Barok-Narodowe Centrum Kultury

Barbara
Przybyszewska-Jarmiska
BAROK
1595-1696
HISTORIA MUZYKI POLSKIEJ
pod redakcj Stefana Sutkowskiego
Tom III cz 1
pod redakcj
Stefana Sutkowskiego
I redniowiecze cz 1
I redniowiecze cz 2
II Renesans
III Barok cz 1
III Barok cz 2
IV Klasycyzm
V Romantyzm cz 1
V Romantyzm cz 2
VI Midzy Romantyzmem a Wspczesnoci
VII Wspczesno cz 1
VII Wspczesno cz 2
Sutkowski Edition Warsaw
00-414 Warszawa, ul. Orowicza 8 m. 36
OD WYDAWCY
Pragn tym wstpem da odpowied, zapewne niepen, na pytanie, dlaczego podjem

trud wydawania HISTORII MUZYKI POLSKIEJ w jzyku polskim i angielskim. Ot
muzyka i jej historia w Polsce temat niezwykle interesujcy, bogaty, a w niektrych
okresach wrcz fascynujcy jest dziedzin, ktrej powiciem bardzo znaczn cz swego
ycia, warto wic zakoczy te prace jakim trwaym akcentem. To jakby wyznanie osobiste,
ale to byoby za mao, aby podejmowa tak wielki wysiek. Celem wydawnictwa jest
przedstawienie rozwoju muzyki w naszym kraju od czasw najdawniejszych do
wspczesnoci. Ukazanie wic tego wszystkiego, co jest nam znane, rwnie w jzyku
najbardziej dostpnym na wiecie, a tym samym wypenienie luki, ktra negatywnie ciy
na znajomoci naszych osigni muzycznych w wiadomoci obcokrajowcw w kadej
czci kuli ziemskiej. Jest to miym, aczkolwiek nieatwym obowizkiem, cho nie ma co
ukrywa przyjemnoci.
Atutem muzyki polskiej w wiatowej jej prezentacji a takim przedsiwziciem jest
rwnie edycja historii pewnego okresu lub wielu okresw jest zaistnienie w percepcji
wiatowej wielkiej twrczoci Fryderyka Chopina. Twrczoci, ktrej znaczna cz
powstaa poza krajem urodzenia, ale ktrej polskoci nie da si podway. Nie ulega dla
mnie wtpliwoci, e najwiksza liczba ludzi na wiecie kojarzy sobie Polsk z Chopinem.
Dotyczy to nie tylko muzykw, artystw, czy w ogle ludzi wyksztaconych, lecz take
wikszej czci obywateli kadego pastwa. Nawet tylko to mogoby wystarczy jako powd
do moliwie penego zaprezentowania za granic kultury muzycznej kraju Fryderyka
Chopina, jej uwarunkowa historycznych, midzynarodowych powiza, bogactwa
charakteru i cech stylistycznych.
Ze znajomoci historii Polski i Polakw, jej osigni i potkni w dziedzinie polityki,
gospodarki czy kultury jest w wiecie bardzo, ale to bardzo le. Nawet o naszej historii
wspczesnej ludzie na Zachodzie i Wschodzie wiedz bardzo niewiele, nie mwic ju
o historii muzyki polskiej na przestrzeni wiekw, z jej wzlotami i upadkami, ze wspaniaym
barokiem gdy kapela krla w Warszawie bya chyba najznakomitsz w Europie, gdy
Warszawa po Florencji, Rzymie, Mantui, Neapolu i sporadycznie Bolonii bya jednym

z przodujcych w Europie, a wic i w wiecie, orodkw kultywujcych wosk oper
wczesnobarokow. Takich spektakularnych przykadw mona przytoczy znacznie wicej
i wwczas stan si zrozumiae i nie bd czym zaskakujcym zasuone sukcesy naszych
wybitnych twrcw muzycznych. Ukazanie twrczoci polskiej i wykonywanej w Polsce,
myli teoretycznej i szkolnictwa, prezentacja wykonawcw, solistw i zespow, wreszcie
materialnych dowodw kultywowania muzyki, jak instrumenty muzyczne, sale koncertowe
czy operowe, wszystko to bdzie przedmiotem realizowanej przez wydawnictwo edycji.
Autorami poszczeglnych tomw s polscy muzykolodzy specjalizujcy si od lat w tych
zagadnieniach, a tumaczami osoby, ktrych jzykiem ojczystym jest angielski.
Podstawowym kanonem bdzie okres historyczny, a wic:
redniowiecze (w dwch czciach)
Renesans
Barok (w dwch czciach)
Klasycyzm
Romantyzm (w dwch czciach)
Midzy Romantyzmem a Wspczesnoci
Wspczesno (w dwch czciach)
Obok historii w cisym sensie wydawa bdziemy prace monograficzne, wrd ktrych
ukazay si ju nastpujce:
Polskie organy, prospekty organowe w Polsce jako dziea sztuki
Fortepian polski
Recytatyw liturgiczny w redniowiecznej Polsce
Lutosawski ycie i muzyka
Planuje si te opracowania dotyczce instrumentw smyczkowych, teatru muzycznego,
muzyki ludowej, rozwoju myli muzycznej i edukacji i szereg innych.
Dla kogo jest przeznaczony ten cykl wydawniczy? Sdz, e zaspokoi zapotrzebowanie
jeeli nie w caoci, to przynajmniej w czci orodkw naukowych (uniwersytety, szkoy
muzyczne, biblioteki), a take tych wszystkich, ktrzy nie bdc cisymi profesjonalistami
w dziedzinie historii i sztuki muzycznej, bd chcieli si dowiedzie czego szczegowego
o naszej twrczoci i yciu muzycznym. Brak takiego wydawnictwa w przeszoci i tym

bardziej dzi jest dotkliwie odczuwalny zwaszcza w kontaktach naszej kultury muzycznej
ze wiatem i wiata artystycznego z Polsk i Polakami. Niech ten pierwszy krok bdzie
przyczynkiem do przeamania tej sytuacji.
Bez wzgldu na to, jak liczne s argumenty przemawiajce za rozpowszechnianiem
w wiecie HISTORII MUZYKI POLSKIEJ w jzyku angielskim, trudno sobie wyobrazi,
aby wydanie to nie miao by dostpne dla polskiego czytelnika, w jego ojczystym jzyku.
Ten postulat niejako wynika z faktu, e jak ju wspomniaem autorami poszczeglnych
czci cyklu s polscy muzykolodzy, a wic zanim powstanie angielska wersja jzykowa
ktregokolwiek tomu, moe on ju ukaza si na rynku w wersji oryginalnej.
Redaktor cyklu
Stefan Sutkowski
OD AUTORA
Zakres chronologiczny, terytorialny i materiaowy pracy, charakterystyka literatury

przedmiotu
W podzielonej zgodnie z najbardziej powszechnie aprobowan periodyzacj dziejw
muzyki serii Historia muzyki polskiej po Renesansie nastpuje oczywicie Barok.
Prezentowany tom stanowi jego cz pierwsz, o zakresie chronologicznym, ktrego
wybr wymaga jednak wyjanienia, a moe i proby o wybaczenie za mimowoln sugesti,
e epoka baroku w Polsce rozpocza si ju na pi lat przed florenck premier
LEuridice Rinucciniego-Periego i tylko jeden rok po mierci Giovanniego Pierluigiego da
Palestrina i Orlanda di Lasso.
Istnienie w historii muzyki epoki baroku, obejmujcej lata ok. 1600 ok. 1750
i charakteryzujcej si dominacj stylu barokowego jest traktowane, przynajmniej
w dydaktyce, jako oczywisty fakt (w odniesieniu do muzyki w Polsce, czy raczej
Rzeczypospolitej Obojga Narodw czyli Pastwa Polsko-Litewskiego, przyjmuje si
zwykle, e okres ten rozpocz si z opnieniem dwch-trzech dekad i odpowiednio
pniej si zakoczy). W pracach muzykologicznych pojcie barok muzyczny byo jednak
w cigu minionego stulecia rnie definiowane, w zalenoci od przyjmowanych kryteriw
umieszczane w odmiennych ramach czasowych, a posugiwanie si tym terminem
wielokrotnie krytykowano. (Podobn rnorodno opinii badaczy na temat baroku mona
dostrzec w publikacjach z zakresu historii sztuki i historii literatury). W ostatnich
dziesicioleciach zaznaczya si tendencja do prezentowania historii muzyki przy
zastosowaniu periodyzacji stuleciowej (np. Werner Braun, Die Musik des 17.
Jahrhunderts, t. 4 serii Neues Handbuch der Musikwissenschaft, red. Carl Dahlhaus,
Laaber 1981, Lorenzo Bianconi, Il Seicento, w serii Storia delia musica, red. Societ
Italiana di Musicologia, Torino 1982, Delma Brough, Polish Seventeenth-Century Church
Music. With Reference to the Influence of Historical, Political, and Social Conditions, New
York & London 1989, czy Historia muzyki XVII wieku, praca zbiorowa pod red. Zygmunta
M. Szweykowskiego, Krakw 2000-) lub te do omawiania przemian w poszczeglnych

gatunkach muzycznych w rnie wybieranych wycinkach czasowych (jak w New Oxford
History of Music t. V: Opera and Church Music 1630-1730, red. Anthony Lewis, Nigel
Fortune, London 1975, t. VI: Concert Music 1630-1750, red. Gerald Abraham, London
1986). Takie opcje powoduj odejcie od wyznaczania ostrych w rzeczywistoci
nieistniejcych cezur midzy rnicymi si stylistycznie epokami, cezur niezbdnych
w przypadku wskazywania dat ramowych epok. Pozwalaj natomiast na obserwowanie
zjawisk muzycznych w okrelonym czasie, ledzenie, bez koniecznoci
przyporzdkowywania do epok czy stylw, zachodzcych tak w kulturze muzycznej, jak
w jzyku kompozytorskim i tworzonej przy jego zastosowaniu muzyce procesw. Zgodnie
z takim wanie punktem widzenia, kontynuujc prezentacj dziejw muzyki
w Rzeczypospolitej doprowadzon przez Katarzyn Morawsk (w ksice The History of
Music in Poland, vol. II: The Renaissance, 1500-1600, trans. John Comber, Warsaw 2002)
do koca XVI stulecia, jako zakres czasowy pracy przyjam wiek XVII.
W przypadku wyboru periodyzacji stuleciowej pozostaje jednak podejmowany
niejednokrotnie przez historykw problem, czy istnieje zgodno midzy datami
rozpoczynajcymi i koczcymi stulecia wedug kalendarza, z jednej strony, a wedug
odczu ludzi wczenie yjcych i ocen historykw badajcych procesy dziejowe, z drugiej.
Mona wic sobie zada pytanie, czy wiek XVII rozpocz si, zgodnie z kalendarzem
gregoriaskim, 1 stycznia 1601, a skoczy 31 grudnia 1700 roku? Czy w tym samym dniu
zacz si dla mieszkacw rnych krajw (choby tylko krajw europejskich)
i wyznawcw rnych religii? Znaczna cz badaczy na tak postawione pytanie
odpowiedziaaby przeczco. Jeeli chodzi o dzieje Rzeczypospolitej, historycy skonni s
widzie pocztek XVII stulecia w ostatnich dekadach wieku poprzedniego, a jego koniec,
w zalenoci od badanej dziedziny ycia, wraz z nastaniem tzw. epoki saskiej (1697) lub
pniej, ale take wczeniej, uznajc za cezur ju czas okrelanego jako potop najazdu
i okupacji szwedzkiej z lat 1655-1660.
Zdajc sobie spraw, e manipulowanie kalendarzem w przypadku przyjcia
periodyzacji stuleciowej jest zabiegiem subiektywnym, skorzystaam z przysugujcego
autorowi prawa wyboru i okreliam zakres czasowy ksiki na lata 1595-1696.
Kierowaam si przy tym kryteriami historyczno-politycznymi i historyczno-kulturalnymi.
Przyjmujc jako zaoenie, nie przez wszystkich historykw akceptowane, ale
w odniesieniu do kultury muzycznej w dawnej Rzeczypospolitej w moim przekonaniu
prawdziwe, wiodc rol kulturotwrcz najwaniejszych orodkw wadzy, za punkty
wyznaczajce ramy chronologiczne pracy uznaam daty wydarze, ktre miay
przeomowe znaczenie dla poziomu ycia muzycznego na dworach krlewskich. Rok 1595
to pocztek reorganizacji dworu Zygmunta III Wazy (krla przybyego ze Szwecji,

panujcego w latach 1587-1632), ktry dopiero po kilku latach rzdw w Rzeczypospolitej
podj dziaania majce na celu dostosowanie rezydencji krlewskich w Polsce do
wasnych potrzeb i upodoba. Z punktu widzenia historii muzyki najistotniejsz zmian,
decydujc o stanie kultury muzycznej i stylu muzyki uprawianej na dworze przez wiele
dziesicioleci, byo zorganizowanie w 1595 roku woskiej kapeli, ktrej kapelmistrzem
zosta Annibale Stabile, a po jego rychej mierci Luca Marenzio, uwaany przez
wspczesnych za jednego z prekursorw nowej muzyki. Przez nastpne sto lat, dziki
patronatowi krlw z dynastii Wazw oraz cho w mniejszym stopniu Michaa
Korybuta Winiowieckiego i Jana III Sobieskiego, dziaajce na dworach krlewskich
zespoy muzyczne silnie wpyway na poziom muzyki w kraju. Okres ten zamkn rok
1696, gdy zmar Jan III Sobieski, a na kolejnego krla Polski zosta wybrany (w 1697
roku) August II Wettyn, elektor saski, ktry swoj gwn siedzib mia w Drenie,
a Rzeczpospolit odwiedza nieregularnie i niezbyt czsto. Za panowania Augusta II,
a take jego syna i nastpcy Augusta III, znaczenie dworu krlewskiego jako wzorca ycia
kulturalnego zostao w istotny sposb ograniczone. Jeeli chodzi o muzyk, orodkami
ksztatujcymi gusty stay si w wikszym stopniu katedry i kocioy w najbogatszych
miastach oraz dwory magnackie. Poziom i intensywno ycia muzycznego skokowo
wzrastay jedynie podczas duszych obecnoci w Warszawie monarchy. Te i inne kwestie
zwizane z dziejami muzyki w Rzeczypospolitej po mierci Jana III Sobieskiego zostan
przedstawione w przygotowywanej przez innego autora drugiej czci tomu Barok, ktra
obejmie lata 1697-1763.
Zakres terytorialny prezentowanej pracy wyznaczony zosta granicami
siedemnastowiecznej wielowyznaniowej i wieloetnicznej Rzeczypospolitej, o ktrych
konkretniej pisz we wstpie. Ze wzgldu na obecn przynaleno do Polski oraz
wystpujce w XVII wieku powizania nieco miejsca powicono take kulturze muzycznej
lska, ktry by wczenie czci Rzeszy Niemieckiej (w szczeglnoci skomentowana
zostaa zawarto do dzi istniejcych we Wrocawiu zbiorw siedemnastowiecznych
drukw muzycznych, a wrd nich wydane w oficynach lskich prace adresowane do
rodowisk polskojzycznych, jak rwnie polonica zawarte w sporzdzonych na tym
terenie rkopisach).
Biorc pod uwag istnienie w omawianym czasie uniwersalnego jzyka muzycznego,
a take wsplnego repertuaru liturgicznego i religijnego nieliturgicznego wykonywanego
przez wyznawcw tej samej konfesji mieszkajcych w rnych krajach, uwzgldniajc
obecno w Rzeczypospolitej wielu znakomitych muzykw zagranicznych, przede
wszystkim przybyych z Woch, ale i z innych stron Europy, tworzcych dziki patronatowi
polskich krlw, magnatw i Kociow oraz oddziaywujcych na twrczo muzykw

miejscowych, dostrzegajc znaczenie wtkw orientalnych w tak charakterystycznej dla
szlachty kulturze sarmackiej, jak rwnie zdajc sobie spraw, e rne grupy etniczne
skadajce si na ludno Rzeczypospolitej miay wasn kultur muzyczn uznano za
nieodpowiadajce wczesnej rzeczywistoci klasyfikowanie muzyki wedug kryterium
narodowociowego. Std przedmiotem ksiki nie jest muzyka polska, ale muzyka (i
szerzej kultura muzyczna) w Rzeczypospolitej Obojga Narodw, tj. w Koronie i Wielkim
Ksistwie Litewskim. Jeeli chodzi o analizowany repertuar, w zakresie pracy znalazy si
powstae w przyblieniu w latach 1595-1696 na tym terenie kompozycje, ktre
w zalenoci od przyjtych kryteriw mona by okreli jako barokowe, ale w czci take
jako renesansowe, manierystyczne, a take stylistycznie ambiwalentne. W przypadku
nielicznych uwzgldnionych utworw nie majcych pewnego datowania nie mona
wykluczy, e powstay nieco wczeniej ni w 1595 roku lub pniej ni w roku 1696.
W pewnych wypadkach niezbdne okazay si rozstrzygnicia arbitralne. Na przykad
w zakresie rozwaa znalaza si niedatowana, a znana z odpisw pochodzcych
z przeomu XVII i XVIII wieku twrczo Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, poniewa
przyjto na podstawie cech stylistycznych muzyki, e zostaa ona skomponowana
w ostatnich dekadach wieku XVII; pominite zostao dzieo Grzegorza Gerwazego
Gorczyckiego, przynalece jako cao do wieku nastpnego, cho pojedyncze utwory tego
kompozytora zachoway si w rkopisach datowanych ju w latach 90. omawianego
stulecia.
Problem, czy istniej specyficznie polskie cechy muzyki tworzonej w Rzeczypospolitej
w XVII stuleciu, zosta w ksice podjty. Nie jest to jednak problem dla pracy
podstawowy, jako e nie by takim dla wspczesnych. W tym czasie bowiem, cho
dostrzegano pewne cechy muzyki, zwaszcza w rytmice tacw, dla terenw
Rzeczypospolitej specyficzne, naladownictwa obcych wzorw nie uwaano za negatywn
cech kultury, podobnie jak niczym zdronym nie byo tworzenie muzyki z materiau
zastanego (z wykorzystaniem melodii choraowych, anonimowych pieni kocielnych
i popularnych utworw wieckich, ale take z kompozycji autorskich). Doszukiwanie si,
niejako na si, elementw narodowych w twrczoci muzycznej, ale take w innych
dziedzinach sztuki charakteryzowao badaczy polskich w XIX wieku, gdy Polska
pozbawiona bya niepodlegoci, oraz w okresie tu po odzyskaniu pastwowoci (a wic po
1918 roku). Janusz Tazbir (1990) czy tak postaw z istnieniem silnego wwczas
kompleksu Polski, ktra jak pisa Juliusz Sowacki pawiem narodw bya i papug
i w efekcie staa si suebnic cudz, tracc wolno w wyniku dokonanych u schyku
XVIII wieku rozbiorw. W odniesieniu do sztuk plastycznych na kompleks ten uwag
zwrci Tadeusz Chrzanowski (1974, 220) piszc, e przez pokolenia dostrzegano w naszej
sztuce to, co byo w niej mniejsze ni w sztuce Woch, Francji czy Niemiec, nie umiano
dostrzec tego, co byo w niej inne. W odniesieniu do muzyki warto by doda, e nie
doceniano lub po prostu nie znano wartoci kompozycji dziaajcych w Rzeczypospolitej
twrcw, ktre z uwagi na warsztat kompozytorski nie ustpoway utworom uznanych
muzykw woskich, cho moe nie najwikszych siedemnastowiecznych geniuszw.
I nawet jeeli autorami tych kompozycji byli nie tylko muzycy polscy czy innych nacji
pochodzcy z Pastwa Polsko-Litewskiego, ale w duej czci obcokrajowcy (zwaszcza
Wosi), to tworzyli oni dziki tutejszemu patronatowi muzycznemu i wsptworzyli obraz
kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodw.
Warto te podkreli, e recepcja midzynarodowego repertuaru i nowego w XVII wieku,
wyksztaconego w Italii jzyka muzycznego nie bya w Polsce wycznie bierna. Piszc
o kulturze staropolskiej Janusz Tazbir (Polska XVII wieku, 1974) dowodzi, e teza o jej
wycznie odtwrczym charakterze nie wytrzymuje konfrontacji z materiaem rdowym,
ktry wskazuje na silne oddziaywanie kultury Rzeczypospolitej na Wschodzie, ale take
na powszechn znajomo jzyka polskiego w wielu pastwach Rzeszy Niemieckiej czy
w Siedmiogrodzie. W Europie rodkowej i Pnocnej mile widziana, a waciwiej suchana,
bya rwnie tworzona w Rzeczypospolitej muzyka. Najlepszym potwierdzeniem takiego
stanu rzeczy jest fakt, e znaczna cz dorobku twrcw dziaajcych na polskich
dworach krlewskich, dorobku, ktry w wyniku rnych okolicznoci dziejowych
w zbiorach polskich zachowa si jedynie szcztkowo, przetrwaa w bibliotekach
i archiwach czeskich, sowackich, niemieckich czy szwedzkich dziki rkopisom i drukom
sporzdzonym w XVII wieku w tych wanie krajach, przez tamtejszych kopistw
i wydawcw dla potrzeb tamtejszych muzykw i zespow muzycznych. rda te, obok
rkopisw i drukw muzycznych oraz teoretyczno-muzycznych zachowanych
w bibliotekach znajdujcych si obecnie na ziemiach polskich, a take rozproszonych po
niemal caej Europie (wyjtkowo take w Ameryce Pnocnej), stanowi gwn baz
materiaow prezentowanej ksiki.
Recepcji tego repertuaru muzycznego w krajach ociennych sprzyja fakt istnienia
w XVII wieku wspominanego uniwersalnego jzyka kompozytorskiego, a cilej, dwch
uniwersalnych jzykw stile antico i stile nuovo. Ich opanowanie przez miejscowych
twrcw, ksztaconych przez Wochw, a niekiedy take we Woszech, dobrze wiadczyo
o poziomie sztuki muzycznej w Rzeczypospolitej. Uniwersalny charakter muzyki
(abstrahujc od tekstu sownego) uatwi za asymilacj repertuaru tworzonego zagranic,
uznanie za wasny repertuaru tworzonego przez muzykw obcych dziaajcych w Polsce
oraz tworzenie przez muzykw z rnych czci Rzeczypospolitej repertuaru opartego na
tych samych zasadach. Praktyka kontrafaktury i transkrypcji instrumentalnych utworw

wokalnych, stosowana zarwno w muzyce nalecej do kultury wysokiej, jak i w muzyce
uytkowej i popularnej, spowodowaa w wielu wypadkach zatarcie tosamoci autora
kompozycji i samej kompozycji, umoliwia przepyw repertuaru pomidzy
spoecznociami posugujcymi si rnymi jzykami, majcymi rne wyznania lub
nalecymi do rnych stanw.
Przyjmujc przedstawione zaoenie zakres materiaowy pracy powinien obejmowa
ca twrczo muzyczn bdc dzieem muzykw miejscowych, jak i obcokrajowcw
dziaajcych w XVII wieku w Rzeczypospolitej, a powsta dziki miejscowemu
patronatowi muzycznemu. Naleaoby te uwzgldni utwory zagraniczne importowane
na terytorium Pastwa Polsko-Litewskiego i tam w omawianym czasie wykonywane,
pozostajce w uyciu utwory skomponowane wczeniej, muzyk liturgiczn
rozbrzmiewajc w wityniach rnych obecnych w siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej konfesji oraz twrczo popularn rnych stanw i grup etnicznych,
a take powstae i znane na tym terenie pimiennictwo teoretyczno-muzyczne. Poza
nawiasem zainteresowa nie mona by te zostawi organizacji ycia muzycznego w caej
Rzeczypospolitej problemw szkolnictwa, dziejw kapel, chrw, muzykw i ich zrzesze,
kwestii dotyczcych sposobw gromadzenia repertuaru i zaopatrywania si w instrumenty
oraz patronatu muzycznego i funkcji muzyki w yciu spoeczestwa.
Taki byby zakres idealny, niemoliwy jednak do objcia obecnie z uwagi na stan
bada i prawdopodobnie nigdy z uwagi na stan zachowania (zniszczenia, zaginicia)
rde nutowych oraz dokumentujcych dzieje ycia muzycznego. Uwzgldniony wic
zosta w ksice jedynie w takim stopniu, na jaki pozwalay znane rda i dostpna
literatura przedmiotu (generalnie drukowana, ale take nieopublikowane rozprawy
doktorskie oraz wybrane magisterskie). Tak dobr podjtych problemw, jak
i wyranie zauwaalne dysproporcje w ich omwieniach pokazuj dysproporcje istniejce
w badaniach. W szczeglnoci znacznie gorszy jest stan bada nad szeroko rozumian
kultur muzyczn i sam muzyk w odniesieniu do drugiej poowy XVII wieku ni do
okresu wczeniejszego, zdecydowanie najlepiej znana jest, dziki pracom wielu pokole
badaczy, muzyka tworzona na dworach kolejnych krlw (zwaszcza z dynastii Wazw),
a take w centrach ycia muzycznego centralnej i pnocnej czci Rzeczypospolitej (na
przykad w Krakowie i w Gdasku), a znacznie gorzej terenw wschodnich i poudniowowschodnich, nieporwnanie wicej wiadomo o kompozycjach religijnych przede
wszystkim pisanych do uytku w kocioach rzymskokatolickich, a czsto wykonywanych
take w wityniach protestanckich ni wieckich, w znikomym stopniu poznano ycie
muzyczne mniejszoci etnicznych. W tej sytuacji okrelony zakres terytorialny
i materiaowy pracy powoduje powane trudnoci metodologiczne. Stanowi jednak

jednoczenie zacht do podejmowania w przyszoci prac nad problemami, ktre dotd
nie zostay zadowalajco opracowane. Niezbdne wydaje si przy tym nawizanie
cilejszej wsppracy w badaniach nad muzyk w Rzeczypospolitej Obojga Narodw
z muzykologami z krajw ociennych, zwaszcza z tych, ktre w czci lub w caoci leay
w XVII wieku w granicach tego wielonarodowociowego pastwa jak Ukraina, Biaoru
i Litwa lub majcych w przeszoci jak Niemcy (w XVII wieku pastwa Rzeszy
Niemieckiej) cise wizy kulturowe (w tym jzykowe i wyznaniowe) z Pomorzem
Wschodnim, a wic z nalecymi do Rzeczypospolitej Prusami Krlewskimi
i pozostajcymi z ni przez znaczn cz omawianego okresu w stosunku lennym
Prusami Ksicymi. Wynikiem takich prac mogoby by ujcie dziejw muzyki
w Rzeczypospolitej z uwzgldnionymi we waciwych proporcjach dokonaniami w tym
zakresie poszczeglnych wspistniejcych na jej terytorium grup wyznaniowych
i etnicznych oraz poszczeglnych stanw, a obraz ycia muzycznego, nawet jeeli z uwagi
na stan zachowania rde pozostaby krzywy, miaby jednak mniej biaych plam.
W bibliografii zamieszczony zosta wykaz wydanych rdowo-krytycznie poza
wyjtkowymi sytuacjami, gdy istniej jedynie edycje popularne lub faksymilowe
utworw muzycznych powstaych w przyblieniu wiatach 1595-1696 w Rzeczypospolitej
autorstwa twrcw obcych i miejscowych oraz kompozycji anonimowych, ktre z wszelkim
prawdopodobiestwem byy wwczas w Polsce wykonywane i uwaane za wasne (edycje
utworw ze rde cyrylickich powstaych na wschodnich rubieach Rzeczypospolitej oraz
wydania utworw z tekstem niemieckim zwizanych z kultur Prus Krlewskich
i Ksicych s reprezentowane w wykazie jedynie nielicznymi pozycjami; w ewentualnej
przyszej syntezie uwzgldniajcej w peniejszy sposb kultur muzyczn tych terenw
udzia takich wyda powinien by w wykazie istotnie wikszy), a take spis edycji tekstw
teoretyczno-muzycznych i literackich napisanych w XVII wieku (wyjtkowo take
w pierwszej poowie wieku nastpnego), wybranych z uwagi na ich znaczenie dla poznania
historii muzyki i ycia muzycznego w Rzeczypospolitej. Obszerna (a jednak z pewnoci
niepena) bibliografia prac naukowych powiconych w czci lub w caoci omawianej
problematyce ukazuje, jak liczni i od jak dawna badacze rnych dziedzin kultury (poza
muzykologami przede wszystkim historycy, historycy literatury, historycy kocioa
i liturgii, historycy teatru, sztuki i nauki, bibliotekoznawcy i znawcy folkloru) zajmowali
si poruszanymi w ksice kwestiami. Nie sposb wic w krtkim wstpie zrelacjonowa
stan bada. Trzeba jednak przypomnie, e prezentowan prac poprzedza co najmniej
kilka uj syntetycznych dziejw muzyki polskiej lub dziejw muzyki polskiej w epoce
baroku, poczwszy od ksiki Aleksandra Poliskiego (1907), przez prace Zdzisawa
Jachimeckiego, Adolfa Chybiskiego, Jzefa Reissa i Hieronima Feichta, a po syntez

Jzefa Chomiskiego i Krystyny Wilkowskiej-Chomiskiej (1995), jak rwnie majce
nieco mniejszy zakres, ale rwnie syntetyczny charakter cenne prace Delmy Brough
(1989) oraz Anny i Zygmunta M. Szweykowskich (1997). Warto te zauway, e tak jak
kultur muzyczn Rzeczypospolitej tworzyli w XVII wieku muzycy rnego pochodzenia,
tak w poznawaniu tej kultury udzia bierze, a mam nadziej, e bdzie brao w jeszcze
wikszym zakresie, midzynarodowe grono muzykologw i badaczy innych dziedzin
humanistyki.
* * *
Przedstawiany podrcznik, zainspirowany przez inicjatora serii Historii muzyki polskiej,
Pana Dyr. Stefana Sutkowskiego, powstawa przez kilka ostatnich lat XX wieku w moim
macierzystym Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk i zosta wydany w przekadzie
angielskim Johna Combera w Warszawie w 2002 roku (The History of Music in Poland,
vol. III: The Baroque, part 1: 1595-1696), a w 2006 roku w wersji polskiej. Od czasu
pierwszego wydania syntezy ukaza si cay szereg prac (ksiek i artykuw) dotyczcych
historii muzyki w Rzeczypospolitej Obojga Narodw u schyku XVI i w XVII wieku,
odnalezione zostay kompozycje i starodruki muzyczne wczeniej nieznane, a w nowych
edycjach udostpniono utwory dotd nie wydawane. Poczyniono postp w badaniach
kultury muzycznej tego czasu, w tym ycia muzycznego w miastach (zwaszcza
w Gdasku), na dworach magnackich i w zgromadzeniach zakonnych oraz bazy
materialnej umoliwiajcej wykonywanie muzyki, na przykad budownictwa organw.
Pewnym przewartociowaniom ulegy sdy dotyczce zarwno tworzonych
w Rzeczypospolitej kompozycji, jak pism teoretyczno-muzycznych.
Przygotowujc do druku wersj polskojzyczn, staraam si, nie zmieniajc zasadniczo
ukadu pracy, uwzgldni nowe ustalenia, zarwno dostpne w formie publikacji, jak i,
w nielicznych wypadkach, jeszcze nieopublikowane, przekazane mi askawie przez
Kolegw, ktrym jestem za to serdecznie wdziczna. Odpowiednio poszerzona zostaa te
bibliografia. Najbardziej niezbdne korekty i uzupenienia zostay wprowadzone take
w tekcie e-booka.
Oddawana obecnie Czytelnikom ksika nie mogaby powsta bez yczliwej pomocy,
jakiej doznaam ze strony Bibliotekarzy z wielu bibliotek polskich i zagranicznych,
w ktrych miaam okazj osobicie pracowa lub z ktrymi kontaktowaam si w inny
sposb przede wszystkim z mojej Biblioteki Instytutu Sztuki PAN, bibliotek
wszystkich polskich Instytutw Muzykologii oraz dziaw muzycznych Biblioteki
Narodowej (zwaszcza Koleanek z tamtejszego Orodka RISM-u), Biblioteki

Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Jagielloskiej i Biblioteki Uniwersytetu
Wrocawskiego, a take szeregu innych polskich bibliotek, archiww (tu przede wszystkim
Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie) i instytucji zajmujcych si
gromadzeniem rde muzycznych (jak Orodek Dokumentacji i Bada Dawnej Muzyki
Polskiej przy Warszawskiej Operze Kameralnej) oraz bibliotek zagranicznych (w
szczeglnoci dziaw muzycznych Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie
i Universitetsbibliotek w Uppsali, a take Museo internazionale e biblioteca della musica
w Bolonii oraz Istituto Storico Germanico w Rzymie). Serdecznie Im za ni dzikuj.
Kolegom Muzykologom, zwaszcza Prof. dr. hab. Michaowi Bristigerowi, Prof. dr.
Giancarlo Rostirolli, Prof. dr hab. Elbiecie Witkowskiej-Zarembie, Prof. dr hab. Zofii
Dobrzaskiej-Fabiaskiej, Prof. dr hab. Alinie rawskiej-Witkowskiej i Dr hab.
Agnieszce Leszczyskiej, Tumaczowi Panu Johnowi Comberowi oraz Historykom, a wrd
nich Prof. dr hab. Urszuli Augustyniak, Prof. dr hab. Teresie Chynczewskiej-Hennel, Prof.
dr. hab. Andrzejowi Rachubie, Prof. dr. hab. Henrykowi Lulewiczowi i, szczeglnie,
mojemu mowi, Dr. Leszkowi Jarmiskiemu, jestem bardzo wdziczna za inspiracje
i uwagi krytyczne, wskazwki bibliograficzne i rdowe oraz wiadectwa zainteresowania
przygotowywan ksik. Za zaraenie fascynacj dla muzyki XVII wieku i wyznaczenie
cigle wanych w moich badaniach wzorcw serdecznie dzikuj Prof. dr. hab.
Zygmuntowi M. Szweykowskiemu. Zawsze pozostan te wdziczna p. Dr Annie
Szweykowskiej i w. pamici mgr Elbiecie Wojnowskiej. Za zaproszenie mnie do grona
autorw serii Historii muzyki polskiej gorco dzikuj Dyrektorowi Warszawskiej Opery
Kameralnej, Panu Stefanowi Sutkowskiemu.
Barbara Przybyszewska-Jarmiska
Literatura:
L. Bianconi, Il Seicento, 1982.
W. Braun, Die Musik des 17. Jahrhunderts, 1981.
D. Brough, Polish Seventeenth-Century Church Music. With Reference to the Influence of
Historical, Political, and Social Conditions, 1989.
M. Bukofzer, Music in the Baroque Era, 1947; w przek. polskojzycznym Muzyka w epoce
baroku, tum. E. Dzibowska, 1970.
J.M. Chomiski, K. Wilkowska-Chomiska, Historia muzyki, cz. I, 1989.
J.M. Chomiski, K. Wilkowska-Chomiska, Historia muzyki polskiej, cz. I, 1995.

T. Chrzanowski, ywe i martwe granice, 1974.
A. Chybiski, Do dziejw muzykologii w Polsce, 1928.
E. Dahlig, Muzyka ludowa, muzyka narodowa, 2001.
H. Feicht, Muzyka w okresie polskiego baroku, 1958; przedruk 1980.
H. Feicht, Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, 1965.
Historia muzyki XVII wieku, red. Z. M. Szweykowski: Muzyka we Woszech, cz. I: Pierwsze
zmiany, 2000.
Z. Jachimecki, Muzyka w Polsce, 1909.
Z. Jachimecki, Wpywy woskie w muzyce polskiej, 1911.
Z. Jachimecki, Historia muzyki polskiej (w zarysie), 1920.
Z. Jachimecki, Muzyka polska od roku 1572 do roku 1795, 1927.
Z. Jachimecki, Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasw najdawniejszych do doby
obecnej, t. 1: Od Bogurodzicy do Chopina wcznie, cz. I: Zabytki muzyki polskiej do
koca XVII w., 1948.
K. Morawska, Historia muzyki polskiej, t. II: Renesans 1500-1600, [1994]; w angielskiej
wersji jzykowej The History of Music in Poland, vol. II: The Renaissance, 1500-1600,
2002.
S. Mossakowski, Universalit europea dellarte in Polonia dal Cinquecento al Settecento,
1995.
New Oxford History of Music, t. V: Opera and Church Music 1630-1730, red. A. Lewis, N.
Fortune, 1975; t. VI: Concert Music 1630-1750, red. G. Abraham, 1986.
CV. Palisca, Baroque Music, 1968.
M. Perz, Koncepcja historii muzyki polskiej jako dyscypliny naukowej, 1978.
A. Poliski, Dzieje muzyki polskiej w zarysie, 1907.
Polska XVII wieku. Pastwo spoeczestwo kultura, red. J. Tazbir, 1974.
I. Poniatowska, Barok jako pojecie stylistyczne i okres w historiografii muzycznej
przegld stanowisk, 1999.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka staropolska czy muzyka w dawnej Polsce? Z bada
nad kultur muzyczn w Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., 1997.

J. Reiss, Historia muzyki polskiej w zarysie, 1931.
J. Reiss, Najpikniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, 1946, 21958, red. Z. Sokoowska,
31984, red. M. Pielech.
J. Sokoowska, Spory o barok, 1971.

J. Stszewski, Polish National Character in Music: What is it?, 1995.
D. Szlagowska, Muzyka baroku, 1998.
A. i Z. M. Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, 1997.
Z. M. Szweykowski, Prba periodyzacji okresu baroku w Polsce, 1966.
Z. M. Szweykowski, Some Problems of Baroque Music in Poland, 19662.
Z. M. Szweykowski, Okres baroku muzycznego w zmiennej perspektywie, 1994.
J. Tazbir, O kompleksie pawia i papugi, 1990.
WSTP
I. RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODW NA

TLE XVII-WIECZNEJ EUROPY
1. Terytorium, skad narodowociowy i wyznaniowy, 2. Elity wadzy patroni kultury,

centra kultury, 3. Midzynarodowe kontakty kulturalne midzynarodowy charakter
kultury
1. Terytorium, skad narodowociowy i wyznaniowy

Rzeczpospolita Obojga Narodw, ktr tworzyy ziemie Korony (Wielkopolska cznie
z Mazowszem i Pomorzem Gdaskim czyli Prusami Krlewskimi oraz Maopolska),
Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz Inflant, bya w XVII wieku pod wzgldem
terytorialnym pastwem ogromnym, w Europie mniejszym jedynie od Rosji. Jej obszar ok.
1595 roku wynosi, nie liczc poczonych wizami lennymi Prus Ksicych (ze stolic
w Krlewcu) oraz Kurlandii (z Mitaw), a take Lborka i Bytowa, ok. 815 tys. km2.
Rozcigaa si od Parnawy i Dorpatu (obecnie Tartu) na pnocy, po Koomyj i Kamieniec
Podolski na poudniu, od Lborka i ywca na zachodzie, a do Wiamy i porohw na
Dnieprze na wschodzie. Odlego pomidzy najbardziej na pnoc i poudnie wysunitymi
punktami tego terytorium wynosia ok. 2,5 tys. km, a midzy zachodnim i wschodnim
kracem ok. 3,2 tys. km. Teren ten by jednak stosunkowo sabo i nierwnomiernie
zaludniony. Mieszkao na nim w tym czasie ok. 7,5 mln ludnoci, z czego w Wielkim
Ksistwie Litewskim, zajmujcym ponad poow obszaru 3 mln. Pod wzgldem liczby
ludnoci Rzeczpospolita ustpowaa niemal dwukrotnie liczniejszej Francji, a take Rosji,
Rzeszy Niemieckiej i Wochom (gdybymy z ni porwnywali caoci etnograficzne, a nie
poszczeglne niemieckie pastewka i posiadoci woskie), bya mniej wicej rwna
Hiszpanii, a growaa nad Angli. Ok. 25% ludnoci zamieszkiwao miasta, przy czym pod
wzgldem urbanizacji zdecydowanie dominoway obszary zachodnie, zwaszcza Prusy

Krlewskie. Tam te znajdowaa si najwiksza aglomeracja Gdask. To majce
specjalny status, bowiem zalene nie od Rzeczypospolitej, lecz od krla, bogate miasto
hanzeatyckie liczyo u schyku XVI wieku ok. 40 tys. mieszkacw (w I poowie wieku
XVII wieku, wraz z przedmieciami, 70 tys.), a wic piciokrotnie mniej ni Pary
i Neapol, w ktrych mieszkao ok. 200 tys. ludzi (pono a 400 tys. mieszkacw liczy
sobie wwczas Stambu, za spord europejskich miast skupiajcych w tym czasie mniej
wicej 100 tys. mieszkacw mona by wymieni Wenecj, Londyn, Antwerpi i Lizbon).
Wedug bada Marii Boguckiej (1986) w kocu XVI wieku w caej Koronie jedynie
w siedmiu miastach mieszkao wicej ni 10 tys. mieszkacw. Byy to: Krakw (22 tys.),
Lww (20 tys.), Pozna (18-22 tys.), Warszawa (10-12 tys.), a w Prusach Krlewskich,
poza wymienionym Gdaskiem, Elblg (ok. 15 tys.) i Toru (ok. 12 tys.). W Wielkim
Ksistwie Litewskim organizmy miejskie byy jeszcze mniejsze. W pierwszej poowie
XVII wieku ok. 20 tys. mieszkacw liczyo Wilno, ale inne miasta, jak Brze, Grodno,
Kowno, Misk, Nowogrdek, Poock, Troki, nie osigay nawet 10 tys. 75% ludnoci (65%
chopi i 10% szlachta) mieszkao w tym czasie na wsi.
W cigu XVII wieku wskutek wojen, toczonych gwnie ze Szwecj, Rosj i Turcj,
a take powsta, zwaszcza kozackich, oraz innych okolicznoci politycznych granice
Rzeczypospolitej si przesuway. W pierwszej poowie stulecia, pomimo utraty w 1621
roku wikszej czci Inflant na rzecz Szwecji, w wyniku wojny z Rosj, zakoczonej
pokojem polanowskim w 1634 roku, jej obszar powikszy si do 990 tys. km2.
Rwnoczenie rosa te liczba mieszkacw, dochodzc ok. poowy XVII wieku do 11 mln.
W nastpnych latach sytuacja si pogarszaa, a okresem przeomowym by wyniszczajcy
kraj najazd szwedzki (1655-60). Osabiona Rzeczpospolita w 1657 roku traktatami
welawsko-bydgoskimi zrzeka si praw zwierzchnich do Prus Ksicych, oddajc
rwnoczenie Brandenburgii w lenno Lbork i Bytw. W 1672 roku stracia czasowo (do
1699 roku) Podole z Kamiecem na rzecz Turcji, a w 1686 roku odstpia lewobrzen
Ukrain Rosji. W efekcie, u schyku XVII stulecia obszar Pastwa Polsko-Litewskiego
zmniejszy si o okoo 25% i obejmowa mniej wicej 730 tys. km2. Wynikiem potopu
szwedzkiego i licznych epidemii, a nastpnie strat terytorialnych by te spadek liczby
ludnoci o niemal 30% oraz upadek miast, w ktrych w drugiej poowie stulecia mieszkao
ju nie 25, ale 15% populacji.
Mieszkacami Rzeczypospolitej byy nie tylko, jak mona by sdzi z nazwy
Rzeczpospolita Obojga Narodw dwa narody: Polacy i Litwini. W rzeczywistoci w tym
wielonarodowociowym kraju wspyli obok siebie ludzie o rnych wiadomociach
narodowych (lub czsto nie majcy takiej wiadomoci, okrelajcy si po prostu jako
miejscowi). Ponad 50% spoeczestwa stanowia ludno niepolska, z tym e wikszo

w tej grupie tworzyli pokrewni jej etnicznie i jzykowo Rusini (Biaorusini i Ukraicy).
Silne poczucie odrbnoci mieli mieszkacy Prus oraz Inflant, obok polskiego posugujcy
si w duej czci, zwaszcza w miastach, jzykiem niemieckim, ale okrelajcy si nie
jako Niemcy, ale Prusacy lub Inflantczycy (wrd tych ostatnich coraz bardziej wyrniali
si jzykiem i kultur otysze i Estoczycy). Polonizacji natomiast ulegali niemieccy
i woscy mieszczanie rozproszeni w Rzeczypospolitej (liczni ju w XVI stuleciu w Krakowie
i Poznaniu, a w XVII wieku take w Warszawie). Wasny jzyk i kultur kultywowali
zamieszkujcy poudniowo-wschodnie kresy Tatarzy i Ormianie oraz na pnocnym
wschodzie Karaimi. Na Rusi Czerwonej i w Beskidach osiedlali si Woosi. W zamknitych
enklawach yli uciekajcy przed przeladowaniami religijnymi Holendrzy, gwnie
z protestanckiego odamu mennonitw, ktrzy zamieszkiwali na uawach, niedaleko
Gdaska, a pniej take na Mazowszu i w Wielkopolsce. W protestanckich wsplnotach
wyznaniowych braci czeskich mieszkali take Czesi (przede wszystkim
w Wielkopolsce). Z kolei katoliccy emigranci wyznaniowi, Szkoci, osiedlali si w pierwszej
poowie XVII wieku gwnie w miastach Prus Krlewskich, Wielkopolski i Litwy, ale
mona ich byo spotka take w Warszawie, Krakowie, Lwowie czy Zamociu. ydzi,
przebywajcy na ziemiach Rzeczypospolitej ju od XIII wieku, w XVII stuleciu przeyli
prawdziw demograficzn eksplozj.
Przeladowani w innych krajach, w Rzeczypospolitej mieszkali na og bez przeszkd (do

wyjtkw naleay uchway banicyjne sejmiku generalnego w Prusach Krlewskich).
Osiedlali si przede wszystkim w miastach (80% populacji), na og w wydzielonych
skupiskach ydowska ulica, dzielnica, miasteczko administrowanych przez samorzdy
(kaha). Stanowili w poowie XVII stulecia do 5% spoeczestwa Rzeczypospolitej. Trudn
do okrelenia liczbowego bya natomiast populacja wdrownych Cyganw. Pocztkowo
widziani niechtnie, ju w pierwszych dekadach XVII wieku znaleli azyl na Podlasiu,
a pod koniec pierwszej poowy tego stulecia Wadysaw IV mianowa pierwszego
cygaskiego krla. Cyganie w sposb szczeglny dbali o swoj niezaleno i odrbno
wasnej kultury. Spord innych narodowoci zamieszkujcych Rzeczpospolit to oni
asymilowali si w najmniejszym stopniu. Przypadki polonizacji byy natomiast czste nie
tylko wrd Niemcw i Wochw, ale take ydw, Ormian, Tatarw i Rusinw. Dotyczyy
one jednak niemal wycznie warstw wyszych, tzn. szlachty lub bogatego mieszczastwa,
a w przypadku ydw czy Tatarw wizay si z koniecznoci zmiany wyznania.
Poza granicami Rzeczypospolitej znajdowa si w XVII wieku lsk, zamieszkiwany

gwnie przez populacj niemieck, ale w znacznej czci (przede wszystkim na obszarach
wiejskich) take przez ludno polsk. Jakkolwiek politycznie zaleny od Rzeszy
Niemieckiej lsk pozostawa w tym czasie w cisych kulturalnych zwizkach
z Rzeczpospolit, dla ktrych podtrzymywania nie bez znaczenia by fakt, e
rzymskokatolickie biskupstwo wrocawskie stanowio cz polskiego arcybiskupstwa
(arcybiskupstwa gnienieskiego), a biskupem wrocawskim by w latach 1625-55 polski
krlewicz, Karol Ferdynand Waza. W cigu XVII wieku polskojzyczna ludno lska,
zwaszcza mieszkajca w miastach, ulegaa jednak stopniowej germanizacji.
Rozmaito etniczna Rzeczypospolitej sza w parze z wieloci wystpujcych w niej
wyzna. Byo to moliwe dziki istnieniu tolerancji religijnej, ktr chlubiono si w Polsce
w XVI wieku, a ktrej zakres w XVII stuleciu wyranie si jednak zmniejsza (w drugiej
poowie wieku, po krwawych i wyniszczajcych wojnach z prawosawnymi Kozakami,
protestanck Szwecj i muzumask Turcj rozpoczy si nawet przeladowania
religijne). Najwicej wiernych miaa w Rzeczypospolitej, przede wszystkim w Koronie,
religia rzymskokatolicka. W dobie kontrreformacji odzyskaa ona znaczn liczb
wyznawcw, ktrzy wczeniej dokonali konwersji na wyznania protestanckie.
Przedstawiciele hierarchii Kocioa rzymskokatolickiego naleeli do elity wadzy,
zasiadajc w senacie i wpywajc niejednokrotnie na decyzje krlewskie. Spord konfesji

protestanckich najwicej byo luteranw (ewangelikw), ktrzy stanowili wikszo
(zwaszcza w miastach) Prus Krlewskich, ale mieszkali rwnie w innych regionach
kraju, oraz kalwinistw (ewangelikw reformowanych), skupionych przede wszystkim
w Wielkim Ksistwie Litewskim. Ponadto w Koronie znaleli schronienie wspominani
bracia czescy i mennonici, a mieszkali rwnie arianie (bracia polscy) do czasu, gdy
w zwizku ze wspomnianym wzrostem nietolerancji religijnej zostali specjalnym edyktem
zmuszeni do opuszczenia kraju lub zmiany wyznania (1658 rok) i wyznawcy innych
konfesji protestanckich. Pomimo rnic konfesyjnych i wystpujcych niekiedy tar,
a nawet pogromw, wyznawcy katolicyzmu i rnych wyzna protestanckich tworzyli
w kocu XVI i w pierwszej poowie XVII wieku kultur, ktr Janusz Tazbir (2001)
okrela jako oglno-chrzecijask (na gruncie ycia muzycznego przejawiaa si ona
midzy innymi w wymiennoci repertuaru czy te wsplnym muzykowaniu osb
o odmiennych przekonaniach religijnych). Zdecydowan wikszo Maopolski poudniowowschodniej oraz ziemie poudniowe Wielkiego Ksistwa Litewskiego zamieszkiwaa
natomiast ludno prawosawna. Cz spord niej na mocy tzw. unii brzeskiej,
zatwierdzonej w 1596 roku, uznaa zwierzchno papiea i utworzya Koci unicki,
ktrego obrzdek pozosta zbliony do prawosawnego. Oprcz wymienionych,
w Rzeczypospolitej mieszkali take, mniej liczebni, wyznawcy religii ydowskiej
i ormiaskiej, a take islamu, a nawet buddyzmu.
2. Elity wadzy patroni kultury, centra kultury

Tak rozlege i rnorodne etnicznie, jzykowo i wyznaniowo pastwo pozostawao pod
sab wadz tzw. krlw elekcyjnych, ktrzy byli wybierani przez ca klas polityczn,
czyli szlacht, stanowic jak wspomniano ok. 10% spoeczestwa. U schyku XVI wieku
rozpocz si okres panowania przybyego ze Szwecji Zygmunta III Wazy (1587-1632).
Jakkolwiek przez matk, krlow Szwecji, Katarzyn Jagiellonk, by on spokrewniony
z Jagiellonami, panujcymi w Polsce od XIV wieku a do bezpotomnej mierci Zygmunta
Augusta (1572), o tron Rzeczypospolitej musia si ubiega w wolnej elekcji, rywalizujc

z innym kandydatem arcyksiciem Maksymilianem Habsburgiem, bratem cesarza
Rudolfa II. Walka o tron Rzeczypospolitej rozstrzygna si zbrojnie, w bitwie pod Byczyn
na lsku Opolskim (1588), w ktrej popierajcy Zygmunta hetman Jan Zamoyski
zwyciy wojska zwolennikw Maksymiliana.
Pocztkowy okres panowania nie by jednak dla Zygmunta III atwy. Z jednej strony
zmuszony by bowiem do zaakceptowania wywalczonych w Rzeczypospolitej przez szlacht
przywilejw powanie ograniczajcych jego wadz, z drugiej Maksymilian nie zrzek si
praw do polskiego tronu i cigle pozostawa realnym zagroeniem. Stabilno wadzy
Zygmunta wzrosa nieco po tzw. sejmie inkwizycyjnym i lubie z arcyksiniczk Ann
Habsburg (1592), ale zdaniem wielu historykw krl nie by jeszcze wwczas przekonany,
e pozostanie w Rzeczypospolitej, mia bowiem nadziej na uzyskanie dziedzicznego tronu
w Szwecji. Nadzieje te speniy si jedynie formalnie. W 1593 roku Zygmunt uda si do
ojczyzny, gdzie po mierci ojca Jana III Wazy zosta ukoronowany na krla (1594).
Wychowany w wierze katolickiej nie by jednak mile widzianym wadc w protestanckiej
Szwecji. Wracajc do Rzeczypospolitej wiedzia ju, e korona nie zapewni mu realnego
panowania w ojczynie i z duym rozmachem zaj si zarwno sprawami Pastwa
Polsko-Litewskiego, jak i wasnego dworu.
Gwn siedzib krlewsk by w Polsce od stuleci zamek na Wawelu w Krakowie. Tam
te w pierwszych dekadach panowania Zygmunta III Wazy przebywa gwnie jego dwr,
zoony w znacznej czci z obcokrajowcw przybyych z krlem Szwedw oraz
towarzyszcych jego maonce Austriakw, ale take przedstawicieli innych nacji, w tym
oczywicie Polakw. Ju w 1595 roku zdecydowanie wzrs odsetek Wochw na dworze,
a to z powodu sprowadzonych z Italii artystw, przede wszystkim muzykw.
Dwr ten, w wikszej lub mniejszej czci, przemieszcza si z krlem podczas jego
licznych rozjazdw. Od 1596 roku coraz czciej przebywa w Warszawie, gdzie odbyway
si zgromadzenia sejmu. Od drugiej dekady XVII wieku Warszawa staa si gwn
siedzib krla, Krakw natomiast pozosta miejscem koronacji i pogrzebw krlewskich.
Wrd badaczy nie ma zgodnoci, w jakim stopniu rodowisko dworskie speniao rol
kulturotwrcz. Jeeli chodzi o upodobania muzyczne, stanowio ono w XVII wieku
wzorzec, zwaszcza dla stanowicej w Rzeczypospolitej potg magnaterii oraz bogatej
szlachty i mieszczastwa, a take dla Kocioa rzymskokatolickiego i w zamonych
miastach luteraskiego. Dwr Zygmunta III i nastpnie panujcych krlw jego dwch
kolejno rzdzcych, po dokonanej przez szlacht elekcji, synw Wadysawa IV (1632-48)
i Jana II Kazimierza (1648-68), a take Michaa Korybuta Winiowieckiego (1669-73)
i Jana III Sobieskiego (1674-96) tworzy centrum ycia muzycznego w rnych orodkach
Rzeczypospolitej, w ktrych aktualnie przebywa. Gwnie w Warszawie, ale take
w Krakowie, Wilnie, Grodnie i Lwowie, a wyjtkowo rwnie w Gdasku. W tych i innych
miastach istniay take miejscowe centra kulturotwrcze. W Krakowie bya to Akademia
Krakowska (dzisiaj znana jako Uniwersytet Jagielloski), a take katedra na Wawelu
oraz due katolickie kocioy parafialne (jak koci Mariacki) i rodowiska klasztorne
(zwaszcza dominikanw, jezuitw, cystersw, franciszkanw, karmelitw), w Wilnie m.in.
jezuicka Akademia Wileska, w Gdasku (a take w innych miastach pruskich Elblgu
i Toruniu) Gimnazjum Akademickie i due kocioy luteraskie, hojnie wspierane przez
miejski patrycjat. Szczeglne znaczenie miaa pod tym wzgldem Czstochowa,
z klasztorem paulinw na Jasnej Grze.
Powane znaczenie dla rozwoju kulturalnego mia patronat magnatw, dysponujcych

w szeregu wypadkw bogactwem nieosigalnym dla krla, budujcych wspaniae
rezydencje i zamki obronne, utrzymujcych armie, ale take artystw i uczonych. Wrd
magnaterii wieckiej wielkie zasugi na polu kultury mieli m.in. Zamoyscy, z hetmanem
i wielkim kanclerzem Janem (zm. 1605), ktry jeszcze w XVI wieku zbudowa
renesansowy, a moe ju nawet protobarokowy Zamo i zaoy Akademi Zamojsk
(1595), a nastpnie Myszkowscy, Radziwiowie, Sapiehowie, Lubomirscy, Ossoliscy,
Ostrogscy, Tyszkiewiczowie, Pacowie, Tarnowscy, Winiowieccy i inni. O odpowiedni
wizerunek dworw dbali take magnaci duchowni, w Kociele rzymskokatolickim
szczeglnie kolejni prymasi Rzeczypospolitej, arcybiskupi gnieniescy, ktrzy swoj
siedzib mieli w nieodlegym od Warszawy owiczu, a w Kocioach prawosawnym
i unickim metropolici kijowscy rezydujcy we Lwowie, Wilnie, Nowogrdku, Poocku,
Misku i wielu innych miejscowociach.
Rol kulturotwrcz miay zarwno rozsiane po caej Rzeczypospolitej katolickie

klasztory, tak zgromadze dawno istniejcych (zwaszcza cystersw), jak i niedawno lub
nowo sprowadzonych (szczeglnie na tym polu aktywne byy kolegia jezuickie, a u schyku
XVII wieku take pijarw), monastery prawosawne i unickie oraz skupiska protestantw
(zwaszcza prowadzone przez nich szkoy i drukarnie).
Wasn kultur kultywowali czonkowie innych mniejszoci wyznaniowych, przy czym co

istotne obszary kulturowe nie byy szczelnie zamknite, lecz wzajemnie na siebie
oddziayway.
3. Midzynarodowe kontakty kulturalne
midzynarodowy charakter kultury

Midzynarodowy charakter kultury Rzeczypospolitej nie wynika jedynie ze struktury
spoeczestwa, ale i z jego (przynajmniej znacznej, lepiej wyksztaconej, jego czci)
otwartoci na wiat. Zagraniczne kontakty byy naturalne w przypadku kolejnych krlw
i ich rodzin spokrewnionych z innymi europejskimi rodami panujcymi (przede wszystkim
z arcyksitami i cesarzami z dynastii Habsburgw, z ksitami z Toskanii, Bawarii,
Francji). Oczywiste te byy kontakty dyplomatyczne z niemal wszystkimi wadcami
pastw wczesnej Europy, w tym chyba najczstsze z Pastwem Papieskim, Cesarstwem,
Szwecj, Brandenburgi, Moskw (Rosj), Siedmiogrodem, Turcj i Chanatem Krymskim
oraz zwaszcza od ok. poowy XVII wieku z Francj, ale take z Hiszpani, Angli,
Dani, Niderlandami, poszczeglnymi pastwami Rzeszy Niemieckiej oraz ksistwami
woskimi.
Prywatne i subowe kontakty zagraniczne mieli take pochodzcy z rnych krajw

czonkowie dworw monarchw i ich on. Wizi pokrewiestwa, obok konfesyjnych, stay
te u podstaw kontaktw zagranicznych imigrantw wyznaniowych zamieszkujcych
Rzeczpospolit. Wsplne wyznanie czyo z obcokrajowcami rdzennych mieszkacw
Rzeczypospolitej. Tak mona tumaczy na przykad zwizki Radziwiw z linii
biraskiej z protestanckimi ksitami w Rzeszy i we Francji, ktre z pewnoci miay
nie tylko znaczenie wyznaniowo-polityczne, ale i kulturowe (zapewne oddziaywao te na
muzyczne zainteresowania Radziwiw).
Inn z drg przenikania wpyww kulturalnych byy peregrynacje modziey, ktre
miay na celu pogbienie wiedzy. Jedono za granic by studiowa lub po prostu pozna
inne kraje. Studentami, nastpnie potencjalnymi nosicielami wpyww kulturalnych, byli
przede wszystkim przedstawiciele rodw magnackich, rnych grup szlachty, a take
mieszczanie, ktrzy w do znacznej liczbie studiowali na uniwersytetach niemieckich i w
Czechach. Wrd podrnikw byli te duchowni. Cz penia funkcje wychowawcze
w trakcie peregrynacji z synami magnackimi, cz oddawaa si zagranicznym studiom
(szczeglnie wysoko ceniono studia w Rzymie, po ktrych atwo byo w kraju osign
wysokie kocielne i pastwowe stanowiska).
Studenci z rodzin magnackich wybierali przede wszystkim kraje niemieckie, Wochy i
rzadziej Francj. W XVII wieku coraz rzadziej studiowali w Wiedniu, gdzie chtnie
udawaa si jednak modzie katolicka z Prus Krlewskich, przede wszystkim z Warmii,
oraz z polskojzycznych rejonw lska Cieszyskiego. Modzie protestancka za,
zarwno szlachecka, jak mieszczaska (zwaszcza z bogatych miast pruskich), jedzia,
w zalenoci od konfesji, na tradycyjnie luteraskie uczelnie niemieckie lub na skupiajce
wyznawcw konfesji reformowanej uniwersytety szwajcarskie.
Szczeglne znaczenie dla poznawania kultury innych krajw miay peregrynacje
czonkw rodziny krlewskiej, w XVII wieku przede wszystkim synw Zygmunta III
Wadysawa Zygmunta, Jana Kazimierza, Karola Ferdynanda, Aleksandra Karola.
Najwikszy wpyw na kultur polskiego dworu krlewskiego miaa zapewne podr
krlewicza Wadysawa ze sporym orszakiem po Europie z lat 1624-25. Krlewicz
odwiedzi wwczas m.in.: Wrocaw, Wiede i liczne inne miasta Rzeszy Niemieckiej,
z Monachium, Frankfurtem nad Menem i Koloni, miasta belgijskie z Bruksel
i Antwerpi, szereg miejscowoci szwajcarskich i francuskich, wreszcie niemal cae
Wochy, gdzie spdzi najwicej czasu, zatrzymujc si najduej w Rzymie, Florencji
i Wenecji, ale dojedajc a do Neapolu. Peregrynacji czonkw rodziny krlewskiej byo
jednak o wiele wicej, eby wymieni pobyt Jana Kazimierza w Rzymie, we Francji,
w Wiedniu i na lsku, oficjaln wizyt Wadysawa IV z Cecyli Renat i siostr Ann
Katarzyn w Wiedniu w 1638 roku, pobyty Karola Ferdynanda na lsku i w Wiedniu czy
wyprawy Marysieki Sobieskiej i jej dzieci do Cieplic na lsku. Zupenie inny charakter
miay liczne w XVII wieku wyprawy wojenne, w ramach ktrych krlewicz Wadysaw
dotar w gb Rosji, a Jan III Sobieski pod Wiede. Z ca jednak pewnoci i takie
kontakty wojsk, wodzw, posw i krlw z mieszkacami obcych pastw (przede
wszystkim Szwecji, Moskwy, Turcji i Chanatu Krymskiego) miay znaczenie dla
midzynarodowej wymiany kulturalnej.
Liczne i rnorakie kontakty zagraniczne, a take otwarto na przepyw kultury,
zwaszcza zachodniej (woskiej, niemieckiej, niderlandzkiej, francuskiej), ale rwnie,
przede wszystkim w drugiej poowie XVII stulecia, wschodniej i poudniowo-wschodniej
(gwnie ukraiskiej i tureckiej, a nawet perskiej) leay u podstaw midzynarodowej
kultury polskich dworw krlewskich. Zagraniczne wpywy z rnych kierunkw obecne
byy rwnie w kulturze dworw magnackich i szlacheckich oraz domw mieszczaskich,
przy czym w poszczeglnych czciach Rzeczypospolitej i w rnych, z uwagi na stan, jzyk
i wyznanie, a take fizyczn blisko ssiedzkiej kultury, rodowiskach do gosu
dochodziy bd powizania z generalnie protestanck Pnoc, bd z katolickim
Poudniem, bd prawosawnym Wschodem, czy te wreszcie z poudniowo-wschodni
muzumask Turcj. W uboszych warstwach spoeczestwa niejednorodny obraz
kultury tworzyy yjce obok siebie lub mieszajce si grupy etniczne i wyznaniowe, grupy
w rnym stopniu otwarte na wpywy zewntrzne.
W wietle zachowanych zabytkw architektury, malarstwa, rzeby i muzyki, a w pewnej
mierze take literatury, nie znajduje potwierdzenia pogld lansowany przez apologetw
tzw. kultury sarmackiej, czyli kultury szlachty polskiej uwaajcej si za potomkw
przybyych ze Wschodu staroytnych
Sarmatw, o jej zamkniciu na wpywy zachodnie. Wrcz przeciwnie. Istniej liczne
dowody bardzo szybkiej recepcji w Rzeczypospolitej nowych w Europie Zachodniej (przede
wszystkim we Woszech) rodkw i stylw artystycznych. Bogactwo kultury sarmackiej
polegao wanie na jej rnorodnoci, czeniu wpyww zachodnich i wschodnich
z wasn tradycj.
Jeeli chodzi o kultur muzyczn w Rzeczypospolitej XVII wieku, zwaszcza kultur
dworw krlewskich i magnackich oraz Kocioa katolickiego, a w gb stulecia take
luteraskiego, najwiksze znaczenie miay kontakty z Wochami. Wpywy woskie
docieray poprzez przybywajcych do Rzeczypospolitej muzykw i poprzez sprowadzane
wydania kompozycji twrcw z Italii (prawdopodobnie mniejsze znaczenie miay studia,
jakie we Woszech odbywali muzycy z Rzeczypospolitej). Rozprzestrzeniay si dziki
edukacji prowadzonej przez dziaajcych w polskich kapelach dworskich i kocielnych
Wochw oraz dziki tworzonym przez nich i ich polskich uczniw kompozycjom.
W wykonywanym repertuarze znajdoway si jednak take (cho miay coraz mniejszy
udzia) kompozycje niderlandzkie i niemieckie, sprowadzane do ksigar nie tylko miast
pruskich, ale take w innych czciach kraju (m.in. do Krakowa). Z biegiem lat zwikszao
si zainteresowanie muzyk stylistycznie wosk tworzon przez kompozytorw
dziaajcych w rnych krajach nalecych do Cesarstwa, a zwaszcza na lsku i w
Czechach. W zachowanych przekazach nutowych oraz w rnego rodzaju innych
wiadectwach wczesnej kultury muzycznej mona obserwowa rwnie obecno innych
wpyww dworskiej muzyki francuskiej z jednej strony, a muzyki popularnej i wojskowej
kozackiej lub szerzej ruskiej, jak rwnie wgierskiej i tureckiej, z drugiej.
Literatura
W. Biliski, Mieszczanie i miasta w dawnej Rzeczypospolitej, b.d.
M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczastwa w Polsce przedrozbiorowej,
1986.
Dzieje Polski, red. J. Topolski, 1976.
History of Poland, red. S. Kieniewicz, 1979.
Z. Lissa, Ost-West Probleme in der modernen Musikgeschichtsschreibung, 1966.
H. Litwin, Narody Pierwszej Rzeczypospolitej, b.d.
K. Matwijowski, Stosunki kulturalne polsko-austriackie w XVII wieku (drogi przenikania
wzajemnych wpyww), 1987.
H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, 1973.
M. Tanty, Polsko-rosyjskie zwizki kulturalne w XVII w., 1990.
J. Tazbir, O kompleksie pawia i papugi, 1990.
J. Tazbir, Procesy tworzenia si kultury oglnochrzecijaskiej w Rzeczypospolitej XVIXVII w., 2001.
H. Trevor-Roper, The Culture of the Baroque Court, 1979.
A. Wyczaski, Polska w Europie XVI stulecia, 1973.
Zarys historii Polski, red. J. Tazbir, 1979.
II. KALENDARIUM EPOKI
Chronologiczny zestaw najwaniejszych wydarze z zakresu historii muzyki

Rzeczypospolitej Obojga Narodw i w Europie oraz z zakresu historii politycznej, historii
nauki i kultury w Rzeczypospolitej i w Europie
* po tytuach utworw scenicznych wskazuje przedstawienie premierowe
1587
Historia, nauka, kultura w Rzeczypospolitej
1587-1632 Zygmunt III Waza, krl Polski
1592
Historia, nauka, kultura w Europie
1592-99 Zygmunt Waza, krl Szwecji
1594
Muzyka w Rzeczypospolitej
1594-95 rkp., tabulatura organowa Johanna Fischera z Morga
Muzyka europejska
1594 umieraj Orlando di Lasso i Giovanni Pierluigi da Palestrina;
1594-1611 wyd. Madrigali a cinque voci, ks. 2-6, Carla Gesualda da Venosa (midzy
1560 a 1562-1613)

1594 (X) po koronacji w Szwecji Zygmunt III wraca do Krakowa;
1594-96 powstanie kozackie Semena Nalewajki
1594 (III) Uppsala: Zygmunt Waza koronowany na krla Szwecji;
1594 wyst. Midsummer Nights Dream Williama Szekspira (1564-1616);
nastpnie m.in.: Julius Caesar (1599), Hamlet (1602), As You Like it (1603), King Lear
(1606), Othello (1607), Macbeth, The Tempest, The Winters Tale (1611)
1595
1595 (II) Annibale Stabile (ok. 1535-1595) i grupa woskich muzykw udaje si z Rzymu
na dwr Zygmunta III w Krakowie;
1595 (koniec roku) do Krakowa przybywa Luca Marenzio (1553 lub 1554-1599) i nowa
grupa muzykw woskich
Muzyka europejska
1595 wyd. Ricercari Andrei Gabrielego (ok. 1532/33-85);
wyd. Concerti ecclesiastici Adriana Banchieriego (1568-1634)
1595 powoanie Akademii Zamojskiej;
wyd. Flis, to jest spuszczanie statkw Wis Sebastiana Fabiana Klonowica (1545-1602)
1595 umiera Torquato Tasso
1596
1596 (III) muzycy krlewscy jad na sejm do Warszawy;
Francesco Rasi (1574-1621) odwiedza Polsk
Muzyka europejska
1596 wyd. Neue teutsche Gesang Hansa Leo Hasslera (1564-1612)
1596 (III) po poarze w Krakowie na Wawelu dwr krlewski wyjeda do Warszawy na
sejm;
1596 zatwierdzenie unii brzeskiej, powoanie Kocioa unickiego;
1596 projekt kocioa w. w. Piotra i Pawa w Krakowie Giovanniego de Rossis
(realizacja 1597-1635).
1596 liczbowa harmonia ukadu sonecznego Johanna Keplera (1571-1630);
1596 rodzi si Ren Descartes (Kartezjusz), zm. 1650
1597
Muzyka europejska
1597 wyd. Sacrae symphoniae Giovanniego Gabrielego (midzy 1554 a 1557-1612);
wyd. The First Booke of Songs or Ayres Johna Dowlanda (1563-1626)
1597 wyd. Kaza sejmowych Piotra Skargi (1536-1612)
1597 powstaje Don Kichot Miguela Cervantesa de Saavedra (1547-1616)
1598
Muzyka europejska
1598 (X) wyd. Luca Marenzio, Lottavo libro de madrigali a cinque (pierwszy druk tego
kompozytora po powrocie z Polski);
1598 wyd. English Madrigals Johna Wilby (1574-1638)
1598 umiera krlowa Anna Habsburg;
1598-1619 przebudowa Zamku Krlewskiego w Warszawie (architekci Giacomo Rodondo
i Gerard Kleinpolt-Maopolski; od 1613 Matteo Castelli)
1598 edykt nantejski (stabilizacja we Francji);
Pastwo Kocielne przejmuje Ferrar;
1598 1605 w Rosji panuje Borys Godunow;
1598 umiera Filip II, rzdy w Hiszpanii obejmuje Filip III (1598-1621);
1598 rodzi si Giovanni Lorenzo Bernini (zm. 1680)
1599
1599 wyd. Katechizm z pieniami i Porzdek naboestwa kocioa powszechnego
Krzysztofa Kraiskiego (1556-1618);
wyd. Psalterium uwzgldniajce
Piotrkowczykw w Krakowie)
wytyczne
soboru
Muzyka europejska
1599 wyd. Chorici Psalmi et motecta Asprilia Pacellego
trydenckiego
(drukarnia

1599 wyd. Biblia w tumaczeniu polskim Jakuba Wujka (1541-97)
1599-1611 Karol IX Sudermaski, krl Szwecji;
1599 rodzi si Diego Velazquez (zm. 1660) i Francesco Borromini (zm. 1667)
1600
1600 wyd. Antiphonarium i Graduale Romanum (Krakw, drukarnia Piotrkowczykw)
Muzyka europejska
1600 (II) Rzym: Rappresentazione di Anima e di Corpo* (muzyka Emilio deCavalieri
ok. 1550-1602);
1600 (X) Florencja: LEuridice* (tekst Ottavio Rinuccini 1562-1621, muzyka Jacopo
Peri 1561-1633);
1600-03 wyd. LArtusi, ovvero delle imperfettioni della moderna musica, 2
cz. Giovanniego Marii Artusiego (ok. 1540-1613)
1600-05 wojna ze Szwecj;
1600 wyprawa wooska Jana Zamoyskiego (1542-1605);
1600-50 twrczo malarska Tomasza Dolabelli (ok. 1570-1650)
1600 Giordano Bruno spalony na stosie;
1600 rodzi si Pedro Calderon de la Barca (zm. 1681)
1601
1601-02 Giulio Cesare Gabussi (1555 lub 1558-1611) kapelmistrz krlewski;
1601 wyd. Sacrarum cantionum Vincenzo Bertolusiego (zm. 1608);
ok. 1601 powstao Invitatorium in festo Nativitatis Jana Branta (1554-1602) pierwszy
znany polski utwr wokalny z basem organowym (wstpna forma basso continuo)
1601 wyd. Rytmy abo Wiersze polskie Mikoaja Spa Szarzyskiego (ok. 1550-1581)
1602
1602-23 Asprilio Pacelli (1570-1623) kapelmistrz krlewski
Muzyka europejska
1602 wyd. Le nuove musiche Giulia Cacciniego (1550-1610);
wyd. Cento concerti ecclesiastici Lodovica Grossi da Viadana (ok. 1560-1627);
umiera Emilio de Cavalieri
1603
Muzyka europejska
1603 wyd. Florilegium selectissimarum cantionum, przygotowane przez Erharda
Bodenschatza (ok. 1576-1636), poszerzona wersja 1618
1603 umiera krlowa Elbieta Tudor, pocztek panowania dynastii Stuartw w Anglii
1604
1604 wyd. Melodiae sacrae przygotowane przez Vincenzo Liliusa (Gigli, zm. po 1649);
wyd. Missae Giulio Osculatiego (zm. po 1615);
wyd. Cantiones sacrae Asprilia Pacellego, zag.
Muzyka europejska
1604 wyd. Libro primo dintavolatura di chitarrone Giovanniego Girolama Kapsbergera
(ok. 1580-1651)
1604-06 akcja polska dla poparcia Dymitra Samozwaca
1605
Muzyka europejska
1605 wyd. Il quinto libro de madrigali a cinque voci Claudia Monteverdiego (1567-1643)
wprowadzenie pojcia seconda pratica
1605 lub Zygmunta III i Konstancji Habsburg;
27 IX zwyciska bitwa ze Szwedami pod Kircholmem
1605-06 panowanie w Rosji Dymitra Samozwaca
1606
1606 wyd. Rytmy aciskie (sowa Stanisaw Grochowski ok. 1524-1612, muzyka
Diomedes Cato ok. 1555-1628)
Muzyka europejska
1606 Rzym: Eumelio* (autor tekstu nieznany, muzyka Agostino Agazzari ok. 1578-
1640);
wyd. Musica poetica Joachima Burmeistra (ok. 1564-1629)
1606-08 rokosz Zebrzydowskiego;
1606-33 budowa fontanny Neptuna w Gdasku (architekt Abraham van dem Blocke
1572-28, projektuje te zot bram, fasad Dworu Artusa i inne);
1606 wyd. wiatowa rozkosz Hieronima Morsztyna (ok. 1581-ok. 1623)
1606 rodzi si Rembrandt (wa. R. Harmenszoon van Rijn), zm. 1669, i Pierre
Corneille (zm. 1684)
1607
Muzyka europejska
1607 Mantua: LOrfeo* (tekst Alessandro Striggio ?1573-1630, muzyka Claudio
Monteverdi;
wyd. Dichiarazione di una lettera Giulia Cesare Monteverdiego (ok. 1573-1630 lub 1631)
w Scherzi musicali a tre voci Claudia Monteverdiego;
wyd. Breve regola per imparar a sonare sopra il basso Francesca Bianciardiego (ok. 15711607);
wyd. Del sonare sopra il basso Agostino Agazzariego;
wyd. Il primo libro delle sinfonie e gagliarde Salomone Rossiego (ok. 1570-ok. 1630)
1607 pocztek akcji polskiej przeciw Rosji po stronie drugiego Dymitra Samozwaca;
Stanisaw kiewski i Karol Chodkiewicz pokonuj rokoszan pod Guzowem
1608
1608 wyd. Sacrae cantiones Asprilia Pacellego
1608 rodzi si John Milton (zm. 1674)
1609
1609 wyd. Canzoni Giovanniego Valentiniego
Muzyka europejska
1609 wyd. Seconda parte del Transilvano Girolama Diruty (1561-po 1623);
wyd. Le musiche Sigismonda Dlndia (ok. 1580-1629);
1609-19 rkp. The Fitzwilliam Virginal Book;
tworz angielscy wirginalici
1609-19 wojna z Rosj
1609-19 wojna polsko-rosyjska
1610
Muzyka europejska
1610 wyd. Sanctissime Virgini missa... ac vespere Claudia Monteverdiego
1610 zwycistwo hetmana Stanisawa kiewskiego (?1545-1620) w bitwie z Rosj

i Szwecj pod Kuszynem;
przeniesienie lenna pruskiego na lini elektorsk Hohenzollernw
1610 umiera Henryk IV, krl Francji;
1610-43 panuje we Francji Ludwik XIII
1611
1611 wyd. Offertoria et Communiones Mikoaja Zieleskiego
Muzyka europejska
1611 umiera Tomas Luis de Victoria (ur. ok. 1548)
1611 zdobycie Smoleska;
1611 i 1617 wyd. Postylla Kocioa powszechnego apostolskiego Krzysztofa Kraiskiego
1611-32 Gustaw II Adolf, krl Szwecji;
1611-13 wojna kalmarska midzy Dani i Szwecj
1612
1612 kapitulacja wojsk polskich na Kremlu;
wyd. Officina ferraria Walentego Rodzieskiego (ok. 1560-przed 1622)
1613
Muzyka europejska
1613-43 Claudio Monteverdi kapelmistrz w bazylice San Marco w Wenecji
1613-45 Micha Fiodorowicz, car Rosji, pocztek panowania dynastii Romanoww
1614
Muzyka europejska
1614 wyd. Nuove musiche e nuova maniera di scriverle Giulia Cacciniego;
1614-1618 wyd. Syntagma musicum, 3 cz., Michaela Praetoriusa (ok. 1571-1621);
1614-18 opera woska na dworze arcybiskupim w Salzburgu
1614 wyd. Sielanki Szymona Szymonowica (1558-1629)
1615
Muzyka europejska
1615 wyd. Canzoni e sonate Giovanniego Gabrielego;
wyd. Toccate e partite dintavolatura di cembalo Girolama Frescobaldiego (1583-1643);
wyd. Il primo libro delle canzoni Tarquinia Meruli (ok. 1595-1665)
1615-21 przebudowa zamku Lubomirskich w Winiczu (architekt Maciej Trapola zm.
1639, przypisuje mu si take m.in. projekt paacu w acucie, zbudowanego 1629-41)
1616
1616 umiera William Szekspir
1617
Muzyka europejska
1617 wyd. Affetti musicali Biagio Mariniego (ok. 1597-1665)
1617 rodzi si Bartolomo Estban Murillo (zm. 1682)
1618
1618 wyd. Completorium Romanum Wojciecha Dembockiego (?1585/86 ok. 1646)
pierwszy znany polski utwr z basso continuo
Muzyka europejska
1618 rkp. Compendium musicae Ren Descartesa (1596-1650), wyd. 1650;
1618 i 1626 wyd. Opella nova, 2 cz., Johanna Hermanna Scheina (1586-1630)
1618 wyd. onierskie naboestwo Piotra Skargi;
wyd. Gotfred, abo Jeruzalem wyzwolona Piotra Kochanowskiego (1566-1629), polski
przekad Gerusalemme liberata Torquata Tasso
1618-48 wojna trzydziestoletnia
1619
1619 fundacja wokalno-instrumentalnej kapeli katedralnej w Krakowie;
Annibale Orgas (ok. 1585-1629) pierwszy kapelmistrz;
Jacobus Apfell rozpoczyna spisywanie organowej tabulatury oliwskiej

Muzyka europejska
1619 wyd. Concerto. Settimo libro di madrigali Claudia Monteverdiego;
wyd. Teatro armonico spirituale Giovanniego Francesca Aneria (ok. 1567-1630);
wyd. Harmonices mundi Johanna Keplera
1619 (3 l) rozejm dywiliski z Rosj na 14,5 roku;
1619-25 budowa paacu ujazdowskiego
1619-37 Ferdynand II Habsburg, cesarz Rzeszy Niemieckiej
1620
ok. 1620-30 Feliks Trzciski spisuje organow tabulatur pelplisk
Muzyka europejska
1620 wyd. Selva di varii passaggi Francesca Rognoniego Taeggio (zm. po 1626);
wyd. Cantiones sacrae Samuela Scheidta (1587-1654)
1620 (20 IX) klska wojsk polskich w bitwie z Turcj pod Cecor
1620 klska Czechw w bitwie pod Bia Gr, Dawid Lorenza Berniniego, nastpnie
m.in. kolumnada placu San Pietro w Rzymie;
malarstwo Petera Paula Rubensa (1577-1640)
1621
ok. 1621 na dwr Zygmunta III przybywa Tarquinio Merula
Muzyka europejska
1621 umiera Jan Pieterszoon Sweelinck (ur. 1562)
1621 obrona Chocimia i pokj z Turcj wyd. Thesaurus Polono-Latino-Graecus
Grzegorza Knapskiego (1561 lub 1565-1639)
1621-65 Filip IV, krl Hiszpanii;
1621 rodzi si Jean de La Fontaine (zm. 1695)
1622
1622 rodzi si Molire (wa. Jean Baptiste Poquelin), zm. 1673
1624
ok. 1624-30 Giovanni Francesco Anerio kapelmistrz krlewski;
prawdopodobnie razem przybywa Marco Scacchi (zm. 1662)
Muzyka europejska
1624 wyd. Tabulatura nova Samuela Scheidta;
Wenecja: Il combattimento di Tancredi e Clorinda* Claudia Monteverdiego
1624-25 podr krlewicza Wadysawa Zygmunta Wazy (1595-1648) po Europie

1624-42 rzdy we Francji kardynaa Richelieu (1585-1642), pierwszego ministra za
panowania Ludwika XIII
1625
ok. 1625 Baldassare Ferri (1610-80) przybywa na dwr krlewski
Muzyka europejska
1625 Florencja: La liberazione di Ruggero dallisola dAlcina* (tekst Ferdinando
Saracinelli zm. 1640, muzyka Francesca Caccini 1587-?1641)
1625 wyd. Scriptorum Polonicorum Hekatontas Szymona Starowolskiego (1588-1656)
1625-49 Karol I Stuart, krl Anglii
1626
Muzyka europejska
1626 Rzym: La catena dAdone* (tekst Ottavio Tronsarelli zm. 1646, muzyka
Domenico Mazzocchi-1592-1665);
umiera John Dowland
1626 umiera Francis Bacon
1627
1627 rkp. Canzoni e concerti Adama Jarzbskiego (zm. 1648/49)

Muzyka europejska
1627 Torgau: Daphne* (tekst Martin Opitz-1597-1639, muzyka Heinrich Schtz 15851672);
wyd. Trait de lharmonie universelle Marin Mersennea (1588-1648)
1627 bitwa morska ze Szwecj pod Oliw;
wyd. Polonia sive status R.P. descriptio Szymona Starowolskiego
1628
1628 (27 II) Warszawa: favola pescatoria Acis et Galatea* (tekst Gabriello Chiabrera
1552-1683 i autor nieznany, autorstwo muzyki nieznane);
1628 Gdask: umiera Diomedes Cato
1629
1629 umiera Adam z Wgrowca (cysters-organista);
ok. 1629 Virgilio Puccitelli (1599-1654) przybywa na dwr krlewski
Muzyka europejska
1629-74 Giacomo Carissimi (1605-74) prefekt w Collegium Germanicum w Rzymie
1629 pokj szwedzko-polski w Starym Targu (Szwecja rozszerza posiadoci
w Inflantach, przejmuje Ryg i Kurlandi)
1630
1630-57 Franciszek Lilius (zm. 1657) kapelmistrz kapeli katedralnej w Krakowie;
1630 wyd. Symfonie Anielskie Jana abczyca (zm. po 1629)
1631
Muzyka europejska
1631 Rzym: Il S. Alessio* (tekst Giulio Rospigliosi 1600-69, muzyka Stefano Landi
1587-1639)
1631-44 budowa zamku Krzytopr w Ujedzie koo Sandomierza (projekt Lorenzo
Senes)
1632
1632-49 Marco Scacchi kapelmistrz krlewski (formalnie pozostawa kapelmistrzem
jeszcze po wyjedzie do Woch w 1649)
Muzyka europejska
1632-87 Jean-Baptiste Lully
1632 umiera Zygmunt III Waza;
1632-48 Wadysaw IV Waza, krl Polski;
1632-34 wojna z Rosj;
1632-56 Memoriale rerum gestarum in Polonia Albrychta Stanisawa Radziwia (15931656);
1632 wyd. Biblia gdaska (tumaczenie polskojzyczne)

1632 (16 XI) ginie krl Szwecji Gustaw II Adolf;
1632-54 Krystyna, krlowa Szwecji;
1632 Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Galileo Galileiego (1564-1642);
1632 rodzi si Baruch Spinosa (zm. 1677)
1633
1633 wyd. Missarum quatuor vocibus Marco Scacchiego
1634
1634 wyd. Canones XVI. iidem ad diversa Andrzeja Chyliskiego (zm. po 1658);
wyd. Madrigali a cinque voci Marco Scacchiego
Muzyka europejska
1634 Londyn: The Triumph of Peace* (tekst James Shirley 1596-1666, muzyka
William Lawes 1602-45 i Simon Ives 1600-62)
1634 pokj polanowski po wojnie z Rosj wyd. Lyricorum libri IV Macieja Kazimierza
Sarbiewskiego (1595-1640);
1634-36 budowa kaplicy w. Kazimierza w katedrze w Wilnie (architekt Constante
Tencalla zm. 1646)
1635
1635 (4 V) Warszawa: Giuditta* (autorzy nieznani);
1635 (10 XII) Warszawa: Dafne* (tekst przypisywany Virgilio Puccitellemu, autor
muzyki nieznany)
Muzyka europejska
1635 wyd. Compendio del trattato degeneri e demodi Giovanniego Battisty Doniego
(1594-1647);
Krlewiec: Cleomedes* (tekst Simon Dach 1605-59, muzyka Heinrich Albert 1604-51)
1635 rozejm ze Szwedami w Sztumskiej Wsi;
wyd. Pie o krlu polskim Wadysawie IV Jerzego Szlichtynga (zm. 1644)
1635-59 wojna Francji z Hiszpani
1636
1636 (4 IX) Wilno: Il ratto dElena* (tekst Virgilio Puccitelli, muzyka Marco Scacchi)
Muzyka europejska
1636 Londyn: The Triumphs of the Prince dAmour* (tekst William Davenant 1606-68,
muzyka Henry Lawes 1596-1662, William Lawes)
1636-42 budowa paacu biskupw w Kielcach (architekt Giovanni Trevano, zm. 1644)
1636 Cyd Pierre Corneillea
1637
1637 (15 IX) Warszawa: balet Prigion dAmore*;

1637 (23 IX) Warszawa: dramma musicale La S. Cecilia* (tekst Virgilio Puccitelli,
autorstwo muzyki niepewne Marco Scacchi?)
Muzyka europejska
1637 Wenecja: LAndromeda* (tekst Benedetto Ferrari ?1603-81, muzyka Francesco
Manelli 1594-1667) pocztki teatrw publicznych w Wenecji (San Cassiano,
w nastpnych latach San Giovanni e Paolo i San Mois)
1637 lub Wadysawa IV z Cecyli Renat Habsburg;
wyd. Z chopa krl, komedii rybatowskiej Piotra Baryki
1637-57 Ferdynand III Habsburg, cesarz Rzeszy Niemieckiej
1638
1638 (14 II) Warszawa: balet Africa supplicante*;
1638 (3 V) Warszawa: Narciso trasformato* (tekst Virgilio Puccitelli, autorstwo muzyki
niepewne Marco Scacchi?)
Muzyka europejska
1638 wyd. Madrigali guerrieri et amorosi Claudia Monteverdiego;
wyd. La musica ecclesiastica Agostino Agazzariego
1639
Muzyka europejska
1639 Wenecja: Le nozze di Teti e Peleo* (tekst Orazio Persiani, muzyka Francesco
Cavalli 1602-76)
1639 Gdask: umiera Martin Opitz;
1639 rodzi si Jean Baptiste Racine (zm. 1699)
1640
1640 (18 II) Warszawa: balet La maga sdegnata*;
1640 wyd. Psalmen Davids Paula Sieferta (1586-1666)
Muzyka europejska
1640 Wenecja: Il ritorno dUlisse in patria* (tekst Giacomo Badoaro 1602-54, muzyka
Claudio Monteverdi);
wyd. Annotazioni sopra il Compendio Giovanniego Battisty Doniego
1640-41 wyd. Gestorum [...] Vladislai IV Eberharda Wassenberga
1640-53 Dugi parlament i rewolucja w Anglii (Oliver Cromwell 1599-1658
naczelny wdz armii parlamentu);
1640 Portugalia odzyskuje niepodlego;
ok. 1640-ok. 1660 dojrzaa twrczo Diego Velazqueza, Bartoloma Estbana Murillo,
Rembrandta, Giovanniego Lorenzo Berniniego, Nicolasa Poussin (1593-1665)
1641
1641 (I) Warszawa: Armida abbandonata* (tekst Virgilio Puccitelli, autorstwo muzyki
niepewne Marco Scacchi?);

1641 (9 X) Warszawa: LEnea* (tekst Virgilio Puccitelli, autorstwo muzyki niepewne
Marco Scacchi?);
1641 ok. 1647 Philipp Friedrich Buchner (1614-69) w kapeli Stanisawa
Lubomirskiego (od 1645 kapelmistrz)
Muzyka europejska
1641 wyd. Selva morale e spirituale Claudia Monteverdiego;
wyd. Gebruyck of ongebruyck vant orgel Constantijna Huygensa (1596-1687)
1641 pompa tokowa wynaleziona przez Ottona von Guericke (1602-86)
1642
1642,1644 wyd. Concerii ecclesiastici, cz. I, II, Philippa Friedricha Buchnera
1642 Elementa philosophiae (cz. III: De c/Ve) Thomasa Hobbesa, pozostae czci: I: De
corpore (1655), II: Dehomine (1658);
maszyna do dodawania i odejmowania wynaleziona przez Blaise Pascala (1623-62);
umiera Galileo Galilei;
1642 rodzi si Isaak Newton (zm. 1727)
1643
1643 wyd. Cribrum musicum Marco Scacchiego (z dodatkiem muzycznym Xenia
Apollinea zawierajcym m.in. 50 kanonw);
Gdask Tragedia o bogaczu i azarzu*, dramat z muzyk (tekst Jan niatowskiGuliski lub Marcin Gremboszewski zm. 1655)
Muzyka europejska
1643 Wenecja: Lincoronazione di Poppea* (tekst Giovanni Francesco Busenello, muzyka
Claudio Monteverdi);
umiera Claudio Monteverdi
1643 wyd. Gociniec abo krtkie opisanie Warszawy Adama Jarzbskiego;
wyd. Elenchus plantarum Nikolausa Oelhafa
1643-1715 Ludwik XIV, krl Francji (1643-61 Jules Mazarin, pierwszy minister;
styl Ludwik XIV Charles Le Brun, 1619-90);
1643 prnia nad supkiem rtci odkryta przez Evangeliste Torricellego (1608-47)
1644
1644 (6 III) Wilno: Andromeda* (tekst Virgilio Puccitelli, autorstwo muzyki niepewne
Marco Scacchi?)
1644 umiera krlowa Cecylia Habsburg;
wzniesienie kolumny Zygmunta w Warszawie (architekt Constante Tencalla z Clemente
Mollim i Danielem Tymem)
1644 Principia Philosophiae Ren Descartesa
1645
1645 wyd. Nabone pieni (sowa Baej Derey, muzyka Franciszek Lilius)
1645-76 Aleksy Michajowicz Romanow, car Rosji
1646
1646 (15 II) Gdask: dramma musicale Le nozze dAmore e di Psiche* (tekst Virgilio
Puccitelli, autorstwo muzyki niepewne Marco Scacchi?);
wyd. Praemessa musicali Christopha Wernera
1646 lub Wadysawa IV z Mari Ludwik Gonzaga de Nevers (panujc w Polsce jako
Ludwika Maria)
1646 rodzi si Gotfried Wilhelm Leibnitz (zm. 1726)
1647
1647 wyd. Tabulatura muzyki Jana Aleksandra Gorczyna (ok. 1618 po 1694)
Muzyka europejska
1647 wyd. Symphoniae sacrae, cz. 2, Heinricha Schtza;
Pary: Orfeo* (tekst Francesco Buti 1604-82, muzyka Luigi Rossi 1598-1653)
1647 wyd. Selenographia Jana Heweliusza (1611-87)
1648
1648 (16 IV) Wilno: dramma musicale Circe delusa* (tekst Virgilio Puccitelli, autorstwo
muzyki niepewne Marco Scacchi?)
Muzyka europejska
1648 wyd. Geistliche Chormusik Heinricha Schtza
1648 pocztek powstania kozackiego Chmielnickiego (ok. 1595-1657) na Ukrainie;
1648 umiera Wadysaw IV Waza;
1648-68 Jan Kazimierz Waza (zm. 1672), krl Polski
1648 koniec wojny trzydziestoletniej, pokj westfalski;
Hiszpania uznaje niepodlego Holandii;
1648-70 Fryderyk III, krl Danii
1649
1649 wyd. Breve discorso sopra la musica moderna Marco Scacchiego;
wyd. ludicium cribri musici przygotowanego przez Marco Scacchiego;
wyd. Musicalische Arien oder Melodeyen Christopha Wernera; wyd. Conones [...] super
Aries [...] Ch. Werneri Marco Scacchiego;
wyk. Missa omnium tonorum Scacchiego;
Scacchi opuszcza Polsk;

funkcj kapelmistrza krlewskiego peni wicekapelmistrz Bartomiej Pkiel (zm. ok. 1666)
Muzyka europejska
1649 rkp. Libro secondo di toccate Johanna Jacoba Frobergera (1616-67);
ok. 1649 rkp. Von der Singe-Kunst Christopha Bernharda (1628-92)
1649 lub Jana Kazimierza z Ludwik Mari wdow po Wadysawie IV;
wyd. Wadysaw IV Samuela ze Skrzypny Twardowskiego (przed 1600-1660)
1649 stracenie Karola I Stuarta w Anglii;
1649-53 Republika angielska
1650
1650 wyd. Musices practicae erotemata Szymona Starowolskiego
Muzyka europejska
1650 wyd. Musurgia universalis Athanasiusa Kirchera (1601-80)
1650 wyd. Satyry Krzysztofa Opaliskiego (1609-55)
1650 Oliver Cromwell gromi w Szkocji rojalistw;
doprowadza do unii Anglii, Irlandii i Szkocji, tworzc Wielk Brytani
1651
1651 (IX) umiera Marcin Mielczewski
1651 zwycistwo nad Bohdanem Chmielnickim pod Beresteczkiem
1652
1652 pierwszy sejm zerwany przez liberum veto
1652-66 reformy patriarchy Nikona, rozam w Kociele prawosawnym;
1652-54 wojna angielsko-holenderska
1653
1653 Bartomiej Pkiel tytuowany krlewskim kapelmistrzem
Muzyka europejska
1653-67 Jean-Baptiste Lully kompozytor i kapelmistrz na dworze Ludwika XIV;
1653 Madryt: Fortunas de Andromeda y Perseo* (tekst Pedro Caldern de la Barca
1600-81, muzyka Juan Hidalgo zm. 1685);
Ratyzbona Linganno damore* (tekst Benedetto Ferrari, muzyka Antonio Bertali
1605-69);
Monachium Larpa festante* (tekst i muzyka Giovanni Battista Maccioni zm. ok. 1678)
1653-58 Oliver Cromwell, protektor Anglii
1654
1654-67 wojna z Rosj;
1654 wyd. Roksolanki Szymona Zimorowica (1608 lub 1609-29)
1654-60-po abdykacji Krystyny Karol X Gustaw, krl Szwecji;
1654 rada perejesawska i przyczenie lewobrzenej Ukrainy do Rosji;
teoria liczb sformuowana przez Blaisea Pascala i Pierrea Fermata (1601-65)
1655
1655-60 wojna ze Szwecj (potop)
1655-95 odkrycie przez Christiana Huygensa (1629-95) prawa ruchu wahadowego,
istnienia siy odrodkowej, stworzenie falowej teorii wiata
1656
Muzyka europejska
1656 wyd. Sonate da chiesa e da camera op. 4 Giovanniego Legrenziego (1626-90);
Wiede Theti* (tekst Diamante Gabrielli, muzyka Antonio Bertali);
otwarcie opery w Londynie
1656 (1 IV) luby lwowskie Jana Kazimierza Wazy
1657
1657 wznowienie dziaalnoci kapeli krlewskiej po najedzie szwedzkim, Jacek Rycki
(zm. 1703) kapelmistrz krlewski
Muzyka europejska
1657 Pary: Ballet de lamour malade* (tekst Francesco Buti, muzyka Jean-Baptiste
Lully)
1657 traktaty welawsko-bydgoskie;
utrata lenna pruskiego;
najazd na Polsk Jerzego Rakoczego, ksicia siedmiogrodzkiego
1657 zaoenie we Francji Acadmie des Sciences;
powstaj Les Provinciales Blaisea Pascala;
1657-60 wojny dusko-szwedzkie
1658
1658 Bartomiej Pkiel kapelmistrz kapeli katedralnej w Krakowie;
rodzi si Jan (w przyszoci o. Damian) Stachowicz (zm. 1699)
Muzyka europejska
ok. 1658-63 rkp. Tractatus compositionis augmentatus Christopha Bernharda
1658 wygnanie arian;

wyd. Przysowia mw potocznych Andrzeja Maksymiliana Fredry (ok. 1620-1679)
1658-1705 Leopold I Habsburg, cesarz Rzeszy Niemieckiej
1659
1659 Pary: Prcieuses ridicules* Molirea;
nastpnie m.in. Lcole des maris (1661), Tartuffe (1664) Don Juan (1665), Le misanthrope
(1666)
1660
Muzyka europejska
1660 Wiede: oratorio Sagrifizio dAbramo* cesarza Leopolda I;
1660-1674 Collegium Musicum w Hamburgu (Matthias Weckmann 1621-74, Christoph
Bernhard)
1660 pokj ze Szwecj w Oliwie;
1660 (12 II) Zamo: wystawienie Cyda Pierrea Corneillea (tumaczenie polskie Jana
Andrzeja Morsztyna)
1660-85 Karol II Stuart, krl Anglii;
1660-97 Karol XI, krl Szwecji;
1660 zaoenie angielskiej Royal Society;
1660-1731 Daniel Defoe
1661
1661 wyd. pierwszego pisma informacyjnego (gazety) Merkuriusz Polski Ordynaryjny,
zaoenie Akademii we Lwowie
1662
ok. 1662-1706 twrczo architektoniczna Tylmana van Gameren (ok. 1632-1706)
1662-65 powstaje Ethica Barucha Spinozy;
1662 i 1679 prawo gazw, sformuowane niezalenie przez Roberta Boylea (1627-91)
i Edme Mariottea (1620-84)
1663
1663 powstaje De principio individui Gottfrieda Wilhelma Leibniza
1664
1664-78 Jan Radomski kapelmistrz kolegiaty w owiczu
1664 wyd. Monita politico-moralia Andrzeja Maksymiliana Fredry
1664-67 II wojna kolonialna Anglii z Holandi (1664 Holandia traci Nowy
Amsterdam=New York na rzecz Anglii)
1665
ok. 1665-67 rodzi si Grzegorz Gerwazy Gorczycki (zm. 1734)
1665-66 rokosz Jerzego Lubomirskiego
1665-67 Karol II, ostatni Habsburg na hiszpaskim tronie
1666
Muzyka europejska
1666 zaoenie w Bolonii LAccademia dei Filarmonici
1666-1727 Isaac Newton odkrywa prawa dynamiki, prawa cienia, jest wsptwrc
rachunku rniczkowego i cakowitego;
1666 wielki poar w Londynie, odbudowa Christopher Wren (1632-73), m.in. St. Pauls
Cathedral
1667
1667 wyd. Ars et praxis musica Sigismundusa Lauksmina (1596 lub 1597-1670)
Muzyka europejska
1667 wyd. Delitiae testitudinis Esaiasa Reusnera (1636-79)
1667 umiera krlowa Ludwika Maria;
rozejm andruszowski z Rosj

1667 Andromaque Jeana Baptiste Racinea;
Paradise Lost Johna Miltona (1598-1674);
budowa komrkowa rolin stwierdzona przez Roberta Hookea (1635-1703);
1667 rodzi si Jonathan Swift (zm. 1745)
1668
Muzyka europejska
1668 rodzi si Franois Couperin (zm. 1733);
1668-1707 Dietrich Buxtehude (?1637-1707) organista w kociele Mariackim w Lubece
1668 (16 IX) abdykacja Jana Kazimierza Wazy (zm. 1672)
1668 pierwsze sze ksig Fables Jeana de La Fontaine
1669
1669 wyd. Philosophia curiosa Wojciecha Tylkowskiego (1624-95)
Muzyka europejska
1669 zaoenie lAcadmie Royale de Musique w Paryu
1669-73 Micha Korybut Winiowiecki, krl Polski
1669 Simplicissimus Hansa Jakoba Christoffela Grimmelshausena (?1621-76);

otwarcie pierwszego publicznego muzeum w Ble (Francja)
1670
1670 lub Michaa Korybuta Winiowieckiego z Eleonor Mari Habsburg;
powstaa Transakcja wojny chocimskiej Wacawa Potockiego (1621-96)
1670-99 Chrystian IV, krl Danii
1671
1671 Warszawa: La caduta del gran capitano Belisario* (tekst Giacinto Andrea
Cicognini, autorstwo muzyki nieznane)
1671 wyd. Pie w ucisku Zbigniewa Morsztyna (ok. 1627-1689), nastpnie m.in. Sawna
wiktoryja nad Turkami (1674), Muza domowa (1676-84)
1672
Muzyka europejska
1672 umiera Heinrich Schtz;
Jean-Baptiste Lully dyrektor lAcademie royale de Musique
1672 utrata Podola z Kamiecem na rzecz Turcji
1672-83 freski Giovanniego Battisty Gaullego (1639-1709) w kociele Il Ges w Rzymie;

1672-74 III wojna kolonialna Anglii z Holandi 1672 zaoenie obserwatorium
astronomicznego w Paryu
1673
1673 zwycistwo hetmana Jana Sobieskiego nad Turcj pod Chocimiem;
umiera Micha Korybut Winiowiecki
1673 Antonis van Leewenhoek (1632-1723) odkrywa czerwone ciaka krwi u czowieka
1674
Muzyka europejska
1674 umiera Giacomo Carissimi
1674-96 Jan III Sobieski, krl Polski;
1674 wyd. Nieprnujce prnowanie Wespazjana Kochowskiego (1633-1700),
nastpnie m.in. Annalium Poloniae, cz. I-III (wyd. 1683-98)
1674-89 Denis Papin (1647-1712) buduje atmosferyczn maszyn parow
1674 wyd. Lart potique Nicolasa Boileau-Despraux (1636-1711)
1675
1675 77 Jan (br. Damian) Stachowicz w kolegium pijarw w Podolicu;
ok. 1675 rkp. Gramatyka muzyczna Mikoaja Dyleckiego (ok. 1630-80), w jzyku polskim
Muzyka europejska
1675 Rzym: oratorio volgare San Giovanni Battista* Alessandra Stradelli (1639-82)
1675 zaoenie obserwatorium astronomicznego w Greenwich (Anglia)
1676
1676 (24 IX) bitwa z Turkami pod rawnem;
traktat rawski 2/3 Ukrainy wraca do Polski
1676-82 Fiodor III Aleksiejewicz Romanow, car Rosji
1677
Muzyka europejska
1677 i 1679 Muzykalnaja Grammatika, dwie rne wersje Gramatyki muzycznej
Mikoaja Dyleckiego w jzyku staroruskim (starosowiaskim)
1677-1695 budowa paacu Krasiskich w Warszawie (projekt Tylmana van Gameren;
ok. 1677-1694 budowa paacu i ogrodu w Wilanowie (architekt Augustyn Locci ok.
1650-ok. 1730, wrd malarzy m.in. Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski ok.
1660-1711)
1677 Phdre Jeana Baptiste Racinea;
Jules Mansart-Hardouin (1646-1708) rozpoczyna prace przy zespole paacowym
w Wersalu (w nastpnych latach powstaj te ogrody Andr Le Notre, 1613-1700)
1678
1678 Biaa: wystawienie opery woskiej na dworze Michaa Kazimierza Radziwia
i Katarzyny z domu Sobieskiej;
1678-80 Jan (br. Damian) Stachowicz w kolegium pijarw w Prievidzy
Muzyka europejska
1678 zaoenie opery w Hamburgu;
rodzi si Antonio Vivaldi (zm. 1741)
pocztek lat 80. Londyn: Venus and Adonis* Johna Blow (1649-1708)
1679
1679 umiera Thomas Hobbes
1680
1680-83/84 Maciej Herman Wronowicz kapelmistrz katedry we Wocawku
Lata 1680. Orazio Pollarolo i Paris Francesco Alghisi na dworze krlewskim
1681
1681-91 Jan (o. Damian) Stachowicz w kolegium pijarw w Warszawie;
czwarta wier XVII w. hipotetyczny czas twrczoci Stanisawa Sylwestra
Szarzyskiego
Muzyka europejska
1681 wyd. Sonate a tre op. 1 Arcangelo Corellego, wykonania jego concerti grossi (wyd.
1714)
1682
Muzyka europejska
1682 wyk. Missa Salisburgensis Heinricha lgnaza Franza Bibera (1644-1704)
1682-1725 Piotr I Wielki, wspregent, a nastpnie (od 1689) car Rosji
1683
Muzyka europejska
1683 rodzi si Jean-Philippe Rameau (zm. 1764)
1683 (12 IX) odsiecz Wiednia;
wyd. Rozmowy Artaksesa i Ewandra Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego (1641 lub
1642-1702)
1683 oblenie przez Turkw i odsiecz Wiednia
1684
1684 Liga wita przymierze Polski, Austrii, Szwecji i Papiestwa przeciwko Turcji;
1684-99 wojna Ligi witej z Turcj

1684 Liga wita przymierze Polski, Austrii, Szwecji i Papiestwa przeciwko Turcji;
1684-99 wojna Ligi witej z Turcj
1685
Muzyka europejska
1685 rodz si Johann Sebastian Bach (zm. 1750), Georg Friedrich Hndel (zm. 1759)
i Domenico Scarlatti (zm. 1757)
1685-88 Jakub II, krl Anglii;
1685 odwoanie edyktu nantejskiego we Francji przeladowania hugonotw;
Fryderyk Wilhelm, ksi pruski wprowadza prawo o udzielaniu schronienia hugonotom
(wielka migracja protestantw francuskich i z innych krajw do Brandenburgii
1686
Muzyka europejska
1686 wyd. Musicae mathematicae Hogedus curiosus, a 1686-87 pierwsze (zaginione)
wyd. Musikalische Temperatur Andreasa Werckmeistra (1645-1706)
1686 pokj z Rosj tzw. Grzymutowskiego (utrata lewobrzenej Ukrainy)
1687
Muzyka europejska
1687 umiera Jean-Baptiste Lully
1687 wyd. Philosophiae naturalis principia mathematica Isaaka Newtona
1688
1688-96 powstaj (nieukoczone) Moralia Wacawa Potockiego
1688 Fryderyk III Hohenzollern, elektor brandenburski (1701, krl Prus jako Fryderyk
I);
obalenie dynastii Stuartw w Anglii
1689
1689-1695 lub duej Jerzy Jakub Nowakowski kapelmistrz kolegiaty w owiczu
Muzyka europejska
1689 wyd. Pices de clavecin Jean-Henry dAngleberta (1628-91);
wyd. Neue Clavier bung Johanna Kuhnaua (1660-1722);
Londyn: Dido and Aeneas* Henry Purcella (1659-95)
1689-1702 Wilhelm III z dynastii oraskiej, krl Anglii;
1689 rodzi si Charles Montesquieu (zm. 1755)
1690
Muzyka europejska
1690 umiera Giovanni Legrenzi
1690-95 spisanie Pamitnikw Jana Chryzostoma Paska (ok. 1636-ok. 1701);

1690 wyd. Architekt polski Stanisawa Solskiego (1622-1701)
1690 wyd. An Essay Concerning Human Understanding Johna Lockea (1632-1704)
1691
1691 (29 III) Warszawa: Per goder in amor ci vuol costanza* (tekst Giovanni Battista
Lampugnani, muzyka Viviano Agostini;
od 1691 Jan (o. Damian) Stachowicz w kolegium pijarw w owiczu
Muzyka europejska
1691 wyd. Musikalische Ergtzung Johanna Pachelbela (1653-1706)
1693
Muzyka europejska
1693 Pary: Mde* (tekst Thomas Corneille 1625-1709, muzyka Marc-Antoine
Charpentier 1634-1704)
1694
1694 (19 IX) Warszawa: operetta rusticale in musica Amor vuol il giusto* (tekst
Giovanni Battista Lampugnani, autorstwo muzyki niepewne Viviano Agostini?);
1694 Tota pulchra es Maria najwczeniej datowany utwr G.G. Gorczyckiego
1694 powstanie Banku Londyskiego;
1694-1778 Voltaire (Francis Maria Areout)
1695
1695 Warszawa: oratorium Il transito di San Casimiro/Zecie S. Kazimierza (tekst
Giovanni Battista Lampugnani, autorstwo muzyki niepewne Viviano Agostini?)
Muzyka europejska
1695 umiera Henry Purcell;
Neapol i Wiede: oratorio La Giuditta vittoriosa* Alessandra Scarlattiego (1660-1725);
wyd. Historia musica Giovanniego Andrei Bontempiego (ok. 1624-1705)
ok. 1695 przebudowa paacu w Nieborowie (projekt Tylmana van Gameren;
1695 zestawiony Ogrd, ale nie plewiony (Ogrd fraszek) Wacawa Potockiego;
Psalmodia polska Wespazjana Kochowskiego
1695 wyd. Systme nouveau de la nature Gottfrieda Wilhelma Leibniza
1696
1696 umiera Jan III Sobieski
Literatura
S. Arnold, A. Tatomir, W. Kurkiewicz, W. rawski, Dzieje wiata. Chronologiczny
przegld waniejszych wydarze, 1972.
M. Bogucka, Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, 1973.
M. Bogucka, Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, 1987
M. Bukofzer, Music in the Baroque Era, 1947; w przek. polskojzycznym Muzyka w epoce
baroku, tum. E. Dzibowska, 1970.
The Dictionary of Art, red. J. Turner, t. 1-34, 1996.
N. Dufourcq, M. Benoit, B. Gagnepain, Les grandes dates de lhistoire de la musique,
41991.
Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna, t. a-r, red. E. Dzibowska, 1979-2004.

A. Kersten, Historia powszechna. Wiek XVII, 1987.
A. Kersten, J. Maciszewski, Historia powszechna 1648-1789, 1971.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Komitet, 1.1-2, 1984-1985.
A. Miobdzki, Architektura polska XVII wieku, 1980.
The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Second Edition, red. S. Sadie, 2001.
The New Grove Dictionary of Opera, red. S. Sadie, 1992.
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, 1997-1999.
H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, 1973.
Z. Wjcik, Historia powszechna XVI-XVII w., 1979.
KULTURA MUZYCZNA W RZECZYPOSPOLITEJ

W XVII WIEKU
I. FORMY ORGANIZACJI YCIA MUZYCZNEGO
1. Muzyka dworska: a) kapele na dworach krlewskich organizacja kapeli Zygmunta III

Wazy kapelmistrzowie krlewscy przemiany w skadach kapel koszty utrzymania
zespow, b) kapele i muzycy na dworach magnackich dwory magnatw wieckich
dwory magnatw duchownych, 2. Muzycy w orodkach kultu religijnego: a) katedry,
kolegiaty i inne katolickie kocioy diecezjalne, b) przyklasztorne orodki ycia muzycznego,
c) witynie protestanckie, prawosawne i unickie, ormiaskie i ydowskie, 3. Muzyka
miejska: zespoy utrzymywane przez wadze miasta, organizacje zawodowe muzykw, 4.
Muzycy wdrowni i muzyka wiejska
1. Muzyka dworska
Schyek XVI wieku przynis w Rzeczypospolitej zmian w sposobie organizacji
muzykw dziaajcych na dworze krlewskim i niektrych dworach magnackich. Zmiana
ta polegaa na wprowadzeniu zwyczaju wydzielania w ramach poszczeglnych dworw
grup muzykw o wyranie okrelonych obowizkach i przywilejach. Takiego rodzaju grup
nie tworzyli jeszcze muzycy dziaajcy na dworach ostatnich Jagiellonw, a take Stefana
Batorego. Nie posugiwano si te wwczas jak wykazaa Elbieta Guszcz-Zwoliska
(1988) terminem cappella, ktry pojawia si w takim znaczeniu dopiero w latach 90.
XVI wieku w odniesieniu do zespou muzykw Zygmunta III, z tym, e w powszechnym
uyciu i wwczas, i w cigu nastpnego stulecia pozostawao te majce ten sam zakres
znaczeniowy pojcie muzyka. W XVII wieku, wraz z coraz bardziej rozpowszechniajcym
si repertuarem muzyki wokalno-instrumentalnej, wiele z istniejcych wczeniej zespow
wokalnych stopniowo przeksztacono w kapele wokalno-instrumentalne. Taki charakter
miay te na og bardzo licznie organizowane nowe zespoy na dworach, w kocioach
katolickich diecezjalnych i klasztornych i wityniach luteraskich, jak rwnie

formowane z muzykw nalecych do cechw i bractw. W zwizku z charakterystycznym
dla XVII wieku dualizmem stylistycznym jzyka muzycznego (prima i seconda pratica,
czyli stile antico i stile nuovo) niezbdne byy jednak nie tylko kapele wokalnoinstrumentalne, ale i chry wykonujce muzyk a cappella. W katedrach i innych
kocioach katolickich dziaay wic nadal fundowane w XVI wieku zespoy wokalne
(wrd nich zesp rorantystw piewajcych w katedrze krakowskiej na Wawelu), a na
mocy nowo formuowanych aktw fundacyjnych powstaway te dalsze chry wykonujce
muzyk a cappella lub z towarzyszeniem organw. Zespoy wokalne istniay te
w wityniach obrzdku wschodniego.
a) Kapele na dworach krlewskich

Dzieje ycia muzycznego na dworach polskich krlw s przedmiotem bada polskich
oraz zagranicznych historykw muzyki, wspieranych przez historykw innych
specjalnoci, od XIX wieku. Z uwagi na fakt, e nie zachoway si jako zwarte zespoy
rde ani muzykalia krlewskie, ani archiwalia natury administracyjno-rachunkowej
obecny stan wiedzy na ten temat jest efektem mozolnego zbierania rozproszonych, czsto
przypadkowo odnajdowanych informacji i utworw muzycznych. Nie sposb wymieni
wszystkich badaczy, ktrzy przyczynili si do zbudowania aktualnego, cigle bardzo
niezadowalajcego, obrazu ycia muzycznego na dworach krlw Polski i rwnoczenie
wielkich ksit litewskich. Wydaje si jednak, e warto wspomnie wkad w te prace
nestorw polskiej muzykologii Jzefa Sikorskiego, Aleksandra Poliskiego, Adolfa
Chybiskiego i Zdzisawa Jachimeckiego, a z nastpnych pokole przynajmniej Hieronima
Feichta oraz Anny i Zygmunta M. Szweykowskich.
Na dworach kolejnych polskich Wazw, a wic Zygmunta III, Wadysawa IV i Jana
Kazimierza, oraz panujcych nastpnie Michaa Korybuta Winiowieckiego i Jana III
Sobieskiego istniay kilkudziesicioosobowe kapele prywatne, a obok nich zespoy
muzykw wojskowych (gwnie trbaczy, surmaczy, piszczkw, bbnistw, muzykw
grajcych na kotach i dudach, a w II poowie XVII wieku take tzw. kapele janczarskie)
oraz muzycy niezorganizowani, najczciej grajcy na lutni, harfie lub organach (w
czasach Sobieskiego take na bandurze) w prywatnych apartamentach krla czy krlowej.
Muzykw da camera mieli take na swych dworach doroli krlewicze i krlewny. Z uwagi
na stan zachowania rde nasze, generalnie niepene, informacje na temat organizacji,
skadu osobowego, warunkw materialnych, instrumentarium i repertuaru kapel
krlewskich charakteryzuj si w odniesieniu do zespow panujcych w tym czasie
monarchw rnym stopniem szczegowoci. Nie zawsze te mona je uzna za pewne.
Organizacja kapeli Zygmunta III Wazy

Zygmunt III przej zesp muzyczny po Stefanie Batorym i do 1595 roku
najprawdopodobniej nie wprowadzi w nim istotnych zmian. Zgodnie z ordynacj dworu
z 1589 roku (Chapowski 2004) kapela miaa si skada z kapelmistrza, ktrym by,
okrelany jako starszy lub senior, zwizany wczeniej z zespoem Stefana Batorego,
Krzysztof Klabon, dwch organistw, szeciu instrumentalistw, czternastu piewakw
oraz dwch lutnistw. W sumie 25 osb, do ktrych dochodzio jeszcze kilku chopcw
uczniw i dyszkantystw. Zesp, zoony gwnie z muzykw pochodzcych
z Rzeczypospolitej, mia kosztowa skarb krlewski ok. 4.200 florenw rocznie (w formie
jurgieltu i strawnego, czyli pensji i pienidzy na utrzymanie muzyka i jego sucego), do
czego dochodziy jeszcze wydawane w naturze owies, piwo, chleb, materiay na ubranie
itp., a zapewne take okazjonalne nagrody w rnych formach. Oprcz muzykw
dworskich w ordynacji przewidziano jeszcze 12 trbaczy (polskich i szwedzkich) oraz
dwch bbniarzy lub kotlistw. Koszt utrzymania wszystkich muzykw krlewskich
oscylowa wwczas ok. 5.500 fl. rocznie. Wzrs on nieco w okresie do 1592 roku
(Szweykowska 19682), kiedy kapel, wraz z uczniami i dyszkantystami tworzyo 36 osb.
Liczebnie nadal zdecydowanie dominowali w nim wokalici (15 dorosych i 8 chopcw),
a kierownikiem zespou by cigle Krzysztof Klabon. Koszt utrzymania zespou wzrs do
ponad 5 tys. fl. rocznie (bez trbaczy, ktrzy byli w rachunkach wymieniani osobno).
W grupie instrumentalistw odziedziczonych przez Zygmunta III po Batorym wyrnia
si woski organista Francesco Maffon (notowany w rachunkach krlewskich od 1577 do
VIII 1593, w rdach o charakterze majtkowym wymieniony w II 1595 jako nieyjcy)
oraz muzycy kameralni, ktrymi w tym czasie byli lutnici Diomedes Cato, wywodzcy
si z rodziny osiadych w Polsce weneckich dysydentw (dziaajcy na dworze krlewskim
z przerwami, na pewno w latach 1588-93 i prawdopodobnie w pierwszej dekadzie
XVII wieku, zm. 1628) oraz Kasper Sielicki, notowany do 1591 roku. Obaj otrzymywali
najwysze, poza kapelmistrzem, wynagrodzenie w zespole, wynoszce 300 fl. rocznie
pensji oraz ponad drugie tyle strawnego.
Jeeli rzeczywicie w pierwszych latach panowania krl nie zaj si wzmocnieniem
swojego zespou muzycznego, to jak ju zasugerowano we wstpie zapewne wynikao to
ze skomplikowanej sytuacji politycznej, w tym by moe z niepewnoci co do trwaoci jego
pozycji w Rzeczypospolitej wobec roszcze arcyksicia Maksymiliana Habsburga do
polskiego tronu, a take z chci zapewnienia sobie korony szwedzkiej. Wydaje si bowiem,
e Zygmunt Waza interesowa si muzyk i to muzyk wosk jeszcze przed

przyjazdem do Polski, a w kadym razie wiadomo, e ju wwczas mia okazj pozna
muzyk, jak uprawiano w rzymskim Collegium Germanicum w czasach, kiedy
kapelmistrzem by tam Annibale Stabile (na kilka lat przed objciem przez Waz
polskiego tronu na szwedzki dwr Jana III udali si w celu umocnienia wczesnego
krlewicza Zygmunta w wierze katolickiej wyksztaceni muzycznie w rzymskim kolegium
jezuickim ksia, ktrych muzyka bardzo si w Szwecji podobaa). Wany impuls do
podjcia reorganizacji kapeli stanowiy z pewnoci uroczystoci weselne z okazji lubu
Zygmunta z arcyksiniczk austriack Ann Habsburank, jakie odbyy si w 1592
roku w Krakowie z udziaem kapel magnatw polskich i muzykw oraz tancerzy
przybyych z pann mod z Grazu.
Mona sobie atwo wyobrazi, e muzyka uprawiana na polskim dworze na co dzie nie
w peni satysfakcjonowaa mod krlow. Od dziecka obcowaa ona bowiem ze sztuk
muzyczn na najwyszym wczenie poziomie. Wykonywali j kapelici, w znacznej liczbie
woscy, jej rodzicw arcyksicia Karola i, zapewne podzielajcej muzyczne
zainteresowania ma, Marii, crki ksicia Albrechta V z Monachium, na ktrego dworze
dziaaa najsynniejsza szesnastowieczna kapela, prowadzona przez Orlanda di Lasso. Na
podstawie zachowanych rde nie da si jednak stwierdzi, e krl w tym czasie czyni
jakie powaniejsze starania dla podniesienia poziomu ycia muzycznego na swoim
dworze. Prawdopodobnie zanadto by zaabsorbowany sejmem inkwizycyjnym oraz
sytuacj w Szwecji po mierci swojego ojca Jana III (listopad 1592). Sprawami dworu
krlewskiego w Rzeczypospolitej powaniej zaj si po powrocie z wyprawy do ojczyzny,
podczas ktrej zosta koronowany na krla Szwecji, a zatem najwczeniej od jesieni 1594
roku.
Kiedy w padzierniku 1594 roku krl znalaz si ponownie w Krakowie, wiedzia ju, e
pomimo formalnego objcia we wadanie Krlestwa Szwecji faktyczne sprawowanie
rzdw w tym kraju, z uwagi na jego przywizanie do wiary rzymskokatolickiej, przy
silnej opozycji protestanckiej, byo mao prawdopodobne (jak wiadomo ostatecznie korony
szwedzkiej pozbawi go w 1599 roku stryj, Karol IX Sudermaski). W tej sytuacji ze
znacznie wiksz ni wczeniej energi zacz si zajmowa urzdzaniem dworu krla
Polski. Bardzo szybko podj dziaania dla zreorganizowania swojej prywatnej kapeli
dworskiej, przy czym podobnie jak austriaccy, niemieccy, a take siedmiogrodzcy wadcy
postanowi stworzy zesp oparty na muzykach woskich.
Dziki informacjom zawartym w tzw. avvisi, rkopimiennych gazetach
przygotowywanych dla Franciszka Marii II, ksicia Urbino, wiemy e ju w grudniu 1594
roku przyby do Rzymu wysannik Zygmunta III, Kochanowski (Bizzarini 1998;
Przybyszewska-Jarmiska 2001). Na podstawie akt nuncjatury Germanico Malaspiny

moemy dzi stwierdzi z pewnoci, e by to krlewski sekretarz, bratanek Jana
Kochanowskiego, Krzysztof, ktry ruszy do Woch jeszcze w padzierniku, zaraz po
powrocie krla ze Szwecji do Krakowa (Przybyszewska-Jarmiska 20042). Jego gwnym
zadaniem byo pozyskanie dla polskiego krla muzykw woskich i to spord tych
najwyej cenionych. Poprzez obietnic bardzo wysokich wynagrodze, kilkakrotnie
wyszych ni uzyskiwane na najbardziej nawet prestiowych stanowiskach muzycznych
w Wiecznym Miecie, a by moe take przy poparciu hierarchw kocielnych, udao mu
si namwi do wyjazdu na Pnoc szesnastu muzykw. By wrd nich wybitny
kompozytor, ucze Giovanniego P. da Palestrina, Annibale Stabile. Rzymski mistrz, ktry
z uwagi na propozycj Zygmunta III zrezygnowa z penionej przez siebie funkcji
kapelmistrza w bazylice Santa Maria Maggiore, wyjecha z Kochanowskim z Rzymu 13
lutego 1595 roku tytuowany ju jako maestro di cappella polskiego krla. Mia nadziej,
e w Rzeczypospolitej bdzie zarabia ogromn sum tysica skudw rocznie, ale niestety
los pokrzyowa jego plany. Podr Stabilego do Krakowa okazaa si bowiem jego ostatni
podr w yciu. Muzyk zmar najpniej w pierwszej poowie kwietnia 1595 roku, dotd
nie wiadomo na pewno czy w Polsce, czy te po drodze do Rzeczypospolitej, a Zygmunt
Waza natychmiast podj starania dla pozyskania na jego miejsce innego woskiego
kapelmistrza.
Ju z 15 kwietnia 1595 roku pochodz informacje, e krl wydelegowa do Wiecznego
Miasta kolejnego wysannika, kanonika uckiego Bartomieja Kosa, protegujc go
osobicie i za porednictwem nuncjusza Germanico Malaspiny u wpywowych nepotw
papieskich, kardynaw Cinzia i Pietra Aldobrandinich. Na proby polskiego krla
pozytywnie zareagowali najwysi przedstawiciele hierarchii kocielnej, polecajc mu
usugi nieustpujcego nikomu w Italii Luki Marenzia (Ledbetter 1971; Szweykowscy
1997; Bizzarini 1998). Sam muzyk w napisanym w sierpniu 1595 roku licie do Flavii
Peretti Orsini informowa, e udaje si do Polski na yczenie papiea Klemensa VIII
i kardynaa Cinzia Aldobrandiniego. Papieski nepot, za, z alem pozbywa si muzyka
zwizanego ze swoim domem, ale gorco rekomendowa jego talenty i przymioty osobiste
w licie polecajcym wysanym do Zygmunta 5 padziernika 1595 roku. Henry Peacham,
pozostajcy w bliskich kontaktach z zaprzyjanionym z Marenziem Johnem Dowlandem,
w swoim traktacie Compleat Gentleman (Londyn 1622) twierdzi, e przyczyn wysania
Marenzia do Polski by jego romans z kobiet zwizan z papieem Klemensem VIII. Z t
rewelacj polemizowa ju w XVIII wieku rodak Peachama Charles Burney w A General
History of Music (Londyn 1789), a nastpnie liczni biografowie Marenzia, uwaajc j za
element anglikaskiej propagandy antypapieskiej.
W pierwszej poowie padziernika 1595 roku papie przyj na audiencji Bartomieja

Kosa. Podczas rozmowy, jaka si wwczas odbya, sugerowa, e w tamtych czasach
najodpowiedniejsza byaby muzyka trb i bbnw (trombe e tamburri jak zapisano
w zachowanym licie Cinzia Aldobrandiniego do nuncjusza Germanico Malaspiny z 14
padziernika), co mona tumaczy generalnie potrzeb reprezentacji podkrelajcej
potg wadcy lub jako sugesti, e w przypadku przystpienia Rzeczypospolitej do ligi
antytureckiej pastw chrzecijaskich na czym dyplomacji papieskiej szczeglnie
zaleao podstawowe znaczenie bdzie miaa muzyka wojskowa. Z ca pewnoci jednak
zainteresowania Zygmunta nie ograniczay si do muzyki zalecanej przez papiea.
Jak informuj przywoywane ju avvisi, 19 padziernika grupa muzykw, wrd ktrych
znajdowa si Luca Marenzio, opucia Rzym. Zazwyczaj w przypadku tego typu orszaku
podr do Krakowa trwaa 5-6 tygodni. Prawdopodobne wic jest, e muzycy dotarli na
polski dwr na przeomie listopada i grudnia 1595 roku, tak e Boe Narodzenie spdzili
ju na Wawelu (Przybyszewska-Jarmiska 1998). Wrd przybyych znajdowali si
z pewnoci nie tylko muzycy rzymscy, ale i zwerbowani w innych miastach Italii.
Poszukiwania kapelistw do zespou Wazy nie ograniczay si bowiem do stolicy
Papiestwa. Wiadomo na przykad, e uczestniczy w nich przebywajcy w Neapolu
Stanisaw Reszka (Szweykowska 1997), z ktrego staraniami mona wiza pozyskanie
kornecisty Ferdinanda (by moe by to czynny w kapeli jeszcze u schyku 1626 roku
Ferdinando Pagani). Jest bardzo prawdopodobne, a sugeruj to zachowane listy polecajce
wystawione przez wielkiego ksicia Toskanii Ferdynanda Medici, e do grupy jadcej
z Rzymu po drodze doczali dalsi muzycy, rekomendowani przez rnych woskich
monowadcw. W 1596 roku, w orszaku biskupa Benedetta Mandiny, papieskiego
nuncjusza nadzwyczajnego w okresie rokowa w sprawie ligi antytureckiej z udziaem
legata, kardynaa Enrico Caetaniego, do Rzeczypospolitej przyby te na krtko 21-letni
wwczas, ale ju sawny Francesco Rasi, piewak i kompozytor, wirtuoz zatrudniany
w wystawieniach pierwszych drammi per musica, a wrd nich w L Euridice z muzyk
Jacopo Periego (Florencja 1600) i L Orfeo z muzyk Claudio Monteverdiego (Mantua
1607). Z pewnoci w budowaniu kapeli pomagaa Zygmuntowi Wazie take rodzina jego
ony z Grazu i Monachium, skd pozyskano w tym czasie, a take w latach nastpnych co
najmniej kilku kapelistw. Nie bez znaczenia byy rwnie woskie kontakty pozostajcych
w bliskich zwizkach z krlem polskich magnatw, a zwaszcza Zygmunta Gonzagi
Myszkowskiego i Mikoaja Wolskiego.
W marcu 1596 roku krl wraz z dworem udawa si z Krakowa do Warszawy na sejm
(zwoany na 26-ego tego miesica). Zabiera ze sob dwr, do ktrego naleeli m.in.
muzycy polscy kierowani przez Krzysztofa Klabona oraz 23-osobowa grupa muzykw
woskich, na ktrej czele sta Luca Marenzio, wraz z penicym funkcj tumacza
i przewodnika Krzysztofem Kochanowskim. W tej drugiej grupie, obok Wochw,
znajdowali si te muzycy innych nacji, np. pozyskany z Monachium lzak Sebastian
Pika, a niewykluczone, e take wyksztaceni w Italii muzycy polscy zgodnie z hipotez
Anny Szweykowskiej (1997) nalecy do niej organista Andrea mg by tosamy
z Andrzejem Staniczewskim.
Roczny koszt utrzymania tych dwch grup muzykw wzrs w tym czasie do ok. 12 tys.
florenw. Ich wyjazd do Warszawy nie oznacza, e odtd stale przebywali oni w tym
miecie. Do pocztkw drugiej dekady XVII wieku kapela wraz z dworem spdzaa
w Krakowie zapewne nie mniej czasu ni w Warszawie, a take podrowaa z krlem do
innych miast polskich i litewskich (w okrojonym skadzie towarzyszya krlowi rwnie
w jego podry do Szwecji z 1598 roku). Dopiero w pniejszych latach, po powrocie dworu
w 1612 roku z Wilna, gdzie przebywa on w czasie oblenia Smoleska podczas wojny
z Moskw, Warszawa staa si gwn siedzib krlewsk i tak pozostaa przez niemal
cae XVII stulecie, cho oczywicie dwr, a z nim zesp muzyczny, wyjeda
niejednokrotnie do Krakowa (przede wszystkim na koronacje i pogrzeby czonkw rodziny
krlewskiej) oraz do Wilna, Grodna, Czstochowy, Gdaska, Lwowa i innych miast,
opuszcza take Warszaw i rozprasza si po rnych siedzibach w czasach zarazy (na
przykad w 1625 i 1652 roku) oraz w czasie innych zagroe, takich jak na przykad
potop szwedzki. W Krakowie kapela krlewska wystpowaa przede wszystkim
w komnatach wawelskich oraz w katedrze (znane s take wiadectwa udziau muzykw
krlewskich w uroczystociach w kociele franciszkaskim), w Warszawie gwnie na
Zamku Krlewskim i w kolegiacie w. Jana Chrzciciela, ale rwnie w innych kocioach
(w zachowanych rdach najczciej wspomina si o wystpach kapeli krlewskiej
w kociele jezuickim, a ponadto w bernardyskim kociele w. Anny, augustiaskim
kociele w. Marcina, wityniach karmelitw i dominikanw), bywaa zapraszana
w caoci lub w mniejszym skadzie rwnie do paacw magnackich.
Kapelmistrzowie krlewscy
W okresie 1595-1597 (1598?) na dworze dziaay dwie osobne kapele polska
z kapelmistrzem Krzysztofem Klabonem i woska, ktr prowadzi Luca Marenzio.
Szczegln uwag obserwatorw zwraca zesp woski i jego sawny w Europie maestro di
cappella, ktry nie tylko kierowa muzyk wykonywan podczas mszy i rnego rodzaju
uroczystoci dworskich, ale rwnie kontynuowa dziaalno kompozytorsk. Wedug
ostatnich bada (Bizzarini 2003) prawdopodobnie polskiego rodowodu nie maj madrygay
wydane w Wenecji w 1598 roku, niedugo po powrocie muzyka do Woch, ktry nastpi
w II poowie roku 1597 lub najpniej latem roku nastpnego, w zbiorze Lottavo libro
de madrigali a cinque voci. Trudno jednak przypuszcza, e Marenzio podczas pobytu na
dworze Zygmunta III poniecha komponowania madrygaw. Obok nich jednak istotne,
a moe gwne miejsce, w jego twrczoci z tego czasu miaa z pewnoci muzyka religijna.
Z diariusza papieskiego mistrza ceremonii Giovanniego Paola Mucantego, ktry
towarzyszy legatowi papieskiemu kardynaowi Enrico Caetaniemu w jego podry do
Polski w latach 1596-1597, wiadomo, e jesieni 1596 roku w warszawskiej kolegiacie w.
Jana Chrzciciela Marenzio poprowadzi wykonanie nowo przez siebie skomponowanej
polichralnej mszy w formie echa, ktr by moe bya, zachowana w kolekcji Emila
Bohna w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie, Missa super Iniquos odio
habui (Przybyszewska-Jarmiska 2004). Najpewniej podczas pobytu w Rzeczypospolitej
powstay take inne utwory mszalne Marenzia, kompozytora, o ktrym jeszcze niedawno
sdzono, e nie by zainteresowany tego rodzaju twrczoci (zachowane wycznie
w formie rkopisw msze kapelmistrza Zygmunta III Wazy znane s ze zbiorw
rodkowoeuropejskich i tylko w jednym przypadku utworu, ktrego autorstwo jest przez
niektrych badaczy kwestionowane z kolekcji woskiej). Ponadto w repertuarze kapeli
krlewskiej znalazy si z pewnoci rwnie inne, powstae w Polsce lub jeszcze przed
przyjazdem muzyka do Rzeczypospolitej, utwory religijne (wrd nich by moe
trzychrowe Te Deum laudamus, zachowane niekompletnie w sterreichische
Nationalbibliothek w Wiedniu) i wieckie. Bardzo prawdopodobne jest, e jego madrygay
piewane byy na dworze take przez wysoko urodzonych amatorw, wrd ktrych mg
by sam krl.
Pobyt Marenzia na dworze Zygmunta III nie by dugi. Z pracy dotyczcej znakomitoci
wywodzcych si, jak Marenzio, z Brescii, pira Ottavia Rossiego (Brescia 1620)
dowiadujemy si, e gwn przyczyn wyjazdu muzyka z Polski by nazbyt ostry pnocny
klimat, ktry nie suy jego zdrowiu. Pniejsi biografowie dodali, e nie suy do tego
stopnia, e niedugo po powrocie do Italii Marenzio zmar w Rzymie w lipcu 1599
(wydaje si jednak, e nie naleaoby wyklucza moliwoci, i rzeczywistym powodem
mierci kompozytora nie byo nadwtlone w Rzeczypospolitej zdrowie, ale panujca latem
1599 roku w Wiecznym Miecie epidemia).
Po opuszczeniu przez Marenzia dworu Zygmunta Wazy, ktry zreszt pn wiosn
1598 roku uda si ponownie do Szwecji, aby zbrojnie broni swojej szwedzkiej korony (jak
wiemy, czyni to nieskutecznie), obowizki maestro di cappella nad obiema grupami
muzykw przej Krzysztof Klabon, a w 1601 roku (najpewniej w maju lub czerwcu)
kolejny Woch przybyy z Mediolanu, gdzie by kapelmistrzem przy katedrze Giulio
Cesare Gabussi. Wedug dobrze udokumentowanej hipotezy Wiarosawa Sandelewskiego

(1963) przebywa on w Polsce mniej wicej rok, bowiem ju w sierpniu 1602 roku jego
nazwisko znajdowao si ponownie na licie wypat muzykw katedry w Mediolanie.
Od momentu objcia kierownictwa kapeli krlewskiej przez Gabussiego nieprzerwanie
a do poowy XVII stulecia funkcje kapelmistrzw poczonego ju, midzynarodowego
zespou (aczkolwiek w zachowanych spisach z pocztku stulecia tradycyjnie osobno
wymieniano muzykw woskich i osobno polskich) dziaajcego na dworach krlewskich
polskich Wazw penili wycznie muzycy woscy, w zdecydowanej wikszoci przybyli
z Rzymu. Za panowania Zygmunta III byli to: Asprilio Pacelli (1602-1623), wczeniej
kierownik m.in. chrw jezuickiego Collegium Germanicum i Cappella Giulia przy
bazylice San Pietro w Rzymie, oraz Giovanni Francesco Anerio (1624/ 1625-1630),
zwizany przed przybyciem do Rzeczypospolitej z wieloma kapelami kocielnymi
Wiecznego Miasta, w tym z zespoem bazyliki San Giovanni na Lateranie, autor ponad
dwudziestu drukowanych zbiorw utworw religijnych i wieckich, uwaany przez wielu
badaczy za twrc pierwszych oratoriw (chodzi o niektre dialogi ze zbioru Teatro
armonico spirituale, wyd. w Rzymie w 1619 roku). Anerio zmar nieoczekiwanie w 1630
roku w Grazu, podczas podry powrotnej do Woch (Przybyszewska-Jarmiska 20112).
Obecnie znane rda nie przynosz informacji, kto zastpowa kapelmistrza po jego
zaskakujcym dla dworu wyjedzie (za najbardziej prawdopodobne uznaje si, e
obowizki te peni Marco Scacchi, wwczas maestro di cappella krlewicza Wadysawa).
Wiadomo, e dowiedziawszy si o zgonie Aneria, Zygmunt III poszukiwa kolejnego
kapelmistrza w Rzymie i zamierza zatrudni Vincenzo Ugoliniego, byego prefekta
Cappella Giulia, ale bez powodzenia (Przybyszewska-Jarmiska 20111). Jest niemal
pewne, e do koca ycia nie powoa nastpcy Aneria. Uczyni to, ju po mierci ojca,
Wadysaw. Jako dziedziczny krl Szwecji wyznaczy on na swojego kapelmistrza jeszcze
w I poowie 1632 roku Marco Scacchiego (Szweykowska 1997), a po elekcji na krla Polski
(listopad 1632) nominacj t potwierdzi. Marco Scacchi, ktry przyby do Rzeczypospolitej
jako mody skrzypek prawdopodobnie wraz z Giovannim Francesco Aneriem w 1624 roku
(Patalas 2010), wyksztacenie muzyczne pogbia na polskim dworze krlewskim (sam
pisa, e jego nauczycielem by wanie Anerio). Do historii muzyki przeszed przede
wszystkim jako autor prac teoretycznych. By jednak rwnie cenionym kompozytorem,
twrc przynajmniej czci z wystawianych w teatrze wadysawowskim w latach 16351648 drammi per musica, a take mszy, madrygaw i koncertw kocielnych. Funkcj
kapelmistrza peni przez cay okres panowania Wadysawa IV i w pierwszym roku
rzdw Jana Kazimierza.
W 1649 lub 1650 roku wyjecha do Woch, ale na dworze krlewskim oczekiwano jego
powrotu i a do 1652 roku nie mianowano nowego maestro di cappella. Ostatecznie

Scacchi do Polski nie wrci. Zmar jak ustalia Aleksandra Patalas (1998) w Gallese
w 1662 roku.
Pierwszym w XVII stuleciu kapelmistrzem krlewskim, ktry nie pochodzi z Italii, by
Bartomiej Pkiel. Tytu ten pojawia si w rdach przy jego nazwisku w 1653 roku, cho
de facto jako vicemaestro funkcj t peni od czasu wyjazdu Scacchiego
z Rzeczypospolitej. Pkiel kierowa kapel do 1655 roku, kiedy podczas najazdu
szwedzkiego zesp uleg rozproszeniu (w okresie wojny Pkiel najprawdopodobniej
przebywa na dworze cesarskim w Wiedniu, a po potopie obj w 1658 roku kierownictwo
katedralnej kapeli wokalno-instrumentalnej na Wawelu). Ostatnim dyrygentem polskiej
kapeli krlewskiej w XVII wieku by Jacek Rycki, ktry dziaajc w tym zespole ju od
ok. 1640 roku, wyksztacenie muzyczne odebra najprawdopodobniej u Scacchiego
i Pkiela. Funkcj kapelmistrza zespou peni od roku 1657 w zespole Jana Kazimierza,
po jego abdykacji w 1668 roku pozosta maestro di cappella take na dworach
kolejnych krlw Michaa Korybuta Winiowieckiego (1669-1673) i Jana III Sobieskiego
(1674-1696), a po objciu tronu przez Augusta II Sasa (1697) piastowa jeszcze przez kilka
lat do mierci, ktra nastpia latem 1703 roku stanowisko drugiego, obok Johanna
Ch. Schmidta, kapelmistrza kapeli krlewskiej.
Przemiany w skadach kapel

Po przyjedzie w 1595 roku na dwr Zygmunta III muzykw woskich krl posiada, jak
wspomniano, dwie osobne kapele polsk, skadajc si w III kwartale roku 1595 z 11
muzykw dorosych, 6 dyszkantystw i 4 uczniw, oraz wosk, liczc w marcu 1596 roku
23 osoby. Po wyjedzie Marenzia, zesp zosta poczony pod kierownictwem Krzysztofa
Klabona. W 1599 roku tworzyo go 30 muzykw (20 woskich i 10 polskich), z tym e
w zachowanym spisie nie uwzgldniono uczniw. Mona wic przyj, e u progu
XVII wieku kapela krlewska skadaa si z niespena 40 muzykw. Nieznaczn wikszo
wrd nich stanowili wokalici. W grupie instrumentalistw znajdowali si trzej organici
oraz puzonici, kornecici i skrzypkowie, a zapewne take muzycy innych specjalnoci,
bowiem rnorodno wczesnego instrumentarium bya znaczna. Nie dysponujemy co
prawda wykazem instrumentw uywanych w kapeli w pocztkach XVII stulecia, ale
pewne wyobraenie o prawdopodobnym skadzie zespou moe da porwnanie spisu
instrumentw zamieszczonego w inwentarzu sporzdzonym po mierci krla Stefana
Batorego w 1586 roku z instrumentarium kapeli Wadysawa IV Wazy, znanym z opisu
Adama Jarzbskiego w jego dzieku literackim Gociniec abo krotkie opisanie Warszawy
(Warszawa 1643). W inwentarzu sporzdzonym w 1586 roku, po mierci Stefana Batorego

(Poliski 1907, 110-111) wymieniono: rega wielki z fletem wielkim; klawicymba albo
unison; puzdro albo skrzynia z skrzypicami; skrzynka z szaamajkami, puzdro mutw
bryzeliowych, puzdro mutw wikszych, puzdro szwajcarskich hebanowych, oprawione
srebrem. Puzdro mae, w nim kilka piszczaek. Pomort z regestrem tenorowy i kornet
wielki; kwart puzan jeden wielki. [...] Maych puzanw i secund kornetw trzy. Ponadto
w spisie zaznaczono, e na zamku w Krakowie znajduje sie rega wielki z pozocistymi
trbami, a instrumenty znajduj si take w Lubrance, w Warszawie, gdzie skrzynia
wielka z pomortami wielkimi; skrzynia druga, w niej rnych i rozmaitych brakowanych
instrumentw [... i B.P.J] kilka bbnw, jedna para pozocista i u Stefana Baumana,
muzyka J.K.M., skrzynia duga, w niej pomort wielki [kontrabasowy] dugi stp 10 i 8 cali;
taki basowy drugi, pozocisty; tenorowy pozocisty, tenorowy o czterech regestrach;
regalik z fletem may. Wedug Jarzbskiego (1643), w krlewskiej kapeli, ponad
pidziesit lat pniej, grano na pozytywach, klawicymbaach, wiolach, skrzypcach,
lutniach, kornetach, sztortach, puzanach, fletach, mutach, szaamajach, pomortach,
teorbach, kitaronach i z rzadka na arfie oraz lirze.
Nazwiska kilkunastu muzykw dziaajcych w zespole na przeomie stuleci znane s ze
zbioru Melodiae sacrae, ktry przygotowa Vincentius Lilius (Vincenzo Gigli) i wyda
w drukarni Bazylego Skalskiego w Krakowie w 1604 roku (RISM 16042). Reprezentowani
s w nim czterej kapelmistrzowie Zygmunta: Annibale Stabile (ktrego musimy traktowa
jako kapelmistrza tytularnego, bowiem z powodu mierci w kilka miesicy po
zaangaowaniu na to stanowisko nie mg wypenia zwizanych z funkcj maestro di
cappella obowizkw lub sprawowa je bardzo krtko), a take Luca Marenzio, Giulio
Cesare Gabussi i Asprilio Pacelli, oraz inni muzycy: Jacobo Abbatis (w takiej,
zlatynizowanej formie, podano w druku nazwisko pochodzcego z Reggio Jacopo
Abbiatiego), Antonio Patart, Alfonso Pagani, Sebastian Pika, Giulio Osculati, Lorenzo
Bellotti, Vincentius Lilius, Rafaele Veggio, Simone Amorosi, Andreas Hakenberger
i Andrzej Staniczewski.
W tym czasie kapela charakteryzowaa si znaczn fluktuacj skadu. Bezporednio
z Italii, ale take poprzez Graz i inne miasta niemieckie przyjedali do Rzeczypospolitej
muzycy woscy i innych nacji, nierzadko take wyksztaceni w Italii. Do zespou
krlewskiego trafili rwnie muzycy zmarego Stanisawa Kostki, na ktrego dworze przez
jaki czas dziaa wspominany ju krlewski lutnista i kompozytor Diomedes Cato. Wrd
muzykw aktywnych na dworze Zygmunta III na pocztku XVII wieku byli midzy innymi
znani z nazwiska lub tylko z imienia piewacy: kastraci Ades, Andreas [Cocciola?],
Paulino, alty Ippolito Bonanni, Giovanni Battista [Cocciola?], Francesco Mengaccio,
Sebastiano, Antonio Taroni, Simone Amorosi oraz Fabrizio Tiranni, tenory Alfonso
Paganini, Lorenzo Bellotti, Vincenzo Gigli, znany w Polsce jako Wincenty Lilius, Giovanni
Marco Materanus, Giulio Osculati, Pandolfo, Pompilio, Rosio, Horazio Ruggieri, basy
Giovanni, Bartholomeo Horatio, Parguci. Do grupy instrumentalistw w zespole dworskim
Zygmunta III naleeli w tym czasie organici Vincenzo Bertolusi, Andrea (by moe
Staniczewski) i Giovanni Valentini, skrzypkowie Alfonso Pagani i Jacopo Merlis,
kornecici Ferdinando (by moe Pagani), Abrahamo Zitte (Sitte) i Jan Kurowski oraz
znany tylko z imienia Mathia, a take puzonici, lutnici i zapewne muzycy grajcy na
innych instrumentach.
Na og muzycy woscy przebywali w Polsce krtko. Niektrzy udawali si dalej na
Pnoc (np. organista Vincenzo Bertolusi wraz z kilkoma innymi muzykami do Danii;
namowom duskiego krla Chrystiana IV prawdopodobnie opar si Antonio Taroni, ktry
ju od 1604 roku prowadzi korespondencj w tej sprawie i zabiega o odpowiednio wysokie
wynagrodzenie), osiadali w posiadociach habsburskich (np. Francesco Mengaccio, obecny
na dworze Zygmunta III co najmniej od pierwszych miesicy 1596 roku, w 1600 roku
znalaz si w kapeli cesarskiej Rudolfa II; Ippolito Bonanni najpewniej na przeomie 1611
i 1612 roku przeszed na sub krlewskiego szwagra, arcyksicia Ferdynanda, w Grazu,
gdzie w 1614 roku znalaz si take, po spdzeniu ok. 10 lat w zespole polskiego krla,
organista Giovanni Valentini, ktry nastpnie, gdy arcyksi zosta jako Ferdynand II
cesarzem, awansowa na stanowisko organisty i wreszcie kapelmistrza kapeli
w Wiedniu) lub wracali do Woch, a na ich miejsce przybywali nastpni.
Poza wspomnian, za ycia Zygmunta III miay miejsce co najmniej trzy due akcje
rekrutacyjne, w wyniku ktrych w latach 1601-1602, ok. roku 1612 oraz ok. roku 1625 na
dwr przybyy wiksze grupy muzykw z Italii. Wiadomo te o prbach pozyskania
woskich muzykw pod koniec lat 20. i na pocztku 30., ktre zakoczyy si
niepowodzeniem. Zdarzao si te, e poszczeglni woscy czonkowie zespou opuszczali na
krtko polski dwr, aby uda si do ojczyzny, a wracajc przywozili ze sob kolejnych
muzykw do krlewskiej kapeli. Ogem w okresie panowania Zygmunta III (zm. 1632)
w zespole tym zatrudnionych byo znacznie ponad 130 muzykw (nie liczc muzykw
reprezentacyjnych), przy czym jest to jedynie orientacyjna liczba, bowiem stan zachowania
i poznania rde nie pozwala dotd na zamknicie tej listy. Zwaywszy, e kapela
skadaa si na og z 35-40 czonkw, liczba muzykw, o ktrych wiemy na pewno, e
przewinli si przez ten zesp jest dua i wiadczy o maej stabilnoci skadu.
U schyku XVI i w pierwszych dekadach XVII stulecia bardzo niepewna bya sytuacja
w kapeli muzykw polskich, ktrzy stopniowo ubywali z zespou. Odchodzili zwaszcza
muzycy w podeszym wieku oraz ci, ktrych umiejtnoci i ambicje nie predestynoway do
pozostawania w takiej kapeli, jak chcia widzie (i sysze) krl. Z uwagi na szczegln
rol w tym czasie muzyki wokalnej i znane walory woskich wokalistw w pierwszej
kolejnoci z dworem krlewskim egnali si pochodzcy z Rzeczypospolitej piewacy.
Podczas gdy we Woszech, za porednictwem polskich magnatw osiadych w Italii oraz
specjalnych wysannikw, a przy pomocy woskich hierarchw kocielnych
i monowadcw wieckich, rekrutowano nowych muzykw do polskiej kapeli, jej
dotychczasowi czonkowie szukali sobie innych rde utrzymania.
O atmosferze panujcej w zespole w pocztkowych latach XVII wieku mona sdzi na
przykad na podstawie listu napisanego przez Albertusa Skoroszewskiego, nieznanego
skdind piewaka-basa z krlewskiej kapeli, w czasie, gdy akcj werbowania muzykw
w Rzymie rozpocz Jacopo Abbiati (datowanego w Wilnie 18 wrzenia 1612) do biskupa
warmiskiego Szymona Rudnickiego, w ktrym autor zabiega o zatrudnienie na biskupim
dworze dla muzyka krlewskiego Wojciecha Dbrowskiego:
Wojciech Dbrowski, stary suga wm. mmp., przebiegszy rozmaite miejsca
bawi si i sam przy Capelli J.K.M. exercitujc si w professiej swojej. Ktry
skaniajc si ju intentum swoje do pewnego postanowienia, a obrawszy
stan duchowny, wraca si na posugi wm. mmp., yczc sobie tego, aby wm.
mmp. do starej aski przyjwszy, przedsiwzicie jego miosiernem
baczeniem utwierdzi raczy.
Take i w swojej sprawie zwraca si Skoroszewski, proszc o przyjcie na sub
biskupa: abym ostatek wieku mego obrci na posugi wm mmp. Praca wielka Capellae
J.K.M., a sabo zdrowia mego nie dopuszcza wdzie dusszej zabawy. Za czem staram si
o eliberati u J.K.M., ktrej e dostpi za przybyciem z Rzymu drugich na moje miejsce,
mam dobr nadziej.
Fakt, e w jednym, do przypadkowo odnalezionym rdle (Przybyszewska-Jarmiska
1997, 579), znajdujemy nazwiska dwch nieznanych wczeniej historykom muzyki
kapelistw krlewskich, pokazuje na ile niepena jest cigle nasza wiedza o skadzie
personalnym zespou pierwszego Wazy na polskim tronie. Z pewnoci obecnoci wielu
polskich i zagranicznych muzykw na dworze krlewskim nie udao si dotd rdowo
potwierdzi. W znacznej liczbie wypadkw nalecy do kapeli muzycy znani s tylko
z imienia, czasem ze specjalnoci muzycznej. Z uwagi na wyrywkowo zachowane rda
archiwalne o wielkoci zespou i jego skadzie mona co bliszego stwierdzi jedynie
w odniesieniu do przeomu XVI i XVII wieku (Szweykowska 19682), a nastpnie dopiero do
roku 1643, kiedy Marco Scacchi opublikowa swoje Cribrum musicum wraz z dodatkiem
nutowym Xenia Apollinea (Kmicic-Mieleszyski 1957), zawierajcym kanony
enigmatyczne i inne niewielkie utwory kontrapunktyczne 50 wymienionych z imienia
i nazwiska muzykw, w wikszoci nalecych w tym czasie do kapeli krlewskiej

(wwczas Wadysawa IV), oraz do lat 1650-1652 (Szweykowska 1968), dla ktrych
zachoway si imienne rachunki wypat dla czonkw zespou Jana Kazimierza. Na
podstawie znanych rde nie jest moliwe nawet w przyblieniu okrelenie skadu kapeli
po potopie; dysponujemy jedynie pojedynczymi nazwiskami muzykw i czsto nie znamy
czasu ich dziaalnoci w zespole.
Korzystajc z wyrywkowych i rozproszonych informacji, zawartych na przykad
w zachowanych rejestrach wypat z kasy krla Zygmunta III i jego ony Konstancji za lata
1626-1629, na kartach tytuowych lub w dedykacjach wyda utworw muzycznych,
w ksigach metrykalnych kolegiaty w. Jana Chrzciciela w Warszawie, w aktach Metryki
Koronnej, w korespondencji nuncjuszw i polskich hierarchw kocielnych, krlw
i magnatw, mona wskaza nazwiska muzykw (z pewnoci nie wszystkich)
zatrudnionych w kapeli take w tych okresach, z ktrych nie zachoway si bardziej
kompletne rda. Wrd muzykw przebywajcych na dworze Zygmunta III w drugiej
i trzeciej dekadzie XVII wieku, byli m.in.: Paul Siefert, organista i kompozytor, ucze
Jana Pieterszoona Sweelincka, a w latach 1623-1666 organista kocioa Mariackiego
w Gdasku, znany z udziau w toczcym si w latach 40. sporze teoretycznym z Marco
Scacchim, zapewne krtko piewak Michelagnolo Gelsomini oraz Tarquinio Merula,
synny organista i kompozytor z Cremony, ktry spdzi na polskim dworze
prawdopodobnie ok. czterech lat (ok. 1621-1625), a zapewne po nim (dziaalno
potwierdzona w roku 1628) kolejny organista i kompozytor z Italii, nauczyciel muzyki
krlewiczw Angelo Simonelli.
U schyku lat 20. na polskim dworze przebywali m.in.: Francesco Bonini, najpewniej
tosamy z lutnist znanym w nastpnej dekadzie ze swej dziaalnoci wykonawczej
i kompozytorskiej w Bolonii, Giovanni Bernardi, pniej piewak w kapeli cesarskiej
w Wiedniu, Alessandro Paradisi, piewak Domenico Gelsomini, wspominany ju Giovanni
Marco Materanus, Marco Scacchi, Zygmunt Patart i liczni inni (PrzybyszewskaJarmiska 1999, 2007, 20112).
Wielu muzykw cudzoziemskich osiado w Rzeczypospolitej na stae. Do nich nalea
maestro di cappella Asprilio Pacelli, ktry mieszka w Polsce dwadziecia lat, zmar
w Warszawie i zosta pochowany w kolegiacie w. Jana Chrzciciela, gdzie do II wojny
wiatowej znajdowa si jego ufundowany przez Zygmunta III nagrobek (dziki
zdjciom popiersia Pacellego umieszczonego w tym nagrobku znamy dzi, co jest
w przypadku kapelistw Wazw ogromnie rzadkie, jego podobizn). Niektrzy przyjezdni
kapelici ulegli polonizacji wchodzc w zwizki maeskie, przyjmujc obywatelstwo

warszawskie, nabywajc dobra ziemskie. Taki by los wspomnianego Wocha-rzymianina,
Vincenzo Giglego (Liliusa), ktry przyby do Polski via Graz nie pniej ni w 1596 roku,
a nalea do kapeli krlewskiej jeszcze w latach 30. XVII wieku. Jego syn Francesco Gigli,
wyksztacony zapewne na dworze Zygmunta III, ale take w Rzymie (uczy si tam
u Girolamo Frescobaldiego), ktry od 1630 roku by kapelmistrzem kapeli katedralnej na
Wawelu, uznawany jest w literaturze muzykologicznej za muzyka polskiego i okrelany
jako Franciszek Lilius. (W Rzeczypospolitej dziaali take inni przedstawiciele rodziny
Liliusw, ktrych stopie pokrewiestwa z Vincenzo nie jest pewny. Byli to: organmistrz
Szymon osiady w Kazimierzu nad Wis suga krlewski i Jan, kapelmistrz katedry
wocawskiej). Ponad 30 lat przebywa na dworze wspomniany Jacopo Abbiati z Reggio
(okrelany czsto w rdach jako Radzianus lub Radzian), zmary w 1634 roku. Spord
muzykw woskich przez niemal cae dorose ycie przebywali w Polsce take: Marco
Scacchi, Giovanni Maria Brancarini, Baldassare Ferri, Giovanni Battista Jacobelli,
Lodovico Fantoni i Giovanni Battista Gisleni (trzej ostatni penili na dworze take funkcje
nie zwizane z kapel), Giovanni Marco Materanus i prawdopodobnie jego syn Zygmunt
Materanus, Alessandro Paradisi, Zygmunt Patart oraz Giovanni Maria Scalona. Obok
Wochw na warszawskim dworze zasymilowali si rwnie muzycy pochodzenia
niemieckiego, jak Erard Leslau czy Jan Gomer, awnik warszawski zwizany z kapel
ponad 40 lat, oraz przybysze z pnocnych (Prusy Krlewskie) i wschodnich rejonw
Rzeczypospolitej. Dugim staem w zespole krlewskim legitymowali si na przykad,
dziaajcy w kapeli Wadysawa IV i Jana Kazimierza, Jan Krzysztof Schmidt z Lubawy
w wojewdztwie chemiskim, Kaspar Frster m. z Gdaska, Jan Bischoff z Olsztyna
i Piotr Elert z Fromborka, ale take Hieronim Cesari ze Lwowa i Adam Gobiata z powiatu
grodzieskiego.
Jak wspominano, nie zawsze starania polskich krlw o pozyskanie interesujcych ich
muzykw koczyy si sukcesem. Wiadomo na przykad, e prbowano skoni do
przyjazdu do Polski najwikszego woskiego mistrza epoki Claudia Monteverdiego, ale
niestety bezskutecznie. Krlewiczowi Wadysawowi nie udao si podczas podry po
Europie w latach 1624-1625 zaangaowa do ojcowskiej kapeli najsynniejszej piewaczki
woskiej, Andreany (Adriany) Basile-Baroni. Dziki gestowi kardynaa Francesco
Barberiniego, nepota papiea Urbana VIII, na warszawski dwr przyby natomiast, ok.
1625 roku, mody kastrat Baldassare Ferri przez wiele lat najwyej ceniony piewak
polskich krlw, czoowy wykonawca drammi per musica w teatrze wadysawowskim,
oklaskiwany na dworze krlowej szwedzkiej Krystyny w Sztokholmie, a od 1655 roku na
dworze cesarskim w Wiedniu. Synnego Balcerka uwieczni w swoich Satyrach Krzysztof
Opaliski, a Adam Jarzbski w Gocicu abo krtkim opisaniu Warszawy. W Rzymie lub
we Florencji zetkn si krlewicz Wadysaw po raz pierwszy z Virgilio Puccitellim, ktry
najprawdopodobniej ok. roku 1628 lub 1629 zosta czonkiem kapeli Zygmunta III,
przypuszczalnie jako kastrat, a w 1634 roku, ju za panowania Wadysawa, awansowa
na stanowisko sekretarza krlewskiego i zasyn jako librecista teatru
wadysawowskiego.
Jak wida, w ostatnich latach ycia Zygmunta III Wadysaw mia wiele do powiedzenia
przy zmianach personalnych wprowadzanych w zespole ojca. Po objciu tronu dokona
w kapeli dalszych przeobrae sprowadzajc z Italii lub dworw austriackich przede
wszystkim piewakw, ktrzy byli zdolni do realizacji jego planw operowych. Wrd
zatrudnionych wwczas wokalistw mogli by m.in.: Lodovico Fantoni, pozyskany z kapeli
wdowy po arcyksiciu Leopoldzie z Innsbrucka Vincenzo Scapitta, Francesco Basile,
Giovanni Maria Scalona, Pietro i Francesco Coppola. W zwizku z uroczystociami
lubnymi Wadysawa IV i arcyksiniczki austriackiej Cecylii Renaty w 1637 roku
przybyy z Wiednia do Warszawy synne piewaczki woskie, siostra Andreany BasileBaroni, Margherita Basile-Cattanea oraz Lucia Rubini. Cattanea na polskim dworze
pozostaa jeszcze przez kilka miesicy nastpnego roku, wystpujc w wystawianych
wwczas muzycznych utworach scenicznych. Rubini prawdopodobnie wkrtce po
uroczystociach wrcia na dwr cesarski, a niedugo potem zmara. Wesele krlewskie
byo rwnie powodem sprowadzenia na dwr Wadysawa IV ksztaccego si w Rzymie,
pod okiem Giacoma Carissimiego w jezuickim Collegium Germanicum, obdarzonego
ogromn skal gosu Kaspara Frstera m., syna noszcego to samo imi ksigarza
i kapelmistrza w kociele Mariackim w Gdasku. Z czasem Frster modszy zasyn
take jako kompozytor.
Zakrojon na du skal akcj angaowania we Woszech muzykw do zespou
krlewskiego przeprowadzi w latach 1638-1639 Virgilio Puccitelli, ktry kilku piewakw
pozyska w wiodcym wwczas orodku operowym w Wenecji. By moe w zwizku
z jego staraniami do Warszawy przybyli na przykad piewacy okrelani jako castratino da
Perugia i castratino da Sanseverino, a take inni muzycy, ktrych nazwiska znane s
dopiero z 1643 roku, z Xenia Apollinea, wspominanego ju dodatku do Cribrum musicum
Marco Scacchiego. W zbiorze tym zawarto krtkie przykady znajomoci sztuki
kontrapunktu przez 50 muzykw, uwaanych w dawniejszej literaturze muzykologicznej
za kapelistw Wadysawa IV w roku wydania publikacji. Wydaje si jednak, e
w rzeczywistoci zesp krlewski by nieco mniejszy i obejmowa jak domniemuje Anna
Szweykowska (1997) okoo 40 muzykw. Z pozostaych dziesiciu cz moga mie
jakie zwizki z dworem Wadysawa w okresie nieco wczeniejszym, a cz zapewne
naleaa do zespow innych czonkw rodziny Wazw zwaszcza Karola Ferdynanda

lub magnatw pozostajcych w bliskich kontaktach z krlem na przykad Adama
Kazanowskiego. W 1643 roku kolejnych wirtuozw przywiz do Warszawy z Italii
teorbista i architekt krlewski Giovanni Battista Gisleni, a w roku nastpnym mia te
werbowa muzykw Kaspar Frster m., ktry w tym celu zosta wysany przez krla do
Woch. W sumie za Wadysawa IV w zespole krlewskim krcej lub duej dziaao
wedug aktualnego stanu bada ponad 90 muzykw (oprcz trbaczy i doboszy
reprezentacyjnych), a kapela liczya zapewne ok. 40 dorosych czonkw. W tej grupie
oprcz wybitnych muzykw woskich znajdowali si te wirtuozi innych nacji, na przykad
opiewany przez poetw francuski lutnista Antoine Gallot dAngers, oeniony z Polk
Katarzyn Korzeniowsk w 1645 i zmary dwa lata pniej w Wilnie, muzyk znany
rwnie jako kompozytor (nie s natomiast wyjanione zwizki z Polsk kolejnego lutnisty
o tym nazwisku, dziaajcego w II poowie XVII wieku, gwnie w Paryu, Pierrea Gallot
dAngers, ktry udziela lekcji hrabiemu Wodzickiemu i mia wpyw na zawarto
rkopimiennej tzw. tabulatury Wodzickich z przeomu XVII i XVIII wieku, znajdujcej
si obecnie w bibliotece w Lublinie).
Coraz wikszym uznaniem cieszyli si te muzycy, zwaszcza instrumentalici, polscy.
Wrd tych, ktrzy zyskali najwiksz saw, by noszcy tytu budowniczego

krlewskiego Adam Jarzbski z Warki (zm. 1648/49), w modoci muzyk elektora
brandenburskiego Jana Zygmunta, po podry do Woch osiady w Warszawie jako
skrzypek w zespole Zygmunta III, czynny take za Wadysawa IV, autor synnych
Canzoni e concerti na instrumentalny zesp kameralny, szcztkowo zachowanej muzyki
wokalnej oraz przywoywanego ju rymowanego opisu Warszawy. Duej od niego dziaa
w kapeli Grzegorz Gabriel Graniczny (ostatnie wiadomoci o nim pochodz z 1654 roku),
sztorcista znany jako nauczyciel chopcw nalecych do kapeli. Z Granicznym przez
dziesiciolecia wspdziaa w kapeli wyksztacony w Rzymie kornecista Jerzy
Szymonowicz z Rymanowa (zm. 1652 lub pniej), rwnie zajmujcy si ksztaceniem
swoich nastpcw. Saw kompozytora, nie tylko w Rzeczypospolitej, ale take w krajach
niemieckich, w Danii, na Morawach, w Grnych Wgrzech (dzisiaj Sowacja), na Ukrainie
i w Rosji, zdoby Marcin Mielczewski (zm. 1651), ktry z krlewsk kapel zwizany by co
najmniej od 1632 roku, a od przeomu 1644 i 1645 roku do mierci peni funkcj
kapelmistrza zespou krlewicza Karola Ferdynanda Wazy, biskupa wrocawskiego
i pockiego. Jako twrcy kompozycji muzycznych, przede wszystkim religijnych, zasynli
take Bartomiej Pkiel (zm. w 1666, organista, w kapeli co najmniej od 1632 roku, od
1649 roku de facto, a najpniej od 1653 roku de iure maestro di capella krla Jana
Kazimierza, za od 1658 roku kapelmistrz wokalno-instrumentalnego zespou katedry
wawelskiej) oraz Jacek Rycki (zm. 1703, nastpca Pkiela na stanowisku krlewskiego
maestro di cappella, kiedy doszo do ponownego, po przerwie spowodowanej potopem
szwedzkim, zebrania zespou). Wrd duej zwizanych z kapel krlewsk polskich
instrumentalistw byli take: organista Samuel Stokrocki (w zespole od 1628 do 1651
roku lub duej), grajcy na lirze i wioli Maciej Szuflic (jego dziaalno na dworze
potwierdzona jest w latach 1624-1653), wiolista Walentyn Koakowski (ok. 1625 do 1651
lub duej) i teorbista Bartomiej Wardyski (zm. 1651).
Niemal wszyscy wymienieni muzycy dziaajcy w kapeli Wadysawa IV pozostali
w zespole take po jego mierci (w 1648 roku), kiedy tron obj Jan
Kazimierz. Z pocztkowego okresu panowania ostatniego Wazy na polskim tronie
szczliwie zachoway si wspominane ju listy wypat dla kapelistw (za lata 165052), z ktrych wiemy, e w tym czasie w zespole byo 36 dorosych muzykw, w tym tylko 8
nowych, tzn. nieznanych z Xenia Apollinea, ale prawdopodobnie w wikszoci
zatrudnionych na dworze jeszcze za ycia zmarego krla Wadysawa. Kapela skadaa si
z penicego obowizki kapelmistrza wicekapelmistrza, 12 wokalistw, 2 lutnistw, 8
skrzypkw, 4 wiolistw, 3 puzonistw, 2 kornecistw, 4 lub 3 organistw. Ponadto
w zespole byo ok. 12 uczniw, jeden lub paru muzykw da camera oraz 18 muzykw
reprezentacyjnych (gwnie trbaczy oraz 3-4 doboszy). W porwnaniu z pocztkiem

stulecia odwrciy si proporcje, jeeli chodzi o skad narodowociowy kapeli. Obecnie
wynosiy one 2:1 dla muzykw miejscowych, ktrzy zdecydowanie dominowali liczebnie
wrd instrumentalistw, podczas gdy Wosi stanowili znaczn wikszo w grupie
wokalistw. Biorc pod uwag wysoko wynagrodzenia, poza wicekapelmistrzem,
specjalnymi wzgldami cieszyli si: tenor Francesco Basile, alt Kaspar Frster m., ktry
ju w 1652 roku opuci zesp (w pniejszych latach by kapelmistrzem krlewskim
w Danii oraz peni krtko analogiczn funkcj w kociele Mariackim w Gdasku),
soprany Baldassare Ferri i Pietro Crati oraz instrumentalici wybitny skrzypekwirtuoz Aldebrando Subissati i wiolista Piotr Elert, od dawna blisko zwizany z Janem
Kazimierzem, z ktrym razem przebywa w Rzymie i we francuskim wizieniu, po czym
nalea do gwnych organizatorw uwolnienia swego pana (posuy si przy tym
podstpem w przebraniu wdrownego grajka dotar do wizienia, gdzie przebywa
krlewicz, i odpiewujc mu sprytnie uoon piosenk, przekaza informacj o bliskim
przyjedzie Krzysztofa Gosiewskiego, ktry ostatecznie doprowadzi do uwolnienia
z winia).
Po 1652 roku, z ktrego pochodz ostatnie obecnie znane siedemnastowieczne listy
wynagrodze muzykw, wiadomoci o kapeli krlewskiej staj si jeszcze bardziej skpe
i wyrywkowe. Wiadomo jednak, e ju przed potopem zesp zacz si zmniejsza. Na
miejsce muzykw, ktrzy umierali lub opuszczali polski dwr, szukajc pracy w innych
kapelach w Rzeczypospolitej, w zespoach dworskich austriackich Habsburgw, ksit
niemieckich czy na dworze krla Danii, nie sprowadzano muzykw z zagranicy. Historycy
muzyki szukali wytumaczenia takiego stanu rzeczy w problemach finansowych Jana
Kazimierza (np. Poliski 1907) lub w jego mniejszym w porwnaniu z Wadysawem IV
zainteresowaniu muzyk (Szweykowska Szweykowscy 1997). Wydaje si, e znaczny
odpyw muzykw z kapeli, jaki nastpi ju w 1652 roku, mg by take spowodowany
panujc w Rzeczypospolitej zaraz, jedn z najokropniejszych w XVII stuleciu.
Pustoszya ona kraj przez mniej wicej dwa lata, a w 1652 roku powanie dotkna dwr
krlewski. Nie sposb te zignorowa faktu, e od mierci Wadysawa Rzeczpospolita bya
w niemal cigych wojnach z Kozakami, Moskw, Tatarami. Jan Kazimierz wiele
miesicy spdza w obozach wojskowych, a zagroenie wojn odczuwali, co byo w dziejach
Pastwa Polsko-Litewskiego rzadkie, nawet mieszkacy centralnych regionw kraju.
Taka sytuacja nie moga sprzyja zajmowaniu si kapel, a muzykw skaniaa raczej do
szukania pewniejszego zajcia. Ostatecznym ciosem, ktry spowodowa zawieszenie
dziaalnoci kapeli na kilka lat, by najazd szwedzki. Muzycy opucili Warszaw
popiesznie, prawdopodobnie wraz z dworem krlowej, ju latem 1655 roku i udali si do
Krakowa. Trudno dzi stwierdzi, ilu kapelistw towarzyszyo krlewskiej parze w dalszej
tuaczce na lsk. Wiadomo, e niektrzy z nich udali si do Wiednia, gdzie ju jesieni
1655 roku kapelist cesarskim zosta na przykad Baldassare Ferri, a jaki czas
prawdopodobnie spdzi jak ju wspomniano take Bartomiej Pkiel.
Po potopie zesp krlewski reaktywowano pod kierownictwem Jacka Ryckiego. Na
warszawskim dworze skupili si ponownie w duej liczbie muzycy od dawna zwizani
z Wazami. Byli wrd nich Jan Bischoff, Antonio Farinacci, Giovanni Battista Gisleni
(ktry by moe ograniczy dziaalno do architektonicznej), Lodovico Fantoni i Giovanni
Battista Jacobelli (ktrzy pozostawali w Rzeczypospolitej, ale oddali si karierze
duchownej i dyplomatycznej), Giovanni Maria Scalona, Pietro Crati, Micha Haywarth,
Jan Baltazar Karczewski, Micha Kobyecki, Szymon Jarzbski, syn Adama Jarzbskiego,
zapewne take Alessandro Paradisi i Zygmunt Materanus, organorum magister Andrzej
Lochman z Wilna czy Bartolomeo Sisini, o ktrego dziaalnoci w zespole informacje
pochodz dopiero z lat 1659-1666. Kapel krlewsk zasilili rwnie muzycy niedawno
zmarego (w 1655 roku) Karola Ferdynanda. Wiadomo, e spord kapelistw krlewiczabiskupa na sub u Jana Kazimierza przeszli: Aleksander Daszkowicz (Daszkowski)
i Jacek Kluczewski oraz Hieronim Cesari, ktry niegdy nalea do zespou Wadysawa
IV. Pojawili si take muzycy dotd nieznani, przede wszystkim pochodzenia polskiego.
Wikszy sta si udzia muzykw francuskich i silniejsze oddziaywanie francuskiego stylu
muzycznego, zwaszcza w balecie. Wydaje si, e kapela do koca rzdw Jana Kazimierza
nie osigna poprzedniego stanu liczebnoci. Na pewno nie dorwnywaa zespoowi
z pierwszej poowy XVII stulecia pod wzgldem poziomu artystycznego.
O dworze Michaa Korybuta Winiowieckiego wiadomo, e bawi si hucznie i modnie.
Po latach dominacji wpyww muzyki francuskiej za czasw Ludwiki Marii, powrcio
upodobanie do muzyki woskiej. Tym razem, za spraw krlowej Eleonory, przenikaa ona
na jej dwr gwnie za porednictwem wiedeskim (matk polskiej krlowej bya
cesarzowa-wdowa Eleonora Gonzaga). Woscy wirtuozi z kapeli cesarskiej Leopolda
I odwiedzili Rzeczpospolit m.in. w 1670 roku, uwietniajc uroczystoci lubne
Winiowieckich, jakie odbyy si z kocem lutego w Czstochowie. Muzycy z Italii, jak
skrzypek Antonio Farinacci (zm. 1671), znajdowali si te w staym skadzie kapeli
Michaa Korybuta. Z wyrywkowych danych wiemy rwnie o dziaajcych w tym czasie
muzykach innego pochodzenia.
Wyran zmian w organizacji muzyki mona zauway za panowania Jana III
Sobieskiego, na ktrego dworze dziaay odrbne kapele woska i francuska. Spord
muzykw woskich szczegln rol odegra Viviano Agostini, tenor, kompozytor
wystawianych na polskim dworze oper, a obok niego inni piewacy: Giovanni Battista
i Pietro Benedetti, Francesco Michaeli, Michelangelo Stella, Jacopo Luparini i Jacopo

Jacopetti, a take teorbista Francesco Arigoni, organista Orazio Pollarolo (ojcic synnego
kompozytora operowego Carla Francesco Pollarola) i jego ucze Paris Francesco Alghisi
(Bizzarini 2011) oraz skrzypek i lutnista Giovanni Battista Pascucci. (Wtpliwa jest
obecno w tym czasie na krlewskim dworze Giovanniego Battisty Lupariniego,
prawodpodobnie instrumentalisty, znanego te jako kompozytor, ktrego dziaalno
naleaoby raczej wiza z kapel Augusta II). Do zespou krla Jana nalea te francuski
organista Franois de Tilly oraz alzaccy oboici Charles i Jean Baptiste Henrion. Spord
muzykw polskich w skadzie zespou znajdowali si, obok kapelmistrza Ryckiego, znani
z twrczoci kompozytorskiej Jan Krener i Jan Szpinek, jak rwnie organista Piotr
Kosmowski (take zajmujcy si komponowaniem, nie wiadomo jednak na jakim etapie
jego dziaalnoci na dworze Kosmowski by ju w zespole Michaa Korybuta, a po mierci
Jana III Sobieskiego znalaz si take w kapeli Augusta II Sasa) oraz wiolici: Franciszek
Gross, Andrzej Studzieski, Jan Baltazar i Aleksander Karczewscy, instrumentalici
nieustalonej dotd specjalnoci Wojciech Chabuszewski, Adam Hebel, Wawrzyniec
Rycerski czy Sebastian Rzepecki, nieznanego imienia Kotuliski oraz z pewnoci wielu
innych. Ponadto Sobieski zatrudnia instrumentalistw pochodzenia wschodniego
budzcych szczeglne zainteresowanie goci z Zachodu bandurzystw (z nazwiska znani
s Wesoowski i Niecaj) oraz kapele janczarskie.
W cigu caego XVII stulecia przez kapele prywatne polskich krlw przewino si
znacznie ponad 250 muzykw (nie liczc trbaczy, doboszw i kotlistw z osobnych
zespow reprezentacyjnych, zoonych zazwyczaj z kilkunastu muzykw, oraz muzykw
pokojowych). Za rzdw Zygmunta III kapela zdominowana bya przez muzykw woskich.
Wraz z podnoszeniem si poziomu wyksztacenia muzykw polskich proporcje liczbowe
midzy kapelistami nacji woskiej i polskiej zmieniay si na korzy tych drugich. Za
panowania Wadysawa IV muzycy woscy jedynie nieznacznie growali liczebnie nad
polskimi, z tym, e nadal zdecydowanie dominowali oni w zespole piewakw. W drugiej
poowie wieku tendencja ta utrzymuje si, przy czym rwnoczenie w zespole pojawia si
coraz wicej muzykw innych nacji, przede wszystkim Francuzw i Niemcw, ktrzy
wczeniej reprezentowani byli w kapeli nielicznie, oraz co stanowio nowo
instrumentalistw kozackich i tureckich (lub stylizowanych na janczarw).
W tym czasie zmienia si rwnie skad kapel krlewskich pod wzgldem rodzajw
wykorzystywanych instrumentw i ich proporcji liczbowych. Ogln tendencj byo
stopniowe zwikszanie liczby skrzypiec kosztem wiol oraz ograniczanie rnorodnoci
i liczby instrumentw dtych (w kapeli prywatnej, jako e w cigle istniejcym zespole
trbaczy wystpoway one w sile kilkunastu) ostatecznie do kilku puzonw, kornetw
i fagotw. Zmiany te wizay si z przemianami, jakie zachodziy w samej muzyce, ktrej

wykonanie w czasach Wadysawa IV i Jana Kazimierza wymagao najczciej, nie liczc
instrumentw klawiszowych, zespou zoonego ze skrzypiec i violone lub teorby (w II
poowie wieku take wiolonczeli), a rzadziej wiol, do ktrego doczano chtnie puzony,
niekiedy kornety i fagoty.
Wyposaanie muzykw w instrumenty odbywao si rnymi sposobami.
Prawdopodobnie wielu muzykw przybywao do kapeli z wasnymi instrumentami, ktre
nastpnie w razie potrzeby byy przez zwizanych z dworem krlewskim lutnikw,
organmistrzw czy rzemielnikw wyksztaconych w produkcji i konserwacji
instrumentw dtych reperowane. Z kasy krlewskiej zakupywano te do instrumentw
niezbdny asortyment, na przykad struny. Z rachunkw krlewskich wiadomo, e zakres
usug krlewskich organmistrzw (nierzadko bdcych rwnoczenie organistami) czy
lutnikw by znaczny. Na przykad w kocu XVI i w XVII wieku w pracowni Kiejcherw
wyrabiano i z pewnoci reperowano zarwno instrumenty strunowe, jak dte
drewniane i blaszane. Wykorzystywano przy tym pprodukty sprowadzane z zagranicy
lub poredniczono w sprzeday instrumentw importowanych. Z koca lat 20. zachoway
si rachunki dworu krlewskiego, z ktrych dowiadujemy si, e organista Maciej
remontowa instrumenty smyczkowe, dostarcza do nich struny, a take zajmowa si
transportowaniem pozytywu. Z rachunkw pochodzcych z okoo poowy stulecia wiemy,
e sta, niezbyt wysok pensj otrzymywa w kapeli lutnik ze synnej rodziny lutniczej
Dankwartw (z pewnoci Jan). Prawdopodobnie by to ryczat za konserwacj
instrumentw smyczkowych w kapeli. Ponadto dostawa okazjonalnie wysze
wynagrodzenia, za dostarczane skrzypce czy wiole. W tym samym czasie funkcj
konserwatora instrumentw klawiszowych peni Andrzej Lochman, ale i w tym
przypadku mona przypuszcza, e zakres dziaa nie ogranicza si do konserwacji
i reperacji.
Posiadanie dobrych instrumentw w oczywisty sposb musiao interesowa samych
muzykw. Niektrzy z nich wrcz zajmowali si kolekcjonerstwem, jak Grzegorz Gabriel
Graniczny, sztorcista w kapeli krlewskiej, ktry zgromadzony przez siebie zbir zapisa
w testamencie kapeli na Jasnej Grze. Jako osoby najlepiej zorientowane w potrzebach
muzycy byli te organizatorami zakupu lub poszukiwali fachowcw, ktrzy mogli
instrumenty wykona czy wyremontowa. wiadectwem zaangaowania w takie dziaania
organisty Wadysawa IV Wazy, Bartomieja Pkiela jest list biskupa wocawskiego
Mikoaja Wojciecha Gniewosza z 10 sierpnia 1643 roku do krla, z ktrego wynika, e
organista majc zgod monarchy zleci wykonanie instrumentw dla kapeli krlewskiej,
ale nie otrzyma rodkw na zapacenie za zrealizowane ju zamwienie. Biskup wstawia
si za muzykiem, aby krl zechcia wypaci mu nalene pienidze. Jaki by efekt tego
wstawiennictwa, niestety nie wiadomo, ale mona mie pewno, e na dworach polskich
Wazw, gdzie nie szczdzono pienidzy na dobr muzyk, instrumenty byy sprawne
i dobrej jakoci.
Koszty utrzymania zespow

Utrzymywanie zespow zoonych z dobrze wyksztaconych, w duej czci
zagranicznych zwaszcza woskich muzykw wymagao ponoszenia znacznych kosztw.
Goszczcy w Rzeczypospolitej obcokrajowcy z jednej strony zachwycali si poziomem
wykonywanej na dworach Wazw muzyki, z drugiej jednak uwaali, e wydatki zwizane
z utrzymywaniem zespow muzycznych s nadmierne. W wypadku kapeli krlewskiej
Zygmunta III spraw t podnis ju w pocztkowym okresie reorganizacji zespou
nuncjusz Germanico Malaspina. Jego zdaniem pienidze wydane na zatrudnienie grupy
woskich muzykw mona byo lepiej spoytkowa, na przykad na dziaania majce na
celu rekatolizacj Szwecji. W czasach Wadysawa IV zachwytom Francuzw przybyych
wraz z jego drug on, Ludwik Mari Jeana de Laboureura i Pierrea Des Noyersa,
ktrzy uwaali polsk kapel krlewsk za jedn z najlepszych w Europie czy na wiecie,
towarzyszya wiadomo kosztu organizowanych na dworze Wadysawa imprez
(zwaszcza wystawiania drammi per musica). Po duszym pobycie w Rzeczypospolitej, ju
za czasw Jana Kazimierza i po najedzie szwedzkim, Des Noyers wielokrotnie wyraa
przekonanie, e to polskie zamiowanie do muzyki, taca i ucztowania jest nie tylko zbyt
kosztowne, ale i moe by zgubne.
Z ca pewnoci wysoka gaa stanowia gwny argument, jakim posugiwali si
wysannicy krla Zygmunta III, gdy starali si pozyska uznanych woskich muzykw do
polskiej kapeli. Kady z grupy muzykw udajcych si do Rzeczypospolitej w lutym 1595
roku mia otrzymywa 300 skudw rocznie, a Annibale Stabile ponad trzy razy wicej
(Przybyszewska-Jarmiska 2001). O wynagrodzeniu rzdu tysica a nawet ptora tysica
skudw rocznie mwio si w przypadku Marenzia. Nie wiadomo ile, ale z pewnoci
niemao otrzymywali te kolejni kapelmistrzowie Giulio Cesare Gabussi oraz Asprilio
Pacelli, o ktrym wiadomo, e sta go byo na poyczanie znacznych sum przebywajcym
w Polsce Wochom, a take, i zgodnie z testamentem po jego mierci zoty kielich miaa
otrzyma rzymska Cappella Giulia. Nieznane s rwnie wysokoci podstawowego
uposaenia Giovanniego Francesco Aneria i Marco Scacchiego, ktry jednak w ostatnim
okresie pobytu w Rzeczypospolitej musia otrzymywa wicej ni 3 tys. florenw rocznie,
skoro 1500 florenw za procze dostawa zastpujcy go wicekapelmistrz. Uposaenia
wybitnych muzykw na dworach Wazw z ca pewnoci kilkakrotnie przekraczay te,

jakie mogli oni uzyska w kapelach woskich.
Jeeli chodzi o wiek XVII, z okresu panowania Wazw w Rzeczypospolitej znamy
obecnie rda informujce o staych kosztach utrzymania zespow krlewskich (bez
dodatkowych sum wypacanych muzykom i ich rodzinom z aski krla, wydatkw na
zakup i remont instrumentw, przepisywanie nut itp.) z roku 1601 nieco ponad 12 tys.
fl. (Szweykowska 19682), z lat 1627-1629, kiedy rocznie skarb krlewski wypaca na
potrzeby zespou muzycznego ok. 22-23 tys. fl. (Przybyszewska-Jarmiska 1999), pocztku
lat czterdziestych, gdy suma wydatkw staych na kapel ustabilizowaa si na poziomie
nieco przekraczajcym 40 tys. fl., by w drugiej poowie tej dekady jeszcze troch wzrosn
do 46 tys. rocznie i bezporednio przed mierci Wadysawa IV powrci do sumy ok.
40-42 tys. fl. rocznie (Filipczak-Kocur 2003). T ostatni, przyblion wysoko wydatkw
powiadczaj zachowane rachunki ju z okresu, ktry nastpi bezporednio po mierci
krla Wadysawa (za drugie procze 1648 roku i pierwsze procze roku nastpnego
skarb krlewski Jana Kazimierza wypaci na muzyk cznie niemal 42 i p tys. fl.).
Warto doda, e wzrost wyskoci sum wydawanych ze skarbca krlewskiego na
utrzymanie kapeli w znacznej mierze wynika ze znacznej inflacji, jaka dotkna
Rzeczpospolit za panowania Zygmunta III i Wadysawa IV.
Korzystajc z jedynego zachowanego z czasw panowania obu synw Zygmunta III
rda zawierajcego imienne wypaty wynagrodze kapelistw (chodzi o rachunki kapeli
Jana Kazimierza za lata 1650-51 i wypaty dla muzykw reprezentacyjnych z lat 1650-53),
mona stwierdzi, e najwyej cenieni piewacy oraz, jako wyjtek, wirtuoz skrzypiec
Aldebrando Subissati dostawali wwczas po ok. 1,5 tys. fl. rocznie. Sprawdzeni muzycy
z podstawowego skadu musieli si zadowoli sum 500-600 fl. (piewacy i lutnici
otrzymywali nieco wicej). Pozycja materialna kapelistw krlewskich, zwaszcza tych
najwybitniejszych, bya stosunkowo wysoka i nierzadko umoliwiaa osignicie
znacznego awansu spoecznego. Obok staej pensji muzycy mogli otrzymywa przynoszce
zyski przywileje i nadania oraz okolicznociowe prezenty w rnych formach.
Duchowni czonkowie zespou znajdowali dodatkowe dochody z przyznawanych im
prebend, cho ten sposb wynagradzania muzykw, co prawda korzystny dla krlewskiej
kasy, nie zawsze by dobrze przyjmowany przez hierarchi kocieln, powodujc niekiedy
powane i dugotrwae konflikty. I tak na przykad penicy w latach 20. funkcj
krlewskiego maestro di cappella Giovanni Francesco Anerio na yczenie krla Zygmunta
III Wazy zosta plebanem parafii w Broku w biskupstwie pockim. Prebenda ta przynosia
mu niewielkie dochody, ale Anerio nie wypenia adnych obowizkw zwizanych ze
sprawowan formalnie funkcj. Nie mg ich zreszt wypenia, poniewa nie mieszka
w swojej parafii i nie zna jzyka polskiego. W tej sytuacji biskup pocki Stanisaw
ubieski stara si skoni kapelmistrza do zrezygnowania z prebendy. Zabiega o to,
ostatecznie z pozytywnym rezultatem, przez kilka lat, odwoujc si do krla, krlewicza
Wadysawa, nuncjusza papieskiego Antonia Santa Croce i kardynaa protektora Polski
w Rzymie.
Znacznie pewniejszym zabezpieczeniem dla muzykw byy doywotnie pensje
przyznawane przez krla ze wskazaniem konkretnego rda przychodu, takie jak 500
florenw rocznie wyznaczone kapelmistrzowi Marco Scacchiemu w 1633 roku przez
Wadysawa Waz z ca portu gdaskiego czy kastratowi Baldassare Ferriemu, wypacane
zgodnie z przywilejem tego krla, potwierdzonym przez Jana Kazimierza, co dokumentuje
zapis w Metryce Litewskiej, z podatku paconego przez ydw, 200 czerwonych z do
ywota jego. Stosunkowo najczciej w zachowanych archiwaliach wspomina si
o pensjach, jakie muzycy krlewscy otrzymywali z up wielickich. Inn stosowan form
gratyfikacji byo przyznawanie muzykom majtkw, takich jak nadana Bartomiejowi
Pkielowi obejmujca wok om (ok. 140 ha) posiado w Ujazdowie, lub placw
w Warszawie pod budow domw taki otrzyma m.in. kapelmistrz Marco Scacchi,
ktrego dworek opisa w Gocicu Adam Jarzbski. O tym, e muzykom krlewskim
powodzio si cakiem niele, wiadczy fakt, i wielu z nich zbudowao sobie lub nabyo
domy w najbardziej prestiowych punktach Warszawy. W Rynku Starego Miasta i jego
okolicach, na Placu Zamkowym lub na Krakowskim Przedmieciu kamienice mieli na
przykad: Jan Bischoff, Hieronim Cesari, Jan Gomer, Grzegorz Gabriel Graniczny,
Giovanni Battista Jacobelli, Adam Jarzbski (waciciel a trzech kamienic), Jan Baltazar
Karczewski, Micha Kobyecki, Walentyn Koakowski, Erard Leslau (jeden z jego trzech
domw uwieczni w Gocicu Adam Jarzbski), Jan Krzysztof Schmidt, Jerzy
Szymonowicz, Bartomiej Wardyski i Grzegorz Zawadzki. Muzycy, ktrzy nie posiadali
wasnych domw w czci mieszkali na zamku, w czci za wynajmowali kwatery na
miecie, ktrych koszty jak pokazuj roszczenia Giovanniego Battisty Gisleniego wobec
skarbu krlewskiego po mierci Wadysawa IV miay by pokrywane z kasy krla.
Dodatkowym obcieniem dla monarchy byy koszty utrzymania i nauki uczniw,
zapewnienie muzykom barwy, zakup instrumentw i akcesoriw do nich (np. strun),
wyda nutowych oraz papieru na sporzdzane partytury i gosy, a take niezbdne
w kapeli wiece, remonty i transport instrumentw (zwaszcza czsto wzmiankowanych
w rdach pozytyww), transport kapelistw, zapomogi dla muzykw chorych, pomoc
rodzinom po zmarych czonkach kapeli, opacanie kosztw pogrzebw zmarych muzykw,
odprawy w przypadku opuszczania zespou lub czasowego wyjazdu muzyka (zwaszcza
Wochw) oraz okazjonalne wypaty o charakterze premii i prezenty.
Niektrzy muzycy zatrudniani byli przez krlw take w innym charakterze. Kilku
muzykw z Italii poza dziaalnoci w kapeli penio obowizki sekretarzy krlewskich do
prowadzenia korespondencji w jzyku woskim. Tak funkcj powierzy Wadysaw,
wkrtce po objciu tronu, Virgilio Puccitellemu piewakowi, ktry kilka lat pniej
zosta gwnym librecist krlewskiego teatru. To samo stanowisko w latach
czterdziestych piastowa inny woski piewak, Lodovico Fantoni, mianowany take
krlewskim kapelanem, z czasem kustoszem warszawskim i wreszcie kanonikiem
warmiskim. Giovanni Battista Gisleni, wymieniony w rachunkach z czasw Jana
Kazimierza wrd kapelistw krlewskich, jako teorbista z ga 450 florenw za procze,
sam siebie uwaa przede wszystkim za architekta krlewskiego (zatrudnianego m.in.
przy budowaniu dekoracji do drammi per musica oraz uroczystoci pogrzebowych Wazw)
i rzebiarza, o czym najlepiej wiadczy fakt, e na epitafium nalecym do zbudowanego
jeszcze za ycia Gisleniego wedug wasnego projektu nagrobka, znajdujcego si
w rzymskim kociele Santa Maria del Popolo, wymieniajc swoje osignicia w tych
dziedzinach nie wspomnia nawet, e posiada muzyczne kwalifikacje. Z kolei polski,
bardzo zasuony muzyk, Adam Jarzbski uzyska tytu budowniczego krlewskiego, ktry
zobowizywa go do prac organizacyjnych zwizanych z przebudow paacu
ujazdowskiego. Mona z duym prawdopodobiestwem przypuszcza, e wyjtkowo due
wierzytelnoci, jakie Adam Jarzbski, a take Lodovico Fantoni mieli w skarbie
krlewskim po mierci, odpowiednio, Wadysawa IV i Jana Kazimierza stanowiy
w gwnej mierze wynik ich dziaalnoci pozamuzycznej.
Co najmniej w wypadku dwch woskich muzykw mona mie pewno, e piewajc
na polskim dworze krlewskim otrzymywali wynagrodzenie nie tylko od miejscowego
monarchy, ale take od swoich woskich zwierzchnikw. Chodzi o agenta wielkiego ksicia
Toskanii Ferdynanda Medici, Alessandra Cilli, tenora przebywajcego w Rzeczypospolitej,
wedug wasnej deklaracji, w latach 1595-1617, a take innego piewaka krlewskiego,
Domenico Gelsominiego, dziaajcego w Rzeczypospolitej w latach 20. XVII wieku. Z kolei
inni muzycy woscy zwizani z zespoem krla Polski stali si z czasem jego agentami do
spraw politycznych w innych krajach. Tak przebiegaa kariera Antonia Taroniego,
w pierwszej dekadzie XVII wieku piewaka (alcisty) na dworze Zygmunta III, w dwch
nastpnych dziesicioleciach wysyanego do Italii w wanych sprawach politycznych oraz
w celu werbowania muzykw do krlewskiej kapeli (zmarego w trakcie wypeniania
zlece krla Polski, w Mediolanie w 1628 roku). Podobnie Angelo Simonelli, organista
i nauczyciel krlewiczw za czasw Zygmunta III, w okresie panowania Wadysawa IV
i Jana Kazimierza, by agentem krlw Polski przy dworze cesarskim w Wiedniu.
Poza rodkami pieninymi wielu muzykw krlewskich korzystao z rozmaitych innych
form dodatkowej gratyfikacji. Z akt Metryki Koronnej wiadomo na przykad o licznych

rdach dochodw Vincenzo Liliusa, ktremu krl Zygmunt wielokrotnie pozwala
korzysta z kadukw, a take przyznawa mu niemae sumy z rnych dochodw
krlewskich (z arendy z ce koronnych, z upy zakroczymskiej itp.). Zdarzao si jednak,
przede wszystkim za czasw Wadysawa IV i Jana Kazimierza, e zobowizania
finansowe monarchy wobec muzykw przekraczay moliwoci krlewskiej kasy. Krl
stawa si dunikiem swoich dworzan. Wyegzekwowanie nawet oczywistej nalenoci
bywao trudne.
wiadectwem kopotw finansowych ostatnich Wazw na polskim tronie, kopotw ktre
spowodoway, e wielu kapelistw nie doyo zwrotu nalenych im pienidzy, a z
roszczeniami do krlewskiej kasy wystpowali przez wiele lat ich spadkobiercy, jest
zachowana w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie ksiga dugw
Wadysawa, Karola Ferdynanda i Jana Kazimierza, ktre zgodnie z decyzj komisji
z 1668 roku, potwierdzon w roku 1673, miay by spacone z dbr ywieckich. Wrd
wierzycieli krlewskich wymienieni w niej zostali: spadkobiercy skrzypka Szymona
Jarzbskiego, Georga Frstera, Michaa Haywartha, krlewskiego organmistrza Alberta
Chrostowskiego (Chrostkowskiego), basa Alessandra Paradisi, organisty Jana Krzysztofa
Schmidta. Jako reprezentant prowadzonej wwczas przez siebie kapeli o zwrot
przekraczajcego 3 tys. fl. dugu ubiega si Jacek Rycki, w imieniu wierzycieli Wazw
wielokrotnie wystpowa krlewski wiolista Aleksander Karczewski, a we wasnych
sprawach inny wiolista Franciszek Gross. Czy wszystkie roszczenia zostay ostatecznie
zaspokojone, nie wiadomo. W znanych archiwaliach brak jednak wiadectw szczeglnego
niezadowolenia muzykw z warunkw materialnych czy protestw zwizanych
z zalegociami w wypatach, do jakich dochodzio na przykad na praskim dworze cesarza
Rudolfa II, ktrego nieopacani muzycy po prostu zastrajkowali, odmawiajc wystpw do
czasu uregulowania nalenoci (Przybyszewska-Jarmiska 1999). Wydaje si, e
dziaajcy w XVII stuleciu kapelici polskich krlw po bro strajkow nie musieli
siga.
b) Kapele i muzycy na dworach magnackich

W wieku XVII nastpi znaczny wzrost liczby staych kapel magnackich, z ktrych co
najmniej kilka osigno bardzo wysoki poziom profesjonalny. Taki stan rzeczy wynika
nie tylko z muzycznych zainteresowa poszczeglnych monowadcw, ale i z chci
podniesienia prestiu oraz swoistej rywalizacji w tej dziedzinie midzy potnymi
magnatami. Rozmaity by stosunek wielmow do osobistego zajmowania si muzyk.
Niektrzy z nich, wzorujcy si na zachodnim modelu wychowania dworskiego,

nakazywali swoim synom ksztaci si w piewie i grze na instrumencie, najczciej na
lutni. Na przykad syn wielkiego kanclerza Jana Zamoyskiego Tomasz oraz mody Jerzy
Ossoliski uczyli si gra na tym instrumencie podczas pobytu we Francji. Inni natomiast
twierdzili, e muzyka nie jest zajciem godnym szlachcica i pozostawiali jej uprawianie
wywodzcym si z niszych stanw muzykom zawodowym. Takiego zdania by Krzysztof
II Radziwi, ktry w swojej instrukcji dla wyjedajcego na zagraniczn edukacj syna
Janusza wyranie zaznaczy, e nie yczy sobie, aby ten uczy si taczy i gra na lutni
(Radziwiowie takie zajcia uwaali za niemskie, przeznaczajc je jak pokazuje
przykad Bogusawa Radziwia dla crek). W podobnym tonie pisa Jakub Sobieski
w instrukcji wychowawczej dla synw, a wrd nich dla przyszego krla Jana III. Nauk
gry na instrumencie nazwa bazestwem, na ktre szkoda czasu w wychowaniu
modego szlachcica, po czym tak pisa zwracajc si do synw, Marka i Jana: Bdziecie
dali Bg mieli to z substancyjej swojej, e moecie muzyk chowa; lepiej, e oni wam bd
gra ni wy sobie. Ten sam Jakub Sobieski za modu mia jednak nieco odmienny
stosunek do muzyki. Swego brata Jana namawia do nauki gry na cytrze, ktra mogaby
mu pomc odpry si po troskach i trudach towarzyszcych stale yciu ludzkiemu.
Podobny sd mia Stanisaw Herakliusz Lubomirski. Nie traktujc muzycznych zaj zbyt
powanie pisa w Rozmowach Artaksesa i Ewandra (wyd. 1953, XXXVIII-XXXIX): Rne
s drogi u wielkich ludzi do prnowania po pracy. Jedni muzyk i tacem, drudzy
czytaniem i pisaniem uczonym, insi osobnoci (ktr acinnicy solitudinem nazywaj)
ciesz si.
Muzyka wszake rozbrzmiewaa na dworach magnackich powszechnie. Bardziej ni
zainteresowani, ze wzgldu na wasne upodobania lub dla celw reprezentacyjnych,
utrzymywali stae zespoy muzyczne, ktre suyy podczas pobytu w domu oraz, w caoci
lub w czci, towarzyszyy w nierzadkich wwczas podrach, w tym niemal corocznych
wyjazdach na sejmy, na ktrych w dobrym tonie byo prezentowa si okazale. Magnaci
nie majcy wasnych kapel wynajmowali muzykw na konkretne uroczystoci. Podobnie
czynili niekiedy take waciciele wietnych zespow, ktrzy z rnych racji yczyli sobie,
aby na ich dworach wystpowali okazjonalnie wybrani muzycy z innych kapel, w tym
z kapeli krlewskiej. Zachowane rda powiadczaj, e posiadajc bardzo dobr wasn

kapel, muzykw poycza by moe najbogatszy magnat Rzeczypospolitej I poowy
XVII wieku, Wadysaw Dominik Ostrogski-Zasawski. W jego paacach za panowania
Wadysawa IV niejednokrotnie piewa na przykad synny krlewski kastrat Baldassare
Ferri, a wystpowali take inni muzycy z kapeli Wazy oraz z zespow magnackich, m.in.
Mikoaja Spytka Ligzy, biskupa poznaskiego Andrzeja Szodrskiego, Mikoaja Herburta,
Tomasza Zamoyskiego, Janusza Tyszkiewicza czy Jana Mikoaja Daniowicza.
Nie zawsze jednak poyczanie muzykw byo spraw atw, a niekiedy stawao si
rdem konfliktw, zwaszcza jeeli dug nie zosta zwrcony w wyznaczonym terminie.
O takim przypadku dowiadujemy si na przykad z korespondencji braci Krzysztofa
i ukasza Opaliskich. Spr toczy si midzy Krzysztofem Opaliskim i biskupem
kamienieckim Andrzejem Leszczyskim, a jego przedmiotem by Marcinek, ktrego
biskup nie chcia zwrci wacicielowi. Zdarzay si i bardziej szokujce postpki
mionikw muzyki, take tych mniej majtnych. Na przykad w 1623 roku szlachcic
Stanisaw Kilian Boratyski poznawszy wspaniae walory gosowe czternastoletniego
ucznia jezuickiej bursy w. Jana w Jarosawiu, porwa go na swj dwr z zamiarem
wykastrowania. Muzykowi udao si jednak uciec i dotrze na dwr Anny Ostrogskiej,
wacicielki Jarosawia, ktra roztoczya nad nim opiek. Pono przypadki porwa
modych muzykw nie byy w tamtych czasach odosobnione. Wracajc za do braci
Opaliskich, obaj w sposb szczeglny dbali o poziom ycia muzycznego na swoich
dworach. Osobicie interesowali si i skadem zespow, i doborem repertuaru. Nawet
kiedy przeywali trudnoci finansowe i zmuszeni byli ogranicza wydatki, nie rezygnowali
z utrzymywania muzykw. Odmiennie postpi hetman wielki litewski Jan Karol
Chodkiewicz, ktry gdy w podobnej sytuacji dokonywa wyboru midzy kapel i psiarni,
wybra psiarni.
Muzyka w yciu dworu magnackiego penia rozmaite funkcje. Znajdowaa zastosowanie
w wojsku, suya do taca i biesiadnego stou, ale niezbdna bya take w kociele czy
paacowej kaplicy. Albrycht Stanisaw Radziwi w swoich pamitnikach wielokrotnie
wzmiankowa rnego rodzaju okazje, ktre wymagay obecnoci muzyki. Najczciej
notowa jej udzia w organizowanych przez rnych magnatw biesiadach, zwaszcza
czstych w czasie trwania obrad sejmw. Niekiedy zdarzao si, e wystpy muzykw
odcigay wrcz uwag biesiadnikw od suto zastawionego stou. Tak zapewne byo
podczas obiadu, jaki we wrzeniu 1647 roku, po pogrzebie krlewicza Zygmunta
Kazimierza, jedynego syna Wadysawa IV i Cecylii Renaty, wyda w Krakowie wojewoda
krakowski Stanisaw Lubomirski. Wystpi tam wwczas nieznany z nazwiska muzyk
rodem z Brabancji, ojciec szeciu crek i jednego syna, z ktrych wszyscy jak zapisa
pamitnikarz grali na rnych instrumentach muzycznych (zwaszcza na violach da

gamba) i piewali (Radziwi 1980, III, 52). Muzyka towarzyszya te do taca,
powszechnie uprawianego w czasie zapustw oraz podczas uroczystoci weselnych, chyba
e te wypady w okresie aoby. W przypadku pogrzebw, a zapewne take lubw, nawet
niektrzy z magnatw posiadajcych wasne kapele starali si dodatkowo je wzmocni
wypoyczajc muzykw z innych dworw. Muzyka dodawaa wreszcie splendoru orszakom
magnackim w czasie uroczystych wjazdw na sejmy, koronacje, w odbywanych
poselstwach zagranicznych czy w wyprawach wojennych. Przy takich okazjach szczeglnie
przydatni okazywali si trbacze, dobosze i dudziarze.
Obok pamitnikw czy listw z epoki o funkcjach muzyki dworskiej stosunkowo duo
mwi wczesna literatura, ktra jak pokazuj liczne prace Jadwigi R. Bobrowskiej
potwierdza jej pierwszorzdne znaczenie reprezentacyjne i uytkowe, znacznie rzadziej
wspominajc o funkcji estetycznej. W rdach literackich mona si te doszukiwa
informacji o pogldach na muzyk, o miejscu muzykw w spoeczestwie oraz o rodzaju
repertuaru i instrumentarium. Powstaje z nich bardzo rnorodny obraz ukazujcy
bogactwo ycia muzycznego Rzeczypospolitej XVII stulecia, jego kosmopolityczny, ale
i swojski charakter oraz odmienno postaw wobec muzyki. Z jednej strony uznaje si jej
niezbdno przy szczeglnie wanych uroczystociach yciowych, jak na przykad podczas
lubu (por. Opisanie muzyki na weselu Jegomoci Stefana Przypkowskego zob.
cz. pierwsza, rozdz. III: Wykonawstwo muzyczne) i wskazuje si jak Sebastian Petrycy
z Pilzna na istotne funkcje wychowawcze (zob. cz. pierwsza, rozdz. II: Nauka muzyki),
z drugiej za uwaa za przynt do rozpusty, jak w broszurze Walentego
Bartoszewskiego O biesiadzie karczemnej i skrzypkach (Wilno 1619) czy te co najmniej za
karygodny zbytek prowadzcy do upadku materialnego. Tak postaw ujawniaj ju
moralistyczno-polityczne Exorbitantiae, albo O rzeczach w kadym krlestwie [...]
szkodliwych Piotra Widawskiego Wyka, wydane w Krakowie w 1603, a znajdujce
zainteresowanie i w wiele lat po mierci autora (jako Lekarstwo na uzdrowienie
Rzeczypospolitej z uniwersaem poborowym na zbytki, intraty i niepotrzebne wystawy
domowe opublikowane w Krakowie w 1640 i w 1649, rozpowszechniane te w odpisach
rkopimiennych, zwaszcza w czasach powsta kozackich, a przedrukowane jeszcze
w XVIII stuleciu). Widawski proponowa m.in. opodatkowanie osb posiadajcych kapele
muzyczne wedug przedstawionego taryfikatora, obejmujcego wysokoci podatkw od
caego zespou oraz od poszczeglnych instrumentw.
rda informacji o kapelach magnackich s w porwnaniu ze rdami dotyczcymi
zespou krlewskiego jeszcze bardziej rozproszone i wyrywkowe. By moe cigle
niedostatecznie przebadane siedemnastowieczne rkopisy z archiww podworskich
mogyby dostarczy wiadomoci o sposobach tworzenia zespow, imionach i nazwiskach

poszczeglnych muzykw, ich pacach, rodzaju wykorzystywanych instrumentw i inne.
Przedstawiany poniej przegld kapel na dworach magnackich jest jedynie prezentacj
waniejszych opublikowanych wynikw przeprowadzonych bada w tym zakresie. Jeeli
nie wspomina si w nim o zespoach niektrych znanych wielmow, nie musi to znaczy,
e nie posiadali oni kapel czy e idc dalej nie interesowali si muzyk. Oznacza to
natomiast, i w aktualnym pimiennictwie nie znaleziono pewnych i wartych przekazania
informacji na ten temat.
Dwory magnatw wieckich

Spord magnaterii wieckiej ze szczeglnego zainteresowania muzyk ju w XVI wieku
znani byli przedstawiciele rodu Radziwiw. W pierwszych latach panowania Zygmunta
III sprawami kapeli krlewskiej zajmowa si marszaek nadworny, a od 1586 roku
marszaek wielki litewski, Albrycht Radziwi, ksi na Klecku, o ktrym wiemy, e mia
wyksztacenie muzyczne, grywa na kilku instrumentach, a swoje zbiory dedykowali mu
Orazio Vecchi (Madrigali a sei voci, Florencja 1583) i Angelo Barbato (De floridi virtuosi
dItalia, Wenecja 1583 antologia, RISM 158311, zawierajca utwory rnych
kompozytorw woskich). Kasper Niesiecki w Herbarzu polskim (VIII, 66) pisa o nim
m.in. w Wileskiem za naszym w. Jana kociele, otarz wielki i organy, jego nakadem
stany, sam si nawet dla przymnoenia wikszej chway Boskiej na rnych
instrumentach na chrze grywa nie wstydzi, ile w muzyce dobrze wywiczony....
Zainteresowania muzyczne mia zapewne take wspczesny Albrychtowi Mikoaj
Krzysztof Radziwi zw. Sierotk, z linii niewieskiej, ktremu, swj zbir Il secondo libro
de madrigali (Wenecja 1583) dedykowa Giovanni Battista Mosto. Zapewne wanie na
litewski dwr Radziwia Sierotki w 1593 roku wysa Galileo Galilei swojego brata
lutnist i kompozytora, Michelangela. Michelangelo Galilei przebywa w Rzeczypospolitej
dwukrotnie: w latach 1593-99 i po krtkiej przerwie ponownie w latach 1600-06, po czym
wrci do Padwy i stamtd uda si na dwr ksicy w Monachium, gdzie pozosta do
mierci w 1631 roku (w 1620 roku w Monachium opublikowa Il primo libro dintavolatura
di liuto). Niestety w znanych rdach z epoki nie ma nazwiska osoby, ktra bya
patronem Michelangela na Litwie. W literaturze przedmiotu przedstawiane byy rne
moliwoci, z ktrych podana tu, ze wzgldu na obecno Mikoaja Krzysztofa w Padwie
w 1593 roku oraz inne okolicznoci z jego biografii wydaje si najbardziej prawdopodobna.
Z zachowanego listu patrona do Michelangela, ktry mia go skoni do powrotu do
Rzeczypospolitej po wyjedzie do ojczyzny w 1599 roku, dowiadujemy si, jakie oferowano
mu warunki mia mie zapewnione wyywienie i ubranie na rwni z najlepszymi

dworzanami, dwch sucych i karoc czterokonn oraz 200 dukatw wgierskich na rok
(Targosz 2003).
Co do Radziwiw yjcych w pniejszych latach XVII wieku, syn Sierotki, Aleksander
Ludwik, ordynat na Niewieu, mia na tyle dobr kapel, e nawet krl Wadysaw IV
zabiega o wypoyczanie jej czonkw. W 1625 roku woski kompozytor Ottavio Vernizzi
dedykowa mu swoje wydane w Bolonii Alcune conclusioni musicali. Jest wysoce
prawdopodobne, e na dwr Aleksandra Ludwika trafi na pocztku lat 30. XVII stulecia
na jaki czas lutnista Vincenzo Galilei, syn Michelangela i wnuk Vincenza, autora Dialogo
della musica antica et della moderna (Florencja 1581), urodzony w Monachium, gdzie
zyska opini cudownego dziecka, wyksztacony we Woszech na koszt stryja, Galileo
Galileiego. Podczas wieloletniego pobytu w Rzeczypospolitej Vincenzo zmienia patronw.
W latach 40. znalaz si w subie Janusza Tyszkiewicza (zm. 1649), starosty generalnego
i wojewody kijowskiego, pana na ajsku i Berdyczowie. Z uczestniczcym czynnie w yciu
politycznym Rzeczypospolitej patronem jedzi po kraju, co pokazuj zachowane rda
potwierdzajce pobyty Vincenzo Galileiego w Warszawie i Lublinie podczas odbywajcych
si tam sejmw. Niestety co si stao z Galileim po mierci patrona, nie wiadomo (TargoszKretowa 1965; Targosz 2003).
Wracajc do Radziwiw, hetman wielki litewski i wojewoda wileski Krzysztof II,
ksi na Birach i Dubinkach, w modoci, zajty wojaczk, nie posiada zapewne staej
kapeli. Utrzymywanie jej uwaa za marnotrawstwo, a w razie potrzeby wola wypoycza
muzykw od znajomych (m.in. od Krzysztofa Dorohostajskiego i Ogiskiego, zapewne
Jana, kasztelana mcisawskiego). W tym czasie w jego subie pozostawao kilku
muzykw wojskowych (trbaczy i doboszw) oraz dworskich, spord ktrych z nazwiska
znany jest wywodzcy si ze szlachty skrzypek ukasz Czelatycki. Dopiero w pocztkach
lat trzydziestych zorganizowa Radziwi profesjonalny zesp muzyczny. Jak wynika
z bada Urszuli Augustyniak (2001), w 1632 roku z jego polecenia Georg Vincenti, znany
z werbowania na dwr krlewski aktorw angielskich (zob. cz druga, rozdz. I/1a:
muzyka sceniczna), zatrudni i wyprawi z Warszawy omiu muzykw, naby te
niezbdne instrumenty. W inwentarzach licznych posiadoci Radziwia wielokrotnie
powtarzaj si informacje o znajdujcych si w jego siedzibach pozytywach, klawikordach
i klawesynach. By moe grywaa na nich druga ona Krzysztofa, Elbieta Zofia
z Hohenzollernw, ale mia te hetman litewski zawodowych muzykw grajcych na
organach i innych instrumentach klawiszowych. Zachowany opis pogrzebu Radziwia
(zmarego w 1640 roku) ukazuje m.in. udzia w tej uroczystoci muzyki. I tak, przez
tydzie, gdy zwoki wojewody i hetmana byy wystawione w miejscu jego mierci
w wiadociach co dzie i co noc odbyway si naboestwa z muzyk wokaln, potem

z pewnoci nie obyo si bez pieww w zborze w Wiunach i podczas innych naboestw
odbywajcych si na trasie orszaku pogrzebowego, do ktrego forpoczty naleaa muzyka
wojskowa, a take piewacy z Bir, Kiejdan, Wilna, Krlewca i Rygi, oraz ju przy
skadaniu ciaa do grobu, gdy grano na trbach i uderzano w bbny, Z dzia dwudziestu
continuo bito, salwy po trzykro ze wszystkich strzelb puszczono (Augustyniak 2001,
360).
Kapel, i to liczn, posiada rwnie syn Krzysztofa II, Janusz, ktry z saw zdoby
podczas potopu szwedzkiego. Ojciec gani go za nadmierne wydatki zwizane
z utrzymywaniem 18 muzykw, a zapewne i sumy wydawane na organizowane przez
syna, ju po mierci Krzysztofa, przedstawienia teatralne uznaby za nazbyt wysokie.
Kolejnym melomanem w tym rodzie by kanclerz litewski Albrycht Stanisaw Radziwi,
ksi na Oyce, znany potomnoci m.in. dziki spisanemu przez siebie pamitnikowi.
Wrd muzykw zatrudnionych na jego dworze by Andrzej Rohaczewski, twrca
zachowanych w tzw. tabulaturze pelpliskiej (zob. cz. pierwsza, rozdz. IV: Repertuar)
instrumentalnej canzony i motetu. Zapewne wraz z nim w kapeli dziaa jako muzyk
ksidz o imieniu Marcin. W lutym 1647 roku Radziwi zanotowa w pamitniku: mj
magister kapeli muzycznej zostawszy kapanem odprawi pierwsz msz (Radziwi 1980,
III, 12). Prawdopodobnie nie by z nim tosamy kapelmistrz o nazwisku Cnoch, znany
z testamentu, sporzdzonego przez magnata w 1656 roku. Na mocy tego dokumentu po
mierci pryncypaa kapela miaa otrzyma 700 z, a kapelmistrz winien by by
wynagrodzony w sposb szczeglny. Radziwi nie tylko przeznaczy dla niego 400 z, ale
take pozostawi wykonawcom testamentu nastpujc instrukcj: Pana Cnocha zalecam,
eby jakie mg mie oprcz tego kontentacyje za wierne pewnie zasugi swoje (Radziwi
1980, III, 467).
Z pewnoci take Radziwiowie yjcy w drugiej poowie XVII wieku mieli na swych
dworach muzykw, cho niekiedy trudno im byo ich zatrzyma w prowincjonalnych
siedzibach. Taki problem mia Micha Kazimierz Radziwi herbu Trby (1635-80), ktry
zatrudni francuskiego lutnist nieznego nazwiska i w aden sposb nie by w stanie
skoni go do opuszczenia Warszawy, gdzie muzyk wietnie si bawi, i przyjazdu do
Biaej. Micha Kazimierz wraz z maonk Katarzyn z Sobieskich, siostr krla Jana III,
w latach 1677-78 odby prywatn podr do Woch, podczas ktrej, na cze przybyych
z Rzeczypospolitej goci, 1 marca 1678 roku w rzymskim kociele Santa Maria in
Vallicella, siedzibie Kongregacji Filippinw, wykonane zostao oratorium z tekstem o.
Ottavia Santa Croce i muzyk prawdopodobnie Giovanniego Bicillego pt. San Casimiro,
Prencipe Reale di Polonia (Ryszka-Komarnicka 2000). Wrciwszy do kraju, jeszcze w tym
samym roku mia Micha Radziwi zorganizowa w Biaej, wystawione w obecnoci krla,
przedstawienie operowe, o ktrym nic bliszego nie wiadomo. Micha Kazimierz Radziwi
zasyn rwnie wspaniaym i bardzo kosztownym (z nieodzownym udziaem muzyki)
wjazdem do Rzymu w 1680 roku w zwizku ze skadaniem papieowi Innocentemu
XI w imieniu krla obediencji. Osiemnastowieczne inwentarze muzykaliw i teatraliw
z dworu Hieronima Floriana Radziwia (1715-60) zawieraj druki zgromadzone
w poprzednim stuleciu przez jego przodkw, na podstawie ktrych mona przypuszcza, e
w drugiej poowie XVII wieku ycie dworw w Biaej i Niewieu urozmaicaa muzyka
i sztuki teatralne (Biekowska 2004).
W pierwszych dekadach stulecia sta kapel posiada z pewnoci Lew Sapieha, wielki
kanclerz litewski w latach 1589-1623 (nastpnie wojewoda wileski). Dostpne rda
dostarczaj informacji z lat 90. XVI wieku, kiedy na dworze Sapiehy byo co najmniej 24
muzykw, a wrd nich woski organista Antonio Maffon. W tym czasie w zespole by
prawdopodobnie take pochodzcy ze Spisza Johann Celscher (zapewne to on notowany
jest w rdach dotyczcych tej kapeli w latach 1593-1597 jako Jasiek), pniej dziaajcy
w Kwidzynie, Elblgu i Toruniu, znany jako kompozytor (Leszczyska 2004; 2005). Ju od
1790 roku, dziki informacji podanej przez Ernsta Ludwiga Gerbera (1790; 21977)
wiadomo, e w bliej nieokrelonym czasie zespoem Sapiehy kierowa Giovanni Battista
Cocciola. Irena Biekowska (1999) postawia hipotez, e Cocciola by w kocu lat 90.
XVI wieku altyst na dworze Zygmunta III (notowanym w zachowanych rdach jedynie
imionami jako Giovanni Battista). Wedug najnowszych bada (Biekowska 20042),
nastpnie w 1605 lub 1606 roku zosta muzykiem biskupa warmiskiego Szymona
Rudnickiego, a dopiero pniej ok. 1612 roku przeszed do kapeli Sapiehy i pozostawa
w niej w roku 1625, kiedy ukaza si, niestety obecnie zachowany niekompletnie, druk
jego utworw (Concentus harmonici ecclesiastici, Antwerpia 1625), w ktrym Cocciola
okrelony zosta jako maestro di cappella w tym zespole (warto jednak doda, e na stronie
tytuowej wydania Sapieha wystpuje jako kanclerz litewski, podczas gdy ju dwa lata
wczeniej uzyska wysz godno wojewody wileskiego i zrzek si kanclerstwa;
wydaje si, e strona tytuowa zostaa przygotowana najpniej w 1623 roku, co jednak nie
musi oznacza, e Cocciola nie by kapelmistrzem Lwa Sapiehy w 1625 roku, gdy ten
piastowa godno wojewody wileskiego i hetmana wielkiego litewskiego). Poza
dwudziestoma kompozycjami na 2-5 gosw i basso continuo znanymi dzi tylko z jednego
gosu zapisanego w ksidze Bassus wymienionego zbioru autorskiego, utwory Coccioli
w najwikszej liczbie zachoway si w transkrypcjach zamieszczonych w tabulaturze
pelpliskiej (w czci take w wikszej tabulaturze oliwskiej), ale znane s rwnie
z drukowanych antologii ze zbioru zawierajcego kompozycje kapelistw arcyksicia
Ferdynanda z Grazu (Parnassus musicus Ferdinandeus, wyd. Wenecja 1615; RISM

161513) oraz z Promptuarii musici, concentus ecclessiasticos wydanego przez Johannesa
Donfrida (w Strasburgu w 1627 roku; RISM 16271), a take z innych ni wymienione
przekazw rkopimiennych.
Zapewne po ojcu kapel przej pisarz wielki litewski, a od 1637 do 1645 roku marszaek
nadworny litewski, Kazimierz Leon Sapieha. O muzyce, ktra rozbrzmiaa do pna
w noc podczas uczty, jak urzdzi w Wilnie w marcu 1636 roku, zapraszajc cay dwr
krlewski, pisa w swoim pamitniku Albrycht Stanisaw Radziwi (1980,1, 524). Adam
Jarzbski, za, w opisie warszawskiego dworu Sapiehy, w ktrym w czasach panieskich
(przed 1642 rokiem) mieszkaa krlewna Anna Katarzyna Wazwna, wzmiankuje
odbywajce si tam bankiety i wystpy muzyczne.
Zapewne muzyk zainteresowany by take brat stryjeczny Kazimierza Leona,
rotmistrz krlewski Aleksander Sapieha, ktremu Leandro Gallerano, franciszkanski
maestro di cappella bazyliki w. Antoniego w Padwie, zadedykowa zbir swoich utworw
Rose musicali e concerti e canzoni a 1, 2, 3, con il basso continuo (Wenecja 1625).
Materialnym potwierdzeniem patronatu muzycznego Sapiehw jest zachowana do dzi
tabulatura organowa, przechowywana w Bibliotece Akademii Nauk (Lietuvos moksl
akademijos Vrublevski biblioteka) w Wilnie. W skrzanej oprawie, zaopatrzonej w herb
tego rodu, mieci ona anonimowe gwnie ricercary, toccaty i inne kompozycje. Wedug
hipotezy Doroty Piramidowicz (2012), tabulatura zostaa przygotowana na polecenie
Teodory, crki Pawa Jana Sapiehy, ony Aleksandra Naruszewicza, a nastpnie
Wadysawa Tyszkiewicza, i po 1676 roku ofiarowana na mocy jej fundacji klasztorowi
bernardynek pw. w. Michaa w Wilnie.
Z zamiowania do muzyki i posiadania wietnych kapel synli na przeomie XVI
i XVII wieku Mikoaj Wolski oraz bracia Piotr i Zygmunt Myszkowscy, bratankowie
i spadkobiercy biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego (zm. 1591), patrona Mikoaja
Gomki (obaj bracia byli adresatami wyda utworw Alessandra Orologia Piotr
pierwszej ksigi Canzonette a tre voci, wydanej w Wenecji w 1593 roku, a Zygmunt
drugiej, opublikowanej tame w roku nastpnym; w tym czasie muzyk by zatrudniony na
dworze cesarza Rudolfa II i przebywa gwnie w Pradze, ale na podstawie treci dedykacji
drugiego z wymienionych zbiorw mona by sdzi, e kompozytor przez jaki czas by
w subie Zygmunta Myszkowskiego). Ich muzycy, obok czonkw kapel Piotra
Opaliskiego i Stanisawa Stadnickiego oraz przywiezionej przez kasztelanow
owicimsk, Jadwig z Dembiskich Padniewsk, grupy grajcych na instrumentach
dtych kobiet, uwietniali m.in. pierwsze wesele Zygmunta III Wazy (w 1592 roku).
Niestety stan zachowania rde nie pozwala stwierdzi z pewnoci, czy zespoy tych
niewtpliwie zainteresowanych muzyk magnatw miay charakter stay i czy

funkcjonoway nadal w wieku XVII (na pewno przestaa dziaa kapela zmarego w 1601
roku Piotra Myszkowskiego). Wiadomo, e Mikoaj Wolski i Zygmunt Myszkowski
wykorzystywali osobiste woskie kontakty i wspomagali krla, kiedy reorganizowa swj
zesp. Wiemy, e przynajmniej ten ostatni korzysta z krlewskich muzykw dla
uwietnienia uroczystoci odbywajcych si w jego domu (na przykad 8 wrzenia 1603
roku, kiedy nastpoway obuczyny wstpujcej do trzeciego zakonu w. Franciszka
siostry marszaka Konstancji Beaty o czym poinformowa w licie do Rzymu genera
franciszkanw Giuseppe Piscullio), a take, i zorganizowa dla krla przesuchanie
przybyej do niego woskiej piewaczki, niegdy muzykujcej na dworze ksinej Urbino
Lukrecji dEste, poszukujcej jak si okazao, bez sukcesu zatrudnienia
w Rzeczypospolitej (to wiadomo z listu nuncjusza Claudia Rangone, zob. PrzybyszewskaJarmiska 1998).
Pod koniec XVI i na samym pocztku XVII wieku pono znakomity zesp muzyczny
utrzymywa podskarbi ziem pruskich, Stanisaw Kostka. Na jego dworze przebywa
synny lutnista i kompozytor Diomedes Cato, a obok niego m.in. Antonio Fulvio z Friuli
oraz kastraci Tobiasz z Sandomierza i Ades, ktrych zgodnie z testamentem po mierci
podskarbiego (w 1602 roku) jego brat, Jerzy Kostka, ofiarowa na dwr krlewski (niestety
niewiele wiadomo o dalszych losach Diomedesa Cato, poza odnalezion przez Danut
Popinigis 20012 informacj, i zmar w Gdasku w 1628 roku w wieku 73 lat).
W pierwszych dekadach stulecia kapele posiadali take: podstoli koronny Jan Mikoaj
Daniowicz, marszaek wielki litewski Krzysztof Dorohostajski, koniuszy koronny
Krzysztof Zbaraski na jego dworze zatrudnieni byli skrzypkowie woscy, o ktrych po
mierci magnata zabiegali Radziwiowie i Winiowieccy, a take Ogiski, zapewne Jan,
jadcy w 1623 roku na sejm z 12 muzykami. Nie udao si natomiast potwierdzi staej
obecnoci kapeli w otoczeniu wielkiego kanclerza Jana Zamoyskiego (zm. 1605). Pierwszy
ordynat zamojski, w swoim czasie, prawdopodobnie krtko, patron m.in. Mikoaja Gomki
i jego syna Michaa, gdy bya taka potrzeba, wynajmowa muzykw, take tych
najwybitniejszych. Udajcej si w 1606 roku do Moskwy, w celu polubienia cara Dymitra
Samozwaca, Marynie Mniszchwnej towarzyszya natomiast zarwno liczca 40
muzykw kapela jej ojca, wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha, jak i brata,
starosty sanockiego Stefana Jana. Obie, grajce do stou i przy mszy, budziy wielkie
zainteresowanie Moskwian (nie mona jednak wykluczy, e informacje, jakie przynosz
relacje wiadkw uroczystoci, s nieprecyzyjne i e by to jeden zesp rodzinny lub te
kapela zoona z dworskich muzykw poszczeglnych czonkw rodziny Mniszchw. Nic
pewnego nie wiadomo natomiast o dziaalnoci kapeli na dworze wojewody trockiego
Aleksandra Chodkiewicza, ktremu w 1609 roku swj wydany w Wenecji zbir Liber
primus motectorum dedykowa muzyk Zygmunta III Wazy, Giulio Osculati. Kilka
utworw z tego druku znalazo si nastpnie w tabulaturze pelpliskiej; odpisywali je
take kopici niemieccy.
O kolejnych kapelach mamy wiadomoci z lat trzydziestych XVII wieku. Wtedy to
muzyk chraln i instrumentaln mia wojewoda beski Rafa Leszczyski. Z pewnoci
w latach 1635-1642, a prawdopodobnie do roku 1648 lub nawet duej, istniaa nadworna
kapela najbogatszego pono magnata Rzeczypospolitej, ksicia Wadysawa Dominika
Ostrogskiego-Zasawskiego (zm. 1656). Dziki opublikowanym przez Jzefa Dugosza
(1970) rachunkom wiadomo, e w jej skad wchodzio 12-17 wokalistw
i instrumentalistw (lutnici, wiolici, skrzypkowie, puzonici, organici i inni),
kierowanych przez maestro di cappella Jdrzeja Nosowicza. Obok tego zespou na dworze
Ostrogskiego-Zasawskiego dziaaa kapela wojskowa zoona z trbaczy, doboszw,
surmaczy i szyposzw (piszczkw), wystpowali te jak ju wspomniano muzycy
innych magnatw oraz krlewscy. Utwory dla kapeli Zasawskiego dostarczali m.in.
kapelmistrz Wadysawa IV, Marco Scacchi oraz kapelmistrz kapeli wawelskiej,
Franciszek Lilius, ktry najpewniej by bliej zwizany z ksiciem, skoro dziki niemu
otrzyma dwie intratne prebendy (najpewniej na dworze Zasawskiego szuka Lilius
schronienia podczas potopu szwedzkiego, kiedy w okolicach Tarnowa zaskoczya go
mier). Co najmniej od 1636 roku, ale prawdopodobnie ju znacznie wczeniej, kapel
mia syn wielkiego kanclerza Jana Zamoyskiego, Tomasz. Znanych jest 11 muzykw
dziaajcych na jego dworze i zapewne wystpujcych rwnoczenie w zamojskiej
kolegiacie. Byo wrd nich 2 organistw, 2 skrzypkw i 2 puzonistw, sztorcista,
kornecista oraz trzech piewakw. Odnoszce si do tego samego czasu rda
potwierdzaj istnienie zespou muzycznego na dworze kasztelana kamienieckiego
Mikoaja Herburta.
W latach trzydziestych i czterdziestych liczba bardzo dobrych zespow magnackich,
zdolnych do wykonywania muzyki wokalno-instrumentalnej w nowym stylu, znacznie
wzrosa. Posiadali je: kasztelan sandomierski Mikoaj Spytek Ligza, margrabia
Ferdynand Myszkowski, kasztelanowa krakowska Teofila z Tarw Ostrogska, podczaszy
koronny Mikoaj Sieniawski, wspominany wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz, ktry
w roku 1643 stara si pozyska dobrze wyksztaconych muzykw z krakowskiej kapeli
katedralnej, ksi Janusz Winiowiecki, ksi Jerzy Zasawski, marszaek nadworny
Adam Kazanowski, wojewoda mazowiecki Stanisaw Warszycki, bracia Krzysztof i ukasz
Opaliscy, podkanclerzy Hieronim Radziejowski i inni.
O zespole wojewody poznaskiego Krzysztofa Opaliskiego informacje moemy czerpa
z jego zachowanych i wydanych listw do brata ukasza. Wiemy wic, e w 1641 wojewoda
mia pitnastoosobow kapel, ktr w 1647 zredukowa do siedmiu osb: czterech
chopcw-piewakw i trzech skrzypkw. Dyszkantystw pozyskiwa od ksztaccego ich
kapelmistrza zespou wawelskiego, a wczeniej muzyka krlewskiego, Franciszka Liliusa.
U niego te, midzy innymi, obaj bracia zdobywali kompozycje w nowym stylu, ktre
kazali odpisywa i wzajemnie sobie poyczali. Wymieniali si rwnie muzykami.
Dziki badaniom Jzefa Dugosza (1968) stosunkowo duo pewnych wiadomoci mamy
o skupiajcym w latach 40. ok. 30 muzykw zespole rezydujcego gwnie w Winiczu
wojewody krakowskiego Stanisawa Lubomirskiego. W 1613 roku przej on kapel
swojego ojca Sebastiana Lubomirskiego, o ktrej wiadomo, e istniaa co najmniej od
schyku XVI wieku (w 1598 roku skadaa si z 6 muzykw). Dzieje tego zespou nie s
nam znane do ok. 1630 roku. Muzyka na dworze Stanisawa Lubomirskiego (zm. 1649)
zasyna w latach czterdziestych, gdy kapelmistrzem by niemiecki muzyk i kompozytor
Philipp Friedrich Buchner, kierujcy woskimi oraz polskimi piewakami
i instrumentalistami, wykonujcy na dworze w Winiczu i w Krakowie oraz
w fundowanych przez swego patrona kocioach utwory wasne (zapewne m.in.
z wydanych w Wenecji dwch zbiorw Concerti ecclesiastici) oraz innych tworzcych
w nowym stylu kompozytorw.
Do okoo poowy XVII wieku, a wic do czasw wojen kozackich i potopu szwedzkiego
muzyka na dworach magnackich w Koronie i na Litwie rozkwitaa. Zwikszaa si liczba
i poziom kapel, rozszerza repertuar, wzbogacao instrumentarium. Wypadki dziejowe ten
stan powanie zakciy. Wiele zespow ulego rozproszeniu, cz zawiesia dziaalno
czasowo, inne niestety na stae, co nierzadko wizao si nie tylko ze zuboeniem
magnatw, ale take byo efektem mierci niektrych spord najwikszych patronw
muzyki, w tym zmarych w 1649 roku Stanisawa Lubomirskiego, Adama Kazanowskiego
i Janusza Tyszkiewicza, a w 1656 roku Wadysawa Dominika OstrogskiegoZasawskiego. Na podstawie bardzo, niestety, wyrywkowo przebadanych rde
odnoszcych si do muzyki dworskiej w II poowie XVII stulecia mona wskaza kilka
rodw, ktrych przedstawiciele na przestrzeni wielu dziesicioleci potrafili tworzy
warunki do uprawiania muzyki na do wysokim poziomie. Tej sztuki dokonali midzy
innymi margrabiowie Myszkowscy w ordynacji piczowskiej. Kiedy w 1647 roku zmar
bezpotomnie Ferdynand Myszkowski, syn marszaka koronnego i pierwszego ordynata
piczowskiego, zasuonego przy tworzeniu kapeli krlewskiej Zygmunta III, Zygmunta
Myszkowskiego, ordynacj, a wraz z ni kapel przej jego modszy brat Wadysaw.
Znane rda dotyczce burzliwych czasw, jakie potem nastpiy, mwi o udziale
chorgwi Myszkowskiego w dziaaniach wojennych na terenie Rzeczypospolitej i w Danii
oraz o silnym poparciu ordynata dla krla Jana Kazimierza, za ktrym pody on w 1655
roku na lsk. Nie przynosz natomiast adnych informacji o yciu muzycznym na jego
dworze. Takie jednak musiao si w jakim zakresie toczy, gdy, kiedy w 1658 roku
margrabia zmar, a ordynatem zosta jego kuzyn Franciszek Myszkowski, przej kapel,
w ktrej znajdowali si muzycy zatrudnieni jeszcze przez Ferdynanda Myszkowskiego.
Wrd wystpujcych na piczowskim zamku przypadkowo znanych z nazwiska muzykw
by organista i kompozytor Marcin Kieczyk, ktry 10 XI 1666 zosta zamordowany na
tamtejszym mocie zwodzonym, oraz Adam Grczewski okrelany jako kompozytor
i wieloletni muzyk margrabiw Myszkowskich.
Wysoki poziom muzyki udao si take utrzyma przez dziesiciolecia na dworze
Zamoyskich w Zamociu. Wielki kanclerz Jan Zamoyski organizowa uroczystoci, ktre
uwietniaa zwracajca uwag, cho prawdopodobnie organizowana okazjonalnie, muzyka.
Tak opini mona sobie wyrobi na podstawie diariuszy kardynaa Ippolito
Aldobrandiniego (pniejszego papiea Klemensa VIII) z 1588-89 i sekretarza legacji
papieskiej Bonifacia Vannozziego, bawicego w Zamociu w grudniu 1596. Mowa w nich
o wystpach muzykw i piewakw podczas wydawanych przez Jana Zamoyskiego przyj
dla dostojnych goci. Sta kapel zorganizowa Tomasz Zamoyski (zm. 1638). Po jego
mierci odziedziczy j jego syn, Jan Zamoyski, zwany Sobiepanem, ktry w 1643 roku
dokona reorganizacji zespou. Dysponowa grup okoo dziesiciu muzykw, spord
ktrych trzech basist ks. Jakuba Waliszowskiego, poprzednio piewajcego w kapeli
rorantystw na Wawelu, skrzypka Jana Jedwabiskiego i organist o nazwisku Lewicki
chcia mie zawsze do dyspozycji. Muzycy ordynata powinni byli rwnie kocioa
pilnowa i uczy modzie.
Cho Sobiepan Zamoyski nie mia wyksztacenia muzycznego, jakie zdoby jego ojciec,
podczas duszych pobytw we Woszech w latach 40. i 50., kiedy mieszka przede
wszystkim w Wenecji, ale bywa take w Rzymie, Mantui, Florencji i Padwie, mia okazj
pozna nowe wwczas prdy w muzyce woskiej, a pod wpywem ony Marii dArquien,
w pniejszych latach krlowej Marii Kazimiery Sobieskiej, zainteresowa si sztuk
francusk. Ju w 1660 na dworze w Zamociu wystawiono Cyda Pierrea Corneillea,
najpewniej w przekadzie polskim Jana Andrzeja Morsztyna. Udzia muzyki w tym
przedstawieniu potwierdzony jest przynajmniej w odniesieniu do intermediw, w ktrych
obok muzykw dworskich wystpowali studenci Akademii Zamojskiej. Ci ostatni brali
take udzia w innych sztukach teatralnych oraz maszkarach z muzyk, jakie
organizowano w Zamociu za ycia Jana Sobiepana oraz po jego mierci (w 1665 roku),
kiedy rzdy przeja siostra ordynata, ks. Gryzelda Winiowiecka, wdowa po ksiciu
Jeremim i matka krla Michaa. Z uwagi na muzyczny charakter na uwag zasuguj
take wystawiane w zamojskim paacu dialogi o tematyce mitologicznej (por. cz druga,

rozdz. I/1a: muzyka sceniczna).
Wspomniany jako tumacz Jan Andrzej Morsztyn wraz z pochodzc ze szkockofrancuskiej rodziny maonk, Katarzyn Gordon of Huntley, bdc wczeniej dwrk
krlowej Ludwiki Marii, zaoy w latach 60. w swym warszawskim paacu teatr
o wyranie francuskim profilu. W przedstawieniach brali te udzia muzycy. O jego
dworze pisa z podziwem w 1668 roku, a wic jeszcze zanim zosta krlem, Jan Sobieski, i
aden z lokajw i paziw nie ma daremnej strawy, bowiem wszyscy potrafi gra na
instrumentach, taczy, wystawia komedie i przedstawienia marionetek.
Wraz ze mierci Stanisawa Lubomirskiego o ile nie zostaa przerwana cigo
w funkcjonowaniu kapeli dworskiej w Winiczu, to w kadym razie z pewnoci znacznie
zmniejszyy si wydatki na muzyk i obniy jej poziom. Nie s znane muzyczne
zainteresowania adnego spord trzech synw wojewody krakowskiego, co oczywicie nie
oznacza, e na ich dworach w ogle nie byo muzykw. Najpewniej po ojcu znacznie ju
mniejsz kapel przej Jerzy Sebastian. Jego z kolei syn, Stanisaw Herakliusz,
odziedziczy zamiowania artystyczne po dziadku, w ktrego dobrach si urodzi (w 1642
roku) i w ktrego domu odbiera pierwsze nauki. Cho Stanisaw Herakliusz Lubomirski
prowadzi ogromnie aktywn dziaalno polityczn, w historii zapisa si przede
wszystkim jako pisarz i poeta o szerokich zainteresowaniach kulturalnych, mecenas
sztuki o szczeglnych zasugach w dziedzinie architektury (za jego spraw Tylman
z Gameren zaprojektowa paac w Puawach i Arkadi na Mokotowie, powsta teatr
komediowy i ermita w Ujazdowie oraz inne budowle). Posiada on take, co najmniej od
koca lat 60. XVII wieku, zesp muzyczny, ktry pod koniec jego ycia skada si z okoo
15 piewakw oraz kilku instrumentalistw skrzypkw, kornecistw, puzonisty,
sztorcisty i organisty. Mona przypuszcza, e zesp ten by zatrudniany m.in.
w wystawieniach sztuk pisanych przez swego pryncypaa.
Wiadomo, e mioniczk muzyki bya crka Stanisawa Herakliusza, Elbieta
Lubomirska, zamna za Adamem Sieniawskim. Na ich dworze w Brzeanach (siedzibie
rodowej Sieniawskich) zesp muzyczny, dziaajcy ju za czasw Hieronima Adama (zm.
1650) i Mikoaja Hieronima (zm. 1684), ojca Adama, pozosta czynny take w latach 90.
XVII wieku i w dekadach nastpnych (Nowak 2003). W ostatnim dziesicioleciu XVII
stuleciach kierowa nim skrzypek nazwiskiem Bilski. Mona zakada, e muzyczne
upodobania mia rwnie Jzef Karol Lubomirski, skoro to jemu dedykowane byo
wydanie libretta dramma per musica pt. Bassiano overo il maggior impossibile z tekstem
Mattea Norisa (Wenecja 1682). Utwr z muzyk Carla Francesco Pallaviciniego
wykonywano w Teatro dei SS. Giovanni e Paolo w Wenecji w tyme roku.
Wrd muzykw utrzymywanych na dworach magnackich, zwaszcza na wschodnich

i poudniowych kresach Rzeczypospolitej, co najmniej od II poowy XVII wieku znajdoway
si te, budzce szczeglne zainteresowanie mieszkacw ziem zachodnich Pastwa
Polsko-Litewskiego i przybyszw z zagranicy, kapele janczarskie (Chaniecki 1971).
Wchodziy one w skad magnackich prywatnych chorgwi Janczarw, formowanych na
og z ludnoci miejscowej, ale przebranej i uzbrojonej na mod tureck. Prawdopodobnie
take czonkowie kapel byli Polakami, Litwinami czy Rusinami posugujcymi si jednak
typowo tureckim instrumentarium (a wic surmami i fletami, rnej wielkoci kotami
i bbnami wrd nich wielkim bbnem okrelanym jako toumbasy lub taraban, ktry po
wielu dziesicioleciach trafi do polskiego hymnu brzkadami, trjktami, dzwonkami
oraz instrumentami nie majcymi polskich nazw). Repertuar tych dziaajcych
w Rzeczypospolitej zespow nie jest znany. Nie wiadomo te, czy tworzyy go oryginalne
utwory tureckie, czy te na nie stylizowane kompozycje miejscowe. W tym czasie moliwe
ju byo korzystanie z zapisw muzyki tureckiej, a to dziki notacji wymylonej przez
wzitego w jasyr polskiego szlachcica ze Lwowa, Wojciecha Bobowskiego z Bobowej,
noszcego w Turcji imi Ali-Bej (zm. 1675). Z literatury znane s natomiast opisy
wystpw kapel janczarskich w ostatnich dekadach XVII wieku. Na przykad ze
wspomnie Jana Wadysawa Poczobuta-Odlanickiego wiemy, e taka muzyka
rozbrzmiewaa w 1684 roku na bankiecie wydanym przez Marcjana Ogiskiego z okazji
otrzymania przez niego stanowiska kanclerza Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Na
bankiecie tym Ogiski traktowa solennie nie tylko wszystkich ichmoci panw
senatorw przytomnych u boku krla jegomoci, ale i posw cudzoziemskich nacji, przy
wdzicznej melodii kapeli krlewskiej i rnych muzykach wojskowych, to jest
janczarskich, semeskich i wooskich (Poczobut-Odlanicki 1987, 316). Z innej relacji
dowiadujemy si, e kapela janczarska, wypoyczona z ktrego z dworw magnackich,
braa udzia obok muzykw ydowskich i kozackich w kuligu, zorganizowanym
w styczniu 1696 roku przez dwr krlewski. Prawdziwa moda na kapele janczarskie
zapanowaa jednak dopiero po mierci Jana III Sobieskiego.
Dwory magnatw duchownych

Z uwagi na wasne zainteresowania, potrzeby kultowe i reprezentacyjne kapele
utrzymywali dostojnicy kocielni, w pierwszym rzdzie arcybiskupi gnieniescy
i rwnoczenie prymasi Polski rezydujcy na zamku w owiczu. W pierwszych latach
stulecia kapel mia z pewnoci arcybiskup Wojciech Baranowski (1608-1615), ktry jako
kapelmistrza i organist zatrudnia Mikoaja Zieleskiego, autora wydanych w Wenecji
w 1611 zbiorw Offertoria et Communiones totius anni. Baranowski, zreszt, ju jako

biskup pocki mia na swym dworze w Putusku muzykw, a wrd nich jak mona
interpretowa rda wskazane przez Delm Brough (1989) co najmniej od 1604 roku by
pochodzcy z Warki Mikoaj Zieleski. Prywatnych muzykw zatrudniali take nastpcy
Baranowskiego, prymasi Wawrzyniec Gembicki (1616-1624), Henryk Firlej (1624-1626),
Jan Wyk (1627-1638), Jan Lipski (1638-1641), Maciej ubieski (1641-1652), bracia
stryjeczni Andrzej (1653-1658) i Wacaw (1659-1666) Leszczyscy, Mikoaj Pramowski
(1666-1673), Kazimierz Florian Czartoryski (1673-1674), Andrzej Olszowski (1674-1677),
Jan Stefan Wydga (1679-1685) i Micha Radziejowski (1688-1705), ktry prawdopodobnie
dzieli si muzykami z krlem (to zapewne dla dworu krlewskiego przywiz w 1690
roku z Rzymu dwch kastratw pochodzcego z Florencji Jacopo Lupariniego i Jacopo
Jacopettiego z Pistoi).
Na poziom i skad prymasowskich zespow w znacznej mierze negatywnie wpyway
liczne nieszczcia, ktre w cigu siedemnastego stulecia spady na owicz, takie jak
ogromne, pustoszce miasto poary (1620, 1624, 1635), burze (1648), szaracza (1690), ale
przede wszystkim najazd szwedzki czasw potopu. Do odbudowy miasta po
zniszczeniach powanie przyczyniali si kolejni arcybiskupi, budujc i remontujc kocioy
(budow kolegiaty ukoczy w 1652 roku Maciej ubieski, a konsekrowa
odrestaurowan po najedzie szwedzkim wityni w 1668 roku Mikoaj Pramowski),
fundujc kaplice (np. kaplica przy kolegiacie ufundowana w 1635 roku przez Jana
Wyka) i przytuki, w ktrych tworzono bractwa zobowizane do piewania pieni
nabonych w kolegiacie. Informacje o stanie osobowym poszczeglnych prymasowskich
kapel s niestety bardzo skromne, a w przypadku arcybiskupw, ktrych rzdy w owiczu
po roku lub dwch przerwaa mier, niekiedy nie ma ich wcale.
Na przeomie XVI i XVII wieku liczcy si orodek muzyczny istnia na Warmii.
W czasach, gdy biskupem warmiskim by synowiec krla Stefana Batorego, Andrzej
Batory (1589-1599), w stolicy diecezji prawdopodobnie dziaali m.in. muzycy woscy.
Kapelmistrzem by Gioseffo Biffi (jego pobyt w Rzeczypospolitej nie zosta dotd rdowo
potwierdzony), autor wydanego w 1596 roku w Norymberdze zbioru Il primo libro delle
canzonette a sei voci per cantar et sonare, insieme con alcune Latine, una Tedesca et una
battaglia..., na ktrego okadce zosta okrelony jako Maestro di Cappella
dellIllustrissimo et Reverendissimo Signore Cardinal Bathori (warto doda, e
kilkanacie lat wczeniej w 1584 kardynaowi Batoremu V ksig motetw dedykowa
Giovanni Pierluigi da Palestrina). Skoro opublikowane kompozycje miay by zarwno
piewane, jak i grane, biskup warmiski musia dysponowa nie tylko zespoem
piewakw, ale i instrumentalistami. Prywatny zesp muzyczny o nieznanym skadzie
kilkanacie lat pniej stworzy take inny biskup warmiski, Szymon Rudnicki (16051621). Z 1606 roku pochodzi przesanka o zwizkach z t kapel Giovanniego Battisty
Coccioli, a z 1612 roku cytowane ju informacje, z ktrych wynika, e muzycy krlewscy
Albert Skoroszewski (bas) i Wojciech Dbrowski prosili biskupa o zaangaowanie na jego
dwr, gdy nie byli w stanie sprosta wymaganiom krla Zygmunta. Z kolei z 1621 roku
mamy wiadomoci o instrumentach, jakie biskup warmiski tu przed mierci podarowa
kapeli krlewskiej.
Mionikiem muzyki i wacicielem prywatnej kapeli wokalno-instrumentalnej by
biskup wocawski Hieronim Rozdraewski (zm. 1600), siostrzeniec biskupa krakowskiego
Piotra Myszkowskiego (zm. 1591), patrona Mikoaja Gomki, kuzyn wspominanych
italofili Zygmunta i Piotra Gonzaga-Myszkowskich. Ze sporzdzonego w 1599 roku
testamentu biskupa wynika, e dysponowa on obszern bibliotek muzyczn, zawierajc
m.in. edycje kompozycji takich twrcw jak Orlando di Lasso, Giovanni Pierluigi da
Palestrina, Philipp de Monte, Christian Hollander, Jacob Handl, Johann Nucius czy
Andreas Pevernage, a take wspczesnymi niemieckimi antologiami utworw
muzycznych i bogatym zbiorem instrumentw (Dudzik 2007). Niestety bardzo niewiele
wiadomo o prywatnych kapelach biskupw krakowskich dziaajcych w pierwszych
dekadach XVII wieku. Wasny zesp mia biskup Andrzej Tylicki (1607-1616). Jako e
w tym czasie nie istniaa jeszcze kapela katedralna, podczas nieobecnoci zespou
krlewskiego w Krakowie jego wanie muzycy uwietniali uroczystoci odbywajce si
w katedrze wawelskiej. Prawdopodobnie muzyk trzyma rwnie kolejny biskup
krakowski Marcin Szyszkowski (1616-1630), ale w dostpnym pimiennictwie brak na
jej temat bliszych informacji.
Z innych magnatw duchownych kapel mia m.in. Mikoaj Wojciech Gniewosz, od 1641
do mierci w 1654 roku biskup wocawski. Kierowa ni najpierw Jan Lutomierski,
a nastpnie, od ok. 1648 roku, Jan Lilius, ktry z racji rodzinnych powiza mg, jak
si wydaje, wcza do repertuaru utwory Franciszka Liliusa. Inna rzecz, e ze wzgledu na
zatargi z kapitu biskup Gniewosz niewiele czasu spdza we Wocawku (za siedzib
obra Gdask). Wasne zespoy posiadali take: arcybiskup lwowski Stanisaw Grochowski
(1633-1644), biskup poznaski Andrzej Szodrski (1636-1650), ktremu dedykowano
wydan w Rzymie w 1642 roku w oficynie Lodovica Grignaniego przygotowan przez
Dominico Bianchiego antologi utworw religijnych (RISM 16421), i biskup chemski
Stanisaw Pstrokoski (1644-1657) w jego kapeli dziaa m.in. Rosaw Wojnowski
z Osieka. Znakomity zesp utrzymywa, co najmniej od pocztku lat czterdziestych do
mierci w roku 1655, brat Wadysawa IV, krlewicz Karol Ferdynand Waza, biskup
wrocawski (1625-1655) i pocki (1642-1655). Angaowa on na swj dwr muzykw
sprowadzanych z Woch, a take czonkw kapeli krlewskiej. Spord jego muzykw

znani s z nazwiska Wosi: Zamponi, zwolniony ze suby w 1643 roku w zwizku
z uwaczajcym zachowaniem, basista Marcantonio Ferrucci, ktry w 1644 roku uda si
do Rzymu (przed wyjazdem do Rzeczypospolitej i po powrocie by zatrudniony jako bas
w synnej Cappella Giulia), gdzie mia znale na swoje miejsce rwnie dobrego piewaka,
sopran virtuoso Giovanni Vannarelli, rwnie w tym czasie uwolniony ze suby
(wczeniej piewajcy w kapeli rzymskiej bazyliki San Giovanni in Laterano). Wraz
z wymienionymi muzykami z Italii w pocztkach lat czterdziestych na dworze Karola
Ferdynanda dziaa musiao co najmniej jeszcze kilku wokalistw, bowiem w padzierniku
1642 roku marszaek wielki koronny ukasz Opaliski chcia poyczy na kilka tygodni od
biskupa szeciu piewakw. Mieliby oni wzi udzia w uroczystociach aobnych po
mierci ony marszaka Zofii Daniowiczwny. Karol Ferdynand nie wyrazi na to zgody
argumentujc, e kapela musi by zawsze przy nim, aby stanowi ozdob Kocioa Boego.
Z tego samego powodu odmwi spenienia podobnej proby biskupa kamienieckiego
(prawdopodobnie Andrzeja Leszczyskiego). Pod koniec 1644 lub w pierwszych dniach
1645 roku kapelmistrzem zespou Karola Ferdynanda zosta synny muzyk krlewski,
najlepiej znany w Europie kompozytor polski tego czasu, autor mszy i motetw a cappella,
wielkoobsadowych i solowych kocielnych koncertw wokalno-instrumentalnych
i koncertujcych mszy, a take zespoowych utworw instrumentalnych, Marcin
Mielczewski. Funkcj t peni do mierci w roku 1651. Wrd czonkw prowadzonej
przez niego kapeli byli m.in. organista Aleksander Daszkowicz (Daszkowski), ktry
wystpuje te w rdach jako organista krlewski, Hieronim Cesari (wczeniej oraz po
mierci krlewicza czonek kapeli krlewskiej Wazw), Stanisaw Grski, Jacek
Kluczewski (po mierci biskupa czonek zespou krlewskiego), Jan Wierzbowski, Karol
Ferdynand Fokytel. Na mocy testamentu po mierci Mielczewskiego caa jego twrczo
staa si wasnoci Karola Ferdynanda, wic zapewne kapela wykonywaa te utwory
take po roku 1651, gdy musia ni kierowa jaki inny, nieznany dzi maestro di
cappella.
2. Muzycy w orodkach kultu religijnego

a) Katedry, kolegiaty i inne katolickie kocioy diecezjalne
Informacje o muzyce w katedrach w poszczeglnych stolicach diecezji Rzeczypospolitej

z przeomu XVI i XVII wieku, a take z pierwszych dekad XVII stulecia s na tyle skpe,
e jedynie wyjtkowo mona powiedzie na ten temat co pewnego. Tak jak w wypadku
muzyki dworskiej, rwnie w katedrach stopniowo fundowano zespoy wokalnoinstrumentalne lub istniejce wczeniej chry przeksztacano w kapele wokalnoinstrumentalne, obok ktrych jednak nadal dziaay lub na mocy rozmaitych fundacji byy
powoywane zespoy wykonujce muzyk a cappella oraz chora rzymski (byy to zespoy
rorantystw, psaterzystw, mansjonarzy, angelistw i inne). W niektrych katedrach
z okazji szczeglnie wanych uroczystoci muzykw (take instrumentalistw)
wynajmowano lub wypoyczano, a na co dzie ograniczano si do piewu choraowego.
W innych za wystarczajce uwaano utrzymywanie chru piewajcego utwory
wielogosowe a cappella, w jeszcze innych dziaay obok siebie chry i zespoy wokalnoinstrumentalne. Jeeli chodzi o te ostatnie, najwczeniej, w kocu drugiej dekady
XVII wieku, ufundowano kapel katedry wawelskiej, w latach 20. powsta zesp wokalnoinstrumentalny katedry w. Stanisawa w Wilnie i kolegiaty w Lublinie, a w latach 30.
kolegiaty w Putusku. Kolejne fundacje przyniosy dopiero lata 40. (Wocawek i Pock)
oraz 50. (Pozna).
Stosunkowo duo informacji, jakie posiadamy o muzyce w katedrze na Wawelu,
zawdziczamy badaniom Adolfa Chybiskiego (liczne artykuy sprzed II wojny wiatowej)
oraz Anny Szweykowskiej (1959). W XVII stuleciu wspistniay tam ze sob trzy zespoy
majce jasno okrelone, rne funkcje. Bya to wokalna kapela rorantystw, powoana
jeszcze w 1543 roku przez krla Zygmunta Starego dla wykonywania codziennych
pieww (mszy roratnej) w zbudowanej przez niego kaplicy (kaplicy zygmuntowskiej). Do
jej obowizkw nalea rwnie udzia w wikszych uroczystociach roku liturgicznego,
a take w naboestwach za zmarych odbywajcych si w katedrze poza kaplic
zygmuntowsk. Zesp zoony z 9 prebendariuszy, jednego kleryka i stojcego na ich czele
prepozyta piewa kompozycje a cappella przeznaczone na chr gosw mskich,
w repertuarze mia w XVII stuleciu zarwno utwory mistrzw renesansu, jak i kompozycje
tworzone wspczenie (spord kompozytorw dziaajcych w Rzeczypospolitej m.in.
Asprilia Pacellego, Annibale Orgasa, Bernardina Terzago, Franciszka Liliusa, Marcina
Mielczewskiego, Bartomieja Pkiela czy Jacka Ryckiego). Zgodnie z aktem fundacji
prepozytem mia by kadorazowo Polak, ale w XVII wieku zdarzyo si od tego przepisu
odstpstwo, bowiem obok Alberta Becimiusa z Warki (1602-1618), Jana Borimiusa (16191623), Marcina z Mielca (1624-1628), Adama Janeckiego (1630-1660), Macieja Arnulfa
Miskiewicza (ok. 1660-1682), Macieja ukaszewicza (1682-1685), Mikoaja Pieszkiewicza
(1685-1694) i Jana Porbskiego (1694-1726?) funkcj t peni take Woch Annibale Orgas
(1628-1629). Muzycy woscy znaleli si rwnie wrd roranckich piewakw (w latach

20. XVII wieku byli to: Sebastiano Lagustini, Antonio de Simis, Joachimo Petronio
i Bernardino Terzago, ktry jak wspomniano wzbogaci repertuar zespou swoimi
kompozycjami).
Na kapeli rorantystw wzorowana bya, rwnie wokalna, kapela angelistw, ktra
powstaa przed 1630 rokiem dziki finansowemu wsparciu biskupa Marcina
Szyszkowskiego. Wystpowaa ona w wawelskiej kaplicy w. Stanisawa, a zgodnie
z aktem fundacyjnym miaa te wzmacnia w razie potrzeby wokalno-instrumentaln
kapel katedraln, powoan w 1619 roku (wwczas to biskup Marcin Szyszkowski wyda
odpowiedni akt fundacji). Podstaw finansow dla zespou wokalno-instrumentalnego
stworzyy m.in.: fundacja kanonika Adam Szypowskiego z 1616 roku, zapis w testamencie
umierajcego w tyme roku biskupa Tylickiego i fundusze biskupa Szyszkowskiego.
Zgodnie ze sporzdzonym aktem za sprawy organizacyjne i finansowe kapeli
odpowiedzialny mia by praefectus, bezporedni zwierzchnik kapelmistrza, do ktrego
naleao skompletowanie zespou, piecza nad materiaami muzycznymi i instrumentami,
organizacja wystpw oraz ksztacenie czterech dyszkantystw. Jego gaa wynosia 200
florenw (oraz dodatkowe 200 florenw na koszty zwizane z utrzymaniem i szkoleniem
modych piewakw). Stan liczebny w pierwszych latach dziaalnoci zespou nie jest
znany. W akcie fundacyjnym zalecano, by kapela liczya 30 muzykw. Na podstawie
dokumentw z roku 1655 wiadomo, e wwczas zesp tworzyo 26 muzykw oraz
praefectus. Pierwszym kapelmistrzem by Annibale Orgas (1619-1629), a po jego mierci
wczeniej nalecy do kapeli krlewskiej Franciszek Lilius (1630-1657) i Bartomiej Pkiel
(1658-1666?). W ostatnich dekadach XVII stulecia t zaszczytn funkcj peni Daniel
Fierszewicz (1671-1681), zwizany po mierci Jana III Sobieskiego z kapel Augusta II. Po
nim ster rzdw w zespole katedralnym nalea krtko do niejakiego Czulickiego,
a nastpnie do Macieja ukaszewicza (ok. 1681-1685) i Sebastiana Jaroszewicza (ok.
1685-1698), za ktrego dyrygentury do kapeli przyjty zosta jej pniejszy wieloletni
kapelmistrz i wybitny kompozytor Grzegorz Gerwazy Gorczycki. Majcy liczne
obowizki podczas uroczystych mszy i naboestw (m.in. w intencji fundatorw) zesp
wokalno-instrumentalny, wykorzystywany take podczas pobytw w Krakowie kapeli
krlewskiej, zwaszcza w przypadku odbywajcych si na Wawelu uroczystoci
pastwowych koronacji i pogrzebw krlewskich przetrwa do koca
I Rzeczypospolitej, a nawet duej, bo wystpowa jeszcze w XIX stuleciu. Podobnie byo
z kapel katedraln w Wilnie, ufundowan przez biskupa Eustachego Woowicza w 1628
roku, ktra istniaa jeszcze w roku 1842 (w tym roku jej fundusze przej do skarbu rzd
carski i przez pewien czas paci na utrzymanie muzyki).
W majcej dawne muzyczne tradycje katedrze gnienieskiej od pierwszej poowy

XVI wieku dziaao kolegium psaterzystw, wspierane podczas wikszych uroczystoci
przez mansjonarzy. Jeszcze przed nadejciem XVII stulecia podczas rnych katedralnych
uroczystoci wystpowali nieregularnie opacani organista, kilku piewakw i skrzypkw,
do ktrych wkrtce doczyli trbacze. Niestety dotychczas poznane rda nie podaj
nazwisk muzykw dziaajcych w katedrze gnienieskiej w tym czasie. Z pojedynczych
informacji o wypacanych wynagrodzeniach wiemy, e w 1618 roku muzykami
zatrudnianymi w katedrze byli Jan z Turka i Mikoaj Rogowszczyk (ten drugi nie tylko
jako muzyk-wykonawca, ale take nauczyciel gry na instrumentach smyczkowych
w seminarium). W 1623 roku, kiedy Gniezno odwiedzi krl Zygmunt III, w katedrze
zatrudniony by jako kapelmistrz Maciej z Popielna, ktry kierowa poczonymi
zespoami seminarium i katedry. Zatem istniaa ju w tym czasie katedralna kapela,
jednak w zachowanych rdach, jak mona wnosi przede wszystkim z prac badajcego je
przez dziesiciolecia Wadysawa Zientarskiego, adnych bliszych danych na jej temat nie
odnaleziono. W 1650 roku dziaa w Gnienie prefekt arcybiskupa Macieja ubieskiego,
kompozytor Gabriel (?) Lewicki, ktrego sawa dotara do Danii, co ukazuje leksykon
Musicus Danicus Mathiasa Henriksena Schachta (z bdnie prawdopodobnie podanym
imieniem Georg), oraz kierujcy mansjonarzami Pawe Golicki, grajcy na
instrumentach smyczkowych Wojciech Durowicz i Jan Radosny oraz kantor Maciej
Supski i muzycy nieznanej specjalnoci: Stanisaw Olszanowicz i Jan Krzyaski.
W drugiej poowie wieku, po zniszczeniach dokonanych podczas potopu, zesp zosta
zreorganizowany przez arcybiskupa Mikoaja Pramowskiego. Wyrniajcym si
muzykiem dziaajcym w katedrze w tym czasie by organista Mikoaj Kotkowski (zm.
1702).
Zapewne u schyku XVI wieku, w zwizku z patronatem wspominanego biskupa
Hieronima Rozdraewskiego, rozwino si ycie muzyczne w katedrze wocawskiej
(Chodyski 1902). Prawdopodobnie niekiedy wystpowaa tam prywatna wokalnoinstrumentalna kapela biskupa, ktra gwnie przebywaa w jego rezydencjach
w Gdasku i Wolborzu. Obok niej dziaay w katedrze wocawskiej Collegium vicariorum,
Collegium Marianum i zesp psaterzystw. O powoaniu wokalno-instrumentalnej kapeli
katedralnej mamy informacje dopiero z pitej dekady XVII stulecia. W 1641 roku biskup
Maciej ubieski zaoy burs muzyczn w tym miecie, a w akcie erekcyjnym napisano
m.in., i na utrzymanie staej muzyki kocielnej fundusz dostateczny obmyli, a ponadto
organy, niegdy przez biskupa Hieronima Rozdraewskiego sprawione, zrestaurowa
(Feicht 1980, 103). Fundacja ta wesza w ycie w 1654 roku, po mierci biskupa Mikoaja
Wojciecha Gniewosza, ktry dla potrzeb katedry wypoycza swoich muzykw prywatnych.
Bursa muzyczna w roku 1654 dysponowaa zespoem zoonym z dyrygenta i piewakw,

a take skrzypkw, sztorcisty, kornecisty i puzonisty. Zesp nie do koca jeszcze
zorganizowany, a nastpnie rozproszony podczas potopu szwedzkiego, podj ponownie
dziaalno w pocztkach lat 60., ale na razie do pocztku nastpnej dekady jako
zesp wokalny z towarzyszeniem organw (z tego czasu znani s kierujcy kolejno chrem
Sebastian Stuczyski i Jzef Michaowski). Od roku 1672 rozpoczto we Wocawku
kompletowanie grupy instrumentalistw. Sprowadzony zosta z Pocka skrzypek
Chormaski, ktry mia pono rwnoczenie peni funkcj kapelmistrza. Wkrtce
zaangaowano jeszcze drugiego skrzypka Orowskiego i sztorcist Watuchowicza.
Wreszcie w 1680 roku sprowadzono do katedry wocawskiej Macieja Hermana
Wronowicza, znanego w Rzeczypospolitej kompozytora (jego wokalno-instrumentalne
i instrumentalne utwory wykonyway jak powiadczaj dostpne obecnie rda nutowe
i inwentarze zaginionych muzykaliw kapele w Krakowie, Lublinie, Lwowie, owiczu,
Przemylu, Studziannie, Podolicu i Wieluniu, a zapewne take w innych miejscowociach
Rzeczypospolitej oraz w Prievidzy w Grnych Wgrzech; dotd udao si odnale jedynie
cztery koncerty kocielne tego twrcy). Maciej H. Wronowicz peni funkcj kapelmistrza
i kompozytora wokalno-instrumentalnego zespou katedralnego w latach 1680-1683/1684.
Zesp ten skada si wwczas z czterech piewakw oraz trzech lub czterech
instrumentalistw (poza organist), wrd ktrych najpewniej byli: Giziski, Chormaski,
skrzypek Jzef (Kozowiecki?) oraz wiolista Chrystian Fiszer. Niektrzy z nich pozostali
w zespole take po odejciu kapelmistrza, ktrego po krtkim okresie przejciowym
zastpi Anton Pethier (ok. 1685-1696).
Z nazwiskiem biskupa pockiego Stanisawa ubieskiego, brata wspominanego
Macieja, wie si natomiast powoanie kapeli wokalno-instrumentalnej w katedrze
w Pocku. W pierwszym trzydziestoleciu XVII wieku najpewniej ograniczano si tam do
chorau rzymskiego, muzyki polifonicznej a cappella wykonywanej przez powoane przez
tego biskupa kolegium psaterzystw oraz wystpw prywatnych muzykw biskupich,
wrd ktrych by m.in. w pocztkach stulecia organista wczesnego biskupa pockiego
Wojciecha Baranowskiego, Mikoaj Zieleski, a w pniejszych latach Adam Trzeniewski,
prywatny organista biskupa ubieskiego. Jak pisze Hieronim Feicht (1980, 103), w 1642
roku dziki fundacji dokonanej w testamencie przez ubieskiego kapitua przeja
jego prywatn kapel i wprowadzia do katedry 8-osobowy zesp, ktry skada si
z dyrygenta, dwch chopcw dyszkantystw, tenora (penicego rwnoczenie funkcj
bakaarza), kantora oraz dwch instrumentalistw grajcych na lirze i organisty. W roku
1654 kapela nieco si powikszya. Tworzyli j wwczas: dyrygent, dwch chopcw
dyszkantystw, dwch tenorw (wikariusz i wicedziekan), trzech skrzypkw, waltornista,
puzonista i z pewnoci organista. Jest wysoce prawdopodobne, e podczas pobytw

w Pocku kolejnego biskupa, a po mierci Stanisawa ubieskiego zosta nim krlewicz
Karol Ferdynand Waza, muzyczn opraw uroczystoci kocielnych tworzy nie tylko
zesp katedralny, ale i wietna kapela prywatna krlewicza. Zreszt pobytw takich nie
byo zapewne wiele, bowiem gwne rezydencje Karola Ferdynanda stanowiy Wyszkw
i Brok, a take podwarszawski paac ujazdowski.
O katedrze poznaskiej wiemy, e w pierwszej poowie XVII wieku dziaao tam
powoane jeszcze w pocztkach XVI stulecia kolegium psaterzystw, wspomagane pono
od 1624 roku przez piewakw z Akademii Lubraskiej. W latach 40. (oficjalnie w 1648
roku) archidiakon witosaw Strzakowski ufundowa kolegium rorantystw,
zobowizujc je do wykonywania co dzie pieww przy otarzu w. Trjcy i w. Jadwigi,
a wkrtce potem biskup Andrzej Szodrski kolegium angelistw, zoone z omiu ksiy,
ktrzy piewali z towarzyszeniem organw. Szodrski, patron muzykw trzymajcy
w swym paacu prywatn kapel wokalno-instrumentaln, najpewniej w kocu pierwszej
poowy stulecia ufundowa w katedrze zesp zoony z piciu piewakw oraz omiu
instrumentalistw. W testamencie spisanym w 1650 roku przeznaczy on 15000 zotych
na utrzymanie muzyki w katedrze (Feicht 1980, 104). Zapewne w okresie potopu
szwedzkiego dziaalno kapeli zostaa zawieszona, ale wiadomo, e wystpowaa ona
ponownie co najmniej od lat 60., kiedy naleeli do niej m.in.: kapelmistrz Stanisaw
Grodaszewski oraz muzycy Wawrzyniec Gawarowicz i Piotr Kremerowicz.
Nie udao si dotd dokadnie ustali, kiedy powsta zesp wokalno-instrumentalny
w kolegiacie w. Michaa Archanioa w Lublinie. W dostpnych rdach zachoway si
informacje o wystpujcych w nim instrumentalistach dziaajcych w drugiej wierci
XVII wieku. Ludwik Gawroski (1996) poda, e w latach 1628-1648 byli wrd nich:
Stanisaw Studziski, Jan Kwiatek, Jan Droyski, Szymon Oklski, Jan Waniewski,
Mikoaj Zielanowski, Jakub Burzyski, Stanisaw Winnicki, Teodor Wesoowski, Pawe
Kaczyski, Tomasz Skalski oraz pierwszy znany kapelmistrz zespou Sebastian
Ziebrowicz. Warto zwrci uwag na udokumentowan informacj, e jednym z wielu
zwizanych z kolegiat w XVII wieku organistw by krtko zapewne tylko przez kilka
miesicy 1632 roku gdaszczanin Paul Siefert, znany ze sporu z Marco Scacchim,
wieloletni organista w kociele Mariackim w Gdasku (Gawroski 1996, 34). Pomimo
fundacji na rzecz kapeli z roku 1652 jej dziaalno wkrtce, zapewne w czasach najazdu
szwedzkiego, zostaa zawieszona. Nastpne informacje o zespole pochodz dopiero
z XVIII wieku. Wczeniej w kolegiacie za piewy odpowiedzialne byo kolegium wikariuszy
(powstae w 1644 roku kolegium mansjonarzy upado jeszcze przed kocem XVII stulecia).
W 1664 roku, z zapisu dokonanego przez archidiakona Sebastiana Kokwiskiego,
powstaa kapela wokalno-instrumentalna w kolegiacie sandomierskiej. Tworzyli j:

magister, dwch dyszkantystw, altysta, tenorzysta i basista, a take dwch skrzypkw,
wiolista, sztorcista i symfonista, czyli muzyk grajcy na puzonie. Zesp, uwietniajcy
msze odprawiane w niedziele oraz wszystkie uroczyste wita, wykonujcy rwnie pasj
po nieszporach wielkopostnych, przetrwa ponad 200 lat.
Miejscem, w ktrym kultywowano muzyk na najwyszym poziomie, zwaszcza
w pierwszych dekadach XVII wieku oraz w ostatnim jego trzydziestoleciu, by owicz,
siedziba arcybiskupw gnienieskich. Dziki ich fundacjom w rnych kaplicach
kolegiaty owickiej dziaao kilka zespow, gwnie wokalnych (ale i wokalnoinstrumentalnych). Najstarszym z nich byo istniejce od XV wieku kolegium wikariuszy,
powoane w celu codziennego wykonywania mszy do Najwitszej Marii Panny.
Stopniowo, zwaszcza w cigu XVII wieku, zakres obowizkw czonkw tego zespou si
zwiksza. W zalenoci od zmieniajcej si sytuacji finansowej kolegium skadao si
z kilkunastu lub tylko kilku ksiy piewajcych a cappella, a czasem take
z towarzyszeniem organw. Pierwsza znana imienna lista czonkw zespou pochodzi
dopiero z 1692 roku. Zawiera ona nazwiska nastpujcych muzykw: Jan Poanecki,
Sebastian Gawowski, Micha Kapuciski, Jakub Nagrniewski, Szymon Rosiski,
Marcin Kowalski, Jakub Jerzy Nowakowski. Niektrzy z nich specjalizowali si nie tylko
w piewie, ale i w grze na instrumentach. Byli zatrudniani w rnych czynnych
w kolegiacie zespoach, w tym w dziaajcej w ostatnich dekadach XVII wieku kapeli
wokalno-instrumentalnej. Sebastian Gawowski zajmowa si take kopiowaniem nut
(jego nazwisko widnieje na sporzdzonym w 1681 roku przekazie Missa Requiem Marcina
Mielczewskiego), a by moe rwnie komponowaniem.
Piastujcy jedynie niecay rok (1604) honory arcybiskupa Jan Tarnowski ufundowa
w owiczu kolegium psaterzystw skadajce si z prepozyta i szeciu piewakw. Podjo
ono dziaalno ju za prymasa Baranowskiego, prawdopodobnie w 1609 roku. Zgodnie
z badaniami Tadeusza Maciejewskiego (1978) ok. 1627 roku rozpoczto starania majce
na celu zorganizowanie kapeli wzorowanej na krakowskiej kapeli rorantystw.
Ostatecznie zostaa ona uformowana w 1637 roku dziki fundacji kanonika owickiego
Jerzego Rokickiego, a jej podstawowym celem jak na Wawelu byo piewanie mszy
roratnej, ale obok niej take Litanii loretaskiej oraz Bogurodzicy. W 1637 roku fundacj
ustanowi take Jan Wyk. Dotyczya ona istniejcych w kolegiacie ju od duszego
czasu zespow mansjonarzy i wikariuszy. Poczone chry, z towarzyszeniem organw,
miay piewa msze, nieszpory i komplet w kaplicy, wybudowanej przez arcybiskupa jako
miejsce jego ostatniego spoczynku. W 1648 roku wesza w ycie fundacja Jana Lipskiego
(zm. 1641) oraz Macieja ubieskiego (zm. 1648), zapewniajca rodki finansowe dla 12
piewakw i organisty, ktrzy mieli piewa msze polifonicznie, take z towarzyszeniem

organw. Poza piewakami zwizanymi na stae z kolegiat, w uroczystociach
kocielnych brali z pewnoci udzia prywatni muzycy prymasw, a wic m.in.,
w pocztkach stulecia, Mikoaj Zieleski, ktry by jak wiadomo organist, wic
zapewne grywa na organach w kolegiacie, ktre zatem musiay istnie wczeniej ni
w 1616 roku, kiedy ich obecno jest potwierdzona w zachowanych rdach. Spord
innych organistw czynnych w XVII wieku w owiczu znamy z nazwiska Andrzeja
Kurzaw, organist kolegiackiego w drugiej dekadzie stulecia, ksidza Walentego
Dymkowicza, ktry peni t funkcj w latach 40., oraz Maochowskiego, grajcego ju na
nowych, duych organach, zbudowanych w kociele kolegiackim tu przed najazdem
szwedzkim (oddanych do uytku w 1654 roku), oraz aktywnych w kocu XVII stulecia
Pawa Gorczyskiego (Gurczyskiego) i Jzefa Rybickiego, zajmujcego si ponadto
kopiowaniem nut (odpisywa na przykad utwory Giovanniego Battisty Bassaniego
i Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego).
Zachowane strzpy wykonywanego w kolegiacie w owiczu repertuaru (m.in. odpisy

sporzdzone przez wspominanych Gawowskiego i Rybickiego), obejmujcego muzyk
wosk z kompozycjami Antonio Rigattiego i Giovanniego Battisty Bassaniego

a spord kompozytorw polskich Marcina Mielczewskiego, Jana Radomskiego, Jakuba
Jerzego Nowakowskiego, Jacka Ryckiego, Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego
i przebywajcego przez jaki czas w kolegium pijarw w owiczu Jana Stachowicza,
w zakonie noszcego imi o. Damian (imi nadane Stachowiczowi na chrzcie, jak rwnie
szereg innych faktw z biografii tego zakonnika i muzyka ustali niedawno Maciej
Jochymczyk, 2006, 2009), wiadcz o wysokim poziomie ycia muzycznego w tej wityni
w ostatnich dekadach XVII i na pocztku XVIII wieku. Wykonywano utwory nawet na 4
do 6 gosw wokalnych z towarzyszeniem zespou instrumentalnego, obejmujcego na
przykad (poza organami) 2 skrzypiec, 2 clarini, obj i wiol da gamba, a wic co najmniej
taki skad musiaa mie kolegiacka kapela (ewentualnie wzmacniana muzykami
z innych dziaajcych w owiczu zespow, zapewne przede wszystkim w kapeli pijarw).
Nalecy do niej muzycy byli czsto uczniami w kolegium pijarskim. Wedug bada
i hipotez Delmy Brough (1989) na czele zespou stali kolejno: w latach 60. i 70. Jan
Radomski, a nastpnie Bratkowski, Wojciech Jakobusz i Pawe Supski, a w latach 90.
Jakub Jerzy Nowakowski.
W Warszawie, natomiast, podczas obecnoci monarchy i dworu w kolegiacie w. Jana
Chrzciciela wystpowaa kapela krlewska. Ponadto w kociele kolegiackim istniay
zespoy wykonujce chora oraz muzyk wokaln a cappella. Wan organizacj ycia
kulturalnego, w tym muzycznego, dziaajc przy warszawskiej kolegiacie stanowia
Archikonfraternia Literacka. Na temat pocztkowych lat jej istnienia badacze podaj
sprzeczne informacje. Na pewno wiadomo, e bya ona aktywna przy kolegiacie w. Jana
Chrzciciela w drugiej poowie XVII wieku i pniej (potwierdza to m.in. akt erekcyjny
krla Jana III Sobieskiego z 1676 roku, a take akt konfirmacyjny biskupa poznaskiego
Stefana Wierzbowskiego z 1677 roku). Jak mona wnosi z nielicznych zachowanych
rde nutowych, w tym zwaszcza z Liber missarum z 1635 roku oraz z Cornu Copiae seu
Varietas Copiosa Missarum, Cantionum Catholicarum..., zbioru spisanego przez Tomasza
Baczyskiego w 1668 roku, nalecy do niej muzycy wykonywali jednogosowo repertuar
liturgiczny i jednogosowe, a znacznie rzadziej take wielogosowe pieni (w tym koldy)
w jzyku aciskim i po polsku (m.in. w przekadach z aciny Stanisawa Grochowskiego).
Oprcz kultywujcych piew choraowy kolegiw oraz wykonujcych muzyk figuraln
chrw i (lub) zespow wokalno-instrumentalnych w katedrach dziaali (na og
utrzymywani z innych funduszy ni kapele) organici. Kapituy i biskupi dbali o to, aby
katedry byy zaopatrzone w organy, ktre w razie potrzeby remontowano
i przebudowywano, oraz by zawsze zatrudniony by organista. W przebadanych dotd
rdach pojawia si bardzo wiele imion i sporo nazwisk organistw katedralnych. Nie
mona z nich jednak sporzdzi penego wykazu, obejmujcego muzykw penicych t

funkcj we wszystkich kolejnych latach XVII wieku. Dostpne dane take i w tym
przypadku maj niestety jedynie wyrywkowy charakter. I tak na przykad w kapeli
katedralnej w Krakowie do 1619 roku organist by Andrzej Wroski, po ktrego mierci
stanowisko to obj Mikoaj Szoomoski (Szoomaski lub Szoomowski), zaangaowany
na Wawelu ju w 1617 roku i czynny do mierci w roku 1630. Z nastpnych lat znamy
jeszcze nazwiska Toporowskiego i Wojciecha Tomalskiego. Spord organistw
dziaajcych w XVII wieku w katedrze lwowskiej udao si znale jedynie nazwisko
Franciszka Goszczyskiego, penicego t funkcj w latach 1625-1639. W przypadku
informacji pochodzcych z archiwaliw dotyczcych katedry poznaskiej nie zawsze
wiadomo, czy dotycz one muzykw grajcych na organach czy te organmistrzw.
W interesujcych nas czasach w Poznaniu dziaali m.in.: ksidz Jakub (1622), Marcin
Krasnopolski (1652), Wojciech Lubkowicz (1658-1669), Jan Karszewicz (1679-1695).
W kolegiacie w. Jana Chrzciciela w Warszawie, w ktrej organy istniay ju w XV wieku,
w 1617 roku nowe wielkie organy zbudowa wezwany przez Zygmunta III organmistrz ze
Szwecji. Stosunkowo najwicej danych na temat organistw mamy, dziki bardzo wanej,
powiconej tej problematyce pracy Stanisawa Chodyskiego (1902), w odniesieniu do
katedry wocawskiej. W kolejnych latach XVII stulecia funkcj t penili: Jan Gobiowski
(ok. 1590-1630), Jan Bielski (1630-1660), Jan Lubocki (1660-1684), Bartomiej Grski
(1689-1724). Z kolei ostatnio przeprowadzone prace, m.in. Wiktora yjaka (2002),
wykazay, e istotne znaczenie muzyce organowej przyznawaa kapitua w Putusku.
Zatrudniaa ona organistw ju w XV wieku, a w pierwszych dekadach XVII stulecia,
kiedy etatowym organist by Kasper Milewski, wkrtce po wyjedzie biskupa
Baranowskiego wraz z Mikoajem Zieleskim, podpisaa kontrakt na budow nowych
organw z Christianem Neumannem.
Stopniowo w cigu XVII wieku powstaway kapele wokalno-instrumentalne w innych
kocioach diecezjalnych, najczciej mieszczcych si w duych, bogatych orodkach
miejskich lub rzadziej w majtnociach rodowych hojnych patronw muzyki (w tym
drugim wypadku niekiedy trudno jednoznacznie stwierdzi, czy wystpujcy w kocioach
muzycy byli czonkami prywatnych kapel dworskich czy zespow kocielnych).
Niestety cigle bardzo mao wiemy o muzyce, jaka w XVII wieku rozbrzmiewaa
w kocioach krakowskich. Z pewnoci w wielu tamtejszych wityniach w tym czasie
dziaay wiksze lub mniejsze zespoy, ale nasza wiedza o nich jest minimalna.
Zdecydowanie najwicej wiadomo o kapeli w kociele Mariackim (Chybiski 19253).
W 1638 roku ufundowali j, na wzr zespou katedralnego, mieszczanie krakowscy,
z przywilejem krla Wadysawa IV. Pocztkowo skadaa si ona z siedmiu muzykw:
organisty, trzech skrzypkw i trzech puzonistw, przy czym niektrzy z nich zatrudnieni
byli w kociele jeszcze przed powoaniem kapeli (m.in. organista Albert Banni, znany te
jako Sierputowski lub Cierkutowski, ktry przej t funkcj od sprawujcego j
wczeniej przez 40 lat Sebastiana Zielonki, sztorcista Krupka, nieznanej specjalnoci
Maciej Czerno ze Somnik, Jan Miaskowski z Zarszyna). W pniejszych latach liczebno
zespou wyranie wzrosa. Zachowao si rdo zawierajce nazwiska lub tylko imiona
i specjalnoci muzykw dziaajcych w kapeli w latach 1638-70 (Chybiski 19253, 137).
Obok piewakw reprezentowani byli w nim organici, skrzypkowie, puzonici, kornecici,
sztorcici. Wrd czonkw zespou znanych z nazwiska s, oprcz wymienionych,
skrzypkowie Piotr Bulka (1640-45), Dugosz (1638-52), Gaszyski (1650), Grzegorz Jaxan
(1669), Mikoaj Moniecki (1669), Skrzeszowski (1638-39), puzonici Marcin Czernek (164469), Jan Famiak (1638-39), Piotr Jakubowski (1669), kornecici Kukielski (1645 i pniej),
Laskowski (1638-42), Lipiski (1654), Lorenz Rafaowicz? (1645-53), Uniowski (1640-44),
organista Jan Supski (zapewne ju od 1647 do 1670 lub duej). Kilkunastu muzykw
tych specjalnoci oraz wokalistw i sztorcistw zanotowano jedynie imieniem.
Zdecydowanie niezadowalajcy jest stan wiedzy o muzyce w diecezjalnych kocioach
warszawskich. Poza kolegiat, muzyka wielogosowa rozbrzmiewaa z pewnoci take
w innych kocioach. Z pierwszej poowy stulecia dysponujemy jednak wycznie
informacjami o istnieniu w poszczeglnych kocioach, w wikszoci zreszt
przyklasztornych, organw (na ten temat zob. cz. I, rozdz. III: Wykonawstwo muzyczne).
Niewielkie zespoy wokalno-instrumentalne dziaay te w mniejszych miastach, na
przykad w kociele farnym w Olkuszu (jeden z tamtejszych muzykw puzonista Jan
Famiak po kilku latach przenis si do krakowskiej kapeli Mariackiej) czy w Starym
Sczu, gdzie w kapeli przy kociele parafialnym w. Rocha dziaaa w XVII wieku kapela,
o ktrej wzmianki mamy z lat 80. i 90., kiedy naleeli do niej m.in.: skrzypek Wojciech
Chariaskowicz, kornecista Wojciech Szymaski i dudziarz Andrzej Pomiotlak. Tego typu
wyrywkowych informacji o muzykach kocielnych mona by poda znacznie wicej.
Bujne ycie muzyczne rozwijao si w XVII wieku w Gdasku, ale kapele wokalnoinstrumentalne dziaay tam w kocioach protestanckich (zob. niej, rozdz. 2/c). Co do
katolickich orodkw kultu, wiadomo, e w kociele w. Bartomieja uprawiano muzyk
wokaln z towarzyszeniem jedynie organw. Bya to jednak, przynajmniej w czci,
muzyka odpowiadajca gustom mieszczan gdaskich, zaznajomionych z repertuarem
w nowym stylu.
b) Przyklasztorne orodki ycia muzycznego
ycie muzyczne rozkwitao w klasztorach rnych regu. Na podstawie dostpnych

rde mona sdzi, e najwiksze znaczenie przypisywali muzyce cystersi i jezuici.
Mamy jednak take informacje o kapelach dziaajcych w klasztorach augustianw
i kanonikw regularnych, dominikanw, paulinw, bernardynw, franciszkanw,
karmelitw, pijarw i zakonw innych regu, jak rwnie o stojcym zapewne na do
wysokim poziomie yciu muzycznym w klasztorach eskich, zwaszcza benedyktynek.
W klasztorach, oprcz cigle kultywowanego chorau (por. cz druga, rozdz. II/2f:
chora rzymski) w cigu XVII stulecia tworzono chry i kapele, a te zgromadzenia, ktre
jeszcze nie miay wasnych zespow, wynajmoway je na specjalne uroczystoci z innych
klasztorw, kociow diecezjalnych lub od osb prywatnych, ewentualnie korzystay
z kapel czy te pojedynczych muzykw miejskich. Niestety i w odniesieniu do ycia
muzycznego w klasztorach aktualny stan wiedzy jest wysoce niezadowalajcy. Czsto,
nawet jeeli istniej jakie informacje potwierdzajce zaoenie klasztornych zespow
wokalnych i wokalno-instrumentalnych w XVII stuleciu lub nawet wczeniej, znane
obecnie dane dotyczce poszczeglnych muzykw pochodz dopiero z XVIII wieku. Wydaje
si jednak, e w wypadku klasztorw szanse na lepsze poznanie dziejw dziaajcych
w nich chrw i kapel s wiksze ni w wypadku dworw magnackich czy kociow.
Dokadne przebadanie zachowanych archiwaliw klasztornych moe powanie zwikszy
stan naszej wiedzy na ten temat. Przykad (nie jedyny) niech stanowi kapela jasnogrska,
ktrej histori, skad i repertuar poznalimy dziki badaniom Pawa Podejki (1977 i inne
publikacje). Pierwsze informacje o jej dziaalnoci pochodz ju z II poowy XVI wieku.
Z 1609 mamy lad wystpw jasnogrskiej kapeli w postaci spisanego po dokonanej przez
biskupa Piotra Tylickiego wizytacji napomnienia, by ci, ktrzy umiej gra na puzonach,
tak si zachowywali na chrze, eby z tego nie powstaa dla ludzi adna okazja do
zgorszenia (Podejko 1977, 17). Pocztkowo czonkami kapeli byli gwnie paulini, ale ju
z 1626 roku pochodzi wzmianka o wieckim kapelicie, Macieju Groszku. Pierwsze zapisy
wydatkw na kapel pochodz z lat 1641-1651 i dotycz 27 muzykw wieckich. W tym
czasie w zespole byo te kilku chopcw piewajcych dyszkantem lub altem oraz grupa
modziey uczcej si gry na instrumentach. Rekrutowali si oni przede wszystkim
z polskiego i obcego mieszczastwa, a take z wiejskiej poddaczej ludnoci z dbr
nalecych do zakonu. Muzycy ksztaceni w kapeli jasnogrskiej stawali si po latach
nauki jej czonkami, kandydaci wyksztaceni w innych orodkach musieli przej
sprawdzian umiejtnoci zawodowych. Wrd dyrygentw zespou byli: Jan z Zegrza
(1567-1633), dyrygent do ok. 1625 roku, kiedy opuci klasztor jasnogrski, Piotr
z Wieruszowa (zm. 1633), dziaajcy na tym stanowisku w 1631 roku, Aleksandrowicz
noszcy imi zakonne Kasper (1584-1652), kompozytor, dyrygent, organista, piewak
i pedagog, prawdopodobnie twrca zachowanych w archiwum cysterskim w Mogile Introiti

cum aliis motettis Reverendi Patris Caspari Czestochoviensis, Aleksander Bojanowski
o imieniu zakonnym Micha (1599-1655), dyrygent najpewniej od 1640 roku do mierci,
Aleksander Leszczyski, w zakonie znany jako Wadysaw (1616-1680), dyrygent
i kompozytor, ktry cae ycie spdzi na Jasnej Grze, Ambroyc o. Atanazy (16331694), dyrygent od 1680 roku, autor niezachowanych kompozycji, Bartomiej Jowiski,
w zakonie Maksymilian (1656-1691), przez szereg lat czonek kapeli, w latach 1686-1690
jej dyrygent.
Nie sposb tu przedstawi wszystkich informacji, jakie udao si wydoby na temat
kapeli jasnogrskiej, ani tym bardziej wszystkich szczegw na temat zespow
klasztornych rnych zgromadze, ktre s dostpne w opublikowanych artykuach
i komunikatach, dopeniajcych wiedz na ten temat przedstawion w sownikach
muzykw polskich. Niestety w wikszoci wypadkw wiedza ta ogranicza si do wzmianek
rdowych potwierdzajcych, e w danym klasztorze dziaali muzycy, okreleni z imienia,
czasem z nazwiska, rzadziej z podaniem specjalnoci. Tego typu dane udao si na
przykad zgromadzi w odniesieniu do klasztorw augustiaskich, w ktrych obecno
muzyki bya naturalnym nastpstwem zalece w. Augustyna, aby mnisi piewali
officium divinum. Zachowane archiwalia nie pozwalaj stwierdzi, czy i ewentualnie od
kiedy siedemnastowieczne klasztory augustianw w Rzeczypospolitej posiaday kapele
wokalno-instrumentalne. Nie jest wykluczone, e zakonnicy tworzyli raczej chry, ktrym
towarzyszy organista. W kadym razie wiemy, e istniao w tym czasie ycie muzyczne co
najmniej w kilku klasztorach augustianw. W Warszawie w kociele w. Marcina organy
zbudowano w 1619 roku, a pierwszym organist by Izajasz z Bochni, po nim za ojciec
Wilhelm Ruczkowski (zm. 1655) i ojciec Marian Chebdoski (zm. 1690). Przy kociele
zaoono bractwo w. Cecylii, ktre zapraszao na wiksze uroczystoci, w tym przede
wszystkim na uroczysto w. Cecylii, kapel krlewsk. Uwietniaa ona naboestwa,
na ktre przybywa take krl, czasem z senatorami. Adam Jarzbski w Gocicu opisa
takie wydarzenie tymi sowy (1974, 93-94):
Do kocioa mi wprowadzi [ojciec kantor],
wielko muzykw sprowadzi.
Trzy ganki, organy czwarte
osobno, pospou zwarte
Wiadomo te, e w pierwszej poowie XVII wieku przybywali do Warszawy augustianie
woscy, m.in. muzycy. By wrd nich Deodato Barochio, ktry przed 1643 rokiem zosta
zatrudniony jako bas w kapeli krlewskiej, a jego kanon zamieci w Cribrum musicum
Marco Scacchi. Spord innych klasztorw augustiaskich potwierdzone jest, e muzyka
rozwijaa si w XVII stuleciu take: w Brzeciu Litewskim (dziaa tam jako muzyk
zakonnik Egidius Mysoviensis lub Mystoviensis, zm. 1629), Krasnymstawie (m.in.
organici: o. Jacek Wsowicz zm. 1641, br. Tomasz Tomaszewski zm. 1661, Atanazy
Chanicki lub Manicki, zm. 1692), Olkuszu (np. Celestyn z Wieliczki, zm. 1666),
w Krakowie (m.in. Walentyn Brzeski zm. 1655), Rawie (o. Damascenus, organista zm.
1661), Zaturcach (znamy nazwisko organisty o. Michaa Mogilskiego zm. 1688),
Wieluniu (wzmiankowany organista Micha Cantius zm. 1646), we Lwowie (rda
wymieniaj organist o. Alberta Dzieranowskiego zm. 1658), w Lublinie (organist by
o. Simplician Cudowski zm. 1655).
Wedug reguy w. Augustyna yli take kanonicy regularni w opactwie w Czerwisku.
Niestety i w tym przypadku informacje o kapeli s jedynie wyrywkowe. Wiadomo jednak,
e w XVII wieku w opactwie dziaali nie tylko organici (z nazwiska znamy o. Mikoaja
Patrycego zm. 1653 i o. Marcina elechowskiego zm. 1662), ale by te zesp muzyczny
(jedynym kapelmistrzem z tego czasu, ktrego nazwisko udao si ustali, jest Tomasz
Malinowski zm. 1684).
Co do muzyki w klasztorach dominikaskich okrelanych, te jako kaznodziejskie
(witochowski 1963-1964; 1973), najwicej informacji posiadamy o kapeli wokalnoinstrumentalnej dziaajcej w Gidlach. Najpewniej powstaa ona tu po zaoeniu
klasztoru, tj. po 1615 roku. W pierwszej poowie stulecia dziaaa tam grupa wokalistw
oraz zesp smyczkowy, wzmocniony ok. 1685 roku przez trbaczy. Znani s czonkowie
kapeli, dominikanie: Erazm Obornicki, pono organista doskonay dziaajcy
prawdopodobnie w rnych klasztorach (w Gidlach wzmiankowany w 1639 roku), zm.
1643, Dominik Baliski, zm. ok. 1650, ktry by organist i kapelmistrzem, Rajmund
Bokszyc, kantor w latach 1632-1650, Bonawentura Targowski, skrzypek w latach 16301643, Jacek Polsinger, organista dziaajcy w latach 1664-1666 i 1669-1672.
Prawdopodobnie w Gidlach przebywa te jako organista Ludwik Mastowski (Masowski),
ktry luby zakonne zoy w Lublinie w 1629 roku, a nastpnie studiowa w Poznaniu.
O tym, e by on take kompozytorem (twrc mszy koncertujcej na 8 gosw)
dowiadujemy si z leksykonu muzykw Duczyka Mathiasa Henriksena Schachta.
wiadectwem ycia muzycznego w Gidlach jest rwnie zachowany zbir nut,
pochodzcych jednak z pniejszego okresu.
Poziom ycia muzycznego musia by szczeglnie wysoki u dominikanw w Krakowie.
W pierwszej poowie stulecia dziaa tam m.in. Baej Derey (zm. 1666), twrca
wielogosowych realizacji Credo Masoviticun, Bogurodzicy i sekwencji ku czci w. Jacka
Salvatorem collaudamus, a take wydawca i zapewne autor tekstw czterech pieni
opublikowanych w czterogosowym opracowaniu muzycznym Franciszka Liliusa (Nabone
pieni, Krakw 1645). Baej Derey wyda rwnie Antiphonarium... pars hyemalis
(Krakw 1655), uwzgldniajce dominikask reform chorau dokonan ok. 1626 roku
przez czonka zakonu, Izajasza z Lipnicy. Przygotowa te w formie rkopisw inne ksigi
liturgiczne. Z krakowskiego klasztoru dominikaskiego zosta wysany do Rzymu Andrzej
Niankowski. W latach 1633-1634 odbywa on studia u Girolamo Frescobaldiego, a po
powrocie zasyn jako niedocigniony wirtuoz gry na organach. rdem ikonograficznym
przedstawiajcym sposb muzykowania u dominikanw w Krakowie jest miniatura
z ksigi bractwa racowego z 1694 roku. Ukazuje ona chr organowy i znajdujc si na
nim grup dominikanw, z ktrych jeden gra na organach, drugi na skrzypcach, trzeci
dyryguje, a dwaj pozostali piewaj z nut.
Skpe informacje archiwalne potwierdzaj rwnie istnienie zespou muzycznego
w dominikaskim domu zakonnym w Podkamieniu, gdzie ok. poowy XVII wieku dziaali
m.in.: puzonista Dionizy Biliski, skrzypek Stefan Jarkowski, kantor Sebastian
Nasiowski i organista Wacaw z Oleska (sami dominikanie). Kapela bya w XVII wieku
take w klasztorze Boego Ciaa we Lwowie (ju w pochodzcych z koca XVI stulecia
zakonnych rdach wzmiankowane s obok organw trby, a w ksigach wydatkw
klasztoru z lat 1668-1684 podano informacje o zakupach strun do skrzypiec
wykorzystywanych w kapeli, ktra wystpowaa w kociele i podczas procesji,
wsppracujc niekiedy z zespoami klasztoru bernardyskiego, kapel jezuick
i prawdopodobnie take z innymi muzykami). Na przeomie XVI i XVII wieku we Lwowie
dziaa w latach 1594-1601 i 1614-1618, jako prowincja prowincji ruskiej, Antonin
z Przemyla, doktor teologii i kaznodzieja, ktry by pono take wybornym piewakiem
i muzykiem, autorem jednogosowej Missa S. Rosarii, wydanej we Lwowie w 1591 roku
(gdy Antonin przebywa jeszcze w klasztorze w Pocku), a we fragmentach obecnej take
w Liber missarum, znanym z rkopisu Archikonfraterni Literackiej w Warszawie. Co do
innych klasztorw dominikaskich wiadomo rwnie, e wokalno-instrumentalny zesp
muzyczny istnia w Mociskach, a by moe i w innych miejscowociach (nie mieli go
jednak w tym czasie dominikanie z warszawskiego klasztoru w. Jacka, ktrzy
w przypadku wikszych uroczystoci wynajmowali muzykw, m.in. z dworu krlewskiego;
take w klasztorze w pobliskim owiczu najpewniej nie byo kapeli, dziaali natomiast
organici z nazwiska znany jest zmary w 1648 roku Euzebiusz z Wolborza. Obecno
organw i orgnistw jest w XVII wieku potwierdzona rdowo take w kilkudziesiciu
innych kocioach dominikaskich prowincji polskiej, litewskiej i ruskiej. Jest znamienne,
e wrd poznanych organistw dziaajcych w tym czasie s niemal wycznie zakonnicydominikanie. Jedynie tytuem przykadu wymiemy, poza ju wspominanymi, Floriana de
Satanow do 1608 roku w Kamiecu Podolskim, Cyryla z Winnic do 1622 roku
w Jezupolu, Erazma z Rohytynic do 1622 roku w Czortkowie, Franciszka de Bolcin od

1644 roku w Jaworowie koo Lwowa, Dominika z Urzdowa, dziaajcego w rnych
kocioach dominikaskich prowincji ruskiej w latach 40., Inocentego Ryckiego do
1672 roku w Haliczu, Jordana Szpikula od 1674 roku w Kalwarii mudzkiej, Franciszka
Podgrskiego przed 1676 rokiem w Pisku, Rajmunda Muraszkiewicza w 1692 roku
w Witebsku (Kape 2000-20061-2).
Znacznym zainteresowaniem muzyk wykazywali si cystersi w klasztorze oliwskim.
W 1604 roku Christian Neumann zbudowa tam nowe organy. Z 1611 roku pochodzi
pierwsza informacja potwierdzajca, e w Oliwie wykonywano wielogosow muzyk
figuraln. W repertuarze klasztornych muzykw, spord ktrych cz ksztacia si
w jezuickim kolegium w Braniewie, a inni by moe w klasztorze w Pelplinie, znajdoway
si midzy innymi kompozycje zawarte w tzw. tabulaturach oliwskich, spisanych co
prawda w gwnej czci w Braniewie, ale kontynuowanych i z pewnoci uywanych
w Oliwie (podpisany w jednej z nich skryptor Jacobus Apfell by mnichem w klasztorze
oliwskim do mierci podczas zarazy w 1653 roku; spisywanie rozpocz najpewniej w 1613
lub 1619 roku, podczas studiw w kolegium w Braniewie).
Kapela zoona z zakonnikw i wieckich (m.in. wyksztaconych w przyklasztornej
szkole) dziaaa w XVII wieku w Pelplinie. Informacji na jej temat w archiwaliach opactwa
nie zachowao si wiele. Wspaniaym wiadectwem zainteresowania muzyk w klasztorze
w pierwszych dekadach XVII wieku jest natomiast tabulatura pelpliska, zawierajca
w nowoniemieckim organowym zapisie tabulaturowym partytury kompozycji wokalnych
i instrumentalnych bardziej i mniej znanych twrcw woskich i innych nacji, w tym
muzykw polskich lub z Rzeczpospolit zwizanych, dziaajcych na przeomie XVI
i XVII wieku (por. cz. pierwsza, rozdz. IV: Repertuar). Wielotomowa tabulatura
z wszelkim prawdopodobiestwem nie penia funkcji materiau wykonawczego. Stanowia
raczej zbir o charakterze kolekcjonerskim, przydatny organistom (z nazwiska znamy
m.in. Samsona Lichtensteina z Olsztyna, Roberta Mertena z Braniewa, Daniela Seebalda
ze lska, Wgra Jana Hancka, Jana Maurycego Szlewicza vel Schlewitza z Lipska,
Stanisawa Baraskiego). Na jej podstawie mogy by przygotowywane niezachowane dzi
odpisy w formie gosw poszczeglnych utworw do ewentualnych wykona.
O poziomie muzyki w klasztorach w Wgrowcu i Ldzie porednio wiadczy odnaleziona
niedawno przez Jrat Trilupaitien twrczo organowa i wokalno-instrumentalna
cystersa Adama z Wgrowca, organisty zmarego w 1629 roku (zob. cz. pierwsza,
rozdz. IV: Repertuar). W pierwszym z wymienionych klasztorw Adam spdzi najpewniej
wikszo swego ycia (tam przyj luby i zmar), w drugim na co mamy rdowe
potwierdzenie by co najmniej znany, a by moe take jaki czas przebywa. O kapeli
w Ldzie wiadomo ponadto, e w drugiej poowie XVII stulecia muzykami byli tam
zakonnicy: Tadeusz zm. 1663, ukasz Chojnacki zm. 1682 i Jakub zm. 1687. Zachowane
muzykalia z pocztkw XVIII wieku pochodzce z klasztorw w Paradyu i Obrze oraz
znane dotd nieliczne informacje o dziaajcych tam wwczas muzykach (w tym
kompozytorach) pozwalaj przypuszcza, e muzyka wokalno-instrumentalna
rozbrzmiewaa w tych klasztorach ju wczeniej.
Take z uwagi na zachowan kompozycj, w tym przypadku Hieronima z Koprzywnicy
autora zanotowanego w tabulaturze pelpliskiej motetu Veni Sancte Spiritus, moemy
sdzi, e ju w pocztkach XVII wieku dziaa zesp wokalny uprawiajcy muzyk
wielogosow w klasztorze cystersw w Koprzywnicy. Inne odnalezione wiadomoci na ten
temat pochodz dopiero z koca nastpnego stulecia.
Do dobrze spord klasztorw cysterskich udokumentowane jest w odniesieniu do
XVII wieku ycie muzyczne w Mogile koo Krakowa (obecnie w Krakowie). Chr powsta
prawdopodobnie jeszcze u schyku XVI stulecia, a jego kolejnymi dyrygentami byli zawsze
zakonnicy. W gronie organistw znajdowa si m.in. wysoko ceniony Kasper Bystrzycki
z Piczowa (1640-1680). Na wiksze uroczystoci mogilscy zakonnicy wynajmowali
z Krakowa instrumentaln kapel. Zarwno o dziaalnoci zespou w Mogile, jak i o
upodobaniach muzycznych tamtejszych zakonnikw wiadcz szcztkowo zachowane
utwory, w tym m.in. druki woskie i niemieckie z pierwszych dekad XVII wieku i rkopisy
kompozycji powstaych w Rzeczypospolitej.
Poza wymienionymi ju, dziaajcymi w pierwszych dekadach XVII stulecia Adamem
z Wgrowca i Hieronimem z Koprzywnicy, by moe w gronie cysterskich kompozytorw
by rwnie jeden z najwybitniejszych polskich twrcw drugiej poowy XVII wieku,
Stanisaw Sylwester Szarzyski. W jednym z przekazw jego utworu zaznaczono, i by
czonkiem Ordinis Cisterciensis Sancti Benedicti, w innych jednak pisze si tylko
o Ordo Sancti Benedicti. Dotychczasowe badania nie przyniosy rozstrzygnicia, do
ktrego z benedyktyskich zgromadze kompozytor nalea. Z uwagi na wysoki poziom
muzyki w polskich klasztorach cysterskich bardziej prawdopodobne wydaje si, e by
cystersem (czyli zreformowanym benedyktynem, bowiem cystersi odstpujc od reguy
benedyktyskiej patrona nie zmienili), jednak przeprowadzone kwerendy w archiwaliach
kilkunastu klasztorw z terenu Rzeczypospolitej nie przyniosy potwierdzenia dla tego
przypuszczenia.
Wydaje si, e szczliwa dla podnoszenia poziomu muzyki w Rzeczypospolitej Obojga
Narodw, zwaszcza u schyku XVI i w pocztkach XVII wieku, bya wsppraca
zgromadze cystersw i jezuitw. Najlepiej widoczna jest ona w przypadku kolegium
jezuickiego w Poznaniu i stosunkowo nieodlegych opactw w Wgrowcu i Ldzie, a take
bardziej na pnoc w zwizkach pomidzy kolegium jezuitw w Braniewie a opactwami

w Pelplinie i Oliwie (znajdujcych wyraz midzy innymi w pokrewiestwie materiau
z tabulatury pelpliskiej i powstaych w czci w Braniewie, a w czci w Oliwie tabulatur
oliwskich). Repertuar cystersw w Wgrowcu zachowany w tabulaturze kolegium
jezuickiego w Kroach na mudzi stanowi kolejny dowd tych midzyzakonnych
kontaktw.
W wypadku Towarzystwa Jezusowego (Szweykowska 1993), jakkolwiek pocztkowo jego
regua nie dopuszczaa do udziau muzyki, zwaszcza wielogosowej i instrumentalnej,
w kociele oraz zabraniaa jezuitom osobistego zajmowania si sztuk muzyczn, w tym
zwaszcza gr na instrumentach, z uwagi na specyfik krajw pnocnoeuropejskich
i istotn rol oprawy muzycznej naboestwa jako rodka odcigajcego wiernych od
kociow protestanckich i przycigajcych do wity katolickich, na mocy odpowiednich
decyzji wadz zakonnych od schyku XVI wieku bya muzyka w kocioach jezuickich
uprawiana z ograniczeniami, a od drugiej dekady XVII wieku stopniowo nabieraa coraz
wikszego znaczenia. W efekcie, cho sami jezuici nie powinni byli nadmiernie angaowa
si w dziaalno muzyczn, stworzone przez nich struktury, przede wszystkim ksztacce
muzykw wieckich bursy, powoywane z ich uczniw i absolwentw chry i kapele,
odegray pierwszorzdn rol w podnoszeniu kultury muzycznej w Rzeczypospolitej,
a take w krajach ociennych (zwaszcza w Inflantach). Czonkowie Towarzystwa
Jezusowego osobicie zajmowali si teori muzyczn, a niektrzy z nich rwnie
komponowaniem.
Ogromne znaczenie, jakie instytucje jezuickie miay w procesie rozwoju
i upowszechniania muzyki w Rzeczypospolitej stoi w jaskrawej sprzecznoci
z instrukcjami, jakie przysyano jezuitom z Rzymu w pocztkowym okresie ich
dziaalnoci na tym terenie. Na przykad w zaleceniach z 1594 roku czytamy: Toleruje si
organy, ktre po cichu zostay wprowadzone do naszych kociow i kolegiw; mona si na
nie zgodzi do czasu, a uda si je w jaki sposb usun, o co naley zabiega, przy czym
wskazwk t w innym pimie ze zblionego czasu rozcigano take na regay, dodajc:
Jestemy mocno przekonani, e trzeba zrobi wszystko, aby go [ten instrument] powoli
i stopniowo wykluczy z uycia (Kochanowicz 20022, 56-57). Zmiana nastawienia wadz
Towarzystwa do muzyki, jak mona zaobserwowa ok. 1610 roku, bya niewtpliwie
wynikiem miejscowych potrzeb i uznania jej za jeden ze rodkw niezbdnych zdaniem
jezuitw w ich dziaaniach kontrre-formacyjnych. Mniej wicej od tego czasu wadze
zakonne dopuszczay, a nawet zalecay piew wielogosowy, z tym jednak, e
wykonawcami mieli by nie zakonnicy, ale modzie wiecka. Takie postawienie sprawy
przyczynio si z pewnoci do rozwoju jezuickiego szkolnictwa muzycznego, ale nie
zapobiego osobistemu zajmowaniu si muzyk przez czonkw zgromadzenia. O ile aden

z bardziej znanych kompozytorw woskich nie nalea w XVII wieku do Towarzystwa
Jezusowego, wrd kompozytorw dziaajcych w Rzeczypospolitej jezuitami byo co
najmniej kilku. Jan Brant (1554-1602), z prowincji polskiej, wyksztacony w Rzymie,
dziaajcy w wielu domach jezuickich (w Braniewie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie,
Putusku i Lwowie), by m.in. twrc zachowanego w Uppsali, a zanotowanego
w tabulaturze z kolegium jezuitw w Rydze, cyklu niewielkich motetw na 3 do 6 gosw
do wybranych strof hymnu Iesu dulcis memoria, ktre wykonywano podczas Boego Ciaa
oraz w wito patronalne zakonu, 1 stycznia, jak rwnie przechowywanego (niestety
niekompletnie) w Uppsali, a nalecego niegdy do kolegium w Braniewie, zapisu
Invitatorium in festo Nativitatis, bdcego najwczeniejszym znanym utworem polskiego
kompozytora z basem organowym (wstpna forma basso continuo). W pierwszych
dekadach XVII wieku twrczoci kompozytorsk, obok innych traktowanych jako
zasadnicze obowizkw, zajmowa si mao znany Melchior Fabricius (1575-1653),
zwizany z kolegiami we Lwowie, Poznaniu, Lublinie, Kamiecu Podolskim, Jarosawiu
i Krakowie, a w latach 1620-1621 przebywajcy na dworze biskupa wocawskiego Pawa
Wouckiego (jedna polichralna kompozycja Fabriciusa zanotowana zostaa w tabulaturze
pelpliskiej z lat 1620-30). W zblionym czasie mg komponowa take Micha Maius
(1578-1652), aktywny jako profesor retoryki i teologii w rnych kolegiach (przypisywana
jest mu zachowana niekompletnie kompozycja sygnowana tylko nazwiskiem). Z kolei
Szymon Berent (1585-1649), z prowincji litewskiej, peni obowizki kapelana Albrychta
Stanisawa Radziwia, a nastpnie krlewicza Aleksandra Karola Wazy, ktremu
towarzyszy w 1634 roku w podry do Rzymu. Ostatnie lata ycia spdzi w kolegium
w Braniewie, gdzie by rektorem. Niestety jego kompozycje 8-gosowe litanie De
Sanctissimo Nomine Iesu i De Beatissima Virgine, opublikowane w latach 1638 i 1639
w Braniewie zaginy. Twrczoci muzyczn zajmowa si rwnie nalecy take do
prowincji litewskiej Marcin Kreczmer (1631-1696), po studiach w Czechach przebywajcy
jako profesor w Braniewie, Wilnie i Warszawie. Z jego dorobku, obejmujcego m.in.
nieszpory, litanie i msze, zachoway si, wedug aktualnego stanu bada, oprcz
wymienianego we wczeniejszej literaturze Sacerdotes Dei wokalno-instrumentalnego
utworu na msz prymicyjn, jeszcze trzy inne kompozycje (Je 2013). Jest wysoce
prawdopodobne, e melodie do wasnych aciskojzycznych utworw poetyckich ukada
Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640). Niestety dotd nie udao si ustali, czy
i ewentualnie jakie zwizki z Towarzystwem Jezusowym i kolegium w Braniewie mia
Severinus Mllerus, autor maogosowych kompozycji wydanych w tym miecie w 1615
roku (Przybyszewska-Jarmiska 2012). Z grona jezuitw wyszli natomiast teoretycy
muzyki, zwizany m.in. z Akademi Wilesk Sigismundus Lauksmin (1597-1670) oraz

przebywajcy w wielu domach prowincji litewskiej, polskiej i czeskiej Wojciech Tylkowski
(1624-1695) por. cz druga, rozdz. III: Pimiennictwo teoretyczno-muzyczne.
Kapele muzyczne istniay do kasaty Towarzystwa Jezusowego w kilkudziesiciu
miejscowociach. Niestety dotd poznane archiwalia pozwalaj okreli czas ich
dziaalnoci oraz wielko i skad zespow, repertuar, podstawy finansowania itp. jedynie
w niewielu przypadkach. Regu jest przy tym, e nawet w odniesieniu do kapel, o ktrych
wiadomo, e powstay w XVII wieku, blisze informacje posiadamy dopiero lub gwnie
z nastpnego stulecia.
O ile wiadomo, najwiksz kapel mieli jezuici w Krakowie. Prawdopodobnie jako
pierwszy powsta, rywalizujcy ju w latach 30. z kapel kocioa Mariackiego, zesp przy
kociele w. Barbary (wspominany na przykad w 1633 roku przy okazji koronacji
Wadysawa IV), ktry ostatecznie w 1655 roku przeszed pod zarzd Bractwa
Miosierdzia. Staa kapela przy kociele w. w. Piotra i Pawa, utworzona na bazie
dziaajcej od 1623 roku kapeli szkolnej przy prowadzonej przez jezuitw szkole
publicznej, uposaona w kocu lat 30., w okresie szczytowego rozwoju (przypadajcego na
koniec XVII wieku i przede wszystkim pierwsz poow nastpnego stulecia) liczya nawet
stu czonkw. By to zesp wokalno-instrumentalny (pod wzgldem liczebnoci
dominowali instrumentalici, ktrzy niekiedy penili take obowizki piewakw)
skupiajcy zarwno zakonnikw, jak i wieckich. Przebadane archiwalia przynosz
pojedyncze informacje o muzykach zatrudnionych w kapeli tu przed potopem
szwedzkim, a stosunkowo dobra dokumentacja dotyczy schyku XVII i przede wszystkim
XVIII wieku. W tym pierwszym okresie, za prefektury w chrze ks. ks. Stanisawa
Karnickiego i Franciszka Gniewkowskiego, w zespole dziaali m.in.: organista Wojciech
Macherski, cytarzyci ukasz Jaworski oraz nieznany z nazwiska Andrzej, trbacze Jzef
i Maciej Dbrowski, wiolista Maciej oraz kornecista Piotr. rdo, ktremu zawdziczamy
te informacje, stanowi jednoczenie dowd, e muzycy krakowskiej kapeli jezuickiej nie
ograniczali si do wystpw w kociele i podczas uroczystoci religijnych. Budzc
oburzenie i protesty dziaajcego w Krakowie cechu muzykw profesjonalistw grali na
przykad jak to pokazuj akta biskupie z lat 1654-1655 na weselu doktora medycyny
Wojciecha leszowskiego, a z pewnoci take na innych weselach i podczas rnego
rodzaju uroczystoci wieckich.
Dziaalno kapel przy kolegiach jezuickich potwierdzona jest ju w pierwszej poowie
XVII wieku (lub nawet wczeniej) w Braniewie, Poznaniu, Kaliszu, Putusku, Warszawie,
Lublinie, Jarosawiu, Przemylu, Kamiecu Podolskim i w Wilnie, a w trzeciej wierci
XVII stulecia midzy innymi w Toruniu, Gdasku, Reszlu, Bydgoszczy, Sandomierzu,
Lwowie, Kownie, ucku, Niewieu, Nowogrdku, Poocku. Szczeglne znaczenie dla

podnoszenia poziomu muzyki w Rzeczypospolitej poprzez ksztacenie muzykw miay
zakadane przez jezuitw bursy (w XVI wieku zwane bursami dla ubogich, w XVII stuleciu
okrelane na og jako bursy muzyczne). Ich uczniowie byli przygotowywani do wystpw
w jezuickich kocioach i w uroczystociach organizowanych w kolegiach, tworzyli wreszcie
zakadane przy nich kapele. Znaczna cz spord kilkudziesiciu siedemnastowiecznych
burs, stanowicych w ostatnich latach przedmiot dogbnych bada Jerzego
Kochanowicza, istniaa jedynie przez kilka lat lub z dugimi przerwami. Trwalej w historii
zapisay si te zaoone w Braniewie, Jarosawiu, Kaliszu, Krakowie, Lublinie, Lwowie,
Niewieu, Ostrogu, Poznaniu, Putusku i Wilnie. Z przerwami powodowanymi przez
zatargi z protestantami dziaay te bursy w Prusach w Toruniu i Gdasku (zob. te
cz pierwsza, rozdz. II: Nauka muzyki).
Obok burs jezuickich istotne dla podnoszenia poziomu muzycznego byy w drugiej
poowie XVII wieku kolegia pijarskie. Od 1662 roku w kolegium w Rzeszowie ksztaceni
byli profesjonalni muzycy, a rok wczeniej wystawiono tam sceniczno-muzyczny utwr na
cze fundatora szkoy, Jerzego Ignacego Lubomirskiego. Mona przypuszcza, e
w przedstawieniu wzi udzia wasny zesp muzyczny rzeszowskiego kolegium,
niewykluczone e wzmocniony przez uczniw z nieodlegego Podolica. Prawie na pewno
w Rzeszowie ksztaci si, zwizany nastpnie z kolegiami w Podolicu, Prievidzy (Grne
Wgry), Warszawie i owiczu, jeden z najlepszych kompozytorw polskich tego czasu,
urodzony w Sokoowie w diecezji przemyskiej Jan (w zakonie o. Damian) Stachowicz
(1658-1699), twrca m.in. bardzo popularnego koncertu kocielnego Veni consolator i mszy
Requiem. Kapele przy kocioach pijarw, poza wspomnianymi w Rzeszowie, owiczu
i lecym wwczas w granicach Rzeczypospolitej Podolicu, istniay take w innych
miejscowociach. Przed 1694 rokiem (by moe od 1681) zesp taki dziaa u pijarw
w Warszawie (tam wwczas studiowa filozofi i by prefektem chru Stachowicz, ktry
zapewne mia swj udzia w budowaniu kapeli). Najpewniej wkrtce potem powstaa
kapela w Waru.
Spord innych zakonw bliszych bada wymagaj m.in. archiwalia klasztorw
karmelitw trzewiczkowych i franciszkanw. Zachowane inwentarze z II poowy
XVII wieku (Perz 1974; Perz 1977; Maciejewski 1976, Dacewicz 2012) pokazuj bowiem,
e najpniej w tym czasie musiay istnie w tych rodowiskach (w klasztorze karmelitw
na Piasku w Krakowie i w klasztorach franciszkaskich w Przemylu, Lwowie
i Drohiczynie) kapele wokalno-instrumentalne majce duy repertuar muzyki tworzonej
w Rzeczypospolitej oraz importowanej z krajw ociennych i z Woch. Do liczcej w tym
czasie z pewnoci ponad 20 czonkw (tak mona sdzi na podstawie informacji
o wykonywanym repertuarze) kapeli krakowskiej, zoonej gwnie z karmelitw, naleeli

m.in. o. Teodor (wzmiankowany w 1656 roku), br. Modest Bielski (1667), o. Modest Thyill,
prawdopodobnie skrzypek (zm. ok. 1684 roku) oraz wzmiankowani w 1674 roku: skrzypek
o. Eliasz Konarski, wiolista o. Joachim Jaroczewski i muzycy nieznanych specjalnoci o.
Benedykt Koczarski oraz br. Zenobiusz Krasowski. Znane s te nazwiska dziaajcych
przy tym klasztorze organistw (m.in. Jana Rogowskiego, o. Dionizego Szprajkiewica, o.
Alberta Panka, Erazma z Zatora, o. Franciszka Miskiewicza, o. Szymona Tuczyskiego).
Z krakowskim klasztorem karmelitw, ale nie trzewiczkowych, lecz bosych, zwizany by
dziaajcy w II poowie XVII wieku kompozytor Andrzej Paszkiewicz (w dojrzaym wieku
przebywajcy w klasztorze w Winiczu, pustelni w Czernej i w Lublinie, gdzie zmar
w 1685 roku).
Z grona zakonnikw w. Franciszka wywodzi si natomiast Wojciech Dembocki
(Dbocki), twrca zachowanych (czciowo niekompletnie) Benedictio mensae cum
gratiarum actione (Toru 1616) oraz Completorium Romanum (Wenecja 1618), jeden
z pierwszych w Rzeczypospolitej kompozytorw posugujcych si basso continuo.
Franciszkaninem by te Andrzej Chyliski, prawdopodobnie jeden z najwybitniejszych
polskich muzykw dziaajcych w pierwszych dekadach XVII wieku, ok. 1625 roku
przebywajcy w Drohiczynie, a nastpnie muzyk i od 1632 roku kapelmistrz w bazylice
San Antonio w Padwie (zrezygnowa z tej funkcji w 1635 roku, a jego dalsze losy s
nieznane, z wyjtkiem faktu, e y jeszcze, prawdopodobnie w ktrym klasztorw
prowincji polskiej, w 1658 roku), autor Canones XVI. iidem ad diversa, rectis
contrariisq[ue] motibus toti in toto et toti in qualibet parte (Antwerpia 1634), zbioru
zawierajcego kunsztowne rozwizania ogoszonego przez niego kanonu (Wenecja 1620),
i co najmniej jeszcze jednego wydanego, a dzi zaginionego zbioru utworw religijnych
(Poniak 2003). Z klasztorem franciszkanw w Przemylu, ju na kilkadziesit lat przed
powstaniem znanych dzi dwch inwentarzy (1677, 1678/1679), zwizani byli organici
zakonni Antoni Rybalski i Stefan Duszewicz. Ponadto ze rde franciszkaskiej kurii
rzymskiej wiadomo, e w klasztorach franciszkanw na terenie Rzeczypospolitej dziaali
muzycy-zakonnicy: organista Raphael Starnovius (wymieniany w 1621 roku), Andrzej
Justus (notowany w 1628 roku), ukasz ze Lwowa (wspominany w 1635 roku), Hieronim
Guber (wzmiankowany w 1648 roku), a z II poowy XVII wieku o. Adalbertus (1663), br.
Gerard (1665) i o. Jacek Skatecki (1675).
Zespoy muzyczne w cigu XVII stulecia powstaway stopniowo take w innych
zgromadzeniach (a muzyka rozbrzmiewaa nawet w klasztorach tych zakonw, w ktrych
regule bya ona stanowczo zakazana, jak na przykad w klasztorze kameduw na
Bielanach w Krakowie, gdzie przeorem by sprowadzony przez Mikoaja Wolskiego
z Woch Jan Gierlicki, muzyk i kompozytor niestety niezachowanych, pono drukowanych,

utworw, ktry wbrew zakazom reguy sprowadza do klasztoru muzykw i instrumenty,
w tym pozytyw). Wiedza na temat dziaalnoci muzycznej w klasztorach rnych zakonw
i zgromadze na terenie Reczypospolitej jest dotd bardzo niewielka, a cigle nie poznane
archiwalia zakonne czekaj na badaczy. Niewykluczone, e klasztorne rda kryj take
wicej informacji o yciu muzycznym w zgromadzeniach eskich. e takie kwito
wiadcz m.in. zachowane rkopimienne, czciowo przepisywane przez zakonnice,
kancjonay z klasztoru benedyktynek w Stanitkach koo Krakowa i w Przemylu, a take
niekompletnie zachowany zbir spisany w polskim rodowisku benedyktynek w Toruniu.
Dalsze kwerendy mog te uzupeni nasze wiadomoci o dziaajcych w poszczeglnych
klasztorach mskich i eskich organistach i organmistrzach. W wielu bowiem
zakonnych kocioach, w ktrych w XVII wieku nie zorganizowano kapel wokalnoinstrumentalnych, stojc na wysokim poziomie muzyczn opraw uroczystoci religijnych
zapewniali bardzo dobrzy organici, nierzadko grajcy na zbudowanych przez
przebywajcego w danym klasztorze mnicha (takie przypadki byy czste, na przykad
w kocioach bernardyskich; por. cz pierwsza, rozdz. III: Wykonawstwo muzyczne).
Z drugiej strony trzeba jednak bra pod uwag fakt, e wyrywkowo poznane informacje
o samych instrumentach i ich uytkownikach nie pozwalaj na miarodajn ocen poziomu
muzyki organowej wykonywanej w przyklasztornych kocioach. Na przykad w wypadku
zakonu franciszkanw konwentualnych, wedug historyka zgromadzenia, Kamila
Kantaka, ju w pierwszej wierci XVII wieku organami dysponowano we wszystkich
wityniach. W rdach historycznych opinia ta potwierdzona jest w odniesieniu do
kociow franciszkaskich w Kronie, Krakowie (tam ju w kocu XVI wieku znajdoway
si dwa due instrumenty zniszczone podczas potopu i cztery pozytywy), Nowym
Sczu, Przemylu i Sanoku, ale na co zwraca uwag Wiktor yjak (1999) byy to
instrumenty rnej wielkoci i klasy, a wrd nich midzy innymi przenone pozytywy.
c) witynie protestanckie, prawosawne i unickie, ormiaskie

i ydowskie
Szczeglnie due znaczenie przypisywano muzyce w kocioach luteraskich. Najwicej
informacji na ten temat posiadamy z Gdaska. Zespoy wykonujce repertuar wokalnoinstrumentalny istniay tam w XVII wieku w kilku kocioach. Z najwaniejszym z nich,
dziaajcym przy kociele Mariackim, zwizanych byo wielu wybitnych muzykw
i kompozytorw, ktrzy rwnoczenie tworzyli kapel miejsk. Funkcj kapelmistrzw
zespou Mariackiego w interesujcych nas czasach penili m.in.: Johannes Wanning (zm.
1603, penicy obowizki kapelmistrza do 1599), a take Nikolaus Zangius (1599-1602)

i Andreas Hakenberger (1608-1627), ktrzy swoje kompozycje pisali w polichralnym stylu
weneckim. Gregor Schnitzkius (zm. po 1627), zatrudniony w szkole NMP, by nie tylko
kompozytorem, ale i autorem pracy przydatnej w dydaktyce muzycznej Musices
praecepta (1619). Paul Siefert (1586-1666), urodzony w Gdasku, wygra stypendium
Rady Miejskiej umoliwiajce studia u Jana Pieterszoona Sweelincka w Amsterdamie; po
krtkim pobycie w Krlewcu i w Warszawie powrci do Gdaska i w 1623 roku zosta
pierwszym organist w kociele Mariackim, ktre to stanowisko piastowa do mierci,
zapewne z krtk przerw w pocztkach lat 30., kiedy rdowo potwierdzona jest jego
dziaalno w kolegiacie lubelskiej (drugim organist by w latach 1636-1676 przybyy ze
lska Daniel Jacobi, znany take jako kompozytor). Wielkim antagonist Sieferta by
Kaspar Frster starszy, ksigarz i kapelmistrz w kociele NMP (1627-1652). Mia on swj
udzia w dyskusji teoretycznej midzy Siefertem i maestro di cappella na polskim dworze
krlewskim Marco Scacchim. Z kapel kocioa Mariackiego zwizany by te Kaspar
Frster m., syn poprzedniego, ucze Giacomo Carissimiego w Rzymie, piewak na
polskim dworze i maestro di cappella w duskiej kapeli krlewskiej, kompozytor
koncertw kocielnych i aciskich dialogw, a take zespoowych sonat
i woskojzycznych canzonett. Peni on funkcj kapelmistrza zespou kocioa NMP tylko
ok. 1654-1655 roku, ale za jego czasw muzyka w miecie osigna pono najwyszy
poziom. Kapela skadaa si wwczas z dziesiciu piewakw (nie liczc dyszkantystw)
oraz jedenastu instrumentalistw (dwch grajcych na wiolach, jednego skrzypka, dwch
kornecistw i szeciu trbaczy). W pniejszych latach zesp kocioa NMP stopniowo
podupada, pomimo licznych petycji do Rady Miejskiej starajcego si temu przeciwdziaa
nastpcy Frstera, Johanna Balthasara Erbena (kapelmistrza w latach 1658-1686),
ucznia Johanna Jacoba Frobergera. Spord muzykw zatrudnionych w kapeli Mariackiej
u schyku XVII wieku warto jeszcze wymieni Johanna Valentina Medera, maestro di
cappella 1687-1699, i Heinricha Dbela, wnuka Sieferta, zapewne ucznia Jacka
Ryckiego w ostatnich latach panowania Jana Kazimierza, organist w latach 1689-1693,
a przy tym kompozytora (zachoway si jedynie utwory na skrzypce i basso continuo).
W omawianym czasie wikszo gdaskich kociow luteraskich miaa elity
muzyczne, ktre usioway konkurowa z kapel miejsk i kapel kocioa Mariackiego.
Na przykad w kociele w. Jana w latach 1643-1666 funkcj organisty peni Ewaldt
Hintz, kolejny ucze Frobergera, a w ostatnich dekadach stulecia kapelmistrzem by
Gottfriedt Nauwerck, ktry jak wskazuj przekazy wykonywanych pod jego kierunkiem
utworw musia dysponowa sporym zespoem wokalnym i instrumentalnym,
obejmujcym obok skrzypkw, wiolistw i organistw, take co najmniej czterech
puzonistw, fagocist i kornecistw. W kociele w. Katarzyny byo kilku znakomitych

kantorw, a wrd nich Christoph Werner (1646-1650) i Crato Bttner (ok. 1651-1679),
kompozytorzy muzyki w seconda pratica, ktrzy w bardzo znaczcy sposb przyczynili si
do popularyzacji w Gdasku kompozycji koncertujcych tworzonych na dworze krlw
Polski. Thomas Strutz, organista w kociele w. Trjcy (1668-1678), komponowa sonaty,
pieni religijne, kantaty choraowe, a take pasje i oratoria, z ktrych zachoway si tylko
teksty.
Istnieje szereg przesanek pozwalajcych twierdzi, e wysoki poziom miaa take
muzyka w wityniach luteraskich w Toruniu, Elblgu i zapewne innych wikszych
miastach Prus. yciem muzycznym w tym regionie zajmowali si w leciwych ju pracach
muzykolodzy i historycy niemieccy. W ostatnich latach problematyce tej liczne prace
powicia Agnieszka Leszczyska z Uniwersytetu Warszawskiego.
Bardzo dobre i zwaszcza w II poowie XVII wieku due kapele wokalnoinstrumentalne miay kocioy protestanckie we Wrocawiu, przede wszystkim koci w.
Elbiety i koci w. Marii Magdaleny. Warto tu wspomnie o tym, cho lsk nie nalea
w tym czasie do Rzeczypospolitej, bowiem czyy go z ni wielorakie zwizki polityczne,
personalne, kulturalne i handlowe (w szczeglnoci katolickie biskupstwo wrocawskie
stanowio cz arcybiskupstwa gnienieskiego, a biskupem wrocawskim w latach 16251655 by krlewicz Karol Ferdynand Waza). W odniesieniu do muzyki najlepszy tego
dowd stanowi obecno w repertuarze kapel wrocawskich kociow luteraskich
kompozycji kapelmistrzw polskich krlw Annibale Stabilego, Luki Marenzia, Asprilia
Pacellego i Marco Scacchiego, a take Andreasa Hakenbergera, Franciszka Liliusa,
Marcina Mielczewskiego i innych muzykw dziaajcych na dworze Wazw (w
znajdujcym si obecnie w Berlinie zbiorze rkopisw muzycznych z dawnej Biblioteki
Miejskiej we Wrocawiu, skatalogowanym w XIX wieku przez Emila Bohna, zachowa si
m.in. jedyny znany przekaz z epoki Canzoni e concerti Adama Jarzbskiego).
Bardziej ograniczony by udzia muzyki w zborach kalwiskich, braci czeskich i braci
polskich (arian). W przepisach liturgicznych tych konfesji dopuszczalna bya jedynie,
przed i po naboestwie, gra na organach, a poza tym piew a cappella. Nie ogranicza si
on jednak do odpiewywania psalmw przez wiernych. Wystpoway take chry, dla
ktrych budowano podobnie jak w kocioach innych konfesji chrzecijaskich, specjalne
galerie (ganki, chry).
W granicach XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, zwaszcza w jej wschodniej i poudniowowschodniej czci, leay natomiast ziemie zamieszkae w znacznej mierze przez ludno
prawosawn lub po unii brzeskiej, zatwierdzonej w 1596 roku unick. Zgodnie
z przepisami liturgii w wityniach tych obrzdkw nie budowano organw i nie
zakadano kapel wokalno-instrumentalnych (w niektrych kocioach unickich pod

wpywem praktyki rzymskokatolickiej pod koniec XVII wieku dopuszczono udzia
w obrzdku instrumentw). Muzyka w cerkwiach sprowadzaa si do piewu,
realizowanego w omawianym okresie zarwno monodycznie, jak i wielogosowo (tzw.
piew partesowy). Wielogosowo prawdopodobnie najwczeniej zostaa wprowadzona do
prawosawnej liturgii tam, gdzie najsilniej oddziayway wpywy muzyki zachodniej.
Mogo to zatem nastpi na przykad we Lwowie, gdzie ju w kocu XVI wieku dziaay
bractwa wykonujce muzyk religijn z podziaem chru na soprany, alty, tenory i basy.
Wiadomo, e w 1591 roku przybyego do Lwowa metropolit kijowskiego Michaa Rahoz
powita potrjny, czyli 12-gosowy chr brackich scholarzy. I jakkolwiek lwowskie bractwa
przechodziy w cigu XVII stulecia okresy wzlotw i upadkw, z pewnoci utwory
wielogosowe byy stale obecne w ich zbiorach i zapewne repertuarach. Z 1697 roku
pochodzi inwentarz bractwa Uspeskiego. Zawiera on niemal 400 utworw na 3-18 gosw
wczesnych rusko-ukraiskich kompozytorw (m.in. znanego teoretyka Mikoaja
Dyleckiego oraz tworzcego swoje kompozycje m.in. we Lwowie Symeona Pekalickiego). S
wrd nich: ponad 150 partesowych koncertw, ponad 50 liturgii (mszy), 10 wieczerni
(nieszporw), liczne kanony i inne kompozycje religijne. wiadectwo wzajemnego
przenikania si muzyki prawosawnej i rzymskokatolickiej stanowi powstay w pierwszej
poowie XVII wieku, z pewnoci w rodowisku unickim, rkopis Biblioteki Jagielloskiej
10002 I (olim 127/56), zwany rkopisem poockim. Obok kompozycji wieckich zawiera on
utwory religijne, z ktrych cz zapisano notacj kijowsk, a cz w formie partytury
pisanej wosk notacj klawiszow (intavolatura). Znani s te hierarchowie Kociow
obrzdku wschodniego, ktrzy byli mionikami muzyki. Nalea do nich unicki
arcybiskup poocki Cyprian ochowski, o ktrym dziewitnastowieczny badacz Julian
Bartoszewicz pisa (1868, 1010): Kocha si ochowski w muzyce, ktr po cerkwiach
zaprowadza, inaczej cokolwiek, jak by stary obyczaj cerkwi. piewacy grali na chrze na
rnych instrumentach; podobao si to Janowi III, ktry lubi obrzdek sowiaski
i zawsze z wielkim ukontentowaniem po sejmach majestat jego cay oglda. Muzyka
cerkiewna ochowskiego wielkie wraenie zrobia w Lublinie, ale wystpowaa gwnie
w bardziej na wschd pooonych regionach, przede wszystkim w Poocku (m.in.
w tamtejszym kociele jezuickim). Zamieszkali na ziemiach Rzeczypospolitej Ormianie,
ktrych witynie naleay do biskupstwa Ormian Rusi i Wooszczyzny ze stolic we
Lwowie, jeszcze w pocztkach XVII wieku modlili si w prawosawnym obrzdku
ormiasko-gregoriaskim. W 1630 roku zawarli uni z Kocioem rzymsko-katolickim
(ostatecznie zatwierdzon w 1664 roku) i stopniowo wprowadzali zmiany w liturgii,
odnoszce si take do muzyki. Zachowali swoje charakterystyczne piewy, ale dopucili
moliwo udziau w liturgii organw, a z czasem prawdopodobnie take zespow

instrumentalnych.
W dostpnym pimiennictwie trudno znale blisze informacje o muzyce uprawianej
w bardzo licznych przecie w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej synagogach. Jest to
z pewnoci jeden z tematw, ktrymi historycy muzyki powinni si zaj, nie
ograniczajc si przy tym do muzyki liturgicznej. Bogata ydowska kultura muzyczna,
interesujca sama w sobie, wywara z pewnoci wpyw na nieydowski repertuar
tworzony w Rzeczypospolitej tego czasu, a take na miejscow praktyk wykonawcz.
W synagogach kultywowana bya muzyka wokalna tradycyjne piewy liturgiczne
kantorw, komponowane lub improwizowane w oparciu o przekazywane z pokolenia na
pokolenie melodie, przy wykorzystaniu znajdujcych si przy poszczeglnych sylabach
hebrajskiego tekstu Biblii Psalmw i Pieni nad Pieniami oznacze w formie
zrnicowanych symboli graficznych, jak kreski, zygzaki, kropki itp., majcych znaczenie
akcentuacyjne i wpywajcych na ornamentyk wykonania. Kantorzy czsto byli otaczani
wielkim uznaniem i renom. Niektrzy z nich nie ograniczali si do dziaalnoci w jednej
synagodze, ale przyjmowali zaproszenia do udziau w waniejszych uroczystociach
w innych wityniach, gdzie przyjmowano ich z duym zainteresowaniem, zwaszcza gdy
mieli nieco odmienny repertuar, a byli obdarzeni piknym gosem i umiejtnociami
improwizacyjnymi. Z bonicami ydowskimi zwizane byy rwnie piewajce podczas
synagogalnej liturgii chry oraz instrumentalici, wystpujcy m.in. na lubach. Byli oni
chtnie suchani nie tylko w swoim rodowisku, ale i w rodowisku polskim, take przez
wysze warstwy tego spoeczestwa, a nawet przez monarchw. Na przykad z krtkiej
relacji z 1638 roku dowiadujemy si, i kiedy w tym czasie Wadysaw IV Waza i jego
maonka Cecylia Renata przebywali we Lwowie, graa przed nimi przebrana po turecku,
po staremu, po pogasku... ydowska musicorum synagoga symphonici de tribu Juda,
kapela hierozolimitaska.
Zgodnie z przepisami ydowskimi kapela musiaa by obecna na weselach. Nawet po
pogromach Chmielnickiego, gdy w 1650 roku sejm ydowski zabroni w ogle gra muzyce
w kwartaach zamieszkaych przez ydw, uczyni wyjtek dla dwch wieczorw,
a mianowicie, gdy narzeczon oczepiano i nazajutrz podczas lubu, ktry zwyczajowo
odbywa si na dziedzicu synagogi.
3. Muzyka miejska (zespoy utrzymywane przez wadze

miast, organizacje zawodowe muzykw)
Dziaajcy w miastach, zwaszcza wikszych, muzycy, przede wszystkim trbacze

i dobosze, byli ju od redniowiecza utrzymywani przez wadze miejskie, ktre zatrudniay
ich w celu otrbiania godzin z wiey (na przykad hejnau mariackiego w Krakowie),
ogaszania wanych informacji itp. Z czasem, gwnie w bogatszych orodkach, rady
miejskie utrzymyway ju nie tylko pojedynczych muzykw, ale cae zespoy. Tak byo na
przykad w Gdasku, gdzie Rada finansowaa dziaalno kapeli miejskiej, ktra braa
udzia w wykonaniach muzycznych w Dworze Artusa (w latach 1631-1712 wystpowali
tam dwa razy tygodniowo) i w ratuszu oraz uwietniaa uroczystoci z okazji wizyt
wanych osobici, jak rwnie wesela, pogrzeby, rocznice itp. Na czele zespou
skupiajcego muzykw wybieranych z rnych kapel kocielnych oraz zatrudnianych
przez Rad muzykw miejskich, wrd ktrych byli m.in. wysoko cenieni wirtuozi grajcy
na instrumentach dtych lub szarpanych, jak kornecista i flecista Marcin Gremboszewski
czy lutnista, harfista i flecista Pawe Roszkowicz, sta kapelmistrz kapeli kocioa
Mariackiego. Poza stale zatrudnionymi muzykami miejskimi, dziki mecenatowi Rady do
Gdaska przybywali gocinnie take wirtuozi i kompozytorzy zwizani z innymi
orodkami. Wiadomo na przykad o pobycie w tym miecie angielskiego wiolisty
aktywnego w latach 20. na dworze w Berlinie, Valentina Flooda, muzykw woskich,
a wrd nich penicego przez wiele lat funkcj wicekapelmistrza na dworze
w Monachium, a nastpnie zatrudnionego w kapeli cesarza Ferdynanda II Bernardina
Borlaski (pobyt potwierdzony w czerwcu 1633; by moe trwa duej?) i wsppracujcego
przez kilka lat z Heinrichem Schtzem skrzypka Carla Fariny (ok. 1636-1637), a take
lutnisty ze lska, Esaiasa Reusnera modszego (1646). Dla fonosfery Gdaska istotna
byo rwnie obecno carillonw, ktre muzycznie reguloway czas dnia, roku
liturgicznego, a nawet ycia.
Sposb funkcjonowania muzyki przy rnego rodzaju okazjach, tak w wypadku
kompozycji wygrywanych przez carrillon jak na przykad wynajmowania zespow
muzycznych przez osoby prywatne, by cile okrelony przez wydawane przez Rad
przepisy. W gdaskiej Bibliotece Polskiej Akademii Nauk przechowywany jest HochzeitTauff aun Begrbnissen Ordnung, ktry ustala, ilu muzykw miao bra udzia
w poszczeglnych uroczystociach i jaki mia by zestaw instrumentw, podawa
obowizujce stawki wynagrodze, kary za niedotrzymanie umowy, a nawet porusza
kwesti poczstunku (podobne regulaminy wydaway rady miejskie dla innych orodkw,
m.in. dla Torunia i Elblga). Z terenu Gdaska zachoway si te licznie, drukowane
i rkopimienne, utwory okolicznociowe (zwaszcza bogato reprezentowane s poetyckomuzyczne kompozycje weselne) z tekstami w jzyku niemieckim, aciskim i polskim.
Podobne formy dziaalnoci miay, w wikszoci przypadkw mniejsze ni gdaski,
zespoy utrzymywane przez wadze innych miast pruskich, a take wielu orodkw
miejskich w Koronie i w Wielkim Ksistwie Litewskim. Gdy liczba muzykw miejskich
znacznie wzrosa, niezbdne okazao si wprowadzenie pewnych uregulowa dotyczcych
ich wyksztacenia, dostpu do pracy, sposobw wynagradzania, zakresu praw
i obowizkw. Powstay cechy i bractwa muzykw, ktre dziaay w wielu miastach.
Organizacje te tworzyy m.in. kapele, ktre nie tylko wystpoway podczas uroczystoci
miejskich i prywatnych organizowanych przez mieszczan, ale take byy wynajmowane
przez zgromadzenia zakonne i parafie.
Stosunkowo dobrze udokumentowana jest dziaalno cechu muzycznego
w siedemnastowiecznym Krakowie, dziaajcego na podstawie statutw nadanych jeszcze
przez Zygmunta Augusta (z 1549 roku), potwierdzonych i uzupenionych przez Stefana
Batorego (w 1582 roku) i Zygmunta III Waz (w 1595 roku). W interesujcym nas okresie
przez kapel cechu przewino si kilkudziesiciu znanych z nazwiska muzykw
trbaczy, kornecistw, flecistw, sztorcistw, skrzypkw i muzykw nieznanej
specjalnoci. W latach 30. XVII stulecia doszo w cechu do rozamu. Odczyli si muzycy
gorzej wyksztaceni, tworzc bractwo uzualistw (dla Krakowa, Kleparza i Kazimierza),
majce siedzib przy kociele Boego Ciaa na Kazimierzu. W pierwszej poowie stulecia
uzualici, obdarzeni statutem przez Wadysawa IV w 1642 roku, mieli w swym gronie
organistw, kornecistw, sztorcist, lutnist i muzykw grajcych na innych
instrumentach. Pomimo przerw w funkcjonowaniu, spowodowanych epidemiami
i wojnami, cech uzualistw przetrwa do XIX wieku, podczas gdy kapela grajcych ex arte,
wyksztaconych muzykw cechowych, zwanych muzykami woskimi, zapewne jeszcze
w XVII stuleciu zawiesia dziaalno.
Zarwno pomidzy rnymi cechami, jak i wrd samych profesjonalistw dochodzio

czsto do konfliktw zwizanych z walk o dostp do pracy. Na przykad kapitua
krakowska protestowaa przeciwko decyzji krakowskich rajcw, ktrzy tworzc kapel
przy kociele Mariackim, nadali jej wyczne prawo wystpw w miecie, co w oczywisty
sposb ograniczao zarobki kapelistw katedralnych. Z drugiej strony zaangaowanie si
muzykw z zespou katedralnego w zarobkowanie podczas rnych uroczystoci miejskich
odcigao ich od obowizkw kocielnych, o co kapitua miaa pretensje do kapelmistrza
Franciszka Liliusa i jego kapelistw. Nierzadkie byy te zatargi midzy muzykami
cechowymi i brackimi, a take midzy czonkami bractw i muzykami niezrzeszonymi (o
jednym z nich informuj zapiski krakowskich ksig miejskich z 1606 roku, odnoszce si
do konfliktu midzy bractwem i niezrzeszonym Bartomiejem Uniejowskim oraz jego
synami, bezprawnie uprawiajcymi muzyk).

Podobnie jak w Krakowie, take we Lwowie, Lublinie i z pewnoci w innych miastach
w XVII wieku dziaay obok siebie cechy muzykw wyksztaconych zawodowo
Wochw, ktrzy byli przygotowani do wykonywania repertuaru muzyki profesjonalnej
granej z nut, oraz muzykw uzualistw, zwanych te muzykami serbskimi, grajcych ze
suchu.
We Lwowie istniaa rwnie, co najmniej od trzeciej dekady XVII wieku, kompania

muzykw ydowskich, zabiegajca z rnym skutkiem o prawa do obsugiwania
uroczystoci w domach katolickich, np. wesel. W 1629 roku kapela ta, zoona z 13
muzykw grajcych jak podaje Majer Baaban (1905; 1906) na skrzypcach, cytrze,
lutni, cymbaach, basach i bbnie, zawara umow z muzykami chrzecijaskimi

i zatwierdzon przez Rad miasta, na mocy ktrej ydzi mogli gra na weselach
chrzecijaskich i bankietach, a take donajmowa muzykw chrzecijaskich, by koczyli
zabaw, gdy zacznie si sobota lub wito ydowskie, kiedy ydom grywa nie wolno (z
zaczonego do umowy imiennego wykazu czonkw kapeli wynika, e muzycy ci mieli
rwnie inne profesje, a muzykowanie stanowio tylko jeden ze sposobw ich
zarobkowania; na licie wymienieni zostali: Abraham Karpowicz, Jakb Szmuklerz,
Lewko Markowicz, Judka Perczyk, Mechel Moszkowicz, Zelman Czapnik, Jeruchim
Pozamannik, Moszko Abrahamowicz, Eizyk Bass, Hajzyk Markowicz, Abu Cymbalista,
Baruch Dawidowicz, Chase lepy). Take w Lublinie kapela ydowska, na ktrej czele
stali Manes i Zelika Moszkowicz, miaa prawo do grywania na weselach bez przeszkody ze
strony muzykw chrzecijaskich, nadane w 1654 roku przez krla Jana Kazimierza
(Baaban 1928). Oczywicie w pierwszym rzdzie zespoy te zapewniay jednak muzyczn
opraw wesel i innych uroczystoci ydowskich, ktrych wystawno, jak pokazuje tre
protestacji wniesionej do Rady Lwowa w 1639 roku (Baaban 1905, 13), wyranie kua
w oczy patrzcych na nie chrzecijan: Nie wspominaj si wesela i uczty ydw, ktrzy po
szlachecku, w karetach, rydwanach, poszstno do miasta, hajdukami si osadziwszy,
wyjedajc, przy muzyce, przy likworze kosztownym, przy pmiskach dostatnich,
publice, z wielk pomp nad zwyczaj zwykli je odprawowa. Za z pochodzcych ju
z nastpnego stulecia utyskiwa biskupa przemyskiego Wacawa Hieronima
Sierakowskiego dowiadujemy si, i ydzi wesele lubne swoje publiczne procesyj po
miecie i ulicach, przy muzykach i zapalonych pochodniach, do bonicy lub do domu
nowoecw odprowadzajc, odprawuj (Baaban 1928, 12).
Popularn w XVII i zwaszcza w nastpnym stuleciu form organizowania si
muzykw chrzecijaskich, najczciej uzualistw, byy wspominane ju bractwa
przykocielne. W zamian za opiek proboszcza, przeoonego klasztoru czy wadz
miejskich muzycy ci, ktrych gwnym rdem utrzymania byo granie na biesiadach,
weselach itp., zobowizywali si do nieodpatnego wystpowania podczas uroczystoci
kocielnych. Ju w XVI wieku dziaao w Wilnie zwizane z bernardynami bractwo w.
Anny. Z pierwszych dekad XVII stulecia takie organizacje znane s z zamieszkaych przez
katolikw miejscowoci lskich Dusznik i Nysy. W 1635 roku, w wyniku sporu, do
jakiego doszo midzy muzykami woskimi i uzualistami w Lublinie, ci ostatni zaoyli
odrbne bractwo przy kociele w. Mikoaja na przedmieciu Czwartek. Spord innych
dziaajcych w XVII wieku muzycznych organizacji przykocielnych mona wymieni dla
przykadu bractwo muzyczne przy klasztorze karmelitw w Bydgoszczy oraz bractwa przy
wielu kocioach w Warszawie, m.in. przy kolegiacie w. Jana Chrzciciela, gdzie istniao
wspominane ju bractwo, zwane rwnie Archikonfraterni Literack (w kocu

XVII wieku, wzorowane na warszawskim, powstao bractwo literackie w Lidzbarku).
Podobne organizacje istniay na przykad przy kociele jezuickim i przy kociele w.
Jerzego. W caym kraju coraz wiksz popularno zdobyway czsto istniejce ju
w XVI wieku bractwa rorantystw, NMP, w. Anny, w. Jzefa i inne.
Muzyka w miastach bya w omawianym czasie nie tylko niezbdn ozdob wszelkich
uroczystoci oficjalnych, wieckich i religijnych, jak i prywatnych. Bya te niemal
codzienn powszechn rozrywk. Zachowane inwentarze pomiertne mieszczan dowodz,
e w ich domach znajdoway si lutnie, klawikordy, szpinety i inne instrumenty. Grali na
nich sami waciciele lub ich ony czy dzieci, ale take wynajmowani muzycy. Pomimo
wspomnianych wyej regulacji i podziaw rynku pracy pomidzy rne cechy i bractwa
o wyborze poszczeglnych zespow lub poszczeglnych muzykw decydoway kadorazowo
wynajmujce muzyk osoby prywatne lub instytucje. W przypadku spoeczestw
wielowyznaniowych nierzadko w jednym zespole grywali podczas wikszych uroczystoci
muzycy rnych wyzna. W Prusach Krlewskich byli to katolicy i protestanci, na co
zwraca uwag w swojej dotyczcej lat 30. XVII wieku relacji z Gdaska francuski
dyplomata Charles Ogier. W rnych czciach Rzeczypospolitej wystpoway kapele
zoone z muzykw katolickich i innych konfesji chrzecijaskich oraz ydw, przy czym
gray podczas uroczystoci odbywajcych si w rnych rodowiskach. Wiadomo, e nie
tylko muzycy ydowscy zabiegali o moliwo wystpowania na uroczystociach domowych
katolikw (weselach, bankietach itp.), ale i muzycy zrzeszeni w cechu uzualistw (m.in.
w Krakowie) musieli wnosi specjaln opat za prawo do muzykowania u ydw.
Ciekawe rdo informacji o wystpujcych w muzyce miejskiej zestawieniach
instrumentw, preferowanym repertuarze, umiejtnociach muzykw (wrd nich czsto
dorabiajcych sobie piewem i gr akw) i ich rnego rodzaju przywarach stanowi
siedemnastowieczna poezja mieszczaska. Mona w niej znale z jednej strony akcenty
wyranej krytyki cudzoziemskich instrumentw przeciwstawianych swojskim,
z drugiej wiadectwa rozpowszechnienia w rodowisku mieszczaskim kompozycji
pochodzenia obcego, na co wskazuje choby popularny tytu zbioru wierszy Pieni, Tace
i Padwany.
4. Muzycy wdrowni i muzyka wiejska
Wanym
uzupenieniem
obrazu
ycia
muzycznego
siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej, tworzonego w gwnej mierze przez muzykw i zespoy majce niejako
instytucjonalne oparcie w dworach, kocioach, klasztorach, radach miejskich i cechach,
byy grupy wdrowne wpywajce na kultur muzyczn miast i wsi. W odniesieniu do tej
kategorii muzykw poszukiwania archiwalne niezwykle rzadko przynosz podane
efekty. Rybaci polscy, wdrowni piewacy i wesokowie, stojcy najniej w hierarchii
wczesnych muzykw, w zdecydowanej wikszoci pozostaj bezimienni. Wyjtkiem
potwierdzajcym regu jest Marcin Ziba, dziaajcy midzy 1620 a 1640 rokiem rybat
o piknym gosie i talencie poetyckim, ktry pono, cho otrzymywa propozycje staej
pracy na dworach magnackich, wola niedostatki i ndz, byle tylko zachowa
niezaleno, a wreszcie znaleziono go bez duszy w jakiej wiosce pod Krakowem.
Cennym rdem informacji o rybatach i duo wyej od nich stojcych w hierarchii
kantorach wiejskich szkek parafialnych, a take o uprawianej przez nich muzyce jest
literatura szlachecka i mieszczaska, w tym m.in. komedie rybatowskie. Jako przykad
moe suy komedia Albertus z wojny (1596), z ktrej dowiadujemy si, e w repertuarze
byy jeszcze w tym czasie utwory Fincka, nie wiadomo czy Heinricha czy Hermanna:
Jeszczem mu quatuor vocum parteski darowa,
Com sobie by z dawnych lat z Finka skomparowa (wyd. 2003, 37)
a take, i Bogurodzica stracia swoj funkcj hymnu rycerskiego:
Ju dzi o niej [Bogurodzicy] nie sycha, babom j oddali
W imi Boe, jamuny aby nie dawali.
Byoby miechu dosy, kto by wid do tego,
piewa Bogarodzic czasu wojennego (wyd. 2003, 55).
Z innych utworw mona wyczyta rozmaite opinie o poziomie wykonawczym wdrownych
muzykw, ktry pono pozostawia sporo do yczenia (jak informuje m.in. komedia Rybat
stary wdrowny dobrego bytu szukajcy z Patrami i Kantorami rozmawiajcy o delicjach
piewakw, kantorw i akw, opublikowana bez miejsca wydania w 1632 roku), oraz
o rywalizacji piewakw z rnych regionw Rzeczypospolitej (o ktrej mowa w komedii
Synod klechw podgrskich, odnoszcej si do synodu, ktry mia si rzekomo odby 10
stycznia 1607 roku). Rzadziej komedie przynosz charakterystyki rybatw, informacje
o uywanym przez nich instrumentarium oraz wykonywanym repertuarze. Takie
wiadomoci mona znale w komedii Jana C. opeskiego Colloquium Ianasa Knutla
(1633). Zawiera ona na przykad opis wdrownego kantora Gardoy, zapewne postaci
literackiej, ukazujcy w jaki sposb byli postrzegani przedstawiciele tej grupy muzykw
(Goos 1963, 7):
Rodem by ode Pschowa, umia gra na brzuchu,
Rad chodzi w farbowanym, baranim kouchu.

Paka olszowa w rku, a kijec za pasem,
To kiedy wic do karczmy przyszed zagra czasem,
A przytym jeszcze sobie w myczk wla ybury,
To rykn raz do dou, drugi raz do gry.
A si ludzie egnali od takiego beku,
Mwic: czy pono djabe siedzi w tym czowieku?
Z innego fragmentu tego utworu dowiadujemy si, e w repertuarze rybatowskim byy
zarwno utwory najwybitniejszych twrcw europejskich, m.in. ogromnie popularna
w Europie chanson Orlanda di Lasso Susanne un jour damour, o ktr prawdopodobnie
chodzi, gdy w Colloquium Ianasa Knutla mowa o realizowanej na regale transkrypcji
kompozycji okrelonej jako Zuzanka, jak i utwory pochodzenia ludowego, na przykad
pie (taniec) Na snopku w stodole (Goos 1963; Bobrowska 1977). Pokazuje to udzia
rybatw w procesie wymiany repertuaru midzy wsi, dworem i miastem. Jeeli chodzi
o instrumentarium, oprcz regau w omawianej komedii wzmiankowane s inne
instrumenty wykorzystywane przez wdrownych muzykw kornet i skrzypce.
Szczeglny typ muzyka wdrownego wyksztaci si na terenach zamieszkanych przez
Kozakw. Ludowi bajarze, lirnicy i bandurzyci, a niekiedy po prostu biorcy udzia
w wydarzeniach historycznych (zwaszcza wojnach) Kozacy tworzyli dumy, zwane te
pieniami kozackimi lub kozackimi psalmami, ktrych tematyk stanowiy opisy wojen,
bohaterskie czyny Kozakw, walki narodowowyzwolecze.
Staropolska literatura dostarcza take wielu innych informacji o yciu muzycznym
chopstwa w Rzeczypospolitej. Szczegln rol odgrywaa w nim karczma, bdca
gwnym miejscem zabaw wieniakw. Wacaw Potocki pisa w Ogrodzie fraszek o penych
piewu i gwaru karczmach: Cae dni, cae noce hucz w karczmach trele. W ten sposb
zdobywane informacje o muzyce chopskiej, jakkolwiek przekonuj o obecnoci muzyki
w yciu wsi (Bobrowska 1999 i inne prace), z pewnoci nie pozwalaj na poznanie jej
organizacji i form. Niekiedy jednak take w literaturze piknej znale mona wzajemnie
potwierdzajce si obserwacje, jak ta podana przez Jakuba Kazimierza Haura w jego
Skadzie abo skarbcu sekretw o ekonomiey z 1693 roku, e w gospodach grywao zwykle
dwch muzykantw, bo karczma ma mie muzyk zwyczajn, dud i skrzypka i zbliona
do niej z wydanego w 1696 roku Pocztu herbw szlachty Wacawa Potockiego: Chop nie
dba o herby. Byle w karczmie dudy albo gray serby. Badacze obyczajw staropolskich
przytaczaj jeszcze opisy wesel, zabaw sobtkowych oraz odbywajcych si podczas
odpustw i jarmarkw wystpw aktorw, kuglarzy i niedwiednikw, ktrym
towarzyszya haaliwa muzyka grana na dudach, szaamajach lub multankach, do czego

nawizuje przysowie: Niedwied zdech, wic o ziemi dudy i maltanki. O znaczeniu
dud i dudziarzy w kulturze staropolskiej szeroko pisze, wykorzystujc bogaty zasb rde
rnego rodzaju, Zbigniew Przerembski (2006).
Literatura
Anonim, Albertus z wojny, w: Wyprawa plebaska, Albertus z wojny, opr. A. Siciarek,
2003.
U. Augustyniak, Instrukcja Bogusawa Radziwia dla opiekunw crki, 1991.
U. Augustyniak, Wazowie i krlowie rodacy, 1999.
U. Augustyniak, Europejskie wzorce kultury dworskiej w realiach Rzeczypospolitej 1
poowy XVII wieku propozycje badawcze, 2000.
U. Augustyniak, Dwr i klientela Krzysztofa II Radziwia (1585-1640). Mechanizmy
patronatu, 2001.
K. Badecki, Literatura mieszczaska w Polsce w XVII wieku, 1925.
K. Badecki, Polska liryka mieszczaska, 1936.
K. Badecki, Polska fraszka mieszczaska, 1948.
M. Baaban, ycie prywatne ydw lwowskich na przeomie XVI i XVII wieku. Studyum
historyczne, 1905.
M. Baaban, ydzi lwowscy na przeomie XVI i XVII wieku, 1906.
M. Baaban, Zbytek u ydw polskich i jego zwalczanie, 1928.
J. Bartoszewicz, Cyprian ochowski, 1868.
I. Biekowska, Muzycy Lwa Sapiehy, 1998.
I. Biekowska, Muzyka Giovanniego Battisty Coccioli, 1999.
I. Biekowska, Relacja patron-artysta: Hieronim Florian Radziwi (1715-1760) i jego
muzyka, 2004.
I. Biekowska, Wstp w: Giovanni Battista Cocciola, Dziea zebrane, 20042.
M. Bizzarini, Marenzio: la carriera di un musicista tra Rinascimento e Controriforma,

1998.
M. Bizzarini, Luca Marenzio i jego kompozycje wieckie opublikowane po podry do
Rzeczypospolitej, 2003.
M. Bizzarini, Da Milano a Varsavia: Le musiche policorali di Pietro Lappi con dedica
a Sigismondo III (1605), 2012.
J.R. Bobrowska, Muzyka w literaturze mieszczaskiej XVII w., 1973.
J.R. Bobrowska, Kultura muzyczna w wietle literatury staropolskiej XVI i XVII wieku,
1977.
J.R. Bobrowska, Ludowa kultura muzyczna XVII-wiecznej Polski w wietle twrczoci
Wacawa Potockiego, 1989.
J.R. Bobrowska, Obraz kultury muzycznej XVII-wiecznej Polski w wietle twrczoci
Wacawa Potockiego, 1999.
J. Buba, A., Z. M.. Szweykowscy, Kultura muzyczna u pijarw w XVII i XVIII wieku, 1965.
L. Cairo, P. Quilici, Biblioteca Teatrale dal 1500 al 1700. La raccolta della Biblioteca
Casanatense, t. 1-2, 1981.
R. Casimiri, Musicisti dellordine Francescano dei Minori Conventuali dei sec. XV1-XVIII,
1939.
Z. Chaniecki, W sprawie kapeli Stanisawa Lubomirskiego i pocztkw opery woskiej
w Polsce, 1968.
Z. Chaniecki, Kapele janczarskie jako przejaw sarmatyzmu w polskiej kulturze muzycznej,
1971.
Z. Chaniecki, Nieznane kapele polskie z XVII i XVIII wieku, 1972.
Z. Chaniecki, Dyskantyci w kapelach polskich od XVI do XVIII wieku, cz. I: Pueri
cantores, 1973; cz. II: Discantistae castrati, 1974.
Z. Chaniecki, Organizacje zawodowe muzykw na ziemiach polskich do koca
XVIII wieku, 1980.
K. Chapowski, Ordynacja dworu Zygmunta III z 1589 roku, 2004.
S. Chodyski, Organy, piew i muzyka w kociele katedralnym wocawskim, 1902.

T. Chrzanowski, T. Maciejewski, Gradua karmelitaski z 1644 roku o. Stanisawa ze
Stolca, 1976.
J. Chwaek, Ksiga rachunkowa kapeli kolegiackiej w Sandomierzu, 1973.
J. Chwaek, Muzycy kapeli kolegiaty w Sandomierzu w latach 1682-1812, 1974.
A. Chybiski, Muzyka kocielna w Polsce, 1907.
A. Chybiski, Z poszukiwa historyczno-muzycznych w klasztorach krakowskich, 1909,
1910.
A. Chybiski, Materiay do dziejw krlewskiej kapeli rorantystw na Wawelu, cz. I: 15401624, 1910, autoreferat; cz. II: 1624-1694, 1911.
A. Chybiski, Notatki biograficzne o przeoonych kapeli rorantystw w XVII stuleciu,
1911.
A. Chybiski, Z dziejw muzyki krakowskiej. Przyczynek do historii organistw
i organmistrzw od XV do XVII wieku, 1914.
A. Chybiski, Daniel Fierszewicz. Przyczynek do dziejw muzyki krakowskiej w 2 polowie
XVII w., 1925.
A. Chybiski, Nowe materiay do dziejw krlewskiej kapeli rorantystw w kapeli
Zygmuntowskiej na Wawelu, 19252.
A. Chybiski, Przyczynki do historii krakowskiej kultury muzycznej w XVII i XVIII wieku,
19253, 1926.
A. Chybiski, Od Fierszewicza do Gorczyckiego. Z dziejw muzyki wawelskiej 1681-1697,
19262.
A. Chybiski, Muzycy woscy w krakowskich kapelach katedralnych (1619-1657), 1926,
1927.
A. Chybiski, Trzy przyczynki do historii muzyki w Krakowie w pierwszej polowie XVII w.,
19272.
A. Chybiski, Do historii woskich muzykw w Polsce, 1930.
A. Chybiski, Muzykanci miejscy w dawnej Polsce, 1931.
A. Chybiski, Stanisaw Sylwester Szarzyski, 1932.
A. Chybiski, Muzyka polska w dawnym Gdasku, 1933.
A. Chybiski, Sownik muzykw dawnej Polski do roku 1800, 1949.

A. Dacewicz, Franciszkaskie inwentarze muzyczne z II poowy XVII wieku, 2012.
J. Dugosz, rda do dziejw kapeli nadwornej Lubomirskich w latach 1595-1644, 1968.
J. Dugosz, Rachunki kapeli nadwornej ksicia Wadysawa Dominika Ostrogskiego
w latach 1635-1642, 1970.
Z. Dobrzaska-Fabiaska, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory
wokalno-instrumentalne, 1994.
S. Dudzik, Kultura muzyczna w kocioach diecezji wocawskiej i na dworze biskupim
w czasach Hieronima Rozraewskiego (1582-1600), 2007.
J. J. Dunicz, Adam Jarzbski i jego Canzoni e Concerti (1627), 1938.
W. Dyamentowski, Gody moskiewskie, wyd. A. Hirszberg, 1901.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, red. L. Grzebie,
1996.
Dzieje Pocka, red. A. Gieysztor, 21979.
P. Fabbri, Un soggiorno veneziano di Ladislao principe di Polonia: un incontro con
Claudio Monteverdi, 1982.
H. Feicht, Wojciech Dbocki, kompozytor religijny z pierwszej poowy XVII wieku, 1926;
przedruk 1980.
H. Feicht, Przyczynki do dziejw kapeli krlewskiej w Warszawie za rzdw
kapelmistrzowskich Marka Scacchiego, 1928, 1929; przedruk 1980.
H. Feicht, Kompozycje religijne Bartomieja Pkiela, 1980.
A. Filipczak-Kocur, Rozrzutny czy ubogi krl Wadysaw IV?, 2003.
R. Frydrychowicz, Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau und
Kunstdenkmler, 1905
M. Fuks, Muzyka ocalona: judaika polskie, 1989.
L. Gawroski, Muzyka religijna w Lublinie w latach 1574-1794, 1996.
E.L. Gerber, Historisches Lexikon der Tonknstler (1790-1792), t. 1,2, nowe wydanie, red.
O. Wessely, 1977.
E. Guszcz-Zwoliska, Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonw, 1988.

J. Goos, Tematy muzyczne w polskiej komedii rybatowskiej, 1963.
J. Goos, Tematy muzyczne w polskiej poezji mieszczaskiej, 1965.
J. Goos, Do historii kapel w dawnej Polsce, 1972.
J. Goos, J. Stszewski, Wstp w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku. Rkopis 127/56
Biblioteki Jagielloskiej, 1970.
A. Grabowski, Staroytnoci historyczne polskie, t. 1, 1840.
S.I. Grica, Dumy vydajueesja dostojanie ukrainskoj kultury, 1969.
L. Grzebie, J. Kochanowicz, Jezuickie bursy muzyczne (zarys problematyki badawczej),
2002.
L. Grzebie, J. Kochanowicz, Sownik jezuitw muzykw i prefektw burs muzycznych, w:
Jezuickie bursy muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku, 2002.
E. Hinz, Muzycy dziaajcy w opactwie cysterskim w Pelplinie, 1975.
R. Jackson, Marenzios Polish Sojourn and his Polychoral Motets, 1985.
R. Jackson, Marenzio, Poland and the late polychoral sacred style, 1999.
J. Janca, Zarys historii muzyki w klasztorze oliwskim w latach 1224-1831, 1991.
J. Janca, Oliwskie tabulatury organowe (ok. 1619 r.). Nowe rda do historii muzyki
w Gdasku i na Warmii, 1992.
B.K. Jankowska, Z tradycji muzycznych Torunia, 1980.
A. Jarzbski, Gociniec abo krtkie opisanie Warszawy, 1643, nowe wydanie, wyd. W.
Tomkiewicz, 1974.
J. Jasinovskij, Mi Schodom i Zachodom: ukranska muzika na ljachu vid serednovija
do rannonovitn go asu, 1997.
T. Jasiski, W poszukiwaniu ladw kompozytorskiej dziaalnoci Macieja Kazimierza
Sarbiewskiego, 2008.
T. Je, Kultura muzyczna jezuitw na lsku i ziemi kodzkiej (1581-1776), 2013.
M. Jochymczyk, ycie i dziaalno Damiana Stachowicza w wietle nowoodkrytej
dokumentacji, 2006.
M. Jochymczyk, Pietas & musica. Damian Stachowicz SchP. ycie i twrczo w kontekcie
epoki, 2009.
W. Kape, Organy i organici w krakowskich kocioach dominikanw, 1980.
W. Kape, Organy w dominikaskich kocioach prowincji litewskiej, 2000-2006 (www).
W. Kape, Organy w dominikaskich kocioach prowincji ruskiej, 2000-20062 (www).
W. Kmicic-Mieleszyski, Geneza Cribrum musicum, 1957.
J. Kochanowicz, Pocztki jezuickiej kapeli i bursy muzycznej w Krakowie, 2001.
J. Kochanowicz, Geneza, organizacja i dziaalno jezuickich burs muzycznych, w:
J. Kochanowicz, Przepisy dotyczce jezuickich burs muzycznych, w; Jezuickie bursy
muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku, 20022.
J. Kochanowicz, Sownik geograficzny jezuickich burs muzycznych, w: Jezuickie bursy
J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieniescy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000
a do roku 1821, t. 3 i 4, Pozna 1889, 1891.
Z. Kociw, Wstp w: Polsko-ormiaskie muzykalia, 1978.
J. Kowalczyk, W krgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, 1980.
J. Kowalczyk, W. Roszkowska, Teatr Jana Zamoyskiego Sobiepana, 1964.
S. Ledbetter, Luca Marenzio: New Biographical Findings, 1971.
Listy Krzysztofa Opaliskiego do brata ukasza, wyd. R. Pollak, 1957.
A. Leszczyska, Muzyka w Gdasku II poowy XVI wieku wobec przemian konfesyjnych,
2001.
A. Leszczyska, Johannes Celscher kompozytor rodkowoeuropejski, 2004.
A. Leszczyska, From Spi to Royal Prussia the Creative Development of Johannes
Celscher, 2005.
J. Lewaski, Virgilio Puccitelli e il suo teatro per musica, 1979.
K. Lipka, Grzmot po kociele, 1998.
S.H. Lubomirski, Rozmowy Artaksesa i Ewandra, wyd. R. Pollak, 1953.
W.Z. yjak, Organy i organmistrzowie w owiczu, 1982.
W.Z. yjak, Nieznane dzieje kapeli w Czerwisku nad Wis, 1985.

W.Z. yjak, Miscellanea fromborskie, 1986.
W.Z. yjak, Nieznany inwentarz warszawskiego konwentu augustianw, 1988.
W.Z. yjak, Organy w kocioach franciszkanw konwentualnych na terenie Maopolski,
1999.
W.Z. yjak, Organy w Diecezji Pockiej od XIV wieku do 1818 roku, 2005.
T. Maciejewski, Zasb utworw z ksig Archikonfraterni Literackiej w Warszawie 16681829, 1972.
T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliw kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku
w latach 1665-1684, 1976.
T. Maciejewski, Z przeszoci muzycznej owicza, 1978.
T. Maciejewski, Rkopisy muzyczne z biblioteki opactwa kanonikw regularnych
w Czerwisku, 1988.
T. Maciejewski, Antonin z Przemyla, 1990.
L. Mazepa, Dokumenty bractw muzycznych we Lwowie z XVI i XVII w., 1989.
L. Mazepa, ycie muzyczne dawnego Lwowa (XIII-XVI w.), 1997.
K. Mrowie, Katalog muzykaliw gidelskich, 1986.
K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 1-10, wyd. J. N. Bobrowicz, 1839-1846.
K. Niesioowski, Otia publica vix domestica, prnoty rne, publiczne, domowe, dawne,
pniejsze, teraniejsze..., 1743.
J. Nowak, Kapele muzyczne na dworze hetmana Adama Mikoaja Sieniawskiego i jego
ony Elbiety z Lubomirskich (1685-1729), 2003.
AJ. Nowowiejski, Pock. Monografia historyczna, 1931.
K. Ogier, Dziennik podry do Polski 1635-1636, oryginalny tekst aciski i przekad
polskojzyczny, tum. E. Jdrkiewicz, cz. I-II, 1950, 1953.
U. Oleksiak, Polska kapela krlewska w XVII wieku, 1979.
T. Olszewski, Materiay do historii muzykowania w kociele SS. Wizytek w Warszawie,
1972.
J. Ossoliski, Pamitnik, wyd. W. Czapliski, 1976.
M. Otap, Religijna kultura muzyczna na Warmii w latach 1466-1772, 1989.

A. Patalas, Twrczo kapelmistrzw polskich Wazw. A. Pacelli, G. F. Anerio, M.
Scacchi, 1998.
A. Patalas, W kociele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi. ycie, muzyka, teoria, 2010.
I. Pawlak, Kolegium mansjonarzy katedry gnienieskiej, 1981.
I. Pawlak, Mansjonarze katedry gnienieskiej, 19812.
I. Pawlak, Wykonawcy jednogosowych pieww liturgicznych w katedrze gnienieskiej od
XIV do pocztkw XIX wieku i ich ksztacenie, 1997.
R. Pelczar, Jezuickie bursy muzykw (bursae musicorum) diecezji przemyskiej w XVII
i XVIII wieku, 1998.
M. Perz, Kapela Zamoyskich i kolegiacka w Pilicy, 1964.
M. Perz, Ze studiw w bibliotekach i archiwach woskich (Dedykacje woskich dzie
muzycznych XVI i XVII w. Polakom), 1970.
M. Perz, Inwentarz przemyski (1677), 1974.
M. Perz, Na marginesie polskich inwentarzy muzycznych II po XVII wieku oraz traktatu
M.H. Schachta Musicus Danicus, 1977
M. Perz, ladem Adama z Wgrowca (zm. 1629), 1996.
D. Piramidowicz, Feniks wiata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne Kazimierza
Leona Sapiehy (1609-1656), 2012.
P. Podejko, Dawna muzyka polska na terenie dzisiejszego wojewdztwa bydgoskiego
i Pomorza Gdaskiego, 1960; przedruk 2001.
P. Podejko, Kapela wokalno-instrumentalna paulinw na Jasnej Grze, 1977.
P. Podejko, Kapela wokalno-instrumentalna w Lenej na Podlasiu w XVII-XIX wieku,
1979.
L. Podhorodecki, Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, 1982.
D. Popinigis, Muzyka w kociele w. Bartomieja w Gdasku na przeomie XVI
i XVII wieku w wietle rkopisu Ms. 4005 Biblioteki Gdaskiej PAN, 1983.
D. Popinigis, Muzyka Andrzeja Hakenbergera, 1997.
D. Popinigis, Rkopisy muzyczne gdaskiej proweniencji w berliskiej Staatsbibliothek

odnalezione uzupenienia siedemnastowiecznego repertuaru barokowego, 2000.
D. Popinigis, Zur Biographie von Diomedes Cato, 20002.
D. Popinigis, Z Gdaska do Kromierya, czyli o Heinrichu Dbelu i jego muzyce
skrzypcowej, 2003.
P. Poniak, Kanony Andrzeja Chyliskiego, prefekta muzyki w Padwie, na tle uczonej
muzyki w XVII-wiecznej Polsce, 2003.
J. Prosnak, Z dziejw staropolskiego szkolnictwa muzycznego, 1955.
Z. Przerembski, Dudy. Znaczenie instrumentu w kulturze staropolskiej, 2006.
B. Przybyszewska-Jarmiska, La corte reale dei Vasa a Varsavia come un centro
delleducazione musicale, 1997.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Nieznany zbir
instrumentalnych Marcina Mielczewskiego, 1998.
religijnych
utworw
wokalno-
B. Przybyszewska-Jarmiska, W poszukiwaniu dawnej wietnoci. Glosy do ksiki Anny

i Zygmunta Szweykowskich Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw(Krakw 1997),
19982.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka i finanse. Nieznane rda do dziejw ycia
muzycznego na dworze krlewskim polskich Wazw (I, II), 1999.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Annibale Stabile i pocztki woskiej kapeli Zygmunta III
Wazy, 2001.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka na dworach XVII-wiecznej Rzeczypospolitej.
Potrzeba czy zbytek?, 20012.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Missa super Iniquos odio habui warszawska msza
w formie echa Luki Marenzia?, 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzycy z Cappella Giulia i z innych rzymskich zespow
muzycznych w Rzeczypospolitej czasw Wazw, 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Z luteraskiego wyboru. Zachowany repertuar wokalnoinstrumentalnej muzyki religijnej kapelistw polskich Wazw, 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, On the trail of Luca Marenzios works composed in Poland:
Missa super Iniquos odio habui, 2005.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Woskie wesela arcyksit z Grazu a pocztki opery

w Polsce, 2005.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyczne dwory polskich Wazw, 2007.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka pod patronatem polskich Wazw. Marcin
Mielczewski, 20111.
B. Przybyszewska-Jarmiska, rda do dziejw muzyki na dworach polskich Wazw ze
zbiorw Zamku Skokloster (Szwecja), 20112.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Applausus musicalis (Braniewo 1615) Severina Mllera.
O szcztkowo zachowanym jedynym znanym zbiorze maogosowych koncertw
kocielnych wydanym w Rzeczypospolitej, 2012.
A. S. Radziwi, Pamitnik o dziejach w Polsce, t. 1-3, tum. z aciny i opr. A. Przybo, R.
elewski, 1980.
H. Rauschning, Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig, 1931.
K. Reinhard, Albert Bobovsks Aufzeichnungen trkischer Musik als geschichtliche Quelle,
1978.
J. Reiss, O rybatach i kantorach w dawnej Polsce, 1928.
S. Rinaldi, Musicisti dellOrdine Francescano dei Minori Conventuali dei sec. XVI-XVII,
cz. I i II, 1939.
W. Roszkowska, Diariusz ycia teatralnego na dworze Jana III Sobieskiego. Prba
rekonstrukcji, 1969.
W. Roszkowska, Kapelici krla Jana, 1974.
M. Roek, Uroczystoci w barokowym Krakowie, 1976.
M. Roek, Katedra wawelska w XVII wieku, 1980.
A. Ryszka-Komarnicka, Alessandro Scarlattis S. Casimiro Re di Polonia, 2000.
W. Sandelewski, Giulio Cesare Gabussi a kapela Zygmunta III w latach 1596-1602, 1963.
H.
Seifert,
Polonica-Austriaca.
Schlaglichter
Musikbeziehungen vom 17. bis 19. Jahrhundert, 2004.
auf
polnisch-sterreichische
J. Skoczek, Cech muzyczny lwowski w XVI i XVII wieku, 1929.

M. Smolarski, Dawna polska w opisach podrnikw, 1946. [J. Sobieski] Instrukcya
Jakba Sobieskiego kasztelana krakowskiego, ojca krla Jana III. dana panu
Orchowskiemu ze strony synw, wyd. L.A. Jucewicz, 21840.

A. Sotan, Muzycy warszawscy w latach 1583-1655, 1985.
Z. Stszewska, Tabulatura lutniowa nr 1985 Biblioteki im. opaciskiego w Lublinie,
1980.
A. Sutkowski, Nieznane polonika muzyczne z XVI i XVII wieku, 1960.
K. Swaryczewska, Kapele, 1964.
D. Szlagowska, Music in Gdask under the Vasa Dynasty, 1996.
D. Szlagowska, Bernardino Borlascas Compositions Dedicated to the Gdask Senate,
2004.
D. Szlagowska, Repertuar muzyczny z siedemnastowiecznych rkopisw gdaskich, 2005.
A. Szweykowska, Pocztki krakowskiej kapeli katedralnej, 1959.
A. Szweykowska, Kapela krlewska Jana Kazimierza w latach 1649-1652, 1968.
A. Szweykowska, Przeobraenia w kapeli krlewskiej na przeomie XVI i XVII wieku,
19682.
A. Szweykowska, Notatki dotyczce kapeli krlewskiej w XVII wieku, 1971.
A. Szweykowska, Wkad jezuitw w kultur muzyczn Rzeczypospolitej w XVII wieku,
1993.
A. Szweykowska, Cz pierwsza: Muzycy, w: A. i Z. M. Szweykowscy, Wosi w kapeli
krlewskiej polskich Wazw, 1997.
Z. M. Szweykowski, Franciszek Lilius i jego twrczo na tle wczesnego baroku w Polsce,
1960.
Z. M. Szweykowski, Sylwetka kompozytorska Damiana Stachowicza (1658-1699), 1962.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Maciej Wronowicz, Koncerty wokalno-instrumentalne, 1965.
Z. M. Szweykowski, Nieznana twrczo Marcina Kreczmera (1631-1696), 1965.
Z. M. Szweykowski, Kilka uwag o twrczoci mszalnej Giovanni Francesco Aneria
zwizanej z Polsk, 1972.
Z. M. Szweykowski, Jan Brant (1554-1602) i jego nowo odkryta twrczo muzyczna, 1973.
Z. M. Szweykowski, Musica moderna w ujciu Marka Scacchiego, 1977.
R. Szyszko, Muzyka weselna w dawnym Gdasku, 1992.

J. wieboda, Pijarski orodek muzyczny w Rzeszowie XVII i XVIII wieku, 1993.
R. witochowski, Tradycje muzyczne zakonu kaznodziejskiego w Polsce (cz. I-IV), 1963,
1964
R. witochowski, Kapela OO. Dominikanw w Gidlach, 1973.
K. Targosz, Dwr krlowej Marysieki Sobieskiej ogniskiem recepcji teatru francuskiego,
1995.
K. Targosz, Michelangelo i Vincenzo m. Galilei jako muzycy dziaajcy w Rzeczypospolitej,
2003.
K. Targosz-Kretowa, Teatr dworski Wadysawa IV (1635-1648), 1965.
M. Toffetti, Da Milano a Varsavia: di nuovo su Giulio Cesare Gabussu e altre presenze
italiane nella Polonia del primo Seicento, 2012.
W. Tomkiewicz, Wizie kardynaa. Niewola francuska Jana Kazimierza, 1957.
W. Tomkiewicz, Adam Jarzbski jako serwitor krlewski, 1967.
S. Tomkowicz, Do historii muzyki w Krakowie, 1907.
J. Trilupaitien, Nieznany XVII-wieczny rkopis z Kro, 1993.
J. Trilupaitien, Jzuit Muzikin Veikla Lietuvoje, 1995.
J. Trilupaitien, Niektre cechy ycia muzycznego w dawnej Litwie, 1998.
J. Trilupaitien, Rkopis Sapiehw obraz muzyki barokowej w rodowisku wileskich
bernardynw w XVII wieku, 1999.
W. Wgrzyn, Muzykalia w inwentarzach mieszczaskich z XVI-XVII w., 1971.
P. Widawski Wyk, Exorbitantiae, albo O rzeczach w kadym krlestwie [...] szkodliwych,
1603 (jako Lekarstwo na uzdrowienie Rzeczypospolitej, 1640, 1649).
E. Witkowska-Zaremba, Galilei Vincenzo, 1987.
A. M. Wyrwa, Glosa do biogramu Adama z Wgrowca (Margonina) w wietle zapisek
nekrologicznych, 1998.
M. Zachara, T. Majewska-Lancholc, Instrukcja Krzysztofa II Radziwia dla syna Janusza,
1971.
S. Zaski, Jezuici w Polsce, t. 1-5, 1900-1906.
W. Zientarski, Z dziejw katedralnej kapeli muzycznej w Gnienie, 1966.

W. Zientarski, Muzycy gnieniescy XV-XVI1 w., 1984.
J. ak, Badania nad lutni i muzyk lutniow. Perspektywy, 1991.
A. rawska-Witkowska, Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, 1997.
II. NAUKA MUZYKI W SZKOACH

OGLNOKSZTACCYCH I WYSZYCH
UCZELNIACH, ZAWODOWE KSZTACENIE
MUZYCZNE
1. Szkoy przykocielne rnych wyzna, bursy muzyczne przy kolegiach jezuickich, kolegia
pijarw, 2. Gimnazja, 3. Wysze uczelnie, 4. Kapele dworskie i kocielne, 5. Cechy miejskie
Ksztacenie muzyczne w szkoach oglnoksztaccych na poziomie elementarnym
i rednim obejmowao elementy teorii oraz praktyczn nauk piewu, w szkoach
wyszych natomiast koncentrowano si na teorii muzyki traktowanej jako cz
quadrivium. Wyksztacenie zawodowe muzycy zdobywali przede wszystkim w kapelach
dworskich lub kocielnych, w jezuickich bursach muzycznych i pijarskich kolegiach,
a take w cechach miejskich. W rzymskokatolickich szkoach przykocielnych
i przyklasztornych, a take w szkoach miejskich zwizanych ze wityniami rnych
wyzna najwiksze znaczenie przypisywano praktycznym umiejtnociom, przede
wszystkim piewaczym, z uwagi na ich zastosowanie w liturgii. W rnym stopniu
doceniano natomiast rol muzyki w procesie wychowawczym. Spord uczonych jej
pozytywne funkcje w tym zakresie dostrzega, antycypujc postulaty dziaaczy
owieceniowych, profesor Akademii Krakowskiej Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1626).
W Przydatkach do Polityki Arystotelesowej (Krakw 1605) zamieci on m.in. takie sowa:
Muzyka te wiczenie modzi jest potrzebne, bo jako do astronomiej oczy s
stworzone, tak uszy do pieniw i muzyki suchania. Muzyka czyni rekreacj
abo odpoczynek uczciwy, odnawia umysy spracowane, co widziemy w tych,
ktrzy ciko dwigaj; piewaniem lejsz prac maj, bo pieniem
i piewaniem ciesz si i zapominaj prcej i ciaru; dlaczego te ludzie
w smutku muzyki uywaj. Do zdrowia te ciaa i duoci potrzebna [...]
A nawicej cieszy tych, ktrzy si bawi naukami, bo duchy osabiae
wznieca, siy pobudza, umys strapiony prac ochadza, tskno uczenia si

odejmuje i gadzi (Petrycy 1956, 470).
Istotne znaczenie przypisywali muzyce take protestanci. O jej wyjtkowej roli
w wychowaniu przekonany by bowiem ju Marcin Luter (jest bardzo prawdopodobne, e
jego pogldy wpyny na mylenie Sebastiana Petrycego). W konsekwencji nauka muzyki
i muzykowanie miay znaczny udzia w programach ewangelickich (luteraskich), ale
take ewangelicko-reformowanych szk i gimnazjw akademickich dziaajcych
w Prusach Krlewskich oraz w gimnazjum braci czeskich w Lesznie. Kwestie zwizane
z ksztaceniem muzycznym w szkolnictwie ariaskim (braci polskich), przede wszystkim
w szkole w Lewartowie, ktra upada po mierci jej zaoyciela, Wojciecha z Kalisza,
w 1598 roku, oraz w synnej Akademii Rakowskiej, nie zostay dotd opracowane.
Niewtpliwe jest jednak, e muzyka w programach tych uczelni bya obecna, a w
szczeglnoci, e modzie ariaska uczya si piewania psalmw. Nauka psalmw
i innych pieww liturgicznych naleaa take do obowizkw uczniw ze rodowisk
prawosawnych, unickich i ormiaskich oraz modziey ze szk utrzymywanych przez
gminy ydowskie.
Wanym rdem informacji o metodach nauczania zasad muzyki w XVII wieku,
zapewne gwnie w rodowiskach katolickich, jest pierwszy podrcznik muzyczny
w jzyku polskim opublikowana w Krakowie w 1647 roku przez Jana Aleksandra
Gorczyna Tabulatura muzyki abo Zaprawa muzykalna wedug ktrej kady, gdy tylko a b
c zna bdzie, moe si bardzo prdko nauczy piewa i na wszelakich instrumentach, to
jest: na skrzypcach, klawikordzie i inszej muzyce z not gra. Niewielka ksieczka zawiera
przedstawione w formie katechizmu podstawowe zasady muzyki, a take szereg
przykadw utworw uwaanych przez autora za polskie. Podrczniki w jzyku aciskim,
majce za gwny cel podniesienie, poprzez ksztacenie modziey w szkoach parafialnych
i klasztornych, a take w jezuickiej Akademii Wileskiej, poziomu piewu kocielnego,
pisali take Szymon Starowolski i Sigismundus Lauksmin vel Lauxmin (zob. cz druga,
rozdz. III: Pimiennictwo teoretyczno-muzyczne).
Zorganizowane ksztacenie muzyczne dzieci i modziey w Rzeczypospolitej dotyczyo
wycznie chopcw (co do ksztacenia dziewczt znane rda milcz, chocia informuj
o muzykowaniu domowym i quasikoncertowym, niekiedy na wysokim poziomie, bogatych
mieszczek czy przedstawicielek rodw magnackich i szlacheckich, a take o muzycznych
kwalifikacjach niektrych zakonnic). Odbywao si ono: 1) w szkoach przykocielnych
w rodowiskach rnych wyzna (w rodowisku katolickim wyrni mona szkoy
katedralne, kolegiackie, parafialne, przyklasztorne, a wrd nich jezuickie bursy
muzyczne i kolegia pijarw, w rodowiskach protestanckich szkoy przykocielne,
w rodowisku prawosawnym szkoy przycerkiewne i brackie oraz analogiczne szkoy

w innych grupach wyznaniowych, 2) w szkoach rednich lub pwyszych wieckich
i zwizanych z kocioami rnych konfesji na przykad w katolickich Szkoach
Nowodworskich, w luteraskich i ewangelicko-reformowanych gimnazjach, zwanych te
akademickimi, w Prusach Krlewskich, w gimnazjum braci czeskich w Lesznie, akademii
ariaskiej w Rakowie, w prawosawnym Kolegium Kijowsko-Mohylaskim w Kijowie, 3)
w wyszych uczelniach w Akademii Krakowskiej, Akademii Zamojskiej, w jezuickiej
Akademii Wileskiej, 4) w kapelach dworskich i kocielnych, 5) w cechach miejskich.
1. Szkoy przykocielne rnych wyzna, bursy muzyczne

przy kolegiach jezuickich, kolegia pijarw
W oglnoksztaccych szkoach przykocielnych o poziomie elementarnym nauka
muzyki bya jednym z wikszej liczby realizowanych przedmiotw. Uczniowie, do ktrych
obowizkw w okresie uczszczania do szkoy naleao piewanie w kociele (w
rodowiskach prawosawnym i unickim w cerkwi) podczas mszy, po ukoczeniu nauki
mogli powici si rnym, niezwizanym z muzyk profesjom. W wypadku burs
jezuickich szkolenie muzyczne stanowio gwny przedmiot nauki i miao na celu
przygotowanie uczniw do zawodu muzyka, przy czym zdobywane umiejtnoci moliwie
szybko starano si wykorzystywa w ramach liturgii, a take w rnych imprezach
religijnych i szkolnych organizowanych w kolegiach. Zawodowe wyksztacenie muzyczne
w ostatnich dekadach XVII wieku mona byo zdoby take w kolegiach pijarw.
W szkoach katedralnych, kolegiackich i parafialnych nauczycielami muzyki byli
kantorzy. Uczyli oni na elementarnym poziomie teorii muzyki, a gros czasu powicali
wiczeniom praktycznym pozwalajcym przygotowa dzieci do wykonywania podczas
naboestw chorau rzymskiego. Z uczniw te tworzono zespoy wokalne (scholae
cantorum), a spord starszej, dobrze ju przygotowanej modziey powoywano take
stae, opacane zespoy, ktrych zadaniem byo wspomaganie kantora oraz piewanie
chorau, a niekiedy take utworw wielogosowych podczas okrelonych wit.
Dostpne w literaturze muzykologicznej informacje o konkretnych kantorach
i dziaalnoci muzycznej w szkoach przykocielnych maj charakter przypadkowy. Nie
mona z nich zbudowa spjnego obrazu prowadzonej nauki nawet w wypadku szk
zwizanych z katedrami. Spord szeregu cytowanych w pimiennictwie muzykologicznym
wyrywkowych informacji o kantorach i ich zadaniach w szkoach przykocielnych podajmy

dla przykadu kilka. W szkole przy katedrze we Wocawku w drugiej poowie XVII wieku
dziaali jako kantorzy: Balcer, zwany Baltazarowiczem, Mateusz Szarecki, Wojciech Zawa
i inni. W krakowskiej szkole wawelskiej do obowizkw kantorw (wedug regu z 1670
roku) naleao wypisywanie na tablicy w kad sobot po poudniu introitu mszy albo
responsorium, odpowiedniego na przypadajce wito, oraz codzienne odpiewywanie ich
z ca szko, a ponadto wykad na temat zasad muzyki, zwaszcza o kluczach i tonach
solmizacyjnych, ktre ucze utrwala z pomoc pogldowej rki Gwidona. Ju poza
programowymi zajciami, najczciej w soboty w okresie wczesnozimowym, kantor uczy
chopcw pieni boonarodzeniowych. Zapewne pomaga rwnie przygotowywa
inscenizacje lub dialogi wykonywane przez modzie podczas obchodu domw
z noworocznymi yczeniami, czyli majcym charakter zarobkowy koldowaniem. Kantor
z kolei mia prawo do wybierania koldy, czyli datkw z obchodu domw w parafii,
w okrelonym czasie (w Krakowie na przykad, w zalenoci od szkoy przykocielnej,
z ktr by zwizany, na Boe Narodzenie, na Wszystkich witych, na Trzech Krli, na
witego Marcina lub w innych terminach). Towarzyszyli mu uczniowie, zapewne ze
piewem. Z kolei zgodnie z rozporzdzeniami kanclerza i hetmana wielkiego koronnego
Stanisawa kiewskiego z 1620 roku w szkole parafialnej przy ufundowanym przez
niego kociele w kwi kantor mia nie tylko ksztaci uczniw w piewie jednogosowym,
ale osobno uczy chopcw dysponujcych lepszymi gosami, ktrzy mieli, obok kantora
i trzech piewakw wieckich, piewa w zespole wykonujcym muzyk polifoniczn.
W 1691 roku nowy dziedzic kwi, Jan III Sobieski, kaza wyposay szkoln grup
dyszkantystw w instrumenty smyczkowe oraz puzany, tubmaryny i kornety. Zdolniejsi
uczniowie mieli, bowiem, by ksztaceni nie tylko w piewie, ale i w grze na
instrumentach.
Kwestie organizacji nauki w szkoach przykocielnych cigle pozostaj sabo
przebadane. By moe dalsze prace rdowe pozwol zweryfikowa czsto intuicyjne sdy
o poziomie, z pewnoci zrnicowanym, poszczeglnych szk. Niestety wiadectw
z epoki, jakie znajdujemy w dostpnej dzi literaturze, jest na tyle niewiele, e trudno na
ich podstawie wyrobi sobie jednoznaczny pogld na ten temat. Co do szk
przykocielnych w maych miejscowociach i na wsiach poziom ksztacenia by zapewne
z reguy bardzo niski, a znany z siedemnastowiecznej literatury stereotyp kantora z takich
orodkw to nieuk i pijak. Inaczej sprawa wygldaa w szkoach przy katedrach oraz przy
duych kocioach w bogatszych miastach, gdzie odpowiednie wadze sprawoway nadzr
nad ksztaceniem i dbay o kwalifikacje kantorw i wspomagajcych ich (w wypadku szk
rzymskokatolickich i protestanckich) organistw. Take w ramach tej kategorii
wspczeni wyrniali jednak szkoy o wyszym i niszym poziomie. Szczeglnie dobre

wyksztacenie muzyczne zapewniaa pono szkoa przy katedrze krakowskiej, ktr
Hieronim Baliski, w pisanym w 1598 roku dzieku De educatione pueri poleca takimi
sowy: radz da go [syna] do szkoy dobrej w Krakowie midzy aki, aby nie tylko nauce,
ale i subie boej przywyka po spou i jednako z inszymi tak modlitwom kocielnym, jako
i mianowicie piewaniu kocielnemu nie tylko prostemu, ale i figurowanemu, bo to jest
scopus principalis educationis czowieka chwaa Boa, ktrmy Panu Bogu z wszytkiej
chci powinni, a ch wiksza pokazuje si w graniu i piewaniu, jako przykad tego mamy
w Dawidzie (Dwa pedagogiczne traktaty, 1911, 334-335).
Ale szkoy przykocielne o wysokim poziomie ksztacenia muzycznego znajdoway si
nie tylko (a moe nawet nie przede wszystkim) w rodowiskach katolickich. Praktyczna
umiejtno piewu oraz znajomo podstaw teorii muzyki to umiejtnoci, jakich uczono
modzie luterask i kalwisk. Wrd najwyej cenionych przykocielnych szk
protestanckich bya midzy innymi luteraska szkoa przy kociele NMP w Gdasku.
Nauk piewu prowadzono take w szkoach elementarnych w rodowiskach innych
konfesji protestanckich. Naleaa ona te do programu ksztacenia modziey
prawosawnej i unickiej, uczcej si na podstawowym poziomie w szkoach
przycerkiewnych i brackich, a take ormiaskiej i ydowskiej. Trzeba jednak stwierdzi,
e zawarta w pimiennictwie naukowym wiedza na temat warunkw i metod uczenia
muzyki w szkoach w tych rodowiskach wyznaniowych i etnicznych na terenie
Rzeczypospolitej jest znikoma. Lepsze poznanie tych problemw pozostaje zatem
postulatem badawczym.
Wracajc do szkolnictwa katolickiego trzeba podkreli szczegln rol
w upowszechnianiu wyksztacenia muzycznego, jak w XVII wieku odegrali jezuici.
W pocztkowym okresie dziaalnoci Towarzystwa Jezusowego w Rzeczypospolitej
obowizywa ich zakonny przepis zabraniajcy uprawiania muzyki w kociele. Proby
dziaajcych w Polsce i na Litwie, a take w zdominowanych przez protestantw krajach
niemieckich, jezuitw kierowane do ich wadz w Rzymie o zmian tej reguy,
argumentowane yczeniami wiernych, ktrzy wobec braku pieww podczas mszy gotowi
pono byli chodzi do innych kociow katolickich, a nawet innowierczych, doprowadziy
do zagodzenia zakazu. Muzyka moga by w wityniach wykonywana, ale przez
wieckich. Sami jezuici w krajach zaliczanych przez wadze zakonne do zagroonych
herezj, a wic i w Rzeczypospolitej, na mocy zasady przyjtej jeszcze w latach 70.
XVI wieku mogli wykonywa w kociele piew jednogosowy, ale i to zezwolenie z czasem
cofnito. Czonkowie Towarzystwa bywali jednak nauczycielami muzyki, a umiejtnoci
muzyczne brali niekiedy pod uwag przy przyjciach do tego zakonu osb spoza szlachty.
T praktyk potwierdza, co prawda pochodzca ju z XVIII stulecia, przedstawiona

w Opisie obyczajw za panowania Augusta III, opinia Jdrzeja Kitowicza: Z plebejuszw
kto by przyjty [do jezuitw] z samego rozumu, musia w nim bardzo nad innych celowa
[...] albo by jakim artyst, na przykad muzykantem, gdy majc wszdzie po kolegiach
kapele, chcieli, eby ksidz prefekt bursy (tak nazywali zgromadzenie swoich muzykw)
rozumia si na muzyce i nie by tylko pro forma prefektem (Kitowicz 1985, 77). Nie
bezzasadne bdzie tu przypomnienie, i znane s wane historycznie kompozycje jezuitw
z prowincji polskiej i litewskiej, ktre wiadcz, e w Rzeczypospolitej zdarzay si
odstpstwa od zakonnych zakazw nieangaowania si w uprawianie muzyki. Generalnie
jednak opraw muzyczn w kocioach jezuickich zajmowali si wieccy, w gwnej mierze
ksztaceni w zakadanych przy kolegiach bursach dla ubogiej modziey, ktre od drugiej
dekady XVII wieku przeksztacano w bursy muzyczne. W organizacji i rozprzestrzenianiu
burs muzycznych, nie bez powodu porwnywanych do woskich konserwatoriw (w
XVII wieku ksztaciy si tam przede wszystkim sieroty), szczegln rol odegra ks.
Stanisaw Karnicki (1613-1691), ktry porzdkowa sprawy finansowe i organizacyjne
oraz zakada chry i zespoy instrumentalne w szeregu orodkw: w Krakowie przy
kociele w. w. Piotra i Pawa (1646-49, 1676-81), Lublinie (1654-56, 1663-66), Toruniu
(1672-75) i Gdasku (1683-86), a w Jarosawiu, gdzie by rektorem (1658-61, 1668-71),
w 1669 roku zaoy burs wraz z zespoem wokalnym i instrumentalnym oraz zainicjowa
regularne przygotowywanie przedstawie pasyjnych. Aktywnie popiera dziaalno burs
muzycznych w Rawie, Bydgoszczy, Kaliszu i Gdasku ks. Kasper Piski (1639-1701),
a spord innych licznych czonkw Towarzystwa zaangaowanych w organizowanie
szkolnictwa muzycznego take dziaajcy w Krakowie ks. Franciszek Iworski (1647-1710).
Efektem stara prowincjonalnych wadz Towarzystwa Jezusowego w Rzeczypospolitej
i poszczeglnych zakonnikw byy coraz liczniejsze w XVII wieku bursy muzyczne.
Utworzono je przy niemal kadym z kilkudziesiciu wwczas kolegiw (do najbardziej
znaczcych naleay te zaoone w Krakowie, Poznaniu, Lublinie, Putusku, Braniewie,
Wilnie, Niewieu, Lwowie, Jarosawiu). Naley jednak pamita, e dziaalno
niektrych kolegiw i burs przy nich istniejcych bya zakcana i przerywana zwaszcza
w Prusach Krlewskich i w Inflantach przez zatargi wyznaniowe, dziaania wojenne czy
klski ywioowe. Zrnicowany by te zarwno czas zaoenia i okres istnienia, jak
wielko i poziom burs przy kolegiach w rnych orodkach Rzeczypospolitej. Stan
przebadania rde odnoszcych si do poszczeglnych instytucji tego typu jest nadal
niedostateczny, cho w ostatnich latach szczegowe prace zostay podjte (m. in. Pelczar
1995 i 1998; Grzebie, Kochanowicz 2002; Kochanowicz 2002; 20022; 20023).
Zadaniem burs muzycznych byo nauczy muzyki tak, aby chopcy mogli wystpowa
w kociele oraz podczas uroczystoci w kolegium i piknem wykonywanej muzyki

przyciga wiernych do wityni, a uczniw do szkoy. Przez sze lat uczniowie mieli
zapewnione przez zakon pene utrzymanie wyywienie, ubranie, opiek lekarsk,
moliwo uczszczania do szkoy publicznej. W cigu pierwszych trzech lat realizowali
program, ktry obejmowa nauk piewu i gry na rnych instrumentach oraz teori
muzyki i kompozycj. Przez nastpne trzy lata chopcy pozostawali w bursie. Nadal
uczestniczyli w uroczystociach kocielnych i w yciu muzycznym uczelni oraz
przekazywali nabyte umiejtnoci nowo przyjtym uczniom, spacajc w ten sposb dug
wobec kolegium. Po szeciu latach modzi muzycy mogli opuci burs. Podejmowali
wwczas prac w charakterze organistw kocielnych, kapelistw lub nauczycieli
dworskich czy kocielnych. Mogli uczy w szkoach parafialnych lub pozosta w bursie,
teraz ju otrzymujc wynagrodzenie. Nierzadko te decydowali si na wstpienie do
zakonu, co pomimo niskiej kondycji posiadane wyksztacenie umoliwiao. Czas
szkolenia i warunki finansowe mogy by inne w tych wypadkach, gdy do burs
przyjmowani byli chopcy, ktrzy ju wczeniej zdobyli pewne umiejtnoci muzyczne.
Obok jezuickich od drugiej poowy XVII wieku bardzo istotne znaczenie w praktycznym
(take zawodowym) muzycznym ksztaceniu modziey miay kolegia pijarskie (pierwsi
pijarzy sprowadzeni zostali do Rzeczypospolitej w 1648 roku i zaoyli klasztory
w Warszawie i Podolicu na Spiszu). Przygotowyway one muzykw nie tylko nalecych
do zakonu, ale take duchownych parafialnych oraz modzie wieck (Buba,
Szweykowska, Szweykowski 1965; Zazulski 1973; Jochymczyk 2006). Od 1662 roku
profesjonalni muzycy ksztaceni byli w kolegium w Rzeszowie. Z nazwiska znani s jako
tamtejsi nauczyciele muzyki przybyli z Podolica Szymon Hasek, Piotr Kaspar
Niegorzowicz, Marcin Micha Bitner i Mateusz Woszczynowicz. W szkole muzycznej
w Rzeszowie z wszelkim prawdopodobiestwem ksztaci si, zapewne jeszcze przed
wstpieniem do zakonu (co nastpio w 1675 roku) zwizany nastpnie z kolegiami
w Podolicu, Prievidzy, Warszawie i owiczu, znany kompozytor Jan Stachowicz, czyli o.
Damian. W 1668 roku pijarzy przybyli do owicza i wkrtce podjli ksztacenie m.in.
muzykw kolegiackich (wiadomo na przykad, e kanonik owicki Jan ugowski
ufundowa nawet stypendia dla klerykw lub kapanw kolegiaty na nauk muzyki
w szkole pijarw). Z pewnoci ksztacenie muzyczne odbywao si take w najstarszych
kolegiach na terenie Rzeczypospolitej, a wic w Warszawie (tu od 1682 roku potwierdzone
jest zaangaowanie w nauk muzyki Stachowicza, a od 1691 przybyego z owicza brata
Kacpra od w. Andrzeja) i w Podolicu, oraz w Chemie, Waru i innych
miejscowociach.
2. Gimnazja
W rodowiskach rnowierczych muzyki uczono take w gimnazjach akademickich,
jakie mieciy si w trzech najwikszych miastach Prus Krlewskich: Gdasku, Elblgu
i Toruniu, jak rwnie w wielkopolskim Lesznie. Program tych pwyszych uczelni
obejmowa nauk piewu, gry na instrumentach oraz teorii muzyki (Niemller 1969;
Mokrzecki 1972; Salmonowicz 1973; Pawlak 1985; Mokrzecki 1995). W podstawowym
zakresie do zaliczenia tych przedmiotw zobowizani byli wszyscy uczniowie.
Z poznanych dotd rde wiadomo, e w Toruniu w XVI wieku i w I po. nastpnego
stulecia muzyka zajmowaa przecitnie jedn godzin tygodniowo we wszystkich klasach.
Dodatkowo odbyway si prby chru i zespow instrumentalnych. W Gdasku w tym
okresie byy trzy lub cztery godziny zaj z muzyki tygodniowo, ograniczone w II poowie
XVII wieku do dwch godzin, gwnie w klasach modszych. Ograniczono te wwczas
wykady z teorii muzyki na rzecz czstszego udziau uczniw w prbach zespow.
Z gimnazjum w Elblgu zachowa si rozkad zaj tylko z 1696 roku, w ktrym udzia
muzyki by jeszcze mniejszy. Praktyka jednak w cigu XVII wieku musiaa by inna,
skoro uczniowie, przygotowywani przez kantora, wspomaganego przez pre-ceptora,
nauczycieli niszych klas i organist z kocioa NMP, piewali w szkolnym chrze i grali
w zespoach instrumentalnych. Takie zespoy dziaay we wszystkich pruskich gimnazjach
akademickich. Uczestniczyy one w uroczystociach gimnazjalnych i religijnych, a take
wystpoway w domach mieszczaskich, co przynosio studentom pewne korzyci
materialne. Na stanowiska kantorw i nauczycieli muzyki w tych uczelniach angaowano
nierzadko znanych muzykw i kompozytorw. Kantorzy w hierarchii szkolnej zajmowali
zreszt wysokie miejsce, po profesorach klas akademickich, a przed nauczycielami klas
niszych. Do ich obowizkw naleao m.in. przygotowywanie modziey do wykonywania
muzyki w kocioach podczas liturgii. W Gdasku uczniowie gimnazjum wystpowali
przede wszystkim w kociele w. Trjcy i Mariackim, w Toruniu w. Jerzego
i Mariackim, w Elblgu Mariackim. Z gdaskim gimnazjum jako kantorzy i organici
zwizani byli m.in.: Gregor Linde, Kaspar Frster st., Thomas Strutz, Michael Conovius
i Johann Fabricius (ten ostatni uczy take w gimnazjum w Elblgu).
Podstaw nauczania teorii muzyki w wymienionych szkoach byy gwnie podrczniki
niemieckie wydane w XVI stuleciu, a wrd nich Musica Nicolausa Listeniusa i Musicae
institutiones Othmara Lusciniusa (pierwszy uywany rwnie w Akademii Krakowskiej,
drugi rozpowszechniony w caej Rzeczypospolitej), a take Compendiolum musicae pro
incipientibus Heinricha Fabera, popularny w XVII wieku w przerbce Melchiora Vulpiusa
(Musicae compendium Latino Germanicum, Jena 1608).

W wieckich szkoach rednich w rodowiskach katolickich, a wrd nich w krakowskich
Szkoach Nowodworskich, zmodernizowanej szkole Lubraskiego czy zaoonym przez
Stanisawa Lubomirskiego Gimnazjum Sierakowskim, gwny nacisk kadziono na
nauk spekulatywnej teorii muzycznej. Organizacja ksztacenia muzycznego w tych
szkoach, podobnie jak w szkoach rednich innych konfesji chrzecijaskich, nie zostaa
jednak dotd w sposb wystarczajcy przebadana i przedstawiona w literaturze.
Na Ukrainie szczeglne znaczenie edukacyjne i szerzej kulturotwrcze miao
dziaajce od 1632 roku w Kijowie zaoone przez Piotra Mohy Kolegium KijowskoMohylaskie. Do czasu, kiedy Kijw znalaz si poza granicami Rzeczypospolitej (1667), ta
szkoa, utrzymywana na poziomie, ktry uzasadnia okrelanie jej terminem Akademia
(formalnie status uczelni wyszej uzyskaa jednak dopiero na pocztku XVIII wieku),
nawizywaa do zachodnich tradycji nauczania. W jej programie znajdowaa si rwnie
muzyka.
3. Wysze uczelnie
W programie Akademii Krakowskiej, tak jak przez cay czas od momentu jej
ufundowania, pozostawaa teoria muzyki, jako e zgodnie z cigle obowizujcym
facultatis artium z roku 1406 przed uzyskaniem stopnia bakaarza kady student mia
obowizek wysuchania serii wykadw z dziedziny muzyki (Witkowska-Zaremba 1986;
1992). Bya to teoria muzyki traktowana jako jedna z artes wchodzcych w skad
quadrivium wraz z geometri i astronomi stanowia cz matematyki. Prowadzone
w Akademii Krakowskiej, a take w powoanej w 1595 roku Akademii Zamojskiej,
wykady dotyczyy przede wszystkim algebraicznych podstaw muzyki (zajmowano si na
przykad tumaczeniem pitagorejskich proporcji liczbowych interwaw ustalonych
w oparciu o podzia struny monochordu) i uwzgldniay pogldy wyraone w VI wieku
przez Boecjusza w De institutione musica (dziele zachowanym w Bibliotece Jagielloskiej
w pochodzcych z XV wieku rkopisie i wydaniu), przekazane te w pracy Johannesa de
Muris Musica speculativa z 1323 r., znajdujcej si do dzi a w szeciu odpisach
w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej. W uyciu byy rwnie inne, powstae w XVI
i XVII wieku prace utrzymane w nurcie redniowiecznej scholastyki. Wykadowcami byli
na og matematycy (w wypadku Akademii Zamojskiej obok nich uczy take muzyk
Adrianus Romanus). W opinii wspczesnych pisarzy polskich (m.in. Szymona

Starowolskiego i Jana Broka) poziom ksztacenia w zakresie teorii muzyki w Akademii
Krakowskiej, w porwnaniu ze stanem wczeniejszym, istotnie si obniy. Co do
umiejtnoci praktycznych, o ewentualnych zajciach z tego zakresu w Akademii
Krakowskiej i Akademii Zamojskiej nic nie wiadomo. Umiejtno piewu nie bya jednak
studentom absolwentom szk niszych szczebli obca. Ceniono j i zapewne
wykorzystywano w praktyce kocielnej. Nic nie wskazuje jednak na to, e w programach
studiw znajdoway si zajcia praktyczne ze piewu czy gry na instrumentach (notabene
posiadana przez wielu akw umiejtno gry na instrumentach przydawaa si w celach
zarobkowych).
Ksztacenie muzyczne take praktyczne prowadzone byo w jezuickiej Akademii
Wileskiej. Informuj o tym akta wizytacji uczelni, z ktrych mona jednak wnosi, e ta
dziedzina nauki i w tej akademii bywaa zaniedbywana. Na przykad w 1639 roku
wizytator Jakub Lachowski zaleca:
Niechaj przywrcony zostanie obyczaj piewu pgodzinnego po lekcjach.
Trzeba si stara odrodzi cakowicie zaniedban nauk piewu i muzyki,
dla tych, ktrzy umiej piewa, stworzy warunki obowizkowego
uczszczania do chru i piewania. Nauczycielowi kierujcemu chrem
w miar monoci powinno pomc kolegium, aby nie napotyka on na
trudnoci i przeszkody szukajc piewakw i muzykantw na uroczystoci
witeczne (cyt. za Trilupaitien 1991, 106).
Podobne w tonie byy zalecenia przedstawione 30 lat pniej, to znaczy w czasie, kiedy
Sigismundus Lauksmin wydawa swj podrcznik Ars et praxis musica... (Wilno 1667),
majc nadziej, e przyczyni si on do podniesienia poziomu wyksztacenia muzycznego
modziey szk jezuickich (z pewnoci take w samej akademii, ktrej wydawnictwo t
prac opublikowao).
4. Kapele dworskie i kocielne

Zarwno praktyczn, jak teoretyczn wiedz muzyczn modzie zdobywaa take
w dworskich i kocielnych kapelach. Najczciej chopcy trafiali do zespow jako
dyszkantyci, a nastpnie najpniej w czasie mutacji podejmowali nauk gry na
instrumentach, wprowadzani w jej arkana przez najbardziej dowiadczonych i uznanych
specjalistw w zakresie poszczeglnych instrumentw w zespole. Nad caoci procesu

edukacyjnego nadzr mia kapelmistrz, ktry te osobicie zajmowa si szkoleniem
modziey. Z korespondencji Krzysztofa i ukasza Opaliskich wiadomo, e szeroko znany
jako muzyczny dydakta by kapelmistrz zespou wokalno-instrumentalnego katedry
wawelskiej, Franciszek Lilius, ktry przygotowywa wokalnie chopcw, a nastpnie
odstpowa wyksztaconych modych piewakw magnatom do ich kapel dworskich.
Szczeglnym rodzajem szkoy muzycznej, i to szkoy o bardzo wysokim poziomie
nauczania, bya kapela krlewska. Repertuar zespou, obejmujcy m.in. drammi per
musica i balety, woskie madrygay, muzyk instrumentaln oraz religijne utwory
polichralne i koncerty kocielne w seconda pratica, wymaga od wykonawcw
odpowiednio dobrego wyksztacenia muzycznego. Dysponowali nim muzycy werbowani do
krlewskiego zespou we Woszech czy na dworach austriackich Habsburgw, ktrzy
z kolei podobnie jak wybitniejsi kapelici miejscowi przebywajc na polskim dworze
ksztacili w sztuce muzycznej nowych jej adeptw.
Pozostajcy na utrzymaniu krlewskim modzi chopcy przygotowywali si do zawodu
muzyka pod kuratel maestro di cappella, odpowiedzialnego za organizacj i dziaalno
zespou. Nauczaniem zajmowali si najlepsi muzycy rnych specjalnoci: piewacy
i instrumentalici grajcy na poszczeglnych instrumentach. Sam kapelmistrz uczy kilku
dyszkantystw, przy czym tak jak w kocu XVI, tak i w XVII wieku koszty ich utrzymania
i wynagrodzenie bakaarza kolejni maestri di cappella pokrywali ze specjalnych,
przekazywanych na ich rce z kasy krlewskiej, rodkw. Poza nauk piewu lub gry na
instrumencie uczniowie zdobywali te wiedz w zakresie teorii muzyki i kompozycji, przy
czym najprawdopodobniej, z uwagi na wiodc rol muzykw woskich w polskiej kapeli
krlewskiej tego czasu, ksztaceni byli przy zastosowaniu metod pedagogicznych znanych
z praktyki woskiej. W drugiej poowie stulecia mogy to by metody zblione do tych, jakie
przedstawi w Historia musica Giovanni Andrea (Angelini) Bontempi (Perugia 1695).
Zaleca on podczas zaj przedpoudniowych godzin czytania nut i solmizacji, godzin
wicze na opanowanie trylu i pasay, godzin wicze wokalizy, w obecnoci nauczyciela
i przed lustrem. Po poudniu p godziny teorii, p godziny kontrapunktu, godzin
kompozycji, a ponadto nauk gry na organach i klawikordzie, lektur dzie o muzyce,
przysuchiwanie si wystpom dowiadczonych muzykw.
Niestety spisy muzykw krlewskich pozwalajce na chocia przyblione oszacowanie
liczby uczniw zachoway si jedynie z czasw bezporednio poprzedzajcych reorganizacj
kapeli przez Zygmunta III, tj. z pocztku lat 90. XVI wieku, a nastpnie dopiero z lat
1649-51, a wic z pocztku panowania Jana Kazimierza. Z drugiej poowy stulecia nie
dysponujemy adnymi wykazami tego typu. Dostpne dane, i tak mao precyzyjne, nie
musz zatem odpowiada stanowi rzeczy choby w pierwszym pwieczu XVII wieku. Dla
oglnej orientacji warto jednak poda, e wedug rda z 1592 w zespole, prowadzonym
wwczas przez Krzysztofa Klabona, znajdowao si 8 pacholt (prawdopodobnie
dyszkantystw) oraz 3 mutantw, ktrzy zapewne nie mogc piewa, uczyli si gry na
wybranych instrumentach. Okoo poowy XVII wieku w kapeli bya podobna liczebnie
grupa ok. 12 uczniw (w tym 4 dyszkantystw i ok. 8 instrumentalistw).
Zachowane archiwalia rzadko, a jeeli to bardzo ogldnie, informuj o dydaktycznych
obowizkach kapelistw krlewskich. Z rozproszonych rde wiemy, e organista gdaski
Andrzej Neunaber uczy si na dworze Zygmunta III Wazy u Paula Sieferta, a po jego
wyjedzie z Warszawy u synnego Wocha Tarquinia Meruli. Marco Scacchi jako swojego
nauczyciela i mistrza uznawa Giovanniego Francesca Aneria, a Hieronim Ninius Marco
Scacchiego, informujc przy okazji, e nauczycielem Marcina Mielczewskiego by
Franciszek Lilius. Z pochodzcych z ostatnich lat trzeciej dekady XVII wieku, a wic
kocowego okresu panowania Zygmunta III, kiedy kapelmistrzem by Giovanni Francesco
Anerio, wykazw wypat ze skarbu krlewskiego dowiadujemy si, e bas Giovanni Maria
Brancarini otrzymywa pienidze na ubranie i utrzymanie dwch woskich chopcw,
ktrych najprawdopodobniej uczy. Na dwch innych, nowo przywiezionych z Woch,
chopcw-alcistw fundusze otrzyma te Domenico Gelsomini, a na jednego ucznia
krlewski kornecista Jerzy Szymonowicz z Rymanowa. Organista Angelo Simonelli zosta
za bardzo wysoko wynagrodzony (500 florenw) za nauki udzielane krlewiczom. Nieco
wicej danych pochodzi ze rde odnoszcych si do pierwszych lat panowania Jana
Kazimierza. Wiadomo na przykad, e sprawujcy wwczas obowizki kapelmistrza
wicekapelmistrz Bartomiej Pkiel zajmowa si ksztaceniem kilku prawdopodobnie
czterech dyszkantystw, skrzypek Aldebrando Subissati mia trzech lub czterech,
a wiolista Piotr Elert dwch lub trzech uczniw, wrd ktrych by prawdopodobnie
Szymon Jarzbski, syn muzyka i budowniczego krlewskiego Adama. Nauczaniem
zajmowa si take kornecista Grzegorz Gabriel Graniczny oraz trbacz Frydrych Bader.
Oczywicie lista nauczycieli i wychowawcw muzycznej modziey w kapeli krlewskiej
Wazw bya znacznie dusza. Bardzo moliwe, e we wczeniejszym okresie znajdowao
si na niej nazwisko Vincenzo Liliusa (Gigliego), autora zbioru utworw muzykw
zwizanych z kapel Zygmunta III na przeomie wiekw (Melodiae sacrae, Krakw 1604),
ktrego syn Franciszek nalea do grona najwybitniejszych muzykw w Rzeczypospolitej
w XVII wieku. Jest wysoce prawdopodobne, e swoich uczniw mieli dziaajcy w kapeli
przez lata wietni piewacy, jak na przykad Baldassare Ferri i Kaspar Frster m., znani
kompozytorzy Adam Jarzbski i Marcin Mielczewski, a zapewne take inni dowiadczeni
muzycy.
5. Cechy miejskie
Muzycy cechowi, podporzdkowani organizacyjnie wadzom miejskim, ksztaceni byli
jako uzualici, dysponujcy niszymi kwalifikacjami, lub muzycy woscy (okrelenie to
nie wskazywao na pochodzenie, ale umiejtnoci muzyczne), wyszej kategorii.
W dokumentach cechowych znajduje si szereg regulacji zwizanych z nauk
modocianych kandydatw na muzykw.
W zasadzie nauczanie w cechach przebiegao trjstopniowo, a zatem adept rzemiosa
muzycznego by najpierw uczniem, potem czeladnikiem, a wreszcie mistrzem. W polskich
cechach nie wszdzie jednak taki system si wyksztaci. Wyniki bada przeprowadzonych
przez Zbigniewa Chanieckiego (1980) ka przypuszcza, e w cechu muzykw
krakowskich (nastpnie krakowskich uzualistw) i w cechu lwowskim stopnia czeladnika
nie byo. W zachowanych rdach spotykamy natomiast czeladnikw dziaajcych
w cechach muzycznych miast lecych w Prusach Krlewskich Gdaska i Gniewu.
Przed przyjciem do cechu ucze musia przej okres prbny (na przykad w Gdasku
miesiczny). Jeeli zakoczy si on pomylnie, mistrz wraz z uczniem stawia si w cechu
i skada wpisowe (w rnych cechach w rnych wysokociach w pienidzach, wosku,
piwie itp.). Przy przyjmowaniu na nauk zwracano m.in. uwag na pochodzenie
i kwalifikacje moralne kandydata, eliminujc zwykle kandydatw z nieprawego oa. Na
przykad w ustawie cechu muzykw krakowskich z 1595 roku czytamy:
Jeliby mistrz ucznia mia uczy, tak szlacheckiego jako i czyjego innego
oprcz syna swego wasnego, tedy go naprzd w p roku po przyjciu przed
starszymi wpisa na nauk ma, a ten ucze ma da do bractwa na 4 funty
wosku, groszy dwadziecia i modszej braci beczk piwa, a taki ucze ma
byd rodzaju dobrego i niepodejrzany (Prosnak 1955, 21-22).
Nastpnie adept winien by by przedstawiony caej spoecznoci cechowej, przy czym
niedopenienie tego nakazu i potajemne nauczanie w razie ujawnienia podlegao karze.
W okresie nauki uczniowie mieli przechodzi nie tylko edukacj muzyczn, ale take
nabra dobrych manier. W razie maych postpw mogli liczy na pomoc braci cechowej.
W ustawie cechu z krakowskiego Kazimierza, sformuowanej w 1642 roku, zapisano:
Chopita, ktrzy s niedoskonali w nauce, maj starsi rozebra i midzy
mdrsz braci rozda, eby i nauk i sposb lepszy do wiczenia mieli
i obyczaje dobre od nich brali (Prosnak 1955, 22).
Koszty wpisowego i utrzymania ponosia rodzina ucznia. Stanowio to znaczny wydatek,
bowiem nauka trwaa, w zalenoci od cechu, pi do siedmiu lat (u uzualistw
z pewnoci znacznie krcej), a zarobkowanie w tym czasie byo zakazane. Dopiero po

zdaniu egzaminu czeladniczego, jeeli ucze pozostawa u mistrza, pacono mu za kady
wystp niewielk sum (w przypadku oblania egzaminu otrzymywa poow stawki).
Okres praktyki czeladniczej wynosi dwa lata dla tych, ktrzy zdali egzamin, trzy lata za
(lub duej) dla tych, ktrym si nie powiodo. W Gdasku po tym okresie, aby zosta
mistrzem muzyk musia przyj prawo miejskie (przepis niezbyt czsto by respektowany),
wpaci na rzecz cechu okrelon sum oraz postawi braci beczk piwa. Jeeli w cigu
roku od uzyskania patentu mistrzowskiego nie oeni si, winien by uraczy spoeczno
cechow kolejn beczk piwa. W przypadku trwajcej duej ni rok nieobecnoci
w miecie traci czonkostwo cechu.
Zgodnie z zachowanymi uregulowaniami prawnymi cechy nie powinny byy przyjmowa
muzykw, ktrzy wyksztacenie muzyczne zdobyli inn drog. Rzeczywisto jednak
wygldaa rnie, a o przyjciu do cechu decydowaa wpata wkupnego, potwierdzenie
umiejtnoci w formie egzaminu lub poprzez przedstawienie wiarygodnego wiadectwa.
Szkolenie modziey prowadzone byo rwnie w bractwach przykocielnych, bazujcych
jednak na muzykach ju wyksztaconych, na przykad na absolwentach jezuickich burs
muzycznych czy szk pijarskich, a zrzeszajcych take muzykw nalecych do cechw
miejskich.
Literatura
T. Biekowski, Teatr i dramat szk rnowierczych w Polsce. Zarys oglnej
charakterystyki, 1968.
J. Buba, A., Z. M. Szweykowscy, Kultura muzyczna u pijarw w XVII i XVIII wieku, 1965.
Z. Chaniecki, Organizacje zawodowe muzykw na ziemiach polskich do koca
XVIII wieku, 1980.
Z. Chaniecki, Z dziejw wychowania muzycznego w Polsce, 1981.
Dwa pedagogiczne traktaty polskie XVI-XVIII w., wyd. Z. Bujakowski, 1911.
M. Erdman, Tabulatura muzyki abo zaprawa muzykalna Jana Aleksandra Gorczyna
jako rdo wiedzy o klawikordzie i praktyce wykonawczej w siedemnastowiecznej Polsce,
2004.
H. Feicht, Nauczanie muzyki w dawnej Polsce, 1932.

J.A. Gorczyn, Tabulatura muzyki, 1647, wyd. facs., wyd. J. Morawski, 1999.
L. Grzebie, J. Kochanowicz, Jezuickie bursy muzyczne (zarys problematyki badawczej),
2002.
L. Hajdukiewicz, Krakowska szkoa zamkowa 1510-1801, 1955.
Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 1, cz. I, t. 2, cz. II, 1969, 1976.
Historia wychowania, red. . Kurdybacha, t. 1, 1965.
A. Jabonowski, Akademia Kijowsko-Mohylaska. Zarys historyczny na tle rozwoju
oglnego cywilizacji zachodniej na Rusi, 1899-1900.
I. Januszkiewicz, rec. z: Z. Chaniecki, Organizacje zawodowe muzykw na ziemiach
polskich do koca XVIII w., Krakw 1980, 1984.
M. Jochymczyk, ycie i dziaalno Damiana Stachowicza w wietle nowoodkrytej
dokumentacji, 2006.
epoki, 2009
J. Kitowicz, Opis obyczajw za panowania Augusta III, wyd. 1985.
J. Kochanowicz, Pocztki jezuickiej kapeli i bursy muzycznej w Krakowie, 2001.
J. Kochanowicz, Geneza, organizacja i dziaalno jezuickich burs muzycznych, w:
J. Kochanowicz, Przepisy dotyczce jezuickich burs muzycznych, w: Jezuickie bursy
J. Kochanowicz, Sownik geograficzny jezuickich burs muzycznych, w: Jezuickie bursy
S. Kot, Szkolnictwo parafialne w Maopolsce XVI-XVIII w., 1912.
J. Krukowski, Kolda i koldowanie w szkolnictwie krakowskim XVII wieku, 1996.
R. uny, Pisarze krgu Akademii Kijowsko-Mohylaskiej a literatura polska. Z dziejw
zwizkw kulturalnych polsko-wschodniosowiaskich XVII-XVIII w., 1966.
L. Mazepa, Szkolnictwo muzyczne we Lwowie (XV-XX w.), 1995.
L. Mokrzecki, Z bada nad wychowaniem muzycznym w gimnazjach akademickich Prus
Krlewskich, 1972.
L. Mokrzecki, rda do dziejw wychowania muzycznego w szkolnictwie staropolskim na
przykadzie Prus Krlewskich prba charakterystyki, 1995.
K. W. Niemller, Untersuchungen zur Musikpflege und Musikunterricht an den deutschen
Lateinschulen vom ausgehenden Mittelalter bis zum 1600, 1969.
M. Pawlak, Z dziejw wietnoci Gimnazjum Elblskiego w epoce Odrodzenia i Baroku,
1985.
R. Pelczar, Szkolnictwo jezuickie w Jarosawiu 1575-1773 r., 1995.
R. Pelczar, Jezuickie bursy muzykw (bursae musicorum) diecezji przemyskiej w XVII
i XVIII wieku, 1998.
S. Petrycy z Pilzna, Pisma wybrane, opr. W. Wsk, 1956.
P. Podejko, Dawna muzyka polska na terenie dzisiejszego woj. bydgoskiego i Pomorza
Gdaskiego, 1960; przedruk 2001.
J. Prosnak, Staropolskie bractwa muzyczne, 1964.
J. Prosnak, Z dziejw nauczania muzyki i piewu w orodkach klasztornych i katedralnych
w Polsce do wieku XIX, 1973.
J. Prosnak, Polihymnia uczca. Wychowanie muzyczne w Polsce od redniowiecza do dni
dzisiejszych, 1976.
T. Przybylski, Z dziejw nauczania muzyki w Krakowie od redniowiecza do czasw
wspczesnych, 1994.
B. Przybyszewska-Jarmiska, La corte reale dei Vasa a Varsavia come un centro
delleducazione musicale, 1997.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka w szkoach oglnoksztaccych i zawodowe
ksztacenie muzykw w Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyczne dwory polskich Wazw, 2007.
J. Reiss, O rybatach i kantorach w dawnej Polsce, 1928.
S. Salmonowicz, Toruskie Gimnazjum Akademickie (1681-1817), 1973.
A. i Z. M. Szweykowscy, W krgu mecenatu rodu Sobieskich, 1984.
A. Szweykowska, Kapela krlewska Jana Kazimierza w latach 1649-52, 1968.

A. Szweykowska, Przeobraenia w kapeli krlewskiej na przeomie XVI i XVII w., 19682.
1993.
1960, 1962.
J. Trilupaitien, Zygmunt Lauksmin w yciu muzycznym Akademii Wileskiej, 1991.
Z. Wardska, Pogldy na muzyk Sebastiana Petrycego, 1971.
E. Witkowska-Zaremba, Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku,
1986.
E. Witkowska-Zaremba, Musica Muris i nurt spekulatywny w muzykografii
redniowiecznej, 1992.
F. Wolaski, Wiadomoci o pojezuickim kolegium w Kronie, 1866.
J. Woniak, The Jesuit College in Gdask, 2000.
S. Zaski, Jezuici w Polsce, t. 1-5, 1900-1906.
K. Zazulski, ycie muzyczne w szkole pijarskiej w owiczu w XVII i XVIII wieku, 1973.
III. WYKONAWSTWO MUZYCZNE
1. rodki wykonawcze gos ludzki, instrumentarium, 2. Budownictwo instrumentw, 3.

Praktyka wykonawcza
1. rodki wykonawcze gos ludzki, instrumentarium

Najdoskonalszym i najwyej cenionym instrumentem pozostawa u schyku XVI i w
XVII wieku gos ludzki. Zespoy piewakw wykonyway unisono lub zdecydowanie
rzadziej w bardzo prostych opracowaniach wielogosowych chora rzymski (cantus
planus simplex lub cantus planus multiplex) oraz gwnie polifoniczn muzyk
menzuraln (musica figurata, cantus mensuralis multiplex) w kocioach oraz klasztorach
katolickich. Psalmy i protestanckie choray, jednogosowo oraz w prostych harmonizacjach
piewali wyznawcy luteranizmu, kalwinici, arianie i ewangelicy innych konfesji podczas
naboestw w zborach i w ramach pasterstwa domowego. W wityniach luteraskich
rozbrzmiewaa te muzyka polifoniczna wykonywana przez chry profesjonalnych
piewakw. Muzyka wokalna w realizacji duchownych i wiernych obecna bya w liturgii
prawosawnej, unickiej, ormiaskiej i ydowskiej. Generalnie, przez cay XVII wiek,
wykonawcami muzyki o funkcjach liturgicznych byli mczyni i chopcy-dyszkantyci,
ktrzy realizowali partie sopranowe i altowe. W niektrych zespoach skad by cile
okrelony i ogranicza si do gosw wycznie mskich. Na przykad, zgodnie z aktem
fundacji kapeli krakowskich rorantystw, do zespou wystpujcego w kaplicy
zygmuntowskiej katedry wawelskiej mieli nalee wycznie polscy duchowni. I chocia
z XVII wieku znani s czonkowie kapeli roranckiej, ktrzy nie byli ksimi (niekiedy
take nie byli Polakami), zawsze byli to muzycy doroli (nie angaowano do zespou
chopcw piewajcych sopranami ani kastratw).
piewacy, wystpujcy w zespoach (chrach, zespoach wokalno-instrumentalnych) lub

solo, wykonywali oczywicie nie tylko muzyk religijn, ale i wieck. Wokalici nalecy
do kapel dworskich (krlewskich, magnatw duchownych i wieckich, szlacheckich), ale
take do zespow miejskich, a czasem kocielnych czy klasztornych wystpowali
w zalenoci od potrzeby i okolicznoci zarwno z repertuarem wieckim, jak i religijnym,
na dworach, w paacach, w salach zebra publicznych i zabaw, na otwartej przestrzeni,
a take w kocioach oraz w ich otoczeniu, na przykad podczas procesji. Wrd
dziaajcych w Rzeczypospolitej piewakw znajdowali si u schyku XVI i w XVII wieku
wybitni wirtuozi, zwaszcza woscy. W 1596 roku krtko przebywa na polskim dworze
Francesco Rasi, ktry przeszed do historii jako piewak-solista zatrudniany w pierwszych
w dziejach wystawieniach drammi per musica (inna sprawa, e nie mamy adnych rde
potwierdzajcych, e bdc w Polsce Rasi popisywa si swoim piewem). W nastpnych
dekadach w kapeli Zygmunta III dziaao co najmniej kilku wietnych piewakw
woskich (na przykad Pellegrino Muti czy Michelagnolo Gelsomini), a za
najwybitniejszego z nich uchodzi sprowadzony ok. 1625 roku z Rzymu, gdzie by
piewakiem na dworze kardynaa Francesco Barberiniego, kastrat Baldassare Ferri, ktry
pozostawa w Rzeczypospolitej a do potopu szwedzkiego, po czym zosta zaangaowany
(w 1655 roku) na dworze cesarskim w Wiedniu. Ten wspaniay wirtuoz zyska ogromn
popularno. W okresie 30 lat, kiedy by zatrudniony w kapelach kolejnych krlw
z dynastii Wazw, piewa nie tylko na ich dworach, ale take przebywa krtko na dworze
krlowej Krystyny w Szwecji, a w Polsce wystpowa w paacach wielu magnatw. Adam
Jarzbski w Gocicu (Warszawa 1643) wymieni go jako pierwszego spord piewakw
Wadysawa IV, a zaraz po nim kolejnego wirtuoza, cenionego wysoko take we Florencji
i Wenecji oraz w Europie Pnocnej, zwaszcza za niebywale szerok skal gosu,
gdaszczanina Kaspara Frstera m. (Jarzbski 1974, 91-92):
Trudno przebra Baltazaro,
W Rzymie taki sopran raro.
Masz tam z Forsztera altyst,
W bas i tenor, dyszkantyst:
Gdy chce, wzgr wyprawuje
Potym na d wypiewuje.
Kilka oktaw: to nowina!
Virtuoso godzien wina!
Za wartych wspomnienia uzna Jarzbski take innych wokalistw woskich: Pietra
Coppol, Giovanniego Mari Brancariniego, augustianina Deodata Barochio; pochlebn
opini wyrazi rwnie o piewakach polskich (Jarzbski 1974,92):
I Copula z Dzian Maryj

Gorgami subtelno ryj;
W kapeli augustyjanin,
Basista, w kunszcie Rzymianin.
Tenory si wdzicznie miej
Przy muzyce, bo umiej
Polacy sopranistowie,
Dawni to wokalistowie.
Poza dwoma znanymi wyjtkami na polskim dworze najprawdopodobniej nie byy
zatrudniane piewaczki. Z okazji wesela Wadysawa IV z Cecyli Renat Habsburg (w
1637 roku) sprowadzone zostay do Warszawy z wiedeskiego dworu cesarskiego dwie
piewaczki. Margherita Basile-Cattanea wystpowaa w cigu co najmniej procznego
pobytu w Polsce w kilku przedstawieniach drammi per musica i baletw z partiami
wokalnymi. Lucia Rubini zapewne opucia Rzeczpospolit wkrtce po krlewskim weselu.
Wiadomo ponadto, e zarwno Zygmunt III, jak i Wadysaw IV podejmowali pewne
starania w celu pozyskania innych piewaczek dla swoich kapel, ale z rnych wzgldw
do angaw nie doszo (m.in. jeszcze w czasach panowania Zygmunta III Wadysaw
prbowa zatrudni synn Adrian Basile wraz z crkami; ich podr do Polski zostaa
wstrzymana z powodu szalejcej w 1625 roku w Warszawie i okolicach zarazy, po ktrej
ustpieniu prawdopodobnie do sprawy ju nie wrcono). Z pewnoci natomiast kobiety
rnych stanw pieway w swoich dworach czy domach, a zakonnice w klasztorach.
Z uwagi na specjalne walory gosowe do historii przesza Konstancja Czirenberg, ona
gdaskiego burmistrza, niewiasta najpikniejsza jak stwierdzi w swoim dzienniku
z podry do Polski z lat 1635-1636 francuski dyplomata Charles Ogier w caym miecie,
ktra graa na organach i piewaa piknym gosem, manier wosk. Wystpowaa
wielokrotnie w Gdasku przed krlem Wadysawem IV, bya te znana za granic, czego
dowd stanowi dedykowany jej zbir utworw rnych kompozytorw przygotowany przez
Philippa Lomatiego Flores Praestantissimorum virorum (Mediolan 1626).
Znane rda bardzo rzadko zawieraj precyzyjne informacje o wielkoci zespow
wokalnych, jakie wykonyway muzyk tworzon u schyku XVI i w XVII wieku. Z uwagi
na potwierdzon rdowo liczebno niektrych kapel oraz faktur kompozycji (zwaszcza
kompozycji koncertujcych i polichralnych) mona przyj, e znaczna cz wczesnego
repertuaru wykonywana bya przez zespoy i chry o obsadzie pojedynczej (tzn. zoone
z solistw). Nierzadko w odcinkach tutti kompozycji, w przypadku istnienia takich
moliwoci wykonawczych (czyli istnienia w danym rodowisku wikszej liczby
piewakw), partie solowe wzmacniay kolejne gosy wokalne (chr o podwjnej lub
potrjnej obsadzie okrelano terminem cappella). Wiadomo te, e w niektrych utworach

gosy wokalne mogy lub powinny byy dublowa instrumenty o odpowiednich rejestrach
najczciej kornety, puzony, instrumenty smyczkowe. Nie mona te wykluczy, e
niekiedy utwory skomponowane jako wokalne, z uwagi na brak w danym orodku
wystarczajcej liczby piewakw, wykonywano w taki sposb, e niektre partie
realizowali piewacy, a inne instrumentalici. Tendencj w procesie zmian rodkw
wykonawczych, jaki nastpowa w cigu XVII wieku, byo zwikszanie liczebnoci chrw
i wzrost udziau instrumentw w wykonaniach muzyki wokalno-instrumentalnej.
W praktyce ten sam utwr w rnych orodkach, a nawet w tym samym orodku na co
dzie i od wita mg by realizowany w innej obsadzie. Zawsze podstawowe
ograniczenie stanowiy moliwoci finansowe i ludzkie, ktre czasem, z wanych okazji,
si zwikszay. Na podstawie dostpnych informacji o wielkoci dziaajcych
w Rzeczypospolitej kapel, pochodzcych m.in. ze rde nutowych zawierajcych
wskazwki co do obsady, mona stwierdzi, e w I poowie XVII wieku prawdopodobnie
jedynym zespoem, ktry mgby samodzielnie wykonywa wielogosowe utwory wokalnoinstrumentalne w zwielokrotnionej obsadzie bya kapela krlewska. Znan praktyk byo
jednak wwczas czenie zespow lub choby dopoyczanie muzykw na uroczystoci
specjalnej wagi. W II poowie stulecia duych kapel wokalno-instrumentalnych, zwaszcza
kocielnych katolickich i luteraskich, byo wicej. Takimi skadami dysponoway na
przykad niektre witynie i klasztory w Krakowie czy zbory w Gdasku. Mogy one
wykonywa utwory przeznaczone na gosy solowe, chry i zespoy instrumentw, niekiedy
wymagajce udziau nawet 30 lub wikszej liczby muzykw. Mniej zamone kocioy,
klasztory i bursy muzyczne oraz dwory magnackie miay do dyspozycji kilku- lub najwyej
kilkunastoosobowe kapele. Na og realizoway one utwory w obsadzie pojedynczej, a w
przypadku szczeglnych okazji, zgodnie z dawn praktyk posikoway si muzykami
wypoyczanymi z innych zespow lub wynajmowanymi (na przykad spord muzykw
cechowych) za odpowiedni opat.
XVII stulecie byo okresem emancypacji muzyki instrumentalnej, wyksztacania idiomu
poszczeglnych instrumentw i ich rozwoju technicznego. Na og wprowadzane
w instrumentach zmiany nie dotyczyy ju jednak (jak w wiekach poprzednich) spraw
zasadniczych, a wic budowy (ksztatu, materiau), techniki wydobywania dwiku czy
w instrumentach strunowych liczby strun (wrd wyjtkw naleaoby tu wymieni
rodzin lutni, w ktrej na przeomie XVI i XVII oraz w XVII wieku zaszy istotne zmiany),
ale miay na celu podnoszenie moliwoci instrumentw, ich doskonalenie i takie
modernizowanie, aby uatwi muzykowi biege wykonywanie coraz trudniejszych partii.
W Europie Zachodniej tendencja ta uwidocznia si w licznych eksperymentach, ktrych
celem byo poszukiwanie nowych moliwoci brzmieniowych i dynamicznych

instrumentw, a nade wszystko zwikszenia ich moliwoci technicznych i wyrazowych.
W eksperymentach tych dziaajcy w Rzeczypospolitej producenci instrumentw nie
odegrali istotniejszej roli.
W majcym bliskie kontakty z czoowymi orodkami muzycznymi Europy Pastwie
Polsko-Litewskim wykorzystywane byo uformowane ju i powszechnie na Zachodzie
uywane instrumentarium. Bogactwo tego instrumentarium (jego wielo i rnorodno),
typowe wprawdzie rwnie dla praktyki wykonawczej zachodnioeuropejskiej,
w Rzeczypospolitej byo spotgowane z uwagi na asymilowanie przez szlacht
i magnateri, a take dwory krlewskie, poza instrumentami profesjonalnymi, take
instrumentw nie nalecych do kultury wysokiej, pochodzenia rodzimego lub
wschodniego, przede wszystkim przenikajcych z Ukrainy, Siedmiogrodu i Turcji, ale
take z dalekowschodnich krajw azjatyckich.
Zachowane do dzi instrumenty, o ktrych wiadomo, e byy uywane
w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, w adnej mierze nie odzwierciedlaj wczesnej
rnorodnoci instrumentarium. Podobnie, w niewielkim stopniu obrazuj j obsady
podawane w zachowanych zapisach kompozycji instrumentalnych czy wokalnoinstrumentalnych z tego czasu. Wicej informacji na ten temat przynosz inwentarze
majtkowe, w ktrych wymieniano czasem rwnie instrumenty. Za Aleksandrem
Poliskim (1907, 116-117) warto tu wymieni instrumenty znajdujce si w spisie
przedmiotw pozostaych po mierci Alberta Zieliskiego, waciciela Strzakowa, o ktre
w 1612 roku toczya si sprawa sdowa:
rega, trbek 4, puzonw 3, pomortw 5, szaamajw 6, skrzypiec
rozmaitych gosw 12, serbw 2, gitar 2, lutni 2, klawikordw 2, oraz
instrumentw (zapewne chodzio tu o jaki rodzaj klawesynu,
najprawdopodobniej szpinet, bardzo w tamtych czasach popularny
w muzykowaniu domowym, okrelany czsto jako wanie instrument lub
excellencik) 2.
Wydaje si jednak, e w powszechnym uyciu, jeeli chodzi o muzyk nalec do
kultury wyszej, bya znacznie mniejsza liczba typw instrumentw. W do specyficznym
rdle, jakim jest Liber chamorum Waleriana Nekandy Trepki, pisany w latach 1624-1640
(rok 1640 to data mierci autora), wymienionych zostao ponad stu muzykw dziaajcych
gwnie w pierwszych dekadach XVII stulecia. Zdecydowanie dominuj wrd nich
instrumentalici grajcy na organach (take pozytywie i regale, a z pewnoci take
innych instrumentach klawiszowych). Ponadto wspominani s muzycy grajcy na
instrumentach strunowych smyczkowych: skrzypce, skrzypce woskie, skrzypce
brzuchowe (wiole da gamba?) i serby, szarpanych: lutnia i harfa oraz uderzanych:

cymbay. Co do muzykw grajcych na instrumentach dtych drewnianych, wystpuj
niemal wycznie sztorcici, a na dtych blaszanych trbacze (gwnie), a take
kornecici i puzonici. Wrd osb, ktre, zdaniem Trepki, chciay si wcisn do stanu
szlacheckiego, nie zabrako te doboszy, a wic muzykw grajcych na bbnie, a take
kotach.
Cennym rdem wiadomoci o znanym w Rzeczypospolitej instrumentarium wydaje si
by siedemnastowieczna literatura, w tym zwaszcza poezja. Przykad mog stanowi dwa
teksty z I poowy XVII wieku, z ktrych pierwszym jest szeroko znany utwr Hieronima
Morsztyna wiatowa rozkosz (wydany po raz pierwszy w 1606 roku), a cilej tekst
sidmej panny, pt. Muzyka. Autor ukazujc przyjemnoci, jakie moe da czowiekowi
muzyka, przywouje instrumenty, zarwno nalece do kultury wysokiej, jak i wojskowe
oraz wykorzystywane przez akw i muzykw wiejskich. Wymienia rwnie instrumenty
pochodzenia obcego, co do ktrych nie zawsze mona mie pewno, czy w czasie, gdy
utwr powstawa byy one w Rzeczypospolitej w uyciu, czy te autor jedynie o nich sysza
(wtpliwo ta dotyczy na przykad dzyng lub dzing, znanych z wczesnych relacji polskich
posw do sutanw tureckich m.in. z nieco pniejszego, bo pochodzcego z 1621 roku
wierszowanego opisu, pira Samuela Twardowskiego, poselstwa Krzysztofa Zbaraskiego,
ktre na dworze hospodara modawskiego w Jassach witaa kapela zoona z fujar
i dzingw). W wiatowej rozkoszy wystpuj kolejno: cytary, lutnie, fujary, kornety,
puzany, bandury, sztorty, muty, szaamaje, flety, pomorty, regay, skrzypice, organy,
trby, bbny, kozy, serby, drumle, piszczaki, multanki, surmy, gajdki, kobzy, harfy,
pogaskie dzyngi, cymbay i dudy, a take grzebie. Z koca lat 20. lub moe
z pocztku nastpnej dekady pochodzi natomiast poemat pt. Opisanie muzyki Jegomoci
Panu Stefanowi Przypkowskiemu na weselu jego w upominku dane, zachowany
w rkopisie 95 Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krniku. Nieznany autor utworu,
ktry by dwukrotnie w XX wieku wydawany z przypisaniem dwm rnym twrcom
Aleksandrowi Obodziskiemu i Zbigniewowi Morsztynowi przedstawi fikcyjny opis
lubu i wesela Stefana Przypkowskiego (przyrodniego brata Samuela Przypkowskiego)
i Anny, crki pisarza ariaskiego Jana Stoiskiego, ostatniego rektora akademii
w Rakowie.
Opisanie muzyki Jegomoci Panu Stefanowi Przypkowskiemu... powstao z okazji
uroczystoci, ktrej zgodnie z obyczajem winna towarzyszy muzyka, ale pono zespou
muzycznego nie byo. Autor zamierzajc zrekompensowa pastwu modym ten brak, tak
pisa:
Nie ma kto zagra Przypkowski kochany,
A tak zabawi te zacne ziemiany,

Ktrzy weselny fest twj ozdobili
I ochotnie si na ten plac stawili,
Wic ci ja zagram wierszami swoimi,
Prostymi sowy, ale yczliwymi,
Wszytkie muzyki oraz tu przywiod.
Naganisz, jeli tego nie dowiod (cyt. za: Przybyszewska-Jarmiska 2001,
167)
Pod wzgldem instrumentologicznym poemat jest pokrewny tekstowi Muzyki ze
wiatowej rozkoszy. Hieronim Morsztyn wymieni w sumie, liczc z grzebieniem, 29
instrumentw, natomiast autor Opisania muzyki... wzmiankowa w swoim utworze 28
instrumentw o nazwach rwnobrzmicych (nie uwzgldni skrzypic) oraz doda jeszcze 10
innych, w tym nalece do kultury wysokiej wiole, klawicymba (klawesyn), klawikord,
kwintarian (gitara o 4-5 podwjnych strunach uywana do akompaniamentu przy
piewie), basanelle (rzadko spotykany aerofon stroikowy, wynaleziony ok. 1600 roku
w Wenecji, pono przez Giovanniego Bassano), a take instrumenty ludowe oraz
pochodzenia wschodniego kozack domr, wiejsk lir korbow, podgrskie gle,
kresowe dudki kijowe oraz jakie chiskie piszczaki miedziane.
Znaczna cz tego instrumentarium wystpowaa take w utworach literackich z lat
pniejszych, jak na przykad w wydanym w 1640 roku dzieku Aleksandra Obodziskiego
Pandora staroytna monarchw polskich, wychwalajcym midzy innymi poziom ycia
muzycznego w Krakowie:
Znajdziesz rnych muzykw znacznych, znamienitych,
Arfy, lutnie wesoe a skoczne bandory,
Multanek i Surmaczw na przyjemne chory.
Suchaj i szaamajw, piszczaek, pomortw,
Wiole, dzingi, skrzypkw, mutetw i sztortw.
Regay, instrumenty, biegliwe puzany
Rne liczne w Krakowie swe graj padwany.
Trbacze co godzina na wsze strony graj,
Przed adwentem hejnaem do wstania zna daj.
Z kolei w przywoywanym ju wielokrotnie Gocicu Adama Jarzbskiego wspomniane
zostay jako wykorzystywane przez kapel krlewsk czasw Wadysawa IV: organy,
pozytywy, klawicymbay, wiole, skrzypce, lutnie, kornety, sztorty, puzany, flety, muty,
szaamaje, pomorty, teorby, kitarony, arfy oraz liry.
Dla muzyki wojskowej, niezbdnej nie tylko na wojnie, ale i dla odpowiedniej reprezentacji
orszaku krlewskiego czy magnackiego, charakterystyczne byy instrumenty dte
blaszane trby i puzony (wwczas nazywane puzanami) oraz membranofony bbny
i koty, a czsto take nalece do grupy instrumentw dtych stroikowych dudy (spord
muzykw Wadysawa do historii przeszed cygaski kobziarz Jaczy, upamitniony przez
Wacawa Potockiego w jego Moraliach). O bogactwie znanego w Rzeczypospolitej
w pierwszych dekadach XVII stulecia instrumentarium wiadczy te, widoczny na
ilustracji, powstay okoo 1633 roku pasko rzebiony sarkofag Zygmunta III Wazy.
W drugiej poowie XVII wieku stopniowo zmniejszaa si rnorodno instrumentarium
wykorzystywanego przez zespoy dworskie, kocielne i miejskie. Proces ten dotyczy
instrumentw smyczkowych, w ramach ktrych rodzina wiol przegrywaa rywalizacj ze
skrzypcami, ale w wikszym stopniu grupy instrumentw dtych. Kornety i muty
wypierane byy przez trbki, sztorty oraz dulciany i pomorty przez fagoty, ktre
jakkolwiek nie wymieniane w polskich inwentarzach i literaturze piknej z I poowy
XVII wieku stosunkowo szybko dotary do Rzeczypospolitej, skoro stosowa je w swoich
instrumentalnych concerti Adam Jarzbski, a w mao- i wielkoobsadowych kompozycjach
Marcin Mielczewski (wystpowanie tego instrumentu w druku Communiones totius anni
Mikoaja Zieleskiego z 1611 roku niektrzy badacze uwaaj za efekt ingerencji woskich
wydawcw tego zbioru). Przez cay XVII wiek obok wspomnianych ju niewielkich
klawesynw (excellencikw) i coraz powszechniej uywanych w kocu stulecia
klawikordw najbardziej popularnymi instrumentami w muzykowaniu domowym
pozostawaa lutnia. Na polskie i litewskie dwory przenikny jednak rwnie instrumenty
pochodzenia wschodniego. Szczeglne zainteresowanie, zwaszcza goci z Zachodu,
wzbudzay kapele janczarskie, a take instrumenty ukraiskie, jak na przykad bandury
(na dworze Jana Sobieskiego saw zdobyli bandurzyci Niecaj i Wesoowski). Zarwno
jedne, jak i drugie cho znane wczeniej i wykorzystywane, gwnie przez ubosz
szlacht i nisze stany na wschodnich i poudniowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej
rozpowszechniy si w Koronie dopiero w drugiej poowie XVII wieku, modne za stay si
za czasw Jana III Sobieskiego, tak na dworze krlewskim, jak wrd magnaterii
i szlachty. Magnaci tworzyli skadajce si czsto z przebranych Polakw czy Rusinw
wojskowe chorgwie Janczarw, w skad ktrych wchodziy rwnie kapele. Dysponowali
te zespoami zoonymi z muzykw innego pochodzenia i lub na nich stylizowanych, na
przykad ydowskich czy wooskich. Co do kapeli janczarskiej, jak podaje Aleksander
Brckner (Encyklopedia staropolska, 1939), w skad jej wchodzio kilku piszczkw,
grajcych na fujarach przeraliwych, tylu doboszw-bbnistw, dwch pakierzy w koty
bijcych i dwch brzkaczy uderzajcych dwiema tacami. W wyksztacajcych swj skad
zespoach ydowskich pierwszorzdn rol odgryway symboliczne wrcz w pniejszych
latach cymbay. Instrumentem wykorzystywanym w kapeli wooskiej byy midzy innymi
multanki. Swoj specyfik miao rwnie instrumentarium uywane przez polski
i etnicznie obcy lud w rnych czciach Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Niektre z instrumentw ludowych, jak na przykad czsto przedstawiane w ikonografii
dudy, zdobyy popularno take w muzyce wojskowej.
Instrumenty znane na dworach polskich krlw uywane byy take, cho z pewnoci
w mniejszej liczbie i zapewne na og gorszej jakoci, w innych kapelach dworskich,
kocielnych, szkolnych i mieszczaskich. U schyku XVII stulecia kapele wyposaone
w kilkanacie i wicej instrumentw nie naleay ju jednak do rzadkoci. Przykadem
moe tu suy spisany w 1687 roku inwentarz instrumentw muzycznych kapeli
jezuickiej w Krakowie (Chybiski 1913, 33). Z jednej strony wiadczy on o do duej
rnorodnoci tego instrumentarium, z drugiej za pokazuje, e krakowscy jezuici dugo
uywali dawnych instrumentw (np. kornetw, sztortw, pomortw), nie kupujc bardziej
nowoczesnych (w szczeglnoci nie posiadali fagotu). W inwentarzu wymieniono:
pozytyww 3, quartwiola 1, basviola l, viol dobrych z ktrych iedna
Dankwartowa 2, viol prostych do uczenia 2, skrzypiec Dankwartowych 2,
skrzypiec Jakubowskiego 2, skrzypiec gdaskich 1 (4?), skrzypiec prostych
do uczenia 3, trb sztymowych 3, trb francuskich nowych 2, puzanw
z altowym 5, quartpuzan 1, kornetw 3, kornet z koci soniowej nie
sztymowy 1, sztort 1, pomort 1, tubae marinae 4, szaamay, cug 1,
clavicymbal 1, clavicord 1, krzywioy 2, fletnikw 5, skrzypce tenorowe 1.
Uywane w Rzeczypospolitej instrumenty w czci byy sprowadzane z zagranicy,
w czci za produkowane w miejscowych warsztatach, ktre mona podzieli generalnie
na: 1) lutnicze, gdzie wytwarzano instrumenty strunowe smyczkowe i szarpane, 2)
wyrobu organw, pozytyww i regaw (niekiedy take klawiszowych instrumentw

strunowych) oraz 3) produkujce rne instrumenty, m.in. dte. Instrumenty mona byo
kupi w warsztacie lub od prowadzcych, obok innych, rwnie i ten asortyment kupcw,
wykonywane na zamwienie, podlegay wymianie pomidzy ich wacicielami, byy
niekiedy poyczane lub przekazywane w darze. Prawdziwi mionicy muzyki cenili dobre
instrumenty i z radoci przyjmowali prezenty w tej formie, co potwierdza na przykad list
Zygmunta III z 1621 roku, w ktrym krl dzikowa biskupowi warmiskiemu Szymonowi
Rudnickiemu za ofiarowane przez niego instrumenty muzyczne. Z pewnoci nie tylko
z sentymentem, ale i z przekonaniem o znacznej wartoci zgromadzonej przez siebie
kolekcji instrumentw Grzegorz Gabriel Graniczny, sztorcista w kapeli krlewskiej,
zapisywa ten zbir w testamencie kapeli na Jasnej Grze.
2. Budownictwo instrumentw
Jeeli chodzi o zakady produkujce instrumenty w Rzeczypospolitej, stosunkowo duo
informacji zebrano dotd na temat warsztatw lutniczych (m.in. w pracach Adolfa
Chybiskiego, Zdzisawa Szulca i Wodzimierza Kamiskiego). Podobnie jak we Woszech
i wielu innych krajach fach lutniczy przechodzi w Polsce czsto z ojca na syna,
a najwikszym uznaniem cieszyy si wyroby dziaajcych przez dziesiciolecia, a nawet
stulecia, pracowni prowadzonych przez przedstawicieli kolejnych pokole tej samej
rodziny. Tak saw miay warsztaty lutnicze Grobliczw i Dankwartw.
Rodzina Grobliczw dziaaa w Rzeczypospolitej (w Krakowie, Warszawie i Poznaniu) od
XVI do XVIII wieku, a jej przedstawiciele s uwaani za twrcw lub co najmniej
wsptwrcw tzw. lutniczej szkoy krakowskiej, ktra wypracowaa zesp cech
charakterystycznych dla lutnictwa polskiego XVI i XVII wieku. Budowane przez
Grobliczw instrumenty miay spd i boczki z jaworu oczkowego, lakier ciemny,
brzowozoty z domieszk czerwieni. Jzyczki w otworach rezonansowych (efy) byy cite
ostro, a zamiast limaka komor kokow wieczya gwka smoka.
Na podstawie obecnie znanych rde mona sdzi, e wszyscy lutnicy z rodziny
Grobliczw mieli na imi Marcin, co by wskazywao, e spadkobierca pracowni
wskazywany by ju w momencie urodzin. W interesujcym nas okresie dziaalno
prowadzili: Marcin I (zm. po 1609), najstarszy i prawdopodobnie najwybitniejszy z rodu,
mia pracowni w Krakowie, budowa rozmaite instrumenty smyczkowe, z ktrych
zachowao si jedynie kilka skrzypce, wiole da gamba i surdynka; Marcin II, bdcy
postaci hipotetyczn, zapewne dziaa w pierwszej poowie XVII wieku, z tym e adne
materialne lady jego aktywnoci nie zostay odnalezione; Marcin III (zm. w kocu
XVII wieku), z ktrego produkcji zachoway si tylko jedne skrzypce, wytworzone ok. 1650
roku; Marcin IV (zm. po 1719 roku), urodzony w Krakowie, by lutnikiem i skrzypkiem, na
przeomie XVII i XVIII wieku zwizanym z Poznaniem, pniej ponownie z Krakowem.
Najwiksza kolekcja instrumentw wykonanych przez Grobliczw, jak rwnie
instrumentw innych dziaajcych w Rzeczypospolitej w XVII wieku lutnikw, znajduje
si w Muzeum Instrumentw Muzycznych w Poznaniu.
Nie mniejsz popularnoci cieszyy si instrumenty, zwaszcza skrzypce, wytwarzane
w pracowniach lutniczych rodu Dankwartw, aktywnego w Wilnie i Warszawie w XVI
i XVII stuleciu. Najstarszy spord znanych lutnikw z tej rodziny Baltazar I (zm. ok.
1622) dziaa w Wilnie i jak mona domniemywa na podstawie jego karteczek
lutniczych by lutnikiem krlewskim, dostawc instrumentw dla dworu. Budowa
skrzypce podobne do instrumentw wytwarzanych przez Grobliczw, z tym e komor
kokow koczy tradycyjnym limakiem. Z jego produkcji znane s obecnie tylko jedne
skrzypce, podobnie jak z dorobku jego syna Jana (ur. ok. 1600), ktry mia pracowni
w Warszawie i przej obowizki na dworze krlewskim po raz pierwszy w znanych
rdach wystpuje w tym charakterze w 1636 roku; z rachunkw kapeli Jana Kazimierza
z lat 1649-1652 wiadomo, za, e p. Danquart (Jan?) otrzymywa stae wynagrodzenie
jako konserwator instrumentw smyczkowych, a osobno pacono mu za dostarczone
instrumenty (na przykad w grudniu 1650 roku za dwie wiole i troje skrzypiec
dyszkantowych). Na Mazowszu dziaa te syn Jana, Baltazar II (ok. 1620-ok. 1690), ktry
w 1645 roku wstpi do Towarzystwa Jezusowego, ale najpewniej nie zaprzesta
dziaalnoci lutniczej, bowiem wanie jemu przypisuje si skrzypce wykonane w roku
1659. Produkowane przez Baltazara II skrzypce cz cechy stylu woskiego i polskiego.
Niezwykle intensywna musiaa by, prowadzona jednak gwnie w XVI wieku,
dziaalno lutnicza Mateusza Dobruckiego (zm. przed 2 II 1602). W jego krakowskim
warsztacie zatrudnianych byo 6-7 pracownikw, ktrzy wykonywali m.in. cytary,
skrzypce, tenorki i wiolonczele. O masowoci ich produkcji wiadczy zachowany inwentarz
pomiertny, zawierajcy spis m.in. pozostawionych przez zmarego lutnika instrumentw
jeszcze nieukoczonych (na przykad skrzypic czterdzieci niedorobionych),
przygotowanych prefabrykatw rnych instrumentw (na przykad dek do cziitarii trzii
kopii i iedenascie, dek spodnich tenorowiich numero 23, spodnich discantowiich dek do
skrzypic numero czterdziesci i sescz), form, materiau i narzdzi do ich produkcji
(Kamiski 1971, 150-152). Niestety pomimo ogromnej liczby wytworzonych w zakadzie
Dobruckiego instrumentw dzi trudno je zidentyfikowa i oceni, poniewa nie byy

sygnowane.
Skrzypce wytwarzano take w kocu XVI i pierwszej poowie XVII wieku w krakowskim
warsztacie Kiejcherw, Bartomieja (zm. 1599) i jego syna Krzysztofa. Ci budowniczowie
instrumentw nie ograniczali si jednak do lutnictwa. Bartomiej Kiejcher, ktry przej
zakad w spadku po ojcu, zatrudniony by na dworze krlewskim jako piszczek (fistulator).
Wytwarza przede wszystkim instrumenty dte drewniane. W inwentarzu sporzdzonym
po jego mierci znajdujemy, jak podaje Wodzimierz Kamiski (1971, 149-150): 24
piszczaki szwajcarskie rozmaite, skadane szwajcarskie wielkie cztery piszczaki,
szalamaiet 3, czwarta maa, miara mutw cisowa wielka i dwie mierze take piszczaek
szwajcarskich, kornetw gotowych 26 w czarnej skorze, mutw gotowych 27, a ponadto
sztorty (bez oku) szt. 8, sztorty (surowe z dwoma przewodami i szpuntami) szt. 16,
sztorty (nowe z dwoma przewodami) szt. 30, muty i kornety (surowiec z grubsza
opracowany) szt. 212, sztymwerk sztortw (nieukoczony) 1 komplet, tj. sztortw
szt. 7, muty bez otworw bocznych szt. 18, kornety (nieukoczone) szt. 15, flety
(nieukoczone) szt. 8, szrayery (nieukoczone) szt. 8, 7 par maych, biaych,
niedogotowanych piszczaek szt. 14, co razem czyni znacznie ponad 350 sztuk rnych
instrumentw dtych, z ktrych kilkadziesit byo gotowych, okoo 200 stanowio
psurowiec, ktry mg by wykorzystywany w duszym okresie czasu, a niespena 100
znajdowao si w trakcie produkcji. Ponadto w inwentarzu wymieniono nieliczne,
ukoczone ju instrumenty strunowe skrzypiec dwoje, jedne basowe, drugie discantowe
w puzderku, klawikordium, dyszkantowy excellencik, a take instrumenty dte
blaszane trb wojennych norymberskich 16. Po mierci waciciela warsztat,
zatrudniajcy omiu lub moe dziewiciu pracownikw, prowadzia nadal wdowa po nim,
a nastpnie po dojciu do penoletnoci jego syn, Krzysztof. Ten specjalizowa si
najpewniej w budowie i remontach instrumentw klawiszowych (poza organami
i pozytywami produkowa rwnie klawiszowe instrumenty szarpane).
Ponadto znane s jedynie nieliczne nazwiska innych yjcych w omawianym okresie
lutnikw. Na przeomie XVI i XVII wieku byli wrd nich dziaajcy w Poznaniu
Balthasar Enczel (rodem z Legnicy) i Joachim Hanke. Z 1614 roku zachowaa si
informacja o pracach lutniczych w Krakowie Tomasza Gazowskiego. Mamy te
wiadomoci o wysokim poziomie warsztatw lutniczych w Gdasku. O konkurencji wrd
tamtejszych wytwrcw instrumentw wiadczy zoona w 1641 przez szeciu z nich
proba do Rady Miejskiej, eby obcy swych rzemios w miecie nie wykonywali.
Z nazwiska z tego stulecia znani s dziaajcy w Gdasku: Christoph Puniewski
(wzmiankowany w rdach w 1616 roku), Michael Kamlack i Daniec Kawarski (notowani
w latach 50.), nieustalonej specjalnoci budowniczy instrumentw Tiedemann Neunaber

(wspomniany w 1610 roku), wytwrca gli i lutni Martin Preuss (1654), budowniczowie
klawikordw i klawesynw wedug ustale Benjamina Vogla (2004) Paul Steinicht
(Steinicke), wytwarzajcy klawesyny i lutnie, notowany w Gdasku w latach ok. 16571661, Marten (Marcin) Kawinski (Kawiski), ur. ok. 1638, aktywny zawodowo w tym
miecie od ok. 1661 do ok. 1682 roku (znany te jako organmistrz), Johann Georg Schfer
(Schff), zajmujcy si produkcj instrumentw klawiszowych w latach ok. 1680-1693,
David Knipffer, notowany w Gdasku w latach 1688-1697 (w 1689 take jako harfista),
Caspar Koy (ok. 1685-1696), Peter Kunde (ok. 1681-1699). Wrd budowniczych
instrumentw dziaajcych w Gdasku w drugiej poowie XVII wieku byli rwnie Thomas
Rotzman (Rossman), Georg Fleming (Flemming) i w ostatnich dekadach stulecia jego
ucze, Christoph Menner (Mener), ktrego instrumenty podziwia jeszcze dzi mona
w muzeach rnych krajw Pnocnej Europy.
XVII wiek stanowi te okres znacznej intensyfikacji budownictwa organowego.
W Rzeczypospolitej wizao si to w duym stopniu z prowadzon przez Koci katolicki
akcj kontrreformacyjn, ale odpowiadao te tendencjom rozwojowym muzyki tego czasu
(poza gr solow, niezbdn podczas liturgii katolickiej, ale i wikszoci konfesji
protestanckich, organy powszechnie uywano jako podstawowy instrument do realizacji
basso continuo, tak w muzyce religijnej, jak wieckiej). Fundowane w XVII wieku
instrumenty byy co prawda mniejsze ni te powstajce w nastpnym stuleciu, jednak
z uwagi na du liczb zbudowanych organw omawiany okres stanowi czas przeomu.
Mona by tu wrcz sparafrazowa znane powiedzenie o krlu Kazimierzu Wielkim, ktry
zasta Polsk drewnian, a zostawi murowan w XVII wiek Rzeczpospolita wesza
z kocioami pustymi, zakoczya go ze wityniami wyposaonymi w organy. Jest to
oczywicie generalizacja, bowiem instrument ten, choby may i przenony, posiadao
sporo kociow w XVI wieku, a niektre nawet dwa stulecia wczeniej, ale pokazuje nagy
przyrost liczby organw (w tym stacjonarnych pozytyww), ich niemal powszechn
obecno w wityniach chrzecijaskich obrzdkw zachodnich. Trzeba przy tym doda,
e w wielu kocioach organy budowano lub przebudowywano kilkakrotnie, czasem dla
ulepszenia instrumentu czy zamiany pozytywu na due organy, czasem z powodu jego
zniszczenia, czstego zwaszcza podczas dziaa wojennych lub obcej okupacji, szczeglnie
dotkliwej w latach potopu szwedzkiego, ale take nierzadkich wwczas poarw czasu
pokoju. Straty dotyczyy rwnie mniejszych form dtych instrumentw klawiszowych
rozpowszechnionych w Rzeczypospolitej w XVII wieku. Byy to m.in. pozytywy przenone
zwane regaami, a wrd nich niewielkie szeciogosowe pozytywy podrne bez zbiornika
powietrza, produkowane na poudniu Polski, w innych krajach spopularyzowane dopiero
w nastpnym stuleciu.
Przy budowie organw zatrudniani byli zarwno organmistrzowie zagraniczni,
zwaszcza w Prusach, ale przede wszystkim w pierwszych latach XVII wieku rwnie
w centralnej Polsce, jak i miejscowi. Take i w przypadku budowniczych organw
informacje biograficzne s na og szcztkowe. Co wicej, na podstawie dostpnych
archiwaliw nie zawsze mona z pewnoci twierdzi, czy osoba w nich odnotowana
prowadzia dziaalno w charakterze organmistrza czy te organisty. Zreszt czenie
tych dwch specjalnoci byo w tamtych czasach, zwaszcza na przeomie XVI
i XVII wieku, do czste. Nawet na dworze krlewskim organici na przykad Krzysztof
Kiejcher nie tylko na organach grali, ale je take produkowali i naprawiali, przy czym
nie ograniczali si do organw. Zreszt sprawa zaopatrzenia zespou w instrumenty
w oczywisty sposb musiaa interesowa osobicie grajcych na nich muzykw.
Z pewnoci to oni czynili zabiegi, aby skoni swoich patronw do zakupu nowych
instrumentw, zwracali uwag na potrzeb remontu, konieczno wymiany strun itp. Jako
osoby najlepiej zorientowane w potrzebach byli te organizatorami zakupu lub
poszukiwali fachowcw, ktrzy mogli instrumenty wykona czy wyremontowa.
Co do organmistrzw (jak pokazuj wykorzystane tu m.in. prace Jerzego Goosa
i Wiktora yjaka), z pocztku stulecia stosunkowo dobrze rdowo udokumentowana jest
dziaalno urodzonego w Coburgu, zwizanego z Norymberg, a nastpnie osiadego
w Krakowie Johanna (Jana) Hummla. Jego autorstwa s najstarsze kompletnie
zachowane na terenie Polski organy siedemnastowieczne instrument zbudowany w 1612
roku w farze w Olkuszu. Pono Hummel zbudowa te w nastpnym roku organy
w kociele boogrobcw w Miechowie, w 1626 roku za organy w kociele kanonikw
regularnych pod wezwaniem w. Marka w Krakowie. Nie dane mu byo natomiast
ukoczy budowy instrumentu w Lewoczy (Levoa) na Sowacji. Zgin tragicznie przy tej
pracy (w 1628 roku), a organy dokoczy (w 1632 roku) znany organmistrz Jerzy
Nitrowski z Lewoczy, dziaajcy m.in. w Gdasku, Krakowie i Warszawie, zaangaowany
w prace przy przerbce organw w kociele Mariackim w Krakowie (1638), twrca
organw dla katedry gnienieskiej (1662) i katedry poznaskiej (1667), ktry wraz
z synem Andrzejem kompletnie przebudowa wielkie organy kocioa Mariackiego
w Gdasku oraz mniejsze w kaplicy w. Reinholda (1672-1673).
W pierwszej poowie XVII wieku, a zwaszcza w pocztkowych dekadach tego stulecia,
szczeglnie wielu organmistrzw dziaao w Krakowie. Poza ju wymienionymi bya wrd
nich rodzina Kuntzw (Kuncw), z ktrej dwaj bracia z Ratyzbony Johann (zm. 1632)
i Wolfgang (zm. 1618) zbudowali razem organy w Lanckoronie (1616), a w Krakowie jako
waciciel warsztatu organmistrzowskiego dziaa take syn Wolfganga Mateusz
(wzmiankowany ok. 1632). Rodzina Kuntz nie ograniczaa si zreszt do produkcji

instrumentw klawiszowych dtych. W testamencie Johanna Kuntza z 1632 roku
wymienione zostay, obok pozytyww, dwa klawesyny oraz dwa klawikordy (te
instrumenty najczciej byy te odnotowywane w inwentarzach majtkowych magnatw,
niekiedy take szlachty i bogatych mieszczan).
Z Krakowem zwizani byli ponadto m.in.: Marcin Bocheczyk (notowany 1609),
Friedrich Bock ze Stuttgartu (1601-1607), Melchior Kuchta (reperowa organy w katedrze
wawelskiej w 1604 roku, zbudowa organy w krakowskim kociele w. Anny), Stanisaw
Chyowski (wzmiankowany w 1610), Eustachy Frankowicz (ok. 1610) oraz jego syn Baej
(dziaa w Krakowie w latach 1610-1640, by zatrudniany m.in. przez benedyktynw
z Tyca), Maciej Mirowski (notowany 1610), Bernard Przeworski (zm. ok. 1620), Hanusz
Hayga (pracowa przy budowie organw w kociele Mariackim w 1623 roku), nieznanego
imienia Wulf (notowany ok. 1628), Gowiscy Szymon (informacje z lat 30. i 40.) i Jan
(dziaajcy w Krakowie i poudniowej Polsce w ostatnich dekadach stulecia), Tomasz
Rayber (zm. przed 1668, pracowa m.in. w 1647 roku przy przebudowie organw
w kociele paulinw w Piczowie oraz przy organach w krakowskim kociele Mariackim)
oraz Piotr Ostrowski, ktry jednak dziaa poza Rzeczpospolit (w latach 60. budowa lub
reperowa organy na lsku).
Z pewnoci z uwagi na czstsz w XVII wieku obecno dworu krlewskiego
w Warszawie ni w Krakowie coraz wicej organmistrzw osiadao na Mazowszu lub co
najmniej wykonywao tam zlecenia. Wspominany ju krakowski budowniczy
instrumentw Krzysztof Kiejcher, krlewski organista i organmistrz, reperowa organy
(pod tym pojciem naley te rozumie pozytywy, stacjonarne i przenone) na Zamku
Krlewskim w Warszawie. Organmistrzem krlewskim by take Szymon Lilius,
prawdopodobnie syn Vincenzo Liliusa. Zapewne przez wikszo ycia mieszka
w Kazimierzu nad Wis, ale utrzymywa te bliskie zwizki z Warszaw, Lwowem
i Szydowcem. Najpewniej by na stae zatrudniony (od lat 20. do 50.) przy strojeniu i by
moe doskonaleniu synnych organw w kazimierskiej farze (ten niesygnowany
instrument zosta ukoczony w 1620 roku). Z nazwiskiem Szymona Liliusa wie si
budow organw w wityni w Szydowcu oraz zamwienie (z 1626 roku) na budow
organw (z wykorzystaniem elementw instrumentu istniejcego wczeniej) w kociele
dominikaskim Boego Ciaa we Lwowie. Do realizacji tego drugiego kontraktu jednak nie
doszo (Kape 2000-20063). Nie ustalono dotd, czy Szymon Lilius budowa jakie
instrumenty w Warszawie. Wydaje si to jednak bardzo prawdopodobne. O jego bliskich
zwizkach z dworem wiadcz bowiem otrzymywane krlewskie przywileje. Z pewnoci
w Warszawie bywa te w sprawach rodzinnych i urzdowych (tam m.in. sporzdzi
w 1652 roku testament). Wrd budowniczych organw zwizanych z dworem krlewskim

w latach 20. lub pniej byli: Mauritius Wendt (wystpujcy w rdach jako krlewski
organmistrz w 1623 roku), Tomasz Gogola (Golgota, Gogoliski) z Lipna (notowany
w latach 1627-1641), Andrzej Lochman z Wilna (notowany w latach 1650-1662), Jan
Zocki (ok. poowy stulecia) i Albert Chrostowski vel Chrostkowski (ur. w Secominie
w 1627, zm. w 1670 roku).
Histori budownictwa organowego w Prusach Krlewskich badali m.in. Franz Kessler,
Jan Janca i Werner Renkewitz. W pierwszych dekadach XVII wieku pracowali tam: Hans
Hellwig (w 1603 roku wybudowa on organy w kociele w. Katarzyny w Gdasku, a ok.
1610 dziaa w Toruniu), Christian Neumann z Nowego Miasta Lubawskiego (w latach
1603-1604 zbudowa organy w kociele cysterskim w Oliwie, potem pracowa w Nowym
Miecie, a w 1610 roku zlecono mu zbudowanie nowych organw w kolegiacie w Putusku),
a take David Cracovita, ktry w 1626 roku zbudowa mniejsze organy w toruskim
kociele Mariackim, Marcin (Marten) Friese, budowniczy organw w gdaskim kociele
w. Jana (1625-1629), ktry pniej w 1639 roku remontowa organy w Insterburgu
(Wytruciu), a w 1647 roku zbudowa organy dla kocioa ss. brygidek w Grodnie. Mateusz
Brandt (Brandtner), zajmujcy si w latach 80. w Toruniu budow i przebudow organw
w kocioach w. Mikoaja i w. Jana, w latach 90. budowa organy w katedrze we
Wocawku, za Daniel Nitrowski, wzmiankowany ok. 1683 roku w Gdasku, by
budowniczym organw w katedrze we Fromborku (1683-1685).
Zachowane rda przynosz te wiadomoci, czsto bardzo lakoniczne, odnonie wielu
innych budowniczych organw dziaajcych w rnych czciach Rzeczypospolitej. Czasem
organmistrzowie znani s tylko z imienia, jak w przypadku Adamusa, ktry ok. 1605 roku
przebudowa i naprawi organy kocioa parafialnego w Stawiszynie koo Kalisza.
Niekiedy informacje odnosz si tylko do daty mierci organmistrza lub czasu
wykonywania konkretnego zlecenia. Takimi danymi dysponujemy w odniesieniu do
organistw i organmistrzw lwowskich lub dziaajcych we Lwowie Alberta (notowanego
w 1612 roku), Walentyna Otty (zm. przed 1644), Bartomieja Kawiskiego
(wzmiankowanego w 1655 roku) i Andrzeja Sieczkowicza wzgldnie Sieczkiewicza lub
Sieczkowskiego (aktywnego w latach 1652-1669). Wiemy, e Aleksander Bicz budowa
organy w wielkopolskim Szadku w latach 50., Wawrzyniec stawia w 1650 roku pozytyw
we wocawskim kociele oo. reformatw, a w Wilnie dziaa Jan Koppelman, ktry
zbudowa w latach 1595-1597 organy dla tamtejszej katedry, zniszczone w poarze w 1610
roku, Kornelius Kragolius, notowany w aktach wileskich od 1604 do 1648 roku, Andrzej
Grolinga (zm. 1652), Stanisaw Woyski czy Lorens (wzmiankowani odpowiednio w 1658
i 1663 roku), a take synowie wspominanego organmistrza krlewskiego Mauritiusa
Wendta Jakob i Marcus. Ten ostatni w 1675 roku podpisa kontrakt na budow organw
w kociele franciszkaskim p.w. Wniebowzicia NMP (Zgliski 2003). W lubelskich aktach
wzmiankowany jest w 1617 roku organmistrz Joannes Schmith, a z Iaw zwizany by
Jakub Sadlicki, o ktrego dziaalnoci organmistrzowskiej wiadczy jedynie sygnowany
jego nazwiskiem siedemnastowieczny pozytyw przechowywany obecnie w poznaskim
Muzeum Instrumentw Muzycznych.
Stosunkowo duo informacji udao si zebra o budowniczych organw w wityniach oo.
bernardynw. W kocioach nalecych do tego zakonu wolno byo instalowa organy
dopiero od schyku XVI wieku, ale od tego czasu instrumenty, czsto okazae, powstaway
licznie, w wielu przypadkach za spraw organmistrzw-zakonnikw. I tak, Stanisaw
Przemowa (zm. 1606) by organmistrzem w klasztorze bernardynw w Krakowie,
Wawrzyniec Weistock, zwany niekiedy Chwaliszewskim od dzielnicy Poznania, z ktrej
pochodzi zbudowa organy w kociele bernardynw w Bydgoszczy, Szymon Gowiski
w 1648 roku wykona organy do kocioa klasztornego w Alwerni niedaleko Krakowa,
Stanisaw Studziski z Przeworska budowa w latach 1678-1682 organy w kociele
bernardynw w Leajsku (ukoczone przez znakomitego organmistrza, Jana
Gowiskiego), bernardyn o. Antoni z Gogowa (zm. 1703) zbudowa w 1693 roku organy
w kociele klasztornym w Poznaniu, a na dwa lata przed mierci rozpocz prace przy
organach w bernardyskim kociele w. Anny w Warszawie. Braciszek bernardyski
Franciszek Lebcki odbudowa w 1668 roku zniszczone podczas wojen organy w kociele
w. w. Franciszka i Bernardyna w Wilnie. Inny bernardyn Antoni z Wilna (zm. przed
1708) w 1696 roku rozpocz budow organw dla kocioa klasztornego w Warcie, ktre
po jego mierci dokoczy brat Klemens opiski.
W kocioach innych zgromadze zakonnych organy budowali m.in.: Walenty Gorcki
(Gorcius) budowniczy organw dla kocioa dominikanw w Sieradzu (1638) i brat Jakub
(Osowski?), organmistrz dominikaski wsppracujcy z mistrzem Janem przy budowie
organw i pozytywu w kociele w. Jacka w Warszawie w latach 1684-1685.
Organmistrzowie-dominikanie reperowali te instrumenty w kocioach nalecych do ich
zgromadzenia. I tak, wymieniany ju Albert ze Lwowa w 1612 roku remontowa
instrument w kociele Boego Ciaa we Lwowie, a Tomasz Turski i Placyd Komuski
reperowali organy kocioa dominikanw w Krakowie (pierwszy w 1646, a drugi w 1676
roku). Wspominany z prac w klasztorze cystersw w Oliwie Christian Neumann, w latach
1613-1619 pracowa prawdopodobnie przy organach dla benedyktynek w Chemnie.
W Ldzie organy w macierzystej wityni zbudowa cysterski organmistrz Nicolaus (zm.
1647). U klarysek w Starym Sczu instrument wyremontowa w kocu XVII stulecia
Krzystof Lenartowicz z synami, ktry naprawia lub budowa take inne organy w tym
miecie. W kociele misjonarzy w Chemnie w kaplicy Matki Boskiej organy zbudowa

Christian Seidler.
Podobnego typu informacji mona by byo poda nieco wicej, jeszcze wicej mona by
wymieni kociow i miejscowoci, w ktrych rnej wielkoci i jakoci organy
w XVII wieku byy uywane. Dalsze badania, zwaszcza w archiwach klasztornych,
kocielnych i biskupich, list nazwisk lub imion organmistrzw dziaajcych w XVII
stuleciu z pewnoci wydu, zwiksz te wykaz miejsc, w ktrych organy si
znajdoway. Ju obecny stan wiedzy o budownictwie organw w Rzeczypospolitej tego
czasu pozwala jednak twierdzi, e stao ono na wysokim poziomie, a tacy
organmistrzowie jak Piotr Ostrowski, Jerzy i Andrzej Nitrowscy czy Jan Gowiski, dbali
o stron muzyczn i techniczn, a take wsppracujc z mistrzami snycerskimi
artystyczn organw, dorwnywali najlepszym europejskim budowniczym tych
instrumentw. Dysponujemy take informacjami o organach budowanych przez polskich
organmistrzw za granic. Poza ju wspomnianymi warto wymieni Szymona
Gutowskiego, ktry ok. 1650 dziaa na dworze moskiewskim, a w bliej
niesprecyzowanym czasie zbudowa pono organy dla szacha Persji.
3. Praktyka wykonawcza
Wykonawstwo muzyczne schyku XVI i XVII wieku dopuszczao do du swobod
w wyborze zestawie gosw i instrumentw oraz w sposobie realizacji danego utworu.
Znaczna cz zachowanego repertuaru muzycznego, zwaszcza z pocztkowej fazy
omawianego okresu, nie ma w rkopimiennych czy drukowanych rdach precyzyjnie
okrelonej obsady (nadal czsto nie wskazywano gosu czy instrumentu, jaki powinien by
wykonywa parti o okrelonym poprzez zastosowany klucz lub zapis tabulaturowy
rejestrze). W odniesieniu do partii basso continuo taki stan rzeczy aktualny pozostawa
przez cay XVII wiek. Instrumentalny gos basowy, od trzeciej dekady tego stulecia, na
og cyfrowany, bywa zapisywany bez adnej nazwy, jako Continuo, czsto Basso pro
organo, rzadziej jako Cembalo. Niekiedy wskazwk co do skadu zespou realizujcego
b.c. stanowi dodatkowe, niecyfrowane partie basu instrumentalnego, ktre mogy by
przeznaczone dla violone lub viola da gamba, take fagotu lub co wyjtkowo znajdujemy
zaznaczone w polskich lub z Polsk zwizanych rdach basowych instrumentw
szarpanych (na przykad teorby). Wykonawcy basso continuo dokonywali wic wyboru
instrumentw biorcych udzia w tworzeniu podstawy basowej kompozycji, jak rwnie

zgodnie z zasadami improwizowanej realizacji b.c. o jej ksztacie. Co do innych gosw
utworw z biegiem lat miay one coraz dokadniej precyzowany podstawowy skad
wykonawczy, ktry jednak, w miar moliwoci istniejcych w danym zespole mg by
zwikszany o tzw. gosy ripieno, najczciej dublujce gosy obbligato w odcinkach tutti
kompozycji (na przykad w kocielnych koncertach wokalno-instrumentalnych, w ktrych
odcinkom solowym i realizowanym przez zespoy wokalne w pojedynczej obsadzie
przeciwstawiano due zespoy wokalno-instrumentalne o zwielokrotnionej obsadzie).
Postpowanie takie doprowadzio m.in. do wyksztacenia si praktyki polichralnego
wykonywania kompozycji stworzonych jako utwory jednochrowe. Czsto stosowan
praktyk byo przez cay XVII wiek wykonywanie utworw, ktre skomponowane zostay
na zesp wokalny a cappella, z towarzyszeniem organw, a take zwaszcza u schyku
stulecia realizacja kompozycji wokalno-instrumentalnych z dodatkowymi, nie
wskazanymi przez kompozytora, instrumentami.
Na ksztat wykonywanych utworw znaczny wpyw miay take decyzje co do wyboru
stroju instrumentw, jak i wysoce nieprecyzyjnie okrelanych w zapisach temp oraz
rodzaju i zakresu wprowadzanych dyminucji, stosowanych zarwno w gosach wokalnych,
jak i instrumentalnych. Dyminucje na og nie byy wypisywane w materiale nutowym, co
pozwalao muzykom na stosowanie improwizacji, dla ktrych podstawy stanowiy jednak
dostpne podrczniki i wskazwki kompozytorskie (na przykad dla wykonawcw
zespoowej muzyki instrumentalnej w pierwszej poowie XVII wieku znakomitym
przewodnikiem pod tym wzgldem mg by napisany na zamwienie Zygmunta III Wazy
traktat Francesco Rognoniego Taeggio Selva de varii passaggii, wyd. Mediolan 1620).
W muzyce wokalnej dyminucje wypisane zostay na przykad w weneckim wydaniu
Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego. Kompozytor przedstawi tym samym
moliwy wariant wykonania swoich kompozycji, zademonstrowa ozdobniki, jakie mona
w nich zastosowa, nie ograniczajc jednak inwencji piewakw, ktrzy mieli prawo do
wasnych wyborw (take do wykonywania komunii w wersji prostej, bez ozdobnikw).
Brak w materiale nutowym z epoki zaznaczonego frazowania i artykulacji stanowi kolejny
nieokrelony rys wczesnych zapisw. W przypadku muzyki wokalnej na sposb realizacji
utworu wpywaa odpowiednia interpretacja treci tekstu sownego. W znacznej czci
repertuaru stanowia ona przedmiot muzycznego opracowania przy uyciu figur retoryki
muzycznej, ktre piewak winien by dostrzec i poprzez odpowiednie wykonanie wydoby.
Literatura
Z. Chaniecki, Kapele janczarskie jako przejaw sarmatyzmu w polskiej kulturze muzycznej,
1971.
S. Chodyski, Organy, piew i muzyka w kociele katedralnym wocawskim, 1902.
J. Chwaek, Organum scriniale de Cracovia, 1986.
A. Chybiski, Kilka sw o dawnych polskich skrzypcach, 1911.
A. Chybiski, Kieycheriana, 19122.
A. Chybiski, Inwentarze instrumentw i muzykaliw z XVII i XVIII wieku, 1913.
A. Chybiski, Z dziejw muzyki krakowskiej. Przyczynek do historyi organistw
i organmistrzw od XV do XVII wieku, 1914.
A. Chybiski, Lune notatki o staropolskich organach, organistach i organmistrzach, 1926.
A. Chybiski, Lutnia, lutnici i tace w poezji polskiej XVII wieku, 1927, 1928.
A. Chybiski, Sownik muzykw dawnej Polski do roku 1800, 1949.
Encyklopedia staropolska, red. A. Brckner, t. 1, 1939.
2004.
H. Feicht, Liber Chamorum jako rdo do historii muzyki polskiej, 1966.
J. Goos, Polskie organy i muzyka organowa, 1972.
J. Goos, The Polish Organ. The Instrument and its History, tum. ang. B. Dejlidko, 1992.
K. Grochowska, From Milan to Gdask: The Story of A Dedication, 2002.
J. Janca, A Brief Overview of Organ Building in Former East Prussia (East Pomerania),
1997.
A. Jarzbski, Gociniec abo krtkie opisanie Warszawy, 1643, wyd. nowe W. Tomkiewicz,
1974.
A. Jazdon, Polskie budownictwo organowe w XVII wieku na przykadzie dziaalnoci
rodziny Nitrowskich, 1982.
D. Kalinowska, Instrumentarium kapel polskich w XVI i XVII wieku, Pozna 1987.

W. Kamiski, Skrzypce polskie, 1969.
W. Kamiski, Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich, 1971.
W. Kape, Organy i organici w krakowskich kocioach dominikanw, 1980.
W. Kape, Dominikascy organmistrzowie, 2000-2006.
W. Kape, Organy w dominikaskich kocioach prowincji litewskiej, 2000-20062.
W. Kape, Organy w dominikaskich kocioach prowincji ruskiej, 2000-20063.
M. Karowicz, Notatki o dawnych polskich skrzypcach (z papierw pomiertnych), 1911.
F. Kessler, Organy i muzyka organowa w kocioach gdaskich: Mariackim, w. Katarzyny
oraz w. Jana w XVII i XVIII wieku, 1986.
W.L.F. von Lutgendorff, Die Geigen- und Lautenmacher von Mittelalter bis zur Gegenwart,
t. 2, 41922.
W.Z. yjak, Organy i organmistrzowie w owiczu, 1982.
W.Z. yjak, Wiadomoci o organach w kocioach putuskich z XV, XVI i XVII wieku, 1984.
W.Z. yjak, Miscellanea fromborskie, 1986.
W.Z. yjak, Organy w kocioach franciszkanw konwentualnych na terenie Maopolski,
1999.
W.Z. yjak, rec. z: Jerzy Goos, The Polish Organ. The Instrument and its History,
Warszawa 1992, 1999.
W.Z. yjak, Organy w Diecezji Pockiej od XIV wieku do 1818 roku, 2005.
W.Z. yjak, Organy w Archidiakonacie Warszawskiem w XVII wieku mity i fakty,
artyku w druku.
W. Malinowski, Transkrypcja wykonawcza Communiones Zieleskiego. Podstawowe
problemy, 1972.
M. Mastalerz, H. Chojnacki, Historia budwnictwa instrumentw w dawnym Gdasku
w wietle rde archiwalnych, 1992.
H. Morsztyn, Muza domowa, wyd. J. Drr-Durski, t. 1, 1954.
A. Obodziski, Pandora staroytna monarchw polskich, 1640.
K. Ogier, Dziennik podry do Polski 1635-1636, pol. tum. E. Jdrkiewicz, wstp
i objanienia W. Czapliski, cz. I, 1950.

K. Parfianowicz, W sprawie faktografii do historii budowy organw w Polsce, 1969.
M. Perz, Do historii kunsztu budowy organw w Polsce, 1960.
J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamitnik, opr. A. Rachuba, 1987.
A. Poliski, Sprawozdanie z wystawy muzycznej w Warszawie w r. 1888, 1888.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Ante thorum monogramisty M.M. z kolekcji Emila Bohna.
Poszukowanie archetypu jako metoda atrybucji utworu, 1999.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka i finanse. Nieznane rda do dziejw ycia
muzycznego na dworze krlewskim polskich Wazw, cz. I-II, 1999.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka na dworach XVII-wiecznej Rzeczypospolitej.
Potrzeba czy zbytek?, 2001.
J. Reiss, Polskie skrzypce i polscy skrzypkowie, 1946.
W. Renkewitz, J. Janca, Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreussen von 1333
bis 1944, t. 1, 1984.
F. Sielicki, Cymbay. Instrument i symbol, 1988.
M. Smolarski, Dawna Polska w opisach podrnikw, 1946.
E. Smulikowska, Prospekty organowe w dawnej Polsce, 1989; w wersji angielskojzycznej
Organ-cases in Poland as Works of Art (Polish Organ), tum. B. Dejlidko, 1993.
M. Sobieski, Z zagadnie polskiego ludowego instrumentarium muzycznego. Mazanki,
serby, skrzypce, 1967.
Z. Szulc, Muzeum Wielkopolskie. Katalog instrumentw muzycznych, 1949.
Z. Szulc, Lutnicy polscy od XVI wieku do czasw najnowszych oraz ich karteczki
rozpoznawcze, 1950.
Z. Szulc, Sownik lutnikw polskich, 1953.
Z. M. Szweykowski, Uwagi o praktyce wykonawczej XVII wieku, 1966.
Z. M. Szweykowski, Z zagadnie kameralistyki polskiego baroku. Problem doboru rodkw
wykonawczych, 1966.
Z. M. Szweykowski, Praktyka wykonawcza jako przedmiot badania muzykologicznego,
1971.
Z. M. Szweykowski, Audite mortales jako problem wykonawczy, 1977.
Z. M. Szweykowski, Z problemw techniki polichralnej Marcina Mielczewskiego, 1999.
B. Szydowska-Ceglowa, Staropolskie nazewnictwo instrumentw muzycznych, 1977.
S. Tomkowicz, Do historii muzyki w Krakowie, 1907.
W. Trepka (Nekanda), Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), wyd. II, opr. R.
Leszczyski, 21995.
B. Vogel, Gdask musical Instruments from the 17th and 18th centuries in Scandinavia,
2000.
B. Vogel, Gdaskie klawikordy i klawesyny w XVII-XVIII wieku, 2004.
M. Zgliski, Budownictwo organowe na terenie dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego
do okoo 1850 roku w wietle najnowszych bada, 2003.
IV. RDA REPERTUARU MUZYCZNEGO

I PIMIENNICTWA TEORETYCZNOMUZYCZNEGO
1. Sposoby gromadzenia: a) import nut i pism teoretyczno-muzycznych, b) twrczo

miejscowa, 2. Formy przekazu: a) druki i drukarstwo muzyczne w Rzeczypospolitej, b)
druki obce, c) rkopisy, 3. Stan i miejsca zachowania: a) rda znajdujce si w Polsce
gwne kolekcje biblioteczne i rda rozproszone: druki, rkopisy najcenniejsze zabytki
muzyczne: partesy roranckie, organowa tabulatura pelpliska, rkopisy BJ 10002 I i BJ
5272, b) rda zachowane za granic gwne kolekcje biblioteczne i rda rozproszone:
druki, rkopisy najcenniejsze zabytki muzyczne: tabulatury na instrumenty klawiszowe
tabulatura z Kro, tabulatura Sapiehw, tabulatury oliwskie, tabulatury lutniowe
gdaska tabulatura lutniowa z pierwszej wierci XVII wieku, tabulatura Virginii Renaty
von Gehema, c) zachowane utwory z zaginionych rde, 4. Informacje o repertuarze
i pismach teoretyczno-muzycznych zaginionych: a) katalogi i inwentarze muzykaliw, b)
wzmianki w literaturze piknej i pisanych rdach historycznych
1. Sposoby gromadzenia
Na repertuar wykonywany w XVII wieku w rnych orodkach ycia muzycznego
Rzeczypospolitej skaday si utwory dawne i komponowane wspczenie (podobny
podzia mona przeprowadzi take w odniesieniu do pimiennictwa teoretycznomuzycznego). Tymi pierwszymi dysponoway na og zespoy dziaajce jeszcze
w poprzednim stuleciu, na przykad kapela krlewska oraz niektre zespoy kocielne,
m.in. w Krakowie na Wawelu, w Gdasku, Toruniu i Elblgu (mowa tu o kompozycjach
wielogosowych, ktre przynajmniej w czci pozostaway w repertuarze przez

kilkadziesit lat, a niekiedy nawet przez kilka stuleci, jak dowodz osiemnastowieczne
odpisy repertuaru europejskiego nawet z pocztkw XVI wieku przechowywane
w zbiorach muzykaliw wawelskich). Katolickie ksigi liturgiczne, uzupeniane i po
soborze trydenckim czciowo wymieniane, znajdoway si w rzymskokatolickich
kocioach i klasztorach od zawsze, podobnie jak ksigi liturgiczne Kocioa obrzdku
wschodniego, a take kancjonay, ktre w wityniach protestanckich gromadzono od
czasu ich powoania, a w rodowiskach katolickich ich popularno w XVII wieku si
nasilia. Stopniowo repertuar powikszay lub zastpoway nowo komponowane utwory
kompozytorw obcych pozyskiwane z zagranicy lub tworzone przez muzykw
pochodzcych z innych krajw, ale dziaajcych w Rzeczypospolitej oraz tworzone przez
muzykw miejscowych.
a) Import nut i pism teoretyczno-muzycznych

Co do repertuaru zagranicznego, przede wszystkim woskiego, niemieckiego
i niderlandzkiego, publikowanego w rozmaitych zbiorach autorskich i antologiach, a take
pochodzcego z tych krajw pimiennictwa teoretyczno-muzycznego, druki byy
sprowadzane przez ksigarzy, kupowane za granic przez zainteresowanych muzykw
i ich patronw, trafiay do Rzeczypospolitej w darze, na przykad wtedy, gdy wydania
zawieray dedykacje dla polskich krlw, czonkw rodziny krlewskiej czy te magnatw,
rad miast, bogatych mieszczan itp., a take byy przywoone przez zatrudnianych
w polskich kapelach muzykw obcych, ktrzy z wszelkim prawdopodobiestwem zabierali
ze sob, udajc si do Rzeczypospolitej, wydania wasnych utworw lub druki zawierajce
kompozycje innych twrcw (tak mogo by na przykad w przypadku Annibale Stabilego,
Luki Marenzia, Giulia Cesare Gabussiego, Asprilia Pacellego, Tarquinia Meruli,
Giovanniego Francesco Aneria i prawdopodobnie innych muzykw woskich). Mona
domniemywa, e tymi samymi drogami trafia do polskich i litewskich kapel na dwory,
do kociow i uczelni przynajmniej cz rkopisw zawierajcych utwory
kompozytorw obcych i wydania pism teoretycznych. Dla gromadzenia ksig liturgicznych
Kociow rnych konfesji decydujce znaczenie miay bezporednie kontakty
z zagranicznymi, w zalenoci od wyznania zachodnimi lub wschodnimi orodkami kultu.
W Kociele katolickim szczegln rol odegray w procesie transmisji repertuaru
powizania pomidzy klasztorami tej samej reguy.
Wydaje si, e stosunkowo niewielki udzia w repertuarze muzycznym i teoretycznomuzycznym miay prace powstae za granic z inicjatywy polskich zleceniodawcw. By
wrd nich jednak zamwiony przez Zygmunta III wspominany traktat Francesco
Rognoniego. W wietle bada archiwalnych Paola Fabbriego (1982) bezpodstawna okazaa
si wielokrotnie powtarzana w pimiennictwie polskim i obcym informacja, i podczas
pobytu we Woszech w ramach podry po Europie z lat 1624-1625 krlewicz Wadysaw
zamwi u Claudia Monteverdiego jakie bliej nieznane kompozycje. rdowe
potwierdzenie ma natomiast fakt zamwienia zoonego przez krlewicza u Franceski
Caccini. Podczas pobytu we Florencji Wadysaw mia okazj obejrze m.in. dramma per
musica pt. La liberazione di Ruggiero dallisola dAlcina z muzyk tej kompozytorki.
Przedstawienie ogromnie spodobao si zarwno krlewiczowi, jak i towarzyszcym mu
polskim i litewskim magnatom. Najpewniej konsekwencj tego wydarzenia byo
wspomniane zamwienie. Chodzio o dramma per musica na temat w. Zygmunta
mczennika, a informacj tak zawiera list napisany przez Wadysawa w 1626 roku do
jego ciotki, wielkiej ksinej Toskanii Marii Magdaleny (rawska-Witkowska 1992).
Jeeli zamwienie zostao zrealizowane, by moe bya to pierwsza opera wystawiona
w Rzeczypospolitej, hipotetycznie datowana przez Waltera Leitscha (1998) na maj 1627
roku (por. cz druga, rozdz. I/1a: muzyka sceniczna).
b) Twrczo miejscowa
Jeeli chodzi o kompozycje powstae na terytorium Rzeczypospolitej, zarwno
skomponowane przez twrcw zagranicznych, jak i miejscowych, jedynie znikoma ich
cz zostaa wydana drukiem. Podstawow form rozpowszechniania takiego repertuaru
byo sporzdzanie rkopimiennych odpisw pojedynczych utworw lub tworzenie
rkopimiennych antologii obejmujcych wiksze korpusy repertuarowe.
Zachowane rda historyczne jedynie w niewielu przypadkach informuj o zabiegach,
jakie przedsibrano, aby wzbogaci repertuar o nowe kompozycje. Starania takie
podejmowali jednak zarwno mecenasi sztuki, ktrymi byli czonkowie rodziny
krlewskiej, magnaci wieccy i duchowni, rady najbogatszych miast, przeoeni zakonw
lub gmin wyznaniowych, jak i sami muzycy, zwaszcza kapelmistrzowie, kantorzy
i organici.
Jeden z potnych magnatw polskich, Krzysztof Opaliski jak dowiadujemy si z jego
korespondencji korzysta z pomocy swego brata ukasza, ktry zdobywa dla niego m.in.
utwory na niewielk liczb gosw komponowane przez Franciszka Liliusa, wwczas
kapelmistrza kapeli katedralnej na Wawelu. Z tych samych listw wiemy, e na dworach
magnackich kopiowane byy poyczane od innych wielmow utwory muzyczne, z ktrych
na przykad jak w przypadku wzmiankowanym w korespondencji braci Opaliskich
tworzono antologie wykorzystywane nastpnie przez miejscowych muzykw dworskich.

Wanym rdem informacji o sposobach gromadzenia repertuaru jest Iudicium Cribri
musici, druk ktry ukaza w Warszawie w 1649 roku w ramach polemiki pomidzy
kapelmistrzem Wadysawa IV, Marco Scacchim i gdaskim organist Paulem Siefertem,
a zawiera listy wysane bezporednio do krlewskiego maestro di cappella lub do Kaspara
Frstera st., ksigarza i kapelmistrza kocioa Mariackiego w Gdasku, ktry powanie
przyczyni si do wydania i rozpowszechnienia w Europie Cribrum musicum Scacchiego.
Nadawcami tych listw, stanowicych w wikszoci poparcie dla pogldw autora
Cribrum musicum, byli: Heinrich Schtz wwczas kapelmistrz saskiej kapeli
elektorskiej w Drenie i Weissenfels, Michael Tobias kantor kocioa w. Tomasza
w Lipsku, Laurentius Starck z Anklam, Maciej Rimkovius (Rymkowicz lub moe
Rymkowski), pochodzcy z Prus Ksicych kantor w Wilnie, Valentin Thilo z Krlewca,
anonimowy korespondent ze Sztokholmu (w imieniu kapelmistrza krlowej Krystyny,
Andreasa Dbena), David Cracovita z Torunia, Christoph Werner z Gdaska, Beniamin
Ducjusz z Byczyny oraz Ambrosius Profe (Profius) z Wrocawia. Niemal wszyscy
korespondenci wykazywali zainteresowanie kompozycjami Marco Scacchiego. Twierdzili,
e chcieliby kupi jego drukowane msze i madrygay, prosili o przesanie rkopisw
koncertw kocielnych i innych utworw. Szczeglnie ciekawe z uwagi na informacje
o pozyskiwanych utworach s listy Profiusa, organisty we wrocawskim kociele w.
Elbiety (do 1649 roku) i znanego wydawcy antologii zawierajcych kompozycje w stile
moderno, oraz kantora z Wilna, pniej dziaajcego w Krlewcu, Macieja Rimkoviusa.
Profius donosi, e udao mu si zdoby madrygay Scacchiego na pi gosw, ktre
zostay wykonane we Wrocawiu, ale jednoczenie informowa, i jego starania o inne
utwory kapelmistrza Wadysawa IV, czynione w Wenecji, nie przyniosy rezultatu.
Wrocawski organista prosi o odpatne przekazanie przez wskazan osob przebywajc
w Warszawie utworw Scacchiego na jeden, dwa, trzy, cztery, pi i sze gosw.
Wspomniany kantor z Wilna, natomiast, przypomina, e Scacchi podczas pobytu w tym
miecie (prawdopodobnie w 1648 roku, kiedy wystawiono tam w kwietniu dramma
musicale pt. Circe delusa) obieca mu przesanie swoich utworw. Prosi wic
o ofiarowanie motetw i koncertw, a zwaszcza kompozycji napisanej w Wilnie na
przybycie krla, rozpoczynajcej si od sw Domine, in virtute tua rex laetabitur. Z
utworw tych Rimkovius zamierza sporzdzi odpisy i jak pisa w opublikowanym
w Iudicium Cribri musici licie mia ju w tym celu zamwionego kopist.
Dziki badaniom ycia muzycznego w klasztorze benedyktynek w Stanitkach
(wierczek 1958; 1980; Dbek 1997) wiemy, e w zbiorach zakonnic byy ksigi liturgiczne
sprowadzane z Tyca, przepisywane w tamtejszym klasztorze benedyktynw, przysane
z klasztoru benedyktynw na Monte Cassino, a take sporzdzane przez same zakonnice

(na przykad ok. poowy XVII wieku gradua przepisaa panna Zofia Borowiska, a kilka
kancjonaw u schyku XVI i w XVII wieku inne zakonnice) lub przez zatrudnianych przez
nie muzykw wieckich (sporzdzenie w pocztkach XVIII stulecia kilku kancjonaw,
zawierajcych m.in. repertuar z wieku XVII, a nawet XVI, zawdziczamy tamtejszemu
organicie Kazimierzowi Boczkowskiemu). Przepyw repertuaru pomidzy klasztorami tej
samej reguy, a niekiedy take rnych regu, zarwno zakonw mskich, jak eskich, by
w omawianym okresie zjawiskiem powszechnym. Dotyczy nie tylko ksig liturgicznych,
ale i wspczesnego repertuaru jedno- i wielogosowego, przede wszystkim religijnego, lecz
take wieckiego, czego znakomity przykad stanowi organowe tabulatury oliwskie,
sporzdzone przez mnicha cysterskiego zwizanego z klasztorem w Oliwie, ale w znacznej
czci spisane podczas jego pobytu w jezuickim kolegium w Braniewie.
Przywoane egzemplifikacje wiadcz o potrzebie wzbogacania repertuaru coraz liczniej
tworzonych w cigu XVII wieku zespow rnych typw. Bya ona gwn przyczyn
sporzdzania odpisw kompozycji, i to zarwno odpisw z rkopisw, jak i z gwnie
zagranicznych drukw. W wielu przypadkach kopie te s dzisiaj jedynymi przekazami
niegdy istniejcych utworw.
Tak jak zespoy muzyczne potrzeboway repertuaru, tak dla uniwersytetw, akademii
czy kolegiw niezbdne byy prace teoretyczne o muzyce. Polska twrczo w tym zakresie
bya bardzo niewielka. W dydaktyce akademickiej opierano si wic na pracach obcych i to
powstaych gwnie w XVI wieku lub wczeniej. Znaczna ich cz dostpna bya przede
wszystkim lub jedynie w rkopimiennych odpisach. Najwikszy zbir tego rodzaju prac,
zarwno drukowanych, jak rkopimiennych zgromadzony na terenach wczesnej
Rzeczypospolitej istnia (w duej czci istnieje nadal) w Bibliotece Jagielloskiej
w Krakowie. Rkopimienne i drukowane traktaty gromadzone w XVII stuleciu
w Akademii Wileskiej posiada dzi m.in. Vilniaus Universiteto Biblioteka (Biblioteka
Uniwersytecka) oraz Lietuvos moksl akademijos Vrublevski biblioteka w Wilnie.
Bogate kolekcje starodrukw teoretyczno-muzycznych z XVI i XVII wieku powstay na
lsku zwaszcza we Wrocawiu oraz w miastach pruskich przede wszystkim
w Gdasku, Elblgu i Toruniu.
2. Formy przekazu
a) Druki i drukarstwo muzyczne w Rzeczypospolitej

Po okresie intensywnego rozwoju drukarstwa muzycznego, jaki mia miejsce
w Rzeczypospolitej w XVI wieku, XVII stulecie stanowio czas stagnacji, a nawet upadku
muzycznej sztuki typograficznej. Fakt ten mia i ma bardzo powane konsekwencje,
spowodowa bowiem ograniczenie w porwnaniu z wiekiem poprzednim moliwoci
rozpowszechniania wczesnej twrczoci muzycznej, zwaszcza kompozycji muzykw
polskich i obcych dziaajcych w Rzeczypospolitej, a z dzisiejszego punktu widzenia moe
by uwaany za jedn z istotnych przyczyn tak bardzo zego stanu zachowania ich
spucizny.
Na przeomie XVI i XVII wieku sytuacja polskiego drukarstwa muzycznego jak
pokazuj m.in. prace Alodii Kaweckiej-Gryczowej, Krystyny Korotajowej i Marii
Przyweckiej-Sameckiej przedstawiaa si jeszcze zupenie dobrze. Dziaajcy
w Rzeczypospolitej drukarze dysponowali wszystkimi wczenie rozpowszechnionymi
technikami drukarskimi, co umoliwiao wydawanie wokalnych utworw w notacji
menzuralnej (jedno- i wielogosowych) za pomoc pojedynczych ruchomych czcionek
menzuralnych oraz choraowych utworw liturgicznych czerwono-czarnym drukiem
z wykorzystaniem czcionek gotyckich nut choraowych. Ponadto zarwno kompozycje
zapisywane w notacji menzuralnej, jak i neumatycznej mogy by i byway powielane przy
zastosowaniu drzeworytu. Niestety w cigu XVII stulecia drukarnie nie tylko nie zostay
unowoczenione (w szczeglnoci nie wprowadzono miedziorytu pozwalajcego na
drukowanie utworw wokalno-instrumentalnych i instrumentalnych o duej liczbie nut
w maych wartociach rytmicznych, na przykad szesnastek), ale wrcz w wielu z nich
stopniowo zaniechano stosowania pojedynczych czcionek nutowych, a nastpnie w ogle
zrezygnowano z wydawania prac zawierajcych nuty lub decydowano si na drukowanie
ich przy pomocy drzeworytu.
Taki stan rzeczy charakteryzowa polskie i litewskie drukarstwo II poowy XVII wieku.
U zarania tego stulecia sytuacja nie bya jednak jak wspomniano taka za.
W Krakowie Jakub Siebeneicher (zm. 1604) opublikowa w 1598 roku (z nutami) Rytmy
o [...] wzywaniu Rodzicielki Boskiej, a wydawnictwa, prowadzonej od 1577 do 1601 roku
przez Jana azarzewicza Januszowskiego, oficyny azarzowej szat zewntrzn nie
ustpoway najlepszym drukom europejskim. Januszowski drukowa zarwno kompozycje
wielogosowe (ze szczeglnie znanym wydaniem z 1580 roku zbioru Melodiae na psaterz
polski, ze sowami w tumaczeniu Jana Kochanowskiego i muzyk Mikoaja Gomki), jak
i w interesujcym nas okresie przede wszystkim rzymskokatolickie ksigi liturgiczne,
uwzgldniajce reformy soboru trydenckiego oraz akceptowane przez Rzym polskie
odrbnoci w liturgii. Bya wrd nich m.in. Agenda seu ritus caeremoniarum
ecclesiasticarum w opracowaniu Hieronima Powodowskiego, wydana staraniem prymasa
Stanisawa Karnkowskiego. Ksig t, opublikowan po raz pierwszy w 1591 roku,
kilkakrotnie wznawiano (za czasw Januszowskiego w 1596, a nastpnie take w oficynie
azarzowej za rzdw Bazylego Skalskiego w 1605 i za rzdw Macieja Jdrzejowczyka
w 1617 roku). Ostatni druk liturgiczny, jaki ukaza si w tej drukarni w okresie
dziaalnoci Januszowskiego, stanowio wydanie w 1599 roku w piknej szacie graficznej
Passio Domini nostri Jesu Christi, toczone technik podwjnego, czerwono-czarnego
druku. W nastpnych latach prawa do drukowania ksig liturgicznych przej Andrzej
Piotrkowczyk.
Od roku 1601 przez kilkanacie lat drukarni azarza dzierawi Bazyli Skalski, ktry
stara si utrzyma dotychczasowy poziom estetyczny wydawnictw. Z tego czasu pochodzi
kilka najwaniejszych polskich siedemnastowiecznych drukw muzyki wielogosowej.
Jako pierwszy wymieni naley zbir przygotowany przez muzyka kapeli Zygmunta III
Wazy, Vincenzo Gigliego (Liliusa) Melodiae sacrae, wydany w 1604 roku, a zawierajcy
jednochrowe i polichralne utwory kompozytorw, ktrzy wwczas lub nieco wczeniej
byli kapelistami na dworze polskiego krla. Wrd twrcw zamieszczonych w zbiorze 20
kompozycji religijnych znaleli si m.in. czterej kapelmistrzowie krlewscy Annibale
Stabile, Luca Marenzio, Giulio Cesare Gabussi i Asprilio Pacelli, a take inni muzycy
zwizani z kapel Zygmunta III.
W dalszych latach z oficyny azarzowej w okresie dzierawy Skalskiego wychodziy
wielogosowe pieni a cappella, opublikowana ok. 1604 roku czterogosowa pie Asprilia
Pacellego do tekstu Stanisawa Grochowskiego pt. Bogu w Trjcy jedynemu i witemu
Stanisawowi Patronowi Polskiemu Tablica obiecana, wydane w 1606 roku w zbiorze
Diomedesa Cato, rwnie ze sowami Grochowskiego, Rytmy aciskie dziwnie sztuczne...,
z notami nowemi, y z tabulatur na lutni, z tym e tabulatura si nie zachowaa (druga
edycja z 1607), a take Pie o witym Stanisawie patronie polskim, nowo wydana tych
samych autorw (1607). Od tego czasu wielogosowe kompozycje powstajce
w Rzeczypospolitej wyjtkowo byy drukowane w polskich oficynach wydawniczych (do
tych wyjtkw nalea zachowany szcztkowo zbir maogosowych utworw bliej
nieznanego Severina Mllera Applausus musicalis, opublikowany przez Georga
Schnfelsa w Braniewie w 1615 roku, zapewne z wykorzystaniem czcionek nutowych
poyczonych w Toruniu, a take anonimowy czterogosowy hymn powicony b.
Stanisawowi Kostce, Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego, wydany w 1632 roku
w Krakowie przez kolejnego dzierawc oficyny azarzowej, Macieja Jdrzejowczyka).
Czcionek wykorzystywanych dotd w drukach w notacji menzuralnej uywano niemal
wycznie w kancjonaach. Te za, powstajce nieprzerwanie od XVI wieku, coraz rzadziej

zawieray muzyczne opracowania wielogosowe.
Wrd najznakomitszych wydawcw kancjonaw protestanckich na ziemiach polskich
by dziaajcy w Krakowie do 1605 roku Maciej Wirzbita. Jego wydawnictwa, ktre
zawieray tylko utwory jednogosowe, dorwnyway poziomem estetycznym drukom
Januszowskiego. Niestety zachowaa si jedynie znikoma cz produkcji drukarskiej
Wirzbity, pochodzca z XVI stulecia. Wiele z wydawanych w jego oficynie drukw
znalazo si w 1617 roku na indeksie ksig zakazanych i zostao publicznie spalonych.
Podobny los spotka wydawnictwa rnowiercze, ktre ukazay si na przeomie XVI
i XVII wieku w innych wydawnictwach krakowskich, na przykad w dziaajcej do 1600
roku drukarni Aleksego Rodeckiego. W Krakowie wanie, a nie jak gosi karta tytuowa
w Toruniu, ukazaa si w 1599 roku wydana przez tego drukarza agenda kalwiska
Krzysztofa Kraiskiego Porzdek naboestwa Kocioa powszechnego apostolskiego z
dodanymi nielicznymi melodiami. Melodie dodano te do Katechizmu z pieniami Kocioa
powszechnego apostolskiego Kraiskiego (1596, 1599).
W nastpnych latach druki rnowiercze ukazyway si przede wszystkim
w prowincjonalnych orodkach innowierczych, o czym niej. W Krakowie natomiast
wydawane byy katolickie druki liturgiczne, o ktrych szeroko i w wielu pracach pisa
Ireneusz Pawlak. Pocztkowo drukowano je w wydawnictwie Jana Januszowskiego,
a nastpnie w oficynie Andrzeja Piotrkowczyka, z ktrej wychodziy ksigi liturgiczne ju
w latach 90. XVI wieku, kiedy zgodnie z przywilejem krlewskim wyczne prawo do ich
drukowania mia jeszcze Januszowski. Wydawanie skorygowanych zgodnie z wytycznymi
soboru trydenckiego ksig choraowych Piotrkowczyk rozpocz w 1599 roku, publikujc
Psalterium z doczonym z inicjatywy kardynaa Jerzego Radziwia antyfonarzem,
hymnami i oficjami z melodiami dla wszystkich prowincji Polski. W 1600 roku ukazao si
dedykowane prymasowi Stanisawowi Karnkowskiemu Antiphonarium, a take Graduale
Romanum. W 1607 roku Piotrkowczyk wyda ostatni msza przeznaczony dla diecezji
krakowskiej. Od tego czasu w Polsce nie drukowano mszaw dla poszczeglnych diecezji,
bowiem uywano mszaw rzymskich wydawanych za granic, z doczanymi do nich,
osobno publikowanymi modlitwami mszalnymi do polskich patronw.
W kolejnych latach Andrzej Piotrkowczyk, od 1608 roku noszcy tytu typografa
Zygmunta III, wznawia wczeniej wydane ksigi liturgiczne, dokonujc w nich korekt
oraz w niektrych przypadkach dodajc nuty do tekstw modlitw wczeniej nie
zaopatrzonych w melodie. Po jego mierci (w 1620 roku) dziaalno t kontynuowa syn,
Andrzej Piotrkowczyk m. (1621-1645), ktry na synodzie piotrkowskim w 1628 roku
otrzyma przywilej arcybiskupa Jana Wyka zezwalajcy na drukowanie antyfonarzy,
graduaw i rytuaw, pod warunkiem, e typograf wyda je poprawnie i to wasnym

kosztem. W efekcie w 1631 roku ukazao si Rituale Sacramentorum, ktre miao zastpi
agend Powodowskiego, aby jak pisa arcybiskup Wyk w przedmowie przyczyni si
do ujednolicenia obrzdw Kocioa rzymskokatolickiego.
Ksigi liturgiczne wydawane byy przez Andrzeja Piotrkowczyka m. do jego mierci (w
1645 roku), a w nastpnych latach przez wdow po nim Ann Teres (do 1662 roku),
kiedy ukazay si dalsze edycje ksig liturgicznych z nutami, a mianowicie: poprawione
wydanie Antiphonarium (1645), Rituale Petricoviense (1647) i Psalterium (1654) oraz
Graduale Romanum (1660). Po mierci matki drukarni przej syn, Stanisaw
Piotrkowczyk, ktry w 1674 roku przekaza drukarni Uniwersytetowi Jagielloskiemu
(konkretnie Collegium Maius). Jan III Sobieski w 1676 roku przenis przywileje, jakie
przysugiway oficynie Piotrkowczykw, na drukarni uniwersyteck zwan wwczas
Piotrkowczykowsk. W konsekwencji jeszcze w XVII wieku, a take w stuleciu
nastpnym, ukazyway si tam kolejne ksigi liturgiczne, nadal toczone dwubarwnym
drukiem gotyckimi czcionkami choraowymi, przy czym pod wzgldem estetycznym nie
ustpoway one wydaniom Piotrkowczykw.
Z Krakowem wie si take wydanie wikszoci opublikowanych w Rzeczypospolitej,
poza Prusami Krlewskimi, zbiorw utworw wielogosowych zapisanych notacj
menzuraln lub muzycznych prac teoretycznych z zamieszczonymi nutami. Niestety edycji
tych nie byo wiele, bowiem w zakresie drukarstwa muzycznego take w Krakowie XVII
stulecie przynioso regres. Znamienna jest tu pierwsza edycja Symfonii Anielskich Jana
abczyca (ukazaa si ona w 1630 roku w drukarni Marcina Filipowskiego), w ktrej nie
zamieszczono nut, wskazujc, aby poszczeglne koldy i pastoraki wykonywane byy na
melodie popularnych wwczas tacw. W przedmowie takie rozwizanie tumaczono
brakiem czasu i jakim bdem typograficznym oraz obiecywano, e w nastpnym wydaniu
nuty zostan ju zamieszczone. W rzeczywistoci we wznowieniach tego zbioru z 1631
i 1642 roku melodii take nie wprowadzono. Zapewne nie byo to moliwe ze wzgldw
technicznych, poniewa drukarnia po prostu nie dysponowaa ju potrzebnymi czcionkami
(nie jest jednak wykluczone, e obok wzgldw technicznych mogy tu mie znaczenie
kwestie cenzuralne, a konkretnie kontrowersyjne czenie w wydaniu wieckich melodii,
niekiedy nawet piewanych ze spronymi sowami, z publikowanymi tekstami
religijnymi).
W sytuacji, gdy brakowao czcionek nutowych, a niezbdne byo zamieszczenie w edycji
materiau nutowego, posugiwano si drzeworytem muzycznym. Korzystano z tej techniki
w liturgicznych drukach choraowych, na przykad w Ordinarium Provinciae Polonae
Fratrum Minorum Observantium S. Francisci [...] Capituli Warschoviensis A. D. 1611,
wydanym w Krakowie w 1615 roku w oficynie Mikoaja Loba (w szerszym zakresie

zastosowano j w piewach do tekstw acisko-polsko-niemieckich opublikowanych
w Rituale Wratislaviense, wydanym w 1682 roku na lsku, w drukarni miejskiej w Nysie
u Krzysztofa Lertza), a take w edycjach notowanych menzuralnie kompozycji
wielogosowych, jak w przypadku zbioru Nabone pieni, zawierajcego skomponowane
przez Franciszka Liliusa czterogosowe opracowania tekstw pieni autorstwa
krakowskiego dominikanina Baeja Dereya, wydanego w 1645 roku tame, w drukarni
Stanisawa Lenczewskiego-Bertutowicza. Posugiwano si drzeworytem take
w traktatach teoretyczno-muzycznych. W ten sposb Walerian Pitkowski wydrukowa
liczne przykady muzyczne umieszczone przez Jana Aleksandra Gorczyna w jego
podrczniku Tabulatura muzyki abo zaprawa muzykalna (Krakw 1647), a Franciszek
Cezary zaczerpnite z Erotemata musicae practicae Lucasa Lossiusa (Norymberga 1563,
51573 zachowane w Bibliotece Jagielloskiej jako unikat) ilustracje nutowe w Musices
practicae erotemata Szymona Starowolskiego, traktacie wydanym w Krakowie w 1650

roku.
W porwnaniu z katolickimi ksigami liturgicznymi, na ktrych wydawanie monopol
mia Jan Januszowski, a nastpnie Piotrkowczykowie i wreszcie drukarnia Collegium
Maius Uniwersytetu Jagielloskiego (w XVII wieku poza Krakowem edycje takie
ukazyway si jedynie wyjtkowo, na przykad w Poznaniu, gdzie w drukarni Wojciecha
Regulusa wydano w 1648 roku Missae pro defunctis tantum deservientes ex Missali
Romano... ad usum ecclesiarum Regni Poloniae, w 1682 roku w wydawnictwie jezuickim
wznowiono wydane wczeniej w Krakowie Liturgica, seu modi devote celebrandi missam
Tomasza Modzianowskiego, a w 1685 roku w oficynie Wojciecha Laktaskiego
Ordinarium et caeremoniale pro usu Fratrum Minorum Observantium Sancti Francisci,
czy te w Warszawie, w drukarni pijarw, gdzie na przykad w 1685 roku opublikowano
Missale abbreviatum ad usum fratrum ad monialium Carmelitarum, a bez nut drukowano
m.in. dialogi lub ich programy wystawiane w szkoach pijarw; stosunkowo liczne
druki liturgiczne ukazay si natomiast w wydawnictwie jezuickim w Wilnie), druki
rnowiercze z tekstami w jzyku polskim wydawano w tym czasie w wielu orodkach
Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego (gdzie opublikowano rwnie nieliczne prace
w jzyku litewskim, a nawet otewskim), a take obok publikacji niemieckojzycznych
w Prusach Krlewskich, lennych Prusach Ksicych i na lecym poza granicami
Rzeczypospolitej lsku.
W Wilnie w latach 1589-1611 dziaa drukarz Jan Karcan z Wieliczki, ktry toczy
w 1594 roku przeznaczony dla kalwinistw tzw. Katechizm wileski w opracowaniu
Stanisawa Sudroviusa (oparty na Katechizmie niewieskim z 1564 roku, zawiera take
pieni i psalmy Jana Kochanowskiego oraz Jakuba Lubelczyka), wznowiony

w zmodyfikowanej wersji z dodatkiem psalmw w tumaczeniach Macieja Rybiskiego
w 1598 roku. Rwnolegle w Wilnie dziaay jeszcze inne wydawnictwa ewangelickoreformowane (kalwiskie) m.in. Jakuba Markowicza (1592-1607) czy Melchiora
Pietkiewicza (ok. 1598), w ktrych rwnie ukazyway si druki z nutami. Wkrtce jednak
nacisk kontrreformacji uniemoliwi ich dziaalno. Wwczas najwiksz aktywno
drukarsk w zakresie publikowania wydawnictw z nutami rozwina miejscowa oficyna
jezuicka, w ktrej ukazyway si rzymskokatolickie druki liturgiczne, jak Agenda Parva.
In commodiorem usum sacerdotum provinciae Poloniae conscripta (wyd. 1616, 1630),
teoretyczne (m.in. prace Sigismunda Lauksmina vel Lauxmina) i zawierajce popularne
pieni do uytku kocielnego.
Ostoj protestantw na Litwie sta si natomiast, nalecy do Radziwiw linii
biraskiej, Lubecz nad Niemnem, gdzie dziaaa drukarnia (1612-1656?), ktra za czasw
Piotra Blastusa Kmity (1612-1631?), zicia Jana Karcana, wydawaa m.in. kalwiskie
piewniki. Okoo poowy XVII wieku przez kilka lat istniao wydawnictwo innowiercze
w Kiejdanach, take w dobrach Radziwiw. W drukarni kierowanej przez sprowadzonego
z Gdaska Joachima Georga Rhete, syna znanego drukarza gdaskiego Georga Rhete,
w 1653 roku ukaza si dedykowany Januszowi Radziwiowi kancjona i modlitewnik
w jzyku litewskim Kniga Nobaznistes Krikscioniszkos. Cz pierwsza tego niestety
niezachowanego druku stanowia waciwy kancjona. Zawiera on pieni i psalmy Jana
Kochanowskiego przeoone na jzyk litewski przez Stefana Jawgia Teleg, z melodiami
dostosowanymi do wzorw francuskich przez Samuela Tomaszewskiego.
W Koronie najwaniejszym orodkiem drukarskim rnowiercw bya od pocztku
XVII wieku siedziba arian (socynian, braci polskich) i ich synnej Akademii Rakw. Tam
w 1600 roku przeniesiona zostaa z Krakowa oficyna Aleksego Rodeckiego, prowadzona
teraz przez jego zicia, Sebastiana Sternackiego. Dziaaa ona do 1638 roku, kiedy na
mocy uchway sejmowej arianie zostali wydaleni z miasta. Wrd rakowskich produkcji,
ktre z uwagi na obaw przed katolick cenzur nie zawsze miay adres wydawniczy, by
m.in. zawierajcy pieni z nutami: Kancjona abo pieni duchowne z naukami i z
melodiami, doczony do Katechizmu Krzysztofa Kraiskiego, wydanego w 1603 roku
i wznawianego w latach 1609 oraz 1622 i 1624. Anonimowo przedrukowa te Sternacki
Porzdek naboestwa Kraiskiego (1614), opublikowany poprzednio u Rodeckiego
w Krakowie. Oficjalnie wydawa piewniki ariaskie, na przykad piewnik (Psalmy
Dawidowe z Ewangeli Pana Chrystusow zgodne, do ktrych s przyczone pieni
pobone) przygotowany przez braci polskich z Rakowa zwaszcza Walentego Smalciusa
i Stanisawa Lubienieckiego zawiera w czci pierwszej psalmy w przekadzie Jana
Kochanowskiego, a w drugiej dawne pieni protestanckie. Ukaza si on w roku 1610, po

czym by kilkakrotnie wznawiany (po raz ostatni w roku 1625). Z uwagi na fakt, e druki
rakowskie byy w Rzeczypospolitej zakazane i w konsekwencji niszczone, podobnie jak
w przypadku wydawnictw innych oficyn innowierczych zachowaa si jedynie znikoma ich
cz (poza granicami Polski ariaskie druki znajduj si dotd w zbiorach wgierskich
w Siedmiogrodzie dokd bracia polscy udali si po wypdzeniu w 1658 roku
z Rzeczypospolitej). Sdzc na jej podstawie mona przypuszcza, e w Rakowie nie
publikowano muzyki wielogosowej, ograniczajc si do jednogosowych melodii toczonych
technik pojedynczego druku muzycznego.
Oficyny wydawnicze dziaay take w Lesznie, gdzie skupili si bracia czescy
(Jednota). W zaoonej z inicjatywy Jana Amosa Komeskiego drukarni, prowadzonej
w latach 1632-1656 przez Daniela Vettera (Strejc-Stregiciusa), ukazyway si
wydawnictwa nutowe, take wielogosowe, m.in. Opusculum musicum Salomona
Hossmanna, opublikowane w 1653 roku w dziewiciu ksigach gosowych. Niestety
z powodu poaru miasta podczas potopu szwedzkiego (w 1656 roku) oficyna zawiesia
dziaalno. Podj j dopiero w 1668 roku i kontynuowa przez z gr 30 lat Micha Buck
(Buk, Bukk, Bocek), ktry wyda m.in., w 1694 roku, zbir trzygosowych pieni
religijnych Musica oder Erlustigungs-Kunst w trzech czciach. Zawarte w nich zostay
psalmy w tumaczeniu Ambrosiusa Lobwassera, pieni Jana Husa oraz Marcina Lutra
i innych dziaaczy protestanckich.
Najbardziej aktywnie na polu wydawania utworw muzycznych, w tym
polskojzycznych dzie rnowierczych, dziaay jednak orodki w Prusach Krlewskich
i na lsku. Od ostatnich lat XVI wieku po niemal poow nastpnego stulecia prymat
w tym zakresie nalea do Torunia. Szczeglnie popularny by wwczas wydany przez
drukarza Melchiora Neringa, a po jego mierci wielokrotnie wznawiany m.in. przez
dziaajcego do 1608 roku Andreasa Koteniusza luteraski Cantional albo Pieni
Duchowne. Dzieo opracowa Piotr Artomiusz Krzesichleb. Wydanie Neringa z 1587 roku
skada si z dwch czci, wyrniajc pieni i psalmy. Do tekstw doczono w wikszoci
melodie jednogosowe, w kilku jednak przypadkach trzy- i czterogosowe.
Po mierci Koteniusza drukarnia, przejta zrazu przez Gimnazjum Akademickie, staa
si podwalin drukarni miejskiej. W latach 1609-1621 prowadzi j August Ferber. Z jego
pras wyszed kancjona braci czeskich Cantional pieni duchownych, hymnw i psalmw
witych (1611), ktrego wydawc by Jan Turnowski (Turnovius), nastpca Piotra
Artomiusza na stanowisku kaznodziei w toruskim kociele Mariackim. Wszystkie pieni
kancjonau (w liczbie 384) zostay zaopatrzone w cytaty z Pisma witego oraz w melodie.
Staraniem Turnowskiego oraz z jego korektami ukazay si u Ferbera take Psalmy
monarchy i proroka S. Dawida przekadania X. Macieja Rybiskiego (1617). Psaterz ten

w pniejszych latach wydawany by te w Gdasku (1619) oraz w Rakowie (1624).
Z toruskiej oficyny Augusta Ferbera wyszed rwnie w 1615 roku jedyny i niestety
zaginiony zbiorek pieni mieszczaskich z tekstem polskim, o ktrym wiemy, e zawiera
nuty, Pobudka do dobrej myli Wojciecha Dembockiego, wystpujcego pod
pseudonimem Nikodema Niebylskiego. W 1616 roku Dembocki opublikowa u Ferbera
take religijny utwr a cappella Benedictio mensae na pi gosw wydrukowanych
w formie partytury.
W pniejszych latach kierownikami toruskiej drukarni byli kolejno Heinrich Friese
(1621-1623), Franz Schnellboltz (1623-1638?), Micha Karnall (1643-1666) i Joannes
Coepselius (1667-1679), ktrzy wydawali m.in. kolejne kancjonay polskojzyczne, bdce
na og modyfikowanymi wersjami kancjonau Artomiusza, w czci z jednogosowymi
melodiami, w czci bez melodii. Inny rodowd ma Kancyonal t.i. ksigi Psalmw y Pieni
duchownych [...] z dawnieyszych Cancyonaw, Psaterzw y Catechizmw zebrane [...]
a teraz znowu przydatkami [...] z Cancyonau Toruskiego wzitymi do druku podane
(1676), ktry by przedrukiem nowo opracowanego kancjonau, wydanego w Gdasku
u Davida Friedricha Rhete w 1661 roku. W pniejszych latach drukarnie toruskie
zaprzestay wydawania polskich zbiorw pieni z nutami (nadal publikowano w nich, jak
przez cae stulecie, podobne wydawnictwa w jzyku niemieckim). Ograniczano si do
drukowania tekstw pieni, a take krtkich prac o charakterze poradnikowym, jak
Sposb piewania polskiego na Mszach witych w kocioach katolickich, wydany
w oficynie Johanna Balzera Breslera w 1696 roku.
W Gdasku drukarstwo muzyczne rozwin na szersz skal Martin Rhode (1603-1614),
pochodzcy z rodziny o silnych tradycjach drukarskich. Od pocztku swej dziaalnoci
typograficznej toczy on druki muzyczne przy pomocy ruchomych czcionek nutowych.
Wydawa wielogosowe druki okolicznociowe, utwory muzyczne w ksigach gosowych,
a wrd nich kompozycje religijne z tekstami aciskimi Gregora Schnitzkiusa (Moduli
sacri musicis numeris exornati..., wyd. 1603, Sacrae cantiones na 4-12 gosw, wyd. 1607,
Sacri moduli..., cz. I, wyd. 1612), a take psalmy w jzyku niemieckim. Nie dorwnyway
one jednak szat graficzn wspczesnym drukom krakowskim. Szczeglne znaczenie
osigna rywalizujca z drukarni Martina Rhode oficyna Wilhelma Guillemota,
zwaszcza od czasu, gdy staa si wasnoci Andreasa Hnefelda (1608-1652), ktry by
jednym z najbardziej produktywnych wydawcw zbiorw pieni i psalmw dla rnych
rodowisk rnowierczych w Rzeczypospolitej. Oferowa m.in. Psalmy Dawidowe (1608,
1616, 1619, 1628, 1632, 1636) z jednogosowymi melodiami toczonymi czcionkami
menzuralnymi i choraowymi. Edycja z 1619 bya przedrukiem wspominanego ju
toruskiego wydania psalmw Macieja Rybiskiego, uzupenionego przez Jana

Turnowskiego. Eleganckie wydanie z 1636 roku Kancyonal, to jest Ksigi Psalmw
i Pieni Duchownych zatwierdzony przez zbory ewangelickie koronne i litewskie,
drukowany czyteln szwabach i zaopatrzony w nuty, mia suy ujednoliceniu formy
naboestwa na wszystkich terenach wczesnej Rzeczypospolitej. Temu samemu celowi
suya wydana w 1637 roku przez Hnefelda Agenda albo forma porzdku usugi witej
w zborach ewangelickich Koronnych i W. X. Lit. Szczeglne znaczenie miao opublikowanie
rozszerzonej okrelanej jako wielka wersji kancjonau Artomiusza, obejmujcej 563
pieni z 347 melodiami (1646).
Poza gwnie jednogosowymi melodiami w kancjonaach niemiecko- i polskojzycznych
Andreas Hnefeld drukowa take obszerniejsze wielogosowe utwory muzyczne. By
wrd nich zbir Andreasa Hakenbergera Newe deutsche Gesnge mit 5. Stimmen und
Eins mit Achten nach Art der Welschen Madrigalen componirt, wydany w 1610 roku,
a wic w dwa lata po opuszczeniu przez kompozytora polskiego dworu krlewskiego
i objciu przez niego funkcji kapelmistrza kapeli kocioa Mariackiego w Gdasku, a take
druga ksiga motetw Gregora Schnitzkiusa Sacrarum modulorum ternarium numerum
in se continentium (1618). Czcionki nutowe Andreas Hnefeld wykorzystywa take
w pracach teoretycznych w Musices praecepta maxime necessaria Latino Germanica pro
incipientibus, podrczniku zasad muzyki dla pocztkujcych autorstwa Gregora
Schnitzkiusa (1619), oraz w poetyce Johanna Petera Titza Zwey Bcher von der Kunst
hochdeutsche Verse und Lieder zu machen (1642).
Wspczenie z Andreasem Hnefeldem prowadzi w Gdasku dziaalno wydawnicz
przybyy ze Szczecina Georg Rhete, ktry w 1619 roku naby dawn drukarni Rhodw
i zosta typografem Rady Miejskiej. Pierwszy obszerniejszy zbir utworw muzycznych
wyda on dopiero w 1634 roku, a byy to Geistliche Lieder auff gewhnliche preussische
Kirchen-Melodeyen kompozytorw dziaajcych w Krlewcu Johannesa Eccarda
i Johannesa Stobaeusa. W 1640 roku wydrukowa za pierwsz cz zbioru Psalmen
Davids Paula Sieferta, ktry, skrytykowany przez Marco Scacchiego w Cribrum musicum
(1643), zapocztkowa dugoletni spr teoretyczny midzy tymi muzykami. Siefert wyda
take drug cz Psalmw Dawidowych (Psalmorum Davidicorum ad Gallicam
melodiam arte compositorum musicali...) w 1651 roku, gdy oficyn kierowaa wdowa po
Georgu Rhete Anna. Zbir dedykowany zosta krlowi Polski Janowi Kazimierzowi
Wazie, a na zamieszczonej w nim rycinie przedstawiony zosta Paul Siefert trzymajcy
w rku czterogosowy kanon Vivat Rex Johannes Casimirus. Egzemplarz zawierajcy ten
portret przechowywany jest obecnie w gdaskiej Bibliotece Polskiej Akademii Nauk.
W Szwecji, w Universitetsbibliotek w Uppsali, zachowa si jednak take inny egzemplarz
tego druku. Nie ma w nim karty z wizerunkiem Sieferta, jest natomiast rkopimienna
dedykacja dla szwedzkiego negocjatora z czasw rokowa w sprawie pokoju oliwskiego,
koczcego potop Magnusa Gabriela de La Gardie.
Wkrtce potem drukarni przej syn Georga Rhete David Friedrich, ktry
wystpowa w drukach jako jej waciciel do 1694 roku. W tym czasie ukazay si liczne
wydania utworw kompozytorw gdaskich, zwaszcza Thomasa Strutza (na przykad
Lobsingende Hertzens-Andacht ber die Ewangelia wyd. 1656, 110 Lieder mit Melodien
wyd. 1657, Psalmus C. in laudem Dei wyd. 1658), ale take Crato Btnera. W latach 50.
i 60. cz drukw podpisywa brat Davida Friedricha Philipp Christian, wydawca m.in.
Musicalische Concerto oder Liebreiche-Ersuchen, der geistlichen Braut der Christlichen
Kirche Crato Butnera (wyd. 1652). Obaj bracia oprcz utworw wielogosowych wydawali
rwnie kolejne tomiki kancjonaw, take z tekstami w jzyku polskim i jednogosowymi
melodiami. Pod wzgldem szaty graficznej ustpoway one edycji, jakiej dokonano
w Gdasku w roku 1684 w drukarni wdowy po Johannie Friedrichu Grfe, a stanowicej
przedruk kancjonau wydanego u Hnefelda w 1628 roku.
Od II poowy XVI wieku utwory muzyczne, zarwno jednogosowe w piewnikach, jak
i wielogosowe, majce jedynie w niewielkiej czci bezporedni zwizek z kultur polsk,
wychodziy spod pras drukarskich na lsku. W interesujcym nas czasie we Wrocawiu
dziaaa drukarnia prowadzona przez rodzin Baumannw. Ukazyway si w niej m.in.,
publikowane przez noszcych to samo imi Georg ojca i syna, liczne druki z utworami
Samuela Beslera i opracowane przez niego wydanie Passio [...] nach dem H. Evangelisten
Johanne Antonia Scandella, niegdy kapelmistrza na dworze w Drenie. W nastpnych
latach wiato dzienne ujrzay hymny, pasje i zbiory wielogosowych pieni gwnie
kompozytorw lskich. Georg Baumann m., oprcz kompozycji Samuela Beslera
wydawa rwnie utwory innych muzykw lskich, takich jak Simon Besler, Paul
Schaeffer, Thomas Elsbeth czy Ambrosius Profe, a take kancjonay, wielogosowe
panegiryki oraz tabulatury, a wrd nich tabulatur lutniow Musicalischer Lust-Garten,
das ist Herren Dr Martin Lutheri wie auch anderer Gottseliger Mnner Geistliche Kirchenund Hauss-Lieder Esaiasa Reusnera st. (1645). Na pocztku drugiej poowy XVII wieku (w
1652 roku) w drukarni Baumannw Gottfried Grunder opublikowa Decas Prima oder
Musicalischen Fleisses Tobiasa Zeutschnera, ale w nastpnych latach wydania utworw
muzycznych ukazujce si w drukarniach Wrocawia byy coraz rzadsze. Podobnie rzecz
si miaa w oficynach wydawniczych innych miast lskich, na przykad Legnicy, gdzie
w 1609 roku Nicolaus Sartorius wyda Cantionum sacrarum quinque et sex vocum liber
primus opata cystersw w Jemielnicy na lsku (klasztoru nalecego do prowincji
maopolskiej) Johannesa Nuciusa (1609), a w drukarni ksicia legnickiego Jerzego
Rudolfa ukazao si Compendium instrumentorum musicalium ksicego kapelmistrza

Tobiasa Schnfelda (1625), Nysy, miejscu wydania w drukarni Krispina Scharffenberga
traktatu teoretycznego Musica poetica sive de compositione cantus preceptiones
wspomnianego Johannesa Nuciusa (1613), Zgorzelca, gdzie miecia si oficyna
wydawnicza Johannesa Rhambaua (1595-1637), a nastpnie Martina Hermanna, spod
pras ktrego wysza tabulatura organowa Samuela Scheidta Tabulatur-Buch Hundert
geistlicher Lieder und Psalmem (1650). Nieco duej wielogosowe kompozycje muzyczne
wydawane byy w drukarniach Brzegu. Szczeglnie du produkcj z okresu po
zakoczeniu wojny trzydziestoletniej mg si pochwali Christoph Tschorn (1646-1673),
u ktrego obok licznych utworw okolicznociowych rnych kompozytorw ukazaa si
nowa edycja Arii Heinricha Alberta (1657) w opracowaniu Ambrosiusa Profe, dwie edycje
zbioru modnych wwczas tacw wybitnego lutnisty ksicia brzeskiego, Esaiasa Reusnera
modszego (Musikalische Taffel-Erlustigung i Musikalische Gesellschafts-Ergetzung, 1668,
1670), a take kilka polskojzycznych kancjonaw, w tym zmodyfikowane wersje tzw.
wielkiego kancjonau Artomiusza, czyli wydania gdaskiego Andreasa Hnefelda z 1646
roku Pieni co przedniejsze z Kancyonaa wielkiego Toruskiego wydane (1670)
i Doskonay Kancyona Polski zawierajcy w sobie pieni, hymny y psalmy chrzecijaskie,
z Toruskich, Gdaskich, Krlewieckich starych i nowych kancyonaw zebrane, zwany te
Wielkim Kancjonaem Wrocawskim, jako e zosta przygotowany przez wrocawskiego
pastora Johannesa Accoluthusa, ktry zgromadzi w nim niemal 450 pieni (1673).
b) Druki obce
Wobec niskiego poziomu drukarstwa muzycznego w Rzeczypospolitej omawianego czasu
jedynie niewielka cz powstaych tam utworw doczekaa si druku w miejscowych
oficynach wydawniczych. Dziaajcy w Rzeczypospolitej muzycy, miejscowi i obcy, starali
si publikowa swoje utwory w wydawnictwach zagranicznych. Nielicznie zachowane
druki zawierajce kompozycje powstae w Rzeczypospolitej pochodz w wikszoci z oficyn
wydawniczych Wenecji. Tam zostay wydane dedykowane Zygmuntowi III zbiory
dziaajcych w jego kapeli Wochw: Vincenzo Bertolusiego Sacrarae cantiones (1601),
Giulio Osculatiego Missae quinque vocum (1604) kompozytora wydanych tame
i dedykowanych Aleksandrowi Chodkiewiczowi motetw, opublikowanych w 1609 roku
jako Liber primus motectorum, Asprilio Pacellego Sacrae cantiones (1608) oraz
pomiertne wydanie Missae (1629), Giovanniego Valentiniego Canzoni a IV, V, VI, VII et
VIII voci (1609) autora rwnie wydanego w Wenecji (1611), a dedykowanego Janowi
Karolowi Chodkiewiczowi zbioru Motecta III, V et VI vocum, Tarquinia Meruli Il primo
libro de madrigali concertati (1624) ktrego take inne wydania utworw

skomponowanych w Polsce ukazay si w Wenecji (Il primo libro de madrigaletti, zbir
dedykowany krlewiczowi Wadysawowi, wyd. 1624, oraz Satiro e Corisca, dialogo
musicale a due voci, wyd. 1626). W Wenecji Mikoaj Zieleski wyda swoje Offertoria et
Communiones totius anni (1611), a Marco Scacchi zbir Madrigali a cinque, concertati
(1634), dedykowany cesarzowi Ferdynandowi II, a take pismo polemiczne Cribrum
musicum (1643).
Najprawdopodobniej w Rzymie jak wikszo swoich wczeniejszych zbiorw
zamierza wyda skomponowane podczas pobytu w Rzeczypospolitej utwory Giovanni
Francesco Anerio, gdy wraca w 1630 roku do Woch, wiozc skrzynie z muzykaliami. Jak
wiadomo, do realizacji planw nie doszo, bowiem po drodze kompozytor zachorowa
i zmar w Grazu w czerwcu tego roku. Gdzie podziay si wiezione przez niego rkopisy,
niestety dotd nie ustalono. W Wiecznym Miecie ukazao si natomiast, dedykowane
Wadysawowi IV wydanie Missarum quatuor vocibus liber primus Marco Scacchiego
(1633).
Poza Wochami, Rzeczpospolit (cznie z Prusami Krlewskimi) oraz lskiem utwory
muzykw polskich lub zwizanych z Polsk byy drukowane jedynie wyjtkowo. Do takich
wyjtkw naley zachowany w Bibliotece Zakadu im. Ossoliskich we Wrocawiu, do
niedawna uwaany za zaginiony, zbir Canones XVI. Iidem ad diversa... Andrzeja
Chyliskiego, wydany w Antwerpii w 1634 roku (Poniak 2003), a take zbir dziaajcego
w Gdasku Christopha Wernera Musikalische Arien Oder Melodeyen i do niedawna
nieznany muzykologom, stanowicy na odpowied, druk Marco Scacchiego Canones
Nonnulli Super Arias quasdam Musicales Domini Christophori Werneri oba wydane
w Krlewcu w 1649 roku (Patalas 2005). Specjalnym zainteresowaniem w krajach
niemieckich musiaa si cieszy muzyka kapelmistrza Zygmunta III, Asprilia Pacellego,
skoro we Frankfurcie nad Menem ukazay si w czasie pobytu kompozytora
w Rzeczypospolitej wznowienia zbiorw opublikowanych jeszcze podczas dziaalnoci
muzyka w Rzymie, odpowiednio w 1597 i 1599 roku jako Motetae et Psalmi, 1607,
Psalmi, Magnificat e motecta, 1608, a take zaginione obecnie Madrigali a cinque. Libro
secondo, b.d. i Cantiones sacrae 1604 (Patalas 2003). W rnych, natomiast, oficynach
niemieckich wydawane byy antologie zawierajce poszczeglne utwory kompozytorw
woskich, ktrych cz powstaa podczas ich pobytu w Rzeczypospolitej. Chodzi przede
wszystkim o kompozycje muzykw dziaajcych u schyku XVI lub/i w pierwszych
dekadach XVII wieku, jak Luca Marenzio, Vincenzo Bertolusi, Giulio Osculati czy Asprilio
Pacelli, uwzgldniane na przykad w antologiach Erharda Bodenschatza (Florilegium
portense, Lipsk 1618; RISM 16181 i Florilegii musici Portensis sacras harmonias sive
motetas, Lipsk 1621; RISM 16212) oraz Abrahama Schadaeusa i Caspara Vincentiusa
(Promptuarii musici, sacras harmonias sive motetas V. VI. VII. et VIII. vocum e diversis
[...] autoribus, wydawanych w Strasburgu w latach 1611-1617; RISM 16111, 16123, 16132
i 16171). W pniejszych latach powstae kompozycje Tarquinia Meruli i Marco Scacchiego
publikowa m.in. dziaajcy we Wrocawiu organista Ambrosius Profe, ktry w latach 40.
XVII wieku przygotowa do wydania kilka antologii muzyki religijnej w stile moderno, w
wikszoci wydanych w Lipsku.
Spord kompozycji twrcw polskich uznanie zagranicznych wydawcw znalaz solowy
koncert kocielny Deus in nomine tuo Marcina Mielczewskiego, wczony przez Johannesa
Havemanna do zbioru kompozycji religijnych najsawniejszych woskich i innych
twrcw Erster Theil geistlicher Concerten (Jena 1659; RISM 16593). Z kolei utwory
Marco Scacchiego, w caoci lub we fragmentach, zostay opublikowane w kilku pismach
teoretycznych rnych autorw, a mianowicie w jego wasnym, wspominanym ju
traktacie Cribrum musicum, w ktrego dodatku Xenia Apollinea Scacchi zamieci
take kanony enigmatyczne i inne niewielkie utwory kontrapunktyczne 50 innych
muzykw zwizanych w wikszoci z kapel krlewsk ok. 1643 roku (roku wydania
druku). Drukowane kompozycje Marco Scacchiego mona te znale w innych
siedemnastowiecznych pismach teoretyczno-muzycznych, jak wydane w Braniewie w 1647
roku Examen breve nieznanego bliej kapelisty polskiego krla Hieronima Niniusa czy
w traktatach woskiego ucznia Scacchiego, Angelo Berardiego, ktry w swoich
opublikowanych w Bolonii pismach (Documenti armonici, wyd. 1687 i Miscellanea
musicale, wyd. 1689) zamieci jako przykady utwory lub fragmenty utworw swego
mistrza (wicej na ten temat w Patalas 2010).
c) Rkopisy
Udzia drukowanych kompozycji autorw dziaajcych w Rzeczypospolitej w repertuarze
siedemnastowiecznych polskich i litewskich kapel by zapewne procentowo niewielki, cho
oczywicie trzeba bra pod uwag fakt, i take utwory wydane (a nawet informacje o ich
istnieniu) nie zawsze si dochoway. Wydaje si jednak, e bez ryzyka popenienia bdu
mona twierdzi, e najczciej wykonawcy posugiwali si rkopimiennymi przekazami
utworw. Sporzdzano je, w zalenoci od charakteru muzyki i przeznaczenia zapisw,
rnymi notacjami. W katolickich ksigach liturgicznych nadal dominowaa notacja
modalna, nierzadko wzbogacana elementami notacji menzuralnej (tzw. menzuralizmami),
obok ktrej wystpowaa take notacja menzuralna. Kompozycje liturgiczne kocioa
prawosawnego notowano kriukami, utwory niechoraowe katolickie oraz kompozycje
religijne protestanckie jedno- i wielogosowe jak rwnie kompozycje instrumentalne

i wokalne wieckie utrwalano w notacji menzuralnej lub zblionej do nowoczesnej. Utwory
wielogosowe zapisywano take w notacjach tabulaturowych klawiszowych lub
lutniowych. W tabulaturach notowano nie tylko kompozycje instrumentalne przeznaczone
na organy czy lutni, ale i intawolacje lub wrcz partytury utworw wokalnych, wokalnoinstrumentalnych czy instrumentalnych zespoowych (szczeglnie obszernymi i cennymi
zbiorami repertuarowymi s rkopimienne antologie utworw zanotowanych w formie
partytur sporzdzonych nowoniemieck klawiszow notacj tabulaturow). Zapewne
jedynie w niewielkiej czci w wykonaniach wykorzystywano, dzi ju nieistniejce,
autografy. Gwnie posugiwano si odpisami.
Na podstawie zachowanych rde mona sdzi, e utwory pojedyncze o obsadzie
wokalnej, wokalno-instrumentalnej oraz na zespoy instrumentw spisywano na og
w formie osobnych gosw notacj menzuraln lub zblion do nowoczesnej
z wykorzystaniem elementw notacji menzuralnej. Zbiory utworw, natomiast,
sporzdzano zarwno notacj menzuraln w ksigach gosowych, jak i w formie zapisw
tabulaturowych. Szereg zabytkw pierwszego z wymienionych typw zachowa si na
przykad w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej na Wawelu, gdzie
przechowywane s tzw. partesy roranckie, w Bibliotece Jagielloskiej, w Bibliotece
Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk rkopisy dawnych bibliotek kocielnych Gdaska
przechowywane do II wojny wiatowej w tamtejszej Bibliotece Miejskiej, w Bibliotece
Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu rkopisy kocioa Mariackiego w Elblgu,
w Bibliotece Uniwersytetu Wrocawskiego dokd trafiy rkopisy przechowywane przed
II wojn wiatow w rnych bibliotekach Wrocawia i innych miast lskich oraz
w berliskiej Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, w ktrej znajduje si m.in.
zanotowany w ksikach gosowych zbir kompozycji instrumentalnych Adama
Jarzbskiego Canzoni e concerti spisany w taki sposb, jakby chciano przygotowa
podstaw edycji autorskiej, a take w innych bibliotekach w Polsce i za granic.
Form partytur zapisanych nowoniemieck klawiszow notacj tabulaturow ma cz
pochodzcych z koca XVI i pierwszej poowy XVII wieku rkopisw, ktre powstay
w Prusach Krlewskich, a wrd nich szczeglnie cenne dla poznania kultury muzycznej
na ziemiach Rzeczypospolitej tego czasu oliwskie tabulatury organowe i zwaszcza
tabulatury pelpliskie, oraz w nienalecych wczenie do Rzeczypospolitej, ale
obejmujcych ziemie lece obecnie w granicach Polski Prusach Ksicych gdzie co
najmniej w czci powstaa tabulatura Johanna Fischera z Morga, z ktrej znamy
obecnie tylko drugi tom oraz spis treci tomu pierwszego i na lsku nale tu midzy
innymi zawierajce w znacznej czci repertuar powstay jeszcze w XVI wieku, ale
wykonywany take w stuleciu nastpnym tabulatury, ktre do II wojny wiatowej

znajdoway si we Wrocawiu, a obecnie przechowywane s w rnych bibliotekach
polskich, a w czci w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie. Stosunkowo
mniej zachowao si powstaych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodw zabytkw
nutowych zawierajcych utwory muzyczne oryginalnie instrumentalne lub stanowice
transkrypcje kompozycji wokalnych zanotowane w tabulaturach klawiszowych typu
woskiego (m.in. tabulatura z Kro, tabulatura Sapiehw) oraz w tabulaturach lutniowych
rnych typw. Notabene zdecydowana wikszo z nich znajduje si obecnie w zbiorach
zagranicznych w Wilnie i Berlinie, podczas gdy szereg rde tego typu powstaych za
granic przechowywanych jest w bibliotekach polskich (zwaszcza w Bibliotece
Jagielloskiej w Krakowie, w tzw. Berlince, czyli zbiorach z dawnej Preussische
Bibliothek z Berlina, oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej w odzi, gdzie znajduje si cz
kolekcji Philippa Spitty).
Podstaw tworzenia odpisw kompozycji mogy by ich wydania, jeeli takie istniay
i byy w danym orodku dostpne (na przykad czasowo poprzez wypoyczenie) oraz co
prawdopodobnie miao miejsce czciej przekazy rkopimienne (autografy lub kopie).
Z ca pewnoci w trakcie przepisywania (kopiowania) tre muzyczna ulegaa pewnym
zmianom. Byy to zmiany wprowadzane niewiadomie przez zwyk nieuwag lub te
celowe modyfikacje odbijajce rnice w praktyce wykonawczej poszczeglnych orodkw
(tego, w ktrym powsta utwr oraz tego, dla ktrego by odpisywany, przy czym, jeeli
podstaw odpisu bya wczeniejsza kopia a nie autograf zmiany mogy nastpowa
take w orodku lub orodkach porednich, niejako po drodze). Wynikay one na
przykad z rnych moliwoci finansowych, umiejtnoci muzykw, liczebnoci kapel,
wymogw liturgii rnych konfesji zwaszcza rzymskokatolickiej i luteraskiej
z potrzeby uprzystpnienia utworw dla ludnoci posugujcej si innym jzykiem std
m.in. tworzenie kontrafaktur, czsto spotykanych przede wszystkim w rdach
pochodzenia lskiego.
3. Stan i miejsca zachowania

Utwory muzyczne i teoretyczno-muzyczne tworzone lub wykonywane w Rzeczypospolitej
w XVII wieku dotrway do naszych czasw w iloci szcztkowej. Jak ju wspomniano,
jedynie nieznaczna cz dorobku dziaajcych na terytorium Pastwa Polsko-Litewskiego
twrcw (zagranicznych i miejscowych) ukazaa si drukiem w tamtejszych oficynach

wydawniczych. Rnego rodzaju okolicznoci dziejowe spowodoway, e przetrway tylko
nieliczne, czsto zdekompletowane egzemplarze takich starodrukw, nierzadko
przechowywane wycznie w zbiorach zagranicznych. W polskich bibliotekach znajduj si
natomiast egzemplarze wydanych za granic drukw zawierajcych utwory i prace
teoretyczno-muzyczne autorw pochodzenia obcego, o ktrych w szeregu przypadkw
wiadomo, e znalazy si w Rzeczypospolitej ju w kocu XVI czy w XVII wieku. Mona
przypuszcza, i co najmniej cz opublikowanych w nich kompozycji naleaa wczenie
do repertuaru dziaajcych w Koronie i Wielkim Ksistwie Litewskim zespow, a jeeli
chodzi o druki teoretyczno-muzyczne, e wykorzystywane byy w dydaktyce lub
studiowane przez zainteresowanych badaczy i muzykw-praktykw.
a) rda znajdujce si w Polsce gwne kolekcje biblioteczne

i rda rozproszone
Ze wzgldu na rozproszenie rde muzycznych nie sposb w prezentowanym ujciu
wymieni wszystkie miejsca przechowywania wanych dla historii muzyki
w Rzeczypospolitej drukw i rkopisw. Dlatego te zwrcimy uwag jedynie na kolekcje
najwiksze lub zawierajce rda unikalne o szczeglnym znaczeniu.
Zniszczenia wojenne, jakie byy udziaem Warszawy jeszcze w XVII wieku i w
nastpnych stuleciach, po czas II wojny wiatowej, kiedy spalone zostay przez
hitlerowskich okupantw pochodzce ze stolicy i innych czci kraju rda muzyczne
zgromadzone w Zbiorach Pastwowych, spowodoway, i nic nie pozostao z muzykaliw
krlewskich. W bibliotekach Warszawy, przede wszystkim w Bibliotece Narodowej,
Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, w Gabinecie Zbiorw Muzycznych
Biblioteki Uniwersyteckiej, Bibliotece Publicznej Miasta Stoecznego Warszawy, a take
w Archiwum Archidiecezjalnym, znajduj si jedynie nieliczne rda do historii muzyki
w dawnej Rzeczypospolitej. W czci zostay one tam przekazane ju po wojnie przez osoby
prywatne (na przykad rkopisy muzyczne proweniencji owickiej znajdujce si obecnie
w Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego). S to te rkopisy i druki
sprowadzone w rnych okolicznociach ze lska (znajduj si one w Gabinecie Zbiorw
Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej, gdzie wrd polonikw proweniencji lskiej
przechowywany jest m.in. rkopimienny odpis z ok. poowy XVII wieku Missa super
O gloriosa Domina Marcina Mielczewskiego, ale i w Bibliotece Narodowej, dokd trafiy
cenne zbiory legnickie). W Bibliotece Narodowej zgromadzono rda muzyczne
pochodzce z kresw dawnej Rzeczypospolitej, take zwizane z liturgi Kociow
wschodnich. W bogatym zbiorze rkopisw cyrylickich, w warstwie muzycznej, jeeli

chodzi o zabytki z XVII wieku, pisanych gwnie liniow notacj kriukow, przede
wszystkim kijowsk, znajduj si powstae na terenie zachodniej Ukrainy, a take
w orodkach lecych obecnie na Biaorusi, na Litwie i w Polsce (zwaszcza w okolicach
Przemyla) oktoechoi nutowe i stosunkowo liczne irmologiony nutowe. Biblioteka
Publiczna Miasta Stoecznego Warszawy i Archiwum Archidiecezjalne s w posiadaniu
cennych piewnikw z nutami, zawierajcych pieni religijne w jzyku polskim i aciskim
wykorzystywane w rodowiskach rzymskokatolickich. Jeeli chodzi o muzyk sakraln,
zdecydowanie bogatsze s jednak zbiory pozawarszawskie. W przypadku muzykaliw
zwizanych z liturgi Kocioa rzymskokatolickiego zwaszcza znajdujce si w Krakowie,
w przypadku kompozycji wykorzystywanych przez protestantw, przede wszystkim
w Gdasku.
Druki
W Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej znajduj si liczne
starodruki, gwnie pochodzenia woskiego, zawierajce utwory muzyczne, ktre
najpewniej w interesujcym nas okresie byy wykonywane przez wokalno-instrumentaln
kapel katedraln lub/i przez wystpujcych w kaplicy zygmuntowskiej rorantystw. Jest
wysoce prawdopodobne, e cz z nich trafia do Krakowa za porednictwem muzykw
woskich zatrudnionych w zespoach wawelskich. Dotyczy to zwaszcza duej grupy
drukw wydanych w drugiej i trzeciej dekadzie XVII wieku, ktre mg przywie do
Polski Annibale Orgas, najpewniej od 1619 roku kapelmistrz krakowskiej kapeli
katedralnej, ktry w drugiej poowie lat 20. podrowa do Italii. Nale do niej wydania
utworw religijnych takich kompozytorw jak: Antonio Maria Abbatini (1627), Giovanni
Antonio Bertola (1627), Giulio Bruschi (1625), Girolamo Casati (1625), Tomaso Cecchino
(1619), Filippo Christianelli (1628), Francesco Colombini (1626, 1628), Giovanni Battista
Crivelli (1628), Santino Girelli (1626), Antonio Veronese Marastoni (1625), Carlo
Milanuzzi (1625), Gabriello Puliti (1618), Antonio di Rinoldi (1627), Galeazzo Sabbatini
(1626), Bartolomeo Strambali (1619), Gregorio Zuchini (1613, 1614).
Zapewne udajc si po raz pierwszy do Polski, Orgas zabra ze sob wydany wanie
zbir swoich utworw Liber primus sacrarum cantionum (Rzym 1619), ktrego gos basso
continuo jeszcze w pierwszej poowie ubiegego stulecia znajdowa si na Wawelu,
a obecnie uchodzi za zaginiony. Nieznane s okolicznoci, w jakich trafiy do krakowskiej
biblioteki przechowywane tam niegdy jak wiemy z XIX-wiecznych inwentarzy i XXwiecznych katalogw inne starodruki z koca XVI oraz z XVII wieku. Wrd tych
obecnie zaginionych muzykaliw znajdoway si m.in. zbiory utworw Giovanniego

Pierluigiego da Palestrina, Stefano Landiego, Pandulfa Zallamelli oraz antologie
kompozycji rnych twrcw. Wedug hipotezy Marty Pielech (2001) wiadectwem
kontaktw Annibale Stabilego z polsk kapel krlewsk moe by unikatowo zachowany
na Wawelu druk Sacrarum modulationum vulgo motettorum liber unus tego kompozytora
(Wenecja 1580). Zbir ten, wydany kiedy Stabile by jeszcze kapelmistrzem w Collegium
Germanicum w Rzymie, mg znale si w jego bagau, gdy po pitnastu latach udawa
si na dwr Zygmunta III. Nie jest jednak wykluczone, e przywiz go do Polski znacznie
pniej, rwnie zwizany z Collegium Germanicum, Annibale Orgas lub te, e
okolicznoci pozyskania tego wydawnictwa do zbiorw wawelskich byy jeszcze inne.
Efektem niewygasych zwizkw z polsk kapel krlewsk jest natomiast z duym
prawdopodobiestwem obecno w tych zbiorach edycji Sacri concerti a due, tre, quattro et
cinque voci Giovanniego Valentiniego z 1625 roku, dokonanej wic w czasie, gdy
kompozytor by organist cesarza Ferdynanda II, dziesi lat po opuszczeniu suby na
dworze Zygmunta III. Z dziaalnoci kapelmistrzowsk w zespole muzycznym
Wadysawa IV mona czy niegdysiejsz obecno na Wawelu (potwierdzon
w inwentarzu z 1834 roku) Missarum quatuor vocibus liber primus Marco Scacchiego.
Z innych drukw zachowanych w Krakowie cenne s znajdujce si w Bibliotece
Muzeum Narodowego im. Czartoryskich wydania woskich utworw scenicznych lub
paradramatycznych dedykowanych krlewiczowi Wadysawowi podczas jego podry do
Woch z lat 1624-1625, a take egzemplarz Il S. Alessio, dramma musicale Stefano
Landiego (Rzym 1634), utworu wykonanego podczas pobytu w Wiecznym Miecie
krlewicza Aleksandra Karola Wazy, a nastpnie, po przekazaniu za porednictwem
nuncjusza Mario Filonardiego kilku egzemplarzy druku Wadysawowi IV,
wykorzystanego jako wzr dla wystawionego w 1637 roku w Warszawie dramma La Santa
Cecilia. Warto te zwrci uwag na przechowywany w tej samej bibliotece gos organowy
z Prima parte dei salmi concertati Girolamo Giacobbiego, kapelmistrza w San Petronio
w Bolonii, bowiem boloska praktyka kompozytorsko-wykonawcza, znana z twrczoci
polichralnej tego muzyka, znalaza naladowcw wrd polskich twrcw. W zbiorach
Czartoryskich znajduj si rwnie drukowane libretta (i sumariusze) Virgilia
Puccitellego do kilku oper wadysawowskich, partitura pro organo zbiorw Offertoria et
Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego (zachowane ksigi gosowe znajduj si
w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocawiu), jedyny obecnie znany przekaz druku Rytmy
o [...] wzywaniu Rodzicielki Boskiej z oficyny Jakuba Siebeneichera, Symfonie Anielskie
Jana abczyca i Tabulatura muzyki Jana Aleksandra Gorczyna, jak rwnie
wydawnictwa pochodzce z wileskiej drukarni jezuickiej liturgiczne na przykad
Agenda Parva. In commodiorem usum sacerdotum (wyd. 1616) i teoretyczne Ars et

praxis musica in usum studiosae iuventutis Sigismunda Lauksmina (wyd. 1693).
W ksinicy tej przechowywane s take inne druki liturgiczne rzymskokatolickie
i innych konfesji. Wrd tych pierwszych, oprcz wymienionych, na przykad Missae
propriae patronorum et festorum regni Poloniae (Krakw 1606) z drukarni Andrzeja
Piotrkowczyka, Missae pro defunctis [...] ad usum Ecclesiorum Regni Poloniae (Krakw
1675) z oficyny uniwersyteckiej czy Ordinarium et caeremoniale pro usu Fratrum
Minorum (Pozna 1685). W grupie ksig przeznaczonych dla obrzdku wschodniego
znajduj si m.in.: Liturgia (Boestwennyja), wydanie kijowskie z 1620 roku, Liturgiarion,
edycja lwowska z 1681 roku czy Ecphronemata liturgiey greckiey Pachomiusa Ohilewicza
(Wilno 1671) lub Lejturgikon, opublikowany rwnie w Wilnie, w 1692 roku.
Z kolei zbiory starodrukw Biblioteki Uniwersytetu Jagielloskiego ukazuj, jakiego
rodzaju pismami teoretycznymi o muzyce w interesujcym nas czasie dysponowali
studenci i wykadowcy tej krakowskiej uczelni. Spord licznych zgromadzonych tam
drukw teoretyczno-muzycznych wymiemy bardzo popularn w wczesnej dydaktyce
prac Boecjusza (De institutione musica) oraz szczeglnie wany dla praktyki muzycznej
XVII wieku traktat Vincenza Galileiego (Dialogo delia musica antica et delia moderna,
1581, 21602). Wan cz zbiorw starodrukw Biblioteki Jagielloskiej stanowi
wydania librett operowych i oratoryjnych. Przechowywany jest tam egzemplarz libretta
La Regina SantOrsola Andrei Salvadoriego (wyd. we Florencji w 1625 roku),
ofiarowanego krlewiczowi Wadysawowi Wazie, oraz libretto Ferdinando Saracinellego
La liberazione di Ruggiero dallisola dAlcina, wykonanego z muzyk Franceski Caccini na
cze polskiego krlewicza podczas jego pobytu we Florencji w 1625 roku. S te libretta
drammi wystawianych na dworze wadysawowskim pira Virgilio Puccitellego La S.
Cecilia, Il ratto dElena, Armida abbandonata, Le nozze dAmore e di Psiche i sumariusz
Andromedy, a take libretto Giovaniego Battisty Lampugnaniego dedykowanego w 1695
roku krlowej Marii Kazimierze Sobieskiej oratorium Il transito di San Casimiro/Zecie
S. Kazimierza. Dla historii muzyki w Rzeczypospolitej w XVII wieku bezcenne s
znajdujce si w Bibliotece Jagielloskiej druki z nutami: Nabone pieni z tekstem
Baeja Dereya i muzyk Franciszka Liliusa, Tabulatura muzyki Jana Aleksandra
Gorczyna, a take graduay, mszay i inne ksigi liturgiczne, ktre ukazyway si
w pierwszej poowie XVII wieku w krakowskiej oficynie Andrzeja Piotrkowczyka, a u
schyku stulecia w wydawnictwie uniwersyteckim (wychodzc poza Krakw, jeeli chodzi
o ksigi liturgiczne, drukowane, a take rkopimienne, s one rozproszone zarwno po
bibliotekach wieckich, jak i kocielnych seminaryjnych, klasztornych, katedralnych czy
kapitulnych, a w wikszej liczbie zebrane zostay w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego).
W Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie znajduj si obecnie, w zbiorach z byej
Preussische Staatsbibliothek w Berlinie (tzw. Berlinka), midzy innymi starodruki
wane dla historii muzyki w Rzeczypospolitej w XVII wieku. S wrd nich wydania
utworw skomponowanych przez muzykw woskich, by moe podczas ich pobytu
w Polsce, m.in. Gioseffa Biffiego (kapelmistrza kardynaa Andrzeja Batorego), Luki
Marenzia (z kilkunastu drukw tego kompozytora przechowywanych w zbiorze takimi
mog by przedruki smej i dziewitej ksigi madrygaw na 5 gosw), Asprilia Pacellego
(wszystkie ksigi Sacrae cantiones, wydanych w 1608 roku) i Tarquina Meruli (ksigi alto
i basso continuo z Il primo libro de madrigali concertati z 1624 oraz Satiro e Corisca z
1626 roku), a take kompozytorw dziaajcych w Prusach Krlewskich (Andreasa
Hakenbergera, Christopha Wernera i Johanna Fabriciusa) oraz twrcw urodzonych na
terenach Rzeczypospolitej, a dziaajcych poza jej granicami, jak Johann Stobaeus
z Grudzidza dziaajcy w Prusach Ksicych (liczne druki), zapewne Matthus
Reymann z Torunia, aktywny w orodkach pnocnoniemieckich (jego unikatowy zbir
Cythara sacra sive Psalmodiae Davidis ad usum testitudinis accommodate zosta wydany
w Kolonii w 1613 roku) czy urodzony w Warszawie w 1652 roku Jakob Kremberg, ktry
dziaalno muzyczn prowadzi przede wszystkim za granic, w krajach niemieckich,
w Szwecji, w Anglii (Musicalische Gemth=Ergtzung oder Arien, wydane w Drenie
w 1689 roku). Osobn grup wrd wyda z berliskiej biblioteki przechowywanych
obecnie w Krakowie stanowi starodruki zawierajce kompozycje muzykw lskich,
a wic w XVII wieku dziaajcych poza Rzeczpospolit, jednak na terenach wykazujcych
wczenie zwizki z kultur polsk, a aktualnie stanowicych terytorium Polski. W tej
grupie znajduj si zbiory utworw Gregora Langego, Thomasa Elsbetha, Tobiasa
Zeutschnera i Esaiasa Reusnera m. Za polonica mona natomiast uzna liczne tzw. tace
polskie zawarte w antologiach wydanych przez Valentina Haussmanna oraz kompozycje
aktywnych w Polsce muzykw woskich (m.in. Vincenzo Bertolusiego, Giulio Osculatiego
i Marco Scacchiego) opublikowane w innych niemieckich zbiorach.
wiadectwem znajomoci drukowanego repertuaru, przede wszystkim niderlandzkiego,
niemieckiego i woskiego, z koca XVI oraz z XVII stulecia w Gdasku i zapewne szerzej
w Prusach Krlewskich s zbiory starodrukw przechowywane dzi w Bibliotece
Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk. Jest wysoce prawdopodobne, e przynajmniej do
czci tych wydawnictw miay dostp osoby lub instytucje z rnych orodkw
Rzeczypospolitej i e druki te byy podstaw sporzdzanych w XVII stuleciu odpisw.
Druki muzyczne w XVI i XVII wieku kupoway zarwno gdaskie kocioy, jak
i patrycjusze, spord ktrych szczeglnie duy zbir muzykaliw zgromadzi Georg
Knofius. Gromadzeniem ksiek, w tym nut, zajmowaa si przez wieki otwarta ju

w 1596 roku Biblioteka Rady Miasta (okrelana jako Bibliotheca Senatus Gedanensis),
mieszczca si wwczas w gmachu Gimnazjum i stworzona na bazie ksigozbioru tej
uczelni oraz ksiek przekazanych miastu przez Giovanniego Bernardina Bonifacio,
markiza dOria. Wiele starodrukw muzycznych znajdowao si wrd ofiarowanych przez
niego ksinicy ponad tysica ksig. Zbir ten powiksza si stopniowo wchaniajc,
najczciej zapisywane testamentami, kolekcje patrycjuszw (m.in. wymienionego Georga
Knofiusa). W XIX wieku biblioteka ta ju jako Stadtbibliothek przeja rwnie
ksigozbiory (w tym muzykalia) kocielne.
Wrd wyda kompozycji twrcw zagranicznych rnych nacji, przede wszystkim
pochodzcych z przeomu XVI i XVII wieku, ale take z lat pniejszych, nalecych
obecnie do bdcej spadkobierczyni dawnej Stadtbibliothek Biblioteki Gdaskiej PAN s
m.in. zbiory utworw wieckich i religijnych takich twrcw jak: Agostino Agazzari,
Giovanni Croce, Rinaldo Del Mel, Philipp Dulichius, Orlando di Lasso, Andreas
Hammerschmidt, Jacob i Hans Leo Hassler, Cristofano Malvezzi, Tiburtio Massaino,
Stefano Nascimbeni, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Hieronymus Praetorius, Thomas
Selle, Alessandro Striggio, Orazio Vecchi i Melchior Vulpius. Reprezentowani s w nich
rwnie Annibale Stabile i Luca Marenzio, jak wiadomo, kapelmistrzowie Zygmunta III
Wazy (zachowane w Gdasku zbiory wydane zostay przed ich przybyciem do
Rzeczypospolitej). Jasno wskazany dedykacj dla krla Zygmunta Wazy zwizek z Polsk
ma przechowywany w Gdasku druk mszy Giulio Osculatiego z 1604 roku. Kompozycje
tych i innych najbardziej w tym czasie cenionych twrcw drukowane byy take
w antologiach, rwnie licznie reprezentowanych w gdaskiej kolekcji (dla przykadu
mona tu wymieni druki norymberskie z oficyny Paula Kauffmanna Fiori del giardino
di diversi eccelentissimi autori RISM 159713, Sacrae symphoniae diversorum
excellentissimorum authorum. Editio nova, w przygotowaniu Caspara Haslera RISM
15982, Magnificat octo tonorum, diversorum excellentissimorum authorum RISM 16001
czy Sacrarum symphoniarum continuatio, diversorum excellentissimorum authorum
RISM 16002, oraz weneckie edycje, ktre przygotowa Giacomo Vincenzi m.in. Parte delii
pietosi affetti del molto Rever. do Padre D. Angelo Grillo RISM 1598 6).
By moe nie jest wycznie zbiegiem okolicznoci, e tak liczne utwory zawarte
w przechowywanych w Gdasku starodrukach znane s take z rkopimiennych odpisw
w tabulaturze pelpliskiej (zob. niej). W bibliotece gdaskiej zachoway si te wydania
kompozycji twrcw zwizanych z rnymi instytucjami tego miasta. S wic m.in.
drukowane w Gdasku tomy autorskie takich twrcw jak: Gregor Schnitzkius (Moduli
sacri musicis z 1603 i Sacri moduli 1612 roku oraz Pars altera sacrorum modulorum, wyd.
1618), dwie ksigi psalmw Paula Sieferta (Psalmen Davids, nach francsi cher Melodey z
1640 roku i Psalmorum Davidicorum [...] pars secunda z 1651 roku), wydania kompozycji
Crato Btnera (Aria Sunamithica das ist inbrnstige Anstimmung der geistlichen
Sunamithinnen z 1654 roku i z tego roku Geistreiche Concerto) i Thomasa Strutza
(Musicalisches-Gesprch, tom wydany bez daty przez wdow po Georgu Rhete, Psalmus
100 in laudem Dei z 1658 roku, opublikowany bez roku wydania przez Davida Friedricha
Rhete). Pamitk uroczystoci powitalnych krlowej Ludwiki Marii, jakie miay miejsce
w 1646 roku w Gdasku, jest m.in. zachowany egzemplarz druku libretta Virgilio
Puccitellego Le nozze dAmore e di Psiche, a take druk (wyd. Warszawa [1646]) libretta
panegirycznego utworu Marte ed Amore, dramma da rapresentarsi in musica
Michelangelo Bruneria, ofiarowanego krlowej Ludwice Marii podczas jej pobytu
w Gdasku, ale najpewniej wwczas niewykonanego.
Spord dawnych bibliotek znajdujcych si w omawianym czasie w innych miastach
Prus Krlewskich, dziki badaniom Agnieszki Leszczyskiej (2005; 2008), najwicej
obecnie wiadomo o losach starodrukw muzycznych z biblioteki kocioa Mariackiego
w Elblgu. Wydania muzyki schyku XVI i XVII wieku z tych zbiorw, zawierajce m.in.
kompozycje twrcw lokalnych, w stosunkowo duej liczbie (niestety
w zdekompletowanych egzemplarzach) trafiy po II wojnie wiatowej do Biblioteki
Uniwersyteckiej w Toruniu. Druki z tej kolekcji mona te znale w bibliotekach
warszawskich (Bibliotece Uniwersyteckiej, Bibliotece Narodowej i w bibliotece Muzeum
Narodowego).
Niezwykle cenny zbir starodrukw muzycznych znajdujcy si obecnie w Bibliotece
Uniwersytetu Wrocawskiego (zob. Aniela Kolbuszewska 1973; 1981) zapewne
w XVII wieku nie oddziaywa w istotny sposb na kultur muzyczn w Rzeczypospolitej,
zawiera jednak m.in. edycje utworw kompozytorw, ktrzy mieli w swoich yciorysach
okresy dziaalnoci w Pastwie Polsko-Litewskim. Zbir ten stanowi poczenie drukw,
ktre w XVII wieku naleay do lskich kolekcji prywatnych i kocielnych. Szczeglne
miejsce ma w nim zasb dawnej Bibliotheca Rehdigeriana, ktrej pocztek da wrocawski
patrycjusz Thomas Rehdiger (1541-1576), przekazujc nastpnie zbir Radzie Miasta.
Uzupeniony w XVII wieku o kilkaset pozycji, m.in. przez Daniela Sartoriusa i Ambrosia
Profe, w drugiej poowie stulecia znalaz si w udostpnianej publicznie bibliotece kocioa
w. Elbiety we Wrocawiu. Znaczna cz zachowanych do dzi starodrukw naleaa
w XVII wieku do biblioteki drugiego najwikszego wrocawskiego kocioa luteraskiego,
w. Marii Magadelny. Inne do biblioteki tamtejszego kocioa w. Bernardyna, a take do
kocioa w arach (Je 2012). Najpewniej z wyda zgromadzonych w kociele w.
Elbiety, przede wszystkim z muzyki woskiej, korzysta Ambrosius Profe przygotowujc
swoje, wydane w latach 1641-1646, antologie (Erster Theil geistlicher Concerten und
Harmonien RISM 16412, Ander Theil geistlicher Concerten und Harmonien RISM
16413, Dritter Theil geistlicher Concerten und Harmonien RISM 16424, Vierdter und
letzter Theil geistlicher Concerten RISM 1646 i Cunis solennib. Jesuli recens nati sacra
Genethliaca RISM 16463). Druki ze zbiorw kocioa w. Marii Magdaleny (zarwno
proweniencji woskiej, jak niemieckiej) wykorzystywa natomiast tamtejszy kantor,
Michael Bttner i jego wsppracownicy, sporzdzajc ok. poowy XVII wieku kilkaset
rkopisw nutowych, ktre w XIX wieku zostay przekazane do wrocawskiej
Stadtbibliothek, przetrway do dzi i s obecnie przechowywane w Staatsbibliothek
Preussischer Kulturebesitz w Berlinie (w tzw. kolekcji Emila Bohna).
W kolekcji Oddziau Zbiorw Muzycznych Biblioteki Uniwersytetu Wrocawskiego
znajduj si wydania utworw dwch kompozytorek Chiary Margarity Cozzolani
i Barbary Strozzi oraz kilkudziesiciu kompozytorw woskich, spord ktrych
unikatowymi (w caoci lub w czci) egzemplarzami drukw reprezentowani s: Lodovico
Balbi, Giovanni Pietro Biandr, Giovanni Battista Buonamente, Mario Capuana, Dario
Castello, Francesco Cavalli, Mauritio Cazzati, Giovanni Battista Cesena (Biondi),
Giovanni Battista Chinelli, Antonio Cifra, Ignatio Donati, Gasparo Filippi, Giovanni
Battista da Gagliano, Pitro Gamberi, Giovanni Giacomo Gastoldi, Biagio Gherardi,
Nicola Gibellini, Antonio Gualtieri, Stefano Landi, Filiberto Laurenzi, Alberto Lazari,
Giovanni Legrenzi, Ludovico Manfredi, Biagio Marini, Giacomo Medico, Mathaeus
Melissa, Domenico Minucci, Natale Monferrato, Girolamo Montesardo, Claudio
Monteverdi, Giulio Mussi, Martino Naimon, Massimiliano Neri, Domenico Obizzi, Pietro
Marcellino Oraffi, Nicodemo Parisi, Stefano Pasini, Martino Pesenti, Francesco Petrobelli,
Ercole Porta, Francesco della Porta, Pellegrino Possenti, Luigi Pozzi, Angelo Prosperi,
Galeazzo Sabbatini, Giovanni Felice Sances, Salvator de Santa Maria, Claudio Saracini,
Giovanni Vincenzo Sarti, Giuseppe Scarani, Riniero Scarselli i Marco Uccellini. Na uwag
zasuguj take inne starodruki muzyczne zgromadzone we wrocawskiej bibliotece, jak na
przykad jeden z zachowanych egzemplarzy Sacrae cantiones Asprilia Pacellego, zbioru
wydanego w Wenecji w 1608 roku, gdy muzyk by kapelmistrzem Zygmunta III,
niekompletne wydanie Offertoria et Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego
(Wenecja 1611), zachowany unikatowo zbir utworw instrumentalnych hiszpaskiego
fagocisty Bartolomea de Selma y Salaverde Canzoni, fantasie et correnti da suonar aduna
2. 3. 4. [voci] con basso continuo (wyd. Wenecja 1638), dedykowany biskupowi
wrocawskimu, krlewiczw Karolowi Ferdynandowi Wazie, a take unikatowe lub
rzadkie egzemplarze drukw Bartholomeusa Gesiusa, Friedricha Pittanusa i Jacoba
Regnarta wydanych we Frankfurcie nad Odr, edycje Heinricha Pfendnera toczone
w Grazu i Wrzburgu, drezdeskie wydania utworw Heinricha Schtza, a z edycji

miejscowych (lskich) Passio [...] nach dem H. Evangelisten Johanne Antonia Scandella
(Wrocaw 1621), unikaty i inne egzemplarze edycji muzycznych z oficyn lskich
z Legnicy, Wrocawia i Gry lskiej. Tam te zachowa si jeden z egzemplarzy cennej
midzy innymi z uwagi na znajomo polskiej muzyki lutniowej przeomu XVI
i XVII wieku antologii Jean-Baptiste Besarda Thesaurus harmonicus (Kolonia 1603;
RISM 160315), jak rwnie zbir Canticum sanctorum Ambrosii et Augustini (Magdeburg
1606) Johannesa Polonusa (Polaka), o ktrym wiadomo, e by muzykiem na dworze
elektorskim w Berlinie, oraz liczne wydania muzyki kompozytorw lskich z Johannesem
Nuciusem, Thomasem Elsbethem, Ambrosiusem Profe i Tobiasem Zeutschnerem, oraz
z rnych ksistw niemieckich (wrd nich Wolfganga Carla Briegela, Andreasa
Hammerschmidta, Michaela Praetoriusa, Andreasa Raucha i innych).
Z kolei w znajdujcej si po II wojnie wiatowej we Wrocawiu Bibliotece Zakadu im.
Ossoliskich przechowywane s cenne polonica wydane drukiem kanony Andrzeja
Chyliskiego, Canones XVI. iidem ad diversa... (Antwerpia 1634).
Rkopisy
Zachowane rkopimienne rda nutowe i teoretyczno-muzyczne bdce w obiegu
w Rzeczypospolitej w interesujcych nas czasach s jeszcze bardziej rozproszone ni
edycje, o ktrych bya mowa. Podobnie, natomiast, jak druki znajduj si one zarwno
w bibliotekach i archiwach miast lecych w XVII stuleciu w granicach Rzeczypospolitej
(wczajc w nie Prusy Krlewskie z Gdaskiem i Toruniem), jak i w rejonach
nienalecych wwczas do Pastwa Polsko-Litewskiego, ktre obecnie stanowi cz
Polski (na lsku przede wszystkim we Wrocawiu).
Najbogatsze s tego typu zbiory krakowskie Archiwum i Biblioteki Krakowskiej
Kapituy Katedralnej na Wawelu oraz Biblioteki Jagielloskiej (cznie ze zbiorami
manuskryptw muzycznych z dawnej Preussische Staatsbibliothek z Berlina, wrd
ktrych znajduj si take rkopisy proweniencji polskiej oraz inne nutowe polonica, m.in.
cenna z uwagi na zawarte w niej utwory Giovanniego Battisty Coccioli i Adama
z Wgrowca ksiga basso continuo Mus. ms. 40063, okrelana jako rkopis warmiski,
a take ksiga Quintus rkopisu Mus. ms. 40300 powstaego w rodowisku polskim
w pierwszym wierwieczu XVII wieku, wanego dla bada nad twrczoci Coccioli,
Adama Jarzbskiego i Marcina Mielczewskiego).
W archiwum wawelskim znajduje si obszerna i niezwykle wana kolekcja przede
wszystkim utworw a cappella wykonywanych zarwno przez kapel rorantystw
(zapisanych, w znacznej czci anonimowo, w tzw. partesach roranckich), jak i kapel

wokalno-instrumentaln. Rkopisy roranckie, zawierajce repertuar utworw religijnych
a cappella, tak odpisywany z zagranicznych drukw i przekazw rkopimiennych, jak
i specjalnie komponowany dla zespou krakowskich rorantystw, zanotowany w czci
w piknie oprawnych ksikach gosowych w XVI, XVII i XVIII wieku, nale do
najcenniejszych rde historii muzyki w Rzeczypospolitej. W XIX wieku, gdy Krakw
podlega zwierzchnictwu Cesarstwa Austriackiego, partesy te zostay rozproszone i po
rnych kolejach losu dopiero u schyku XX stulecia znalazy si na powrt na Wawelu.
Majce najstarszy rodowd rkopisy W1-W7, opisane w sporzdzonych przez Elbiet
Guszcz-Zwolisk, Zofi Surowiak-Chandr oraz Ann Sienkiewicz katalogach serii
Musicalia vetera, nosz obecnie sygnatury Kk 1.1-1.7. Obok zapisw z XVI wieku
zawieraj take pniejsze, a po wiek XVIII. S w nich zanotowane m.in. utwory
a cappella muzykw dziaajcych w Krakowie w rnych okresach XVII wieku, jak
Bernardino Terzago, Annibale Orgas, Franciszek Lilius, Bartomiej Pkiel i inni muzycy
zwizani z kapel rorantystw (dla poznania twrczoci tych kompozytorw wany jest
rwnie szereg innych zespow partesw, w czci zawierajcych odpisy z XVIII wieku).
W zbiorach wawelskich zachowana jest zdecydowana wikszo dorobku Grzegorza
Gerwazego Gorczyckiego, ktra w gwnej mierze powstaa ju jednak w okresie
wykraczajcym poza zakres naszych rozwaa (najwczeniej datowany utwr Tota
pulchra es zosta zanotowany w 1694, a nastpny w 1698 roku). W Archiwum
i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej znajduj si odpisy mszy kompozytorw
woskich zwizanych z dworem polskich Wazw Asprilia Pacellego i Giovanniego
Francesco Aneria, wszystkie zachowane rkopimiennie utwory a cappella Franciszka
Liliusa oraz okoo 20 spord 29 kompozycji z dorobku Pkiela, ktre dotrway do naszych
czasw (w kilku przypadkach niekompletnie, w kilku innych w wicej ni jednym
przekazie), przy czym s to gwnie kompozycje a cappella, rzadziej z basso continuo,
nigdy natomiast z towarzyszeniem zespou instrumentalnego (te zachoway si
w Gdasku i w zbiorach zagranicznych).
Znaczn liczb manuskryptw zawierajcych utwory muzyczne, ktre powstay
w XVII wieku w Rzeczypospolitej lub prawdopodobnie naleay do repertuaru polskich
kapel, dysponoway w XVII stuleciu biblioteki poszczeglnych kociow Gdaska.
Rkopisy z kociow w. Jana, w. Katarzyny i w. Bartomieja, zgromadzone
w pocztkach XX wieku w gdaskiej Stadtbibliothek, w czci zaginy podczas II wojny
wiatowej, w czci znajduj si obecnie w bibliotekach niemieckich, w czci za weszy
w skad zbiorw Biblioteki Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk. W caej kolekcji liczebnie
dominuj kompozycje twrcw z rnych ksistw Rzeszy Niemieckiej (licznie na przykad
reprezentowany jest pochodzcy z Pomorza Philipp Dulichius, ktry bezskutecznie

zabiega o prac w Gdasku, a jednym utworem niekompletnie zachowan msz- Philipp
Friedrich Buchner z Hesji, w latach 40. kapelmistrz wojewody krakowskiego Stanisawa
Lubomirskiego), i kompozytorw dziaajcych w Gdasku lub szerzej w Prusach
Krlewskich (znajduj si tam m.in. rkopisy z utworami Johannesa Wanninga,
Nikolausa Zangiusa, Johannesa Celschera, Andreasa Hakenbergera, Andrzeja Sokoa,
Gregora Lindego, Cratona Btnera, Johanna Valentina Medera). Licznie reprezentowana
jest twrczo woska, a wrd niej muzyka skomponowana przez Wochw dziaajcych
w kapeli krlewskiej Zygmunta III i Wadysawa IV (utwory takich kompozytorw jak:
Luca Marenzio, Asprilio Pacelli, Giulio Osculati, Antonio Patart, Tarquinio Merula, Marco
Scacchi). Z dorobku innych kapelistw Wazw w gdaskiej bibliotece znajduj si utwory,
w tym unikalne msze koncertujce, Franciszka Liliusa, Marcina Mielczewskiego
i Bartomieja Pkiela, jak rwnie Magnificat i Dixit Dominus Jacka Ryckiego. Niestety
podczas ostatniej wojny zagin bogaty zbir odpisw kompozycji, m.in. pochodzcych
z Warszawy, sporzdzonych przez kantora kocioa w. Katarzyny, Crato Btnera (zob.
niej: Informacje o kompozycjach zaginionych). Wyjtkowy w zbiorach Biblioteki
Gdaskiej PAN jest rkopis 127, ktry znalaz si w tej bibliotece dopiero w latach 50.
XX wieku. Nie ma on zwizkw z protestanck kultur muzyczn siedemnastowiecznego
Gdaska. Jak ustalia Magdalena Walter-Mazur (2010), ten rkopis z lat 30. XVII wieku,
zawierajcy pieni w jzyku polskim, pochodzi ze rodowiska rzymskokatolickiego
i stanowi jedn z ksig gosowych toruskich benedyktynek (inne rkopisy muzyczne
z tego konwentu, powstae w zblionym czasie, znajduj si w Bibliotece Wyszego
Seminarium Duchownego w Pelplinie).
Dalsze utwory z repertuaru kapel protestanckich funkcjonujcych niegdy w Prusach
Krlewskich mona znale w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, gdzie
znajduj si midzy innymi rkopisy nalece niegdy do kocioa Mariackiego w Elblgu.
Najobszerniejszym rdem rkopimiennym zachowanym na terenie Polski
i zawierajcym repertuar wykonywany w XVII wieku na tym terenie, a czciowo te na
tym terenie powstay, jest opatrzona siedmioma osobnymi sygnaturami tzw. tabulatura
pelpliska, przechowywana w Bibliotece Wyszego Seminarium Duchownego w Pelplinie,
sygn. 304, 305, 306, 306a, 307, 308 i 308a. Odnaleziony w 1957 roku przez Adama
Sutkowskiego w trakcie bada prowadzonych przez Instytut Muzykologii Uniwersytetu
Warszawskiego zbir, skadajcy si z szeciu tomw o formacie 31,5 x 19,33 cm
przekazuje utwory instrumentalne, wokalne i wokalno-instrumentalne zapisane no-
woniemieck organow notacj tabulaturow. Sporzdzony zosta w opactwie cystersw

w Pelplinie (najprawdopodobniej spisa go Feliks Trzciski ze wsppracownikami),
zapewne w latach 1620-1630. W tabulaturze zanotowano okoo 900 utworw ponad 110
kompozytorw znanych z nazwiska, a take twrcw anonimowych (kolejne utwory zostay
zapisane z pewnoci wczeniej, prawdopodobnie na przeomie XVI i XVII wieku na
kartach wykorzystanych jako makulatura, a znalezionych w oprawie tomu tabulatury
o sygnaturze 306 i opatrzonych sygnatur 306a). Wedug wylicze Mirosawa Perza
(1988), wicej ni poow zbioru (477 utworw) stanowi utwory kompozytorw woskich,
ktrzy te s w tabulaturze najliczniej reprezentowani (65 nazwisk muzykw woskich,
a wrd nich Wochw dziaajcych w Rzeczypospolitej, jak Luca Marenzio, Asprilio
Pacelli, Giovanni Battista Cocciola, Giulio Osculati, Giovanni Valentini i Tarquinio
Merula). Badajc pochodzenie poszczeglnych muzykw woskich Mirosaw Perz
zauway, e nie dominuj wrd nich ani muzycy rzymscy (10% caej grupy Wochw) ani
weneccy (14%), ale wywodzcy si z Lombardii (56%, podczas gdy nieznanego pochodzenia
lub pochodzcych z innych regionw Italii pozostaje 20%). Jest to interesujce
spostrzeenie, zwaszcza jeeli uwzgldni si badania historykw sztuki, ktre pokazuj
ekspansj w pierwszej poowie XVII wieku w niemal caej Europie lombardzkich
architektw, kamieniarzy i malarzy (tabulatura pelpliska pokazuje, e Lombardczycy
silnie zaznaczyli swoj obecno take w transalpejskiej muzyce). W mniejszej liczbie
w tabulaturze pelpliskiej wystpuj kompozycje twrcw niderlandzko-flamandzkich,
niemieckich oraz takich, ktrych w Rzeczypospolitej (wraz z Prusami Krlewskimi) mona
by okreli jako miejscowych. Wrd tych ostatnich byli m.in. cysterscy mnisi, np. Adam
z Wgrowca i Hieronim z Koprzywnicy, jezuita Melchior Fabricius i inni twrcy polscy,
synni jak Adam Jarzbski lub mniej znani, jak Andrzej Rohaczewski, a take muzycy
dziaajcy w Gdasku Andreas Hakenberger, Gregor Schnitzkius i Ewaldt
Hintz. Wyjtkowo zdarzaj si zapisy muzyki angielskiej (instrumentalna Fantazja
Thomasa Morleya) i hiszpaskiej, podczas gdy brak w rdle kompozycji francuskich.
W wielu przypadkach zanotowano utwory bez wskazania autorstwa lub oznaczajc je
jedynie monogramem. Prowadzone cigle badania pozwoliy niektre z tych kompozycji
przypisa konkretnym twrcom.
Nie jest wiadome, w jaki sposb cystersi w Pelplinie zdobywali przekazy kompozycji,
z ktrych nastpnie dokonane zostay odpisy. W przypadku szeregu utworw, zwaszcza
kompozytorw woskich, ale rwnie niderlandzkich i niemieckich, a take dziaajcych
w Gdasku (na przykad Andreasa Hakenbergera i Gregora Schnitzkiusa) podstaw
odpisu byy na pewno lub z wszelkim prawdopodobiestwem wydania ich utworw
w zbiorach autorskich wzgldnie w antologiach prawdopodobnie skd (bardzo moliwe,
e z Gdaska lub z Braniewa) poyczane. Co do utworw powstaych w Rzeczypospolitej

(poza Prusami Krlewskimi), najpewniej podstaw do sporzdzania kopii stanowiy przede
wszystkim przekazy rkopimienne. Drg, jakimi materia nutowy dociera do opactwa
byo zapewne wiele. Na przykad, jeeli chodzi o zachowane jedynie w tabulaturze
pelpliskiej kompozycje Andrzeja Rohaczewskiego (Canzona a 4 i motet Crucifixus
Surrexit), organisty Albrychta Stanisawa Radziwia, pana na Oyce i Niewieu, mogy
si one znale w Pelplinie, kiedy Radziwi i jego dwr gocili w klasztorze, ale take
mogli je przywie zakonnicy cysterscy, ktrzy jak informuje kronika opactwa jedzili
do Oyki i Niewiea.
W 1962 roku Jerzy Goos odnalaz w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie w okadkach
wizanego z Poockiem mszau unickiego o sygnaturze Przyb. 375/61 rkopis muzyczny
z pierwszej poowy XVII wieku, majcy charakter silva rerum, o szczeglnym znaczeniu
dla poznania uprawianej w Rzeczypospolitej, zwaszcza na kresach wschodnich, muzyki
popularnej. Zawarto rkopisu (przechowywanego obecnie w Bibliotece Jagielloskiej pod
sygnatur 10002 I, olim 127/56) mona podzieli na cztery grupy: 1. wielogosowe utwory
wokalne wieckie, 2. wokalne utwory religijne, 3. utwory na instrumenty klawiszowe
(m.in. Fantazja Piotra elechowskiego oraz liczne niewielkie utwory anonimowe), 4.
utwory instrumentalne zespoowe. W zbiorze znalazy si liczne tace o polskich nazwach,
jak Wychodzony, Mieniony, Niemiec, Czopkowy, Goniony, polskie pieni wieckie, m.in.:
Rozkoszna roso, liczna Bogini ze mi obiecaa, Nieobyczajne oczy, Niech kto co chce mwi,
Nie zaczynay woyny Kupido swawolny i inne, a take pieni religijne z tekstem polskim,
aciskim lub ruskim. Wikszo utworw zapisano wosk notacj klawiszow (woska
intavolatura), obok ktrej w rkopisie wystpuje take notacja kijowska (na og
w przypadku utworw z tekstami pisanymi cyrylic, ale wyjtkowo take w kompozycji
z tekstem polskojzycznym) oraz zapis o cechach obu tych notacji.
Spord innych rkopisw muzycznych zachowanych w Bibliotece Jagielloskiej
specjalne znaczenie dla poznania repertuaru muzyki religijnej uprawianej
w Rzeczypospolitej (w szczeglnoci w okolicach Krakowa) w drugiej poowie XVII wieku
i w pocztkach nastpnego stulecia ma zbir rkopisw o wsplnej sygnaturze 5272,
zawierajcy 55 utworw wokalno-instrumentalnych w wikszoci anonimowych, w czci
zidentyfikowanych twrcw zagranicznych, ale take kompozytorw miejscowych
wymienionych z nazwiska, wrd ktrych w interesujcym nas czasie tworzyli: K.
Charnicki, Franciszek Cesari (Czesari), Marcin Kreczmer, Stanisaw Podolski, Jacek
Rycki, Stanisaw Sylwester Szarzyski i Maciej H. Wronowicz.
W bibliotekach polskich przechowywane s take kolejne rkopimienne tabulatury
klawiszowe powstae w kocu XVI i w XVII wieku w Prusach (drugi tom tabulatury
organowej Johanna Fischera z Morga, noszcy dat 1595, a zawierajcy take spis treci
zaginionego tomu pierwszego, znajduje si w Archiwum Wojewdzkim w Bydgoszczy,
oddzia w Toruniu, sygn. Kat. II, XIV, 13a) oraz na lsku (legnickie tabulatury
klawiszowe bdce obecnie w posiadaniu Biblioteki Narodowej w Warszawie sygn. Mus.
326 Cim. i Mus. 327 Cim. oraz Biblioteki Towarzystwa Przyjaci Nauk w Legnicy, sygn.
S/5, z ktrych dwie ostatnie pochodz ze zbiorw ksicia Jerzego Rudolfa z Legnicy).
Niektre z zawartych w nich utworw s intawolacjami kompozycji powstaych
w Pastwie Polsko-Litewskim, gwnie jednak w XVI wieku. Pewne znaczenie dla historii
muzyki w Rzeczypospolitej przeomu XVI i XVII wieku maj te rkopimienne tabulatury
z kolekcji nalecych do II wojny wiatowej do bibliotek niemieckich, ktre znajduj si
dzi w bibliotekach polskich (w zbiorach berliskich Biblioteki Jagielloskiej
w Krakowie oraz w kolekcji Philippa Spitty w Bibliotece Uniwersyteckiej w odzi).
Gwnie w zbiorach klasztornych oraz w bibliotekach diecezjalnych znajduj si
rkopimienne przekazy jedno- i wielogosowego repertuaru pieniowego
wykorzystywanego w rodowiskach rzymskokatolickich. Na specjaln uwag zasuguj
kancjonay powstae i nadal przechowywane w klasztorze panien benedyktynek
w Stanitkach. Z yciem muzycznym banedyktynek, prawdopodobnie z Jarosawia, naley
te wiza unikalne w rdach polskich wiadectwo wykonywania w pierwszej poowie
XVII wieku muzyki polichralnej w klasztorach eskich, jakim jest rkopis L 1643
nalecy do Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu (Walter-Mazur 2011). W tej samej
bibliotece przechowywane s take inne cenne rkopisy muzyczne rnej proweniencji
z XVII i pocztkw XVIII wieku, midzy innymi stanowice unikatowo zachowane
przekazy utworw Marcina Mielczewskiego czy Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego.
b) rda znajdujce si za granic gwne kolekcje biblioteczne

i rda rozproszone
Znaczna cz, czsto unikatowych dzi przekazw wykonywanego niegdy na
terytorium Pastwa Polsko-Litewskiego repertuaru zachowaa si w bibliotekach
zagranicznych (m.in. w orodkach, ktre w omawianym czasie naleay do
Rzeczypospolitej, jak Wilno czy Lww). W formie drukw lub rkopisw znajduj si tam
kompozycje twrcw polskich oraz obcych, powstae podczas ich dziaalnoci
w Rzeczypospolitej, dedykowane polskim krlom, magnatom lub radom miejskim oraz
takie, o ktrych ze rde historycznych wiemy, e byy u schyku XVI i w XVII wieku na
tym terenie dostpne, odpisywane i grywane.
Druki
Wrd wanych dla historii kultury muzycznej w Rzeczypospolitej drukw obecnie
znajdujcych si wycznie w zbiorach zagranicznych bardzo nieliczne s pozycje wydane
w Polsce. Takim wydawnictwem jest antologia Vincentiusa Liliusa (Vincenzo Giglego)
Melodiae sacrae, ktra wysza drukiem w Krakowie w oficynie Bazylego Skalskiego
w 1604 roku. Zbir zawierajcy 20 motetw 5-12 gosowych autorstwa czterech
przesawnych kapelmistrzw [...] krla Zygmunta III [Annibale Stabilego, Luca Marenzia,
Giulia Cesare Gabussiego oraz Asprilia Pacellego], a take kilku innych owej kapeli
godnych muzykw (por. cz pierwsza, rozdz. I/la: przemiany w skadach kapel),
zachowa si niekompletnie (tylko trzy ksigi Cantus, Altus i Tenor) w Proskesche
Musikbibliothek w Bischfliche Zentralbibliothek w Ratyzbonie, sygn. B 98. W czci
wydane w Rzeczypospolitej (w Warszawie i Braniewie), w czci w Wenecji pisma
teoretyczno-muzyczne sygnowane nazwiskiem Marco Scacchiego oraz jemu przypisywane
zachoway si w formie drukw i/lub rkopimiennych odpisw w bibliotekach niemieckich
i woskich. W Herzog-August-Bibliothek w Wolfenbttel znajduj si jedyne obecnie znane
drukowane egzemplarze Lettera per maggiore informatione Scacchiego (wyd. w 1644 roku
w Warszawie, w drukarni krlewskiego wiolisty Piotra Elerta) oraz Examen breve, pisma
wydanego w 1647 roku w Braniewie, opatrzonego nazwiskiem Hieronima Niniusa, za
ktrym, wedug hipotezy Aleksandry Patalas (2010) mg si ukrywa sam Scacchi.
W bibliotece tej przechowywane s take: weneckie wydanie listu Marca Scacchiego Ad
Amicum (opublikowanego po 1645 roku) oraz jeden z wikszej liczby znanych dzi
egzemplarzy Cribrum musicum jego autorstwa (Wenecja 1643). Inne egzemplarze tego
druku mona znale w Niemczech w Staats- und Universittsbibliothek w Hamburgu,
gdzie przechowywany jest take odpis listu Scacchiego do Christopha Wernera (aden
egzemplarz jego dokonanego po marcu 1647 roku wydania nie jest obecnie znany) oraz
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie (tam take jeden z trzech
zachowanych egzemplarzy Breve discorso Scacchiego, wydanego w Warszawie w 1649).
Iudicium Cribri musici, zbir listw rnych muzykw stanowicych reakcj na wydanie
Cribrum musicum, wydany w Warszawie u Piotra Elerta (prawdopodobnie w 1649 roku),
znany jest obecnie wycznie z rkopimiennego odpisu przechowywanego w Museo
internazionale e biblioteca della musica w Bolonii. W tej przebogatej bibliotece znajduj
si te odpisy innych pism Scacchiego oraz wiele drukw i rkopisw stanowicych
bezcenne przekazy utworw rnych kompozytorw, ktre mogy nalee do repertuaru
muzycznego wykonywanego w Rzeczypospolitej. Spord drukw autorskich kompozycji
rnych twrcw zwizanych w kocu XVI i w cigu XVII stulecia z Rzeczpospolit
(choby poprzez dokonane dla polskich krlw i magnatw dedykacje) warto wymieni
przechowywane w Bolonii wydania: Orazio Vecchi, Madrigali a sei voci, zbir
opublikowany w Wenecji jeszcze w 1583 roku, ale prawdopodobnie pozostajcy w uyciu
w kapelach Radziwiw take w XVII wieku (dedykowany Albrychtowi Radziwiowi),
podobnie jak wydany rwnie w Wenecji, w rok pniej, Il secondo libro de madrigali
a cinque Giovanniego Battisty Mosto, dedykowany Mikoajowi Krzysztofowi Radziwiowi.
S tam rwnie Alessandra Orologio Canzonette a tre voci [...] libro primo (wydane
w Wenecji w 1593 roku, z dedykacj dla Piotra Myszkowskiego) i Canzonette a tre voci [... ]
libro secondo (wydane rwnie w Wenecji, w 1594 roku, dedykowane modszemu bratu
poprzedniego Zygmuntowi Myszkowskiemu), Pietro Lappiego Psalmi ad Vesperas, ktre
wyszy drukiem w Wenecji w 1605 roku, z dedykacj dla Zygmunta III, Giulio Osculatiego
Liber primus motectorum, wydany w Wenecji w 1609 roku, a dedykowany Aleksandrowi
Chodkiewiczowi, Tarqinia Meruli Il primo libro di madrigali concertati oraz Il primo libro
de madrigaletti a tre voci, obydwa wydane w Wenecji z 1624 roku, z tym e pierwszy
z dedykacj dla Zygmunta III Wazy, a drugi dla krlewicza Wadysawa (najpewniej
z pobytem na polskim dworze krlewskim naley te wiza wydanie, w 1626 roku,
dialogu Meruli pt. Satiro e Corisca), Ottavio Vernizziego Alcune conclusioni musicali,
opublikowane w Bolonii w 1625 roku, a dedykowane Aleksandrowi Ludwikowi
Radziwiowi, Benedetto Ferrariego Il Prencipe Giardiniero, utwr wydany w Wenecji
w 1643 roku, dedykowany krlowi Wadysawowi IV. W Museo internazionale e biblioteca
della musica w Bolonii znajduj si rwnie dedykowane polskim i litewskim magnatom
antologie: De floridi virtuosi dItalia. Il primo libro de madrigali a cinque, zbir wydany
w Wenecji w 1583, zawierajcy m.in. madrygay Giovanniego Gabrielego, Luki Marenzia,
Annibale Stabilego oraz Orazio Vecchiego, opatrzony dedykacj dla Albrychta Radziwia,
ktr podpisa Angelo Barbato, oraz Sacrarum modulationum ex variis selectis auctoribus
collectarum, antologia przygotowana przez Domenica Bianchiego i opublikowana
w Rzymie w 1642 roku, dedykowana biskupowi Andrzejowi Szodrskiemu. Tam te
zachowa si egzemplarz dedykowanego krlowi Zygmuntowi III starodruku Francesco
Rognoniego Taeggio Selva de varii passaggi secondo luso moderno (Mediolan 1620).
Jeeli chodzi o inne biblioteki woskie, szczeglne znaczenie maj edycje zachowane
w zbiorach bibliotek rzymskich. Na przykad w Biblioteca Casanatense znajduje si Breve
discorso oraz Missarum quatuor vocibus liber primus (1633) Marco Scacchiego (inny
egzemplarz przechowywany jest w Archivio Storico della Cappella Lauretana w Loreto)
oraz druki librett utworw operowych dedykowanych polskim krlom i magnatom (m.in.
wydania z 1625 roku partytury La liberazione di Ruggiero dallIsola dAlcina z tekstem
Ferdinanda Saracinellego i muzyk Franceski Caccini oraz tekstu La Regina SantOrsola
Andrei Salvadoriego opatrzone dedykacj dla krlewicza Wadysawa Zygmunta, jak

rwnie opublikowane w 1643 roku libretto Il Prencipe Giardiniero Benedetta Ferrariego
powicone Wadysawowi IV oraz tekst Francesco Galatina utworu La notte festiva
wydanego w 1647 roku z dedykacj dla Zbigniewa Ossoliskiego, a take Bassiano overo il
maggior impossibile, dramma per musica z tekstem Mattea Norisa, dedykowanym
w wydaniu z 1682 roku Jzefowi Karolowi Lubomirskiemu, czy druk z roku 1685
zawierajcy libretto dramma per musica pt. Tullo Ostilio Adrianusa Morsellego
dedykowane Stefanowi Adamowi Grudziskiemu). W Biblioteca Nazionale Centrale
znajduje si kolejny egzemplarz Breve discorso, a w Biblioteca Angelica niezwykle cenne
odpisy drukw pism Scacchiego, nieznanych z innych przekazw. Do Neapolu do
Biblioteca Oratoriana dei Girolami trafi, niestety zdekompletowany, wydany w Wenecji
w 1634 roku, z dedykacj dla cesarza Ferdynanda II, egzemplarz zbioru Madrigali
a cinque, concertati Scacchiego (inne, take niekompletne egzemplarze tego druku
znajduj si w Triecie i w Glasgow) oraz druki utworw Paula Sieferta, a wrd nich
uwaane do niedawna za zaginione, niestety nadal niedostpne, wydanie Epitalamium in
Augustissimarum Solemnitatem Nuptiarum (Gdask 1646) zawierajce Te Deum
laudamus utwr na sze chrw (25 gosw i instrumentw) skomponowany z okazji
lubu Wadysawa IV i Ludwiki Marii. W Cesenie przechowywany jest m.in.
zdekompletowany egzemplarz antologii Flores Praestantissimorum virorum a Philippo
Lomatio (Mediolan 1626), dedykowanej gdaskiej piewaczce Konstancji Czirenberg.
W San Severino Marche, rodzinnym miecie Virgilio Puccitellego, w Biblioteca Comunale
znajduj si wydania librett oper i baletw wadysawowskich autorstwa Puccitellego lub
jemu przypisywanych (niektre libretta znane take z egzemplarzy zachowanych
w bibliotekach polskich znale mona rwnie w Museo internazionale e biblioteca della
musica w Bolonii, Biblioteca Apostolica Vaticana, Biblioteca Nazionale Marciana
w Wenecji i w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie). Unikatowy
charakter ma przekaz tekstu pt. Andromeda, favola drammatica, bdcego literack
podstaw przedstawienia operowego, jakie miao miejsce 6 III 1644 w Wilnie. Drukowane
libretto zostao stosunkowo niedawno odnalezione w Vilniaus Universiteto Biblioteca.
W paryskiej Bibliotheque Nationale przechowywany jest jedyny obecnie znany egzemplarz
wydanego w oficynie Piotra Elerta w Warszawie tekstu Circe delusa, dramma musicale,
utworu wystawianego w kwietniu 1648 w Wilnie. W Biblioteca Marciana w Wenecji
znajduje si wydany w 1649 roku w Krlewcu druk Canones Nonnulli Super Arias
quasdam Musicales Domini Christophori Werneri autorstwa Marco Scacchiego.
Unikalne, niekiedy niestety niekompletne, druki z kompozycjami, ktre z wszelkim
prawdopodobiestwem naleay do repertuaru dziaajcych w Rzeczypospolitej kapel
znajduj si take w Szwecji, eby wymieni: w Universitetsbibliotek w Uppsali druk

Vincenzo Bertolusiego, Sacrarum cantionum, wydany w 1601 roku w Wenecji z dedykacj
dla krla Zygmunta III Wazy, a zawierajcy 29 gwnie polichralnych kompozycji
napisanych z wszelkim prawdopodobiestwem w okresie dziaalnoci kompozytora na
polskim dworze krlewskim, zdekompletowany zbir Applausus musicalis Severina
Mllera (wyd. Braniewo 1615) oraz Sacrae cantiones Asprilia Pacellego (wyd. Wenecja
1608), w ktrych wieloletni kapelmistrz Zygmunta zebra powstae w Polsce utwory
religijne na 5-20 gosw; drugi z zachowanych, niestety niekompletnie, zbiorw kompozycji
Pacellego stworzonych podczas jego pobytu na dworze Wazy wydane pomiertnie Missae
na 8-16 gosw (Wenecja 1629) przechowywany jest w Kungliga Biblioteket
w Sztokholmie.
W bibliotekach niemieckich, poza wspominanymi drukami i odpisami wyda pism
Marco Scacchiego, znajduj si inne wane dla poznania dziejw polskiej kultury
muzycznej w XVII wieku zbiory. W Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie
jest to m.in. wydana w 1659 roku, przygotowana przez Johannesa Havemanna, antologia
Erster Theil geistlicher Concerten, w ktrej zamieszczony zosta koncert solowy Marcina
Mielczewskiego Deus in nomine tuo (inny egzemplarz tego druku przechowywany jest
w tzw. Berlince w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie). W zbiorach bibliotecznych
wielu miast Niemiec znajduj si antologie utworw, w ktrych licznie reprezentowani s
kompozytorzy woscy dziaajcy w Rzeczypospolitej (zwaszcza Vincenzo Bertolusi,
Asprilio Pacelli, Giovanni Francesco Anerio, Marco Scacchi; zapewne z wyjtkiem
utworw tego ostatniego tylko cz publikowanych kompozycji powstaa podczas pobytu
ich twrcw na polskim dworze krlewskim). Znacznie mniej liczne zbiory autorskie
kompozytorw zwizanych z Rzeczpospolit tego czasu przechowywane s midzy innymi
w Staats-und Stadtbibliothek w Augsburgu dedykowany krlowi Zygmuntowi III Wazie,
wydany w Wenecji w 1624 roku zbir mszy Giovanniego Priuliego, kapelmistrza cesarza
Ferdynanda II, oraz w Bayerische Landesbibliothek w Monachium, gdzie wrd wielu
zgromadzonych woskich starodrukw znajduj si edycje, ktre najpewniej z innych
egzemplarzy mogy by znane w Rzeczypospolitej, na przykad wydane przed przyjazdem
na dwr Zygmunta III zbiory utworw Giovanniego Francesco Aneria (zachowane take
w rnych bibliotekach woskich) oraz Missae concertate opublikowane w Wenecji w 1617
roku przez Giovanniego Valentiniego, do 1614 roku organist na polskim dworze
krlewskim, a w roku wydania organist w Grazu na dworze arcyksicia Ferdynanda,
przyszego cesarza Ferdynanda II. Zbir mszy dedykowa Valentini bratu Ferdynanda
i szwagrowi Zygmunta III Wazy, arcyksiciu Karolowi, biskupowi Wrocawia i Brixen
(prawdopodobnie wydanie to zostao wrczone osobicie przez kompozytora podczas jego
pobytu w siedzibie biskupa w Nysie). Spord wszystkich znanych edycji utworw

Giovanniego Valentiniego tylko dwie na pewno wyszy drukiem podczas pobytu muzyka
w Rzeczypospolitej. Pierwsz byo dedykowane Zygmuntowi Wazie wydanie Canzoni
(Wenecja 1609), z ktrego zachowaa si jedynie ksika Tenore, ktr przechowuje
Zameck Knihovna (Biblioteka Zamkowa) w Kromieryu na Morawach, druga
opublikowana rwnie w Wenecji, w 1611 roku pierwsza ksiga Motecta IV, V et VI
vocum, edycja take zdekompletowana (zachowany tylko gos Quintus), znajduje si
obecnie w The Franek V. De Bellis Collection of the California State University. Druki
zwizane z kultur muzyczn Rzeczypospolitej XVII wieku, midzy innymi liturgica
rnych obrzdkw oraz prace teoretyczno-muzyczne znajduj si w bibliotekach Wilna
i Lwowa, niegdy lecych w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodw.
Wiele bibliotek europejskich (ale nie polskich) i amerykaskich posiada egzemplarze
drukw ucznia Scacchiego po jego powrocie do ojczyzny, Angelo Berardiego (Documenti
armonici, Bolonia 1687 i Miscellanea musicale, Bolonia 1689), wanych zarwno dla
poznania myli teoretyczno-muzycznej kapelmistrza Wadysawa IV, jak i jego dorobku
kompozytorskiego.
Rkopisy
Znaczna cz znanego dzi repertuaru wykonywanego na terenie Rzeczypospolitej od
schyku XVI do koca XVII wieku zachowaa si w bibliotekach zagranicznych w formie
rkopisw. S to przekazy pojedynczych kompozycji, ktre znalazy si w danej bibliotece
niejako przypadkiem, jak i zbiory utworw rnych kompozytorw europejskich, a wrd
nich polskich lub z Polsk zwizanych, gromadzonych systematycznie przez rnych
kolekcjonerw (najczciej kapelmistrzw, kantorw lub organistw) ju u schyku XVI
i w XVII stuleciu, i wykonywanych przez zagraniczne kapele. Osobn grup stanowi
rda rkopimienne, ktre w interesujcym nas okresie naleay do zespow
dziaajcych w Rzeczypospolitej, a za granic znalazy si w wyniku rnego rodzaju
wypadkw historycznych, w tym zwaszcza w efekcie wojen, zarwno toczonych w XVII
stuleciu, jak i w wiekach pniejszych, a po czas II wojny wiatowej oraz zwizanych z jej
zakoczeniem zmian geopolitycznych.
Pojedyncze utwory kompozytorw woskich dziaajcych na polskim dworze krlewskim
mona znale przede wszystkim w rnych bibliotekach woskich. By moe (cho taka
ewentualno jest w literaturze kwestionowana) podczas pobytu w Rzeczypospolitej
powstaa na przykad missa parodia na 8 gosw i basso continuo Marenzia,
wykorzystujca struktur polifoniczn jego motetu Jubilate Deo. Rkopis zawierajcy
utwr, ktry niegdy nalea do zbiorw Ospedale di San Spirito in Saxia w Rzymie,
a potem znajdowa si w rkach prywatnych, od kilkudziesiciu lat ma w swym
posiadaniu Biblioteca Provinciale dArte w Trydencie (kopie innych utworw religijnych
Marenzia, z duym prawdopodobiestwem skomponowanych w czasie, gdy muzyk by
kapelmistrzem Zygmunta III, znajduj si do dzi w Bibliotece Gdaskiej PAN,
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie, a take w Schsische
Landesbibliothek Staats- und Universittsbibliothek w Drenie i sterreichische
Nationalbibliothek w Wiedniu). W Biblioteca Nazionale Centrale w Rzymie znajduj si
rkopimienne przekazy proweniencji miejscowej motetw Marenzia, z ktrych cz
moga powsta w czasie, kiedy muzyk dziaa w Rzeczypospolitej. Do Museo internazionale
e biblioteca della musica w Bolonii trafi manuskrypt z zapisem Missa Constantia na trzy
chry Giovanniego Francesco Aneria, bez wtpienia mszy powiconej krlowej Konstancji
drugiej onie Zygmunta III i skomponowanej w czasie, gdy kompozytor przebywa na
jej dworze. By moe utwr by przeznaczony do druku i dlatego znalaz si we Woszech.
Czy dosta si tam jeszcze wtedy, kiedy Anerio pozostawa w Warszawie, czy te znajdowa
si w skrzyniach, ktre muzyk wiz ze sob do Italii, gdy niespodziewanie umar, nie
wiadomo. Podobnie nie wiadomo, co si stao z bliniacz Missa Sigismunda,
skomponowan pono przez Aneria na cze krla. Dwie msze tego kompozytora,
najpewniej stworzone w Rzeczypospolitej, przechowywane s jak ju wspomniano
w Krakowie na Wawelu. Kilka innych, niewydanych kompozycji mszalnych Aneria,
o ktrych nie wiemy na pewno, czy powstay w jego polskim okresie dziaalnoci, mona
znale w dziewitnastowiecznych odpisach Fortunato Santiniego w Bibliothek des
Priesterseminars, obecnie Dizesanbibliothek, w Mnster. Z kolei utwory religijne
niebdce mszami (motety i koncerty kocielne), w czci by moe skomponowane
w Rzeczypospolitej, odpisane w rnych zbiorach rzymskich ok. poowy XIX wieku i nieco
pniej przez Carla Proske i jego wsppracownika Josepha Hanischa, znajduj si
w Bischfliche Zentralbibliothek w Ratyzbonie.
W Biblioteca Passionei w Fossombrone, w prowincji Marche, rodzinnym miecie
Aldebrando Subissatiego, skrzypka polskiej kapeli krlewskiej w pocztkowym okresie
rzdw Jana Kazimierza, przechowywany jest rkopis bez sygnatury zawierajcy sonaty
na skrzypce solo i basso continuo tego muzyka, zatytuowany Il primo libro delle sonate di
violino. Co prawda rkopis zosta sporzdzony dopiero w 1675 roku, kiedy kompozytor ju
od ponad 20 lat nie przebywa w Rzeczypospolitej, jednak jest moliwe, e zanotowane
w zbiorze sonaty miay zwizek z dziaalnoci Subissatiego na dworze krla Polski (Wilk
2005).
Rnymi kolejami losu stosunkowo duo rkopisw z kompozycjami twrcw polskich
lub woskich zwizanych z Rzeczpospolit zgromadzono w Staatsbibliothek Preussischer

Kulturbesitz w Berlinie. Zebrane tam manuskrypty maj bardzo niejednorodny charakter.
Rni si pochodzeniem, czasem powstania, form zapisu. W sumie co najmniej
kilkadziesit zgromadzonych tam rkopisw zawierajcych znacznie wiksz liczb
kompozycji ma szczeglne znaczenie dla historii kultury muzycznej Rzeczypospolitej
XVII wieku. W procesie kumulowania rnych niemieckich kolekcji do berliskiej
biblioteki trafiy m.in. zbiory ksiniczki pruskiej Anny Amalii (1723-1787), ktre po jej
mierci znajdoway si w Joachimsthalische Gymnasium w Templinie. Rkopis
o sygnaturze 600 stanowi zbir sporzdzonych nowoniemieck klawiszow notacj
tabulaturow partytur mszy rnych kompozytorw dziaajcych w pierwszej poowie
XVII wieku. Jest wrd nich Missa super O gloriosa Domina Marcina Mielczewskiego,
zapisana na pograniczu lska i Wielkopolski tu przed mierci kompozytora.
W zdekompletowanym rkopisie Mus. ms. 40073 (zachowana tylko ksiga gosowa
Bassus), spisywanym stopniowo w cigu pierwszych dekad XVII wieku w rodowisku
polskim, zanotowano partie basowe m.in. jedynego znanego dzi utworu wokalnego
Adama Jarzbskiego mszy o niewyjanionej dotd inksrypcji tytuowej: Missa Sub
Concerto, a take mszy (Missa defunctis a 4)) wizanego z dworem Lwa Sapiehy
Giovanniego Battisty Coccioli, zapisanej anonimowo Missa super O gloriosa Domina
Marcina Mielczewskiego oraz szeregu utworw twrcw woskich, w znacznej czci
odpisanych z wydanych w krajach niemieckich antologii (inna ksiga gosowa tego samego
rkopisu Quintus znajduje si w zbiorach berliskich przechowywanych w Krakowie,
w Bibliotece Jagielloskiej, sygn. Mus. ms. 40300).
Tylko jeden gos tym razem Cantus zachowa si w Berlinie (trzy inne gosy mona
znale w Schsische Landesbibliothek Staats- und Universittsbibliothek w Drenie)
z powstaego ok. poowy XVII wieku rkopisu Mus. ms. 40261, proweniencji lskiej,
zawierajcego m.in. Languet anima mea a 4 voci Marco Scacchiego. Kapelmistrz krla
Wadysawa IV reprezentowany jest w zbiorach rkopisw berliskiej biblioteki take
dwoma odpisami Missa omnium tonorum, skomponowanej z okazji elekcji Jana
Kazimierza Wazy (1648) i z pewnoci wykonanej podczas jego koronacji, w roku
nastpnym. Te jedyne obecnie znane kopie monumentalnej mszy kapelmistrza Wazw
sporzdzone zostay ju po mierci kompozytora. Wczeniejsza z nich partytura
zanotowana wraz z dwoma utworami innych twrcw pod sygnatur Mus. ms. 30307
wchodzia niegdy w skad zbioru Heinricha Bokemeyera, tworzonego na przeomie XVII
i XVIII wieku. W tej samej kolekcji znalazy si nalece u schyku XVII stulecia, a moe
take wczeniej, do muzykaliw kapeli ksicej w Gottorp (Szlezwik Holsztyn)
partyturowe przekazy utworw Marcina Mielczewskiego (Benedictio et claritas i Veni
Domine)), Bartomieja Pkiela (Audite mortales) i gdaszczanina Kaspara Frstera m.

(Ad arma fideles, Dialogi Davidis cum Philisteo o incipicie tekstu sownego Congregantes
Philistei, Jesu dulcis memoria i Peccavi super numerum). Zbir Bokemeyera zawiera take
dalsze kompozycje muzykw urodzonych w Gdasku lub z tym miastem zwizanych, m.in.
Thomasa Strutza, Johanna Balthasara Erbena, Daniela Jacobiego, Cratona Btnera
i Johanna Valentina Medera.
W zbiorach tej niemieckiej biblioteki, w dawnym Berlinie Wschodnim, po upadku muru
berliskiego ujawniono uwaane od czasu II wojny wiatowej za zaginione rkopisy
proweniencji gdaskiej i lskiej. Wasnoci przedwojennej Stadtbibliothek w Gdasku
bya znajdujca si obecnie w Berlinie pod sygnatur Danzig Mus. ms. 4022 tzw.
gdaska tabulatura lutniowa, datowana przez Magdalen Tomsiska (2012) na ok. 1620
rok, zawierajca m.in. tace polskie, z ktrych 40, poprzedzonych inskrypcjami B.P.,
przypisywano Bartomiejowi Pkielowi, co zakwestionowane zostao przez Zofi
Stszewsk (21965), ktra przedstawia bardzo powane argumenty przemawiajce za
rozwizaniem tego skrtu (B.P.) jako Ballo Polacco. Dla czci z tych tacw
Magdalena Tomsiska znalazla konkordancje w rdach drukowanych i rkopimiennych
rnej proweniencji, wydanych lub powstaych gwnie w dwch pierwszch dekadach
XVII wieku. Stwierdzia ponadto, e 77% spord 222 zawartych w tabulaturze utworw
stanowi tace poza polskimi, francuskie, angielskie, woskie, niemieckie, hiszpaskie,
niderlandzkie, wgierskie i ruskie, a wrd reprezentowanych w zbiorze kompozytorw
znajduj si, wymienieni z nazwiska: Robert Ballard, Ennemond (Vieux) lub/i Jacques
Gaultier, Jan Barino, Mercure dOrleans, nani di Milan, Jean Perichon i Alessandro
Piccini, a kilkunastu dalszych zostao przez badaczk zidentyfikowanych, m.in. zwizani
z Rzeczpospolit Diomedes Cato i Jakub Polak. Oprcz tacw w zbiorze zapisano
aranacje utworw wokalnych twrcw niemieckich, woskich i dotd
niezidentyfikowanych. Gdask proweniencj maj take dwie inne przechowywane
w Berlinie tabulatury lutniowe tabulatura Virginii Renaty von Gehema (Danzig Mus.
ms. 40264) z ok. 1640 roku, bdca wasnoci gdaskiej patrycjuszki, jak rwnie nieco
pniejsza tabulatura Danzig Mus. ms. 4230, zawierajca repertuar taneczny, w znacznej
czci pochodzenia francuskiego. S to przede wszystkim tace typowe dla uksztaowanej
suity barokowej allemande, courante, sarabanda i gigue, sporadycznie canarie, gawot
i pawana, a wyjtkowo jedna intawolacja kompozycji wokalnej z tekstem niemieckim.
Kompozytorami utworw sygnowanych s lutnici francuscy Dubut, Dupr,
przedstawiciele rodziny Gaultier, Mercure i Pinel oraz twrcy niemieccy Gumprecht,
Pohle, Rasch i Strobel. Nazwiska kilku kompozytorw s bliej nieznane. 24 utwory
zapisano w tabulaturze anonimowo (Szlagowska 2005). Wedug Danuty Popinigis (2000)
gdask proweniencj maj te inne rkopisy znajdujce si aktualnie w Berlinie. Danzig

Mus. ms. 4034 przekazuje kompozycje woskiego muzyka o nazwisku Bernardino
Borlasca, o ktrym z tych wanie rde wiadomo, e w 1633 roku przebywa w Gdasku,
a Danzig Mus. ms. 4036, 4038, 4035 i 4033 utwory innych zwizanych z tym miastem
twrcw odpowiednio Daniela Jacobiego, Johanna Valentina Medera oraz zapoznanych
Gregoriusa Bohle i Tobiasa von Dren.
Istotne znaczenie dla historii polskiej kultury muzycznej ma przechowywany rwnie
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie zbir rkopisw muzycznych
z XVI i XVII wieku, ktry do II wojny wiatowej by wasnoci Stadtbibliothek we
Wrocawiu. Kolekcja okrelana imieniem Emila Bohna, yjcego w XIX wieku organisty,
kolekcjonera muzyki dawnej i organizatora koncertw historycznych, autora katalogu
omawianego zbioru, zawiera m.in.: rkopimienny odpis 27 Canzoni e concerti Adama
Jarzbskiego, datowany na 1627 rok (sygn. Bohn Ms. mus. 111), sporzdzone ok. poowy
XVII wieku manuskrypty z zanotowanymi w formie gosw kompozycjami Marco
Scacchiego: 15 niemieckojzycznymi kontrafakturami madrygaw, ktrych oryginalne
wydanie w zbiorze Madrigali a cinque, concertati z 1634 roku jest obecnie
zdekompletowane (Bohn Ms. mus. 197) oraz 4 koncertami kocielnymi Beatas
Laurentius (Bohn Ms. mus. 197a), Cantate Domino (Bohn Ms. mus. 197b), Omnes gentes
plaudite manibus (Bohn Ms. mus. 197d) i Virgo clemens, virgo pia (Bohn Ms. mus. 197e),
a take niekompletn Missa Pacis (Bohn Ms. mus. 197c), i utworami Franciszka Liliusa:
Exultabit cor meum (Bohn Ms. mus. 167), Kompt last uns betrachten niemieck
kontrafaktur motetu Super Nicolai Solemnia (Bohn Ms. mus. 167a) i Laudate Dominum
in sanctis eius (Bohn Ms. mus. 167b). W znajdujcych si w Berlinie lskich rkopisach s
te przekazy 37 kompozycji i ich wariantw sygnowanych monogramem M.M. (Bohn Ms.
mus. 170), ktre przypisaam Marcinowi Mielczewskiemu (Przybyszewska-Jarmiska
1994; 1998; 2011), a atrybucj t wspar Tomasz Jasiski (2002). Niemal wszystkie
wymienione kompozycje Liliusa, Scacchiego i Mielczewskiego odpisane zostay dla potrzeb
luteraskiego kocioa w. Marii Magdaleny we Wrocawiu, gdzie naleay do liczcej
ponad 300 rkopisw kolekcji zgromadzonej i w znacznej czci osobicie sporzdzonej
przez Michaela Bttnera, penicego w latach 1634-62 funkcj kantora w tym zborze
(Wiermann 2005). Nie udao si dotd ustali, kim bya osoba, ktra miaa najwikszy
wkad w odpisywanie kompozycji wymienionych muzykw. Pod uwag mgby by brany
Bernhard Beyer, dziaajcy w kociele w. Marii Magdaleny jako organista (w latach
1634-55) albo Tobias Sartorius, w latach 1648-74 signator, odpowiedzialny midzy inymi
za prowadzenie prb z kocielnym chrem (Przybyszewska-Jarmiska 2006).
Jeeli chodzi o zawarte w tym zbiorze utwory Marcina Mielczewskiego, muzyka krla
Wadysawa IV, a nastpnie kapelmistrza biskupa Karola Ferdynanda Wazy, jest w nim
jedna niekompletna msza oraz 34 wokalno-instrumentalne motety i koncerty kocielne
(gwnie z tekstem aciskim, ale cztery spord nich zachoway si wycznie w formie
niemieckojzycznych kontrafaktur). W skad kolekcji Emila Bohna wchodz te ksigi
gosowe oraz tomy stanowice antologie utworw zapisanych w formie partytur
sporzdzonych nowoniemieck organow notacj tabulaturow. Pochodz one z koca XVI
i pierwszych dekad XVII stulecia, kiedy w wikszoci naleay do rnych
wrocawskich kociow. Mona w nich znale, obok kompozycji innych twrcw
z rnych krajw, liczne, zapewne w wikszoci odpisane z drukw, utwory muzykw
zwizanych z polsk kapel krlewsk: Annibale Stabilego, Luki Marenzia, Asprilia
Pacellego, Giulio Osculatiego i Andreasa Hakenbergera, dziaajcego rwnie w Gdasku,
podobnie jak take reprezentowani w kolekcji Bohna Gregor Schnitzkius, Christoph
Werner i Crato Bitner. W niewielkiej liczbie zapisano w nich rwnie anonimowe
kompozycje z polskojzycznymi tekstami (tumaczeniami psalmw).
Spord innych bibliotek niemieckich, pojedyncze siedemnastowieczne rkopisy
zawierajce kompozycje muzykw zwizanych z Rzeczpospolit (poza wspominanym
kapelmistrzem krlewskim Luk Marenzio, przede wszystkim z Gdaskiem),
przechowywane s w Schsische Landesbibliothek Staats- und Universittsbibliothek
w Drenie. Chodzi zwaszcza o dwa utwory Kaspara Forstera m. oraz wokalnoinstrumentalny koncert kocielny Crato Btnera, przepisany w czasie, gdy kompozytor by
organist w kociele w. Zbawiciela w Gdasku. Liczba rkopimiennych polonicw
muzycznych znajdujcych si w tej bibliotece jeszcze niedawno bya wiksza (Steude
1974), ale niestety cz z nich ucierpiaa podczas powodzi, ktra dotkna Drezno w 2002
roku. Szereg rkopisw z epoki zawierajcych poszczeglne kompozycje twrcw majcych
zwizki z Gdaskiem rozproszonych jest w kolejnych bibliotekach i archiwach
niemieckich. W Herzog August Bibliothek w Wolfenbttel, w obszernym zbiorze
zespoowych utworw instrumentalnych, znanym jako Partiturbuch Jakoba Ludwiga,
zapisane s m.in.: jedyna obecnie znana kompozycja tego rodzaju Franciszka Liliusa oraz
dwa utwory przypisane Marcinowi Mielczewskiemu (Przybyszewska-Jarmiska 2009;
2011), a ponadto znajduj si rkopisy z utworami Cratona Btnera. W Niederschsisches
Staatsarchiv w tym samym miecie przechowywane s przekazy kompozycji Johanna
Valentina Medera, a w Ratsbcherei und Stadtarchiv w Lneburgu znajduje si dokonany
w 1647 roku przez Matthiasa Weckmanna kompletny odpis zbioru Praemessa musicalia
(Krlewiec 1646) Christopha Wernera (Szombara 2009).
W bibliotekach Wielkiej Brytanii (w Christ Church Library w Oksfordzie, Fitzwilliam-
Museum w Cambridge i w British Library w Londynie) przechowywane s w rkopisach

sporzdzonych u schyku XVI i w pocztkach XVII wieku kompozycje lutniowe i na
zespoy instrumentalne zwizanych z polskimi dworami, w tym dworem krlewskim
Zygmunta III, woskich muzykw Diomedesa Cato oraz Francesco Maffona.
Niemao rkopisw z zapisami muzyki, ktra najpewniej bya niegdy wykonywana na
terenie Rzeczypospolitej, mona te obecnie znale w Szwecji, przede wszystkim
w Universitetsbibliotek w Uppsali. Z jednej strony s to zdobycze wojenne, jak na
przykad klocek drukw muzycznych Teodora Riccio (Utl. vok. mus. i tr. 395-396; Utl.
vok. mus. i tr. 398-399), zawierajcy rkopimienne wpisy utworw Jana Branta
(niekompletne Invitatorium in festo Nativitatis) i Giovanniego Battisty Coccioli
(Tribulationes cordis mei) oraz rkopimienna 4-ta tabulatura Collegii Rigensis (sygn. 88),
w ktrej zachowao si 9 kompozycji do poszczeglnych zwrotek hymnu Iesu dulcis
memoria Jana Branta rda zostay zabrane przez Szwedw z kolegiw jezuickich
w Braniewie i Rydze. Z drugiej, za, manuskrypty tworzone i kolekcjonowane przez
rodzin szwedzkich kapelmistrzw krlewskich, Dbenw, w tym zwaszcza Gustava
Dbena, ktry gromadzi je systematycznie w latach 1663-1687. Kolekcja ta obejmuje
rkopisy ponad 1500 utworw wokalnych i wokalno-instrumentalnych oraz ok. 200
kompozycji instrumentalnych rnych twrcw europejskich (Kjellberg, Snyder 2006).
Wrd autorw kompozycji, zanotowanych w formie gosw lub/i partytur zapisanych
nowoniemieck notacj organow, s m.in. dziaajcy w Gdasku Thomas Strutz (cztery
utwory wokalne i wokalno-instrumentalne), Crato Btner (14 utworw wokalnoinstrumentalnych), Johann Balthasar Erben (19 kompozycji wokalno-instrumentalnych
oraz jedna instrumentalna), Daniel Jacobi (jeden utwr wokalno-instrumentalny), Paul
Siefert (dwie kompozycje na organy), Ewaldt (?) Hintz (jedna kompozycja wokalnoinstrumentalna), Johann Valentin Meder (12 utworw wokalno-instrumentalnych i jeden
instrumentalny, z ktrych na pewno nie wszystkie powstay w czasie, kiedy kompozytor
by czynny w Gdasku) oraz Kaspar Forster m., znany rwnie jako piewak na dworze
Wadysawa IV i kapelmistrz krla duskiego Fryderyka III (48 lub 49 kompozycji, w tym
siedem sonat instrumentalnych i ponad 40 utworw wokalno-instrumentalnych), oraz
kapelmistrzowie polskiej kapeli krlewskiej Marco Scacchi (cztery utwory wokalnoinstrumentalne) i Bartomiej Pkiel (dwie kompozycje wokalno-instrumentalne), przy
czym nie jest wykluczone, e kopie jednej z dwch wersji Landate pueri Dominum oraz
Tota pulchra es Scacchiego trafiy do Sztokholmu jeszcze u schyku lat 40., kiedy funkcj
kapelmistrza szwedzkiej kapeli krlewskiej peni Andreas Dben, jeden z obserwatorw
sporu pomidzy Scacchim i Siefertem, by moe z tego wzgldu zainteresowany
repertuarem kapeli polskich Wazw.
Pewna cz nalecych do kolekcji Dbenw przekazw utworw autorstwa

kompozytorw gdaskich trafia tam w rkopisach sporzdzonych najprawdopodobniej
w Gdasku, w wikszoci przez bliej nieznanego kopist okrelanego jako Befastru.
Rkopisy te, datowane gwnie na lata 60. XVII wieku, zawieraj szczeglnie liczne odpisy
kompozycji Johanna Balthasara Erbena, ale take na przykad kilku utworw Kaspara
Forstera m. Zasug Gustava Dbena i jego wsppracownikw byo natomiast
sporzdzenie kopii Osanna Alleluia vivat et floreat Rex Casimirus oraz drugiego
opracowania Laudate pueri Dominum Scacchiego, a take dialogu Audite mortales i
koncertu Dulcis amor Jesu Pkiela oraz ok. 40 kompozycji Forstera i kilkudziesiciu
utworw innych muzykw gdaskich, w wikszoci przypadkw zachowanych w tym
zbiorze unikatowo.
Nieliczne utwory nalece niegdy do repertuaru polskich kapel znalazy si
w biboliotekach francuskich, jak na przykad Canzona prima a 2, zwana parysk, Marcina
Mielczewskiego zanotowana w zbiorze kompozycji instrumentalnych przechowywanych
obecnie w Bibliothque Nationale w Paryu w kodeksie Rosta pod sygnatur Vm7 673
(pi innych canzon tego kompozytora znamy z rkopisu o sygnaturze 69 A, z kolekcji
okrelanej jako Levoska zbierka hudobnin, przechowywanej w kociele ewangelickim
w Lewoczy na Sowacji, a jego Triumphalis dies i Vesperae dominicales ma w swej kolekcji
rkopisw Zmeck Knihovna w Kromieryu na Morawach, odpowiednio o sygnaturach
A 311 i A 424). W tej samej paryskiej bibliotece uwag zwracaj take zawarte
w rkopimiennych antologiach kompozycje lutniowe twrcw polskich lub z Polsk
zwizanych.
Cenne rkopimienne rda do historii muzyki w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej
znajduj si take w bibliotekach litewskich, przede wszystkim w Wilnie. Szczeglne
znaczenie ma odnaleziona u schyku XX wieku (informacja o znalezisku opublikowana
zostaa w 1993 roku) przez Jrat Trilupaitien tabulatura z kolegium jezuickiego
w Kroach, obecnie przechowywana w Lietuvos Nacionaline Martyno Mavydo Biblioteka
(w Bibliotece Narodowej) w Wilnie (sygn. F 105-67). Oprawny w skr tomik o formacie 15
x 19 cm liczy sobie 104 karty, na ktrych w rnych miejscach mona znale daty: 1618
(wpisana kilkakrotnie) oraz 1681, 1687 (?) i 1693. Zawiera on, pomijajc umieszczone na
pocztku zapiski natury gospodarczo-rachunkowej, zanotowane wosk notacj
klawiszow (w formie intavolatury) 23 kompozycje organowe Adama z Wgrowca (6
opracowa utworw liturgicznych, 4 ricercary, 9 fantazji i 4 kompozycje nieokrelone lub
przykady dydaktyczne), 2 nieznane skdind utwory organowe (ricercar i fantazj)
Vincenzo Bertolusiego oraz teoretyczne i praktyczne wskazwki dla organistw, m.in.
dotyczce realizacji basso continuo, rnych moliwoci stosowania dyminucji czy
budowania kadencji (w tej partii rda posuono si rozmaitymi typami notacji).

Tabulatura z Kro jest obecnie najcenniejszym zachowanym zabytkiem muzyki organowej
powstaej w Rzeczypospolitej w XVII stuleciu.
wiadectwem praktyki organowej na Litwie w tym czasie jest take rkopis
przechowywany w Lietuvos moksl akademijos Vrublevski biblioteka w Wilnie pod
sygnatur F 30 119, okrelany przez Jrat Trilupaitien, ktra jako pierwsza zabytek
opisaa (1999), terminem tabulatura Sapiehw. Rkopis oprawiony ok. poowy XVII wieku
w skr, z wytoczonym herbem Sapiehw, ma format 26 x 19 cm i liczy 50 kart. Na
pierwszej stronie figuruje trudna do odczytania data najprawdopodobniej 1626 lub
ewentualnie 1676, a na wewntrznej stronie przedniej okadki widnieje rwnie trudno
czytelne okrelenie cancionale. Prawdopodobne jest, e do powstania tabulatury w jej
obecnej, ilustrowanej formie przyczyni si Kazimierz Leon Sapieha, ktry ze swoich
podry po Europie mg przywie ryciny (25) Jeana Messagera obrazujce ycie w.
Franciszka z Asyu, umieszczone w rkopisie pomidzy kartami z zapisanymi utworami
muzycznymi. Podpisany pod rycinami aciski tekst ywota w. Franciszka uzupeniony
zosta o jego zanotowane rcznie polskojzyczne tumaczenie. Zdaniem Jrat
Trilupaitien rdo mona wiza z ktrym z fundowanych przez Sapiehw
bernardyskich klasztorw Wilna. Wedug Doroty Piramidowicz wacicielk tego
rkopisu moga by Teodora Sapieanka (1639-1678), ona podkanclerzego wielkiego
litewskiego Aleksandra Naruszewicza, a nastpnie Wadysawa Tyszkiewicza. Zbir,
zdaniem tej samej autorki, zosta oprawiony najprawdopodobniej w 1676 roku
i przekazany bernardynkom z klasztoru w. Michaa w Wilnie. W warstwie muzycznej
rdo stanowi zbir zapisanych anonimowo wosk notacj tabulaturow utworw
organowych. S to kompozycje liturgiczne, w tym preambula, ricercary, toccaty, fantazja
i canzona (przy jednej z toccat widnieje monogram F.L., ktry zachca do rozwizania go
jako Franciszek Lilius), najprawdopodobniej powstae w pierwszej poowie XVII wieku.
W kocowej partii rkopisu wpisano (niekiedy fragmentarycznie) notacj wokaln kilka
solowych koncertw kocielnych z tekstem aciskim.
W tej samej bibliotece przechowywane s obecnie, pod sygnaturami F 15 284 i F 15
286, tzw. oliwskie tabulatury organowe (znajdujca si tam tabulatura lutniowa, sygn. F
15 285, nazywana niegdy oliwsk, wedug ostatnich bada powstaa na dworze
w Krlewcu, a nie jak kiedy twierdzono w Oliwie). rda, w znacznej czci
sporzdzone w kolegium jezuickim w Braniewie, a uzupeniane w Oliwie, byy
przechowywane w tamtejszym klasztorze cystersw do czasu jego kasaty przez pruskich
zaborcw, po czym weszy w skad zbiorw Preussische Staatstarchiv w Krlewcu. Po
II wojnie wiatowej uwaane za zaginione, znalazy si w latach 80. w Lietuvos moksl
akademijos Vrublevski biblioteka w Wilnie. Mniejsza z nich, wymieniona jako druga,

zachowana niekompletnie, jest prawdopodobnie fragmentem tabulatury oliwskiej
przechowywanej do II wojny wiatowej w Krlewcu pod sygnatur Msc. J 114 (zawiera
jedynie osiem, w czci niekompletnych, gwnie anonimowych kompozycji; nazwiskiem
kompozytora opatrzono koncert solowy Dam complerentur Lodovica da Viadana, Veni
Sancte Spiritus Francesca Suriano i Pone me Domine Gioseffa Mariniego). Wiksza
natomiast (w Krlewcu znana pod sygn. Msc. J 115) liczy 180 kart formatu 20,5 x 32 cm
oprawnych w pergamin i 329 kompozycji. Zostaa spisana przez cysterskiego mnicha
Jacobusa Apfella, ktry prac nad zbiorem najprawdopodobniej rozpocz podczas studiw
w kolegium w Braniewie w 1619 roku (z uwagi na wtpliwoci co do prawidowego
odczytania daty umieszczonej w rkopisie moliwy jest take rok 1613) i kontynuowa
w klasztorze w Oliwie, gdzie pozostawa do mierci w roku 1653. rdo obejmuje zapisane
nowoniemieck notacj tabulaturow kompozycje wokalne i instrumentalne na rne
skady twrcw niderlandzkich, niemieckich, woskich, angielskich (wyjtkowo) oraz
uwaanych w Prusach Krlewskich za miejscowych, dziaajcych u schyku XVI i w
pierwszych dekadach XVII wieku. S wrd nich wymienieni imiennie (tu podani
w porzdku alfabetycznym): Agostino Agazzari, Gregor Aichinger, Matteo Asola, William
Byrd, Geminiano Capilupi, Diomedes Cato, Giovanni Battista Cocciola, Giovanni Croce,
Petrus de Drusina (Piotr z Druna, Piotr Drusiski), Stefano Felis, Giovanni Ferretti,
Jhan Ghero, Andreas Hakenberger, Jakob Handl, Hans Leo Hassler, Orlando di Lasso,
Bartolomeo Le Roy, Jacob Mailand, Hieronymus Praeterius, Lucrezio Ruffulo, Annibale
Stabile, Orazio Vecchi, Lodovico da Viadana, Pandolfo Zallamella i Gregorio Zuchini.
Niektrzy spord kompozytorw woskich, ktrych utwory zapisano w tabulaturze, byli
zwizani na przeomie XVI i XVII wieku z kapelami polskimi lub litewskimi. Do tej grupy
mog by zaliczeni: Annibale Stabile, Giovanni Battista Cocciola i Diomedes Cato. Kilku
z wymienionych twrcw dziaao w pocztkowych latach XVII stulecia w Prusach
Krlewskich: urodzony w Gdasku Piotr z Druna, ktrego ojcem by synny lutnista
Benedictus de Drusina (Leszczyska 2009), w Gdasku i Elblgu, Andreas Hakenberger
w Gdasku, gdzie po latach spdzonych w polskiej kapeli krlewskiej peni funkcj
kapelmistrza kapeli kocioa Mariackiego, a Diomedes Cato na dworze Stanisawa Kostki,
gwnie w Malborku, a poniej m.in. w Gdasku, gdzie zmar. Znaczna cz
zanotowanych w tabulaturze utworw pozostaje anonimowa, z tym jednak, e szczegowe
poszukiwanie konkordancji, zwaszcza w drukowanych zbiorach kompozycji tego czasu,
moe w wielu przypadkach pozwoli na przypisanie poszczeglnych utworw odpowiednim
autorom. Pod wzgldem gatunkowym zbir wykazuje du rnorodno. Przewaaj
tabulaturowe partytury kompozycji wokalnych (w sumie ponad 200): aciskie motety,
magnificaty, msze i czci mszalne, woskie madrygay i canzonetty, francuskie chansons

oraz niemieckie pieni wieckie i religijne. W grupie utworw instrumentalnych s
preambula, fugi, canzony, kilka kompozycji bez tytuu oraz kilkadziesit tacw.
Zanotowane utwory przeznaczone s na og na 4-8 gosw, przy czym sporadycznie
zdarzaj si przypadki, gdy zapisano jedynie dwa gosy (najwyszy i najniszy). Dla
poznania dziejw muzyki w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej szczeglne znaczenie
ma obecno w zbiorze piciu utworw Piotra z Druna (zm. 1611). W wikszej
tabulaturze oliwskiej (F 15-284) zapisano jego dwie kompozycje na instrumenty
klawiszowe (dwa preambula) oraz trzy utwory wokalne (Deus in adiutorium, kolda
Resonet in laudibus oraz Veni redemptor gentium). Zanotowane w rkopisie utwory
Andreasa Hakenbergera zostay z wszelkim prawdopodobiestwem odpisane z jego
zbiorw autorskich Sacri modulorum concentus (Szczecin 1615) i Harmonia sacra
(Frankfurt nad Odr 1617).
W bibliotekach Wilna przechowywane s take powstae na terytorium Rzeczypospolitej
i tam wykorzystywane rkopimienne zapisy pieww zwizanych z liturgi Kocioa
wschodniego (prawosawnego) i grekokatolickiego (unickiego), w tym partesy z wokalnymi
kompozycjami wielogosowymi. W Lietuvos moksl akademijos Vrublevski biblioteka na
uwag zasuguja muzykalia pochodzce z klasztoru bazylianw w Supralu, zawierajce
m.in. przekazy utworw z tekstem cerkiewnosowiaskim Fomy Szewarowskiego
(Gerasimova 2008; 2010). Bogatsze w rda repertuaru muzycznego wykorzystywanego
w dawnej Rzeczypospolitej w rodowiskach prawosawnych i unickich s jednak zbiory
ukraiskie (zwaszcza we Lwowie i w Kijowie), a w czci sporzdzone na tym terenie
cyrylickie manuskrypty z nutami (przede wszystkim irmologiony i oktoechoi) znajduj si
obecnie w bibliotekach rosyjskich, rumuskich i innych tradycyjnie prawosawnych
krajw. rda te analizuj i wydaj, poza uczonymi z Ukrainy, take badacze rosyjscy
oraz specjalici rnych innych nacji dziaajcy w Europie i w Ameryce Pnocnej.
Pewna liczba polonikw (gwnie tzw. tacw polskich) zachowaa si w tabulaturo wy
eh zbiorach wgierskich i sowackich. Pojedyncze utwory muzykw zwizanych
z Rzeczpospolit, jak Giovanni Battista Cocciola, Asprilio Pacelli, Vincenzo Bertolusi,
Giulio Osculati, Johannes Celscher czy Philipp Friedrich Buchner, dotrway do naszych
czasw w zbiorze z Bardiowa (Bartfa) w regionie Szarisz, obecnie znajdujcym si
w Budapeszcie w Orszgos Szchnyi Knyvtr (Bibliotece Narodowej). Prowadzone
aktualnie badania w zsekularyzowanych zbiorach poklasztornych znajdujcych si
w bibliotekach i archiwach pastwowych Sowacji przynosz pierwsze efekty, take jeeli
chodzi o zwizane z Rzeczpospolit muzykalia siedemnastowieczne. Wynikiem takich
poszukiwa jest na przykad odnaleziony przez Macieja Jochymczyka w Bratysawie
(ttny Oblastn Archv, Modra) pierwszy dotd poznany utwr w seconda pratica
Aleksandra (o. Wadysawa) Leszczyskiego Dixit Dominus na 6 gosw wokalnych, 2
skrzypiec i basso continuo (Jochymczyk 2007), a take anonimowy przekaz Laudate pueri
o. Damiana Stachowicza (Jochymczyk 2009).
c) Zachowane utwory z zaginionych rde

Zawarto czci rde nutowych do historii muzyki w Rzeczypospolitej XVII wieku,
znanych w XX wieku, a zaginionych w cigu tego stulecia, przede wszystkim podczas
II wojny wiatowej, udao si ocali dziki dokonanym edycjom, odpisom lub
sporzdzonym fotografiom. Szczeglnie cenne okazay si literalne odpisy lub sparty
wykonane na podstawie istniejcych przed wojn XVII- i XVIII-wiecznych rkopisw przez
Adolfa Chybiskiego (m.in. utworw Marcina Mielczewskiego, Jacka Ryckiego, Marco
Scacchiego, Jana (o. Damiana) Stachowicza, Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego oraz
zbiorw kompozycji, jak tzw. warszawska tabulatura organowa z XVII wieku), Mari
Szczepask (Canzoni e concerti Adama Jarzbskiego po wojnie, do lat 90. XX wieku
rkopis z epoki by uwaany za zaginiony, a edycji dokonywano na podstawie tego wanie
odpisu oraz Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego z uwagi na niekompletne
zachowanie starodruku partytura ta zostaa wykorzystana do wspczesnej edycji zbioru,
z ktrego zdekompletowane zostay jedynie pominite w odpisie Marii Szczepaskiej trzy
instrumentalne fantazje), Zdzisawa Jachimeckiego (partytura caego zbioru Offertoria
totius anni Zieleskiego, ktra okazaa si niezbdna w nowym wydaniu dla uzupenienia
zaginionych ksig starodruku) i innych muzykologw. Niekiedy jedynym dostpnym
obecnie przekazem zaginionych kompozycji s odpisy sporzdzone z odpisw
wymienionych badaczy. Tak jest na przykad w przypadku warszawskiej tabulatury
organowej z XVII w., ktrej kopia wykonana przez Adolfa Chybiskiego na podstawie
rda z epoki zagina podobnie jak samo rdo ale dziki sporzdzonemu z niej
(niestety niepenemu) odpisowi Czesawa Sikorskiego, niegdy magistranta Chybiskiego,
moliwe byo dokonanie edycji znacznej czci zawartych w niej utworw.
Niektre kompozycje, na przykad przechowywane do wojny w zbiorach gdaskich,
wrocawskich lub krlewieckich, a obecnie zaginione, znamy dzi dziki fotografiom
sporzdzonym na zamwienie polskich historykw muzyki, a wrd nich Zdzisawa
Jachimeckiego, Jzefa Reissa i Adolfa Chybiskiego. Szczliwie polskie zabytki budziy
zainteresowanie take za granic. Biblioteka Uniwersytetu Harvardzkiego zamwia
midzy innym fotokopi tabulatury organowej okrelanej niegdy jako tabulatura
Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, a nastpnie tabulatura owicka, szczeglnie
cennej z uwagi na zawarte w niej utwory Marcina Leopolity i inne kompozycje pochodzce
z XVI wieku, ale z wszelkim prawdopodobiestwem bdcej te wiadectwem twrczoci
i praktyki organowej schyku tego stulecia i pocztku nastpnego.
4. Informacje o repertuarze i pismach teoretycznomuzycznych zaginionych

Zachowane przekazy kompozycji wykonywanych w siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej oraz bdcych wwczas w uyciu pism teoretyczno-muzycznych stanowi
jedynie cz repertuaru muzycznego i pimiennictwa teoretyczno-muzycznego znanego na
tym terenie w XVII stuleciu. Jest to zreszt cz caoci o nie dajcej si dzi oszacowa
wielkoci i zawartoci. O niegdy istniejcych utworach i pracach o muzyce w pewnej
mierze informuj dawne katalogi i inwentarze muzykaliw, a take literatura pikna
z epoki.
a) Katalogi i inwentarze muzykaliw

W pewnym zakresie wiedz o tym, co oprcz dzie, ktre przetrway do naszych czasw,
byo wtedy dostpne na ziemiach Rzeczypospolitej, rozszerzaj nieliczne zachowane
inwentarze ksigar oraz kapel, przede wszystkim klasztornych. Informuj one o drukach
i rkopisach muzycznych sprowadzanych z zagranicy lub sporzdzanych na miejscu dla
potrzeb konkretnych zespow. Jakkolwiek przekazy te zaginy (w przypadku wyda inne
egzemplarze wielu drukw przetrway w bibliotekach zagranicznych), dzi sam fakt, e
kiedy byy w uyciu polskich czy litewskich chrw i kapel, wzbogaca obraz kultury
muzycznej na tym terenie.
Zachowany inwentarz z 1602 roku, sporzdzony po mierci krakowskiego ksigarza
Zacheusza Kesnera i obejmujcy dodatkowe wykazy ksiek i nut sprowadzonych wkrtce
potem z Frankfurtu nad Odr, gdzie odbyway si jesienne targi ksigarskie, pokazuje
jakiego rodzaju repertuar by do kupienia na progu XVII wieku w ksigarni w Krakowie,
a take w Lublinie, gdzie miecia si filia przedsibiorstwa, ktre po mierci Kesnera
prowadzia do 1621 roku jego ona. W ofercie ksigarni znajdowaa si gwnie muzyka
wokalna najbardziej znanych kompozytorw koca XVI stulecia. Do nabycia byy
autorskie wydania religijnej muzyki twrcw woskich, takich jak: Ippolito Baccussi,
Giuliano Cartari, Giovanni Croce, Jacobus de Kerle, Rinaldo del Mel, Andrea i Giovanni
Gabrieli, Pitro Lappi, Claudio Merulo, Grammatio Mettalo, Giovanni Pierluigi da
Palestrina, Francesco Stivori, oraz niderlandzkich i niemieckich: Christian Erbach, Hans
Leo Hassler, Orlando di Lasso, Leonard Lechner, Jacob Meiland, Michael Praetorius,
Jacob Reiner, Michael Tonsor, Alexander Utendal, Melchior Vulpius. Ponadto Kesner
poleca niemieckie antologie obejmujce zrnicowane stylistycznie msze, motety, psalmy
itd., a jeeli chodzi o muzyk wieck, najmodniejszy wwczas repertuar, w tym liczne
wydania madrygaw i canzonett Orazio Vecchiego i Jeana de Castro, a take utwory
takich kompozytorw jak: Agostino Agazzari, Giovanni Gastoldi, Hans Leo Hassler,
Giovanni de Macque, Luca Marenzio, Tomaso Pecci, Peter Philips, Cornelius Schuyt, Jan
Tollius czy Antonio II Verso. Take w przypadku muzyki wieckiej oprcz zbiorw
autorskich w sprzeday byy liczne antologie, w tym znane edycje Friedricha Lindnera
i Pierrea Phalese. Zawieray one gwnie wosk wieck muzyk wokaln, take
w transkrypcjach publikowanych w formie tabulatur lutniowych. W sumie w ksigarni
Kesnera w 1602 roku znajdowao si nie liczc ksig liturgicznych okoo 450 tomw
zawierajcych nuty, z ktrych na podstawie informacji podanych w inwentarzu udao si
zidentyfikowa niespena poow. Byy to pozycje wydawane gwnie w latach 80. i 90.
XVI wieku, ale take druki, ktre dopiero co ukazay si w oficynach wydawniczych (na
przykad wydawnictwa weneckie z 1601 i 1602 roku). Zgodnie z przypuszczeniami
Tomasza Czepiela (1997) gwnym klientem krakowskiej ksigarni bya prawdopodobnie
kapela krlewska, a poza ni u Kesnera zapewne zaopatrywali si posiadajcy zespoy
muzyczne magnaci, chry kocielne i indywidualni mionicy muzyki. Wedug Adolfa
Chybiskiego (1911-1912) niektre z wymienionych w inwentarzu drukw w cigu
XVII wieku stay si wasnoci kapel dziaajcych na Wawelu (na przykad pita ksiga
mszy Giovanniego Pierluigiego da Palestrina, wydana w roku 1590, znalaza si w ich
zbiorach na mocy testamentu prebendarza roranckiego, mansjonarza katedralnego
ksidza Sebastiana Lagustiniego, ktry zmar w roku 1638, ale wykonawcy jego ostatniej
woli zoyli ten dar dopiero w 1647 roku).
Z pewnoci innym repertuarem, ale chyba nie mniejsz ofert ni Kesner, musia
dysponowa kilka dekad pniej krlewski bibliopola Kaspar Frster st. z Gdaska. Od lat
20. XVII wieku zaopatrywa on stale w materiay nutowe kapel krlewsk, a w 1633 roku
uzyska od Wadysawa IV przywilej zezwalajcy na swobodn sprzeda ksiek na
terenie caego kraju, dziki czemu wraz z synem Georgiem, ktry po mierci ojca przej
rodzinny interes, rozwin dziaalno ksigarsk i wydawnicz (nie bdc drukarzem
konkretne prace zleca najlepszym fachowcom) nie tylko w Gdasku i Warszawie, ale
rwnie w Krakowie i Lublinie, gdzie w pocztkach stulecia ksigarnie mia jak
wspomniano Zacheusz Kesner. W tym okresie wrd importowanego z zagranicy

repertuaru dominowaa najpewniej muzyka woska, a znajc upodobania Frstera, jasno
wyraone podczas polemiki teoretyczno-muzycznej midzy Marco Scacchim a Paulem
Siefertem, powany udzia w sprowadzanych drukach muzycznych musiay mie
kompozycje w stile moderno. Faktem potwierdzonym rdowo jest take, i gdaski
ksigarz i kapelmistrz zajmowa si dystrybucj Cribrum musicum Marca Scacchiego,
przy czym rozprowadza to wydawnictwo nie tylko w Rzeczypospolitej, ale wysya rwnie
do rnych orodkw w Rzeszy Niemieckiej oraz do Szwecji.
Innego typu informacje mona znale w Bibliotece Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk.
Znajduj si tam teksty literackie utworw, ktre w muzycznym opracowaniu byy
niegdy dedykowane z okazji wanych uroczystoci polskim krlom. Niestety w wikszoci
przypadkw jedynym potwierdzeniem, e takie kompozycje istniay, s wanie te teksty
(na przykad Christliche Klag Ode: Ach leiderl Ach! der Himmeldreuet! Michaela
Albinusa, prawdopodobnie z muzyk zaginion Christopha Wernera, powstaa z okazji
mierci Wadysawa IV Wazy, a Christlicher Freuden-Gesang ber [...] Johannis Casimiri
[...] an Ihr Knigl Mayst. Krnungstage tego samego autora powiadcza fakt wykonania
tego utworu z muzyk Christopha Wernera w gdaskim kociele Mariackim 17 stycznia
1649 roku). W gdaskiej bibliotece zachowane s dedykowane Janowi III Sobieskiemu
i jego rodzinie teksty utworw, ktre naleao wykonywa na melodie popularnych pieni.
Dziki wydaniu (w Krlewcu w 1668 roku) zachowaa si natomiast aria Halt auff grosses
Himmels Liecht z muzyk Johanna Balthasara Erbena, napisana z okazji abdykacji Jana
Kazimierza i wykonana w zamku krlewskim w Warszawie 16 padziernika tego roku.
W wydawanych w kocu XIX i w pocztkach XX wieku katalogach zbiorw muzycznych
w bibliotekach Gdaska, Krlewca, Elblga i Wrocawia wymienione zostay liczne
przekazy kompozycji twrcw polskich lub z Polsk zwizanych. Niestety znacznej liczby
tych muzykaliw obecnie prno by w tych ksinicach szuka. Cz z nich udao si
odnale w innych bibliotekach, po czci za pozostaa jedynie informacja, e istniay.
Cennym rdem informacji o repertuarze kapel klasztornych s zachowane, pochodzce
z II poowy XVII stulecia inwentarze zaginionych dzi niestety muzykaliw z klasztorw
karmelitw w Krakowie na Piasku oraz franciszkanw z Przemyla, Lwowa i Drohiczyna,
a take z nalecych wczenie do prowincji polskiej kolegiw pijarskich w Podolicu
i Prievidzy, obecnie znajdujcych si na terenie Sowacji.
Inwentarz karmelitw (Maciejewski 1976), datowany w roku 1665 i uzupeniony
w pniejszych latach (nie wiadomo dokadnie kiedy, ale przed 1684 rokiem), obejmuje
list ksig liturgicznych mszaw, graduaw, procesjonaw itd., po ktrym nastpuj
Libri cantus figuralis, drukowane i rkopimienne, oraz spis instrumentw kapeli.
Zawarte w inwentarzu informacje pokazuj ywe zwizki krakowskiego klasztoru

z Wochami, ale take ze lskiem i Gdaskiem. Wzbogacaj wiedz o twrczoci
kompozytorw polskich oraz stanowi czsto jedyne wiadectwo dziaalnoci
kompozytorskiej muzykw, ktrych utwory si nie zachoway.
W niewielkim zasobie wymienionych pozycji drukowanych znajduj si wycznie
wydania woskie, z kompozycjami takich twrcw jak: Bonifazio Graziani, Stefano Pasini,
Antonio Poggioli, Antonio Rigatti, Giovanni Felice Sances, Antonio Savetta, Giuseppe
Scarani. Niekompletne tytuy zbiorw nie zawsze pozwalaj na ich identyfikacj, ale
oglnie mona stwierdzi, e wikszo z drukw znajdujcych si w II poowie XVII wieku
w bibliotece krakowskich karmelitw wydano w latach 40. tego stulecia.
W liczcym niemal 540 pozycji spisie muzycznych rkopisw nalecych do klasztornej
kapeli mona znale msze, nieszpory, motety i koncerty kocielne, dialogi, pasje, litanie,
koldy oraz utwory instrumentalne sonaty, canzony i arie. Wrd okrelonych
nazwiskiem lub dajcym si zidentyfikowa monogramem kompozytorw reprezentowani
s twrcy woscy, tak znani jak: Giacomo Carissimi, Gasparo Cassati, Girolamo
Frescobaldi, prawdopodobnie Giovanni Gabrieli, Alessandro Grandi, Bonifazio Graziani,
Antonio Rigatti, Giovanni Rovetta, Giovanni Felice Sances, ale take muzycy umieszczani
na og w drugim rzdzie, ale grywani w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej (np.
Giovanni Battista Chinelli czy Antonio Bertali) lub dziaajcy na polskim dworze
krlewskim Tarquinio Merula, Marco Scacchi i Aldebrando Subissati. Jeeli chodzi
o twrcw gdaskich, karmelici krakowscy dysponowali kompozycjami Crato Btnera,
Johanna Balthasara Erbena oraz Kaspara Frstera, prawdopodobnie modszego. Byy te
w tym zbiorze utwory kompozytorw dziaajcych na lsku i w Czechach, jak Carlo
Abbate i Maksymilian Kozdrasz czy Bartomiej Bulowski, i muzyka niemieckiego Philippa
Friedricha Buchnera, ktry jak ju wspominano by kapelmistrzem na dworze
wojewody krakowskiego Stanisawa Lubomirskiego. Najwiksz liczb kompozycji
reprezentowani byli w tej kolekcji muzycy polscy zwizani z dworem krlewskim
(niektrzy take z kapel katedraln na Wawelu), a mianowicie: Franciszek Lilius (ok. 40
utworw), Marcin Mielczewski (ponad 30), Bartomiej Pkiel (12), Jacek Rycki (12).
Spord kompozytorw zwizanych z zespoami klasztornymi i kocielnymi mona
wymieni Aleksandra (o. Wadysawa) Leszczyskiego, dyrygenta i organist na Jasnej
Grze (6), Andrzeja Paszkiewicza, karmelit na krakowskim Piasku (3) oraz Macieja
Hermana Wronowicza, o ktrym wiadomo, e przez kilka lat dziaa w kapeli katedralnej
we Wocawku (18). Inwentarz zawiera kompozycje muzykw polskich wczeniej
nieznanych lub znanych z niewielu utworw, jak na przykad muzyk krlewski Jan
Krener, Franciszek Cesari czy Stanisaw Podolski. Wrd poznanych dziki krakowskim
muzykaliom kompozytorw s: P. Czechowicz, Jan Gostyski, nieznanego pochodzenia

Salomon Klapper, G. Lewicki (wymieniony take w leksykonie Mathiasa Henriksena
Schachta Musicus Daniem, 1687, skd wiemy, e by kantorem arcybiskupim w Gnienie),
ktrego imi wystpujce w inwentarzu jedynie w formie inicjau zdaniem Mirosawa
Perza (1977) naleaoby najprawdopodobniej rozwizywa jako Gabriel, Bartomiej
Lipiski i Gabriel Witowski.
Nieco mniejszy zbir muzykaliw mieli w mniej wicej tym samym czasie franciszkanie
z Przemyla (Perz 1974; 1977). Inwentarz spisany w 1677 roku zawiera 325 pozycji do
piewania y [g]rania Choru Przemylskiego Franciszkaskiego. Podobnie jak
w krakowskim spisie muzykaliw wymieniono tu msze (tworzc specjaln grup dla mszy
aobnych), motety i koncerty kocielne (wydzielajc kompozycje na Wielkanoc i na Boe
Narodzenie), sonaty i arie instrumentalne, wreszcie na kocu psalmy nieszporne. Niestety
autor inwentarza poda tu mniej dokadne opisy utworw, czsto pomijajc nazwisko
kompozytora lub ograniczajc si jedynie do nie zawsze atwego do rozszyfrowania
monogramu. Zamieszczone w wykazie informacje pozwalaj jednak stwierdzi, e
w repertuarze kapeli przemyskich franciszkanw dominowaa twrczo lokalna utwory
kompozytorw polskich i obcych dziaajcych w Rzeczypospolitej, takich jak: Franciszek
Lilius, Marcin Mielczewski, Bartomiej Pkiel, Jacek Rycki, Maciej Herman Wronowicz,
Jan Krener, Vincenzo Scapitta, Philipp Friedrich Buchner, P. Czechowicz,
Maxylewicz. Zdecydowana wikszo wymienionych kompozycji jest jednak anonimowa,
wic nie mona wykluczy, e przynajmniej cz stanowi utwory importowane. Wrd
autorw kompozycji sprowadzonych z zagranicy z nazwiska wymienieni s znani take
karmelitom krakowskim Wosi: Antonio Bertali i Antonio Rigatti. Zarwno w muzykaliach
krakowskich, jak i przemyskich wyrane jest upodobanie zakonnikw do kompozycji
koncertujcych. Nie brakowao w tych klasztornych zbiorach utworw polichralnych oraz
kompozycji instrumentalnych przeznaczonych na rne skady (nawet na 12
instrumentw). Wynikiem bada Alicji Dacewicz w Vilniaus Universiteto Biblioteka
(2012) jest m.in. drugi inwentarz muzykaliw franciszkanw z Przemyla, sporzdzony
zapewne nieco poniej ni poprzedni, by moe w 1678 lub 1679 roku, zawierajcy wicej
kompozycji, dodatkowe informacje o niektrych utworach wymienionych w inwentarzu
z 1677 roku, a take dalsze nazwiska kompozytorw lub ich monogramy (Maksymilian
Kozdrasz, A.P. by moe Andrzej Paszkiewicz, Tarquinio zapewne Tarquinio Merula,
Giacomo Carissimi, Marco Campuanna i inne trudne do identyfikacji).
Nowo odnaleziony w tej samej bibliotece inwentarz ze Lwowa (Dacewicz 2012), powstay
w latach 1675-1679, zawiera w sumie 157 pozycji, w tym 116 utworw, ktre naleay do
klasztoru franciszkanw oraz 41 stanowicych niegdy wasno konwentu
bernardyskiego. W wykazie muzykaliw franciszkaskich s odnotowane kompozycje

nieznanych skdind Michaa Brodowicza i Stanisawa Janickiego, muzykw krlewskich
Franciszka Cesariego, Marcina Mielczewskiego, wskazanych mongramami Bartomieja
Pkiela i Marco Scachiego, jak rwnie Macieja Hermana Wronowicza oraz monogramisty
A.W. (hipotetycznie Adama z Wgrowca). W zbiorze bernardyskim znajdoway si
najprawdopodobniej m.in. utwory Wojciecha Dembockiego (Dbockiego), Marcina
Kreczmera, Tarquinia Meruli, Leandra Gallerana, a take Stanisawa Janickiego oraz
monogramistw: M.M. (Marcina Mielczewskiego), B.P. (Bartomieja Pkiela), M.S. (Marco
Scacchiego), J.B., G.C., J.D. Kolejny inwentarz zachowany w tej wileskiej bibliotece
pochodzi z klasztoru franciszkanw w Drohiczynie nad Bugiem. Zosta spisany w latach
1679-1682 (?) i zawiera 117 pozycji, w wikszoci spisanych bez podania autorw. Na
podstawie znieksztaconych zapisw nielicznych wymienionych w rdle nazwisk mona
sdzi, e franciszkanie z Drohiczyna mieli do dyspozycji m.in. utwory kompozytorw
woskich: Giovanniego Battisty Chinellego, Alessandro Grandiego, Giovanniego Antonia
Rigattiego, Giovanniego Rovetty, Orazio Tarditiego, oraz polskich i woskich dziaajcych
w Rzeczypospolitej: Franciszka Cesariego, Andrzeja (?) Chyliskiego, Wojciecha
Dembockiego, Jana Krenera, Marcina Mielczewskiego (monogramisty M.M.), Stanisawa
Podolskiego, Jacka Ryckiego, Marco Scacchiego (monogramisty M.S.), Macieja Hermana
Wronowicza i innych trudno identyfikowalnych twrcw (Dacewicz 2012).
Istotne znaczenie dla wyobraenia sobie prawdopodobnej skali muzycznej produkcji
polskich kompozytorw znanych z niewielu zachowanych utworw maj inwentarze
muzykaliw sporzdzone u schyku XVII wieku w kolegiach pijarw w Podolicu
i Prievidzy (por. Jana Kalinayova 1995; Aleksandra Patalas 2002; Smolarek 2007).
W liczcych po kilkaset kompozycji spisach znajduj si dowody intensywnej dziaalnoci
twrczej Jana (o. Damiana) Stachowicza i Macieja Hermana Wronowicza, informacje
zwikszajce zasb znanych z tytuw utworw Franciszka Liliusa, Marcina
Mielczewskiego, Bartomieja Pkiela, Jacka Ryckiego, Franciszka Cesariego,
Stanisawa Podolskiego, Andrzeja Paszkiewicza czy P. Czechowicza, a take poszerzajce
list dziaajcych w Rzeczypospolitej muzykw, o ktrych wiadomo, e parali si
kompozycj.
Tytuy utworw kompozytorw polskich lub dziaajcych w Rzeczypospolitej znajdujemy
rwnie w inwentarzu muzykaliw Szkoy w. Michaa w pnocnoniemieckim
Lineburgu (Max Seiffert 1907/1908), pochodzcym z czasw, gdy w szkole tej uczy si
Jan Sebastian Bach. Na przeomie XVII i XVIII wieku tamtejsi uczniowie mieli do
dyspozycji rkopimienne przekazy w wikszoci nieznanych obecnie utworw Franciszka
Liliusa, Marcina Mielczewskiego, Bartomieja Pkiela, Kaspara Frstera m., Cratona
Btnera, Christopha Wernera i innych twrcw. Zaginione dzi kompozycje muzykw

zwizanych z Rzeczpospolit wymieniane s te, w mniejszej liczbie, w szeregu
inwentarzy dziaajcych w XVII i XVIII wieku muzykw niemieckich lub tamtejszych
zespow.
b) Wzmianki w literaturze piknej i pisanych rdach historycznych

W odniesieniu do pewnej liczby utworw muzycznych i teoretyczno-muzycznych
jedynym wiadectwem ich niegdysiejszego istnienia jest siedemnastowieczna literatura
pikna lub informacje zawarte w rnego rodzaju rdach historycznych. Tytuy
popularnych pieni i tacw wystpuj w utworach poetyckich szeregu autorw polskich.
Wiadomoci o planowanych lub napisanych nieznanych dzi traktatach teoretycznomuzycznych mona znale zarwno w zachowanych pismach teoretycznych, jak i innego
rodzaju rdach historycznych. Na przykad Marco Scacchi informowa o zamiarze
napisania kolejnych prac teoretycznych, a take o pozycjach pono opublikowanych,
obecnie zaginionych, w Licie do Christopha Wernera, w Breve discorso oraz w Lettera per
maggiore informazione (Szweykowski 1977; Patalas 2010). W jednym przypadku
potwierdzenie istnienia druku znajdujemy w pimie Romano Michelego, w innym za
powiadczenie zamiaru Scacchiego napisania pracy zawar we wstpie do Geistliche
Chormusik Heinrich Schutz.
Literatura
T. Baranova, Pamjatniki grigorianskogo chorala vrukopisnych sobranijach Lvova, 1988.
E.R. Blechschmidt, Die Amalien-Bibliothek. Musikbibliothek der Prinzessin Anna Amalia
von Preussen (1723-1787). Historische Einordnung und Katalog mit Hinweisen auf die
Schreiber der Handschriften, 1965.
E. Bohn, Bibliographie der Musikdruckwerke bis 1700, welche in der Stadtbibliothek, der
Bibliothek des Akademischen Instututs fr Kirchenmusik und der Kniglichen und
Universitts-Bibliothek zu Breslau aufbewahrt werden, 1883; przedruk 1969.
E. Bohn, Die musikalischen Handschriften des 16. und 17. Jahrhunderts in der
Stadtbibliothek zu Breslau, 1890; przedruk 1970.
A. Breitenbacher, Hudebn Archiv Kolegitniho Kostela Sv. Moice v Kromi, 1928.
H. M Brown, Instrumental Music Printed before 1600. A Bibliography, 1965.
J. Byczkowska-Sztaba, Alte Musikhandschriften in Polen: Erfassung in den RISMKatalogen und Sicherung in Mikrofilmsammlungen der Nationalbibliothek, 1997.
L. Cairo, P. Quilici, Biblioteca Teatrale dal 1500 al 1700. La raccolta delia Biblioteca
Casanatense, t. 1-2, 1981.
O. Calaj-Jakimenko, Wstp w: Duchovni spivi Davn o Ukrani. Antologija, 2000.
T. Carstenn, Katalog der St. Marienbibliothek zu Elbing, 1896.
A. Chybiski, Zbiory muzyczne na Wawelu, cz. I, 1910.
A. Chybiski, Die Musikbestnde der Krakauer Bibliotheken von 1500-1650, 1911-1912.
A. Chybiski, O kulcie Palestriny w dawnym Krakowie, 1925.
A. Chybiski, Warszawska tabulatura organowa z XVII w., 1936.
A. Chybiski, Wojenne losy polskich zabytkw muzycznych, 1945.
T. Czepiel, Zacheus Kesner and the Music Book Trade at the Beginning of the Seventeenth
Century: an Inventory of 1602, 1997.
S. Dbek, Wielogosowy repertuar rkopimiennych kancjonaw staniteckich (XVIXVIII w.), 1997.
Z. Dobrzaska-Fabiaska, Katalog tematyczny dzie Bartomieja Pkiela, w: Bartomiej
Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory wokalno-instrumentalne, wyd. Z. DobrzaskaFabiaska, 1994.
P. Fabbri, Il soggiorno veneziano di Ladislao Principe di Polonia: un incontroceon Claudio
Monteverdi, 1982.
B. Frydrychowicz, M. Prokopowicz, W. Bogdany, Muzyka polska w rkopisach i drukach
od XI do XX wieku. Katalog wystawy, 1966.
I. Gerasimova, Professionalna cerkovno-peveska sreda Vilny XVII veka i tvorestvo
kompozitora Nikola Dileckogo, 2008.
I. Gerasimova, izn i tvorestvo belorusskogo kompozitora Fomy everovskogo, [w:]
KALOPHONIA: Naukovij zbrnik z stor cerkovno monod ta himnograf, 2010.
W. Gieburowski, Chora gregoriaski w Polsce od XV do XVII wieku ze specjalnym
uwzgldnieniem tradycji, reformy oraz chorau piotrkowskiego, 1922.
E. Guszcz-Zwoliska, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki
w Polsce, w: Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 1,2, 6,

1969, 1972, 1983.
J. Goos, Zaginiona tabulatura organowa Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (ca.
1580), 1960.
J. Goos, Nowe cenne rdo do historii dawnej muzyki polskiej, 1964.
J. Goos, Wstp w: Warszawska tabulatura organowa (XVII w.), 1990.
K. Grochowska, From Milan to Gdask: The Story of A Dedication, 2002.
B. Grusnick, Die Dbensammlung. Ein Versuch ihrer chronologischen Ordnangs, cz. I-III,
1964, 1966.
O. Gnther, Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek. cz. 4: Die
musikalischen Handschriften der Stadtbibliothek und der in ihrer Verwaltung
befindlichen Kirchenbibliotheken von St. Katharinen und St. Johann in Danzig, 1911.
K. Hawiczka, Sprawa kancjonau Artomiusza z roku 1578, 1969.
G. Haberkamp, J. Reutter, Bischfliche Zentralbibliothek Regensburg. Thematischer
Katalog der Musikhandschriften, 1990.
J. Janca, Oliwskie tabulatury organowe (ok. 1619 r.). Nowe rda do historii muzyki
w Gdasku i na Warmii, 1992.
J. Jasinovskij, Ukraiski ta biloruski notolininni irmoloi 16-18 stolit. Katalog, 1996.
T. Jasiski, Autorstwo Marcina Mielczewskiego udowodnione. O berliskich koncertach
wokalno-instrumentalnych monogramisty M.M., 2002.
A. Jazdon, Zaginionych Fantazji Mikoaja Zieleskiego dokumentacji cig dalszy, 1993.
T. Je, Spis treci pierwszego tomu tabulatury organowej Johannesa Fischera z Morga,
1999.
T. Je, La diffusione del repertorio policorale dellItalia del nord nellambiente protestante
della Slesia nel primo Seicento, 2012
M. Jochymczyk, Nieznany utwr Wadysawa Leszczyskiego w zbiorach archiww
sowackich, 2007.
epoki, 2009.
C. Johnson, Vocal Compositions in German Organ Tablatures 1550-1650 Catalogue &
Commentary, 1989.
L. Kaic, Hudba a hudobnici Piaristickho kltora v Podolnci v 17. a 18. storoi, 1994
J. Kalinayov und Autorenkollektiv, Musikinventare und das Repertoire der
mehrstimmigen Musik in der Slowakei im 16. und 17. Jahrhundert, 1995.
A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 4:
Pomorze, 1962.
A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, W. Krajewski, Drukarze dawnej Polski od XV do
XVIII wieku, z. 5: Wielkie Ksistwo Litewskie, 1959; z. 6: Maopolska Ziemie Ruskie,
1960.
A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, J. Sjka, Drukarze dawnej Polski od XV do
XVIII wieku, t. 3, cz. I: Wielkopolska, 1977.
E. Kjellberg, K.J. Snyder, The Dben Collection Database Catalogue, 2006 (www).
A. Kolbuszewska, Katalog muzycznych dziel teoretycznych XVI i XVII wieku, 1973.
A. Kolbuszewska, O ksigozbiorze muzycznym Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocawiu,
1981.
A. Kolbuszewska, Katalog zbiorw muzycznych biblioteki ksicia Jerzego Rudolfa
Bibliotheca Rudolphina, 1992.
L.L. Kornij, L.A. Dubrovina, Wstp w: Bolgarskij naspiv z rukopisnich notolinijnich
irmoloiv Ukrani kincja XVI-XVII st., 1998.
H. Kimmerling, Katalog der Sammlung Bokemeyer, 1970.
W. Leitsch, Nowo odnaleziony polski program operowy z 1628 roku, 1998.
A. Leszczyska, Pnorenesansowe fragmenty mszalne z dawnej biblioteki elblskiego
kocioa Mariackiego, 1999.
A. Leszczyska, Druki i rkopisy muzyczne z dawnej Biblioteki Mariackiej w Elblgu.
2005.
A. Leszczyska, Zbiory muzyczne Biblioteki Mariackiej w Elblgu wczoraj i dzi, 2008.
A. Leszczyska, De Drusina rodzina muzykw z Gdaska, 2009.
T. Maciejewski, Zasb utworw z ksig Achikonfraterni Literackiej w Warszawie 16681829, 1972.

T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliw kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku z lat
1665-1684, 1976.
T. Maciejewski, owicka tabulatura organowa czyli historia pewnego odkrycia, 1979.
T. Maciejewski, Kilka uwag o lwowskich zbiorach muzycznych, 1997.
W. Malinowski, Polifonia Mikoaja Zieleskiego, 1981.
J. Mendysowa, Katalog drukw muzycznych XVI, XVII i XVIII wieku Biblioteki
Uniwersytetu Warszawskiego, t. 1: Wiek XVI, 1970.
O. Mischiati, Wstp w: Luca Marenzio, Messa e mottetto Jubilate Deo a otto voci e
organo, 1981.
J. Mller-Blattau, Die musikalischen Schtze der Staats- und Universittsbibliothek zu
Knigsberg in Preussen, 1923/24.
R. A. Muranyi, Thematisches Verzeichnis der Musiksammlung eon Bartfeld (Bartfa), 1991.
R. Nir, Rkopimienne zabytki muzyczne w niektrych polskich bibliotekach klasztornych,
1978.
Z. Nowak, Zarys dziejw dawnego ksigarstwa w Gdasku (XV-XVIII w.), 1977.
A. Osostowicz-Sutkowska, The Pelplin Tablature as a Source to the History of PolishItalian Ties, 1974.
A. Osostowicz-Sutkowska, O. Mischiati, Una preziosa fonte di musica strumentale:
Lintavolatura di Pelplin, 1961.
A. Patalas, Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Pulchra es per due cori, 1994.
A. Patalas, Catalogue of Early Music Prints from the Collections of the Former Preuische
Staatsbibliothek in Berlin, Kept at the Jagiellonian Library in Cracow / Katalog
starodrukw muzycznych ze zbiorw byej Pruskiej Biblioteki Pastwowej w Berlinie,
przechowywanych w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie, 1999.
A. Patalas, Polonica w inwentarzach sowackich z lat 1581-1718, 2002.
A. Patalas, Madrigale spirituale w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej kompozycje
Asprilia Pacellego, 2003.
A. Patalas, Myl teoretyczna Marka Scacchiego w kontekcie twrczoci kompozytorw
niemieckich, 20032.
A. Patalas, Die Kompositionen von Christoph Werner als Quelle der Inspiration fr Marco
Scacchi, 2005.
1. Pawlak, Graduay piotrkowskie jako przekaz chorau gregoriaskiego w Polsce po
soborze trydenckim, 1988.
muzycznych XVI i XVII w. Polakom), 1970.
M. Perz, Na marginesie polskich inwentarzy muzycznych II poowy XVII wieku oraz
traktatu M. H. Schachta Musicus Danicus, 1977.
M. Perz, La musica sacra lombarda al mare protestantarum (1600 ca.). Osservazioni sul
repertorio dellintavolatura di Pelplin, 1988.
M. Perz, W sprawie dokumentacji Fantazji Mikoaja Zieleskiego, 1991.
M. Perz, O twrczoci organowej Adama z Wgrowca i projekcie jego edycji, 1998.
M. Pielech, Do repertuaru kapel wawelskich. Starodruki muzyczne zachowane
w archiwum Katedry Wawelskiej, 2001.
T. Pietras, Produkcja katolickiej ksiki liturgicznej w Polsce od koca XV do poowy
XVII w., 1980.
D. Piramidowicz, Feniks wiata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne Kazimierza
Leona Sapiehy (1609-1656), 2012.
P. Podejko, Katalog tematyczny rkopisw i drukw muzycznych kapeli wokalnoinstrumentalnej na Jasnej Grze, 1992.
D. Popinigis, Dwie niekompletne msze Franciszka Liliusa zachowane w Bibliotece
Gdaskiej PAN, 1992.
D. Popinigis, Rkopisy muzyczne gdaskiej proweniencji w berliskiej Staatsbibliothek
odnalezione uzupenienia siedemnastowiecznego repertuaru barokowego, 2000.
D. Popinigis, B. Dugoska, D. Szlagowska, J. Woniak, Thematic Catalogue of Music in
Manuscript at the Polish Academy of Sciences Gdask Library, 2011.
P. Poniak, Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium
kontekstualno-analityczne, 1999.
P. Poniak, Nowo odnaleziony unikat drugiego wydania pieni Diomedesa Catona, 2005.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Katalog tematyczny utworw Kacpra Frstera jun., 1987.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Ocalae rda do historii muzyki w Polsce XVII stulecia ze
zbiorw dawnej Stadtbibliothek we Wrocawiu, 1994.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Recepcja repertuaru kapeli Wadysawa IV Wazy w Europie
rodkowej i Pnocnej w wietle Iudicium Cribri musici Marka Scacchiego, 19942.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Melodiae sacrae (Krakw 1604) lad muzycznych
zwizkw dworw Zygmunta III Wazy i arcyksicia Ferdynanda z Grazu, 1998.
B.
Przybyszewska-Jarmiska,
Nieznany
zbir
religijnych
utworw
wokalno-
instrumentalnych Marcina Mielczewskiego, 19982.

B. Przybyszewska-Jarmiska, Z luteraskiego wyboru. Zachowany repertuar wokalnoinstrumentalnej muzyki religijnej kapelistw polskich Wazw, 20042.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego.
o bogosawionym Stanisawie Kostce z zapoznanego druku z 1632 roku, 2005.
Hymn
B. Przybyszewska-Jarmiska, On the trail of Luca Marenzios works composed in Poland:

Missa super Iniquos odio habui, 20052.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Odpisy oraz opracowania kompozycji Marcina
Mielczewskiego i innych muzykw polskich Wazw w siedemnastowiecznej kolekcji
muzykaliw kocioa w. Marii Magdaleny we Wrocawiu, 2006.
B. Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Rkopimienna ksiga partytur D-W Cod. Guelf.
34.7 Aug. 2o jako rdo muzyki instrumentalnej Franciszka Liliusa oraz innych
twrcw zwizanych w XVII wieku z Rzeczpospolit, 2008.
B. Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Niezauwaona Fantazja na 4 instrumenty
Francesca Maffona. Rkopis GB-Och Mus. 372-376 jako lad misji dyplomatycznej
Pawa Dziayskiego do krlowej Anglii Elbiety I w 1597 roku?, 2009.
Mielczewski, 2011.
M. Przywecka-Samecka, Drukarstwo muzyczne w Polsce do koca XVIII wieku, 1969; wyd.
zmienione, Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do koca XVIII wieku, 1993.
J. Reiss, Ksiki o muzyce od XV do XVII wieku w Bibliotece Jagielloskiej, cz. I, II, 1924,
1934; Ksiki o muzyce w Bibliotece Jagielloskiej, cz. III: Od wieku XVI do wieku
XVIII, 1938.
J. Reiss, Uzupenienia do katalogu ksiek o muzyce w Bibliotece Jagielloskiej, 1925.
Rpertoire International des Sources Musicales: crits Imprims Concernant la Musique,
red. F. Lesure, t. 1-2, 1971.
Rpertoire International des Sources Musicales: Einzeldrucke vor 1800, red. K. Schlager,
t. 1-7, red. O.E. Albrecht, K. Schlager, t. 8-9., red. I. i J. Kindermann, t. 11-13, red. G.
Haberkamp, t. 14, 1971-1999.
Rpertoire International des Sources Musicales: Handschriften berlieferte Lauten- und
Gitarrentabulaturen des 15. bis 18. Jahrhunderts, red. W. Boetticher, 1978.
Rpertoire International des Sources Musicales: Rcueils imprims XVIe-XVIIe sicles. 1.
Liste chronologique, red. F. Lesure, 1960.
A. Rombowski, Wydawcy Wielkiego Kancjonau Wrocawskiego z roku 1673, 1954.
A. Ryszka-Komarnicka, Alessandro Scarlattis S. Casimiro Re di Polonia, 2000.
M. Seiffert, Die Chorbibliothek der St. Michaelisschule in Lneburgzu Seb. Bachs Zeit,
1907/1908.
A. Sienkiewicz, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki w Polsce,
w: Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 5, 1982.
K. Siewiera-Szmytke, Rkopimienna tabulatura lutniowa M6983 (olim ms. Grdsse 5102)
z kolekcji Philippa Spitty, 2004.
D. Smolarek, Polonica w muzykaliach klasztoru pijarw w Podolicu, 2007.
D. Smolarek, Styl koncertujcy w repertuarze siedemanstowiecznej kapeli pijarw
w Podolicu 2011.
W. Steude, (H. Kiimmerling), Die Musiksammelhandschriften des 16. und 17.
Jahrhunderts in der Sdchsischen Landesbibliothek zu Dresden, 1974.
Z. Stszewska, Wstp w: Tace polskie z Tabulatury gdaskiej (I po. XVII w.) na lutni,
21965.
Z. Surowiak, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki w Polsce, w:

Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 4, 1974; t. 2: Zbiory
muzyczne proweniencji podkrakowskiej, z. 1, 1972.
Z. Surowiak-Chandra, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki
w Polsce, w: Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 3, 1976.
A. Sutkowski, Tabulatura organowa cystersw z Pelplina, 1959.
A. Sutkowski, Wystawa polskich rkopisw muzycznych z okresu od XII do XVIII wieku
i drukw muzycznych z XVI wieku. Katalog, 19602.
D. Szlagowska, Nieznane rkopisy gdaskie z XVI i XVII wieku, 1992.
D. Szlagowska, Music for Polish Kings by Gdask Composers, 2000.
2004.
D, Szlagowska, B. Dugoska, D. Popinigis, J. Woniak Jolanta, Thematic Catalogue of
Music in Manuscript from the Former Stadtbibliothek Danzig Kept at the
Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz Musikabteilung mit MendelssohnArchiv, 2007.
J. Szombara, Praemessa musicalia (1646) i Musicalische Arien (1649) Christopha
Wernera, 2009.
M. Szpdrowska, Charakterystyka repertuaru Tabulatury pelpliskiej, 1972.
A. Szweykowska, Monteverdi in Seventeenth-Century Poland, 1997.
Z. M. Szweykowski, Wykaz waniejszych kompozytorw i ich dziel, 1958.
zwizanej z Polsk, 1972.
Z. M. Szweykowski, Jan Brant (1554-1602) i jego nowo odkryta twrczo muzyczna, 1973.
Z. M. Szweykowski, Katalog tematyczny utworw Franciszka Liliusa, w: Franciszek Lilius,

Missa brevissima, wyd. Z. M. Szweykowski, 1989.
Z. M. Szweykowski, Present State of Research of Polish Musical Sources in Swedish
Libraries, 1996.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Constantia per tre cori,
1997.
B. widerska, Magnifikaty organowe z Tabulatury owickiej, 1985.
W. wierczek, Kancjonay Sandomierskich Panien Benedyktynek, 1958.
W. wierczek, Katalog rkopimiennych zabytkw muzyki Biblioteki Seminarium
Duchownego w Sandomierzu, 1965.
W. wierczek, Katalog kancjonaw staniteckich i pieni, 1980.
M. Tomsiska, Gdaska tabulatura lutniowa D-B Danzig 4022, 2012.
E. Vogel, A. Einstein, F. Lesure, C. Sartori, Bibliografia delia musica italiana vocale
profana pubblicata dal 1500 al 1700, t. 1-3, 1977.
M. Walter-Mazur, Rkopis 127 Biblioteki Gdaskiej PAN ksig gosow toruskich
benedyktynek, 2010.
M. Walter-Mazur, Utwory polichralne na gosy eskie z pierwszej poowy XVII wieku ze
zbiorw Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu, 2011.
M. Welti, Der Bibliothek des Giovanni Bernardino Bonifacio, Marchese dOria, 1517-1597.
Der Grundstock der Bibliothek Danziger der Polnischen Akademie der Wissenschaften,
1985.
W. Wgrzyn-Klisowska, Musikalische Drucke von Andreas Hnefeld aus Danzig, 2000.
B. Wiermann, Die Entwicklung vokal-instrumentalen Komponierens im protestantischen
Deutschland bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, 2005.
P. Wilk, Sonata na skrzypce solo w siedemnastowiecznych Woszech, 2005.
E. Wojnowska, Nieznane msze Marcina Mielczewskiego w rkopimiennym dodatku do
zespou drukw Ee 2015 8 Gdaskiej Biblioteki PAN, 1988.
E. Wojnowska, Rozproszenie i przemieszczenia dawnych rde muzycznych (problem

polskiego muzykologa i bibliotekarza), 1998.
E. Wojnowska, Straty wojenne muzykaliw gdaskich z XVI i XVII wieku, 1999.
E. Wojnowska, Tabulatury pelpliskie w sieci repertuaru muzyki wokalnej, 2003.
Ch. Wolff, From Berlin to d: The Spitta Collection Resurfaces, 1989.
J. Woniak, B. Dugoska, D. Popinigis, D. Szlagowska, Thematic Catalogue of Music in
Manuscript in the State Archiv in Gdask, 2008.
J. Zdanowicz, Psaterz Rybiskiego, 1957.
E. Zwoliska, Fragmenty rkopimiennych partesw z pocztku XVII wieku z Archiwum
Prowincji Maopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (PL-KrATJ 1631), 2003.
J. ak, Lutnia i lutnici na lsku w epoce baroku, 1996.
A. rawska-Witkowska, Muzyczne podre krlewiczw polskich. Cztery studia z dziejw
kultury muzycznej XVII i XVIII wieku, 1992.
TWRCZO MUZYCZNA I TEORETYCZNOMUZYCZNA W RZECZYPOSPOLITEJ W XVII

WIEKU
I. MUZYKA WOKALNA I WOKALNOINSTRUMENTALNA
1. Muzyka religijna: a) msze w stile antico: jednochrowe i polichralne a cappella lub

z organami koncertujce: jednochrowe i polichralne wokalno-instrumentalne; b) motety
w stile antico: jednochrowe z repertuaru rorantystw jednochrowe i polichralne na
dworze krlewskim Offertoria et Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego oraz
inne motety z elementami stile concertato; c) koncerty kocielne, cykle Completorium
i Vesperae polichralne na jeden chr maogosowe i solowe; d) paradramatyczne
i dramatyczne gatunki muzyki religijnej, muzyka w dramatach o treci religijnej dialogi
religijne (dialoghi sacri) i oratoria drammi per musica o tematyce religijnej dialogi
i dramaty szkolne, pasje i misteria; e) pieni religijne protestanckie rzymskokatolickie;
f) chora rzymski; 2. Muzyka wiecka: a) muzyka sceniczna utwory dramatyczne
z muzyk dialoghi drammi per musica balety; b) muzyka komnatowa madrygay
chansons, inne pieni wielogosowe i arie; c) muzyka popularna pieni miosne, biesiadne
i obrzdowe pieni rycerskie i historyczne pieni owieckie
1. Muzyka religijna
a) Msze
W zachowanych rdach z koca XVI i z XVII wieku znajduj si powstae
w Rzeczypospolitej wielogosowe opracowania ordinarium missae w formie cyklu
picioczciowego (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei) lub szecioczciowego (z
wydzielonym jako odrbna muzycznie cao opracowaniem tekstu Benedictus
z Sanctus), w postaci dwch czci (Kyrie i Gloria) z najpewniej picio- lub
szecioczciowego oryginalnie cyklu, zawsze w przypadku, gdy jedyne znane przekazy

utworw pochodz z kociow luteraskich, a take muzyczne realizacje pojedynczych
czci ordinarium (najczciej Credo). Dysponujemy rwnie przykadami mszy aobnej
Missa Requiem (Missa defunctis), nie zawierajcej Gloria i Credo, ale obejmujcej inne
czci ordinarium i proprium, a take missae plenariae, ktr stanowiy 9- lub 10czciowe cykle zoone, w zalenoci od treci liturgicznej, z waciwych czci
ordinarium i proprium missae (pojedyncze opracowania propriw, odpowiednio do
zastosowanej techniki, omwione s w podrozdziaach dotyczcych motetw lub koncertw
kocielnych). Utwory mszalne zrealizowane zostay w stile antico lub jako utwory
koncertujce. W obu przypadkach opracowanie wielogosowe mogo by, i bardzo czsto
byo, czone w ramach techniki alternatim ze piewem choraowym. W szczeglnoci do
powszechnie tekst Gloria opracowywano wielogosowo od sw Et in terra pax
hominibus, a Credo od sw Patrem omnipotentem, poprzedzajc je intonacj
choraow. W niektrych cyklach mszalnych, zwaszcza w missae plenae, udzia zasady
alternatim by znacznie wikszy. Poza realizacj tekstu mszy choraowo i w
wielogosowym chrze, kolejn jednostk wykorzystywan w ramach praktyki
alternacyjnej mogy by organy.
Msze w stile antico (jednochrowe i polichralne a cappella lub

z organami)
Msze w stile antico komponowane byy w Rzeczypospolitej w cigu caego omawianego
okresu. U schyku XVI i w pocztkach XVII wieku twrczo mszalna do tego typu si
ograniczaa, w pniejszym czasie powstaway zarwno utrzymane w prima pratica msze
a cappella (lub take z organami), jak i wokalno-instrumentalne msze koncertujce,
niekiedy wykazujce pewne cechy seconda pratica. Co charakterystyczne, w repertuarze
mszalnym tworzonym przez kompozytorw dziaajcych w Rzeczypospolitej dualizm
stylistyczny jest bardzo wyrany, cho w przypadku niektrych kompozycji powstaych ok.
poowy XVII wieku i pniej w mszach utrzymanych w stile antico (na przykad
Bartomieja Pkiela) mona te dostrzec wpyw stile moderno.
W ramach grupy mszy w stile antico naleaoby wydzieli utwory na jeden chr
najczciej 4-5 gosw, rzadziej 6 i wicej gosw na og utrzymane w technice
imitacyjnej czonej w wikszoci przypadkw z zasad cantus firmus (choraowym lub
wykorzystujcym materia pieni religijnych) oraz kompozycje polichralne (bez udziau
czynnika solowego, z wyjtkowo wprowadzanym maogosem, bez niezalenych partii
instrumentalnych), zgodnie z klasyfikacj Marco Scacchiego (zob. cz druga, rozdz. III:
Pimiennictwo teoretyczno-muzyczne) nalece do prima pratica, wane jednak take dla

ksztatowania si rodkw techniki koncertujcej. W zachowanym repertuarze znaczn
cz stanowi msze oparte na materiale muzycznym zaczerpnitym z innych utworw,
nalece do typu missa parodia. Z uwagi na praktyk wykonawcz, zgodnie z ktr
w XVII wieku msze jednochrowe w prima pratica wykonywane byy czsto z udziaem
podpory instrumentalnej basso continuo (na og o charakterze basso seguente, czyli
gosu organowego zbudowanego z aktualnie najniszych dwikw kompozycji), a msze
polichralne realizowano z jeszcze wikszym udziaem czynnika instrumentalnego (poza
organami towarzyszcymi w czci repertuaru kademu z chrw dopuszczano lub wrcz
zalecano wykorzystywanie instrumentw dublujcych gosy wokalne), okrelenie msze
a cappella, stosowane jako opozycja w stosunku do koncertujcych mszy wokalnoinstrumentalnych, nie jest w odniesieniu do tych utworw w peni adekwatne. Dlatego
posugujemy si kryterium stylu i techniki, a nie obsady.
Muzycznie opracowane cykle mszalne miay swoj cile okrelon liturgiczn funkcj,
zgodnie z ktr byy komponowane. W zalenoci od liturgii wita, na jakie utwr
przeznaczano, realizowano wszystkie lub wybrane czci stae mszy (ordinarium) oraz
odpowiednie czci zmienne (propria); w zalenoci od wagi uroczystoci i dostpnych
rodkw wykonawczych powstaway utwory o wikszej lub mniejszej obsadzie (czsto
obsada stanowia prost konsekwencj zapisw aktw fundacyjnych, jak na przykad
w przypadku mskiego zespou krakowskich rorantystw wawelskich). Nierzadko msze
komponowane w zwizku z konkretn uroczystoci i konkretnym zespoem byy
dostosowywane do innych okolicznoci. W szczeglnoci cykle mszalne tworzone z myl
o liturgii Kocioa rzymskokatolickiego ograniczane byy do dwch czci (Kyrie i Gloria)
w przypadku wykona w kocioach luteraskich, stosowan praktyk byo te, zwaszcza
w drugiej poowie XVII wieku, dopisywanie do istniejcych utworw dalszych,
powikszajcych zesp wykonawczy, gosw. W konsekwencji zapewne dochodzio
niekiedy do polichralnych realizacji utworw komponowanych z myl o wykonaniu przez
jeden chr.
Trzon obecnie znanego i zachowanego repertuaru mszy jednochrowych w stile antico
powstaych w Rzeczypospolitej tworz utwory komponowane z myl o zespole
dziaajcych przy katedrze wawelskiej rorantystw oraz cykle mszalne wykonywane
w XVII wieku, zgodnie z fundacjami kolejnych prymasw, w kolegiacie owickiej. Znane s
te nieliczne kompozycje tego gatunku napisane przez kompozytorw dziaajcych
w Prusach Krlewskich (wykonywane zapewne w protestanckich kocioach Gdaska,
Elblga, Torunia, Kwidzyna) oraz przez czonkw kapeli klasztoru paulinw na Jasnej
Grze (komponowane z myl o realizacji w tym sanktuarium, ale odpisywane i by moe
wykonywane take w innych katolickich wityniach). Co do utrzymanych w prima

pratica kompozycji polichralnych, zapewne realizowane one byy w pierwszym rzdzie
przez kapel krlewsk lub wokalno-instrumentaln kapel wawelsk, a nastpnie mogy
wchodzi do repertuaru innych duych zespow muzycznych, przede wszystkim
dziaajcych przy katolickich katedrach, kolegiatach i klasztorach, ale take przy
niektrych kocioach luteraskich. Msze, zarwno pierwszego, jak i drugiego typu,
w kocu XVI i w pierwszej poowie XVII wieku naleay na przykad do repertuaru
kociow gdaskich. Tak mona wnioskowa na podstawie zachowanych niekompletnie
lub wrcz szcztkowo rkopisw 4005-4007, 4012 i 4013 oraz rkopimiennych wpisw
w zespole drukw Ee 2015 8, znajdujcych si obecnie w kolekcji muzykaliw Biblioteki
Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk, ktre stanowi obszerne zbiory utworw religijnych
rnych europejskich twrcw. Zawieraj one m.in. opracowania Kyrie i Gloria z
oryginalnie prawdopodobnie penych cyklw mszalnych jednochrowych i polichralnych
takich kompozytorw jak: kapelmistrz i kapelici Zygmunta III, Luca Marenzio, Antonio
Patart, Giulio Osculati i Franciszek Lilius, muzycy zwizani z Gdaskiem Andreas
Hakenberger i Andrzej Sok, tworzcy w Elblgu, Kwidzynie i Toruniu Johannes
Celscher (wiadectwa mszalnej twrczoci tego kompozytora znajdujemy take
w niekompletnym, niestety, rkopisie proweniencji elblskiej znajdujcym sie aktualnie
w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, sygn. V 850), a take dziaajcy na dworze
Wadysawa IV i biskupa Karola Ferdynanda, Marcin Mielczewski.
W zachowanych w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej na Wawelu
tzw. partesach roranckich znajdujemy midzynarodowy i lokalny repertuar mszy
a cappella z XVI i XVII wieku. Jak pokazuj odpisy niektrych spord tych utworw,
sporzdzane w drugiej poowie XVII i jeszcze w XVIII stuleciu, pozostaway one w uyciu
kapeli wawelskich rorantystw przez dugie lata, cho z uwagi na zmiany w przepisach
liturgicznych wprowadzone po soborze trydenckim, musiay ulega pewnym modyfikacjom
(w szczeglnoci wykorzystywana w szesnastowiecznych utworach tworzonych dla
rorantystw lokalna wersja chorau zastpowana bya wersj zgodn z Graduale
Romanum). Wrd zagranicznych autorw mszy popularnych w szesnastoi siedemnastowiecznym Krakowie by przede wszystkim Giovanni Pierluigi da Palestrina,
ktrego kompozycje obecne byy zarwno w rkopisach roranckich, jak i w
przechowywanych niegdy, a w czci take dzisiaj, w zbiorach wawelskich drukach.
W uyciu pozostaway take kompozycje innych wielkich mistrzw tego, a nawet jeszcze
wczeniejszych pokole, jak to pokazuj zachowane odpisy utworw Josquina des Prs
dokonane ju w wieku XVIII.
Niestety, jeeli chodzi o ksigi roranckie, znaczny odsetek zawartych w nich kompozycji,
zwaszcza wpisanych w drugiej poowie XVI i pocztkach XVII wieku, to utwory

anonimowe, z pewnoci w duej czci odpisane z drukw zagranicznych. Co do twrcw
miejscowych, wrd autorw zanotowanych wwczas kompozycji by co potwierdziy
ostatnie badania Piotra Poniaka (1999) Walenty Gawara (niekompletnie zachowane II.
officium de BMV per annum) oraz prawdopodobnie Jan Borzym (Missa dominicale).
W przypadku utworu Gawary moliwe jest, e powsta on wczeniej ni w poowie lat 90.
(ta sama uwaga dotyczy Rorate caeli Marcina Paligona, o ktrym w podrozdziale
powiconym motetom). W zwizku z niepewnym datowaniem tzw. tabulatury owickiej,
zawierajcej m.in. organow intawolacj 5-gosowego Kyrie paschale Krzysztofa Klabona
(zm. po X 1616), nie mona okreli stanowczo nawet terminu ante quem powstania tego
utworu kapelmistrza polskich krlw. Zwyko si jednak Kyrie paschale czy
z repertuarem ostatnich dekad XVI wieku.
W pierwszej poowie lat 20. XVII wieku w zespole rorantystw oraz w wawelskiej kapeli
wokalno-instrumentalnej dziaa okrelany jako Romanus woski muzyk Bernardino
Terzago. W partesach roranckich zachowaa si jego kompozycja mszalna, Patrem
omnipotentem na discant, alt, tenor i bas. Do rozbudowany, liczcy 207 taktw, utwr
o fakturze imitacyjnej (z cantus firmus umieszczonym w tenorze) z uwagi na kilkakrotne
rwnoczesne kadencjonowanie wszystkich gosw dzieli si na pi czci, z ktrych kad
rozpoczyna pocztkowy fragment cantus firmus. Znaczna jednorodno melodyczna
kompozycji wynika z wielokrotnego powtarzania innych fragmentw melodii staej,
zmienianej jednak pod wzgldem rytmicznym.
Zachoway si take rda nutowe szeciu mszy w stile antico Franciszka Liliusa,
z ktrych cz naleaa do repertuaru kapeli krakowskich rorantystw jeszcze przed
objciem przez muzyka w 1630 roku kierownictwa wawelskiego zespou wokalnoinstrumentalnego (Missa Tempore Paschali zanotowana w ksigach roranckich w 1625
roku), inne za mogy powsta pniej. S wrd nich, poza wymienion, jeszcze dwie msze
proweniencji krakowskiej zachowane kompletnie rorancka Missa a 4 voci (na alt, 2
tenory i bas) oraz polichralna Missa brevissima na dwa czterogosowe chry o rnych
rejestrach (I: 2 soprany, alt, tenor, II: alt, 2 tenory, bas), ktrym towarzysz organy,
a niektre gosy jak pokazuje jej rkopimienne rdo byy w wykonaniach dublowane
przez instrumenty smyczkowe. W tym ostatnim, penym cyklu mszalnym, kompozytor
w ramach stanowicych najmniejsz jednostk w utworze chrw oraz zespou tutti
posuguje si technik imitacyjn, ale w wikszym zakresie kontrapunktem nota contra
notam. Tekst dzielony jest na og na krtkie odcinki, realizowane na zmian przez jeden
lub drugi chr, a zespoy czone s w taki sposb, e ostatni akord kadencji jednego chru
jest rwnoczenie pierwszym akordem chru drugiego:
Ta sama zasada stosowana jest w przypadku chrw utrzymanych w technice

imitacyjnej, w ktrych zazwyczaj w obu chrach imitowane s rne frazy tematyczne,
przy czym s to imitacje bardzo zwarte, dokonujce si na przestrzeni najwyej kilku
taktw. Wiksze imitacyjne odcinki wystpuj jedynie w zakoczeniach Gloria i zwaszcza
Credo (przyk. 2).
Przeznaczenie Missa brevissima nie jest znane. Prawdopodobnie bya ona wykonywana
przez wokalno-instrumentaln kapel katedry wawelskiej, ale nie mona wykluczy, e
realizowa j zesp rorantystw wzmocniony przez dobranych muzykw, ale nie w kaplicy
zygmuntowskiej, lecz przy gwnym otarzu wityni. Nie udao si te dotd
zinterpretowa tytuu utworu. Nie chodzio tu bowiem z pewnoci o rozmiary cyklu, ktry
nie jest taki krtki (liczy 400 taktw).
Trzy pozostae zachowane utwory mszalne Franciszka Liliusa dotrway do naszych
czasw w dekompletach. S to: Missa pro defunctis na alt, 2 tenory i bas (brak altu),
stanowica opracowanie penego cyklu missa plenaria (Requiem), a take dwie msze na 8
gosw, zachowane w zbiorach gdaskich tylko jako Kyrie i Gloria, w ktrych brak trzech
gosw. W tych dwch ostatnich przypadkach nie udao si ustali, czy mamy do czynienia
z utworami jednochrowymi czy te na cori spezzati.
W trzech utworach mszalnych Lilius posuy si technik contrapunctus fractus,
umieszczajc dugonutowy cantus firmus w tenorze II (Missa Tempore Paschali, Missa pro
defunctis oraz zoone z propriw Officium de Conceptione BVM), a w gosach
kontrapunktujcych prowadzc imitacje, przerywane odcinkami utrzymanymi w technice
nota contra notam (przyk. 3, 4).
Jedyn znan przeimitowan msz Liliusa jest Missa a 4 voci, cho i w tym wypadku,
obok wystpujcych we wszystkich czciach cyklu imitacji syntaktycznych, pojawia si
kontrapunkt nota contra notam (przyk. 5).
Za najwybitniejszego polskiego twrc kompozycji mszalnych w prima pratica uwaany

jest Bartomiej Pkiel. Ze wzgldu na obsad oraz miejsce przechowywania
rkopimiennych przekazw jego mszy a cappella (we wszystkich przypadkach
zachowanych w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej) przyjmuje si,
e skomponowane one zostay w czasie, gdy Pkiel by kapelmistrzem krakowskiej kapeli
wawelskiej, a wic pomidzy 1658 i 1666 rokiem (zachowane przekazy nie s autografami;
najwczeniejsz dat nosi odpis Missa brevis stycze 1661, rkopis najsynniejszej
Missa Pulcherrima ad instar Praenestini zosta sporzdzony w styczniu 1669). Jak
pokazuj odpisy dokonane przez Benedykta Jzefa Pkalskiego, od 1739 roku prepozyta
kapeli rorantystw, pozostaway one w uyciu jeszcze w gbi wieku XVIII.
Obecnie znamy pi penych, muzycznie 6-czciowych, cyklw mszalnych Pkiela
o obsadzie czterogosowej. S to z pewnoci pisane z myl o kapeli wawelskich
rorantystw: Missa a quatuor voces aequales, Missa brevis, Missa paschalis i Missa
secunda na alt, 2 tenory i bas (tak sam obsad maj te mniejsze utwory mszalne, jak
opracowania Credo Patrem na rotuy wikaryjskie czy Patrem rotulatum; realizacje
mszalnych sekwencji i offertoriw przeznaczonych na analogiczny skad wymieniono
wrd motetw) oraz Missa Pulcherrima ad instar Praenestini na sopran, alt, tenor i bas.
Ponadto dysponujemy materiaem nutowym dwch mszy omiogosowych, znanych jako
Missa senza le cerimonie I i Missa senza le cerimonie II, oraz niekompletnej (brak
najwyszego gosu) Missa in defectu unius contraltus, przeznaczonej na 2 tenory i bas.
Pkiel nie wykorzystywa w swoich zachowanych mszach w stile antico melodii
zaczerpnitych z chorau rzymskiego. Odwoywa si natomiast do polskich lub

popularnych w Polsce pieni kocielnych. W Missa paschalis, tak jak okoo stu lat
wczeniej Marcin Leopolita, posuy si znan pieni wielkanocn Chrystus Pan
zmartwychwsta, w poniszym przykadzie najwyraniej wyeksponowan w partii basu:
W opracowaniach Credo wykorzysta wywodzce si z polskiego repertuaru pieniowego

tzw. pseudochoraowe Patrem. W materiale melodycznym Patrem na rotuy wikaryjskie
zidentyfikowano cytaty z kold Dies est laetitiae, Nu my, dziatki, zapiewajmy, Resonet in
laudibus i Anio pasterzom mwi, w Patrem rotulatum z trzech pierwszych kold,
a ponadto w obu utworach obecne s wtki kompozycji koldowych dotd
nierozpoznanych. Szczegln zagadk, przedmiotem docieka i rnych supozycji
muzykologw by tytu Missa Pulcherrima ad instar Praenestini. Wedug hipotezy
przedstawionej przez Tomasza Jasiskiego (1998), nazwa mszy nie jest jak najczciej
pisano wiadectwem superlatywnej oceny utworu (uznania jej pikna), ale wskazaniem
wykorzystanego archetypu muzycznego. Stanowia go prawdopodobnie anonimowa
melodia pieni maryjnej, powstaej przed 1621 rokiem i znanej obecnie jedynie z tekstem
niemieckim O Ross, schoene Ross, ale zapewne w czasach Pkiela popularnej w wersji
acisko-jzycznej, najpewniej o tytule Pulcherrima rosa (przyk. 7, 8).
Drugi czon tytuu, a wic ad instar Praenestini, jak wyjania, tym razem zgadzajc si
z dawniejszymi badaczami, Tomasz Jasiski (1998, 231), stanowi objanienie oglnej
koncepcji formalnej dziea. Missa Pulcherrima jednorodna w warstwie tektonicznej,

pozbawiona nagych kontrastw rytmicznych, interpolacji w tactus inaequalis, bazujca
na idei wsplnej myli muzycznej dla caoci cyklu, niemal bez reszty zdominowana przez
technik przeimitowania ewidentnie odbiega od wszystkich pozostaych mszy Pkiela,
nawizujc wprost do tradycji palestrinowskiej, a w koncepcji konsekwentnej
monotematycznoci m.in. do synnej Missa Papae Marcelli.
W mikrostrukturze natomiast dzieo zawiera elementy jawnie niepalestrinowskie (m.in.

ksztatowanie melodyki, w tym i fraz tematycznych, z udziaem kwarty zmniejszonej). Nie
jest wic to utwr w stylu Palestriny (stylu w cisym tego sowa znaczeniu, okrelajcego
dobr interwaw, wspbrzmie itd.), lecz konstrukcja na wzr stylistyczno-formalnych
waciwoci mszy palestrinowskiej.
Missa Pulcherrima jest najbardziej skomplikowana spord mszy Pkiela, zarwno pod
wzgldem harmonicznym (decyduj o tym czste i nieregularne zmiany harmoniczne
i liczne opnienia), jak i kontrapunktycznym (stanowi jedyny przykad w peni
przeimitowanej mszy tego kompozytora). W innych utworach mszalnych Pkiel posuguje
si generalnie prost harmonik, a technik imitacyjn wykorzystuje na og w znacznie
mniejszym stopniu (wiksze znaczenie ma kontrapunkt nota contra notam), ale w takich
kompozycjach mszalnych jak Missa brevis, mszy zawdziczajcej swoj nazw niewielkim
rozmiarom caego, 6-czciowego cyklu (nie chodzi tu o okrelan tym samym terminem
msz protestanck skadajc si jedynie z dwch czci Kyrie i Gloria), Missa secunda
czy Missa a quatuor voces aequales, ma ona do duy udzia (w Kyrie z Missa brevis
wykorzystany zosta temat z Missa Quodlibetica Secunda wydanej w 1609 roku w Liber
primus missarum Carla Luythona).
Odmienne zasady zastosowane zostay w prostych dwuchrowych opracowaniach (z
towarzyszeniem basso continuo) Missa senza le cerimonie I i Missa senza le cerimonie II, a
take w Missa paschalis i obu Patrem, gdzie kompozytor posuy si odmian techniki
cantus firmus, w ktrej melodia staa jest dzielona na odcinki, rytmizowana,
przeksztacana i ukazywana w rnych kontekstach fakturalnych. Dominujcy udzia
w utworze ma faktura homorytmiczna, podczas gdy technice imitacyjnej powierzy
kompozytor marginaln rol. Te proste opracowania mszalne, wykorzystujce
powszechnie znane w spoeczestwie polskim pieni wielkanocne i koldy, stanowi dobre
przykady popularnego repertuaru mszalnego o lokalnej specyfice. Tworzenie tego typu
kompozycji znajdowao silne poparcie ze strony jezuitw, wedug ktrych proste, atwo
dostpne utwory o powszechnie znanych melodiach, nierzadko take z tekstem w jzyku
narodowym (na przykad w piewach procesyjnych, ale coraz powszechniej w cigu
XVII wieku take mszalnych) stanowiy skuteczny sposb przycigania wiernych do
Kocioa katolickiego.
W okresie dziaalnoci w kapeli wawelskiej Bartomieja Pkiela do zespou roranckiego
nalea Jan Fabrycy z ywca. ladem jego twrczoci kompozytorskiej miaa by, jak
twierdzi Adolf Chybiski (1928; 1932), a za nim wielu innych autorw, missa parodia na
4 gosy napisana w oparciu o motet jednego z najwybitniejszych kompozytorw polskich
XVI stulecia, Wacawa z Szamotu, In te Domine speravi (obecnie w Archiwum i Bibliotece
Krakowskiej Kapituy Katedralnej zachowane s tylko 2 gosy tej kompozycji). Badania
Tomasza Czepiela (1996) i Piotra Poniaka (1999) wykazay jednak, e msza zostaa
skomponowana przez anonimowego autora jeszcze w XVI wieku, a przez Jana Fabrycego
zostaa jedynie przepisana.
Z zespoem rorantystw wawelskich zwizany by te w drugiej poowie XVII wieku
znany dzi najlepiej jako kopista (przede wszystkim utworw Pkiela) Maciej Arnulf
Miskiewicz, prepozyt kolegium w latach 1660-1682). W dawniejszej literaturze
sugerowano, e muzyk zajmowa si take komponowaniem i e zachoway si dwa utwory
jego autorstwa, w tym jedna msza. Nowsze badania takiej opinii nie potwierdzaj (Bebak
2013). Przypisywana mu, sygnowana monogramem M.M., bardzo prosta, utrzymana
gwnie w kontrapunckie nota contra notam Missa pro Nativitate Domini na sopran, alt,
tenor i bas (w jednym z dwch znanych wawelskich przekazw take bas instrumentalny),
jest, moim zdaniem, utworem Marcina Mielczewskiego (Przybyszewska-Jarmiska 2011;
2013). Z kolei z dorobku mszalnego nieco zapewne modszego rorantysty
i kapelmistrza wawelskiej kapeli wokalno-instrumentalnej, Macieja ukaszewicza
pozostay opracowane czterogosowo Credo, Sanctus i Agnus Dei In Natali Domini,
stanowice fragmenty kolejnego w polskim repertuarze cyklu mszalnego nalecego do
typu missa parodia. Skdind typ ten by w XVII wieku bardzo popularny nie tylko
w Rzeczypospolitej i nie tylko w rodowiskach rzymskokatolickich (msze wykorzystujce

materia wczeniej istniejcych utworw, zwaszcza motetw i pieni religijnych, ale
niekiedy take, milczco, kompozycji wieckich tworzyli zarwno Wosi, a wd nich
zwizany z jezuitami Giacomo Carissimim, jak i kompozytorzy pnocnoeuropejscy
dziaajcy w rodowiskach protestanckich z Heinrichem Schtzem).
Innym orodkiem, w ktrym regularnie wykonywano utwory mszalne w stile antico,
zachowane do naszych czasw w do duej liczbie (niestety jednak w znieksztaconych
wersjach), by owicz, a cilej tamtejsza kolegiata. Zgodnie z fundacjami kolejnych
arcybiskupw wrd nich Jana Wyka, Jana Lipskiego z Lipia i Mikoaja
Pramowskiego konkretne msze miay by wykonywane w ustalone dni przez zesp
ksiy piewajcych a cappella lub take z towarzyszeniem organw (m.in. Tadeusz
Miazga 1984). Do II wojny wiatowej istniay ksigi gosowe z koca XVII wieku
zawierajce pi mszy skomponowanych wedug Aleksandra Poliskiego (1907), a take
Tadeusza Miazgi (1982) przez Marcina Mielczewskiego jedna autorstwa Jana
Radomskiego oraz utwory anonimowe. Rkopisy te zaginy, a jeeli chodzi o msze
uwaane za kompozycje Mielczewskiego, nie wiadomo rwniee czy istnieje, a jeli tak,
gdzie si znajduje ich partyturowy odpis, sporzdzony pono przed wojn przez Adolfa
Chybiskiego. Obecnie w rkach prywatnych znajduj si dalsze dwudziestowieczne kopie
partytur tych utworw, a w Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego
przechowywane s dwie ksigi gosowe proweniencji owickiej z XVII wieku, ktre
prawdopodobnie s innymi przekazami gosu basu i tenoru II tych kompozycji. Dostpn
dokumentacj dwudziestowiecznych losw rkopisw mszy a cappella Mielczewskiego
przedstawi Zygmunt M. Szweykowski (1999), a Tomasz Jasiski (1999) ukaza sposb,
w jaki msze te zostay przez dziaajcych w XVII stuleciu kopistw zdeformowane.
Przedmiotem bada byo pi obszernych cyklw zoonych z ordinarium i proprium
missae, czyli cyklw missae plenariae: Missa de BMV (Missa Rorate caeli), Missa de
Immaculata Conceptione BMV (Missa Salve Sancta Parens), Missa de S. Joanne (Missa
In medio Ecclesiae), Missa de SS. Eucharistiae Sacramento (Missa Cibavit eos), Missa
Requiem (Missa di Morto). Wszystkie cykle skomponowane zostay na gosy mskie alt,
2 tenory i bas w technice cantus firmus, przy czym we wszystkich przypadkach
dugonutowy choraowy piew stay umieszczony zosta w basie (w praktyce owickiej msze
wykonywane byy z towarzyszeniem realizowanego na organach basso continuo). Msze
stanowi jak stwierdzi Tomasz Jasiski (1999, 151-152) kwintesencj XVII-wiecznego
archaizmu i anachronizmu, przedstawiajc najbardziej zachowawczy stile antico, jaki
mona sobie wyobrazi. W kompozycjach tych panuje skrajna unifikacja faktury i oblicza
stylistycznego, formy, warstwy modalnej, melodyki i rytmiki. Brak te jakiejkolwiek
interpretacji tekstu. Stanowi one jaskrawy kontrast w stosunku do wokalnoinstrumentalnej spucizny Mielczewskiego, uderzajcy jest take dystans wobec innych
znanych utworw a capella naszego kompozytora. Co gorsza ich obraz zosta
zdeformowany poprzez zagszczenie faktury kompozycji i zwizane z nim wprowadzenie
licznych bdw kontrapunktycznych, w tym przede wszystkim nagminnie wystpujcych
rwnolegoci interwaw doskonaych. Obecnie znane przekazy mszy w prima pratica
Mielczewskiego s na tyle niewiarygodne, e nie pozwalaj na pen ocen warsztatu
kompozytora w tym stylu. Mona jednak stwierdzi, e w porwnaniu z twrczoci
mszaln Pkiela, a nawet Franciszka Liliusa, s to kompozycje znacznie sabsze
artystycznie, prawdopodobnie pisane na konkretne zamwienie i dostosowane do
konkretnych potrzeb liturgicznych. Stwarzay one okazj do prezentacji prostych
wielogosowych opracowa mszy choraowych wykonywanych w ramach praktyki
alternatim, a wic na zmian ukazujcych chora monodycznie i polifonicznie.
Kolejny autor odnotowany w tych owickich rkopisach, Jan Radomski, znany jest jako
twrca trzech mszy: Nos autem (Missa de S. Cruce), przeznaczonej na uroczystoci
Wielkiego Tygodnia, i dwch mszy aobnych. Wszystkie s mszami wotywnymi i nie
zawieraj opracowa czci Gloria oraz Credo (obejmuj trzyczciowe Kyrie, Sanctus z
oddzielnie opracowanym tekstem Benedictus oraz Agnus Dei, a take czci zmienne).
Napisane s rwnie ad voces aequales alt, 2 tenory i bas, zawieraj te basso continuo,
ktry tak jak w przypadku mszy Mielczewskiego mg by dopisany pniej. Wiadomo,
e wszystkie trzy msze, zgodnie z aktem fundacji prymasa Mikoaja Pramowskiego (z
1673 roku) wykonywane w kolegiacie w owiczu, realizowane byy z towarzyszeniem basu
instrumentalnego. Take w tych mszach mamy do czynienia ze wiadom zapewne
archaizacj, polegajc na utrzymywaniu staego realnego czterogosu, wprowadzaniu
cantus firmus (umieszczanego w tenorze) czy posugiwaniu si przede wszystkim technik
imitacyjn. Z drugiej strony wyrane odstpstwa od renesansowego modelu widoczne s
w tonalnoci, wychodzcej poza zakres skal modalnych, doborze interwaw, w ktrych
prowadzone s imitacje, sposobach traktowania dysonansw, a take obecnoci
w poszczeglnych kompozycjach w rnym zakresie partii homorytmicznych (tu uwag
zwraca zwaszcza Missa Requiem II, utrzymana niemal w caoci w fakturze akordowej).
W owiczu piewano rwnie w kocu XVII wieku utwory mszalne Jakuba Jerzego
Nowakowskiego, wedug Delmy Brough (1989) z wszelkim prawdopodobiestwem
kapelmistrza w tamtejszej kolegiacie w latach 90. Ju Aleksander Poliski zna jego
czterogosowy Planctus de Passione Domini, przy czym po niemal stu latach aktualne
pozostaje zdanie nestora historii muzyki polskiej, i: Z jednego chru krtkiego,
aczkolwiek harmonizowanego poprawnie (cho nierzadko Nowakowski wypuszcza,
dawnym zwyczajem, tercy z akordu), wnioskw stanowczych o talencie autora

wyprowadza niepodobna (Poliski 1907, 144).
Prawdopodobnie w owiczu wykonywana bya take Missa septem dolorum Beatae
Mariae Virginis Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, na alt, 2 tenory i bas z basso
continuo. Dostpny dzi, jedynie w odpisie Adolfa Chybiskiego, niekompletny utwr
(brak altu), utrzymany w prima pratica, z dugonutowym cantus firmus w tenorze II
i dominujc technik imitacyjn, stanowi wyjtek w znanej twrczoci Szarzyskiego,
w caoci poza tym nalecej do seconda pratica.
Autorem jednochrowych mszy w stile antico by rwnie Aleksander Leszczyski,
o imieniu zakonnym Wadysaw, dziaajcy w drugiej poowie XVII wieku (do roku 1680)
w klasztorze paulinw na Jasnej Grze. Obecnie posiadamy informacje o trzech jego
utworach w tym gatunku, z czego dwie msze znamy jedynie z tytuw wymienionych
w inwentarzu muzykaliw karmelitw krakowskich z lat 1665-1684 (co najmniej jedna
z nich bya msz koncertujc), a tylko jedna dotrwaa do naszych czasw: 6-czciowy
cykl Missa per octavas przeznaczony na 4-gosowy chr mieszany a cappella.
Rkopimienny przekaz utworu z epoki znajduje si w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej
Kapituy Katedralnej (do niedawna by uwaany za zaginiony, a jedyn podstaw analiz
stanowiy sparty mszy przygotowane przed II wojn wiatow przez Adolfa Chybiskiego).
Kompozycja oparta jest na materiale melodycznym zaczerpnitym z chorau rzymskiego,
opracowanym polifonicznie we fragmentach w polifonii swobodnej, gwnie jednak
w fakturze przeimitowanej, przy czym w imitacje zaangaowane zostay wszystkie gosy,
ktre s aktywne w niemal rwnym stopniu (najbardziej wyszukanym przejawem techniki
polifonicznej s kanony wystpujce w Credo).
Na drugim miejscu jak ustali po przeprowadzonych analizach Karol Mrowiec (1985)

w mszy Leszczyskiego du rol odgrywa technika cantus firmus. Umieszczony w tenorze
i prowadzony w jednakowo dugich wartociach rytmicznych (semibreves) cantus firmus
wystpuje w piciu czciach. We fragmentach Gloria technika cantus firmus poczona
zostaa z technik imitacyjn, co zdaniem Karola Mrowca wiadczy o dobrym
warsztacie kompozytora oraz o jego silnym zwizku z tradycj. Zwizek ten potwierdza
take uycie tonacji modalnych oraz inne wiadome zabiegi archaizujce, jak budowanie
trjdwikw bez tercji na ultimie kadencji. Palestrinowskie jest rwnie czste
umieszczanie na ultimie akordw w pozycji kwinty. Wystpujce w mszy dysonanse s na
og poprawnie przygotowane i prawidowo rozwizane.
W generalnej ocenie Karola Mrowca Missa per octavas wykazuje poza miejscami do
dobrym rzemiosem kompozytorskim pewne ubstwo i monotoni w ksztatowaniu
przebiegu metrorytmicznego utworu, nieporadno w harmonii oraz nie do bujn,
zindywidualizowan inwencj melodyczn. Wyczuwa si jakby brak wikszej fantazji
i wynalazczoci melodycznej (Mrowiec 1985, 238-239). Czy byy one typowe dla innych
mszy tego twrcy na podstawie jednego zachowanego utworu nie sposb stwierdzi.
Jeeli chodzi o msze tworzone przez kompozytorw dziaajcych w Prusach Krlewskich
i zachowane w rkopisach datowanych na pocztek XVII wieku, jedynie nieliczne powstay
zapewne mniej wicej w tym czasie, podczas gdy inne pochodz jeszcze z pocztku
czwartej, a nawet z trzeciej wierci XVI wieku. Wrd kompozycji z przeomu XVI
i XVII wieku jest Missa Domine quid multiplicati sunt Johannesa Celschera na sze
gosw (tylko Kyrie i Gloria), wykorzystujca (parodiujca) materia motetu Orlanda di
Lasso Domine quid multiplacati sunt opublikowanego w zbiorze Motetta sex vocvum
(Monachium 1582). Do typu missa parodia naley take niekompletna (w rkopisie
pochodzcym z kocioa Mariackiego w Elblgu, znajdujcym si obecnie w Bibliotece
Uniwersyteckiej w Toruniu, zachoway si dwa z pierwotnie piciu gosw) Missa Angelus
ad pastores Celschera (czci Kyrie i Gloria). I w tej mszy kompozytor posuy si
motetem Orlanda di Lasso, wydanym w Sacrae cantiones quinque vocum (Norymberga
1562).
Do pokolenia Celschera nalea te dziaajcy w Gdasku Gregor Schnitzkius. Jego
msze, take nalece do typu missa parodia, zachoway si niekompletnie w drukach
autorskich oraz w partyturach w klawiszowym zapisie tabulaturowym proweniencji
lskiej (z tzw. kolekcji Emila Bohna). S to m.in. zdekompletowane Missa super Perch
non debbo i Missa super Tibi laus gloria na 8 gosw, a take Missa super Deus noster
refugium na 5 gosw, wydane w zbiorze Schnitzkiusa Sacrarum cantionum liber primus
(Gdask 1607).
Spord twrcw zagranicznych zwizanych z Rzeczpospolit, ktrych msze ze
znacznym prawdopodobiestwem wykonywaa kapela krlewska, a pewnie i zespoy
kocielne, naley wymieni woskich muzykw Zygmunta III i Wadysawa IV.
W Archiwum Archidiecezjalnym w Warszawie przechowywane s obecnie dwie msze
Annibale Stabilego, zanotowane w eleganckim Liber missarum (rkp. sygn. M 4), ktry by
moe jak przypuszcza Tadeusz Maciejewski (1979) wiz muzyk do Polski, z zamiarem
wrczenia w darze Zygmuntowi III. Jak wiadomo przedwczesna mier Stabilego
uniemoliwia mu penienie funkcji kapelmistrza na polskim dworze. Nie jest jednak
wykluczone, e jego msze znalazy si w repertuarze krlewskiej kapeli. Oba utwory
nale do typu mszy parafrazowych (wykorzystujcych materia melodyczny zaczerpnity
z innych utworw). Temat mszy Un gay bergier na sopran, alt, tenor i bas (kocowe Agnus
Dei przeznaczone jest na 6 gosw) wzity zosta z chanson Thomasa Crecquillona,
a materia mszy Vestiva i colli na 2 soprany, alt, tenor i bas pochodzi z madrygau
Giovanniego Pierluigiego da Palestrina. Msze stanowi polifoniczne opracowania tekstu
liturgicznego penego cyklu ordinarium missae, wykazujc w nim mistrzowskie
opanowanie techniki kontrapunktycznej. Zdecydowanie dominuje technika imitacyjna (czy
wrcz przeimitowanie), take w formach cisych, na przykad kanonu. Jedynie wyjtkowo
i na krtkich odcinkach wprowadzi kompozytor kontrapunkt nota contra notam.
Wydaje si, e z pobytem Marenzia w Rzeczypospolitej mona wiza powstanie
polichralnych mszy zachowanych w rkopimiennych rdach gdaskich, drezdeskich
i wiedeskich (Jackson 1999). Chodzioby o dwuchrowe Missa super Ego sum panis vivus
i Missa super Iniquos odio habui (Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Gdasku, sygn.
4006 nr 48 i 54) oraz Missa super Jubilate Deo (Schsische Landesbibliothek Staatsund Universittsbibliothek w Drenie, sygn. Ms. Grimma 50 nr 114), a take
o trzychrow Missa Laudate Dominum (sterreichische Nationalbibliothek w Wiedniu,
Musiksammlung Ms. 16707). Fakt, e niektre z nich znamy obecnie tylko w formie
dwuczciowej (Kyrie i Gloria), nie musi oznacza, e jak zdaje si sugerowa Roland
Jackson nie byy pisane dla potrzeb polskiej kapeli krlewskiej i z myl o wykonaniu
w katolickiej kolegiacie. Jest raczej wiadectwem pragmatycznego podejcia kopistw
z luteraskich kociow do repertuaru katolickiego i wynikajcego z niego ograniczania
si do odpisywania tylko tych czci cyklu mszalnego, ktre byy przydatne w liturgii
luteraskiej. W ostatnich latach badaniom poddane zostay (Przybyszewska-Jarmiska
20042) take inne przekazy Missa super Iniquos odio habui Marenzia, zachowanej
w formie penego cyklu w rkopisie z kolekcji Emila Bohna w Staatsbibliothek Preussicher
Kulturbesitz w Berlinie (Bohn Ms. mus. 96 nr 11) oraz w zapisie przedstawiajcym t
kompozycj dostosowan do wykonania w ramach praktyki alternatim w tabulaturze
pelpliskiej. Jest wysoce prawdopodobne, e ten wanie utwr sysza w padzierniku
1596 roku w warszawskiej kolegiacie w. Jana Chrzciciela Giovanni Paolo Mucane
i okreli go w swojej relacji mianem missa in forma decho.
Z dorobku mszalnego wieloletniego maestro di cappella Zygmunta III, Asprilia
Pacellego, powstaego podczas pobytu muzyka w Rzeczypospolitej, znane s dzisiaj przede
wszystkim, niestety w zdokompletowanej formie, msze polichralne. Zawarte
w pomiertnym wydaniu Missae Asprilii Pacelli Invictissimi Regis Poloniae Musicae
Magistri concinendae, tum octo, tum duodecim, tum sexdecim, tum denique, decem & octo
vocibus. Concertate (Wenecja 1629) zachoway si (tylko dwie z pierwotnie omiu ksig)
w Kungliga Biblioteket (Krlewskiej Bibliotece) w Sztokholmie. Z przedmowy, podpisanej
przez wydawc Alessandra Vincentiego wynika, e utwory te byy wykonywane
w obecnoci polskiego krla, ktremu zbir dedykowano, i cieszyy si jego duym
uznaniem. Poza jedn omiogosow msz aobn s wrd nich gwnie utwory nalece
do typu mszy parafrazowych lub do typu missa parodia, a wic wykorzystujce melodie
lub wielogosowy materia innych kompozycji. Z uwagi na szcztkowy stan zachowania
utworw jednoznaczne stwierdzenie, ktre msze w grupie obejmujcej Missa Ave Maris
Stella a 8, Missa Veni Sancte Spiritus a 8, Missa Domine quid multiplicati sunt a 8, Missa
Domine salvum fac Regem a 12, Missa Super flumina Babilonis a 12, Missa Regina caeli
a 16 i Missa Hodie nobis Caelorum Rex a 18 s mszami parafrazowymi, a ktre nale do
typu missa parodia nie jest na og moliwe. Dziki badaniom Aleksandry Patalas (19982)
jako missa parodia zidentyfikowana zostaa wykorzystujca model zaczerpnity
z madrygau Quando lieta sperai Cipriana de Rore Missa Quando lieta sperai a 12.
Prawdopodobne jest take, i do tego typu naley Missa Veni Sancte Spiritus, ktrej
materia mg by zaczerpnity z motetu Pacellego o tym samym tytule.
Jeeli chodzi o msze Pacellego na jeden chr, w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej
Kapituy Katedralnej na Wawelu przechowywana jest w zapisie rkopimiennym
czterogosowa wersja Missa Ave Maris Stella. Inna msza na cztery gosy (i basso continuo)
znajdujca si w tym archiwum Missa de Passione Domini, oznaczona jedynie
monogramem A.P., budzi wtpliwoci co do autorstwa (jako jej ewentualny kompozytor
brany jest te pod uwag Andrzej Paszkiewicz, karmelita dziaajcy w drugiej poowie
XVII wieku midzy innymi w Krakowie; z takim autorstwem jej fragment zosta wydany
przez Henryka Opieskiego, zob. Bibliografia I).
Przed przyjazdem do Polski Giovanniego Francesco Aneria ukaza si w Rzymie, w 1614
roku, jego jedyny drukowany zbir autorski mszy (Missarum quatuor, quinque & sex
vocibus). Mona przypuszcza, e zawarte w tej kolekcji utwory mogy by wykonywane
w Rzeczypospolitej, kiedy, w dziesi lat pniej, ich autor zosta krlewskim
kapelmistrzem. Obecnie jednak adnego egzemplarza tej edycji w polskich zbiorach nie
ma. Nie wiadomo gdzie i kiedy, ale na pewno przed przyjazdem Aneria do
Rzeczypospolitej, powstaa Missa Paulina Burghesia ad canones, zwizana
z pontyfikatem papiea Pawa V (Camillo Borghese, zm. 1621), w ktrej kompozytor
w kadej czci wprowadzi kanon w innym interwale. Wielokrotnie w cigu XVII wieku
wznawiany by zbir mszy Giovanniego Pierluigiego da Palestrina w opracowaniu Aneria
na cztery gosy. W najwczeniejszej znanej obecnie edycji tej antologii z 1619 roku
zawarta jest m.in. szczeglnie popularna w wczesnej Rzeczypospolitej wersja Missa
Papae Marcelli Palestriny (oryginalnie przeznaczonej na sze gosw, w opracowaniu
Aneria na cztery gosy), a take Missa della Battaglia Aneria. Czy to konkretnie
wydanie znane byo w Polsce w okresie dziaalnoci kompozytora na dworze Zygmunta III,
nie wiadomo, ale jest to wicej ni prawdopodobne. S natomiast dowody na
funkcjonowanie w zespoach wawelskich, w XVII i jeszcze w pierwszej poowie
XVIII wieku, edycji dokonanej kilkanacie lat po mierci Aneria, w 1646 roku. Trudno
twierdzi z pewnoci, czy w Rzeczypospolitej byy wykonywane, a zwaszcza czy tutaj
powstay a jeeli tak, to ktre pojedyncze msze Aneria, znane dzi jedynie z rkopisw
zachowanych w zagranicznych zbiorach (najwikszy to kolekcja odpisw sporzdzonych
w XIX wieku w Rzymie przez o. Fortunata Santiniego, przechowywana w Bibliothek des
Priesterseminars,
obecnie
Dizesanbibliothek,
w
Mnster).
Z
wszelkim
prawdopodobiestwem w okresie pobytu Aneria na dworze Zygmunta III powstay, znane
z odpisw, msze polichralne oparte na materiale motetw Palestriny Missa Pulchra es
(na dwa chry czterogosowe), zachowana w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy
Katedralnej, i Missa Surge Illuminare (na dwa chry czterogosowe, z basso continuo),
przechowywana w Mnster, oraz Missa Constantia (na trzy chry czterogosowe i b.c),
z pewnoci powicona polskiej krlowej (utwr zachowa si w zbiorach Museo
internazionale e biblioteca della musica w Bolonii, zagina niestety bliniacza Missa
Sigismunda dedykowana krlowi). Utwory te wykazuj cechy mszy w stile antico z
wczesnego repertuaru rzymskiego. Dominuje w nich faktura polifoniczna i metrum
parzyste, podstawowymi jednostkami s chry (nie wystpuj odcinki realizowane solo).
Na niewielk skal stosowana jest homorytmia, zwaszcza w rzadko wprowadzanym

metrum nieparzystym, zawsze w proportio tripla, a nie bardziej typowej dla muzyki
weneckiej proportio sesquialtera (przyk. 11).
Zupenie wyjtkowo w znanym dorobku mszalnym Aneria wystpuj dusze fragmenty
realizowane przez zespoy maogosowe. Z tego wzgldu uwag zwraca opracowanie tekstu
Benedictus z Missa Constantia, przeznaczonego do wykonania przez chr zoony
z dwch gosw wyszych pierwszego i drugiego chru (tworzcych zesp o obsadzie 2
soprany, 2 alty), kontrastujce z monumentalnym brzmieniem wszystkich trzech
czterogosowych chrw, zapisanych w kluczach naturalnych, piewajcych Hosanna
(przyk. 12 a, b).
Autorem czterogosowych mszy w stile antico by Marco Scacchi. Wydany w Rzymie
w 1633 roku druk Missarum quatuor vocibus liber primus dedykowa kompozytor
Wadysawowi IV. Zawiera on Missa Super motectam Sancta Maria, Missa Ascendit in
caelum, Missa sine nomine i Missa Quando sperai (wyrywki z kilku mszy zacytowa
Scacchi w swoim Cribrum musicum). Wszystkie wymienione msze z wszelkim
prawdopodobiestwem nale do typu missa parodia. Marco Scacchi tworzy rwnie
msze koncertujce, o ktrych niej.
Z pewnoci wymienione utwory mszalne stanowi jedynie niewielk cz repertuaru

w tym gatunku stworzonego w Rzeczypospolitej w XVII wieku. List mszy i ich
kompozytorw tylko nieznacznie rozszerzaj inwentarze zaginionych muzykaliw
klasztornych z drugiej poowy stulecia, z ktrych nie zawsze jasno wynika, czy utwr by
napisany w stile antico czy moderno. Spord autorw mszy niezachowanych warto jednak
na tej podstawie wymieni Stanisawa Podolskiego, twrc szeciogosowej mszy bez
instrumentw nalecej niegdy do zbiorw muzycznych kapeli pijarw w Podolicu, by
moe Czechowicza (nieznanego imienia), kompozytora Missa paschalis a 8, wymienionej
w inwentarzach tyche muzykaliw, w ktrych reprezentowani s dalszymi kompozycjami
take twrcy omwionych wyej zachowanych mszy w tym gatunku, a take zupenie
zapoznanych Michaa Brodowicza i Stanisawa Janickiego, autorw mszy wymienionych
w inwentarzu franciszkanw lwowskich (Dacewicz 2012).
Msze koncertujce (jednochrowe i polichralne wokalnoinstrumentalne)
Gatunek mszy koncertujcej wyksztaca si w pierwszej poowie XVII wieku stopniowo.

Kompozytorzy i/lub wydawcy za przejaw koncertowania wyjtkowo ju u schyku
XVI wieku, a czciej w pierwszych trzech dekadach nastpnego stulecia uwaali jak
mona wnioskowa na podstawie tytuw publikowanych opracowa ordinarium missae
obecno w wykonaniu instrumentw, nawet jeeli nie miay one samodzielnych partii.
Tutaj za msze koncertujce uznajemy utwory mszalne napisane na zesp wokalnoinstrumentalny (niekiedy na zesp wokalny z towarzyszeniem basso continuo)
o dyspozycji gosw zmienianej w przebiegu kompozycji w taki sposb, e obok odcinkw
realizowanych przez cay zesp lub cay zesp wokalny wystpuj te odcinki
wykonywane przez gosy wokalne solo (poza czsto stosowan na pocztku poszczeglnych
czci mszy, mieszczc si w ramach praktyki alternatim choraow intonacj),
w duetach czy tercetach i/lub odcinki realizowane przez zesp instrumentalny.
W caym repertuarze mszy koncertujcych wyrniamy msze jednochrowe oraz
polichralne. Kategori poredni tworz msze komponowane prawdopodobnie jako
jednochrowe, zachowane w przekazach zawierajcych dodatkowe, niesamodzielne gosy
wokalne i/lub instrumentalne (tworzce chr lub chry), ktre wiadcz o wykonywaniu
tych utworw przy zastosowaniu praktyki polichralnej (zapewne niekiedy przestrzennie).
Wobec niezachowania autografw kompozycji nie jest jednak moliwe stwierdzenie z ca
pewnoci, czy wystpujce w znanych obecnie przekazach chry ripieno pochodz od
kompozytorw czy te zostay dopisane dla potrzeb pniejszych wykona.
Komponowanie mszy wokalno-instrumentalnych byo najczciej zadaniem cenionych
kompozytorw, kapelmistrzw duych zespow, zwaszcza krlewskiego, katedralnych lub
zwizanych z bogatymi klasztorami czy duymi kocioami (take protestanckimi)
w miastach, przede wszystkim pruskich. Msze koncertujce tworzone byy na og na
szczeglnie wane uroczystoci o charakterze kocielnym i kocielno-pastwowym, std
gros zachowanego repertuaru w tym gatunku stanowi utwory najwyej stojcych
w hierarchii kompozytorw zwizanych z dworem krlewskim. Kompozycje te
najprawdopodobniej miay w wikszoci swoje premierowe wykonania w kolegiacie w.
Jana Chrzciciela w Warszawie lub w katedrze wawelskiej. Pniej, nawet w kilkadziesit
lat po powstaniu, znajdoway si take w repertuarach duych kapel kocielnych (rwnie
protestanckich) w rnych miastach Rzeczypospolitej i poza jej granicami (rda mszy
koncertujcych zachoway si przede wszystkim w Bibliotece Gdaskiej Polskiej Akademii
Nauk, dokd trafiy z tamtejszych kociow, zwaszcza z luteraskiego kocioa w. Jana.
Przekazy innych koncertujcych utworw mszalnych naleay niegdy do muzykaliw
kociow protestanckich na lsku lub do zbiorw gromadzonych przez muzykw
dziaajcych w pnocnych regionach Niemiec, a inwentarze kapel klasztornych
w Krakowie, Lwowie, Drohiczynie, Przemylu, i Podolicu na Sowacji pozwalaj sdzi,

e w drugiej poowie XVII wieku kompozycje takie znajdoway si rwnie w repertuarze
tych zespow. Z uwagi na fakt, e przekazy, w jakich utwory te dotrway do naszych
czasw, w znacznym procencie powstay w rodowiskach protestanckich, w ktrych
z uwagi na potrzeby liturgiczne odpisywano na og jedynie dwie czci mszy Kyrie i
Gloria, niektre spord mszy autorstwa muzykw zwizanych z kapel krlewsk
Wazw, z pewnoci skomponowanych na uroczystoci w wityniach katolickich w formie
penego 5-czciowego cyklu, znamy obecnie jedynie z dwch pierwszych czci.
W takiej, niepenej wersji, zachowaa si, z wszelkim prawdopodobiestwem powstaa
w Rzeczypospolitej, a wic w pierwszych latach trzeciej dekady XVII wieku, Missa a 12
Tarquinia Meruli, ktra jeszcze w ostatniej wierci tego stulecia znajdowaa si
w repertuarze gdaskiego kocioa w. Jana. Udzia rodkw techniki koncertujcej jest
w tym utworze bardzo niewielki. W mszy nie wystpuj samodzielne ustpy
instrumentalne, a partie powierzone mniejszym zespoom wokalnym s nieliczne. Moliwe
jednak, e Merula ju podczas pobytu w Polsce tworzy take msze majce wicej
elementw z koncertowania. W inwentarzu krakowskich karmelitw wymieniony zosta
na przykad utwr okrelony jako Missa Concertato a 9, skomponowany przez
monogramist M.T. Wedug supozycji Tadeusza Maciejewskiego (1976) autorem tej
zaginionej kompozycji mg by wanie Tarquinio Merula. Do tego typu naleaa te
zapewne wymieniona w nowo odnalezionym inwentarzu muzykaliw franciszkanw
z Przemyla Missa Ariola A5 8 et a 12 Voci, opatrzona w rdle znieksztaconym imieniem
kompozytora Tanquino (Dacewicz 2012).
Nie wiadomo, jaki ksztat miaa twrczo mszalna Adama Jarzbskiego, muzyka
o ktrym dugo muzykolodzy sdzili, e komponowa wycznie utwory instrumentalne.
Niestety znamy tylko jeden gos bas jego mszy okrelanej jako Missa Sub Concerto na
cztery gosy, zanotowany zapewne w latach 20. XVII wieku w znajdujcym si obecnie
w Berlinie (Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Mus. ms. 40073) rkopisie
powstaym w rodowisku polskim, wedug Zygmunta Szweykowskiego (1968) by moe
w kapeli krlewskiej, wedug Barbary Przybyszewskiej-Jarmiskiej (2002) raczej w jakim
klasztorze na lsku. Na podstawie tego jednego gosu o zastosowanej w utworze technice
niewiele mona powiedzie, poza tym, e z pewnoci by to utwr koncertujcy
wykorzystujcy materia prekompozycyjny z wczeniej istniejcego utworu,
prawdopodobnie motetu lub pieni.
Z twrczoci polichralnej syn kapelmistrz Wadysawa IV i krtko Jana
Kazimierza, Marco Scacchi. Na wane uroczystoci kocielno-pastwowe komponowa
msze na wiele chrw. Wedug sw Hieronima Niniusa (1647) napisa m.in. msz na
siedemnacie chrw cile sobie odpowiadajcych, ktr caa polska szlachta nie bez
uznania syszaa piewan podczas uroczystych zalubin, ktre Wadysaw IV, nasz Krl
i Pan Najmiociwszy wici [we wrzeniu 1637 roku] z Najjaniejsz Cecyli Renat
Austriack (cytat w tumaczeniu z aciny za Szweykowscy 1997, 158). W innych relacjach
z mszy uwietniajcej koronacj Cecylii Renaty zwraca si uwag na przestrzenne
rozstawienie chrw, a ich liczb okrela si jako dwadziecia lub czternacie (zob.
Przybyszewska-Jarmiska 2005). W dorobku Scacchiego bya take, zachowana dzi
szcztkowo, koncertujca Missa Pacis, skomponowana z okazji pokoju polanowskiego
z Moskw w 1634 roku, zaginione w czasie II wojny wiatowej msze odpisane w drugiej
poowie XVII wieku przez kantora gdaskiego kocioa w. Katarzyny, Cratona Btnera,
oraz Missa omnium tonorum pro electione Regis Poloniae Casimiri, znana obecnie z dwch
przekazw znajdujcych si w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie,
a by moe tosama z utworem, jaki w drugiej poowie XVII wieku znajdowa si wrd
muzykaliw karmelitw krakowskich, w ktrych inwentarzu zosta okrelony jako: Missa
concertata super 12 tonos (bya te w posiadaniu pijarw w Podolicu). W tej, wykonanej
zapewne po raz pierwszy w 1649 roku (podczas koronacji Jana Kazimierza) mszy,
instrumenty (5-gosowy zesp smyczkowy i fagot) gwnie dubluj gosy wokalne lub
stanowi dla nich akompaniament, ale wykonuj take krtkie symphoniae i wewntrzne
ritornele instrumentalne (zajmujce w sumie ok. 10% przebiegu kompozycji). Obok
odcinkw instrumentalnych oraz realizowanych przez chry lub zesp tutti w tym
monumentalnym utworze wystpuj te gosy solo lub piewajce w niewielkich
zespoach. Scacchi, ktry we wasnej klasyfikacji gatunkw muzycznych utwory
polichoralne zaliczy do stile antico, ograniczy tym samym swoj inwencj twrcz i poza
prima pratica wychodzi bardzo niemiao. Z uwagi na zastosowane rodki techniki
koncertujcej Missa omnium tonorum jest utworem zachowawczym. Kompozycja
przeznaczona na cztery chry (20 gosw wokalnych i instrumentalnych) i basso continuo,
z powodu nagminnie stosowanych zdwoje gosw w wielu fragmentach ma de facto
faktur piciogosow. Nowatorstwo tej przeznaczonej na krlewsk koronacj mszy
polega jak to ukazaa Aleksandra Patalas (1997) na wskazanych w tytule utworu
rozwizaniach w zakresie tonalnoci. Si wyrazu zapewniaj zastosowane rodki
harmoniczne oraz oszczdne i przemylane operowanie kontrastem w zakresie obsady. Nie
mona wykluczy, e wikszy zasb rodkw techniki koncertujcej wykorzysta Scacchi
w utworach zaginionych, na przykad w odpisanych przez Cratona Btnera Missa sine
nomine na 5 gosw wokalnych i 6 instrumentw oraz Missa a 12 lub w mszach, ktrych
niegdysiejsze istnienie potwierdzaj jedynie inwentarze siedemnastowiecznych
muzykaliw.
Najwicej mszy koncertujcych, jednochrowych, polichralnych i nalecych do typu

wielkiego concertato, przetrwao do naszych czasw z dorobku Marcina Mielczewskiego. S
to: znana z przekazw proweniencji lskiej Missa super O gloriosa Domina na 2 soprany,
alt, 2 tenory i bas oraz basso continuo, a take utwory o wikszym udziale zespou
instrumentalnego, wszystkie zachowane w rdach gdaskich, pochodzcych z kociow
luteraskich Missa Cerviensiana (tylko Kyrie i Gloria) i Missa Sancta Anna (Kyrie,
Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei) na taki sam zesp wokalny oraz dwoje skrzypiec,
cztery instrumenty dte (4 puzony lub 3 puzony i fagot) i b.c., a take szeciogosowy chr
ripieno, i polichralna Missa Triumphalis (Kyrie i Gloria) na dwa chry (sopran, alt, tenor,
bas), dwoje skrzypiec, cztery puzony, b.c. i gosy ripieni. Ponadto cztery msze zachoway
si szcztkowo, a o kilku innych wiemy tylko z siedemnastowiecznych inwentarzy.
Jak mona sdzi na podstawie liczby zachowanych przekazw, szczegln
popularnoci musiay si cieszy dwie msze. Pierwsza to Missa super O gloriosa Domina
(przekazana w dwch rkopisach sporzdzonych na lsku, jeszcze za ycia kompozytora
obecnie w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie oraz prawdopodobnie
tu po jego mierci obecnie w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, a take,
niekompletnie, w zapewne wczeniej powstaym, wspominanym ju, rkopisie
zawierajcym gos mszy Adama Jarzbskiego. Mielczewski opracowa w tym utworze,
obejmujcym niemal 500 taktw, picioczciowy cykl ordinarium missae. Podstaw
materiaow mszy stanowi pie O gloriosa Domina, popularna nie tylko
w Rzeczypospolitej, ale i w rnych wariantach w innych krajach Europy rodkowej.
W Polsce miaa szczeglne znaczenie, bowiem traktowana bya jako hymn rycerski.
Melodia pieni, w wersji znanej jedynie ze rde polskich, w caoci eksponowana jest
tylko w Kyrie, w dalszym przebiegu pojawia si tylko pierwszy czon (szczeglnie wyranie
w Hosanna z Sanctus) lub wystpuj do niej nawizania (zwaszcza na pocztku kadej
z czci). W Kyrie najpierw melodi pieni prezentuje sopran I solo z towarzyszeniem b.c.,
a nastpnie powtarzaj j w prostej harmonizacji pozostae gosy (ten sposb dialogu
sopranu I z piciogosowym chrem spotykamy w wielu innych kompozycjach
Mielczewskiego, m.in. w Missa Sancta Anna).
Jakkolwiek w Missa super O gloriosa Domina towarzyszenie instrumentalne ogranicza

si do zespou realizujcego basso continuo, z uwagi na zastosowane rodki techniki
koncertujcej utwr zasadniczo nie odbiega od pozostaych wokalno-instrumentalnych
mszy Mielczewskiego, w ktrych wystpuje chr szeciogosowy. Co wicej, jak wykaza
Tomasz Jasiski (2002), obszerne fragmenty Missa super O gloriosa Domina, poza
korektami rytmicznymi zasadniczo bez zmian w opracowaniu partii wokalnych i basso
continuo, ale z innym tekstem oraz w obsadzie powikszonej o zesp instrumentalny,
znale mona take w koncercie kocielnym tego kompozytora, Audite gentes et exsultate
(por. przyk. 13 i 43). Dla zastosowanej, zarwno w tej mszy, jak i koncercie techniki
charakterystyczne s czste zmiany obsady, tworzce kontrasty solo (lub zesp
maogosowy) i tutti, lub nawizujce do techniki polichralnej dialogowanie dwch,
wydzielonych w ramach szeciogosu, chrw (zob. przyk. 14)
Duy udzia w utworze odcinkw w metrum trjdzielnym wynika z uytego materiau
pieniowego. Z tymi odcinkami kontrastuj partie w metrum parzystym, wprowadzajce
melodyk o innym charakterze w miejsce spokojnej melodyki sylabicznej o niemal
rwnych wartociach rytmicznych, krtkie frazy tematyczne o rnorodnej rytmice, take
z niewielkimi melizmatami, opracowane zarwno w fakturze homorytmicznej, jak
i imitacyjnej.
Pozostae zachowane do dzi msze koncertujce Mielczewskiego to: jednochrowa Missa
Sancta Anna przekazana jako peny cykl, w zaginionych dzi, ale znanych z fotografii,
rkopisach z dawnego kocioa w. Katarzyny w Gdasku, oraz zachowane w odpisach
sporzdzonych dla gdaskich kociow w. Jana i zapewne w. Bartomieja w formie
dwch czci (Kyrie i Gloria) Missa Cerviensiana (o obsadzie niemal takiej samej jak
Missa Santa Anna) i polichralna (dwuchrowa) Missa Triumphalis. We wszystkich
obecnie znanych mszach koncertujcych tego kompozytora na jeden chr wykorzystane
zostay jako materia prekompozycyjny popularne w Rzeczypospolitej pieni. Poza Missa
super O gloriosa Domina, udao si zidentyfikowa pie, na ktrej melodii oparta jest
Missa Sancta Anna. Chodzi o powszechnie wczenie piewan pie z tekstem polskim O
Maryia, cna dziewica, znan na przykad z zapisu w rkopisie 10002 I Biblioteki
Jagielloskiej (Szweykowski 2003; 2004). Wedug Zygmunta Szweykowskiego rwnie
w Missa Cerviensiana uyty zosta materia pieniowy, jednak dotd nie wiadomo
z jakiego utworu zaczerpnity.
Trzeba bra pod uwag moliwo, e materia prekompozycyjny (do dzi
niezidentyfikowany) zosta wykorzystany take w Missa Triumphalis, mszy ktra zdobya
w XVII wieku szczegln popularno. Obecnie jest znana w wariancie z instrumentami
(dwoje skrzypiec i 4 puzony) lub tylko z basso continuo. Dwie czci Missa Triumphalis
obejmuj w sumie ok. 220 taktw (w Missa super O gloriosa Domina Kyrie i Gloria licz
razem 162 takty). W Kyrie kompozytor posuy si najprostsz technik polichraln,
prowadzc dialog dwch chrw prezentujcych na zmian lub czc si w tutti na
przestrzeni kilku taktw (czasem jednego taktu) krtkie odcinki tekstu opracowane
sylabicznie, z du liczb powtrze dwikw, w fakturze homorytmicznej. Zwykle dwa
chry czy wsplny akord lub jeden z chrw powtarza akord, ktrym zakoczy swj
udzia chr poprzednio wystpujcy. Cztery instrumenty dte, w wariancie
z instrumentami, dubluj gosy chru drugiego, a dwoje skrzypiec towarzyszy chrowi
pierwszemu, najczciej wzmacniajc tercje i kwinty akordw (przyk. 15).
W Gloria Mielczewski zastosowa nie tylko kontrapunkt nota contra notam, ale
i imitacje. Obok dialogowania chrw wprowadzi te wiksze kontrasty obsady.
Z homorytmicznym tutti zestawi rnice si typem melodyki (wykorzystujce rwnie
melizmaty) odcinki solowe, w ktrych gosom towarzyszy tylko basso continuo lub take
cz zespou instrumentalnego (dwoje skrzypiec jako towarzyszenie dla basu, a zesp
puzonw dla gosw wyszych), przy czym instrumenty prezentuj wasny materia:
Zachowana mszalna twrczo koncertujca Bartomieja Pkiela reprezentowana jest

dwoma utworami polichralnymi Missa concertata La Lombardesca oraz Missa a 14.
Obie msze prawdopodobnie pisane byy w okresie dziaalnoci kompozytora na dworze
krlewskim, a przekazane zostay w rkopisach sporzdzonych dla kapel kociow
gdaskich (z Missa a 14 zachoway si tylko dwie pierwsze czci Kyrie i Gloria). Zesp
wykonawczy obu kompozycji obejmuje dwa mieszane chry czterogosowe (sopran, alt,
tenor, bas) oraz piciogosowy zesp instrumentalny (w pierwszym przypadku zoony
z dwojga skrzypiec i trzech puzonw, w drugim z dwojga skrzypiec dwch wiolett i wioli
basowej), a take instrumenty realizujce basso continuo. Z uwagi na zastosowane rodki
msze te podobne s do polichralnych kompozycji mszalnych Mielczewskiego. Pomijajc
wykonywane solo choraowe wstpne intonacje (niezbdne take w realizacjach czci
Gloria i Credo cyklw mszalnych Mielczewskiego), w kompozytorskim opracowaniu
wystpuj do dugie odcinki realizowane solo, zwaszcza przez gosy skrajne sopran (z
towarzyszeniem instrumentw o niszym rejestrze) i bas (zazwyczaj z akompaniamentem
dwojga skrzypiec).
Obok nich pojawiaj si duety gosw o tym samym rejestrze z dwch chrw lub
zespoy maogosowe wydzielane w ramach pierwszego chru, prezentacje poszczeglnych
chrw, ustpy instrumentalne i odcinki tutti, zarwno homorytmiczne, jak i zwaszcza
na zakoczenie poszczeglnych czci cyklu imitacyjne. W Missa concertata La
Lombardesca cykl jednoczy materia melodyczny prezentowany na pocztku kadej czci
(brak go w wydzielonym opracowaniu tekstu Benedictus z Sanctus) i przewijajcy si
w dalszym ich przebiegu, wystpujcy zarwno w gosach melodycznych, jak i w basso
continuo. Tym co rni Missa concertata La Lombardesca od mszy koncertujcych
Mielczewskiego jest znacznie wikszy zakres wykorzystanej w niej, traktowanej
retorycznie, chromatyki. Nie udao si dotd w sposb pewny wyjani tytuu cyklu
mszalnego Pkiela. Hieronim Feicht (1958) prbowa go tumaczy szukajc
bezskutecznie w utworze tzw. rytmu lombardzkiego, Elbieta Guszcz-Zwoliska (1976)
postawia hipotez, e msza zostaa oparta na materiale zaczerpnitym z jakiej
instrumentalnej canzony, ktre czsto opatrywano podobnymi tytuami (przyk. 19). Take
w przypadku Bartomieja Pkiela, jego dorobek w zakresie mszy koncertujcych by na
pewno znacznie wikszy. Do co najmniej szeciu jego zaginionych mszy w tym gatunku
znanych z inwentarzy krakowskiego i przemyskiego z 1677 roku, wymienionych
w katalogu tematycznym utworw tego kompozytora (Dobrzaska-Fabiaska1994),
mona z pewnocia doda kolejn, uwzgldnion w inwentarzu lwowskich franciszkanw
Missa Solo tenore cum Sympho: Egrip: B. P. (Dacewicz 2012).
Zachowane msze koncertujce tworzone dla potrzeb dziaajcych w Rzeczypospolitej
kapel, jakkolwiek niedatowane, pochodz najpewniej gwnie z lat 40. i 50. XVII wieku.
Charakteryzuje je typowa dla muzyki koncertujcej tego czasu drobnoodcinkowo
poszczeglnych czci, znaczny udzia faktury imitacyjnej, przede wszystkim w partiach
utrzymanych w metrum parzystym oraz w zakoczeniach ogniw cyklu, a take niewielka
samodzielno wykorzystywanych w utworach instrumentw (nieliczne i na og krtkie
symphonie i ritornele, instrumenty dte lub smyczkowe o niszym rejestrze stosowane
niemal wycznie w celach kolorystycznych, stosunkowo sabo zaznaczony idiom
instrumentalny nawet najbardziej urozmaiconych partii skrzypiec).
Podobne w charakterze s rwnie, przechowywana obecnie w formie rkopisu

w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie Missa Germanica na sopran, alt,
tenor i bas, skrzypce (wymiennie z kornetem), instrument basowy i b.c. dziaajcego
w trzeciej wierci XVII wieku w Gdasku Cratona Btnera oraz, take znajdujca si
obecnie w tej berliskiej bibliotece (do II wojny wiatowej przechowywana
w Stadtbibliothek w Gdasku) Missa Daniela Jacobiego, przeznaczona na 2 soprany, alt, 2
tenory i bas oraz 2 skrzypiec, wiol, trzy puzony i b.c, jak rwnie wokalne
i instrumentalne gosy ripieno, a wic na zesp wykonawczy charakterystyczny dla czci
mszy i a kilkunastu koncertw kocielnych Marcina Mielczewskiego. Msza Jacobiego
zachowaa si, wraz z koncertem kocielnym Der Herr erhre dich in der Not, w rkopisie
podarowanym w 1652 roku przez kompozytora Radzie Miejskiej Gdaska, w nadziei jak
zapewne susznie sdzi Danuta Popinigis (2002; 2003) na powierzenie mu, po mierci
Kaspara Frstera starszego, stanowiska kapelmistrza w kociele Mariackim (jak
wiadomo, do tego nie doszo, ale w latach 1652-55, kiedy w Gdasku nie byo Kaspara
Frstera m., Jacobi de facto t funkcj sprawowa).
Z pniejszych lat drugiej poowy stulecia znamy tylko jeden zachowany utwr w tym
gatunku. Jest to Missa Requiem Jana (o. Damiana) Stachowicza (odnaleziona przez Jana
Wcowskiego w Bibliotece Kocioa Parafialnego w Rakowie Opatowskim, obecnie
naleca do zbiorw Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu), by moe wykonana podczas
uroczystoci aobnych po mierci rektora kolegium pijarw w owiczu w 1697 roku.
Utwr przeznaczony zosta na 2 soprany, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, 2 clarini, b.c.
Obejmuje czci: Requiem in aeternam, Kyrie, Dies irae, ofertorium Domine Iesu, Sanctus,
Agnus Dei I i Agnus Dei II.. W ramach opracowanych wielogosowo poszczeglnych czci
mona wyrni wyranie wydzielone sekcje rnice si obsad. rodkiem jednoczcym
cao cyklu jest jak w mszach koncertujcych Pkiela ostinato w b.c., a w ramach
czci struktury symetryczne. Omawiajc ten utwr Delma Brough (1989) zwrcia
uwag wanie na charakterystyczn dla poszczeglnych czci powtarzalno odcinkw
i formy ramowe, takie jak ABCDDCBA lub ABCDCBA. Ta druga struktura, wystpuje na
przykad w Dies irae i ma na celu podkrelenie solowego odcinka Recordare:
Rex tremende t. 120-126 tutti
t. 127-128 gosy i smyczki B

Recordare
t. 129-131 tutti
t. 132-139 alt solo
t. 140-141 tutti
t. 142
gosy i smyczki B
t. 123-144 tutti
W porwnaniu z mszami Mielczewskiego czy Pkiela Requiem Stachowicza wyrnia si

przede wszystkim architektonik oraz sposobem traktowania instrumentw, ktre
odgrywaj rol integrujc, realizujc partie melodycznie pokrewne z partiami

wokalnymi. Na szczegln uwag zasuguje sposb wykorzystania w utworze clarini, ktre
wystpuj w znacznie wikszej iloci odcinkw ni skrzypce, rozpoczynaj utwr,
wykonuj sonat przed Sanctus oraz kocz niemal wszystkie czci kompozycji echem
ostatniej frazy. Tak znaczcy udzia trbek rzutuje na obraz harmoniczny mszy aobnej
(w porwnaniu na przykad z Missa concertata La Lombardesca Pkiela harmonia jest
prostsza), a take na melodyk niemal wycznie diatoniczn, ze znacznym udziaem
postpw po dwikach podstawowych akordw. Zdaniem Macieja Jochymczyka (2009)
szerokie stosowanie trbek w Requiem i innych utworach Stachowicza moe by wynikiem
wpywu na jego warszat kompozytorski muzyki wspczesnych mu i dziaajcych nieco
wczeniej twrcw austriackich i czeskich. Istotnie mniejszy jest natomiast w utworze
Stachowicza, ni w mszach Pkiela i Mielczewskiego, udzia technik kontrapunktycznych.
Dominuje homofonia, pozwalajca na tworzenie zarwno, dominujcych, partii wokalnych
o melodyce zblionej do recytatywu, jak i szerokooddechowych, piewnych i bogatych
melizmatycznie solowych lub realizowanych w duetach.
Wrd
kompozytorw
mszy
wokalno-instrumentalnych,
z
wszelkim
prawdopodobiestwem koncertujcych, w drugiej poowie XVII wieku byli take, jak
wiemy z wczesnych inwentarzy muzykaliw kapel klasztornych, a w czci z zaginionych
przekazw utworw istniejcych jeszcze w XX wieku, Jacek Rycki (jego Missa concertata
na sopran, alt, tenor, bas, dwoje skrzypiec i b.c, przechowywana bya do II wojny
wiatowej w Bibliotece Narodowej w Warszawie, a w inwentarzach zaginionych
muzykaliw siedemnastowiecznych kapel wymieniono jego kolejne kompozycje mszalne),
Franciszek Cesari, Maciej Herman Wronowicz, Frster (prawdopodobnie Kaspar m.), Jan
Szpinek, a by moe take bliej nieznani Czechowicz, Mateusz Szyrowski i inni twrcy.
Z tytuw, ze sowackich inwentarzy zaginionych kompozycji, znamy te kolejne msze
Jana (o. Damiana) Stachowicza. Przez analogi z zachowanymi koncertami kocielnymi
dziaajcych w Rzeczypospolitej muzykw (o ktrych niej) mona przypuszcza, e take
w ich twrczoci mszalnej dokonyway si przemiany na gruncie formy (odchodzenie od
drobnoodcinkowoci na rzecz tworzenia czci o staej obsadzie), melodyki (wprowadzanie
melodyki o szerokich frazach lirycznych i koloraturowych), tonalnoci (przechodzenie do
tonalnoci dur-moll), harmonii (posugiwanie si harmoni funkcyjn), usamodzielniania
si instrumentw. Czy tak byo w istocie, do czasu ewentualnego odnalezienia dalszych
przekazw nie bdziemy mogli stwierdzi.
Literatura
M. Bebak, ycie i dziaalno skryptorska Macieja A. Miskiewicza. Repertuar kolegium

rorantystw wawelskich w latach 1660-1682, 2013.
A. Chybiski, Johannes Borimius-Borzymski. Nieznany polski kompozytor z XVIXVII wieku, 1910.
A. Chybiski, Jan Fabrycy z ywca, 1928, 1932.
T. Czepiel, Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543-1600, 1996.
Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory wokalno-instrumentalne, 1994.
H. Feicht, Marcin Mielczewski Missa super O gloriosa Domina, 1950; przedruk 1980.
1969, 1972, 1983.
E. Guszcz-Zwoliska, W sprawie repertuaru kapel wawelskich, 19722.
E. Guszcz-Zwoliska, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Missa Concertata La Lombardesca,
1976.
J. Goos, Liber Missarum z Archiwum Kapituy Warszawskiej, 1973.
O. Gnther, Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, cz. 4: Die
befindlichen Kirchenbibliotheken von St. Katharinen und St. Johann in Danzig, 1911.
Historia muzyki XVII wieku, red. Z. M. Szweykowski, t. II: Technika polichralna, 2000.
R. Jackson, The Masses of Marenzio: authentic or not?, 1998.
T. Jasiski, Prima i seconda prattica w twrczoci Heinricha Schtza i Marcina

Mielczewskiego. Przykad odmiennych postaw stylistycznych w okresie baroku, 1987.
T. Jasiski, Polifonia a cappella mistrzw polskiego baroku, 1995.
T. Jasiski, The stylus a cappella in the Music of Bartomiej Pkiel. Artistry and
Transformation of Tradition, 1997.
T. Jasiski, Missa Pulcherrima ad instar Praenestini i pie O Ross, schoene Ross,
1998.
T. Jasiski, Missa Paschalis Bartomieja Pkiela. Z bada nad polifoni a cappella
mistrzw polskiego baroku, 1999.
T. Jasiski, Msze owickie w nowej perspektywie badawczej, 19992.
wokalno-instrumentalnych sygnowanych monogramem M.M., 2002.
T. Jasiski, Die Chromatik im Schaffen der polnischen Komponisten des siebzehnten
Jahrhunderts. Zur Frage des Ausdrucks der Altpolnischen Musik, 2004.
T. Jasiski, Polska barokowa retoryka muzyczna, 2006.
epoki, 2009.
A. Leszczyska, Pnorenesansowe fragmenty mszalne z dawnej biblioteki elblskiego
kocioa Mariackiego, 1999.
A. Leszczyska, Technika parodii w twrczoci renesansowych kompozytorw krgu
gdaskiego, 2005.
T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliw kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku, 1976.
T. Maciejewski, Kyriale w Polsce do XVII wieku. Katalog pieww mszalnych, 19762.
T. Miazga, Do polskiej wielogosowej twrczoci mszalnej w XVII wieku, 1984.
O. Mischiati, Wstp w: Luca Marenzio, Messa e mottetto Jubilate Deo a otto voci e
organo, 1981.
K. Mrowiec, Missa per octavas o. Aleksandra Wadysawa Leszczyskiego, 1985.
H. Ninius, Examen breve, 1647.
M. Pamua, Wstp w: Bernardino Terzago (I po. XVII w.), Utwory na zesp wokalny,
1976.
A. Patalas, Nieznana msza Asprilia Pacellego Ave maris Stella. Traktowanie cantus
firmus, 1994.
A. Patalas, Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Pulchra es per due cori, 19942.
A. Patalas, An Unknown Missa Ave Maris Stella by Asprilio Pacelli, 1995.
A. Patalas, Marco Scacchis Characterisation of the Modes in his Missa Omnium
Tonorum, 1997.
A. Patalas, Missa parodia w twrczoci Monteverdiego i Scacchiego w wietle teorii Angela
Berardiego, 1998.
Scacchi, 19982.
M. Perz, Missarum quattuor vocibus liber primus Marci Scacchii Romani, 19742.
traktatu M. H. Schachta Musicus Danicus, 1977.
P. Podejko, Katalog tematyczny rkopisw i drukw muzycznych kapeli wokalnoinstrumentalnej na Jasnej Grze, 1992.
D. Popinigis, Dwie niekompletne msze Franciszka Liliusa zachowane w Bibliotece
Gdaskiej PAN, 1992.
D. Popinigis, Der Danziger Organist Daniel Jacobi und seine geistliche Werke, 2002.
D. Popinigis, Twrczo Daniela Jacobiego, 2003.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Historia w rdach muzycznych wyeksponowana i ukryta,

czyli o siedemnastowiecznych mszach z rkopisw I-Rvat Capp. Sistina 107 oraz D-Bds
Mus. 40073 i PL-Kj Mus. 40300, 2002.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Leszczyski Aleksander, 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Missa super lniquos odio habui warszawska msza
Mielczewski, 2011.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Marcin Mielczewski. Katalog tematyczny utworw, 2013.
Repertoire International des Sources Musicales: Einzeldrucke vor 1800, red. K. Schlager,
t. 1-7, red. O.E. Albrecht, K. Schlager, t. 8-9., red. I. i J. Kindermann, t. 11-13, red. G.
Haberkamp, t. 14, 1971-1999.
Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 4, 1974.
Z. M. Szweykowski, Wykaz waniejszych kompozytorw i ich dzie, 1958.
Z. M. Szweykowski, Missa sub Concerto Adama Jarzbskiego, 1968.
zwizanej z Polsk, 1972; w przek. woskim jako: Le messe di Giovanni Francesco
Anerio ed il loro rapporto con lattivit del compositore in Polonia, 1975.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Franciszek Lilius, Missa brevissima, 1989.
Z. M. Szweykowski, Katalog tematyczny utworw Franciszka Liliusa, w: Franciszek Lilius,
Missa brevissima, 19892.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Constantia per tre cori,
1997.
Z. M. Szweykowski, Rkopisy mszy a capella Marcina Mielczewskiego, 1999.

Z. M. Szweykowski, Wstp w: Marcin Mielczewski, Opera omnia, t. 3: Msze koncertujce,
2003.
Z. M. Szweykowski, Materia pieniowy w mszach koncertujcych Marcina Mielczewskiego,
2004.
A. Wardcka, Rkopis BUAM Ch. 189 twrczo a cappella Andrzeja Paszkiewicza,
Jana Krenera i Jana Radomskiego, 1974.
N. Z. Williams, The Masses of Giovanni Francesco Anerio: A Historical and Analytical
Study with a Supplementary Critical Edition, 1971.
E. Wojnowska, Nieznane msze Marcina Mielczewskiego w rkopimiennym dodatku do
zespou drukw Ee 2015 8 Gdaskiej Biblioteki PAN, 1988.
E. Zwoliska, Twrczo kompozytorw woskich z I poowy XVII wieku dla kapeli
rorantystw wawelskich, 1974.
E. Zwoliska, Musica figurata w jagielloskim mauzoleum. Kilka uwag o polifonii
rorantystw wawelskich w XVI wieku, 1985.
b) Motety w stile antico

Muzyka religijna XVII wieku charakteryzowaa si wprawdzie dualizmem
stylistycznym prima i seconda pratica, nie zawsze jednak, zwaszcza w pierwszej poowie
stulecia, kompozytorzy dokonywali wyboru praktyki wiadomie, co moe powodowa
trudnoci z przyporzdkowaniem konkretnych utworw do stile antico bd stile nuovo.
Nie uatwia klasyfikacji kompozycji stosowana w XVII wieku w odniesieniu do
poszczeglnych form i gatunkw terminologia. W szczeglnoci dotyczy to pojcia motet,
ktre uywane byo nie tylko na oznaczenie wielogosowych utworw a cappella
z aciskimi tekstami o tematyce religijnej, nieliturgicznymi i uywanymi w liturgii, na
przykad w Kociele rzymskokatolickim stanowicymi zmienne czci mszy (introity,
komunie, ofertoria, antyfony, hymny) oraz wykorzystywanymi w liturgii mszalnej i liturgii
godzin tekstami biblijnymi (zwaszcza psalmw i kantykw), utrzymanych w technice
polifonicznej, ale take w przypadku wielogosowych utworw wokalno-instrumentalnych,
jak rwnie kompozycji monodycznych i komponowanych z zastosowaniem techniki
koncertujcej (takie utwory czsto nazywano motetami koncertujcymi, lecz niekiedy po
prostu motetami). W niniejszej pracy wprowadzony zosta podzia kompozycji religijnych
zwizanych z Kocioem rzymskokatolickim lub Kocioami protestanckimi powstaych
w Rzeczypospolitej w omawianym okresie, a nie bdcych opracowaniami ordinarium

missae, pieniami lub gatunkami dramatycznymi i paradramatycznymi, na motety
(generalnie w stile antico, wykazujce wyjtkowo take pewne cechy stile concertato) i
koncerty kocielne (generalnie blisze stile nuovo). W pierwszej grupie znajduj si utwory
nalece do nurtu stile antico (prima pratica), najbliszego stylistyce renesansowej,
przeznaczone do wykonania przez zesp wokalny a cappella, ale take z towarzyszeniem
basso continuo, o ile instrumentalny gos basowy nie ma samodzielnego charakteru. Do
grupy tej wczone zostay rwnie speniajce te kryteria utwory polichralne i tzw.
pseudomonodie, ktre skdind odegray istotn rol w procesie ksztatowania si
techniki koncertujcej i przyczyniy si do powstania koncertu kocielnego jako gatunku
muzycznego (tego typu utwory mogyby by te potraktowane jako wstpne formy
koncertw kocielnych). Drug grup kompozycji, omawianych oddzielnie (cz druga,
rozdz. I/1c), stanowi utwory utrzymane w technice koncertujcej, przejawiajcej si w co
najmniej czciowej niezalenoci basso continuo od najniszego gosu wokalnego
kompozycji, niekiedy w udziale samodzielnych partii innych instrumentw ni nalece do
zespou realizujcego b.c, a w kompozycjach przeznaczonych na wicej ni jeden gos
wokalny w zmianach obsady w trakcie przebiegu utworu (stosowanie kontrastw ukadw
solowych lub maogosowych i zespou tutti). W tej grupie zawarte s rwnie zwizane
z liturgi godzin formy cykliczne nieszpory i komplety, jeeli opracowane zostay przy
uyciu rodkw techniki koncertujcej.
Jednochrowe motety z repertuaru krakowskich rorantystw

Kompozycje wokalne a cappella, a take z niesamodzielnym basso continuo, ktre
mona okreli jako motety, powstaway w Rzeczypospolitej, tak jak w innych krajach
europejskich, w cigu caego omawianego okresu. W zachowanym repertuarze
jednochrowych utworw tego gatunku (tzn. przeznaczonych na zesp 4 lub wicej gosw
wokalnych, o obsadzie pojedynczej lub zwielokrotnionej, nie wykazujcy podziau na dwie
lub wiksz liczb osobnych jednostek), skomponowanych w tradycyjnym stylu
motetowym (bdcym u schyku XVI wieku jzykiem aktualnym, ale kilka dekad czy
wrcz w sto lat pniej stanowicym przejaw wiadomej archaizacji), z przeznaczeniem
dla potrzeb polskich zespow zdecydowana wikszo to motety wykonywane przez mski
zesp wawelskich rorantystw wystpujcych od 1543 roku w kaplicy Zygmuntowskiej.
S one obecnie przechowywane w odpisach XVI-, XVII- i XVIII-wiecznych (w tzw. ksigach
partesach roranckich) w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej.
Gros kompozycji w tym repertuarze stanowi motety napisane w contrapunctus fractus,
czyli technik polegajc na tworzeniu utworu w oparciu o dugonutowy cantus firmus,

umieszczony najczciej w tenorze, rzadziej w basie, do ktrego dokomponowywane byy
gosy kontrapunktujce, o bardziej lub mniej cisej fakturze imitacyjnej. Obok motetw
z dugonutowym cantus firmus (zaczerpnitym z chorau rzymskiego lub z pieni
religijnej) w jednym gosie, znajdujemy utwory z cantus firmus utrzymanym w mniejszych
wartociach i opracowanym przy zastosowaniu kontrapunktu nota contra notam
(contrapunctus simplex), a take z cantus firmus vagans (wdrujcym, przechodzcym
z gosu do gosu). Znacznie mniejszy udzia w tym repertuarze maj utwory nieoparte na
wczeniej istniejcym materiale melodycznym. S to motety przeimitowane i fugowane (z
dominujcymi imitacjami, ktre jednak nie stanowi jedynej techniki kontrapunktycznej
zastosowanej w kompozycji), stanowice trzon znanej twrczoci motetowej Bartomieja
Pkiela, a take zachowane w wikszej liczbie utwory w kontrapunkcie nota contra notam.
Z wiekiem XVI naley czy znan dzi twrczo motetow Marcina Paligona,
kompozytora wymienionego, obok m.in. nieyjcych ju w omawianym okresie Marcina
Leopolity i Wacawa z Szamotu, ale take Walentego Gawary-Gutka, Jan Branta (zm.
1602) oraz aktywnego jeszcze w drugiej dekadzie XVII wieku Mikoaja Zieleskiego, przez
Szymona Starowolskiego w Scriptorum Polonicorum Hekatontas (Frankfurt nad Menem
1625) wrd najwybitniejszych polskich twrcw jego czasw. O warsztacie
kompozytorskim Paligona moemy dzi mwi wycznie na podstawie introitu Rorate
caeli, zachowanego w dwch przekazach zwizanych z krakowsk kapel roranck, dla
ktrej ten napisany ad aequales voces utwr by z pewnoci przeznaczony (z faktu, e
jeden z odpisw powsta w XVIII wieku mona wnosi, e jeszcze wwczas pozostawa
w uyciu). Kompozycja skada si z trzech czci: introitu Rorate, psalmu Benedixisti i
doksologii Gloria Patri. Jest to motet utrzymany w technice cantus firmus, a melodia
choraowa umieszczona zostaa w tenorze II, gwnie w wartociach semibreves. W swojej
analizie kompozycji Paligona Adolf Chybiski (1928) wskaza na wiadomie
retrospektywne umieszczanie przez kompozytorw polskich tworzcych u schyku XVI
i w XVII wieku cantus firmus w tenorze kompozycji utrzymanych w stile antico. Co do
warsztatu kompozytorskiego wykazanego w tym utworze Adolf Chybiski (1928, 74) pisa:
rodki techniczne Paligona zdradzaj opanowanie faktury polifonicznej piciogosowej
w wysokiej mierze, jakkolwiek bez szczeglnie indywidualnych rysw. Motet, utrzymany
w tonacji doryckiej, zosta w caoci opracowany przy zastosowaniu rodkw
kontrapunktycznyeh (imitacji) i nie zawiera adnych fragmentw w fakturze
homorytmicznej. Widocznym celem jego twrcy byo osignicie moliwie jak
najpeniejszego brzmienia, przy zachowaniu jasnej dyspozycji gosw, a forma daje si uj
w schemat ABB.
Tylko z jednego, zachowanego niekompletnie, motetu Per merita sancti Adalberti

znamy dziaajcego mniej wicej w tym samym czasie Walentego Gawar-Gutka. Take
i ten utwr z pewnoci by przeznaczony dla wawelskich rorantystw. Wykazuje te
podobne cechy do przedstawionego wyej motetu Paligona.
Z kapel rorantystw zwizany by te rzymski muzyk Bernardino Terzago,

zatrudniony jako piewak w tym zespole w latach 20. XVII wieku. W ksigach roranckich
zachoway si dwa jego 4-gosowe motety: O beatum Pontificem wpisany do rda
w 1623 roku i Sancte Sebastiane zapisany w 1624 roku. Oba utwory oparte s
o dugonutowy cantus firmus w rwnych wartociach rytmicznych, umieszczony
w pierwszym przypadku w basie, a w drugim w tenorze. Technika cantus firmus jest
w nich poczona z faktur przeimitowan, jak tworz pozostae gosy. Mniej wicej
z tego samego czasu (z 1626 i 1628 roku) pochodz zachowane wrd muzykaliw
wawelskich w kilku kopiach dwa motety innego muzyka woskiego, pierwszego
kapelmistrza krakowskiej wokalno-instrumentalnej kapeli katedralnej, a rwnoczenie
przez krtki czas take prepozyta rorantystw, Annibale Orgasa. W Vir inclite Stanislae i
De Sancto Martino: Deus noster cuius gratis beatus Martinus, czterogosowych motetach
ad voces aequales, ten wietnie znajcy najnowsze trendy w muzyce woskiej kompozytor
wiadomie nawiza do polifonii renesansu i tradycyjnych utworw a cappella
z dugonutowym cantus firmus w tenorze. Piszc o pierwszym z wymienionych motetw
Mirosaw Perz (1978) tumaczy archaizujc koncepcj kompozycji tradycjami i poziomem
zespou roranckiego, a jednak uwaa j za zadziwiajc w przypadku twrczoci tak
znakomicie wyksztaconego muzyka, ekskapelmistrza rzymskiego Collegium
Germanicum. wiadectwem rzeczywistych umiejtnoci Annibale Orgasa jest jego,
z pewnoci znany w Krakowie, Liber primus sacrarum cantionum (Rzym 1619), zbir
zawierajcy 23 motety na 4, 5, 6 i 8 gosw z basem organowym (ze wzgldu na
zastosowanie w tych utworach rodkw techniki koncertujcej, omawiamy je
w podrozdziale dotyczcym koncertw kocielnych). Orgas by take autorem ody Inter
declamationem Epitaphiam, ktr w dawniejszej literaturze czono ze zwycistwem
wojsk polskich pod Chocimiem, okrelajc czas jej powstania na rok 1622, ale wedug
ustale Anny Szweykowskiej (1992) utwr, znany dzi wycznie z tekstu sownego,
odnosi si do bitwy pod Cecor, stoczonej w padzierniku 1620 roku, a powsta w rok
pniej, gdy szykowano wypraw zakoczon bitw pod Chocimiem. Wykonany zosta
prawdopodobnie podczas uroczystoci w ktrej z krakowskich szk.
Zapewne z myl o kapeli rorantystw powsta motet krlewskiego kapelmistrza
Asprilia Pacellego Rorate caeli, z dugonutowym cantus firmus w tenorze II. Elbieta
Zwoliska (1974) jako argument przemawiajcy za tym, e utwr naley wiza z pobytem
kompozytora w Rzeczypospolitej, przytacza fakt, i wykorzystany przez niego cantus
firmus zawiera uywan czsto w Polsce germask czy te rodkowoeuropejsk wersj
chorau, charakteryzujc si wychyleniem o tercj ma w miejscu, w ktrym w wersji
romaskiej wystpuje sekunda. To cenne spostrzeenie unaocznia znaczenie analiz meliki
cytatw choraowych w przypadku zachowanych gwnie anonimowo kompozycji

roranckich, zwaszcza z XVI i pocztkw XVII wieku. Tego rodzaju badania mog uatwi
okrelenie krgu, w jakim dziaali autorzy tych utworw, a nawet potwierdzi lub
wykluczy dokonywane atrybucje.
Bardzo zy jest stan zachowania motetw Franciszka Liliusa, najpewniej
komponowanych w okresie penionych przez muzyka obowizkw kapelmistrza w zespole
wokalno-instrumentalnym katedry wawelskiej (1630-1657). W komplecie do naszych
czasw dotrway jedynie trzy jego utwory w tym gatunku: 5-gosowy motet Domine Rex
Deus, na alt, trzy tenory i bas, czcy zasad cantus firmus z przeimitowaniem, przy
czym w imitacjach wykorzystany jest materia zaczerpnity z cantus firmus (poszczeglne
struktury semantyczne tekstu otrzymuj swoje frazy tematyczne, ktre s
przeprowadzane imitacyjnie przez wszystkie gosy kontrapunktujce) oraz dwa utwory 4gosowe (na sopran, alt, tenor, bas) opracowanie psalmu Confitebor tibi Domine i
responsorium ad Cantica Recordare Domine o zmiennych zasadach konstrukcyjnych
w poszczeglnych odcinkach.
Spord dekompletw warto zwrci uwag na zachowane bez najwyszych gosw 4gosowe realizacje tekstw hymnw Gloria laus et honor i O salutaris Hostia, w ktrych
nadrzdn zasad kompozytorsk jest dopisywanie gosw kontrapunktujcych do
dugonutowego choraowego cantus firmus umieszczonego w tenorze, oraz na Christus iam
surrexit (zachowane tylko dwa gosy z prawdopodobnie czterech), motet oparty na znanej
pieni wielkanocnej Chrystus Pan zmartwychwsta. Najprawdopodobniej w contrapunctus
simplex opracowane zostay szcztkowo przekazane krtkie, utrzymane w metrum
trjdzielnym Iesu dulcis memoria, Sacris solemniis i Surrexit Christus hodie. Kompletnie
zachowany jest ponadto wydany w Krakowie w 1645 roku zbir polskojzycznych 4gosowych pieni kocielnych Nabone pieni, o ktrych mowa w rozdziale powiconym
pieniom religijnym. Badajcy twrczo w prima pratica Liliusa Tomasz Jasiski (1995,
354) okreli j terminem sztuki konwencjonalnej, ktr charakteryzowa nastpujco:
Istot jest tu oparcie kompozycji na rozwizaniach powszechnie [w pierwszej poowie
XVII wieku] stosowanych, popularnych manierach, zwizanych gwnie z technik
imitacji i homorytmi. Rezultaty artystyczne sztuki konwencjonalnej mogy by
okazjonalnie zadowalajce, w oglnoci jednak nie wychodziy znaczco poza prg
poprawnoci.
Z dorobku ucznia Franciszka Liliusa, Marcina Mielczewskiego, w zbiorach Archiwum
i Biblioteki Krakowskiej Kapituy Katedralnej znajduje si 5-gosowy (sopran, alt, 2
tenory, bas) motet a cappella Gaude Dei Genitrix, opracowanie tekstu przeznaczonego na
nieszpory wita Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny, ktry funkcjonowa rwnie
jako aciska pie maryjna o szerszym zastosowaniu liturgicznym. Melodia choraowa
w rwnonutowych, dugich wartociach rytmicznych, umieszczona jest w tenorze drugim.
Utwr wydaje si wiadomie archaizujcy. Dominuje tradycyjna modalno, diatonika

i konsonansowo, a modernistyczne detale harmoniczne s nieliczne i nie odgrywaj roli
stylistycznej. Uderzajcym rysem konstrukcyjnym jest jak czytamy w podpisanym
przez Tomasza Jasiskiego i Barbar Przybyszewsk-Jarmisk wstpie do wydania
utworu (1999, III) nika obecno techniki imitacyjnej, co zaskakuje w wietle mocno
ugruntowanej ju i czsto wwczas stosowanej praktyki czenia dugonutowego
piewu staego z technik przeimitowania [...] U Mielczewskiego imitacje wystpuj
rzadko, s w wikszoci przypadkw swobodne i nie przenikaj wszystkich gosw
kontrapunktujcych. Konserwatyzm strony techniczno-stylistycznej spotyka si z daleko
posunit powcigliwoci wyrazu, widoczn w unikaniu stosowania muzycznych
rodkw interpretacji tekstu i ekspresywnych akcentw. Dzieo stanowi wyran opozycj
stylistyczn nie tylko wobec koncertujcych utworw Marcina Mielczewskiego, lecz take
w stosunku do bardzo wielu XVII-wiecznych kompozycji a cappella, jakie napisali polscy
twrcy. Wobec zaginicia, zachowania w stanie szcztkowym lub w formie zdeformowanej
innych motetw Mielczewskiego Gaude Dei Genitrix jest jedynym utworem ukazujcym
jego warsztat w gatunku religijnej muzyki a cappella. Z ca pewnoci nie jest to materia
wystarczajcy dla dokonania oceny tego warsztatu.
Kompozycje motetowe tworzone byy dla kapeli krakowskich rorantystw take
w drugiej poowie XVII wieku. Stanowi one znaczn cz dorobku najbardziej znanych
kompozytorw polskich epoki, w szczeglnoci Bartomieja Pkiela i Jacka Ryckiego,
pozostaj niekiedy jedynym lub jednym z nielicznych zachowanych ladw dziaalnoci
twrczej innych muzykw, na przykad Andrzeja Paszkiewicza czy Jana Krenera.
Najwyszy kunszt artystyczny prezentuj stosunkowo licznie zachowane w Archiwum
i Bibliotece Krakowskiej Kapituy Katedralnej motety Bartomieja Pkiela, pisane jak
si uwaa z myl o zespole rorantystw, kiedy kompozytor by kapelmistrzem wokalnoinstrumentalnej kapeli katedralnej (1658-1666?), co najmniej niektre wykonywane przez
rorantystw jeszcze w wieku XVIII. W kompletnej formie dysponujemy dzi omioma
motetami Pkiela. Pi z nich to kompozycje czterogosowe na alt, 2 tenory i bas:
Assumpta est Maria, Ave Maria, Nativitas (Conceptio) tua, O adoranda Trinitas oraz Sub
tuum praesidium. Cztery pierwsze s utworami fugowanymi. Oparte s wic przede
wszystkim na imitacjach i nie maj cantus firmus, ale niekiedy korzystaj z melodii
choraowych jako materiau przetwarzanego w imitowanych frazach tematycznych, jak to
ma miejsce w O adoranda Trinitas, gdzie dwie pierwsze fugi czerpi materia motywiczny
z choraowej antyfony.
W tym i innych utworach mona take obserwowa nage i wystpujce na krtkim

odcinku zmiany techniki homorytmiczny odcinek wpleciony w struktur imitacyjn
o znaczeniu retorycznym, jak noema:
czy exclamatio w Ave Maria. W Sub tuum praesidium kompozytor posuy si

dugonutowym cantus firmus umieszczonym w tenorze II. Na marginesie warto odnotowa
rozwizanie zagadki zwizanej z osiemnastowiecznym przekazem tego utworu
w powizaniu z Domina nostra nieznanego dotd autorstwa, bdcym jak wykaza
Tomasz Jasiski (2001) kontrafaktur Credo z Missa a 4 Pkiela, sporzdzon
z wszelkim prawdopodobiestwem przez kopist, Benedykta Jzefa Pkalskiego. Trzy
utwory Pkiela przeznaczone s do wykonania przez czterogosowy zesp w skadzie:
sopran, alt, tenor i bas (zachowane s take przekazy basso ripieno). Chodzi o: Magnum
nomen Domini, Resonet in laudibus i Salvator orbis, proste i do krtkie utwory
boonarodzeniowe utrzymane w contrapunctus simplex. Niekompletnie dotrway do
naszych czasw kolejne kompozycje czterogosowe o typowej dla zespou rorantystw
obsadzie alt, 2 tenory i bas, zachowane bez gosu najwyszego: Domine ne in furore i
Quae est ista (ten ostatni to jedyny znany przeimitowany motet Pkiela) oraz bez dwch
gosw wyszych O salutaris Hostia.
Wrd kompozycji, ktre mogy by wykonywane przez rorantystw wawelskich
u schyku XVII wieku s zachowane (w czci niekompletnie) w Archiwum i Bibliotece
Krakowskiej Kapituy Katedralnej, utrzymane w prima pratica czterogosowe hymny
Jacka Ryckiego. Z kilkunastu przechowywanych w tym archiwum hymnw kompletnie
przekazane s dwa opracowania Aeterna Christi munera oraz Exultet orbis gaudiis, Gaude
coelestis civitas, Jesu corona celsior, Laudes ad laudes iungite, Omni die dic Mariae,
Regina terrae, regina coeli, Sacris solemniis, Salvatoris mater pia i Verbum supernum
prodiens. W porwnaniu z kunsztownymi na og motetami Pkiela wyrniaj si one
rzadko spotykan prostot. S to, w wikszoci bardzo krtkie, niemal cile sylabiczne
opracowania hymnw w harmonizacji na cztery gosy (sopran, alt, tenor, bas) a cappella,
jaskrawo kontrastujce z utworami Ryckiego w stile moderno.
Z dorobku Jana Krenera, muzyka dziaajcego w kapeli krlewskiej w okresie
kapelmistrzostwa Jacka Ryckiego, do naszych czasw przetrway dwa motety Veni
sponsa Christi i Contere Domine oba pochodzce z muzykaliw roranckich
i przeznaczone na czterogosowy chr mski (alt, 2 tenory i bas) z dugonutowym cantus
firmus w tenorze II, oba zbudowane na zasadzie szeregowania odcinkw, w ktrych
opracowaniu dominuje technika imitacyjna. Utwory te wyranie ukazuj ch
kompozytora dostosowania si do wzorw palestrinowskich. Podobn ocen mona da
jedynej obecnie znanej kompozycji karmelity Andrzeja Paszkiewicza pewnego autorstwa,
Cantilena de Passione Domini, rwnie na cztery gosy mskie a cappella (przypisywane
Paszkiewiczowi autorstwo mszy pozostaje problematyczne).
Spord zachowanych (w czci niekompletnie) 14 kompozycji Jana (o. Damiana)
Stachowicza tylko jedna Beata nobis gaudia na CATB, 2 skrzypiec, 2 clarini i b.c.
zostaa w rdle (przechowywanym w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu) okrelona
jako Motetto. Biorc jednak pod uwag zastosowane w niej rodki kompozytorskie,
z dominujc technik koncertujc, utwr ten naleaoby dzi zaliczy do koncertw
kocielnych. Inaczej przedstawia si sprawa z Assumpta est Maria (utwr znany bez
tekstu dziki przedwojennemu odpisowi Adolfa Chybiskiego dokonanemu na podstawie
istniejcego jeszcze wwczas rkopisu z epoki), kompozycj przeznaczon na chr mski
A2TB z towarzyszeniem b.c. w formie basso seguente (brak gosu najwyszego),
stanowic 4-gosowe opracowanie versus alleluiaticus, z rwnonutowym cantus firmus
umieszczonym w tenorze (zapewne drugim) i dominujc technik nota contra notam.
Obsada i zastosowane rodki kompozytorskie wskazuj, e w tym przypadku mamy do
czynienia z motetem, podobnym do wykonywanych przez krakowskich rorantystw,
niekoniecznie jednak tworzonym z myl o tym zespole. Rwnie dobrze motet ten mg
nalee na przykad do repertuaru rorantystw wykonujcych, zgodnie z fundacj
kanonika Jerzego Rokickiego z 1637 roku, msz roratn w kociele kolegiackim
w owiczu, a wic w miecie, z ktrym Stachowicz by zwizany.
Po Danielu Fierszewiczu, nastpcy Pkiela na stanowisku wawelskiego kapelmistrza
(peni t funkcj w latach 1670-1681), zachoway si, jako jedyne dotd znane lady jego
dziaalnoci kompozytorskiej, dwa motety O salutaris Hostia (niekompletnie) i Adoro te
devote. Ten ostatni, niewielki, bo liczcy 25 taktw utwr, analizowany przez Adolfa
Chybiskiego (1925), zosta przez niego bardzo nisko oceniony z uwagi na nagminnie
wystpujce rwnolegoci kwint i oktaw, liczne puste brzmienia akordw, wprowadzanie
nieuzasadnionych i nieprzygotowanych dysonansw, brak inwencji twrczej. Zdaniem
Chybiskiego Daniel Fierszewicz nie posiada przygotowania, ktre pozwolioby mu
komponowa wiksze i stojce na wyszym poziomie artystycznym kompozycje. Stwierdzi
wrcz, e Fierszewicz jako nastpca Pkiela, a jeden z bliskich poprzednikw
Gorczyckiego na stanowisku kapelmistrza katedry krakowskiej to anomalia nawet
w czasach chylcej si ku upadkowi muzyki polskiej (Chybiski 1925, 9).
W wyniku przeprowadzonych analiz Marek Bebak (2013) zakwestionowa autorstwo
motetu Iesu dulcis memoria, przypisywanego znanemu Maciejowi Arnulfowi
Miskiewiczowi, prepozytowi rorantystw wawelskich (do1682 roku) i kopicie wielu
utworw zachowanych w Archiwum Krakowskiej Kapituy Katedralnej. motetu e. Obecnie
kompozycj t naleaoby traktowa jako anonimow. Nastpc Miskiewicza na
stanowisku prepozyta rorantystw by Maciej ukaszewicz. Z jego motetowego dorobku
zachoway si tylko dwa utwory czterogosowe Vexilla regis prodeunt i Lustra sex qui
iam peregit. Spord innych kompozytorw motetw dziaajcych w Krakowie w drugiej
poowie XVII wieku mona jeszcze wymieni Czechowicza (nieznanego imienia), autora
zachowanych niekompletnie dwch czterogosowych opracowa Sub tuum praesidium.
Jednochrowe i polichralne motety na dworze krlewskim

Szczeglnie wysoko ceniono sobie w Rzeczypospolitej muzyk polichraln, wykonywan
jak mona sdzi z zachowanych relacji z epoki przede wszystkim z okazji szczeglnie
wanych uroczystoci pastwowych. Jak pokazuj opublikowane wyniki bada Zygmunta
M. Szweykowskiego (1997), jest bardzo prawdopodobne, e muzyka na kilka chrw znana
w Rzeczypospolitej ze sprowadzanych drukw, m.in. Andrei i Giovanniego Gabrielich, ale
i wielu innych twrcw woskich, bya te w Polsce komponowana jeszcze w XVI wieku.
Najwczeniej wydanym zachowanym (niekompletnie) utworem utrzymanym w tej technice
skomponowanym przez polskiego twrc jest dwuchrowy motet Andrzeja
Staniczewskiego Beata es Virgo Maria, opublikowany w Krakowie w 1604 roku w antologii
Vincentiusa Liliusa Melodiae sacrae. Na podstawie jedynie trzech najwyszych
zachowanych gosw mona stwierdzi, e kompozytor posuy si w nim kunsztown
polifoni ale ustpy imitacyjne w metrum parzystym zestawi, jak czsto spotykamy
w muzyce weneckiej, z ustpem homorytmicznym utrzymanym w metrum trjdzielnym.
Wprowadzi te kontrast barwy brzmienia pomidzy chrami, rnicujc ich rejestry
(wskazuj na to odmienne klucze, w jakich zapisane zostay odpowiadajce sobie gosy
w dwch chrach).
Wrd dziaajcych w Rzeczypospolitej Wochw autorem motetw by midzy innymi
Luca Marenzio. Jego dorobek w zakresie muzyki religijnej stanowi w ostatnich latach
przedmiot bada Noela ORegana (1995 i zwaszcza 1999) oraz Rolanda Jacksona (1985;
1999). Niestety wskazywanie, ktre z motetw Marenzia powstay podczas jego krtkiego
pobytu w Rzeczypospolitej, moe mie jedynie charakter hipotetyczny. Zdaniem Rolanda
Jacksona do tej grupy mogyby nalee motety polichralne, a wrd nich Te Deum
laudamus na trzy chry, utwr zachowany (niekompletnie) rkopimiennie
w sterreichische Nationalbibliothek w Wiedniu (Musiksammlung Ms. 16708),
niewykluczone, e tosamy z kompozycj, o ktrej wykonaniu w kolegiacie w. Jana
Chrzciciela w Warszawie we wrzeniu 1596 roku pisa wspominany ju Giovanni Paolo
Mucante, a take te motety, ktre znane s wycznie z rkopisw zachowanych
w kolekcjach pnocnoeuropejskich. Nawet w przypadku trzech motetw Marenzia
zamieszczonych w antologii Melodiae sacrae Liliusa nie ma pewnoci, czy powstay
podczas pobytu kompozytora na dworze Zygmunta III czy wczeniej. Z uwagi na
niekompletne zachowanie zbioru nie jest moliwe dokadne porwnanie wydanych w nim
motetw Jubilate Deo, Laudate Dominum i A solis ortus cardine z utworami o tych
samych tytuach opublikowanymi w innych wydawnictwach europejskich lub
znajdujcymi si w bibliotekach zagranicznych w rkopisach. Z pewnoci twrczo
motetowa podobnie jak mszalna Marenzia potencjalnie zwizana z okresem jego
dziaalnoci w Rzeczypospolitej wymaga dalszych studiw.
Spord kompozytorw woskich, ktrzy na dworze Zygmunta III zabawili nieco duej,
jako autora motetw, w tym motetw polichralnych utrzymanych w stylu weneckim,
wymieni naley Vincenzo Bertolusiego (zwizanego z polsk kapel krlewsk w latach
ok. 1595-1607). Podczas pobytu kompozytora w Rzeczypospolitej ukaza si w Wenecji,
w 1601 roku, zbir Sacrarum cantionum liber primus, zawierajcy 29 motetw na 6, 7, 8
i 10 gosw, dedykowany Zygmuntowi III Wazie (10 spord tych utworw przedrukowali
nastpnie w swoich antologiach Abraham Schadaeus i Erhard Bodenschatz). W zbiorze
Melodiae sacrae wydane zostay ponadto dwa inne jego motety (Recordare Virgo Mater na
5 gosw i Adiuva nos Deus na 7 gosw), zachowane dzi jak wszystkie pozostae utwory
z tej antologii niekompletnie. Na podstawie znanego obecnie dorobku tego woskiego
muzyka, analizowanego dogbnie w pracy Wojciecha Typrowicza (1987), mona
Bertolusiego oceni jako wietnie wyksztaconego kontrapunktyst, posugujcego si
pewnie technik imitacyjn (midzy innymi dwutematyczn) i kontrapunktem
swobodnym, tworzcego kompozycje pene rwnowagi wewntrznej (pomimo znacznego
zrnicowania rytmicznego linii melodycznych), a przy tym umiejcego trafnie uwypukli
nastrj opracowywanego tekstu (na przykad kontemplacyjnego Crux fidelis i radosnego
Laetare Hierusalem). Przestrzega on zazwyczaj zasad co do wprowadzania dysonansw,
unika kontrastw fakturalnych (przeciwstawienia faktury imitacyjnej i homorytmii s
w jego kompozycjach jednochrowych rzadkie i wystpuj na krtkich odcinkach, jak w 6gosowych O felix supernae, Sancta et immaculata czy Omnes gentes, zdecydowanie
czciej wprowadzane s natomiast w motetach polichralnych, na przykad Dum medium
silentium), rytmicznych i metrycznych (metrum trjdzielne stosowa Bertolusi rzadko, tak
w motetach jednochrowych na przykad w 6-gosowym Veni Sponsa Christi, w majcym
charakter refrenu Alleluia, jak i polichralnych). Kompozytor mia wyran predylekcj
do polichralnoci i stosowa j nie tylko w utworach na 8 i 10 gosw, ale i o mniejszej ich
liczbie, wydzielajc grupy gosw wyszych i niszych w motetach jednochrowych).
W kompozycjach polichralnych Bertolusi rnicowa chry pod wzgldem rejestrw, na co
wskazuj zrnicowane klucze w odpowiednich gosach obu chrw. W ten sposb
zwiksza te zakres wykorzystywanej skali dwikw. Wikszo jego utworw na wicej
ni jeden chr przeznaczona bya jak wykaza, analizujc relacje pomidzy najniszymi
gosami poszczeglnych chrw, Zygmunt M. Szweykowski (1997) do wykonania
przestrzennego (przez cori spezzati).

wiadectwem kultu, jakim otaczano w XVII wieku w. Stanisawa Biskupa, byy
opracowania powiconych mu tekstw, co ciekawe, dokonywane take przez dziaajcych
w Rzeczypospolitej Wochw. Muzyk Zygmunta III Antonio Patart jest autorem
zachowanego niekompletnie (w Melodiae sacrae Liliusa) 6-gosowego motetu do tekstu
antyfony Vir inclite Stanislae z przypisywanego Wincentemu z Kielc oficjum Dies adest
celebris, utrzymanego w pnorenesansowej konwencji, wedug przypuszcze Mirosawa
Perza (1978) podobnego do drugiego motetu tego twrcy znanego m.in. z tabulatury
pelpliskiej Quam dilecta tabernacula tua. 2a pars Et enim passer, a wic nawizujcego
do monachijskich wzorw polifonii Orlanda di Lasso. Autorami kompozycji powiconych
w. Stanisawowi byli rwnie: wieloletni kapelmistrz krlewski Asprilio Pacelli oraz
wywodzcy sie z osiadej w Rzeczpospolitej rodziny weneckiej Diomedes Cato. Ich
czterogosowe pieni z polskojzycznym tekstem Boga w witych jego chwalimy zostan
omwione w rozdziale powiconym pieniom religijnym.
Trzon twrczoci Pacellego, badanej m.in. przez Mateusza Gliskiego (1941), a ostatnio
przez Aleksandr Patalas (1998) i Barbar Przybyszewsk Jarmisk (2012), stanowiy
jednak motety. Mona przyj za pewne, e jadc do Polski (w 1602 roku) zabra ze sob
wydany zbir Motectorum et psalmorum qui octonis vocibus concinuntur liber primus
(Rzym 1597), ktrego jedyny obecnie kompletny egzemplarz przechowywany jest
w Krakowie, w Bibliotece Jagielloskiej. Niekompletnie zachoway si jego motety
Iniquos odio habui na 7 gosw i Beatus qui non abiit na 4 gosy, opublikowane w antologii
Melodiae sacrae Vincentiusa Liliusa z 1604 roku. Skomponowane podczas pobytu
w Rzeczypospolitej motety Pacellego na jeden chr i polichralne znalazy si w zbiorze
Sacrae cantiones, wydanym w Wenecji w 1608 roku, a wic w czasie, kiedy muzyk by
kapelmistrzem Zygmunta III Wazy. W sumie w zbiorze tym opublikowanych zostao 28
motetw: sze na 5 gosw a cappella, trzy na 6 i dwa na 7 gosw, a take pi na 8
gosw (wrd nich Te Deum laudamus, by moe bdce jednym z tych opracowa
hymnu, o ktrych tak czsto pisano w rnych relacjach z uroczystoci pastwowych
i kocielnych w czasach Wazw), jeden na 9 gosw, a take szereg utworw na 10 i 12
gosw, a wreszcie po jednej kompozycji na 16 gosw (Christus resurgens) i na 20 gosw
(Dum esset Rex). Niektre utwory polichralne zaopatrzone zostay w partie basso
continuo. Jest prawdopodobne, chocia nie zostao to wskazane w wydaniu, e
w wykonywaniu tych motetw, zwaszcza na dwa i wicej chrw, bray udzia take inne
instrumenty, tak jak w przygotowywanych przez Pacellego na wiksze wita utworach
polichralnych realizowanych jeszcze w latach 90. XVI wieku w rzymskiej Congregazione
della Santissima Trinit dei Pellegrini (wokalistom towarzyszyy wwczas kornety,
puzony, lutnie i skrzypce dublujce gosy wokalne). Z utworw motetowych Pacellego

znanych jedynie z przekazw rkopimiennych uwag zwraca Vulnerasti cor meum a 8,
utwr nalecy do zbiorw Biblioteki Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk oraz wspominane
ju opracowanie Rorate caeli z muzykaliw wawelskich rorantystw. Ponadto w kilku
bibliotekach europejskich przechowywane s odpisy motetw tego twrcy znanych
z drukw (m.in. liczne kompozycje kapelmistrza Zygmunta III Wazy znalazy si
w tabulaturze pelpliskiej, a take w tabulaturach i ksigach chrowych z tzw. kolekcji
Emila Bohna, bdcej do II wojny wiatowej w zbiorach Stadtbibliothek we Wrocawiu,
a obecnie znajdujcej si w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie).
Pacelli posugiwa si rodkami kontrapunktycznymi zgodnie z zasadami
wypracowanymi w XVI wieku. Jego motety jednochrowe mona w wikszoci zaliczy do
fugowanych (to znaczy takich, w ktrych obok dominujcej techniki imitacyjnej wystpuj
odcinki zrealizowane w kontrapunkcie nota contra notam), wyjtkowo przeimitowanych.
Zastosowanie cantus firmus w motetach z Sacrae cantiones ogranicza si do
przedstawienia w pierwszej frazie urytmizowanego cytatu z melodii choraowej o tym
samym incipicie co motety, np. Veni sponsa Christi, Ave Maria (w Ecce sacerdos magnus
Pacelli wprowadzi dodatkowy gos wykonujcy wycznie melodi chorau w duszych
wartociach). Ponadto Te Deum opracowa kompozytor od drugiego zdania, pierwsze
pozostawiajc w wersji choraowej (praktyka alternatim). W motetach na dwa i wicej
chrw posugiwa si Pacelli technik polichraln w stylu rzymskim. Charakteryzuje go
cilejsze w porwnaniu z polichral-noci weneck przestrzeganie regu, zarwno
kontrapunktycznych, jak i tworzonych w odniesieniu do budowania utworw na cori
spezzati (chodzi zwaszcza o relacje pomidzy basami poszczeglnych chrw, ktre
pozostaj w stosunku do siebie w interwale prymy lub oktawy, z czego mona wnosi, e
utwory te byy przeznaczone do wykona przestrzennych), a take niernicowanie
chrw pod wzgldem barwy (poszczeglne chry notowane s na og w kluczach
naturalnych).
W czasach kapelmistrzostwa Pacellego na dworze Zygmunta III aktywny by
pochodzcy z Lodi Giulio Osculati, autor m.in. dedykowanego polskiemu krlowi zbioru
Liber primus motectorum (Wenecja 1609, druk zachowany niekompletnie), zawierajcego
27 utworw na 5-12 gosw, utrzymanych w tradycyjnym stylu motetowym lub technice
polichralnej znanej z repertuaru szesnastowiecznego. Nowatorska z uwagi na udzia
czynnika koncertujcego jest kolejna edycja utworw Osculatiego, jaka ukazaa si
niedugo po opuszczeniu przez muzyka Rzeczypospolitej Sacra omnium solemnitatum
vespertina psalmodia (Wenecja 1614), o ktrej wicej w podrozdziale powiconym
koncertom kocielnym.
Take w przypadku Giovanniego Francesca Anerio moemy przyj za pewnik, e

udajc si do Polski zabra ze sob przynajmniej cz spord swoich opublikowanych
zbiorw utworw. Szczeglnie przydatne mogy by na warszawskim dworze jego
polichralne motety gwnie na 8 gosw wydane jako Litaniae Deiparae Virginis
(Rzym 1611). W drugiej edycji tego zbioru (dokonanej w 1626 roku, kiedy Anerio
przebywa w Rzeczypospolitej) mogy zosta uwzgldnione utwory wwczas
przekomponowane lub dokomponowane (na przykad jako ostatni pozycj wydrukowano
O gloriosa Domina a 6).
Motety komponowa take Marco Scacchi. Krytykujc opublikowane w 1640 roku
psalmy gdaskiego organisty Paula Sieferta, napisane w konserwatywnym stylu, z cantus
firmi w tenorze, wykorzystujcymi melodie Goudimela (na temat sporu tych dwch
muzykw zob. cz druga, rozdz. III/l), w swoim traktacie Cribrum musicum jako
przykad kompozycji w stile antico zamieci m.in. oparte na cantus firmus, a
wykorzystujce rwnoczenie technik wariacyjn, opracowanie Salve Regina na pi
gosw a cappella. Motetem jest rwnie piciogosowy utwr (2 soprany, alt, bas i tenor)
z basso seguente Da Pater extremae cum vitae advenerit hora, z Cantilena quinque vocibus
et lacrimae sepulchrales ad rumulum Johannis Stobaei, wydanej w Wenecji w 1647 roku
(obecnie znany z odpisu sporzdzonego przed wojn dla Adolfa Chybiskiego na podstawie
rda istniejcego do II wojny wiatowej w Krlewcu, a take z rkopisu z epoki
pochodzcego z kocioa w. Maurycego w Kromieryu, ktry przechowuje Zmeck
Knihovna w tym morawskim miecie). Kompozycja charakteryzuje si brakiem
kontrastw fakturalnych, pynnym przebiegiem zazbiajcych si kolejnych imitacyjnych
przeprowadze. Wybr techniki i spokojnej melodyki podyktowany zosta tekstem
sownym mwicym o mierci (w 1646 roku) Johannesa Stobaeusa, kapelmistrza na
dworze elektorskim w Krlewcu, z ktrym Scacchi utrzymywa osobiste kontakty. Warto
zwrci uwag, e pomimo ewidentnych bliskich zwizkw utworu z szesnastowieczn
polifoni a cappella, kompozycja w istocie, z uwagi na sposb interpretacji tekstu
i wydobywania tkwicych w nim afektw, powinna by czona nie z prima, ale seconda
pratica (Patalas 2010). Poza Salve Regina, inne motety Scacchiego opublikowane
w Cribrum musicum, tak jak pozostae analizowane przez Aleksandr Patalas (1998,
2010), to kompozycje z towarzyszeniem organowym Hodie apparuerunt i Bone Jesu na
pi gosw (w pierwszym przypadku 2 soprany, alt, tenor i bas, a w drugim 2 soprany, 2
tenory i bas) i basso continuo oraz O Domine Iesu Christe na sopran, alt, tenor, bas i b.c,
wykazujce jednak pewne elementy stile concertato. Szczeglnie przejmujcy pod
wzgldem wyrazowym jest ostatni z wymienionych utworw. Tak jak Da Pater extremae,
take O Domine Iesu Christe czy archaizujc faktur ze rodkami retoryki muzycznej
i harmoniczno-tonaln interpretacj tekstu sownego mieszczc si w stile nuovo. Na

temat tych i innych utworw wydanych w Cribrum musicum zob. te cz druga, I/lc.
By moe na dworze krlewskim w czasach panowania Wadysawa IV powstay take
motety z basso continuo Marcina Mielczewskiego. Z uwagi na zastosowane rodki
kompozytorskie do tego gatunku mona by zaliczy jednochrowe opracowanie psalmu
Confitemini Domino (na sopran, alt, 2 tenory, bas i b.c), dwuchrowe Beata Dei Genitrix i
Benedictus sit Deus (oba utwory na taki sam skad dwa chry: sopran, alt, tenor i bas
oraz b.c.) i trzychrowe Iubilate Deo (trzy czterogosowe chry o takiej samej dyspozycji
gosw i b.c).
Offertoria et Communiones totius anni Mikoaja Zieleskiego oraz

inne motety z elementami stile concertato
Zachowane rda wskazuj, e dualizm stylistyczny by charakterystyczny dla
religijnej muzyki powstajcej w Rzeczypospolitej od okoo trzeciej dekady XVII wieku i po
pierwsze lata nastpnego stulecia. Rezultatem wiadomego wyboru stylu w zalenoci od
gatunku kompozycji i jej przeznaczenia s znane dzi motety (take msze) w stile antico,
komponowane obok koncertw kocielnych rnych typw (i mszy koncertujcych) w stile
nuovo, Giovanniego Francesco Aneria, Marco Scacchiego, Franciszka Liliusa, Marcina
Mielczewskiego, Bartomieja Pkiela i Jacka Ryckiego, a w wieku XVIII Grzegorza
Gerwazego Gorczyckiego. We wczeniejszym okresie mamy do czynienia z twrczoci
tkwic zasadniczo (w warstwie technicznej) w stile antico, z tym jednak, e w niektrych
utworach kompozytorzy wprowadzali rodki w XVI wieku nieznane lub jeszcze mao
popularne, ktre okazay si istotne dla wyksztacenia nowej praktyki, nowej techniki
i nowych gatunkw (na gruncie muzyki religijnej w szczeglnoci koncertu kocielnego,
mszy koncertujcej, dialogu i oratorium). Uwaa si, e najbardziej istotne znaczenie
w tym procesie miao wprowadzanie w utworach polifonicznych staego towarzyszenia
instrumentu basowego jako fundamentu kompozycji, a wic basso continuo (w
pocztkowym okresie wystpujcego w formie basso seguente lub partitura pro organo),
posugiwanie si technik polichraln oraz tworzenie pseudomonodii. Jakkolwiek
wane dla wyksztacenia si techniki koncertujcej rodki te nie niweczyy zasady
komponowania muzyki polifonicznej horyzontalnego koncypowania rwnoprawnych
gosw. Wraenie zacztkw opozycyjnoci gosw stanowio wynik zastosowanej praktyki
wykonawczej (zwaszcza wprowadzania dyminucji w gosach wokalnych
w pseudomonodiach oraz instrumentalnego wzmocnienia wokalnego basu i stopniowego
zwikszania roli instrumentw w wykonaniach). Utwory z tego przejciowego okresu
znajdoway si oczywicie w repertuarze polskiej kapeli krlewskiej schyku XVI i w

pierwszych dwch dekadach XVII wieku. Lepiej jednak zachodzce procesy ukazuj
zachowane kompozycje niezwizane bezporednio z patronatem krlewskim.
Najpniej w 1602 roku powsta pierwszy znany utwr polskiego twrcy zaopatrzony
w organowy gos basowy bdcy wstpn, niecyfrowan form basso continuo (basso
seguente, basowy gos instrumentalny zbudowany z aktualnie najniszych dwikw
utworu). Byo to Invitatorium in festo Nativitatis na 5 gosw wokalnych i bassus organi
Jana Branta (zmarego w maju 1602 roku), zachowany niekompletnie utwr napisany
najpewniej po powrocie tego jezuickiego teologa i kompozytora z Woch w 1601 roku.
Kompozycja oparta jest na ozdobnym kontrapunkcie i stylistycznie mieci si wrd
innych utworw utrzymanych w stile antico, w grupie motetw (podobnie jak wydane
w pierwszej dekadzie XVII wieku utwory z basso seguente wspomnianych muzykw
krlewskich Giulia Osculatiego i Asprilia Pacellego).
W dokonanym w 1611 roku w Wenecji, dziki patronatowi prymasa Polski, arcybiskupa
gnienieskiego Wojciecha Baranowskiego, wydaniu dwch zbiorw utworw Mikoaja
Zieleskiego Offertoria totius anni i Communiones totius anni zamieszczona zostaa
partitura pro organo, czyli towarzyszca gosom wokalnym partia organowa zawierajca
ca polifoniczn konstrukcj kompozycji. Pierwszy znany, niestety zachowany
niekompletnie, utwr polskiego twrcy z cyfrowanym basso continuo stanowi
Completorium Romanum na 5 gosw wokalnych (brak sopranu I i basu) oraz b.c.
Wojciecha Dembockiego (Dbockiego), wydane w Wenecji w 1618 roku.
Z uwagi na wielko zbioru i jego wysok warto artystyczn szczeglne znaczenie
w procesie wyksztacania nowych rodkw musiao mie dzieo Mikoaja Zieleskiego
(muzyk by zwizany z arcybiskupem Wojciechem Baranowskim, rezydujcym przede
wszystkim w lecym o 80 km od Warszawy owiczu, ale czsto bywajcym na dworze
krlewskim, gdzie utwory jego organisty mogy by znane take przed ich
opublikowaniem). Dziki edycji, ktrej poszczeglne ksigi niestety nie w peni
kompletne zachoway si w czci w Bibliotece Uniwersytetu Wrocawskiego, w czci
za w Bibliotece Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie (pojedyncze
kompozycje byy wielokrotnie wydawane, a nowej, krytycznej edycji caoci dziea dokona
Wadysaw Malinowski), twrczo Zieleskiego jest obecnie najwiksz pod wzgldem
liczby utworw zachowan spucizn polskiego kompozytora dziaajcego w XVII wieku.
Offertoria napisane s w technice polichralnej, pod wyranym wpywem stylu
weneckiego, by moe wrcz sztuki muzycznej Giovanniego Gabrielego (jego utwory byy
w Rzeczypospolitej znane niektre z nich zostay wrcz ofiarowane przez samego mistrza
Zygmuntowi III, na ktrego dworze dziaali te uczniowie Gabrielego, m.in. krlewski
organista, a w pniejszych latach kapelmistrz cesarza Ferdynanda II, Giovanni

Valentini).
Wikszo z 56 zawartych w zbiorze kompozycji przeznaczona jest na siedem lub osiem

gosw ujtych w dwa chry, najczciej o rnych rejestrach gosw (notowanych
w rnych zestawach kluczy), przy czym kademu towarzysz organy, na ktrych
realizowany jest materia zawarty w partitura pro organo. Jedynie Magnificat jest
utworem trzychrowym (12-gosowym), wykonywanym przy wspudziale trojga organw.
Zalki techniki koncertujcej widoczne s przede wszystkim w kontrastach obsady
(najmniejsz jednostk jest jednak chr, odcinki solowe lub maogosowe nie s
wprowadzane), faktury (imitacyjna homorytmiczna) i metrum (parzyste trjdzielne).
Koloryt lokalny osign Zieleski opracowujc polichralnie teksty powicone polskim
witym w. Wojciechowi Per merita sancti Adalberti (Motetto de S. Alberto) i w.

Stanisawowi Ortus de Polonia Stanislaus (Motetto de S. Stanislao).
Utwory ze zbioru Communiones totius anni s przykadami twrczoci okresu

przejciowego, w ktrym kompozytorzy najwyraniej przejli si ju postulatami
teoretykw skaniajcych do stara o wiksz zrozumiao realizowanego muzycznie
tekstu sownego oraz odpowiednie muzyczne wzmacnianie zawartych w nich afektw.
Pomijajc trzy instrumentalne fantazje w zbiorze znalazy si 54 kompozycje na 1-6
gosw wokalnych z towarzyszeniem polifonicznej partii organowej (partitura pro organo),
pod wzgldem technicznym nie odbiegajcych w istocie od motetw w stile antico.
Stwierdzenie to odnosi si tak do utworw na jeden, jak dwa lub trzy gosy wokalne z
partitura pro organo (w niektrych wypadkach poszczeglne gosy partytury wykonywane
maj by zgodnie ze wskazwkami zawartymi w edycji z 1611 roku przez konkretne

instrumenty melodyczne). Stanowi one bowiem (uwzgldniajc gosy realizowane
wokalnie i zanotowane w partitura pro organo) wielogosowe struktury zbudowane
z rwnoprawnie traktowanych, horyzontalnie koncypowanych gosw, prowadzonych
zgodnie z zasadami szesnastowiecznego kontrapunktu, z tym tylko, e niektre z nich (w
skrajnych wypadkach jeden) wykonywane s wokalnie, a pozostae instrumentalnie.
Kompozycje takie, zblione do utworw maogosowych zamieszczonych w zbiorze Cento
concerti ecclesiastici Lodovica Grossi da Viadana (Wenecja 1602), okrelane s przez
muzykologw jako pseudomonodie. Jakkolwiek Zieleski musia si orientowa
w nowszych tendencjach w teorii i praktyce woskiej schyku XVI wieku (za jeden
z przejaww jego wiadomoci mona uzna fakt, e w wydaniu zbioru, w ksidze
partitura pro organo, wielokrotnie uyty zosta w odniesieniu do poszczeglnych
kompozycji termin concerto), jest bardzo prawdopodobne, e jak przypuszcza Zygmunt
M. Szweykowski (1997) powstanie jego pseudomonodii naley wiza rwnie
z praktycznymi potrzebami sabiej uposaonych orodkw, w ktrych nie byo
wystarczajcej liczby piewakw do wykona utworw wielogosowych. Problem ten
mona byo rozwiza powierzajc cz partii dostpnym wokalistom, a reszt organicie.
Potwierdzeniem domniemania, e kompozytor przeznacza swoje kompozycje take dla
niezbyt wysoko wyksztaconych wykonawcw byoby m.in. wypisanie w niemal wszystkich
wydanych komuniach dyminucji (notabene wokalnie bardzo niewygodnych, wyranie
pokazujcych, e ukada je organista, a nie piewak), ktre dobrze wyksztaceni wokalici
zazwyczaj improwizowali, oraz zamieszczenie w druku instrukcji, aby w przypadku, gdy
zaproponowane w wydaniu dyminucje przekraczaj moliwoci wykonawcw, realizowali
oni w oparciu o partitura pro organo prostsze warianty (niekiedy take zalecane jest
wykonywanie poszczeglnych gosw z partitura pro organo na instrumentach
melodycznych skrzypcach, kornetach, puzonach; por. przyk. 29, 30).
Wrd komunii Zieleskiego 15 utworw to wanie pseudomonodie 5 na sopran
(Confundantur superbi, Gustate et videte, Principes persecuti sunt, Responsum accepit i
Video caelos) oraz 10 na bas solo (Amen dico vobis, Exiit sermo inter fratres, In
splendoribus sanctorum, Illumina faciem tuam, Introibo ad altare Dei, Mirabantur omnes,
Qui manducat meam carnem, Semel iuravi in sancto meo, Si consurrexistis, Venite post
me), z tym e z uwagi na wskazany zastosowanymi w edycji kluczami rejestr w dwch
przypadkach solist winien by w rzeczywistoci tenor, w dwch innych za baryton. We
wszystkich kompozycjach gos wokalny jest ostatnim wprowadzanym na pocztku utworu.
Poprzedzaj go gosy wykonywane na organach lub przez inne instrumenty. Ta typowa dla
pseudomonodii Zieleskiego procedura nie ma w adnym przypadku znaczenia
instrumentalnej symphonii, jakie wystpoway w XVII wieku w koncertach kocielnych.
Obok motetw z solowym gosem wokalnym w wydaniu Communiones totius anni

znalazo si take: 7 biciniw kompozycji realizowanych przez duet wokalny sopranu
i basu (take z partitura pro organo) oraz 3 tricinia utwory na trzy gosy (2 soprany
i bas), 9 na cztery gosy (sopran, alt, tenor, bas), wrd ktrych jest szczeglnie
przejmujce, bazujce na harmonicznej interpretacji sw opracowanie Vox in Rama, 14
na pi gosw (m.in. In monte Oliveti oraz nawizujce do polskich tradycji O gloriosa

Domina i Ego sum pastor bonus utwr powicony w. Stanisawowi) i 6 na sze gosw.
W zblionym czasie do pseudomonodii Zieleskiego powstaway take

w Rzeczypospolitej kompozycje pisane na dwa lub trzy gosy okrelane jako bicinia
i tricinia innych twrcw. Kilkanacie takich utworw woskiego muzyka Giovanniego
Battisty Coccioli, zwizanego, prawdopodobnie na przeomie XVI i XVII wieku, z dworem
wielkiego kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy, zapisanych zostao w tabulaturze
pelpliskiej (niektre utwory znalazy si w oliwskiej tabulaturze organowej, a dwa
utwory trzygosowe, wykazujce cechy motetu, ale zawierajce zacztki techniki
koncertujcej, opublikowane zostay te w siedemnastowiecznych antologiach: Ave mundi
spes Maria RISM 161513 i O quam metuendus RISM 16271, w obu przypadkach z b.c).
Jakkolwiek kompozycje te maj istotne znaczenie w procesie wyksztacania si gatunku
maogosowego koncertu kocielnego, wydaje si, e wicej czy je z motetami, cho
zwaszcza w przypadku utworw znanych z drukowanych antologii jednoznaczne
przyporzdkowanie gatunkowe jest bardzo trudne (na temat Ave mundi spes Maria take
w podrozdziale l/c: Koncerty kocielne).
Terminem motet mona si te posugiwa w odniesieniu do kompozycji na 4 i 8 gosw
Giovanniego Battysty Coccioli znanych z zapisw w tabulaturze pelpliskiej
transkrypcje 33 aktualnie znanych i zachowanych kompletnie utworw Coccioli o rnych
obsadach, a take 25 dekompletw, wydaa Irena Biekowska (2004). W pracy doktorskiej
tej autorki (Biekowska 1999) dorobek Coccioli analizowany jest z perspektywy koncertu
kocielnego. Wielka szkoda, i odnaleziony niedawno zbir utworw tego kompozytora
(Concentus harmonici ecclesiastici, Antwerpia 1625), zawierajcy kompozycje na 2-5
gosw wokalnych z b.c., dotrwa do naszych czasw tylko w postaci jednej ksigi gosowej.
Mona jednak przypuszcza, e w wydanych w nim kompozycjach Cocciola posuy si
chocia na niewielk skal rodkami techniki koncertujcej.
Wrd twrcw motetw z elementami stile concertato naleaoby te wymieni
muzykw dziaajcych w pierwszych dekadach XVII wieku w Gdasku (szerzej, w Prusach
Krlewskich). Chodzioby przede wszystkim o Gregora Schnitzkiusa, autora m.in.
triciniw wydanych w Sacri moduli, omnes ternarium in se continentes, cz. I-III (dwie
pierwsze czci wydane w Gdasku 1612, 1618, trzecia w Rostocku 1625) i odpisanych
w tabulaturze pelpliskiej, podobnych stylistycznie do kompozycji o tej obsadzie Coccioli,
a take niekompletnie zachowanych utworw polichralnych (w tym 12-gosowego
opracowania prozy Victimae Paschali laudes) wydanych w jego Sacrarum cantionum
(Gdask 1607) oraz o kompozycje na 6-12 gosw z akompaniamentem organowym
Andreasa Hakenbergera, wydane w dedykowanym biskupowi Wawrzycowi Gembickiemu
Sacri modulorum concentus (Szczecin 1615) 21 utworw i w opatrzonej dedykacj dla
Zygmunta III Wazy Harmonia sacra (Frankfurt nad Odr 1617) 41 utworw (na ten
temat m.in. Sparger 1981 i Popinigis 1997). Kompozycje z opublikowanych zbiorw
Hakenbergera, tkwice jednak silnie w tradycji szesnastowiecznej (w szczeglnoci
z uwagi na operowanie caymi chrami jako najmniejszymi jednostkami kompozycji)
znane s take z licznych odpisw w antologiach sporzdzanych w Prusach Krlewskich
(m.in. bardzo licznie w tabulaturze pelpliskiej i w wikszej z organowych tabulatur
oliwskich) oraz na lsku (w rkopisach nalecych do kolekcji Emila Bohna).
W przypadku kompozycji znanych ze sporzdzonych w pierwszych dekadach XVII wieku
w formie partytur w zapisanych klawiszow notacj tabulaturow, jeeli nie dysponujemy
innymi przekazami, zawierajcymi partie organowe tych utworw, udziau w oryginalnej
wersji czynnika instrumentalnego moemy si nawet nie domyla. Intawolowane
kompozycje zakwalifikujemy za jako motety. Uwaga ta dotyczy na przykad Veni
Redemptor gentium, Resonet in laudibus i Deus in adiutorium meum dziaajcego
w Gdasku i Elblgu Piotra Drusiskiego (Piotra z Druna), okrelanego rdowo jako
Petrus de Drusina, ktre znane s wycznie z zapisw w wikszej oliwskiej tabulaturze
klawiszowej (anonimowy zapis Deus in adiutorium zawiera rwnie tabulatura
klawiszowa Johanna Fischera). Aktualna jest take w przypadku jedynej zachowanej
kompozycji wokalnej Andrzeja Rohaczewskiego, organisty Albrychta Stanisawa
Radziwia, dziewiciogosowego motetu Crucifixus Surrexit zanotowanego w tabulaturze
pelpliskiej. Konstrukcja formalna i zasb rodkw tonalno-harmonicznych pozostaje
w [nim] jak pisa Adam Sutkowski (1960, 71, 74) w obrbie konwencji pnego
renesansu. Jedynie sposb traktowania rodkw oraz stosunek do tekstu zdradza
zarysowanie si ju nowej tendencji. Uwidacznia si to w ksztatowaniu linii melodycznej

w oparciu o waciwoci wyrazowe tekstu, ktrego tre wykazuje wyrany wpyw na
charakter kompozycji.
Interesujce wiadectwo recepcji polichralnych motetw w eskim rodowisku
zakonnym stanowi znajdujce si w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu ksiki
gosowe (rkp L 1643) pochodzce z klasztoru panien benedyktynek, wedug Magdaleny
Walter-Mazur (2011) zapewne w Jarosawiu, sporzdzone tam w I poowie XVII wieku
(by moe w pierwszym trzydziestoleciu). W zbiorze obejmujcym w sumie 112 utworw
zapisano kompletnie 46 kompozycji, w tym 41 omiogosowych, przeznaczonych na dwa
chry (kilkadziesit dalszych utworw polichralnych zachowao si niekompletnie).
Wszystkie kompozycje zanotowane zostay anonimowo, przy czym jest prawdopodobne, e
autorami niektrych z nich (np. Magnificatw wykorzystujcych pieniowy materia
prekompozycyjny) byli twrcy miejscowi. Ze wzgldu na zastosowane klucze mona
twierdzi, e rkopis przygotowano specjalnie do uytku przez kobiety. Zapewne zawarte
w nim kompozycje na cori spezzati, z elementami koncertowania, wykonyway
benedyktynki w jarosawskim klasztorze.
Literatura
I. Biekowska, Muzyka Giovanniego Battisty Coccioli, 1999.
I. Biekowska, Uksztatowania drobnoodcinkowe w maogosowych kompozycjach
religijnych Giovanniego Battisty Coccioli, 2003.
I. Biekowska, Wstp w: Giovanni Battista Cocciola, Dziea zebrane, 2004.
A. Chybiski, Jacek Rycki, polski kompozytor religijny z XVII wieku, jako twrca
hymnw i motetw, 1910.
A. Chybiski, Daniel Fierszewicz. Przyczynek do dziejw muzyki krakowskiej w 2 poowie
XVII w., 1925.
A. Chybiski, Nowe materiay do dziejw krlewskiej kapeli rorantystw w kaplicy
Zygmuntowskiej na Wawelu, 19252.
A. Chybiski, Walentyn Gawara Gutek. (Do historii muzyki polskiej w XVI i XVII
stuleciu.), 1927.
A. Chybiski, Martinus Paligonius. (Przyczynek do historii muzyki polskiej w XVIXVII w.), 1928.
M. Cymbalista, Sacrarum cantionum... Annibale Orgasa, 1999.
T. Czepiel, Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543-1600, 1996.
Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory wokalno-instrumentalne, 1994.
M. Gliski, Asprilio Pacelli, 1941.
1969, 1972, 1983.
R. Jackson, Marenzios Polish Sojourn and his Polychoral Motetes, 1985.
T. Jasiski, De Conceptione BVM Franciszka Liliusa. Do problemw notacji i rytmiki
wielogosowoci XVII wieku, 1987.
T. Jasiski, Prba eksplikacji imponderabiliw techniki kompozytorskiej na przykadzie
polifonii sakralnej kompozytorw polskich drugiej polowy XVI wieku, 1990.
T. Jasiski, Polifonia a cappella mistrzw polskiego baroku, 1995.
T. Jasiski, Christus iam surrexit. Rekonstrukcja zdekompletowanej kontrafaktury
Franciszka Liliusa, 2000.
T. Jasiski, Anonimowy dodatek Domina nostra do motetu Sub tuum praesidium
Bartomieja Pkiela kompilacja i kontrafaktura. Z osobliwoci staropolskich praktyk
kompozytorskich, 2001.
T. Jasiski, B. Przybyszewska-Jarmiska, Wstp w: Marcin Mielczewski, Gaude Dei
Genitrix, 1999.
M. Konik, Melodyka Litanii Damiana Stachowicza w wietle analizy metod Ruweta,

2006.
W. Malinowski, Polifonia Mikoaja Zieleskiego, 1981.
K. Mrowiec, Twrczo muzyczna o. Aleksandra Wadysawa Leszczyskiego kompozytora
jasnogrskiego z XVII wieku (na przykadzie Mandatum novum), 1981.
N. ORegan, The performance of Roman sacred polychoral music in the late sixteenth and
early seventeenth centuries: evidence from archives, 1995.
N. ORegan, Marenzios sacred music: the Roman context, 1999.
M. Pamua, Wstp w: Bernardino Terzago (I po. XVII w.), Utwory na zespl wokalny,
1976.
Scacchi, 1998.
A. Patalas, A. Patalas, W kociele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi. ycie, muzyka,
teoria, 2010.
M. Perz, Staropolskie opracowania polifoniczne tekstw zwizanych z kultem w.
Stanisawa Biskupa, 1978.
D. Popinigis, Die mehrchrige Musik in Gdask um die Wende 16/17 Jahrhunderts, 1994.
Rpertoire International des Sources Musicales: Rcuils imprims XVIe-XVIIe sicles. 1.
A. D. Sparger, The sacred Music of Andrzej Hakenberger, 1981.
Musicalia vetera, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 4, 1974.
M. Szczepaska, O dwunastogosowem Magnificat Mikoaja Zieleskiego z r. 1611. (Do

historji stylu weneckiego w Polsce), 1935.
A. Szweykowska, Dwie kompozycje okolicznociowe. Annibale Orgas, Virgilio Mazzocchi,
1992.
Z. M. Szweykowski, Cz druga Muzyka, w: A. i Z. M. Szweykowscy, Wosi w kapeli
W. Typrowicz, Sztuka kontrapunktu w utworach Vincenzo Bertolusiego prba analizy,
1987.
M. Walter-Mazur, Utwory polichralne na gosy eskie z pierwszej poowy XVII wieku ze
zbiorw Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu, 2011.
A. Wardcka, Rkopis BUAM Ch. 189 twrczo a cappella Andrzeja Paszkiewicza,
Jana Krenera i Jana Radomskiego, 1974.
E. Zwoliska, Twrczo kompozytorw woskich z I poowy XVII wieku dla kapeli
rorantystw wawelskich, 1974.
E. Zwoliska, Musica figurata w jagielloskim mauzoleum. Kilka uwag o polifonii
rorantystw wawelskich w XVI wieku, 1985.
E. Zwoliska, Zwischen Tradition und Novitt: Konzept und Repertoire der kniglichen
Rorantistenkapelle an der Kathedrale zu Krakw, 1987.
c) Koncerty kocielne, cykle Completorium i Vesperae

Koncert kocielny lub koncert religijny (w. concerto ecclesiastico, concerto sacro; niem.
geistliche Konzert) by w XVII stuleciu jednym z najpopularniejszych, a moe
najpopularniejszym gatunkiem wokalno-instrumentalnej muzyki religijnej, zarwno
w krajach katolickich, jak i protestanckich, a odegra rwnie znaczn rol
w wyksztacaniu si prawosawnych tzw. partesnych koncertw. Podstaw literack
utworw nalecych do tego gatunku stanowi teksty o tematyce religijnej, majce funkcj
liturgiczn lub paraliturgiczn, zaczerpnite z antyfonarza, graduau lub z Biblii
(szczeglnie czsto realizowano w koncertach psalmy, ktre te, zgodnie z funkcj
liturgiczn, czono w cykle: wraz z kantykiem Nunc dimittis w cykl Completorium lub
wraz z kantykiem Magnificat w Vesperae), ewentualnie bdce parafraz biblijn.
W koncertach kocielnych realizowano te nieliturgiczne, swobodnie koncypowane, na og

anonimowe utwory poetyckie, nierzadko o charakterze pietystycznym. Zasadnicz cech
kompozycji nalecych do tego gatunku jest zastosowanie rodkw techniki koncertujcej,
w utworach pochodzcych z pierwszej poowy XVII wieku generalnie w ramach
jednoczciowej formy drobnoczstkowej, ktra w cigu stulecia wykazywaa tendencj do
stopniowego powikszania wewntrznych odcinkw i tworzenia struktury kilkuczciowej
(zblionej architektonicznie do kantaty). Do podstawowych rodkw kompozytorskich
wykorzystywanych w koncertach naley zaliczy wprowadzanie kontrastw obsady (solo
tutti zespoy maoobsadowe odcinki czysto instrumentalne), melodyki (sylabiczna
melizmatyczna; recytatywna liryczna), rytmiki i metrum, tempa, faktury
(homorytmicznej imitacyjnej lub opartej na korespondencji motywicznej). Istotne jest
odejcie od polifonicznego koncypowania kompozycji i stworzenie opozycji gosw
melodycznych, z jednej strony, a stanowicego harmoniczn podstaw basu
instrumentalnego, z drugiej. Obsad wykonawcz koncertw tworz wokalici oraz zawsze
instrumentalici realizujcy basso continuo, a w czci repertuaru take grajcy
niezalene od b.c. partie na instrumentach melodycznych. Z uwagi na wielko zespou
wokalnego wyrnia si koncerty polichralne (na dwa lub wicej chrw), na jeden chr
(zwykle 4-6, rzadziej wicej gosw), przy czym chry mogy mie obsad pojedyncz,
czasem zwielokrotnian wokalnie lub/i instrumentalnie w odcinkach tutti, oraz solowe
i na kilka gosw (2-3 gosy).
W zachowanym repertuarze powstaych w XVII wieku utworw wokalnoinstrumentalnych twrcw polskich lub dziaajcych w Rzeczypospolitej koncerty
kocielne (w rdach okrelane te czsto jako motety lub motety koncertujce)
zdecydowanie dominuj. Nie zawsze jednak, zwaszcza jeeli chodzi o kompozycje
powstae w pierwszych dekadach stulecia, atwe jest przeprowadzenie podziau repertuaru
na koncerty i motety. Trudno ta nie dotyczy zreszt jedynie kompozycji tworzonych
w Rzeczypospolitej, ale ma charakter uniwersalny. W tym bowiem czasie nastpoway
stopniowe zmiany w technice kompozytorskiej stosowanej w tych motetach, ktrych
twrcy chcieli kierowa si zasadami stile moderno lub nawet niewiadomie ulegali
wpywom nowej praktyki. Ograniczanie liczby gosw wokalnych i wprowadzanie
towarzyszenia instrumentalnego (w postaci partitura pro organo lub basso continuo
w pierwotnej formie basso seguente, czyli zbudowanego z najniszych aktualnie dwikw
kompozycji), a w kompozycjach polichralnych wymaganie (lub zalecenie) stosowania
instrumentw dublujcych gosy wokalne lub realizujacych niektre z nich nie oznaczao
jednak jeszcze zmiany w sposobie koncypowania utworw. Nawet jeli kompozytorzy (lub
wydawcy) posugiwali si w tytuach zbiorw, w ktrych wydawano tego typu kompozycje,
okreleniami concerto czy motetto in concerto, to w istocie utwory te, tworzone

z przestrzeganiem zasad obowizujcych w klasycznym kontrapunkcie, utrzymane
w fakturze imitacyjnej, miay na og charakter motetw. Rozstrzyganie, ktre motety
z basso continuo znane z repertuaru tworzonego w pierwszych dwch dekadach
XVII wieku byy wokalno-instrumentalnymi koncertami kocielnymi, a ktre naleaoby
okrela terminem motet, w wielu przypadkach nie jest moliwe lub nie moe by
jednoznaczne. W pniejszym okresie, kiedy wiadomo odmiennoci prima pratica (stile
antico) i seconda pratica (stile moderno) wrd kompozytorw bya wiksza (cho nie przez
wszystkich istnienie dualizmu stylistycznego byo zrozumiane, akceptowane i stosowane
w praktyce) przeprowadzenie takiego rozrnienia, w kadym razie w odniesieniu do
kompozycji powstaych w Rzeczypospolitej, nawet pisanych na dokadnie taki sam skad
wokalno-instrumentalny, jest na og moliwe. Trzeba jednak doda, e mamy tu do
czynienia z klasyfikacj dokonywan ex post, jako e terminy motet i koncert
w odniesieniu do religijnych utworw wokalno-instrumentalnych byy take w poowie
XVII stulecia i pniej uywane wymiennie, a wiadectwem panujcego wwczas
przekonania o niejednorodnoci stylistycznej koncertw kocielnych jest rwnie
klasyfikacja Marco Scacchiego.
Dla wyksztacenia si koncertu jako gatunku podstawowe znaczenie miao powstanie
basso continuo i monodii akompaniowanej wraz z wczeniej ju stosowan kompozytorsk
i wykonawcz praktyk polichraln, a zwaszcza z podstawow w tych kompozycjach
zasad kontrastu i wspzawodnictwa (dawania okazji do kolejnego popisywania si
chrw oraz ich czenia w zgodnym wspbrzmieniu). Wan rol odegrao take
wykorzystywanie w wykonaniach utworw polichralnych instrumentw, tak jak
w kompozycjach wydanych przez Giovanniego Gabrielego w Concerti di Andrea, et di Gio.
Gabrieli (Wenecja 1587), zbiorze ktry czego dowodzi pochodzcy z 1602 roku inwentarz
krakowskiego ksigarza Zacheusza Kesnera wkrtce by dostpny w Rzeczypospolitej.
Wrd kompozycji twrcw miejscowych lub woskich dziaajcych w Rzeczypospolitej,
powstaych do ok. 1620 roku znajduj si utwory, ktre wykazuj cechy wiadczce
o ksztatowaniu si gatunku koncertu kocielnego. Nale do nich na przykad
najwczeniejsze znane z polskiego repertuaru kompozycje z basso continuo (de facto basso
seguente), tzn. wspomniane ju Invitatorium in festo Nativitatis Jana Branta, utwr
skomponowany najpniej w 1602 roku, i Completorium Romanam Wojciecha
Dembockiego, wydane w 1618 roku, w ktrym mamy do czynienia z ocyfrowanym basso
continuo (z uwagi na niekompletno druku nie jest moliwe stwierdzenie, czy
i ewentualnie na ile linia basu organowego rni si od basu wokalnego), dalej utwory
polichralne z towarzyszeniem partitura pro organo i zaleceniem wprowadzania
w wykonaniach instrumentw melodycznych zdwajajcych partie wokalne, jak

w ofertoriach Mikoaja Zieleskiego, oraz kompozycje, okrelane dzisiaj mianem
pseudomonodii, do ktrych zaliczylimy niektre komunie Zieleskiego, tzw. bicinia
i tricinia Giovanniego Battisty Coccioli oraz tricinia gdaskiego kompozytora Gregora
Schnitzkiusa. Traktujc te utwory jako przykady muzyki okresu przejciowego,
omawiamy je wraz z motetami, podkrelajc jednak wyranie cechy, ktre wiadcz
o ksztatujcym si gatunku koncertu kocielnego.
Cz kompozycji tworzonych przez muzykw woskich dziaajcych w Rzeczypospolitej
w tym czasie (tj. do ok. 1620 roku) wyej wymienione kryteria koncertw kocielnych
spenia. Trzeba jednak podkreli, e w zachowanej spucinie tych twrcw stanowi one
zdecydowan mniejszo.
Koncerty polichralne
W klasyfikacji Marco Scacchiego (z lat 40. XVII wieku) utwory polichralne zaliczone
zostay do prima pratica, co zapewne byo adekwatne dla znacznej czci znanego
w pierwszych dekadach XVII wieku repertuaru, ale na pewno nie odpowiadao stanowi
faktycznemu we wszystkich utworach na cori spezzati z tego czasu, a zwaszcza w wielu
kompozycjach ze znacznym udziaem rodkw techniki koncertujcej, zawierajcych na
przykad wokalno-instrumentalne ustpy opracowane monodycznie czy samodzielne
ustpy instrumentalne. Z biegiem lat takich utworw polichralnych komponowano coraz
wicej. I wanie w odniesieniu do nich posugujemy si terminem koncert.
W wydanym w Wenecji w 1608 roku zbiorze Sacrae cantiones kapelmistrz zespou
Zygmunta III, Asprilio Pacelli zawar jedno-, dwu-, trzy-, cztero- i piciochrowe motety,
gwnie a cappella, nie wskazujc na moliwo wprowadzenia w wykonaniach czynnika
instrumentalnego, poza basso continuo w utworach polichralnych (co zreszt nie znaczy,
e instrumenty nie majce samodzielnych partii nie mogy bra udziau w ich
realizacji). W przedmowie do tej edycji wspomnia jednak, e jest autorem wspanialszych
symfonii (ni te wanie publikowane) oraz e w ich wykonaniach bior udzia nie tylko
gosy wokalne, ale i instrumenty. Niestety kompozycji tych obecnie nie znamy, wic
moemy jedynie przypuszcza, e wieloletni maestro di cappella Zygmunta III tworzy
take utwory wykazujce cechy stylu koncertujcego (czy byy to koncerty polichralne,
nie wiemy, ale jest to z uwagi na upodobania polskiego krla i stanowisko Pacellego
bardzo prawdopodobne).
Na pewno bliskie koncertom byy kompozycje przebywajcego na dworze Zygmunta
III w pierwszej i prawdopodobnie na pocztku drugiej dekady XVII wieku Giulia
Osculatiego. Chodzi o utwory wydane wkrtce po jego powrocie z Rzeczypospolitej do

Woch w zbiorze Sacra omnium solemnitatum vespertina psalmodia (Wenecja 1615),
przeznaczone na cori spezzati z organami (o innych instrumentach nie ma wzmianek
w druku, ale zapewne w wykonaniach mogy one wzmacnia gosy wokalne). Kompozycje
te zawieray liczne partie realizowane solo w szczeglnie duym zakresie wystpujce
jak wynika z bada Zygmunta M. Szweykowskiego (1997) w psalmie Laudate pueri,
gdzie na dziesi wersetw tekstu sze zostao opracowanych solowo lub w maogosie.
Byy to wic w istocie kompozycje koncertujce, podobne do tych, jakie zostay
opublikowane w tym samym roku, w pomiertnym wydaniu zbioru Symphoniae sacrae
Giovanniego Gabrielego (Wenecja 1615). Wydaje si, e utwory Osculatiego s
wiadectwem wczesnej recepcji na gruncie polskim polichralnego koncertu weneckiego
uprawianego w Pnocnych Woszech w takiej formie zapewne od pierwszego
dziesiciolecia XVII wieku. W nastpnej dekadzie podobne kompozycje tworzyli jednak ju
nie tylko muzycy pochodzcy z Wenecji i jej okolic.
Z uwagi na rozprzestrzenianie si takiego repertuaru w Rzeczypospolitej wany wydaje
si rzymski druk z 1619 roku Liber primus sacrarum cantionum Annibale Orgasa,
pierwszego kapelmistrza nowo powoanej krakowskiej wokalno-instrumentalnej kapeli
katedralnej. Jest rzecz naturaln, e zbir ten, zawierajcy 23 utwory na 4, 5, 6 i 8
gosw z basem organowym, zabra kompozytor ze sob udajc si zaraz po ukazaniu si
edycji do Krakowa (w zbiorach wawelskich zachowa si potwierdzajcy funkcjonowanie
druku w krakowskiej kapeli rkopimienny odpis gosu bassus ad organum). Z uwagi na
udzia czynnika koncertowania szczeglne znaczenie maj jak stwierdzia badajca zbir
Magorzata Cymbalista (1999) kompozycje polichralne. Po pierwsze partie organowe
w tych utworach maj pewn niezaleno, po drugie zgodnie ze wskazwkami
zawartymi w wydaniu w wykonaniu niektrych spord nich zalecane byo stosowanie
instrumentw dublujcych partie gosw wokalnych, po trzecie wreszcie kompozytor nie
ogranicza si do operowania chrami jako caociami, ale wycza ustpy solowe lub
maogosowe, zestawiajc je na zasadzie kontrastu z tutti. Wyrnia si pod tym wzgldem
Diligam te Domine, utwr bdcy w istocie polichralnym koncertem, wykorzystujcym
rodki kompozytorskie, w tym dugie odcinki solowe, charakterystyczne dla
wyksztaconego ju gatunku.
Wydaje si, e jakkolwiek zbir Orgasa powsta w Rzymie, z uwagi na fakt, e niemal
z pewnoci by w uyciu krakowskiej kapeli katedralnej, a by moe take innych
polskich zespow, mg wpyn na twrczo kompozytorw miejscowych. Ponadto sam
Annibale Orgas podczas trwajcego prawie dziesi lat pobytu w Rzeczypospolitej mia
zapewne okazj do komponowania utworw utrzymanych w podobnym stylu (wrd jego
nielicznych kompozycji zachowanych na Wawelu adnych innych koncertw kocielnych

jednak nie znaleziono).
Na gruncie rzymskim jeszcze wczeniej ni w zbiorze Annibale Orgasa obecno techniki

koncertujcej, nie ograniczajcej si do praktyki wykonawczej dopuszczajcej lub wrcz
zalecajcej wprowadzanie w utworach polichralnych nie majcych samodzielnych partii
instrumentw, zauway mona w opublikowanym w 1611 roku zbiorze Litaniae Deiparae
Virginis Giovanniego Francesco Aneria, zawierajcym poza jednym utworem na 7
gosw dwuchrowe kompozycje na 8 gosw z towarzyszeniem organowego gosu
basowego. Znajduje si wrd nich Iubilemus. Mottetto Concertato, w ktrym zakres
zastosowanych rodkw techniki koncertujcej obejmuje nie tylko liczne kontrasty
fakturalne i metryczne, ale take wprowadzenie opozycji solo tutti. Jest bardzo
prawdopodobne, e udzia koncertowania w drugiej zmienionej edycji tego zbioru,
dokonanej w 1626 roku, gdy autor by kapelmistrzem na polskim dworze krlewskim,
jeszcze si zwikszy. Znalazy si w niej midzy innymi, by moe skomponowane
w Rzeczypospolitej, Egredere a 8 Concertato i Ego quasi a 8 Concertato (oba wydania tego
zbioru, najpewniej funkcjonujce w Polsce podczas pobytu Aneria w kapeli Zygmunta III
i pniej, wymagaj bardziej szczegowych bada).
Giovanni Francesco Anerio przebywa w Rzeczypospolitej okoo piciu lat. Jednym z jego
gwnych zada byo komponowanie i z pewnoci z tych obowizkw si wywizywa.
W 1630 roku opuci dwr Zygmunta III Wazy i ruszy w drog do Woch, zabierajc ze
sob nowo skomponowane utwory. Niestety, jak ju pisano, po drodze zmar. Skrzynie,
w ktrych wiz swoje kompozycje, zawieruszyy si. W ten sposb niemal wszystkie
utwory Aneria zwizane z jego pobytem w Polsce ulegy rozproszeniu. By moe niektre
z nich przetrway dziki odpisom dokonanym w XIX wieku w ramach bada
prowadzonych przez Carla Proske we Woszech. W przechowywanej w Bischfliche
Zentralbibliothek w Ratyzbonie kolekcji Proskego znajduje si m.in. pi wokalnoinstrumentalnych dwuchrowych koncertw kocielnych Aneria, ktre w XIX wieku
naleay do zbiorw ksit Altemps z Gallese lub Collegium Germanicum w Rzymie.
Zdaniem Aleksandry Patalas (1999), z uwagi na znacznie wikszy ni w nielicznych
kompozycjach concertato Aneria wydanych przed jego wyjazdem do Polski udzia w tych
utworach techniki koncertujcej, jest prawdopodobne, e powstay one wanie w okresie,
gdy muzyk przebywa na dworze Zygmunta III (1624-1630). Koncerty polichralne Aneria
przechowywane w zbiorach Carla Proske (w czci skopiowane przez Josepha Hanischa)
to: Rorate caeli, Alma Redemptoris Mater, Te matrem Dei laudamus, Confitebor i
Magnificat. Te wieloodcinkowe kompozycje charakteryzuj si czstymi zmianami obsady
i metrum, zawieraj rzadkie w drukowanych utworach Aneria samodzielne ustpy
instrumentalne (wstpne i wewntrzne), a take odcinki solowe, duety gosw o tym
samym rejestrze z dwch chrw, oraz zespoy trzygosowe, ktrym przeciwstawia si
tutti, tworzc silny kontrast nie tylko z uwagi na si brzmienia, ale rwnie prostot
faktury (czsto kontrapunkt nota contra notam), melodyki i harmoniki.
Podstawowa rnica pomidzy utworami polichralnymi Aneria i twrcw weneckich

polega na tym, e pochodzcy z Rzymu kompozytor, podobnie jak wczeniej Pacelli, na og
nie rnicowa kolorystycznie chrw w jednym utworze. Zazwyczaj w jego kompozycjach
dwuchrowych oba chry zanotowane s w takim samym zestawie kluczy (ale nie zawsze
s to czterogosowe chry notowane w kluczach naturalnych: sopranowym, altowym,
tenorowym i basowym). Poza tym znane koncerty polichralne Aneria nie s zasadniczo
odmienne od weneckich kompozycji tego gatunku.
Nie wiadomo, czy polichralne kompozycje koncertujce tworzy podczas pobytu
w Polsce, datowanego na lata ok. 1621-1625, Tarquinio Merula. Jest to jednak
w przypadku tego wietnego twrcy, ktremu bliska bya praktyka wenecka, bardzo
prawdopodobne. W zbiorach wydanych przez Merul po powrocie do Italii wielochrowe
koncerty kocielne s reprezentowane. Nie ma jednak adnych podstaw, eby twierdzi, e
ktre z nich zostay skomponowane jeszcze w Rzeczypospolitej.
Najprawdopodobniej w okresie dziaalnoci na dworze Zygmunta III Asprilia Pacellego,
Tarquinia Meruli i Giovanniego Francesca Aneria dorasta i ksztaci si tam muzycznie
syn majcego wieloletni sta w krlewskiej kapeli Vincenzo Giglego (Vincentiusa Liliusa),
Franciszek, ktry pogbia te swoj wiedz w tym zakresie przebywajc w poowie lat 20.
XVII wieku w Rzymie u Girolamo Frescobaldiego. Niestety stan zachowania twrczoci
Franciszka, znanego w Polsce jako Lilius, o ktrym na podstawie rnych wzmianek
w rdach historycznych mona sdzi, e by w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej
jednym z najwyej cenionych kompozytorw, nie pozwala na waciw ocen jego dorobku.
W szczeglnoci istniej podstawy, aby sdzi, e w znanej dzi spucinie tego twrcy nie
s reprezentowane wszystkie uprawiane przez niego gatunki muzyczne. Wrd ponad 50
kompozycji Liliusa obecnie zaginionych, a znanych z tytuw odnotowanych
w inwentarzach muzykaliw kapel klasztoru franciszkanw w Przemylu, Lwowie
i Drohiczynie, karmelitw w Krakowie, pijarw w Podolicu oraz Szkoy w. Michaa
w Lneburgu, niemal poowa to utwory religijne (nie bdce opracowaniami ordinarium
missae) na 7, 8, 10, 12, 16 lub 20 gosw. Z uwagi na brak materiau nutowego, a nawet
bliszych danych o obsadzie nie jest jednak na og moliwe stwierdzenie, czy byy to
utwory a cappella czy te wokalno-instrumentalne, a tym bardziej (poza wyjtkami, kiedy
wskazane jest to w tytuach), czy utrzymane byy w technice koncertujcej. Nie mona
jednak tego wykluczy.
Najwiksz rnorodno sposobw traktowania polichralnoci ukazuje zachowana
(zreszt te jedynie czciowo, lecz w stosunkowo duej liczbie ok. 70 kompozycji)
twrczo Marcina Mielczewskiego, niedatowana, ale z wszelkim prawdopodobiestwem
pochodzca z rnych okresw ycia kompozytora. Mona w niej wyrni utwory na dwa
lub trzy chry z towarzyszeniem jedynie basso continuo (zob. cz druga, I/1b),
koncertujce msze (zob. cz druga, I/1a), polichralne koncerty kocielne oraz koncerty
kocielne na jeden chr i instrumenty, ktre jak pokazuj zachowane przekazy
kompozycji byy wykonywane przy zastosowaniu polichralnej praktyki wykonawczej
w taki sposb, e we fragmentach tutti zesp wzbogacano o chr ripieno, ktrego gosy nie
miay samodzielnych partii, ale dubloway poszczeglne gosy chru concerto. Poza
osiganym w ten sposb wikszym wolumenem brzmienia oraz wikszym kontrastem
pomidzy odcinkami solowymi czy maogosowymi i tutti, poprzez wprowadzenie chrw
ripieno mona byo osign efekt wykonania przestrzennego (cori spezzati). Dziki
dodanym chrom ripieni polichralnie wykonywano w Rzeczypospolitej kompozycje na
jeden chr i instrumenty nie tylko Mielczewskiego, ale i innych twrcw, co dokumentuj
przede wszystkim rda pochodzce z ok. poowy XVII wieku lub pniejsze, proweniencji
gdaskiej i lskiej (zob. te cz pierwsza, rozdz. III).
Spord ok. 130 znanych obecnie z tytuw kompozycji Marcina Mielczewskiego mniej
wicej 1/4 stanowi nie bdce mszami wokalno-instrumentalne religijne utwory
polichralne. Pod wzgldem stylistycznym stanowi one konglomerat cech uwaanych za
typowe dla twrczoci rzymskiej i pnocnowoskiej. Za cech rzymsk trzeba uzna
niernicowanie poza jednym znanym wyjtkiem barwy brzmienia chrw, ale
operowanie chrami czterogosowymi w ukadzie a voce piena, ktrych partie notowane s
odpowiednio w kluczach: sopranowym, altowym, tenorowym i basowym. Weneckie jest
wykorzystywanie w zdecydowanej wikszoci utworw zespow instrumentalnych (poza
grup b.c), realizujcych nierzadko samodzielne ustpy instrumentalne, znaczny udzia
metrw nieparzystych, wprowadzanie odcinkw maogosowych i solowych o melodyce
wirtuozowskiej, a wyjtkowo operowanie chrami wokalno-instrumentalnymi
o obligatoryjnej obsadzie. Jako bolosk mona z kolei okreli znan z wyda utworw
Girolama Giacobbiego praktyk posugiwania si chrami, w ktrych poszczeglne partie
realizowane s wymiennie (na zmian) przez gosy i instrumenty. (Wyrniajc cechy
rzymskie, weneckie i boloskie zwracamy uwag na odmienne rozwizania czsto
stosowane przez kompozytorw tych orodkw przede wszystkim w pierwszym
wierwieczu XVII stulecia. Warto jednak pamita, e adne z tych rodowisk nie byo
zamknite na tyle, aby nie dochodzio pomidzy nimi do wzajemnych wpyww.
W szczeglnoci w twrczoci kompozytorw dziaajcych w Rzymie, m.in. znanych take
z pobytu w Rzeczypospolitej Annibale Orgasa i Giovanniego Francesco Aneria, znale
mona utwory wykazujce pewne cechy uznawane za weneckie).
Wydaje si, e Mielczewski mia okazj wszystkie te rodki kompozytorskie pozna
w krlewskiej kapeli, czy to uczc si u Franciszka Liliusa, czy to samodzielnie studiujc
utwory Meruli, Aneria lub moe nawet dawno ju nieobecnego w zespole Osculatiego
(sposb solowego i maogosowego opracowania wersw prozy w Victimae paschali laudes
przypomina znany ze wspominanego ju psalmu Laudate pueri Osculatiego). Nie mona
te wykluczy (cho nie mamy tu adnego potwierdzenia), e na polski dwr dotar
pomiertny zbir Symphonie sacrae [...] liber secundus Giovanniego Gabrielego, twrcy
dobrze w Rzeczypospolitej znanego, o czym najlepiej wiadcz liczne odpisy jego
kompozycji w tabulaturze pelpliskiej oraz wspominany inwentarz Zacheusza Kesnera,
twrcy, ktry jak wiemy z korespondencji gdaskiego kapelmistrza i ksigarza Kaspara
Frstera st. ofiarowa Zygmuntowi III jakie swoje utwory. Polscy kompozytorzy mogli
si z nich niejednego nauczy.
Wikszo koncertw polichralnych Mielczewskiego stanowi utwory na dwa
czterogosowe chry wokalne (sopran, alt, tenor, bas), zesp instrumentalny, najczciej
zoony z dwojga skrzypiec oraz rodziny czterech puzonw lub trzech puzonw i fagotu
oraz b.c. W czci z nich wystpuj wstpne, a czasem take wewntrzne symfonie,
niekiedy majce funkcj dramaturgiczn, jak utrzymany w stile concitato (stylu
wzburzonym) ritornel w Audite et admiramini.
W ramach koncertowania wprowadzane s nie tylko kontrasty chr tutti, ale take solo
lub zesp maogosowy przeciwstawiane s zespoowi instrumentalnemu, jednemu
z chrw wokalnych lub tutti, co czone jest czsto z nag zmian typu melodyki, faktury
i metrum.
Jak w artykule powiconym polichralnoci Mielczewskiego napisa Zygmunt M.

Szweykowski (1999, 131-132) najbarwniejsze [...] s te utwory, do ktrych kompozytor
obok chrw jednorodnych wprowadza chry mieszane wokalno-instrumentalne.
Dokonuje tego w dwojaki sposb: 1) w chrze instrumentalnym jedna z partii wykonywana
jest wokalnie albo 2) chr obsadzony jest przez cztery gosy i przez cztery instrumenty;
graj one i piewaj albo razem, albo jedna grupa milczy, gdy druga wykonuje sw parti.
Jest wic taki chr w pewnych momentach przebiegu utworu chrem wokalnoinstrumentalnym, w pewnych czysto wokalnym, w innych czysto instrumentalnym.
Zabiegi tego typu znacznie intensyfikuj efekty kolorystyczne caego zespou. Pierwszy
czy Mielczewskiego z Wenecj (G. Gabrieli, C. Monteverdi), drugi natomiast wyranie
ze szko bolosk San Petronio (G. Giacobbi, C. Cortellini).
Szczeglnie interesujcym utworem pierwszego z wymienionych przez Zygmunta M.
Szweykowskiego typu jest Virgo prudentissima na cztery chry, z ktrych pierwszy
i trzeci s wokalno-instrumentalne, a drugi i czwarty wokalne. W tym ostatnim,
tworzonym przez sopran, dwa tenory i bas, gos o najwyszym rejestrze zosta wydzielony
i piewa wycznie cantus firmus, ktrym jest powtarzana fraza melodyczna, bdca
melodi litanii do Matki Boskiej Sancta Maria ora pro nobis. T sam fraz w podobnym
charakterze wykorzysta Monteverdi w Sonata sopra la Sancta Maria z Vespro della
Beata Vergine (1610), a take w koncercie Sancta Maria na dwa soprany i b.c.,
opublikowanym w zbiorze: Giovanni Battista Ala Primo libro di concerti ecclesiastici
(Mediolan 1618). Powtrzy to rozwizanie Tarquinio Merula w opracowaniu psalmu
Credidi, wydanym w zbiorze Arpa Davidica (Wenecja 1640).
Niektrym z kompozycji polichralnych (na przykad Currite populi), jak i przede
wszystkim zapewne koncypowanych jednochrowo, ale wykonywanych przez chr
solistw i chorus capella (na przykad Plaudite manibus czy Ingredimini omnes) nada
Mielczewski form koncertu rondowego (ritornellowego), budujc refreny utrzymane
w metrum trjdzielnym, realizowane przez zesp tutti w fakturze homorytmicznej
i prostej harmonice, a w kupletach, w metrum parzystym, stosowa skontrastowan,
mozaikowo zmienn obsad, tworzc bardziej zrnicowane rytmicznie i melicznie partie,
posugujc si ca gam rodkw techniki koncertujcej (Przybyszewska-Jarmiska
1997). Podobnie postpowali wczeniej w swoich utworach weneccy twrcy Giovanni
Gabrieli czy Giovanni Croce, a nastpnie take Tarquinio Merula, Giovanni Rovetta
i wielu innych kompozytorw dziaajcych w Pnocnych Woszech i w katolickich krajach
niemieckich.
Z twrczoci polichralnej syn kapelmistrz Wadysawa IV i Jana Kazimierza, Marco
Scacchi. Na wane uroczystoci komponowa msze na wiele chrw (zob. cz druga, I/1a).
Z siedemnastowiecznego inwentarza krakowskich karmelitw wiadomo, e wrd

muzykaliw nalecych do tamtejszej kapeli znajdoway si take polichralne psalmy
(by moe koncertujce) Scacchiego.
Jeszcze przed II wojn wiatow w zbiorach bibliotecznych w Gdasku i Krlewcu

przechowywano siedemnastowieczne zapisy rkopimienne innych utworw tego twrcy
na cori spezzati, co najmniej w czci wykorzystujcych take rodki techniki
koncertujcej. Niestety rda te zaginy (lub zostay zniszczone). Zachowa si
niekompletny odpis sporzdzony przez Adolfa Chybiskiego ze znajdujcego si niegdy
w Krlewcu przekazu Victimae paschali laudes na dwa chry wokalne, 2 skrzypiec i cztery
wiole lub puzony oraz basso continuo. Ta kompozycja, stanowica muzyczn realizacj
sekwencji wielkanocnej (opracowanej take polichralnie przez Marcina Mielczewskiego)
zawiera poczone rodki techniki polichralnej i koncertujcej (Patalas 2010).
Kompozycje polichralne pisa rwnie penicy po wyjedzie Scacchiego
z Rzeczypospolitej obowizki krlewskiego kapelmistrza, a po potopie szwedzkim
maestro di cappella zespou katedralnego na Wawelu, Bartomiej Pkiel. Obecnie znamy
jedynie dwie jego wokalno-instrumentalne msze koncertujce oraz dwie msze na dwa
chry i basso continuo (zob. cz druga, I/1a). W inwentarzach zaginionych muzykaliw
kapel przyklasztornych z Krakowa, Podolica i Prievidzy z drugiej poowy XVII wieku
odnotowano, obok zapewne polichralnych mszy, kilka litanii i innych utworw religijnych
przeznaczonych na rne skady, m.in. na 7, 8, 10 i 11 gosw. Informacje te, tak jak
w przypadku utworw Liliusa czy Scacchiego, s jednak na og niewystarczajce, aby
stwierdzi choby, czy byy to kompozycje na cori spezzati, a tym bardziej, czy naleay one
do gatunku koncertu kocielnego. Z inwentarzy wiemy, e kompozycje polichralne mia
w swoim dorobku take nastpca Pkiela na stanowisku kapelmistrza zespou
krlewskiego, Jacek Rycki. Wrd jego zachowanych koncertw s jednak tylko utwory
na jeden chr i instrumenty. W inwentarzu franciszkanw z Drohiczyna odnotowano
omiogosowe Te Deum laudamus Chyliskiego, a w spisie muzykaliw lwowskich
dziesiciogosowe opracowanie psalmu Nisi Domine Kreczmera. Wydaje si niemal pewne,
e byy to utwory polichralne, moliwe e koncertujce.
W gdaskim kociele w. Katarzyny w drugiej poowie stulecia realizowano take
koncerty z chrami ripieni oraz polichralne, z tekstami aciskimi lub w wikszej
liczbie przypadkw niemieckimi, tamtejszego kantora, Cratona Bnera. Do II wojny
wiatowej wiele z nich przechowywano w gdaskiej Stadtbibliothek. Obecnie uwaa si je
za zaginione. O technice kompozytorskiej stosowanej przez Btnera wyobraenie daje
kilka jego utworw zachowanych w kolekcji Dbenw w Universitetsbibliotek w Uppsali
(przede wszystkim na dwa chry czterogosowe i instrumenty) oraz pojedyncze kompozycje
rozsiane po rnych bibliotekach (na przykad O quanta in coelis laetitia na 8 gosw i 5
instrumentw, utwr okolicznociowy ofiarowany w 1654 roku Senatowi Wrocawia,
przechowywany do II wojny wiatowej w kolekcji Emila Bohna w Stadtbibliothek we
Wrocawiu, a obecnie znajdujcy si w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz

w Berlinie). Wedug bada Danuty Szlagowskiej nad zachowanymi kompozycjami
Btnera (1988) reprezentatywny dla jego twrczoci polichralnej moe by koncert Te
Deum laudamus (zachowany w druku dokonanym w Gdasku w 1662 roku) na trzy
czterogosowe, zrnicowane kolorystycznie, chry (I: 2 soprany, alt i bas, II: sopran, alt,
tenor, bas, III: alt, 2 tenory, bas) przeciwstawione chrowi solistw (sopran, alt, tenor, bas)
oraz rozbudowany zesp instrumentalny. Na przestrzeni 290 taktw trwania utworu
jak pisze Danuta Szlagowska (1988, 159) ukady gosowe zmieniaj si ponad 40 razy.
Dyspozycja ukadw gosowych wykazuje prawidowoci typowe dla stylu koncertujcego
poowy XVII w. Fragmenty solowe pojawiaj si rzadko (2 razy) i s stosunkowo krtkie
(do 14 taktw). Waniejsze od nich s zespoy solistw w typowej dla baroku obsadzie
triowej (duet wokalny z towarzyszeniem b.c). [...] Ukad triowy (dwoje skrzypiec i b.c.) jest
take podstawow postaci fragmentw czysto instrumentalnych. Wystpuj one czsto,
jednak ich samodzielno jest ograniczona, gdy s powtrzeniem lub kontynuacj
materiau motywicznego fragmentw wokalnych. Jeszcze silniej zaznacza si brak
samodzielnoci partii instrumentalnych w odcinkach tutti, gdzie instrumenty speniaj
funkcj dynamiczn i kolorystyczn zdwajajc gosy wokalne.
Btner nie by w Gdasku jedynym twrc koncertw polichralnych. Spord innych
warto wymieni Johanna Balthasara Erbena i Paula Sieferta. W polemicznym pimie
teoretycznym Examen breve Hieronima Niniusa (Braniewo 1647) poddawane jest krytyce
szeciochrowe opracowanie Te Deum laudamus Sieferta, wydane w Gdasku w 1646
roku z okazji lubu Wadysawa IV z Ludwik Mari Gonzaga. Z zarzutw Niniusa,
radykalnego zwolennika klasyfikacji gatunkw swego mistrza, Marco Scacchiego, ktry
jak wspomniano kompozycje polichralne umieszcza w prima pratica, wynika, e utwr
Sieferta, do niedawna uwaany za zaginiony (obecnie wiadomo, e znajduje si on
w Biblioteca Oratoriana dei Gerolami w Neapolu, ale jest niedostpny), dotd
muzykologicznie nieprzebadany, by koncertem kocielnym, z charakterystycznymi dla
tego gatunku odstpstwami od jednorodnoci obsady (a wic z odcinkami solowymi
i maogosowymi), rnorodnoci melodyki i nieprzestrzeganiem zasad klasycznego
kontrapunktu.
Na podstawie rde muzycznych zachowanych w zbiorach gdaskich, a take dziki
informacjom o rkopisach zawierajcych siedemnastowieczne utwory, ktre znajdoway
si do II wojny wiatowej w gdaskiej Stadtbibliothek, a obecnie s uwaane za zaginione,
mona twierdzi, e w kocioach luteraskich tego miasta koncerty polichralne cieszyy
si niegdy (przede wszystkim w drugiej poowie XVII wieku) duym zainteresowaniem.
Zarwno odpisy kompozycji twrcw woskich i polskich dokonywane dla potrzeb kocioa
w. Katarzyny przez Cratona Btnera, jak i rkopisy wykorzystywane w kociele w.

Jana zawieray (lub zawieraj) liczne gosy ripieni, ktre pokazuj ch polichralnych
wykona take utworw pisanych prawdopodobnie na jeden chr. Tak byo zapewne i w
innych bogatych kocioach Prus Krlewskich, ale take, cho chyba rzadziej,
w rodowiskach katolickich Maopolski. Mona tak sdzi na podstawie inwentarza
utworw muzycznych krakowskiego zespou karmelickiego, w ktrym odnotowano utwory
o alternatywnej obsadzie, najpewniej uwzgldniajcej gosy ripieni (Maciejewski 1976).
Wyjtkowo takie zapisy wystpuj rwnie w inwentarzu muzykaliw kapeli
franciszkaskiej z Przemyla (Perz 1974) wyjtek dotyczy odnotowanej anonimowo
Missa De Sancta Anna. Concertata a 6 12 18, prawdopodobnie autorstwa Marcina
Mielczewskiego oraz w inwentarzu franciszkaskim z Drohiczyna (Dacewicz 2012)
w informacji, ktra moe dotyczy koncertujcego opracowania psalmu Tarquina Meruli:
Dixit. Tarquinovelle A5. 8 et 12.
wiadectwem duego rozpowszechnienia takiej praktyki w najbogatszych zborach
lskich, zwaszcza po zakoczeniu wojny trzydziestoletniej, jest repertuar zawarty
w kolekcji Emila Bohna, obejmujcej przede wszystkim kompozycje wykonywane
w luteraskich kocioach wrocawskich (w tym w kociele w. Marii Magdaleny, w.
Elbiety i w. Bernardyna). Pokazuje on, e i na lsku w wysokiej cenie byy koncerty
polichralne, komponowane przez miejscowych twrcw, takich jak Sebastian Lemie
(Lmblein, Agnelli) czy Matthaeus Apelles von Lwenstern, a w ostatnich dekadach
stulecia Martin Mayer. Tam te wykonywano polichralne lub z dodanymi chrami ripieni
koncerty kocielne Marcina Mielczewskiego (na pewno w kociele w. Marii Magdaleny),
a we wrocawskich krgach katolickich u schyku wieku znana bya zaginiona dzi
twrczo polichralna Maksymiliana Kozdrasza.
Pewne wyobraenie o popularnoci polichralnoci w Rzeczypospolitej i krajach
ssiedzkich w drugiej poowie XVII wieku daj wielokrotnie ju przywoywane inwentarze
muzykaliw krakowskich, lwowskich, przemyskich i drohiczyskich, a take z Podolica
i Prievidzy. Mona tylko aowa, e nie zachoway si wymienione tam kompozycje na
cori spezzati, a wrd nich zapewne take koncerty wielu muzykw polskich lub obcych
dziaajcych w Rzeczypospolitej. Poza ju wspominanymi Franciszkiem Liliusem, Marco
Scacchim, Marcinem Mielczewskim, Bartomiejem Pkielem, Jackiem Ryckim, Crato
Btnerem, Johannem Balthasarem Erbenem i Maksymilianem Kozdraszem w spisach
tych jako autorzy kompozycji, co do ktrych mona przypuszcza, e byy przeznaczone na
dwa lub wicej chrw, reprezentowani s take: Friedrich Philipp Buchner, Czechowicz,
Stanisaw Janicki, Aleksander (o. Wadysaw) Leszczyski, Gabriel (?) Lewicki, Tarquinio
Merula (?), Maciej Herman Wronowicz i inni. Rwnie w odniesieniu do tych kompozycji
okrelenie stylu nie jest oczywicie moliwe.
Koncerty na jeden chr

W przypadku kompozycji religijnych na chr wokalny i basso continuo okrelenie
przynalenoci gatunkowej utworu nastrcza niekiedy, jak ju podkrelano, trudnoci.
Generalnie za koncerty kocielne uznajemy takie kompozycje wokalno-instrumentalne (co
najmniej z basso continuo), w ktrych z jednej strony wystpuje zmienna dyspozycja
gosw, tzn. ktre nie s w caoci realizowane przez wszystkie gosy wystpujce
w utworze, ale zawieraj te odcinki (niemajce funkcji tematu imitowanego nastpnie
kolejno przez wszystkie gosy w fakturze polifonicznej) prezentowane solo lub
w ograniczonym skadzie, z drugiej za strony wykazuj inne znamiona techniki
koncertujcej, jak kontrast metrum, rytmiki, melodyki, faktury.
Najwczeniejsze obecnie znane koncerty kocielne na jeden chr i basso continuo
skomponowane z wszelkim prawdopodobiestwem w Rzeczypospolitej pochodz ze zbioru
Il primo libro de motetti Tarquinia Meruli, wydanego w Wenecji w 1624 roku, gdy
kompozytor przebywa w Warszawie (w jedynym obecnie znanym egzemplarzu druku,
przechowywanym w boloskim Museo internazionale e biblioteca della musica, brak basu
wokalnego). Wikszo w tej edycji stanowi koncerty maogosowe, ale s tam take
kompozycje na cztery gosy wokalne (sopran, alt, tenor i bas) i basso continuo Iesu
dulcissime, Magnificate Dominum i Cum compierentur, oraz na pi gosw (sopran, alt,
dwa tenory, bas) i b.c. Benedicta tu i Beniginissime Iesu. W odrnieniu od kompozycji
na mniejsz liczb gosw w utworach tych wyrana jest jeszcze dominacja faktury
imitacyjnej. Za charakterystyczne dla techniki koncertujcej mona jednak uzna silne
skontrastowanie, przede wszystkim rytmiczne, materiau melodycznego.
Wkrtce po opublikowaniu zbioru Meruli w Warszawie pojawi si jak wiemy
Giovanni Francesco Anerio, ktry w drugiej dekadzie XVII stulecia wyda we Woszech
kilka zbiorw utworw religijnych z b.c., stopniowo wzbogacajc stosowane w nich rodki
techniki koncertujcej. Trudno przypuci, e proces ten zosta zahamowany, gdy
kompozytor znalaz si na dworze Zygmunta III Wazy. Niestety z dorobku Aneria
powstaego w Rzeczypospolitej, w zwizku z omwionymi ju okolicznociami jego mierci,
znamy bardzo niewiele kompozycji. By moe nalea do niego zachowany
w dziewitnastowiecznym odpisie Carla Proske koncert Fit porta Christi na 5 gosw i b.c.
W porwnaniu z utworami Aneria o podobnej obsadzie opublikowanymi przed przyjazdem
kompozytora na polski dwr krlewski wikszy jest w nim udzia odcinkw solowych
i maogosowych, cho tutti utrzymane w fakturze imitacyjnej ma rwnie znaczcy,
a nawet dominujcy udzia w przebiegu kompozycji.

W zbliony sposb stosowa technik koncertujc ucze i nastpca Aneria na
stanowisku krlewskiego kapelmistrza, Marco Scacchi w takich kompozycjach na chr
piciogosowy i b.c. jak zawarte w Cribrum musicum koncerty madrygaowe (lub moe
jednak motety) Bone Iesu i Hodie apparuerunt (ten drugi zachowa si take w rkopisie
przechowywanym w Bibliotece Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk), przeznaczony na
cztery gosy (sopran, alt, tenor, bas) i b.c. Qui timet Dominum, znany ze sporzdzonego
przed II wojn wiatow dla Adolfa Chybiskiego odpisu rkopisu znajdujcego si
wwczas w Stadtbibliothek w Krlewcu (obecnie zaginionego), a take odpisany ok. poowy
XVII wieku przez lskich kopistw koncert Beatus Laurentius (nalecy do kolekcji
Emila Bohna, znajdujcej si obecnie w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz
w Berlinie). W ostatnim z wymienionych utworw, przeznaczonym na 2 soprany, alt, tenor
i bas oraz b.c., w piciogosowej fakturze utrzymana jest pocztkowa i kocowa partia
utworu, w sumie ok. 75% z 90 taktw kompozycji, z tym jednak, e nawet w przypadku
imitacji mona dostrzec denie twrcy do czenia gosw w rne konfiguracje
maogosowe i tworzenia chocia na krtkich odcinkach kontrastw solo tutti lub zesp
tutti (przyk. 38).
Pozostae ok. 25% przebiegu to odcinki solowe i zespoowe umieszczone w rodkowej
czci utworu. Ich wprowadzenie jest uzasadnione struktur tekstu sownego, w ktrym
nastpuje cytat wypowiedzi w. Wawrzyca. Scacchi zrealizowa go w stylu monodycznym
(12 taktw) i powierzy do wykonania tenorowi (z towarzyszeniem b.c). W tej solowej partii
wida z kolei wyrane pitno techniki imitacyjnej w postaci powtarzanych motyww na
rnych stopniach skali. Jest to bardzo czsto stosowany rodek w siedemnastowiecznych
koncertach kocielnych, w tym przypadku majcy znaczenie retoryczne.
Zdecydowanie bardziej zaawansowane rodki techniki koncertujcej zastosowa Marco

Scacchi w zachowanej rwnie w zbiorze Emila Bohna kompozycji Virgo clemens, virgo pia
na sopran, alt, 2 tenory i bas oraz organy. W liczcym okoo stu taktw utworze ponad
poow zajmuj zazbiajce si krtkie (kilkutaktowe) odcinki solowe lub maogosowe,
zarwno o melodyce lirycznej, generalnie sylabicznej, jak i recytatywnej (przyk. 40).
Kontrastuj z nimi rwnie krtkie odcinki tutti, budowane w oparciu o korespondencj
motywiczn lub opracowane homorytmicznie. Dopiero w zakoczeniu koncertu

kompozytor, podobnie jak to czyni Tarquinio Merula w utworach z Il primo libro de
motetti, na szerszej przestrzeni (24 taktw) wprowadza gst, imitacyjn faktur.
T sam drog poszed Bartomiej Pkiel w swoim jedynym obecnie znanym koncercie
kocielnym Dulcis amor Jesu na 2 soprany, alt, tenor, bas i b.c, kompozycji, ktra
w XVII wieku musiaa si cieszy uznaniem, skoro bya odpisywana dla potrzeb rnych
zespow (do II wojny wiatowej znane byy dwa rkopimienne przekazy utworu,
przechowywane w Uppsali i w Gdasku; ten drugi jest obecnie uwaany za zaginiony).
Zapewne niemae znaczenie mia tu wybr tekstu literackiego, pod wzgldem
intensywnoci wyrazu emocjonalnego zblionego zreszt do wykorzystanego w Virgo
clemens, virgo pia, a podjtego take przez Kaspara Frstera m. (w koncercie na 2
soprany, 2 skrzypiec i b.c., o ktrym niej) i wielu innych twrcw dziaajcych w II
poowie XVII wieku Dulcis amor Jesu Pkiela przynosi znaczn rozmaito rodkw
techniki koncertujcej, podporzdkowanych jednak motetowym reguom formalnym.
Panujca tu technika jak pisaa Zofia Dobrzaska-Fabiaska (1994, 25-26) odznacza
si przenoszeniem pojedynczych fraz tematycznych, krtkich motyww lub tematu
i kontrtematu z gosu do gosu, a niekiedy take z wyszego do niszego rejestru tej samej
linii gosowej lub odwrotnie [...], ich eksponowaniem w rozmaitych zestawieniach
gosowych, dziki czemu zyskuj stale nowe zabarwienie kolorystyczne, oraz brakiem
cigoci kontrapunktycznej w prowadzeniu gosw nie tworzcych kontrapunktu dla
kolejnych wej tematu. [...] Rnorodno w planie mikroformalnym, osignita dziki
zmiennoci obsady i techniki, pogbiona jest przez urozmaicenie typw melodyki.
Statyczne frazy o wskim ambitus przeciwstawiaj si bowiem frazom dynamicznym
o szerokim zakresie dwikowym ze skokami; frazy recytatywne o silnym napiciu
wyrazowym frazom ozdobnym, drobnomotywicznym, ktrych zastosowanie dodatkowo
uwypukla efekt koncertowania gosw (zob. przyk. 41, 42).
Odmiennie prezentuje si technika stosowana w koncertach na jeden chr przez

Franciszka Liliusa, z tym jednak, e tak jak w przypadku twrczoci Pkiela musimy
o niej wnioskowa na podstawie jedynego kompletnie zachowanego utworu (ponadto od
niedawna dostpny jest w berliskiej Staatsibliothek nieopracowany dotd koncert Muteta
Super Nicolai Solemnia, z tekstem niemieckojzycznej kontrafaktury Kompt last uns
betrachten, na 2 soprany, alt, 2 tenory, bas, 3 skrzypiec, 3 puzony, violone i b.c).
Odmienno postawy twrczej moe by tu uzasadniona take inn obsad wykonawcz.
Dulcis amor Jesu Pkiela realizuje jedynie chr i basso continuo, podczas gdy w Iubilate
Deo Liliusa wystpuje zesp zoony z dwch sopranw, altu, tenoru i basu, dwojga
skrzypiec, wioli, dwch puzonw, fagotu i b.c.
Kompozytor stara si wykorzysta moliwoci kombinatoryczne zestawiania rnych

zespow. W efekcie jest to jeden z najbardziej skontrastowanych i zmiennych pod
wzgldem obsady koncertw kocielnych w znanym repertuarze polskich twrcw tego
czasu. Zdaniem Zygmunta M. Szweykowskiego (1997, 161) wrcz aden z polskich ani
woskich kompozytorw dziaajcych w Polsce nie osign takiej mozaikowoci, nie
pozostawi utworu mienicego si tak rnorodnoci barw dwiku. Statystycznie co
dwa takty zmienia si obsada, a zestawiane s poszczeglne gosy solo z tutti oraz rnej
wielkoci zespoy wokalne i instrumentalne.
Na tle pojedynczo zachowanych utworw, na podstawie ktrych zmuszeni jestemy
charakteryzowa koncerty na jeden chr wymienionych dotd twrcw, wyrnia si
wielkoci i rnorodnoci zbir znanych obecnie kompozycji tego gatunku Marcina
Mielczewskiego (w wikszoci przypadkw w rkopisach z epoki przekazujcych te utwory
ich autor zosta okrelony monogramem M.M.). Jest w nim tylko jedna wymieniona ju
wrd motetw kompozycja, w ktrej chrowi towarzyszy wycznie basso continuo
Confitemini Domino na sopran, alt, 2 tenory, bas i b.c, kilkanacie koncertw na
szeciogosowy zesp wokalny (2 soprany, alt, 2 tenory, bas) oraz 2 skrzypiec i 4 puzony
(lub 3 puzony i fagot) oraz b.c. tu m.in.: Audite gentes et exsultate, Benedictio et claritas,
Credidi, Ingredimini omnes i Laetatus sum, jak rwnie kompozycje na chry
piciogosowe i zespoy instrumentalne, a mianowicie: Ante thorum huius Virginis oraz
inne opracowanie psalmu Credidi (na 2 soprany, alt, tenor i bas oraz instrumenty),
a take jeden koncert na cztery gosy (sopran, alt, tenor, bas) i zesp instrumentalny
Iste cognovit. W szeregu koncertw jednochrowych Mielczewskiego zachowanych gwnie
w kolekcji Bohna w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie, a take
w niektrych kompozycjach znanych z przekazw gdaskich, stosowana bya znana
praktyka wykonawcza concertato, moliwa o czym ju bya mowa dziki wprowadzeniu
w tutti gosw ripieni. Podobnie jak w przypadku innych utworw z dorobku
Mielczewskiego w odniesieniu do adnego koncertu jednochrowego nie wiadomo, kiedy
powsta. Ze wzgldw stylistycznych oraz uwzgldniajc dane z biografii kompozytora
mona t twrczo jedynie oglnie datowa na ostatnie dekady pierwszej poowy
XVII wieku, na lata 30. i 40.
Confitemini Domino wykazuje cechy motetu poddanego jedynie nieznacznym wpywom
techniki koncertujcej. Pozostae kompozycje, napisane na gosy wokalne i instrumentalne
(najczciej 2 skrzypiec oraz 4 puzony lub 3 puzony i fagot) oraz b.c., ukazuj, z jednej
strony, rnorodno dostpnych w technice koncertujcej rodkw, z drugiej pozwalaj
wskaza rozwizania kompozytorskie stosowane przez tego twrc ze szczeglnym
upodobaniem, czy wrcz manierycznie. Jednym z takich czsto stosowanych zabiegw jest
powtarzanie odcinka sowno-muzycznego, najpierw w realizacji sopranu pierwszego,

a nastpnie w opracowaniu zespoowym wszystkich pozostaych gosw w taki sposb, e
parti sopranu pierwszego przejmuje sopran II (przyk. 43).
Taka
procedura
znana
jest
z
twrczoci
kompozytorw
weneckich
i poudniowoniemieckich. Mielczewski mg j jednak pozna na polskim dworze
krlewskim (stosowa j na przykad, we wspominanym koncercie Fit porta Christi,
Giovanni Francesco Anerio; wystpuje ona take w utworach Franciszka Liliusa).
Czsto stosowanym przez Mielczewskiego, ale i innych kompozytorw tworzcych
koncerty kocielne, zestawieniem gosw w odcinkach maogosowych jest solo basu
z towarzyszeniem dwojga skrzypiec oraz solo lub duet gosw wyszych (sopranu lub
dwch sopranw oraz altu) z udziaem instrumentw dtych.
W twrczoci Mielczewskiego wystpuj zarwno koncerty o budowie wieloodcinkowej,
w ktrych kady odcinek tekstu stanowicy jak semantyczn cao otrzymuje odrbne
opracowanie muzyczne, a nastpstwo odcinkw oparte jest na zasadzie kontrastu
melodyczno-rytmicznego, metrycznego, harmonicznego i fakturalnego (polifonia
imitacyjna lub korespondencja motywiczna homorytmia), jak i koncerty wersetowe,
w ktrych podstaw literack s teksty o strukturze wersetowej i zwrotkowej, a wic
psalmy, kantyki, hymny, sekwencje itp. Jednostk podziau architektonicznego jest
wwczas wers lub zwrotka tekstu sownego, ktra w opracowaniu muzycznym stanowi
samodzieln jednostk. Koncerty wersetowe Mielczewskiego nie rni si jednak
zasadniczo od koncertw wieloodcinkowych, poniewa na og take w opracowaniach
poszczeglnych wersw wystpuje rozbicie na drobniejsze odcinki. Najdusze, stanowice
caoci sowno-muzyczne, partie tych kompozycji to najczciej polifoniczne, bliskie
stylistycznie motetom XVI wieku, zakoczenia. Poza wymienionymi w dorobku
Mielczewskiego zwracaj uwag koncerty ritornellowe, okrelane w literaturze polskiej
jako rondowe (por. Przybyszewska-Jarmiska 1997), w ktrych poczone zostay
fragmenty wieloodcinkowe o charakterze quasikupletw z jednorodnym fakturalnie,
kilkakrotnie powtarzanym, refrenem realizowanym przez zesp tutti (refren
utrzymany jest w metrum trjdzielnym, w fakturze homorytmicznej, ma statyczn
melodyk i prost harmoni).
Wokalno-instrumentalne koncerty ritornellowe (rondowe), obecne w repertuarze
dziaajcych w Rzeczypospolitej kapel zapewne co najmniej od lat 20., a jak pokazuj
znane rda z nastpnych dekad XVII wieku cieszce si specjalnym zainteresowaniem
nie tylko Marcina Mielczewskiego, byy te w Polsce komponowane w drugiej poowie
stulecia. Z tego punktu widzenia na uwag zasuguje koncert na 2 soprany, alt, tenor i bas
oraz 2 skrzypiec, 2 kornety, 3 puzony i b.c. Sacerdotes Dei kompozytora jezuity, Marcina
Kreczmera. Utwr, zachowany w zbiorowym rkopisie Biblioteki Jagielloskiej (sygn.
5272), nosi dat 1678 i jakkolwiek dokadny czas jego powstania nie jest znany, mona
z wszelk pewnoci przyj, e Kreczmer, urodzony w 1631 roku, skomponowa go ju
w drugiej poowie XVII wieku. Ze wzgldu na zastosowane rodki techniczne, zwaszcza

typ melodyki, sposb posugiwania si instrumentami, ktrych samodzielno jest bardzo
ograniczona, utwr mona okreli jako zachowawczy, z uwagi na budow formaln
odpowiada natomiast nowszym wczenie tendencjom. Sacerdotes Dei obejmuje 277
taktw, rozpoczyna si 33-taktow symfoni po ktrej nastpuje realizowany przez zesp
tutti refren, powtarzany jeszcze mniej wicej w poowie kompozycji oraz na jej
zakoczenie. Kontrastujce z refrenem kuplety maj zdecydowanie bardziej ni
w koncertach Mielczewskiego schematyczn budow. Skadaj si zawsze z odcinka
realizowanego w duecie (gosy gwnie prowadzone s w rwnolegych tercjach lub
sekstach), po ktrym nastpuje odcinek tutti oraz instrumentalny ritornel zbudowany
z materiau partii wokalnych. Taka schematyczno charakteryzowaa take niektre inne
koncerty tworzone w Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVII wieku. Niedawno Tomasz
Je zwrci uwag na kolejny koncert jednochrowy Marcina Kreczmera, zachowany
w rkopisie proweniencji lskiej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (Je 2012):
Laudem te Dominum na 2 soprany, alt, 2 tenory i bas oraz 2 skrzypiec, 3 puzony i organy.
Take ten utwr ma architektonik ritornellow, a bardzo obszerne opracowanie refrenu
szeciogosowej deklamacji w metrum trjdzielnym a cappella sw Salvatorem meum
i Redemptorem meum ma funkcj perswazyjn.
Wrd autorw tworzonych w Rzeczypospolitej koncertw rondowych by take
Stanisaw Sylwester Szarzyski. Jakkolwiek nie s znane adne daty z ycia tego
kompozytora-zakonnika (benedyktyna?, cystersa?), ze wzgldw stylistycznych jego
twrczo jest czona z ostatnimi dekadami XVII stulecia. W tym samym zbiorze
rkopisw Biblioteki Jagielloskiej co Sacerdotes Dei Marcina Kreczmera zachowa si
koncert rondowy Ad hymnos, ad cantus na 2 soprany, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol
i b.c. Szarzyskiego. Refren, z tekstem Omnes gentes, iubilate, Deo caeli exsultate,
venerantes, celebrantes diem istam, realizowany jest przez zesp tutti w fakturze
homorytmicznej, w melodyce parlandowej, w metrum parzystym. Wystpuje czterokrotnie
w caoci (w czwartym wystpieniu, zamykajcym kompozycj, z innym tekstem) oraz
dwukrotnie w wersji krtszej. Kontrastuj z nim kuplety, zbudowane z do
rozbudowanych odcinkw wykonywanych solo lub w zespoach wokalno-instrumentalnych
o rnych skadach oraz odcinkw instrumentalnych. W czci kuplety kontrastuj
z refrenem z uwagi na metrum i typ melodyki (przyk. 44, 45), w czci pod wzgldem
obsady (przyk. 46).
Nawizania do typu koncertu ritornellowego znajdujemy take w innych utworach

Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego przeznaczonych na cztery lub pi gosw wokalnych
i zesp instrumentalny. Wszystkie one do XIX wieku przechowywane byy
w rkopimiennych przekazach w zbiorach muzykaliw kolegiaty w owiczu, gdzie
znalazy si w XVIII stuleciu, po mierci Jzefa Rybickiego, tamtejszego organisty i autora

odpisw tych i szeregu innych kompozycji. Nastpnie trafiy do gromadzonych
w Warszawie Zbiorw Pastwowych i zostay zniszczone podczas II wojny wiatowej,
a zawarte w nich utwory znane s dzisiaj dziki przedwojennym wydaniom lub
sporzdzonym przez Adolfa Chybiskiego rkopimiennym spartom. W ten sposb ocalay
dwa liturgiczne utwory cykliczne Completorium na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, 2
clarini i b.c. oraz Litania cursoria na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol da gamba
i b.c, a take kompozycja majca charakter boonarodzeniowej pastorelli, Gloria in
excelsis Deo na 2 soprany, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol, 3 puzony i b.c.
Utwory cykliczne s zestawami koncertw kocielnych, opracowanymi w taki sposb, e
stanowi zamknite caoci. Jest to dobrze widoczne w Completorium, zbudowanym
z szeciu czci czterech psalmw (Cum invocarem, In te Domine speravi, Qui habitat, i
Ecce nunc benedicite Dominum), hymnu Te lucis ante terminum i kantyku Nunc dimittis.
Tworz one cao liturgiczn, z uwagi na opracowanie wszystkich zasadniczych czci
oficjum, oraz muzyczn, ze wzgldu na tak sam obsad poszczeglnych czci, wspln
tonacj D-dur oraz liczne pokrewiestwa melodyczne (caociowa koncepcja dotyczy
zwaszcza psalmw i kantyku, podczas gdy wiadomie archaizujce opracowanie hymnu
wyranie si od nich rni). Dla zwartoci formalnej cyklu szczeglne znaczenie maj
powtrzenia fragmentu rozpoczynajcego Cum invocare, zarwno w dalszym przebiegu
tego samego psalmu, jak i w kolejnych psalmach i w kantyku Nunc dimittis.
Staje si on zatem swoistym refrenem, tak w skali poszczeglnych psalmw jak i caego
cyklu. W konsekwencji utwr upodabnia si do rozbudowanego kocielnego koncertu
rondowego. Warto doda, e sposb opracowania tych refrenw, ktre zawsze
utrzymane s w metrum trjdzielnym, a realizowane przez zesp tutti w fakturze
akordowej, podczas gdy w kupletach dominuje obsada maogosowa oraz metrum
parzyste, charakterystyczny jest dla wokalno-instrumentalnych koncertw ritornellowych
w ksztacie typowym dla pierwszej poowy XVII wieku.
Stosunkowo niewielki (116 taktw) utwr Gloria in excelsis, to pastorella, czyli utwr
nalecy do zdobywajcego w Rzeczypospolitej w kocu XVII wieku coraz wiksz
popularno gatunku (dokumentowan jednak wieloma zachowanymi utworami dopiero

w stuleciu nastpnym), obejmujcego koncerty kocielne w atwym, wrcz naiwnym,
opracowaniu, zarwno w warstwie tekstowej, jak muzycznej, wykonywane w okresie
Boego Narodzenia (od Wigilii do 2 lutego, tj. do wita Matki Boskiej Gromnicznej).
Pastorella Szarzyskiego wykazuje cechy architektoniczne dialogo (por. niej, cz druga,
rozdz. I/1d). Nie zawiera jednak charakterystycznych dla tego gatunku recytatyww.
Utwr zbudowany jest z niezbyt rozbudowanych odcinkw realizowanych na zmian przez
dialogujce grupy gosowe dwa soprany (Anioy) oraz alt, tenor i bas (Pasterze), ktrym
towarzyszy zesp instrumentalny, przerywajcy te dyskurs ritornelami powtarzajcymi
linie melodyczne partii wokalnych. W pieniowej melodyce pastorelli Szarzyski
wykorzysta materia jednej z najbardziej popularnych w siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej koldy, Nuemy chrzecijanie.
Z dorobku krlewskiego kapelmistrza Jacka Ryckiego w zakresie koncertw
jednochrowych w zbiorach Biblioteki Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk zachoway si,
z pewnoci powstae nieco pniej ni kompozycje Mielczewskiego, a niewykluczone, e
rwnolegle z utworami Szarzyskiego, psalm Dixit Dominus oraz opracowanie kantyku
Magnificat. Jest wysoce prawdopodobne, e kompozycje te, na czterogosowy chr (sopran,
alt, tenor, bas) oraz piciogosowy zesp instrumentalny (w Gdasku w ostatniej wierci
XVII wieku wykonywane z dodanymi chrami ripieni), stanowiy czci niekompletnego
dzi cyklu nieszpornego. Z uwagi na sposb opracowania sowno-muzycznego zachowane
kompozycje mieszcz si w grupie koncertw wersetowych, ale wykazuj silniejsz ni
w koncertach Mielczewskiego tendencj do tworzenia wikszych caoci (tworzenia sekcji
zoonych z kilku odcinkw o zmiennej, ale regularnie powtarzajcej si obsadzie). Take
pod wzgldem komplikacji jzyka harmonicznego koncerty Ryckiego, zwaszcza
Confitebor i Magnificat, gruj nad analogicznymi kompozycjami Mielczewskiego.
Znaczn cz wprowadzonych w tych utworach dysonujcych wspbrzmie, ktrych
uycie niekiedy wykracza poza normy kompozytorskie, mona uzasadni interpretacj
tekstu sownego przy zastosowaniu rodkw retoryki muzycznej na przykad
w Confitebor, znanym obecnie z odpisu (t. 41-46), w opracowania tekstu misericors et
miserator Domus zostao zastosowane ukone brzemienie ptonu oraz wystpujce obok
siebie figury cadentia duriusculus i saltus duriusculus. Podkreleniu afektu tekstu suy
take stosowanie przez Ryckiego innych, oprcz saltus duriusculus, dysonansw
melodycznych, jak w Magnificat (t. 90-95), gdy w partii basu piewajcego recordatus
misericordiae suae, wystpuje pathopoeia descendentalny pochd piciu ptonw
(Jasiski 2006, 124-127).
Wrd zachowanych koncertw Ryckiego na jeden chr i zesp instrumentalny s
take: Solemnitas est hodie na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec i continuo, znany
z przekazu znajdujcego si w czstochowskim Archiwum Klasztoru na Jasnej Grze, oraz
Fidelis servus et prudens na 5 gosw wokalnych, 2 skrzypiec oraz ripieni i b.c. utwr
naley do wspominanego zbioru rkopisw Biblioteki Jagielloskiej o wsplnej sygnaturze
5272, zachowa si w kopii sporzdzonej dla potrzeb kapeli cystersw w Mogile. Cho
w inskrypcji tytuowej okrelony zosta terminem motet, jest w istocie koncertem
kocielnym wykazujcym cechy tego gatunku znane z repertuaru tworzonego w ostatnich
dekadach XVII stulecia. Skada si z piciu, wyranie wydzielonych, do rozbudowanych
czci. Dwie z nich wykonuje zesp instrumentalny (pierwsz i czwart), pozostae
realizuj gosy i instrumenty w taki sposb, e przez wikszo przebiegu skad
ograniczony jest do gosw wokalnych, wystpujcych solo, w duetach, tercetach
i piewajcych w penym chrze, do ktrego w kocowych partiach poszczeglnych czci
doczaj si instrumenty. Kompozycja uderza urozmaiceniem melodyki, w tym zwaszcza
kontrastami melizmatycznej melodyki wirtuozowskiej lub szybkiego parlando z melodyk
liryczn. W zakresie faktury, cho w zakoczeniach poszczeglnych czci wprowadzi
kompozytor odcinki homorytmiczne, wiksze znaczenie maj imitacje lub korespondencja
motywiczna. Z uwagi na wykorzystany materia dwikowy utwr zdecydowanie bliszy
jest tonalnoci dur-moll ni modalnoci (tonacj kompozycji mona okreli jako D-dur).
W rkopisie z tego samego zbioru (omwionego w pracy Joanny Sukty, 1997) zapisano
dwa jedynie obecnie znane utwory K. Charnickiego, w ostatnich dekadach XVII wieku
czonka zakonu norbertanw, zwizanego z klasztorem w Krzyanowicach. S to koncerty
Aeterna Christi munera na 2 soprany, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol i basso continuo
oraz Rex gloriose martyrum na taki sam zesp wykonawczy, zwikszony o 2 puzony.
Podobnie jak w Fidelis servus et prudens Ryckiego w koncertach Charnickiego wyrni
mona kilka zamknitych czci o odmiennej obsadzie poszczeglne gosy solo, duety
o rnych zestawieniach gosw, tutti. W Aeterna Christi munera czci solowe
i maogosowe ujte s w ramy czci realizowanych przez zesp tutti, ktre wykazuj
znaczne pokrewiestwo melodyczne. W czci kocowej kompozytor zastosowa rodek
czsto wykorzystywany przez Marcina Mielczewskiego, a polegajcy na przedstawianiu
fragmentu tekstu w solowej realizacji sopranu pierwszego i powtarzaniu go w prostej
harmonizacji pozostaych gosw, z tym, e parti pauzujcego sopranu pierwszego
wykonuje sopran drugi.
Podstaw materiaow koncertu Charnickiego stanowi hymn Aeterna Christi munera,
ktry w harmonizacji Jacka Ryckiego zachowany jest w Krakowie w zbiorach
wawelskich. O wiadomym nawizaniu do tego wanie opracowania tekstu hymnu
wiadcz cytaty zaczerpnite nie tylko z linii melodycznej gosu najwyszego, ale i z
gosw niszych.
Poza jednym wyjtkiem nie udao si dotd ustali, ktre z omiu obecnie znanych
jednochrowych koncertw kocielnych Kaspara Frstera m. powstay podczas pobytu
twrcy w Rzeczypospolitej (wyjtek stanowi Confitebor tibi Domine KBPJ 9, znany
z przekazu sporzdzonego w czasie, gdy kompozytor by w latach 50. kapelmistrzem
w kociele Mariackim w Gdasku). Jest jednak bardzo prawdopodobne, e co najmniej
niektre z nich znajdoway si w repertuarze kapeli krlewskiej za panowania
Wadysawa IV i Jana Kazimierza, a moe i pniej, oraz e byy grywane przez kapele
gdaskie (niektre ze znajdujcych si w kolekcji Dbenw w Uppsali kompozycji w tym
gatunku zachoway si w rkopisach proweniencji gdaskiej). S to w wikszoci
opracowania psalmw lub swobodnie koncypowanych tekstw z wykorzystaniem cytatw
lub wtkw zaczerpnitych z psalmw. Wszystkie utwory przeznaczone s na zesp
wokalno-instrumentalny: Confitebor tibi Domine (KBPJ 7 i 8), In tribulationibus, Peccavi
super numerum i Quanta fecisti Domine na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol i b.c,
Domine Dominus noster i Lauda Ierusalem na 2 soprany, alt, tenor, bas, 5 instrumentw
i b.c., Confitebor tibi Domine KBPJ 9 na 2 soprany, alt, 2 tenory, bas, 4 nieokrelone
instrumenty oraz wiol lub fagot i b.c.
Znajduj si wrd nich koncerty kocielne wieloodcinkowe, opracowania psalmw ze
wiadomie wprowadzanymi rodkami archaizujcymi (na przykad fauxbourdon w
Confitebor KBPJ 9), kompozycje quasimotetowe utrzymane niemal w caoci w technice
polifonicznej i w wikszoci utwory o wyranie wydzielonych wikszych ustpach,
poprzedzone instrumentaln symfoni, pod wzgldem formalnym bliskie kantacie
zespoowej. Te ostatnie zawieraj dusze partie solowe o melodyce zblionej do
recytatywu lub majce charakter niewielkich arii, w ktrych solista musi si wykaza
znacznymi umiejtnociami technicznymi z uwagi na szeroki zakres dwikowy partii
oraz rozbudowane melizmaty oparte na biegnikach gamowych, obiegnikach i innych
strukturach ozdobnikowych, w ktrych nie brak take znacznej liczby duych skokw
interwaowych. Trudnoci wykonawcze zwikszaj jeszcze uyte przez Frstera rodki
harmoniczne, w szczeglnoci liczne zakcenia podstawy tonalnej poprzez wprowadzane
chromatyzmy, czste zmiany trybw, tworzenie czciowych (nieutrwalanych) centrw
tonalnych. Te i inne rodki wykorzystywane s zarwno w charakterze figur retoryki
muzycznej (odnoszcych si do poszczeglnych sw), jak i dla moliwie dogbnej
interpretacji emocji zwizanej z caym opracowywanym tekstem lub jego mniejszymi
caociami.
Poza koncertami jednochrowymi Frstera zachowao si kilkadziesit utworw tego
gatunku innych twrcw gdaskich. S to opublikowane w XVII wieku lub przekazane
w rkopisach przechowywanych w gdaskiej Bibliotece PAN oraz rozproszonych po wielu
bibliotekach europejskich kompozycje do religijnych tekstw niemieckich i aciskich

autorstwa Thomasa Strutza, Daniela Jacobiego, Johanna Balthasara Erbena, Cratona
Btnera, Johanna Valentina Medera i by moe innych kompozytorw (Szlagowska 2005).
Wikszo z nich czeka na sporzdzenie partytur, opracowanie muzykologiczne i powrt
do praktyki wykonawczej. Szczeglnie w wypadku dorobku Erbena i Btnera wydaje si to
zadaniem powanym. Mniejsz zachowan spucizn kompozytorsk Daniela Jacobiego
zaja si Danuta Popinigis (2002; 2003). Chodzi o trzy wokalno-instrumentalne
wielkoobsadowe koncerty kocielne: Pax aeterna ab aeterno patre na 2 soprany, alt, tenor,
bas, 2 skrzypiec, 2 wiole, violone i b.c. (utwr znany z dwch rkopimiennych przekazw
znajdujcych si w zbiorze Dbenw w Uppsali oraz kolejnego rkopisu, przechowywanego
w Archiwum Pastwowym w Gdasku), a take Der Herr erhre dich in der Not na 2
soprany, alt, 2 tenory, bas, 2 skrzypiec, wiol, 3 puzony, violone i b.c. oraz wokalne
i instrumentalne gosy ripieno (rkopis z dawnej Stadtbibliothek w Gdasku obecnie
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie) i Preise Jerusalem den Herren
na analogiczny zestaw gosw wokalnych oraz 2 skrzypiec, 4 puzony i b.c. (rkopis
w kolekcji Bokemeyera w tej samej berliskiej bibliotece). Utwory powstae ok. poowy
XVII wieku pod wzgldem zastosowanych rodkw przypominaj koncerty kocielne
Marcina Mielczewskiego. Zasad stanowi kontrast dotyczcy obsady, faktury, metrum,
rytmu. Zestawiane s odcinki solowe i maoobsadowe z zespoem tutti oraz fragmentami
instrumentalnymi. Szczeglnie rozbudowane partie powierza Jacobi basowi (podobnie
czyni Mielczewski, a na jeszcze wiksz skal Frster). Z uwagi na architektonik
wyrnia si koncert ritornellowy Preise Jerusalem den Herren.
Jedyny obecnie zachowany utwr Macieja Hermana Wronowicza na wicej ni trzy gosy
wokalne, najszerzej rozbudowana kompozycja tego twrcy (266 taktw), to przechowywane
w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu opracowanie sekwencji na Boe Ciao Lauda
Sion na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol i b.c. Utwr stanowi przykad wstpnej
fazy kantaty zespoowej. Zbudowany jest z wyranie zamknitych (niezazbiajcych si),
ale krtkich odcinkw sowno-muzycznych zestawianych na zasadzie kontrastu obsady:
duet tutti solo tutti itd., oraz metrum i faktury. Dalsze liczne utwory Wronowicza
w tym gatunku (na pi lub cztery gosy wokalne i zesp instrumentalny) znane s
obecnie (tylko z tytuw) z wykazw kompozycji nalecych u schyku XVII wieku do kapel
pijarw w Podolicu i Prievidzy.
Z tych zbiorw pochodzi odnaleziony niedawno, jedyny obecnie znany wokalnoinstrumentalny koncert kocielny Aleksandra (o. Wadysawa) Leszczyskiego Dixit
Dominus ab 8, na 2 soprany, alt, 2 tenory, bas, 2 skrzypiec i b.c. (Jochymczyk 2007).
Kompozycja powstaa najpniej w 1662 roku, kiedy w klasztorze na Jasnej Grze
sporzdzony zosta rkopis zawierajcy jej zapis. Jest koncertem wersetowym, ktry
zaczyna instrumentalna symfonia, po czym nastpuje wokalno- instrumentalna realizacja
poszczeglnych wersetw tekstu psalmu z zastosowaniem zasady kontrastu obsady, mchu,
melodyki, faktury itd.
Zachowana, w czci niekompletnie, spucizna Jana (o. Damiana) Stachowicza
rozproszona jest po rnych polskich bibliotekach (zawierajce przekazy jego kompozycji
rkopisy z epoki znajduj si w Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego
i Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, utwory odpisane przed II wojn wiatow przez
Adolfa Chybiskiego, w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu), a fragmenty jednego
utworu znajduj si take za granic (Laudate paeri na 4 soprany [?], 2 skrzypiec i b.c.
tylko ten ostatni gos si zachowa posiada ttny Oblastn Archv w Bratysawie,
Oddzia w Modrej). Obecnie znanych jest 14 zachowanych kompozycji tego kompozytora
(niektre szcztkowo). Poza jednym motetem i Missa Requiem na 2 soprany, alt, tenor,
bas, 2 skrzypiec, 2 clarini i b.c. (o ktrej w podrozdziale a) Msze) zachowane kompozycje
Stachowicza nale do gatunku wokalno-instrumentalnych koncertw kocielnych
rnych typw. S to jak podaje Delma Brough (1989) psalmy nieszporne: Dixit
Dominus, Confitebor i Laudate pueri na 2 soprany, alt, tenor i bas, 2 skrzypiec, 2 clarini
i b.c. (zachowane niekompletnie lub wrcz szcztkowo), Confitebor i Beatus vir na sopran,
alt, tenor, bas, 2 skrzypiec i b.c. oraz Laetatus sum i Lauda Jerusalem na sopran, alt,
tenor, bas, 2 skrzypiec, 2 clarini i b.c, a take Beata nobis gaudia i Litaniae de B.M.V. na
taki sam skad oraz dwa koncerty maogosowe, o ktrych niej. Zastosowane w nich
rodki techniki koncertujcej s z jednej strony rnorodne, z drugiej strony w rnym
stopniu wyszukane. W Laudate pueri kompozytor zastosowa m.in. rodzaj techniki
hoketowej tutti caego zespou wokalno-instrumentalnego alternujce z dwoma
sopranami lub altem, co stwarza efekt pytania. We wszystkich utworach stosowa
podstawow zasad koncertowania, a wic zmienno. Jest ona dobrze widoczna na
terenie melodyki, wiadczcej notabene o duej inwencji kompozytora w tym zakresie.
Obok melodyki dorobnomotywicznej i ozdobnej wystpuj, bowiem, partie liryczne
rozwijajce si w wikszych wartociach rytmicznych, gwnie ruchem sekundowym,
kontrastujce z nimi linie melodyczne zbudowane z duych skokw interwaowych,
a take, cho rzadziej, melodyka parlandowa lub bogata w koloratury, wprowadzana
pomijajc solowy koncert Veni Consolator we fragmentach Dixit Dominus, Laetatus sum
i Laudate pueri. Technice koncertujcej podporzdkowane s zreszt wszystkie elementy
muzyczne, ze zmianami metrycznymi, stanowicymi rodek partykulacji utworw,
kontrastami obsady, faktury, a take planw harmonicznych. Zgodnie z konwencj epoki
Stachowicz odwouje si take wielokrotnie do zasobu figur retoryki muzycznej, ktrych
rnorodno w jego kompozycjach jest znaczna, cho kompozytor w interpretacji tekstu

niemal pomija warstw harmoniczn (Jasiski 2006, 205).
Jako cao zachowana muzyka koncertujca Stachowicza stawia jednak tego
kompozytora w rzdzie najwybitniejszych twrcw dziaajcych w Rzeczypospolitej
w drugiej poowie XVII wieku (szerzej na ten temat w monografii Jochymczyk 2009). Tym
wikszy al, e zaginy inne utwory o. Damiana, a wrd nich te znane z tytuw
zamieszczonych w katalogu wieluskim z 1751 roku oraz zwaszcza w spisanych
w ostatnich latach XVII wieku inwentarzach kolegiw pijarw w Podolicu i Prievidzy na
Sowacji (tame wymienione s kolejne niezachowane obecnie kompozycje koncertujce
antyfony, psalmy, litanie i inne rnych dziaajcych w Rzeczypospolitej kompozytorw,
a wrd nich nieznanego skdind Mateusza Szyrowskiego oraz zapoznanego Gabriela
Sczawnickiego).
Koncerty maogosowe i solowe

W zachowanym repertuarze z pierwszych dwch dekad XVII wieku trudno na og
rozrni pseudomonodie (zob. cz druga, 1/2: Motety) i koncerty maogosowe lub
solowe. Z pewnoci autorzy tych pierwszych, a wic tacy twrcy jak Mikoaj Zieleski,
Giovanni Battista Cocciola i Gregor Schnitzkius czy zapoznany Severin Mller, odegrali
na terenie Rzeczypospolitej istotn rol w procesie adaptowania (lub moe
wsptworzenia) gatunku koncertu na jeden lub kilka gosw. Ich utwory mog
przynalee zarwno do grupy motetw, jak i jako wstpne formy do koncertw.
Spord muzykw Zygmunta III z grona tych kompozytorw, ktrzy prawdopodobnie
najwczeniej tworzyli utwory koncertujce na jeden lub kilka gosw wokalnych
z akompaniamentem organowym, mona wymieni Giovanniego Valentiniego. Jego
koncerty z towarzyszeniem partitura pro organo (w jednym przypadku basso continuo)
wkrtce po przeniesieniu si muzyka z Warszawy na dwr arcyksicia Ferdynanda
w Grazu zostay opublikowane, wraz z kompozycjami innych kapelistw przyszego
cesarza Ferdynanda II, w zbiorze Parnassus musicus Ferdinandeus, przygotowanym przez
Giovanniego Battist Bonomettiego, wydanym w Wenecji w 1615 roku. S to kompozycje
przeznaczone na dwa skrajne gosy wokalne sopran i bas oraz organy: O Maria quid
ploras i Deus misereatur nostri, koncerty trzy gosowe O dulcis amor Jesu na sopran,
tenor, bas i organy oraz Vulnerasti cor meum na 2 tenory, bas i organy, a take koncert
solowy na bas i b.c. Benedicam Dominum, awangardowy w tamtym czasie z uwagi na
zastosowan obsad, ale tradycyjny ze wzgldu na uyte rodki, w tym zwaszcza nike
zrnicowanie partii wokalnej i instrumentalnej.
Jest bardzo moliwe, e podobne lub wanie te kompozycje, stworzy Valentini podczas
pobytu w Rzeczypospolitej. Wobec braku potwierdzenia w zachowanych rdach pozostaje
jednak tylko przypuszcza, e w repertuarze polskich kapel co najmniej od drugiej dekady
XVII wieku oprcz koncertw importowanych z Italii znajdoway si kompozycje tego
gatunku tworzone przez Wochw dziaajcych w Rzeczypospolitej (mgby by wrd nich
Giovanni Battista Cocciola, ktry w Ave mundi spes Maria, utworze wydanym rwnie
w antologii Bonomettiego, posuy si rodkami techniki koncertujcej), a moe
i muzykw miejscowych.
Na pocztku trzeciej dekady XVII stulecia takie utwory komponowa na dworze
Zygmunta III Tarquinio Merula. W jego koncertach na 1-3 gosw i b.c., ewentualnie take
z zespoem zoonym z dwojga skrzypiec, ze zbioru Il primo libro de motetti (Wenecja
1624), wikszo przebiegu stanowi koncertowanie gosw solowych i zespow
maogosowych o rnych zestawieniach, ktre w zakoczeniu kompozycji tworz gste
fakturalnie, imitacyjne tutti. Poza kontrastem obsady i typu melodyki istotne znaczenie
maj zmiany tempa osigane poprzez naprzemienne wprowadzanie metrum parzystego
i nieparzystego. Cech wiadczc o respektowaniu przez kompozytora najnowszych
tendencji w rozwoju koncertu kocielnego jest dominacja w jego zbiorze utworw
o fakturze triowej, jak rwnie opublikowane w nim koncerty solowe z towarzyszeniem
skrzypiec i b.c. Kompozycje z udziaem zespou instrumentw pokazuj rne sposoby
wykorzystywania czynnika instrumentalnego w koncercie kocielnym. W czci utworw,
jak w Favus distillans na sopran i trzy wiole lub 3 puzony i b.c. panuje jeszcze zasada
przemiennoci wystpowania gosw wokalnych i instrumentalnych, ktre razem

wspbrzmi dopiero w kocowym tutti. W dwch innych koncertach solowych Nigra
sum i Cantate, iubilate (oba na sopran, skrzypce i b.c.) Merula stosuje wstp
instrumentalny, w znacznej czci przebiegu powierza skrzypcom rol akompaniamentu
dla gosu wokalnego, a ponadto stosuje wymiennie skrzypce i sopran, przy czym partia
instrumentalna zarwno antycypuje materia melodyczny gosu wokalnego, jak i go
powtarza. W takim stopniu usamodzielniony instrument solowy w muzyce polskiej jak
zauway Zygmunt M. Szweykowski (1997, 172) spotykamy dopiero wiele lat pniej
w twrczoci Jacka Ryckiego, w jego koncercie Ave Sanctissima Maria. Ale nowatorstwo
i wieo inwencji Meruli przejawia si nie tylko w traktowaniu instrumentu.
Stwierdzamy j ewidentnie na terenie i melodyki, i traktowania dysonansw,
i architektoniki utworw (co do architektoniki, w Cantate, iubilate wprowadzi
kompozytor czterokrotnie powtrzony refren Alleluia, tworzc ukad rondowy).
Drugim, obok Meruli, kompozytorem, ktry najbardziej mg wpyn na ksztatowanie
si upodoba polskich kompozytorw i suchaczy w dziedzinie religijnej muzyki na
niewielkie skady by Franciszek Lilius. Z jego dorobku nie zachowa si aden utwr
cile monodyczny, co jednak nie znaczy, e takich muzyk Zygmunta III Wazy, a od 1630
roku kapelmistrz wokalno-instrumentalnej kapeli na Wawelu, nie uprawia. Wiemy, e
jego kompozycje na jeden, dwa i trzy gosy byy poszukiwane przez Krzysztofa
Opaliskiego, a zapewne i innych magnatw. Niestety do naszych czasw z tego
repertuaru dotrway, w bardzo niewielkiej liczbie, tylko koncerty na dwa i trzy gosy
z towarzyszeniem basso continuo, przy czym wyranie dominuj te pierwsze, utrzymane
w typie rozpowszechnionym w rzymskim rodowisku kompozytorskim (z ktrym, jak
wiemy, Lilius w poowie lat 20. XVII wieku mia bliskie kontakty). S wrd nich utwory
na dwa gosy o rnych rejestrach, jak Tua Jesu dilectio na sopran, bas i b.c. oraz Haec
dies na alt, bas i b.c, a take na dwa gosy rwne Laudate Dominum na dwa basy i b.c.
Jedynym obecnie znanym koncertem na trzy gosy Liliusa jest Exultabit cor meum na 2
soprany, bas i b.c. Kompozycje te s niejako poczeniem monodii z polifoni. Zaczynaj
si do dugim odcinkiem solowym, powtarzanym (niekiedy z pewnymi zmianami) przez
drugi z gosw, po czym nastpuj imitacje (na og niedokadne, dotyczce tylko kilku
pierwszych nut), ktrym poddawane s ju krtsze odcinki melodyczne, czsto majce
charakterystyczn antytetyczn konstrukcj zaczynaj si w wikszych wartociach, po
czym stopniowo przechodz do wartoci drobniejszych.
S one imitowane ze sta tendencj do cieniania imitacji, a po maksymalne stretto.

Narzucajc si cech koncertw maogosowych Liliusa jest podporzdkowanie
przebiegu utworw formie i treci opracowywanego tekstu sownego, w ktrego
interpretacji nierzadko kompozytor posugiwa si dysonansem (co prawda prawidowo
przygotowanym i rozwizanym), a stosowa take rozliczne efekty dwikonaladowcze
(na przykad naladujc gr rnych instrumentw w psalmie Laudate Dominum).
Spord z pewnoci wikszej liczby maogosowych koncertw kocielnych Marco
Scacchiego obecnie znamy sze, wszystkie zachowane w formie rkopisw za granic
Polski. S to: Osanna alleluia vivat et floreat Rex Casimirus na sopran, tenor, 2 skrzypiec
i b.c, Omnes gentes plaudite manibus na alt, tenor, bas i b.c, Laudate pueri Domine na 2
soprany, bas, dwoje skrzypiec i b.c., a take w innym opracowaniu na 2 soprany, bas i b.c,
oraz Tota pulchra es na taki sam skad wykonawczy i Cantate Domino na alt, tenor, bas, 2
skrzypiec, wiol i b.c. Z wyjtkiem pierwszego wymienionego, napisanego w 1648 lub 1649
roku, po wyborze Jana Kazimierza na krla Polski i wielkiego ksicia Litwy, czas
powstania tych utworw nie jest znany. Sdzc na podstawie cech stylistycznych, wydaje
si jednak, e naleaoby je datowa na lata 40. Stosunkowo czsto wprowadza w nich
kompozytor odcinki solowe, zwaszcza realizowane przez gosy skrajne, nierzadko
prezentujce partie o charakterze recytatyww. W porwnaniu z zachowanym
repertuarem koncertw Liliusa, w ktrym towarzyszenie instrumentalne ogranicza si do
grupy basso continuo (co zreszt nie oznacza, e kompozytor tylko takie utwory
komponowa), w dorobku Scacchiego zwraca uwag stosowanie zespow
instrumentalnych zoonych z dwojga skrzypiec i ewentualnie wioli basowej, realizujcych
wstpne symfonie i wystpujcych na przemian z gosami wokalnymi, czsto antycypujc
melodycznie ustp wokalny. Zdaniem Zygmunta M. Szweykowskiego (1997) w koncertach
Scacchiego mniejszy jest udzia cech rzymskich, wikszy natomiast stylistyki
pnocnowoskiej, widocznej rwnie w twrczoci innych kapelistw Wadysawa IV
Wazy, przede wszystkim Mielczewskiego i Ryckiego, a take dziaajcego na dworze
wojewody krakowskiego Stanisawa Lubomirskiego, urodzonego we Frankonii, Philippa
Friedricha Buchnera (1614-1669).
Z okresu pobytu ostatniego z wymienionych muzykw w Rzeczypospolitej pochodz dwa
wydane przez niego w Wenecji zbiory Concerti ecclesiastici (opublikowane w 1642 i 1644
roku z dedykacjami odpowiednio dla Stanisawa Lubomirskiego i dla Wadysawa IV).
Zawarte w nich zostay wokalno-instrumentalne koncerty kocielne i religijne dialogi,
ktre powstay jak sam autor napisa w przedmowie do pierwszego zbioru na dworze
Stanisawa Lubomirskiego. Tam te, a z pewnoci take na dworze krlewskim, byy
wykonywane. Obecno utworw Buchnera w inwentarzach zaginionych dzi muzykaliw
przemyskich franciszkanw i krakowskich karmelitw trzewiczkowych pozwala twierdzi,

e w drugiej poowie XVII wieku jego twrczo zyskaa popularno take w innych
orodkach Rzeczypospolitej.
W obu zbiorach (poddanych analizom przez Wand Rutkowsk 1973; 1976),
opublikowano po 20 kompozycji na 2, 3, 4 i 5 gosw oraz basso continuo (w trzech
koncertach zawartych w druku z 1644 roku wystpuje take zesp dwojga skrzypiec lub
trzech nieokrelonych instrumentw). Dominuj liczebnie kompozycje o obsadzie triowej
(2 gosy wokalne i basso continuo), co jest faktem godnym podkrelenia, bowiem poza
kompozycjami Tarquinia Meruli i Franciszka Liliusa nie znajduje wielu analogii
w znanym repertuarze tworzonym w Rzeczypospolitej w pierwszej poowie XVII wieku.
Jeeli chodzi o architektonik, mamy do czynienia z koncertami wieloodcinkowymi,
jednake w szeregu kompozycji odcinki te s znacznie bardziej rozbudowane ni na
przykad w koncertach Franciszka Liliusa czy Marco Scacchiego. Nierzadko maj form
ramow, to znaczy tak, w ktrej odcinek pocztkowy powtarzany jest na kocu utworu
(podobne uksztatowania stosunkowo czsto wystpuj w utworach nalecego do tego
samego pokolenia Kaspara Frstera m.) lub maj ukad ritornellowy (na przykad
w Cantate Domino na 2 basy i b.c, O felix, o laeta na sopran, alt i b.c. czy O quales flores
na alt, tenor, bas i b.c).
Koncerty solowe i maogosowe stanowi jedynie niewielki procent zachowanej
twrczoci Marcina Mielczewskiego. Obecnie znamy materia nutowy jednego jego
koncertu kocielnego na gos solo Deus in nomine tuo na bas, 2 skrzypiec, fagot i b.c.
oraz trzech koncertw maogosowych Veni Domine na 2 soprany, bas i b.c, Sub tuum
praesidium na alt, tenor, bas i b.c. oraz Salve Virgo Puerpera na taki sam skad
powikszony o 2 skrzypiec i fagot. Z inwentarzy zaginionych kompozycji wykonywanych
w XVII wieku w Krakowie, Lneburgu, Podolicu i Prievidzy wiemy, e Mielczewski
napisa take inne koncerty kocielne na niewielkie skady, w tym dalsze utwory solowe.
Koncerty maogosowe wyrniaj si w dorobku Mielczewskiego z uwagi na ich
szczeglnie, jak na tego kompozytora, emocjonalny charakter i znaczenie uytej retoryki
muzycznej. Chci moliwie jak najgbszej interpretacji tekstu sownego utworw naley
tumaczy wystpujce w nich niedozwolone w kontrapunkcie staroklasycznym skoki,
interway zmniejszone i zwikszone, a take nieliczne co prawda chromatyzmy. Pod
wzgldem architektonicznym dominuje ukad wieloodcinkowy o budowie acuchowej.
Widoczna jest jednak tendencja do ujednolicania formy poprzez powtrzenia odcinkw (na
przykad forma Veni Domine zbliona jest do ukadu rondowego). W Deus in nomine tuo i
Salve Virgo Puerpera wystpuje samodzielny zesp instrumentalny o tym samym
skadzie 2 skrzypiec i fagot. Tylko w pierwszym z wymienionych utworw wprowadzi
kompozytor wstpn symfoni. W obu instrumenty wystpuj wymiennie z gosami

wokalnymi (tworzc te szerzej rozbudowane wewntrzne ritornele), z wystpujcymi
gosami solowymi (w koncercie na trzy gosy tylko ze piewajcym solo basem) lub
w ramach wokalno-instrumentalnego tutti.
Podobnie jak w wypadku koncertw jednochrowych, nie wiadomo kiedy i,

w szczeglnoci, czy podczas pobytu kompozytora w Rzeczypospolitej powstay koncerty
maogosowe kolegi Mielczewskiego z krlewskiej kapeli, Kaspara Frstera m. Ich
przekazy, zachowane w zbiorach szwedzkich i niemieckich, sporzdzone zostay w latach
60. i pniejszych XVII wieku, w wikszoci w czasie, gdy muzyk by kapelmistrzem krla
Danii, Fryderyka III (z ca pewnoci, jednak, co najmniej cz z nich znana bya
wwczas w Gdasku, bowiem tam, ok. 1663-65 roku, sporzdzone zostay odpisy kilku
z nich, znajdujce si obecnie w kolekcji Dbenw w Uppsali; chodzi o przypisywane
Frsterowi opracowanie psalmu Laudate Dominum omnes gentes na alt, 2 skrzypiec i b.c,
a take: Credo, quod Redemptor na alt i tenor oraz 2 skrzypiec i b.c., Redemptor Deus na 2
soprany, 2 skrzypiec i b.c, Vulnerasti cor meum na 2 soprany, bas i b.c oraz Laudate pueri
Dominum na alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, violone i b.c). Ze wzgldu na stylistyk utworw
wydaje si niemal pewne, e powstay one w drugiej poowie lat 50. lub nawet pniej, po
opuszczeniu przez Frstera Warszawy, a moe i Gdaska, gdzie muzyk by krtko
kapelmistrzem w kociele Mariackim. Jest jednak bardzo prawdopodobne, e jeszcze za
ycia twrcy kompozycje te znajdoway si w repertuarze polskich kapel.
W znanym dorobku Kaspara Frstera znajduj si trzy koncerty solowe wspominany
utwr niepewnego autorstwa, Laudate Dominum na alt, 2 skrzypiec i b.c. (kompozycja
o takim incipicie tekstu i obsadzie skomponowana przez Frstera jest wymieniona
w inwentarzu zaginionych, niestety, muzykaliw Szkoy w. Michaa w Lneburgu;
w Uppsali utwr zachowa si w rkopisie opatrzonym monogramem nie wskazujcym na
autorstwo tego twrcy), a take Jesu dulcis memoria na bas, 2 skrzypiec i b.c. oraz Inter
brachia Salvatoris mei na sopran, 4 instrumenty smyczkowe i b.c, cztery koncerty na dwa
soprany Celebramus te Jehova, Dulcis amor Jesu, Redemptor Deus i O dulcis Jesu
ktrym towarzyszy 2 skrzypiec i basso continuo (w ostatnim wypadku tylko b.c.), jeden
koncert na alt i tenor oraz 2 skrzypiec i b.c. (wzmiankowany ju utwr Credo, quod
Redemptor) oraz pitnacie koncertw na trzy gosy wokalne o rnych zestawieniach,
z zespoem smyczkowym lub tylko z b.c. (niektre utwory zachowane s w wersjach
z wikszym i mniejszym zespoem instrumentalnym). Kolejne koncerty maogosowe, dzi
zaginione, znane s z siedemnastowiecznych inwentarzy, m.in. zbiorw muzycznych
Szkoy w. Michaa w Lneburgu, lub z dwudziestowiecznych katalogw bibliotecznych
(chodzi o przedwojenn Universitts-Bibliothek w Krlewcu).
Tak duy zbir koncertw (opracowanych monograficznie w pracy Jerrolda Baaba 1970)
wykazuje znaczn rnorodno rodkw kompozytorskich. Mona jednak wskaza pewne
cechy dominujce. Na gruncie formy jest to wyranie widoczna tendencja do tworzenia
zwartych konstrukcji. W przypadku kompozycji wieloodcinkowych przejawia si ona
w czsto stosowanych formach ramowych powtarzaniu pierwszego odcinka (czci) na

kocu utworu lub formach ritornellowych. Wiele z wymienionych kompozycji ma form
blisk kantacie lub wrcz kantaty, tak z uwagi na ograniczenie liczby czci i ich
rozbudowanie, jak i skontrastowanie melodyki recytatywnej i typu aryjnego (lirycznej
i wirtuozowskiej). Te rodzaje melodyki wystpuj zreszt w niemal wszystkich koncertach
Frstera, ktry podczas studiw w Rzymie u Giacomo Carissimiego dobrze pozna sztuk
tworzenia emfatycznych recytatyww i budowania melodii przy zastosowaniu interpretacji
poszczeglnych, nonych wyrazowo sw za pomoc zespou figur retorycznych, a take
odzwierciedlania emocjonalnej wymowy tekstu rodkami harmonicznymi, za jako
wybitny piewak-wirtuoz potrafi pisa ogromnie trudne, koloraturowe partie o bardzo
duym zakresie dwikowym (zwaszcza w przypadku basu), bdce wietn okazj dla
wokalistw do popisania si swym kunsztem, szczeglnie dobrze widocznym w dialogu
gosu ze skrzypcami.
Na gruncie tonalnoci koncerty Frstera s typowe dla okresu, w ktrym z jednej strony
nastpio ju odejcie od modalnoci, z drugiej za jednoznaczno tonacji dur-moll nie
zostaa jeszcze ustalona. Znaczny udzia w partiach dwikw chromatycznych zwizany
jest z wprowadzaniem nieutrwalonych tonacji przejciowych. Co do tonacji zasadniczej,
czste wystpowanie obok siebie maej i wielkiej tercji, moe w niektrych przypadkach
powodowa trudnoci z okreleniem jej trybu. Koncerty maogosowe, podobnie jak utwory
tego kompozytora nalece do innych gatunkw, s wiadectwem dobrego warsztatu
kontarapunktycznego twrcy, demonstrowanego w czsto wprowadzanych strukturach
polifonicznych, budowanych przez gosy wokalne lub zesp wokalno-instrumentalny tutti
(zwaszcza w zakoczeniach utworw).
W tym samym zbiorze co cay znany dorobek Frstera, a wic w szwedzkiej kolekcji
Dbenw, znajduj si take rkopisy zawierajce koncerty kocielne, m.in. maogosowe
i solowe, pisane dla luteraskich kociow gdaskich, takich kompozytorw jak Thomas
Strutz, Johann Balthasar Erben, Crato Btner i Johann Valentin Meder. W wypadku
wszystkich tych kompozytorw zachowane utwory nie s jednorodne pod wzgldem
jzykowym. Byy pisane do tekstw niemieckich, ale take, jeeli chodzi o Strutza
i Erbena, w wikszoci zachowanych kompozycji, do tekstw acikich. Dla przykadu
mona wymieni trzy koncerty maoobsadowe Strutza: Nisi Dominus aedificaverit domum
na sopran, tenor i bas oraz 2 skrzypiec i b.c, Resonet in laudibus na 2 soprany, bas, 2
skrzypiec i b.c. oraz Siehe, mein Freund steht hinter unser na sopran, tenor, 2 skrzypiec
i b.c. (wszystkie zapisane w Gdasku przez kopist Befastru), a take koncerty solowe
Erbena: Salve suavissime Jesu na sopran lub tenor oraz 4 wiole i b.c., Ich freue mich im
Herrn na sopran, 2 skrzypiec, 2 wiole, violone i b.c. czy Ante oculos tuos na sopran,
skrzypce, wiol, violone i b.c., a take opracowanie psalmu na trzy gosy wokalne i zesp
instrumentalny Confitebor tibi Domine na alt, tenor, bas, 2 skrzypiec i b.c. (utwr
zapisany w rkopisie sporzdzonym w Gdasku). Jeeli chodzi o Cratona Btnera,
w Uppsali przechowywany jest zapis koncertu solowego Laudate pueri Dominum na
sopran, 2 skrzypiec, wiol i b.c, jak rwnie Nisi Dominus aedificaverit domum na sopran,
alt, bas, 2 skrzypiec i b.c. (oba utwory zanotowano w rkopisach gdaskich sygnowanym
Befastru) oraz Nun danket alle Gott (bdcym odpisem z gdaskiego druku Btnera
Musicalische Hertzens-Freude z 1653 roku) na 2 soprany, bas, 2 skrzypiec, fagot i b.c. Co
do Johanna Valentina Medera, wszystkie zachowane w kolekcji Dbenw kompozycje
wokalno-instrumentalne (12), z tekstem niemieckim lub rzadziej aciskim, to utwory
na niewielk liczb gosw wokalnych z towarzyszeniem instrumentalnym. Poow
stanowi utwory na gos solo, 2-5 instrumentw i b.c. Znaczna cz tego repertuaru
naley do gatunku dialogu lub kantaty. Sdzc na podstawie datowania rkopisw,
w ktrych utwory te zostay zapisane, mona uzna, e wikszo powstaa przed

przyjazdem Medera do Gdaska lub w czasie jego dziaalnoci w tym miecie, a zatem
jeszcze w XVII wieku mogy one znajdowa si w repertuarze gdaskich zespow.
Niestety stan poznania tych kompozycji, podobnie jak caej obszernej i rozproszonej
twrczoci religijnej Johanna Valentina Medera (zob. Szlagowska 2005), nie pozwala na
dokonanie jej charakterystyki przed dokonaniem szczegowych bada. Podobnych bada
wymaga rwnie do obszerny dorobek Johanna Balthasara Erbena i niestety bardzo
podczas II wojny wiatowej uszczuplony Cratona Btnera.
Zachowana twrczo koncertowa Ryckiego, zapewne uprawiana ze szczegln
intensywnoci w czasach, kiedy muzyk zosta krlewskim kapelmistrzem, a wic po
potopie szwedzkim, prawdopodobnie do koca XVII wieku, nie jest tak bogata
i rnorodna jak spucizna Frstera w tym zakresie. Take i ona wykazuje jednak rnice
w stosunku do muzyki kompozytorw dziaajcych w Rzeczypospolitej w pierwszej poowie
XVII wieku. Obecnie dysponujemy trzema utworami maogosowymi Ryckiego. Jest to
jeden koncert solowy Ave Sanctissima Maria, na sopran, skrzypce solo i basso continuo
(jedyne znane dzi przekazy utworu, przygotowane przed II wojn wiatow przez Adolfa
Chybiskiego sparty, ktrych podstaw by rkopis z 1697 roku zniszczony w poncej
Warszawie, nie zawieraj tekstu sownego), Iste sanctus na alt, tenor, bas, 2 skrzypiec,
wiol da gamba i b.c. oraz zachowany w Bibliotece Jagielloskiej, w zbiorowym rkopisie
5272 z XVII wieku, Exsultemus omnes na 2 soprany i bas oraz basso continuo. Zapisany
w tym samym rdle anonimowo koncert Magnificemus in cantico na taki sam skad,
opublikowany w 1937 roku przez Adolfa Chybiskiego jako utwr Ryckiego, okaza si
by kompozycj dziaajcego na dworze cesarskim woskiego twrcy Giovanniego Felice
Sancesa, wydanym w jego zbiorze Motetti a una, due, tre e quattro voci, Wenecja 1638
(Patalas 2011). Szczegln pozycj w dorobku Ryckiego zajmuje pierwszy
z wymienionych utworw. Nie tylko dlatego, e jest to jedyny koncert solowy, ale te
z uwagi na wprowadzone w nim eksperymenty tonalne. Na tle raczej zachowawczych
tonalnie innych kompozycji krlewskiego kapelmistrza, nie odbiegajcych pod tym
wzgldem istotnie od koncertowej twrczoci Marcina Mielczewskiego i Bartomieja
Pkiela, Ave Sanctissima Maria wyrnia si wyranie z uwagi na tonalno. Utwr
napisany jest w tonacji H-dur, a w przebiegu przechodzi przez tonacje o jeszcze wikszej
liczbie krzyykw, w ramach ktrych pojawiaj si dwiki, ktrych w wczenie
stosowanym stroju redniotonowym na instrumencie klawiszowym nie mona byo zagra.
wiadectwem eksperymentatorskich prb Ryckiego jest take, jeeli uznamy, e
pochodzi od samego kompozytora, zapis koncertu znany ze wspominanego rkopisu
z koca XVII wieku. Jego opis, interpretacj i przykadow transkrypcj przedstawi
w powiconym temu utworowi artykule Zygmunt M. Szweykowski (1987).

Inne kompozycje maogosowe Ryckiego rni si od wczeniejszych utworw tego
typu przede wszystkim jednolitymi materiaowo, duszymi odcinkami stanowicymi
opracowania poszczeglnych wersw tekstu. Czsto spotykana w pierwszej poowie
XVII wieku faktura polifoniczna u Ryckiego zostaje ograniczona na rzecz faktury
triowej, zwaszcza w postaci dwch gosw w wysokim rejestrze, prowadzonych
w konsonansach niedoskonaych, przeciwstawianych basowi. W koncertach Ryckiego
z udziaem zespou instrumentalnego duet skrzypiec usamodzielnia si na tyle, e nie
tylko tworzy towarzyszenie dla basu wokalnego jak w wielu koncertach rnych typw
Mielczewskiego, a take w mszach koncertujcych Pkiela ale bierze udzia w dialogu,
stanowic opozycj dla gosu solowego. Nagminnie stosowane jest powtarzanie przez
skrzypce frazy gosu solowego (szczeglnie czsto w Iste sanctus).
Gwnie z koncertw maogosowych znany jest dziaajcy w drugiej poowie XVII wieku
Maciej Herman Wronowicz. Dotd udao si odnale cztery jego utwory, z ktrych trzy
naley zaliczy do tej kategorii (w inwentarzach zaginionych dzi kompozycji wymieniane
s kolejne utwory tego twrcy, w wikszoci zapewne koncerty kocielne, szczeglnie
liczne w dawnych muzykaliach kolegiw pijarw w Podolicu i Prievidzy, o ktrych jednak
na podstawie tak niepenych informacji niewiele mona powiedzie). S to, wspominane
ju przez Aleksandra Poliskiego (1907), De profundis na 2 soprany, bas i b.c. oraz
Laudate Dominum na taki sam zesp, wzbogacony przez 2 skrzypiec i wiol (przekazy
obu naleay do kapeli kolegiaty w owiczu), a take koncert na sopran solo oraz 2
skrzypiec, wiol i b.c, In dulci iubilo, znany z rkopisu przechowywanego w Bibliotece
Jagielloskiej (sygn. 5272). Dwa pierwsze reprezentuj typ koncertu wersetowego,
w ktrym zmiany obsady zwizane s z podziaem tekstu na wersety, przy czym kolejne
odcinki sowno-muzyczne zazbiaj si tak, jak w koncertach wieloodcinkowych
charakterystycznych dla repertuaru z pierwszej poowy XVII wieku. Wobec niewielkich
rozmiarw tekstw i niestosowania powtrze sownych, kompozycje s bardzo krtkie
(poniej 50 taktw). Co do melodyki, w De profundis znaczny jest udzia partii
o charakterze recytatywu, w Laudate Dominum za podstaw melodyczn stanowi
umieszczony w najwyszym gosie urytmizowany cytat z chorau (smy ton liturgicznego
psalmu Laudate Dominum). Z uwagi na sposb traktowania zespou instrumentalnego
utwr wyranie rni si od kompozycji tworzonych w Rzeczypospolitej w pierwszej
poowie XVII wieku. Nie ma tu bowiem naprzemiennych wystpie gosw wokalnych
i instrumentalnych lub staego przyporzdkowania solowego basu i dwojga skrzypiec
w odcinkach o ograniczonej obsadzie, ale niemal stale utrzymywana jest faktura wokalnoinstrumentalna, zarwno w odcinkach imitacyjnych, jak homorytmicznych.
In dulci iubilo, utwr bardziej rozbudowany, liczcy ponad 200 taktw, rozpoczyna si
kilkunastotaktow sinfoni i zawiera rwnie wewntrzne ustpy instrumentalne.
Reprezentuje jak pisa Zygmunt Szweykowski (1965, XIII-XIV) typ solowego koncertu
wieloodcinkowego w jego postaci charakterystycznej dla II poowy XVII wieku, kiedy
zanika ju typowa drobnoodcinkowo na rzecz odcinkw bardziej rozbudowanych,
jednake jeszcze nie usamodzielnionych.
Przy ich zestawianiu obowizuje tradycyjnie przemienno barwy. W konstruowaniu

melodyki tego koncertu Wronowicz posuguje si przede wszystkim progresj [...]
Melodyka [...] ujta jest ozdobnie [...] O koloraturowym potraktowaniu linii melodycznej
zadecydowa radosny charakter tekstu.
Wrd dziewiciu obecnie znanych koncertw wokalno-instrumentalnych tworzcego
najprawdopodobniej w ostatnich dekadach XVII wieku Stanisawa Sylwestra
Szarzyskiego pi to koncerty solowe. Trzy utwory przeznaczone s na sopran i zesp
instrumentalny (2 lub 3 skrzypiec) i b.c. Ave Regina caelorum, Jesu, spes mea i Veni
Sancte Spiritus, jeden na alt, 2 skrzypiec i b.c. Quam felix curia i jeden na tenor, 2
skrzypiec, wiol i b.c. Pariendo non gravaris. Koncerty te wzajemnie si rni, jeeli
chodzi o budow. Na przykad Veni Sancte Spiritus, ze swoimi 14 odcinkami, bliski jest
wieloodcinkowym koncertom z pierwszej poowy XVII wieku, podczas gdy w Jesu, spes
mea mona obserwowa przechodzenie od koncertu kocielnego do kantaty, tak z uwagi na
ograniczenie liczby odcinkw do szeciu przy jednoczesnym powikszeniu ich
rozmiarw, jak i ze wzgldu na skontrastowanie odcinkw o charakterze recytatywu i arii.

Szczeglne pikno utworu wie si z jego liryczn melodyk, w ktrej wykorzystany
zosta cytat z polskiej pieni religijnej Przez czycowe upalenia, wielokrotnie
prezentowany wiernie, ale take w wariacyjnym przetworzeniu. Pod wzgldem tonalnym
koncerty solowe Szarzyskiego stanowi typowe przykady muzyki z okresu, w ktrym do
gosu dochodzi tonalno dur-moll (notabene kwestie notowania tonacji i rozstrzygania,
w ktrych miejscach naley umieci przygodne akcydencje nale do najpowaniejszych
problemw zwizanych z edycjami tych utworw). O melodyce, najczciej budowanej
sekwencyjnie, o znacznie szerszym oddechu ni na przykad w utworach kompozytorw
z pokolenia Mielczewskiego i Pkiela, pisano niegdy, e jest operowa, tworzona pod
wpywem szkoy neapolitaskiej. Wydaje si jednak, e mamy tu raczej do czynienia na
co zwrci uwag Hieronim Feicht (1958) z melodyk pokrewn znanej
w Rzeczypospolitej drugiej poowy XVII wieku z utworw kompozytorw rzymskich, na
przykad Giacomo Carissimiego czy Bonifazio Grazianiego, ewentualnie z kompozycji
tworzcych pod ich wpywem muzykw dziaajcych na dworze cesarskim w Wiedniu,
takich jak Antonio Draghi czy Johann Kaspar Kerll, ale i warto doda na polskim
dworze krlewskim, jak ucze Carissimiego, Kaspar Frster m.
Jan (o. Damian) Stachowicz by autorem m.in. maogosowego koncertu Ave Virgo na
sopran, alt, 2 skrzypiec i b.c. oraz koncertu solowego Veni Consolator na sopran, trbk
i b.c. Ave Virgo wyrnia si spord innych kompozycji tego twrcy (nawet
przeznaczonych na wiksz liczb gosw) zastosowaniem rodkw wyrosych z techniki
polichralnej. W szczeglnoci charakterystyczny jest efekt echa, w ktrego tworzenie
zaangaowane s zarwno gosy wokalne, jak i skrzypce, ktre powtarzaj prezentowane
przez piewakw motywy. Wiksz popularnoci wrd wykonawcw i suchaczy muzyki
dawnej cieszy si jednak drugi z wymienionych utworw, przekazany w zniszczonej
w czasie II wojny wiatowej kopii noszcej dat 1703, ale skomponowany w XVII wieku
(Stachowicz zmar w 1699 roku). Jest to zapewne najwczeniejszy znany koncert
o budowie trzyczciowej ABA1 nalecy do repertuaru polskich kapel i skomponowany
przez polskiego twrc. Mona tu mwi o przeniesieniu na grunt muzyki religijnej
solowej arii da capo z koncertujc trbk. Fanfarowy charakter melodyki dotyczy niemal
w rwnym stopniu wystpujcych na zmian partii clarino i wokalnego sopranu.
Kompozycje maogosowe Stachowicza, tak jak wikszo koncertw Szarzyskiego,
znane s dziki kopiom dokonanym w owiczu w kocu XVII i na pocztku XVIII wieku.
Rkopisy te zostay zniszczone podczas II wojny wiatowej, ale wczeniej zawarte w nich
kompozycje odpisa, a w czci take wyda, Adolf Chybiski. Z tego samego czasu
pochodziy przekazy innych koncertw wykonywanych niegdy w kolegiacie owickiej,
ktre jednak szczliwie ocalay i obecnie znajduj si w Bibliotece Warszawskiego
Towarzystwa Muzycznego. Zbir obejmuje utwory kompozytorw woskich (m.in.
Arcangelo Corellego) i polskich dziaajcych u schyku XVII wieku (m.in. Stachowicza, ale
rwnie monogramisty M.M., czyli prawdopodobnie nieyjcego ju od 1651 roku Marcina
Mielczewskiego), a take twrcw anonimowych lub wskazanych tylko nierozwizanym
dotd monogramem. Jak podaa Delma Brough (1989), znajduj si wrd nich rwnie
koncerty solowe i maogosowe muzykw, ktrzy najpewniej byli zwizani u schyku
XVII wieku z rnymi kapelami owicza. Chodzi o kompozycje Michaa Felklewica (dwa
koncerty na sopran, 2 skrzypiec i b.c. De Cantabat i Domus mea) oraz przypisywane
przez t autork Marcinowi Kowalskiemu (w rkopisie nazwisko wystpuje w formie
Karwalski) Hic est dies de Sanctis na niespotykany w znanym repertuarze muzyki
powstaej w Rzeczypospolitej w XVII wieku skad, obejmujcy tenor solo, obj solo, trbk
solo i wiol da gamba, oraz Jakubowi Jerzemu Nowakowskiemu (w rkopisie F. Jacobi)
De Beata, na bas, 2 skrzypiec, 2 trbki, wiol i organy. Koncerty solowe z tego repertuaru
maj trzy lub niewiele wiksz liczb rozbudowanych odcinkw/czci. Prezentuj
szerokooddechowe frazy o wokalnej idiomatyce (ze znacznym udziaem koloratur),
wyranie rnej od melodyki w partiach instrumentalnych. Jedynie w niewielkim zakresie
wykorzystuj technik polifoniczn. Jeeli atrybucja tych kompozycji jest trafna, istotnie
zwikszaj one znany repertuar powstaych w drugiej poowie XVII wieku
w Rzeczypospolitej koncertw solowych. Do repertuaru tego naleay rwnie utwory
kompozytorw gdaskich, m.in. Crato Btnera i Johanna Balthasara Erbena,
przechowywane w formie rkopisw przede wszystkim w Universitetsbibliotek w Uppsali.
Kompozycje te nie zostay dotd dostatecznie zinterpretowane muzykologicznie.
Literatura
J. Baab, The Sacred Latin Works of Kaspar Frster (1616-73), 1970.
D. Brough, Nieznane utwory Damiana Stachowicza w Bibliotece WTM, 1979.
V. Carlotti, Il Secondo Libro di Madrigali concertati di Tarquinio Merula, 1986.
A. Chybiski, Motet pastoralny Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, 1926.

A. Chybiski, Do twrczoci motetowej Marcina Mielczewskiego, 1928, 1929.
A. Chybiski, O koncertach wokalno-instrumentalnych Marcina Mielczewskiego, 19282,
19292, 1930.
A. Colzani, Il Musici Spirituali Concerti di Tarquinio Merula, 1988.
M. Cymbalista, Sacrarum cantionum... Annibale Orgasa, 1999.
Z. Dobrzaska, Rola norm modalnych w ksztatowaniu dziel Marcina Mielczewskiego,
1986.
Z. Dobrzaska-Fabiaska, Cechy porzdku dwikowego religijnych koncertw wokalnoinstrumentalnych przypisywanych Marcinowi Mielczewskiemu, 1999.
H. Feicht, Bartomiej Pkiel, 1925.
H. Feicht, Muzyka w okresie baroku, 1958; przedruk 1980.
K. Frycz, Motet koncertujcy Siehe es hat berwunden Crato Btnera, 1992.
Historia muzyki XVII wieku, red. Z. M. Szweykowski, t. II: Technika polichralna, 2000.
T. Jasiski, Prima i seconda prattica w twrczoci Heinricha Schtza i Marcina
Mielczewskiego. Przykad odmiennych postaw stylistycznych w okresie baroku, 1987.
wokalno-instrumentalnych sygnowanych monogramem M.M., 2002.
T. Jasiski, Die Chromatik im Schaffen der polnischen Komponisten des siebzehnten
Jahrhunderts. Zur Frage des Ausdrucks der Altpolnischen Musik, 2004.
M. Jochymczyk, Nieznany utwr Wadysawa Leszczyskiego w zbiorach archiww
sowackich, 2007.
epoki, 2009
A. Kirwan-Mott, The small-scale sacred concertato in the early seventeenth century, 1981.
E. Kjellberg, K. J. Snyder, The Dben Collection Database Catalogue, 2006 (www).
M. Konik, Melodyka Litanii Damiana Stachowicza w wietle analizy metod Ruweta,
2006.
T. Maciejewski, Notatki z przeszoci muzycznej owicza, 1973.
1665-1684, 1976.
W. M. Marchwica, Tradycje pastorelli polskich, 1991.
A. Osostowicz-Sutkowska, G. B. Cocciola e lintavolatura di Pelplin, 1972.
Scacchi, 1998.
A. Patalas, Melodyka w twrczoci Marcina Mielczewskiego. Przyczynek do problemu
atrybucji utworw sygnowanych M. M., 1999.
A. Patalas, Utwory concertato w twrczoci Giovanniego Francesca Aneria, 19992.
A. Patalas, Magnificemus in cantico przyczynki do problemu atrybucji rkopisw 5272
traktatu M. H. Schachta MusicusDanicus, 1977.
D. Popinigis, Der Danziger Organist Daniel Jacobi und seine geistliche Werke, 2002.
D. Popinigis, Twrczo Daniela Jacobiego, 2003.
P. Poniak, Wstp w: Stanisaw Sylwester Szarzyski, Completorium, 1980.
B. Przybyszewska-Jarmiska, O jedno w rnorodnoci. Cztery religijne koncerty
rondowe Marcina Mielczewskiego, 1997.
Mielczewski, 2011.
W. Rutkowska, Filippo Federico Bucnero: Concerti ecclesiastici, 1973.
W. Rutkowska, Philipp Friedrich Buchner: Concerti ecclesiastici, 1976.

S. Srensen, Leredit monteverdiana nella musica sacra del Nord. Monteverdi Foerster
Buxtehude, 1967.
J. Sukta, Polskie koncerty wokalno-instrumentalne z drugiej poowy XVII i pocztku
XVIII wieku, 1997.
Musicalia vetera, t. 2: Zbiory muzyczne proweniencji podkrakowskiej, z. 1, 1972.
D. Szlagowska, Twrczo Crato Btnera, kompozytora dziaajcego w Gdasku w drugiej
poowie XVII wieku, 1988.
D. Szlagowska, Crato Btner and the concertato style in Gdask in the 17th century, 1996.
1960, 1962.
Z. M. Szweykowski, Z zagadnie melodyki w polskiej muzyce wokalno-instrumentalnej
pnego baroku, 1961.
Z. M. Szweykowski, Technika koncertujca w polskiej muzyce wokalno-instrumentalnej
okresu baroku, 1964.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Maciej Wronowicz, Koncerty wokalno-instrumentalne, 1965.
Z. M. Szweykowski, Wenecki koncert rondowy w polskiej praktyce kompozytorskiej okresu
baroku, 1967.
Z. M. Szweykowski, The Choice of Means of Performance in Seventeenth-Century Polish
VocalInstrumental Music, 1968.
Z. M. Szweykowski, Styl koncertujcy w polskiej muzyce wokalno-instrumentalnej, 1970.
Z. M. Szweykowski, Concertato Style in Polish Vocal-Instrumental Music, 1974;
w zmienionej wersji jako Concertato Style in Polish Vocal-Instrumental Music of the
17th Century, 1977.
Z. M. Szweykowski, Stile imbastardito i stile rappresentativo w systemie teoretycznym
Marka Scacchiego, 1974.

Z. M. Szweykowski, Eksperymentalny aspekt Ave Sanctissima Maria Jacka Ryckiego,
1987.
Z. M. Szweykowski, Marco Scacchi and his Pupils on the Polychoral Technique, 1997;
w wersji polskojzycznej jako Marco Scacchi i jego uczniowie o technice polichralnej,
1998.
Z. M. Szweykowski, Salmi Concertati Geronimo Giacobbiego w wietle przedmowy
autora. Z problemw woskiej praktyki wykonawczej, 1999.
Z. M. Szweykowski, Z problemw techniki polichralnej Marcina Mielczewskiego, 1999.
A. liwka, Stylistyka utworw wielkoobsadowych Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego,
1983.
W. wierczek, Rkopimienne zabytki dawnej muzyki w bibliotece Seminarium
Duchownego w Sandomierzu, 1959.
B. Warnecke, Kaspar Frster der Jngere und die europische Stilvielfalt im 17.
Jahrhundert, 2004.
J. Wcowski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Wincenty Maxylewicz oraz Damian
Stachowicz w wietle nowych odkry i bada, 1964.
Ch. Wilkinson, The Sacred Music of Tarquinio Merula. A Style Study, 1978.
P. Wollny, Anmerkungen zu Johann Valentin Meders geistlichem Volkschaffen, 2000.
d) Paradramatyczne i dramatyczne gatunki muzyki religijnej,

muzyka w dramatach o treci religijnej
Dialogi religijne (dialoghi sacri) i oratoria
Religijny dialog w stile moderno (w. dialogo, ac. dialogus), w jzyku woskim lub
aciskim, by w XVII wieku nowym gatunkiem muzycznym, w pierwszej poowie stulecia
popularnym przede wszystkim w Italii (z czasem zyska zainteresowanie take poza
Wochami, zwaszcza w protestanckich krajach niemieckich, gdzie komponowano dialogi
z tekstem niemieckim i mniej licznie po acinie). Kompozycje, w ktrych dramatyczny
tekst o tematyce biblijnej czy hagiograficznej realizowali solo w stile recitativo piewacy
wykonujcy okrelone role dramatu (nie korzystajc jednak ze rodkw gry aktorskiej),
wykonywano podczas naboestw w oratoriach (przez wielu badaczy dialogi traktowane s
jako wstpna faza gatunku oratorium), a take w kocioach. Na stopie
rozpowszechnienia dialogu w Europie wpyw miay panujce w rnych krajach konfesje,
oglny poziom kultury oraz warunki spoeczne. W poszczeglnych pastwach i orodkach
gatunek ten mia odmienne funkcje, rni si z uwagi na jzyk podstawy literackiej,
a take styl opracowania muzycznego, ktry ponadto zmienia si w cigu wieku.
Informacje o popularnoci dialogo w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej s bardzo
nieliczne. Nawet jeeli wemiemy pod uwag fakt, e repertuar wczesnych zespow
muzycznych znany jest w znikomym stopniu, maa liczba dialogw skomponowanych
przez muzykw polskich lub dziaajcych w Rzeczypospolitej obcokrajowcw jest
zaskakujca. Warto przy tym doda, e aden spord tych utworw nie dotrwa do
naszych czasw w polskich zbiorach.
Nie wiadomo od kiedy w Rzeczypospolitej wykonywano religijne dialogi. Wydaje si
bardzo prawdopodobne, e do repertuaru weszy one najpniej w trzeciej dekadzie
stulecia, kiedy kapelmistrzem na dworze krlewskim Zygmunta III by Giovanni
Francesco Anerio (ok. 1624-1630). Jeszcze przed przybyciem do Polski Anerio opublikowa
zbir Teatro armonico spirituale (Rzym 1619), w ktrym znalazy si dialogi religijne
z tekstem woskim przeznaczone dla Kongregacji Oratorian Filippo Neriego. Nie mona
wykluczy, e byy one wykonywane take na polskim dworze krlewskim, cho bardziej
prawdopodobne jest, e w Rzeczypospolitej szersze zastosowanie znalaza raczej inna
kolekcja utworw Aneria wydana w tym samym roku, a mianowicie Ghirlanda di sacre
rose, zawierajca obok koncertw kocielnych take dialogi z tekstami aciskimi. Trudno
przypuci, e kompozytor nie zabra ze sob wyda wasnych utworw udajc si do
dalekiej Polski, gdzie z powodzeniem mg je wczy do repertuaru prowadzonego przez
siebie zespou. Czy podczas pobytu na dworze Zygmunta III krlewski maestro di cappella
skomponowa jeszcze jakie dialogi, nie wiadomo. Podobnie, nic nie wiemy o kompozycjach
tego gatunku w dorobku jego ucznia i nastpcy na stanowisku kapelmistrza polskiego
krla Marco Scacchiego. Z pewnoci zna on dialogi tworzone we Woszech zanim
w pierwszej poowie lat 20. przyby do Rzeczypospolitej. Najprawdopodobniej mg pozna,
a moe i wykonywa, dialogi Aneria podczas suby na dworze Zygmunta III,
a niewykluczone, e take utwory tego gatunku innych kompozytorw woskich, ktrych
wydania dostpne byy na terenie Rzeczypospolitej (na przykad woskie edycje z tego
czasu zawierajce dialogi znajdoway si w zbiorach wawelskich, zob. Pielech 2001).
Jednake w znanej klasyfikacji Scacchiego (por. cz druga, rozdz. III o gatunku tym nie
ma mowy. W Licie do Christopha Wernera w czwartym typie stylu kocielnego Scacchi

wymieni jedynie oglnie Motetta juxta usum modernum (motety w nowym stylu), nie
wspominajc dialogo jako szczeglnego rodzaju takich motetw czy lepiej koncertw, co
mogoby wskazywa na niewielkie znaczenie dialogw w Rzeczypospolitej w czasie
powstawania tego pisma teoretycznego. W niemal p wieku pniej ucze Scacchiego
Angelo Berardi, ktry przej klasyfikacj mistrza, w formuowanym we Woszech tekcie
Miscellanea musicale (Bolonia 1689), uwzgldniajc wspczesn mu praktyk muzyczn,
w tym samym czwartym typie stylu kocielnego wymieni: Concerti alla moderna, cio
Dialoghi, Motetti e Musiche da Oratorio (dialogi, motety i kompozycje dla oratoriw).
Autorem najwczeniejszej pewnej kompozycji in dialogo, jaka powstaa w XVII-wiecznej
Rzeczypospolitej, by niemiecki muzyk Philipp Friedrich Buchner. Jego trzy dialogi
zostay opublikowane w autorskim zbiorze Concerti ecclesiastici (Wenecja 1644),
dedykowanym krlowi Wadysawowi IV Wazie. Mona wic ze znacznym
prawdopodobiestwem przyj, e byy one wykonywane nie tylko przez kierowan przez
Buchnera bardzo dobr kapel Stanisawa Lubomirskiego w jego paacach w Winiczu,
Krakowie czy te w innych posiadociach, ale i przez zesp krlewski.
Jeden z trzech wydanych dialogw In illo tempore stanowi opracowanie Ewangelii
wg w. Jana (II: 1-10) mwicej o cudzie w Kanie Galilejskiej. Pozostae dwa O quanta
in coelis laetitiae oraz Pastores s kompozycjami przeznaczonymi na Boe Narodzenie,
ktrych teksty wykazuj jedynie lune zwizki z Ewangeliami (ukasz II, Jan I). Utwory
te, tak jak Gloria in excelsis Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, wymienione w edycji
w grupie koncertw kocielnych, mog by te okrelone terminem pastorelle.
W przypadku dialogu In illo tempore (na 2 soprany, alt, tenor, bas i b.c.) tekst
ewangeliczny zosta opracowany w niemal dokadnym brzmieniu Wulgaty, przy
zachowaniu jego dramatycznej konstrukcji i jasno przeprowadzonym podziale na role.
Poszczeglne partie (Ewangelista tenor, Maria sopran, Chrystus alt i Gospodarz
bas) realizowane s solo w stylu recytatywnym. Taki charakter maj zwaszcza
wystpienia Ewangelisty, z tym, e w porwnaniu z woskimi dialogami z pierwszej
poowy XVII wieku bardziej ruchliwa jest partia basso continuo, a z zasadami recytatywu
kc si liczne powtrzenia sowne.
Zgodne z praktyk wosk pierwszych dekad XVII stulecia jest natomiast wprowadzenie
na zakoczenie utworu chru, ktry powtarza w wielogosowym opracowaniu ostatnie
sowa prezentowane solo.
W warstwie literackiej dialogw boonarodzeniowych Buchnera wida podobiestwo do
tekstw laud oraz pastoraek, z charakterystycznymi pytaniami i odpowiedziami przy
bardzo sabo rozwinitej intrydze. W Pastores nieokrelona osoba cigle powtarza to samo
pytanie w nieco modyfikowanych wersjach:
Pastores, quid vidistis dicite nobis et annunciate!
[...]
Pastores, dicite nobis quid vidistis!
[...]
Pastores quid vidistis?
Taki typ tekstu stosowany by w dialogach, zarwno wosko, jak i aciskojzycznych,

tworzonych w pierwszej poowie XVII wieku w Italii.
Z koca lat 40. lub pocztku 50. tego stulecia pochodzi Audite mortales Bartomieja
Pkiela, wicekapelmistrza krlewskiego, ktry po wyjedzie Marco Scacchiego z Polski (w
1649 lub 1650 roku) peni faktycznie funkcj maestro di cappella. Utwr ten, do czasu
odnalezienia jego tabulaturowego zapisu w rkopisie zachowanym w zbiorze Dbenw
w Universitetsbibliotek w Uppsali, w ktrym zosta expressis verbis okrelony jako
dialogo (wczeniej kompozycja bya znana z rkopisu przechowywanego
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie, gdzie jej przynaleno
gatunkowa nie bya wskazana), stanowi przedmiot wielu dyskusji terminologicznych,
podczas ktrych zaliczano go do oratoriw lub kantat. Nastpnie zosta uznany za jedyny
polski przykad kompozycji w gatunku dialogu religijnego.
Bartomiej Pkiel podj w Audite mortales ten sam temat co Giacomo Carissimi
w Iudicium Extremum. Nieznany autor podstawy literackiej dialogu ukaza sd
ostateczny, czc fragmenty tekstu zapoyczone z Pisma witego, gwnie z Ewangelii
wg w. Mateusza (XXIV-XXV), w czci je parafrazujc. Uczestnikami dramatu s: Anio
(alt I), Chrystus (bas) oraz Grzesznicy Potpieni i Wybrani (soprany I i II, alty I i II,
tenor), ktrzy piewaj solo w stile recitativo lub w zespoach, niemal zawsze, take
w recytatywach, majc za towarzyszenie, poza instrumentami realizujcymi basso
continuo, trzy wiole. Poszczeglne ustpy ujte s recytatywami bez melodycznych czy
tekstowych powtrze. W niektrych z nich znajduj si melizmaty, stanowice
konwencjonale na gruncie retoryki muzycznej podkrelenie wyrazu emocjonalnego tekstu
(na przykad, jak w poniszym przykadzie, radoci).
Kompozycja zawiera take interesujcy przykad lamentu jednego z Potpionych

(tenor). Brak w niej natomiast arii, jak rwnie ustpw w stylu aryjnym. Generalnie
rzecz biorc Audite mortales jest bliski rzymskim dialogom aciskim z lat 30. i 40.
XVII wieku (to pokrewiestwo najwyraniej dostrzeg, jeszcze za ycia Pkiela, kopista
zaginionego dzi przekazu utworu, ktry niegdy nalea do Johanna Philippa Kriegera,
przypisujc autorstwo Audite mortales Giacomo Carissimiemu). W zakresie
instrumentacji widoczny jest jednak wpyw pnocnej praktyki kompozytorskiej lub
zwaywszy, e dysponujemy jedynie wtrnymi przekazami utworu wykonawczej.
Kolejny kompozytor dialogw, Kaspar Frster m. z Gdaska, po studiach
u Carissimiego w rzymskim Collegium Germanicum by piewakiem na polskim dworze
krlewskim (1637-1652), a nastpnie dwukrotnie po kilka lat peni funkcj kapelmistrza
duskiego krla Fryderyka III, a take, krtko, kierowa zespoem muzycznym kocioa
Mariackiego w rodzinnym Gdasku. W Universitetsbibliotek w Uppsali, w tym samym
zbiorze, w ktrym znajduje si odpis Audite mortales Pkiela, przechowywanych jest sze
jego dialogw biblijnych: Ah peccatores graves, Congregantes Philistei, wystpujcy te pod
tytuem Dialogi Davidis cum Philisteo (utwr zachowany take w Staatsbibliothek
Preussischer Kulturbesitz w Berlinie), Et cum ingressus esset Jesu, Quid faciam misera,
Vanitas vanitatum, znany te pod tytuem Dialogo de Divite et paupere Lazaro oraz Viri
Israelite, noszcy rwnie tytu Dialogus de Judith et Holoferno. Prawdopodobnie
wikszo z nich zostaa skomponowana, gdy Frster by kapelmistrzem na dworze
duskim (1652-1655, 1661-1667), ale wydaje si moliwe, i niektre z nich, jak na

przykad Et cum ingressus esset Jesu, powstay jeszcze podczas pobytu muzyka
w Warszawie. Z pewnoci kompozytor przywiz ze sob swj cay dorobek, gdy na
staro powrci do rodzinnego Gdaska. Czy wwczas jego dialogi byy tam wykonywane,
nie wiadomo.
Cztery dialogi Frstera zostay skomponowane do fragmentw Ewangelii: Ah peccatores
graves wykazuje lune zwizki z Ewangeliami w. Mateusza, II: 1-2, 8-9 i w. ukasza,
II: 8-20, w Et cum ingressus esset Jesu kompozytor wykorzysta tekst Ewangelii
Mateusza. VIII: 22-27, w Quid faciam misera Mateusza, XV: 21-28, Vanitas vanitatum
ukasza, XVII: 19-31. W przypadku dwch kompozycji temat zaczerpnito ze Starego
Testamentu, wykorzystujc znane historie o Dawidzie i Goliacie (Congregantes Philistei
Ksiga Samuela, XVII) oraz o Judycie i Holofernesie (Viri Israelite Ksiga Judyty, IV).
Co do metody przygotowania tekstu literackiego Frster (lub nieznany autor tego tekstu)
naladowa Carissimiego z jego aciskich dialogw, zwanych te oratoriami lub
historiami. Teksty konstruowane byy za pomoc trzech podstawowych metod: 1. cytaty
Pisma witego z niewielkimi modyfikacjami, 2. parafrazy biblijne, 3. partie z wasnej
inwencji. Podobiestwa z tekstami opracowanymi przez Carissimiego dotycz take
uytych rodkw poetyckich, w szczeglnoci czstego posugiwania si paralelizmami.
W wikszoci dialogw Frstera wystpuje narrator oraz trzy lub wicej dramatis
personae (narratora nie ma w Ah peccatores graves oraz w Quid faciam misera). Tekst
prozaiczny jest opracowywany w stile recitativo, przy czym kompozytor odmiennie traktuje
recytatyw narracyjny i dramatyczny, co nie byo powszechne ani w dialogach woskich ani
niemieckich tego czasu. Wydaje si, e Frster wzi pod uwag klasyfikacj Gian Battisty
Doniego (Annotazioni sopra il Compendio de generi e de modi, Rzym 1640), w ktrej
zostay wydzielone typy recytatywu narracyjny i ekspresywny. Pierwszy prezentuje
tekst narracyjny bez powtrze sw, w melodyce sylabicznej, opartej gwnie na
repetycjach dwikw, krokach melodycznych i niewielkich skokach:
Drugi za, uywany w partiach osb dramatu, wykorzystuje powtrzenia tekstu oraz
wiksze skoki interwaowe, a nawet rozbudowane melizmaty, w szeregu przypadkw
majce funkcj retoryczn.
Niektre ustpy monodyczne nie mog by okrelone mianem recytatywu. S to

opracowania tekstu niebiblijnego lub parafrazowanego, ktre z uwagi na sposb
muzycznej realizacji zbliaj si do semiarii znanych z opery La catena dAdone Domenica
Mazzocchiego lub te maj charakter lamentw, niewielkich rozmiarw koncertw
kocielnych i wyjtkowo arii. Wystpujce w dialogach chry oparte s na tekstach
parafraz lub oryginalnych partiach poetyckich. Chocia Frster stosowa bardzo czste
u Carissimiego kompleksy solowo-chralne, jego chry rni si pod podobnych ustpw

rzymskiego mistrza. W szczeglnoci aden z nich nie ma struktury polichralnej. Frster
preferowa mniejsze zespoy, przede wszystkim chry czterogosowe (sopran, alt, tenor,
bas), najprawdopodobniej realizowane w obsadzie pojedynczej przez solistw
wykonujcych take poszczeglne role dramatu. Ponadto kompozytor w wikszym
zakresie ni twrcy woscy wykorzystywa w chrach rodki techniki koncertujcej.
W wikszoci dialogw wprowadza wstpne lub wewntrzne ustpy instrumentalne
okrelane w dostpnych przekazach terminem sinfonia. W porwnaniu z Carissimim
i innymi kompozytorami rzymskimi wymaga w swoich dialogach zaangaowania
wikszego zespou instrumentalnego (oprcz instrumentw realizujcych basso continuo
trojga skrzypiec i wioli, a w jednym przypadku trzech wiol). Mona to tumaczy wpywem
pnocnoeuropejskiej praktyki wykonawczej, ktremu ulega kiedy dziaa w Danii
i Niemczech (jest wysoce prawdopodobne, e dialogi Frstera prezentowane byy przez
synne Collegium Musicum w Hamburgu).
Warto podkreli, e wszystkie dotd wspomniane dialogi, ktre zapewne byy
wykonywane w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, o ile nie zostay wydane (jak
w przypadku kompozycji Aneria i Buchnera), zachoway si wycznie w bibliotekach
zagranicznych w Niemczech i w Szwecji. Z inwentarzy zaginionych dzi rkopisw
nalecych do niemieckich kapel wiadomo ponadto, e niegdy istniay take inne
przekazy niektrych z nich, z wszelkim prawdopodobiestwem wykorzystywane przez te
zespoy (np. Szkoy w. Michaa w Lneburgu czy dworu w Weissenfels). wiadczy to
o do duym zainteresowaniu dialogiem na tym terenie. Zainteresowaniem, na jakie nie
wskazuj rda zachowane w Polsce (trzeba jednak doda, e rda tego rodzaju
informacji s nieliczne i trudno stwierdzi, czy s one reprezentatywne).
W inwentarzu zaginionych dzi kompozycji znajdujcych si w drugiej poowie
XVII wieku w zbiorach muzykaliw oo. franciszkanw w Przemylu wymieniony jest
jedynie anonimowy Dialogus de S[ancto] Thoma. Stetit Jesus, a w spisie muzykaliw tego
zgromadzenia we Lwowie z ostatniej wierci stulecia, take odnotowany bez wskazania
autora, dialog Adiuro vos na sopran i tenor (z pewnoci z basso continuo). W inwentarzu
oo. karmelitw z Krakowa na Piasku, sporzdzonym minimalnie wczeniej,
wzmiankowano natomiast wycznie niezidentyfikowany Dialogo Fr. Melui Racet a 7.
W tym samym spisie utworw nalecych niegdy do repertuaru karmelickiej kapeli
zamieszczone zostay m.in. utwory autorstwa kompozytora lskiego, wywodzcego si
z polskiego, katolickiego rodowiska, Maksymiliana Kozdrasza, ktry po studiach
w Rzymie by w latach 80. XVII wieku kanonikiem we Wrocawiu. Jego kompozycje
posiada przede wszystkim Zmeck Knihovna w Kromieryu na Morawach (tam na
przykad znajduje si rkopis Missa di Polaka). Inne, niewzmiankowane w krakowskim

inwentarzu, utwory Kozdrasza przechowywano przed II wojn wiatow w UniversittsBibliothek we Wrocawiu. By wrd nich zachowany w rkopimiennym przekazie
znajdujcym si obecnie w Gabinecie Zbiorw Muzycznych Biblioteki Uniwersytetu
Warszawskiego dialog Vado ad eum, qui misit me. Kompozycja, o ktrej ewentualnych
wykonaniach w Rzeczypospolitej nie mamy adnych informacji, jest opracowaniem jedynie
w niewielkim zakresie zmienionego tekstu Ewangelii wg w. Jana (XIV: 1-12). Osobami
dramatu s: Filip (alt), Tomasz (tenor) i Chrystus (bas), ktrym towarzyszy zesp
instrumentalny zoony z dwojga skrzypiec, dwch wiol i basso continuo. Partie solowe
zrealizowane zostay w recytatywach zawierajcych jednak liczne repetycje sowne, a w
warstwie melodycznej nie pozbawionych duszych melizmatw lub do czsto
w ustpach utrzymanych w metrum trjdzielnym, z dominacj melodyki sylabicznej.
Poza partiami solowymi w dialogu wprowadzone zostay dwa ustpy instrumentalne
wstpna i wewntrzna sonata oraz zamykajce utwr Alleluia realizowane przez

zesp tutti.
Dialog Vado ad eum, qui misit me powsta prawdopodobnie w latach 60. lub 70. XVII
stulecia, kiedy Kozdrasz powrci z Rzymu. Stylistycznie jest jednak bliski take tradycji
niemieckiej, ktra wywara wpyw zarwno na sposb ksztatowania tekstu literackiego
utworu, jak i sposb jego muzycznej realizacji. Kompozycja, zapewne z uwagi na jej
niewielkie uytkowe zastosowanie w kociele, nie znalaza zainteresowania u krakowskich
karmelitw, ktrzy jak ukazuje inwentarz ich muzykaliw z dorobku Kozdrasza
wybrali jedynie litanie, psalm i sonat.
Wydaje si, e wanie ze wzgldu na niedostosowanie dialogw do potrzeb Kocioa
katolickiego nieliturgiczny tekst, czsto nazbyt due rozmiary (dugi czas trwania)
gatunek ten nie rozpowszechni si w Rzeczypospolitej, w ktrej, wobec nieistnienia
w omawianym czasie instytucji oratorium, nie byo warunkw do rozwoju tego typu
muzyki. By moe take i dlatego zdarzao si, e nawet dramatyczne teksty, trudno
zrozumiae bez wyranego wyrnienia wypowiedzi poszczeglnych osb dramatu,
opracowywano jako koncerty kocielne i to koncerty solowe. Tak byo na przykad
w przypadku anonimowego, prawdopodobnie pochodzcego ju z przeomu XVII
i XVIII wieku Tubae ferales, zachowanego w rkopisach z Biblioteki Jagielloskiej oraz
z Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu (problem ewentualnej przynalenoci utworu do
gatunku dialogo postawi Piotr Poniak 1999). Interesujce jest natomiast, e dialogi
komponowane przez polskich lub z Polsk zwizanych twrcw zwracay uwag na
protestanckich dworach pnocnoeuropejskich (w Danii i Szwecji). Mona te uzna za
wysoce prawdopodobne, e wchodzc do repertuaru hamburskiego Collegium Musicum
znalazy swoje miejsce w przedsiwziciach inaugurujcych nowoczesne ycie koncertowe
w Niemczech.
Jakkolwiek w Rzeczypospolitej w XVII wieku nie upowszechniy si oratoria jako sale
modlitewnych zgromadze kongregacji i zainteresowanie oratorium jako gatunkiem
muzycznym, istniej pojedyncze wiadectwa lub domniemania wykona, a nawet
tworzenia tego typu muzyki w Rzeczypospolitej u schyku stulecia. rdowo potwierdzone
jest, e 4 marca 1695 na dworze krlewskim doszo do wykonania oratorium pt. Il transito
di San Casimiro / Zecie S. Kazimierza. Libretto (zachowane w Bibliotece Jagielloskiej)
napisa i wyda z dedykacj dla krlowej Marii Kazimiery Sobieskiej Giovanni Battista
Lampugnani. Wedug przypuszcze Anny Ryszki-Komarnickiej (2000), muzyk, niestety
zaginion, mg skomponowa Viviano Agostini. Nie mona te wykluczy, e do
wykonania oratorium autorw woskich, zwizanego jednak z histori Polski i Litwy,
doszo w obecnoci pary krlewskiej ju wczeniej, w Biaej w 1678 roku. Z inicjatyty
krlewskiego szwagra, Michaa Kazimierza Radziwia miao tam miejsce wykonie

utworu, okrelanego w enigmatycznych opisach jako opera. Moga nim w istocie by
realizacja oratorium San Casimiro, Prencipe Reale di Polonia z tekstem Ottavia Santa
Croce i muzyk niepewnego autorstwa (jako jej potencjalny twrca jest brany pod uwag
Giovanni Bicilli), jakie na cze Michaa Kazimierza Radziwia i jego ony Katarzyny,
z domu Sobieskiej, wykonano 1 marca 1678 roku w Rzymie w kociele Santa Maria in
Vallicella.
Drammi per musica o tematyce religijnej

Wrd pierwszych w dziejach drammi per musica, gwnie podejmujcych wtki
mitologiczne, niewielki odsetek stanowiy utwory o tematyce religijnej. Religijne dramaty
muzyczne wystawiano w Rzymie w instytucjach religijnych, jak jezuickie Seminarium
Romanum czy Collegium Germanicum lub w paacach hierarchw kocielnych, a take
w rodowisku dworskim Florencji. Podczas podry po Europie krlewicz Wadysaw Waza
mia okazj w 1625 roku obejrze we Florencji powtrzone przedstawienie La Regina
SantOrsola, z tekstem Andrei Salvadoriego i muzyk Marca da Gagliano, a niemal 10 lat
pniej w 1634 roku z okazji wizyty w Rzymie jego brata, Aleksandra Karola,
wznowiono wystawiony po raz pierwszy w 1631 roku dramat Il S. Alessio, z tekstem
Giulia Rospigliosiego i muzyk Stefana Landiego. Z pewnoci te i by moe inne
woskie drammi o tematyce religijnej wpyny na ksztat dwch utworw
zaprezentowanych w dworskim teatrze Wadysawa IV w pierwszych latach jego
dziaalnoci (wedug hipotezy Waltera Leitscha z 1998 roku, ju za czasw Zygmunta III,
w 1627 roku, mogo doj do pierwszego wystawienia w Rzeczypospolitej dramma sacro,
byby to utwr na temat w. Zygmunta, krla i mczennika, z muzyk Franceski Caccini;
hipoteza ta nie znalaza dotd potwierdzenia). Na dworze Wadysawa IV na inauguracj
jego teatru przedstawiono dramat okrelany jako Giuditta, nieznanego autorstwa tekstu
i muzyki, wystawiony 4 maja 1635 roku w Warszawie podczas uroczystoci zaprzysienia
pokoju polanowskiego po wojnie Rzeczypospolitej z Moskw, o ktrym uczestniczcy
w premierze pose wielkiego ksicia Florencji, Giovanni Battista Tartaglini da Cortona
napisa w relacji dla swego pana, e bya to zachwycajca tragedia, recytowana muzycznie
w jzyku woskim, ze zmianami scen i zwykle stosowanymi iluzjami; jej tematem bya
obrona Betulii i mier Holofernesa z rki Judyty.
Z relacji nuncjusza papieskiego Mario Filonardiego wiemy, e dopiero w 1636 roku na
dwr Wadysawa IV trafio dedykowane zmaremu ju krlewiczowi Aleksandrowi
Karolowi wydanie dramma pt. Il S. Alessio Landiego-Rospigliosiego. Miao ono stanowi
wzr dla librecisty Virgilio Puccitellego i niewskazanego w tym rdle kompozytora,

przygotowujcych na uroczystoci weselne Wadysawa i arcyksiniczki austriackiej
Cecylii Renaty wystawienie kolejnego dramatu religijnego La S. Cecilia. Przedstawiony
23 wrzenia 1637 roku w obecnoci licznych goci weselnych z kraju i z zagranicy (libretto
dedykowane zostao arcyksinej Claudii Medici, wdowie po arcyksiciu Leopoldzie,
regentce Tyrolu) utwr podejmowa temat patronki modej krlowej, witej Cecylii,
mczennicy chrzecijaskiej z czasw Marka Aureliusza, wzoru staoci w wierze,
uwaanej te za patronk muzyki. W libretcie wyrane s liczne analogie pomidzy w.
Cecyli i jej maonkiem Walerianem a Cecyli Renat i krlem Wadysawem IV.
Podkrelona jest zwaszcza rola pary krlewskiej w obronie wiary chrzecijaskiej. (Na
temat drammi z teatru wadysawowskiego szerzej w czci drugiej ksiki, rozdz. II/1:
Muzyka sceniczna).
Dialogi i dramaty szkolne, pasje i misteria

Zupenie odrbnym gatunkiem dramatycznym z udziaem muzyki byy dialogi i
w mniejszej liczbie dramaty wystawiane w teatrach szkolnych, gwnie przez modzie
zwizan z kolegiami jezuickimi i (ju w drugiej poowie XVII wieku, od 1664 roku
poczynajc) pijarskimi. Dialogi, ktre w XVI wieku wykonywaa modzie szk jezuickich
najczciej w kocioach lub pod goym niebem, przede wszystkim na rozpoczcie
i zakoczenie roku szkolnego, a take na Boe Narodzenie, Wielkanoc i podczas procesji
Boego Ciaa oraz z okazji wizyt wanych goci, zarwno duchownych, jak i wieckich, od
schyku tego stulecia po wprowadzeniu przez Claudia Aquaviv Ratio studiorum (1599)
przenoszono do budynkw szkolnych, tworzc stopniowo osobne sale, a nawet budynki
teatralne. W praktyce wielokrotnie jednak zdarzao si, e z uwagi na moliwo
skupienia wikszej liczby widzw, realizowano dialogi i dramaty poza kolegiami. Nie
zaniechano take czenia inscenizacji dramatw religijnych z procesjami podczas Boego
Ciaa. W XVII wieku w porwnaniu z pocztkowym okresem dziaalnoci teatru
jezuickiego w poprzednim stuleciu zdecydowanie zmieniy si proporcje w repertuarze.
Pod wzgldem liczebnoci cigle dominoway dialogi (wykonywano ich nawet kilka w cigu
roku w danym kolegium, podczas gdy dramatw na og nie wicej ni jeden). Na plan
dalszy zeszy jednak utwory o tematyce szkolnej. Mniej byo dialogw na gwne wita
(Wielkanoc, Boe Narodzenie), wicej natomiast powiconych poszczeglnym witym,
nie wycznie tym zwizanym z zakonem (szczegln saw zyska dramat O chwalebnym
mczestwie w. Stanisawa, wystawiony z intermediami w czasie sdw trybunalskich
w Lublinie w 1638 roku). Zwikszy si take udzia dialogw pasyjnych oraz utworw
religijnych wykorzystujcych wtki antyczne czone ze wiatem chrzecijaskim. Na

specjalne okazje wizyty krla, biskupw i dobroczycw zakonu przygotowywano
sztuki panegiryczne.
Warstw literack utworw przygotowywali na og sami zakonnicy, czsto profesorowie
poetyki lub retoryki w kolegiach. Take muzyka bya zapewne dzieem czonkw
Towarzystwa lub nauczycieli muzyki w jezuickich bursach wzgldnie pijarskich kolegiach
(z tym, e wykorzystywano kocielne i inne utwory ju istniejce). Dialogi wystawiano
w aciskiej wersji jzykowej, nierzadko ze wstawkami polskojzycznymi, lub po polsku
(stan i rodzaj zachowanych rde w bardzo wielu przypadkach nie pozwala stwierdzi, czy
sztuka bya grana po acinie czy po polsku, zapewne jednak acina, tak u jezuitw, jak i u
pijarw, bya jzykiem podstawowym). Zgodnie z zaleceniami zakonnych wadz tre
przedstawie miaa by przepojona duchem i nastrojem religijnym oraz suy
wychowaniu uczniw w mdroci i pobonoci. Miaa te realizowa kontrreformacyjne
cele, oddziaujc na przybywajcych licznie na przedstawienia wieckich (w gdaskim
kolegium jezuitw w Starych Szkotach na widowni czsto byo wielu protestantw,
a wrd nich nauczyciele i studenci Gimnazjum Akademickiego oraz Rada Miejska;
zapewne podobnie byo w Toruniu). Z uwagi na wielo kolegiw jezuickich w obu
prowincjach polskiej i litewskiej oraz stay na og charakter scen teatralnych przy
nich dziaajcych, wystawiajcych po kilka utworw dramatycznych w roku, repertuar
teatrw jezuickich w cigu interesujcego nas stulecia musia by pod wzgldem liczby
powstaych i przedstawionych utworw imponujcy. Wskazuj na to archiwalia rnych
kolegiw, z ktrych pochodz informacje mwice o znacznie ponad 400 przedstawieniach
w cigu XVII stulecia. Wobec zaginicia wikszoci tekstw sztuk, nawet tych ktre do
II wojny wiatowej znane byy z rkopimiennych kodeksw, dzi namacalnym
wiadectwem rozmachu jezuickiego teatru szkolnego pozostaj programy teatralne (w
swojej pracy o jezuickim dramacie XVII wieku Jan Oko 1970 wymieni ich niemal
200).
Sale teatralne, w ktrych wykonywano dialogi i dramaty zaopatrzone byy w dekoracje
oraz urzdzenia umoliwiajce tworzenie scen iluzyjnych. Wykorzystywano take efekty
wietlne, osigane dziki zastosowaniu wiec i lamp oliwnych. Uczniowie-aktorzy (poza
modzie z kolegiw, take uczniowie burs muzycznych) ubrani w odpowiednie kostiumy
i zaopatrzeni w rekwizyty deklamowali swoje role posugujc si rnorodnymi rodkami
gry scenicznej, nie wyczajc oficjalnie zabronionego taca, skokw, salt itp.
(potwierdzeniem, e w Rzeczypospolitej tace miay w teatrze jezuickim swoje miejsce jest
m.in. fakt, i dwaj prowincjaowie litewscy, Jan Berent w 1683 roku i Pawe Bochen
w roku 1691, wydali zakaz kilku wystpw tanecznych w jednej sztuce i zabronili
urzdzania tacw gralskich). Muzyka i piew wykorzystywane byy przewanie

w charakterze ta. Zdarzao si, e w przypadku przedstawie na otwartej przestrzeni,
ktrym czsto towarzyszya muzyka wykonywana na trbach i bbnach, instrumenty z ta
wychodziy jednak na plan pierwszy, zaguszajc sowa dialogu, co oczywicie nie
spotykao si z aprobat suchaczy i wadz kolegium. Niekiedy muzyka miaa take
znaczenie dramaturgiczne. Jej udzia w dramatach i dialogach mona dzi stwierdzi
dziki informacjom pochodzcym z zachowanych nielicznie tekstw sztuk (w porwnaniu
z wiekiem XVI i XVIII z XVII stulecia do naszych czasw dotrwao znacznie mniej
tekstw, stosunkowo duo natomiast wspominanych ju drukowanych lub
rkopimiennych programw, ktre powstaway, jak podano w programie sztuki
pt. Tragedyja Genesius, Pozna 1619, dla acniejszego pojcia przez widzw utworu
wystawianego w jzyku aciskim, a take peniy rol zaprosze na przedstawienia).
Z uwagi na wan rol, zarwno wychowawcz, jak i propagandow, przypisywan
teatrowi przez wadze Towarzystwa Jezusowego, sceny teatralne powoywane byy we
wszystkich kolejno zakadanych kolegiach prowincji polskiej i litewskiej. Niekiedy dziaay
one jeszcze przed ukoczeniem budowy samego kolegium, jak zapewne miao to miejsce
w Starych Szkotach pod Gdaskiem, gdzie otwarto szko jezuick 1 wrzenia 1621 roku,
a ju w 1618 roku wzmiankowano w rdach archiwalnych wystawianie w tamtejszym
kolegium sztuk, take w porze zimowej, wic najpewniej pod dachem. Co do repertuaru
gdaskiej sceny, ktry nie jest znany w peni, tworzyy go nie tylko dramaty i dialogi cile
religijne, ale i utwory panegiryczne przygotowywane najczciej z okazji wizyty jakiej
wanej osobistoci (podobnie byo jak wspomniano take w innych kolegiach
jezuickich). Dla zobrazowania charakteru przedstawie mona wymieni za Tadeuszem
Witczakiem (1959) te sztuki z interesujcego nas okresu, ktrych tytuy, tematyk
lub/i okolicznoci wystawienia udao si ustali. Latem 1623 roku modzie kolegium
w Starych Szkotach witaa przybywajcego do Gdaska krla Zygmunta dialogiem o treci
panegirycznej, w lutym 1624 roku uczniowie klasy retoryki odegrali sztuk, ktrej mona
by nada tytu Sanctus Jacobus, a na Boe Narodzenie tego roku klasa poetyki
przedstawia dialog o cesarzu Augucie nawiedzajcym Dziewic z Dziecitkiem w obie
i wznoszcym otarz pierworodnemu Bogu. W 1626 roku wystawiono dramat Zeno
Imperator, w 1632 roku aciski dialog o w. Katarzynie Mczenniczce, w 1633 dialog na
powitanie biskupa kujawskiego Macieja ubieskiego, na Boe Ciao 1634 obrazy
alegoryczne i dialog o Najwitszym Sakramencie, w 1637 dialog o w. Rochu, w 1649
dialog o Boym Narodzeniu, w 1675 dwa dialogi o bliej nieznanej tematyce, w 1681
dialog pasyjny oraz sceny procesyjne na Boe Ciao (takie sceny take w roku nastpnym),
w 1685 dwa dialogi.
Z pewnoci w przedstawieniach tych swoj rol miaa i muzyka. Na podstawie bada

zachowanych tekstw dialogw i dramatw oraz siedemnastowiecznych poetyk
przeprowadzonych przez Juliana Lewaskiego (1967) mona przyj, e najczciej piewy
wypeniay prologi, midzyakty oraz wystpoway po intermediach. Wobec obowizywania
co prawda omijanych przepisw zakonnych zabraniajcych jezuitom zajmowania si
muzyk, najprawdopodobniej muzyczn opraw dialogw i dramatw powierzano przede
wszystkim wieckim uczniom istniejcych przy kolegiach burs. Nie wydaje si, aby
powierzano im zadania najwaniejsze, zreszt wobec bardzo nielicznie zachowanych
tekstw sztuk z omawianego czasu o roli muzyki w teatrach jezuickich mniej mona
twierdzi, a wicej domniemywa. Z dostpnych rde odnoszcych si do scen
istniejcych przy rnych kolegiach wiadomo na przykad, e w ramach panegirycznego
przedstawienia Monstra wdzicznoci Korony Polskiej przeciw Zakonowi SI, jakie odbyo
si w 1640 roku w kolegium w Jarosawiu, w kilku aktach niezbdne byy popisy
piewacze, a w dramacie Sawa kwitncej modoci dojrzaa w modym aragoskiego
krlewicza Jakuba..., wystawionym w tyme kolegium w 1682 roku, wystpowa nie tylko
chr, ale i grupa trbaczy grajcych role muzykw. W Kronie natomiast w 1661 roku,
oprcz aciskojzycznego dialogu na Boe Narodzenie, przygotowano dla Urszuli
Korybutowej Winiowieckiej sztuk z polskim tekstem Zamienie soca przy mierci
Jezusowej. W kadym akcie dramatu przedstawiajcego adoracj Chrystusa
ukrzyowanego wystpowa chr opakujcy Jego mk, za aobn muzyk na lutniach
odegray Muzy.
Muzyka, obecna w jezuickich przedstawieniach pasyjnych, miaa swj udzia take
w ramach innych form obchodw uroczystoci wielkanocnych organizowanych przez
zakony, parafie i bractwa przykocielne. Z tym okresem wie si rozpowszechniajca si
w XVII wieku, a szczeglnie popularna w stuleciu nastpnym, praktyka wykonywania
tzw. planktw, czyli aobnych pieww wokalno-instrumentalnych z tekstem po polsku
lub po acinie. Licznie komponowane utwory tego typu, majce charakter samodzielny lub
przeznaczone do wykonania podczas dialogu pasyjnego, zachoway si niemal wycznie
anonimowo. Wrd wyjtkw s dwa plankty Ach, cika ao i Zamdlony Jezus
sygnowane w rkopimiennych przekazach utworw monogramem M.M., ktry zdaniem
Tomasza Jasiskiego naley rozwizywa jako Marcin Mielczewski (Jasiski 2008).
rda, w ktrych plankty dotrway do naszych czasw na og nie pozwalaj na
precyzyjne okrelenie czasu powstania kompozycji. Jakkolwiek w wielu przypadkach
znane nam zapisy utworw powstay dopiero w XVIII wieku (na przykad przekazy
planktw przypisanych Mielczewskiemy sporzdzono w 1714 roku), z pewnoci jednak
cz z nich istniaa ju nawet kilkadziesit lat wczeniej. To o nich mowa
w siedemnastowiecznych relacjach mwicych o smutnych piewach wykonywanych

podczas misteriw wielkopitkowych, przy adoracji grobu Chrystusa, a take na
zakoczenie procesji biczownikw.
Przedstawienia teatralne lub parateatralne z muzyk instrumentaln i wokalno-
instrumentaln lub co najmniej ze piewami organizowali na najwaniejsze wita

w roku nie tylko jezuici (cho ich dziaalno w tym zakresie bya najbardziej intensywna
i stojca na najwyszym poziomie). Oprcz wspomnianych ju pijarw, ktrzy jak
dowodz zachowane programy u schyku XVII wieku uczniowskie sztuki teatralne,
zwykle dedykowane miejscowym darczycom, wystawiali co najmniej w Rzeszowie,
Podolicu, Warszawie, Grze Kalwarii, owiczu i Wieluniu, wrd organizatorw tego
typu imprez byy rne inne zakony (w tym uniccy bazylianie), bractwa przykocielne
i szkoy, m.in. Szkoy Nowodworskie w Krakowie i Gimnazjum Lubraskiego w Poznaniu.
Znaczn aktywno na polu teatru przejawiali take uczniowie szk protestanckich.
Najwicej na ten temat wiadomo w odniesieniu do gimnazjw akademickich, przede
wszystkim w Gdasku, Elblgu, Toruniu i Lesznie, ale z wszelk pewnoci sztuki
teatralne o tematyce religijnej (jak rwnie wieckiej) z udziaem muzyki wystawiano
rwnie w innych szkoach rnowierczych, na przykad w Prusach Krlewskich
w szkoach miejskich Grudzidza, Kwidzyna, Malborka, Supska. Potwierdzona jest
dziaalno w tym zakresie w luteraskich szkoach parafialnych w Gdasku (przy
kociele Mariackim, w. Jana i w. Katarzyny).
Szczeglny charakter miay katolickie widowiska parateatralne organizowane dla i z
udziaem czsto ogromnych rzesz wiernych w zakadanych w tym czasie kalwariach (w
XVII wieku zaoono Kalwari Zebrzydowsk 1604 roku, zesp kocielno-kaplicowy
w Pakoci w latach 1629-35, kalwari na Suwalszczynie koo Mariampola 1640 rok,
Kalwari mudzk w Gordach koo Telsz 1642, w Wejherowie 1649, w Werkach koo
Wilna rozpoczta w 1664 roku, w Grze koo Czerska, czyli dzisiejszej Grze Kalwarii
rozpoczta w 1670 roku, w Krzeszowie zbudowana w latach 70., i w Wambierzycach
w ziemi kodzkiej zaoona w 1681 roku). Na og fundatorzy powierzali opiek nad
kalwariami zakonnikom (m.in. dominikanom, franciszkanom konwentualnym,
bernardynom i reformatom). Odbywajce si w kalwariach uroczyste drogi krzyowe (na
ktrych temat pisze Jzef Smosarski 1988) wizano niekiedy z widowiskami pasyjnymi
o bardzo ograniczonym udziale przekazu sownego. Poza pieniami wielkopostnymi oraz
innymi piewami zwizanymi z liturgi w inscenizacjach tego typu wykorzystywana bya
rwnie muzyka instrumentalna. Z kilku zachowanych tekstw dramatw pasyjnych
wiadomo na przykad, e po wydaniu wyroku na Chrystusa rozlegay si dwiki trb
i guche uderzenia bbna, po czym Chrystus rozpoczyna drog na Golgot.
W Kalwarii Zebrzydowskiej od ok. 1641 roku, kiedy znalaz si tam obraz Matki
Boskiej, oprcz drogi krzyowej organizowano te uroczystoci Wniebowzicia Matki
Boskiej, w ktrych uczestniczya m.in. kapela z Lanckorony, za po mierci waciciela
posiadoci, Michaa Zebrzydowskiego (zm. 1667), wdowa po nim Marianna ze
Stadnickich dokonaa zapisu przeznaczonego na uwietnienie obchodw ku czci Matki

Boskiej. Zakonnicy mieli obowizek kadego roku w uroczystociach tych zapewni udzia
orkiestry, trbaczy i puszkarzy, a ponadto winni byli utrzymywa co najmniej omiu
szyposzw (piszczkw).
Z diariusza Stanisawa Samuela Szemiota wiadomo, e muzyka angaowana bya take
podczas inscenizacji organizowanych w przeywajcej rozkwit za czasw Jana III
Sobieskiego w Nowej Jerozolimie w Grze Kalwarii. Tak jak w Kalwarii Zebrzydowskiej
rwnie i tu fundacj zarzdzali bernardyni. Przy ich kociele pisa Szemiot (1680, wyd.
1979, 100) muzyka wojskowa ustawicznie mieszka, to jest trbaczw dwch i szyposze,
ktrzy na dobry dzie i na dobranoc Najwitszej Pannie wygrywaj pieni.
Boe Narodzenie, Wielkanoc, Palmowa Niedziela i Boe Ciao stanowiy stae okazje do
organizowania uroczystoci kocielnych z licznym udziaem wiernych w kocioach
parafialnych i klasztornych (dochodziy do tego jeszcze okolicznoci specjalne, jak
wicenie kociow, triumfy wojenne i inne). Pomimo prb ujednolicenia obrzdw
w Kociele rzymskokatolickim po soborze trydenckim, co wyrazio si m.in. w wydaniu
Agendy Powodowskiego, dawne zwyczaje przetrway i liturgia czya si nierzadko
z teatrem. Muzyka za znajdowaa swoje miejsce zarwno w zgodnych z przepisami
kocielnymi obrzdkach, jak i w ich widowiskowej otoczce. Co wicej, najwaniejsze wita
roku w liturgiach chrzecijaskich nierzadko gromadziy, tak po stronie wiernych, jak
osb tworzcych muzyczn opraw uroczystoci, wyznawcw rnych konfesji.
Literatura
T. Biekowski, Teatr i dramat szk rnowierczych w Polsce. Zarys oglnej
charakterystyki, 1968.
Z. Dobrzaska-Fabiaska, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Opera omnia, t. 1, 1994.
Dramat staropolski od pocztkw do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 2, cz. I:
Programy teatru jezuickiego, cz. II: Programy teatru pijarskiego oraz innych zakonw
i szk katolickich, red. W. Korotaj, J. Szwedowska, M. Szymask 1976, 1978.
Dramaty staropolskie. Antologia, red. J. Lewaski, t. 6: Dramaty religijne sceny masowej,
1963.
H. Feicht, Audite mortales Bartomieja Pkiela, 1929; przedruk 1980.
T. Grabowski, Ze studiw nad teatrem jezuickim we Francji i w Polsce w wiekach XVI-
XVII, 1963.
W. Hahn, Pijarski teatr szkolny w Polsce, 1962.
T. Jasiski, Polska barokowa retoryka muzyczna, 2006. T. Jasiski Tomasz, Cato
Mielczewski ebrowski. Trzy przyczynki do bada nad muzyk staropolsk, 2008.
W. Kozowska, Nieznane programy pijarskie z Gry Kalwarii z czasw Sobieskiego, 1983.
A. Kruczyski, W teatrach jezuickich, 1981.
G. B. Lampugnani, Il transito di San Casimiro / Zecie S. Kazimierza, 1695.
J. Lewaski, Studia nad dramatem polskiego Odrodzenia, 1956.
J. Lewaski, Muzyka w dramatach szkolnych na wschodnich ziemiach dawnej
J. Lewaski, Oblicze teatru religijnego w dawnej Polsce, 1969.
B. Losson, Nieznany kompozytor lski z XVII wieku. Maksymilian Franciszek Kozdrasz
z Koziej Gry, 1991.
T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliw kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku, 1976.
K. Mrowiec, Wstp w: Plankty polskie na zespoy wokalno-instrumentalne I, 1968.
K. Mrowiec, Pasje wielogosowe w muzyce polskiej XVIII wieku, 1972.
B. Nadolski, Teatr szkolny gimnazjum toruskiego w XVII i XVIII wieku, 1966.
F. Noske, Saints and Sinners, 1992.
A. Nowak-Romanowicz, Aktualne badania nad muzyk w dramatach staropolskich, 1966.
J. Oko, Z zagadnie baroku w szkolnym dramacie jezuickim w Polsce w wieku XVII,
1967.
J. Oko, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, 1970.
R. Pelczar, Dziaalno owiatowo-kulturalna jezuitw w diecezji przemyskiej w XVIXVIII wieku, 1999.
I. Poniatowska, De lexpression dramatique dans LAudite mortales de B. Pkiel, 1977;
w zmienionej, polskojzycznej wersji jako: O dramatycznej ekspresji w Audite mortales
B. Pkiela, 1993.
J. Poplatek, Studia z dziejw jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, 1957.
P. Poniak, Tubae ferales dialogo na gos solo?, 1999.
B. Przybyszewska-Jarmiska, The Sacred Dramatic Dialogue in Seventeenth-Century
Poland. Facts and Suppositions, 1995.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Kasper Frster junior. Tekst i muzyka w dialogach
biblijnych, 1997.
W. Rutkowska, Philipp Friedrich Buchner: Concerti ecclesiastici, 1976.
A. Ryszka-Komarnicka, Alessandro Scarlatts S. Casimiro Re di Polonia, 2000.
S. Salmonowicz, Z dziejw teatru szkolnego jezuickiego kolegium toruskiego w XVIIXVIII wieku, 1990.
M. Seiffert, Die Chorbibliothek der St. Michaelisschule in Lneburg zu Seb. Bachs Zeit,
1907/1908.
M. Seiffert, Wstp w: Johann Krieger, 21 Ausgewhlte Kirchenkompositionen, 1958.
J. Smosarski, Religijne widowiska parateatralne w Polsce XVII wieku. Kilka przykadw,
1988.
S. S. Szemiot, Diariusz peregrynacyi na rne miejsca wite szczliwie odprawionej anno
1680, wyd. M. Korolko, Z. Olszewska, 1979.
A. Szweykowska, Dramma per musica w teatrze Wazw 1635-1648, 1976.
A. Szweykowska, Un dramma per le nozze reali, 1979.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Audite mortales, wyd. Z. M.
Szweykowski, 21968.
Z. M. Szweykowski, Audite mortales jako problem wykonawczy, 1977.
S. Windakiewicz, Teatr Wadysawa IV. 1633-1648, 1895.
S. Windakiewicz, Teatr kolegiw jezuickich w dawnej Polsce, 1922.
T. Witczak, Teatr i dramat staropolski w Gdasku, 1959.
J. Woniak, The Jesuit College in Gdask, 2000.
E. wirkowska, Pasja w dramacie staropolskim XVI-XVII wieku, 1988.
e) Pieni religijne
Pieni o tematyce religijnej, jedno- i rzadziej wielogosowe, piewali w Rzeczypospolitej
przedstawiciele wszystkich stanw, rnych konfesji i grup etnicznych. Z uwagi na rny
sposb przekazywania tego repertuaru (w drukach, rkopisach lub tradycj oraln) stan
jego zachowania i przebadania jest w poszczeglnych grupach etniczno-wyznaniowych
bardzo nierwny. Zdecydowan wikszo znanych dzi pieni religijnych piewanych
w Rzeczypospolitej u schyku XVI i w XVII wieku stanowi utwory zachowane
w protestanckich drukowanych kancjonaach, wydawanych w Koronie (cznie z Prusami
Krlewskimi) oraz w lecych poza granicami Rzeczypospolitej Prusach Ksicych
(pozostajcych w zalenoci lennej) i na lsku po polsku i po niemiecku, a w Wielkim
Ksistwie Litewskim take po litewsku. W kancjonaach drukowano przede wszystkim
pieni jednogosowe albo same teksty bez melodii lub ze wskazaniem wzorca
melodycznego. Udzia utworw wielogosowych by w protestanckich piewnikach
niewielki. Znane s natomiast wielogosowe opracowania psalmw wydawane w drukach
autorskich, w tumaczeniu niemieckojzycznym (m.in. Paula Sieferta) czy w przekadzie
na jzyk polski (na przykad Johannesa Stobaeusa). Pieni rzymskokatolickie, z tekstem
aciskim i polskim, zachoway si przede wszystkim w kancjonaach rkopimiennych
(druki, zarwno pojedynczych pieni, jak wikszych zbiorw kancjonaw, liczebnie maj
znaczenie drugorzdne, zawieraj jednak wikszo znanego repertuaru autorskiego,
obejmujcego pieni znanych kompozytorw, jak Diomedes Cato, Asprilio Pacelli
i Franciszek Lilius, ale take zapoznanego muzyka Jana Ponikowskiego). Z uwagi na
bogactwo problematyki zwizanej z pieniami religijnymi w siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej (piewanymi nie tylko przez protestantw rnych konfesji i katolikw,
ale i prawosawnych, unitw, Ormian, ydw i przedstawicieli innych wyzna), a take
niesatysfakcjonujcy stan bada muzykologicznych, ograniczymy si do oglnego
omwienia zasobu utworw w tym gatunku, koncentrujc si na pieniach protestanckich
i katolickich, kadc nacisk na kompozycje do tekstw polskojzycznych i sygnalizujc
jedynie wybrane zwizane z nimi kwestie.
Pieni protestanckie
Repertuar pieni protestanckich, tworzony od XVI wieku w rodowiskach dysydenckich
i funkcjonujcy w oryginalnych wersjach jzykowych lub w przekadach, ale take
obejmujcy tumaczenia wczeniejszych aciskich katolickich hymnw i pieni, znany jest

dziki drukowanym w XVI i XVII wieku kancjonaom protestanckim (por. cz pierwsza,
IV/2). Z uwagi na szczegln rol, jak rne konfesje ewangelickie przypisyway piewom
wiernych, zarwno podczas naboestw, jak i w tzw. pasterstwie domowym, do istotnych
zada gmin luteraskich, kalwiskich, braci czeskich i ariaskich (braci polskich)
naleao dostarczenie wiernym piewnikw (kancjonaw) zawierajcych proste,
najczciej jednogosowe opracowania psalmw, hymnw i innych pieni religijnych (w
tym take kold). W XVII wieku pozostaway w uyciu kancjonay wydawane w stuleciu
poprzednim, w szeregu przypadkw wielokrotnie wznawiane, za kadym razem
z pewnymi, wikszymi lub mniejszymi zmianami w drukowanym repertuarze, z nutami,
albo jedynie z tekstami sownymi zaopatrzonymi w instrukcj na melodi jakiej znanej
pieni naley dany tekst piewa. Zjawiskiem powszechnym byo drukowanie w nowo
przygotowywanych kancjonaach pieni z wczeniej istniejcych piewnikw, bez zwaania
na rnice w konfesji.
Spord kancjonaw luteraskich cigle popularne byy w omawianym czasie piewniki
Seklucjana (1547, 1559) i zwaszcza Artomiusza (Krzesichleba), ktry, wydany po raz
pierwszy w 1587 roku, wznawiano ponad dwadziecia razy, niemal do koca XVII wieku.
Bracia czescy posugiwali si pochodzcym jeszcze z pierwszej poowy XVI stulecia
kancjonaem Walentego z Brzozowa, ktry jednak zawiera tak du liczb bdw, e
niezbdne byo wydawanie jego kolejnych, poprawianych wersji, a wreszcie w 1611 roku
Jan Turnovius (Turnowski) opublikowa w Toruniu Cantional pieni duchownych,
hymnw i psalmw witych, ktry sta si najpopularniejszym kancjonaem (rwnie
wielokrotnie wznawianym) w tym rodowisku w XVII wieku. Ewangelicy reformowani
najczciej przedrukowywali, w rnych wersjach, kancjona okrelany jako niewieski
(take Sudroviusa). Na przeomie wiekw rozpoczli za dug seri wyda zbioru
psalmw francuskich w przekadzie Macieja Rybiskiego (pierwsze zachowane wydanie
z 1605 roku, liczne nastpne w wieku XVII). Prawdopodobnie w 1596 roku opublikowano
kalwiski kancjona Krzysztofa Kraiskiego (pewne s jego wydania z lat 1599 i ze
zmianami oraz pod innym tytuem z 1603, 1604, 1609 i 1624, z ktrych do dzisiaj
zachoway si cztery ostatnie). Znaczna cz wydanych w tym zbiorze pieni pochodzia
z kancjonaw luteraskich, przede wszystkim Artomiusza i w mniejszej liczbie
Seklucjana, a take z innych zbiorw kalwiskich, zwaszcza z reformowanego kancjonau
krlewieckiego i pono przede wszystkim z niezachowanego do naszych czasw
kancjonau krakowskiego z 1558 roku. Kancjona ten cieszy si wielk popularnoci
zapewne z uwagi na fakt, e by obszerny, obejmowa utwory najbardziej lubiane, take
niedawno powstae (m.in. z tekstami Jana Kochanowskiego) i zawiera stosunkowo mao
bdw. W rodowisku luteraskim podobn, a nawet wiksz popularnoci cieszy si

wspominany kancjona Artomiusza, z ktrego liczne utwory przenikny take do
repertuaru pieww rzymskokatolickich. W jego wydaniu z 1638 roku na ponad 270 pieni
a 74 ma adnotacje w rodzaju na not jako lub te na t not. W znacznej mierze
wynikao to z popularnoci tych utworw, do ktrych w wydaniach z XVI wieku
w zdecydowanej wikszoci doczano jeszcze jednogosowe melodie, co teraz zapewne
uznano za niekonieczne. Ponadto czst praktyk byo podkadanie pod rne teksty tej
samej, powszechnie znanej melodii. Dobrym przykadem jest melodia Dies est laetitiae, na
ktr naleao piewa wedug wskazwek zamieszczonych w tym i innych wydaniach
kancjonau Artomiusza koldy Chwalmy wszytcy z weselem, Wesoy nam dzie nasta,
Narodzi si Syn Boy nam grzesznym czy Pan Bg si raczy zmiowa. Zdarzao si
rwnie, e teksty kold piewane byy na melodie utworw wieckich lub religijnych
przeznaczonych na inny okres liturgiczny, w tym take na melodie choraowe.
Materia kancjonaw luteraskich, przede wszystkim gdaskiego wydania kancjonau
Artomiusza z 1646 roku, przedrukowywany by take w kancjonaach kierowanych do
polskojzycznych protestantw mieszkajcych na lsku, takich jak opublikowane
w Brzegu: Pieni co przedniejsze z Kancyonaa wielkiego Toruskiego wydane (1670)
i Doskonay Kancyona Polski zawierajcy w sobie pieni, hymny y psalmy chrzecijaskie,
z Toruskich, Gdaskich, Krlewieckich starych i nowych kancyonaw zebrane, znany te
jako Wielki kancjona wrocawski, przygotowany przez Joannesa Accoluthusa (1673),
zawierajcy teksty (ok. 450) oraz odniesienia do znanych wczenie melodii, z jakimi
naleao je piewa.
Zdecydowana wikszo repertuaru protestanckiego z tekstami polskojzycznymi to
utwory jednogosowe, w warstwie muzycznej anonimowe. Wrd kompozycji wielogowych
natomiast znajduj si utwory autorskie uznanych kompozytorw, opracowane jednak
prostymi rodkami, umoliwiajcymi wykonywanie przez muzykw-amatorw.
Wielogosowe opracowania tekstw polskojzycznych przeznaczonych do uytku gminy
protestanckiej tworzy w XVII wieku wspominany ju, urodzony w Grudzidzu Johannes
Stobaeus, od 1626 roku kapelmistrz elektora brandenburskiego, dziaajcy przede
wszystkim w Krlewcu. Kompozytor, jakkolwiek przebywa gwnie w rodowisku
niemieckojzycznym, w zwizanych z Rzeczpospolit jedynie stosunkiem lennym
Prusach Ksicych, utrzymywa kontakty z polskim dworem krlewskim (w szczeglnoci
z kapelmistrzem Marco Scacchim) oraz z Gdaskiem, a tworzy zarwno do tekstw
niemieckich i aciskich, jak polskich. Piciogosowe psalmy do polskich tumacze Jana
Kochanowskiego wyda w Krlewcu Psalm Krla Dawida w liczbie 124 (By by Pan nie
tak askaw), wyd. 1630, i w Gdasku Psalm Dawida Krla aktu weselnemu sucy
(Sczliwy czowiek prawdziwie), wyd. 1638. W opracowaniach zwrotkowych tekstw

zastosowane zostay proste rodki, przypominajce uyte kilkadziesit lat wczeniej przez
Mikoaja Gomk w jego synnym zbiorze Melodiae na Psaterz polski. Nie ogranicza si
wic Stobaeus do kontrapunktu nota contra notam, ale na niewielk skal wprowadza
take imitacje (na przykad jeden gos przeciw pozostaym) oraz krtkie melizmaty.
Bogaty repertuar polskojzycznych pieni zachowanych w protestanckich kancjonaach
oraz w formie osobnych drukw i w licznych rkopimiennych odpisach wymaga
szczegowych bada, ktre pozwoliyby wykaza zalenoci pomidzy tekstami
i melodiami oraz ich wariantami, ustali rda, wydzieli utwory przejte z dawnego
zasobu melodii Zachodniego Kocioa chrzecijaskiego i nowo skomponowane
w rodowiskach protestanckich, w tym zwaszcza stworzone w XVII stuleciu, a take
pozna ich recepcj w polskojzycznym rodowisku katolickim oraz w rnojzycznych
rodowiskach rnych konfesji w krajach ociennych.
Szeroko zakrojone prace nad tymi zagadnieniami prowadzone s obecnie w Uniwersytecie

Jagielloskim w Krakowie pod kierunkiem Piotra Poniaka. Przedmiotem bada winny
by rwnie pieni protestanckie piewane w Rzeczypospolitej w rodowiskach rnicych

si etnicznie (i jzykowo). Take one trafiay do rodowisk rzymskokatolickich. Szczeglnie
interesujcym tego przykadem jest zbir Canones nonnulli, Super Arias quasdam
Musicales Dni. Christophori Werneri Marco Scacchiego, opublikowany w Krlewcu w 1649
roku, tu przed wyjazdem kapelmistrza Wadysawa IV i Jana Kazimierza
z Rzeczypospolitej. W zbiorze tym Scacchi zamieci 17 kanonw zbudowanych na
tematach utworw Christopha Wernera wydanych kilka miesicy wczeniej (w tym
samym miejscu i roku) jako Musicalische Arien oder Melodeyen. Kompozycje Wernera, do
niemieckojzycznych tekstw autorstwa Michaela Albinusa, kaznodziei w kociele w.
Elbiety w Gdasku, przeznaczone do uytku w rodowiskach protestanckich, s
czterogosowymi pieniami w fakturze homorytmicznej, ktre zgodnie ze wskazwkami
kompozytora mogy by wykonywane przez zesp wokalny lub gos solowy (sopran
wzgldnie tenor) z towarzyszeniem basso continuo albo zespou wiol (zob. Szombara 2009;
Patalas 2010).
Pieni rzymskokatolickie
W omawianym okresie nastpi znaczny wzrost popularnoci i zwikszy si repertuar
polskojzycznych jednogosowych pieni nabonych. Fakt ten mona wiza z popieranym
przez wadze kocielne zwyczajem piewania pieni w jzyku polskim w liturgii mszalnej,
podczas naboestw i procesji (na pnocnowschodnich kresach Rzeczypospolitej
w kocioach rzymskokatolickich piewano te pieni w jzyku litewskim i otewskim).
Wykonywano zarwno pieni odpowiadajce danej liturgii mszalnej (w ostatnich dekadach
XVII wieku wchodzce w skad cyklw pieni mszalnych), z boonarodzeniowymi koldami
i szczeglnie charakterystycznymi dla polskiej religijnoci planktami, piewanymi podczas
naboestwa pasyjnego, ale i z ni niezwizane, jak litanie, godzinki, pieni o treci
katechetycznej (obecne na przykad w drukowanych katechizmach, takich jak: Praxis
catechistica Hieronima Nieradzkiego z 1661 roku czy Katechizm katolicki Piotra
Aleksandra Grocholickiego z 1684 roku).
W rzymskokatolickich rodowiskach polskojzycznych pieni religijne funkcjonoway
przede wszystkim w tradycji ustnej, a jeeli byy utrwalane w pimie, to na og jedynie
w formie tekstu sownego. Te, ktre dotrway do naszych czasw, znamy gwnie dziki
rkopimiennym kancjonaom spisywanym w klasztorach. Niewielki udzia
w zachowanym repertuarze maj utwory drukowane, przy czym wikszo ze znanych dzi
drukw zawiera jedynie teksty pieni, z ewentualnym wskazaniem wzorca popularnej
wczenie melodii, na jak dana pie miaa by piewana.
Do tej ostatniej grupy nale zbiory pieni Stanisawa Grochowskiego, jak Hymny
kocielne z brewiarza rzymskiego (Krakw 1607) czy Hymny o Mce Paskiej do obrzdw
Kalwariey Zebrzydowskiey [...] nalece (Krakw 1611), zbiorki Marcina Jastrzbskiego
opublikowane w pierwszej dekadzie XVII stulecia (Na potomne czasy z paczem modlitwy,
abo piosnki nabone, Krakw 1606, Piosnki nabone, z modlitwami, Krakw 1608, i Na
jubileusz i na czterdzieci godzin modlitwy: Pienia nabone, Krakw 1609), a take
Bogarodzica to jest pienie Bartomieja Nowodworskiego, wydane bez podania miejsca
druku w 1621 roku, oryginalne teksty i tumaczenia Stanisawa Serafina Jagodyskiego,
jak Pieni katolickie nowo reformowane (wyd. w Krakowie w 1638 roku, przedrukowane
w 1695 roku), pojedyncze utwory na przykad takich autorw jak Jacek Liberiusz O
gloriosa Domina w zbiorze Gospodyni nieba i ziemie tego autora (Krakw 1657) oraz
wiksze ich zestawy, z najwaniejszym dla historii koldy w Polsce zbiorem Jana abczyca
Symfonie Anielskie, o ktrym szerzej niej.
Znaczna cz znanych obecnie siedemnastowiecznych pieni nabonych zostaa
opublikowana anonimowo, niekiedy z niepewn atrybucj konfesyjn. Mona tu wymieni,
niestety take wydane bez nut lub wyjtkowo z opracowaniami jednogosowymi,
zbiory: Pieni postne staroytne (Rakw 1607-1618), Pieni o Mce i Zmartwychwstaniu
Pana Jezusowym oraz Pieni Zwyczayne Chwalebnemu Narodzenia Paskiego witu
przyzwoite (wydane bez miejsca druku w 1626 roku), a take Pieni adwentowe, ktre s
wybrane z niektrych pieni roratnych (wydane bez miejsca druku w 1627 roku). Liczne
druki pojedynczych tekstw pieni znajduj si dzi w wielu bibliotekach polskich,
zarwno pastwowych, jak kocielnych. Stosunkowo due zbiory drukw tego rodzaju
przechowywane s w Bibliotece Jagielloskiej i w Bibliotece Muzeum Narodowego im.
Czartoryskich w Krakowie, Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krniku i w Bibliotece
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wrd innych wacicieli drukowanych pieni jest
na przykad Biblioteka Wyszego Seminarium Duchownego w Pelplinie, gdzie znajduj
si, w wikszoci wydane bez podania miejsca i roku edycji, m.in.: Pie nowa o cudownym
obrazie N.M.P. Studzieskiey, Pie nowa o N. Pannie Mariey Topolskiey, Pie
o cudownym obrazie N.M.P. w Krakowie na Piasku, Pie nowa o niepokalanym poczciu
N. Panny Mariey i szereg innych, stanowicych wiadectwo znacznej popularnoci tego
typu twrczoci w Rzeczypospolitej omawianego czasu.
Jedynie wyjtkowo religijne katolickie pieni jednogosowe zachoway si w drukach
zawierajcych melodie. Trzeba tu wymieni trzy zbiory dziaajcego w Wilnie jezuity Jana
Bartoszewskiego (Bartoszewicza), publikujcego pod pseudonimem Walenty. S to Pienia
wesoe dziatek z 1611 roku i Parthenomelica albo pienia nabone o Pannie Nawitszej z
1613 roku (w zbiorze zawarto 27 tekstw pieni polskich, w tym jeden z nutami, 2 pieni
aciskie z nutami oraz czci mszalne), a take Bezoar z ez ludzkich czasu za morowego
powietrza utworzone z 1624, ktry to zbir zawiera 23 pieni z tekstem polskim, a w
czci aciskim, opatrzonych nutami, nie przedrukowanymi niestety w drugim, obecnie
jedynym znanym, wydaniu z 1630 roku.
Jeeli chodzi o druki zawierajce pieni wielogosowe, zachowao si kilka, wszystkie
wydane u schyku XVI i zwaszcza w pierwszej poowie XVII wieku, z utworami znanego
autorstwa. W 1599 (lub w 1598) roku w Krakowie ukaza si zbiorek Processyja i insze
piewania kocielne na dzie chwalebny Boego Ciaa i oktaw wszytk wanie na polskie
teraz nowo przeoona z tekstami tumaczenia Tomasza Bielawskiego (skdind autora
wielu drukowanych na przeomie XVI i XVII wieku przekadw aciskich pieni
kocielnych) oraz muzyk Jana Ponikowskiego, o ktrym wiadomo, e w 1598 roku by
kantorem w kociele Mariackim w Krakowie. Zbir stanowi niejako drug cz
wczeniejszej antologii (Processyja wielkanocna, z niektrym piewanim kocielnym tego
wita wanie przeoona, b.m. i d. [1591]), w ktrej zamieszczone zostay pieni
z tekstami i najpewniej take z muzyk Tomasza Bielawskiego. W zbiorku na Boe Ciao
znalazy si teksty 13 pieni, w tym trzech z opracowaniem muzycznym. S to: O,
witoci zbawiajca, Czowiek wielk uczyni wieczerz, Chwal Zbawiciela, Syjonie (jest
wysoce prawdopodobne, e pozostae teksty piewano na odpowiednio dobrane spord
trzech wydrukowanych melodii). Wszystkie pieni maj struktur zwrotkow, utrzymane
s niemal w caoci w kontrapunkcie nota contra notam, zawieraj jednak, zawsze przed
kocow kadencj, krtki odcinek w fakturze imitacyjnej. S wewntrznie skontrastowane
z uwagi na zastosowane zmiany metrum.
Mniej wicej w tym samym czasie (w 1598 roku) zostaa wydana, w krakowskiej oficynie
Jakuba Siebeneichera, pie zatytuowna Rytmy o zacnoci, dobrodziejstwach i pobonym
wzywaniu Rodzicielki Boskiej, Dziewice Maryjej, z tekstem Stanisawa Grochowskiego
i Przesawa Mojeckiego, stanowicym przekad na jzyk polski aciskiej pieni Omni die
dic Mariae. Autor muzyki pozostaje nieznany. Inicjatorem wydawnictwa by za Hieronim
Powodowski.
Rwnie w Krakowie, w 1606 roku, wyszy drukiem Rytmy aciskie dziwnie sztuczne
Stanisawa Grochowskiego z muzyk Diomedesa Cato. Teksty stanowi polskojzyczne
przekady dawnych aciskich hymnw maryjnych, a wic Umyle mj, czyli Modlitwa
Kazimierza witego, bdca polsk wersj aciskiego tekstu Omni die dic Mariae,
zapewne nalecego do ulubionych modlitw w. Kazimierza, skoro po otwarciu w 1604
roku jego trumny ten wanie tekst znaleziono pod gow witego, Witaj, Gwiazdo
Morska (Ave,
Maris Stella), Ktrego niebo i morze (Quem terra, pontus, aethera), Chwalebna i zacna
Pani (O gloriosa Domina) i Wspomni, Zbawicielu, sobie (Memento, salutis auctor). Te
krtkie czterogosowe pieni zwrotkowe w prostym opracowaniu bardzo nieznacznie rni
si z uwagi na zastosowane rodki kompozytorskie. W Modlitwie Kazimierza witego
wprowadzi kompozytor kontrast pierwszej imitacyjnej i drugiej deklamacyjnej fazy
utworu.
W pieni Chwalebna i zacna Pani postpi odwrotnie, tworzc homorytmiczn

inwokacj, a nastpnie przechodzc do imitacji.
Do oryginalnego polskojzycznego tekstu Grochowskiego, powiconego polskiemu
witemu, w. Stanisawowi Szczepanowskiemu, muzyk napisao dwch Wochw
spolonizowany wenecjanin Diomedes Cato i przybyy do Rzeczypospolitej na kilka lat
przed wydaniem pieni rzymianin Asprilio Pacelli. W Krakowie w 1607 roku
opublikowana zostaa jako Pie o witym Stanisawie patronie polskim, nowo wydana
z notami Diomedesa Katona kompozycja do sw Boga w witych jego chwalimy,

kilkunastozwrotkowy, czterogosowy utwr, czcy elementy imitacji (lub korespondencji
motywicznej) i homorytmii. Tomasz Jasiski zwrci uwag na bdy prozodyczne
w inicjalnej frazie kompozycji i postawi bardzo prawdopodobn hipotez, e pie Boga
w witych jego chwalimy nie jest oryginalnym utworem Catona z tekstem polskim, ale
polskojzyczn kontrafaktur wczeniej istniejcej kompozycji z tekstem aciskim,
zapewne bdcym parafraz psalmu Laudate Dominum in sanctis eius (Jasiski 2008).
Pacelli napisa muzyk do tego samego tekstu, wydan w druku Grochowskiego Bogu
w Trjcy jedynemu i witemu Stanisawowi Patronowi Polskiemu Tablica obiecana albo
Pie o ywocie Jego... (Krakw ok. 1604). Utwr jest interesujcy ze wzgldu na
konstrukcj muzyczn, bowiem jak ze zdziwieniem stwierdzi Mirosaw Perz (1978)
stanowi go taniec z proporcj, co jakkolwiek znane z psalmw Mikoaja Gomki
w kompozycji kontrreformacyjnego rzymskiego twrcy wydaje si trudno zrozumiae.
atwo natomiast, bo nieznajomoci jzyka polskiego, mona by wytumaczy niezgodno

struktury metrorytmicznej tekstu i muzyki, cho nie jest wykluczone, e i w tym wypadku
mamy do czynienia z kontrafaktur, e utwr istnia wczeniej z innym tekstem.
Z kultem w. Stanisawa wi si te pieni jednogosowe. Jest wrd nich pochodzca

jeszcze z XV wieku pie Chwaa Tobie Gospodzinie, cigle w XVII wieku popularna,
o czym wiadcz jej ponawiane w rnych opracowaniach wydania (w anonimowym
druku Pieni postne staroytne Rakw 1607-1618 i piewniku Stanisawa Serafina
Jagodyskiego, znanym obecnie z wydania z 1695 roku (Pieni katolickie nowo
reformowane).
Jeeli chodzi o drukowane pieni wielogosowe wydane z nutami to naleaoby jeszcze
wymieni anonimowy czterogosowy hymn na cze b. Stanisawa Kostki Nowa Jutrzenko

kraju sarmackiego, opublikowany w druku ulotnym w Krakowie w 1632 roku, najpewniej
w zwizku ze staraniami o przeprowadzenie kanonizacji Bogosawionego, oraz zbiorek
przygotowany dla bractwa racowego przy krakowskim kociele dominikaskim przez
dominikanina Baeja Dereya z muzyk kapelmistrza kapeli przy katedrze na Wawelu,
Franciszka Liliusa, wydany jako Nabone pieni, ktre przy gromadnym odprawowaniu
racw [...] piewane by mog (Krakw 1645). Ten drugi zawiera cztery pieni: O
cudownym obrazie Panny Matyjej w Gidlach (Bd uwielbion, Boe prawy), O witym
Dominiku (O, jedyny w Trjcy, Boe), O witym Jacku (wity Jacyncie z paacu
Boskiego) i O witej Katarzynie (Wielmony Rzdco wszech rzeczy). Z uwagi na
przeznaczenie wszystkie teksty opracowane zostay w formie bardzo prostych,
homorytmicznych pieni zwrotkowych.
Inne, jednogosowe i wielogosowe, anonimowe pieni religijne, wykorzystywane

w rodowiskach katolickich, ale w wielu przypadkach powstae wczeniej ni w XVII
stuleciu, w czci nalece do repertuaru popularnego rwnie w innych krajach, w czci
piewanego take przez protestantw, znamy dziki przekazom rkopimiennym.
Szczeglnie cenne stanowi tzw. kancjonay staniteckie (przechowywane w Bibliotece
Klasztoru Panien Benedyktynek w Stanitkach pod Krakowem), sporzdzone i uywane
w zakonnym rodowisku benedyktynek od XVI do XIX wieku, oraz kancjonay nalece
niegdy do Archikonfraterni Literackiej przy kolegiacie w. Jana Chrzciciela w Warszawie
(obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Warszawie).
Repertuar z interesujcego nas okresu zapisany zosta w kancjonaach staniteckich
z XVII wieku Teodory Tarnawskiej z 1614 roku (sygn. St. B), Elbiety Latosiskiej
z 1637 roku (St. C) oraz w zbiorze z ok. poowy stulecia (St. D) i w zawierajcym tylko gos
basowy utworw wielogosowych siedemnastowiecznym kancjonale St. N. Z ca
pewnoci znalaz si rwnie w kancjonaach klasztornego organisty Kazimierza
Boczkowskiego, tworzonych w pierwszych dekadach XVIII wieku, zwaszcza w datowanym
na lata 1700-07 kancjonale St. E. Zachowane w Stanitkach pieni przepisywane byy
czsto z kancjonau do kancjonau, tak e w zbiorach z XVII wieku znalazy si utwory
znane ju z zapisw Zofii Stradomskiej z 1586 roku (St. A). Pieni pozostaway dugo
w uyciu, a ich repertuar stopniowo si zwiksza. W sumie w tej kolekcji z XVII stuleciem
mona czy prawdopodobnie ok. 300 pieni z tekstem aciskim lub polskim (nierzadko
mamy do czynienia z tumaczeniami tekstw aciskich na jzyk polski). Tekstom
towarzysz zapisy opracowania muzycznego, we wczeniejszych kancjonaach przede
wszystkim jednogosowego (najczciej na sopran lub alt, rzadziej na tenor), w gb XVII
i w pocztkach XVIII wieku dwu- i wielogosowego.
Do warszawskiej Archikonfraterni Literackiej naleay natomiast dwa zbiory
zawierajce acisko- i polskojzyczne anonimowe pieni jednogosowe lub nieliczne
wielogosowe w prostych opracowaniach, dostpnych do amatorskich wykona. Chodzi
o kilkanacie czterogosowych pieni z Liber missarum z 1635 roku (obecnie w Archiwum
Archidiecezjalnym w Warszawie, rkp. o sygn. M10) oraz wielokrotnie wikszy zbir niemal
wycznie jednogosowych pieni spisany przez Tomasza Baczyskiego Cornu Copiae z
1668 roku (przechowywany tame, sygn. M5). Znaczna cz zapisanych tam utworw to
pieni znane w XVI wieku, a nawet wczeniej, zanotowane zarwno z tekstem aciskim,
jak i w przekadzie na jzyk polski.
Osobn grup wrd katolickich pieni wykonywanych u schyku XVI i w XVII wieku
stanowi koldy, okrelane wczenie jako kantyczki, pastoraki, rotuy, symfonie itd.
Stosowane dzi rozgraniczenie na koldy i pastoraki, z ktrych pierwsze miayby by
piewane w kocioach, a drugie jako bardziej narracyjne i wieckie w domach,

zastosowa okoo poowy XIX wieku ksidz Micha Marcin Mioduszewski w swoich
piewnikach (przede wszystkim w zbiorze Pastoraki i koldy z melodyjami, wyd. Krakw
1843). Chcia w ten sposb wskaza na fakt istnienia (ju w XVII wieku) kanonu pieni
zwizanych z Boym Narodzeniem, ktrych wykonania w kociele byy dozwolone,
i odrbnego kanonu utworw przez zarzdzenia wadz kocielnych do piewania
w wityniach nie dopuszczanych. Przeprowadzenie takiej klasyfikacji w odniesieniu do
znanego repertuaru pieni boonarodzeniowych z tekstem polskim z XVII wieku, poza
wyjtkami, nie jest jednak moliwe. Co wicej, posugiwanie si w odniesieniu do pieni
boonarodzeniowych pojciem kolda jest anachronizmem, ktry akceptujemy z uwagi na
jego dzisiejsze rozpowszechnienie. W omawianym okresie kolda oznaczaa albo
przysugujce kantorowi i przeoonemu szkoy przykocielnej wynagrodzenie, ktre
odbierali oni obchodzc jasno okrelonego dnia (nie zawsze w okresie Boego Narodzenia)
domy nalece do parafii, albo obchodzenie domw przez modzie z yczeniami
noworocznymi.
Na repertuar koldowy skaday si z pewnoci utwory majce ju w XVII stuleciu
dug tradycj (nawet redniowieczne), jak i nowo komponowane. Wrd setek
polskojzycznych kold i pastoraek zdecydowanie dominuj utwory anonimowe. Tworzyli
je prawdopodobnie organici, rybaci i sam lud, ujmujc w prostej formie zaczerpnite
z Ewangelii gwne wtki zwizane z okolicznociami narodzin Chrystusa. Teksty kold
charakteryzuj niewielkie rozmiary rymowanych wersw i krtkie zwrotki, ktrych za to
moga by znaczna liczba. Odpowiadaa im prostota traktowanej sylabicznie melodii
i harmonii. Zarwno w warstwie literackiej, jak muzycznej typowe dla tego repertuaru jest
istnienie wielu wariantw utworw, ktre czasem w przypadku wystpowania wikszych
rnic naleaoby uznawa za osobne koldy o podobnej konstrukcji sowno-muzycznej
(czsto jeden tekst piewany by na rne melodie lub wiele tekstw na jedn melodi).
Wikszo kold i pastoraek zachowanych w rdach z XVII wieku przekazana jest
wycznie w formie tekstu (polskiego lub rzadziej aciskiego). Wojciech Marchwica
(1993) dzieli je na cztery grupy, wyrniajc teksty modlitewno-pietystyczne, koysanki,
dziedzictwo oglnoeuropejskie (kalki i parafrazy tekstw tak popularnych, jak Grates
nunc omnes czy Dies est laetitiae) i pastoraki. Z uwagi na tre, w wikszoci przypadkw
o charakterze zdecydowanie radosnym, co czsto objawia si w wesoym piewaniu
i graniu, o ktrych mwi si w tekcie, obserwujemy w nich obecno tematyki
oglnochrzecijaskiej (Adam i Ewa, ziemski raj, cuda), jak i wprowadzanie do utworw
mwicych o wydarzeniach w Betlejem obrzdkw i realiw polskich, widocznych na
przykad w instrumentarium przygrywajcej nowo narodzonemu Jezusowi kapeli, ktre
tworz popularne w Rzeczypospolitej instrumenty ludowe, takie jak: dudy, fujarki,

szaamaje i rg (niekiedy w tekcie koldy wystpuje te wielka kapela
o niewyobraalnym wrcz brzmieniu, bo skadajca si z wszystkich znanych
anonimowym autorom instrumentw profesjonalnych i ludowych). Czesaw Hernas (1965)
zwrci uwag na jeszcze jeden wtek tekstowy, ktry w koldach wydaje si specyficznie
polski. Chodzi o motyw radoci z powodu narodzenia Mesjasza wyraanej przez ptaki,
motyw pojawiajcy si w tych utworach dopiero od XVII wieku.
Badacze literatury na pocztku tego stulecia widz wrcz przeom w rozwoju
wykonywanej w Rzeczypospolitej od redniowiecza koldy, przejawiajcy si wanie
w zmianie problematyki i wytwarzaniu si jej narodowego charakteru. Niespotykan
w innych krajach rnorodno utworw boonarodzeniowych mona wytumaczy ich
miejscem w sarmackiej obyczajowoci, uwzgldniajc jednoczenie wielo rozmaitych
w Rzeczypospolitej wpyww religijnych i kulturowych. Dla ksztatowania polskiej
koldy istotna bya zarwno tradycja franciszkaska (pielgnowana w klasztorach
zakonw ebraczych, w ktrych zachowaa si wikszo katolickiego repertuaru
koldowego), jak i wpyw szesnastowiecznej twrczoci dysydenckiej (drugim
podstawowym rdem piewanych w rodowiskach katolickich kold byy kancjonay
protestanckie).
W zapisach lub wydaniach tekstw kold nierzadko znajdujemy adnotacje, na jak
wczenie powszechnie znan melodi naley dany utwr piewa. Spord utworw
drukowanych taka praktyka zastosowana zostaa m.in. w zbiorze Symfonie Anielskie Jana
abczyca, wydanym w Krakowie dwukrotnie w 1630 roku, a nastpnie wznawianym
w 1631 i 1642 roku, za kadym razem bez nut, cho autor obiecywa w pierwszej edycji, e
w kolejnej opublikuje take melodie. Jest bardzo prawdopodobne, i jak zasugerowa
Julian Krzyanowski (1977) abczyc nigdy nie mia zamiaru przedstawienia melodii
kold, ktre nakazywa w zamieszczonej w pierwszym wydaniu z 1630 roku instrukcji
piewa na noty tacw zwyczajnych w Polszcze, a wic nieprzystojnych, i mogcych
budzi wtpliwoci przedstawicieli Kocioa melodii wieckich. Takie za w XVII wieku
byy adaptowane do nowo powstajcych tekstw kold coraz czciej i to niewycznie
w rodowiskach wieckich. Uyte przez abczyca pojcie tace nie jest tu bardzo
precyzyjne, bowiem wrd wymienionych znajduj si popularne pieni kocielne, jak
Nitida Stella, na ktrej melodi miaa by wykonywana kolda Panna przedwieczna, i
wieckie, jak Posza niewiasta z kurem do miasta.
Dziki podanym w instrukcji wykonawczej incipitom tekstowym uwaanych
w XVII wieku za powszechnie znane utworw, na ktrych nut koldy miay by
piewane, w szeregu przypadkw moliwe byo odtworzenie muzycznego opracowania
wydanych przez abczyca kold. Prac zmierzajc do dopasowania melodii do

istniejcych tekstw, przy wykorzystaniu melodii zachowanych w wczesnych rdach
drukowanych i rkopimiennych lub te zebranych przez pniej przede wszystkim
w XIX wieku dziaajcych autorw piewnikw kocielnych, a take zbieraczy folkloru,
zajmowao si wielu badaczy. Wyniki tych zabiegw przedstawi Jan Prosnak (1962),
ktrego zasug jest wskazanie wikszoci z dotd rozpoznanych lub zrekonstruowanych
melodii (czsto hipotetycznie i z zastrzeeniem, e ustalone wersje melodyczne mog
pochodzi z pniejszego czasu, zwaszcza w przypadku wykorzystania materiau
melodycznego ze zbioru Pastoraki i koldy Michaa Marcina Mioduszewskiego). Zgodnie
z t rekapitulacj znane lub prawdopodobnie znane s melodie symfonii pierwszej
aska nieba grnego, drugiej Ach za Ewa nabroia, czwartej Przy onej grze wiec si
zorze, sidmej O tej dobie lea w obie, smej Jezus nam si narodzi, dziewitej Ej
nom, ej nom ej, wszytek wiat dzisia wesoy, dziesitej Panna przedwieczna bya
bezpieczna (w tym przypadku w drukach wskazane zostay jako wzory dwa utwory
Posza niewiasta z kurem do miasta, ktrej melodii Janowi Prosnakowi nie udao si
odnale, ale take Nitida stella, zanotowana w podrczniku muzycznym Jana Aleksandra
Gorczyna Tabulatura muzyki, wydanym w Krakowie w 1647, dziki czemu dysponujemy
zarwno tekstem, jak i muzyk koldy), trzynastej Moe teraz by wesoym czowiek
zwtpiony, czternastej Z raju piknego miasta (wzorzec melodyczny tej koldy, wskazany
w instrukcji w pieni Jecha chop do miasta, Maria Szczepaska odnalaza w gdaskiej
tabulaturze lutniowej z ok. 1620 roku, obecnie znajdujcej si w berliskiej
Staatsbibliothek pod sygnatur Danzig Mus. ms. 4022), szesnastej A wczora z wieczora
z niebieskiego dwora, siedemnastej Gotuj osa Jzefie, osiemnastej Kaza anio do
Betleem Juda, dwudziestej pierwszej Oj Jezu, mj synu drogi (znana jest, z pewnoci
autentyczna, pochodzca najpniej z pierwszych dekad XVII wieku, melodia wskazanej
w instrukcji jako wzorzec pieni Oj, kozaczejku, panie mj) i piewanej na t sam melodi
symfonii dwudziestej drugiej Powiedzcie pasterze mili, gdziecie pod ten czas chodzili?,
a take symfonii dwudziestej trzeciej Wstawszy pasterz barzo rano, dwudziestej
dziewitej Kdy wschd soca i gdzie zapalaj strumienie jego, niech Panu piewaj,
a spodzonego z Panny czystej znaj (melodia ze wskazanym incipitem Od wschodu soca,
opublikowana w kancjonale Artomiusza wydanym w 1646 roku, jest w istocie
spopularyzowan w okresie reformacji melodi hymnu A solis ortus Caeliusa Sedeliusa
z V wieku), trzydziestej pierwszej Przybieeli do Betlejem pasterze (wskazany wzorzec
w Ot tobie pani matko znany jest w dwch wersjach, z ktrych jedn zanotowano
w spisanej w pierwszej poowie XVI wieku tabulaturze Jana z Lublina), trzydziestej
drugiej Po koldzie omnes ad vos pjdziemy (melodia podanej pieni, na ktrej nut
naley piewa kold w. Szczepan po koldzie zapisana jest w rkopisie Biblioteki

Narodowej w Warszawie, nr 3044/14, datowanym na lata 30. XVII wieku, i odpowiada
melodii znanej koldy z XVI wieku Nu my wszyscy zapiewajmy z weselem).
Melodia symfonii trzydziestej trzeciej Powiedziay, napisay gdzie Sybille, majca

odpowiada pieni Szczodry dobry, odnaleziona zostaa w kancjonale Artomiusza
w wydaniu z 1601 roku.
Niewiadomego pochodzenia, by moe pniejsza, jest natomiast wydana przez

Mioduszewskiego melodia I pjd ta podle lasa, z ktr miaa by piewana symfonia
trzydziesta szsta Przyskocz ja do zej szopy z cicha.
Zapisy nutowe szczliwie wprowadzone zostay do wspominanych kancjonaw
staniteckich, zawierajcych liczne przekazy utworw boonarodzeniowych, zarwno
dawniejszych, jak powstaych w XVII wieku (wrd tych ostatnich jest na przykad
wykazujca cechy rytmiczne tzw. tacw polskich, omawianych w czci drugiej,
rozdz. III, kolda W obie ey). W przypadku niektrych udao si ustali ich wersje dwulub trzy gosowe, przy czym niekiedy na rekonstrukcj pozwolia zbieno repertuaru
z koldami przekazanymi w kancjonaach protestanckich. Wikszo stanowi jednak
wersje jednogosowe, zdecydowanie dominujce w obecnie znanym repertuarze kold
zachowanych w rdach proweniencji katolickiej. Takie zapisy przynosi m.in.
wspominana ksiga Cornu Copiae z 1668 roku, naleca do dziaajcej przy warszawskiej
kolegiacie w. Jana Chrzciciela Archikonfraterni Literackiej.
rdem melodii koldowych (przekazanych bez tekstw) s take siedemnastowieczne
tabulatury, zarwno lutniowe, jak organowe. Na przykad melodi koldy Pasterze mili
znajdujemy w tabulaturze lutniowej Virginii Renaty von Gehema z ok. 1640 roku
proweniencji gdaskiej oraz w organowym Vietris-Kdex, spisanym mniej wicej trzy
dekady pniej w Siedmiogrodzie, co jest kolejnym wiadectwem istnienia wsplnego
repertuaru popularnego (religijnego i wieckiego) w Europie rodkowej XVII stulecia.

Wikszo znanych dzi melodii kold do tekstw powstaych w XVII wieku lub wczeniej
pochodzi jednak ze zbiorw opublikowanych dopiero w XIX stuleciu. Ich oryginalny ksztat
muzyczny mg by zatem w dugotrwaej tradycji ustnej zmieniony.
Analiza znanych melodii kold i pastoraek z pocztku i koca XVII wieku (o ile moliwe
jest okrelenie dat ich powstania) wykazuje wyran zmian ich charakteru.
W pocztkowym okresie melodie kold stanowiy cytaty chorau rzymskiego lub byy na
melodiach choraowych wzorowane. Wiele nawizywao do redniowiecznych pieni lub
adaptowao na grunt katolicki melodie choraw protestanckich. W cigu XVII stulecia
nastpia ekspansja melodyki wieckiej, take tanecznej. Do tych samych, czsto od
dawna znanych, tekstw tworzono ad hoc nowe melodie. Stopniowo coraz wikszy udzia
miay w nich metra nieparzyste i rytmika taneczna. Zmieniaa si te tonalno.
Odchodzono od modalnoci na rzecz tonalnoci dur-moll. Pozosta jednak popularny modus
lidyjski, z tym e wskazujce na tzw. lidyzmy, czyli podwyszanie czwartego stopnia
skali, mona tumaczy wpywem tonalnoci polskiej muzyki ludowej.
Literatura
B. Bielawska, Polska pie mszalna do 1914 roku, 1980.
M. Bokszczanin, Kantyczka Chybiskiego. Z tradycji biblijnych i literackich koldy
barokowej, 1968.
W. Chojnacki, Polskie kancjonay ewangelickie na lsku od XVII do XX wieku. Szkic
bibliograficzny, 1958.
A. Chybiski, Nowe rdo do historii koldy w Polsce, 1926.
A. Chybiski, Do historii pastoraki w Polsce, 1928.
S. Dbek, Elementy ludowe i artystyczne w wielogosowym repertuarze polskich pieni
religijnych okresu renesansu i baroku, 1993.
S. Dbek, Wielogosowy repertuar rkopimiennych kancjonaw staniteckich (XVIXVIII w.), 1997.
S. Dziedzic, Klejnoty starodawnego opactwa. Koldy staniteckie, 1996.
J. Goos, Rkopisy i druki liturgiczno-muzyczne z klasztoru wizytek w Warszawie, 1985.
C. Hernas, W kalinowym lesie, 1965.
K. Hawiczka, Nowe przyczynki do historii poloneza w wieku XVII, 1961.
K. Hawiczka, Zur Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbcher des 16. und 17.
Jahrhunderts, 1970.
K. Hawiczka, Melodien von Volksliedern in polnischen Gesangbchern des 16. und 17.
Jahrhunderts, 1979.
T. Jasiski Tomasz, Cato Mielczewski ebrowski. Trzy przyczynki do bada nad
muzyk staropolsk, 2008.
Koldy polskie, wyd. J. Nowak-Duewski, t. 1-2, 1966.
B. Krzyaniak, Kantyczki z rkopisw karmelitaskich XVII/XVIII w., 1977.
J. Krzyanowski, Paralele. Studia porwnawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977.
Z. Kucaj, Pieni w kancjonale Bractwa Literackiego przy kolegiacie w. Jana
w Warszawie Cornu copiae z 1668 (sygn. M5), 1972.
K. Kucharczyk, Pieni wielogosowe w kancjonale Archikonfraternii Literackiej przy
kolegiacie w. Jana w Warszawie z 1635 (sygn. M10), 1979.
T. Maciejewski, Zasb utworw z ksig Archikonfraterni Literackiej w Warszawie 16681829, 1972.
W. M. Marchwica, Tradycje pastorelli polskich, 1991.
W. M. Marchwica, Przemiany wybranych motyww w koldach polskich w okresie od XVI
do XIX wieku, 1993.
W. M. Marchwica, Waciwoci muzyczne kold polskich XVI-XVIII w., 1996.
S. Mastalska, Pieni katolickie w drukach polskich z lat 1606-1630. (Studium
muzykologiczne), 1975.
W. Mokry, Pieni duchowne na Ukrainie 988-1988, 1988.
K. Mrowiec, Wstp w: Plankty polskie na zespoy wokalno-instrumentalne I, 1968.
K. Mrowiec, Polskie pieni ku czci w. Stanisawa, biskupa krakowskiego, w kancjonaach
i piewnikach kocielnych, 1978.
S. Nieznanowski, Stan prac nad edycj kold polskich XVII-XVIII wieku, 1996.
1978.
A. Nowicka-Jeowa, Pieni czasu mierci. Studium z historii duchowoci XV-XVIII wieku,
1992.
J. Oko, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, 1970.

M. Perz, Staropolskie opracowania polifoniczne tekstw zwizanych z kultem w.
Stanisawa Biskupa, 1978.
P. Poniak, Wstp i Komentarz krytyczny w: Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
XVII wieku, 2004.
P. Poniak, Nowo odnaleziony unikat drugiego wydania pieni Diomedesa Catona, 2005.
J. Prosnak, Melodie Symfonii anielskich, 1962.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego.
o bogosawionym Stanisawie Kostce z zapoznanego druku z 1632 roku, 2005.
Hymn
A. Rombowski, Wydawcy Wielkiego Kancjonau Wrocawskiego z roku 1673, 1954.

E. Rumprecht, Kancjona Krzysztofa Kraiskiego, 1986.
M. Szczepaska, Z folkloru muzycznego w XVII wieku, 1933.
J. Szombara, Praemessa musicalia (1646) i Musicalische Arien (1649) Christopha
Wernera, 2009.
A. Szweykowska, Z dziejw koldy, 1985.
Z. M. Szweykowski, Staropolskie silva rerum muzyczne, 1959.
W. wierczek, Kancjonay Sandomierskich Panien Benedyktynek, 1958.
J. Zdanowicz, Psaterz Rybiskiego, 1957.
f) Chora rzymski
Jakkolwiek Koci rzymskokatolicki w XVII stuleciu uleg silnej ekspansji muzyki
wielogosowej, wykonywanej a cappella lub przez zespoy wokalno-instrumentalne, a take
w coraz wikszym zakresie dopuszcza do udziau w liturgii wiernych piewajcych
jednogosowe pieni religijne, w Rzeczypospolitej przede wszystkim z tekstem aciskim
i polskim, ale take niemieckim czy litewskim, wane miejsce w liturgii mszalnej i liturgii
godzin miaa nadal tradycja monodycznych pieww choraowych. Chora rzymski
wykonywany by w klasztorach, zgodnie z poszczeglnymi reguami przez samych
zakonnikw lub zakonnice, a take w katedrach oraz innych kocioach i kaplicach, jak
rwnie poza murami wity, na przykad podczas procesji, w ramach egzekwii i w
innych okolicznociach. piewy choraowe wizano take z muzyk wielogosow (wokaln
i organow), zgodnie z cigle w XVII wieku popularn praktyk alternatim.
W wikszych kocioach, zwaszcza katedrach i kolegiatach, do podtrzymywania tradycji
wykonywania chorau rzymskiego przyczyniay si gwnie kolegia mansjonarzy
i psaterzystw, czsto dziaajce od XVI wieku lub zorganizowane jeszcze wczeniej,
a take inne, nowo fundowane zespoy o okrelonych obowizkach, jak na przykad
dziaajca przy katedrze krakowskiej od 1630 roku kapela angelistw. W rnych
kocioach katolickich, zwaszcza parafialnych, piewy choraowe wykonyway rwnie
zoone z uczniw przykocielnych szk zespoy znane pod nazw scholae cantorum. W
cigu XVII wieku w ich repertuarze mona obserwowa stopniowo nastpujce wypieranie
piewu choraowego przez pieni, zarwno w jzyku aciskim, jak i coraz czciej
polskim, niemieckim i innych.
Najwaniejszym zagadnieniem w historii chorau w Rzeczypospolitej w kocu XVI i w
XVII wieku (a z uwagi na funkcjonowanie powstaych wwczas ksig liturgicznych przez
kolejne trzysta lat, znacznie duej) jest kwestia wpywu na jego ksztat reformy
potrydenckiej. Zgodne z duchem soboru trydenckiego zmiany w chorale przeprowadzane
za pontyfikatw Grzegorza XIII (1572-1585), Klemensa VIII (1592-1605) i Pawa V (16051621), zakoczone zostay edycj dwutomowego graduau zwanego Editio Medicea (Rzym
1614, 1615). Miay one na celu przygotowanie skodyfikowanych pieww choraowych,
ktre byyby obowizujce we wszystkich kocioach rzymskokatolickich w caym
wczesnym wiecie i suyy unifikacji liturgicznej caego Kocioa rzymskokatolickiego.
Tym samym w miejsce uywanych dotd wielu ksig liturgicznych, odpowiadajcych
rnorodnoci rytw i zwyczajw lokalnych, wprowadzone miay by nowe, przygotowane
w Rzymie, ktre jednak w poszczeglnych krajach mogy by uzupenione przez piewy
powicone miejscowym witym.
Uchway soboru trydenckiego nie od razu zyskay aprobat hierarchw Kocioa
w Rzeczypospolitej. Tempa w ich wprowadzanie w ycie nadaa dziaalno biskupa,
a nastpnie prymasa (1581-1603) Stanisawa Karnkowskiego, z ktrego staraniami wie
si zwoanie synodw w Piotrkowie w latach 1577 i 1589. Na pierwszym z nich podjto
problem reformy pieww choraowych. Nakazano biskupom przyjcie mszaw
i brewiarzy rzymskich oraz dostosowanie do nich pieww kocielnych. Chodzio
o uzupenienie graduaw i antyfonarzy piewami ujednoliconymi w caej prowincji
polskiej. Dopiero jednak drugi synod, na ktrym tytu typografa kocielnego uzyska
dziaajcy w Krakowie Jan Januszowski, zaowocowa wydaniem wikszoci niezbdnych
ksig zawierajcych piewy choraowe, cho temu drukarzowi nie udao si doprowadzi
do wydania graduau (opublikowa natomiast po raz pierwszy w 1591 roku tzw.
Agend Hieronima Powodowskiego). Obok Januszowskiego wydawaniem drukw
liturgicznych zajmowa si na przeomie XVI i XVII wieku Andrzej Piotrkowczyk st.,
wydawca psaterza, antyfonarza i graduau, a take mszau krakowskiego, ostatniego
drukowanego w Polsce m.in. mszau diecezjalnego (na temat liturgicznych drukw
muzycznych zob. te w czci pierwszej, rozdz. IV/2). Proces wymiany i uzupeniania ksig
przebiega jednak nazbyt wolno, skoro jeszcze za prymasa Wawrzyca Gembickiego (16161624) na synodzie w Piotrkowie w 1621 roku wrcono do problemu ksig liturgicznych
przeznaczonych do piewu psaterzy, antyfonarzy i graduaw, ktrych brak utrudnia
naleyte (ujednolicone) sprawowanie oficjum i mszy. Ksigi te miay by przejrzane
i wydane na nowo za fundusze biskupw. Ponownie kwesti t zajmowano si ju po
objciu stolicy prymasowskiej przez arcybiskupa Jana Wyka (1626), na kolejnym
synodzie w Piotrkowie, w 1628 roku. Przywilej wydawania ksig choraowych otrzyma
syn Andrzeja Piotrkowczyka st, rwnie Andrzej. W jego oficynie ukazao si najwicej
ok. 20 ksig liturgicznych, kolejne wydawali jego spadkobiercy.
Szczegowym badaniom analitycznym poddane zostay cztery graduay z oficyny
Piotrkowczykw (Ireneusz Pawlak 1988): wydane przez Andrzeja Piotrkowczyka st.
w 1600 (przechowywany w Bibliotece Wyszego Seminarium Duchownego w Tarnowie)
i 1614 roku (z Biblioteki Prowincji Ojcw Bernardynw w Krakowie) oraz przez jego syna
w 1629 (egzemplarz w Bibliotece Jagielloskiej) i 1651 roku (z Biblioteki Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego). Ukazuj one polski sposb wprowadzenia uchwa i zalece
soboru trydenckiego, a wic akceptacj mszau i brewiarza rzymskiego przy zachowaniu
lokalnych rytw i gboko zakorzenionych tradycji. Wprowadzono do graduaw
kalendarz rzymski zawarty w mszale Piusa V. Obok tego jednak uwzgldniono
kalendarium polskie, z ogromnym pietyzmem zachowujc kult witych obowizujcy
bd to w caej prowincji gnienieskiej, bd te w poszczeglnych diecezjach, a ponadto
uzupeniajc kalendarz liturgiczny formularzami ku czci nowych witych polskich
i obcych w dalszych wydaniach graduau (Pawlak 1988, 284). Z uwagi na przyjte
formularze tekstw Ireneusz Pawlak widzi wyrane rnice pomidzy ksigami wydanymi
przez Piotrkowczykw ojca i syna. We wszystkich jednak badanych graduaach mona
obserwowa zarwno due zbienoci z tekstami mszau rzymskiego, jak i zwaszcza
w przypadku tekstw dotyczcych obrzdw Wielkiego Tygodnia, ale take sekwencji
i niektrych innych pieww z tekstami zanotowanymi w diecezjalnych rkopisach
krakowskich. Zalenoci od tych dokumentujcych miejscow tradycj krakowskich
manuskryptw widoczne s take w notacji (w szczeglnoci w menzuralnych zapisach
Credo oraz w przypadku notacji neumatycznej, niestosowanie przez Piotrkowczykw tzw.

liquescentes).O lokalnym kolorycie krakowskim graduaw i innych drukw liturgicznych
Piotrkowczykw, rozpowszechnionym w wydanych ksigach na ca Rzeczpospolit,
decyduje zawarty w nich, obok przejtego z edycji rzymskich, repertuar pieww
ordinarium missae oraz stosunkowo duy udzia tzw. germaskiej wersji chorau.
Ujednolicanie pieww choraowych, dokonujce si w XVII wieku w kocioach
diecezjalnych, znacznie wolniej przebiegao w klasztorach rnych regu. Ale i tam
dokonyway si w nich przemiany, ktre mona obserwowa analizujc jednostkowo
zachowane rkopimienne ksigi liturgiczne proweniencji zakonnej. Naley do nich
sporzdzony w 1622 roku w Bydgoszczy w klasztorze franciszkaskim gradua
przeznaczony z wszelk pewnoci dla bydgoskiego klasztoru klarysek (obecnie
przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnienie, sygn. Ms 230). Kodeks
zawiera melodie i teksty pieww liturgicznych proprium de tempore, wykazujc
w porwnaniu z melodiami przedtrydenckimi umiarkowane, cho widoczne zmiany.
Dotycz one przede wszystkim jak stwierdzi Ryszard Figiel (1972) melodii, w ktrych
wprowadzone zostay uproszczenia oraz zmiany wynikajce z nowego sposobu traktowania
relacji sowno-muzycznych.
Przykadem poczenia tradycyjnego repertuaru choraowego z nowo komponowanymi
liturgicznymi utworami monodycznymi jest gradua spisany w 1644 roku w klasztorze
karmelitw w Krakowie przez o. Stanisawa ze Stolca (przechowany w Archiwum Ojcw
Karmelitw w Krakowie na Piasku, bez sygnatury). Zgodnie z badaniami Tadeusza
Maciejewskiego, ktry rdo wraz z Tadeuszem Chrzanowskim opublikowa (1976), ten
pierwszy zawarty zosta w czci proprium missae (de tempore), drugi za w ordinarium
missae. W czci obejmujcej propria gradua jest zasadniczo zgodny z graduaem
rzymskim i odpowiednimi ksigami uywanymi w XVII wieku w rnych zgromadzeniach
dziaajcych w Polsce (m.in. przez augustianw, dominikanw, cystersw, kanonikw
regularnych). W ordinarium missae, obok melodii powszechnie znanych znajduj si ich
warianty, a take melodie wystpujce na ile udao si to dotd ustali wycznie
w ksigach liturgicznych powstaych w Rzeczypospolitej lub w Europie rodkowoWschodniej. W przypadku opracowa Credo modlitwy piewanej przez wiernych, co
pocigno za sob przyjcie z biegiem czasu nowych melodii do tego tekstu,
wykorzystujcych w znacznym stopniu motywy zaczerpnite z pieni religijnych bd te
tematy obce, w tym przenikajce z muzyki popularnej tylko jedna podana w badanym
graduale melodia zostaa zatwierdzona przez Koci rzymskokatolicki jako powszechnie
obowizujca. Pozostae pi stanowi przykad kultywowania tradycji lokalnej.
Zewntrznym przejawem nowoczesnoci tego repertuaru jest, podobnie jak w graduaach
Piotrkowczykw, zastosowana notacja menzuralna, umoliwiajca zrnicowanie

rytmiczne pieww. Ten sposb wykonywania monodii by zreszt w XVII wieku szeroko
rozpowszechniony, czego dowodem s licznie spotykane w wczesnych ksigach
liturgicznych zapisy melodii notacj menzuraln.
Jako przykady kompozycji pseudochoraowych mog suy realizacje Credo z
omawianego graduau, wykorzystujce melodie znanych pieni religijnych. W jednej
z melodii Tadeusz Maciejewski (1976) stwierdzi, obok wystpujcej na pocztku pieni
wielkanocnej Chrystus Pan zmartwychwsta, bdcej tumaczeniem aciskiego tropu
Christus iam surrexit, take przeznaczone na to samo wito melodie pieni Chrystus
zmartwychwsta jest, Wsta Pan Chrystus, Przez twe wite zmartwychwstanie i Wesoy
nam dzie nasta. W innym opracowaniu Credo znajdujemy najwczeniejszy obecnie
znany przekaz melodii koldy Anio pasterzom mwi. Takie pseudochoraowe piewy
liturgiczne, zawierajce materia polskich pieni kocielnych, zwaszcza
boonarodzeniowych i wielkanocnych, a niewykluczone e take niezidentyfikowanych
dotd, a niegdy popularnych pieww wieckich, nie tylko wpyway na koloryt
uprawianego w Rzeczypospolitej chorau, ale uywane jako cantus firmi okrelay
melodyk i charakter kompozycji wielogosowych.
Jak ju wspomniano, najmocniej materia pieniowy wypiera chora w Credo, czego
wiadectwem s licznie zachowane w polskich i litewskich bibliotekach klasztornych
i publicznych opracowania tej czci ordinarium, okrelane na przykad jako: Patrem
lubelskie, mazowieckie, Varsaviense, furmaskie i inne. Stopniowo przenika te do innych
staych czci mszy, przede wszystkim wykonywanych na Boe Narodzenie (utwory
mszalne, ktrych poszczeglne czci ordinarium missae piewano na melodie kold
zwano mszami pasterskimi).
Sporzdzone w XVII wieku te i inne ksigi choraowe, znajdujce si dzi
w muzykaliach klasztornych lub poklasztornych rnych regu zakonnych, spisane zostay
w znacznej czci przez miejscowych zakonnikw lub zakonnice. Podstaw odpisw
nierzadko byy dawniejsze ksigi liturgiczne, by moe zniszczone podczas dugotrwaego
uywania. rda te wymagaj szczegowych bada, ktre pozwoliyby stwierdzi, czy i w
jakim stopniu podczas kopiowania wprowadzono w nich zmiany, zwaszcza te odbijajce
potrzeby lokalne oraz procesy wystpujce w muzyce XVII wieku.
Literatura
B. Bartkowski, piewy procesji palmowej w polskich rkopisach liturgicznych (XIIIXVIII w.), 1970.
B. Bodzioch, Antyfonarze piotrkowskie z lat 1600-1645 jako rda do bada nad choraem
gregoriaskim w Polsce, 2002.
T. Chrzanowski, T. Maciejewski, Gradua karmelitaski z 1644 roku o. Stanisawa ze
Stolca, 1976.
H. Feicht, Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, 1965.
H. Feicht, w. Cyryl i Metody w polskich ksigach choraowych i piewnikach, 1975.
R. Figiel, Wpyw potrydenckiej reformy chorau gregoriaskiego na Gradua
franciszkaski z 1622 r. (AAG. sygn. Ms 230), 1972.
W. Gieburowski, Chora gregoriaski w Polsce od XV do XVII wieku ze specjalnym
uwzgldnieniem tradycji, reformy oraz chorau piotrkowskiego, 1922.
J. Kubieniec, Lamentacje choraowe w krakowskich rkopisach liturgicznych od XII do
XVIII wieku, 1999.
T. Maciejewski, Elementy systemu menzuralnego w monodii choraowej XIII-XVI wieku,
1999; w wersji angielskojzycznej Elements of Mensural System in Chant Monophony
from the Thirteenth to the Sixteenth Century, 2001.
T. Miazga, Przyczynki do twrczoci gregoriaskiej w Polsce, 1982.
K. Mrowiec, Kultura muzyczna Kocioa w Polsce (Koci w Polsce w okresie reformy
trydenckiej, 1572-1696), 1974.
1978.
I. Pawlak, Graduay piotrkowskie jako ksigi liturgiczne przeznaczone dla diecezji
polskich, 1985.
I. Pawlak, Graduay piotrkowskie jako przekaz chorau gregoriaskiego w Polsce po
soborze trydenckim, 1988.
I. Pawlak, Graduay piotrkowskie z 1651 r., 1982-83.
I. Pawlak, Piotrkowczykowie jako wydawcy graduaw przeznaczonych dla diecezji
polskich, 1984.
I. Pawlak, Polskie zwyczaje liturgiczne zachowane w graduaach piotrkowskich, 1987.
I. Pawlak, Repertuar pieww o Mce i Zmartwychwstaniu Paskim w graduaach
piotrkowskich i jego zwizek z Editio Medicaea, 1985.

I. Pawlak, Wykonawcy jednogosowych pieww liturgicznych w katedrze gnienieskiej od
XIV do pocztkw XIX wieku i ich ksztacenie, 1997.
T. Pietras, Produkcja katolickiej ksiki liturgicznej w Polsce od koca XV do poowy
XVII w., 1980.
M. Przywecka-Samecka, Drukarstwo muzyczne w Polsce do koca XVIII wieku, 1969, wyd.
zmienione: Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do koca XVIII wieku, 1993.
2. Muzyka wiecka
a) Muzyka sceniczna
Utwory dramatyczne z muzyk
Cho z pewnoci muzyka miaa swj udzia zarwno w inscenizacjach dramatycznych
utworw wieckich, jak i w dramatach religijnych, nasza wiedza o sposobach jej
wykorzystywania w takiej funkcji w polskim teatrze pnego renesansu i baroku jest
znikoma. Jeszcze w XVI stuleciu, w 1578 roku, podczas wesela Jana Zamoyskiego
i Krystyny z Radziwiw, jakie odbywao si w zamku ujazdowskim (wwczas pod
Warszaw, a obecnie niemal w jej centrum), wystawiono Odpraw posw greckich Jana
Kochanowskiego, do ktrej finaow od Orfeusz sarmacki, na gos z akompaniamentem
lutni, a prawdopodobnie take ca muzyk do przedstawienia, skomponowa kapelmistrz
krla Stefana Batorego, a nastpnie Zygmunta III Wazy, Krzysztof Klabon. By moe
akcenty muzyczne wprowadzono rwnie w przedstawieniu Potrjnego z Plauta,
w zaktualizowanym przekadzie Piotra Ciekliskiego, jakie miao miejsce w 1598 roku
w Busku pod Lwowem na dworze Stanisawa Tarnowskiego, czwartego tecia kanclerza
Zamoyskiego. Take w XVII stuleciu w inscenizacjach sztuk dramatycznych nie brakowao
partii piewanych czy te wykonywanych instrumentalnie. Bardzo czst praktyk byo
jak w wieku poprzednim dopisywanie do sztuk teatralnych intermediw, w ktrych
zwykle partie muzyczne miay znaczny udzia. Dobrym przykadem w ten sposb
wystawianych sztuk jest wydany w 1604 roku w Krakowie moralitet karnawaowy Jana
Jurkowskiego, dedykowany Janowi Tczyskiemu, Tragedia o polskim Scilurusie,
przedstawiany na wielu dworach i w teatrach szkolnych. Podobnie wystawiano inne

komedie sowizdrzalskie. Miejsca udziau piewu lub muzyki instrumentalnej
wskazywano, jak pokazuj wybrane teksty opublikowane przez Juliana Lewaskiego
w antologii Dramaty staropolskie (1961), w didaskaliach.
Pewne jest, e muzyka odgrywaa istotn rol w przedstawieniach angielskich trup
teatru elbietaskiego, ktre w pierwszej poowie XVII wieku kilkakrotnie odwiedzay
Gdask i Warszaw, skd udaway si take do innych orodkw tej czci Europy, m.in.
do Elblga, Krlewca i Wrocawia. Przyjmuje si (Limon 1985), e aktorzy angielscy po raz
pierwszy zawitali do Gdaska prawdopodobnie w 1587 roku. Najczstsze byy ich pobyty
w tym miecie w latach 1601-1619, nastpnie po przerwie spowodowanej zagroeniem
szwedzkim, a take remontem szkoy fechtunku, gdzie odbyway si przedstawienia,
budynku notabene nieco podobnego do szekspirowskiego teatru Fortune w Londynie
w latach 1636-1654 (nie mona wykluczy, e sporadycznie wystpowali w Gdasku take
podczas wspomnianej kilkunastoletniej przerwy). Do Warszawy (Limon 1985)
przyjedaa w latach 1616-1617 trupa Johna Greena (wczeniej by moe w roku 1611
zesp Johna Spencera), a w latach 1617-1620 bywa Richard Jones ze swoimi aktorami.
Nastpnie Anglicy bawili tam z przerwami w latach 1628 (?) do 1632, 1636-1644 (trupa
Roberta Archera). Jest prawdopodobne, e ok. 1639 roku dotarli take do Wilna. Z lata
1617 roku pochodzi zachowany dokument potwierdzajcy z jednej strony fakt wyjazdu
angielskiej trupy do Polski, z drugiej za, muzyczny charakter realizowanych
przedstawie. Jest to glejt dla werbujcego aktorw i robicego w Londynie zakupy na
potrzeby polskiego dworu Georga Vincentiego (prawdopodobnie ta sama osoba
zorganizowaa kapel Krzysztofa II Radziwia por. cz pierwsza, rozdz. 1/2). Stanowi
on zezwolenie na wyjazd do krlewicza Polski (a wic z pewnoci na dwr 22-letniego
wwczas Wadysawa) oraz na zabranie z sob do wspomnianego krlewicza, jego Pana,
tych oto muzykantw: Richard Jones, William Corkin, Donatus OChaine, Thomas White,
William Jackson, Thomas Sutton, Valentine Flood, John Wayd (Limon 1979, 472).
Wikszo spord wymienionych to aktorzy wystpujcy wielokrotnie w Gdasku (ale nie
tylko aktorzy, bo Valentine Flood by dobrze znanym w tym miecie wiolist). Co do
wykonywanego repertuaru teatralnego, realizowanego zreszt zarwno w Gdasku, jak
i w Warszawie gwnie po niemiecku, nie wiadomo wiele pewnego. Jest jednak wysoce
prawdopodobne, e w repertuarze byy dramaty Szekspira i Christophera Marlowea. Na
udzia partii muzycznych wokalnych i instrumentalnych wskazuj didaskalia
w siedemnastowiecznych wydaniach tych dramatw. O muzyce mowa take w rdach
gdaskich, w ktrych zachoway si m.in. supliki aktorw angielskich do Rady Miejskiej,
a w nich zaproszenie do obejrzenia prby wystpu: Niczego innego nie pragniemy teraz
jak pokazanie Wysokiej Radzie prby takowej, aby moga obejrze nie tylko same sztuki,
ale i wysucha muzykw i innych zajmujcych rzeczy (czytane w Senacie w lipcu 1615
roku; Limon 1989, 45). Skdind wiadomo, e trupy angielskie wojaujce u schyku XVI
i w pierwszej poowie XVII wieku po Europie dysponoway pokanym instrumentarium.
W kronice miasta Mnster podaj za Jerzym Limonem (1989, 46) 26 listopada 1599
roku odnotowano na przykad wystpy grupy jedenastu Anglikw: Dawali przedstawienia
przez pi kolejnych dni pi rnych komedii w ich wasnym angielskim jzyku. Mieli
z sob rne instrumenty muzyczne, takie jak lutnie, cytry, skrzypki, piszczaki i tym
podobne; przed i po kadej komedii taczyli wiele nowych i cudzoziemskich tacw.
W Gdasku wystawiane byy take sztuki teatralne przygotowane w caoci przez
tamtejsze rodowisko literacko-muzyczno-teatralne. Za przykad moe suy Tragedia
o bogaczu i azarzu, powstaa w 1643 roku, a napisana przez Jana niatowskiegoGuliskiego, wczesnego lektora jzyka polskiego w gdaskim Gimnazjum Akademickim,
lub przez wieloletniego muzyka Rady Miejskiej i znanego kompozytora Marcina
Gremboszewskiego. W jej oprawie inscenizacyjnej przewidziane s sceny z tacami
i muzyk.
Muzyka miaa z pewnoci udzia take w spektaklach teatralnych, jakie odbyway si
na dworze krlewskim i dworach magnackich, a byy organizowane przez aktorw
i muzykw miejscowych. Na przykad, jak pokazuj m.in. Pamitniki Albrychta
Stanisawa Radziwia oraz relacje z Polski nuncjusza papieskiego Mario Filonardiego, na
dworze krlewskim za czasw Wadysawa IV wystawiano komedie woskie o nieznanych
tytuach. W pniejszych latach repertuar by bardziej urozmaicony. Obejmowa bowiem
zarwno sztuki woskie, jak francuskie i polskie. Po mierci krla, gdy Ludwika Maria
polubia Jana Kazimierza, zwikszyy si wpywy na polski dwr krlewski kultury
francuskiej. Krlowa bya informowana o majcych miejsce we Francji wydarzeniach
teatralnych, przysyano jej nowo powstae utwory, a wrd nich prawdopodobnie dziea
Corneillea i Moliera. Z wszelk pewnoci w repertuarze dworskiego teatru, nad ktrym
nadzr sprawowaa krlowa, dominoway, zwaszcza po potopie, sztuki francuskie.
Upodobanie do teatru woskiego nie zaniko jednak cakowicie. Jak za czasw Wadysawa
IV, przybywali do Rzeczypospolitej aktorzy woscy przede wszystkim kompanie
commedia dellarte. Take na dworach magnackich wykonywane byy woskie utwory
dramatyczne, niekiedy ju w polskiej szacie jzykowej, jak w przypadku wystawionej
w 1650 roku w warszawskim paacu Ossoliskich sielanki pasterskiej Torquata Tasso
Amyntas w polskojzycznym tumaczeniu Jana Andrzeja Morsztyna, dedykowanym crce
kanclerza, Helenie Lubomirskiej. Trudno sobie wyobrazi, by w utworze o takiej tematyce
obyo si bez piewu i muzyki.
Co do repertuaru dramatycznego wykonywanego w sali teatralnej zamku krlewskiego,

rzadko mamy precyzyjne dane. Dostpne relacje mwi oglnie o prezentowanych tam
komediach francuskich lub woskich. 26 lutego 1662 roku wystawiono w krlewskim
teatrze Cyda Pierrea Corneillea, z polskim tekstem Jana Andrzeja Morsztyna.
Przedstawienie poprzedza piewany prolog, w ktrym Wisa dzikowaa krlowi za
uwolnienie Prus Krlewskich od Szwedw oraz odebranie Moskalom Kowna i Wilna.
Interesujce rodowiska teatralne powstaway te na dworach magnackich. W drugiej
poowie XVII wieku znaczcy by pod tym wzgldem Zamo, gdzie centrum kulturalne
stworzyli Jan Sobiepan Zamoyski i jego ona Maria dArquien (w przyszoci Maria
Kazimiera Sobieska zwana Marysiek), a po mierci ordynata organizacj ycia
teatralnego zajmowaa si jego siostra Gryzelda Winiowiecka. 12 lutego 1660, na dwa
lata przed premier na zamku krlewskim, wystawiono w Zamociu Cyda Corneillea,
najpewniej w przekadzie polskim Jana Andrzeja Morsztyna. Muzyka z ca pewnoci
znalaza zastosowanie przynajmniej w intermediach, wiadomo bowiem, e Bazyli
Rudomicz napisa do nich pieni polskie, ktre obok muzykw dworskich wykonywali
studenci Akademii Zamojskiej. Ju po mierci Zamoyskiego przedstawiono w Zamociu 29
VII 1668 Dialogus de Parnasso, Musis et Alumnis earum Ludwika Mikoaja Taynera, a 5
VII 1671 Dialogus de Assesoribus Romanorum Andrzeja Abreka m. lub Jana Abreka. Czy
i w jakiej mierze w spektaklach tych wykorzystano muzyk, nie wiadomo. Muzyczny
charakter musia mie natomiast wystawiony 24 VI 1671 na dworze Gryzeldy
Winiowieckiej Dialog o Parysie i trzech gracjach Goldta-Gwczyskiego. Z diariusza
Bazylego Rudomicza dowiadujemy si bowiem, e brali w nim udzia znakomici muzycy
i piewacy.
Take wspomniany ju Jan Andrzej Morsztyn w swoim warszawskim paacu wystawia
sztuki, przede wszystkim francuskie, w ktrych uczestniczyli, obok aktorw, muzycy
i tancerze. Muzyczn opraw miay bez wtpienia przedstawienia teatralne
przygotowywane przez krlow Mari Kazimier w rezydencjach w Krakowie, Jaworowie
i Zoczowie. Wystawiano wwczas m.in. sztuki Moliera, Racinea i Corneillea. Okazji do
wystpw muzycznych podczas spektakli teatralnych na dworze krlewskim i na scenach
magnackich byo w cigu XVII stulecia, zwaszcza w jego drugiej poowie, z pewnoci
o wiele wicej.
Dialoghi
Najpewniej w pocztkach trzeciej dekady XVII wieku na dworze krlewskim
w Warszawie miay miejsce wykonania (co najmniej z elementami gry aktorskiej) utworw
z gatunku woskiego dialogo. W utworach takich, tak jak w dialogo sacro (por. cz
druga, rozdz. I/1d), tekst majcy form rozmowy realizowany by przez dwie, a niekiedy
wiksz liczb osb w piewnej recytacji z towarzyszeniem basso continuo lub take
wikszego zespou instrumentalnego. Najprawdopodobniej w 1626 roku lub nieco
wczeniej przedstawiono na krlewskim dworze tego typu utwr Tarquinia Meruli
Satiro e Corisca. Kompozycja zostaa wydana drukiem w Wenecji w listopadzie 1626 roku
jako prezent dla rodakw od wracajcego z podry kompozytora, gdy wedug jego
wasnych, zamieszczonych w dedykacji sw: Byo zawsze chwalebnym obyczajem [...]
tych, co powrcili z bardzo dalekich obcych krajw, przedstawi swym najbliszym jakie
lady ich dugiej i owocnej wdrwki. Std take ja nie chciaem ani mogem zaniecha tak
szlachetnego i powszechnie przyjtego obyczaju. Dlatego ofiarowuj Wam jako wyraz
mojego staego oddania te owoce, jakie zwyky rodzi podobne kraje (tumaczenie za
Patalas, Szweykowscy 1997, IX). W opublikowanych w 1624 roku w Wenecji zbiorach Il
primo libro de madrigali concertati oraz Il primo libro de motetti e sonate Merula
wystpuje jako organista kocielny i domowy Najjaniejszego i Najmiociwszego Krla
Polski i Szwecji, ale w Il primo libro de madrigaletti, dedykowanym w tym samym roku
krlewiczowi Wadysawowi, nazywa samego siebie jego sug i muzykiem domowym.
By moe jako taki, skomponowa na ycznie swego pana, po jego powrocie z Italii,
wspomniany dialog. W napisanej do tekstu zaczerpnitego z Il Pastor fido Giambattisty
Guariniego kompozycji Merula posuy si wycznie recytatywem, bez udziau melodyki
innego typu. Monologi i dialogi Starca oraz drwicej z niego Coriski zrealizowane zostay
w piewnej mowie o silnej emocjonalnoci i napiciu dramatycznym, przy cakowitym
uzalenieniu opracowania muzycznego od treci i struktury tekstu sownego. Jest
moliwe, e w zblionym czasie lub moe nawet nieco wczeniej na warszawskim zamku
usyszano umuzycznion wersj bliej nieznanego utworu poetyckiego (nie ma pewnoci,
czy by to utwr dramatyczny) Jacopo Cicogniniego. Kiedy bowiem ten synny w pierwszej
poowie XVII stulecia literat dedykowa w 1625 roku przebywajcemu we Florencji
krlewiczowi Wadysawowi swj dramatyczny tekst Il Gran Natale di Christo Salvator
nostro, wspomnia, e ju wczeniej na dworze Zygmunta III jego wiersze oywili swoimi
gosami piewacy Pellegrino Muti oraz Michelagnolo Gelsomini. Czy take dedykowany
Wadysawowi utwr dramatyczny zosta po powrocie krlewicza do Rzeczypospolitej
wykonany, nie wiadomo. Nie mona jednak tego wykluczy.
Drammi per musica

Wystawienia na warszawskim zamku sztuk teatru angielskiego i przede wszystkim
woskich dialogw mona potraktowa jako przygotowanie do wprowadzenia nowego

w XVII stuleciu gatunku muzyki scenicznej dramma per musica (opery). Gatunek ten,
w ktrym dramatyczny tekst sowny by prezentowany w formie recytatywu, obok ktrego
wprowadzano majce na og liryczny charakter zespoowe madrygay, spajajc cao
wstpnymi i wewntrznymi ustpami instrumentalnymi, powsta jak powszechnie
wiadomo u schyku XVI wieku we Florencji (symbolicznie za pocztek historii opery
przyjmuje si wystawienie 6 padziernika 1600, z okazji zalubin per procura Marii de
Medici i krla Francji Henryka IV, LEuridice do tekstu Ottavio Rinucciniego z muzyk
Jacopo Periego). Po przedstawieniach florenckich nastpiy w pierwszych latach
XVII wieku premierowe realizacje dramatw muzycznych w Rzymie i Mantui, pniej
w Wenecji, ktra od drugiej poowy lat 30. staa si wiodcym centrum operowym Europy.
Ju w drugiej dekadzie XVII stulecia wystawiono pierwsze drammi poza Wochami,
a wrd orodkw zaalpejskich, ktre najwczeniej zainteresoway si nowym gatunkiem
muzycznym, by dwr arcybiskupa Vetter Sittich von Hohenems w Salzburgu
(przedstawienia operowe powtrzenia drammi prezentowanych wczeniej w Italii
miay tam miejsce ju w latach 1614-1618; na ten temat Seifert 1988). Jest bardzo
prawdopodobne, e wkrtce potem w latach 20. utwory w nowym gatunku wystawiano
take sporadycznie w Wiedniu. W Rzeczypospolitej pierwsze potwierdzone przedstawienie
dramma per musica odbyo si w roku 1628, kiedy wystawiono ba ryback, okrelan do
niedawna w pimiennictwie muzykologicznym jako Galatea, a wedug najnowszych bada
noszc zapewne inny tytu, o czym niej. W latach 1635-1648 na dworze Wadysawa IV
Wazy istniaa staa scena operowa, porwnywalna z teatrem florenckim, rzymskim
i weneckim. Opery wystawiane byy rwnie pniej, cho mniej regularnie, na dworach
kolejnych polskich krlw i nielicznych magnatw.
Tzw. teatr wadysawowski stanowi z pewnoci jeden z najwikszych fenomenw
w dziejach ycia muzycznego w Polsce. (Obecna wiedza na ten temat jest efektem bada
kilku pokole historykw teatru, muzyki i sztuki, spord ktrych nie mona nie wymieni
Stanisawa Windakiewicza, Karoliny Targosz i Anny Szweykowskiej). U podoa tego
fenomenu leao ogromne zamiowanie do muzyki Zygmunta III Wazy, ktry zbudowa
zesp muzyczny bdcy w stanie podj si wykona muzyki w nowym stylu
monodycznym i zarazi swoj pasj krlewicza Wadysawa, szczeglnie
zainteresowanego oper, na co bez wtpienia ogromny wpyw miay jego dowiadczenia
teatralne, zdobyte podczas podry po Europie z lat 1624-1625.
Jest bardzo prawdopodobne, e pierwszy kontakt z dramatem muzycznym mia
Wadysaw nie we Woszech, ale ju 30 czerwca 1624 roku w Wiedniu, gdzie na jego cze
wystawiono utwr, ktry towarzyszcy mu Stefan Pac okreli w swojej relacji jako
komedyja w piewaniu. Jadc dalej na poudnie i odwiedzajc kolejne miasta woskie

podrujcy formalnie incognito, z niewielkim orszakiem, Wadysaw Waza by wszdzie
rozpoznawany i goszczony jak zwyko si goci nastpcw tronw. Zwracajce uwag
zainteresowanie krlewicza teatrem i muzyk spowodowao, e wszdzie, gdzie si
pojawia, organizowano na jego cze rnego rodzaju imprezy artystyczne, w tym
budzce szczeglny podziw Wadysawa i jego otoczenia, w ktrym znajdowali si m.in.
autorzy znanych nam dzisiaj relacji z peregrynacji: wspomniany Stefan Pac, Albrycht
Stanisaw Radziwi, Jan Hagenaw i Adam Kazanowski drammi per musica i muzyczne
utwory paradramatyczne. W Rzymie 19 stycznia 1625 roku na dworze papieskim
wykonano utwr, ktry najpewniej mona zaliczy do gatunku dialogo, La vittoria del
Principe Vladislao in Valachia (okrelany te jako La vittoria polacca), sawicy tureckie,
tatarskie i moskiewskie triumfy Wadysawa. Autorem tekstu by Giovanni Battista
Ciampoli, a zaginionej dzi niestety muzyki, bdcy u szczytu sawy Giovanni
Girolamo Kapsberger. We Florencji 28 stycznia 1625 roku na cze goci z Polski wielka
ksina Toskanii, Maria Magdalena Austriaczka, ciotka Wadysawa, zlecia wznowienie
(pierwsze przedstawienie miao miejsce 6 padziernika poprzedniego roku)
rappresentazione sacra La Regina SantOrsola z tekstem Andrei Salvadoriego i muzyk
zaginion Marca da Gagliano. 3 lutego wykonano specjalnie dla krlewicza
skomponowany dramat, okrelony w zachowanym druku jako balletto, La liberazione di
Ruggiero dallisola dAlcina (tekst Ferdinando Saracinelli, muzyka Francesca Caccini).
Z dwch przedstawionych utworw, ktrych wydania zostay dedykowane Wadysawowi,
szczeglne wraenie na widzach wywar, jak mona sdzi z relacji podrnikw, ten
drugi. Jeden z naocznych wiadkw wydarzenia, Stanisaw Serafin Jagodyski, przeoy
tekst dramatu na jzyk polski (tumaczenie wydane w Krakowie w 1628 roku jako
Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny). W dawniejszej literaturze pojawiay si supozycje
lub wrcz twierdzenia, i dramat z muzyk Franceski Caccini powtrzono w Warszawie
w 1628 roku. Wyraano nawet opinie, e obie komedie ogldane przez Wadysawa we
Florencji wystawiono nastpnie na polskim dworze krlewskim. rda archiwalne nie
potwierdziy jednak dotd, i wydarzenia takie miay kiedykolwiek miejsce.
Przed powrotem do Rzeczypospolitej Wadysaw mia okazj zobaczy jeszcze inne
przedstawienia teatralne z towarzyszeniem muzyki. We Florencji by to szczeglny rodzaj
turnieju barriera, pt. La precedenza delle dame z tekstem autorstwa Andrei
Salvadoriego i muzyk Jacopo Periego, a w Man-tui jak relacjonowa Stefan Pac
foremna bardzo traikomedyia o potopie [...] nie tylko nic florenckiej komedyi nie
ustpowaa, ale w niektrych rzeczach przechodzia (Podr, 369) Zachwycony
przedstawieniami krlewicz nawizywa kontakty z najwybitniejszymi kompozytorami
i wykonawcami epoki. Czyni m.in. starania, niestety bezskuteczne, o pozyskanie dla

polskiej kapeli Claudia Monteverdiego oraz synnej piewaczki Andreany Basile-Baroni
i jej dwch crek. U poznanych twrcw zamawia kompozycje muzyczne. Najpewniej do
Polski zabra te dedykowany mu tekst Lorenzo Sirigattiego La pratica di prospettiva
(wydany w Wenecji w 1625 roku), przedstawiajcy tajniki sceny iluzjonistycznej.
Wydaje si, e Wadysaw ju podczas pobytu we Woszech podj zamiar wystawiania
dramatw muzycznych na polskim dworze. Rozpoczte w Italii dziaania przygotowawcze
kontynuowa po powrocie do Warszawy. By moe wstpn faz muzycznego teatru
wadysawowskiego stanowio wspomniane wykonanie Satiro e Corisca z muzyk
Tarquinia Meruli. Jaki by pierwszy utwr z gatunku dramma per musica wystawiony na
polskim dworze krlewskim, nie moemy obecnie stwierdzi z pewnoci. Moliwe, i bya
to jedna z dwch kompozycji scenicznych, o ktrych Wadysaw pisa 2 lipca 1626 roku
z Warszawy do ciotki, wielkiej ksinej Toskanii (rawska-Witkowska 1992). Z listu
wynika, e zamwi on u Franceski Caccini dramat muzyczny o yciu w. Zygmunta, krla
i mczennika, oraz jak inn komedi muzyczn u nieznanego kompozytora. W wietle
zachowanych rachunkw jest prawdopodobne, e ju w 1627 miao miejsce na polskim
dworze finansowane przez krlow Konstancj i zorganizowane przez krlewicza
przedstawienie operowe. Wedug hipotezy Waltera Leitscha (1998) mg to by utwr o w.
Zygmuncie z muzyk Franceski Caccini, wystawiony w charakterze prezentu od ony
i syna na imieniny krla Zygmunta III Wazy (a wic moe 2 maja?). Kto by autorem
libretta, nie wiadomo. Alina rawska-Witkowska (2006) wyraa przypuszczenie, e tekst
tego spektaklu, ktry proponuje roboczo zatytuowa jako La vita di San Sigismondo,
mg napisa Jacopo Cicognini, autor znany na warszawskim dworze ze swoich
wspominanych ju utworw, a przy tym twrca drammi sacri, z ktrych co najmniej
jeden powsta we wsppracy z Francesk Caccini (Il martirio di S. Agata, 1621, wydany
we Florencji w 1624 roku). Z dziaaniami krlewicza Wadysawa naley te czy
przygotowanie pierwszego w peni potwierdzonego rdowo przedstawienia operowego
w Rzeczypospolitej. Doszo do niego 27 lutego 1628 roku, w przedostatni niedziel przed
okresem Wielkiego Postu. Nuncjusz papieski Antonio Santa Croce przekaza wiadomo
o tym wydarzeniu do Rzymu, piszc 10 marca 1628 roku do kardynaa Francesco
Barberiniego: Najjaniejszy krlewicz Wadysaw kaza przedstawi w ubiegym tygodniu
idyll ryback w muzyce o Galatei, z wietnemi intermedyami, machinami i podobnemi
rzeczami, sprowadziwszy do tego naumylnie pewnego inyniera mantuaskiego. Zgodnie
z t, do niedawna jedyn znan, informacj o przedstawieniu, utwr zwyko si okrela
jako Galatea. Okazuje si jednak, e warszawskie przedstawienie wzbudzio
zainteresowanie take innych dyplomatw. Do odnalezionej przez Waltera Leitscha (1998)
relacji z tego przedstawienia, wysanej przez posa brandenburskiego Johanna von

Kopotha do Berlina, zosta doczony drukowany sumariusz, czyli polskojzyczne
streszczenie treci opery. Na jego stronie tytuowej czytamy: Summariusz fabuy zacnego
i licznego modzieca, tak zwanego Acy. Byo to wic jedno z wielu w europejskim
repertuarze barokowym opracowa zaczerpnitej z Metamorfoz Owidiusza opowieci
o Acysie i Galatei. Dziki odnalezieniu sumariusza i analizom przeprowadzonym przez
Alin rawsk-Witkowsk (2003) mona dzi stwierdzi, e autorem gwnego zrbu
tekstu tego, uchodzcego dotd za anonimowy, dramatu, by Gabriello Chiabrera.
Przygotowane przez niego libretto stanowio podstaw kompozycji Santiego Orlandiego,
zatytuowanej Gli amori di Aci e Galatea, wystawionej w 1617 roku w Mantui podczas
wesela Ferdynanda Gonzagi i Katarzyny Medycejskiej, szwagierki wielkiej ksinej
Toskanii, bdcej jak wspomniano ciotk Wadysawa (znana jest te krtsza wersja
libretta, wydana w 1614 roku). Tekst Chiabrery dla potrzeb warszawskiego
przedstawienia zosta przez nieznanego autora nieco zmodyfikowany (zmiany dotycz
zwaszcza prologu) oraz uzupeniony o zamykajc sztuk licencj, zawierajc
odniesienia do mitologicznej historii Polski (wprowadzenie postaci Sarmacji, Lecha
i Kraka), a take przypomnienie wietnoci polskich dynastii, od legendarnego Kraka,
poprzez Jagiellonw, a po Zygmunta III i jego on krlow Konstancj. W zakoczeniu
wymienione zostay czci Krlestwa Polskiego oraz pastwa podlege Zygmuntowi
u schyku jego panowania.
Co do wsptwrcw przedstawienia, wiemy, e scenografi przygotowa specjalnie
sprowadzony z Mantui inynier. Zdaniem Paola Fabbriego (1982) mg nim by zwizany
z dworem mantuaskim od 1610 roku Giovanni Battista Bertazzolo. Nie wyklucza tej
moliwoci take Hanna Osiecka-Samso-nowicz (2003), wskazujc jednak na brak rde
potwierdzajcych tak hipotez oraz na inn ewentualno, a mianowicie, e bya to jaka
nieznana z nazwiska osoba przybya z Mantui via Wiede lub Prag, z cesarskiego dworu
Ferdynanda II i jego mantuaskiej maonki Eleonory Gonzagi. Zupenie nie wiadomo, kto
dokona zmian w tekcie, czy posuono si opracowaniem muzycznym Santiego
Orlandiego, a jeeli tak, kto skomponowa muzyk do dodanych partii utworu. Co do
wykonawcw utworu, najpewniej cao prowadzi krlewski kapelmistrz, Giovanni
Francesco Anerio. Sopranem mg piewa kastrat Baldassare Ferri, tenorem Marco
Materanus, basem za a trzech wokalistw Giovanni Maria Brancarini, Alessandro
Foresti i Alessandro Paradisi. Ponadto do dyspozycji by piewak nieznanej specjalnoci
Domenico Gelsomini oraz wokalici miejscowi, a wrd nich dyszkantyci Zygmunt
Woliniec oraz nieznanego imienia Giza. Jeeli, co jest wicej ni prawdopodobne,
w przedstawieniu znalazo si take miejsce na tace, w ich przygotowywaniu
i wykonaniu mg wzi udzia zatrudniony na dworze tancmistrz Georg Dobna.
Zarwno z listu nuncjusza, jak i posa elektora brandenburskiego wynika jasno, e

premiera operowa z 1628 roku zostaa przygotowana z inicjatywy krlewicza, ktry
najwyraniej wykorzysta nawizane we Woszech, konkretnie w Mantui, kontakty.
Dlatego, cho przedstawienie odbyo si za panowania Zygmunta, nie byoby bdem
doczenie go do listy oper wystawionych w teatrze wadysawowskim. Z ca pewnoci,
natomiast, efektem nieporozumienia jest podawana wielokrotnie w literaturze wiadomo,
i jako pierwsz z oper zrealizowanych za rzdw Wadysawa IV wystawiono
w Warszawie w 1633 roku La fama reale z muzyk kapelisty krlewskiego Piotra Elerta
(informacj t jako pierwszy poda Aleksander Poliski 1907, a przez lata staraa si j
dementowa Anna Szweykowska m.in. 1970). Z podanych faktw prawdziwe jest tylko
to, e w XVII stuleciu istnia utwr o tytule La fama reale, z tym jednak, e nie by to
dramat muzyczny, ale prozaiczny panegiryk na cze Wadysawa, autorstwa Wocha

Paola Piazzy. Zwizek Piotra Elerta z t spraw polega za na tym, i w drukarni bdcej
jego wasnoci panegiryk zosta w 1647 roku opublikowany.
Pierwsze lata rzdw Wadysawa nie sprzyjay realizacji planw operowych. Krl
zajty by sprawami politycznymi, w tym przede wszystkim wojn z Moskw.
Wzgldny spokj nasta wreszcie po szczliwej dla Rzeczypospolitej odsieczy Smoleska

i podpisaniu pokoju polanowskiego (27 maja 1634). Wwczas te z wyprawy do Rzymu
powrci brat Wadysawa, Aleksander Karol. W Wiecznym Miecie, gdzie opery zdobyy
ju najbardziej wyszukan publiczno w paacach kardynalskich, a odpowiednie
treciowo utwory tego gatunku wykonywane byy rwnie w kolegiach i konwentach,
w karnawale 1634 roku na cze gocia z Rzeczypospolitej przedstawiono ponownie
(premiera miaa miejsce w 1631 roku) w paacu Barberinich, poszerzon o kilka scen
i wzbogacon o odniesienia do Polski wersj Il S. Alessio, z tekstem Giulio Rospigliosiego

i muzyk Stefano Landiego, w scenografii nie jak dotd sdzono Gian Lorenza
Berniniego, ale prawdopodobnie Francesco Buonamiciego (dedykowane Aleksandrowi
Karolowi wydanie Il S. Alessio, ze wspaniaymi rycinami poszczeglnych scen, dotaro do
Polski za porednictwem nuncjusza Mario Filonardiego dopiero w dwa lata pniej). By
moe opis operowych dozna brata stanowi iskr, ktra rozniecia wygaszone na kilka lat
plany teatralne Wadysawa. Dla ich realizacji potrzebne byy jednak pienidze, ktrych
krlowi zawsze brakowao. Najprawdopodobniej zapocztkowanie dziaalnoci opery
dworskiej stao si moliwe dziki rodkom finansowym poyczonym od gdaskiego kupca
Jerzego Hewla. Z wykazu wierzytelnoci przygotowanego przez spadkobiercw po jego
mierci wiadomo, e w 1635 roku na muzyk Hewel poyczy krlowi a 30 tys. florenw
(Limon 1983). Za tak sum mona byo utrzyma zesp przez ponad rok i zrealizowa co
najmniej jedno przedstawienie.
Dziaalno teatru na dworze Wadysawa IV zainaugurowao wystawienie 4 maja 1635

roku w Warszawie, z okazji zaprzysienia traktatu pokojowego z Moskw, utworu
okrelanego jako Giuditta (zachowa si jedynie polskojzyczny sumariusz tekstu,
zatytuowany Krtkie zebranie historyjej z pisma w. o Judycie, wyd. Warszawa 1635),
z uwagi na podjty religijny temat wyranie nawizujcego do wspomnianego, widzianego
przez krlewicza Aleksandra Karola w Rzymie dramma sacro Il S. Alessio (jak wynika
z avvisi przesyanych do Rzymu z warszawskiej kancelarii nuncjusza, premiera Giuditty
bya przygotowywana na karnawa 1635 roku, ale nie doszo do niej, zapewne z uwagi na
aob po nieoczekiwanej mierci Aleksandra Karola). Jeszcze w tym samym roku, na
zakoczenie toczcych si w Warszawie obrad sejmu, zrealizowano 10 grudnia Dafne (do
naszych czasw dotrwa sumariusz Dafnis przemieniona w drzewo bobkowe, apolog abo
ba Owidiuszowa, wyd. Warszawa 1635). Z kolei w Wilnie, w obecnoci posa krla
hiszpaskiego Juana de Croy, wystawiono 4 wrzenia 1636 roku dramma musicale pt. Il
ratto di Helena (libretto Puccitellego, wyd. Wilno 1636, polskojzyczny sumariusz Idyllum
abo akt o porwaniu Heleny, wyd. Wilno 1636), o ktrym wiadomo z relacji nuncjusza
Mario Filonardiego, e skomponowany zosta przez krlewskiego kapelmistrza, Marco
Scacchiego (przedstawienie powtrzono w Warszawie 12 lutego 1638 i wydano w tyme
roku pod tytuem Il ratto dElena). Szczegln okazj stanowio wesele Wadysawa IV
z Cecyli Renat Austriaczk. Ju od schyku 1636 roku prowadzone byy pod nadzorem
krlewskiego architekta Agostino Locciego prace nad przygotowaniem machin do
planowanego spektaklu oraz przy budowie w poudniowym skrzydle warszawskiego
zamku sali teatralnej. W niej to uwietniono krlewski lub, wystawiajc 23 wrzenia
1637 roku kolejny dramat muzyczny La S. Cecilia (zachowane drukowane libretto
Puccitellego z dedykacj dla arcyksinej Klaudii Medici, wyd. Warszawa 1637, oraz
polski Sumaryjusz historyjej o S. Cecylijej, wyd. Warszawa 1637). W nastpnym roku jak
wspomniano na zakoczenie karnawau wznowiono Il ratto dElena, publikujc
ponownie, tym razem w Warszawie, libretto i sumariusz, dwukrotnie wykonana zostaa
te favola pastorale pt. Narciso trasformato, przygotowana na zakoczenie wiosennych
obrad sejmu i wystawiona w Warszawie 3 maja oraz 13 czerwca 1638 (libretto Puccitellego
z dedykacj dla Adama Kazanowskiego, wyd. Warszawa 1638; polski sumariusz Narcyz
przemieniony, Warszawa 1638), a w karnawale roku 1641 rwnie dwa razy
w styczniu i w lutym azzione pt. Armida abbandonata (libretto Puccitellego dedykowane
biskupowi przemyskiemu Piotrowi Gembickiemu, wyd. Warszawa 1641). Dla uwietnienia
hodu, zoonego w Warszawie Wadysawowi przez elektora brandenburskiego Fryderyka
Wilhelma, pokazano 9 padziernika tego roku utwr okrelony jako favola drammatica
pt. LEnea (libretto Puccitellego, wyd. Warszawa 1641). Kolejne przedstawienie miao
miejsce w Wilnie favola drammatica pt. Andromeda, wystawiona 6 marca 1644 (libretto
Puccitellego dedykowane biskupowi przemyskiemu Aleksandrowi Trzebiskiemu, wyd.
Wilno 1644; polskojzyczny sumariusz zachowa si w dwch egzemplarzach bez stron
tytuowych, wyd. Wilno 1644), a nastpne w zwizku z przyjazdem do Rzeczypospolitej
drugiej ony krla, Ludwiki Marii w Gdasku (dramma musicale pt. Le nozze dAmore e
di Psiche wykonany 15 lutego 1646; libretto Puccitellego, wyd. Warszawa 1646; sumariusz
wydany w: Jean de Laboureur: Histoire et relation du voyage de la Reine de Pologne, Paris
1648). Ostatni oper wystawion za ycia krla przygotowywano na powitanie posa
francuskiego Luisa dArpajon, ktry mia przywie Wadysawowi Order Ducha w.
Wobec zaistnienia zadranie pomidzy Polsk a Francj oraz ze wzgldu na opniajce
si przybycie posa dramma musicale Circe delusa (libretto Puccitellego, wyd. Wilno 1648)
zosta przedstawiony dla uwietnienia wjazdu do Wilna krlowej Ludwiki Marii 16
kwietnia 1648 roku i powtrzony tam przed 25 kwietnia tego roku.
Jest wicej ni prawdopodobne, e poza wymienionymi na dworze Wadysawa
IV wystawiano jeszcze inne utwory dramatyczne z muzyk, bowiem jak mona wnosi
z przywoywanych ju avvisi, a take z pamitnika Albrychta Stanisawa Radziwia
niemal kady karnawa uwietniany by wystawieniem woskich komedii (czy miay one
charakter oper, nie potrafimy obecnie wobec braku rde stwierdzi). By moe bya
wrd nich niewielkich rozmiarw kompozycja pastoralna pt. Il trionfo dAmore z tekstem
Tondiego (imi nieznane), wykonana, zgodnie z informacj podan w tyche avvisi 17
lutego 1643 roku (una breve attione [...] recitata in musica da musici italiani).
Najpewniej nie doszo natomiast do realizacji panegirycznej scenki dramatycznej Marte ed
Amore, dramma da rapresentarsi in musica (do naszych czasw dotrwao jedynie libretto,
wyd. Gdask 1646), z tekstem i by moe muzyk krlewskiego basa Michelangelo
Bruneria, ofiarowanej krlowej Ludwice Marii podczas jej pobytu w Gdasku w 1646 roku.
Spord dramatycznych utworw scenicznych, ktre z pewnoci byy wystawiane na
dworze krlewskim, w wielu umieszczano co najmniej muzyczne intermedia.
Zagadkow spraw pozostaje kwestia muzycznego opracowania i ewentualnego
wystawienia na dworze krlewskim Wadysawa IV aciskojzycznego utworu
dramatycznego Silviludia, zawierajcego piew Zefira i lenych drzew, tace oraz pieni
pasterzy, rybakw i niwiarzy, a take dialog poety z dworzaninem oraz refleksje religijne.
W XVIII wieku tekst ten zosta dwukrotnie opublikowany jako dzieo jezuickiego poety
i kaznodziei krla, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, z ktrego korespondencji
z biskupem pockim Stanisawem ubieskim z przeomu 1637 i 1638 roku wiadomo, e
pracowa nad nim podczas odbywajcego si wwczas krlewskiego polowania, a nastpnie
odda rkopimienny egzemplarz utworu dworskim muzykom, aby dokomponowali
muzyk. Ju w XX wieku angielski slawista John Sparrow (1958) udowodni, e tekst

Silviludiw jest jedynie nieznacznie zmodyfikowan kopi pieww wybranych
z widowiska scenicznego napisanego przez woskiego jezuit Mario Bettiniego Ludovicus,
tragicum silviludium (Parma 1622). Czy otrzyma on ostatecznie muzyczne opracowanie
i zosta wykonany scenicznie w teatrze Wadysawa IV, nie udao si dotd ustali.
Zgodnie z aktualnym stanem bada autorem librett do co najmniej omiu lub moe
dziewiciu drammi wystawionych na dworze Wadysawa by sekretarz krlewski Virgilio
Puccitelli (ur. 1599 w San Severino Marche, zm. 1654 tame). Nie jest wykluczone, e spod
jego pira wyszed te ktry z utworw okrelanych w rnych relacjach bez podania
tytuu jako comedie, ktre jak wspomniano mogy, lecz nie musiay nalee do
gatunku dramma per musica. Nie znamy twrcy libretta do Giuditty, nie mamy te
pewnoci co do autorstwa Puccitellego w przypadku Dafne. Oryginalne, woskojzyczne
teksty byy drukowane rwnolegle z wystawieniem oper i szczliwie z wyjtkiem librett
dwch pierwszych utworw dotrway do naszych czasw. Oprcz caoci tekstw
woskich wydawano take polskojzyczne sumariusze, zachowane dla siedmiu utworw
wystawionych w teatrze wadysawowskim (w tym piciu lub szeciu drammi
Puccitellego). Na tej podstawie mona scharakteryzowa warstw literack realizowanych
na dworze oper, ktre najoglniej da si uj w dwie grupy: o tematyce religijnej
i mitologiczno-romansowej. Do tej pierwszej nale Giuditta oraz La S. Cecilia (zob. te
cz druga, rozdz. II/3), bdce nawizaniem do dramatw sakralnych widzianych przez
odwiedzajcych Wochy braci Wadysawa (Florencja La Regina SantOrsola)
i Aleksandra Karola (Rzym Il S. Alessio), ale te mog wiadczy o recepcji
w Rzeczypospolitej innych woskich drammi per musica o tematyce religijnej). Pozostae
drammi nale do grupy utworw mitologiczno-pastoralnych. Liczne wtki mitologiczne
zaczerpnite zostay z Metamorfoz Owidiusza, np. w Dafne i Narciso trasformato. W Il
ratto dElena Puccitelli nawiza do dziejw wojny trojaskiej, w Armida abbandonata
wykorzysta wtki z Jerozolimy wyzwolonej Tassa. Tematyk historyczno-romansow
podj Puccitelli rwnie w tekstach do drammi LEnea i Andromeda.
Z uwagi na charakter tekstw literackich dzieje teatru wadysawowskiego dzieli si na
og na dwa okresy przedzielone trzyletni przerw, w czasie ktrej Puccitelli podrowa
z polecenia krlewskiego gwnie po Woszech. Pierwszy okres obejmuje lata 1628-1638,
kiedy powstaway utwory stanowice reminiscencje oper florenckich i rzymskich, drugi
za lata 1641-1648, gdy krlewski librecista nawizywa tematycznie do wieo poznanego
repertuaru opery weneckiej. Teksty Puccitellego, cho wykorzystujce czsto znane utwory
literackie lub nawet powtarzajce fragmenty fabuy oper woskich, maj jednak pewien
walor oryginalnoci. W szczeglnoci dotyczy to prologw i epilogw, ktre wykraczay
poza wtki zawarte w zasadniczych czciach librett. Byy to epizody o wydwiku

dynastyczno-politycznym, zwizane z yciem polskiego dworu krlewskiego lub histori
Rzeczypospolitej. Panegiryczne treci dynastyczne wypowiadano w utworach
wystawianych w ramach uroczystoci weselnych, w innych drammi goszono chwa
krlewskich czynw wojennych i propagowano polityczne plany Wadysawa.
Niestety muzyczne opracowania tekstw drammi zaginy. Niemal nic pewnego nie
moemy te powiedzie o ich autorstwie. Liczne przesanki przemawiaj za tym, e
muzyka do tekstw Puccitellego powstaa na polskim dworze. Jedynie w przypadku Il
ratto dElena, dziki wiadomoci podanej w licie nuncjusza papieskiego Mario
Filonardiego do jego zwierzchnika w Rzymie, kardynaa Francesco Barberiniego, wiemy,
e kompozytorem muzyki by kapelmistrz krlewski Marco Scacchi. Jest bardzo
prawdopodobne, e rwnie muzyk do innych drammi stworzy maestro Scacchi.
Niewykluczone, e wsppracowa przy tym ze znanymi z kompozytorskich umiejtnoci
kapelistami krlewskimi, jak Adam Jarzbski, Marcin Mielczewski, Bartomiej Pkiel,
Kaspar Frster m. czy Vincenzo Scapitta. Poparciem dla takiej, przedstawionej przez
Zygmunta M. Szweykowskiego (1977), hipotezy moe by fakt, e w ten sposb
powstaway m.in. niektre spord pierwszych florenckich dramatw muzycznych, jak na
przykad Il rapimento di Cefalo z tekstem Gabriello Chiabrery i muzyk Giulio
Cacciniego, ktrej partie zespoowe komponowali jednak rwnie Luca Bati, Piero Strozzi
i Stefano Venturi, czy La Flora z tekstem Andrei Salvadoriego, a muzyk Marca da
Gagliano i Jacopo Periego. Take w teatrze weneckim lat czterdziestych znana bya taka
praktyka, czego dowodzi wystawiona w 1643 roku La finta savia czterech rnych
kompozytorw: Filiberta Laurenzi da Bertinorio, Tarquinia Meruli, Benedetto Ferrariego
oraz O. Crivelliego.
Biorc pod uwag kontakty dworu polskiego i poszczeglnych muzykw z orodkami
woskiego ycia muzycznego mona si domyla, e pod wzgldem muzycznym pierwsze
opery wystawiane w Rzeczypospolitej nawizyway zapewne do dramatw florenckich,
drammi z lat 1635-1638 wzorowane byy na operach rzymskich, a utwory powstae
w latach czterdziestych
na operach weneckich. S to jednak bardzo dowolne dywagacje. Na podstawie samych
tekstw literackich da si stwierdzi jedynie stosunkowo duy udzia w poszczeglnych
drammi partii zespoowych, umieszczanych nie tylko w charakterze komentarza na
zakoczenie poszczeglnych aktw, ale i wewntrz aktw, zgodnie z wymogami
dramaturgii. Z tego wzgldu wystawiane w Rzeczypospolitej dramaty zdaj si najblisze
operom rzymskim. W przebiegu drammi dominoway partie solowe, przede wszystkim
recytatywne. Wystpujce licznie w librettach caoci poetyckie o regularnej, niekiedy
zwrotkowej budowie, byy z wszelkim prawdopodobiestwem realizowane w formie arii.

Ponadto w przedstawieniach wystpowa zesp instrumentalny penicy rol ilustracyjn
i wykonujcy symfonie, o czym wiemy z sumariuszy, oraz towarzyszcy wokalistom,
przede wszystkim w partiach zespoowych i ariach.
Zesp wykonawcw oper na dworze wadysawowskim musia by do liczny. Na og
w utworach wystpuje bowiem okoo 20 postaci oraz, zapewne 5- lub 6-gosowe, chry.
Gwne role z pewnoci realizowali najwyej cenieni piewacy, tacy jak: Margherita
Basile-Cattanea (w Rzeczypospolitej w latach 1637-1638), Lucia Rubini (w 1637), kastrat
Baldassarre Ferri, alty Kaspar Frster m. i Giovanni Maria Scalona, tenory Giuseppe
Amadei, Francesco Basile, Giovanni Battista Jacobelli i Vincenzo Scapitta, basy
Michelangelo Brunerio, Alessandro Foresti, Alessandro Paradisi. W sumie, z czasw
panowania Wadysawa Wazy znanych jest okoo 30 nazwisk piewakw. W szeregu
przypadkw ich dziaalno potwierdzona jest tylko jedn wzmiank rdow, tak e nie
mona ustali ani ramowych lat ich pobytu na polskim dworze krlewskim ani wokalnej
specjalnoci. Wyranie okrelony jest natomiast skad narodowociowy tej grupy,
cakowicie zdominowanej przez Wochw (polskie nazwiska maj jedynie dwaj altyci
Aleksander Delicki i Laurenty Deykowski; Kaspar Frster m., wybitny piewak
o ogromnej skali gosu i kompozytor, pochodzi z Gdaska). piewakom towarzyszyli
krlewscy kapelici, wrd ktrych znacznie wicej byo instrumentalistw miejscowych.
Niekiedy zesp dworski wzmacniany by take muzykami wypoyczanymi z kapel
magnackich. Caoci pod wzgldem muzycznym z pewnoci kierowa kapelmistrz Marco
Scacchi.
Widzowie teatru wadysawowskiego zwracali w swych opisach szczegln uwag na
dekoracje i machiny. Ich gwnym autorem by rzymianin Agostino Locci (ur. 1601
w Narni w Umbrii, zm. po 1660 w Warszawie), noszcy tytu Ingeniere di Sua Maesta
(bohater monografii pira Hanny Osieckiej-Samsonowicz 2003). Wedug zachowanych
rde przygotowa on scenografi do co najmniej piciu oper (Il ratto dElena, La S.
Cecilia, Narciso trasformato, Le nozze dAmore e di Psiche, Circe delusa) oraz jednego
baletu (La prigion dAmore). Jest jednak bardzo prawdopodobne, e stworzy dekoracje
take do innych spektakli. Wspomagali go Bartolomeo Bolzoni m.in. jako wsptwrca
machin instalowanych w gdaskiej szkole fechtunku do przedstawienia Le nozze
dAmore e di Psiche, oraz Giovanni Battista Gisleni jako architekt. Ponadto Locci mia
za wsppracownikw malarzy, wrd ktrych byli Chrystian Melich (lub Meilich)
i Giacinto Campana, a take wielu rzemielnikw, takich jak ciele, stolarze i snycerze (z
nazwiska znamy jedynie stolarza i snycerza Hansa Hanle, ktry kierowa 8-osobowym
zespoem rzemielnikw).
Do roku 1636 spektakle odbyway si w jednorazowo adaptowanych salach zamkw

krlewskich w Warszawie i w Wilnie. W roku 1637, podczas przygotowa do wesela krla,
urzdzono na zamku warszawskim pierwsz na ziemiach polskich sta sal teatraln,
ktra przetrwaa do czasw Jana III Sobieskiego. Miejsce usytuowania w zamku sali
teatralnej Wadysawa Wazy byo przedmiotem oywionej dyskusji historykw sztuki i do
dzisiaj nie ma w tej sprawie cakowitej zgody. Alicja Falniowska-Gradowska (1991, 20-21),
przyjmujc pogld w tej sprawie wyraony przez Jerzego Lileyk (1984), opisuje j tak:
Przysposobiono [...] rozleg galeri do potrzeb staego teatru dworskiego, ktry wraz ze
scen, zaj teraz drugie i trzecie pitro caego poudniowego skrzyda Zamku. Po
wyburzeniu cian dziaowych sala ta, o wysokoci dwu kondygnacji, dugoci 48 metrw
i szerokoci 12 metrw, owietlona dwoma rzdami okien, pomieci moga okoo piciuset
osb. Podwyszona, gboka scena theatrum zajmujca krtszy, zachodni bok sali,
wyposaona zostaa w zapadni, skomplikowan maszynowni i sznurowni, pozwalajce
na szybkie, niezbdne w barokowych przedstawieniach operowych zmiany dekoracji
i uzyskiwanie niezwykych efektw. Po obydwu stronach sceny, na przyciennych
gankach, byo miejsce dla orkiestry i kapelmistrza.
Wielka sala teatralna uzyskaa wspania opraw architektoniczn, prawdopodobnie
projektu Giovanniego Battisty Gisleniego, twrcy plafonu zdobicego strop sali. Otwr
sceniczny ujmowa okazay, kolumnowy portal z lambrekinow przeson i spitymi
w wze kotarami, tzw. paszczem arlekina. Podog widowni pokryway kobierce. Rodzina
krlewska zasiadaa porodku sali w fotelach krytych czerwonym adamaszkiem ze zotymi
frdzlami. Po bokach i z tyu, na awach wysanych czerwonym suknem, byy miejsca dla
zaproszonych goci. Najprawdopodobniej t wanie sal krl Jan III Sobieski kaza
w roku 1691 przebudowa i zmodernizowa, dokonujc zapewne m.in. zamiany
przestarzaego systemu periaktowego na kulisy.
Nie wszystkie premiery miay miejsce w Warszawie. W przypadku trzech drammi
pierwsze wystawienia odbyy si na zamku w Wilnie. Le nozze dAmore e di Psiche
wykonano w 1646 roku w Gdasku w ramach uroczystoci powitalnych Ludwiki Marii
Gonzagi, drugiej ony Wadysawa IV, zreszt pod nieobecno niedomagajcego krla.
Najprawdopodobniej krlewscy architekci wykorzystali wwczas istniejc od ok. 1600
roku szko fechtunku, zwan te drug szko szermiercz, pooon obok obwarowa
miejskich, suc rwnie celom teatralnym (tam wystpoway, jak wspomniano,
odwiedzajce Gdask angielskie trupy teatralne). W zwizku z koronacj Ludwiki Marii
Wadysaw zamierza stworzy sal teatraln w Krakowie tym razem w spichlerzu
znajdujcym si przy ratuszu. Zadanie to zleci architektowi Bartolomeo Bolzoniemu.
Kilkutygodniowe przygotowania spezy jednak na niczym, z czego bardzo niezadowoleni
byli krakowscy rajcy, ktrzy ponieli znaczne wydatki.

Po mierci Wadysawa IV nie mona ju mwi o dziaalnoci w siedemnastowiecznej
Rzeczypospolitej staej sceny operowej. Nie znaczy to jednak, e cakowicie zaniechano
muzycznych przedstawie dramatycznych. Niestety z drugiej poowy tego stulecia
informacje, pochodzce gwnie z relacji widzw polskich i zagranicznych, s jednak
wyrywkowe i bardzo nieprecyzyjne. W szczeglnoci, na podstawie zachowanych
wzmianek na temat przedstawie teatralnych nie zawsze mona ustali, czy wystawiany
utwr sceniczny, ktremu nierzadko towarzyszya muzyka, by w istocie oper.
Wdowa po Wadysawie IV, Ludwika Maria, polubiajc Jana Kazimierza pozostaa
krlow Polski do mierci w roku 1667. Przez cay czas pobytu w Rzeczypospolitej
utrzymywaa bliski kontakt z ojczyst Francj, co wpywao take jak ju wspominano
na ycie teatralne polskiego dworu. O ewentualnych wystawieniach oper, nie mamy
jednak adnych informacji.
Po mierci Ludwiki Marii i abdykacji Jana Kazimierza (1668) na polskim tronie zasiad
Micha Korybut Winiowiecki (1669-1673). Zmianie ulega orientacja polityczna, a wraz
z ni kulturalna dworu. Nowa krlowa, pochodzca z domu habsburskiego Eleonora,
wychowana na cesarskim, silnie poddanym woskim wpywom kulturalnym dworze, bya
bardzo zainteresowana teatrem (po mierci Winiowieckiego zostaa ksin lotarysk,
a w swej rezydencji w Innsbrucku zaoya ciekawy teatr operowy). Za jej panowania
w Rzeczypospolitej przedstawienia teatralne, balety i maszkary nie tylko organizowano
tradycyjnie w czasie karnawau, ale take uwietniay one waniejsze uroczystoci
rodzinne (imieniny i zbiegajce si w czasie urodziny obojga krlestwa 31 maja krlowej
i 1 czerwca krla). I w tym przypadku nie zawsze potrafimy prezentowane utwory
przyporzdkowa gatunkowo. Na przykad w roku 1670 z okazji urodzin krla i krlowej
wystawiono jak pisa do Rzymu krlewski muzyk i kapelan, a rwnoczenie agent
kardynaa Virginia Orsiniego, Lodovico Fantoni komedie woskie (czy byy to komedie
muzyczne, nie wiemy). W karnawale 1671 pokazano oper La caduta del gran capitano
Belisario do tekstu Giacinto Andrei Cicogniniego, z muzyk nieznanego kompozytora,
baletem i maszkarami. Komedyj o Morylindzie krlowej, tumaczon z jzyka
hiszpaskiego (zachowao si libretto), przeplatan baletami i piewanymi intermediami,
zaprezentowano z inicjatywy krla w tyme roku na urodziny Eleonory.
W roku 1674 na krla Polski wybrano Jana III Sobieskiego. I tym razem upodobania
krlowej Marii Kazimiery zwanej Marysiek, w modoci nalecej do francuskiego
dworu krlowej Ludwiki Marii, pniej bdcej on Jana Sobiepana Zamoyskiego do
teatru i jej teatralne dowiadczenia miay decydujcy wpyw na ksztat ycia
artystycznego na dworze (warto przypomnie, e Maria Kazimiera po mierci Sobieskiego
zaoya w Rzymie dworski teatr operowy, dla ktrego komponowa Domenico Scarlatti; na
temat mecenatu krlowej-wdowy w Wiecznym Miecie zob. Markuszewska 2012).
Dominujc cech tego ycia bya rnorodno; sztuka francuska obok woskiej,
wyrafinowana obok pospolitej. Wedug Pamitnikw Jana Chryzostoma Paska w roku
1674 posowie francuscy z otoczenia krlowej urzdzili w Warszawie theatrum publicum
z okazji zwycistwa Ludwika XIV nad cesarzem Leopoldem I. Przygotowali wielkim
kosztem dekoracje, muzyk i ognie sztuczne. W latach nastpnych, jak wynika z bada
prowadzonych przez Wand Roszkowsk (m.in. 1969) oraz Karolin Targosz (liczne prace),
podczas rnych uroczystoci odbywajcych si w Warszawie, Zoczowie, Jaworowie,
Krakowie i Grodnie wystawiano liczne sztuki dramatyczne (Jeana Baptiste Racinea,
Pierrea Corneillea i Moliera), ktrym na og towarzyszya muzyka. Wrd
prezentowanych utworw byy te opery, co jednak tylko w niewielu przypadkach mona
twierdzi z pewnoci.
Najprawdopodobniej do tego gatunku naleay co najmniej cztery utwory wystawione
w szczeglnie wanych okolicznociach pastwowych lub epitalamialnych w rodzinie
krlewskiej. Opera (a moe oratorium?) nieznanej treci przygotowana zostaa w Biaej
w 1678 roku przez Michaa Kazimierza Radziwia i jego on Katarzyn z Sobieskich po
powrocie z Woch. Zapewne wydarzenie to miao zwizek z odbywajcym si
w nieodlegym Grodnie sejmem generalnym, ale i z uroczystociami rodzinnymi. Drugi
przykad to wesele krlewicza Jakuba Sobieskiego z Elbiet, ksin neubursk,
w ramach ktrego 29 lutego 1691 roku muzycy woscy z kapeli krlewskiej przedstawili
oper Per goder in amor ci vuol costanza, z tekstem sekretarza nuncjusza papieskiego
w Polsce Giovanniego Battisty Lampugnaniego i muzyk kapelisty Jana III, Viviano
Agostiniego. Spektakl zosta zrealizowany w nowo przebudowanej sali teatralnej na
zamku w Warszawie, a jego wykonawcami byli przypuszczalnie m.in. Jacopo Jacopetti
i Jacopo Luparini (kastraci) oraz zapewne piewaczki i piewacy z goszczcej wwczas na
dworze krlewskim kompanii Giovanniego Nanniniego (jest bardzo prawdopodobne, e
w przedstawieniu tym wystpia wwczas jeszcze bardzo moda crka kierownika trupy,
Livia Nannini-Costantini, w przyszoci gwiazda europejskich scen operowych, zwana La
Polacchina, zob. rawska-Witkowska 20032), a take zesp muzykw krlewskich. (Ze
sztuki tej zachowao si libretto oraz polski sumariusz Representacya aktu, i kochajcym
statecznoci potrzeba; co do stylistyki realizacji muzycznej dramatu mona sdzi, e opera
pozostawaa w krgu szkoy weneckiej). Z kolei na wesele krlewny Teresy Kunegundy
i elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela przygotowana zostaa operetta rusticale
in musica Amor vuol il giusto, ponownie z tekstem Lampugnaniego i muzyk
Agostiniego, przedstawiona w sali teatralnej zamku warszawskiego 19 sierpnia 1694 roku
i powtrzona w pierwszej poowie wrzenia tego roku. Ponadto na zamku krlewskim

w Warszawie oraz w Jarosawiu wystawiano dialogi z muzyk przygotowywane przez
uczniw kolegium pijarskiego lub jezuickiego. Pod wzgldem muzycznym rniy si one
istotnie od kompozycji realizowanych przez Wochw. Wystpujce w programach
przedstawie instrumenty dte i perkusyjne skaniaj do przypuszczenia, e
towarzyszenie muzyczne moga stanowi kapela janczarska (tak jest w wystawionej
w 1682 roku Sawie kwitncej modoci i w dialogu Alcides Thebarum columen z 1683
roku).
Muzyczne utwory sceniczne wystawiano nie tylko na dworze krlewskim, ale take
w paacach niektrych magnatw. Nie jest jednak prawd, e jak podawano
w dawniejszej literaturze (m.in. Feicht 1958) pierwsze wystawienie opery w Polsce miao
miejsce na dworze magnackim, a konkretnie w paacu Stanisawa Lubomirskiego, gdzie
rzekomo ju w 1621 dziaali woscy piewacy operowi. Legend t rozwiali Zbigniew
Chaniecki (1968), Jzef Dugosz (1968) i Anna Szweykowska (1969), dziki wykorzystaniu
nieznanych wczeniej w oryginale rde pozwalajcych na dokadne okrelenie czasu
dziaalnoci i skadu osobowego kapeli Stanisawa Lubomirskiego. Zgodnie z dokonanymi
ustaleniami jest natomiast bardzo prawdopodobne, e polsko-woski zesp dziaajcy na
dworze Lubomirskiego w latach 1645-1649 wystawia opery woskie, o ktrych jednak nie
mamy adnych bliszych wiadomoci.
Balety
Oprcz utworw dramatycznych z muzyk oraz drammi per musica bardzo popularnym
gatunkiem muzyki scenicznej i jedn z najbardziej lubianych rozrywek na europejskich
dworach drugiej poowy XVI i w cigu XVII wieku byy balety. Przedstawienia baletowe
rnych typw, m.in. zawierajce dramatyczny prolog wykonywany wokalnie, na polskim
dworze krlewskim realizowali najczciej dworzanie, nierzadko z udziaem krlowych
i krlewit pci obojga, a niekiedy take krlw (zwaszcza Zygmunta III i Jana
Kazimierza), w ramach zabaw karnawaowych. Bardziej okazae organizowano dla
uwietnienia wanych wydarze dynastycznych, przede wszystkim krlewskich wesel.
Za czasw Zygmunta III Wazy zaistniay dwie takie okazje, kiedy krl eni si kolejno
z austriackimi arcyksiniczkami, najpierw z Ann, a po jej mierci z Konstancj
(Szweykowska 1966). Joachim Bielski w swojej kronice opisa balet zorganizowany 4
czerwca 1592 roku w Krakowie z okazji wesela krla i Anny Habsburanki. Skada si on
z trzech ustpw: wejcie Szwajcarw, chralny wystp nimf oraz taniec kawalerw
z nimfami. Z XVII stulecia znane s dwie imprezy baletowe, jakie odbyy si na dworze
Zygmunta Wazy, co wcale nie oznacza, e nie byo ich wicej.

13 grudnia 1605 roku w specjalnie zbudowanej sali do taca, podczas odbywajcych si
w Krakowie uroczystoci z okazji drugiego lubu Zygmunta z Konstancj Habsburank
miao miejsce kolejne, znane z wczesnych opisw, widowisko baletowe. Przedstawienie
zbudowane byo z dwch czci, na ktre skadao si po kilka scen. Pomidzy czciami
wykonano intermedium o charakterze commedia dellarte. W balecie uczestniczyli
piewacy i instrumentalici z krlewskiej kapeli, bazenkowie i inni dworzanie, ale take
sam krl i krlowa, arcyksi Maksymilian Ernest, wojewoda czycki Stanisaw Miski,
marszaek nadworny Mikoaj Wolski, inni magnaci oraz damy dworu. Wykonywali oni
tace rnego pochodzenia w odpowiednich strojach. Oprcz scen taczonych
w przedstawieniu miay miejsce partie piewane (zapewne madrygay, by moe take
recytatyw), a cao poprzedza wstp instrumentalny odegrany przez kapel, ktra wraz
z innymi wykonawcami wjedaa na scen ustawiona na sztucznej grze (podobne
rozwizanie zastosowano podczas wesela z 1592 roku oraz w kilkadziesit lat pniej
podczas wesela Wadysawa IV z Cecyli Renat). Strona literacka nie miaa wikszego
znaczenia. Z uwagi na brak caociowej koncepcji tematycznej impreza blisza bya
szesnastowiecznym dworskim baletom woskim o lunym ukadzie scen ni tematycznemu
ukadowi francuskiego ballet de cour.
18 grudnia 1605 roku odbyo si drugie podczas uroczystoci weselnych Zygmunta
i Konstancji widowisko baletowe, prawdopodobnie skromniejsze. Sdzc z opisw nie
wprowadzono w nim partii wokalnych ani intermediw komediowych. Spektakl dzieli si
na cykl kostiumowych tacw kobiecych oraz obu marszakw.
Z pewnoci tradycje baletowe dworu Zygmunta III po 1605 roku nie upady. Niestety
nie mamy jednak adnych informacji o kolejnych imprezach tego typu, moe poza
sugerujcym ich istnienie dwuwierszem z utworu politycznego Satyr a fortuna,
napisanego w 1627 roku w zwizku z niepowodzeniem wojny szwedzkiej:
Nie dba krl na to, wesoo tacuje,
a zguby pruski ziemicy nie czuje.
Tradycja urzdzania widowisk baletowych podczas zabaw karnawaowych oraz z okazji
uroczystoci rodzinnych rozkwita jeszcze za czasw Wadysawa IV (Szweykowska 1967).
Jak bardzo ten rodzaj rozrywki by na polskim dworze popularny, najlepiej dokumentuje
w swym pamitniku Albrycht Stanisaw Radziwi, ktry jednak nie zawsze dokadnie
okrela charakter imprez, piszc w rnych przypadkach o tacu w kostiumach,
maszkarach czy balecie.
Wadysaw zna widowiska tego typu z dworu swego ojca, a take z odwiedzanych przez
niego podczas podry z lat 1624-1625 dworw w Wiedniu, Brukseli, Mediolanie, Genui
i Florencji. Z zapiskw Radziwia wiadomo, e za panowania Wadysawa, jeszcze

w czasach kawalerskich, odbyway si balety take w Warszawie. Prawdopodobnie byy to
przede wszystkim niezbyt kosztowne, nie wymagajce oprawy inscenizacyjnej imprezy
zapustne, ktre ograniczay si do wyreyserowanych ukadw tanecznych, realizowanych
przez zesp przybocznych dworzan w efektownych przebraniach, taczcych by moe
pod przewodnictwem krla. Znacznie bardziej ambitn i zoon form widowiska
baletowego przedstawiono na weselu Wadysawa z Cecyli Renat (15 wrzenia 1637
roku). Balet La prigion dAmore, ktrego drukowany opis szczliwie si zachowa,
wykonay wtedy dworki krlewny Anny Katarzyny. Impreza miaa wszelkie cechy
siedemnastowiecznego baletu woskiego, ktry z reguy realizowa zasad jednoci
koncepcji tematycznej tekstu (wpyw francuskiego ballet de cour) oraz cakowitego
muzycznego przekomponowania scen prezentujcych fabu. Z uwagi na istotn, znacznie
wiksz ni w balecie francuskim, rol muzyki, w tym partii piewanych (take w stile
recitativo), gatunek ten mia wiele wsplnego z dramatem muzycznym. Tak te byo
w przypadku La prigion dAmore, utworu, w ktrym przeplatay si piewane partie
solowe (wrd nich najpewniej take recytatywy) i dialogi oraz balety.
Po lubie z Cecyli Renat Wadysaw, zdecydowanie bardziej zainteresowany oper,
organizacj imprez baletowych powierzy onie. Cecylia Renata miaa w tej dziedzinie
due dowiadczenie, wyniesione z wiedeskiego dworu ojca, cesarza Ferdynanda II.
Wychowaa si na formie baletu przeniesionej na dwr austriacki przez drug on
Ferdynanda, Eleonor Gonzaga, ktra pochodzia z Mantui, gdzie m.in. jako
dziesicioletnia dziewczynka miaa okazj widzie Il ballo dellIngrate MonteverdiegoRinucciniego. Cecylia Renata sama braa udzia w imprezach baletowych organizowanych
na cesarskim dworze. W jednej z nich widowisku urzdzonym 27 czerwca 1624 roku,
widzia j, jeszcze jako krlewicz, Wadysaw, o innej podczas uroczystoci z okazji
koronacji cesarza Ferdynanda III i jego maonki Marii Anny, crki krla Hiszpanii Filipa
III, jakie miay miejsce w Ratyzbonie na pocztku 1637 roku, pisano we wspczesnych
relacjach, informujc m.in. o baletach, w ktrych Cecylia Renata nie tylko taczya, ale
ktre ukadaa.
Organizacj baletw na polskim dworze Cecylia Renata przeja ju w karnawale 1638
roku. Najpewniej znaczn cz wykonywanych za jej panowania (1637-1644) baletw
stanowiy formy z introdukcj wokaln, ujt w mniej lub bardziej rozbudowan scen
dramatyczn. Z cakowit pewnoci moemy tak twierdzi w odniesieniu do
wspomnianego przedstawienia La prigion dAmore oraz wystawionych w latach
nastpnych LAfrica supplicante i La maga sdegnata, ktrych wydane opisy i teksty
introdukcji, przypisywane Virgilio Puccitellemu, dotrway do naszych czasw. Mimo, i
informacje o pozostaych imprezach baletowych s na og mao precyzyjne i czsto nie

pozwalaj na okrelenie ich tematu, niekiedy wystarczaj do zakwalifikowania utworw
do tego samego typu baletu. Co do stylu muzyki musimy ograniczy si do domysw,
poniewa nie zachowaa si partytura ktregokolwiek utworu baletowego.
Wspomniany balet LAfrica supplicante wykonany zosta 14 lutego 1638 roku w sali
teatralnej zamku warszawskiego. Z zachowanego opisu wiemy m.in., e mimo i fabua
odnosia si do terenu Afryki, dekoracja bya konwencjonalno-sielska, a widowisko miao
nastpujcy przebieg: wstp instrumentalny, partia Afryki najpewniej ariozyjna, co
sugeruje tre tekstu (skarga i baganie o pomoc), chr Maurw wezwanie do boju, ustp
prawdopodobnie recytatywny Afryki, intrada instrumentalna, figury baletowe, tace,
figurowy balet na zakoczenie zabawy. Na pewno wiemy te, e w roli Afryki wystpia
Margherita Basile-Cattanea oraz, e wrd wymienionych tacw, z udziaem krla,
krlowej i dworzan, byy m. in ballo di Fiorenze (co najmniej nawizujcy do synnego,
okrelanego t nazw, taca, jaki z muzyk Emilia de Cavalieri wykonano na
zakoczenie synnych intermediw przygotowanych wraz z komedi Girolamo Bargagliego
La pellegrina na wesele wielkiego ksicia Florencji Ferdynanda i Krystyny Lotaryskiej)
oraz tace niemieckie. Moliwe jest, ale nie do koca potwierdzone, e ukady
choreograficzne baletw i tacw przygotowywa tego i innych dni karnawau 1638 roku
przybyy z Wiednia tancmistrz Santi Venturi, o ktrego przyjazd w licie z grudnia
poprzedniego roku Wadysaw IV prosi swojego kuzyna, cesarza Ferdynanda III
(Przybyszewska-Jarmiska 2005).
W nastpnym karnawale, 6 marca 1639 roku, w Wilnie mia miejsce odnotowany
w pamitniku Albrychta Stanisawa Radziwia taniec w kostiumach z udziaem Cecylii
Renaty i infantki Anny Katarzyny z fraucymerem. Niestety tematu tego przedstawienia
nie udao si dotd ustali. Rok pniej, prawdopodobnie 18 lutego 1640 roku, wykonano
w Warszawie balet La maga sdegnata, utwr, jak poprzednie, o mioci, a take
o bezsilnoci magii wobec si boskich, ubrany w bardziej w porwnaniu z wczeniej
wystawionymi baletami rozbudowan form i szerzej wykorzystujcy efekty maszynerii.
Prawdopodobnie dwa balety przygotowano na spdzane przez dwr w Warszawie
zapusty roku 1641. 3 lutego przedstawiono bliej nieznane widowisko o tematyce
egzotycznej, w ktrym Cecylia Renata i inni uczestnicy taczyli przebrani w stroje
stylizowane na murzyskie, a 12-ego tego miesica wystawiono najpewniej inny balet,
o bardzo kosztownej inscenizacji. Jeszcze w tym samym roku 10 padziernika na cze
elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, z okazji skadania przeze hodu,
zaprezentowano balet o nieznanej tematyce, poprzedzony dramatycznym wstpem, po
ktrym nastpoway figury baletowe przechodzce w oglny taniec dworski.
Jaka impreza baletowa mascherata odbya si, jak mona wnosi z zapisu
w Pamitnikach Radziwia, z udziaem fraucymeru pod przewodnictwem krlowej, we
wtorek zapustny (4 marca) 1642 roku. W tym samym roku, z okazji wesela krlewny Anny
Katarzyny z ksiciem neuburskim Filipem Wilhelmem wystawiono 10 czerwca
w Warszawie balet o walce Amazonek, ktrego inscenizacja z wszelk pewnoci bya
bardzo bogata i zawieraa take piewane przez zawodowych muzykw partie
dramatyczne. Utwr nawizywa do tradycji baletowego torneo a piedi, znanej
Wadysawowi z ogldanego we Florencji 10 lutego 1625 roku turnieju Spartan
i Spartanek.
Kolejne informacje s jeszcze mniej precyzyjne. Kontynuujc uroczystoci weselne, 12
czerwca 1642 roku wystpi z baletem pan mody Filip Wilhelm. Wykonawcami bya jego
wita, wspomagana z pewnoci przez muzykw kapeli krlewskiej. Jaki balet
przygotowano najprawdopodobniej na wtorek zapustny 17 lutego 1643 roku oraz
w poniedziaek 7 lutego 1644 roku (w Wilnie).
Po mierci Cecylii Renaty (w 1644 roku) tradycja widowisk baletowych na polskim
dworze na kilka lat si urywa. Wedug Karoliny Targosz-Kretowej (1965) jaki balet mia
by zorganizowany w Krakowie 6 lipca 1646 roku podczas uroczystoci koronacyjnych
Ludwiki Marii. Nie jest wykluczone, e balet stanowi jeden z punktw programu festynu
z balem i komedi, zorganizowanego jak doniosa paryska Gazette w ostatni niedziel
karnawau (3 marca) 1647 roku dla siedmioletniego krlewicza Zygmunta Kazimierza.
Zmniejszenie si czstotliwoci wystawie baletowych nie oznacza, e kolejna krlowa,
Ludwika Maria, mniej bya zainteresowana baletem ni jej poprzedniczka, ale raczej i
okolicznoci (ostatnie lata ycia schorowanego i niemal nieporuszajcego si Wadysawa)
nie sprzyjay tego typu imprezom. Po mierci krla Wadysawa, kiedy Ludwika Maria
Gonzaga panowaa wraz z Janem Kazimierzem, ycie baletowe na polskim dworze
krlewskim wyranie si oywio. Dla obojga krlestwa balety stanowiy jedn
z ulubionych rozrywek. Jan Kazimierz, podobnie jak niegdy jego ojciec, Zygmunt III, sam
balety organizowa i bra w nich udzia. Ludwika Maria za, cho na og uczestniczya
w widowiskach baletowych jedynie biernie, wychowana w tradycji baletu francuskiego
i zorientowana w biecych tendencjach w tej dziedzinie na francuskich dworach (wrd
otrzymywanych przez ni z Francji librett i partytur by m.in. tekst Ballet de la naissance
de Venus Benseradea, do ktrego muzyk skomponowa Jean-Baptiste Lully),
wprowadzia na swj dwr typowy dla czasw Ludwika XIII ballet entres, ktry skada
si z kilku do kilkunastu rnych tacw o odmiennych treciach, wyjanianych czsto
w specjalnych programach, ujtych niekiedy w form wierszowan.
Balety na dworze Ludwiki Marii i Jana Kazimierza odbyway si co najmniej od roku
1650. Okoo 23 lutego tego roku wystawiono, prawdopodobnie z inicjatywy krla, balet
w Nieporcie z udziaem caej krlewskiej kapeli. W karnawale 1654 roku balet na temat
czterech pr roku zorganizowaa krlowa, cho sama nie taczya. Balet ten znany jest
z utworu poetyckiego Jana Andrzeja Morsztyna, dziki ktremu wiadomo, jakie dworki
francuskie i polskie bray w nim udzia. Nie ma pewnoci, czy o balet chodzi w anonimowej
relacji z sejmu w 1662 roku, gdy mowa o fraucymerze krlowej, ktry wystpi w lutym
1662 roku na warszwskim zamku krlewskim, zapewne w sali teatralnej Wadysawa, na
oczach zgromadzonych z okazji sejmu senatorw i posw (mogo tu chodzi o wystawienie
Cyda w tumaczeniu Jana Andrzeja Morsztyna). W nastpnym roku, 6 lutego, odby si we
Lwowie balet, w ktrym wystpiy dwa zespoy masek. Pierwszej z nich przewodzi Jan
Kazimierz bya to grupa Maurw, drug za kompani Indian prowadzi kanclerz
wielki litewski Krzysztof Pac. Biorc pod uwag bardzo modn we Francji egzotyczn
tematyk utworu (cho i w Polsce nie brak przykadw takiego zainteresowania), mona
si domyla, e imprez organizowali wsplnie oboje krlestwo i e zaaranowano j na
sposb francuskiego ballet entres.
Balety wykazujce w wikszym stopniu wpywy woskie wystawiano na dworze Michaa
Korybuta Winiowieckiego i jego ony Eleonory Marii. Realizowano je jako imprezy
samodzielne lub razem z muzycznymi utworami dramatycznymi. Na przykad
w karnawale 1671 roku wykonano oper z tekstem Cicogniniego La caduta del gran
capitano Belisario poczon z baletem i maszkarami. Wystawienie 31 maja tego roku
komedii na urodziny krlowej Komedyja o Morylindzie krlowej przeplatay balety
i piewane intermedia, a zorganizowany dzie pniej w ogrodzie krlewskiego paacu
kazimierzowskiego balet krlowej na urodziny krla Michaa by jak skonstatowaa
Karolina Targosz (1971, 43) pierwsz stwierdzon na terenie polskim teatraln
imprez ogrodow (cho taki charakter, niewykluczone, posiaday ju imprezy
wczeniejsze, np. w Biaoce), wzorujc si na uroczystociach w ogrodach Wersalu czy
Fawority pod Wiedniem.
Rwnie za panowania Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery balety stanowiy jeden ze
sposobw uwietniania wanych uroczystoci, zarwno pastwowych na przykad sejmu
koronacyjnego w Krakowie w 1676 jak i rodzinnych. Na og balety stanowiy jedynie
cz w rnorodnym programie festy, obejmujcej wystawienie komedii, biesiad, balet,
fajerwerki itp. I tak, w 1675 roku na imieniny krla (24 czerwca) wystawiono w Jaworowie
francusk sztuk Jean-Baptiste Racinea Andromacha, a po niej bliej nieokrelony
balet. W roku nastpnym dedykowany krlowi i krlowej balet dworzanie i damy dworu
wykonali 12 kwietnia, podczas uroczystoci z okazji koronacji Jana III. Program tacw
znany jest dziki wierszowanemu tekstowi Dedykacja baletu obojga Majestatom podczas
szczliwej koronacyjej Krla JMci Jana III w Krakowie dnia 12 aprilis 1676 r. przez
Stanisawa Morsztyna chorego zatorskiego, ktremu towarzyszy Eksplikacyja, co ktry
taniec znaczy bdzie. Wyjanienie to dzieli si na szesnacie zwrotek, oddajcych
struktur francuskiego baletu entres. W kolejnych wejciach wystpowali: 1.
Merkuriusz gratulujcy w imieniu Olimpu wyboru Sobieskiego, 2. Wulkan
z Cyklopami, 3. Pluto z Furiami, 4. Pluto z swojemi zwojowany, 5 Mars
i bohatyrowie, 6 Sawa, 7. Kupidynowie, 8. Syreny i insi morscy bogowie, 9.
Amazonki, 10. Galanthomy, 11. Gracyje, 12. onierze, 13. Chorgwie, 14.
Boginie, 15. Bogowie, 16. Europa. Biorc pod uwag niesione przez poszczeglne
tace treci Karolina Targosz (1990) uznaa, e balet mgby nosi nazw Sawa Jana III
Sobieskiego. W 1680 roku wystawiono po spektaklu komedii francuskiej balet dziecicy,
ktrego wykonawcami byli m.in. krlewicz Jakub oraz dzieci senatorskie. W karnawale
1690 roku przedstawiono, najpewniej siami weneckiej trupy Giovanniego Nanniniego,
bellissime mascherate e comedie. S to jedynie wyrywkowe informacje, ale mona
przypuszcza, e imprez baletowych na dworze Sobieskich byo znacznie wicej.
Literatura
M. Adamczyk, S. S. Jagodyskiego przekad libretta Saracinellego, 1962.
A. Ademolo, La BellAdriana ed altre virtuose del suo tempo alla corte di Mantova, 1888.
Anonim, Summariusz Fabuy zacnego i licznego modzieca tak nazwanego Acy, 1628.
Anonim, Dafnis przemieniona w drzewo bobkowe, 1635.
Anonim, Krtkie zebranie historyjej z Pisma w. o Judycie, 1635.
Anonim, Idyllum abo akt o porwaniu Heleny, 1636 i 1638.
Anonim, Sumaryjusz historyjej o S. Cecylijej, 1637.
Anonim, Narcyz przemieniony, 1638.
Anonim, [Andromeda], b.m. 1644.
Anonim, Representacya aktu, i kochajcym statecznoci potrzeba, 1691. [J. Bielski],
Kronika polska Marcina Bielskiego, wyd. K. J. Turowski, 1856.
M. Brahmer, Woscy komedianci krla Jana, 1935; przedruk 1980.
M. Brahmer, La commedia dellarte in Polonia, 1954.
M. Brahmer, Jan Kazimierz i komedianci woscy, 1968; przedruk 1980.
M. Brunerio, Marte ed Amore, b.m. [1646].

Z. Chaniecki, W sprawie kapeli Stanisawa Lubomirskiego i pocztkw opery woskiej
w Polsce, 1968.
K. Chdowski, Rzym ludzie baroku, 21957.
J. A. Chrocicki, Scenografi alla corte del re Ladislao IV, 1997.
S. G. Cusick, Of Woman, Music, and Power: A Model from Seicento Florence, 1993 (w
przekadzie na jzyk polski jako O kobietach, muzyce i wadzy: model
z siedemnastowiecznej Florencji, tum. E. Kawczyska, 2001).
J. Dugosz, rda do dziejw kapeli nadwornej Lubomirskich w latach 1595-1644, 1968.
Dramat staropolski od pocztkw do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1: Teksty
dramatyczne drukiem wydane do r. 1765, red. W. Korotaj, 1965.
Dramaty staropolskie. Antologia, wyd. J. Lewaski, t. 3: Komedia sowizdrzalska, 1961,
t. 4: Scena dworska wieku XVII, 1963.
Elementa ad fontium editiones XVIII: Collectanea ex rebus Polonicis Archivi Orsini in
Archivo Capitolino Romae, cz. II, wyd. W. Wyhowska-De Andreis, 1968.
P. Fabbri, Przejazd przez Mantu polskiego ksicia Wadysawa, 1979.
P. Fabbri, Un soggiorno veneziano di Ladislao principe di Polonia: un incontro con
Claudio Monteverdi, 1982.
A. Falniowska-Gradowska, Wjazd, koronacja, wesele Najjaniejszej Krlowej Jej Moci
Cecylii Renaty w Warszawie roku 1637, 1991.
Historia muzyki XVII wieku, red. Z. M. Szweykowski: Muzyka we Woszech, III: Madryga
wielogosowy, 2001.
E. Kotarski, Teatr i dramat w XVII wieku w Gdasku, 1988.
J. Kowalczyk, Sawne theatrum na wesele podkanclerzego Jana Zamoyskiego. Premiera
Odprawy posw greckich (1578), 1964.
J. Kowalczyk, W. Roszkowska, Teatr Jana Zamoyskiego Sobiepana, 1964.
B. Krl-Kaczorowska, Jeszcze o teatrze Wadysawa IV na zamku krlewskim
w Warszawie, 1971.
J. Krzyanowski, Pia fraus Sarbiewskiego, 1961.
A. Kutscher, Vom Salzburger Barocktheater zu den Salzburger Festspielen, 1931.
G. B. Lampugnani, Per goder in amor ci vuol costanza, 1691.

W. Leitsch, Nowo odnaleziony polski program operowy z 1628 roku, 1998.
J. Lewaski, wiadkowie i wiadectwa opery Wadysawowskiej, 1973.
J. Lewaski, Virgilio Puccitelli e il suo teatro per musica, 1979.
J. Lileyko, Theatrum Jana III a sale teatralne Wettinw na zamku krlewskim
w Warszawie, 1971.
J. Lileyko, Zamek warszawski. Rezydencja krlewska i siedziba wadz Rzeczypospolitej
1569-1763, 1984.
J. Limon, Przypuszczalne zwizki teatru gdaskiej szkoy fechtunku z teatrem Fortune
w Londynie, 1977.
J. Limon, Komedianci angielscy w Warszawie. Przegld rde, 1979.
J. Limon, Przyczynek do dziejw teatru dworskiego Wadysawa IV, 1983.
J. Limon, Gentemen of a Company. English Players in Central and Eastern Europe, 15901660, 1985.
J. Limon, Gdaski teatr elbietaski, 1989.
A. Markuszewska, Festa i muzyka na dworze Marii Kazimiery w Rzymie (1699-1714),
2012.
I. Mamczarz, Polonia e polacchi nel teatro italiano della prima met del Seicento, 1977.
N. Miks-Rudkowska, Niektre projekty dekoracji scenograficznych Giovanniego Battisty
Gisleniego na dworze Wazw, 1973.
A. Nowak-Romanowicz, Aktualne badania nad muzyk w dramatach staropolskich, 1966.
H. Osiecka-Samsonowicz, Agostino Locci (1601-po 1660). Scenograf i architekt na dworze
krlewskim w Polsce, 2003.
A. Patalas, A. i Z. M. Szweykowscy, Wstp i komentarz rewizyjny w: Tarquinio Merula:
Satiro e Corisca, 1997.
Podr krlewicza Wadysawa Wazy do krajw Europy Zachodniej w latach 1624-1625,
opr. A. Przybo, 1977.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Woskie wesela arcyksit z Grazu a pocztki opery
w Polsce, 2005.
V. Puccitelli, Il/ ratto di Helena, 1636 (oraz Il ratto dElena, 1638). [V. Puccitelli], La
prigion dAmore, 1637.
V. Puccitelli, La S. Cecilia, 1637. [V. Puccitelli], Africa supplicante, 1638.
V. Pucciteli, Narciso trasformato, 1638. [V. Puccitelli], Maga sdegnata, 1640.
V. Puccitelli, Armida abandonata, 1641.
V. Puccitelli, LEnea, 1641.
V. Puccitelli, Andromeda, 1644.
V. Puccitelli, Le nozze dAmore e di Psiche, 1646.
V. Puccitelli, Circe delusa, 1648.
V. Puccitelli, La maga sdegnata, wstp i przypisy A. Panicali, tum. pol. A. Szweykowska,
1969.
A. S. Radziwi, Pamitnik o dziejach w Polsce, 1.1-3, tum. i opr. A. Przybo i R. elewski,
1980.
W. Roszkowska, Diariusz ycia teatralnego na dworze Jana III. Prba rekonstrukcji, 1969.
W. Roszkowska, Giovanni Battista Lampugnani librecista Sobieskich, 1977.
O. Ruggeri, Scenografia e cronaca teatrale in alcuni dispacci di Filonardi, 1979.
A. Sajkowski, Teatr Jana Kazimierza, 1964.
A. Sajkowski, Od Sierotki do Rybeki. W krgu Radziwiowskiego mecenatu, 1965.
H. Samsonowicz, Festeggiamenti per il matrimonio del re Ladislao IV nel 1637. Un
frammento della storia del teatro barocco in Polonia, 1997.
H. Seifert, Beitrge zur Frage nach den Komponisten der ersten Opern ausserhalb Italiens,
1988.
H. Seifert, Die Comoedie der Hof-Musici 1625: Die erste Oper in Wien?, 1993.
H.
Seifert,
Polonica-Austriaca.
Schlaglichter
Musikbeziehungen vom 17. bis 19. Jahrhundert, 2004.
auf
polnisch-sterreichische
J. Sparrow, Sarbiewskis Silviludia and their Italian source, 1958.

A. i Z. M. Szweykowscy, Zaginiony utwr G. G. Kapspergera na cze krlewicza
Wadysawa Wazy, 1988; w przekadzie woskim jako: Unopera ignota di G. G.
Kapsperger in onore del principe Vladislao Waza, 1989.

A. Szweykowska, Widowiska baletowe na dworze Zygmunta III (4 czerwca 1592, 13 oraz
18 grudnia 1605), 1966.
A. Szweykowska, Imprezy baletowe na dworze Wadysawa IV, 1967.
A. Szweykowska, Kilka uwag na marginesie La maga sdegnata, 1969.
A. Szweykowska, W sprawie datowania dziaalnoci kapeli Stanisawa Lubomirskiego,
19692.
A. Szweykowska, Legenda o operze Elerta La fama reale, 1970.
A. Szweykowska, Dramma per musica w teatrze Wazw 1635-1648, 1976.
A. Szweykowska, Melodramma Andromeda (1644). Odnaleziony tekst i potencjalny
ksztat muzyczny, 1987.
A. Szweykowska, Cz pierwsza Muzycy, w: A. i Z. M. Szweykowscy, Wosi w kapeli
Z. M. Szweykowski, La musica per i drammi di Virgilio Puccitelli, 1979.
Z. M. Szweykowski, Midzy kunsztem a ekspresj, cz. I: Florencja, 1992.
K. Targosz, Polsko-francuskie powizania teatralne w XVII wieku, 1971.
K. Targosz, Teatr Szk Nowodworskich w Krakowie w XVII wieku, 1976.
K. Targosz, Uczony dwr Ludwiki Marii Gonzagi (1646-1667). Z dziejw polskofrancuskich stosunkw naukowych, 1982.
K. Targosz, Krakowskie premiery Moliera i Racinea w 1676 r. oraz inne nieznane fakty
z teatru Sobieskich, 1990.
K. Targosz, Dwr krlowej Marysieki Sobieskiej ogniskiem recepcji teatru francuskiego,
1995.
K. Targosz, Le thtre franais a la cour de pologne aux temps des reines Louise-Marie de
Gonzague et Marie-Casimire dArquien (1646-1696), 1997.
W. Tomkiewicz, Zamek Warszawski, 1951.
W. Tomkiewicz, Opera Wadysawowska w powizaniu ze zjawiskami kultury artystycznej
w Polsce, streszczenie, 1973.

W. Tomkiewicz, Warszawa jako orodek ycia artystycznego i intelektualnego, 1984.
S. Windakiewicz, Teatr Wadysawa IV. 1633-1648, 1895.
S. Windakiewicz, Teatr polski przed powstaniem sceny narodowej, 1921.
T. Witczak, Teatr i dramat staropolski w Gdasku, 1959.
A. rawska-Witkowska, Woska wizyta Wadysawa Wazy w wietle kontaktw
z akademiami, w: A. rawska-Witkowska, Muzyczne podre krlewiczw polskich.
Cztery studia z dziejw kultury muzycznej XVII i XVIII wieku, 1992.
A. rawska-Witkowska Warszawska Galatea (1628) fakty i domysy, 2003.
A. rawska-Witkowska, Livia Dorotea Nannini-Costantini, zwana La Polacchina, 20032.
A. rawska-Witkowska Dramma per musica at the court of Ladislaus IV Vasa (16271648), 2006.
J. urawska, Pod mask Alcyny czyli La liberazione di Ruggiero dallisola dAlcina F.
Saracinellego i Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny S. S. Jagodyskiego wraz
z partytur Franceschi Caccini, 1996.
b) Muzyka komnatowa
Madrygay
Komnatowe gatunki wielogosowej muzyki wieckiej wykonywane byy
w Rzeczypospolitej z pewnoci jeszcze przed przybyciem na dwr Zygmunta III muzykw
woskich. W spisanym w 1572 roku inwentarzu kapelmistrza Zygmunta Augusta,
a nastpnie take Stefana Batorego, Jurka Kleryki Jasiuczyca (Jasiczyca) wymienione
zostay 22 wydania madrygaw, chansons i wilanelli rnych europejskich twrcw
XVI wieku. Z pewnoci zawarte w nich kompozycje piewano w komnatach ostatnich
Jagiellonw i panujcych po nich kolejnych krlw elekcyjnych. Wydania madrygaw
stanowi du cz ogromnej kolekcji drukw muzycznych z XVI i pocztkw XVII wieku
znajdujcej si w w Bibliotece Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk, a zgromadzonej
w wikszoci przez gdaskiego patrycjusza Georga Knofiusa (zm. 1617). wiadectwem
popularnoci wokalnej wielogosowej muzyki wieckiej w Gdasku przeomu wiekw s
take powstae w tamtejszym rodowisku rkopisy (noszce w Bibliotece PAN sygnatury
4003, 4004 i 4030), zawierajce madrygay woskie oraz kilkadziesit francuskich
chansons i niemieckich pieni. Co najmniej kilka, opublikowanych przede wszystkim

u schyku XVI stulecia, zbiorw autorskich oraz antologii madrygaw lub canzonett
kompozytorw woskich (takich jak: Giovanni Battista Mosto, Alessandro Orologio, Orazio
Vecchi, Giovanni Gabrieli, Annibale Stabile, Luca Marenzio) byo dedykowanych polskim
magnatom, gwnie z rodu Radziwiw Albrychtowi, Mikoajowi Krzysztofowi
i Aleksandrowi Ludwikowi, a take Piotrowi i Zygmuntowi Myszkowskim. Z pewnoci
znalazy si one w Rzeczypospolitej i pozostaway w uyciu jeszcze w XVII wieku.
Wielogosowe utwory wieckie kompozytorw niderlandzkich, niemieckich, angielskich i
w mniejszej liczbie woskich sprowadza, jak dowodzi inwentarz z 1602 roku, do swojej
krakowskiej ksigarni Zacheusz Kesner (zapewne wysya je take do filii w Lublinie).
Madrygay i chansons w formie intawolacji lutniowych lub organowych obecne byy
w XVI- i XVII wiecznych tabulaturach sporzdzonych na terytorium Rzeczypospolitej,
a take stanowiy podstaw materiaow instrumentalnych utworw zespoowych (na
przykad concerti Adama Jarzbskiego) oraz bardzo popularnych w tym czasie mszy
nalecych do typu missa parodia.
Na dworze Zygmunta III szczeglnie popularny musia by komnatowy repertuar
woski, zwaszcza jeli si zway, e wrd dziaajcych tam muzykw z Italii byli
kompozytorzy jak Luca Marenzio cieszcy si saw przede wszystkim jako autorzy
wokalnych kompozycji wieckich, w tym najwyej cenionych madrygaw. Zreszt twrcy
madrygaw przebywali na polskich dworach take wczeniej. Francesco Maffon, ktry
pozostawa w subie krlewskiej ju za czasw Stefana Batorego i jeszcze za rzdw
Zygmunta III (ostatni raz wymieniono go wrd muzykw krlewskich latem 1593 roku;
zmar nie pniej ni w 1595 roku), by autorem zachowanego madrygau Ognun
singanna i gregheski Come viver mil posso, wydanych we Woszech w 1574 roku, zapewne
przed przyjazdem kompozytora do Rzeczypospolitej. Z dworem Zygmunta Wazy, ale take
z prusk rodzin magnack Kostkw zwizany by wychowany w Polsce Woch Diomedes
Cato, znany przede wszystkim jako twrca muzyki lutniowej. Z jego dorobku zachowa si
jednak take 5-gosowy madryga, do popularnego w ostatnich dekadach XVI wieku tekstu
Tirsi morir volea. Z uwagi na datowanie rde (notabene proweniencji angielskiej),
w ktrych utwr jest zachowany, mona przyj, e utwr powsta najpniej na przeomie
XVI i XVII wieku. Piotr Poniak (1999) przywouje opis wesela Jana Kostki, ktre odbyo
si w wieciu w 1591 roku, eby wskaza okolicznoci, w jakich takie kompozycje
Diomedesa mogy by wykonywane.
Zwraca rwnie uwag, e jak pokazuj przekazy madrygau realizowano go nie tylko
w piciogosowym zespole wokalnym, ale take w zespole wokalno-instrumentalnym
w formie pseudomonodii przez gos solo z towarzyszeniem instrumentw.
Jeeli si zway na potwierdzon, przede wszystkim w rdach muzyki zawierajcych
intawolacje instrumentalne, popularno madrygaw w Rzeczypospolitej (Je 2003) oraz
obecno na polskich dworach muzykw woskich, ktrzy wczeniej w Italii
komponowali madrygay, wydaje si nieprawdopodobnym, e porzucili uprawianie tego
gatunku przybywszy do Polski. A jednak w zachowanych rdach muzyki wokalnej
proweniencji polskiej udzia madrygaw i innych gatunkw wokalnej wielogosowej
muzyki wieckiej jest znikomy. Mona przypuszcza, e win za taki stan rzeczy ponosi
znana rkopimienno kultury polskiej XVII wieku. Brak wyda madrygaw (a take
chansons) wynika zdaniem Zygmunta M. Szweykowskiego (1997) z niewielkiej liczby
orodkw, w ktrych elitarna muzyka z woskim czy francuskim tekstem moga by
wykonywana (te nielicznie, ale jednak wydawane zbiory utworw religijnych mogy liczy
na szerszy krg odbiorcw). Skutkiem tego braku byo za zatracenie z pewnoci
istniejcego niegdy repertuaru.
Prawdopodobnie taki los spotka cz dorobku madrygaowego Marenzia, cho akurat
w tym przypadku mona przypuszcza (cho z takim przypuszczeniem polemizuje
Bizzarini 2003), e co najmniej niektre z jego utworw opublikowanych wkrtce po
powrocie kompozytora do ojczyzny, powstay na dworze Zygmunta III (mogyby tu
ewentualnie wchodzi w gr utwory zawarte w wydanym jesieni 1598 roku w Wenecji

zbiorze Lottavo libro de madrigali a cinque, a niewykluczone, e choby w czci take
opublikowane w nastpnym roku w Il nono libro di madrigali a cinque). Wydaje si
bardzo prawdopodobne, e na polskim dworze u schyku XVI wieku suchano nowo
komponowanych niezwykle wyrafinowanych i eksperymentatorskich utworw
madrygaowych (wrd nich kompozycji zblionych do monodii), nasyconych wyszukanymi
rodkami harmonicznymi majcymi na celu dogbn interpretacj rnorodnych pod
wzgldem wyrazu emocjonalnego tekstw (zarwno mrocznych, egzystencjalnych, jak
jasnych, radosnych i zdawaoby si bahych treciowo). Nawet jeeli wydane
w wymienionych zbiorach madrygay skomponowane zostay ju po powrocie Marenzia
z Polski, nie oznacza to, e na dworze Zygmunta III podobne, dzi nieznane utwory, nie
byy tworzone i piewane.
Jest moliwe, cho w aden sposb niepotwierdzone, e w XVII stuleciu madrygay
komponowali na dworze Zygmunta III wszyscy jego kapelmistrzowie Giulio Cesare
Gabussi, Asprilio Pacelli i Giovanni Francesco Anerio, wszyscy bowiem zbiory utworw
w tym gatunku (wieckich bd religijnych) mieli w swym wczeniej powstaym
i wydanym dorobku. Z pewnoci jednak do kapelmistrzw nie ograniczaa si grupa
muzykw krlewskich, ktrzy mogli komponowa i zapewne komponowali madrygay
i inne utwory wieckie wykonywane u schyku XVI i w pierwszych dekadach XVII wieku
na polskim dworze krlewskim, a prawdopodobnie take na niektrych dworach
magnackich.
W pierwszej dekadzie XVII stulecia spord potencjalnych twrcw repertuaru
wieckiego mona wymieni znakomitych organistw Vincenza Bertolusiego, ktry
komponowa madrygay w okresie modzieczym, oraz Giovanniego Valentiniego. Ten
drugi w 1616 roku, bdc od dwch lat organist arcyksicia Ferdynanda w Grazu,
opublikowa Secondo libro de madrigali a 4, 5, 6, 8, 9, 10 et 11 concertati con voci e
stromenti. O pierwszej ksidze nic nie wiemy, ale skoro do 1614 roku przez dziesi lat by
Valentini muzykiem Zygmunta III Wazy, zapewne w tym wanie czasie przygotowa do
wydania swj pierwszy, obecnie zaginiony, zbir madrygaw.
Za wiadectwo popularnoci madrygaw w Rzeczypospolitej mona uzna take prby
zaadaptowania tego gatunku do tekstw niemieckojzycznych przez dziaajcego, po
opuszczeniu kapeli Zygmunta III, w Gdasku
Andreasa Hakenbergera. Jego wydany w 1610 roku w gdaskiej drukarni Andreasa
Hnefelda zbir Newe Deutsche Gesnge wzorowany by jak wskazano w druku na
madrygaach woskich. Z pewnoci osuchany w madrygaach na polskim dworze,
znajdujc zainteresowanie dla tego gatunku w Gdasku, Hakenberger skomponowa 19
madrygaw (18 na 5 gosw 10 na sopran, alt, 2 tenory i bas oraz 8 na 2 soprany, alt,
tenor i bas, a take jeden polichralny na 2 chry o skadzie sopran, alt, tenor, bas),
posugujc si poszczeglnymi zwrotkami siedmiu anonimowych niemieckojzycznych
pieni (zob. edycja, Kociumbas 2010). Jak mona sdzi na podstawie bada
przeprowadzonych przez Danut Popinigis (1997), mieszczaska poezja
niemieckojzyczna, o tematyce erotycznej co prawda, ale podanej nierzadko w sposb
nazbyt wulgarny, nie okazaa si waciw podstaw muzyki madrygaowej. Uyte rodki
muzyczne nie day jej ani lekkoci ani ekspresji madrygaw woskich (przyk. 78).
Ponad dwadziecia lat pniej, w 1633 roku, do Gdaska zawita, zapewne na krtko,
woski muzyk Bernardino Borlasca i dedykowa Radzie Miejskiej rkopis zawierajcy
specjalnie z myl o tym miecie skomponowany zbir swoich utworw, zatytuowany
Accentus musicalis. Wrd zawartych w nim piciu kompozycji s 2 madrygay: Caro
dhonori e nei tuoi pregi ornati i O quante volte in un cor mio ti chiamo, oba na 2 soprany
i basso continuo. Stanowi one opracowania poezji woskiej, by moe autorstwa samego
kompozytora. Pierwszy jest laudacj na cze Gdaska i jego mieszkacw. Tekst,
podawany, z wyjtkiem jednego stosunkowo dugiego melizmatu, sylabicznie, relizowany
jest w czci solo, w czci w duecie, przy czym gosy wokalne prowadzone s gwnie
w tercjach. Drugi madryga, o tekcie miosnym, zosta opracowany z zastosowaniem
rodkw techniki koncertujcej (Szlagowska 2003; 2004). Nie dysponujemy adnymi
informacjami na temat wykona tych kompozycji w Gdasku w latach 30. XVII wieku ani
ich wpywie na twrczo miejscow.
Jeli chodzi o prby przeniesienia gatunku madrygau na grunt poezji polskojzycznej,

przyniosy one jak wykazaa Alina Nowicka-Jeowa (1978) interesujce rezultaty.
W zachowanych rdach muzycznych brak jednak jakiegokolwiek potwierdzenia, e
teksty te stanowiy podstaw oryginalnych kompozycji madrygaowych. Nie ma te

adnych zachowanych madrygaw woskojzycznych autorstwa muzykw urodzonych
w Pastwie Polsko-Litewskim. Wedug supozycji Zygmunta M. Szweykowskiego (1997),
wobec obecnoci w Rzeczypospolitej znakomitych twrcw z Italii, prawdopodobnie nie
podejmowali si oni takich zada.
Wrd najznakomitszych woskich kompozytorw dziaajcych w Polsce by za
Tarquinio Merula (na dworze krlewskim w okresie ok. 1621-1625). W 1624 roku
opublikowa on w Wenecji Il primo libro de madrigali concertati a quattro, cinque, sei,
sette et otto voci oraz Il primo libro de madrigaletti a tre voci, a nieco wczeniej zaginione
dzi zbiory Il Canoro Aprile na gos solo, z 1622 roku, i Canzonette a tre voci, z 1623 roku
ktre z pewnoci zawieray utwory wieckie, a wrd nich by moe nowatorskie
wwczas madrygay solowe, skomponowane podczas pobytu autora w Rzeczypospolitej.
W zachowanym repertuarze madrygaowym Meruli zwraca uwag niewielki udzia
zespou tutti. Podkrelone w tytule edycji madrygaw koncertowanie odnosi si
z pewnoci do licznie wprowadzanych w kompozycjach odcinkw solowych. Czsto niemal
cay utwr realizowany jest przez gosy solowe na przemian z duetami czy tercetami
i tylko na zakoczenie pojawia si tutti. Na przykad madryga Andianne a gli horti di
Dameta, obejmujcy 41 taktw, przez ponad poow przebiegu (28 taktw) wykonywany
jest przez prowadzone gwnie w rwnolegych konsonansach niedoskonaych duety tenor
z basem lub 2 soprany z towarzyszeniem basso continuo. Zwieczenie kompozycji tworzy
natomiast imitacyjne tutti.
Madrygay Meruli s bardzo zrnicowane pod wzgldem melodycznym. Obok siebie lub
rwnoczenie w rnych gosach wystpuje niekiedy melodyka recytatywna oparta na
powtrzeniach jednego dwiku i szerokie frazy o budowie trjdwikowej, nierzadko
zawierajce te due skoki (oktawowe i wiksze), ktre mona interpretowa jako rodki
retoryki muzycznej. Stosunkowo niewielki jest natomiast udzia melizmatw,
wykorzystywanych przez tego kompozytora na szersz skal w wirtuozowskich
miniaturach ze zbioru Il primo libro de madrigaletti.
Na podstawie zachowanych utworw oraz informacji o wydanych lub przygotowywanych

do wydania zbiorach madrygaw dzi nieistniejcych mona sdzi, e autorem
najwikszej liczby tego typu kompozycji by jednak w Rzeczypospolitej Marco Scacchi.
W 1634 roku w Wenecji ukaza si drukiem zbir jego madrygaw na 5 gosw
z towarzyszeniem rozbudowanego zespou realizujcego basso continuo (Madrigali
a cinque, concertati da cantarsi su gli stromenti). Z tego wydania udao si dotd odnale
tylko dwie ksigi (Canto primo i Canto secondo), niewystarczajce do bliszego poznania
i przede wszystkim do wykonywania zawartych w nim madrygaw. Szczliwie po
upadku muru berliskiego udostpniono w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz,
nalece do tzw. kolekcji Emila Bohna (Mus. ms. 197), rkopimienne partesy, nalece
w XVII wieku do wrocawskiej Bibliotheca Rehdigeriana, zawierajce kompletne odpisy
wszystkich tych utworw z tekstami niemieckojzycznych kontrafaktur o tematyce
religijnej (cztery kontrafaktury madrygaw z druku Scacchiego opublikowa te
w latach 40. XVII wieku w swoich antologiach dziaajcy we Wrocawiu Ambrosius
Profe). Na ich podstawie i przy wykorzystaniu oryginalnych tekstw znanych
z zachowanych ksig wydania z 1634 roku moliwa staa si rekonstrukcja utworw.
Ponadto dwa madrygay czterogosowe (Ah dolente partita i Questa nova Angioletta)
zamieszczone zostay w Cribrum musicum Scacchiego (wyd. 1643), gdzie autor
zaanonsowa rwnie przygotowywan edycj madrygaw a 4. Czy do niej doszo, nie
wiadomo. Nieznane s te losy dwch kolejnych zbiorw madrygaw Scacchiego na pi
gosw, ktre pono opublikowa w 1637 roku.

Na podstawie bada przeprowadzonych przez Aleksandr Patalas (1998; 2010) mona
stwierdzi, e autorem wikszoci tekstw znanych madrygaw Scacchiego (dziesiciu
z siedemnastu zachowanych) by Giambattista Guarini. Kompozytor wykorzysta ponadto
po jednym wierszu Giambattisty Marina i Alessandra Striggia m. (krtki fragment
LOrfeo, jako madryga opracowywany bardzo rzadko, Dove ah dove ten vai), a autorstwo
czci tekstw nie zostao dotd ustalone. Zidentyfikowane teksty byy bardzo
w XVII wieku popularne i opracowywane przez wielu kompozytorw madrygaw.
W szczeglnoci co podkrela Zygmunt M. Szweykowski (1971) znaczce jest
signicie Scacchiego po teksty stanowice podstaw madrygaw Claudia Monteverdiego
(wyrane zbienoci widoczne s w interpretacjach tekstu Ah dolente partita). Take
zdaniem Aleksandy Patalas (2010) byy to nawizania celowe. Teksty madrygaw
Scacchiego s rnych rozmiarw, skadaj si gwnie z wersw siedmioi jedenastozgoskowych, czsto maj swobodny ukad rymw. Gwnym ich tematem jest
co typowe dla tego gatunku mio, zwaszcza nieszczliwa.
Kompozycje madrygaowe Scacchiego, w porwnaniu z utworami tego gatunku innych
twrcw jego czasw, wykazuj znaczn jednorodno architektoniczn. Wszystkie
bowiem zbudowane s z dwch lub trzech czci. W dwch madrygaach Scacchi
wprowadzi podzia na prima i seconda parte, w pozostaych cezury zostay zaznaczone
poprzez rwnoczesne kadencjonowanie wszystkich gosw. Cech charakterystyczn tej
twrczoci jest jak wykazaa Aleksandra Patalas (1998; 2010) prezentacja kadej
czci tekstu w dwch lub trzech pokazach (przeprowadzeniach). Bardzo czsto w ramach
jednej czci prezentowane s rwnoczenie (nakadajce si na siebie) opracowania
muzyczne dwch lub wikszej liczby odcinkw tekstu sownego, co przydaje utworom
kunsztownoci zwizanej zwaszcza z jednoczesnym imitowaniem rnych fraz
melodycznych (sta zasad jest powtarzanie melodii zawsze, gdy powtarza si tekst).
W niektrych madrygaach wyranie wida podobiestwa z koncertami kocielnymi
z pierwszej poowy XVII wieku. Dotycz one przede wszystkim drobnoodcinkowej budowy,
typu melodyki oraz stosowania zmian obsady w przebiegu kompozycji wprowadzanie
duszych odcinkw solowych czy duetw i przeciwstawanie ich zespoowi tutti (przyk. 81,
82).
W porwnaniu z twrczoci Marenzia z ostatnich lat jego ycia, ktr chtnie
nazwalibymy manierystyczn, madrygay te s bardziej piewne, mniej ostre, prostsze
harmonicznie, cho i Scacchi posugiwa si chromatyk i dysonansow harmonik dla
pogbienia afektu sw, jak na przykad w Voi volete chio mora, w szczeglnoci w ustpie
Moro o non moro omai mi negate mercede, w ktrym jak pisa Zygmunt M.
Szweykowski (1977, 206) uyte zostay rodki znajdujce teoretyczn aprobat w jego
wasnych stwierdzeniach [z Cribrum musicum]: jeli chodzi o uczucia [... wspczeni
stosuj] konsonanse, jak i dysonanse w sposb rny od stylu dawnego.
W tym przypadku kompozytor posun si do wprowadzania dwch akordw
dysonansowych bezporednio po sobie (t. 38-39 i 40, przyk. 83), a take osign ostre
brzmienie dysonansw przygotowujc je nie poprzez stosowanie opnie, ale przez
powtarzanie tej samej nuty, ktra wczeniej stanowia skadnik akordu konsonansowego,
a obecnie wsptworzy wspbrzmienie dysonansowe. Tego rodzaju harmoniczna
interpretacja tekstu wystpuje jednak w madrygaach Scacchiego rzadko. Na og
kompozytor nie dopuszcza do nazbyt nieprzyjemnego dla ucha nagromadzenia
dysonansw harmonicznych, a take stara si o zapewnienie pynnej melodyki. By moe
dlatego jego madrygay cieszyy si potwierdzon rdowo popularnoci w XVII wieku,
a i wspczeni melomani atwo poddaj si ich piknu.
Chansons, inne pieni wielogosowe i arie

W repertuarze utworw wieckich z tekstem polskojzycznym nie ma, jak wspomniano,
ani madrygaw ani kompozycji choby zblionych do nich stylistycznie. Dworskim
utworom poetyckim wydawanym w zbiorach, takich jak Pieni, tace i padwany, nie
towarzyszyy niestety zapisy nutowe. Sdzc na podstawie nielicznych melodii, ktre
udao si do nich dobra w innych rdach, byy to proste pieni, najczciej jednogosowe,
cho czasem wystpujce w znanych przekazach w zapisach dwugosowych (szerzej na ich
temat w podrozdziale powiconym pieniom popularnym). Z pewnoci jednak
w Rzeczypospolitej byy wykonywane i tworzone take wieckie pieni wielogosowe.
Najwicej wiadomoci i rde nutowych potwierdzajcych to przypuszczenie pochodzi
z Prus Krlewskich, a zwaszcza z Gdaska. Zachowane zbiory rkopimienne
sporzdzone w tym miecie u schyku XVI i w XVII wieku wiadcz o popularnoci
francuskich i flamandzkich chansons. Wielogosowe niemieckojzyczne pieni tworzyli za
muzycy zatrudnieni przy gdaskich kocioach lub/i przez Rad Miejsk. Pisali je,
zwaszcza w przypadku utworw okolicznociowych, do tekstw poetw miejscowych,
najczciej nauczycieli Gimnazjum Akademickiego. Na poziom uprawianej w Gdasku

sztuki poetyckiej istotnie wpyn pobyt w tym miecie urodzonego na lsku Martina
Opitza (zm. 1639), ktrego ucze Johann Peter Titz (Titius) ukada nie tylko teksty, ale
i muzyk pieni. Repertuar miejscowy uzupeniay druki importowane, w tym zwaszcza
sprowadzane z Krlewca, gdzie swoje utwory wydawali nie tylko kompozytorzy z Prus
Ksicych, a wrd nich autor wielu zbiorw arii na gos solo z basso continuo i pieni
wielogosowych Heinrich Albert (zm. 1651), ale take gdaszczanie i muzycy z innych
orodkw Prus Krlewskich. Na podstawie zachowanych rde mona przypuszcza, e
najwikszy udzia w tym repertuarze miay utwory komponowane z okazji lubw i
w mniejszej czci imienin patrycjuszw. Wrd znanych dzi kompozycji gdaskich
twrcw s m.in. opracowane czterogosowo lub przeznaczone do wykonania przez gos
solo z towarzyszeniem basso continuo utwory wieckie Christopha Wernera (do
niemieckojzycznych tekstw Michaela Albinusa i Johanna C. Hedenusa), Cratona
Btnera (w tym najbardziej popularne Aria Sunamithica na sopran, 2 skrzypiec i b.c.,
skomponowana w 1654 roku na wesele lekarza Johanna Eggeberta, i Geistreiche Concerto
na sopran, bas, 2 skrzypiec i b.c. z tego roku, na lub krlewskiego sekretrza, Beniamina
Krause) oraz Thomasa Strutza (m.in. Musikalisches Freuden Gedichte z 1655 roku, na
wesele Albrechta Rosenberga, utwr czcy rozbudowane ustpy instrumentalne
kontrapunktyczne i taneczne z ari na sopran i b.c. Nichts lobt man mehr ais
Frhlingszeit). Co do pniejszych lat XVII wieku, wiadomo e wokalno-instrumentalne
utwory wieckie komponowa Johann Valentin Meder. Zapewne przywiz ze sob do
Gdaska, gdzie przyby w 1687 roku, wydany dwa lata wczeniej w Rydze zbir VorJahrs-Erstlinge [...] Ariette na gos solo, 2 skrzypiec i b.c. Wobec niekompletnego
zachowania (brak solowej partii wokalnej wymienionego w tytule utworu pacholcia)
trudno dokona waciwej klasyfikacji gatunkowej kompozycji znanej jako Der Polnische
Pracher [...] in einen Musicalischen Concentuum (rkopis z 1689 roku nalecy do
Biblioteki Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk zawiera partie 2 skrzypiec, 2 wiol, violone
i organw). Ten stanowicy satyr na polskich muzykw cechowych utwr, pomimo
prostoty zastosowanych rodkw jest cenny historycznie. Decyduj o tym, z jednej strony,
wzgldy socjologiczne, z drugiej, wykorzystane cytaty z polskiej muzyki popularnej.
W zbiorach gdaskich zachoway si take kantaty Medera do tekstw w jzyku
niemieckim, z ktrych cz powstaa ju jednak w XVIII wieku. W zachowanych
w Gdasku rkopisach i drukach (przede wszystkim okolicznociowych), znajduje si wiele
wieckich pieni o rnych obsadach, gwnie do tekstw niemieckich (utwory
polskojzyczne stanowi znikomy procent znanego obecnie repertuaru; zob. Szlagowska
2005).
Co do wielogosowych pieni z tekstem polskim powstaych w Rzeczypospolitej

ewenementem jest zachowany w Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejtnoci
i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (rkopis sygn. 1047), wrd aktw dotyczcych
rebelii z lat 1606-1608, tzw. Hymn rokoszan Zebrzydowskiego. Utwr powsta w zwizku
z wojn domow (rokoszem), prowadzon pomidzy wojewod krakowskim Mikoajem
Zebrzydowskiego, wraz z du czci magnaterii i szlachty, a krlem Zygmuntem III, po
ktrego stronie opowiedzieli si m.in. wybitni wodzowie Jan Karol Chodkiewicz i Stefan
kiewski. Bezporednim powodem rebelii bya podjta przez krla na sejmie 1606 roku
prba przeprowadzenia reform majcych midzy innymi wzmocni wadz monarsz
kosztem tzw. wolnoci szlacheckiej. Po klsce rokoszan w bitwie pod Guzowem powstanie
upado, a jego uczestnicy, ktrzy przeprosili krla, uzyskali amnesti.
Nieznanego autorstwa Hymn rokoszan Zebrzydowskiego jest szeciogosow pieni
onomatopeiczn typu La guerre, bardzo popularnego w Europie w XVI stuleciu. Zjawisko
wyjtkowe w polskiej poezji stanowi jego nasycony rodkami dwikonaladowczymi,
poszarpany, peen wykrzyknikw, gwatowny, i do trudno zrozumiay tekst. Zdzisaw
Jachimecki pisa o nim (1927, 540) tak:
Tekst hymnu nie ma w sobie cech artystycznych, odznacza si dzikoci,
barbarzystwem: Kto nam chce skarby wydrze nie wydrze! nie wydrze!
nie wydrze! Kto wykroci. Chc gwatem nie wygro! Ale si sro!... Nic
nie dba. Wygraj nie wygraj! Bromy! Niechaj nas znaj! Nas niewiele,
ich jest wiele. Bi, siec, broni, a nieprzyjaci gromi!. Hasa te powtarzaj
si niekiedy po siedem razy z rzdu, skadajc si na wyraz niezmiernie
brutalny. Nie bya to swobodna pie obozowa, lecz utwr, ktrego
wykonanie wymagao znacznego przygotowania i skupienia uwagi w czasie
reprodukcji, dostpny za by tylko dla wprawnego chru. Jest to jedyny
znany nam przykad stylu weneckiego w polskiej muzyce wokalnej
wieckiego rodzaju.
I rzeczywicie, w czci przebiegu z szeciogosowego chru (2 soprany, alt, 2 tenory, bas),
wydzielany jest trzy gosowy chr gosw o wysokim rejestrze, ale w utworze wyjtkowo
przeciwstawiane s chry trzygosowe, czciej natomiast wystpuje tutti, a take chry
cztero- lub piciogosowe o rnym skadzie odpowiadajce na krtkie zawoania lub
pytania realizowane przez jeden gos (tenor I; przyk. 84, 85).
Obejmujcy w sumie 93 takty utwr zbudowany jest a z omiu, w czci
skontrastowanych metrycznie, odcinkw. Kompozycja, jak wiele chansons o tematyce
bitewnej z szesnastowiecznego repertuaru francuskiego, charakteryzuje si zmiennoci
rodzaju i nastroju tekstu. Wedug Jachimeckiego (1927):
Pocztek hymnu ma charakter na poy religijno-modlitewny, potem

nastpuje rodzaj pobudki dla dodania otuchy. Ostatnia za cz powicona
zostaa przedstawieniu tumultu wojennego. Zamiar realistycznego
obrazowania tych motyww zosta przez kompozytora speniony rodkami
nie wyszukanymi wprawdzie, ale wyrazistymi.
S to przede wszystkim wzmagajce dwikonaladowcze efekty tekstu sownego
powtrzenia krtkich, sylabicznie traktowanych motyww, przy rwnoczesnym
posugiwaniu si rnymi technikami kompozytorskimi, ktre tworz wraenie zamtu,
lub te wielokrotne powtrzenia dwikw-wykrzyknikw, np. Bromy! czy bi!:
Jakkolwiek tematyka utworu jest wojenna, mamy tu do czynienia nie z oniersk

pieni popularn, ale artystycznym utworem wieckim, polskim odpowiednikiem La
guerre Janequina. Anonimowi twrcy adresowali go do szlachty, ktra miaa broni swych
skarbw, czyli przywilejw (wolnoci szlacheckich). Miejscem wykonywania hymnu
z pewnoci moga by komnata, a wykonawcami musieli by profesjonalni muzycy.
Literatura
M. Bizzarini, Luca Marenzio i jego kompozycje wieckie opublikowane po podry do
E. Bohn, Die musikalischen Handschriften des 16. und 17. Jahrhunderts in der
Stadtbibliothek zu Breslau, 1890; przedruk 1970.
V. Carlotti, Il Secondo Libro di Madrigali concertati di Tarquinio Merula, 1986.
A. Chybiski, Kilka zabytkw polskiej wielogosowej muzyki wieckiej z XVI i XVII
stulecia, 1911.
Z. Dobrzaska-Fabiaska, Kategorie wyrazowe durus i mollis w madrygaach Luki

Marenzia, 2003.
Historia muzyki XVII wieku, red. Zygmunt M. Szweykowski: Muzyka we Woszech, III:
Madryga wielogosowy, 2001.
koca XVII w., 1948.
T. Je, Intawolacje woskich madrygaw w przekazach polskich tabulatur klawiszowych
(1530-1650), 2001.
T. Je, Kontrafaktury madrygaw w antologiach Ambroego Profiusa, 2002.
T. Je, Madryga w Europie pnocno-wschodniej: dokumentacja recepcja przeobraenia
gatunku, 2003.
T. Je, Recepcja madrygaw Luki Marenzia w Europie pnocno-wschodniej, 20032.
P. Kociumbas (wyd.), Hakenberger Andreas, Neue Deutsche Gesnge mit Fnff Stimmen
und Eins mit Achten nach Art der Welschen Madrigalen Componiret 1610 / Nowe pieni
niemieckie na pi gosw i jedna na osiem skomponowane na sposb woskich
madrygaw 1610, 2010.
H. B. Lincoln, The Italian Madrigal and Related Repertories. Indexes to Printed
Collections, 1500-1600, 1988.
A. Nowicka-Jeowa, Madrygay staropolskie. Z dziejw liryki miosnej w epoce Renesansu
i Baroku, 1978.
A. Patalas, Twrczo kapelmistrzw polskich Wazw. A. Pacelli, G.F. Anerio, M.
Scacchi, 1998.
A. Patalas, Madrigale spirituale w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej kompozycje
Asprilia Pacellego, 2003.
muzycznych w XVI i XVII w. Polakom), 1970.
D. Popinigis, Madrygay Andrzeja Hakenbergera, 1992.
D. Popinigis, Formtypen der weltlichen Renaissance-Polyphonie in der Musik der danziger

Kapellmeister (Rivulo, Zangius, Hakenberger), 1996.
P. Poniak, Wstp w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay, I, 1970.
P. Poniak, Wstp w: Francesco Maffon, Madryga, greghesca, fantazja, 19702.
P. Poniak, Utwory polskich lutnistw w rkopisie lorda Herberta of Cherbury, 1971.
J. Reiss, Najpikniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, 1946, wyd. trzecie oprac. M.
Pielech, 1984.
Rpertoire International des Sources Musicales: Einzeldrucke vor 1800, red. K. Schlager,
t. 1 7, red. O.E. Albrecht, K. Schlager, t. 8-9., red. I. i J. Kindermann, t. 11-13, red. G.
Haberkamp, t. 14, 1971-1999.
Rpertoire International des Sources Musicales: Rcuils imprims XVIe-XVIle sicles. 1.
Z. Stszewska, Popularno pieni woskiej w Polsce w XVII wieku, 1974.
D. Szlagowska, Twrczo Crato Btnera, kompozytora dziaajcego w Gdasku w drugiej
poowie XVII wieku, 1988.
D. Szlagowska, Gdaskie madrygay Bernardina Borlaski, 2003.
2004.
Z. M. Szweykowski, Kultura wokalna XVI-wiecznej Polski, 1957.
Z. M. Szweykowski, Ah dolente partita: Monteverdi-Scacchi, 1971.
Z. M. Szweykowski, Wstp w: Marco Scacchi, Madrygay na zesp wokalny i basso
continuo, 1979.
E. Vogel, A. Einstein, F. Lesure, C. Sartori, Bibliografia della musica italiana vocale
profana pubblicata dal 1500 al 1700, t. 1-3, 1977.
c) Muzyka popularna
Najbardziej popularne pieni wieckie piewane w Rzeczypospolitej u schyku XVI i w
XVII wieku, zapewne gwnie jednogosowe utwory miosne, biesiadne i obrzdowe (w tym
zwaszcza weselne), rycerskie i historyczne, owieckie i inne, wanie z powodu ich
powszechnej wwczas znajomoci rzadko zapisywane i jeszcze rzadziej drukowane
w formie nutowej, jako caoci sowno-muzyczne dotrway do naszych czasw w bardzo
niewielkiej liczbie (jedyny drukowany zbir pieni wieckich z muzyk, jaki znano jeszcze
w XX wieku Pobudka do dobrej myli Wojciecha Dembockiego vel Dboeckiego,
wydana w Toruniu w 1615 roku pod pseudonimem Nikodema Niebylskiego zagin). Co
wicej, nie zawsze moliwe jest datowanie znanych utworw, ktre czsto majc
dawniejsze pochodzenie, pozostaway w uyciu przez dziesitki lat i stulecia, ulegajc
nierzadko istotnym przeksztaceniom. Zarwno teksty, jak i melodie wikszoci pieni
pozostaj anonimowe i zapewne tego stanu w znaczcym zakresie nie uda si zmieni,
bowiem w przypadku utworw z repertuaru popularnego autorstwo czsto miao charakter
zbiorowy. Pieni powstaway, byy modyfikowane i rozwijane w procesie szerokiego
funkcjonowania. W czci proces ten poprzedzao tumaczenie lub sparafrazowanie tekstu
kompozycji obcej, na og rwnie nieznanego autorstwa. Z ca pewnoci znany dzi
repertuar pieni pochodzenia rodzimego stanowi efekt procesu twrczego, ktry zachodzi
w rnych stanach. Nierzadko na podstawie tematyki tekstu mona wskaza jego rodowd
(na przykad chopski rodowd pieni Chmiel czy lamentw chopskich). Z uwagi jednak
na wzajemne przenikanie pieni pomidzy stanami i grupami etnicznymi oraz form ich
przekazania (literatyzacji, a czasem by moe stylizacji) wprowadzenie klasyfikacji takich
utworw na ludowe (chopskie), mieszczaskie i szlacheckie byoby bardzo trudne
i wizaoby si z wieloma wtpliwociami, std posugujemy si pojciem muzyki (pieni)
popularnej.
Pieni miosne, biesiadne i obrzdowe
Z do duej liczby zachowanych i dostpnych obecnie tekstw utworw miosnych,

lirycznych i artobliwych, a czasem frywolnych czy wrcz obscenicznych, w jzyku polskim
cz wydana zostaa w zbiorach znanych dzi dziki dugoletnim poszukiwaniom Karola
Badeckiego. S wrd nich: autorskie Krotofile ucieszne i arty rozmaite (Krakw 1609)
oraz Rozmowy modzieca z pann (Krakw 1607) Adama Wadysawiusza, a take Dama
dla uciechy modziecom i pannom Adama Lewandowica Strzeczowczyka, bez miejsca
i daty (z pocztku XVII wieku) oraz wydane anonimowo Dzwonek serdeczny (1620), Pieni
i tace zabawam uczciwym gwoli, Nowe pieni dworskie (ok. 1615-1620), Pieni, tace
i padwany (po 1654), Koo taca wesoego (po 1654) czy Pikna i wesoa uciecha (schyek
XVII wieku); cz pieni znamy z wyda zawierajcych pojedyncze teksty. Te drukowane
utwory przekazane zostay prawdopodobnie w formie uszlachetnionej, jako literackie
opracowania pieni popularnych.
Podstawowym rdem melodii do zachowanych tekstw tego typu jest pochodzcy
z pierwszej poowy XVII wieku rkopis Biblioteki Jagielloskiej 10002 I (olim 127/56),
wyjty z okadek mszau unickiego z 1680 roku (sygn. BJ 10003, olim Przyb. 375/61),
zwanego te z racji pochodzenia rkopisem poockim, opublikowany jako Muzyczne silva
rerum z XVII wieku przez Jerzego Goosa i Jana Stszewskiego (1970). Zbir zawiera
zapisy okoo 60 utworw wieckich, w warstwie muzycznej prawie zawsze anonimowych
(autorstwo kompozycji Serce me ubiega opatrzonej liter M oraz Ach, meczek zdaniem
Tomasza Jasiskiego, 2004 mona przypisa Marcinowi Mielczewskiemu). S one
zanotowane wosk tabulaturow notacj klawiszow (dwugos w rejestrze sopranowym
i basowym), bez podpisanego tekstu sownego, zaopatrzone jedynie w incipit tekstu lub
tytu (w czci przypadkw nie maj adnych inskrypcji sownych). Dziki tym przekazom
moliwe byo, przy wykorzystaniu skdind znanych utworw poetyckich,
zrekonstruowanie okoo 20 pieni popularnych. S to gwnie kompozycje miosne
liryczne i artobliwe, zrekonstruowane w wikszoci przez Jerzego Goosa, Mirosawa
Perza i Wodzimierza Sotysika, wykonywane obecnie w opracowaniach na chry
o rnych skadach albo na gos solowy z towarzyszeniem instrumentalnym. W tej grupie
znajduj si m.in.: Dajci, Boe, dobr noc, Do Kasie, Do swoich oczu, Dobranoc ci
Anusieku, Jescze soce promieni swoich nie stracio, Kdykolwiek teraz jeste,
O przedziwna gadkoci, Sarabanda (Przyjm wizienie), Serdeczna dziewczyno, Skar
si, matusiu moja, Suyem ja tobie, Nie zodziejem, cho kradn, Zranionym jest od
ciebie. Z uwagi na charakter zapisu w rkopisie ich oryginalny ksztat (sposb
opracowania, liczba gosw) nie jest jednak znany.
Melodie pojedynczych pieni popularnych zachoway si w wersjach instrumentalnych

w innych rdach. W przypadku utworu Jecha chop do miasta, ktrego tekst znamy
z siedemnastowiecznego zbioru Pieni i tace zabawam uczciwym gwoli, dysponujemy
wyjtkowo a dwoma zapisami melodii. Pierwszy z nich krakowska tabulatura lutniowa
Mikoaja Strzeszkowskiego z ok. 1555 roku (znajdujca si we Lwowie Universiteskaya
Biblioteka, rkopis o sygn. 1400/1) dowodzi, e pie ma znacznie wczeniejszy rodowd
ni wskazuje na to pierwszy dostpny przekaz jego sw, drugi za gdaska tabulatura
lutniowa Mus. ms. 4022 z ok. 1620 roku, do II wojny wiatowej przechowywana
w Stadtbibliothek w Gdasku (obecnie znajdujca si w Staatsbibliothek Preussischer
Kulturbesitz w Berlinie), e popularna pozostawaa nadal jeszcze w XVII wieku.
Dziki rkopisowi Mikoaja Grodzieskiego z ok. 1630 roku znamy dwugosowe wersje
muzyczne dwch, wykonywanych obecnie w opracowaniach Zygmunta M.
Szweykowskiego, pieni Cypryjskie gsita oraz Rozkoszna Amaryli. Karol Hawiczka
jako rda melodii do innych znanych z siedemnastowiecznych drukw tekstw pieni
wskaza m.in. spisany w Siedmiogrodzie Vietris-Kdex, datowany w przyblieniu na lata
70. XVII wieku, zawierajcy na przykad melodi pieni Moja pani matko, ktrej tekst
znamy ze zbioru Pieni, tace i padwany, oraz najdawniejszy wariant melodyczny naszej
pieni obrzdowej Chmiel, zanotowanej w tym rdle z tekstem sowackim.
Pewn liczb pieni zrekonstruowa Jan Prosnak (1950), posugujc si dyskusyjn
metod polegajc na metrorytmicznym dobieraniu melodii znanych ze rde z epoki
(przede wszystkim z tabulatur, ale take z drukowanych antologii w zapisie menzuralnym
i wspczesnym) lub z pniej sporzdzonych zbiorw pieni kocielnych i ludowych
(midzy innymi z pochodzcych z XIX wieku edycji przygotowanych przez Michaa
Marcina Mioduszewskiego, Jana Siedleckiego i Oskara Kolberga). W ten sposb ustali
melodi Ju ci zaniecham, pieni o Kulinie (Hoj, kozaczejku, pane mj) oraz C mam
czyni pacholiczek utrapiony.
W dziewitnastowiecznych zbiorach pieni kocielnych i ludowych znalazy si

z pewnoci piewy o dugiej historii, z tym jednak, e przekazywane tradycj ustn,
zostay one przeksztacone (nierzadko do istniejcych tekstw utworzono te wicej ni
jedn melodi). Trzeba sobie z tego zdawa spraw, dopasowujc melodie znane z tych
wyda do siedemnastowiecznych tekstw sownych, nawet jeeli teksty te s rwno- lub
niemal rwnobrzmice z zapisanymi w XIX stuleciu. Wiarygodno tej metody jest jeszcze
mniejsza, gdy zgodno tekstw dotyczy tylko ich struktury metrycznej. Hipotetyczny
charakter tworzonych w ten sposb rekonstrukcji zastrzeg Jerzy Goos (1965), proponujc
wykonywanie pieni Ty pan Jan, ty pan Jan; a ja panna Hanna ze zbioru Pikna
i wesoa uciecha na melodi piosenki A ja wiem, nie powiem, co w ogrodzie ronie.
Melodi do utworu poetyckiego Jana z Kijan Duma sowizrzalska, zaczynajcego si od

sw Powiedz, wdziczna kobzo moja, ustali Goos zwracajc uwag, i jest to parafraza
Dumy ukrainnej zamieszczonej w zbiorze Adama Czahrowskiego Treny i rzeczy rozmaite,
wydawanym w 1597 i 1599 roku w Poznaniu.
Nie jest wykluczone, e dalsze melodie wieckich utworw uda si odnale take
w zbiorach pieni religijnych z XVII wieku. Przydatny moe si okaza bogaty i cigle
jeszcze nie w peni przebadany repertuar kancjonaw protestanckich i katolickich.
W odrbnym kulturowo Gdasku, a take w innych miastach Prus Krlewskich, takich
jak Elblg czy Toru, piewano nie tylko po polsku, ale znaczny procent repertuaru
wieckiej muzyki popularnej stanowiy utwory w jzyku niemieckim. Takie dominuj
wrd zachowanych, w duej czci drukowanych, rde. Najbogatsz liczebnie grup
tworz pieni komponowane i czsto drukowane z okazji lubw oraz urodzinowe
i imieninowe. Wrd autorw tego typu utworw byo wielu tamtejszych kantorw, jak
Thomas Strutz, Michael Conovius, Christoph Werner, Crato Btner, Johann Fabricius
i inni. W obiegu byy take druki importowane z niedalekiego Krlewca, midzy innymi
zawierajce pieni epitalamialne wyksztaconego tam Johanna Celschera, ktry pochodzi
ze Spisz, a dziaa najpierw na Litwie (u Lwa Sapiehy), a potem w Elblgu, Kwidzynie
i Toruniu, oraz urodzonego w Grudzidzu, zwizanego z Krlewcem Johannesa Stobaeusa.
Zachowany repertuar obejmuje zarwno proste, kilku- lub kilkunastotaktowe utwory
o charakterze popularnym, jak i kompozycje wokalne i wokalno-instrumentalne rnych
gatunkw przeznaczone do wykonania przez zespoy profesjonalnych muzykw, omwione
w podrozdziale 2b: Muzyka komnatowa.
Pieni rycerskie i historyczne

Reprezentowane znaczn liczb tekstw siedemnastowieczne polskojzyczne pieni
rycerskie i historyczne dotyczyy najwaniejszych dla pastwa wydarze, w tym zwaszcza
aktualnych wojen i rebelii klsk, zwycistw, wodzw i onierskich bohaterw, oraz
elekcji, koronacji i pogrzebw krlewskich. Niekiedy czyy teraniejszo z przeszoci,
jak w Pieni o krlach, ktrej tekst wyda Teodor Zawacki jako Porzdek i rozrodzenie
ksit i krlw polskich (Krakw 1611), ale utwr, przedstawiajcy w kilkudziesiciu
zwrotkach kolejnych wadcw Polski, poczynajc od legendarnego Lecha, zaktualizowany
w edycji tak, e obejmuje take panowanie Zygmunta III Wazy, musia istnie ju
znacznie wczeniej. Zapis melodii znany jest bowiem z tabulatury organowej z klasztoru
w. Ducha w Krakowie z 1548 roku (Pie o krlach):
Wrd innych pieni rycerskich i historycznych wsplnymi cechami konstrukcji tekstu

wyrniaj si, czsto piewane te na t sam melodi, proste jednogosowe pieni
meliczne, okrelane jako tzw. pieni nowe (nowiniarskie). Te wierszowane relacje
o biecych wydarzeniach, czsto tworzone przez ich wiadkw (na przykad onierzy),
rozpowszechniane przez wdrownych piewakw czy tzw. dziadw, powtarzane w obozach
i karczmach przez onierzy rnych stanw, przez lud miejski i wiejski, czasem
publikowane take w drukach ulotnych, a pniej zbierane w antologiach, zaczynano
zwykle wanie sowami Zapiewam (opowiem) wam pie now o... czy te Kto chce
sysze co nowego.... Stanowiy, podobnie jak w innych krajach europejskich, w czasach,
gdy nie drukowano regularnie gazet, form masowej informacji o przebiegu wojen i innych
wanych
wydarzeniach.
W
siedemnastowiecznych
utworach
powstajcych
w Rzeczypospolitej czsto miay charakter lamentu, typowy dla tzw. dum (sowo duma
w znanych tytuach pieni niemal nigdy jednak nie wystpuje). Wrd zachowanych
tekstw pieni w jzyku polskim znajduj si na przykad: Pie nowa, aby Pan Bg raczy
ten rokosz uspokoi i do dobrego koca przywie Adama Wadysawiusza, Pie
o Chmieleckim, dzielnym a niemiertelney pamici godnym mu Fabiana Birkowskiego,
Pie o tej bitwie zoona A. 1649 Samuela Gadomskiego, Pobudka do onierstwa na
expedycy wojenn przeciw Turkom i Tatarom Wojciecha Rakowskiego czy Tureckich y
Inflanckich woien [...] gos Franciszka Malkota. Wskazane autorstwo w wikszoci
przypadkw oznacza raczej autora wydania i wygadzenia utworu. W grupie pieni
anonimowych znajduj si: Pieni po potrzebie z Naliwajkiem, Pie na pamitk
niemierteln pukownika JKM, niezwycionego Jzefa Aleksandra Lisowskiego, Pie
o kozackiej wojnie, Pie nowa o tyrastwie moskiewskim, Pie nowa o poarze
wileskim, Pie o krlu zmarym Wadysawie IV, Pie o potrzebie z Tatary, z Kozakami
pod Beresteczkiem, Pie o Bohdanie Chmielnickim, Pie na zdobycie Kamieca i Podola
przez Turkw w r. 1672 i wiele innych. Niektre utwory nie traciy popularnoci dugie
lata, jak na przykad napisana przez Stanisawa Grochowskiego w 1588 roku pie na
cze Gabriela Houbka, rycerza polegego w bitwie pod Byczyn (Houbek do onierzw),
wznawiana drukiem jeszcze w XVII wieku, czy te anonimowa pie o Samuelu Koreckim,
ktry po klsce w bitwie z Turcj pod Cecor (1620) w drodze do niewoli przygrywa
towarzyszom niedoli na kobzie (pniej tworzone pieni rycerskie i historyczne czsto byy
piewane na melodi dzi nieznan tego wanie utworu).
Jedynie w znikomym procencie znane s opracowania muzyczne pieni rycerskich
i historycznych. W drukach, w ktrych utrwalono ich teksty, nut bowiem poza
wyjtkami (tu zaliczy mona Pieni o cnych lisowskich kozakach. Abo pogrom Czechw
i Kalwinistw przez Lisowczyki, w wydaniu z 1620 roku) nie zamieszczano, wskazujc co
najwyej wzorzec melodii uwaanej wczenie za powszechnie znan. I tak na przykad

Pie, w ktrej si zamyka poraka pogan (z 1621 roku) miaa by piewana na nut pieni
Wieczna sromota i nie nagrodzona, a Gos tureckiej wojny (z 1622 roku) na nut Ju
dobranoc. Dostpne dzi melodie, pod ktre mona by podoy zachowane teksty,
pochodz na og ze rde pniejszych (z XVIII lub z XIX wieku), a wic take
w odniesieniu do nich aktualne pozostaj podniesione ju zastrzeenia co do oryginalnoci.
Nie zawsze te mona mie pewno, e zostay one stworzone w Rzeczypospolitej.
Zygmunt Andrzejowski (w antologii Wojenna pie..., 1939) wyraa na przykad
przypuszczenie, e marsz rycerstwa krla Jana III Sobieskiego, obecnie znany tylko
z melodii, a jako pie piewany by moe podczas wyprawy wiedeskiej z 1683 roku,
wykorzystuje materia kompozycji pochodzenia francuskiego, popularnej zapewne
w drugiej poowie XVII wieku na dworze krlewskim, a nastpnie przejtej przez wojsko.
Wrd utworw wokalnych nawizujcych do wydarze historycznych wyrnia si

wzorowany na francuskich onomatopeicznych programowych chansons Hymn rokoszan
Zebrzydowskiego, omawiany w podrozdziale powiconym wokalnej muzyce komnatowej.
Pieni historyczne powstaway nie tylko w rodowisku polskim. Czsto tworzono je
wrd bdcych w ostrym konflikcie grup spoecznych i etnicznych, co tumaczy na
przykad skrajnie rn wymow polsko- i ruskojzycznych pieni okrelanych dzi czsto
jako dumy, piewanych w czasach powsta kozackich 1648 roku przez stron polsk
i Kozakw. Reakcj na wydarzenia z tego okresu obserwowa mona z kolei w pieniach
historycznych tworzonych przez ydw w jzyku jidysz. Opisyway one rzezie podczas
powstania Chmielnickiego, rytualne mordy, koczce si skazaniem procesy ydw. Tego
typu utwory ydowskie drukowane byy za granic (w kadym razie nie s obecnie znane
druki z Polski). W zachowanych kilku niewielkich druczkach zawierajcych pieni
historyczne w jidysz dotyczce Rzeczypospolitej XVII wieku (przede wszystkim z okresu od
1648 roku) opublikowano z jednym wyjtkiem same teksty, charakteryzujce si
duymi rozmiarami, a pisane gwnie rymowan proz. W Izraelu prowadzone s prace
zmierzajce do skatalogowania i opracowania tego typu rde zbieranych w caej Europie.
Osobnych bada wymagaj te pieni historyczne w jzyku ormiaskim.
Pieni owieckie
Specyficzne obyczaje wizay si w Rzeczypospolitej z polowaniami, wic wydaje si, e
w repertuarze muzyki popularnej naleaoby take wydzieli osobn grup pieni

owieckich. Na podstawie zachowanych rde, i w tym przypadku gwnie literackich, jest
to jednak bardzo trudne. W wyniku prowadzonych poszukiwa i analiz tekstw
o tematyce owieckiej repertuar pieni, ktry mona by czy z kultur myliwsk
w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, zamiast si powiksza, ulega pomniejszeniu.
W szczeglnoci wynikiem bada Wadysawa Dynaka (1991) jest wniosek, e tematyka
owiecka w pieniach popularnych, notabene znanych tylko z tekstw, nie oznacza ich
zwizkw z kultur myliwych, ale stanowi przenonie wykorzystywane w poezji miosnej,
piewach biesiadnych itd. Z kolei bez wtpienia bardzo popularna jeszcze dzisiaj pie
owiecka Pojedziemy na w, towarzyszu mj, ktrej tekst w dawniejszej literaturze
datowano na XVII wiek, ma z pewnoci pniejszy rodowd. Wielk popularnoci
w Rzeczypospolitej w XVII stuleciu cieszya si natomiast pie o incipicie Siedzi sobie
zajc pod miedz, wydana w 1650 roku w Krakowie, w wydawnictwie Franciszka
Cezarego, jako Heco albo zajczek, to jest poema o polowaniu zajcw, a w 1653 wczona
przez Hiacynta Przetockiego do jego drukowanego zbioru wierszy humorystycznych
i epigramatw Postny obiad abo zabaweczka (z incipitem Zajc sobie siedzi pod miedz).
Tak jak w przypadku popularnych pieni miosnych i biesiadnych oraz historycznych,
nawet jeli ustali si autorstwo drukowanego tekstu, ktre zdaniem Wadysawa
Dynaka mona przypisa Przetockiemu, to w istocie chodzi tylko o literacki ksztat
pieni popularnej, z pewnoci funkcjonujcej wczenie w wielu duszych i krtszych,
ale na og prostszych wersjach. Ta, w istocie owiecka, pie zwrotkowa, bya
w XVII wieku tak popularna, e pono dla dobitnego podkrelenia, e jaka osoba nie ma
wyksztacenia, mwiono, e nie zna ona nawet piosenki o zajczku. Popularno ta nie
dotyczya jednak wycznie Rzeczypospolitej i nie zacza si w XVII stuleciu. By moe
polskojzyczne wersje powstay mniej wicej w tym czasie, ale z tekstem aciskim pie
nieustalonego pochodzenia bya znana w Europie od redniowiecza (w aciskiej wersji
zapisano j jeszcze w XVII stuleciu w Siedmiogrodzie w Kajoni Janos-Kdex).
Literatura
K. Badecki, Literatura mieszczaska w Polsce w XVII wieku, 1925.
K. Badecki, Polska liryka mieszczaska. Pieni tace padwany, 1936.
K. Badecki, Polska fraszka mieszczaska, 1948.
J. R. Bobrowska, ladami XVII-wiecznej piosenki O Bieniu, 1988.
W. Dynak, Z dziejw polskiej pieni owieckiej, 1991.

J. Goos, Repertuar pieniowy poowy wieku XVII w wietle rkopisu 127/56 Biblioteki
Jagielloskiej w Krakowie, 1965.
J. Goos, Nowe spojrzenie na rkopis 10002 Biblioteki Jagielloskiej, 1973.
S. I. Grica, Dumy vydajueesja dostojanie ukrainskoj kultury, 1969.
C. Hernas, Staropolska pie ludowa. Problemy rde i metodologii, 1963.
C. Hernas, W kalinowym lesie, t. 1: U rde folklorystyki polskiej, 1965.
K. Hawiczka, Melodien von Volksliedern in polnischen Gesangbchern des 16. und 17.
Jahrhunderts, 1979.
J. Janw, Z dziejw polskiej pieni historycznej, 1929.
T. Jasiski, Odkrywanie Mielczewskiego. Nowe spojrzenie na repertuar rkopisu 10002
Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie, 2004.
J. Kotarska, Model popularnej liryki miosnej w Polsce XVII wieku, 1970.
J. Kotarska, Poetyka popularnej liryki miosnej XVII wieku w Polsce, 19702.
B. Krzyaniak, Pogosy Symfonii anielskich w repertuarze ludowym, 1972.
B. Krzyaniak, Kantyczki z rkopisw karmelitaskich XVII/XVIII w., 1977.
J. Krzyanowski, Paralele. Studia porwnawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977.
A. Leszczyska, Johannes Celscher kompozytor rodkowoeuropejski, 2004.
A. Leszczyska, From Spi to Royal Prussia the Creative Development of Johannes
Celscher, 2005.
Z. Lissa, J. Chomiski, Muzyka polskiego odrodzenia, 1953.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, 1984-85.
J. Prosnak, Z zagadnie polskiego folkloru muzycznego, 1950.
J. Prosnak, Melodie Symfonii anielskich, 1962.

J. Prosnak, O kilku melodiach staropolskich, 1962.
Sownik literatury staropolskiej, red. T. Michaowska, 1990.
Z. M. Szweykowski, Staropolskie silva rerum muzyczne, 1959.
Ch. Turniansky, Pieni historyczne w jzyku jidysz jako rdo do dziejw ydw
w Polsce przedrozbiorowej, 1991.
Wojenna pie polska, wyd. Z. Andrzejowski, t. 1: Pieni rycerskie, onierskie i ludowoonierskie z okresu Rzplitej dawnej (wiek XII-XVII), 1939.
M. Zakrzewska-Dubasowa, Ormianie w Dawnej Polsce, 1982.
II. MUZYKA INSTRUMENTALNA
1. Komnatowa i kocielna muzyka zespoowa, 2. Muzyka organowa i na inne instrumenty

klawiszowe, 3. Muzyka lutniowa, 4. Tace polskie
1. Komnatowa i kocielna muzyka zespoowa

Instrumentalna muzyka zespoowa, niezbdna w yciu dworskim, ale i w kociele (take
w ramach liturgii) z pewnoci przez cay omawiany okres bya licznie komponowana
przez muzykw dziaajcych w Rzeczypospolitej, a w repertuarach kapel krlewskich,
magnackich, kocielnych, klasztornych i miejskich znajdoway si ponadto utwory
sprowadzane z zagranicy. Niestety stan zachowania rde i w przypadku muzyki
instrumentalnej w adnej mierze nie odpowiada prawdopodobnej wielkoci i rnorodnoci
powstaej oraz wykonywanej w Rzeczypospolitej twrczoci w tym gatunku. Z uwagi na
rodzaj przekazw, w jakich cz znanego repertuaru zostaa zachowana (chodzi zwaszcza
o zapisy w tabulaturach klawiszowych i lutniowych), nie zawsze istnieje pewno, e
oryginalnie kompozycje przeznaczone byy do wykona przez zesp instrumentalny, a nie
przez jeden instrument. W wczesnej praktyce wykonawczej takie utwory funkcjonoway
z pewnoci w rnym ksztacie instrumentacyjnym.
U schyku XVI i w pierwszych dwch dekadach XVII wieku w Rzeczypospolitej
uprawiana bya muzyka instrumentalna naleca stylistycznie do wczesnej szkoy
weneckiej, a wic kompozycje fakturalnie wokalne, o niesprecyzowanej obsadzie
wykonawczej, ze zdecydowan dominacj techniki polifonicznej. Takie utwory pisa
dziaajcy do 1607 roku na dworze Zygmunta III Vincenzo Bertolusi, ktrego dwie
zachowane do dzi kompozycje instrumentalne zanotowane zostay w odnalezionej przez
Jrat Trilupaitien (1993) tabulaturze klawiszowej z kolegium jezuickiego w Kroach na
mudzi, obecnie przechowywanej w wileskiej Lietuvos Nacionalin Martyno Mavydo

Biblioteka. S to zapisane w formie czterogosowej partytury Fantasia oraz Ricercata
primi toni, polifoniczne kompozycje utrzymane w konsekwentnie przestrzeganej technice
imitacyjnej. Mog by wykonywane zarwno przez zesp kameralny, jak i na
instrumencie klawiszowym.
Wtpliwoci co do zamierzonego rodka wykonawczego mona mie take w przypadku

kilku utworw Diomedesa Cato zapisanych (w wikszoci bez tytuw, w czci
stanowicych kameralne wersje znanych utworw na lutni) w postaci partytury w tzw.
Rkopisie Johna Bulla z Fizwilliam Museum w Cambridge oraz w ksigach gosowych
z rkopisu Mus. 372-376 z Bodleian Library w Oksfordzie i utrwalonych w druku
stanowicym tom 32 zbiorw dawnej biblioteki kocioa niemieckiego w Sztokholmie
(obecnie w bibliotece tamtejszej Musikoch teaterbiblioteket), ale take w przypadku
Canzony tego kompozytora, znanej jedynie z klawiszowej tabulatury oliwskiej z ok. 1619
roku, do II wojny wiatowej znajdujcej si w Preussische Staatsarchiv w Krlewcu (Msc.
J 115), a obecnie przechowywanej w Moskl Akademios Biblioteka w Wilnie (sygn. F 15284).
Sdzc na podstawie formy zapisu, z myl o wykonaniach przez zesp instrumentw

zosta sporzdzony w kocu XVI lub na pocztku XVII wieku rkopis w formie ksiek
gosowych stanowicy wasno Christ Church Library w Oksfordzie (MS Mus. 372-376).
Zawiera on 15 utworw (10 na cztery i 5 na pi instrumentw) okrelonych w rdle jako
Fantasies. Obok pojedynczych kompozycji Cipriana de Rore oraz Claudia Merula
zapisano w nim 9 utworw Diomedesa Cato i jeden Francesco Maffona, muzykw woskich
dziaajcych w Rzeczypospolitej. W wyniku przeprowadzonych ostatnio bada fantazje
Catona s kwalifikowane jako ricercary, a utwr Maffona jako canzona (Przybyszewska-
Jarmiska 2011; 2012).

Canzony tworzy podczas pobytu w Rzeczypospolitej (ok. 1604-1614) organista krla
Polski Giovanni Valentini. Niestety dedykowany Zygmuntowi III zbir jego 26 canzon na
4-8 instrumentw, opublikowany w Wenecji w 1609 roku, jest obecnie znany tylko z jedego
gosu (tenoru), ktry przechowuje Zmeck Knihovna w Kromieryu na Morawach. Na tej
podstawie mona jedynie stwierdzi, e Valentini stosowa kontrasty metryczne oraz
niekiedy wprowadza charakterystyczny canzonowy model rytmiczny. Szczliwie jedna
z czterogosowych canzon (Canzon quarta) zostaa zapisana w tabulaturze pelpliskiej.
Ukazuje ona faz odchodzenia od techniki ricercaru, rnicowania faktury poprzez
wprowadzanie odcinkw homorytmicznych, niemiaych prb usamodzielniania
poszczeglnych partii utworw, co przejawia si w krtkich fragmentach realizowanych
w duecie gosw najwyszych prowadzonych w rwnolegych interwaach niedoskonaych,
a take w stosowaniu w najwyszym gosie dyminucji, nie rnicych si jednak
w ksztacie od dyminucji wokalnych.
Trzy Fantazje Mikoaja Zieleskiego zostay opublikowane w jego zbiorze Communiones

totius anni (Wenecja 1611). S to z pewnoci utwory zespoowe, o wskazanej, cho
alternatywnej, obsadzie (winny by realizowane przez instrumenty dte kornety i fagot
lub przez zesp smyczkowy skrzypce i wiol, zawsze z towarzyszeniem organw). Jedna
z nich ma faktur czterogosow, rozpisan jak w pseudomonodiach wokalnych (zob.
cz druga, rozdz. 1/2: motety) na dwa instrumenty melodyczne i dwugos realizowany
na organach, pozostae s triciniami (trzy instrumenty melodyczne i rwnie dwugos
realizowany na organach). adna nie jest kompletna, bowiem nie zachoway si ich
najwysze gosy. Dostpny materia nutowy pozwala jednak stwierdzi, e s to utwory
wykazujce znaczne stylistyczne podobiestwa z woskimi fantazjami zespoowymi
z elementami koncertowania tworzonymi w pierwszych dwch dekadach XVII wieku,
ktre mona by te okrela terminem canzona. Maj budow drobnoodcinkow, czc

na zasadzie kontrastu (jednak bez kontrastu metrycznego) odcinki imitacyjne z odcinkami
o fakturze homorytmicznej i wykorzystujce rodki techniki koncertujcej. Cz
z zastosowanych w nich dyminucji ma charakter wokalny, cz trzeba uzna za
instrumentalne, a nawet wiza albo z idiomem instrumentw dtych (kornetu) albo
skrzypiec.
Do tego samego typu weneckiej muzyki zespoowej w dawnym stylu nale canzony
daria francese, jakie opublikowa na kilka lat przed przyjazdem do Polski Tarquinio
Merula (Il primo libro delle canzoni a quatro, Wenecja 1615), spord ktrych a 12
znalazo si w tabulaturze pelpliskiej. Ju jednak jego sonaty wczone do zbioru Il
primo libro de motetti e sonate, wydanego te w Wenecji, w 1624 roku, a wic podczas
pobytu muzyka na dworze Zygmunta III, wykazuj nowsze tendencje. wiadczy o tym
odejcie od czterogosu i komponowanie na 2 lub 3 instrumenty melodyczne, jednak
z wyran predylekcj do obsady triowej, starania o uzyskanie jasnej konstrukcji poprzez
rnicowanie metryczne i fakturalne czci (cz rodkowa z reguy w metrum
nieparzystym, homorytmiczna, o melodyce piewnej, czci skrajne w metrum parzystym
utrzymane w technice imitacyjnej, czasem nawet fugowanej, lub koncertujcej) oraz
nawizywanie na kocu utworu do jego pocztku.
Jak zgodnie twierdz badacze, fenomenem nie tylko w muzyce polskiej, ale
i rodkowoeuropejskiej jest zbir Canzoni e concerti Adama Jarzbskiego zachowany
w noszcym dat 1627 rkopimiennym przekazie, przechowywanym do II wojny
wiatowej w Stadtbibliothek we Wrocawiu, nastpnie przez niemal 50 lat uwaanym za
zaginiony, a obecnie dostpnym w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie
(kolekcja Bohna, Mus. ms. 111). Zbir, opracowany monograficznie przez Jana Jzefa
Dunicza (1938) i nadal poddawany szczegowym analizom i badaniom porwnawczym,
obejmuje 27 utworw (w tym jeden dwuczciowy), z ktrych wszystkie zostay
w XX wieku opublikowane, w czci przed II wojn na podstawie tego wanie rkopisu,
w czci po wojnie na podstawie odpisu sporzdzonego w formie partytury przez Mari
Szczepask (cao zbioru krytycznie wydaa Wanda Rutkowska, 1989).
Kompozycje przeznaczone s na 2, 3 i 4 gosy oraz basso continuo. Terminem concerti
okrelonych jest 12 utworw na 2 gosy i b.c., z czego 4 nosi kolejne numery (concerto
primo, secundo, terzo, quarto), a 8 zatytuowanych jest incipitami utworw wokalnych
rnych kompozytorw, ktre stanowi podstaw materiaow kompozycji Jarzbskiego
(zidentyfikowanie tych wzorcw jest zasug Andrzeja Chodkowskiego, Marcina Szelesta
i Filipa Berkowicza): Diligam te Domine (z pierwowzorem wokalnym w madrygale
Alessandra Striggio Nasce la pena mia), Cantate Joh. Gabrielis (pierwowzr motet
Cantate Domino Giovanniego Gabrielego ze zbioru Sacrae symphoniae, wydanego

w Wenecji w 1597 roku), Cantate Domino Secunda pars (pierwowzr madryga
Giovanniego P. da Palestrina Vestiva i colli Cos le chiome mie), In Deo speravit
(pierwowzr motet In Deo speravit Claudia Merula ze zbioru Il primo libro de motetti
a sei voci), Susanna videns (pierwowzr chanson Susanne un jour Orlanda di Lasso),
Corona aurea (pierwowzr motet Corona aurea Giovanniego P. da Palestrina) i Venite
exsultemus (pierwowzr madryga Giovanniego P. da Palestrina Io son ferito, ahi lasso)
oraz In te Domine speravi (pierwowzr motet Claudia Merula o tym samym tytule ze
zbioru Il primo libro de motetti a sei voci) oraz Cantate Domino, ktrego pierwowzr nie
zosta zidentyfikowany, a take 10 kompozycji na 3 gosy i b.c. o tytuach utworzonych od
nazw miast lub okrelajcych charakter utworu: Nova casa, Kstrinella, Sentinella,
Berlinesa, Chromatica, Spandesa, Knigsberga, Tamburetta, Bentrovata i Norimberga.
Ponadto w zbiorze zanotowano pi 4-gosowych canzon (canzona prima, secunda, terza,
quarta, quinta). W wikszoci przypadkw w rkopisie nie wskazano obsady, podajc
jedynie rejestry gosw (np. sopran czy tenor), albo wrcz ich kolejne numery (prima vox,
secunda vox itd.), a nie konkretne instrumenty, ktre winny by wykorzystane
w wykonaniach. W zapisach kilku utworw zaznaczono, e maj one by realizowane
przez wiole bastarda, w innych podano jako rodek wykonawczy puzon lub fagot. Przebieg
linii melodycznych i rodzaj figuracji w gosach najwyszych wskazuje na moliwo uycia
skrzypiec, z wyjtkiem utworw, w ktrych z uwagi na duy ambitus wymagane byoby
zastosowanie wioli. Nie jest jednak rwnie wykluczone zastosowanie instrumentw
dtych (zwaszcza w canzonach).
Nie wiadomo dokadnie, kiedy powstay kompozycje instrumentalne Jarzbskiego.
Przyjmuje si, e komponowane byy stopniowo w przecigu by moe dziesiciu lub
kilkunastu lat, poczynajc prawdopodobnie od czasu, gdy kompozytor przebywa na
dworze elektora brandenburskiego Jana Zygmunta w Berlinie (ok. 1612-1615), gdzie
zapewne mg pozna zbiory suit orkiestrowych (wydane w latach 1609 i 1614)
znakomitego angielskiego skrzypka Williama Brade, zwizanego przez wiele lat
z berliskim dworem. Kontynuowa z pewnoci prace podczas pobytu we Woszech, ktry
nastpi bezporednio potem, i prawdopodobnie po powrocie do Rzeczypospolitej, jak si
uwaa w 1617 roku lub nieco pniej.
Canzoni e concerti dowodz e Jarzbski zna najnowsze tendencje we woskiej muzyce
instrumentalnej reprezentowane w twrczoci Salomone Rossiego i Biagio Mariniego,
w szczeglnoci sonaty triowe, uprawiane przez Rossiego ju w latach 1607/1608 (Il primo
libro delle sinfonie e gagliarde i Il secondo libro delle sinfonie e gagliarde). Pod wzgldem
faktury jego utwory z powodzeniem mona umieci obok kompozycji takich twrcw jak
wanie Biagio Marini czy te Dario Castello, Carlo Farina, Ottavio M. Grandi i Francesco
Turini, a wic grupy muzykw, ktrzy w drugiej i trzeciej dekadzie XVII wieku starali si
dostosowa wczeniej uywan wokaln lub organow ornamentyk do waciwoci
technicznych instrumentw melodycznych, a zwaszcza skrzypiec, rozpoczynajc
wyksztacanie idiomu skrzypcowego.
Spord utworw Jarzbskiego najbogatsze pod wzgldem ornamentyki i najciekawsze
pod wzgldem faktury instrumentalnej s dwugosowe koncerty. Charakteryzuj si one
liryczn melodyk, z czstym powtarzaniem fraz i progresjami. Materia melodyczny
zaczerpnity z wymienionych i innych wokalnych pierwowzorw zawiera m.in. cytaty
z chorau rzymskiego (parafraz melodii choraowej wprowadzi kompozytor take
w Concerto quarto i Concerto secundo, gdzie ponadto wykorzysta cytaty z kold Resonet in
laudibus oraz Nu my, dziatki, zapiewajmy). W kompozycjach tych ze swobod posuguje
si Jarzbski zarwno technik polifoniczn, jak koncertujc. Prbuje rwnie, co
podkrela Jan Jzef Dunicz (1938), stosowa dysonanse i chromatyk jako rodki
ekspresji, w najszerszym zakresie w kompozycji nazwanej Chromatica, w ktrej trzeciej
czstce wprowadzi opadajcy kwartowy temat chromatyczny (notabene do czsto
spotykany w muzyce tego czasu) z chromatycznym kontrapunktem oraz liczne, zawsze
jednak prawidowo przygotowane i rozwizane, dysonanse.
Czterogosowe canzony wykazuj bliskie podobiestwo do kompozycji organowych,
zwaszcza ricercarw. Dotyczy ono na przykad struktury tematw, ktre skadaj si
z rytmicznego motywu czoowego i figuracyjnego rozwinicia, charakterystycznego dla
instrumentw klawiszowych, ktre w dalszym przebiegu przechodzi w lini
kontrapunktyczn przy wejciu nastpnego gosu.
Pod wzgldem budowy formalnej wszystkie utwory instrumentalne Jarzbskiego s

wieloczstkowe. Liczba czstek, zestawianych na zasadzie podobiestwa (zwaszcza
w koncertach) lub kontrastu (czciej w canzonach), waha si od 3 do 11, przy czym
w czciach podobnych najczciej wykorzystywana jest technika wariacyjna, ktr
kompozytor operuje na tak wysokim poziomie, e stawia go to wrd wczesnych mistrzw
tej techniki, z Girolamo Frescobaldim na czele. Najbardziej zwarte i proporcjonalne pod

wzgldem konstrukcji formalnej s utwory 3- i 4-gosowe. Maj one charakterystyczne
cechy canzon, jak rytm canzonowy, zdecydowane w konturze melodyczno-rytmicznym
frazy, ustpy w metrum nieparzystym (w 14 utworach), wieloczstkowa budowa
z kontrastem pomidzy czstkami, ograniczanie w niektrych utworach liczby czci do
piciu, a nawet trzech, powtarzanie tak jak w tworzonych w Rzeczypospolitej
kompozycjach instrumentalnych Tarquinia Meruli pocztku utworu na jego kocu
(form ramow maj cztery canzony czterogosowe, spord ktrych w przypadku Canzon
prima i Canzon secunda mona nawet mwi o formie ABA, oraz Kstrinella, Spandesa i
inne), budowa refrenowa (Canzon terza), budowa wariacyjna zbliona do ricercaru,
z zachowaniem charakterystycznej motorycznej motywiki (Tamburetta).
W koncertach wykorzystujcych materia utworw wokalnych i zalenych od nich
rwnie w zakresie partykulacji formy Jarzbski wykaza si jednak znaczn
oryginalnoci. Redukujc kilkugosowe kompozycje do dwch gosw instrumentalnych
i b.c., zachowywa kadorazowo podstaw basow wokalnego pierwowzoru, a w sopranie
cytowa frazy gosw wyszych. Wyboru z pozostaych gosw dokonywa natomiast ze
znaczn swobod. W ramach dyminucji uywa rodkw wiadczcych o ksztatowaniu
faktury instrumentalnej, przy czym, jak ukaza na przykadach Marcin Szelest (2000, 54),
nawet w przypadku silnego zornamentowania odpowiedniej frazy pierwowzoru, kolejne
jej dwiki staj si u Jarzbskiego punktami zaczepienia dla figuracji.
Trzy spord canzon Adama Jarzbskiego zachoway si take, obok niemal 90 innych
kompozycji tego gatunku muzykw zagranicznych i miejscowych, w formie partytury

sporzdzonej nowoniemieck klawiszow w tabulaturze pelpliskiej. Znajduj si tam
w grupie utworw kompozytorw polskich, w ramach ktrej zanotowano jedyn znan
canzon Andrzeja Rohaczewskiego oraz podobny utwr sygnowany monogramem P.A.W.,
ktry Mirosaw Perz (1998) przypisa autorowi stosunkowo niedawno odkrytej twrczoci
organowej, cystersowi Adamowi z Wgrowca. Canzony Rohaczewskiego i Adama
z Wgrowca wzorowane s na kompozycjach woskich czasw Giovanniego Gabrielego.
Zdecydowanie dominuje w nich technika polifoniczna, niewolna jednak od bdw
w prowadzeniu gosw. Na podstawie faktury nie da si stwierdzi, na jakie instrumenty
canzony te byy przeznaczone. W porwnaniu z kompozycjami Jarzbskiego s to raczej
utwory niszego lotu, ale mona w nich zauway charakterystyczne dla canzon
z pierwszych dekad XVII wieku cechy, jak prby polaryzacji gosw wysokich i niskich,
kontrasty fakturalne (Rohaczewski) i metryczne (Adam z Wgrowca) oraz forma ramowa
(Rohaczewski).
Inwentarze zaginionych dzi muzykaliw siedemnastowiecznych kapel, a w
szczeglnoci kapeli klasztoru karmelitw trzewiczkowych w Krakowie na Piasku oraz
klasztoru franciszkanw w Przemylu, zawieraj informacje o kilku kompozycjach na
zespoy instrumentalne autorstwa Franciszka Liliusa. S to, zawsze wskazywane
monogramem F.L., dwie Arie (na 2 i na 3 gosy melodyczne i b.c.) oraz Sonaty (a 4
violini, a 4. 2 Can[ti] Alto Basso i na 8 gosw, nie liczc b.c.), a take umieszczona
w spisie wraz z sonatami, ariami i canzonami, a wic zapewne majca opracowanie
instrumentalne Kolenda F.L. a 5. Wedug aktualnego stanu bada jedynym
zachowanym utworem Liliusa na zesp instrumentw jest Aria na 2 skrzypiec, wiol da
gamba i b.c.. Kompozycja zostaa zapisana w formie parytury w obszernym zbiorze
utworw instrumentalnych sporzdzonym przez Jakoba Ludwiga (datowanym w Gotha
w 1662 roku), a przechowywanym w Herzog-August-Bibliothek w Wolfenbttel (sygn. Cod.
Guelf. 34.7 Aug. 2o). Aria, ktr mona by te nazywa canzon, ma budow ritornellow.
Dzieli si na siedem odcinkw, wyznaczonych przez zmiany metrum i faktury (kontrast
dotyczy faktury imitacyjnej i homorytmicznej, ale nie obsady, poniewa cay utwr
realizuj trzy gosy melodyczne brak w nim odcinkw solowych czy dwugosowych).
Utwr w znanym przekazie jest przeznaczony na konkretne instrumenty skrzypce
i wiol da gamba. Uczniem Franciszka Liliusa by Marcin Mielczewski, przez kilkanacie
lat, co najmniej od 1632 roku, muzyk w kapeli Wadysawa IV, od przeomu 1644 i 1645
roku do mierci (w 1651 roku) kapelmistrz w zespole krlewicza Karola Ferdynanda,
twrca licznych zespoowych kompozycji instrumentalnych na rne skady. Wiadomo, e
komponowa arie, tace, sonaty i przede wszystkim canzony na 2-12 instrumentw.
Zgodnie z aktualnym stanem bada mona mu przypisa 9 zachowanych canzon

(Przybyszewska-Jarmiska 2011; 2013), przy czym niektre s w rodach okrelane jako
arie. Jakkolwiek w przekazach czterech utworw (tych znanych wycznie z rkopisu
bdcego w posiadaniu ewangelickiego kocioa w Lewoczy Levoska zbierka hudobnin,
Ms 69A), instrumenty realizujce najwysze gosy nie zostay wskazane, przyjmuje si, e
dwie przeznaczone s na 2 skrzypiec i b.c., sze na taki sam zesp uzupeniony o fagot
wzgldnie wiol da gamba oraz jedna na 2 skrzypiec, puzon i b.c. Cztery z wymienionych
dziewiciu canzon zachowane s w formie niekompletnej (brak partii drugich skrzypiec).
Canzony Marcina Mielczewskiego, pomimo budowy wieloczstkowej, maj jasn
konstrukcj dziki wyranie zaznaczonym podziaom wewntrznym oraz wprowadzanym
na kocu utworw nawizaniom do czstek pocztkowych (cz canzon ma form
ramow). Mona wrd nich wyrni utwory, ktre maj 3, 5, 7 i a 19 czci. Ten ostatni
przypadek reprezentuje najdusza, liczca ponad 200 taktw Canzona prima a 2, zwana
od miejsca przechowywania zawierajcego j rkopisu, tzw. Kodeksu Rosta parysk
(warto jednak doda, e rni muzykolodzy wydzielaj w niej rn liczb czstek).
W ramach zastosowanej w tych utworach techniki koncertujcej najwiksze znaczenie ma
technika imitacyjna oraz wariacyjna (zwaszcza w canzonach na 2 skrzypiec i b.c).
Koncertowanie przejawia si rwnie w solowych partiach wirtuozowskich, kontrastach
metrum, faktury, typu melodyki, a w kompozycjach na 3 instrumenty melodyczne i b.c.
take w zmiennym zestawianiu, przeciwstawianiu lub czeniu ze sob gosw. Ze wzgldu
na wykorzystany materia melodyczny wyrnia si wspomniana Canzona prima a 2. Jak
wykaza Jan Stszewski (1967; 1999), w niemal kadym jej odcinku zosta wprowadzony
dokadny lub nieco zmodyfikowany cytat z polskiej muzyki popularnej (w szczeglnoci
z utworw znanych z rkopisu 10002 I Biblioteki Jagielloskiej), niekiedy tanecznej (m.in.
w rytmie mazurka), a take ze znanych w Rzeczypospolitej tacw obcych.
Niedatowane, ale zapewne powstae w czwartej lub pitej dekadzie XVII wieku canzony
Mielczewskiego s najwczeniejszymi obecnie znanymi kompozycjami polskiego twrcy
o wyranym przeznaczeniu na skrzypce (w siedmiu przypadkach uzupenionych przez
smyczkowe lub dte instrumenty basowe). O takiej obsadzie trzech canzon wiadcz
wskazwki zawarte w rkopisach (canzony s znane ze rde pochodzcych z XVII wieku,
a przechowywanych w Bibliothque Nationale w Paryu, we wspominanych zbiorach
kocioa ewangelickiego w Lewoczy i Herzog-August-Bibliothek w Wolfenbttel oraz
z fotografii zaginionego rda z dawnej Stadtbibliothek w Gdasku), jak i ksztat linii
melodycznych utworw. Jakkolwiek w kompozycjach Mielczewskiego cigle, podobnie
zreszt jak w canzonach i sonatach woskich z pierwszej poowy stulecia na 2 i 3 skrzypiec,
faktura wokalna ma znaczny udzia, a faktura instrumentalna jest dopiero wyksztacana,
co wida na przykad w nadal stosowanych figuracjach o charakterze wokalnych
dyminucji (wzbogaconych jednak o due skoki, stosowane wczeniej w dyminucjach
organowych), pewne zwroty melodyczne pokazuj, e kompozytor wiadomie pisa na
skrzypce i e zna ich moliwoci (nie stosowa jednak dwudwikw, ktre w jego czasach
wykorzystywane byy zreszt tylko w muzyce na skrzypce solo, oraz nie wykracza poza
drug pozycj), a take ograniczenia (m.in. unika gry na sabo brzmicej jelitowej strunie
G). Tworzy frazy i figuracje, ktre pomimo skokw i zmian strun s bardzo wygodne dla
wykonawcy. Nie zmuszaj one skrzypka do szybkiego przerzucania tego samego palca
midzy odlegymi strunami (najczciej melodia prowadzona jest tak, e do skokw lub
zmian pozycji mona wykorzysta przejcie przez pust strun, chwilowe zatrzymanie
melodii, pauz lub repetycj dwiku).
W swoich figuracjach Mielczewski posugiwa si obiegowym repertuarem dyminucji,
skodyfikowanych w wczesnych pracach teoretycznych i dydaktycznych. Jak zauway
Piotr Wilk (1999, 198) takie utwory jak Canzona seconda a 2 czy Canzona prima a 3
sprawiaj wraenie przykadowych studiw figuracji wzitych z podrcznikw Rognoniego
[Francesco Rognoni Taeggio, Selva de varii passaggi, Mediolan 1620], Diruty [Girolamo
Diruta, Il Transilvano, dialogo sopra il vero modo di sonar organi et istromenti da penna,
Wenecja 1593] czy Dalla Casa [Girolamo Dalla Casa, Il vero modo di diminuir, Wenecja
1584]. Prezentowane przez Mielczewskiego modele, jakkolwiek czsto wymagaj od
instrumentalisty niemaej biegoci technicznej, charakteryzuj si jednak
schematycznoci uj, nie eksploatuj przy tym moliwoci, jakie stwarzaa specyfika
skrzypcowa. Jedynie w kilku przypadkach, gdy w figurach tych szczeglnie podkrelane s
skoki wykorzystujce puste struny lub gdy acuchy pasay s tak rozbudowane, e
niemoliwe jest poprawne ich wykonanie na instrumencie dtym (oddech), moemy mwi
o wykorzystywaniu skrzypcowej specyfiki (przyk. 103, 104).
Wiadomo, e do wymienionych canzon nie ogranicza si dorobek Marcina

Mielczewskiego w zakresie zespoowej muzyki kameralnej. W wielokrotnie wspominanych
inwentarzach siedemanstowiecznych zbiorw muzycznych rnych klasztornych kapel
wymienione zostay kolejne, dzi uwaane za zaginione, utwory instrumentalne tego
twrcy. Tomasz Jasiski (2004), analizujc zapisy kompozycji z tabulatury klawiszowej

o sygn. 10002 I z Biblioteki Jagielloskiej, wydanej jako Muzyczne silva rerum
z XVII wieku, i porwnujc je z wokalno-instrumentalnymi koncertami kocielnymi oraz
z canzonami Mielczewskiego, wskaza na zwizki, ktre stanowi powane argumenty za
uznaniem autorstwa tego kompozytora take w odniesienu do kilku utworw z tej kolekcji.
Chodzi o trzy Tace na 2 instrumenty melodyczne (na przykad 2 skrzypiec) i basso
continuo, z ktrych dwa sygnowane s w rkopisie monogramem M.M., zapisan
anonimowo Intrad o takiej samej dyspozycji gosw, dwie piosenki (bez tekstu) Ach,
meczek (rwnie o ukadzie triowym) oraz Serce mi ubiega (utwr opatrzony w rdle
liter M.) na gos melodyczny i basso continuo oraz dwie krtkie kompozycje bez tytuw
na dwa gosy melodyczne i b.c, wymagajce jednak znaczych rekonstrukcji (zob. te
Przybyszewska-Jarmiska 2011; 2013).
Do pokolenia Marcina Mielczewskiego nalea Marcin Gremboszewski, prawdopodobnie
wyksztacony na dworze Zygmunta III Wazy, a nastpnie od 1625 roku zatrudniony
jako kornecista i flecista w Gdasku (w kociele w. Jana, w kapeli Rady Miejskiej, od
1632 roku w kociele Mariackim), gdzie zmar w 1655 roku. Jego przekazane w rkopisach
przechowywanych w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Gdasku kompozycje to
Canzonetta a 2 voci na kornet, fagot i organy (w istocie jest to wieloczstkowa canzona
o formie ramowej), Aria a voce sola na komet i b.c. oraz Contrapunctum super ut, re, mi,
fa, sol, la na 2 gosy. Maj one znaczenie dla historii muzyki w Rzeczypospolitej jako
odosobnione zachowane przykady kompozycji przeznaczonych do wykonania na
instrumentach dtych napisane przez muzyka grajcego na tych wanie instrumentach.
Zachowane kompozycje instrumentalne kompozytorw polskich lub napisane

w Rzeczypospolitej przez muzykw obcych w pierwszej poowie XVII wieku odpowiadaj
wczesnym europejskim, przede wszystkim woskim, tendencjom w twrczoci na
kameralne zespoy instrumentalne. Jakkolwiek ich liczba jest niewielka, pozwala na
zaobserwowanie dokonujcych si zmian dotyczcych obsady kompozycji, ich formy oraz
ksztatu linii melodycznych, w ktrych odzwierciedla si postp w ksztatowaniu idiomu
instrumentalnego, przede wszystkim skrzypcowego. Niestety ledzenie dalszej,
nastpujcej ju w drugiej poowie stulecia, ewolucji muzyki kameralnej nie jest
w polskim repertuarze moliwe z uwagi na bardzo niewielk liczb zachowanych
kompozycji.
Za jedyny zachowany powstay w tym czasie utwr zespoowy polskiego twrcy zwyko
si uwaa Sonat na 2 skrzypiec i organy Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego.
Kompozycja znana jest dzi wycznie dziki dokonanemu przed II wojn wiatow
wydaniu Adolfa Chybiskiego, ktrego podstaw by odpis z epoki (rkopis ten zosta
zniszczony podczas wojny). Z uwagi na wystpujce w nieistniejcym ju rkopisie liczne
bdy, dotyczce przede wszystkim zapisu wysokoci dwikw i ich relacji czasowych,
a take pewne niejednoznacznoci, m.in. w odniesieniu do architektoniki, Sonata

Szarzyskiego jest w pimiennictwie muzykologicznym rozmaicie interpretowana.
Najgbsz krytyk jedynego obecnie przekazu utworu, jakim jest edycja Chybiskiego,
przeprowadzi Marcin Szelest (2001). Wskaza on miejsca, w ktrych niezbdne jest
wprowadzenie korekt oraz inaczej, ni wczeniej piszcy na ten temat badacze,
dopasowujcy jej architektonik do schematu sonaty da chiesa, zinterpretowa form
kompozycji, w szczeglnoci uznajc powtrzenie rozpoczynajcej sonat czci Adagio na
kocu utworu za nieautentyczne.
Utwr wykazuje jeszcze wyrane zwizki z wieloczstkow canzon, ale tworzy bardziej
zwart, ni na przykad canzony Mielczewskiego, cao. Od kompozycji z pierwszej
poowy XVII wieku istotnie rni si pod wzgldem tonalnoci. Utrzymany jest
w zasadniczej tonacji D-dur, z ktrej moduluje do E-dur i A-dur, aby powrci do D-dur.
Przeprowadzone przez Marcina Szelesta analizy porwnawcze wskazay elementy wsplne
Sonaty z utworami kompozytorw rzymskich nalecych do generacji tworzcej
bezporednio przed Arcangelo Corellim (takich jak Leo Colista, Alessandro Stradella,
Carlo Ambrogio Lonati), a take z wczesnymi sonatami Giovanniego Battisty Vitalego czy
Johanna Heinricha Schmelzera. Opierajc si na tych przesankach Szelest postawi
hipotez, e Sonata, ktrej wspominany, zniszczony w czasie II wojny wiatowej, przekaz
nosi dat 1706, powstaa okoo 30 lat wczeniej, w latach 70. lub 80. XVII wieku.
Jest moliwe, e w repertuarze kapeli krlewskiej za czasw Jana Kazimierza

znajdoway si sonaty na skrzypce solo i basso continuo Aldebrando Subissatiego, znane
od niedawna z jego sporzdzonego w formie rkopisu, datowanego w 1675 roku, zbioru Il
primo libro delle sonate di violino. Ponad poow spord 19 zapisanych w tym rdle
utworw stanowi religijne sonaty, ktre zawieraj toccatowe improwizacje do antyfon
o wskazanych w rkopisie tytuach. Jak ustali Piotr Wilk (2005), w wypadku dziesiciu
sonat mamy do czynienia z dyminuowaniem pierwowzorw wokalnych zaczerpnitych
z opracowa antyfon autorstwa Giovanniego Francesco Aneria, wydanych w Rzymie
w 1613 roku, a wic ponad dziesi lat przed objciem przez tego kompozytora
kapelmistrzostwa na dworze Zygmunta III Wazy, Antiphonae, seu sacrae cantiones.
Najprawdopodobniej wirtuozowskie sonaty Subissatiego miay funkcj liturgiczn i byy
wykonywane podczas nieszporw, w tych samych miejscach co wokalne antyfony Aneria.
Przy czym, jakkolwiek rkopimienny zbir sonat Subissatiego zosta sporzdzony we
Woszech ponad dwie dekady po wyjedzie kompozytora z Rzeczypospolitej (opuci on
dwr Jana Kazimierza w 1654 roku), z uwagi na wykorzystany materia kompozycji
sawnego kapelmistrza Zygmunta III oraz ze wzgldw stylokrytycznych mona sdzi, e
utwory te byy wykonywane przez autora, uznanego wirtuoza skrzypiec, jeszcze w jego
polskim okresie dziaalnoci (jeeli tak byo, trudno uwierzy, e w wersji, jaka zostaa
utrwalona, nie ma w stosunku do ksztatu kompozycji ewentualnie znanego na dworze
Jana Kazimierza adnych zmian). Wzmiankowane w inwentarzu zaginionych dzi
muzykaliw krakowskiego klasztoru karmelitw z lat 60. XVII wieku (Maciejewski 1976)
dwa utwory instrumentalne Subissatiego (Sonata na skrzypce solo i b.c. oraz Aria na 2
skrzypiec i b.c.) pozwalaj przypuszcza, e podczas pobytu w Rzeczypospolitej muzyk by
kompozytorsko aktywny.
Prawdopodobnie w repertuarze zespow gdaskich, a by moe take z innych
orodkw Rzeczypospolitej, w ostatnich trzech lub moe czterech dekadach XVII wieku
znajdoway si sonaty gdaszczanina Kaspara Frstera m., niedatowane, ale
skomponowane ju raczej po opuszczeniu przez kompozytora dworu Jana Kazimierza,
a take kapeli kocioa Mariackiego w Gdasku, a wic po 1657 roku (zob. Lars Berglund
1994). W zbiorze Dubenw w Universitetsbibliotek w Uppsali zachoway si rkopisy
zawierajce sze jego sonat a 3 na 2 skrzypiec i wiol da gamba (w jednym przypadku
fagot) i b.c. oraz sonat a 7, przeznaczon na 2 kornety, fagot, 2 skrzypiec, wiol, violone
i b.c. Pod wzgldem obsady kompozycje nie tylko nie s nowatorskie, ale wrcz zwaszcza
jeeli chodzi o Sonat a 7 mog by uznane za anachroniczne, podobnie jak Canzona a 8
rwnie wywodzcego si z Gdaska Paula Sieferta, zamieszczona w jego zbiorze
Psalmorum Davidicorum ad Gallicam melodiam (1651). Pod wzgldem budowy formalnej,
tonalnoci i idiomu skrzypcowego linii melodycznych odpowiadaj one natomiast
najnowszym tendencjom kameralnej (nie solowej) muzyki woskiej, reprezentowanym na
przykad w sonatach op. 8 Giovanniego Legrenziego z 1663 roku. W sonatach Frstera
mona wyrni 2-5 czci o rozmaitych nastpstwach temp (zmiany temp nastpuj
rwnie w ramach poszczeglnych czci). W zakresie uytych rodkw kompozytorskich
utwory te charakteryzuj si typowymi dla techniki koncertujcej zmianami faktury,
jednak z wyeksponowaniem techniki imitacyjnej, w ktrej kompozytor wykazywa si du
sprawnoci, podobnie jak w tworzeniu wirtuozowskich, silnie sfigurowanych partii
solowych, tak skrzypcowych jak instrumentw basowych, co jest najlepiej widoczne
w sonatach zawierajcych ustpy utrzymane w stylu okrelanym w XVIII wieku (na
przykad przez Johannesa Matthesona) jako stylus phantasticus. Wyraa si on
w kolejnych popisach (w zaoeniu improwizowanych) wszystkich instrumentalistw,
z wyjtkiem realizatorw basso continuo.
Wrd innych cech sonat Frstera warto wymieni duy udzia techniki wariacyjnej,
czsto stosowan rytmik taneczn oraz specyficzn dla ostatnich dekad XVII wieku
chwiejn tonalno, z charakterystycznymi chwilowymi tonacjami (tonacjami
czstkowymi) i rozszerzaniem zakresu dwikowego tonacji o przejciowe dwiki
chromatyczne.
W rdach znajdujcych si w Uppsali przetrway do naszych czasw jeszcze inne
instrumentalne kompozycje zespoowe twrcw gdaskich. Chodzi o utwr zatytuowany
Sonata sopra ut re mi fa sol la na 2 instrumenty melodyczne (2 skrzypiec?) i basso
continuo Johanna Balthasara Erbena, nastpcy Kaspara Frstera m. na stanowisku
kapelmistrza w kociele Mariackim, dwie suity synnego niegdy, urodzonego w 1633 roku
Gdasku, a dziaajcego take w Sztokholmie (w kapeli krlowej Krystyny) i w Lubece,
gdzie przedwczenie zmar (w 1667 roku), skrzypka Nathanaela Schnittelbacha jedna na

3 nieokrelone instrumenty i b.c, druga na skrzypce i 3 wiole, oraz Trio chaconne Johanna
Valentina Medera na dwa instrumenty melodyczne o wysokim rejestrze i b.c. (jak
w wypadku wielu innych kompozycji tego bardzo ruchliwego twrcy, nie wiadomo, czy
powstaa ona lub co najmniej istniaa ju i moga by w repertuarze gdaskich zespow
w XVII wieku). Wykonywany obecnie, wobec braku w rdle przewidzianej wokalnej partii
chopicej, czysto instrumentalnie utwr Johanna Valentina Medera Der Polnische
Pracher [...] in einen Musicalischen Concentum, powstay z pewnoci w czasie, gdy muzyk
by kapelmistrzem w kociele Mariackim (a zatem take kapelmistrzem Rady Miejskiej)
w Gdasku, jest w istocie zachowanym niekompletnie, w Bibliotece Gdaskiej Polskiej
Akademii Nauk, utworem wokalno-instrumentalnym.
Jedyne znane dzi utwory na skrzypce solo i basso continuo skomponowane przez
muzyka wywodzcego si z Rzeczypospolitej to zachowane w Kromieryu cztery sonaty
i pi tacw autorstwa Heinricha Dbela (1650-1693), muzyka gdaskiego, wnuka Paula
Sieferta, ktry uczy si zapewne pocztkowo u swego dziadka, a potem w drugiej
poowie lat 60. XVII wieku u Jacka Ryckiego, po czym podrowa po Europie
i wreszcie zosta organist w kociele Mariackim w Gdasku (1689-1693). Jego twrczo
jest obecnie poddawana analizom (Popinigis 2003).
Zachowane polskie lub z Rzeczpospolit zwizane instrumentalne kompozycje
zespoowe stanowi znikom cz wczesnego, wykonywanego w Pastwie PolskoLitewskim repertuaru muzyki w tym gatunku. Wiemy, e tego typu muzyka bya
potrzebna zarwno w kociele, gdzie wykorzystywano j w funkcjach liturgicznych, jak i w
paacach, dworach czy domach bogatych mieszczan, gdzie odpowiednia w charakterze
muzyka kameralna zwyczajowo towarzyszya biesiadom, przygrywaa do taca i umilaa
czas zgromadzonym. Ze wzgldu na due zapotrzebowanie z pewnoci znajdowaa si ona
w dorobku niemal kadego twrcy i w repertuarze niemal kadego zespou (wieckiego
i kocielnego czy klasztornego). O rnorodnoci gatunkw i wielkoci obsady tworzonych
wwczas kompozycji instrumentalnych moemy si przekona na podstawie zapisw
w inwentarzach muzykaliw, jakie w drugiej poowie XVII stulecia byy w uyciu
w kapelach karmelitw z krakowskiego Piasku, franciszkanw z Przemyla oraz pijarw
w Podolicu i Prievidzy na Sowacji. W spisach tych figuruj w liczbie ponad stu zaginione
niestety sonaty, canzony, arie, rnego rodzaju tace i instrumentalne opracowania
muzyki wokalnej, ktre z wszelkim prawdopodobiestwem naleay do repertuaru
klasztornych zespow muzycznych (moliwe, e niektre z wymienionych w tych
inwentarzach utworw s tosame). Wikszo w tych zbiorach stanowiy kompozycje na
2-4 instrumentw melodycznych (i basso continuo), rzadziej byy to utwory solowe lub na
wiksze skady, obejmujce 5, 6, 8, 9, 10 lub 12 instrumentw (jeli podawana jest obsada,

to s to zawsze skrzypce, czasem take wiole, wyjtkowo clarino). Tylko cz z nich
oznaczonych jest nazwiskiem kompozytora (niekiedy s to nazwiska twrcw
zagranicznych), niektre sygnowane s monogramami, wiele pozostaje anonimowych.
Istotna wydaje si obecno w zbiorach utworw instrumentalnych muzykw krlewskich,
ktrych adne kompozycje nalece do tego gatunku si nie zachoway. Tak wic dziki
inwentarzom wiemy, e na zespoy instrumentalne komponowali nie tylko Adam
Jarzbski, Franciszek Lilius, Marcin Mielczewski, Kaspar Frster m., Stanisaw
Sylwester Szarzyski i Aldebrando Subissati, ale take inni muzycy krlewscy, jak
Bartomiej Pkiel, Jacek Rycki i Jan Krener, oraz kocielni, a wrd nich Jan (o.
Damian) Stachowicz (twrca wymienionej w inwentarzu kolegium pijarw w Prievidzy
sonaty a 3 na dwoje skrzypiec i clarino), Maciej Herman Wronowicz, Gabriel (?) Lewicki
i dziaajcy na lsku Maksymilian Kozdrasz. Mona z penym przekonaniem twierdzi,
e do tych utworw i tych twrcw nie ogranicza si repertuar zespoowej muzyki
instrumentalnej komponowany i wykonywany w Rzeczypospolitej w XVII wieku.
Zwikszyby si on gdybymy wzili pod uwag take instrumentalne utwory muzyki
popularnej, zachowane z pewnoci w znikomym procencie, takie jak na przykad
szczliwie ocalae w przywoywanym rkopisie 10002 I Biblioteki Jagielloskiej.
2. Muzyka organowa i na inne instrumenty klawiszowe

Wiek XVII by zarwno okresem intensywnego rozwoju budownictwa organowego
w Rzeczypospolitej, jak i czasem, w ktrym w kocioach i na dworach dziaao wielu
wybitnych, zagranicznych i miejscowych organistw wykonawcw i w szeregu wypadkw
rwnoczenie kompozytorw. Byli wrd nich znakomici organici woscy, z Vincenzo
Bertolusim, Giovannim Valentinim, Tarquinio Merul i bliej nieznanym Angelo
Simonellim, cenieni w Polsce i w krajach ociennych muzycy gdascy, jak Paul Siefert,
Andreas Neunaber, Ewaldt Hintz czy Heinrich Dbel, oraz muzycy z innych czci
Rzeczypospolitej, a wrd nich Mikoaj Zieleski, Adam Mosiek, Adam z Wgrowca,
Bartomiej Pkiel, Jan Krzysztof Schmidt, Micha Krakowszczyk, Andrzej Niankowski,
Kasper Bystrzycki i wielu innych. Zachowany repertuar muzyki organowej komponowanej
i wykonywanej w Rzeczypospolitej w adnej mierze nie koresponduje z tym, jaki
z pewnoci rozbrzmiewa w XVII wieku w kocioach Korony i Wielkiego Ksistwa
Litewskiego czy na dworach krlw i magnatw. W wydanej w 1958 roku pracy Hieronim
Feicht napisa: Nie umiemy sobie wprost wytumaczy cakowitego braku polskich
utworw nietanecznych na cembalo i organy (s. 206). Po niemal pwieczu dalszych
poszukiwa i bada moemy stwierdzi znaczn popraw w tym zakresie, ale nadal
znajomo komponowanych w Rzeczypospolitej utworw na instrumenty klawiszowe jest
przypadkowa, a odnalezione rda nie mog by uwaane za reprezentatywne.
Najwiksze znaczenie dla poznania twrczoci na instrumenty klawiszowe schyku XVI
i XVII wieku maj niektre z odnalezionych tabulatur klawiszowych. Na przykad cennym
rdem informacji o praktyce organowej przeomu XVI i XVII wieku jest zaginiona
podczas II wojny wiatowej, ale znana dziki zrobionym wczeniej zdjciom, a obecnie
take z wydania, tabulatura owicka, okrelana niegdy jako tabulatura Warszawskiego
Towarzystwa Muzycznego. Tabulatura, datowana na lata ok. roku 1580, prawdopodobnie
powstawaa w duszym okresie czasu, nawet jak wykazaa na podstawie analiz
porwnawczych zawartego w niej cyklu Magnificatw Barbara widerska (1985) jeszcze
w pocztkach XVII wieku. Jej znaczenie nie wynika jedynie z faktu, i przekazuje
w formie intawolacji wokalne utwory kompozytorw XVI wieku, jak Marcin Leopolita
czy Krzysztof Klabon (yjcy jeszcze w padzierniku 1616 roku). Z pewnoci pozostajca
w uyciu co najmniej w pierwszych dekadach XVII stulecia dokumentuje ona sposb,
w jaki organy, w ramach praktyki alternatim, wykorzystywane byy w liturgii. Zawiera
anonimowe opracowania na ten instrument utworw wokalnych, ale take kompozycje,
ktre sdzc na podstawie faktury komponowano specjalnie na organy.
W znanych obecnie tabulaturach na instrumenty klawiszowe powstaych na terenach
Rzeczypospolitej (cznie z Prusami Krlewskimi), a take w lennych Prusach Ksicych
u schyku XVI i w pierwszych dekadach XVII stulecia znaczny udzia maj intawolacje
(lub partyturowe zapisy w nowoniemieckiej notacji tabulaturowej) utworw wokalnych,
zarwno religijnych (wrd nich liturgicznych), jak i wieckich (przede wszystkim
woskich madrygaw i gatunkw pokrewnych rozpowszechnionych w Europie zaalpejskiej
w szesnastowiecznych drukach). Stosunkowo niewiele jest w nich oryginalnych kompozycji
przeznaczonych na organy pewnego autorstwa kompozytorw dziaajcych
w Rzeczypospolitej.
Takie mona znale w niewielkiej liczbie w drugim tomie tabulatury Johanna Fischera
z Morga, datowanym na rok 1595, gdzie zapisana zostaa m.in. Fuga i Fantazja
Diomedesa Cato (w odnalezionym niedawno przez Tomasza Jea 1999 spisie treci
zaginionego niestety tomu pierwszego tej antologii wymieniono take Fug Francesco
Maffona). Utwory Diomedesa Cato (na marginesie dodajmy, e zawarta w tym samym
tomie tabulatury kompozycja z tekstem Grates Deo canamus, uznawana za motet
Diomedesa Cato, po badaniach Piotra Poniaka 1999 okazaa si kontrafaktur

madrygau Ippolito Baccusiego Ancor che col partire), oparte na tematach zblionych do
znanych z wokalnych chansons, utrzymane s w fakturze imitacyjnej (w Fudze mona
wrcz mwi o przeimitowaniu), wykazuj podziay wewntrzne na mniejsze odcinki (w
Fudze cztery, w Fantazji dwa), niekiedy w Fantazji jeszcze wewntrznie
skontrastowane pod wzgldem obsady. Zastosowane rodki, w tym typy ornamentacji,
w niewielkim stopniu wykorzystuj moliwoci organw, jednak jak pisaa Katarzyna
Morawska ([1994], 298) utwory Diomedesa maj due znaczenie dla rozwoju form
muzyki organowej, przede wszystkim polifonicznych.
W wikszej tabulaturze oliwskiej (F15-284), wrd ponad 300 kompozycji rnych

twrcw europejskich tworzcych w XVI i na pocztku XVII wieku, w grupie kompozycji
instrumentalnych, obejmujcej autorskie i anonimowe preambula, fugi, canzony, kilka
kompozycji bez tytuu oraz kilkadziesit tacw, znajduj si dwa preambula na
instrumenty klawiszowe (prawdopodobnie mae organy, bez pedau) Piotra Drusiskiego
vel Piotra z Druna (zm. 1611). Ten wyksztacony w Drenie muzyk, okrelany
w tabulaturze jako Petrus de Drusina, by jak wspominano zwizany z protestanckimi
kocioami Gdaska i Elblga. Jego silnie sfigurowane utwory oparte s na melodii staej
(przyk. l10).
Najwikszym odkryciem ostatnich lat, jeeli chodzi o muzyk na instrumenty

klawiszowe kompozytorw polskich i obcych dziaajcych na dworze krla Polski, jest
znajdujca si obecnie w Wilnie tabulatura z Kro. Zawiera ona m.in. dwa wspomniane
ju utwory Vincenzo Bertolusiego (Fantasia i Ricercata) oraz majce wyjtkowe znaczenie
dla historii muzyki klawiszowej w Rzeczypospolitej, zapisane wosk organow notacj
tabulaturow 23 kompozycje organowe Adama z Wgrowca, cysterskiego mnicha zmarego
w 1629 roku (21 kompozycji przypisano mu w tabulaturze bezporednio, w dwch
autorstwo wynika z kontekstu rda). Na zbir ten skadaj si: 6 opracowa utworw
liturgicznych, 4 ricercary, 9 fantazji i 4 kompozycje nieokrelone lub przykady
dydaktyczne. We wstpie do edycji utworw organowych cysterskiego kompozytora Irena
Biekowska i Mirosaw Perz (1999, b.p.) napisali:
Organowe kompozycje Adama z Wgrowca odpowiadaj wzorom swego
czasu, ale ich stylistyczna orientacja nie wydaje si jednolita. Stosowane
w nich schematy formalne parafraz liturgicznych, ricercarw i fantazji,
faktura tych kompozycji, mieci si we woskiej konwencji rwienego

Adamowi Girolama Frescobaldiego. Niezwyka w stosunku do swego
domniemanego czasu powstania kompozycja Pro organo z wirtuozowsko
rozwinit parti pedaow wyodrbnion w zapisie na oddzielnym systemie
(co wyprzedza w czasie dotychczas znane rda takiego jej utrwalania),
jednoznacznie dowodzi, e Adam zna, posugiwa si i inspirowa take
wielkimi organami protestanckiej pnocy. Technika polifoniczna jego
kompozycji przekonuje, i utrwalono je od razu notacj intawolaturow jako
organowe improwizacje porzdkowane modelem idealnym tylko w wyobrani
kompozytora. Adam nie przestrzega bowiem rygorw polifonicznej
dyscypliny, gosy prowadzone s niekonsekwentnie, a wzbogacane
nieustannie dorzucanymi dwikami harmonicznymi o znaczeniu tylko
brzmieniowym wzajemnie si przenikaj, rozszczepiaj i gubi. Plan
imitacyjny domniemanego, stale redukowanego czterogosu jest w nich
zazwyczaj uzupeniany pit ekspozycj tematu w basie, charakterystyczn
dla kompozycji organowych z wyodrbnion parti pedau. Wykorzystywanie
klawiatury nonej w tak szerokim zakresie wydaje si jednak w tym
przypadku mao prawdopodobne i dotyczy chyba tylko sporadycznych
propozycji ad libitum.
Anonimowe kompozycje na instrumenty klawiszowe powstae w zblionym czasie lub

moe nieco pniej zawarte s w zachowanym rwnie w Wilnie, w Moskl Akademios
Biblioteka, rkopisie sporzdzonym dla Sapiehw, ktry w ostatniej wierci XVII wieku
znalaz si w posiadaniu wileskich bernardynek. rdo stanowi w zasadniczej czci
zbir zapisanych wosk notacj tabulaturow utworw na instrumenty klawiszowe. S to
zanotowane w wikszoci okoo poowy XVII wieku kompozycje liturgiczne oraz
preambula, ricercary, toccaty, fantazja i canzona. Przy jednej z toccat widnieje monogram
F.L., ktry zgodnie z sugesti Jrat Trilupaitien (2000) mona by byo rozwizywa
jako Franciszek Lilius (dotd nie znaleziono adnej kompozycji organowej tego
kompozytora, a prawdopodobiestwo, e takie tworzy jest znaczne, zwaszcza jeeli si
wemie pod uwag, i by w latach 20. uczniem Girolama Frescobaldiego w Rzymie); zob.
przyk. 112:
Dla poznania muzyki organowej wykonywanej w Rzeczypospolitej w XVII wieku

wikszego znaczenia nie ma natomiast wielka tabulatura pelpliska, w ktrej
nowoniemieck klawiszow notacj tabulaturow zapisane zostay w formie partytur
wokalne utwory wielogosowe (w wikszoci z wypisanym w jednym z gosw tekstem)
oraz instrumentalne kompozycje zespoowe.
Wielokrotnie wspominany ju rkopis Biblioteki Jagielloskiej 10002 I zawiera m.in.
znaczn liczb instrumentalnych kompozycji wieckich. Wrd nielicznych, z jednym
wyjtkiem anonimowych, utorw przeznaczonych na instrumenty klawiszowe (wskazania
obsady w rkopisie jednak nie ma) znajduje si Fantazja Piotra elechowskiego,
nieznanego skdind kompozytora, by moe spokrewnionego z organist klasztoru
kanonikw regularnych w Czerwisku, Marcinem elechowskim (zm. 1662). Silnie
sfigurowany utwr liczy sobie 36 taktw i jest jednym z najszerzej rozbudowanych w tym
zbiorze. Wykazuje podobiestwo z anonimowymi toccatami z tzw. warszawskiej
tabulatury organowej z XVII wieku (o ktrej niej), mieszczc si w stylistyce toccat
Girolama Frescobaldiego i Johanna Jacoba Frobergera. Fantazja skada si z dwch
czci. W przebiegu pierwszej dominuj dugie odcinki biegnikw prowadzonych
w rwnolegych tercjach lub sekstach, wsparte na nutach pedaowych, a wic faktura
bardzo dobrze znana z tworzonego okoo poowy XVII wieku europejskiego repertuaru
toccat i preludiw organowych. W drugiej czci utworu wprowadzony zosta kontrast
wynikajcy z zastosowania techniki imitacyjnej, a cilej 4-gosowej fugi.
Obok tej jedynej obecnie znanej kompozycji Piotra elechowskiego w rkopisie

zanotowano inne, na og bardzo krtkie utwory instrumentalne na dwa gosy, w duej
czci rnego rodzaju tace, nieznanych autorw (niektre przypisywane Marcinowi
Mielczewskiemu; Jasiski 2004). Mog one by realizowane na instrumentach
klawiszowych lub przez zespoy instrumentalne.
Podczas II wojny wiatowej ulega zniszczeniu przechowywana w Warszawie w Zbiorach
Pastwowych, a wczeniej w kolekcji prywatnej Aleksandra Poliskiego, wspomniana
warszawska tabulatura organowa, ktra wedug datowania Adolfa Chybiskiego (1936)

powstawaa przez duszy czas w cigu drugiej poowy XVII wieku, a pochodzia
z pogranicza Polski i Prus Wschodnich. Obecnie zawarto tabulatury jest znana niemal
w caoci dziki odpisowi, jaki piszc prac magistersk na ten temat (ukoczon w 1953
roku), sporzdzi z kopii wykonanej przez Adolfa Chybiskiego (zaginionej) Czesaw
Sikorski. Kopia ta staa si z kolei podstaw edycji dokonanej przez Jerzego Goosa.
Zbir sporzdzony wosk tabulaturow notacj klawiszow, oprcz pewnej liczby
przykadw dydaktycznych, zawiera 93 anonimowe utwory, wrd ktrych znajdoway si
zarwno, stanowice wikszo, oryginalne kompozycje na instrumenty klawiszowe, jak
preludia (preambula), fugi, fantazje, toccaty, cappricia, canzony (te mogy by te zapisami
instrumentalnych kompozycji zespoowych) i liczne utwory bez nazwy, jak i intawolacje
religijnych kompozycji wokalnych z tekstem aciskim lub polskim (incipity
polskojzyczne zapisano w formie znieksztaconej, ale bdw nie brakuje take w tekstach
aciskich). W tabulaturze mia si znajdowa zapis Preludium nieznanego skdind Jana
(Johanna) Podbielskiego. Utwr ten zosta wydany w 1947 roku przez Adolfa
Chybiskiego na podstawie przedwojennego odpisu. Nastpnie by wielokrotnie
przedrukowywany, chtnie wykonywany i nagrywany. Do niedawna uwaano go za jeden
z bardziej atrakcyjnych utworw na instrument klawiszowy powstay w XVII wieku na
terenie Rzeczypospolitej. Jego autentyczno zakwestionowa Rostislaw Wygranienko
(2008), sugerujc, e kompozycja jest wiadomie wprowadzonym do literatury muzycznej
falsyfikatem. Przedstawione argumenty natury stylokrytycznej i historycznej, a take
dziwnie tajemnicze dzieje rda, w ktrym utwr mia by przekazany, skaniaj do
przyjcia hipotezy Wygranienki, wedug ktrej preludium zostao prawdopodobnie
skomponowane w kocu XIX wieku, a kompozytor Jan Podbielski zapewne nigdy nie
istnia.
Spord z pewnoci wikszej liczby utworw na instrumenty klawiszowe wysoko

cenionego organisty i kompozytora Wadysawa IV, a nastpnie kapelmistrza Jana
Kazimierza i wreszcie krakowskiej kapeli katedralnej, Bartomieja Pkiela znana jest
tylko jedna kompozycja. Odnalaz j Jerzy Goos (1973) we fragmentarycznie zachowanym
rkopisie z ok. 1650 roku, uytym dla usztywnienia niemuzycznego druku jezuickiego
z pierwszej poowy XVIII wieku. Zdekompletowany przekaz tego utworu, obejmujcego 26
taktw, nie zawiera tytuu. Z uwagi na zastosowan technik okrelany jest jako Fuga.
Specyficzny charakter ma zbir 50 kanonw enigmatycznych i innych niewielkich

utworw kontrapunktycznych opublikowanych w Xenia Apollinea, nutowym dodatku do
Cribrum musicum Marco Scacchiego (Wenecja 1643). Zamieszczone przez autora
w traktacie, bez wskazania rodkw wykonawczych, miay suy za wiadectwo
umiejtnoci posugiwania si technik kanoniczn przez najpewniej wszystkich
wczesnych czonkw kapeli Wadysawa IV, a ponadto przez muzykw zwizanych
z zespoami magnatw utrzymujcych bliskie zwizki z dworem krlewskim. Zapewne nie
stanowiy one materiau wykonawczego, nie naleay do repertuaru prowadzonej przez
Scacchiego kapeli. S jednak w tym zbiorze utwory, ktre z uwagi na zastosowane rodki
kompozytorskie wykraczaj poza narzucone przez kapelmistrza zadanie. Do takich nale
midzy innymi 3 kanony Bartomieja Pkiela, bdce integraln caoci majc form
kanonicznego ricercaru wariacyjnego. Podobny charakter mona przypisa kanonom
Andrzeja Chyliskiego, wydanym w 1634 roku w Antwerpii w zbiorze autorskim Canones
XVI. iidem ad diversa (Poniak 2003).
Stan zachowania muzyki organowej jest wysoce niezadowalajcy w odniesieniu do
wszystkich czci siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Nawet z Gdaska, gdzie przez
cae stulecie dziaay oficyny wydawnicze, w ktrych ukazyway si druki muzyczne,
znamy jedynie pojedyncze utwory. S wrd nich fantazje Paula Sieferta jedna pewnego
autorstwa i 13 przypisywanych
tworzone pod wpywem szkoy Jana Pieterszoona Sweelincka oraz jego dwie,
zachowane w zbiorach szwedzkich, pavany, z ktrych jedna, zapisana w tzw. tabulaturze
Andresa Dbena, stanowi opracowanie na organy pavany Johna Dowlanda.
3. Muzyka lutniowa
Muzyka lutniowa, przeywajca swj rozkwit w XVI wieku, pozostaa popularna take
w stuleciu nastpnym. Nadal trwaa w Rzeczypospolitej sawa Valentina Bakfarka,
lutnisty krla Zygmunta II Augusta (zm. 1572), opiewanego nie tylko w utworach
literackich poetw sobie wspczesnych, jak Jan Kochanowski (we fraszkach O gospodyniej
i O Bekwarku) i ukasz Grnicki (w Dworzaninie polskim), ale i pisarzy nastpnych
pokole: w wydanych w 1618 roku zbiorze Proverbiorum Polonicorum Salomona
Rysiskiego oraz w Dyskursie marnotrawstwa i zbytku Korony Polskiej Krzysztofa
Falibogowskiego, w pismach Wespazjana Kochowskiego, Jana Andrzeja Morsztyna
i innych. Z pewnoci nie zostay te w XVII wieku zapomniane jego utwory, a take
kompozycje lutniowe innych twrcw zapisane w szesnastowiecznych tabulaturach
lutniowych, jak na przykad tabulatura krakowska (Strzeszkowskiego) z ok. poowy
XVI wieku, przechowywana we Lwowie (Universitetskaja Biblioteka), w ktrej obok
zachowanych w wikszoci anonimowo utworw woskich, francuskich i niemieckich oraz
kompozycji Bakfarka, znajdoway si, niestety wycite ze rda, wymienione w spisie
zanotowanych utworw intawolacje polskich tacw i pieni.
Take w czasach Wazw i krlw rodakw, jak okrela Michaa Korybuta
Winiowieckiego i Jana III Sobieskiego Urszula Augustyniak (2001), nie brak byo
w Rzeczypospolitej wybitnych lutnistw, eby wymieni Jakuba Reysa zwanego Polakiem,
ktry dojrzae lata spdzi jednak we Francji, i spolonizowanego wenecjanina Diomedesa
Cato, zatrudnianego przez podskarbiego ziem pruskich Stanisawa Kostk, ale zapewne
wczeniej (w pocztkach panowania Zygmunta III) i po mierci patrona (w 1602 roku)
przez jaki czas take na dworze krlewskim, ostatecznie prawdopodobnie osiadego
w Prusach Krlewskich. Stanisaw Grochowski pisa o nim w tych sowach:
Woch Diomedes Cato, ktry wieku tego
W sodkim graniu i pieniach nie ma podobnego,
A rzekbym Orfeusza celuje swem pieniem,
Celuje Amfiona agodnych stron brzmieniem,
Bo on lenym, ten wodnym piewa niemym duszom,
Cato rozumnych ludzi dosy czyni uszom.
U schyku XVI wieku nie byo ju w Rzeczypospolitej Wojciecha Dugoraja, niegdy

muzyka Samuela Zborowskiego, po czym krla Stefana Batorego (zapewne do pocztku
1586 roku). Ten wybitny lutnista i kompozytor, przekazujc Janowi Zamoyskiemu listy
kompromitujce politycznie Samuela i Krzysztofa Zborowskich w zasadniczy sposb
przyczyni si do cicia pierwszego i banicji drugiego, a nastpnie, bojc si zemsty rodu
Zborowskich, uciek za granic. y tam jeszcze prawdopodobnie w 1619 roku, a moe
i duej. Jego utwory wpisywano do tworzonych w krajach niemieckich tabulatur
lutniowych i trudno przypuszcza, e nie znano ich w Rzeczypospolitej.
Do poezji trafi przybyy z Francji zapewne Antoine (przywoywany zawsze bez imienia)
Gallot dAngers, przedstawiciel jednej z najbardziej znanych w XVII wieku rodzin
lutnistw, muzyk Wadysawa IV w latach 40. XVII wieku (zmary w Wilnie w 1647 roku).
Pochlebnie oceni go Adam Jarzbski w Gocicu, Jan Andrzej Morsztyn zestawi
z Bakfarkiem piszc w wierszu Do tego ze zbioru Lutnia:
Jam nie myli nigdy o tem
By Bekwarkiem i Galotem (Morsztyn 1988, 46),
a Jzef Bartomiej Zimorowic wstawi do Sielanki wtrej ze zbioru Sielanki nowe ruskie:
Nawet teraz samemu sobie gani srodze,
em tak kiedy rozpuci fochom moim wodze,
Jako gdy kto tabak dymn mzg podburzy,
e si mu rozum zami, fantazyja zburzy,
Cho lada co blazgoni, cho jako wieprz krzaka,
Rozumie, e na lutni Galotowej brzka... (Brckner 1922, 112)
Tak jak wczeniej wymienieni lutnici, Antoine Gallot by nie tylko wirtuozem lutni, ale
i kompozytorem. Oprcz kanonu wydanego w Xenia Apollinea, dodatku do Cribrum
musicum Scacchiego, zachoway si w rkopimiennym kodeksie Millerana, tzw. Livre de
lut de M. Milleran, z koca XVII wieku w Bibliothque Nationale w Paryu dwa utwory
Balet polonois i Courante. Autorstwo tych kompozycji budzi jednak wtpliwoci. Ostatnio
jako ich twrca wskazywany jest inny przedstawiciel tej rodziny Alexandre Gallot
dAngers.
W drugiej poowie stulecia przebywa w Rzeczypospolitej jeszcze inny czonek tego

francuskiego rodu, co potwierdzaj niestety jedynie enigmatyczne rda. Jednym z nich
jest pisany z Warszawy 24 czerwca 1671 roku list Francesco Gramignolego do kardynaa
Virginio Orsiniego w Rzymie. W pimie tym, powiconym zagroeniu tureckiemu, tylko
na zakoczenie autor dodaje, e list kardynaa zgodnie z jego yczeniem odda panu Galot.
Na polskim dworze Wazw dziaa teorbista (muzyk grajcy na basowej odmianie lutni),
a rwnoczenie architekt i rzebiarz Giovanni Battista Gisleni. Nie wiadomo, czy
zajmowa si komponowaniem, w kadym razie poza dwoma kanonami enigmatycznymi
opublikowanymi w Cribrum musicum nie s znane adne jego utwory. Na podstawie
zachowanych prac rzebiarskich, projektw architektonicznych i innych rde
historycznych mona przypuszcza, e Gisleni by w Rzeczypospolitej w wikszym stopniu
zaangaowany w przedsiwzicia zwizane ze sztukami plastycznymi ni muzycznymi.
W Rzeczypospolitej bywa te urodzony na lsku lutnista Esaias Reusner modszy,
ktry ju jako dziecko wzbudza podziw swoj gr, m.in. wystpujc w ramach
uroczystoci powitalnych krlowej Ludwiki Marii w Gdasku w 1646 roku, a w pierwszej
poowie lat. 50. dziaajc na dworze Bogusawa Radziwia, gdzie pono uczy si
u jakiego bliej nieznanego francuskiego lutnisty. To midzynarodowe grono wirtuozw
gry na lutni i twrcw kompozycji na ten instrument (nalea do niego take urodzony
w Warszawie w 1652 roku Jakob Kremberg, ktry dorose ycie spdzi gwnie
w Niemczech, Szwecji i Anglii, oraz Johann Jacob Weiss, ur. w 1662 roku, a dziaajcy we
Wrocawiu, gdzie te przyszed na wiat w 1686 roku jego syn Sylvius Leopold,
zwizany w modoci z Aleksandrem Sobieskim, synem Jana III, jeden
z najwybitniejszych lutnistw pierwszej poowy XVIII wieku) zdobyo znaczn popularno
w Europie. Ich utwory byy przepisywane lub drukowane w antologiach muzyki lutniowej
za ycia autorw, a niektre jeszcze w jaki czas po mierci kompozytorw.
Wiek XVII stanowi przeom zarwno w budowie (w tym w stroju) lutni i rozwoju jej
form, jak i stylu gry na tym instrumencie. Kompozytorzy dziaajcy w Rzeczypospolitej na
przeomie XVI i XVII wieku tworzyli gwnie muzyk polifoniczn na lutni o tzw.
renesansowym stroju (lutnia szeciochrowa o stroju kwartowo-tercjowym:
kwarta/kwarta/tercja wielka/kwarta/kwarta). U schyku XVI i w cigu XVII wieku, przede
wszystkim z uwagi na zapotrzebowanie na basowe instrumenty akordowe, ktre mogyby
realizowa basso continuo, rozwiny si rne typy lutni wikszych rozmiarw i o
wikszej liczbie chrw, spord ktrych najwiksz popularno zdoby chitarrone, czsto
w rdach z tego czasu utosamiany z teorb, oraz arcylutnia. Pod wpywem lutnistw
francuskich zmieni si take styl muzyki solowej, w ktrej coraz wikszy udzia miay
opracowania muzyki tanecznej, mniejszy za kompozycji polifonicznych, zwaszcza
bdcych intawolacjami utworw wokalnych, ktre stanowiy znaczn cz znanego
repertuaru z przeomu XVI i XVII wieku.
Najwicej kompozycji lutnistw polskich lub zwizanych z Rzeczpospolit zachowao
si w rdach z pocztku XVII wieku. I tak, tzw. tace polskie w ukadzie na lutni
Diomedesa Cato, jak rwnie fantazja, finale i 6 villanelli Wojciecha Dugoraja,
kompozycje dziaajcego za granic Jakuba Reysa, znanego jako Polak (zm. 1605) oraz
niekoniecznie powstae podczas pobytu w Rzeczypospolitej utwory Valentina Bakfarka
(zm. 1576, na dworze Zygmunta II Augusta do 1565 roku) zamieci Jean-Baptiste Besard
w zbiorze Thesaurus harmonicus (Kolonia; RISM 160315).
Inne utwory Jakuba Reysa opublikowane zostay w pniejszym zbiorze Besarda (Novus
partus, sive concertationes musicae; RISM 161726) oraz w Testudo Gallo-Germanica
Georga Leopolda Fuhrmanna (RISM 16154) i Deliciae musicae sive cantiones ad testudinis
usum Joachima van den Hove (RISM 161218). Ten instrumentalista sta si take
literackim bohaterem napisanej w XX wieku opery pt. Jakb lutnista. Jej autorem
zarwno sw, jak muzyki, zawierajcej szereg cytatw z utworw Jakuba oraz innych
twrcw dziaajcych w Polsce u schyku XVI stulecia by muzykolog i kompozytor
Henryk Opieski, a premiera miaa miejsce w Poznaniu w 1927 roku.
Jak wynika z bada Piotra Poniaka (m.in. 1981), zachowane preludia i fantazje
Jakuba Reysa, na og o budowie wieloczstkowej, s bardzo rnorodne fakturalnie.
Wikszo wrd nich stanowi utwory polifoniczne cile lub swobodnie imitacyjne,
wzgldnie z korespondencj motywiczn. Obok nich s te kompozycje homofoniczne,
w ktrych pojedynczej melodii towarzysz akordy, oraz konstrukcje o fakturze akordowej.
W zakresie muzyki tanecznej, o wyranych schematach metrorytmicznych, najwicej
zachowao si wolt i kurantw, a dalej take galiardy i sarabanda. Osobn, ale niewielk
grup w znanym dorobku Jakuba tworz intawolacje muzyki wokalnej.
Jeli chodzi o znajomo dorobku Wojciecha Dugoraja, poza wspomnian antologi
Jean-Baptiste Besarda z 1603 roku najwiksze znaczenie ma rkopimienna tabulatura
lutniowa z ok. 1619 roku, przechowywana w Stadtbibliothek w Lipsku (pod sygn. II. 6.15),
a okrelana jako tabulatura Dugoraja. Zanotowane w niej zostay, jedynie z monogramem
A.D. (rozwizywanym jako Adalbertus Dugoraj), fuga, fantazja, 2 villanelle, 2 choreae
polonicae i volta. Zarwno wrd utworw pewnego autorstwa Dugoraja, jak opatrzonych
monogramem mona obserwowa znaczn rnorodno w sposobie opracowania, w tym
w traktowaniu techniki kontrapunktycznej. Jak stwierdza Piotr Poniak (1984), spord
utworw ze zbioru Besarda (RISM 160315) w caoci polifoniczne jest Finale, w Fantazji
fragmenty polifoniczne przechodz w pseudopolifoni i wreszcie w postpy akordowe, a w
villanellach technika kontrapunktyczna nie odgrywa niemal adnej roli Zdecydowanie
przewaa tu peno brzmica faktura akordowa, a uwag zwracaj finezje rytmiczne
(Poniak 1984, 418). Rwnie akordowo, ale w prymitywniejszej harmonii opracowana jest
Chorea polonica pewnego autorstwa, znana z rkopimiennej tabulatury Philippa
Heinhofera, przechowywanej w Wolfenbttel (Herzog-August-Bibliothek, Cod. Guelf. 18.78). Faktur polifoniczn maj natomiast Fuga i Fantazja z monogramem A.D.,
utrzymane w prostym kontrapunkcie, z czstym wprowadzaniem pochodw rwnolegych
tercji (powtarzanych w rnych rejestrach). W pozostaych utworach, zwaszcza w tacach,
dominujce znaczenie ma opracowanie akordowe.
Najwicej utworw na lutni znamy obecnie z dorobku Diomedesa Cato. Bardzo
rozproszone, zachoway si one w wikszoci w drukowanych i rkopimiennych zbiorach

przygotowanych u schyku XVI wieku w Szwecji oraz w pocztkach XVII wieku w krajach
niemieckich (jeden z takich zbiorw, powstaa w poudniowych Niemczech okoo 1600 roku
tabulatura M 6983 olim Ms. Grasse 5102 z kolekcji Philippa Spitty, znajduje si
obecnie w Polsce, w Bibliotece Uniwersytetu dzkiego), a take w Anglii i we Francji.
Z podsumowania Zofii Stszewskiej (1984) wynika, e z muzyki lutniowej Diomedesa
udao si zebra 7 preludiw (z tego dwa wystpuj w dwch wersjach), 18 fantazji
(autorstwo dwch dalszych niepewne), 3 passamezza, 11 galiard (autorstwo dwunastej
niepewne), favorito, barriera, 8 tacw zwanych choreae polonicae oraz intawolacje
madrygaw Vola pensier i Donna crudel.
Piotr Poniak (21970; 1973) przywouje warianty kompozycji Diomedesa Cato z dalszych
rde oraz zwraca uwag na zrnicowanie jego utworw w ramach poszczeglnych form
zwaszcza preludiw i fantazji tak ze wzgldu na rozmiary, architektonik
i konstrukcj przebiegu, jak tonalno. Na przykad Preludium I [wedug wydania
w WDMP 24] ma budow cakowicie swobodn, a Preludium II jest rozczonkowane przy
pomocy wyranych kadencji na odcinki, z ktrych kady rozpoczyna si imitacj lub
przynajmniej pojedynczym wystpieniem trj dwikowej frazy (Poniak 21970, 9).
Istotne rnice dotycz take tonalnoci, szczeglnie dobrze widoczne przy porwnaniu
ugruntowanego tonalnie Preludium III oraz wykazujcego du ruchliwo modulacyjn
Preludium IV. Wrd fantazji Catona znajdujemy ricercary jedno- i wielotematyczne.
Zdaniem Piotra Poniaka (21970, 9) W fantazjach najpeniej moga si wyrazi
indywidualno twrcza kompozytora. W polifonii doszed tu Diomedes do takich
osigni, jakich nie spotykamy u innych polskich lutnistw. W jego konstrukcjach
obserwujemy ju cechy charakterystyczne dla polifonii baroku, z ktrych najwaniejsz
jest budowa linii melodycznych z drobnych motyww; czsto przy tym zachodzi pomidzy
gosami korespondencja motywiczna. Inn cech barokow jest tu wyksztacenie
wyranych ju partii cznikowych, a take znaczne skontrastowanie nastpujcych po
sobie czstek utworu. Za cech charakterystyczn tych fantazji mona by uzna ich
szczegln jedno materiaow. Dotyczy ona nie tylko ricercarw jednotematycznych, ale
i wielotematycznych, w ktrych frazy tematyczne wyprowadzane s z tego samego
rdzenia. Co do opracowa tacw, passamezza Diomedesa, z charakterystycznym
schematem harmonicznym i opartymi na nim wariacjami, nale do typu passamezzo
antico. Galiardy oraz choreae polonicae, oparte na melodiach nieznanych piosenek
popularnych, ktre otrzymay akordowy akompaniament, wykazuj pewien stopie
stylizacji (nieparzysta czsto liczba taktw w poszczeglnych czstkach, zaburzenia
metrum), a zatem nie mogy by traktowane jako tace uytkowe.
W bibliotekach polskich zachowane s obecnie gwnie tabulatury lutniowe pochodzenia

obcego. S to zbiory proweniencji lskiej przechowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej
w Warszawie (spisane jednak ju w XVIII w.) oraz wspomniana niemiecka tabulatura
znajdujca si w odzi. Poza granicami Polski we Francji powstaa te przechowywana
w Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie tabulatura lutniowa nr 1985,
datowana na 1694 rok, zawierajca gwnie francuski repertuar taneczny i operowy
z drugiej poowy XVII i pocztkw XVIII wieku. S w niej zapisane tace m.in. takich
kompozytorw francuskich, jak: Jacques (Vieux) Gallot, Pierre Gallot le Jeune, Germain
Pinel, Ennemond (Vieux) Gaultier, Denis Gautier, Charles Mouton, Jean
dAngelbert. Wrd autorw zawartych w zbiorze intawolacji fragmentw oper s: JeanBaptiste Lully, Henry Desmarets, Michel-Richard de Lalande, Jean-Baptiste (Drouard) de
Bousset. Tabulatura naleaa do majcej silne zwizki z francuskim dworem polskiej
rodziny szlacheckiej Wodzickich. Stanowi wiadectwo zainteresowania lutniow muzyk
francusk w Rzeczypospolitej czasw Jana III Sobieskiego i wkrtce po jego mierci (zob.
Joachimiak 2009). W zbiorach berliskich Biblioteki Jagielloskiej znajduje si
sporzdzona we Woszech tabulatura Dusiackiego, a z kolei tabulatury lutniowe powstae
na terenie Rzeczypospolitej, a cilej w Prusach Krlewskich, przechowywane s aktualnie
w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie. Tabulatura Danzig Mus. ms.
4022 z ok. 1620 roku, w ktrej zanotowane zostay tace polskie (zob. niej), intawolacje
polskich pieni popularnych, jak Jecha chop do miasta i prawdopodobnie Duda, oraz
wiele innych utworw z midzynarodowego repertuaru przeomu XVI i XVII wieku, bya
ostatnio przedmiotem bada Magdaleny Tomsiskiej (2012). Dziki nim wiadomo, e 77%
spord 222 zawartych w zbiorze utworw stanowi tace poza polskimi, francuskie,
angielskie, woskie, niemieckie, hiszpaskie, niderlandzkie, wgierskie i ruskie, a wrd
reprezentowanych w zbiorze kompozytorw znajduj si, wymienieni z nazwiska: Robert
Ballard, Ennemond (Vieux) lub/i Jacques Gaultier, Jan Barino, Mercure dOrleans, nani
di Milan, Jean Perichon i Alessandro Piccini, Kilkunastu dalszych zostao przez badaczk
zidentyfikowanych, m.in. zwizani z Rzeczpospolit Diomedes Cato i Jakub Polak.
Gdask proweniencj ma take tabulatura Virginii Renaty von Gehema (Mus. ms.
40264) z ok. 1640 roku, gdzie m.in. zapisano tace polskie, oraz Danzig Mus. ms. 4230
z II poowy XVII wieku, zawierajca przede wszystkim tace typowe dla uksztaowanej
suity barokowej allemande, courante, sarabanda i gigue, sporadycznie canarie, gawot
i pawana, a wyjtkowo jedn intawolacj kompozycji wokalnej z tekstem niemieckim.
Kompozytorami utworw sygnowanych s w tym ostatnim zbiorze lutnici francuscy
Dubut, Dupr, przedstawiciele rodziny Gaultier, Mercure i Pinel oraz twrcy niemieccy
Gumprecht, Pohle, Rasch i Strobel. Nazwiska kilku kompozytorw s bliej nieznane. 24
utwory zapisano w tabulaturze anonimowo (Szlagowska 2005).
4. Tace polskie
W opiniach obcokrajowcw szlachta polska charakteryzowaa si zbytni skonnoci do
zabawy, a w jej ramach do obarstwa, pijastwa i tacw. Tych upodoba nie udao si
poskromi ani wieckim pisarzom-moralistom, ani duchownym katolickim (na przykad na
nic si zday zakazy jezuitw, usiujcych wyrugowa taniec z przedstawie szkolnych),
ani ortodoksyjnym ewangelikom, odwoujcym si do kanonw synodu generalnego, jaki
odby si w Krakowie w 1573 roku, w ktrych taniec, obok akomstwa, pijastwa,
bawochwalstwa, mobjstwa i lichwy, zaliczono do grzechw, ktrych Sowo Boe
zakazuje.
Mieszkacy Rzeczypospolitej rnych stanw grzeszyli taczc tace pochodzenia
wschodniego (m.in. kozaki) i napywajce z Europy Zachodniej (zwaszcza woskie
i francuskie, a wrd nich galiardy, saltarelle i sarabandy, gawoty i kuranty), ale mieli te
wasne, ktre z kolei budziy zainteresowanie obcokrajowcw. Efektem tego
zainteresowania, zwaszcza w krajach Europy rodkowowschodniej i Pnocnej, ale take
cho w mniejszym stopniu we Woszech, byo zamieszczanie w tworzonych tam od ok.
poowy XVI po XVIII wiek antologiach muzyki instrumentalnej (drukowanych
i rkopimiennych, czsto w formie tabulatur klawiszowych lub lutniowych) tacw
okrelanych jako polskie (chorea polonica, polnischer Tantz, baletto polacco, danza
polacca, Tanietz i podobnie). Fenomen ten przez lata badali muzykolodzy z rnych
krajw, ze szwedzkim nestorem Tobiasem Norlindem, polskimi badaczami Karolem
Hawiczk i Zofi Stszewsk, niemieckim uczonym Klausem-Peterem Kochem, a i
obecnie problematyk t zajmuje liczne midzynarodowe grono historykw muzyki
i etnomuzykologw.
Antologie zawierajce tace polskie powstaway od XVI wieku, przede wszystkim
w Prusach i pnocnych krajach Rzeszy Niemieckiej, a pniej na szersz skal po 1640
roku take w Skandynawii (w Szwecji i Danii), we Francji, w Grnych Wgrzech (dzisiaj
Sowacja), Czechach i w Siedmiogrodzie. Nazwami tymi obcy wydawcy lub autorzy
rkopimiennych zbiorw okrelali rnego rodzaju tace, ktre prawdopodobnie ich
zdaniem pochodziy z Polski, przy czym nierzadko te same tace w innych kolekcjach
wystpoway bez wskazania swojego rodowodu, a nawet zdarzao si, e okrelano je jako
tace innych nacji, na przykad niemieckie. Charakterystyczne jest, e w zachowanych

polskich rdach historycznych i literackich o znanych w Rzeczypospolitej utworach
tanecznych z koca XVI i XVII stulecia niemal nigdy nie pisano jako o tacach polskich
(taki termin, w formie polonez i w odpowiednich wersjach w innych jzykach, stosowany
by w XVIII wieku), Zwracano jednak, co najmniej od schyku XVI wieku, na polski sposb
taczenia (Przybyszewska-Jarmiska 2009). Wykonywane w tym czasie
w Rzeczypospolitej tace nosiy przede wszystkim nazwy zwizane z ich form
choreotechniczn lub z charakterystycznymi rekwizytami, a by moe stanowiy na og
kliwe komentarze. I tak, w literaturze dworskiej wymieniane s m.in.: goniony,
wyrwany, wychodzony, plsny, myski, taniec wielki i may, wieczkowy, lipka czy
fortunny, a w literaturze mieszczaskiej take kowalski, piewany kowal, kokoszy,
mieniony, tace skoczne, cielce, mysie itd. Jeeli chodzi o zabytki polskie zawierajce
repertuar wykonywanych w Rzeczypospolitej tego czasu tacw, to zachowao si ich
niewiele, a zanotowane tam utwory nie maj okrelenia, zapisane zostay z incipitem
tekstu pieni lub nosz ktr z wyej wymienionych nazw (najwikszy zasb polskich
melodii tanecznych zawiera rkopis BJ 10002 I). Wykazuj si one znaczn
rnorodnoci uksztatowa co do tempa, metrum, charakterystycznej rytmiki
i melodyki. Badacze poszukiwali i poszukuj nadal zespou ich cech wsplnych
i specyficznych, ktry stanowiby kryterium polskoci taca. Na przykad Karol
Hawiczka do tych cech zalicza: krtkie frazy dwutaktowe, wyran periodyzacj oraz
typowe ugrupowania rytmiczne, m.in.:
Utwory nazywane tacami polskimi znane z obcych rde w cigu XVII wieku istotnie
si zmieniay. W pierwszym okresie od ostatnich lat XVI wieku do ok. poowy XVII
stulecia byy to gwnie powane w charakterze tace dwuczciowe: cz pierwsza,
okrelana w rdach niemieckojzycznych jako Vortanz i utrzymana w metrum
parzystym, prezentowaa materia muzyczny, ktry w czci drugiej, Nachtantz lub
Proportio, by niemal dokadnie powtarzany, ale w metrum trjdzielnym. Istniay przy
tym dwa sposoby tworzenia proporcji zwyky, w ktrym poddawano dyminucji wartoci
rytmiczne przypadajce na drug cz taktu oraz nach Art der Pohlen (jak to okreli
w 1602 roku w tabulaturze Venusgarten Valentin Haussmann), w ktrym dyminucja

dotyczya wartoci przypadajcych na pierwsz cz taktu, w wyniku czego powstawa
tzw. rytm mazurkowy.
O tym, jak wysoko bya ceniona proporcja tworzona na sposb polski wiadczy wydana
w Uppsali rozprawa Olausa Retzeliusa Disputatio musica de tactu z 1698 roku, w ktrej
autor okrela zwyk proporcj jako Proportio plebeiorum, a polsk jako Proportio
peritiorum.
W XVII wieku nastpowa proces usamodzielniania si proporcji i powstaa odrbna
forma taca w metrum trjdzielnym z charakterystycznym dla tacw okrelanych jako
polskie rozdrobnieniem rytmicznym na pierwszej wartoci, po czym ju w XVIII wieku
wyksztaciy si formy, ktre przetrway do dzi, jako polonez i mazurek. Karol Hawiczka
(1961) zaproponowa wydzielenie faz rozwojowych taca polskiego, prowadzcych do
wyksztacenia si poloneza:
1. chopski polonez dumiarowy jako prototyp czteromiarowego taca dworskiego
XVI w.;
2. czteromiarowy polonez renesansowy (znany ze rde od 1544 roku);
3. wprowadzenie do proportio elementw polskiego taca ludowego (I poowa XVII wieku);
4. rozwj samodzielnego polskiego taca trzymiarowego (XVII w., do pierwszych dekad
nastpnego stulecia);
5. rozwj poloneza jako gatunku midzynarodowego (XVIII wiek).
Wedug stanu bada znanego Karolowi Hawiczce (1963), najwczeniejszymi
samodzielnymi tacami polskimi byy utwory, dziaajcego na polskim dworze
krlewskim Wadysawa IV, Antoinea Gallota dAngers zamieszczone w tabulaturze
lutniowej Ren Millerana, a pochodzce sprzed 1647 roku (data mierci kompozytora).
Obecnie autorstwo tych kompozycji jest podawane w wtpliwo, a dziki badaniom

Tomasza Jea (1997) wiadomo, e utwr taki, opatrzony tytuem Polonez, zosta
zanotowany ju ok. 1620 roku w tabulaturze Dusiackiego, o ktrej niej.
W zdecydowanej wikszoci tace polskie pozostaj anonimowe i jak wspomniano

czone s z dziaalnoci obcych autorw lub wydawcw antologii muzyki
instrumentalnej. Z uwagi na ewentualnie istniejc moliwo ustalenia autorstwa tego
rodzaju utworw (lub raczej autorstwa opracowa artystycznych anonimowych tacw
popularnych) specjalne znaczenie ma wspomniana tabulatura lutniowa zwana tabulatur
Dusiackiego, naleca do zbiorw dawnej berliskiej Preussische Staatsbibliothek,
przechowywanych obecnie w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie (Mus. ms. 40153).
Antologia ta powstawaa we Woszech na przestrzeni pierwszego czterdziestolecia
XVII wieku, a zawiera m.in. dedykacj dla polskiego szlachcica Kazimierza Stanisawa
Rudominy Dusiackiego, ktry jak si uwaa w latach 1620/21 studiowa na
uniwersytecie w Bolonii i tam te uczy si gry na lutni, najprawdopodobniej u Donino
Garsiego. Znajduje si w niej ponad 90 utworw, wrd ktrych 20 sygnowanych przez
lutnistw woskich Santina, Donina i Ascania Garsich oraz 6 tacw polskich. Spord
tych ostatnich, zgodnie z badaniami Tomasza Jea (1997), autorem wpisu (jednak
niekoniecznie kompozytorem) Polacco ballo by Kazimierz Rudomina Dusiacki:
Jest moliwe, e utwr ten by w istocie intawolacj nieznanego pierwowzoru wokalnego,
tak jak z wszelk pewnoci kolejny polonik w tym zbiorze okrelony jako Taniec zlituje
si ma najmilsza.
Niewiele pniejszymi rdami tacw polskich s wspominane tabulatury lutniowe
proweniencji gdaskiej pochodzcy z ok. 1640 roku zbir Virginii Renaty von Gehema,
najpewniej ony tamtejszego patrycjusza Abrahama von Gehema, aktualnie znajdujcy
si w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie (Mus. ms. 40264),
a zawierajcy m.in. 11 utworw okrelonych jako Taniec Polsky i 2 kompozycje nazwane
Chorea Polonia (wrd wymienionych w rdle kompozytorw zanotowanych utworw s
przedstawiciele znanej w Gdasku muzycznej rodziny Erbenw) oraz, szczeglnie z tego
wzgldu interesujca nieco wczeniejsza tabulatura lutniowa z dawnej Stadtbibliothek
w Gdasku (Mus. ms. 4022), Hieronim Feicht, a nastpnie Maria Szczepaska 40
kompozycji z tego zbioru oznaczonych inskrypcj B.P. przypisali Bartomiejowi
Pkielowi. Zgodnie z badaniami Zofii Stszewskiej (1965) skrt B.P. z wszelkim
prawdopodobiestwem oznacza jednak Ballo Polacco (w zeszycie 30 serii WDMP tace
polskie z tabulatury gdaskiej wydane zostay najpierw przez Mari Szczepask jako
utwory Pkiela, a nastpnie we wznowionej edycji przez Zofi Stszewsk jako kompozycje
anonimowe). Badania Magdaleny Tomsiskiej (2012) nie tylko sugesti Zofii Stszewskiej
potwierdziy, ale i pozwoliy stwierdzi szereg konkordancji dla tacw polskich z tego
zbioru w innych rdach z epoki.
Porwnujc kompozycje zapisane w tych dwch gdaskich tabulaturach lutniowych,
zdecydowanie bardziej zaawansowany etap procesu wyksztacania specyficznych cech
taca polskiego prezentuj utwory zawarte w sporzdzonym mniej wicej 20 lat pniej
zbiorze Virginii Renaty von Gehema. Charakteryzuj si one polsk proportio i rytmami
mazurkowymi:
Cechy te skodyfikowane zostay w wykrystalizowanym polonezie, ktry od pocztkw

XVIII wieku znajdowa swoje miejsce nie tylko wrd tacw uytkowych, ale i w muzyce
artystycznej kompozytorw z rnych krajw Europy, stajc si gwnym wyznacznikiem
tzw. stylu polskiego (zob. Paczkowski 2011).
Literatura
W. Apel, Orgelmusik in Ost-Europa im 15. und 16. Jahrhundert, 1975.
L. Berglund, Kaspar Frster d.y. och 1600-talets sonata a 3, 1994.
L. Berglund, On Style and Tradition in the Sonatas by Kaspar Frster, 1996.
F. Berkowicz, Nowo odnalezione wokalne pierwowzory utworw ze zbioru Canzoni e
concerti Adama Jarzbskiego, 2002.
I. Biekowska, M. Perz, Wstp w: Utwory organowe z intawolatury mudzkiej (Ms LT-Vn
105-67), 1999.
J. R. Bobrowska, Wacaw Potocki o tacach w XVII-wiecznej Polsce, 1987.
J. R. Bobrowska, Adam Gdacjusz z Kluczborka i jego rozwaania o piewie, tacu oraz
muzyce instrumentalnej, 1998.
J. R. Bobrowska, Wacaw Potocki o tacach woskich, francuskich i hiszpaskich w XVIIwiecznej Polsce, 2002.
W. Boetticher, Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts mit
Bibliographie der intavolierten Lautendrucke und handschriften, 1943.
W. Braun, Altpolnische Tnze in nordwestdeutscher berlieferung, 1971.
A. Brckner, Sielanka polska w XVII w. Szymon Simonides, Bartomiej Zimorowic, Jan
Gawliski, 1922.
W. Budday, Die Kanons in Marco Scacchis Cribrum Musicum (1643), 1989.,
A. Chodkowski, Laspetto stilistico della musica strumentale polacca del XVII secolo, 1974.
A. Chodkowski, Adama Jarzbskiego transkrypcje instrumentalne dzie woskich mistrzw,
1979.
A. Chybiski, Lutnia, lutnici i tace w poezji polskiej XVII w., 1927, 1928.
A. Chybiski, Canzona instrumentalna Marcina Mielczewskiego, 19282; przedruk 1999.
A. Chybiski, Sonata triowa Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, 19283.
A. Chybiski, Warszawska tabulatura organowa z XVII w., 1936.
E. Dahlig-Turek, Rytmy polskie w muzyce XVI-XIX wieku. Studium morfologiczne, 2006.
W. Domaski, Technika instrumentalna utworw Adama Jarzbskiego, 1963.
J. J. Dunicz, Adam Jarzbski i jego Canzoni e Concerti, 1938.
Elementa ad fontium editiones XVIII: Collectanea ex rebus Polonicis Archivi Orsini in
Archivo Capitolino Romae, cz. II, wyd. W. Wyhowska-De Andreis, 1968.
J. Erdman, Utwory organowe z tabulatury pelpliskiej, 1980.
J. Erdman, Fantazje organowe Paula Sieferta, 1988.
J. Erdman, Gdaska tabulatura organowa, 1992.
H. Feicht, Bartomiej Pkiel, 1925.
V. Gibelli, La musica strumentale Lombarda in Polonia e Tarquinio Merula, 1974.
J. Goos, Zaginiona tabulatura organowa Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, 1960.
J. Goos, Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego jako zabytek muzyki
organowej, 1961.
J. Goos, Utwory instrumentalne zespoowe z rkopisu BJ 127/56, 1967.
J. Goos, Polskie organy i muzyka organowa, 1972.
J. Goos, Nieznana kompozycja Bartomieja Pkiela, 1973.
J. Goos, Wstp w: Warszawska tabulatura organowa (XVII w.), 1990.
J. Goos, The Polish Organ. The Instrument and its History, tum. ang. B. Dejlidko, 1992.
J. Goos, Omwienie w: Tabulatura owicka (d. WTM I/220). Omwienie i facsimile, 1995.
J. Goos, Instrumental Music in Poland under the Vasa Kings, 1996.
M. Grafczyska, Il manoscritto I/220 della Societ di Musica di Varsavia. Importante

fonte di musica organistica cinquecentesca, 1961.
M. Grafczyska, Tabulatura WTM jako zabytek muzyki organowej, 19612.
K. Hawiczka, Ze studiw nad stylem polskim w muzyce, 1960.
K. Hawiczka, Polska proportio, 1963.
koca XVII w., 1948.
E. Jasiska-Jdrosz, Pierwsza ksiga canzon Tarquinia Meruli, 1989.
T. Jasiski, Odkrywanie Mielczewskiego. Nowe spojrzenie na repertuar rkopisu 10002
Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie, 2004.
T. Je, Tabulatura lutniowa Dusiackiego (PL-Kj 40153) monografia rkopisu, 1997.
T. Je, Spis treci pierwszego tomu tabulatury organowej Johannesa Fischera z Morga,
1999.
T. Je, Intawolacje woskich madrygaw w przekazach polskich tabulatur klawiszowych
(1530-1650), 2001.
T. Je, Madryga w Europie pnocno-wschodniej: dokumentacja recepcja przeobraenia
gatunku, 2003.
G. Joachimiak, Tabulatura lutniowa z Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima
opaciskiego w Lublinie jako wiadectwo europejskiej kultury muzycznej koca
XVII wieku. Monografia rkopisu PL-L w 1985, cz. A i B, 2009.
G. Joachimiak, Lutnici i uczeni. Rodzina Reusnerw ze lska w wietle starodruku
z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocawiu, 2013.
W. Kmicic-Mieleszyski, Geneza Cribrum musicum 1957.
W. Kmicic-Mieleszyski, Kanony Bartomieja Pkiela, 1958.
W. Kmicic-Mieleszyski, Charakterystyka twrczoci Marcina Gremboszewskiego,
kompozytora gdaskiego, na tle muzyki w pierwszej poowie XVII wieku, 1972.
W. Kmicic-Mieleszyski, Gremboszewski (Gramboszewski, Gramboczewski) Marcin, 1987.
K.-P. Koch, Der polnische Tanz im Ostseeraum des 17./18. Jahrhunderts, 1996.
K.-P. Koch, Valentin Haumann und Georg Neumark zwischen Sammeln und
Bearbeiten polnischer Musik aus Nordpolen und Ostpreuen whrend der ersten Hlfte
des 17. Jahrhunderts, 1999.
H. P. Kosack, Geschichte der Laute und der Lautenmusik in Preussen, 1935.
P. Ludwig, Twrczo instrumentalna Adama Jarzbskiego na tle woskiej muzyki
skrzypcowej I wierci XVII w., 1966.
1665-1684, 1976.
K. Morawska, Historia Muzyki Polskiej, t. II: Renesans 1500-1600, [1994]; w wersji
angielskiej The History of Music in Poland, vol. II: The Renaissance, 1500-1600, 2002.
J. A. Morsztyn, Wybr poezji, opr. W. Weintraub, 1988.
J. Mller-Blattau, Zur Erforschung des ostpreussischen Volksliedes, 1934.
T. Norlind, Zur Geschichte der polnischen Tnze, 1911.
H. Opieski, Jacob Polonais et Jacobus Reys, 1909.
H. Opieski, Objanienia w: Dawne tace polskie z XVI i XVII wieku, 1911 (dodatek
nutowy).
H. Opieski, Co wiemy o Jakubie lutnicie, 1926.
Sz. Paczkowski, Styl polski w muzyce Johanna Sebastiana Bacha, 2011.
P. Peretti, Le sonate per violino e basso continuo di Aldebrando Subissati, 1997.
M. Perz, Trasformazioni dello stile e della practica dellorgano nei secoli XVI e XVII in
Polonia, 19742.
traktatu M.H. Schachta Musicus Danicus 1977.
M. Perz, ladem Adama z Wgrowca (zm. 1629), 1996.
M. Perz, O Adamie z Wgrowca i jego twrczoci, 1998.
M. Perz, O twrczoci organowej Adama z Wgrowca i projekcie jej edycji, 19982.
D. Popinigis, Zur Biographie von Diomedes Cato, 2000.
D. Popinigis, Z Gdaska do Kromierya, czyli o Heinrichu Dbelu i jego muzyce

skrzypcowej, 2003.
Manuscript at the Polish Academy of Sciences Gdask Library (Music Collections from
Gdask 1), 2011.
R. Popiech, Canzony Marcina Mielczewskiego w aspekcie idiomu skrzypcowego, 1999.
P. Poniak, Wstp w: Wojciech Dugoraj, Fantazje i wilanele, 1964.
P. Poniak, Wersja kameralna i lutniowa jednej z fantazji Diomedesa Catona, 1968.
P. Poniak, Wstp w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay, z. 1, 21970.
P. Poniak, Wstp w: Francesco Maffon, Madryga, greghesca, fantazja, 19702.
P. Poniak, Wstp w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay, z. 2, 1973.
P. Poniak, Twrczo Jakuba Reysa zwanego Polakiem, 1981.
P. Poniak, Dugoraj Wojciech, 1984.
P. Poniak, Jacob Polonais et Jacob Reys, 19842.
P. Poniak, Nie znamy motetu Diomedesa Catona, 1999.
P. Poniak, Jakub Polak, 2000.
P. Poniak, Cato Diomedes, 2001.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Sonaty Kaspra Frstera Juniora, 1992.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Katalog tematyczny utworw Kacpra Frstera jun., 1987.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Taniec polski w siedemnastowiecznych przekazach
literackich, 2009.
Mielczewski, 2011.
B. Przybyszewska-Jarmiska, An overlooked fantasia for instrumental ensemble by
Francesco Maffon. GB-Och MS Mus. 372-376 as a vestige of Pawel Dziayskis
diplomatic mission to England in 1597?, 2012
B. Przybyszewska-Jarmiska, Marcin Mielczewski. Katalog tematyczny utworw, 2013.

Gitarrentabulaturen des 15. bis 18. Jahrhunderts, red. W. Boetticher, 1978.
Rpertoire International des Sources Musicales: Rcuils imprims XVIe-XVIIe sicles. 1.
W. Rutkowska, Wstp w: Adam Jarzbski, Canzoni e concerti, 1989.
A. Sajkowski, Kultura muzyczna w krgach szlachecko-magnackich (pamitniki
i epistolografia doby baroku), 1994.
K. Siewiera-Szmytke, Rkopimienna tabulatura lutniowa M 6983 (olim ms. Grsse 5102)
z kolekcji Philippa Spitty, 2004.
Cz. Sikorski, Warszawska tabulatura organowa z XVII wieku, 1953.
A. Simon, Polnische Elemente in der deutschen Musik bis zur Zeit der Wiener Klassiker,
1916.
Z. Stszewska, Tace polskie. Wykaz rde obcych, 1958.
Z. Stszewska, Z zagadnie staropolskiej muzyki tanecznej, 19582.
Z. Stszewska, Z zagadnie historii poloneza, 1960.
Z. Stszewska, Wstp w: Tace polskie z Tabulatury gdaskiej (I po. XVII w.) na lutni,
21965.
Z. Stszewska, Objanienia w: Tace polskie z tabulatur lutniowych II, 1966.

Z. Stszewska, Tablice. Zestawienie wariantw, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku,
1970.
Z. Stszewska, Tace woskie w Polsce i tace polskie we Woszech w XVI-XVII w., 19702.
Z. Stszewska, Muzyka taneczna jako rdo bada midzynarodowych kontaktw
kulturalnych na przykadzie Polski i Francji, 1972.
Z. Stszewska, Tace XVI-XVII wieku i ich powizania z folklorem, 1976.
Z. Stszewska, Z zagadnie ksztatowania si stylu narodowego w muzyce polskiej XVIXVIII wieku (w oparciu o rda muzyki tanecznej), 1979.
Z. Stszewska, Tabulatura lutniowa nr 1985 Biblioteki im. opaciskiego w Lublinie,
1980.
Z. Stszewska, Cato Diomedes, 1984.
J. Stszewski, Canzon prima a 2 Marcina Mielczewskiego na tle rkopisu Biblioteki
Jagielloskiej sygn. 127/56, 1967; przedruk 1999.
J. Stszewski, Polish National Character in Music: What is it?, 1995.
A. Sutkowski, Charakter tematw instrumentalnej canzony na pocztku XVII wieku, 1958.
K. Swaryczewska, Kanoniczny ricercar wariacyjny Pkiela, 1958.
K. Swaryczewska, Repertuar muzyki organowej na przeomie XVI i XVII wieku, 1964.
A. Swoboda, Esaias Reusner (1636-1679) ycie i twrczo lutnisty XVII-wiecznego,
2010.
M. Szczepaska, Z folkloru muzycznego w XVII wieku, 1933.
M. Szelest, Io son ferito, ahi lasso Giovanniego Pierluigiego da Palestrina i Venite
Exsultemus Adama Jarzbskiego wokalny pierwowzr w instrumentalnym
opracowaniu, 2000.
M. Szelest, Sonata Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego w kontekcie repertuaru
europejskiego, 2001.
Z. M. Szweykowski, Nowe canzony Marcina Mielczewskiego, 1958.
Z. M. Szweykowski, Tace polskie w zbiorze Delitiae Musicae Mikoaja Hassego, 1971.
Z. M. Szweykowski, Jarzbski Adam, 1993.
Z. M. Szweykowski, Merula Tarquinio, 2000.
B. widerska, Magnifikaty organowe z Tabulatury owickiej, 1985.
J. Tazbir, Tace wszeteczne i dozwolone, 2000.
M. Tomsiska, Gdaska tabulatura lutniowa D-B Danzig 4022, 2012.
J. Trilupaitien, XVII a. Lietuvos vargon muzikos bruoai Sapieg rankratyje, 2000.

P. Wilk, Idiom skrzypcowy w utworach Marcina Mielczewskiego, 1999.
P. Wilk, Sonata na skrzypce solo w siedemnastowiecznych Woszech, 2005.
K. Wilkowska-Chomiska, Badania nad muzyk lutniow w Polsce, 1957.
J. Woniak, B. Dugoska, D. Popinigis, D. Szlagowska, Thematic Catalogue of Music in
Manuscript in the State Archiv in Gdask (Music Collections from Gdask 3), 2008.
B. Wjcikwna, Tace polskie Jana Fischera (1702), 1913/1914.
R, Wygranienko, Jan Podbielski. Kolejna mistyfikacja?, 2008.
J. ak, Lutnia i lutnici na lsku w epoce baroku, 1996.
III. PISMA TEORETYCZNO-MUZYCZNE
1. Marco Scacchiego polemika z Paulem Siefertem oraz klasyfikacja gatunkw

muzycznych; 2. acisko-niemiecko-, acisko- i polskojzyczne podrczniki muzyczne
wydane w Gdasku i w Krakowie; 3. Teoria muzyki w Akademii Krakowskiej; 4.
Problematyka muzyczna w pracach autorw zwizanych z instytucjami jezuickimi; 5.
Teoria muzyczna na lsku
1. Marco Scacchiego polemika z Paulem Siefertem oraz

klasyfikacja gatunkw muzycznych
XVII wiek by w Rzeczypospolitej, jeli chodzi o teori muzyki, nie tylko okresem
zastoju, ale wrcz upadku. Tak opini wyraaj na og badacze prezentujc zachowane
pimiennictwo teoretyczno-muzyczne polskich pisarzy. Kracowo odmienne w charakterze
s oceny dokona na polu teorii muzyki dziaajcego przez niemal cae dorose ycie na
dworach krlewskich polskich Wazw i tam prawdopodobnie uksztatowanego woskiego
muzyka, kapelmistrza w zespole Wadysawa IV i Jana Kazimierza, Marco Scacchiego.
Jego posta, a szczeglnie twrczo teoretyczno-muzyczna bya, zwaszcza w drugiej
poowie XX wieku, przedmiotem szczegowych analiz muzykologw z rnych krajw;
Zygmunt M. Szweykowski powici jego teorii prac monograficzn (1977), Michael
Heinemann przygotowa, niestety dotd nieopublikowane, now edycj i interpretacj
zwizanych ze sporem Scacchi Siefert pism teoretyczno-muzycznych, a w ostatnich
latach nowych ustale dokonaa przygotowujca monografi Scacchiego Aleksandra
Patalas (wyniki ogaszaa stopniowo w kilku publikacjach, podsumowujc je w monografii
2010). Podczas pobytu w Rzeczypospolitej, w ramach sporu teoretycznego z gdaskim
organist Paulem Siefertem, polemizujc take z rzymskim kompozytorem Romano
Michelim, a w tym samym czasie korespondujc z Christophem Wernerem, kantorem

w Gdasku, Marco Scacchi stworzy klasyfikacj gatunkw muzycznych. Klasyfikacja ta
naleaa do najwikszych osigni europejskiej myli teoretyczno-muzycznej pierwszej
poowy XVII wieku, a uznawana bya za cigle aktualn jeszcze w nastpnym stuleciu.
W warszawskim midzynarodowym rodowisku muzycznym znany by spr wok
seconda pratica, jaki w pierwszych dekadach XVII wieku toczy si pomidzy Giovannim
Mari Artusim i Claudio Monteverdim (reprezentowanym take przez jego brata Giulio
Cesare Monteverdiego). Marco Scacchi podziela pogldy braci Monteverdich o istnieniu
dualizmu stylistycznego i odmiennych zasadach tworzenia muzyki w prima i seconda
pratica. W 1643 roku opublikowa w Wenecji Cribrum musicum, obszern prac, w ktrej
podda krytyce wydan w 1640 roku pierwsz ksig psalmw gdaskiego organisty Paula
Sieferta (Psalmen Davidis, nach francsischer Melodey). Zapocztkowao to trwajcy do
koca lat 40. spr teoretyczny, gony w Europie rodkowej i Pnocnej, a znajdujcy te
oddwik we Woszech. Wypowiadali si w nim obaj antagonici w drukowanych pismach
polemicznych oraz listach do innych muzykw. Po Cribrum musicum Scacchi wyda
jeszcze Lettera per maggiore informazione (Warszawa 1644) oraz druczek Epistola ad
Amicum (Wenecja 1645], a Siefert Anticribatio musica (Gdask 1645). Z kolei Scacchi,
w 1647 roku napisa i opublikowa list w tej sprawie do Christopha Wernera. W tym
samym roku ukaza si tekst polemiczny Examen breve (Braniewo 1647), wydany pod
nazwiskiem Heronima Niniusa, za ktrym mg si ukrywa sam Scacchi. Reakcj
Sieferta by najprawdopodobniej publikacja Examen musicum (Wrocaw 1649), niestety
zaginiona. W 1649 roku Marco Scacchi wyda w Warszawie Breve discorso sopra la musica
moderna, w ktrym wystpi jako zwolennik seconda pratica ale te moliwoci wyboru
praktyki w muzyce kocielnej, oraz Iudicium cribri musici, zbir listw od rnych
nadawcw, gwnie muzykw z rnych orodkw rodkowo- i pnocnoeuropejskich (m.in.
od Heinricha Schtza, Tobiasa Michaelego, Ambrosiusa Profiusa, Laurentiusa Starcka,
Christopha Wernera i Davida Cracovity), w wikszoci popierajcych jego pogldy. Do
sporu wczy si take rzymski twrca kanonw enigmatycznych Romano Micheli,
z ktrym Scacchi korespondowa co najmniej od 1646 roku. Micheli wysa do niego (a
take innych kapelmistrzw dziaajcych w Europie zaalpejskiej, w tym do maestro di
cappella kocioa Mariackiego w Gdasku Kaspara Frstera sen. oraz kierownika
wokalno-instrumentalnej kapeli katedralnej w Krakowie Franciszka Liliusa) swoje
Canoni musicali composti sopra le vocali di pi parole (Rzym 1645). Druk ten sta si
z kolei przedmiotem krytyki Scachiego przedstawionej w pimie zatytuowanym
prawdopodobnie Consideratio canonum R.D. Romani Michelis (Warszawa 1647), obecnie
zaginionym. Maestro di cappella krlw Polski pitnowa niezrozumienie rzymskiego
mistrza dla rnic midzy prima i seconda pratica oraz opatrzne rozumienie pogldw
Platona na temat sposobw muzycznej interpretacji treci tekstu. Odpowied Michelego
zostaa wydana w Rzymie w 1650 roku jako Avviso inviato insieme col foglio reale del
Canone musicale (wicej na ten temat Patalas 2010).
W trakcie sporu z Siefertem i Michelim Scacchi stworzy klasyfikacj gatunkw
muzycznych, ktrej co prawda nie opracowa jako zamknitej caoci, cho jak
domniemuje Claude V. Palisca (1972) nosi si z zamiarem napisania obszernej pracy na
ten temat, ale przedstawi j w formie moliwej do scalenia na podstawie kilku pism,
w tym zwaszcza listu Ad Excellentuss. Dn. Ch, Wernerum z 1647 roku, obecnie znanego
jedynie z rekopimienngeo odpisu, oraz Breve discorso (1649).
Scacchi podzieli muzyk na trzy style: kocielny, kameralny i teatralny. W pierwszym
z nich wyrni cztery gatunki: 1) msze, motety i tym podobne utwory na 4, 5, 6 i 8 gosw
bez organw, 2) te same utwory z dodatkiem organw, 3) podobne utwory in concerto, 4)
motety wedug uycia wspczesnego (podajc za pogldami Monteverdiego, widzia
moliwo wspistnienia w muzyce kocielneje prima i seconda pratica; utwory ujte
w pierwszych trzech podstylach wiza z prima pratica i w zwizku z tym uwaa, e
winny by podporzdkowane zasadom kontrapunktu, jeeli chodzi o traktowanie
konsonansw i dysonansw; utwory z czwartego podstylu wiza z seconda pratica). Do
drugiego stylu zaliczy Scacchi madrygay a cappella, madrygay z continuo oraz
kompozycje na gosy i instrumenty. W trzecim znalazy si recytatywy Wskazujc na
rnice pomidzy muzyk kocieln i teatraln, wyodrbni recytatyw teatralny
(rappresentativo), z gestykulacj, oraz kocielny (imbastardito), pozbawiony gestykulacji,
charakteryzujcy si zmiennoci melodyki. Analogicznie wyrni take w muzyce
kocielnej arie w stile imbastardito. Klasyfikacj t rozwin wkrtce wyksztacony
w Gdasku, a dziaajcy m.in. w Drenie i w Hamburgu Christoph Bernhard, a w
ostatniej wierci XVII stulecia ucze Scacchiego, po jego powrocie do Woch, Angelo
Berardi. Z kolei, ju w XVIII wieku, na systemie Scacchiego oparli si przygotowujc swoje
prace Johann Joseph Fux (Gradus ad Parnassum, Wiede 1725) i Johann Mattheson (Der
vollkommene Capellmeister, Hamburg 1739).
2. acisko-niemiecko-, acisko- i polskojzyczne

podrczniki muzyczne wydane w Gdasku i w Krakowie
Jeeli chodzi o autorw prac o muzyce wywodzcych si z Rzeczypospolitej, nie byli oni
w istocie teoretykami muzyki, ale popularyzatorami zasad muzyki i to zasad uwaanych
za obowizujce w wiekach poprzednich. Starali si je przyblia, przede wszystkim
uczniom i studentom, w formie moliwie zwartej i przystpnej. Swoje podrczniki
formuowali tak po acinie, w jzyku powszechnie, ale na og powierzchownie znanym
wrd szlachty i czci mieszczastwa, jak i w jzykach uywanych na co dzie
w spoecznociach, do ktrych prace te byy kierowane, a wic na przykad w Gdasku
przede wszystkim po niemiecku, w Krakowie po polsku.
Z dziaalnoci pedagogiczn znanego jako kompozytor Gregora Schnitzkiusa (zm. po
1627), prowadzon w szkoach przy gdaskich kocioach w. Jana i Mariackim, wie si
wydany przez niego w 1619 roku w Gdasku dwujzyczny podrcznik (po acinie i po
niemiecku) Musices praecepta maxime necessaria Latino Germanica pro incipientibus
illius artis collecta. Zawarte w nim zostay podstawowe zasady muzyki ujte w pi
rozdziaw (Clavis, Vox, Cantus, Mutatio, Figura). Z uwagi na swoj wyjtkow
zwizo i prosty sposb omwienia wybranych poj ksieczka ta moga suy jedynie
pocztkujcym adeptom sztuki muzycznej. Na wyszym poziomie w nauczaniu muzyki
i teorii muzycznej wykorzystywano w Gdasku gwnie szesnastowieczne prace
teoretyczne Othmara Lusciniusa, Nicolausa Listeniusa i Heinricha Fabera, jak rwnie
wydany w pierwszej dekadzie nastpnego stulecia podrcznik Melchiora Vulpiusa.
W pierwszej poowie XVII wieku prace popularyzatorskie i dydaktyczne o muzyce
opublikowane zostay w wikszej liczbie w uniwersyteckim Krakowie. Poprzedziy je
pisma Sebastiana Petrycego z Pilzna (zm. 1626), ktry wydania tumacze dzie
Arystotelesa (Ekonomiki wyd. 1601, Polityki wyd. 1605 i Etyki wyd. 1618), opatrzy
w komentarze dotyczce m.in. zagadnie muzycznych, oraz cenna dla poznania biografii
muzykw polskich XVI i pocztkw XVII wieku praca Szymona Starowolskiego (zm. 1656)
Scriptorum Polonicorum Hekatontas (Frankfurt n. Menem 1625), w ktrej autor zawar
midzy innymi yciorysy yjcych w poprzednim stuleciu Wacawa z Szamotu i Marcina
Leopolity, wspomnia zapewne nieco modszych Marcina Paligona i Walentyna
Gawar-Gutka, a take Mikoaja Zieleskiego i Jana Branta. Charakter podrcznika
teorii muzyki ma natomiast pne dzieo Starowolskiego, Musices practicae erotemata
(Krakw 1650), wydane z dedykacj dla Franciszka Liliusa. Tu w formie katechizmu
(pyta i odpowiedzi) uj autor w 45 rozdziaach podstawowe zagadnienia z zakresu nauki
o muzyce, adresujc swoj prac do modziey, przede wszystkim tej uczcej si
w szkoach przyklasztornych i parafialnych. Jego zamiarem byo przyczynienie si do
poprawy wyksztacenia muzycznego spoeczestwa, zwaszcza kantorw i duchowiestwa,
bowiem jak pisa w przedmowie:
Nie wiem jakim to nieprzyjaznym zrzdzeniem losu nie tylko brak jest
w Polsce dobrych kantorw, lecz take niezwykle rzadko mona spotka
znajcych sztuk piewania psalmw klerykw.
Aby wyj z tego stanu upadku i przywrci znajomo prawide rzdzcych muzyk
(zapewne chodzio o zasady stile antico) postanowi Starowolski zebra w jedno najkrtsze
przepisy czyli reguy z ksiek rnych autorw. Opar si przy tym na Musicae activae
micrologus Andreasa Ornitoparcha (Lipsk 1517), Questiones musicae Joannesa
Spangenberga (Wittenberga 1546) i pracy Lucasa Lossiusa Erotemata musicae practicae,
ktrej pite wydanie (z 1573 roku) znajduje si dzi jako unikat w Bibliotece
Jagielloskiej (z dwch ostatnich wydawnictw przej rwnie ilustracje nutowe).
Opieranie to byo za w istocie cytowaniem wzgldnie parafrazowaniem wypowiedzi
wymienionych autorw.
Swj podrcznik (poddany analizom w pracach Marii Pamuy 1972; 1974 oraz Marii
Erdman 2004) powici Starowolski omwieniu zagadnie zwizanych z tzw. cantus
choralis (przedstawiajc wyjaniwszy najpierw czym jest muzyka, kto by jej twrc i jak
si dzieli podstawowe zasady muzyki i solmizacji, a take tony i problemy piewu
kocielnego) oraz z cantus figuralis (prezentujc podstawowe kwestie dotyczce teorii
muzyki menzuralnej i zasad kontrapunktu). Ujmujc w ten sposb materia, pozostawa
na gruncie teorii i praktyki muzycznej epok wczeniejszych. W teorii solmizacji nie
wyszed poza system redniowieczny, pomijajc zmiany odzwierciedlone w traktatach
z XV i XVI wieku, m.in. Gioseffa Zarlina. Omawiajc problemy zwizane z muzyk
figuraln ograniczy si do przedstawienia zasad obowizujcych w polifonii renesansu,
za twrczo uprawian w swoich czasach, zwaszcza w stile nuovo, zupenie zignorowa.
Na krtko przed muzycznym katechizmem Szymona Starowolskiego ukaza si pisany
w podobnej formie podrcznik muzyki Jana Aleksandra Gorczyna (ok. 1618-po 1694),
autora znanego pniej przede wszystkim jako wydawca pierwszego polskiego czasopisma
(Merkuriusz Polski, ktry ukazywa si od 1661 roku). Tabulatura muzyki abo Zaprawa
muzykalna Wedug ktrey kady, gdy tylko a b c zna bdzie moe si bardzo prdko
nauczy piewa: y na wszelakich instrumentach: to jest na skrzypcach, klawikordzie y
inszey muzyce z not gra. Z rnych autorw napisane dla poczciwey modzi, z dedykacj
Gorczyna dla Szymona Starowolskiego, zostaa wydana w Krakowie w 1647 roku. Ten
pierwszy dzi znany polskojzyczny podrcznik zasad muzyki mia suy jak wskazuje
ten nieco przydugi tytu upowszechnianiu kultury muzycznej w spoeczestwie polskim.
Intencj autora byo, by przynis on poytek modym, aby nauczywszy si z gruntu zna
gosw, potym na chwa Bo y ku ozdobie Oyczynie o inwencyach nowych mylili: eby
si postronni nam, a nie my onym dziwowali. W dziesiciu rozdziaach pracy zostay
omwione kolejno: skala muzyczna, nazwy dwikw, rejestry gosw, chromatyka,

interway, wartoci rytmiczne nut i pauz, metrum dwu- i trjdzielne, zapis niemieckiej
tabulatury organowej, metody uczenia si piewu, zasady strojenia klawikordu i podstawy
gry na tym instrumencie. Z uwagi na zwiz katechizmow form zastosowan
w podrczniku i pewn nieudolno w definiowaniu poj w jzyku polskim, a take nie
zawsze szczliwie utworzone polskie neologizmy majce by odpowiednikami muzycznych
terminw aciskich, niektre partie tekstu s trudne do zrozumienia. Ksieczka
Gorczyna ma jednak istotne znaczenie nie tylko historyczne, ale i praktyczne. Z jednej
strony pokazuje, w jaki sposb w XVII wieku uczono w Rzeczypospolitej zasad muzyki,
z drugiej stanowi wiadectwo wczesnej praktyki wykonawczej, ktrej poznanie jest
niezbdnym warunkiem waciwych interpretacji w przypadku tzw. wykona
historycznych muzyki dawnej. Ponadto, jak pisaa Maria Pamua (1977, 66):
Gorczyn jest bodaje pierwszym Polakiem, ktry w swoim dzieku zwrci
uwag na pikno rodzimych melodii popularnych, posugujc si nimi jako
przykadami dla swoich rozwaa. Utrzymywa, e: porywamy to
z chciwoci, co iest u nich [za granic przyp. B. P.-J.] naylichszego:
a nasze wasne inwencye, gdy tylko po Polsku zarzucamy y nikczemnie
szacuiemy, lubo one nad tych wszystkich daleko bywai melodyinieysze.
Dlatego te przytoczy melodie siedmiu pieni, ktre jak mona odczyta z jego
wypowiedzi uznawa za polskie. S wrd nich po dwa opracowania tekstw O gloriosa
Domina (jedn z melodii posuy si Marcin Mielczewski w Missa super O gloriosa
Domina) i Ave, Stella matutina, a take Nitida Stella, na ktrej melodi miaa by
piewana pie Panna przedwieczna bya bezpieczna (jej tekst bez melodii zamieci Jan
abczyc w zbiorze Symfonie Anielskie), Ave, maris Stella, Sanctissima Mater Dei, Stella
coeli extirpavit i Salve Jesu summe bonus. Wikszo z nich jak wykazaa Maria Pamua
znana bya w XVII wieku nie tylko w Rzeczypospolitej, ale take w krajach ssiednich
(na poudnie i zachd od Pastwa Polsko-Litewskiego).
Zarwno prace o muzyce Starowolskiego, jak i Gorczyna byy dotd przez muzykologw
oceniane jako powierzchowne, nieoryginalne, czy wrcz dyletanckie. Nestor polskich
muzykologw, Aleksander Poliski podsumowa je tymi sowy (Poliski 1907, 152-154):
Dyletantyzm, do silnie grasujcy w muzyce naszej od pocztku wieku
XVII, rozpanoszy si teraz na dobre i obj wszystkie dziay sztuki
muzycznej. Nawet cis teori uprawiali nie muzycy fachowcy [...] lecz
amatorowie, jak Aleksander Gorczyn z zawodu sztycharz i Szymon
Starowolski, historyk [... Co do B.P.-J.] Musices practicae erotemata [...],
warto tej pracy wielce jest nierwna. To co Starowolski przepisuje
z przestarzaego ju w XVII wieku, lecz znakomitego w swoim czasie

Ornitoparcha posiada warto przynajmniej wzgldn. To za, co czerpa
z wasnej gowy lub z przedwiecznych teoretykw redniowiecznych, jest
gupstwem wierutnem.
Podobnego zdania by Zdzisaw Jachimecki (1948; 19482). Wydaje si jednak, e jest to
sd nazbyt krytyczny i nie poparty gbsz analiz ocenianych tekstw. Tak radykalnych
pogldw nie wyraaa ju Maria Pamua (1974; 1977), Maria Erdman, za (2004, 59)
w wyniku bada Tabulatury muzyki Gorczyna stwierdzia, e podrcznik ten,
o charakterze propedeutycznym, majcy z zaoenia upowszechnia kultur muzyczna
i zachca do amatorskiego uprawiania muzyki, pomimo zwizej formy, w porwnaniu
z innymi rdami [...] dostarcza duo informacji, zupenie niesusznie cieszc si z saw
dziea dyletanckiego, napisanego niezrozumiaym jzykiem. Autorka zwraca zwaszcza
uwag na instrukcje Gorczyna dotyczce strojenia klawikordu i techniki gry (w tym
palcowania) na tym instrumencie, podkrelajc znaczenie ksieczki dla poznania
praktyki wykonawczej w Rzeczypospolitej w XVII wieku.
3. Teoria muzyki w Akademii Krakowskiej

U schyku pierwszej poowy XVII wieku problemami muzyki zajmowa si na
marginesie swoich gwnych zainteresowa profesor i rektor Akademii Krakowskiej Jan
Broek (1585-1652), wybitny matematyk, a rwnoczenie astronom, lekarz, teolog,
kartograf, geodeta, historyk nauki i bibliofil. Jakkolwiek i on nie by muzykiempraktykiem, jego wiedza matematyczna pozwalaa mu nie tylko na powielanie pogldw
na muzyk innych uczonych, ale i formuowanie wasnych. Zachowana w formie rkopisu
w Bibliotece Jagielloskiej niedatowana (prawdopodobnie napisana w 1648 roku)
rozprawa An diapason salvo harmonico concentu per aequalia septem intervalla dividi
possit vel non? Dissertatio jest przykadem scholastycznej pracy z zakresu matematycznej
teorii muzyki traktowanej jako integralna cz arytmetyki. Podobny charakter miaa
zapewne inna, zaginiona dzi, dysertacja Broka Arithmologia musica, wymieniona
w testamencie autora i wzmiankowana w jego rozprawie De numeris perfectis disceptatio
altera. Zachoway si natomiast rkopimienne notatki Jana Broka dotyczce
matematycznych podstaw muzyki umieszczone na marginesach wielu drukowanych lub
rkopimiennych prac rnych autorw, ktrych egzemplarze znajduj si obecnie
w Bibliotece Jagielloskiej, m.in. w nalecym niegdy do jego ksigozbioru Compendium

musicae Kartezjusza, w wydaniu z 1650 roku. Broek, przekonany o istotnym znaczeniu
nauki o muzyce dla poznania porzdku wszechrzeczy, w swoich pismach i notatkach
muzycznych, badanych wyrywkowo przez historykw muzyki od ponad stu lat, a bardziej
systematycznie wybranych z jego ksigozbioru i sklasyfikowanych przez Ann Zadworn
(1985), porusza zagadnienia z szerokiego zakresu wiedzy o muzyce. Mona je uj w trzy
zasadnicze dziay: 1) wiadomoci oglne (definicja i podzia muzyki, jej znaczenie,
wyjanienie podstawowych poj), 2) zagadnienia teoretyczno-spekulatywne i 3)
wiadomoci praktyczne (na przykad nauka solmizacji). Broek by przekonany, e
uniwersytecka nauka o muzyce, take uprawiana przez niego scholastyka, ma bezporedni
wpyw na poziom praktyki muzycznej, zwaszcza w kocioach. Tak w swoich pracach, jak
i dziaaniach praktycznych (midzy innymi poprzez gromadzenie ksiek powiconych tej
problematyce) stara si, jednak bez wikszego skutku, o przywrcenie roli, jak nauka
o muzyce miaa w krakowskiej uczelni jeszcze w XVI stuleciu.
4. Problematyka muzyczna w pracach autorw

zwizanych z instytucjami jezuickimi
W drugiej poowie XVII wieku nastpi dalszy, postpujcy ju od schyku XVI wieku,
spadek znaczenia Akademii Krakowskiej. Wzrosa natomiast rola nauki uprawianej
w prowadzonej przez jezuitw Akademii Wileskiej. Nie bya to jednak nauka, ktrej
mona by przypisa miano postpowej. Wrcz przeciwnie. Dziaajcy w Wilnie jezuici
tworzyli przede wszystkim podrczniki, w ktrych kultywowali metody scholastyczne,
zarwno tradycyjn scholastyk uniwersyteck, jak i nowo powsta scholastyk
popularn.
W tym rodowisku dziaa w ostatnich latach ycia Wojciech Tylkowski (1625-1695),
czonek Towarzystwa Jezusowego, autor kilkudziesiciu prac (wrd pozycji zachowanych
wikszo stanowi rozprawy teologiczne) popularyzujcych powierzchown wiedz
z rnych dziedzin nauki, polihistor przez nastpne pokolenia omieszany, a w ostatnich
dziesicioleciach rehabilitowany w pracach Janusza Tazbira (1978), Romana Darowskiego
(1980) i Franciszka Bargiea (1986), jako typowy reprezentant myli barokowej. Tylkowski
nie by muzykiem-praktykiem, nie zna te majcych zwizek z praktyk problemw
muzycznych. Muzyka znalaza si w jego pismach wrd nauk przyrodniczych, obok optyki
i teorii sztuk plastycznych, na rwni z astronomi, nauk o metalach i mineraach oraz

z niektrymi dziaami fizyki. Bdc niewtpliwie pod wpywem innego
siedemnastowiecznego polihistora, niemieckiego jezuity Athanasiusa Kirchera, nie
dorwnywa mu niestety erudycj. O muzyce pisa tak jak o wszystkich innych naukach,
zadajc zaskakujce pytania i prbujc na nie elokwentnie odpowiada. Najwicej miejsca
powici tej tematyce w swoich podstawowych dzieach, aciskojzycznych Philosophia
curiosa (Krakw 1669) w czciach De Anima oraz De sensu et sensibili i Physica
curiosa (Oliwa 1680-1691) w czciach De Mundo, De meteoris seu Metheorologia
curiosa, De ortu interitu et elementis, De Anima i De sensu et sensibili oraz w napisanych
po polsku Problemata wite abo pytania okoo wyrozumienia witey Ewanyelii i Uczone
rozmowy wszystkie w sobie prawie zawierajce filozofi (Warszawa 1692), zwaszcza
w czci O rzeczach yjcych albo o Duszy. Cao problematyki muzycznej podjtej przez
Tylkowskiego mona uj w czterech grupach: 1) zagadnienia akustyczne i rozwaania
z zakresu musicae speculativae, 2) fizjologia i psychologia muzyki, 3) estetyka muzyczna,
4) muzykoterapia.
Micha Bristiger (1979; 22001, 236), analizujc zagadnienia muzyczne w pismach
Tylkowskiego, doszed do wniosku, e jego kuriozalna doktryna muzyczna [...]
przekazuje raczej biernie i bardzo wyrywkowo niektre zagadnienia wczesnej filozofii
muzyki, jakby przeszczepiajc jakie fragmenty kircherowskiej muzyki teoretycznej na
ciao filozofii scholastycznej, i to w jej litewskiej odmianie. Warunki historyczne sprawiy,
e Tylkowski nie mg chyba da nic wicej, jak tylko speni akt obecnoci w kulturze, co
winno spotka si z uznaniem, bo przecie chodzio [...] o niebah spraw: o przynaleno
do europejskiej wsplnoty naukowej.
Wynikiem przeprowadzonych prac translatorskich i interpretacyjnych Franciszka
Bargiea i Krystiana Hadasza (1986) jest ocena nieco bardziej pozytywna, w szczeglnoci
w odniesieniu do pogldw Wojciecha Tylkowskiego w dziedzinie estetyki muzycznej, jego
inspirowanej przez Kirchera, ale w czci oryginalnej koncepcji dotyczcej procesu
muzykoterapeutycznego oraz zagadnie dotyczcych psychologii i fizjologii muzyki.
Z jezuick Akademi Wilesk zwizany by take Sigismundus Lauksmin vel Lauxmin
(1596-1670). Tu studiowa filozofi i teologi, uczy si aciny, greki i hebrajskiego, uzyska
stopie magistra i doktora, by wykadowc i wreszcie profesorem (na rnych etapach
ycia przebywa take w kolegiach jezuickich w Poocku, Niewieu, Braniewie, Pisku
i Kroach). Napisa liczne prace, zwaszcza z zakresu retoryki (szczegln popularnoci
cieszy si w rnych krajach kilkanacie razy wznawiany podrcznik Praxis oratoria,
wydany po raz pierwszy w Braniewie w 1648 roku). Jeeli chodzi o dziaalno muzyczn,
by Lauksmin autorem elementarza zasad muzyki Ars et praxis musica, opublikowanego
w Wilnie w 1667 roku i w cigu XVII wieku jeszcze dwa razy wznawianego. Celem pracy
byo podniesienie poziomu ksztacenia modziey szk jezuickich w piewie poprzez
przedstawienie zasad piewu choraowego i zaopatrzenie ich w niezbdne przykady.
Jrat Trilupaitien (1991) przypuszcza, e bezporedni powd wydania ksiki mogo
stanowi powoanie w Akademii Wileskiej nowej katedry muzyki. Nie wyklucza te, e
sam Lauksmin zosta jej pedagogiem. Faktem jest, e w roku utworzenia tej katedry
w 1667 roku ukazay si w wydawnictwie akademickim zreszt anonimowo a trzy
pozycje przygotowane przez Lauksmina. Oprcz Ars et praxis musica byy to: Graduale
pro exercitatione studentium i Antiphonale ad psalmos, iuxta ritum S. Romanae Ecclesiae
decantandos necessarium. Zawarty w nich zosta uproszczony repertuar pieww
choraowych, zapisanych notacj menzuraln, jak rwnie w Graduale dwui trzygosowe opracowania czci mszalnych oraz skadajcy si z piciu dwugosowych
pieni z tekstem polskim cykl roratny (Rotuy adwentowe).
Prac pisan pod wpywem studiw autora w Akademii Wileskiej i uwzgldniajc
znan i uznawan w Rzeczypospolitej teori muzyki zachodnioeuropejskiej, jak i polsk
praktyk muzyczn jest zaliczana do teoretyczno-muzycznego dorobku ukraiskiego
Gramatyka muzyczna Mikoaja Dyleckiego (urodzonego prawdopodobnie w Kijowie ok.
1630 roku). Traktat ten, sformuowany w pierwszej wersji w jzyku polskim w Wilnie,
miejscu studiw Dyleckiego, przed 1677 rokiem (by moe ok. 1675 roku) zosta
w nastpnych latach przetumaczony na jzyk starorosyjski (tzw. starosowiaski) i by
dwukrotnie przeredagowywany (w XX wieku wydali go Stiepan Smolenski 1910,
Oleksandra Calaj-Jakimenko 1970 i Vladimir Protopopov 1979, a interpretacj pracy
zajmuje si szerokie grono badaczy, przede wszystkim ukraiskich i rosyjskich, ale take
polskich i amerykaskich). Wrd zachowanych co najmniej 27 rkopimiennych
egzemplarzy pracy wyodrbnia si trzy redakcje, z ktrych druga (1677) i trzecia (1679)
stanowi skrcone wersje nieza-chowanej pierwszej. Od miejsc, w ktrych autor
dokonywa przerbek okrela si je jako: wilesk, smolesk i moskiewsk. Znaczenie
traktatu dla historii muzyki ukraiskiej i porednio rosyjskiej wynika z faktu, i zawiera
on teoretyczne uzasadnienie nowego wwczas tzw. partesnego stylu w muzyce,
wprowadzonego do Kocioa prawosawnego w zwizku z reform patriarchy Nikona
z poowy XVII wieku. Styl ten spotka si pocztkowo z ostrym protestem rodowisk
zachowawczych, ale w XVIII wieku ostatecznie zwyciy, w efekcie czego w cerkwiach
miejsce pieww unisonowych zaja chralna muzyka wielogosowa w formie raspiewu
(harmonizowanego chorau), polifonicznego partesnego koncertu oraz homofonicznego
kantu. Reforma dotyczya rwnie muzyki wykonywanej w prawosawnych cerkwiach na
terenie Rzeczypospolitej. Dla historii muzyki w Polsce istotne jest rwnie, e ilustrujc
przedstawiane problemy Dylecki posuy si przykadami zaczerpnitymi z utworw

kompozytorw polskich, Marcina Mielczewskiego i Jacka Ryckiego.
5. Teoria muzyczna na lsku

Pewne znaczenie dla myli teoretyczno-muzycznej w Rzeczypospolitej, zwaszcza
rozwijanej w Krakowie i w Gdasku, miay prace importowane (take
przedrukowywane) lub tworzone na lsku. Generalnie nastawione one byy na problemy
praktyczne, zwaszcza dotyczce techniki kompozytorskiej. W ostatnich dekadach
XVI wieku we wrocawskiej oficynie Scharffenbergw ukazay si midzy innymi wydania
Compendiolum musicae pro incipientibus Heinricha Fabera i Rudimenta musicae
Nicolausa Listeniusa, chtnie wykorzystywane w dydaktyce na terytorium
Rzeczypospolitej. Termin musica poetica wprowadzony przez Listeniusa w tym ostatnim
traktacie, opublikowanym po raz pierwszy w Wittenberdze w 1533 roku, przej Joannes
Nucius, przebywajcy przez wiele lat na lsku jako opat nalecego do prowincji
maopolskiej klasztoru cystersw w Jemielnicy. W 1613 roku w drukarni Scharffenbergw
w Nysie (miecie, w ktrym znajdowaa si siedziba biskupw wrocawskich, podlegych
z kolei arcybiskupom gnienieskim) zosta wydany jego traktat Musica poetica sive de
compositione cantus praeceptiones, powicony technice kontrapunktycznej, a oparty
gwnie na teorii Glareana. Wyrnione w pracy trzy rodzaje kontrapunktu
contrapunctus simplex, fractus (floridus) i coloratus zilustrowane s przykadami
zaczerpnitymi z kompozycji autora.
Literatura
F. Bargie, Wojciech Tylkowski SJ i jego Philosophia curiosa z 1669 r., 1986.
F. Bielak, Wstp w: Szymon Starowolski, Setnik pisarzw polskich, 1970.
M. Bristiger, Problemy muzyczne w traktatach Wojciecha Tylkowskiego, 1979; przedruk
2001.
O. Calaj-Jakimenko, Muzykalno-teoretieska mysl na Ukrane v XVII stoletii i trudy

Nikolaja Dileckogo, 1969.
A. Chybiski, Die deutschen Musiktheoretiker im 16.-18. Jahrhundert und die polnische
Musik, 1911-1912.
C. Dahlhaus, Cribrum musicum. Der Streit zwischen Scacchi und Siefert, 1965; wyd.
w polskojzycznym przekadzie jako: Cribrum musicum. Spr pomidzy Scacchim
a Siefertem, tum. M. Kwiatkowska, 1998.
R. Darowski, Geneza dziea Wojciecha Tylkowskiego SJ Philosophia curiosa, 1980.
[M. Dylecki], Musikijskaja grammatica Nikolaja Dileckogo, wyd. S.V. Smolenski, 1910.
[M. Dylecki], N. Dileckij, Gramatika muzikalna, wyd. facs. transkr. i koment. O. CalajJakimenko, 1970.
[M. Dylecki], N. Dileckij, Idea grammatiki musikijskoj, wyd. i koment. V. Protopopov,
1979.
2004.
J.A. Gorczyn, Tabulatura muzyki, 1647, wyd. facs. J. Morawski, 1999.
K. Hadasz, Zagadnienia muzyczne w pismach Wojciecha Tylkowskiego, 1986.
M. Heinemann, Scacchi, Siefert i Ninius. Przyczynek do dyskusji wok prawdziwej
muzyki kocielnej w XVII wieku, 1998.
M. Heinemann, Der Streit zwischen Marco Scacchi und Paul Siefert (I. Musiktheorie und
kompositorische Praxis Deutschland des 17. Jahrhunderts; II. Edition der Texte),
w druku.
koca XVII w., 1948.
Z. Jachimecki, Muzykologia i pimiennictwo muzyczne w Polsce, 19482.
C. Jensen, A Theoretical Work of Late Seventeenth-Century Muscovy: Nikolai Diletskiis
Grammatica and the Earliest Circle of Fifths, 1992.
J. Kazem-Bek, Marcin Mielczewski w Gramatyce muzycznej Mikoaja Dyleckiego, 1999.
A. Kolbuszewska, Katalog muzycznych dzie teoretycznych XVI i XVII wieku, 1973.

G. Massera, Marco Scacchi: delil polemica antisifertina allo schema formale degli stili
musicali, 1974.
G. Massera, Precisazioni teoriche nel Cribrum di Marco Scacchi, 19742.
K. Morawska, Dylecki, Dilecki, Mykoa, Nikoaj Pawowicz, 1984.
J. Mller-Blattau, Geschichte der Musik in Ost- und Westpreussen von der Ordenszeit bis
zur Gegenwart, 1931, 21968.
C. V. Palisca, Marco Scacchs Defense of Modern Music (1649), 1972; przedruk 1994
(zawiera edycj Breve discorso sopra la musica moderna Marco Scacchiego); wyd.
w polskojzycznym przekadzie Marca Scacchiego obrona nowej muzyki (1649), tum. B.
Przybyszewska-Jarmiska, 1998.
M. Pamua, Musices Practicae Erotemata Szymona Starowolskiego, 1972.
M. Pamua, Pojcie tonw i piewu kocielnego w Musices practicae erotemata
Starowolskiego, 1974.
M. Pamua, Tabulatura muzyki Jana Aleksandra Gorczyna, 1977.
A. Patalas, Myl teoretyczna Marka Scacchiego w kontekcie twrczoci kompozytorw
niemieckich, 2003.
A. Patalas, Die Kompositionen von Christoph Werner als Quelle der Inspiration fr Marco
Scacchi, 2005.
A. Patalas, W kociele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi: ycie, muzyka, teoria, 2010.
V. Protopopov, Nikolaj Dileckij i iego Muzykalnaja Grammatika, 1975.
V. Protopopov, K 300-letiju Musikijskoj grammatiki Nikolaja Dileckogo, 1978, przedruk
1983.
V. Protopopov, Nikolaj Dileckij i Marcin Mielczevskij, 19782.
J. Reiss, Jan Broek-Broscius jako teoretyk muzyki, 1923.
J. Reiss, Ksiki o muzyce od XV do XVII wieku w Bibliotece Jagielloskiej, cz. I, II, 1924,
1934.
J. Reiss, Uzupenienia do katalogu ksiek o muzyce w Bibliotece Jagielloskiej, 1925.

red. F. Lesure, t. 1-2, 1971.
M. Scacchi, Breve discorso sopra la musica moderna, wyd. C. V. Palisca, jw., oraz w:
Practica Musica, red. T. Carter, Z. M. Szweykowski, t. 1: Polemiki wok Musica
Moderna/ Polemics on the Musica Moderna, przek. polski A. Szweykowska, przek.
angielski T. Carter, 1993.
1993.
A. Szweykowska, Lauksmin (Lauxmin) Sigismundus, 1997.
Z. M. Szweykowski, Marco Scacchis Opinion on Art of Music, 1974.
Z. M. Szweykowski, Stile imbastardito i stile rappresentativo w systemie teoretycznym
Marka Scacchiego, 19742.
Z. M. Szweykowski, Marco Scacchi and his Pupils on the Polychoral Technique, 1997;
w wersji polskojzycznej jako Marco Scacchi i jego uczniowie o technice polichralnej,
1998.
J. Tazbir, Wojciech Tylkowski, polihistor omieszony, 1978.
J. Trilupaitien, Zygmunt Lauksmin w yciu muzycznym Akademii Wileskiej, 1991.
J. Trilupaitien, Grigalikojo choralo raida Lietuvoje XVI-XVII a. ir banytins muzikos
reformos, 1998.
Z. Wardska, Pogldy na muzyk Sebastiana Petrycego, 1971.
W. Werbeck, Heinrich Schtz und der Streit zwischen Marco Scacchi und Paul Siefert,
1995.
E. Witkowska-Zaremba, Myl muzyczna na lsku od XIII do poowy XVII wieku, 1973.
E. Witkowska-Zaremba, Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku,
1986.
A. Zadworna, Jana Broka pisma i notatki muzyczne, 1985.
IV. MIGRACJE MUZYKW ORAZ RECEPCJA

POWSTAEJ W RZECZYPOSPOLITEJ
TWRCZOCI MUZYCZNEJ I TEORETYCZNOMUZYCZNEJ W EUROPIE
Rzeczpospolita bya w XVII wieku krajem, do ktrego dziki patronatowi krlewskiemu,

magnackiemu, kocielnemu i miejskiemu licznie przybywali muzycy zagraniczni, przede
wszystkim z Woch, ale take z krajw Rzeszy Niemieckiej, z Francji, rzadziej z Anglii (w
pierwszych latach panowania Zygmunta III Wazy rwnie ze Szwecji). Bya te krajem
tranzytowym, poprzez ktry cz muzykw woskich udawaa si dalej na Pnoc
gwnie do Danii i Szwecji lub po okresie dziaalnoci w kapelach polskich czy
litewskich, zwaszcza w kapeli krlewskiej, znajdowaa zatrudnienie w ksistwach Rzeszy
Niemieckiej midzy innymi z racji powiza dynastycznych Wazw, ale take Michaa
Korybuta Winiowieckiego, z austriackimi Habsburgami szczeglnie czsto muzycy
z Rzeczypospolitej udawali si na dwr arcyksicy w Grazu, a po 1619 roku na dwr
cesarski w Wiedniu.
Mniej wiadomo o przybyszach ze Wschodu, cho z pewnoci znajdowali si oni wrd
muzykw zatrudnianych przez magnatw i szlacht na wschodnich kresach
Rzeczypospolitej. W drugiej poowie XVII wieku, na fali zainteresowania orientem,
przenikali prawdopodobnie take na dwr krlewski, ale wobec bardzo sabo rdowo
udokumentowanego skadu krlewskiego zespou muzycznego z okresu po potopie
szwedzkim nasza wiedza na ten temat jest znikoma. Wiadomo jednak, e w latach 70.
przebywa w Wilnie urodzony prawdopodobnie w Kijowie Mikoaj Dylecki, o ktrym sdzi
si, e mg uczy si muzyki na polskim dworze za czasw kapelmistrzostwa Jacka
Ryckiego, a w kadym razie jak dowodzi jego traktat teoretyczny Gramatyka
muzyczna mia okazj pozna utwory z repertuaru kapeli krlewskiej, autorstwa
Mielczewskiego i Ryckiego.
Kierunek migracji siedemnastowiecznych muzykw nie by wszake jednostronny, a z
Rzeczypospolitej wyjedali do innych krajw nie tylko przebywajcy tam czasowo Wosi,
ale i muzycy miejscowi. Udawali si oni na studia, w szczeglnoci do Rzymu. Tam
nowoci muzyczne poznawali parajcy si muzyk jezuici, z Janem Brantem, ktry
zapewne wkrtce po powrocie z Wiecznego Miasta skomponowa Invitatorium in festo
Nativitatis, pierwszy znany utwr polskiego autora z basem organowym typu basso
seguente, Kazimierz Sarbiewski, ktry pono swoje aciskie ody sam ubiera
w odpowiednie metrycznie melodie, i Szymon Berent. Uwaa si, e w Rzymie studiowa
take franciszkanin Wojciech Dembocki (Dbocki), zanim w 1618 roku w Wenecji
ukazao si jego Completorium Romanum, najwczeniejszy znany utwr z ocyfrowanym
basso continuo skomponowany przez polskiego twrc. W nastpnych dekadach
w Wiecznym Miecie studia muzyczne odbywali m.in. Franciszek Lilius i dominikanin
Andrzej Niankowski, ktrzy uczyli si u Girolama Frescobaldiego, oraz gdaszczanie
Kaspar Frster m., Christoph Bernhard i Johann Balthasar Erben. Mieszkacy Prus
Krlewskich ksztacili si rwnie w krajach pnocnoeuropejskich, tak jak Paul Siefert,
ucze Jana Pieterszoona Sweelincka w Amsterdamie.
Wyksztaceni za granic lub z pewnoci czciej w kraju, niektrzy muzycy polscy
znajdowali zatrudnienie w zagranicznych kapelach dworskich lub kocielnych. Wyjtkowo
zdarzao si, e byli angaowani do zespow woskich, jak franciszkanin Andrzej
Chyliski, kapelmistrz w kociele San Antonio w Padwie, czy Kaspar Frster m., ktry
wielokrotnie, w rnych okresach ycia, wraca do Italii, gdzie by wysoko ceniony jako
piewak we Florencji, w Rzymie i Wenecji. Czciej udawali si do orodkw niemieckich
m.in. Adam Jarzbski, skrzypek na dworze elektorskim w Berlinie (skd notabene uda
si na studia do Woch), i Christoph Bernhard, zwizany z elektorskim dworem saskim
w Drenie, a nastpnie penicy funkcj miejskiego dyrektora muzyki w Hamburgu i na
dwr duski, na ktrym u schyku XVI i przez niemal cay XVII wiek przebywao
zwaszcza wielu muzykw z Prus Krlewskich, a Kaspar Frster m. przez kilkanacie lat
peni funkcj krlewskiego maestro di cappella. W rnych krajach europejskich dziaali
wywodzcy si z Rzeczypospolitej lutnici. Na dworach niemieckich szuka schronienia, po
ucieczce z Polski w zwizku z tzw. spraw Zborowskich Wojciech Dugoraj. Z dworem
francuskim zwizany by Jakub Reys zwany Polakiem. Gwnie w krajach niemieckich,
ale take w Szwecji spdzi dojrzae ycie urodzony w 1652 roku w Warszawie, a zmary
ju w XVIII wieku w Londynie Jakob Kremberg. Zdecydowanie sabiej znane s losy
muzykw polskich zatrudnianych w krajach wschodnich i poudniowo-wschodnich.
Wiadomo, e z duym zainteresowaniem mieszkacw Moskwy spotkay si wystpy
zespow Mniszchw podczas wesela Maryny Mniszech z Dymitrem Samozwacem w 1606
roku. W drugiej poowie XVII wieku dziaa w tym miecie urodzony w Kijowie, uwaany
za Polaka, piewak i kompozytor Jan Kolenda. To tylko wyrywkowe informacje, a wydaje

si, e przebadanie archiwaliw rosyjskich mogoby przynie ich duo wicej. Bliskie byy
zwizki kulturowe, przejawiajce si w wymianie muzykw i repertuaru, z Grnymi
Wgrami (dzisiejsz Sowacj), zwaszcza na terenach wielokulturowego Spiszu, oraz
z Czechami i lskiem. W Turcji przebywa w niewoli Wojciech Bobowski z Bobowej,
zwany Ali-Bej (zm. 1675), ktry opracowa notacj muzyki tureckiej i dokonywa jej,
majcych dzi historyczne znaczenie, zapisw.
wiadectwem recepcji w Europie powstaych w Rzeczypospolitej utworw muzycznych,
zarwno twrcw miejscowych, jak i przyjezdnych pracujcych na rzecz polskich
i litewskich patronw muzyki, s przede wszystkim zachowane tam przekazy nutowe.
Znaczce s zwaszcza rkopimienne odpisy sporzdzane za granic lub dla
zagranicznych odbiorcw oraz drukowane za granic antologie, w ktrych zamieszczano
utwory zwizanych z Rzeczpospolit kompozytorw, a take powstae za granic prace
teoretyczno-muzyczne, ktrych autorzy powoywali si na przykady kompozycji lub pisma
dotyczce teorii muzyki powstae w Polsce. W wypadku drukw autorskich, wydawanych
dziki patronatowi polskiemu w zachodnich oficynach drukarskich, sam fakt zachowania
egzemplarzy w zagranicznych bibliotekach nie musi oznacza, e zamieszczone w tych
edycjach utwory byy tam w XVII wieku wykonywane. Istotnych informacji
o kompozycjach niegdy nalecych do zbiorw nut rnych zagranicznych kapel
dostarczaj inwentarze tych muzykaliw. Dysponujemy te innymi wiadectwami
zainteresowania muzykw z obcych krajw tworzonym w Rzeczypospolitej repertuarem
i zwizanych z nim prb pozyskania konkretnych utworw.
Zdecydowana wikszo znanych odpisw kompozycji religijnych twrcw polskich lub
obcych dziaajcych w Rzeczypospolitej, jakie zachoway si w zbiorach zagranicznych,
a take takich siedemnastowiecznych kopii, ktre nie dotrway do naszych czasw,
a mamy o nich informacje, naleaa do kapel dziaajcych w krajach ociennych, przede
wszystkim w Pnocnych Niemczech, w Szwecji, Prusach Ksicych, na lsku,
w Czechach i w Sowacji (wczenie na Grnych Wgrzech). W przypadku orodkw
pnocno-europejskich niebagatelne znaczenie dla rozpowszechnienia tego repertuaru
miao porednictwo Gdaska oraz migracje muzykw (mona sdzi, e duy zasb
kompozycji znalaz si w Danii za spraw zatrudnionych na tamtejszym dworze
krlewskim muzykw z Prus Krlewskich z kapelmistrzem Kasparem Frsterem m. i sta
si podstaw dokonywanych odpisw, jednak wobec sponicia siedemnastowiecznych
muzykaliw duskiej kapeli krlewskiej tego przypuszczenia prawdopodobnie nie uda si
zweryfikowa). Przede wszystkim w drugiej poowie XVII wieku sprowadzone lub
czciej odpisane zostay w wymienionych krajach liczne utwory takich kompozytorw
jak: Marco Scacchi, Bartomiej Pkiel, Marcin Mielczewski, Kaspar Frster m., Johann
Balthasar Erben, Crato Btner, Christoph Werner, Daniel Jacobi, Ewaldt Hintz, Johann
Valentin Meder. Wikszo rkopimiennych przekazw tych kompozycji zachowaa si
w kolekcjach Dbenw (obecnie w Uppsali) i Heinricha Bokemeyera (obecnie w Berlinie),
w mniejszej liczbie w Lneburgu i Wolfenbttel, podczas gdy utwory przechowywane
niegdy w Krlewcu od czasu II wojny wiatowej uwaane s za zaginione. O pojedynczych
utworach muzykw z Rzeczypospolitej, jakie w siedemnastym wieku znajdoway si
w zbiorach muzykaliw rnych niemieckich kapel dworskich i kocielnych, dowiadujemy
si z dawnych inwentarzy oraz pojedynczo zachowanych rkopisw kompozycji. Na tej
podstawie map miejscowoci, do ktrych docieraa muzyka z Polski naleaoby rozszerzy
o Baden-Baden, Drezno, Gotha, Gottorp, Lipsk, Lneburg, Schweinfurt, Weimar czy
Weissenfels.
Co do zbiorw proweniencji lskiej, u ich podstaw leay stae silne zwizki kulturalne
z Rzeczpospolit oraz obecno na tamtych terenach ludnoci polskojzycznej, dla ktrej
m.in. drukowano kancjonay z pieniami w jzyku polskim. W rdach rkopimiennych
muzyka kompozytorw dziaajcych w Polsce obecna jest zarwno w przekazach ze
schyku XVI, jak i z XVII wieku. Najwaniejsz z tego wzgldu kolekcj jest tzw. zbir
Emila Bohna (z dawnej Stadtbibliothek we Wrocawiu, obecnie w Berlinie), na ktry
skadaj si gwnie rkopisy sporzdzone dla potrzeb wrocawskich kociow
luteraskich, odpisane zarwno na podstawie innych wczenie istniejcych
manuskryptw, jak i w duej czci z drukw. Znajduj si w nim zapisy utworw (w
wikszoci religijnych, ale take madrygaw, czsto z tekstami niemieckich kontrafaktur,
i utworw instrumentalnych) takich zwizanych z Rzeczpospolit kompozytorw jak:
Annibale Stabile, Luca Marenzio, Asprilio Pacelli, Giulio Osculati, Andreas Hakenberger,
Gregor Schnitzkius, Adam Jarzbski, Marco Scacchi, Franciszek Lilius, Marcin
Mielczewski (monogramista M.M.), Crato Btner, Christoph Werner i zapewne inni.
Polonica zachoway si take w innych zbiorach lskich lub w pojedynczych
sporzdzonych tam rkopisach. Jest bardzo prawdopodobne, e z kolei zwizki pomidzy
biskupstwem wrocawskim a biskupstwem oomunieckim przyczyniy si do
rozpowszechnienia niektrych polskich kompozycji na Morawach. W drugiej poowie
XVII wieku w muzykaliach kapeli biskupa Carla Liechtenstein-Castelcorno w Kromieryu
znajdoway si m.in. utwory Mielczewskiego, Heinricha Dbela z Gdaska oraz msze (w
tym Missa di Polaka) Maksymiliana Kozdrasza, kompozytora lskiego, najpewniej
o polskim rodowodzie. Utwory Mielczewskiego byy te w posiadaniu klasztoru pijarw
w nieodlegej Stranicy (Strnice). W tym wypadku dla przepywu polskiego repertuaru
znaczenie moga mie wymiana utworw muzycznych pomidzy kolegiami pijarw,
zwaszcza e prowincja polska tego zakonu obejmowaa w XVII wieku take teren
wczesnych Grnych Wgier. Prawdopodobnie w ten sposb mona tumaczy fakt, e
jak ukazuj inwentarze z koca XVII stulecia nieistniejcych ju niestety rkopisw
z klasztorw w Prievidzy i Podolicu w uyciu kapeli tamtejszych pijarw byy m.in.
kompozycje Andrzeja Rohaczewskiego, Marco Scacchiego, Marcina Mielczewskiego,
Franciszka Liliusa, Bartomieja Pkiela, Jana (o. Damiana) Stachowicza (zwizanego
z klasztorami w obu tych miejscowociach), Stanisawa Podolskiego, Macieja Hermana
Wronowicza i Jacka Ryckiego, ale take kompozytorw polskich mniej znanych lub
nawet znanych tylko z tych rde. Z kolei w kociele ewangelickim w sowackiej Lewoczy
zachowao si, niestety niekompletnie, pi canzon zespoowych Marcina Mielczewskiego.
Dziaalno rekatolizacyjna prowadzona przez Towarzystwo Jezusowe przyczynia si
natomiast do rozpowszechniania utworw polskich na terenach pnocnowschodnich, do
pocztku lat 20. XVII wieku zalenych od Rzeczypospolitej, a pniej od Szwecji. Chodzi
o Inflanty i Kurlandi. Obecnie znamy rkopimienne wiadectwa znajomoci na tym
terenie (w Rydze) utworw Jana Branta (rkopimienne rdo przechowywane jest
w Uppsali). Wiemy te, e wrd muzykaliw zespow ryskich w pierwszej poowie
XVII wieku znajdoway si druki Andreasa Hakenbergera, a take wydany w Wilnie
z inicjatywy jezuitw polski zbir psalmw w tumaczeniu na jzyk otewski. Wydaje si,
e przeprowadzenie bada pod ktem obecnoci siedemnastowiecznych polonikw
w archiwaliach Rygi, ale take Tartu (dawnego Dorpatu) i Jelgavy (dawnej Mitawy),
mogoby zwikszy zasb wiadectw recepcji na tych terenach muzyki tworzonej
w Rzeczypospolitej.
W poznanych dotd rdach nie odnaleziono potwierdzenia szczeglnego
zainteresowania w siedemnastowiecznej Europie najwikszym historycznie fenomenem
w yciu muzycznym Rzeczypospolitej, za jaki uwaa si teatr operowy Wadysawa IV. Co
prawda uczestniczcy w spektaklach obcokrajowcy, przede wszystkim nuncjusze papiescy
i ich sekretarze, ale take agenci i posowie cesarscy, moskiewscy, brandenburscy,
bawarscy i toskascy, oraz sama krlowa Ludwika Maria i przybyli z ni z Francji
dyplomaci, wyraali w swoich relacjach podziw dla kunsztu woskich piewakw,
bogactwa i niezwykoci inscenizacji, jak rwnie kosztw przedsiwzicia, przekazane
przez nich informacje nie byy prawdopodobnie rozpowszechniane szerzej, poza kuri
rzymsk lub dwory, na ktre zostay wysane. Std udzia w przedsiwziciu nie przynis
midzynarodowej sawy nawet jego gwnym autorom. Chocia Virgilio Puccitelli pod
wzgldem liczby napisanych i zrealizowanych librett growa nawet nad najbardziej
uznanymi librecistami swoich czasw dziaajcymi we Woszech i chocia wikszo jego
wydanych librett drammi per musica znalaza si wkrtce po premierach w Italii,
dziaajcy w dalekim, zaalpejskim kraju poeta pozostawa w swojej ojczynie niemal

nieznany. W jeszcze gorszym pooeniu znajdowa si autor (znajdowali si autorzy?)
muzyki do tych librett. Jak wiadomo, nie tylko nie odnaleziono dotd nawet jej
fragmentw, ale take poza jednym wyjtkiem nie udao si rdowo potwierdzi
nazwiska kompozytora. Przypuszcza si, e Marco Scacchi, wymieniony w relacji
nuncjusza Maria Filonardiego jako autor muzyki do Il Ratto dElena, stworzy lub co
najmniej wsptworzy muzyk do wikszoci oper wystawionych na dworze Wadysawa
IV Wazy. Nawet jeeli tak byo, nie komponowanie drammi per musica przynioso
krlewskiemu maestro di cappella saw.
Najwikszy oddwik w Europie wzbudzia toczca si w latach 40. XVII wieku
w Rzeczypospolitej polemika pomidzy Marco Scacchim a Paulem Siefertem. Wiemy, e
dziki silnemu zaangaowaniu gdaskiego ksigarza i kapelmistrza, Kaspara Frstera st.,
a zapewne take jego syna Georga, egzemplarze wydanego w Wenecji w 1643 roku
Cribrum musicum dotary do wielu orodkw i osb w krajach niemieckich (m.in. do
Heinricha Schtza), w Szwecji i we Woszech. Wiemy te, e dyskusja spowodowaa
zainteresowanie w rodkowej i Pnocnej Europie twrczoci Scacchiego i zapewne
innych muzykw Wadysawa IV, a stworzona przez kapelmistrza krlw Polski
klasyfikacja gatunkw muzycznych przejta zostaa przez jego woskiego ucznia Angelo
Berardiego, a w Niemczech pozostawaa aktualna jeszcze w pierwszej poowie
XVIII wieku.
W jakiej mierze dziaalno teoretyczna, kompozytorska i dydaktyczna Scacchiego, cho
porednio, oddziaaa take na Wschd Europy. Chodzi o wpyw zasad muzyki zachodniej,
transmitowanych midzy innymi za porednictwem polskim, na muzyk prawosawn na
Ukrainie i w Rosji, ktry przyczyni si do reformy pieww Kocioa Wschodniego.
Przygotowany przez ukraiskiego teoretyka i kompozytora Mikoaja Dyleckiego
podrcznik regu rzdzcych w muzyce wielogosowej (Gramatyka muzyczna), sporzdzony
ok. 1675 roku w Wilnie w wersji polskojzycznej, adresowany by jednak przede
wszystkim do muzykw ukraiskich i rosyjskich, std przygotowane wkrtce nastpne,
bardziej odpowiednie jzykowo redakcje smoleska i moskiewska zachowane do dzisiaj
w wielu odpisach. wiadcz one o zapotrzebowaniu na tego typu prace, a rwnoczenie
dowodz recepcji na Ukrainie i w Rosji muzyki polskiej. Szczeglnie znaczca dla procesu
asymilacji muzyki zachodniej na Ukrainie bya unia brzeska z 1596 roku. W Rosji
zainteresowanie muzyk polsk i wosk uprawian w Rzeczypospolitej nasilio si
w drugiej poowie XVII wieku, o czym wiadomo gwnie ze rde historycznych
i literackich. Informuj one na przykad o zabiegach patriarchy Nikona, majcych na celu
pozyskanie psalmw Mielczewskiego oraz o popularnoci, w Moskwie i na zachodnich
ziemiach Rosji, pieni z kantyczek w jzyku polskim (zapisywanych w ruskich

piewnikach cyrylic) lub tumaczonych z polskiego na ruski. W wikszoci byy to
kompozycje religijne (m.in. psalmy w tumaczeniu Jana Kochanowskiego), ale take
wieckie o tematyce historycznej. O wykonaniach psalmw polskojzycznych w Moskwie
lat 70. XVII stulecia pisa Symeon Poocki w druku Psaltyr ritmotvornoja, wydanym
w Moskwie w 1680 roku, tak: Mnodzy we wszech ziemiach Maej, Biaej, Czarnej
i Czerwonej Rusi, a najbardziej we Wielkiej Rusi i w samym panujcym i w Boga opiece
pozostajcym grodzie Moskwie, rozmiowani w sodkim i wdzicznym pieniu polskiego
psaterza w wierszowanej mowie, nawykli te psalmy piewa, jzyka albo mao znajc,
albo zgoa nie znajc i tylko sodkoci pienia radujc si w duszy (cyt. za: Aleksander
Pozdniejew 1962, 488). W tym czasie do Rosji, zwaszcza na dwr carw Aleksego
Michajowicza i jego syna Fiodora, napyway pono rwnie polskie nuty innych utworw.
Recepcj piewanych w XVII wieku przez katolikw polskich kold w unickich
rodowiskach ukraiskich jeszcze u schyku XVIII i w XIX wieku potwierdzaj kolejne
edycje poczajowskiego Bohohasnyka (Shkurgan 2013).
Jeli chodzi o kraje, z ktrymi Rzeczpospolita nie dzielia granic, w przekazach
angielskich, drukowanych i przede wszystkim rkopimiennych, zachoway si
niektre utwory lutniowe i na zespoy instrumentalne oraz wokalne Diomedesa Cato
(reprezentowanego take w antologiach drukowanych w Kolonii, Norymberdze
i Utrechcie) i pojedyncze kompozycje Francesco Maffona. W rkopimiennych antologiach
sporzdzonych we Francji, a przechowywanych w Paryu zawarte zostay zarwno
kompozycje dziaajcego tam Jakuba Reysa (Polaka), jak i by moe francuskiego
lutnisty polskich krlw Antoinea Gallot. W Paryu znajduje si rwnie przekaz
rkopimienny jednej z canzon Marcina Mielczewskiego, zawarty jednak w kodeksie
sporzdzonym najprawdopodobniej w Baden-Baden, ktry do Francji trafi dopiero
w XVIII wieku. Muzykalia z polskiego dworu krlewskiego docieray w XVII wieku take
do Brukseli, czego dowodzi niedawno odnaleziona informacja o nagrodzie pieninej
wypaconej w 1621 roku ze skarbu ksicia Alberta i infantki Izabelli na rzecz
niezidentyfikowanego dotd muzyka Zygmunta III, ktry darowa habsburskim regentom
partesy swoich utworw (Szmydki 2004).
ladem silnych zwizkw kulturowych pomidzy Rzeczpospolit a Siedmiogrodem jest
obecno siedemnastowiecznych polonikw w rdach wgierskich. Zabytkiem
o szczeglnej wartoci jest tzw. Kjoni Jnos-Kdex (1634-1674). Skada si on z trzech
czci: waciwego kodeksu, tabulatury Csikusalalfalvi kzirat, zawierajcej m.in. tace
polskie, oraz Organo missale, gdzie zapisano wrd innych utworw trzy msze:
Cracoviensis, Varsoviensis i Patrem Omnipotens Marc Polonica. Na terenie Siedmiogrodu
powsta take Vietris-Kdex, tabulatura organowa sporzdzona prawdopodobnie ok. 1670

roku, zawierajca m.in. polskie pieni taneczne, koldy i inne pieni religijne, a take
znowu tace polskie. To te ostatnie utwory, zamieszczane, najczciej anonimowo, ju
w poowie, ale szczeglnie od schyku XVI wieku w antologiach niemieckich, a pniej
rwnie woskich, szwedzkich, duskich, czeskich i wanie wgierskich, zdobyy
szczegln popularno w Europie XVII wieku. Polskie rytmy taneczne (mazurkowe,
polonezowe) oraz tzw. polska proporcja uznawane byy za specyficzne dla kultury
Rzeczypospolitej przez autorw wielu drukowanych i rkopimiennych zbiorw muzyki
instrumentalnej na lutni, instrumenty klawiszowe lub zespoy. Wpyny na formy
muzyki tanecznej w innych krajach, w szczeglnoci w Skandynawii (najpierw w Szwecji,
a za jej porednictwem w Finlandii, a take w Danii i Norwegii), gdzie przenikny do
kultury wysokiej, a pniej ludowej. Stanowiy podstawowy wyznacznik ksztatujcego si
stylu polskiego, ktry uwidoczni si w XVIII wieku w chtnie komponowanych, przede
wszystkim przez kompozytorw niemieckich, polonezach.
Poza tacami polskimi w krajach Zachodniej i Poudniowej Europy z najwiksz
ciekawoci odnoszono si do tych przejaww kultury i repertuaru muzycznego
Rzeczypospolitej, ktre uwaano za egzotyczne. Dlatego na przykad we Woszech nie
zwracaa wikszej uwagi twrczo najwybitniejszych polskich muzykw krlewskich,
komponujcych utwory stylistycznie nie rnice si od powszechnie znanych w Italii,
natomiast zainteresowanie budziy zasymilowane w kulturze Rzeczypospolitej formy
i gatunki muzyki wschodniej, zwaszcza tureckiej i kozackiej. Literackim odbiciem roli
Polakw w ich transmisji na Poudnie Europy jest poetycka opowie Adama
Korczyskiego (schyek XVII wieku) Wizerunek Zocistej przyjani zdrady mowi bystrej
ony obrysowany na przestrog, w ktrej przebywajcy w Italii Polak uwodzi Woszk
grajc na lutni nastrojowe dumy kozackie:
Gdy zotoblaski Tytan zagas, po kozacku
Gra zaporoskie dumy ich aobne trele
Wywodzc o wojennych ekspedycji dziele,
O Sulimie, Neczaju, o szachnowym mostu
Niesychane we Woszech mutety po prostu!
* * *
Rnorodno repertuaru muzycznego wykonywanego w Rzeczypospolitej w XVII wieku,
udzia w nim zarwno utworw odpowiadajcych najnowszym tendencjom muzyki
zachonioeuropejskiej (przede wszystkim woskiej), jak i kompozycji oraz rodkw
wykonawczych charakterystycznych dla krajw Wschodu, a take twrczoci wykazujcej

cechy specyficznie polskie, staa si przyczyn, jego wyranego oddziaywania za granic.
Rzeczpospolita penia z jednej strony funkcj kraju tranzytowego, przyczyniajcego si do
transmisji repertuaru oraz rodkw kompozytorskich i wykonawczych z Zachodu na
Wschd (ale i ze Wschodu na Zachd), a take z Poudnia na Pnoc. Z drugiej strony
wnosia do europejskiego dziedzictwa kulturalnego powstae dziki polskiemu patronatowi
prace teoretyczno-muzyczne oraz kompozycje przynalene do kultury wysokiej, jak i swoj
muzyk popularn, w tym zwaszcza charakterystyczne tace.
Literatura
I. Beza, Iz istorii russko-polskich muzykalnych svjazej, 1955.
I. Beza, Rosyjsko-polskie stosunki muzyczne w wieku XVII i XVIII, 1960.
O. Calaj-Jakimenko, Muzykalno-teoretieska mysl na Ukrane v XVII stoletii i trudy
Nikolaja Dileckogo, 1969.
O. Calaj-Jakimenko Vzajemodija Schid-Zachid i Berestejska unija v stanovlenni
muzinogo baroko v Ukrani, 1996.
W. Czapliski, Stosunki polsko-niemieckie w latach 1525-1795, 1950.
E. Dahlig-Turek, Rytmy polskie w szwedzkich tacach polska, 2003.
E. Dahlig-Turek, Rytmy polskie w muzyce XVI-XIX wieku. Studium morfologiczne, 2006.
H. Feicht, Musikalische Beziehungen zwischen sterreich und Altpolen und Grazer
Beitrge zur polnischen Musikgeschichte, 1963; przedruk 1980.
H. Feicht, Stosunki polsko-ruskie w muzyce religijnej XVI-XVIII wieku, 1967; przedruk
1980.
N. Gerasimova-Persidska, Italian Influences on East European Church Music in the Late
Sixteenth and the Seventeenth Centuries, 1993.
J. Goos, Polsko-rosyjskie kontakty w muzyce wieckiej do koca XVIII wieku, 1967.
M. Gorczycka, Polonica muzyczne w zbiorach wgierskich, 1961.
B. Grusnick, Die Dbensammlung. Ein Versuch ihrer chronologischen Ordnungs, cz. I-III,
1964, 1966.
K. Hawiczka, Wstp w: Tace polskie ze zbioru Anny Szirmay-Keczer. Przeom XVIIXVIII w., 1963.
K. Hawiczka, Polska proportio, 1963.
K. Hawiczka, Grundriss einer Geschichte der Polonaise, 1968.
L. A. Jankowska, Winszowanie Rodestwa Chrystowa nieznany cykl poetyckich ycze
witecznych Symeona Poockiego, 1996.
J. Jasinovskij, Mi Schodom i Zachodom: ukranska muzika na ljachu vid seredn
ovicja do rann onovitn go asu, 1997.
T. Je, Tabulatura lutniowa Dusiackiego (PL-Kj 40153) monografia rkopisu, 1997.
T. Je, Recepcja madrygaw Luki Marenzia w Europie pnocno-wschodniej, 2003.
J. Kalinayov, Beitrag zum Kennenlernen der Musik des 17. Jahrhunderts in der Slowakei
auf der Grundlage von Informationen aus Musikinventaren aund anderen Sekundren
Musikquellen, 1988.
J. Kalinayov und Autorenkollektiv, Musikinventare und das Repertoire der
mehrstimmigen Musik in der Slowakei im 16. und 17. Jahrhundert, 1995.
J. Kazem-Bek, Marcin Mielczewski w Gramatyce muzycznej Mikoaja Dyleckiego, 1999.
J. Keldy, Ob istorieskich kornjach kanta, 1969.
J. Keldy, Problema stilej v russkoj muzyke XVII-XVIII vekov, 1972.
K.-P. Koch, Polnisch-deutsche Musikbeziehungen im 16. und 17. Jahrhundert, 1973.
K.-P. Koch, Polnische Tnze in Manuskripten des sdlichen und westlichen Deutschland
im 16. und 17. Jahrhundert, 1975.
K.-P. Koch, Der polnische Tanz im Ostseeraum des 17./18. Jahrhunderts, 1996.
K.-P. Koch, Valentin Haumann und Georg Neumark zwischen Sammeln und
des 17. Jahrhunderts, 1999.
O. Kongsted, Polnisch-dnische Musikbeziehungen im spten 16, und frhen 17.
Jahrhundert, 2000.
A. Korczyski, Wizerunek Zocistej przyjani zdrady. (jako Zocista przyjani zdrada,
wyd. R. Pollak), 1949.

D. Lehmann, Mikoaj Dylecki a muzyka polska w XVII wieku, 1965.
K. Matwijowski, Stosunki kulturalne polsko-austriackie w XVII wieku (drogi przenikania
wzajemnych wpyww), 1987.
O. Mortensen, The Polish-Dance in Denmark, 1963.
C. V. Palisca, Marco Scacchis Defense of Modern Music (1649), 1972; przedruk 1994; wyd.
polskojzyczne jako: Marca Scacchiego obrona nowej muzyki (1649), tum. B.
Przybyszewska-Jarmiska, 1998.
O. Petra, Kompozycje M. Mielczewskiego w archiwum arcybiskupim w Kromieryu, 1951.
A. Pozdniejew, Polskie pieni w rkopimiennych piewnikach rosyjskich XVIIXVIII wieku, 1962.
P. Poniak, Jacob Polonais et Jacob Reys, 1984.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Ocalae rda do historii muzyki w Polsce XVII stulecia ze
zbiorw dawnej Stadtbibliothek we Wrocawiu, 1994.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Recepcja repertuaru kapeli Wadysawa IV Wazy w Europie
rodkowej i Pnocnej w wietle Iudicium Cribri musici Marka Scacchiego, 1994.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Musica moderna the Ways of Dissemination in the
Baltic Centres, 1996.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Z luteraskiego wyboru. Zachowany repertuar wokalnoinstrumentalnejmuzyki religijnej kapelistw polskich Wazw, 2004.
B. Przybyszewska-Jarmiska, Die berlieferung der geistlichen Musik von Marcin
Mielczewski ( 1651) in Schlesien, Mhren und Sachsen, 2005.
Mielczewski, 2011.
K. Reinhard, Albert Bobovskis Aufzeichnungen tiirkischer Musik als geschichtliche Quelle,
1978.
A. Sajkowski, Kultura muzyczna w krgach szlachecko-magnackich (pamitniki
i epistolografia doby baroku), 1994.
J. Sehnal, Kilka XVII-wiecznych polonikw morawskich, 1973.
J. Sehnal, Hudebn invent Strnickch piarist z roku 1675, 1984.
O. Shkurgan, W poszukiwaniu rde melodii pieni boonarodzeniowych z tekstem
polskim z poczajowskiego Bohohasnyka, 2013.
W. Steude, Wrocawski organista Ambrosius Profius (1589-1661) jako edytor i wydawca
muzyki wokanej XVII wieku, 1992.
Z. Stszewska, Z zagadnie staropolskiej muzyki tanecznej, 1958.
Z. Stszewska, Wstp w: Tace polskie z Tabulatury gdaskiej (Ipol XVII w.) na lutni,
21965.
Z. Stszewska, Konkordancje polskich melodii tanecznych w rdach od XVI do

XVIII w., 1966.
Z. Stszewska, Objanienia w: Tace polskie z tabulatur lutniowych II, wyd. Z.
Stszewska, 19662.
Z. Stszewska, Muzyka taneczna jako rdo bada midzynarodowych kontaktw
kulturalnych na przykadzie Polski i Francji, 1972.
Z. Stszewska, Danze italiane in Polonia e danze polacche in Italia nel XVI e nel XVII
secolo, 1974.
Z. Stszewska, Renesans i barok jako okres wyksztacania si cech narodowych w tanecznej
muzyce europejskiej, 19742.
Z. Stszewska, Z zagadnie ksztatowania si stylu narodowego w muzyce polskiej XVIXVIII wieku (w oparciu o rda muzyki tanecznej), 1979.
R. Szmydki, Muzyczne partytury z dworu Zygmunta III przywiezione do Brukseli w 1621
roku, 2004.
M. Tanty, Polsko-rosyjskie zwizki kulturalne w XVII w.,
WYKAZ SKRTW
A alt, altus, alto, klucz altowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego

AMP Antiquitates Musicae in Polonia, red. H. Feicht, Graz-Warszawa 1963B bas, bassus, basso, klucz basowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
Bia. Biaoru
BJ Biblioteka Jagielloska
Br klucz barytonowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
b.c. basso continuo
b.d. bez daty
b.m. bez miejsca
b.p. bez paginacji
C cantus, canto
cap. cappella
CEKM Corpus of Early Keyboard Music, The American Institute of Musicology, [Rome]
1963ch. chr
clno, clni clarino, clarini
CMM Corpus Mensurabilis Musicae, The American Institute of Musicology
cno, cni corno, corni
conc. concerto
cnto, cnti cornetto, cornetti
Cz. Czechy
D discantus
Est. Estonia
facs. facsimile
fg. fagotto
FMA Florilegium Musicae Antiquae, Krakw 1962instr. instrument, gos instrumentalny
KBPJ B. Przybyszewska-Jarmiska, Katalog tematyczny utworw Kacpra Frstera jun.
Muzyka XXXII 1987 nr 3, wkadka.
Lit. Litwa
Lot. otwa
M klucz mezzosopranowy w odniesieniu do ofertoriw M. Zieleskiego
MAEO Musica Antiqua Europae Orientalis, festiwal i kongres muzykologiczny,
Bydgoszcz 1966MAP/B Musica antiqua polonica: Barok, z. 1-3, red. Z. M. Szweykowski, Krakw 1969
(z. 1 Muzyka wokalno-instrumentalna, muzyka a cappella, z. 2 Muzyka
instrumentalna, tace i pieni, z. 3 Noty)
MAP/R Musica antiqua polonica: Renesans, z. 1-7, red. P. Poniak, Krakw 1993-1994
(z. 1 Muzyka wokalna: motet, z. 2 Muzyka wokalna: msza, z. 3 Muzyka wokalna:
pieni, z. 4 Muzyka instrumentalna: muzyka na instrumenty klawiszowe, z. 5
Muzyka instrumentalna: muzyka lutniowa, z. 6 Muzyka instrumentalna: muzyka
kameralna, z. 7 Muzyka instrumentalna: tace)
MdK Muzyka w dawnym Krakowie, red. Z. M. Szweykowski, Krakw 1964
MI Musica Iagellonica
MMP Monumenta Musicae in Polonia, red. J. M. Chomiski (w odniesieniu do Opera
omnia Mikoaja Zieleskiego), J. Morawski, Krakw 1966MMS Monumenta Musicae Sacrae in Polonia, red. J. Surzyski, z. 1, 2, Pozna 1885,
1887
MPO Muzyka polskiego odrodzenia, red. J. M. Chomiski, Z. Lissa, Krakw 1953
MPR Music of the Polish Renaissance, red. J. M. Chomiski, Z. Lissa, Krakw 1955
MS Muzyka staropolska, red. H. Feicht, Krakw 1966
MV Musica Viva, Krakw
niem. niemieck/a/i/ie
not. notowany, notowana
ob. oboe
Oo Opera omnia
opr. opracowanie
PMC Pro Musica Camerata, Warsaw 1993pol. polsk/a/i/ie
przedr. przedruk
przyk. przykad
PSB Polski sownik biograficzny
PWM Polskie Wydawnictwo Muzyczne
PWN Pastwowe Wydawnictwo Naukowe
Q Quinta Vox, Quintus
rec. recenzja
RISM Rpertoire International des Sources Musicales: Rcuils imprims XVIe XVIIe
sicles. 1. Liste chronologique, red. F. Lesure, Mnchen-Duisburg 1960.
rkp. rkopis
Ros. Rosja
Rum. Rumunia
S klucz sopranowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
Sb klucz subbasowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
s. sowa
Sow. Sowacja
spr. sprawozdanie
S piewnik Staropolski, koncepcja i redakcja P. Poniak: Pieni wielogosowe z XVI

i XVII w. przygotowali do wydania: W. Walecki teksty, P. Poniak nuty; Krakw
1995SSS Sub Sole Sarmatiae, red. Z. M. Szweykowski, Krakw 1994T tenor, tenore, klucz tenorowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
t. takt
tbne, tbni trombone, tromboni
tbne gr. trombone grosso
transkr. transkrypcja
UJ Uniwersytet Jagielloski
Ukr. Ukraina
V klucz wiolinowy w odniesieniu do utworw M. Zieleskiego
VI sexta vox
vla, vle viola, viole
vla/vle d. g. viola/viole da gamba
vlta, vlte violetta, violette
vno, vni violino, violini
vne violone
WDMP Wydawnictwo dawnej muzyki polskiej, red. A. Chybiski, Warszawa/Krakw
1928-52, H. Feicht, Krakw 1953-62, H. Feicht i Z. M. Szweykowski, Krakw 1963-67,
Z. M. Szweykowski, Krakw 1968w. woski
WOK Warszawska Opera Kameralna
wyd. wyda/a
zrew. zrewidowane
ZHMP rda do historii muzyki polskiej, red. Z. M. Szweykowski, Krakw 1960-
BIBLIOGRAFIA
I. EDYCJE I KATALOGI RDE

1. Nowe wydania rdowo-krytyczne utworw muzycznych
powstaych w Rzeczypospolitej lub z Rzeczpospolit zwizanych
a) Korpusy repertuarowe
Antologie muzyki dawnej rnych gatunkw obejmujce gwnie lub
midzy innymi muzyk schyku XVI i XVII wieku
Album sapieyskie, wileska tabulatura organowa z XVII wieku obrazami ywota w.
Franciszka zdobiona / Sapieha Album, seventeenth-century organ tablature from
Vilnius ornamented with images from the life of St. Francis, wyd. Piotr Poniak, wstp
Jrat Trilupaitien, Rta Janonien, Piotr Poniak, SSS 9, Krakw 2004.
Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany a cappella, wyd. Jerzy Goos, Mirosaw
Perz, w: FMA XXX, Krakw 1969, PWM.
Bolgarskij naspiv z rukopisnich notolinijnich irmolov Ukrani kincja XVI-XVII st., wyd.
L. L. Kornij, L. A. Dubrovina, Kiv 1998.
Danziger Instrumental-Musik des 17. und 18. Jahrhunderts, wyd. Franz Kessler,
Neuhausen-Stuttgart 1979, Hnssler-Verlag.
Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts, wyd. Franz Kessler,
Danziger Orgel-Musik des 16. bis 18. Jahrhunderts, wyd. Franz Kessler, NeuhausenStuttgart 1988, Hnssler-Verlag.
Dawne tace polskie z XVI i XVII wieku, opr. Henryk Opieski, Kwartalnik Muzyczny
1911 nr 1 (dodatek muzyczny).
Duchovni spivi Davn o Ukrani. Antologija, wyd. Oleksandra Calaj-Jakimenko, Kiv
2000. [Fischer Johannes] Johannes Fischer, Utwory z tabulatury organowej 1595, wyd.
Jerzy Goos, d 1990, Ludowy Instytut Muzyczny.
Intawolatura mudzka (Ms LT-Vn 105-67) = Tabulatura z Kro, wyd. jako Utwory
organowe z intawolatury mudzkiej (Ms LT-Vn 105-67), wyd. Irena Biekowska,
Mirosaw Perz, Warszawa 1999, zob. b) Poszczeglne utwory autorskie i wybrane
anonimowe Adam z Wgrowca
Koldy polskie, red. Juliusz Nowak-Duewski, t. 1-2, Warszawa 1966, Instytut
Wydawniczy PAX.
Liber Missarum, wyd. Tadeusz Maciejewski, PMC, Warszawa 1996.
Materiali z istorii ukrainskoi muzyki. Partesnij koncert, wyd. Nina Gerasimova-Persidska,
Kiv 1976.
Music of the Polish Renaissance, red. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, Krakw 1955,
PWM.
Musica antiqua polonica: Barok, z. 1-3, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1969,
PWM (z. 1 Muzyka wokalno-instrumentalna, muzyka a cappella; z. 2 Muzyka
instrumentalna, tace i pieni; z. 3 Noty).
Musica antiqua polonica: Renesans, z. 1-7, red. Piotr Poniak, Krakw 1993-1994, PWM
(z. 1 Muzyka wokalna: motet; z. 2 Muzyka wokalna: msza; z. 3 Muzyka wokalna:
pieni; z. 4 Muzyka instrumentalna: muzyka na instrumenty klawiszowe; z. 5
Muzyka instrumentalna: muzyka lutniowa; z. 6 Muzyka instrumentalna: muzyka
kameralna; z. 7 Muzyka instrumentalna: tace).
Muzyka polskiego odrodzenia, red. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, Krakw 1953, PWM.
Muzyka staropolska, red. Hieronim Feicht, Krakw 1966, PWM.
Muzyka w dawnym Krakowie, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1964, PWM.
Pastorele staropolskie na zespoy wokalno-instrumentalne, cz. I, wyd. Anna i Zygmunt M.
Szweykowscy, ZHMP XII, Krakw 1968, PWM.
Pestr zbornk. Tabulatura Miscellanea HC 0502, wyd. Ladislav Kaic (Monumenta
Musicae Slovacae), Bratislava 2005, Hudebn centrum.Pieni wieckie polskiego
renesansu na 3-6 gosw a cappella, cz. I: Pieni krlewskie, wyd. Robert Lawrence,
Wodzimierz Sotysik, Warszawa 21999, Triangiel.
Pieni wieckie polskiego renesansu na 3-6 gosw a cappella, cz. II: Pieni obyczajowe
i okolicznociowe, wyd. Robert Lawrence, Wodzimierz Sotysik, Warszawa 21999,
Triangiel.
Plankty polskie na zespoy wokalno-instrumentalne, cz. I, wyd. Karol Mrowiec, ZHMP XV,
Krakw 1968, PWM.
Polska pie wielogosowa XVI i pocztku XVII wieku, t. 1-2, wyd. Piotr Poniak, Wacaw
Walecki, MMP, Krakw 2004.
Polskie koldy i pastoraki, wybraa i opracowaa Anna Szweykowska, Krakw 1985,
PWM.
Polskie pieni pasyjne. redniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak-Duewski, t. 2,
Warszawa 1977, Instytut Wydawniczy PAX.
Psalmy Dawidowe z Kancjonau Wielkiego Toruskiego. Przekadania Jana
Kochanowskiego z notami, Brzeg 1670, wyd. facs., komentarz i transkr. Tadeusz
Maciejewski, Warszawa 1982.
Rkopis BJ 10002 I (olim 127/56), wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva
rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Sanctimonialis autem femina. Magnificat, motety i pieni na dwa chry eskie z rkopisu
L 1643 Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu, opr. i wstp Magdalena Walter-Mazur,
Sandomierz 2012.Skarbiec pieni polskiej, wyd. Zygmunt Andrzejowski, Glasgow 1945.
piewnik Staropolski, koncepcja i redakcja Piotr Poniak: Pieni wielogosowe z XVI
i XVII w. przygotowali do wydania: Wacaw Walecki teksty, Piotr Poniak nuty;
Krakw, MI (z. I: Pieni Maryjne i o witych, 1995, z. II: Pieni na rok liturgiczny,
1996, z. IV: Psalmy, 1996).
Tabulatura owicka zob. Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego.
Tabulatura oliwska zob. Utwory z tabulatury oliwskiej.
Tabulatura pelpliska, wyd. The Pelplin Tablature, AMP, t. I-X, red. Hieronim Feicht,
Graz-Warszawa 1963-1970, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, PWN.
t. I: A Thematic catalogue, wyd. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska,
1963.
t. II: Facsimile part 1, wyd. jw., 1964.

t, III: Facsimile part 2, wyd. jw., 1965.
t, IV: Facsimile part 3, wyd. jw., 1965.
t. V: Facsimile part 4, wyd. jw., 1965.
t. VI: Facsimile part 5, wyd. jw., 1965.
t. VII: Facsimile part 6, wyd. jw., 1965.
t. VIII: Instrumental Compositions. Transcriptions, wyd. Adam Sutkowski, 1970.
t. IX: Choral Compositions. Transcriptions of Andrzej Hakenbergers Works, wyd.
Jan Wcowski, 1970.
t. X: Choral Compositions. Transcriptions of the Works of Peter Philips and
Melchior Vulpius, wyd. Jerzy Goos, Tadeusz Maciejewski, 1970.
Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (= Tabulatura owicka), wyd. The
Organ Tablature of Warsaw Musical Society, AMP, t. XV, wyd. Jerzy Goos, GrazWarszawa 1968, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, PWN; wyd. facs. Jerzy Goos,
Warszawa 1995, Akademia Muzyczna.
Tabulatura z Kro zob. Intawolatura mudzka
Tace polskie z tabulatur lutniowych, wyd. Zofia Stszewska, cz. I, II, ZHMP II, IX,
Krakw 1962, 1966, PWM.
Tace polskie z Tabulatury gdaskiej (I po. XVII w.) na lutni, wyd. Zofia Stszewska,
WDMP 30, Krakw 21965, PWM (te same utwory jako Bartomiej Pkiel 40 utworw
na lutni, wyd. Maria Szczepaska, WDMP 30, Krakw 1955, PWM).
Tace polskie ze zbioru Anny Szirmay-Keczer. Przeom XVII i XVIII w., wyd. Karol
Hawiczka, ZHMP VI, Krakw 1963, PWM.
Tace polskie z Vietoris-Kodex. Druga poowa XVII wieku, wyd. Zofia i Jan Stszewscy,
ZHMP I, Krakw 1960, PWM.
Utwory z tabulatury oliwskiej (ca 1619) na organy lub klawesyn, cz. I, II, wyd. Jan Janca,
Gdask 1992, 1997, Organon.
Warszawska tabulatura organowa (XVII w.), wyd. Jerzy Goos, d 1990, Ludowy
Instytut Muzyczny.
Wojenna pie polska, t. 1: Pieni rycerskie, onierskie i ludowo-onierskie z okresu
Rzplitej dawnej (wiek XII-XVII), wyd. Zygmunt Andrzejowski, Warszawa 1939.

Wybr tacw polskich z r. 1622, wyd. Adolf Chybiski, Kwartalnik Muzyczny 1913 nr 1
(dodatek muzyczny).
3 pieni staropolskie na chr mieszany lub eski, opr. Wodzimierz Sotysik, Warszawa
1993, Triangiel.
6 polskich pieni miosnych z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na gos solo
z lutni (gitar), opr. Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski, Warszawa 21993.
18 kold na chr mieszany, opr. Wodzimierz Sotysik, Warszawa 21999, Triangiel.
Zbiory autorskie
[Bertolusi Vincenzo] Bertholusius Vincentius, Sacrarum cantionum (1601), wyd. Ole
Kongsted (Capella Hafniensis Editions. Series A: Monumenta Musica Regionis Balticae,
6), Copengahen 2005.
[Derey Baej, Lilius Franciszek], Nabone pieni ktre przy gromadnym odprawowaniu
Racw, tak Bogosawionej Panny Maryey, jak te Najwitszego Imienia Jezus
piewane by mog. Wydane przez Br. Baeja Dereia Kapana Zakonu Kaznodziejskiego
[z muzyk Franciszka Liliusa], Krakw 1645; wyd. facs., wstp Tadeusz Maciejewski,
Warszawa 1977, Instytut Wydawniczy PAX.
Grochowski Stanisaw, [Cato Diomedes], Rytmy aciskie dziwnie sztuczne [...] z natami
nowemi i tabulatur na lutni Diomedesa Catona, Krakw 1606, wyd. facs., wstp
Mirosaw Korolko, Warszawa 1976, Instytut Wydawniczy PAX.
Hakenberger Andreas, Neue Deutsche Gesnge mit Fnff Stimmen und Eins mit Achten
nach Art der Welschen Madrigalen Componiret 1610 / Nowe pieni niemieckie na pi
gosw i jedna na osiem skomponowane na sposb woskich madrygaw 1610, wyd.
Piotr Kociumbas, Lublin 2010, Polihymnia.
Jarzbski Adam, Canzoni e concerti, wyd. Wanda Rutkowska, MMP Oo, Krakw 1989,
PWM.
Pacelli Asprilio, Sacare cantiones, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, MMP,
Warszawa 2012, Liber Pro Arte, Instytut Sztuki PAN.
Werner Christoph, Praemessa musicalia, wyd. Justyna Szombara (Materiay do historii
muzyki XVI i XVII wieku), Krakw 2012, MI.
Zieleski Mikoaj, Offertoria et communiones totius anni, Venezia 1611, wyd.

[transkrypcja caoci] Wadysaw Malinowski, MMP Oo I-V, Krakw 1966-1991, PWM;
wyd. facs., MMP Bibliotheca Antiqua, wyd. Jerzy Morawski, z. XI-XIV, Krakw 1983,
z. XV, Krakw 1986, PWM.
b) Poszczeglne utwory autorskie oraz wybrane utwory anonimowe

ADAM Z WGROWCA (zm. 1629)
Canzona a 4 (P.A.W.), wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP
VII, Graz-Warszawa 1965, transkr. Adam Sutkowski, AMP VIII, Graz-Warszawa 1970.
[Utwory organowe z intawolatury mudzkiej (Ms LT-Vn 105-67), opr. Irena Biekowska,
Mirosaw Perz, Warszawa 1999. Edycja zawiera:]
Kompozycje liturgiczne:
1. Kyrie eleison:
a) Kyrie eleison primum;
b) Christe eleison;
c) Kyrie eleison ultimum;
2. Gloria:
a) Et in terra;
b) Domine Deus;
c) Cum Sancto Spiritu;
3. Sanctus:
a) Sanctus primum;
b) Sanctus secundum;
4. In Elewatione;
5. Ave maris Stella;
6. Versus;
Ricercary:
7. Ricercata primi toni;
8. Ricercata secundi toni;

9. Ricercata tertii toni;
10. Ricercata quarti toni;
Fantazje:
11. Fantasia prima, primi toni;
12. Fantasia secunda, primi toni;
13. Fantasia prima, secundi toni;
14. Fantasia secunda, secundi toni;
15. Fantasia tertia, secundi toni;
16. Fantasia prima, quarti toni;
17. Fantasia secunda, quarti toni;
18. Fantasia prima, sexti toni;
19. Fantasia secunda, sexti toni;
Kompozycje swobodne, wiczenia, prby:
20. Pro organo;
21. Cadentiae pro organo;
22. Ut, re, mi. fa, sol;
23. obzowskie.
ANERIO GIOVANNI FRANCESCO (zm. 1630, w Polsce od 1624)
Missa Constantia per tre cori (3 x CATB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, SSS 8,
Krakw 1997, MI.
Missa Pulchra es (2 x CATB), wyd. Aleksandra Patalas, SSS 3, Krakw 1994, MI.
ANONIMY
[W przypadku niektrych utworw zachowanych w rkp. BJ 10002 I wyd.
krytycznie zob. la) korpusy repertuarowe: antologie bez tytuw lub
okrelonych nazwami odnoszcymi si do form powszechnie uprawianych w tym
czasie w Europie jak balletto, courante, pagamoszka (bergamasca), canzona,
aria jest prawdopodobne lub moliwe, e nie stanowi one kompozycji
powstaych na terenie Rzeczypospolitej. Informacja o obsadzie podana w formie:

instr. CB oznacza klawiszowy zapis utworu, bez tekstu, w postaci dwugosu
gosy o rejestrze sopranowym i basowym W wykazie pominito utwory wydane
w edycjach caych tabulatur lub w antologiach utworw na instrumenty
klawiszowe lub na lutni zaczerpnitych z midzynarodowego zasobu tabulatur
i innych rde zbiorowych por. 1a, jw.]
Ach, meczek [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Aria [z rkp. BJ 10002 I], wyd. Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (instr.
CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP
XVI, Krakw 1970, PWM.
Ballet [z rkp. BJ 10002 I], wyd. Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd.
(instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku,
ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Balleto [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Balleto 2do [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Bd ia dawaa, komu bd chciaa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI,
Krakw 1970, PWM.
Bogini oka wesoego [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970,
PWM.
Bujaem sobie jako ptak [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Buiaem sobie iako ptak,
zaywaem wiata; instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva
rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. Wodzimierz
Sotysik, w: 3 pieni staropolskie na chr mieszany lub eski, Warszawa 1993,
Triangiel.
Canzona a 2 Violini [i b.c.; z rkp. BJ 10002 I], wyd. Jerzy Goos, MS, Krakw
1966, PWM; jako Canson A 2 Violini, wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Ciupa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Cokolwiek czynisz [z rkp. BJ 100021], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Corranto [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Courante [2 kompozycje z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, MS,
Krakw 1966, PWM; jako [Cour]ante, wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Co za ofiar potrzebuiesz [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Co rze rzec, sliczna dziewczyno [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos,
Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw
1970, PWM.
Curant [4 kompozycje z rkp. BJ 100021], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Curanto [2 kompozycje z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Currant A 3 [ z rkp. 10002 I], wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne
silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Currant Stan. Bodo [z rkp. 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Cypryjskie gsita (CB), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK, Krakw 1964,
PWM.
Cyzwa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Czapkowy [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Czowiek [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Dajci, Boe, dobr noc [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Dayci, Boe, dobranoc;
instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku,
ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. (z tekstem) na CATB, Jerzy Goos,
Tadeusz Olszewski, w: Trzy pieni staropolskie z XVII w., Warszawa 1974,
PZChiO; wyd. Wodzimierz Sotysik i Maricin Zalewski, w: 6 polskich pieni
miosnych z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na glos solo z lutni
(gitar), Warszawa 21993, Triangiel.
Dugo mno, panno, tak bd[ie]sz palia [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB)
Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI,
Krakw 1970, PWM.
Do Kasie zob. Im pilniey na twoie oblicze nadobne.
Do swoich oczu zob. Nieobyczajne oczy.
Dobranoc ci, Anusieku [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, gos wokalny, instr.
B) Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (z tekstem), Jerzy Goos, Mirosaw
Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany a cappella, FMA XXX,
Krakw 1969, PWM; wyd. (jako Dobranoc N., instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Drygua [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Durnieczek [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Duszo moja, rzecz to twoja (ze zbioru Rytmy o [...] wzywaniu Rodzicielki Boskiej
[...]; Trzecia cz; a 4 [C2AB], sowa Stanisaw] Grochowski, P[rzecaw] Mojecki),
wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych,
Krakw 1995, MI.
Dziecitko ma podkaa, ktoregom nigdy nie znaa [z rkp. BJ 10002 I], wyd.
(instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku,
ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
...e me zgineo [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski,
w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Fatalia bazeska [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, MS, Krakw
1966, PWM; wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum
z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Garwolia [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. 2CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Gdyby grzech kazdy [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Godnas iest pochway [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Goniony [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Halusia, n[adobna d]ziewczyna [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos,
1970, PWM.
Hymn o bogosawionym Stanisawie Kostce zob. Nowa Jutrzenko kraju
sarmackiego
Im pilniej na twoje oblicze [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Do Kasie, z tekstem,
CATB) Jerzy Goos, Mirosaw Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr
mieszany a cappella, FMA XXX, Krakw 1969, PWM; wyd. (jako Im pilniey na
[two]ie oblicze nadobne, instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne
silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Intrada {z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Jescze soce promieni swoich nie stracio [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Jeszcze
soce promieni swych nie stracio, instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. (z
tekstem) Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski, w: 6 polskich pieni miosnych
z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na gos solo z lutni (gitar),
Warszawa 21993, Triangiel.

Jezu Christe, Pannie miy [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, CB) Jerzy Goos,
1970, PWM.
Jezu sodki, zwiastowany (Piesn [o] naswitszym ymieniu P. Jezusowym) [z rkp.
BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva
rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Juz tez czuie w sobie strzay [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Kdykolwiek teraz jeste [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, gos wokalny, instr.
B) Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (jako Kdykolwiek, me kochanie,
ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski,
w: 6 polskich pieni miosnych z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na
gos solo z lutni (gitar), Warszawa 21993, Triangiel.
Kto sie kocha w dziewczynie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Lilio nadobna, lilio moie kochanie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
od[zia]m[i] pynie na morze [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos,
1970, PWM.
Magnificat a canto, alto, tenore, basso, cro, violini, violoncello et organo, wyd.
(jako (Anonim [owicki]: Magnificat) Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1984,
Wydawnictwo Orodka Dokumentacji i Bada Muzyki Polskiej.
M.B. [z rkp. BJ 10002 I], wd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
M.B. [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Mieniony [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Na bliskich ka[ch] [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Na co w kleynoty szaty przybrana [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Nawiedza z nieba Gabryel [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, CB) Jerzy Goos,
1970, PWM.
Niebogo zbietko [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski,
Niech kto, co chce muwi [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Niemiec [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Nieobyczajne oczy [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Do swoich oczu, z tekstem)
Jerzy Goos, Mirosaw Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany
a cappella, FMA XXX, Krakw 1969, PWM; wyd. (jako Nieobyczayne oczy, instr.
CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP
Nie zaczynay woyny, Kupido Swawolny [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB)
Krakw 1970, PWM.
Nie zauy, cos obiecaa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Nie zodziejem, cho kradn [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, na gos
wokalny, instr. B) Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (z tekstem) Jerzy
Goos, Mirosaw Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany
a cappella, Krakw 1969, FMA XXX, PWM; wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego (Hymn o bogosawionym Stanisawie
Kostce), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w teje: Nowa Jutrzenko
kraju sarmackiego. Hymn o bogosawionym Stanisawie Kostce z zapoznanego
druku z 1632 roku, Barok XII/1 (23) 2005.
O krlach polskich [CA2TB], sowa Teodor Zawacki, wyd. Zygmunt Gloger, w:
Nieznany piewnik historyczny polski z koca wieku XVI-go, Warszawa 1905,
Gebethner i Wolff; wyd. Zygmunt Andrzejowski, w: Wojenna pie polska, t. 1:
Pieni rycerskie, onierskie i ludowo-onierskie z okresu Rzplitej dawnej (XIIXVII), Warszawa 1939, Gwna Ksigarnia Wojskowa; wyd. Robert Lawrence,
Wodzimierz Sotysik, w: Pieni wieckie polskiego renesansu, cz. I: Pieni
krlewskie, Warszawa 1992, 21999, Triangiel.
O, Maria, cna dziewico [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
O paniey wooskiey [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM. [O], panno liczna, niechay dziedziczna trwa miosc [z rkp. BJ 10002 I],
wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum
O przedziwna gadkoci [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem, gos wokalny, instr.
B) Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM; wyd. Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski, w: 6 polskich pieni
miosnych z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na gos solo z lutni
Otworzyas [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Pagamoszka [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Panno sliczna, tys razami y piesnami [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Piesn [o] naswitszym ymieniu P. Jezusowym zob. Jezu sodki, zwiastowany
Pie rokoszan Zebrzydowskiego (2CA2TB), wyd. Zdzisaw Jachimecki (Pie
rokoszan z r. 1606 z oryginau w rkopisie nr 1047 Biblioteki Akademii
Umiejtnoci), w: Pisma rokoszowe, t. 1, wyd. Jan Czubek, Krakw 1916; wyd.
Zygmunt Andrzejowski, w: Wojenna pie polska, t. 1: Pieni rycerskie,
onierskie i ludowo-olnierskie z okresu Rzplitej dawnej (wiek XII-XVII),
Warszawa 1939, Gwna Ksigarnia Wojskowa; wyd. Jzef M. Chomiski, Zofia
Lissa, MPO, Krakw 1953, PWM i w: MPR, Krakw 1955, PWM; wyd. Robert
Lawrence, W. Sotysik, w: Pieni wieckie polskiego renesansu na 3-6 gosw
a cappella, cz. II: Pieni obyczajowe i okolicznociowe, Warszawa 1992, 21999,
Triangiel; wyd. Piotr Poniak, w: MAP/R 3, Krakw 1994, PWM; wyd. Piotr
Poniak (transkrypcja nut), Wacaw Walecki (transkrypcja tekstu), w serii
Biblioteka Tradycji Literackich nr 2, Krakw 1996, MI; wyd. Piotr Poniak,
Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku XVII wieku, MMP
Krakw 2004, MI.
P[o]ka mi, pikna Panno, twe liczne oko [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB)
Krakw 1970, PWM.
Przyjm wizienie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Sarabanda, z tekstem) Jerzy
Goos, Mirosaw Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany
a cappella, FMA XXX, Krakw 1969, PWM; wyd. (jako Pryme wizienie, iesli
baczenie, instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum
Przypisal ci sie bog farb [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Roskoszna roo [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski,
Rytmy o zacnoci Dziewice Maryjej, a 4, sowa Stanisaw Grochowski i Przesaw
Mojecki; wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI
i pocztku XVII wieku, MMP Krakw 2004, MI.
Sam, sam, pastoreczki [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Sarabanda zob. Przyjm wiezienie.
Serce mi bierzesz [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Serce mi ubiega [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Serce mi wziea M.B. [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Serce, odezwy sie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Serdeczna dziewczyno [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM; wyd. Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski, w: 6 polskich pieni
miosnych z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na gos solo z lutni
Skarc si, matusiu [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Skarzcz sie [mjatusfiju
moia; instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum
z XVII wieku, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. Jerzy Goos, Tadeusz
Olszewski, w: Trzy pieni staropolskie z XVII w., Warszawa 1974, PZChiO; wyd.
Wodzimierz Sotysik, Marcin Zalewski, w: 6 polskich pieni miosnych
z XVII wieku na chr mieszany lub eski oraz na gos solo z lutni (gitar),
Warszawa 21993, Triangiel.
Sliczna Bogini, es mi obiecaa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos,
1970, PWM.
Sliczna, pieszczona Bogini, co twa miosc [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB)
Krakw 1970, PWM.

Sliczne kleynoty od Boga [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Sliczny kwiecie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski,
Sowiczek skacz [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski,
Sualec [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Suyem ia tobie dugo [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM; wyd. (z tekstem) Jerzy Goos, Tadeusz Olszewski, w: Trzy pieni
staropolskie z XVII w., Warszawa 1969, PZChiO; wyd. Wodzimierz Sotysik, w: 3
pieni staropolskie na chr mieszany lub eski, Warszawa 1993, Triangiel.
Syszawsz w niebie [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Stan. Bodo [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Swobody ni dostaa, bom za mzposza [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Szeremaa (z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
miertelne gwiazdy, wyd. (CB) Zygmunt M. Szweykowski, MdK. Krakw 1964,
PWM.
Ta, ktora serce me zrania [z rkp. BJ 10002 I), wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Taniec [24 kompozycje z rkp. BJ 10002 I; instr. CB], wyd. Jerzy Goos, Jan
PWM.
Taniec M.B. [2 kompozycje z rkp. BJ 10002 I; instr. CB], wyd. Jerzy Goos, Jan
PWM.
Taniec. Panienko liczna, ozdobna [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Tarapata (z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Triton [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Ucieszy fila [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Ukazaa, papa, papa [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM.
Wejrzy, niebaczna Filido [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (jako Weyrzy, niebaczna filedo;
ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. Wodzimierz Sotysik, w: 3 pieni
staropolskie na chr mieszany lub eski, Warszawa 1993, Triangiel.
Wielki obroco Kocioa rzymskiego (Cantio de Sancto Bernardo, a 3 [CAB]), wyd.
Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych, Krakw
1995, MI.
Witany [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
Wychodzony [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan Stszewski, w:
W zielonym lesie moda leszczyna [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Zdrowa bud Maryja (a 4 [CATB]), wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1:
Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI.
Zfolguy na chwile, Kupidynie chciwy [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (instr. CB) Jerzy
Krakw 1970, PWM.
Zranionym jest od ciebie, Kloryndo kochana [z rkp. BJ 10002 I], wyd. (z tekstem,
gos wokalny z instr. B) Jerzy Goos, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. (z tekstem)
Jerzy Goos, Mirosaw Perz, w: Anonim, 6 pieni staropolskich na chr mieszany
a cappella, FMA XXX, Krakw 1969, PWM; wyd. (instr. CB) Jerzy Goos, Jan
PWM. [91 utworw bez tytuu lub incipitu tekstu z rkp. BJ 10002 I, instr. CB],
wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP
BERTOLUSI VINCENZO (zm. 1608, w Rzeczypospolitej ok. 1595-1607)
Angelus Domini a 8, wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt M.
Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI;
wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum cantionum (1601),
Capella Hafniensis Editions, Series A (Monumenta Musica Regionis Balticae, 6),
Copengahen 2005.
.Ave Maria, gratia plena a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Sacrarum cantionum (1601), Capella Hafniensis Editions, Series A (Monumenta
Musica Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.
Ave verum Corpus a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
cantionum (1601), Capella Hafniensis Editions, Series A (Monumenta Musica
Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.
Caro mea a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Crux fidelis a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Deus noster refugium a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Domine, ante te a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum

Dum medium silentium a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Musica Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.Ego flos campi a 6, wyd. Ole
Kongsted, w: Motets by G. Trehou, J. Tollius and V. Bertholusius (Music in
Denmark at the Time of Christian IV, 5), Copenhagen 1988; wyd. Ole Kongsted,
w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum cantionum (1601), Capella Hafniensis
Editions, Series A (Monumenta Musica Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.
Fantasia (instr. klawiszowy lub 4 instr. CATB), wyd. w: Jrat Trilupaitien,
Jzuit Muzikin Veikla Lietuvoje, Vilnius 1995.
Laetare Ierusalem a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Levavi oculos meos a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Magnus Dominus a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
O admirabile commercium a 10, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
O Felix supernae a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Omnes gentes plaudite manibus a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius
Bertholusius, Sacrarum cantionum (1601), Capella Hafniensis Editions, Series
A (Monumenta Musica Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.
O quam gloriosum a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
O Sapientia a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum

Osculetur me osculo a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Peccantem me quotidie a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Regina caeli a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Ricercata primi toni (instr. klawiszowy lub 4 instr. CATB), wyd. Aleksandra
Patalas, w: Anna i Zygmunt M. Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej
polskich Wazw, Krakw 1997, MI.
Sancta et immaculata a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Sancta Maria sucurre miseris a 7, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius
Bertholusius, Sacrarum cantionum (1601), Capella Hafniensis Editions, Series
A (Monumenta Musica Regionis Balticae, 6), Copengahen 2005.
Sub tuum praesidium a 10, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Surrexit Pastor bonus a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Te Deum Patrem a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Timor Domini a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum

Veni sponsa Christi a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius,
Venite ad me a 8, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
Venite benedicti a 6, wyd. Ole Kongsted, w: Vincentius Bertholusius, Sacrarum
BOHLE GREGOR (I po. XVII w.)
Ad Dominum cum tabulatorem (Ch. I: CATB, Ch. II: CATB, org.), wyd. Franz
Kessler, w: Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18.
Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hnssler-Verlag.
BRANT JAN (1554-1602) [Utwory zebrane, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, ZHMP XXIV,
Krakw 1975, PWM. Zbir obejmuje:]
Iesu dulcis memoria (2CATB);
2da pars Iesu mi bone sentiam (2CATB);
Tertia pars O Iesu mi dulcissime (CAT);
Quarta pars Iesus ad Patrem rediit (2CATB);
Quinta pars Mane nobiscum Domine (2CATB);
Sexta pars Desidero te millies (2CAT);
Septima pars Nil canitur suavius (2CATB);
Octava pars Iesus cum sic diligitur (2CA2TB);
Ultima pars Caeli cives occurrite (2CA2TB);
Caelestes merces (CATB).
BUCHNER PHILIPP FRIEDRICH (1614-1669, w Rzeczypospolitej ok.1641-ok.1645)
O quam in coelis laetitia, wyd. Adam Gottron, Kassel 1950, St. Louis 21956.
Ostende nobis Domine, wyd. Alfred Einstein, w: 300 Jhre Mainzer

Kirchenmusik, Mainz 1943.
Venite gentes, wyd. Alfred Einstein, w: 300 Jhre Mainzer Kirchenmusik, Mainz
1943.
7 works from Concerti ecclesiastici, wyd. Adam Gottron, w: Philipp Friedrich
Buchner, Ausgewhlten Kompositionen, Mainz 1944.
BTNER CRATO (1616-1679, w Gdasku od ok. 1651 do mierci)
Frwahr, er trug unsere Krangheit, wyd. Franz Kessler, Stuttgart 1966,
Hnssler-Verlag.
Wirf dein Anliegen auf den Herren (2T, 2 vni, via B/dulcian, b.c.), wyd. Franz
CATO DIOMEDES (ok. 1555-1628)
Utwory wokalne:
Boga w witych jego chwalimy (Pie o witym Stanisawie, a 4 [CATB]), sowa
Stanisaw Grochowski, wyd. Jzef W. Reiss, w: Dwie pieni wielogosowe na cze
w. Stanisawa, Muzyka i piew, Krakw 1929; wyd. (jako Pie o witym
Stanisawie) Piotr Poniak, MAP/R 3, Krakw 1994, PWM; wyd. Piotr Poniak,
Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI; wyd.
Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
XVII wieku, MMP Krakw 2004, MI.
Chwalebna i zacna Pani (Na laudes, a 4 [C2AB]), sowa Stanisaw Grochowski,
wyd. (jako O gloriosa Domina, ale ze sowami polskimi) Piotr Poniak, MAP/R 3,
Krakw 1994, PWM; wyd. (z tytuem polskim) Piotr Poniak, Wacaw Walecki,
S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI; wyd. Piotr Poniak,
Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku XVII wieku, MMP
Krakw 2004, MI.
Ktrego niebo i morze (Na jutrzni, a 4 [CATB]), sowa Stanisaw Grochowski,
wyd. (jako Quem terra, pontus, aethera, ale ze sowami polskimi) Piotr Poniak,
MAP/R 3, Krakw 1994, PWM; wyd. (z tytuem polskim) Piotr Poniak, Wacaw
Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI; wyd. Piotr
Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku XVII wieku,
MMP Krakw 2004, MI.

Memento salutis Auctor zob. Wspomni, Zbawicielu, sobie
Modlitwa Kazimierza witego zob. Umyle mj
O gloriosa Domina zob. Chwalebna i zacna Pani.
Pie o witym Stanisawie zob. Boga w witych jego chwalimy.
Quem terra, pontus, aethera zob. Ktrego niebo i morze.
Tirsi morir volea ([CA2TB]), sowa Giovanni Battista Guarini, wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, MdK 1964, PWM.
Umyle mj (Modlitwa Kazimierza witego, a 4 [C2AB]), sowa Stanisaw
Grochowski, wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o
witych, Krakw 1995, MI; wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie
wielogosowa XVI i pocztku XVII wieku, MMP Krakw 2004, MI.
Witaj, Gwiazdo Morska, (Na nieszpor, a 4 [CATB]), sowa Stanisaw Grochowski,
wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych,
Krakw 1995, MI; wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie
Wspomni, Zbawicielu, sobie (Naprimi, a 4 [CATB]), sowa Stanisaw
Grochowski, wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o
witych, Krakw 1995, MI; wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie
Utwory instrumentalne: (na lutni)
Preludia, fantazje, tace i madrygay na lutni, wyd. Maria Szczepaska, WDMP
24, Krakw 1953; wyd. drugie Piotr Poniak, Krakw 1970, PWM (wydanie
dokonane na podstawie drukw z epoki zawiera: Preludia I-V, Fantazje I-VII,
Passamezzo in g, Passamezzo in c, Galliarde I-VI, Favorito, Choreae polonicae IVIII, madrigay Vola pensier i Donna crudel).
Preludia, fantazje, tace i madrygay, z. II, wyd. Piotr Poniak, WDMP 67,
Krakw 1973, PWM (wydanie dokonane na podstawie rkopisw z epoki zawiera
warianty utworw opublikowanych w WDMP 24 oraz kolejne kompozycje:
Preludia Ia, IIa i VI, Fantazje VIII-XVIII w tym Fantasia parva oraz Ut re mi
fa sol la, Passamezzo, Galliarde VII-X, Barriera i madryga Donna crudet).
[Niektre z tych utworw byy take wydawane wczeniej i pniej w rnych

zbiorach, m.in.:]
2 Choreae polonicae, 2 Gagliarde, Favorito, wyd. Jzef M. Chomiski, Zofia
Lissa, MPO, Krakw 1953, PWM.
Chorea Polonica III, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 7, Krakw 1994, PWM
(wczeniej facs. i transkr. w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace
i madrygay na lutni, cz. I, wyd. Piotr Poniak, WDMP 24, Krakw 21970,
PWM).
Donna crudel, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 5, Krakw 1994, PWM (wczeniej facs.
i transkr. w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay na lutni,
cz. I, wyd. Piotr Poniak, WDMP 24, Krakw 21970, PWM).
Fantazja II, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 5, Krakw 1994, PWM (wczeniej facs.
Fantazja VI, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 5, Krakw 1994, PWM (wczeniej facs.
Fantazaja XVIII, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 5, Krakw 1994, PWM (wczeniej
facs. i transkr. w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay na lutni,
cz. II, wyd. Piotr Poniak, WDMP 67, Krakw 1973, PWM).
Gagliarda, wyd. Zofia Stszewska, MS, Krakw 1966, PWM.
Galliarde, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 7, Krakw 1994, PWM (wczeniej facs.
Passamezzo in g, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 7, Krakw 1994, PWM (wczeniej
facs. i transkr. w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay na lutni,
Preludium, wyd. Zofia Stszewska, MS, Krakw 1966, PWM. (na instrumenty
klawiszowe)
Canzona, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury Organowej (ca 1619) na organy lub
klawesyn, z. 1: Piotr Drusiski (Petrus de Drusina), Diomedes Cato, Anonymi,
wyd. Jan Janca, Gdask 1992, Organon.
Fantasia na instrumenty klawiszowe, wyd. Alina Osostowicz, w teje, Nieznany

szeciogosowy motet... Muzyka 1959 nr 3; wyd. Jacek Berwaldt, MdK, Krakw
1964, PWM, MAP/R 4, Krakw 1994, PWM; wyd. Jerzy Goos, Adam Sutkowski,
w: Keyboard music from Polish manuscripts, CEKM 10, [Rome] 1967.
Fuga na instrumenty klawiszowe, wyd. Alina Osostowicz, w teje, Nieznany
szeciogosowy motet... Muzyka 1959 nr 3; wyd. Jacek Berwaldt, MdK, Krakw
1964, PWM; wyd. Jerzy Goos, Adam Sutkowski, w: Keyboard music from Polish
manuscripts, CEKM 10, [Rome] 1967; wyd. Piotr Poniak, MAP/R 4, Krakw
1994, PWM. (na zespoy kameralne)
2 [Fantasiae] a 4, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK, Krakw 1964, PWM.
Fantazje na zesp kameralny IV, V, VI, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 6, Krakw
1994, PWM.
Tanz, wyd. Piotr Poniak, MAP/R 7, Krakw 1994, PWM,
CHARNICKI K. (XVII/XVIII w.)
Aeterna Christi munera (2CATB, 2 vni, via, b.c.), wyd. Tadeusz Maciejewski,
PMC, Warszawa 1995.
COCCIOLA GIOVANNI BATTISTA (XVI/XVII w., notowany w Rzeczypospolitej 1598 (?),
1606, 1625) [Transcrypcje utworw w: Giovanni Battista Cocciola. Dziea zebrane, wyd.
Irena Biekowska, Warszawa 2004; facs. zapisw w tabulaturze pelpliskiej, wyd. Adam
Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP II, Graz-Warszawa 1964, AMP V, VI,
Graz-Warszawa 1965];
Ave mundi spes Maria a 3 [2CB, b.c.];
Ave sanctissima (De B. V. a 8) [ch. I: 2CAT, ch. II: ATTB], AMP VI;
Ave verum corpus (De SSCorpore Christi) a 3 [2CB], AMP II;
Cantabant Sancti (In festo Omnium SS.) a 8 [ch.I: CATB, ch. II: CATB], AMP V;
Cantate Domino canticum novum a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
Dies Sanctificatus (In eadem Festivitate) a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP
VI;
Dilectus meus loquitur a 2 [CB], AMP II;
Deus, Deus meus a 4 [2CAB], AMP II;
Ego flos campi a 3 [2CB], AMP II;

Exultate Deo a 3 [2CB], AMP II;
Exurge quare obdormis a 2 [2B], AMP II;
Factum est silentium (De S. Michaele) a 2 [CB], AMP II;
Gloriosus Deus a 3 [2CB], AMP II;
In dedicatione templi a 2 [CB], AMP II;
Jubilate Deo (Prima Pars) a 8 [ch. I: 2CAB, ch. II: CATB, AMP VI;
Laetemur hodie (In festo Omnium SS.) a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP V;
Laetentur coeli a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
Lauda Sion salvatorem (De Corpore Christi) a 2 [CB], AMP II;
O Maria Dei genitrix a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
Omnes sitientes venite a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
O quam metuendus a 3 [2CT, b.c.];
O quam suavis a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
Peccavi super numerum a 2 [CB], AMP II;
Populus eius (Secunda pars) a 8 [ch. I: 2CAB, ch. II: ATTB], AMP VI;
Psallite Deo nostro a 3 [2CB], AMP II;
Quanti mercennarii a 2 [CB], AMP II;
Si bona suscepimus a 3 [2TB], AMP II;
Super flumina Babylonis a 2 [AB], AMP II;
Tibi laus, tibi gloria (De SS. Trinitate) a 3 [2CB], AMP II;
Veni dilecte mi a 2 [CB], AMP II;
Veni sponsa Christi (De Virginibus Martyribus) a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB],
AMP VI;
Vocem iucunditatis a 8 [ch. I: 2CAB, ch. II: A2TB], AMP VI;
Vulnerasti cor meum (De B. V.) a 8 [ch. I: CATB, ch. II: CATB], AMP VI;
DUGORAJ WOJCIECH (zm. po 1619? poza Rzeczpospolit) [Wycznie utwory na
lutni:]
Wojciech Dugoraj, Fantazje i wilanele na lutni, WDMP 23, wyd. Maria
Szczepaska, Krakw 1953; wyd. Piotr Poniak, Krakw 21964 (wydanie
zawiera: Fantasia, Finale, Villanelle 6). [Poszczeglne utwory wydawano
w antologiach, m.in.:]
Fantasia i 2 Villanelle, wyd. Zofia Stszewska, MS, Krakw 1966, PWM.
3 Villanelle w: Henryk Opieski, La musique polonoise, Paris 1918.
3 Villanelle, wyd. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, MPO, Krakw 1953, PWM.
5 Villanelle, wyd. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, MPR, Krakw 1955. [Choreae
polonicae z Tabulatury Dugoraja m.in. wyd. Zofia Stszewska, w: Tace polskie
z tabulatur lutniowych, cz. I, ZHMP II, Krakw 1962, PWM; Carola Polonica, 6
Choreae Polonicae, Vilanella Polonica, Cantio Polonica, wyd. Piotr Poniak,
MdK, Krakw 1964, PWM i MAP/R 5, Krakw 1994, PWM].
DBEL HEINRICH (1650-93)
4 Sonaty oraz 5 tacw (Sarabanda, Couranto i 3 Gzygi) na vno i b.c., wyd.
Charles E. Brewer, w: Solo Compositions for Violin and Viola da Gamba with
Basso Continuo from the Collection of Prince-Bishop Carl Lichtenstein-Castelcorn
in Krom, Madison Wis. 1997.
DRUSISKI PIOTR (DE DRUSINA PETRUS), zm. 1611
Deus in adiutorium meum, wyd. Jan Janca, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury
Organowej (ca 1619) na organy lub klawesyn, z. 1: Piotr Drusiski (Petrus de
Drusina), Diomedes Cato, Anonymi, Gdask 1992, Organon.
Preambulum [nr 1], wyd. Jan Janca, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury
Preambulum [nr 2], wyd. Jan Janca, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury
Resonet in laudibus, wyd. Jan Janca, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury
Veni Redemptor gentium, wyd. Jan Janca, w: Utwory z Oliwskiej Tabulatury

ERBEN JOHANN BALTHASAR (1626-1686)
Herr Christ, der einge Gottes Sohn (A, vno, 2 vle, vne, org.), wyd. Franz Kessler,
w: Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18.
Sonata sopra ut re mi fa sol la a 2 violini (2 vni, b.c.), wyd. Franz Kessler, w:
Franz Kessler, Danziger Instrumental-Musik des 17. und 18. Jahrhunderts,
FABRICIUS MELCHIOR (1575-1653)
Et exultavit (Magnificat Imi Toni) a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VI, Graz-Warszawa 1965.
FISCHER JOHANNES (II po. XVI w.)
Melodia a 4, przygrywka do Deus in adiutorium meum, wyd. Jerzy Goos, w:
Johannes Fischer, Utwory z tabulatury organowej, 1595, d 1990, Ludowy
Instytut Muzyczny.
FRSTER KASPAR JUNIOR (1616-1673)
Ah peccatores graves, KBPJ 2 (2CA2TB, 2 vni, 2 vle, vne, spinetto o via d.g, b.c.),
wyd. Berthold Warnecke, w: Berthold Warnecke, Kaspar Frster der Jngere und
die europische Stilvielfalt im 17. Jahrhundert.
Confitebor tibi Domine, KBPJ 8 (CATB, 2 vni, b.c.), wyd. Barbara
Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1997.
Cos va chi serve donna, KBPJ 11 (2CB, b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, w: Barbara Przybyszewska-Jarmiska, O zagadkowych zmianach
w tekstach utworw Kaspra Frstera.
Dialogi Davidis cum Philisteo (Congregantes Philistei), KBPJ 10 (CATB, 2vni, 2
vle, b.c.), wyd. B. Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1995.
Dialogo de divite et paupere Lazaro (Vanitas vanitatum), KBPJ 46 (CTB, 2 vni, 3
vle, b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, ZHMP XXXIV, Krakw 1994,
PWM.
Dialogus de Judith et Holoferne (Viri Israelite), KBPJ 47 (CATB, 2 vni, 2 vle,
b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, SSS 5, Krakw 1997, MI.
Jesu dulcis memoria, KBPJ 18 (B, 2 vni, b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz
Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts,
In tribulationibus, KBPJ 21 (CATB, 2 vni, 2 vle, b.c.), wyd. w: Kaspar Frster,
Kirkenkantate, Copenhagen 1982.
Quid faciam misera, KBPJ 33 (2CB, 2 vle, b.c.), wyd. Frits Noske, w: Frits Noske,
Saints and Sinners, Oxford 1992.
Repleta est malis anima nostra, KBPJ 35 (ATB, 2 vni, b.c.), wyd. Barbara
Sonata a 3, KBPJ 37 (2 vni, fg., b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler,
Danziger Instrumental-Musik des 17. und 18. Jahrhunderts, NeuhausenStuttgart 1979, Hnssler-Verlag.
Sonata a 3 ex G, KBPJ 38 (2 vni, via d.g., b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1993.
Sonata La Sidon, KBPJ 42 (2 vni, via d. g., b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1997.
4 sonatas a 3 (KBPJ 39, 40, 41, 42; 2 vni, via da gamba, b.c.), wyd. Lars
Berglund, w: Lars Berglund, Kaspar Frster d.y. och 1600-talets sonata a 3,
Uppsala 1994.
Sonata a 7, KBPJ 43 (2 vni, 2 cnti, fg., via, vne, b.c.), wyd. Franz Kessler, w:
GALLOT DANGERS ANTOINE (?), zm. 1647 w Wilnie
Ballet polonois (na lutni), wyd. w: Henryk Opieski, La musique polonaise,
Paris 1918; wyd. Zofia Stszewska, Tace z tabulatur lutniowych, cz. II, ZHMP
IX, Krakw 1966, PWM (atrybucja wtpliwa).
GAWARA WALENTY (II po. XVI w.)
Per merita sancti Adalberti (A3TB), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK,

Krakw 1964, PWM; przedruk MAP/R 1, Krakw 1993, PWM.
GREMBOSZEWSKI MARCIN (zm. 1655)
Aria voce sola per un cornetto (cnto, b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler,
Canzonetta a 2 voci (cnto, fg., org.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler,
HAKENBERGER ANDREAS (zm. 1627; ok. 1599-ok. 1608 w kapeli Zygmunta III Wazy,
nastpnie w Gdasku)
Utwory religijne: [ zapisane w tabulaturze pelpliskiej, wyd. facs. Adam
Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP II, Graz-Warszawa 1964, AMP V,
Graz-Warszawa 1965 (w wykazie, jeeli nie podano inaczej, AMP V) i transkr.
Jan Wcowski, AMP IX, Graz-Warszawa 1970:]
Ad te Domine levavi a 6;
Ad te levavi oculos a 9, na dwa chry: cztero- i piciogosowy;
Angelus ad pastores (De Nativitate Domini a 8);
Beati omnes a 12, na trzy chry czterogosowe;
Beatus Laurentius (De Sancto Laurentio a 8), na dwa chry czterogosowe;
Beatus vir qui suffert (In Communi unius Martyris a 10), na dwa chry
piciogosowe;
Benedicam Dominum a 8, na dwa chry czterogosowe;
Benedicamus Patrem (De Sanctissima Trinitate a 12), na trzy chry
czterogosowe;
Benedicite Dominum (In Festo Omnium Sanctorum) a 10, na dwa chry
piciogosowe;
Bernardus Doctor inclitus (De Sancto Bernardo Hymnus) a 5, a 6, a 7, a 8, AMP
II;
Cantabo Domino a 8, na dwa chry czterogosowe;
Cantate Domino canticum novum a 8, na dwa chry czterogosowe, AMP II;

Christus resurgens a 10, na dwa chry piciogosowe;
Congratulamini mihi omnes (De Resurrectione Domini a 8), na dwa chry
czterogosowe;
Deus canticum novum a 12, na trzy chry czterogosowe;
Deus noster refugium a 9, na dwa chry: cztero- i piciogosowy;
Deus qui beatae Annae (De Sancta Anna a 6);
Diffusa est gratia (In Communi Virginum a 8), na dwa chry czterogosowe;
Domine Deus meus a 7, na dwa chry: trzy- i czterogosowy;
Domine, in virtute tua a 9, na dwa chry: picio- i czterogosowy;
Domine quinque talenta (In Communi Confessorum a 8), na dwa chry
czterogosowe;
Dulcis Iesu (De Sanctissimo Nomine Iesu a 8), na dwa chry czterogosowe; take
wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des
17. und 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hnssler-Verlag (Ch. I:
CATB, Ch. II: CATB);
Ecce quam bonum (Psalmus 132 a 8), na dwa chry czterogosowe;
Ego flos campi a 9, na dwa chry: cztero- i piciogosowy;
Elegi abiectus a 8, na dwa chry czterogosowe;
Et exsultavit (Magnifwat Sexti Toni a 8), na dwa chry czterogosowe, AMP II;
Exaltabo te Domine a 8, na dwa chry czterogosowe;
Exsultate Deo (Omni Tempore a 8), na dwa chry czterogosowe;
Exsultate iusti a 6;
Fulgebunt iusti (De Omnibus Sanctis a 7);
Gloria tibi Domine a 8, na dwa chry czterogosowe;
Hodie Christus natus est (In Nativitate Domini a 12), na trzy chry
czterogosowe;
Hodie completi sunt (In Festo Pentecostes a 12), na trzy chry czterogosowe;
Hodie Simon Petrus (In Festo Sanctorum Petri et Pauli a 8), na dwa chry
czterogosowe;
Ibant Apostoli gaudentes (In Communi Apostolorum a 8), na dwa chry
czterogosowe;
Nigra sum a 12, na trzy chry czterogosowe;
O bone Iesu (De Nomine Iesu a 10), na dwa chry piciogosowe;
O lux beatissima (De Sancto Spiritu a 10), na dwa chry piciogosowe;
O sacrum convivium a 7;
Osculetur me (De Beata Virgine a 9), na dwa chry: cztero- i piciogosowy;
Portae Ierusalem (In Dedicatione Ecclesiae a 7), na dwa chry: trzyi czterogosowy;
Salve Regina a 8, na dwa chry czterogosowe;
Spiritus Domini (In Festo Pentecostes a 12), na trzy chry czterogosowe;
Stabunt iusti (In Communi Martyrum a 8), na dwa chry czterogosowe;
Surgens Iesus (De Resurrectione Christi a 9), na dwa chry: czteryi piciogosowy;
Surge, propera a 8, na dwa chry czterogosowe; Te Deum Patrem (In Festo
Sanctissimae Trinitatis a 10), na dwa chry piciogosowe;
Veni dilecte mi a 8, na dwa chry czterogosowe;
Veni in hortum meum a 8, na dwa chry czterogosowe;
Veni Sancte Spiritus (De Sancto Spiritu a 8), AMP II;
Veni Sancte Spiritus et emitte (De Sancto Spiritu a 10), na dwa chry
piciogosowe;
Verbum caro factum est (De Nativitate Domini et Corpore Christi a 10), na dwa
chry piciogosowe;
Vidi speciosam a 12, na trzy chry czterogosowe;
Voce mea ad Dominum clamavi a 6;
Vulnerasti cor meum a 12, na trzy chry czterogosowe.
Utwory wieckie: [wyd. w: Andreas Hakenberger, Neue Deutsche Gesnge mit
Fnff Stimmen und Eins mit Achten nach Art der Welschen Madrigalen
Componiret 1610 / Nowe pieni niemieckie na pi gosw i jedna na osiem
skomponowane na sposb woskich madrygaw 1610, wyd. Piotr Kociumbas,
Lublin, Polihymnia 2010; cz take w: Madrigale, wyd. Franz Kessler
(Vokalmusik aus dem Ostseeraum V), Dlmen 1992]:
Ein Brutlein wollt nicht gehn zu Bett. cz. II: Als der Brutigam auf gut Glck
cz. III: Und sagt in solcher Brnstigkeit, cz. IV: Darum ward er sehr ausgelacht
(2CATB);
Der grt Betrug, cz. II: Ich liebt ein Frulein, in meim Sinn (CA2TB);
Ich trau keim alten Stechzeug mehr, cz. II: Die vorder Brust ist ganz entwicht
(CA2TB);
Ihr Herren, lustig und wohlgemut a 8 (2 chry czterogosowe);
Kein Handwerk gilt mehr in der Welt, cz. II: Das Nasendrehen kommt nu auf,
cz. III: All Handwerk mssen Werzeug han, cz. IV: Mit dieser War betreugt man
viel (CA2TB);
Ein Musicus wollt frhlich sein, cz. II: Davon setzt er ein Liedlein klein (CA2TB);
Ein Tochter htt ihr Ehr verscherzt, cz. II: Sie sprach: Es seind zur selen Zeit...
cz. III: Der Pfarrer bald begegnet ihr, cz. IV: Sie ihm zur Antwort drauf anfing
(2CATB).
HIERONIM Z KOPRZYWNICY (I po. XVII w.)
Veni Sancte Spiritus (De Sancto Spiritu) a 3, opr. wyk. Jzef Bok, FMA IV,
Krakw 1963, PWM; wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska,
AMP II, Graz-Warszawa 1964.
HINTZ EWALDT (1643-1666 organista w kociele w. Jana w Gdasku)
Herr Jesu Christ na org., wyd. facs. (tylko z imieniem kompozytora), AMP II,
1964; wyd. Jerzy Goos i Adam Sutkowski, w: Keyboard music from Polish
manuscripts, [Rome] 1965 (Organ chorales byNicolaus Hasse & Ewaldt), CEKM
10; wyd. Klaus Beckmann, w: Anton Neunhaber und Ewaldt Hintz: drei
Choralbearbeitungen, Wiesbaden 1974; wyd. Jerzy Erdman, w: Utwory organowe
z tabulatury pelpliskiej, Warszawa 1981.
JACOBI DANIEL (1637-1671 organista w kociele Mariackim w Gdasku)
Preise, Jerusalem, den Herren (2CA2TB, 2 vni, fg o vne, tbni A2TB, b.c.), wyd.
Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik Vokalwerke des 17.
und 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hnssler-Verlag.
JARZBSKI ADAM (zm. 1648/49) [Canzoni e concerti, zespoowa muzyka instrumentalna,
wszystkie utwory wyd. Wanda Rutkowska w: Adam Jarzbski, Opera omnia, MMP,
Krakw 1989, PWM:]
Bentrovata a 3;
Berlinesa a 3;
Cantate Domino a 2;
Cantate Domino, Secunda pars a 2;
Cantate Joh. Gabrielis a 2;
Canzon prima a 4;
Canzon seconda a 4;
Canzon terza a 4;
Canzon quarta a 4;
Canzon quinta a 4;
Chromatica a 3;
Concerto primo a 2;
Concerto secondo a 2;
Concerto terzo a 2;
Concerto quarto a 2;
Corona aurea a 2;
Diligam Te, Domine a 2;
In Deo speravit a 2;
In Te, Domine, speravi a 2;
Knigsberga a 3;
Kstrinella a 3;
Norimberga a 3;
Nova casa a 3;
Sentinella a 3;
Spandesa a 3;
Susanna videns a 2;
Tamburetta a 3;
Venite exsultemus a 2.
KLABON KRZYSZTOF (zm. 1616 lub pniej)
Kyrie paschale, wyd. Jerzy Goos, w: The Organ Tablature of Warszawa Musical
Society, AMP XV, Graz-Warszawa 1968, Akademische Druck- und
Verlagsanstalt, PWN; wyd. Piotr Ponik, MAP/R 2, Krakw 1993, PWM.
KRECZMER MARCIN (1631-1696)
Sacerdotes Dei benedicite Dominum (2CATB, 2 vni, 2 cni, 3 tbni, via, b.c.),
fragmenty wyd. w: Jrat Trilupaitien, Jzuit Muzikin Veikla Lietuvoje,
Vilnius 1995.
KRENER JAN (II po. XVII w.) [Wszystkie zachowane utwory wyd. Alicja WardckaGociska, w: Jan Krener: Veni sponsa Christi, Contere Domine na chr a cappella, ZHMP
XXVIII, Krakw 1984, PWM:]
Contere Domine (CATB),
Veni sponsa Christi (CATB).
LILIUS FRANCISZEK (zm. 1657)
Bd uwielbion Boe prawy, a 4 [CATB], w: Nabone pieni [...] Wydane przez Br.
Baeja Dereia, Krakw 1645, wyd. facs., wstp Tadeusz Maciejewski, Warszawa
1977, Instytut Wydawniczy PAX; jako Bd uwielbion, Boe prawy (O cudownym
obrazie Panny Maryjej w Gidlach), sowa Baej Derey, wyd. Piotr Poniak,
Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI.
Confitebor Tibi Domine (CATB), wyd. Tomasz Jasiski, w: Franciszek Lilius:
Recordare Domine, Confitebor tibi Domine, PMC, Warszawa 1996.
Domine Rex Deus (A3TB), wyd. Tomasz Jasiski, PMC, Warszawa 1996.
Exultabit cor meum (2CB, org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC,
Warszawa 1996.
Haec dies (AB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK, Krakw 1964, PWM.
Iubilate Deo omnis terra (2CATB, 2 vni, via, 2 tbni, fg., b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, WDMP 40, Krakw 1959, 21964, PWM.
Laudate Dominum in sanctis eius (2B, org.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1996; wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt
M. Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI.
Missa a 4 voci (A2TB), wyd. Tomasz Jasiski, PMC, Warszawa 1996.
Missa brevissima (ch. I: 2CAT, ch. II: A2TB, b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, ZHMP XXXI, Krakw 1989, PWM.
Missa Tempore Paschali (A2TB), wyd. Tomasz Jasiski, PMC, Warszawa 1996.
O jedyny w Trjcy Boe, a 4 [C2AB], w: Nabone pieni [...] Wydane przez Br.
Baeja Dereia, Krakw 1645, wyd. facs., wstp Tadeusz Maciejewski, Warszawa
1977, Instytut Wydawniczy PAX; jako O, jedyny w Trjcy, Boe (O witym
Dominiku), wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o
witych, Krakw 1995, MI.
Recordare Domine (CATB), wyd. Tomasz Jasiski, w: Franciszek Lilius:
Recordare Domine, Confitebor tibi Domine, PMC, Warszawa 1996.
wity Jacyncie, a 4 [CATB], w: Nabone pieni [...] Wydane przez Br. Baeja
Dereia, Krakw 1645, wyd. facs., wstp Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1977,
Instytut Wydawniczy PAX; jako Pie o w. Jacku, wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, MAP/B 1, Krakw 1969, PWM; jako wity Jacyncie z paacu
Boskiego (O witym Jacku), wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1:
Pieni Maryjne i o witych, Krakw 1995, MI.
Toccata (F. L.) na instr. klawiszowy, wyd. Jrat Trilupaitien, w: Jrat
Trilupaitien, XVII a. Lietuvos vargon muzikos bruoai Sapieg rankratyje,
Menotyra 2000.
Tua Iesu dilectio (CB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 56, Krakw
1965, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM.
Wielmony rzdco, a 4 [CATB], w: Nabone pieni [...] Wydane przez Br. Baeja
Dereia, Krakw 1645, wyd. facs., wstp Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1977,
Instytut Wydawniczy PAX; jako Wielmony Rzdco wszech rzeczy (O witej
Katarzynie), wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, SS, z. 1: Pieni Maryjne i o

witych, Krakw 1995, MI.
MAFFON FRANCESCO (ok. 1539 ok. 1594)[Fantasia], wyd. w Barbara PrzybyszewskaJarmiska, An overlooked fantasia for instrumental ensemble by Francesco Maffon. GBOch MS Mus. 372-376 as a vestige of Pawel Dziayskis diplomatic mission to England in
1597?, w: The Musical Heritage of the Jagiellonian Era, red. Pawe Gancarczyk,
Agnieszka Leszczyska, Warszawa 2012.
MARENZIO LUCA (1553 lub 1554-1599; w Rzeczypospolitej 1595-1598 ?)
Luca Marenzio, Opera omnia: Musica Sacra, t. l, 3, 7, red. Bernhard Meyer,
Roland Jackson, wyd. Roland Jackson, CMM 72, Neuhausen-Stuttgart 1978,
1979, 2000 (wydania zawieraj m.in. utwory religijne, ktre mogy powsta
w Rzeczypospolitej, w tym zwaszcza w t. 1: Jubilate Deo a 12, Missa super Ego
sum panis vivus a 8, Missa super Iniquos odio habui a 8, t. 3: Te Deum laudamus
a 13, t. 7: Missa super Jubilate Deo a 8, Laudate Dominum a 12, Missa super
Laudate Dominum de Coelis a 12).
7 utworw (by moe niektre powstae w Rzeczypospolitej) zapisanych
w Tabulaturze pelpliskiej, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina OsostowiczSutkowska, AMP II, III, VI, Graz-Warszawa 1964, 1965, 1965.
MEDER JOHANN VALENTIN (1649-1719, w Gdasku 1685-1699)
Ah Herr, strafe mich nicht in deinem Zorn (C, 2 vni, vne, cemb.), wyd. Franz
Chaconne (2 instr. C, fg., b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger
Instrumental-Musik des 17. und 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1979,
Hnssler-Verlag.
Der Polnische Pracher (2 vni, vla A, via T, vne, b.c.), wyd. Franz Kessler, w:
MERULA TARQUINIO (zm. 1665, w Rzeczypospolitej ok.1621 ok.1625)
Opere complete, t. 1 (Musica Strumentale), z.l (zawiera utwory ze zbioru Il primo
libro delle canzoni a quattro, wyd. w Wenecji w 1615 roku, a wic przed
przybyciem kompozytora do Polski), wyd. Adam Sutkowski, Brooklyn, New York

1974 (wobec niekompletnoci druku w wydaniu wykorzystano take
rkopimienne odpisy tych utworw w Tabulaturze pelpliskiej; odpisy
z Tabulatury pelpliskiej take wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina OsostowiczSutkowska, AMP VII, Graz-Warszawa 1965; wyd. transkr. Adam Sutkowski,
AMP VIIII, Graz-Warszawa 1970)
Andianne a gli horti di Dameta (TB, b.c.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna
i Zygmunt M. Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw
1997, MI.
Cantate iubilate (C, vno, org.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt M.
Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI.
Nigra sum (C, vno, org.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt M.
Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI.
Satiro e Corisca (CB, b.c.), wyd. Jerzy ak, PMC, Warszawa 1996; wyd.
Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt M. Szweykowscy, Wosi w kapeli
krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI; wyd. Aleksandra Patalas, Anna
i Zygmunt M. Szweykowscy, SSS 1, Krakw 1997, MI.
MIELCZEWSKI MARCIN (zm. 1651)
Ante thorum huius Virginis (2CATB, 2 vni, 3 tbni, fg., vne, org.), wyd. Barbara
Audite et admiramini (ch. I: CATB; ch. II: CATB; 2 vni, 3 tbni, fg., b.c.), wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, MMP Oo II, Krakw 1976, PWM.
Audite gentes et exsultate (2CA2TB conc, CAB cap., 2 vni, 3 tbni, tbneB o fg., vne,
b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Beata Dei Genitrix (ch. I: CATB; ch. II: CATB; vne, b.c.), wyd. Barbara
Benedictio et claritas (2CA2TB, 2 vni, 4 tbni, b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, WDMP 66, Krakw 1969, PWM; MMP Oo II, Krakw 1976, PWM.
Benedictus sit Deus (ch. I: CATB; ch. II: CATB; vne, b.c.), wyd. Barbara
Canzona prima a 2 (2 vni, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 29,
Krakw 21963, PWM; przedruk MAP/B 2, Krakw 1969, PWM; MMP Oo I,

Krakw 1986, PWM.
Canzona seconda a 2 (2 vni, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 29,
Krakw 21963, PWM; MMP Oo I, Krakw 1986, PWM; wyd. Agata Sapiecha, w:
Marcin Mielczewski, Cztery canzony, Warszawa, Akademia Muzyczna [2004].
Canzona prima a 3 (2 vni, fg. o vla, b.c.), wyd. Adolf Chybiski, WDMP 6,
Warszawa 1930, Krakw 21961, PWM; wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP Oo
I, Krakw 1986.
Canzona seconda a 3 (2 vni, tbne, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP
61, Krakw 1966, PWM; MMP Oo I, Krakw 1986, PWM; wyd. Agata Sapiecha,
w: Marcin Mielczewski, Cztery canzony, Warszawa, Akademia Muzyczna [2004].
Canzona terza a 3 (2 vni, fg. b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 61,
Krakw 1966, PWM; przedruk MAP/B 2, Krakw 1969, PWM; MMP Oo I,
Krakw 1986, PWM.
Canzona quarta a 3 (2 vni, fg., b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 61,
Marcin Mielczewski: Cztery canzony, Warszawa, Akademia Muzyczna [2004].
Canzona quinta a 3 (2 vni, fg., b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 61,
Marcin Mielczewski, Cztery canzony, Warszawa, Akademia Muzyczna [2004].
Confitemini Domino (CA2TB, b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska,
PMC, Warszawa 1997.
Credidi a 12 (2CA2TB, 2 vni, 4 tbni, b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Currite populi (Ch. I: CATB; Ch. II: CATB; 2 vni, 4 tbni, vne, org.), wyd. Barbara
Deus in nomine tuo (B, 2 vni, fg., b.c.), wyd. Adolf Chybiski, WDMP 2,
Warszawa [1929], Gebethner & Wolff; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM;
wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP Oo II, Krakw 1976, PWM.
Dixit Dominus a 12 (2CA2TB, 2 vni, 4 tbni, vne, org.), wyd. Barbara
Gaude Dei Genitrix (CA2TB), wyd. Tomasz Jasiski, PMC, Warszawa 2000.
Gaudete omnes et exsultate (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: instr. C, 3 tbni; Ch.
IV: cnto/vno, 3 tbni, b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC,
Warszawa 1998.
Ingredimini omnes (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni, 3 tbni, fg., org.),
wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1997.
Iste cognovit (ch. I: vno, instr. C, tbne A, tbne gr. o fg.; ch. II: CATB; ch. III cap.:
CATB; b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Iubilate Deo (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: CATB; vne, org.), wyd. Barbara
Laetatus sum (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: CATB; 2 vni, 3 tbni, tbne gr. o fg.,
org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1996.
Lauda Ierusalem (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni, 4 tbni, org.), wyd.
Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Laudate Dominum in sanctis eius (ch. I: CATB; ch. II: CATB; 4 vni, fg., org.),
Laudate pueri a 12 (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni, 3 tbni, fg., org.),
Magnificat I toni (2CA2TB, 2 vni, 4 tbni, b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Magnificat III toni (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: 4 vni; ch. IV: 3 tbni, fg.;
Magnificat VIII toni (2CA2TB, 2 vni, 3 tbni, fg., org.), wyd. Barbara
Missa Cerviensiana (ch. I: 2CA2TB, ch. ripieno: 2CA2TB; 2 vni, tbni A2TB, b.c.),
wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP Oo III, Krakw 2003, MI.
Missa Sancta Anna (ch. I: 2CA2TB, ch. cap.: 2CA2TB; 2 vni, tbni A2T, fg., b.c.),
Missa super O gloriosa Domina (2CA2TB, b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, Krakw 1983, PWM; wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP Oo III,
Krakw 2003, MI.
Missa triumphalis (ch. I: CATB, ch. II: CATB; 2 vni, tbni ATB, tbne gr., b.c.),

Nisi Dominus aedificaverit domum (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni,
3 tbni, tbne gr. o fg., org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC,
Warszawa 1998.
O lumen Ecclesiae (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: 4 vni, fg.; ch. IV: instr.
2CAT, tbne gr. o fg.; org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC,
Warszawa 1997.
Plaudite manibus (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni, 3 tbni, fg., vne,
Quem terra, pontus, aethera (ch. I: 2CA2TB; ch. II ripieno: 2CA2TB; 2 vni, 3 tbni,
fg., b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1998.
Salve Virgo Puerpera (ATB, 2 vni, fg., b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1997.
Sub tuum praesidium (ATB, b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska,
PMC, Warszawa 1996.
Triumphalis dies (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: 4 vni; ch. IV: 3 tbni, fg.; b.c.),
wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MS, Krakw 1966, PWM; MMP Oo II, Krakw
1976, PWM.
Veni Domine (2CB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 38, Krakw
1958, 21973, PWM; MMP Oo II, Krakw 1976, PWM.
Vesperae Dominicales Dixit Dominus, Confitebor, Beatus vir, Laudate pueri,
Magnificat (ch. conc: CATB; ch. cap.: CATB; 2 vni, fg., b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, WDMP 42, Krakw 1962, PWM; MMP Oo II, Krakw 1976, PWM.
Vesperae Dominicales II (tytu od wydawcy) Dixit Dominus, Confitebor, Beatus
vir, Laudate pueri, Magnificat VI toni (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: C
o cnto, A o tbne A, T o tbne T, B o tbne B; ch. IV: C o cnto, A o tbne A, T o tbne, B
o fg.; b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa 1999.
Victimae paschali laudes (ch. I: CATB; ch. II: CATB; ch. III: CATB; vne, b.c.),
Virgo prudentissima (ch. I: 3 vni, B; ch. II: CATB; ch. III: C, 2 tbni, fg.; ch. IV:
C2TB; vla, org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, PMC, Warszawa
1998.
OSCULATI GIULIO (na dworze Zygmunta III Wazy ok. 1602 przed 1614)
In omnibus requiem quaesivi (De B. V. Prima Pars), Et sic in Syon (Seconda
Pars), Quasi Cedrus (Tertia pars) a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VI, Graz-Warszawa 1965.
Puer qui natus est (De S. Ioanne Bapt.) a 9, na dwa chry: cztero- i piciogosowy,
wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VI, GrazWarszawa 1965.
Quem vidistis pastores (In Nativitate Domini) a 8, na dwa chry czterogosowe,
wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VI, GrazWarszawa 1965.
PACELLI ASPRILIO (zm. 1623, na dworze Zygmunta III Wazy od 1602 do mierci)
Alma redemptoris (De B. Virg.) a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs. Adam
Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.
Anima mea Dominum (Magnificat) a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP II, Graz-Warszawa 1964.
Ave Maria a 10, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Pacelli, Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012.
Ave Regina a 4, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP
V, Graz-Warszawa 1965.
Ave Regina (Secunda pars) Ave Domina Angelorum a 4, wyd. facs. Adam
Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.Ave
Regina (Tertia pars) Salve radix a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.
Beata es Virgo Maria a 6, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Beati estis a 12, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Beatus iste sanctus pontifex a 6, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Asprilio Pacelli, Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012., Boga w witych jego
chwalimy zob. Bogu w Troycy iedynemu y witemu Stanisawowi Patronowi
Polskiemu Tablica obiecana Bogu w Troycy iedynemu y witemu Stanisawowi

Patronowi Polskiemu Tablica obiecana, a 4 [CATB], sowa Stanisaw
Grochowski, wyd. Jzef W. Reiss, w: Dwie pieni wielogosowe na cze w.
Stanisawa, Muzyka i piew, Krakw 1929; wyd. (jako Bogu w Trjcy jedynemu
i witemu Stanisawowi, tablica obiecana) Piotr Poniak, MAP/R 3, Krakw
1994, PWM; wyd. jako Boga w witych jego chwalimy (witemu Stanisawowi
obiecana [...] tablica), Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 1: Pieni Maryjne i o
witych, Krakw 1995, MI; jako Tablica obiecana witemu Stanisawowi, wyd.
Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
XVII wieku, MMP, Krakw 2004, MI.
Cantate Domino a 8, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Christus resurgens a 16, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Asprilio Pacelli, Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012.
Conforta me rex a 7, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Dum esset rex a 20, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Ecce sacerdos magnus a 9, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Estote fortes in bello a 8, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Gaudent in caelis a 12, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
In caelestibus regnis a 7, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
In medio Ecclesiae a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Iste sanctus a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio Pacelli,
Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012.
Isti sunt triumphatores a 6, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Iubilate Deo a 8, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP

II, Graz-Warszawa 1964.
Iustorum animae a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Iustus germinabit a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
Laudate Dominum in sanctis eius a 10, org., wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, w: Asprilio Pacelli, Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012.
Laudate Dominum omnes gentes a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP II, Graz-Warszawa
1964.Media nocte a 12, org., wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt M.
Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw 1997, MI;
wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio Pacelli, Sacrae cantiones,
MMP, Warszawa 2012.
Mulierum fortem a 12, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
O vere digna Hostia a 8, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Quaerite primum Regnum Dei a 6, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina OsostowiczSutkowska, AMP II, Graz-Warszawa 1964.
Quare fremuerunt gentes a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs. Adam
Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.
Regina terrae a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina
Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.
Regnum mundi a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio Pacelli,
Sacrae cantiones, MMP, Warszawa 2012.Surge propera a 8, na dwa chry
czterogosowe, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP
V, Graz-Warszawa 1965.
Te Deum laudamus a 8, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Tu es Pastor ovium a 12, org., wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w:
Veni electa mea a 8, na dwa chry czterogosowe, wyd. facs. Adam Sutkowski,
Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP V, Graz-Warszawa 1965.
Veni Sanctae Spiritus, (2 pars:) O lux beatissima, a 8, org., wyd. Barbara
Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio Pacelli, Sacrae cantiones, MMP,
Warszawa 2012.
Veni sponsa Christi a 5, wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w: Asprilio
PALIGON MARCIN (II po. XVI w.)
Rorate caeli (2A2TB), wyd. Elbieta Guszcz-Zwoliska, MS, Krakw 1966;
przedruk MAP/R 1, Krakw 1993, PWM.
PASZKIEWICZ ANDRZEJ (?) monogramista A. P. (II po. XVII w.) [Missa de Passione
Domini] Agnus Dei (CATB), wyd. w: Henryk Opieski, La musique polonaise, Paris
1918.
PKIEL BARTOMIEJ (zm. 1670)
Assumpta est Maria (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, MS, Krakw 1966, PWM;
wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Audite mortales (2C2ATB, 3 vle d. g., b.c.), wyd. Hieronim Feicht (na podstawie
rkopisu berliskiego), WDMP 4, Warszawa 1929, Gebethner & Wolff; wyd.
Zygmunt M. Szweykowski (na podstawie rkopisu uppsalskiego), WDMP 4,
Krakw 21968, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM i MV, Krakw
1982, PWM; wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo I, Krakw 1994, MI.
Ave Maria (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. Zofia
Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Canones a 6: 1. Tres canones simul cantantur, 2. Aliud. Sex Vocibus, 3. Aliud. Sex
Vocibus (wyd. w: Xenia Apollinea, dodatku do Cribrum musicum Marca
Scacchiego, Venezia 1643); wyd. Wacaw Kmicic-Mieleszyski, Muzyka III 1958
nr 1-2; wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo I, Krakw 1994, MI.
Dulcis amor Jesu (2CATB, vne, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK,
Krakw 1964, PWM; wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo I, Krakw
1994, MI; SSS 2, Krakw 1997, MI.
Fuga [na instr. klawiszowy], wyd. facs. w: Jerzy Goos, Nieznana kompozycja
Bartomieja Pkiela, Ruch Muzyczny 1973 nr 4; w: Jerzy Goos, Polskie organy

i muzyka organowa, Warszawa 1972; wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP
Oo I, Krakw 1994, MI.
Magnum nomen Domini (CATB), wyd. Hieronim Feicht, WDMP 19, Krakw
1948, 21964 zrew., 31971, 41980, PWM; opr. Stefan Stuligrosz, w: Koldy
i pastoraki na chr mieszany a cappella, Krakw 1957, PWM; wyd. Zofia
Missa a 4 voci (aequaeles) (A2TB), wyd. Marta Pielech, PMC, Warszawa 1993;
wyd. (jako Missa a 4) Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994,
MI.
Missa a 8 v. Sine Ceremonys (ch. I: CATB, ch. II: CATB, b.c.), wyd. Marta
Pielech, Wydawnictwo Orodka Dokumentacji i Bada Dawnej Muzyki Polskiej,
Warszawa 1984; jako I. Missa senza le cerimonie wyd. Zofia DobrzaskaFabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Missa a 14 (ch. I: CATB, ch. II: CATB, 2 vni, 2 vlte, vlaB, b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, WDMP 69, Krakw 1971, 21980, PWM; wyd. Zofia DobrzaskaFabiaska, MMP Oo I, Krakw 1994, MI.
Missa brevis (A2TB), wyd. Wendelin wierczek, Hieronim Feicht, Wydawnictwo
Zwizku Chrw Kocielnych Archidiecezji Krakowskiej, Krakw 1931; wyd.
Hieronim Feicht, WDMP 62, Krakw 1966, PWM; wyd. Zofia DobrzaskaFabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Missa Concertata La Lombardesca (ch. I: CATB, ch. II: CATB, 2 vni, 3 tbni, b.c.),
wyd. Elbieta Guszcz-Zwoliska, WDMP 74, Krakw 1976, PWM; wyd. Zofia
Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo I, Krakw 1994, MI.
Missa paschalis (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, WDMP 58, Krakw 1965, 21978,
PWM; wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Missa pulcherrima (CATB), wyd. Jzef Surzyski, MMS IV, Pozna 1896; wyd.
Hieronim Feicht, Wacaw Gieburowski, WDMP 17, Warszawa 1938,
Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej, Krakw 21961 zrew., 31966, 41972,
PWM; wyd. Hieronim Feicht, MAP/B 1, Krakw 1969, PWM; MV, Krakw 1980,
Missa secunda (A2TB), wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw
1994, MI; wyd. Marta Pielech, PMC, Warszawa 1996.
Missa senza le cerimonie I zob. Missa a 8 v. Sine Ceremonys.

Missa senza le cerimonie II (ch. I: CATB, ch. II: CATB, b.c.), wyd. Zofia
Nativitas (Conceptio) tua (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, MS, Krakw 1966,
O adoranda Trinitas (A2TB), wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II,
Krakw 1994, MI.
Patrem na rotuy (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, WDMP 52, Krakw 1963, 21969,
Patrem rotulatum (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, WDMP 52, Krakw 1963,
21969, PWM; wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Resonet in laudibus (CATB), wyd. Hieronim Feicht, WDMP 19, Krakw 1948,
21964 zrew., 31971, 41980, PWM; opr. Stefan Stuligrosz, w: Koldy i pastoraki na
chr mieszany a cappella, Krakw 1957, PWM; wyd. Zofia DobrzaskaFabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
Salvator orbis (CATB), wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw
1994, MI.
Sub tuum praesidium (A2TB), wyd. Hieronim Feicht, MS, Krakw 1966; wyd.
Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP Oo II, Krakw 1994, MI.
PONIKOWSKI JAN (II po. XVI w.)
Chwal Zbawiciela, Syjonie, a 4 [C2AB], sowa Tomasz Bielawski, wyd. Piotr
Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 2: Pieni na rok liturgiczny, Krakw 1996, MI;
wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
Czowiek wielk uczyni wieczerz, a 4 [C2AT], sowa Tomasz Bielawski, wyd.
Piotr Poniak, Wacaw Walecki, SS, z. 2: Pieni na rok liturgiczny, Krakw 1996,
MI; wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI
i pocztku XVII wieku, MMP Krakw 2004, MI.
Homo quidam. Responsoryja zob. Czowiek wielk uczyni wieczerz
Lauda, Sion, Salvatorem. Proza zob. Chwal Zbawiciela, Syjonie
O salutaris hostia zob. O, witoci zbawiajca

O, witoci zbawiajca, a 4 [2CAB], sowa Tomasz Bielawski, wyd. Piotr
Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 2: Pieni na rok liturgiczny, Krakw 1996, MI;
wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
REYS (POLAK) JAKUB (zm. 1605) [utwory wycznie na lutni:]
Preludia, fantazje i tace na lutni (4 Preludia, 5 Fantazje, 4 Courantes, Branie
de S. Nicola, 2 Gagliarde, Une jeune fillette), wyd. Maria Szczepaska, WDMP
22, Krakw 1951, PWM.
Utwory zebrane, reprodukcja tabulatury, transkr. Piotr Poniak, Krakw 1993,
PWM; z ktrych 5 utworw (Preludium I, XI, Fantazja VII, XIV, Une jeune
fillette), wyd. Piotr Poniak, MAP/R 5, Krakw 1994, PWM; 5 utworw
(Galliarda, Volta VI, Courante I, Branle de Saint Nicolas, Sarabande), wyd. Piotr
Poniak, MAP/R 7, Krakw 1994, PWM. [poszczeglne utwory wydane s take
w nastpujcych edycjach:]
1 Courante, 2 Gagliarde, wyd. w: Henryk Opieski, La musique polonaise, Paris
1918.
Courante, Gagliarda, Preludium, wyd. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, MPO,
Krakw 1953, PWM.
ROHACZEWSKI ANDRZEJ (I po. XVII w.)
Canzon a 4, wyd. Adam Sutowski, WDMP 43, Krakw 1960, PWM; wyd. facs.
Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VII, Graz-Warszawa 1965,
transkr. Adam Sutkowski, AMP VIII, Graz-Warszawa 1970; przedruk MAP/B 2,
Krakw 1969, PWM.
Crucifixus surrexit (In Resurrectione Domini), wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina
Osostowicz-Sutkowska, AMP VI, Graz-Warszawa 1965; transkr. (ch.I: 2CAT,
ch.II: AT3B), wyd. Adam Sutkowski, WDMP 46, Krakw 1961, PWM.
RYCKI JACEK (zm. 1703)
Aeterna Christi munera, I (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki,
Hymni ecclesiastici, WDMP 3, Krakw 21947, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw
1969, PWM.
Aeterna Christi munera, II (A2TB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki,

Hymni ecclesiastici, WDMP 3, Krakw 1947.
Confitebor (CATB, 2 vni, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 60,
Krakw 1966, PWM.
Exsultemus omnes (2CB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 44,
Krakw 1960, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM.
Exsultet orbis gaudiis (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki, Hymni
ecclesiastici, WDMP 3, Krakw 21947, PWM.
Fidelis servus et prudens (2CATB, 2 vni, 2 vni da capp., b.c.), wyd. Tadeusz
Maciejewski, PMC, Warszawa 1995.
Gaude caelestis civitas (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki, Hymni
Iste sanctus (ATB, 2 vni, vla d. gamba, vlaB, b.c.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, MS, Krakw 1966, PWM.
Laudes ad laudes iungite (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki,
Hymni ecclesiastici, WDMP 3, Krakw 21947, PWM.
Magnificat (CATB, 2 vni, 2 vle, 2 cnti ad plac, fg. o tbneB, vne ad plac, b.c.), wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 54, Krakw 1964, PWM.
Omni die dic Mariae (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki, Hymni
Regina terrae, Regina caeli (A2TB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki,
Salvatoris Mater pia (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki, Hymni
Verbum supernum prodiens (CATB), wyd. Adolf Chybiski, w: Jacek Rycki,
SCACCHI MARCO (zm. 1662, w Rzeczypospolitej ok. 1624-1649 lub 1650)
Ah dolente partita (CATB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco
Scacchi, Madrygay na zesp wokalny i basso continuo, ZHMP XXVI, Krakw
1979, PWM.
Beatus Laurentius (2CATB, org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska,

PMC, Warszawa 1996.
Cantate Domino (ATB, 3 instr., b.c.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska,
PMC, Warszawa 1995.
Chi la mia luce estinse (2T, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco
1979, PWM.
Donna voi vi credete (2CATB, b.c.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt
Laudate pueri (2CB, b.c.), wyd. Aleksandra Patalas, SSS 6, Krakw 1997, MI.
Missa Ascendit in caelum (CATB), wyd. Aleksandra Patalas, przygotowane do
druku, Krakw, MI.
Missa Quando sperai (CATB), wyd. Aleksandra Patalas, przygotowane do
druku, Krakw, MI.
Missa sine nomine (CATB), wyd. Aleksandra Patalas, przygotowane do druku,
Krakw, MI.
Missa super motectam Sancta Maria (CATB), wyd. Aleksandra Patalas,
przygotowane do druku, Krakw, MI.
O chiome erranti (CA2T, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco Scacchi,
Madrygay na zesp wokalny i basso continuo, ZHMP XXVI, Krakw 1979,
PWM.
O come sei gentile (2CATB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco
1979, PWM.
Omnes gentes plaudite manibus (ATB. b.c.), wyd. Barbara PrzybyszewskaJarmiska, PMC, Warszawa 1996.
Osanna, alleluia (CT, 2 vni, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MdK, Krakw
1964, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM.
Questa nova Angioletta (CATB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco
1979, PWM.
Qui timet Dominum (2CAT, b.c.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna i Zygmunt
Vezzose aurette (CA2TB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco Scacchi,
Madrygay na zesp wokalny i basso continuo, ZHMP XXVI, Krakw 1979,
PWM.
Virgo clemens, virgo pia (CA2TB, org.), wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska,
PMC, Warszawa 1996.
Voi volete chio mora (2CATB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, w: Marco
1979, PWM.
SCHNITZKIUS (SCHNITZGE) GREGOR (zm. po 1627) [wyd. facs. Adam Sutkowski,
Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP VII, Graz-Warszawa 1965]
Amen dico tibi a 3;
Domine bonum est a.3;
Dominus vivaficabit nos a 3;
Egressus a 3;
Et factum est post triduum a 3;
In ore duorum a 3;
Misereor super turbam a 3;
Quem admodum fuit Jonas a 3;
Respondit Jesus a 3;
Sancta Trinitas a 3;
Sic scriptum est a 3;
Tertia die a 3;
Tres propagines a 3;
Tres sunt a 3;
Tria genera a 3;
Tria me exhilarant a 3;
Tribunt miraculis a 3;
Tu ille qui destruis a 3;
Ubi duo vel tres a 3;
SIEFERT PAUL (1586-1666)
Benedicam Dominum (intawolacja utworu Orlanda di Lasso) na organy, wyd.
Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger Orgel-Musik des. 16. bis 18.
Canzon a 8 (ch. I: 3 vni o cnti, tbneA; ch. II: 4 tbni; b.c.), wyd. Franz Kessler, w:
13 Fantasien a 3 na organy, wyd. Max Seiffert, Kln b.d., Organum 4:
Orgelmusik 20.
Fantasia a 5 na organy, wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger OrgelMusik des. 16. bis 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1988, HnsslerVerlag.
Lobt den Herren inniglich / Exsultate tam bonum (2CA2TB, 2 vni o cnti, vla di
braccia o tbne, org.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger KirchenMusik. Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973,
Hnssler-Verlag.
Opr. Pavan Johna Dowlanda, wyd. John Irving, w: The Anders von Dben
tablature: Uppsala University Library, Instr. Mus. i. hs. 408, CEKM 28,
Holzgerlingen: Hnssler 2000.Singet ein neues Lied dem Herren (2CAT, b.c.),
wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des
17. und 18. Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hnssler-Verlag. TABILE
ANNIBALE (zm. 1595)
Alma redemptoris a 8 (bez tekstu), wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina
Osostowicz-Sutkowska, AMP II, Graz-Warszawa 1964.
Missa Un gay bergier (CATB, w Agnus Dei take C2AT2B), wyd. Tadeusz
Maciejewski, w: Annibale Stabile, Msze krlewskie, Warszawa 1979, PAX; wyd.
Tadeusz Maciejewski, w: Liber Missarum, z. 2, PMC, Warszawa 1996.
Missa Vestiva i colli (2CATB, w Agnus dei take 2CA2TB), wyd. Tadeusz
Maciejewski, w: Annibale Stabile, Msze krlewskie, Warszawa 1979, PAX; wyd.

Tadeusz Maciejewski, w: Liber Missarum, z. 5, PMC, Warszawa 1996.
STACHOWICZ DAMIAN (zm. 1699)
Assumpta est (A2TB, org.; zach. niekompletnie), wyd. Maciej Jochymczyk, w:
Damian Stachowicz: Concerti e motetti, SSS 13, Krakw 2008, MI.
Ave Virgo (CA, 2 vni, org.), wyd. Marta Pielech, w: Damian Stachowicz, Motety,
PMC, Warszawa 2004; wyd. Maciej Jochymczyk, w: Damian Stachowicz: Concerti
e motetti, SSS 13, Krakw 2008, MI.
Beata nobis gaudia (CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Marta Pielech, w: Damian
Stachowicz, Motety, PMC, Warszawa 2004. wyd. Maciej Jochymczyk, w: Damian
Stachowicz: Concerti e motetti, SSS 13, Krakw 2008, MI.
Beatus vir (CATB, 2 vni, org.), wyd. Marta Pielech, w: Damian Stachowicz,
Psalmi ad vesperas, t. I, PMC, Warszawa 2003; wyd. Maciej Jochymczyk, w:
Confitebor (CATB, 2 vni, org.), wyd. Marta Pielech, w: Damian Stachowicz,
Psalmi ad vesperas, t. I, PMC, Warszawa 2003; wyd. Maciej Jochymczyk, w:
Confitebor [in D] (2CATB, 2 vni, 2 clni, org.; zach. niekomlpetnie), wyd. Maciej
Jochymczyk, w: Damian Stachowicz: Concerti e motetti, SSS 13, Krakw 2008,
MI.
Dixit Dominus (2CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, w:
Damian Stachowicz, Psalmi ad vesperas, t. II, PMC, Warszawa 2003; wyd.
Maciej Jochymczyk, w: Damian Stachowicz: Concerti e motetti, SSS 13, Krakw
2008, MI.
Laetatus sum (CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, w: Damian
Stachowicz, Psalmi ad vesperas, t. II, PMC, Warszawa 2003; wyd. Maciej
MI.
Lauda Jerusalem (2CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, w:
Damian Stachowicz, Psalmi ad vesperas, t. II, PMC, Warszawa 2003; wyd.
Maciej Jochymczyk, w: Damian Stachowicz: Concerti e motetti, SSS 13, Krakw
2008, MI.
Laudate pueri (2CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, w: Damian
Stachowicz, Psalmi ad vesperas, t. II, PMC, Warszawa 2003; wyd. Maciej
MI.
Litaniae de B.M.V. (CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Marta Pielech, PMC,
Warszawa 2004; wyd. Marcin Konik, SSS 12, Krakw 2007, MI.
Missa Requiem (2CATB, 2 vni, 2 clni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, PMC,
Warszawa 2003; wyd. Maciej Jochymczyk, SSS 11, Krakw 2007, MI.
Veni Consolator (C, clno, b.c.), wyd. Adolf Chybiski, WDMP 13, Warszawa 1933,
Krakw 21959, 31966 zrew. (przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM), 41978,
PWM.
STOBAEUS JOHANNES (1580-1646, ur. w Grudzidzu, zwizany gwnie z Krlewcem)
Psalm 124 By by Pan nie tak askaw, a 5 [C3AB], sowa Jan Kochanowski,
wyd. Piotr Ludwig, MS, Krakw 1966, PWM; wyd. Piotr Poniak, Wacaw
Walecki, S, z. 4: Psalmy, Krakw 1996, MI.
Psalm 128 Szczliwy czowiek prawdziwie, a 5 [CA2TB], sowa Jan
Kochanowski, wyd. Piotr Ludwig, MS, Krakw 1966, PWM; jako Sczliwy
czowiek prawdziwie wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, S, z. 4: Psalmy,
Krakw 1996, MI.
STRUTZ (STRUTIUS) THOMAS (1621-1678)
Da Jesus an dem Kreuze stund (2CATB i instr., b.c.), wyd. Franz Kessler, w:
Franz Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18.
Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hanssler-Verlag.
Lobsingende Hertzens-Andacht ber die Evangelia, Gdask 1656, a 4 i a 5, wyd.
Johannes Zahn, w: Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder.
Gutersloh 1889-93.
O hilf, Christe, Gottes Sohn (2CATB, b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler,
Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts, NeuhausenStuttgart 1973, Hnssler-Verlag.
SZARZYSKI STANISAW SYLWESTER (II po. XVII w.)
Ad hymnos, ad cantus (2CATB, 2 vni, 3 vle, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski,
WDMP 26, Krakw 1954, 21964, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM.
Ave Regina (C, 3 vni, vlaB, b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 25,
Krakw 1953, 21964, PWM.
Completorium Cum invocarem, In te Domine speravi, Qui habitat, Ecce nunc
benedicite Dominum, Te lucis ante terminum, Nunc dimittis (CATB, 2 vni, 2
clni, b.c.), wyd. Piotr Poniak, WDMP 76, Krakw 1980, PWM.
Gloria in excelsis Deo (2CATB, 2 vni, 2 tbni, tbneB o vla, b.c.), wyd. Jacek
Berwaldt, w: Pastorele staropolskie, wyd. Anna i Zygmunt M. Szweykowscy,
ZHMP XII, Krakw 1968, PWM.
Jesu, spes mea (C, 2 vni, b.c.), wyd. Adolf Chybiski, WDMP 10, Warszawa
[1931], Krakw 21959 (przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM), 31971, 41980,
PWM.
Litania cursoria (CATB, 2 vni, vla d. g., b.c.), wyd. Zygmunt M. Szweykowski,
WDMP 72, Krakw 1974, PWM.
Pariendo non gravaris (T, 2 vni, b.c.), wyd. Adolf Chybiski, WDMP 5, Warszawa
[1929], Krakw 21960, PWM.
Quam felix curia (A, 2 vni, org.), wyd. Tadeusz Maciejewski, PMC, Warszawa
1993.
Sonata a due violini e basso pro organo, wyd. Adolf Chybiski, WDMP 1,
Warszawa 1928, Gebethner & Wolff, Krakw 21958, PWM.; przedruk MAP/B,
Krakw 1969, PWM; przdruk MV, Krakw 1984, PWM.
Veni Sancte Spiritus (C, 2 vni, b.c.), wyd. Wendelin wierczek, WDMP 50,
Krakw 1963, PWM.
TERZAGO BERNARDINO (lata dwudzieste XVII w. w Krakowie) [Wszystkie zachowane
utwory wyd. Maria Pamua, w: Bernardino Terzago (I po. XVII w.), Utwory na zesp
wokalny, ZHMP XXV, Krakw 1976, PWM:]
O beatum Pontificem (DATB);
Patrem omnipotentem (DATB);
Sancte Sebastiane (DATB).
VALENTINI GIOVANNI (zm. 1649, w Rzeczypospolitej ok. 1604-1614)
Canzona a 4, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska, AMP

VII, Graz-Warszawa 1965, transkr. Adam Sutkowski, AMP VIII, Graz-Warszawa
1970; jako Canzon quarta (a 4 instr.), wyd. Aleksandra Patalas, w: Anna
i Zygmunt M. Szweykowscy, Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw
1997, MI.
WERNER CHRISTOPH (1618-1652)
Ach du mein herzliebes Jesulein (2A lub 2C, 2 Vni o 2 Vle da braccio, b.c.), wyd.
Justyna Szombara, w: Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do
historii muzyki XVI i XVII wieku), Krakw 2012, MI.
Circundederunt me (B, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph Werner,
Praemessa musicalia (Materiay do historii muzyki XVI i XVII wieku), Krakw
2012, MI.
Ego dormio et cor meum vigiliat (A, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph
Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii muzyki XVI i XVII wieku),
Krakw 2012, MI.
Exaudi Deus orationem meam (2T, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph
Krakw 2012, MI.
Exore infantium (C lub A, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph Werner,
2012, MI.Exulta filia Jerusalem (A, 2 vni lub 2 cnti, b.c.), wyd. Justyna
Szombara, w: Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii
Herr, nun lssest du deinen Diener (A, 2 vni, b.c.). wyd. Justyna Szombara, w:
Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii muzyki XVI
i XVII wieku), Krakw 2012, MI.
Ich danke dem Herrn (A, 2 vni, bc.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph
Krakw 2012, MI.
In dir ist Freude (2C lub AT, b.c.), wyd. Franz Kessler, w: Franz Kessler,
Danziger Kirchen-Musik Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts, NeuhausenStuttgart 1973, Hnssler-Verlag; wyd. Justyna Szombara, w: Christoph Werner,

2012, MI.
Laetentur coeli (T lub C, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph Werner,
2012, MI.
Laudamus dominus (T lub C, 2 vni, vla da gamba, b.c.), wyd. Justyna Szombara,
w: Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii muzyki XVI
O du allersiester und freundlichster Herr Jesu (A, 2 vni, b.c.), wyd. Franz
Jahrhunderts, Neuhausen-Stuttgart 1973, Hnssler-Verlag; wyd. Justyna
Szombara, w: Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii
O lux beata trinitatis (A, 2 vni, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w: Christoph
Krakw 2012, MI.
Was betrbst du dich, meine Seele (Br, b.c.), wyd. Justyna Szombara, w:
Christoph Werner, Praemessa musicalia (Materiay do historii muzyki XVI
WRONOWICZ MACIEJ HERMAN (II po. XVII w.) [Wszystkie zachowane utwory wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, w: Maciej Wronowicz, Koncerty wokalno-instrumentalne,
ZHMP VIII, Krakw 1965, PWM:]
De profundis (2CB, b.c.);
In dulci iubilo (C, 2 vni, vla, b.c.);
Lauda Sion (CATB, 2 vni, vla, b.c.);
Laudate Dominum (2CB, 2 vni, vla, b.c.).
ZANGIUS NIKOLAUS (ok.1570-ok.1618, w Gdasku od 1599 i w pierwszej dekadzie
XVII w.)
Congratulamini a 6, wyd. facs. Adam Siatkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska,
AMP VI, Graz-Warszawa 1965.
Deus misereatur nostri (Ch. I: 2CAB, Ch. II: A2TB), wyd. Franz Kessler, w: Franz
Kessler, Danziger Kirchen-Musik. Vokalwerke des 17. und 18. Jahrhunderts,

Neuhausen-Stuttgart 1973. Hnssler-Verlag.
Magnificat 5 toni a 6, wyd. facs. Adam Sutkowski, Alina Osostowicz-Sutkowska,
AMP VI, Graz-Warszawa 1965.
ZIELESKI MIKOAJ (XVI/XVII w.) [Wszystkie utwory opublikowane w zbiorach
Offertoria totius anni i Communiones totius anni (Venezia 1611), wyd. rdowo-krytyczne
Wadysaw Malinowski, MMP Oo I-V; ponadto edycje pojedynczych kompozycji z tych
zbiorw. W utworach polichralnych obsad okrelono poprzez wskazanie uytych
w oryginale kluczy, jak w wydaniu W. Malinowskiego: V = klucz wiolinowy, S = klucz
sopranowy, M = klucz mezzosopranowy, A = klucz altowy, T = klucz tenorowy, Br = klucz
barytonowy, B = klucz basowy, Sb = klucz subbasowy; w pozostaych kompozycjach
posuono si typowymi skrtami nazw poszczeglnych gosw, ujtymi w wykazie
skrtw]
Adoramus te Christe, Motetto de Sancta Cruce (CATB), wyd. Jzef Surzyski,
MMS I, Pozna 1885; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991,
PWM.
Afferentur regi, Commune Virginum (Ch. I: SMABr, Ch. II: ATBSb), wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Amen dico vobis, quidquid orantes, Dominica post Pentecostes vigesima tertia, 4.
5. 6. 7. 8 (B, org.), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989,
PWM.
Amen dico vobis, quod vos, In Conversione S. Pauli Apostoli (CB, org.), wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Angelus Domini descendit, Feria secunda Paschae (ch. I: VSAT, ch. II: ATBSb),
wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Anima mea, Magnificat (ch. I: VMAT, ch. II: SATB, ch. III: ATBSb), wyd.
Zdzisaw Jachimecki, MAP/B 1, Krakw 1969, PWM; wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Anima nostra, In festo Sanctorum Innocentium (ch. I: SMA, ch. II: ATBrSb),
wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Ascendit Deus, In festo Ascensionis Domini (ch. I: VMAT, ch. II: SATB), wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Assumpsit Jesus Petrum, Motetto de Transfiguratione Domini (ch. I: VMABr, ch.

II: ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Assumpta est Maria, In festo Assumptionis B.M.V. (ch. I: VMAT, ch. II: SATB),
wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Ave Maria, gratia plena, In festo Annuntiationis B.M.V. (ch. I: MAT, ch. II:
TBBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MS, Krakw 1966, PWM; MMP Oo II,
Krakw 1974, PWM.
Beata es Virgo Maria, In festo Visitationis, Nativitatis, Praesentationis et
Conceptionis B.M.V. (ch. I: VMABr, ch. II: ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski,
MS, Krakw 1966, PWM; MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Beata viscera, In festo Conceptionis B.M.V. [dwie wersje: CB, org.; A, vno, tbne,
org.], wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Beati mundo corde, In festo Omnium Sanctorum (CATB, org.), wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Beatus servus, In festo S. Martini Episcopi et Confessoris (2CA, org.), wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, w: Mikoaj Zieleski, Communiones a 3, I, WDMP 70,
Krakw 1973, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989,
PWM.
Benedicimus Deum caeli, In festo Sanctissimae Trinitatis (CCB, org.), wyd. Jzef
Surzyski, MMS II, Pozna 1887; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V,
Krakw 1991, PWM.
Benedicite Deum caeli, Motetto (CAQTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP
OoV, Krakw 1991, PWM.
Benedicite omnes Angeli, In festo Dedicationis S. Michaelis Archangeli
(CAQVITB, org.), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Benedictus sit Deus, In festo Sanctissimae Trinitatis (ch. I: SATBr, ch. II:
SATSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Confessio et pulchritudo, In festo S. Laurenti Martyris (ch. I: VSMT, ch. II:
ATBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Confirma hoc Deus, In festo Pentecostes (ch. I: VMAT, ch. II: SATB), wyd.
Confitebuntur caeli, In festo S. S. Philippi et Jacobi Apostolorum (ch. I: VMAT,

ch. II: SATB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Confundantur superbi, In festo S. Catherinae Virginis et Martyris (C, org.), wyd.
Maria Szczepaska, w: Mikoaj Zieleski, Communiones, WDMP 45, Krakw
1961, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Constitues eos, In festo S. Matthiae Apostoli (ch. I: VSA, ch. II: ATTB), wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Contere Domine, Motetto (CAQVITB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V,
Krakw 1991, PWM.
Desiderium animae eius, In festo S. Antonii Abbatis (ch. I: SATB, ch. II: SATB),
Deus firmavit, In secunda Missa Nativitatis Domini (ch. I: VMASb, ch. II: SATB),
Dextera Domini, In festo Sanctae Crucis (ch. I: SMA, ch. II: ATBrB), wyd.
Diffusa est gratia, In festo Purificationis B.M.V. (ch. I: SATT, ch. II: ABSb), wyd.
Domine ad adiuvandum, Deus in adiutorium (ch. I: VSMBr, ch. II: ATBrB), wyd.
Domine Deus, in simplicitate cordis mei, In festo Dedicationis Ecclesiae (ch. I:
VMABr, ch. II: ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978,
PWM.
Domine Deus meus, Motetto (CAQTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V,
Krakw 1991, PWM.
Domus mea, In festo Dedicationis Ecclesiae (CATB, org.), wyd. Maria
Szczepaska, WDMP 31, Krakw 1956, 21958, 31966, 41978, PWM; wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM; wyd. Maria
Szczepaska (przedruk), MAP/R: Muzyka wokalna, 1: Motet, Krakw 1993,
PWM.
Ecce virgo concipiet, In festo Annuntiationis B.M.V. (CB, org.), wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Ego sum pastor bonus, In festo S. Stanislai (CAQTB), wyd. Wadysaw

Elegerunt Apostoli, In festo S. Stephani Protomartyris, (ch. I: VSAT, ch. II:
ATBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Estuet puris tua vis, Motetto de S. Ignatio, Secunda pars, (ch. I: VMAT, ch. II:
ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Exiit sermo inter fratres, In festo S. Joannis Apostoli et Evangelistae (B, org.),
wyd. Maria Szczepaska, WDMP 36, Krakw 1957, PWM; wyd. Wadysaw
Factus est repente, Communio in festo Pentecostes (ch. I: VMABr, ch. II: SATB),
wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Feci iudicium, In festo S. Mariae Magdalenae (CCB, org.), wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, w: Mikoaj Zieleski, Communiones a 3, I, WDMP 70, Krakw
1973, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Felix namque es sacra Virgo, A Nativitate Domini usque ad Pontificationem
B.M.V. (ch. I: SATB, ch. II: ATBrSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III,
Krakw 1978, PWM.
Filiae regum in honore tuo, In festo S. Mariae Magdalenae (ch. I: SMA, ch. II:
ATBrB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Fulget in choro Virginum, Motetto de S. Dominico (ch. I: VSAT, ch. II: ATTB),
Gaudete iusti in, Domino, In festo S. S. Tyburtii, Valeriani et Maximi Martyrum
(CAQVITB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Gloria et divitiae, In festo Transfigurationis Domini (ch. I: SMABr, ch. II:
ATBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Gloria et honore, In festo S. Ignatii Episcopi et Martyris (ch. I: SMA, ch. II:
ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Gloriabuntur in te omnes, In festo S. S. Joannis et Pauli Martyrum (ch. I: SATB,
ch. II: SATB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Gustate et videte, Dominica octava post Pentecostes (C, org.), wyd. Maria
Szczepaska, w: Mikoaj Zieleski, Communiones, WDMP 45, Krakw 1961,
PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.

Haec dies, Motetto in festo Paschae (CAQTB), wyd. Wacaw Gieburowski, w:
Cantica selecta musices sacrae in Polonia, Pozna 1928; wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM (dwie wersje).
Igneum Ignatii iubar, Motetto de S. Ignatio (ch. I: VMAT, ch. II: ATTB), wyd.
Illumina faciem tuam, Dominica in Septuagesima (B, org.), wyd. Wadysaw
In monte Oliveti, Motetto (CAQTB), wyd. Jzef Surzyski, MMS II, Pozna 1887;
wyd. Wacaw Gieburowski, w: Cantica selecta musices sacrae in Polonia, Pozna
1928; wyd. Zygmunt M. Szweykowski, WDMP 53, Krakw 1964, PWM (przedruk
MAP/B 1, Krakw 1969, PWM), 21974, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP
Oo V, Krakw 1991, PWM.
In omnem terram, In festo S. Jacobi Apostoli (ch. I: VMABr, ch. II: SATB), wyd.
In splendoribus sanctorum, In prima Missa Nativitatis Domini [dwie wersje: T,
org.; T, vno, tbne, org.], wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MAP/B 1, Krakw 1969,
PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
In virtute tua Domine, In festo Decolationis S. Joannis Baptistae (ch. I: MAT, ch.
II: TBrBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Intonuit de caelo, Feria tertia Paschae (ch. I: VSMBr, ch. II: ATTB), wyd.
Introibo ad altere Dei, Dominica in Sexagesima (B, org.), wyd. Wadysaw
Inveni David, In festo S. Silvestri Papae (Ch. I: SATB, ch. II: SATB), wyd.
Ipsum benedicite, Motetto, Secunda pars (CAQTB), wyd. Wadysaw Malinowski,
MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Iustorum animae, In festo Omnium Sanctorum (Ch.: SATB, ch. II: SATSb), wyd.
Iustus ut palma florebit, In festo S. Joannis Apostoli et Evangelistae (ch. I:
VSMT, ch. II: ABrB), wyd. Zdzisaw Jachimecki, WDMP 41, Krakw 1960, 21966,
PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Laetabitur iustus in Domino, In festo S. Marci Evangelistae (CAQVITB), wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Laetamini in Domino, Commune plurimorum Martyrum (Ch. I: VMABr, ch. II:
ATBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Laetentur caeli, In prima Missa Nativitatis Domini (Ch. I: SATB, Ch. II: SATB),
wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM; przedruk MAP/B
1, Krakw 1969, PWM.
Laetentur omnes, In festo S. Nicolai de Tolentino (Ch. I: VATBr, Ch. II: SATB),
wyd. Wadysaw Malinowski, MS, Krakw 1966, PWM; MMP Oo III, Krakw
1978, PWM.
Levavi oculos meos, Motetto (CAQTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V,
Krakw 1991, PWM.
Magna est gloria eius, In festo S. Matthaei Apostoli et Evangelistae [dwie wersje:
CAQVITB], wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Magnificat anima mea zob. Anima mea, Magnificat.
Miki autem nimis, In festo S. Andreae Apostoli (ch. I: SMABr, ch. II: ATBSb),
Mirabantur omnes, Dominica tertia, quarta, quinta et sexta post Epiphaniam (B,
org.), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Mirabilis Deus, In Communi plurimorum Martyrum extra tempus Paschae (Ch.
I: VMABr, Ch. II: ATBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw
1974, PWM.
Mitte manum tuam, In festo S. Thomae Apostoli (CB, org.), wyd. Wadysaw
O gloriosa Domina, Motetto (CAQTB), wyd. Wacaw Gieburowski, w: Cantica
selecta musicae sacrae in Polonia, Pozna 1928; wyd. Wadysaw Malinowski,
MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Optimam partem, In festo Assumptionis B.M.V. (CATQB, org., tbni), wyd.
Ortus de Polonia Stanislaus, Motetto de S. Stanislao, (ch. I: VMABr, ch. II:

SATB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM; wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1979, PWM.
Pascha nostrum immolatus, In festo Paschae [dwie wersje: CATB, org.; CATB,
org., instr.], wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Per merita sancti Adalberti, Motetto de S. Adalberta (ch. I: VMAT, ch. II: ATTB),
Per signum Crucis, In festo Inventionis Sanctae Crucis (CATB), wyd. Jzef
Surzyski, MMS II, Pozna 1887; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V,
Krakw 1991, PWM.
Portas caeli apertuit, Feria tertia Pentecostes (ch. I: VMAT, ch. II: ATTB), wyd.
Posuisti Domine, In festo S. Matthiae Apostoli et Evangelistae (ch. I: MAT, ch. II:
TBrBSb), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo II, Krakw 1974, PWM.
Principes persecuti sunt, In festo S. Luciae Virginis et Martyris (C, org.), wyd.
Maria Szczepaska, w: Mikoaj Zieleski, Communiones, WDMP 45, Krakw
1961, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw 1969, PWM; wyd. Wadysaw
Protege Domine, In festo exaltationis S. Crucis (ch. I: SATB, ch. II: SATB), wyd.
Psallite Domino, In Ascensione Domini [dwie wersje: CAQTB], wyd. Wadysaw
Qui manducat meam carnem, Dominica nona post Pentecostes (B, org.), wyd.
Qui mihi ministrat, In festo S. Laurentii Martyris (CB, org.), wyd. Wadysaw
Quotiescumque manducabitis, In solennitate Corporis Christi (CATB, tbni), wyd.
Reges Tharsis, In Epiphania Domini et per totam Octavam (ch. I: VMABr, ch. II:
SATB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Responsum accepit, In festo Purificationis B.M.V. [dwie wersje: C, org.; C, vno,
tbne, org.], wyd. Maria Szczepaska, w: Mikoaj Zieleski, Communiones, WDMP

45, Krakw 1961, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw
1989, PWM.
Sacerdotes Domini, In festo Corporis Christi (ch. I: VMABr, ch. II: SATB), wyd.
Salve festa dies, Motetto in festo Paschae (ch. I: VSMT, ch. II: ATTB), wyd.
Semel iuravi, In festo S. Nicolai Episcopi et Confessoris (B, org.), wyd. Wadysaw
Si consurrexistis cum Christo, Feria tertia Resurrectionis Domini (B, org.), wyd.
Maria Szczepaska, WDMP 36, Krakw 1957, PWM; przedruk MAP/B 1, Krakw
1969; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Spiritus qui a Patre procedit, Feria tertia Pentecostes (CB, org.), wyd. Wadysaw
Spiritus Sancti gratia, Motetto de S. Spiritu (ch. I: VMA, ch. II: ATTB), wyd.
Spiritus Sanctus docebit vos, Feria secunda Pentecostes [dwie wersje: CAQTB,
org., instr.], wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
Stetit Angelus, In die Dedicationis Basilicae Michaelis Archangeli (ch. I: VMAB,
ch. II: SATB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978, PWM.
Surrexit Dominus, Feria secunda Paschae (CAQTB), wyd. Wadysaw
Tanto tempore, Communio in festo S. S. Apostolorum Philippi et Jacobi (ch. I:
VMABr, ch. II: ATTB), wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo III, Krakw 1978,
PWM.
Terra tremuit, In Dominica Resurrectionis (ch. I: VMABr, ch. II: ATBSb), wyd.
Tu es Petrus, In festo Cathedrae S. Petri (ch. I: VMABr, ch. II: ATBSb), wyd.
Tu es Petrus, In festo Cathedrae S. Petri (CB, org.), wyd. Wadysaw Malinowski,
MMP Oo IV, Krakw 1989, PWM.
Tu puer propheta, In festo S. Joannis Baptistae (CAQTB), wyd. Wadysaw

Tui sunt caeli, In tertia Missa Nativitatis Domini (ch. I: VSAT, ch. II: ATTSb),
Venite post me, In festo S. Andreae Apostoli (B, org.), wyd. Wadysaw
Veritas mea, Commune Sanctorum (ch. I: VSA, ch. II: ATTB), wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP Oo I, Krakw 1966, PWM.
Video caelos apertos, In festo S. Stephani (C, org.), wyd. Maria Szczepaska, w:
Mikoaj Zieleski, Communiones, WDMP 45, Krakw 1961, PWM; wyd.
Viderunt omnes fines terrae, In Nativitate Domini ad tertiam Missam (CATB,
org., instr.), wyd. Jzef Surzyski, MMS II, Pozna 1887; wyd. Wacaw
Gieburowski, w: Cantica selecta musices sacrae in Polonia, Pozna 1928; wyd.
Wadysaw Malinowski, MMP Oo V [dwie wersje], Krakw 1991, PWM.
Vidimus stellam eius, In Epiphania Domini (CAQVITB), wyd. Wadysaw
Visionem quam vidistis, In festo Transfigurationis Domini (2CB, org.), wyd.
Zygmunt M. Szweykowski, w: Mikoaj Zieleski, Communiones a 3, I, WDMP 70,
Krakw 1973, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo IV, Krakw 1989,
PWM.
Vos, qui secuti estis, In festo S. Matthiae Apostoli (CATB), wyd. Wadysaw
Vox in Rama, In festo Sanctorum Innocentium (CATB), wyd. Adolf Chybiski,
WDMP 12, Warszawa [1933], Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej;
przedruk Krakw 21971, PWM, MAP/R: Muzyka wokalna, 1: Motet, Krakw
1993, PWM; wyd. Wadysaw Malinowski, MMP Oo V, Krakw 1991, PWM.
ELECHOWSKI PIOTR (I po. XVII w.)
Fantasia Sopra Primo Tono (na instr. klawiszowy), wyd. Jerzy Goos, MS,
Krakw 1966, PWM; wyd. Jerzy Goos, Adam Sutkowski, w: Keyboard music
from Polish manuscripts, CEKM 10, [Rome] 1967; wyd. Jerzy Goos, Jan
Stszewski, MAP/B 2, Krakw 1969, PWM; jako Fantasio. Del sol, primo tono,
wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP
XVI, Krakw 1970, PWM; wyd. Jan Stszewski, WDMP 73, Krakw 1975, PWM.
2. Starodruki i nowe wydania tekstw literackich i teoretycznomuzycznych

Anonim, Albertus z wojny, w: Wyprawa plebaska, Albertus z wojny, opr. Anna Siciarek,
Krakw 2003.
Anonim, [Andromeda], b.m. [1644].
Anonim, Dafnis przemieniona w drzewo bobkowe, Warszawa 1635.
Anonim, Idyllum abo akt o porwaniu Heleny, [Wilno 1636 i Warszawa 1638].
Anonim, Krtkie zebranie historyjej z Pisma w. o Judycie, Warszawa 1635.
Anonim, Narcyz przemieniony, [Warszawa 1638].
Anonim, Representacya aktu, i kochajcym statecznoci potrzeba, [Warszawa] 1691.
Anonim, Sumaryjusz historyjej o S. Cecylijej, [Warszawa 1637].
Anonim, Summariusz Fabuy zacnego i licznego modzieca tak nazwanego Acy,
Warszawa 1628. [Bielski Joachim], Kronika polska Marcina Bielskiego, t. 1-3, wyd.
Kazimierz Jzef Turowski, Sanok 1856.
Bobowski Mikoaj, Polskie pieni katolickie od najdawniejszych czasw do koca
XVI wieku, Krakw 1893.
Brckner Aleksander, Sielanka polska w XVII w. Szymon Simonides, Bartomiej
Zimorowic, Jan Gawliski, Krakw 1922.
Brunerio Micheangelo, Marte ed Amore, b.m. [1646].
Collectanea ex rebus Polonicis Archivi Orsini in Archivo Capitolino Romae, cz. II, wyd.
Wanda Wyhowska-De Andreis, w serii Elementa ad fontium editiones XVIII, Romae
1968.
Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, wyd. Jan Gintel, t. 1-2, Krakw 1971.
Czerniecki Stanisaw, Dwr, wspaniao, powaga, y rzdy Janie Owieconego [...]
Stanisawa [...] Lubomirskiego, b.m. 1687, wyd. facs., Krakw 1997.
Dileckij Mikola [Diletsky Nikolay], Gramatika muzikalna, wyd. facs., transkr.
i komentarz Oleksandra Calaj-Jakimenko, Kiv 1970.
Dileckij Mikola [Diletsky Nikolay], Musikijskaja grammatica Nikoaja Dileckogo, wyd.

S[tiepan] V. Smoleski, St. Petersburg 1910.
Dileckij Mikola [Diletsky Nikolay], Nikoaj Dileckij, Idea grammatiki musikijskoj, wyd.
Vladimir Protopopov, Moskva 1979.
Documenta Polonica ex Archivio Parmensi, cz. II, wyd. Walerian Meysztowicz, Wanda
Wyhowska-De Andreis, w serii Elementa ad fontium editiones XXIII, Romae 1970.
Dramaty staropolskie. Antologia, wyd. Julian Lewaski, t. 3: Komedia sowizdrzalska,
Warszawa 1961, t. 4: Scena dworska wieku XVII i t. 6: Dramaty religijne sceny masowej,
Warszawa 1963.
Dwa pedagogiczne traktaty polskie XVI-XVIII w., wyd. Zygmunt Bujakowski, w serii
Archiwum do Dziejw Literatury i Owiaty w Polsce, XIV, Krakw 1911.
Dyamentowski W., Gody moskiewskie, w: Polska a Moskwa w pierwszej poowie
XVII wieku. Zbir materiaw do historii stosunkw polsko-rosyjskich za Zygmunta III,
wyd. Aleksander Hirschberg, Lww 1901.
Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI-XVIII stulecia, wyd. Adam
Przybo, Roman elewski, Krakw 1959.
Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z kocioem rzymskim w XVII wieku z dwch
rkopisw, wyd. Adolf Pawiski, w: rda dziejowe, Warszawa 1876. [Ernhofer
Zygmunt] Zygmunt Ernhofer SJ i jego relacje o polityce Polski z lat 1593-1596, wyd.
Stanisaw Obirek, Krakw 1996.
Fantuzzi Giacomo, Diariusz podry po Europie (1652), z rkopisu przeoy, wstpem
i przypisami opatrzy Wojciech Tygielski, Warszawa 1990. [Gniski Jan] rda do
poselstwa Jana Gniskiego, wojewody chemiskiego, do Turcji w latach 1677-1688,
wyd. Franciszek Puaski, Warszawa 1907.
Gorczyn Jan Aleksander, Tabulatura muzyki, Krakw 1647, wyd. facs. Jerzy Morawski,
MMP, Krakw 1999. [Heidenstein Jan] Peregrynacja Jana Heidensteina przez Belgi,
Francj i Wochy w roku 1631 zaczta a w roku 1634 zakoczona, wstp i opr. Zdzisaw
Pietrzyk, tum. Aleksandra Golik-Prus, w serii Biblioteka Tradycji XXXIV, Krakw
2005.
Jarzbski Adam, Gociniec abo opisanie Warszawy, Warszawa 1643, wyd. nowe opr.
Wadysaw Korotyski, Warszawa 1909; opr. Wadysaw Tomkiewicz, Warszawa 1974.
Kitowicz Jdrzej, Opis obyczajw za panowania Augusta III, Warszawa 1985.
Korczyski Adam, Zocista przyjani zdrada, wyd. Roman Pollak, Krakw 1949.
Lampugnani Giovanni Battista, Per goder in amor ci vuol costanza, Varsavia 1691.
Lampugnani Giovanni Battista, Il transito di San Casimiro / Zecie S. Kazimierza,
Varsavia 1695.
Lubomirski Stanisaw H., Rozmowy Artaksesa i Ewandra, w: Stanisaw Herakliusz
Lubomirski, Wybr pism, wyd. Roman Pollak, Wrocaw 1953. [ugowski Jan] Jasia
ugowskiego podre do szk w cudzych krajach 1639-1643, wyd. Krystyna Muszyska,
Warszawa 1974. [Miaskowski Wojciech] Wielka legacja Wojciecha Miaskowskiego do
Turcji z 1640 r., wyd. Adam Przybo, Warszawa-Krakw 1985.
Morsztyn Hieronim, Muza domowa, wyd. Jan Drr-Durski, t. 1, Warszawa 1954.
Morsztyn Jan Andrzej, Wybr poezji, opr. Wiktor Weintraub, Wrocaw 1988.
Niemcewicz Julian U., Zbir pamitnikw o dawnej Polszcze, t. 3, Warszawa 1822, Lipsk
21839.
Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. 1-10, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk 18391846.
Niesioowski Kazimierz, Otia publica vix domestica, prnoty rne, publiczne, domowe,
dawne, pniejsze, teraniejsze..., Pisk 1743.
Ninius Hieronymus, Examen breve, Brunsbergae 1647.
O edukacji dawnych Polakw. Materiay z XVI-XVII wieku, wybr i opr. Teresa DuralskaMacheta, Warszawa 1982.
Obodziski Aleksander, Pandora staroytna monarchw polskich, Krakw 1640.
Ogier Karol, Dziennik podry do Polski 1635-1636, tekst ac. oryg. i przek. Edwin
Jdrkiewicz, cz. I-II, Gdask 1950, 1953.
Opaliski Krzysztof, Listy Krzysztofa Opaliskiego do brata ukasza 1641-1653, wyd.
Roman Pollak, opr. tekstu i komentarzy Marian Peczyski, Alojzy Sajkowski, Wrocaw
1957.
Opaliski Krzysztof, Satyry albo przestrogi do naprawy rzdu i obyczajw w Polszcz
nalece..., wyd. Lesaw Eustachiewicz, Wrocaw 1953.
Ossoliski Jerzy, Pamitnik, wyd. Wadysaw Czapliski, Warszawa 1976.
Petrycy z Pilzna Sebastian, Pisma wybrane, opr. Wiktor Wsik, wstp Konstanty
Grzybowski, t. II, Krakw 1956.

Piasecki Pawe, Chronica gestorum in Europa singularium, Cracoviae 1648.
Poczobut-Odlanicki Jan W. Pamitnik, opr. Andrzej Rachuba, w serii Pamitniki z czasw
Trylogii, red. Rafa Karpiski, Tadeusz Wasilewski, Warszawa 1987.
Podr krlewicza Wadysawa Wazy do krajw Europy Zachodniej w atach 1624-1625,
wyd. Adam Przybo, Krakw 1977.
Przepisy dotyczce jezuickich burs muzycznych, wyd. Jerzy Kochanowicz, w: Jezuickie
bursy muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku, w serii Studia i materiay do
dziejw jezuitw polskich, red. Andrzej Pawe Bie i Ludwik Grzebie, t. 8, Krakw
2002. [Puccitelli Virgilio], Africa supplicante, [Varsavia 1638].
Puccitelli Virgilio, Andromeda, [Vilna 1644].
Puccitelli Virgilio, Armida abbandonata, [Varsavia 1641].
Puccitelli Virgilio, Circe delusa, Varsavia 1648.
Puccitelli Virgilio, LEnea, [Varsavia 1641]. [Puccitelli Virgilio], Maga sdegnata, [Varsavia
1640].
Pucciteli Virgilio, Narciso trasformato, [Varsavia 1638].
Puccitelli Virgilio, La maga sdegnata, wstp i noty Anna Panicali, tumaczenie polskie
Anna Szweykowska, Pamitnik Teatralny 1969 nr 4.
Puccitelli Virgilio, Le nozze damore e di Psiche, Varsavia 1646. [Puccitelli Virgilio], La
prigion damore, [Varsavia 1637].
Puccitelli Virgilio, Il ratto di Helena, Vilna 1636 (oraz Il ratto dElena, Varsavia 1638).
Puccitelli Virgilio, La S. Cecilia, [Varsavia 1637].
Radziwi Albrycht Stanisaw, Pamitnik o dziejach w Polsce, t. 1-3, tum. z aciny i opr.
Adam Przybo, Roman elewski, Warszawa 1980. [Radziwi Krzysztof II] Instrukcja
Krzysztofa II Radziwia dla syna Janusza, opr. Maria Zachara, Teresa MajewskaLancholc, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1971.
Res Polonicae ex Archivo Mediceo Florentino, cz. II i III, wyd. Walerian Meysztowicz,
Wanda Wyhowska-De Andreis, w serii Elementa ad fontium editiones XXVII, XXVIII,
Romae 1972.
Sarnecki Kazimierz, Pamitniki z czasw Jana Sobieskiego, opr. Janusz Woliski,
Wrocaw 1958.
Scacchi Marco, Breve discorso sopra la musica moderna, Varsavia 1649, wyd. nowe
wosko-polskie i wosko-angielskie, w: Polemiki wok musica moderna/ Polemics On
The Musica Moderna, w serii Practica Musica, t. 1, tum. pol. Anna Szweykowska,
tum. ang. Tim Carter, red. Tim Carter, Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1993.
Scacchi Marco, Cribrum musicum, Venezia 1643.
Scacchi Marco, Iudicium Cribri musici, Varsaviae [1649].
Schacht Matthias Henriksen, Musicus Danicus eller Danske sangmaster (1687), wyd.
Godtfred Skjerne, Kbenhavn 1928.
Siefert Paul, Anticribatio ad avenam Scacchianum, Dantisci 1645. [Sobieski Jakub]
Instrukcya Jakba Sobieskiego kasztelana krakowskiego, ojca krla Jana III. dana panu
Orchowskiemu ze strony synw, wyd. Ludwik Adam Jucewicz, Wilno 21840.
Starowolski Szymon, Musices practicae erotemata in usum studiosae iuventutis breviter et
accurate collecta, Cracoviae 1650.
Starowolski Szymon, Sriptorum Polonicorum hekatontas, seu centum illustrium Poloniae
scriptorum elogia et vitae, Francoforti 1625, wyd. 2 rozszerzone Venezia 1627; tum.
polskie Jerzy Starnawski, wyd. jako Setnik pisarzw polskich, wstp Franciszek Bielak,
Jerzy Starnawski, Krakw 1970.
Surzyski Jzef, Polskie pieni Kocioa katolickiego od najdawniejszych czasw do koca
XVI. stulecia, Pozna 1891.
Szemiot Stanisaw Samuel, Diariusz peregrynacyi na rne miejsca wite szczliwie
odprawionej anno 1680, wyd. Mirosaw Korolko, Zofia Olszewska, w: Ze starych
rkopisw, w serii Silva Medii et Recentioris Aevi, t. 6, Warszawa 1979.
Trepka (Nekanda) Walerian, Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), wyd.
Rafa Leszczyski, Wrocaw, Warszawa, Krakw 21995.
Twardowski Samuel, Przewana legacja J. O. X. Krzysztofa Zbaraskiego, Wilno 1706.
Widawski Wyk Piotr, Exorbitantciae, albo O rzeczach w kadym krlestwie [...]
szkodliwych, Krakw 1603 (jako Lekarstwo na uzdrowienie Rzeczypospolitej, Krakw
1640, 1649).
Wjazd, koronacja, wesele Najjaniejszej Krlowej Jej Moci Cecylii Renaty w Warszawie
roku 1637, wyd. i wstp Alicja Falniowska-Gradowska, Warszawa 1991.
abczyc Jan, Symfonije Anielskie, wyd. nowe, red. Adam Karpiski, Warszawa 1998.
3. Wykazy, inwentarze i katalogi rde utworw muzycznych i prac

teoretyczno-muzycznych
Blechschmidt Eva R., Die Amalien-Bibliothek. Musikbibliothek der Prinzessin Anna
Amalia von Preussen (1723-1787). Historische Einordnung und Katalog mit Hinweisen
auf
die
Schreiber
der
Handschriften
(Berliner
Studien
zur
Musikwissenschaft. Verffentlichungen des Musikwissenschaftlichen Instituts der
Freien Universitt Berlin, red. Adam Adrio, t. 8), Berlin 1965.
Bodzioch Beata, Jasiski Tomasz, Pawlak Ireneusz, Druki i rkopisy muzyczno-liturgiczne
od XVI do XIX wieku w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnienie. Katalog, Studia
Gnesnensia XI 1997.
Bogdany Wanda zob. Frydrychowicz Barbara, Prokopowicz Maria, Bogdany Wanda
Bohn Emil, Bibliographie der Musikdruckwerke bis 1700, welche in der Stadtbibliothek,
der Bibliothek des Akademischen Instituts fr Kirchenmusik und der Kniglichen und
Universitts-Bibliothek zu Breslau aufbewahrt werden, Berlin 1883; przedruk
Hildesheim 1969.
Bohn Emil, Die musikalischen Handschriften des 16. und 17. Jahrhunderts in der
Stadtbibliothek zu Breslau, Breslau 1890; przedruk Hildesheim 1970.
Breitenbacher Antonin, Hudebn Archiv Kolegitnho Kostela Sv. Moice v Kromii,
asopis Vlast. Spolku Musejnho v Olomouci (dodatek specjalny) 1928.
Brown Howard M., Instrumental Musce Printed before 1600. A Bibliography, Cambridge,
Mass. 1965.
Cairo Laura, Quilici Piccarda, Biblioteca Teatrale dal 1500 al 1700. La raccolta della
Biblioteca Casanatense, t. 1-2, Roma 1981.
Carstenn Theodor, Katalog der St. Marienbibliothek zu Elbing, Kirchenmusikalisches
Jahrbuch XII 1896.
Charteris Richard, Newly Discovered Music Manuscripts from the Private Collection of
Emil Bohn (Musical Studies & Documents, red. Ursula Gnther), American Institute of
Musicology, Hnssler Verlag 1999.
Chybiski Adolf, Die Musikbestnde der Krakauer Bibliotheken von 1500-1650,
Sammelbnde der Internationalen Musikgesellschaft XIII 1911-1912.
Chybiski Adolf, Zbiory muzyczne na Wawelu, cz. I, Przegld Muzyczny 1910 nr 1-2.
Czepiel Tomasz, Zacheus Kesner and the Music Book Trade at the Beginning of the
Seventeenth Century: an Inventory of 1602, Musica Iagellonica II 1997.
Dacewicz Alicja, Franciszkaskie inwentarze muzyczne z II poowy XVII wieku, W nurcie
franciszkaskim XIX 2012, w druku. Dobrzaska-Fabiaska Zofia, Katalog tematyczny
dzie Bartomieja Pkiela, w: Bartomiej Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory wokalnoinstrumentalne, wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP, Krakw 1994.
Dring Gottfried, Nachrichten ber musikalische Erscheinungen in Elbing bis zu Ende des
18. Jahrhunderts, Altpreussische Monatsschrift, neue Folge, t. 5, Knigsberg 1868.
Dramat staropolski od pocztkw do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1: Teksty
dramatyczne drukiem wydane do r. 1765, red. Wadysaw Korotaj, Wrocaw 1965; t. 2,
cz. I: Programy teatru jezuickiego, cz. II: Programy teatru pijarskiego oraz innych
zakonw i szk katolickich, red. Wadysaw Korotaj, Jadwiga Szwedowska, Magdalena
Szymaska, Wrocaw 1976, 1978.
Einstein Alfred zob. Vogel Emil, Einstein Alfred, Lesure Franois, Sartori Claudio
Frydrychowicz Barbara, Prokopowicz Maria, Bogdany Wanda, Muzyka polska
w rkopisach i drukach od XI do XX wieku. Katalog wystawy, Warszawa 1966.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej
muzyki w Polsce, w: Musicalia vetera, red. Zygmunt M. Szweykowski, t. 1: Zbiory
muzyczne proweniencji wawelskiej, z. 1,2, 6, Krakw 1969,1972, 1983.
Gnther Otto, Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, Teil 4: Die
befindlichen Kirchenbibliotheken von St. Katharinen und St. Johann in Danzig, Danzig
1911.
Haberkamp Gertraut, Reutter Jochen, Bischfliche Zentralbibliothek Regensburg.
Thematischer Katalog der Musikhandschriften, Mnchen 1990.
Jachimecki Zdzisaw, Twrczo Marcina Mielczewskiego, kompozytora XVII w., w:
Sprawozdania z czynnoci i posiedze Akademii Umiejtnoci w Krakowie, t. 18 nr 6,
czerwiec 1913.
Jasinovskij Jurij, Ukraski ta biloruski notolininni irmolo 16-18 stolit. Katalog, Lviv
1996.
Jasiski Tomasz zob. Bodzioch Beata, Jasiski Tomasz, Pawlak Ireneusz
Johnson Cleveland, Vocal Compositions in German Organ Tablatures 1550-1650.

Catalogue & Commentary, New York, London 1989.
Kalinayov Jana und Autorenkollektiv, Musikinventare und das Repertoire der
mehrstimmigen Musik in der Slowakei im 16. und 17. Jahrhundert, Bratislava 1995.
Kjellberg Erik, Snyder Kerala J., The Dben Collection Database Catalogue,
http://www.musik.uu.se/duben/Duben.php, uppdatered: 2006-08-13.
Kolbuszewska Aniela, Katalog mikrofilmw drukw muzycznych Biblioteki Uniwersytetu
we Wrocawiu ze zbiorw Krlewskiego Gimnazjum w Brzegu, Wrocaw 1995.
Kolbuszewska Aniela, Katalog muzycznych dzie teoretycznych XVI i XVII wieku, Wrocaw
1973.
Kolbuszewska Aniela, Katalog zbiorw muzycznych biblioteki ksicia Jerzego Rudolfa
Bibliotheca Rudolphina, Legnica 1992.
Kmmerling Harald, Katalog der Sammlung Bokemeyer, Kassel-Basel-Paris-London
1970.
Kimmerling Harald zob. Steude Wolfram
Lesure Franois zob. Vogel Emil, Einstein Alfred, Lesure Franois, Sartori Claudio
Lincoln Harry B., The Italian Madrigal and Related Repertories. Indexes to Printed
Collections, 1500-1600, Yale University Press 1988.
Maciejewski Tadeusz, Inwentarz muzykaliw kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku
z lat 1665-1684, Muzyka XXI 1976 nr 2.
Maciejewski Tadeusz, Kyriale w Polsce do XVII wieku. Katalog pieww mszalnych (Silva
Medii et Recentioris Aevi, t. 3), Warszawa 1976.
Maciejewski Tadeusz, Zasb utworw z ksig Archikonfraterni Literackiej w Warszawie
1668-1829 (Silva Medii et Recentioris Aevi, t. 1), Warszawa 1972.
Malinowski Wadysaw, [Mikoaj Zieleski, Communiones totius anni], Indeks
tematyczny, w: Mikoaj Zieleski, Opera omnia, t. 4: Communiones 1, wyd. Wadysaw
Malinowski, MMP, Krakw 1989.
Malinowski Wadysaw, [Mikoaj Zieleski, Offertoria totius anni], Indeks tematyczny, w:
Mikoaj Zieleski, Opera omnia, t. 1: Offertoria 1, wyd. Wadysaw Malinowski, MMP,
Krakw 1966.
Mendysowa Janina, Katalog drukw muzycznych XVI, XVII i XVIII wieku Biblioteki
Uniwersytetu Warszawskiego, t. 1: Wiek XVI, Warszawa 1970.

Mrowiec Karol, Katalog muzykaliw gidelskich, Krakw 1986.
Mller Joseph, Die musikalischen Schtze der Kniglichen- und Universitts-Bibliothek zu
Knigsberg in Preussen, Bonn 1870.
Mller-Blattau Joseph, Die musikalischen Schtze der Staats- und Universittsbibliothek
zu Knigsberg in Preussen, Zeitschrift fr Musikwissenschaft VI 1923/24.
Murnyi Rbert rpad, Thematisches Verzeichnis der Musiksammlung von Bartfeld
(Brtfa) (Deutsche Musik im Osten 2), red. Helmut Loos, Bonn 1991.
Nir Roman, Rkopimienne zabytki muzyczne w niektrych polskich bibliotekach
klasztornych, Muzyka XXIII 1978 nr 3.
Patalas Aleksandra, Catalogue of Early Music Prints from the Collections of the Former
Preuische Staatsbibliothek in Berlin, Kept at the Jagiellonian Library in Krakw /
Katalog starodrukw muzycznych ze zbiorw byej Pruskiej Biblioteki Pastwowej
w Berlinie, przechowywanych w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie, Krakw 1999.
Patalas Aleksandra, Polonica w inwentarzach sowackich z lat 1581-1718, Muzyka
XLVII 2002 nr 2.
Pawlak Ireneusz zob. Bodzioch Beata, Jasiski Tomasz, Pawlak Ireneusz.
Perz Mirosaw, Inwentarz przemyski (1677), Muzyka XIX 1974 nr 4.
Pekov Jitenka zob. Sehnal Ji, Pekov Jitenka
Pielech Marta, Do repertuaru kapel wawelskich. Starodruki muzyczne zachowane
w archiwum Katedry Wawelskiej, Muzyka XLVI 2001 nr 2.
Podejko Pawe, Katalog tematyczny rkopisw i drukw muzycznych kapeli wokalnoinstrumentalnej na Jasnej Grze, Krakw 1992, Studia Claromontana XII 1992.
Poliski Aleksander, Katalog rozumowany pierwszej polskiej wystawy muzycznej,
Warszawa 1888.
Popinigis Danuta zob. Szlagowska Danuta, Dugoska Barbara, Popinigis Danuta,
Woniak Jolanta
Popinigis Danuta zob. Woniak Jolanta, Dugoska Barbara, Popinigis Danuta,
Szlagowska Danuta
Popinigis Danuta, Dugoska Barbara, Szlagowska Danuta, Woniak Jolanta, Thematic
Catalogue of Music in Manuscript at the Polish Academy of Sciences Gdask Library

(Music Collections from Gdask 1), Gdask 2011.
Prokopowicz Maria zob. Frydrychowicz Barbara, Prokopowicz Maria, Bogdany Wanda
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Katalog tematyczny utworw Kacpra Frstera jun.,
Muzyka XXXII 1987 nr 3, wkadka.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Marcin Mielczewski katalog tematyczny utworw,
w: Marcin Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica
Universitatis Cracoviensis VII), Krakw 1999.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Marcin Mielczewski. Katalog tematyczny utworw,
MMP, Warszawa 2013.
Reiss Jzef, Ksiki o muzyce od XV do XVII wieku w Bibliotece Jagielloskiej, cz. I, II,
Krakw 1924, 1934.
Reiss Jzef, Ksiki o muzyce w Bibliotece Jagielloskiej, cz. III: Od wieku XVI do wieku
XVIII, Krakw 1938.
Reiss Jzef, Polonica w starym katalogu muzycznym, Przegld biblioteczny XII 1938.
Reiss Jzef, Uzupenienia do katalogu ksiek o muzyce w Bibliotece Jagielloskiej (Silva
Rerum), Krakw 1925.
red. Franois Lesure, t. 1-2, Mnchen-Duisburg 1971.
Rpertoire International des Sources Musicales: Einzeldrucke vor 1800, red. Karlheinz
Schlager, t. 1-7, red. Otto E. Albrecht, Karlheinz Schlager, t. 8-9., Kassel 1971-81;
Addenda et Corrigenda, red. Ilse i Jrgen Kindermann, t. 11-13, red. Gertraut
Haberkamp, t. 14, Kassel, Basel, London 1986-1999.
Gitarrentabulaturen des 15. bis 18. Jahrhunderts, red. Wolfgang Boetticher, Mnchen
1978.
Rpertoire International des Sources Musicales: Recueils imprims XVIe-XVIIe sicles. 1.
Liste chronologique, red. Franois Lesure, Mnchen-Duisburg 1960.
Reutter Jochen zob. Haberkamp Gertraut, Reutter Jochen
Rutkowska Wanda, Indeks tematyczny w: Adam Jarzbski, Opera omnia, wyd. Wanda
Rutkowska, MMP, Krakw 1989.
Sartori Claudio zob. Vogel Emil, Einstein Alfred, Lesure Franois, Sartori Claudio
Sehnal Ji, Hudebn invent Strnickch piarist z roku 1675, asopis Moravskho
Musea, Brno 1984.
Sehnal Ji, Pekov Jitenka, Caroli Liechtenstein-Castelcorno Episcopi Olomucensis
operum artis musicae collectio Cremsiri Reservata (Catalogus artis musicae in Bohemia
et Moravia Cultae. Artis Musicae Antiquioris Catalogorum Series, V), t. 1-2, Praha
1998.
Sienkiewicz Anna, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki w Polsce
(Musicalia vetera, red. Zygmunt M. Szweykowski, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji
wawelskiej, z. 5), Krakw 1982.
Seiffert Max, Die Chorbibliothek der St. Michaelisschule in Lneburg zu Seb. Bachs Zeit,
Sammelbnde der Internationalen Musikgesellschaft IX 1907/1908.
Smolarek Dariusz, Katalog tematyczny muzykaliw z klasztoru pijarw w Podolicu /
Thematische Katalog fr Musikalien aus dem Piaristen-Kloster in Podlein, RISM, Serie
a/II, Lublin 2009.
Snyder Kerala J. zob. Kjellberg Erik, Snyder Kerala J.
Steude Wolfram, Die Musiksammelhandschriften des 16. und 17. Jahrhunderts in der
Schsischen Landesbibliothek zu Dresden, unter Verwendung von Vorarbeiten Harald
Kummerlings (Quellenkataloge zur Musikgeschichte, 6, red. Richard Schaal),
Heinrichshofens Verlag, Wilhelmshaven 1974.
Stszewska Zofia, Tace polskie. Wykaz rde obcych, w: Z dziejw polskiej kultury
muzycznej, t. 1, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1958.
Surowiak Zofia, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki w Polsce
(Musicalia vetera, red. Zygmunt M. Szweykowski, t. 1: Zbiory muzyczne proweniencji
wawelskiej, z. 4, Krakw 1974; t. 2: Zbiory muzyczne proweniencji podkrakowskiej, z. 1),
Krakw 1972.
Surowiak-Chandra Zofia, Katalog tematyczny rkopimiennych zabytkw dawnej muzyki
w Polsce (Musicalia vetera, red. Zygmunt M. Szweykowski, t. 1: Zbiory muzyczne
proweniencji wawelskiej, z. 3), Krakw 1976.
Sutkowski Adam, Wystawa polskich rkopisw muzycznych z okresu od XII do XVIII wieku
i drukw muzycznych z XVI wieku. Katalog, Warszawa 1960.
Szlagowska Danuta zob. Popinigis Danuta, Dugoska Barbara, Szlagowska Danuta,
Woniak Jolanta
Szlagowska Danuta zob. Woniak Jolanta, Dugoska Barbara, Popinigs Danuta,
Szlagowska Danuta
Szlagowska-Danuta, Dugoska Barbara, Popinigis Danuta, Woniak Jolanta, Thematic
Catalogue of Music in Manuscript from the Former Stadtbibliothek Danzig Kept at the
Staatsbibliothek zu Berlin Preussische Kulturbesitz Musikabteilung mit MendelssohnArchiv (Music Collections from Gdask 2), Gdask 2007.
Szweykowski Zygmunt M., Katalog dzie Marcina Mielczewskiego, w: Marcin Mielczewski,
Opera omnia, t. 1: Canzony instrumentalne, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP,
Krakw 1986.
Szweykowski Zygmunt M., Katalog tematyczny utworw Franciszka Liliusa, w:
Franciszek Lilius, Missa brevissima, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, ZHMP XXXI,
Krakw 1989.
Szweykowski Zygmunt M., Wykaz waniejszych kompozytorw i ich dzie, aneks w: Z
dziejw polskiej kultury muzycznej, t. 1, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1958.
wierczek Wendelin, Katalog kancjonaw staniteckich i pieni, Archiwa, Biblioteki
i Muzea Kocielne XLI 1980.
wierczek Wendelin, Katalog rkopimiennych zabytkw muzyki Biblioteki Seminarium
Duchownego w Sandomierzu, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne X 1965.
Vogel Emil, Einstein Alfred, Lesure Franois, Sartori Claudio, Bibliografia della musica
italiana vocale profana pubblicata dal 1500 al 1700, t. 1-3, Pomezia 1977.
Welter Friedrich, Katalog der Musikalien der Ratsbberei Lneburg, Verlag Kistner &
Siegel & Co. Lippstadt 1950.
Woniak Jolanta zob. Dugoska Barbara, Popinigis Danuta, Szlagowska Danuta
Woniak Jolanta zob. Popiningis Danuta, Dugoska Barbara, Szlagowska Barbara
Woniak Jolanta, Dugoska Barbara, Popinigis Danuta, Szlagowska Danuta, Thematic
Catalogue of Music in Manuscript in the State Archiv in Gdask (Music Collections from
Gdask 3), Gdask 2008.
II. STUDIA I KOMPENDIA
Abraham Gerald, The Early Development of Opera in Poland, w: Essays on Opera and
English Music. In honour of Sir Jack Westrup, red. F. W. Sternfeld, Oxford 1975.
Adamczyk Maria, S. S. Jagodyskiego przekad libretta Saracinellego, Muzyka VII 1962
nr 4.
Ademolo Alessandro, La BellAdriana ed altre virtuose del suo tempo alla corte di
Mantova, Citt di Castello 1888.
Adrio Adam, Ambrosius Profe (1589-1661) als Herausbeger italienischer Musik seiner Zeit,
w: Festschrift Karl Gustav Fellerer zum sechzigten Geburtstag am 7 Juli 1962,
Regensburg 1962.
Apel Willi, Orgelmusik in Ost-Europa im 15. und 16. Jahrhundert, w: MAEO IV, Acta
Scientifica, Bydgoszcz 1975.
Arnold Stanisaw, Tatomir Adam, Kurkiewicz Wadysaw, rawski Wiesaw, Dzieje
wiata. Chronologiczny przegld waniejszych wydarze, Toru 1972.
Augustyniak Urszula, Dwr i klientela Krzysztofa II Radziwia (1585-1640). Mechanizmy
patronatu, Warszawa 2001.
Augustyniak Urszula, Europejskie wzorce kultury dworskiej w realiach Rzeczypospolitej 1
poowy XVII wieku propozycje badawcze, w: Barok w Polsce i Europie rodkowoWschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur, red. Janusz Pelc, Krzysztof Mrowcewicz,
Marek Prejs, Warszawa 2000.
Augustyniak Urszula, Instrukcja Bogusawa Radziwia dla opiekunw crki, Odrodzenie
i Reformacja w Polsce XXVI 1991.
Augustyniak Urszula, Wazowie i krlowie rodacy, Warszawa 1999.
Baab Jerrold, The Sacred Latin Works of Kaspar Frster (1616-73), maszynopis pracy
doktorskiej, University of North Carolina, Chapel Hill 1970.
Badecki Karol, Literatura mieszczaska w Polsce w XVII wieku, Lww-Warszawa-Krakw
1925.
Badecki Karol, Polska fraszka mieszczaska, Krakw 1948.
Badecki Karol, Polska komedia rybatowska, Lww 1931.
Badecki Karol, Polska liryka mieszczaska. Pieni tace padwany, Lww 1936.
Baaban Majer, Zbytek u ydw polskich i jego zwalczanie, Lww 1928.
Baaban Majer, ycie prywatne ydw lwowskich na przeomie XVI i XVII wieku.
Studyum historyczne, Lww 1905.
Baaban Majer, ydzi lwowscy na przeomie XVI i XVII wieku, Lww 1906.
Banach Jerzy, Tematy muzyczne w plastyce polskiej, Krakw 1956.
Baranova Tatjana, Pamjatniki grigorianskogo chorala v rukopisnych sobranijach Lvova,
w: MAEO VIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1988.
Bargie Franciszek, Wojciech Tylkowski SJ i jego Philosophia curiosa z 1669 r., Krakw
1986.
Bartkowski Bolesaw, piewy procesji palmowej w polskich rkopisach liturgicznych
(XIII XVIII w.), maszynopis pracy doktorskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Lublin 1970.
Bartoszewicz Julian, Cyprian ochowski, w:, Encyklopedia powszechna Samuela
Orgelbranda, t. 28, Warszawa 1868.
Barycz Henryk, Z dziejw polskich wdrwek naukowych za granic, Wrocaw 1969.
Barycz Henryk, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, Warszawa 1971.
Bebak Marek, ycie i dziaalno skryptorska Macieja A. Miskiewicza. Repertuar kolegium
rorantystw wawelskich w latach 1660-1682, Muzyka LVIII 2013 nr 2.
Belza Igor, Istorija polskoj muzykalnoj kultury, t. 1, Moskva 1954.
Belza Igor, Iz istorii russko-polskich muzykalnych svjazej, Moskva 1955.
Belza Igor, Rosyjsko-polskie stosunki muzyczne w wieku XVII i XVIII, Muzyka V 1960 nr
3.
Benoit Marcelle zob. Dufourcq Norbert, Benoit Marcelle, Gagnepain Bernard
Berglund Lars, The Concertato Principle in Kaspar Frsters Psalm Compositions:
Confitebor tibi Domine in C, w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den
cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta Szlagowska, Gdask 2004.
Berglund Lars, Kaspar Frster d.y. och 1600-talets sonata a 3, Uppsala 1994.
Berglund Lars, On Style and Tradition in the Sonatas by Kaspar Frster, w: PolishSwedish Cultural Relations During the Vasa Dynasty, Stockholm, February 10th-12th
1995 Conference Papers, red. Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1996.
Berglund Lars zob. Snyder Kerala J., Berglund Lars
Berkowicz Filip, Nowo odnalezione wokalne pierwowzory utworw ze zbioru Canzoni e

concerti Adama Jarzbskiego, Muzyka XLVII 2002 nr 1.
Bianconi Lorenzo, Il Seicento (Storia della musica, red. Societ Italiana di Musicologia),
Torino 1982.
Biegaski Krzysztof, Barok, w: Muzyka polska. Informator, red. Stefan ledziski,
Krakw 1967.
Bielak Franciszek, Wstp w: Szymon Starowolski, Setnik pisarzw polskich, Krakw 1970.
Bielawska Bolesawa, Polska pie mszalna do 1914 roku, w: Studia z dziejw liturgiki
w Polsce, red. Wacaw Schenk, t. 3, Lublin 1980.
Bieniarzwna Janina, Maecki Jan M., Dzieje Krakowa, t. 2: Krakw w wiekach XVIXVIII, Krakw 1984.
Biekowska Irena, Muzycy Lwa Sapiehy, Barok V/2 (10) 1998.
Biekowska Irena, Muzyka Giovanniego Battisty Coccioli, komputeropis pracy
doktorskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999.
Biekowska Irena, The Polychoral Works of G.B. Cocciola from the Pelplin Tablature
within the Context of the Stylistic Changes of the Epoch, w: Musia Baltica. Im Umkreis
des Wandels von den cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta
Szlagowska, Gdask 2004.
Biekowska Irena, Problem podkadania tekstu w aciskiej twrczoci motetowej
przeomu wiekw XVI i XVII na przykadzie kompozycji Giovanniego Battisty Coccioli,
w: Muzyka wobec tradycji. Idee dzieo recepcja, red. Szymon Paczkowski, Warszawa
2004.
Biekowska Irena, Relacja patron-artysta: Hieronim Florian Radziwi (1715-1760) i jego
muzyka, Polski Rocznik Muzykologiczny III 2004.
Biekowska Irena, Uksztatowania drobnoodcinkowe w maogosowych kompozycjach
religijnych Giovanniego Battisty Coccioli, w: Complexus effectuum musicologiae. Studia
Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. Tomasz Je, Krakw 2003.
Biekowska Irena, Wstp w: Giovanni Battista Cocciola, Dziea zebrane, Warszawa 2004.
Biekowska Irena, Perz Mirosaw, Wstp w: Utwory organowe z intawolatury mudzkiej
(Ms LT-Vn 105-67), wyd. Irena Biekowska, Mirosaw Perz, Warszawa 1999.
Biekowski Tadeusz, Teatr i dramat szk rnowierczych w Polsce. Zarys oglnej
charakterystyki, Odrodzenie i Reformacja w Polsce XIII 1968.

Biliski Wojciech, Mieszczanie i miasta w dawnej Rzeczypospolitej, w: Tradycje polityczne
dawnej Polski, red. Anna Sucheni-Grabowska, Alicja Dybkowska, Warszawa b.d.
Bizzarini Marco, Da Milano a Varsavia: Le musiche policorali di Pietro Lappi con dedica
a Sigismondo III (1605), w: La musica policorale in Italia e nellEuropa centro-orientale
fra Cinque e Seicento / Polychoral Music in Italy and in Central-Eastern Europe at the
Turn of the Seventeenth Century, red. Aleksandra Patalas Marina Toffetti, Edizione
Fondazione Levi, Venezia 2012.
Bizzarini Marco, Luca Marenzio i jego kompozycje wieckie opublikowane po podry do
Rzeczpospolitej, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Bizzarini Marco, Marenzio: la carriera di un musicista tra Rinascimento e Controriforma,
Rodengo Saiano 1998; w wersji angielskojzycznej: Luca Marenzio: the career of
a musician between the Renaissance and the Counter-Reformation, tum. James Chater,
Aldershot, Ashgate 2003.
Bobrowska Jadwiga R., Adam Gdacjusz z Kluczborka i jego rozwaania o piewie, tacu
oraz muzyce instrumentalnej, w: Interpretacje muzyki, red. Ludwik Bielawski,
Warszawa 1998.
Bobrowska Jadwiga R., Dorobek XX-wiecznej nauki polskiej w zakresie bada nad
staropolskimi przekazami literackimi o muzyce ludowej, w: Muzykologia u progu
trzeciego tysiclecia. Teoria i praktyka: XXIX Oglnopolska Konferencja Muzykologiczna
Zwizku Kompozytorw Polskich, 14-15 kwietnia 2000, red. Ludwik Bielawski, J.
Katarzyna Dadak-Kozicka, Agnieszka Leszczyska, Warszawa 2000.
Bobrowska Jadwiga R., Kultura muzyczna w wietle literatury staropolskiej XVI
i XVII wieku, Muzyka XXII 1977 nr 2.
Bobrowska Jadwiga R., Ludowa kultura muzyczna XVII-wiecznej Polski w wietle
twrczoci Wacawa Potockiego, Wrocaw 1989.
Bobrowska Jadwiga R., Muzyka ludowa w literaturze polskiego baroku, w: Barok
i barokowo w literaturze polskiej, red. Marian Kaczmarek, Opole 1985.
Bobrowska Jadwiga R., Muzyka w literaturze mieszczaskiej XVII w., Literatura
Ludowa 1973 nr 1.
Bobrowska Jadwiga R., Obraz kultury muzycznej XVII-wiecznej Polski w wietle twrczoci
Wacawa Potockiego, Muzyka XLIV 1999 nr 2.
Bobrowska Jadwiga R., ladami XVII-wiecznej piosenki O Bieniu, Muzyka XXXIII

1988 nr 2.
Bobrowska Jadwiga R., Wacaw Potocki o tacach w XVII-wiecznej Polsce, w: Zeszyty
Naukowe Akademii Muzycznej w Katowicach nr 25, Katowice 1987.
Bobrowska Jadwiga R., Wacaw Potocki o tacach woskich, francuskich i hiszpaskich
w XVII-wiecznej Polsce, Muzyka XLVII 2002 nr 2.
Bobrowska Jadwiga R., Wzmianki o muzyce w literaturze staropolskiej i ich znaczenie
w badaniach muzykologicznych oraz etnomuzykologicznych, w: Staropolszczyzna
muzyczna. Ksiga konferencji. Warszawa 18-20 padziernika 1996, red. Jolanta GuzyPasiakowa, Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.
Bodzioch Beata, Antyfonarze piotrkowskie z lat 1600-1645 jako rda do bada nad
choraem gregoriaskim w Polsce, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne LXXVII
2002.
Boetticher Wolfgang, Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts
mit Bibliographie der intavolierten Lautendrucke und handschriften, Berlin 1943.
Bogdan Izabela, Ceremonie lubne i renesansowa muzyka weselna w Krlewcu w latach
1585-1645, Pozna 2009.
Bogdan Izabela, Niepokorny protestant Michael Weyda (1581-ok. 1651), organista
w Gdasku i Krlewcu, na tle konfliktw konfesyjnych pierwszej poowy XVII wieku,
Muzyka 2007 nr 4.
Bogucka Maria, Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1973.
Bogucka Maria, Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Wrocaw 1987.
Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczastwa w Polsce
przedrozbiorowej, Wrocaw 1986.
Bohn Emil, Fnfzig historische Concerte in Breslau, 1881-1892. Nebst einer
bibliographischen Beigabe: Bibliothek des gedruckten mehrstimmigen weltlichen
deutschen Lieders vom Anfange des 16. Jahrhunderts bis ca. 1640, Breslau 1893.
Bokszczanin Maria, Kantyczka Chybiskiego. Z tradycji biblijnych i literackich koldy
barokowej, w: Literatura. Komparatystyka. Folklor. Ksiga powicona Julianowi
Krzyanowskiemu, Warszawa 1968.
Borowy Wacaw, Angielscy komedianci w Polsce, Scena Polska, Warszawa 1938 nr 4.
Brahmer Mieczysaw, La commedia dellarte in Polonia, Ricerche Slavistiche III 1954.

Brahmer Mieczysaw, Jan Kazimierz i komedianci woscy, w: Kultura i literatura dawnej
Polski, Warszawa 1968.
Brahmer Mieczysaw, Woscy komedianci krla Jana, Lww 1935.
Braun Joachim, National interrelationship and conflicts in the musical life of 17th- and
18th- century Riga, Journal of Baltic Studies IX 1980 nr 1.
Braun Werner, Altpolnische Tnze in nordwestdeutscher berlieferung, Musik des
Ostens VI 1971.
Braun Werner, Die Musik des 17. Jahrhunderts,
Musikwissenschaft, red. Carl Dahlhaus, t. 4), Laaber 1981.
(Neues
Handbuch
der
Bristiger Micha, O przedmiocie bada historii muzyki, Muzyka XVI 1971 nr 3.

Bristiger Micha, Pojcie manieryzmu w muzyce, w: Pagine 2, red. Micha Bristiger,
Warszawa 1974.
Bristiger Micha, Problemy muzyczne w traktatach Wojciecha Tylkowskiego, w: Studia
musicologica, aesthetica, theoretica, historica [Ksiga pamitkowa Profesor Zofii Lissie
w siedemdziesit rocznic urodzin], Krakw 1979; przedruk w: Micha Bristiger, Myl
muzyczna. Studia wybrane, red. Halina Sieradz, Warszawa 2001.
Brough Delma, Nieznane utwory Damiana Stachowicza w Bibliotece WTM, Muzyka
XXIV 1979 nr 3.
Brough Delma, Polish Seventeenth-Century Church Music. With Reference to the Influence
of Historical, Political, and Social Conditions, (Outstanding Dissertations in Music from
British Universities), New York & London 1989.
Buba Jan, Szweykowscy Anna, Zygmunt M., Kultura muzyczna u pijarw w XVII
i XVIII wieku, Muzyka X 1965 nr 2, 3.
Budday Wolfgang, Die Kanons in Marco Scacchis Cribrum Musicum (1643), w: Musik
als Schpfung und Geschichte. Festschrift Karl Michael Komma zum 75. Geburtstag,
red. Heinrich Deppert und Reinhard Gerlach, Laaber 1989.
Budzyk Kazimierz, Elert Piotr, w: PSB, t. 6, Krakw 1948.
Buckaya Svetlana, On the Role of the Polish psalms in the Development of Russian
Partes Polyphony of the Second Half of 17th Beginning of the 18th Century, w: MAEO
XIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 2003.
Bukofzer Manfred, Music in the Baroque Era, New York 1947; w przekadzie
polskojzycznym Muzyka w epoce baroku, tum. Elbieta Dzibowska, Warszawa 1970.
Byczkowska-Sztaba Jolanta, Alte Musikhandschriften in Polen: Erfassung in den RISMKatalogen und Sicherung in Mikrofilmsammlungen der Nationalbibliothek, Forum
Musikbibliothek III 1997.
Bystro Jan Stanisaw, Dzieje obyczajw w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, t. 1-2,
Warszawa 31976.
Calaj-Jakimenko Oleksandra, Muzykalno-teoretieska mysl na Ukraine v XVII stoletii
i trudy Nikolaja Dileckogo, w: MAEO II, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1969.
Calaj-Jakimenko Oleksandra, Vzajemodija Schid- Zachid i Berestejska unija v
stanovlenni muzinogo baroko v Ukrani, w: Berestejska unija i ukranska kultura
XVII stolitt. Materiali Tretich Berestejskich itan Lviv, Kiv, Charkiv, 20-23 ervnja
1995 r., red. Boris Gudzjak, Oleg Turij, Lviv 1996.
Calaj-Jakimenko Oleksandra, Wstp w: Duchovni spivi Davno Ukrani. Antologija, wyd.
Oleksandra Calaj-Jakimenko, Kiv 2000.
Calaj-Jakimenko Oleksandra, Jasinovskij Jurij, Grekobizantijska gimnografija v
konteksti ukranskoi kulturi 16-17 stolit [Drugi Midzynarodowy Kongres
Ukrainistw], Lviv 1994.
Carlotti Valeria, Il Secondo Libro di Madrigali concertati di Tarquinio Merula, Nuova
Rivista Musicale Italiana XX 1986 nr 3.
Casimiri Rafaelle, Musicisti dellordine Francescano dei Minori Conventuali dei sec. XVIXVIII, Note dArchivio per la Storia Musicale XVI 1939 nr 3-4.
Chaniecki Zbigniew, Dyskantyci w kapelach polskich od XVI do XVIII wieku, cz. I: Pueri
cantores, Muzyka XVIII 1973 nr 4, cz. II: Discantistae castrati, Muzyka IX 1974 nr 1.
Chaniecki Zbigniew, Jeszcze o muzycznych stosunkach polsko-tureckich w okresie baroku,
w: Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Poznaniu VI, Pozna 1994.
Chaniecki Zbigniew, Kapele janczarskie jako przejaw sarmatyzmu w polskiej kulturze
muzycznej, Muzyka XVI 1971 nr 2.
Chaniecki Zbigniew, Muzyka w Europie w relacjach polskich podrnikw, Warszawa
2005.
Chaniecki Zbigniew, Nieznane kapele polskie z XVII i XVIII wieku, Muzyka XVII 1972
nr 4.
Chaniecki Zbigniew, Organizacje zawodowe muzykw na ziemiach polskich do koca
XVIII wieku, Krakw 1980.
Chaniecki Zbigniew, Pocztki dziaalnoci cechw muzycznych w Polsce, w: MAEO IV,
Acta Scientifica, Bydgoszcz 1975.
Chaniecki Zbigniew, W sprawie kapeli Stanisawa Lubomirskiego i pocztkw opery
woskiej w Polsce, Muzyka XIII 1968 nr 3.
Chaniecki Zbigniew, Z dziejw kapel wojskowych w szlacheckiej Rzeczypospolitej, w:
Materiay X Oglnopolskiej Konferencji Muzykologicznej 10-12 XII 1976, Zeszyty
Naukowe Pastwowej Wyszej Szkoy Muzycznej w Katowicach, nr 18, Katowice 1978.
Chaniecki Zbigniew, Z dziejw wychowania muzycznego w Polsce, Muzyka XXVI 1981 nr
2.
Chapowski Krzysztof, Ordynacja dworu Zygmunta III z 1589 roku, Warszawa 2004.
Chdowski Kazimierz, Rzym ludzie baroku, Warszawa 21957.
Chodkowski Andrzej, Adama Jarzebskiego transkrypcje instrumentalne dzie woskich
mistrzw, w: Pagine 3, red. Micha Bristiger, Krakw-Warszawa 1979.
Chodkowski Andrzej, Laspetto stilistico della musica strumentale polacca del XVII secolo,
w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Chodyski Stanisaw, Organy, piew i muzyka w kociele katedralnym wocawskim,
Wocawek 1902.
Chojnacki Hieronim zob. Mastalerz Mirosaw, Chojnacki Hieronim
Chojnacki Wadysaw, Polskie kancjonay ewangelickie na lsku od XVII do XX wieku.
Szkic bibliograficzny, Roczniki Biblioteczne II 1958 nr 1-2.
Chomiski Jzef M., Die Beziehungen der polnischen Musik zu Westeuropa vom XV. bis
zum XVII. Jahrhundert, w: MAEO I, Acta Scientifica, Warszawa 1966.
Chomiski Jzef M., Kilka uwag o interpretacji dawnych utworw, w: Studia Hieronymo
Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa, Warszawa 1967.
Chomiski Jzef M. zob. Lissa Zofia, Chomiski Jzef M.
Chomiski Jzef M., Wilkowska-Chomiska Krystyna, Historia muzyki, cz. I, Krakw
1989.
Chomiski Jzef M., Wilkowska-Chomiska Krystyna, Historia muzyki polskiej, cz. I,

Krakw 1995.
Chrocicki Juliusz A., Scenografi alla corte del re Ladislao IV, w: Actes du Congrs
International: Thtre, Musique et Arts dans les Cours Europennes de la Renaissance et
du Baroque, Warszawa, 23-28 September 1996, red. Kazimierz Sabik, Warszawa 1997.
Chrzanowski Tadeusz, ywe i martwe granice, Krakw 1974.
Chrzanowski Tadeusz, Maciejewski Tadeusz, Gradua karmelitaski z 1644 roku o.
Stanisawa ze Stolca, Warszawa 1976.
Chwaek Jan, Ksiga rachunkowa kapeli kolegiackiej w Sandomierzu, Muzyka XVIII
1973 nr 3.
Chwaek Jan, Muzycy kapeli kolegiaty w Sandomierzu w latach 1682-1812, Muzyka XIX
1974 nr 4.
Chwaek Jan, Organum scriniale de Cracovia, w: Organy i muzyka organowa VI,
Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki w Gdasku, Prace Specjalne 40, Gdask
1986.
Chwaek Jan, XVII-wieczny pozytyw szkatulny z Diecezjalnego Muzeum w Sandomierzu,
w: Summarium. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego III, Lublin 1974.
Chybiski Adolf, Aleksander Wadysaw Leszczyski (1616-1680), piewak 1927 nr 1.
Chybiski Adolf, Canzona instrumentalna Marcina Mielczewskiego, Myl Muzyczna
1928 nr 1-3; przedruk w: Marcin Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski
(Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis VII), Krakw 1999.
Chybiski Adolf, Daniel Fierszewicz. Przyczynek do dziejw muzyki krakowskiej w 2
poowie XVII w., Przegld Muzyczny 1925 nr 17-18.
Chybiski Adolf, Die deutschen Musiktheoretiker im 16.-18. Jahrhundert und die
polnische Musik, Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft XIII 1911-1912.
Chybiski Adolf, Do dziejw muzykologii w Polsce, Kwartalnik Muzyczny 1928 nr 1.
Chybiski Adolf, Do historii muzyki kocielnej w Polsce, Hosanna III 1928 nr 3.
Chybiski Adolf, Do historii pastoraki w Polsce, Przegld Muzyczny 1928 nr 1-2.
Chybiski Adolf, Do historii woskich muzykw w Polsce, Kwartalnik Muzyczny 1930 nr
6-7.
Chybiski Adolf, Do twrczoci motetowej Marcina Mielczewskiego, Myl Muzyczna 1928

nr 9; 1929 nr 2-3.
Chybiski Adolf, Ferri Baldassare, w: PSB, t. 6, Krakw 1948.
Chybiski Adolf, Inwentarze instrumentw i muzykaliw z XVII i XVIII wieku,
Kwartalnik Muzyczny II 1913 nr 1.
Chybiski Adolf, Jacek Rycki, kapelmistrz Jana Sobieskiego, Kurier LiterackoNaukowy 1933 nr 20.
Chybiski Adolf, Jacek Rycki, nadworny kapelmistrz i kompozytor Jana III, Przegld
Muzyczny 1911 nr 4-5.
Chybiski Adolf, Jacek Rycki, polski kompozytor religijny z XVII wieku, jako twrca
hymnw i motetw, w: Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejtnoci, Krakw 1910 nr
10.
Chybiski Adolf, Jan Fabrycy z ywca, Myl Muzyczna 1928 nr 5-6; Kwartalnik
Muzyczny 1932 nr 16.
Chybiski Adolf, Johannes Borimius-Borzymski. Nieznany polski kompozytor z XVIXVII wieku, Przegld Muzyczny III 1910 nr 1.
Chybiski Adolf, Kieycheriana, Kwartalnik Muzyczny I 1912 nr 3.
Chybiski Adolf, Kilka sw o dawnych polskich skrzypcach, Kwartalnik Muzyczny
I 1911 nr 2.
Chybiski Adolf, Kilka wiadomoci o kulcie muzyki w klasztorze benedyktyskim w Tycu,
Hosanna I 1926 nr 2.
Chybiski Adolf, Kilka zabytkw polskiej wielogosowej muzyki wieckiej z XVI i XVII
stulecia, Przegld Muzyczny 1911 nr 1.
Chybiski Adolf, Kolda w dawnej muzyce polskiej, Muzyka 1927.
Chybiski Adolf, Kult muzyki Orlanda di Lasso w dawnym Krakowie, Muzyka Kocielna
1927 nr 11-12; 1928 nr 3.
Chybiski Adolf, Lutnia, lutnici i tace w poezji polskiej XVII wieku, piewak VIII 1927
nr 11-12; IX 1928 nr 1-2.
Chybiski Adolf, Lune notatki o staropolskich organach, organistach i organmistrzach,
Muzyka Kocielna 1926 nr 2-5/6.
Chybiski Adolf, Martinus Paligonus. (Przyczynek do historii muzyki polskiej w XVIXV1I w.), Hosanna IV 1928 nr 4, 5.
Chybiski Adolf, Materiay do dziejw krlewskiej kapeli rorantystw na Wawelu, cz. I:
1540-1624, Krakw 1910, autoreferat; cz. II: 1624-1694, Przegld Muzyczny 1911 nr
14-19.
Chybiski Adolf, Motet pastoralny Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, Przegld
Muzyczny 1926 nr 1.
Chybiski Adolf, Muzycy woscy w krakowskich kapelach katedralnych (1619-1657),
Przegld Muzyczny 1926 nr 11-12, 1927 nr 1-5, 7-8.
Chybiski Adolf, Muzyka kocielna w Polsce, w: Karol Weinmann, Dzieje muzyki
kocielnej, Regensburg [1907].
Chybiski Adolf, Muzyka polska w dawnym Gdasku, Kurier Literacko-Naukowy 1933
nr 27.
Chybiski Adolf, Muzykanci miejscy w dawnej Polsce, Kurier Literacko-Naukowy 1931
nr 50.
Chybiski Adolf, Notatki biograficzne o przeoonych kapeli rorantystw w XVII stuleciu,
Kwartalnik Muzyczny 1911 nr 2.
Chybiski Adolf, Nowe materiay do dziejw krlewskiej kapeli rorantystw w kapeli
Zygmuntowskiej na Wawelu, w: Ksiga pamitkowa ku czci Oswalda Balzera, Lww
1925.
Chybiski Adolf, Nowe szczegy do biografii Jacka Ryckiego, Przegld Muzyczny 1929
nr 11.
Chybiski Adolf, Nowe rdo do historii koldy w Polsce, Przegld Muzyczny 1926 nr
12.
Chybiski Adolf, O kilku domniemanych, znanych i nieznanych kompozytorach polskich
XVII i XVIII wieku, Przegld Muzyczny 1925 nr 13-16.
Chybiski Adolf, O koncertach wokalno-instrumentalnych Marcina Mielczewskiego,
Kwartalnik Muzyczny 1928 nr 1, 1929 nr 2, 3 i 5, 1930 nr 8.
Chybiski Adolf, O kulcie Palestriny w dawnym Krakowie, Przegld Muzyczny 1925 nr
23-24; Muzyka Kocielna 1926 nr 9.
Chybiski Adolf, O nieznanym zbiorze tacw polskich z r. 1622, Kwartalnik Muzyczny
1912 nr 1.
Chybiski Adolf, O siedmiu pieczciach dawnej muzyki, Lwowskie Wiadomoci Muzyczne
i Literackie 1933 nr 74.
Chybiski Adolf, O staropolskiej koldzie, Ziemia 1928.
Chybiski Adolf, Od Fierszewicza do Gorczyckiego. Z dziejw muzyki wawelskiej 16811697, Przegld Muzyczny 1926 nr 2.
Chybiski Adolf, Przyczynki bio- i bibliograficzne do dawnej muzyki polskiej. 1. S. S.
Szarzyski, 2. Jacek (Hyacinthus) Rycki, 3. Ojciec Damian, Przegld Muzyczny 1926
nr 1,4-5; 1929 nr 2.
Chybiski Adolf, Przyczynki do historii krakowskiej kultury muzycznej w XVII
i XVIII wieku, Wiadomoci Muzyczne 1925, 1926.
Chybiski Adolf, recenzja: A. Simon, Polnische Elemente in der deutschen Musik bis zur
Zeit der Wiener Klassiker, Zrich 1916, Zeitschrift fr Musikwissenschaft 1919.
Chybiski Adolf, recenzja: Hieronim Feicht, Wojciech Dbocki, Lww 1926, Przegld
Chybiski Adolf, recenzja: Jzef Reiss, Franciszek Lilius: Cztery pieni nabone, 1645,
Krakw 1924, Kwartalnik Muzyczny 1929 nr 2.
Chybiski Adolf, recenzja: ukasz Kamieski, Jan Stobeusz z Grudzidza, Pozna 1928,
Chybiski Adolf, recenzja: Wacaw Gieburowski, Cantica selecta musices sacrae in Polonia
saec. XVI et XVII, Posnaniae 1928, Kwartalnik Muzyczny 1929 nr 2.
Chybiski Adolf, Renesans dawnej muzyki polskiej, Muzyka 1928 nr 6.
Chybiski Adolf, Sownik muzykw dawnej Polski do roku 1800, Krakw 1949.
Chybiski Adolf, Sonata triowa Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego, piewak IX 1928
nr 1-3.
Chybiski Adolf, Stanisaw Sylwester Szarzyski, Kurier Literacko-Naukowy 1932 nr
17.
Chybiski Adolf, Trzy przyczynki do historii muzyki w Krakowie w pierwszej poowie
XVII w., w: Prace polonistyczne ofiarowane J. osiowi, Warszawa 1927.
Chybiski Adolf, Walentyn Gawara Gutek. (Do historii muzyki polskiej w XVI/XVII
stuleciu.), Przegld Muzyczny 1927 nr 11-12.

Chybiski Adolf, Warszawska tabulatura organowa z XVII w., Polski Rocznik
Muzykologiczny II 1936.
Chybiski Adolf, Wawel jako rodowisko muzyczne w dawnych czasach, Kurier LiterackoNaukowy 1931 nr 19.
Chybiski Adolf, Wojenne losy polskich zabytkw muzycznych, Ruch Muzyczny 1945 nr
1.
Chybiski Adolf, Zagadnienia tradycji narodowych muzyki polskiej, Muzyka 1951 nr 1.
Chybiski Adolf, Zaoenie i pierwsze lata kapeli mariackiej w Krakowie, Myl Muzyczna
I 1928 nr 4.
Chybiski Adolf, Z dziejw muzyki krakowskiej. Przyczynek do historii organistw
i organmistrzw od XV do XVII wieku, Kwartalnik Muzyczny 1914 nr 2.
Chybiski Adolf, Z dziejw muzyki polskiej do 1800 roku. (Muzyka wielogosowa), w:
Muzyka polska. Monografia zbiorowa, Warszawa 1927.
Chybiski Adolf, Z dziejw muzyki w Krakowie 1500-1600. Wzmianki o muzyce, Przegld
Muzyczny 1912 nr 9.
Chybiski Adolf, Ze staropolskich kantyczkw, Przegld Muzyczny 1926 nr 3.
Chybiski Adolf, Ze studiw nad polsk muzyk wokaln wielogosow w XVI stuleciu,
Przegld Muzyczny 1910 nr 6-7.
Chybiski Adolf, Ze studiw nad stosunkiem muzyki polskiej do niemieckiej od XVI do
XVIII w., Przegld Muzyczny 1910 nr 16-17.
Chybiski Adolf, Z inwentarzy krakowskich 1550-1600. Przyczynek do dziejw kultury
muzycznej w dawnym Krakowie, Przegld Muzyczny 1911 nr 10.
Chybiski Adolf, Z muzyki polskiej XVII wieku, Przegld Muzyczny 1928 nr 2.
Chybiski Adolf, Z poszukiwa historyczno-muzycznych w klasztorach krakowskich,
Przegld Powszechny CIV 1909; Przegld Muzyczny 1910 nr 3-4, 6.
Chybiski Adolf, Z zagadnie narodowych tradycji w muzyce polskiej, w: Materiay do
studiw i dyskusji nr 5, 1951, Pastwowy Instytut Sztuki.
Chybiski Adolf, Pelczar Marian, Frster Kasper (1616-1672), w: PSB, t. 7, Krakw 19481958.
Ciampi Sebastiano, Bibliografia critica, Firenze 1834.

Ciampi Sebastiano, Notizie di medici, maestri di musica e cantori..., Lucca 1830.
Clercx Susanne, Le Baroque et la Musique. Essai desthtique musicale, Brussels 1948.
Colzani Alberto, I Musici Spirituali Concerti di Tarquinio Merula, w: La musica sacra in
Lombardia nella prima met del Seicento, red. Alberto Colzani, Andrea Luppi, Maurizio
Padoan, Como 1988.
Curtis Alan, Lopera cembalo-organistica di Tarquinio Merula, LOrgano I 1960.
Cusick Suzanne G., Of Woman, Music, and Power: A Model from Seicento Florence, w:
Musicology and Difference. Gender and Sexuality in Music Scholarship, red. Ruth A.
Solie, Berkeley, Los Angeles, London 1993 (w przekadzie na jzyk polski jako O
kobietach, muzyce i wadzy: model z siedemnastowiecznej Florencji, tum. Ewa
Kawczyska, Muzyka XLVI 2001 nr 2).
Cymbalista Magorzata, Sacrarum cantionum... Annibale Orgasa, maszynopis pracy
magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1999.
Czajkowski Stanisaw, Stabat mater Josquina de Prs w nieznanej kopii wawelskiej
z pocztku XVIII wieku, Muzyka XLV 2000 nr 1.
Czajkowski Stanisaw, Zbir anonimowych hymnw wielogosowych z rkopisu
proweniencji wawelskiej (XVII/XVIII w.), Muzyka XXXV 1990 nr 4.
Czajkowski Stanisaw, Zbir anonimowych hymnw wielogosowych z zasobw kapeli
roranckiej na Wawelu (sygnatura Kk I 8; XVII/XVIII w.), maszynopis pracy
magisterskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1987.
Czapliski Wadysaw, Na dworze Wadysawa IV, Warszawa 1959.
Czapliski Wadysaw, Polacy w szkole jezuickiej we Wrocawiu w poowie XVII w.,
Sobtka I 1946.
Czapliski Wadysaw, Przyczynki do dziejw mecenatu artystycznego Zygmunta III, w:
Sarmatia Artistica. Ksiga pamitkowa ku czci prof. Wadysawa Tomkiewicza,
Warszawa 1968.
Czapliski Wadysaw, Stosunki polsko-niemieckie w latach 1525-1795, Sobtka V 1950.
Czapliski Wadysaw, Wadysaw IV i jego czasy, Warszawa 1972.
Czapliski Wadysaw, Dugosz Jzef, Podr modego magnata do szk. Studium
z dziejw kultury XVI i XVII wieku, Warszawa 1969.
Czekanowska Anna, Studien zum Nationalstil der polnischen Musik, red. Robert Gnther,
Regensburg 1990 (Klner Beitrge zur Musikforschung, red. Klaus W. Niemller,
t. 163).
Czepiel Tomasz, Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543-1600,
(Outstanding Dissertations in Music from British Universities), New York 1996.
Dahlhaus Carl, Cribrum musicum. Der Streitzwischen Scacchi und Siefert, w:
Norddeutsche und nordeuropische Musik. Referate der Kieler Tagung 1963, red. Carl
Dahlhaus, Walter Wiora (Kieler Schriften zur Musikwissenschaft, t. 16), Kassel, Basel,
Paris, London, New York 1965; wyd. w polskojzycznym przekadzie jako: Cribrum
musicum. Spr pomidzy Scacchim a Siefertem, tum. Magdalena Kwiatkowska,
Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Dahlig Ewa, Muzyka ludowa, muzyka narodowa, w: Muzyka w kontekcie kultury. Studia
dedykowane Profesorowi Mieczysawowi Tomaszewskiemu w osiemdziesiciolecie
urodzin, red. Magorzata Janicka-Sysz, Teresa Maecka, Krzysztof Szwajgier, Krakw
2001.
Dahlig-Turek Ewa, Rytmy polskie w muzyce XVI-XIX wieku. Studium morfologiczne,
Warszawa 2006.
Dahlig-Turek Ewa, Rytmy polskie w szwedzkich tacach polska, Muzyka XLVIII 2003
nr 3.
Darowski Roman, Geneza dziea Wojciecha Tylkowskiego SJ Philosophia curiosa,
Archiwum Historii Filozofii i Myli Spoecznej XXVI 1980.
Dart Thurston, Lord Herbert of Cherburys Lute Book, Music and Letters, April 1957.
Dbek Stanisaw, Elementy ludowe i artystyczne w wielogosowym repertuarze polskich
pieni religijnych okresu renesansu i baroku, De Arte Colloquia 1993 nr 1.
Dbek Stanisaw, Wielogosowy repertuar rkopimiennych kancjonaw staniteckich
(XVI-XVIII w.), Lublin 1997.
DeFord Ruth I., Stabile Annibale, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians.
Second edition, red. Stanley Sadie, t. 24, Macmillan Publishers Limited, London 2001.
Della Corte Andrea, Pannain Guido, Storia della musica, Torino 1936.
The Dictionary of Art, red. Jane Turner, t. 1-34, Macmillan Publishers Limited 1996.
Dugosz Jzef, Biblioteka klasztorna karmelitw bosych w Winiczu (1630-1649),
Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne XIII 1966.

Dugosz Jzef, Mecenat kulturalny i dwr Stanisawa Lubomirskiego wojewody
krakowskiego, Wrocaw 1972.
Dugosz Jzef, Rachunki kapeli nadwornej ksicia Wadysawa Dominika Ostrogskiego
w latach 1635-1642, Muzyka XV 1970 nr 1.
Dugosz Jzef, rda do dziejw kapeli nadwornej Lubomirskich w latach 1595-1644,
Muzyka XIII 1968 nr 4.
Dugosz Jzef zob. Czapliski Wadysaw, Dugosz Jzef
Dmowska Hanna, Prima pratica i jej kontynuacja w polskiej twrczoci muzycznej do
poowy XVIII wieku, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1983.
Dobrowolska Wanda, Do dziejw dworu krlewskiego w Polsce, Lww 1934.
Dobrzaska Zofia, Nos autem gloriari oportet nieznana kontrafaktura madrygau
O ricco mio thesoro Giovanniego Gabrielego z tabulatury pelpliskiej, Muzyka
XXVIII 1988 nr 1.
Dobrzaska Zofia, recenzja: Stanisaw Grochowski: Rytmy aciskie dziwnie sztuczne [...],
wstp opr. Mirosaw Korolko, Warszawa 1976; Baej Derey: Nabone pieni [...], wstp
opr. Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1977; Pieni postne staroytne [...], wstp opr.
Mirosaw Korolko, Warszawa 1978, Muzyka XXIV 1979 nr 2.
Dobrzaska Zofia, Rola norm modalnych w ksztatowaniu dzie Marcina Mielczewskiego,
Muzyka XXXI 1986 nr 3.
Dobrzaska Zofia, Uwagi na temat pisowni nazwiska Bartomieja Pkiela, Muzyka
XXXIV 1989 nr 1.
Dobrzaska-Fabiaska Zofia, Cechy porzdku dwikowego religijnych koncertw
wokalno-instrumentalnych przypisywanych Marcinowi Mielczewskiemu, w: Marcin
Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica Universitatis
Cracoviensis VII), Krakw 1999.
Dobrzaska-Fabiaska Zofia, Kategorie wyrazowe durus i mollis w madrygaach Luki
Marenzia, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Dobrzaska-Fabiaska Zofia, Pkiel Bartomiej, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna pe-r, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2004.
Dobrzaska-Fabiaska Zofia, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Opera omnia, t. 1: Utwory

wokalno-instrumentalne, wyd. Zofia Dobrzaska-Fabiaska, MMP, Krakw 1994.
Domaski Wojciech, Technika instrumentalna utworw Adama Jarzbskiego,
maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1963.
Dring Gustav, Zur Geschichte der Musik in Preussen, Elbing 1852.
Dubrovina L.A zob. Kornij L.L, Dubrovina L.A.
Dudzik Sebastian, Kultura muzyczna w kocioach diecezji wocawskiej i na dworze
biskupim w czasach Hieronima Rozraewskiego (1582-1600), Muzyka 2007 nr 3.
Dufourcq Norbert, Benoit Marcelle, Gagnepain Bernard, Les grandes dates de lhistoire de
la musique, Paris 41991.
Dunicz Jan J., Adam Jarzbski i jego Canzoni e Concerti (1627), Lww 1938.
Dunicz Jan J., Do biografii Mikoaja Zieleskiego, Polski Rocznik Muzykologiczny II
1936.
Dunicz Jan J., Pierwiastek narodowy w polskiej koldzie, Muzyka Polska 1937 nr 12.
Dworzyska Wiesawa, Kapelmistrzowie prywatnej kapeli krlewskiej w latach 1657-1697,
Muzyka II 1957 nr 3.
Dynak Wadysaw, Z dziejw polskiej pieni owieckiej (Acta Universitatis Wratislaviensis,
wydanie pozaseryjne, 1256), Wrocaw 1991.
Dziedzic Stanisaw, Klejnoty starodawnego opactwa. Koldy staniteckie, w: Z kold przez
wieki. Koldy w Polsce i krajach sowiaskich, red. Tadeusz Budrewicz, Stanisaw
Koziara, Jan Oko, Tarnw 1996.
Dzieje Pocka, red. Aleksander Gieysztor, Pock 21979.
Dzieje Polski, red. Jerzy Topolski, Warszawa 1976.
Eitner Robert, Biographisch-Bibliographisches Quellen-Lexikon der Musiker und
Musikgelehrten, t. 1-10, Leipzig 1900-04; przedruk t. 1-11, Wiesbaden 1959-60.
Encyklopedia kocielna, red. Micha Nowodworski, Warszawa 1873-1907.
Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna, t. a-, red. Elbieta Dzibowska,
Krakw 1979-2012.
Encyklopedia staropolska, red. Aleksander Brckner, t. 1-2, Warszawa 1939.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, red. Ludwik
Grzebie, Krakw 1996.

Engel Hans, Luca Marenzio, Firenze 1956.
Erdman Jerzy, Fantazje organowe Paula Sieferta, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem
Polski, t. 3: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 1, Gdask 1988.
Erdman Jerzy, Gdaska tabulatura organowa, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem
Erdman Jerzy, Utwory organowe z tabulatury pelpliskiej, w: Organy i muzyka organowa
III, Pastwowa Wysza Szkoa Muzyczna w Gdasku, Prace Specjalne 20, Gdask 1980.
Erdman Maria, Tabulatura muzyki abo zaprawa muzykalna Jana Aleksandra Gorczyna
Muzyka XLIX 2004 nr 3.
Erhardt Ludwik, Muzyka w Polsce, Warszawa 1964.
Evangelische Gesangbcher in Schlesien, Gesangbuchkommission 1937, red. Johann HessInstitut, Wrocaw 1937.
Fabbri Paolo, Przejazd przez Mantu polskiego ksicia Wadysawa, w: Pagine 3, red.
Micha Bristiger, Krakw-Warszawa 1979.
Fabbri Paolo, Un soggiorno veneziano di Ladislao principe di Polonia: un incontro con
Claudio Monteverdi (Subsidia Musica Veneta III, red. Ivano Cavallini, Giuseppe
Vecchi), Bologna 1982.
Fabiani Boena, Na dworze Wazw w Warszawie, Warszawa 1988.
Fabiani Boena, Warszawski dwr Ludwiki Marii, Warszawa 1976.
Fabiani Boena, ycie codzienne na zamku krlewskim w epoce Wazw, Warszawa 1996.
Falenciak Joanna, Muzyczne korelacje polskiej poezji Jana Kochanowskiego w XVI
i XVII wieku, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
1970.
Falniowska-Gradowska Alicja, Leitsch Walter, Gonitwa w maszkarach na Rynku
Krakowskim (7 czerwca 1592), Rocznik Krakowski LI 1987.
Federhofer Hellmut, Ein Beitrag zur Biographie von Giovanni Francesco Anerio, Die
Musikforschung 1949.
Federhofer Hellmut, Graz Court Musicians and their Contributions to the Parnassus
musicus Ferdinandeus (1615), Musica Disciplina IX 1955.

Federhofer Hellmut, Musikalische Beziehungen zwischen den Hfen Erzherzog Ferdinands
von Innersterreich und Knig Sigismunds III. von Polen, w: The Book of the First
International Musicological Congress Devoted to the Works of Frederick Chopin,
Warszawa 1960, red. Zofia Lissa, Warszawa 1963.
Feicht Hieronim, Audite mortales Bartomieja Pkiela, Kwartalnik Muzyczny 1929 nr
4, przedruk w: Hieronim Feicht, Studia nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red.
zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Badania nad histori muzyki staropolskiej, w: Materiay do studiw
i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki i krytyki artystycznej oraz bada nad sztuk,
Warszawa 1955, nr 3-4.
Feicht Hieronim, The Baroque, w: Polish Music, red. Stefan Jarociski, Warszawa 1965.
Feicht Hieronim, Bartomiej Pkiel, Przegld Muzyczny 1925 nr 10-12.
Feicht Hieronim, Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, Roczniki TeologicznoKanoniczne XII 1965.
Feicht Hieronim, Kompozycje religijne Bartomieja Pkiela, w: Hieronim Feicht, Studia
nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red. zespl, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Liber Chamorum jako rdo do historii muzyki polskiej, Muzyka XI
1966 nr 2.
Feicht Hieronim, Marcin Mielczewski Missa super O gloriosa Domina, w: Ksiga
pamitkowa ku czci profesora Adolfa Chybiskiego w 70-lecie urodzin, Krakw 1950,
przedruk w: Hieronim Feicht, Studia nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red.
zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Musikalische Beziehungen zwischen sterreich und Altpolen und Grazer
Beitrge zur polnischen Musikgeschichte, w: Festschrift der Akademie fr Musik und
darstellende Kunst in Graz, Graz 1963; przedruk w: Hieronim Feicht, Studia nad
muzyk polskiego renesansu i baroku, red. zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Muzyka w okresie polskiego baroku, w: Z dziejw polskiej kultury
muzycznej, t. 1, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1958; przedruk w: Hieronim
Feicht, Studia nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red. zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Nauczanie muzyki w dawnej Polsce, Muzyka 1932 nr 1-2.
Feicht Hieronim, Patrona polski w Antyfonarzu pomorskim, aneks 2 do pracy Stanisawa

Sawicka, Pomorski rkopis iluminowany z XVII w., w: Studia Pomorskie, t. 1, red.
Micha Walicki, Wrocaw 1957.
Feicht Hieronim, Przyczynki do dziejw kapeli krlewskiej w Warszawie za rzdw
kapelmistrzowskich Marka Scacchiego, Kwartalnik Muzyczny 1928 nr 1, 1929 nr 2;
przedruk w: Hieronim Feicht, Studia nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red.
zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Quellen zur mehrstimmigen Musik in Polen vom spten Mittelalter bis
1600, w: MAEO I, Acta Scientifica, Warszawa 1966; przedruk w: Hieronim Feicht,
Studia nad muzyk polskiego redniowiecza, red. zesp, Krakw 1975.
Feicht Hieronim, Stosunki polsko-ruskie w muzyce religijnej XVI-XVIII wieku, w: Polskorosyjskie miscellanea muzyczne, red. Zofia Lissa, Krakw 1967; przedruk w: Hieronim
Feicht, Studia nad muzyk polskiego renesansu i baroku, red. zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, w. Cyryl i Metody w polskich ksigach choraowych i piewnikach.
(Przyczynek do bada nad choraem w Polsce), w: Studia nad muzyk polskiego
redniowiecza, red. zesp, Krakw 1975.
Feicht Hieronim, Wojciech Dbocki, kompozytor religijny z pierwszej poowy XVII wieku,
Przegld Teologiczny VII, Lww 1926; przedruk w: Hieronim Feicht, Studia nad
muzyk polskiego renesansu i baroku, red. zesp, Krakw 1980.
Feicht Hieronim, Herbst Stanisaw, Jarzbski (Jarzembski, Jarzemski) Adam, w: PSB,
t. 11, Wrocaw 1964-1965.
Feldmann Fritz, Die schlesische Kirchenmusik im Wandel der Zeiten, Lbeck 1975.
Ferrari-Barassi Elena, Tarquinio Merula e il dialogo di Satiro e Corisca, Anuario
Musical XXVII 1972; w polskiej wersji jzykowej: Tarquinio Merula i jego dialog
Satiro e Corisca, w: Pagine 2, red. Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Figiel Ryszard, Wpyw potrydenckiej reformy chorau gregoriaskiego na Gradua
Franciszkaski z 1622 r. (AAG. sygn. Ms 230), maszynopis pracy licencjackiej,
Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1972.
Filipczak-Kocur Anna, Rozrzutny czy ubogi krl Wadysaw IV?, w: Dwr a kraj. Midzy
centrum a peryferiami wadzy. Materiay konferencji naukowej zorganizowanej przez
Zamek Krlewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagielloskiego, Instytut
Historii Akademii Padagogicznej w Krakowie w dniach 2-5 kwietnia 2001, red. Ryszard
Skowron, Krakw 2003.

Findeisen Mikoaj, Oczerki po istorii muzyki w Rosii, t. 1, Moskva 1928.
Finscher Ludwig, Beitrge zur Geschichte der Knigsberger Hofkapelle, Musik des
Ostens I 1962.
Finscher Ludwig, Deutsch-polnische Beziehungen in der Musikgeschichte des XVI.
Jahrhunderts, Musik des Ostens II 1963.
Frotscher Gotthold, Geschichte des Orgelspiels und der Orgelkompositionen, Berlin 1935.
Frycz Katarzyna, Motet koncertujcy Siehe es hat uberwunden Crato Btnera, w:
Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 2,
Gdask 1992.
Frydrychowicz Romuald, Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau und
Kunstdenkmler, Dsseldorf 1905.
Fuks Marian, Muzyka ocalona: judaika polskie, Warszawa 1989.
Gagnepain Bernard zob. Dufourcq Norbert, Benoit Marcelle, Gagnepain Bernard
Gancarczyk Pawe, Cantus planus multiplex. Polifonia choraowa w Polsce XIIIXVI wieku, w: Notae musicae artis. Notacja muzyczna w rdach polskich XIXVI wieku, red. Elbieta Witkowska-Zaremba, Krakw 1999; w wersji
angielskojzycznej: Cantus planus multiplex. Chant Polyphony in Poland from the
Thirteenth to the Sixteenth Century, w: Notae musicae artis. Musical Notation in Polish
Sources 11th 16th Century, red. Elbieta Witkowska-Zaremba, Krakw 2001.
Gancarczyk Pawe, Druki muzyczne XVI-XVII wieku w Bibliotece Muzeum Narodowego
w Warszawie, Polski Rocznik Muzykologiczny V 2006; w wersji angielskojzycznej:
Sixteenth- and Seventeenth-century Music Prints at the National Muzeum Library in
Warsaw, Musicology Today 2007.
Gawroski Ludwik, Muzyka religijna w Lublinie w latach 1574-1794, Lublin 1996.
Gerasimova I[rina], Professionalna cerkovno-peveska sreda Vilny XVII veka
i tvorestvo kompozitora Nikola Dileckogo, Vestnik RAM imeni Gnesinyh, 2008 nr 2.
Gerasimova Irina, izn i tvorestvo belorusskogo kompozitora Fomy everovskogo, [w:]
KALOPHONIA: Naukovij zbrnik z stor cerkovno monod ta himnograf, t. 5, Lvv
2010.
Gerasimova-Persidska Nina, Italian Influences on East European Church Music in the
Late Sixteenth and the Seventeenth Centuries, Revista de Musicologia 1993.

Gerasimova-Persidska [Gierasimowa-Piersidskaja] Nina, Loci communi i problem
atrybucji autorskiej w ukraiskiej muzyce XVII wieku, w: Muzyka wobec tradycji. Idee
dzieo recepcja, red. Szymon Paczkowski, Warszawa 2004.
Gerasimova-Persidska Nina, Music of the orthodox liturgy and its stylistic
transformation, MAEO XII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 2000.
Gerasimova-Persidska Nina, Polyphony in the Ukrainian Music in the 17th Century, w:
MAEO IX, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1991.
Gerasimova-Persidska Nina, Psalmen in der Ostslawischen Musik des 17.-18. Jh., w:
MAEO X, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1994.
Gerasimova-PersidskaNina, Specifika nazionalnogo varianta barokko v ukranskij
muzici 17 st., w: Ukranske barokko ta jevropejskij kontekst, Kiv 1999.
Gierasimowa-Piersidskaja zob. Gerasimova-Persidska
Gerber Ernst L., Historisches Lexikon der Tonknstler (1790-1792), t. 1, 2, wydanie nowe,
red. Othmar Wessely, Graz 1977.
Gerigk Herbert, Musikgeschichte der Stadt Elbing, cz. I: Bis zum Ausgang der polnischen
Zeit, Elbinger Jahrbuch VIII 1929.
Gibelli Vittorio, La musica strumentale Lombarda in Polonia e Tarquinio Merula, w:
Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Gibelli Vittorio, La Tognada di Tarquinio Merula, w: La musica a Milano, Lombardia e
oltre, red. Sergio Martinotti, Milano 1996.
Gieburowski Wacaw, Chora gregoriaski w Polsce od XV do XVII wieku ze specjalnym
uwzgldnieniem tradycji, reformy oraz chorau piotrkowskiego, Pozna 1922.
Gliski Mateusz, Asprilio Pacelli, Citt del Vaticano 1941.
Gliski Mateusz, Asprilio Pacelli, muzyk nadworny Zygmunta III, Ruch Muzyczny 1964
nr 12, 13.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, Music in the 16th century Poland, w: Poland- The Land of
Copernicus, red. Bohdan Suchodolski, Wrocaw 1973.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonw, Krakw 1988.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, ber die Untersuchungen zur Musikkultur der polnischen
Renaisance im 16. Jahrhundert, w: Musica slavica. Beitrge zur Musikgeschichte

Osteuropas, red. Elmar Arro, Wiesbaden 1977.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, W sprawie repertuaru kapel wawelskich, Muzyka XVII 1972
nr 4.
Guszcz-Zwoliska Elbieta, Wstp w: Bartomiej Pkiel, Missa Concertata La
Lombardesca, wyd. Elbieta Guszcz-Zwoliska, WDMP 74, Krakw 1976.
Guszcz-Zwoliska Elbieta zob. te Zwoliska Elbieta
Gmiterek Henryk, Rycki (Ruzicki) Jacek (Hyacinthus), w: PSB, t. 32, WrocawWarszawa-Krakw 1991.
Goembiewska Barbara, Stanisaw Sylwester Szarzyski i jego twrczo, maszynopis
pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1958.
Gobiowska Agnieszka, Tarquinio Merula i jego Arpa Davidica (1640), komputeropis
Goos Jerzy, Badania i odkrycia zabytkw dawnej muzyki polskiej, Ruch Muzyczny 1959
nr 10.
Goos Jerzy, Do historii kapel w dawnej Polsce, Muzyka XVII 1972 nr 1.
Goos Jerzy, Do historii polskiego budownictwa organowego, Ruch Muzyczny 1961 nr 6,
7.
Goos Jerzy, Instrumental Music in Poland under the Vasa Kings, w: Polish-Swedish
Cultural Relations During the Vasa Dynasty, Stockholm, February 10th-12th 1995
Conference Papers, red. Tadeusz Maciejewski, Warszaw 1996.
Goos Jerzy, Italian Baroque Opera in Seventeenth Century Poland, The Polish Review
1963 nr 2.
Goos Jerzy, Liber Missarum z Archiwum Kapituy Warszawskiej, Muzyka XVIII 1973 nr
1.
Goos Jerzy, Music Theory, Instruction and Musicology at the Jagellonen University, The
Polish Review 1964 nr 2.
Goos Jerzy, Muzykalia biblioteki klasztoru karmelitw na Piasku w Krakowie, Muzyka
XI 1966 nr 3-4.
Goos Jerzy, Nieznana kompozycja Bartomieja Pkiela, Ruch Muzyczny 1973 nr 4.
Goos Jerzy, Nieznana notacja z pierwszej poowy siedemnastego wieku, Muzyka VII
1963 nr 4.
Goos Jerzy, Nieznane dziea Annibala Stabile, w: Pagine 5, red. Micha Bristiger,
Krakw-Warszawa 1989.
Goos Jerzy, Nowe cenne rdo do historii dawnej muzyki polskiej, Ruch Muzyczny 1964
nr 22.
Goos Jerzy, Nowe spojrzenie na rkopis 10002 Biblioteki Jagielloskiej, Muzyka XVIII
1973 nr 3.
Goos Jerzy, Nowo znaleziony rkopis Biblioteki Jagielloskiej jako rdo do historii
kontaktw polsko-ruskich, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Zofia Lissa,
Krakw 1967.
Goos Jerzy, Odkrycia i badania zabytkw dawnej muzyki polskiej, Ruch Muzyczny 1962
nr 10.
Goos Jerzy, The Pelplin Organ Tablature, The Musical Quarterly IV 1964.
Goos Jerzy, Polish Influences in Russian Music before the Eighteenth Century, The
Polish Review 1960 nr 2.
Goos Jerzy, The Polish Organ. The Instrument and its History, tum. angielskie Barbara
Dejlidko (Polish Music History), Warsaw 1992.
Goos Jerzy, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972.
Goos Jerzy, Polsko-rosyjskie kontakty w muzyce wieckiej do koca XVIII wieku, w:
Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Zofia Lissa, Krakw 1967.
Goos Jerzy, Repertuar pieniowy poowy wieku XVII w wietle rkopisu 127/56 Biblioteki
Jagielloskiej w Krakowie, Muzyka X 1965 nr 2.
Goos Jerzy, Rkopisy i druki liturgiczno-muzyczne z klasztoru wizytek w Warszawie,
Muzyka XXX 1985 nr 2.
Goos Jerzy, Tabulatura owicka (d. WTM I/220). Omwienie i facsimile, Warszawa 1995,
Akademia Muzyczna.
Goos Jerzy, Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego jako zabytek muzyki
organowej, Muzyka VI 1961 nr 4.
Goos Jerzy, Tematy muzyczne w polskiej komedii rybatowskiej, Muzyka VIII 1963 nr 4.
Goos Jerzy, Tematy muzyczne w polskiej poezji mieszczaskiej, Muzyka X 1965 nr 1.

Goos Jerzy, Tre intavolature manoscritte di musica vocale rintracciate in Polonia,
LOrgano III 1962.
Goos Jerzy, An Unknown Keyboard Notation from the Early Seventeenth Century, The
Polish Review VIII 1963 nr 4.
Goos Jerzy, Utwory instrumentalne zespoowe z rkopisu BJ 127/56, Muzyka XII 1967
nr 2.
Goos Jerzy, Wstp w: Warszawska tabulatura organowa (XVII w.), wyd. Jerzy Goos,
d 1990.
Goos Jerzy, Zaginiona tabulatura organowa Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego
(ca. 1580), Muzyka 1960 V nr 4.
Goos Jerzy, Zarys historii budowy organw w Polsce (Z dziejw muzyki polskiej 12),
Bydgoszcz 1966.
Goos Jerzy, Stszewski Jan, Wstp w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku. Rkopis
127/56 Biblioteki Jagielloskiej, ZHMP XVI, wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, Krakw
1970.
Gorczycka Monika, Polonica muzyczne w zbiorach wgierskich, Muzyka VI 1961 nr 1.
Grecka Hanna, Funkcja tekstu w motetach 4- i 5-gosowych M. Zieleskiego,
maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Pozna 1989.
Grabiec Dominika, Seventeenth-century chant manuscript held at Warsaw University of
Warsaw Library in the context of Bernardine music culture, Interdisciplinary Studies in
Musicology 11, 2012.
Grabowski Ambroy, Staroytnoci historyczne polskie, t. 1, Krakw 1840.
Grabowski Tadeusz, Ze studiw nad teatrem jezuickim we Francji i w Polsce w wiekach
XVI-XVIII, Pozna 1963.
Grafczyska Melania, Il manoscritto I/220 delia Societ di Musica di Varsavia.
Importante fonte di musica organistica cinquecentesca, LOrgano II 1961.
Grafczyska Melania, Tabulatura WTM jako zabytek muzyki organowej, Muzyka VI
1961 nr 4.
Greive Tyrone, Some repertoire alternatives for bowed strings: Polish music of 17th and
18th centuries, The Violexchange V 1990 nr 1.

Grica S.I., Dumy vydajuceesja dostojanie ukrainskoj kultury, w: MAEO II, Acta
Grochowska Katarzyna, From Milan to Gdask: The Story of a Dedication, Polish Music
Journal V 2002 nr 1.
Grusnick Bruno, Die Dbensammlung. Ein Versuch ihrer chronologischen Ordnungs, cz. IIII, Svensk Tidskrift fr Musikforskning 1964, 1966.
Grzebie Ludwik, Kochanowicz Jerzy, Jezuickie bursy muzyczne w dawnej Polsce (zarys
problematyki badawczej), Muzyka XLVII 2002 nr 1.
Grzebie Ludwik, Kochanowicz Jerzy, Sownik jezuitw muzykw i prefektw burs
muzycznych, w: Jezuickie bursy muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku
(Studia i materiay do dziejw jezuitw polskich, red. Andrzej Pawe Bie i Ludwik
Grzebie, t. 9), Krakw 2002.
Gudel Joachim, Die Musikaliensammlung des Staatsarchivs in Gdask, w: Musica
Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta Popinigis, Gdask 2000.
Gudel Joachim, Ponadczasowe znaczenie listu Marco Scacchiego do kantora gdaskiego
Krzysztofa Wernera, Rocznik Gdaski XLII 1982 z. 1.
Gudel Joachim, Uposaenie czonkw kapeli Kocioa Mariackiego w Gdasku w pierwszej
poowie XVII wieku, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 3: Muzyka
w Gdasku wczoraj i dzi, t. 1, Gdask 1988.
Gudel Joachim, Z historii budowy organw kocioa mariackiego w Toruniu, w: Zeszyty
Naukowe PWSM w Gdasku, nr 19, Gdask 1980.
Gwiodzik Jolanta, Old polish christmas carols by contemplative nuns (seventeenth and
eighteenth centuries), Interdisciplinary Studies in Musicology 11, 2012.
Haas Robert, Die Musik des Baroks, Wildpark-Potsdam 1928.
Hadasz Krystian, Zagadnienia muzyczne w pismach Wojciecha Tylkowskiego,
maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1986.
Hahn Wiktor, Pijarski teatr szkolny w Polsce, Nasza Przeszo XV 1962.
Hajdukiewicz Leszek, Krakowska szkoa zamkowa 1501-1801, Studia do dziejw Wawelu
I 1955.
Hartmann
Karl-Gnther,
Musikgeschichtliches
aus
der
ehemaligen
Danziger
Stadtbibliothek, Die Musikforschung XXVII 1974 z. 4.

Heinemann Michael, Scacchi, Siefert i Ninius. Przyczynek do dyskusji wok prawdziwej
muzyki kocielnej w XVII wieku, Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Heinemann Michael, Der Streit zwischen Marco Scacchi und Paul Siefert: cz I:
Musiktheorie und kompositorische Praxis im protestantischen Deutschland des 17.
Jahrhunderts, cz. II: Edition der Texte, w druku.
Herbst Stanisaw zob. Feicht Hieronim, Herbst Stanisaw
Hernas Czesaw, Barok (Historia literatury polskiej, red. Kazimierz Wyka), Warszawa
31978.
Hernas Czesaw, Staropolska pie ludowa. Problemy rde i metodologii, w: Z polskich

studiw slawistycznych, seria II, Warszawa 1963.
Hernas Czesaw, W kalinowym lesie, t. 1: U rde folklorystyki polskiej, Warszawa 1965.
Heske Iren, An Historical and Bibliographical Perspective on Jewish Liturgical Music in
the Settled Areas of East Europe to 1900, w: MAEO VIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz
1988.
Hill John W., Baroque Music. Music in Western Europe, 1580-1750, University of Illinois,
Urbana-Champaign, NewYork-London 2005.
Hill John W., Pellegrino Mutij e la nascente monodia in Polonia, w: Momenti di storia
musicale tra Italia e Polonia. Otto studi 2 (Antiqua Musicae Italicae Studiosi), Bologna
1990.
Hinz Edward, Muzycy dziaajcy w opactwie cysterskim w Pelplinie, w: Studia pelpliskie
VI, Pelplin 1975.
Hinz Edward, Z dziejw muzyki kocielnej w diecezji chemiskiej, Pelplin 1994.
Historia Gdaska, red. Edmund Cielak, t. 2, Gdask 1982.
Historia muzyki powszechnej, red. Jzef M. Chomiski, Zofia Lissa, t. 2, Krakw 1965.
Historia muzyki XVII wieku, red. Zygmunt M. Szweykowski: Muzyka we Woszech, I:
Pierwsze zmiany, Krakw 2000; II: Technika polichralna, Krakw 2000; III: Madryga
wielogosowy, Krakw 2001.
Historia Pomorza, red. Gerard Labuda, t. 1, cz. II, t. 2, cz. I, Pozna 1969, 1976.
Historia lska, red. Karol Maleczyski, t. 1, cz. II, Wrocaw 1963.
Historia wychowania, red. ukasz Kurdybacha, t. 1, Warszawa 1965.

Hawiczka Karol, Do historii poloneza Wezm ja kontusz, Muzyka XVI 1971 nr 4.
Hawiczka Karol, Entwicklungsgang polnischer protestantischer Gesangbcher des XVI.
und XVII. Jahrhunderts, Jahrbuch fr Liturgik und Hymnologie XV 1970.
Hawiczka Karol, Grundriss einer Geschichte der Polonaise, Svensk Tidskrift fr
Musikforskning L 1968.
Hawiczka Karol, Melodie Wacawa z Szamotu, Cypriana Bazylika i Mikoaja Gomki
w kancjonale brzeskim, Muzyka XIII 1968 nr 1-2.
Hawiczka Karol, Melodien von Volksliedern in polnischen Gesangbchern des 16. und 17.
Jahrhunderts, w: Historische Volksmusikforschung. Bericht ber die 4. Arbeitstagung
der Studiengruppe zur Erforschung und Edition historischer Volksmusikquellen im
International Folk Music Council vom 7. bis 12. April 1975 in Kazimierz Dolny, red.
Ludwik Bielawski, Alois Mauerhofer, Wolfgang Suppan, Krakw 1979.
Hawiczka Karol, Nowe przyczynki do historii poloneza w wieku XVII, Ruch Muzyczny
1961 nr 24.
Hawiczka Karol, O zabytkach muzyki polskiej na Slowacczynie, Zwrot XIII 1961 nr 7.
Hawiczka Karol, Polska proportio, Muzyka VIII 1963 nr 1-2.
Hawiczka Karol, Sprawa kancjonau Artomiusza z roku 1578, w: MAEO II, Acta
Hawiczka Karol, Wdrwki taca polskiego: Szwecja Polska Wgry Sowacja, Zwrot
XVI 1964 nr 12.
Hawiczka Karol, Wkad protestantyzmu do muzyki polskiej XVI wieku, Jednota 1960 nr
5.
Hawiczka Karol, Wstp w: Tace polskie ze zbioru Anny Szirmay-Keczer. Przeom XVIIXVIII w., wyd. Karol Hawiczka, ZHMP VI, Krakw 1963.
Hawiczka Karol, Z dziejw poloneza, (Z dziejw muzyki polskie 7), Bydgoszcz 1964.
Hawiczka Karol, Ze studiw nad histori poloneza, Muzyka X 1965 nr 2.
Hawiczka Karol, Ze studiw nad stylem polskim w muzyce, Muzyka V 1960 nr 4.
Hawiczka Karol, Zur Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbcher des 16. und
17. Jahrhunderts, Jahrbuch fr Liturgik und Hymnologie XV 1970.
Hoffmann Carl J.A., Die Tonknstler Schlesiens. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte
Schlesiens vom Jahre 960 bis 1830. Enthaltend biographische Notizen ber schlesische
Komponisten, musikalische Schriftsteller und Pdagogen, Virtuosen, Snger, Kantoren,
Kammermusiker, Instrumentenmacher, so wie ber Befrderer und Liebhaber der
Tonkunst, Breslau 1830.
Hoffmann-Erbrecht Lothar, Musikgeschichte Schlesiens (Die Musik der Deut-schen im
Osten Mitteleuropas 1). Dlmen 1986. (Jabonowski Aleksander, Akademia KijowskoMohylaska. Zarys historyczny na tle rozwoju oglnego cywilizacji zachodniej na Rusi,
Lww 1899-1900.
Hulkov Marta, Muzyczne kontakty midzy Spiszem a lskiem w XVI i XVII wieku,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Sectio L Artes, vol. X.1, 2012.
Jachimecki Zdzisaw, Adam Jarzebski jako kompozytor koncertw i tacw, Moda
Muzyka II 1909.
Jachimecki Zdzisaw, Historia muzyki polskiej (w zarysie), Warszawa 1920.
Jachimecki Zdzisaw, Kontrapunkcici polscy w kapeli Wadysawa IV, Moda Muzyka II
1909.
Jachimecki Zdzisaw, Muzyka polska od roku 1572 do roku 1795, w: Polska, jej dzieje
i kultura od czasw najdawniejszych do chwili obecnej, t. 2: Od roku 1572-1795, red.
Stanisaw Lam, Warszawa 1927.
Jachimecki Zdzisaw, Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasw najdawniejszych
do doby obecnej, t. 1: Od Bogurodzicy do Chopina wcznie, cz. I: Zabytki muzyki
polskiej do koca XVII w., Krakw 1948, cz. II: Wiek XVIII do poowy wieku XIX,
Krakw 1951.
Jachimecki Zdzisaw, Muzyka w Polsce, w: Polska. Opisy i obrazy, t. 2, Lww 1909.
Jachimecki Zdzisaw, Muzykologia i pimiennictwo muzyczne w Polsce, Krakw 1948.
Jachimecki Zdzisaw, Rozwj kultury muzycznej w Polsce, Przegld Polski XLVIII 1914.
Jachimecki Zdzisaw, Studia do historii taca w Polsce, Moda Muzyka II 1909.
Jachimecki Zdzisaw, Uwagi z powodu wydania kompozycji Tamburetta Adama
Jarzbskiego, Krakw 1932.
Jachimecki Zdzisaw, Wpywy woskie w muzyce polskiej, Krakw 1911.
Jachimecki Zdzisaw, Zapomniany kompozytor polski z XVII wieku. A. Harzebski, Czas 2
VI 1909.
Jachimecki Zdzisaw, Zwizki muzyki italskiej z Polsk, Muzyka 1925 nr 10.
Jackson Roland, Marenzios Polish Sojourn and his Polychoral Motets, w: MAEO VII, Acta
Musicologica, Bydgoszcz 1985.
Jackson Roland, Marenzio, Poland and the late polychoral sacred style, Early Music
XXVII 1999 nr 4; wyd. polskojzyczne jako Marenzio, Polska i pny styl polichralny,
tum. Wojciech Bokowski, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Jackson Roland, The Masses of Marenzio: authentic or not?, w: Kirchenmusik in
Geschichte und Gegenwart: Festschrift Hans Schmidt zum 65. Geburtstag, red. H. Klein,
Klaus W. Niemller, Kln 1998.
Janca Jan, A Brief Overview of Organ Building in Former East Prussia (East Pomerania),
w: Organy i muzyka organowa X, Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki
w Gdasku (Prace Specjalne 54), Gdask 1997.
Janca Jan, Konkordanzen zu bisher anonymen Instrumentalstcken in der Olivaer
Orgeltabulatur, Vilnius, Sign. F. 15-284, w: Musica Baltica. Danzig und die
Musikkultur Europas, red. Danuta Popinigis, Gdask 2000.
Janca Jan, Die Olivaer Orgeltabulaturen (ca. 1619). Neue Quellen zur Musikgeschichte
Knigs-Polnisch-Preuens, w: Musica Baltica. Interregionale musikkulturelle
Beziehungen im Ostseeraum. Konferenzbericht Greifswald-Gdask 1993 (Deutsche
Musik im Osten, 8), Sankt Augustin 1996.
Janca Jan, Oliwskie tabulatury organowe (ok. 1619 r.). Nowe rda do historii muzyki
w Gdasku i na Warmii, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 6: Muzyka
w Gdasku wczoraj i dzi, t. 2, Gdask 1992.
Janca Jan, Zarys historii muzyki w klasztorze oliwskim w latach 1224-1831, w: Kultura
muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 5, Gdask 1991.
Janca Jan zob. Renkewitz Werner, Janca Jan
Jankowska Boena K., Z tradycji muzycznych Torunia, Rocznik Toruski XV 1980.
Jankowska Ludmia A., Winszowanie Rodestwa Chrystowa nieznany cykl poetyckich
ycze witecznych Symeona Poockiego, w: Z kold przez wieki. Koldy w Polsce
i krajach sowiaskich, red. Tadeusz Budrewicz, Stanisaw Koziara, Jan Oko, Tarnw
1996.
Janw Jan, Z dziejw polskiej pieni historycznej, Pamitnik Literacki XXVI, Lww
1929.
Januszajtis Andrzej, Muzyka gdaskich dzwonw, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem
Januszkiewicz Iwona, recenzja: Zbigniew Chaniecki, Organizacje zawodowe muzykw na
ziemiach polskich do koca XVIII w., Krakw 1980, Muzyka XXIX 1984 nr 3.
Jasinovskij Jurij, Mi Schodom i Zachodom: ukranska muzika na ljachu vid
serednovija do rann onovitngo asu, w: Musica Galiciana. Kultura muzyczna Galicji
w kontekcie stosunkw polsko-ukraiskich (od doby piastowsko-ksicej do roku 1945),
t. 1, red. Leszek Mazepa, Rzeszw 1997.
Jasinovskij Jurij, Muzina bibliogrflja v konteksti ukranoznavstva, w: Bibliografija
ukranoznavstva, vipusk 2, Lviv 1994.
Jasinovskij Jurij, Z istorii zachidnoukrainskich zemel 16-17 stolit. Ukranske
muzikoznavstvo, Kiv 1986.
Jasinovskij Jurij zob. Calaj-Jakimenko Oleksandra, Jasinovskij Jurij
Jasiska-Jdrosz Elbieta, Pierwsza ksiga canzon Tarquinia Meruli, w: Pagine 5, red.
Micha Bristiger, Krakw-Warszawa 1989.
Jasiski Tomasz, Anonimowy dodatek Domina nostra do motetu Sub tuum praesidium
Bartomieja Pkiela kompilacja i kontrafaktura. Z osobliwoci staropolskich praktyk
kompozytorskich, Muzyka XLVI 2001 nr 2.
Jasiski Tomasz, Autorstwo Marcina Mielczewskiego udowodnione. O berliskich
koncertach wokalno-instrumentalnych sygnowanych monogramem M.M., Muzyka
XLVII 2002 nr 2.
Jasiski Tomasz, Cato Mielczewski ebrowski. Trzy przyczynki do bada nad muzyk
staropolsk, Muzyka LIII 2008 nr 2.
Jasiski Tomasz, Christus iam surrexit. Rekonstrukcja zdekompletowanej kontrafaktury
Franciszka Liliusa, Muzyka XLV 2000 nr 1.
Jasiski Tomasz, Die Chromatik im Schaffen der polnischen Komponisten des siebzehnten
Jahrhunderts. Zur Frage des Ausdrucks der Altpolnischen Musik, w: Musia Baltica. Im
Umkreis des Wandels von den cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta
Jasiski Tomasz, Chromatyka w muzyce polskiej epoki baroku. Midzy muzyczn retoryk
a inwencj kompozytorsk, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Sectio L
Artes, vol. IX.1, 2011.
Jasiski Tomasz, De Conceptione BVM Franciszka Liliusa. Do problemw notacji
i rytmiki wielogosowoci XVII wieku, w: Musicae sacrae ars et scientia. Ksiga ku czci
ks. Prof. Karola Mrowca, red. Stanisaw Dbek, Ireneusz Pawlak, Roczniki
Teologiczno-Kanoniczne XXXIV 1987 z. 7, Muzykologia.
Jasiski Tomasz, Imaginatio Crucis in the Baroque Music, Musica Iagellonica I 1995.
Jasiski Tomasz, Kompozytorzy staropolscy w leksykonie Christiana Gottlieba Jchera,
Muzyka XLIV 1999 nr 1.
Jasiski Tomasz, Meder Johann Valentin, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna m, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2000.
Jasiski Tomasz, Melodyczny lad jednej z XVII-wiecznych pieni wielogosowych o Janie
Karolu Chodkiewiczu, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Sectio L
Artes, vol. IX.1, 2011.
Jasiski Tomasz, Missa Paschalis Bartomieja Pkiela. Z bada nad polifoni a cappella
mistrzw polskiego baroku, Muzyka XLIV 1999 nr 3.
Jasiski Tomasz, Missa Pulcherrima ad instar Praenestini i pie O Ross, schoene
Ross, w: Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga konferencji. Warszawa 18-20 padziernika
1996, red. Jolanta Guzy-Pasiakowa, Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa
1998.
Jasiski Tomasz, Motety a cappella nieznanych kompozytorw z rkopisu proweniencji
wawelskiej (rkp. Ch I 203, XVIII w.), maszynopis pracy magisterskiej, Katolicki
Uniwersytet Lubelski, Lublin 1983.
Jasiski Tomasz, Msze owickie w nowej perspektywie badawczej, w: Marcin Mielczewski.
Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis
VII), Krakw 1999.
Jasiski Tomsz, Odkrywanie Mielczewskiego. Nowe spojrzenie na repertuar rkopisu
10002 Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie, Annales Universitatis Mariae CurieSkodowska, Sectio L Artes, vol. II, 2004.
Jasiski Tomasz, Polifonia a cappella mistrzw polskiego baroku, maszynopis pracy
doktorskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1995.
Jasiski Tomasz, Polska barokowa retoryka muzyczna, Lublin 2006.

Jasiski Tomasz, Prima i seconda prattica w twrczoci Heinricha Schtza i Marcina
Mielczewskiego. Przykad odmiennych postaw stylistycznych w okresie baroku, Muzyka
XXXVII 1987 nr 1.
Jasiski Tomasz, Prba eksplikacji imponderabiliw techniki kompozytorskiej na
przykadzie polifonii sakralnej kompozytorw polskich drugiej poowy XVI wieku,
Muzyka XXXV 1990 nr 2.
Jasiski Tomasz, recenzja: Barbara Przybyszewska-Jarmiska, Kasper Frster junior.
Tekst i muzyka w dialogach biblijnych, Warszawa 1997, Muzyka XLVI 2001 nr 2.
Jasiski Tomasz, recenzja: Bartomiej Pkiel, Opera omnia, t. 1-2, wyd. Zofia DobrzaskaFabiaska, MMP, red. Jerzy Morawski, Krakw 1994, Muzyka XLII 1997 nr 3.
Jasiski Tomasz, recenzja: Marcin Mielczewski: 28 utworw wokalno-instrumentalnych,
wyd. Barbara Przybyszewska-Jarmiska, w serii Pro Musica Camerata Edition,
Warsaw 1996-1999, Muzyka XLVII 2002 nr 2.
Jasiski Tomasz, recenzja: Sub Sole Sarmatiae. Zeszyty 1-3, 5-8, Krakw 1994-1997,
Muzyka XLV 2000 nr 3.
Jasiski Tomasz, recenzja: Wadysaw Malinowski, Polifonia Mikoaja Zieeskiego,
Krakw 1981, Muzyka XXXII 1988 nr 4.
Jasiski Tomasz, The stylus a cappella in the Music of Bartomiej Pkiel. Artistry and
Transformation of Tradition, Musica Iagellonica II 1997.
Jasiski Tomasz, Szarzyski Stanisaw Sylwester, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna sm-, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2007.
Jasiski Tomasz, W poszukiwaniu ladw kompozytorskiej dziaalnoci Macieja
Kazimierza Sarbiewskiego, Muzyka 2008 nr 4.
Jasiski Tomasz, Wronowicz Maciej Herman, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna w-, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2012.,
Jasiski Tomasz, Patalas Aleksandra, Stachowicz Damian, w: Encyklopedia muzyczna
PWM, cz biograficzna sm-, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2007.
Jasiski Tomasz, Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Wstp w: Marcin Mielczewski,
Gaude Dei Genitrix, wyd. Tomasz Jasiski, PMC, Warszawa 1999.
Jazdon Andrzej, Polskie budownictwo organowe w XVII wieku na przykadzie
dziaalnoci rodziny Nitrowskich, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna 1982.
Jazdon Andrzej, Zaginionych Fantazji Mikoaja Zieeskiego dokumentacji cig dalszy,
Muzyka XXXVIII 1993 nr 1.
Jenisch Erich, Schultheaterauffhrungen in Ostpreussen in 16. und 17. Jahrhundert,
Altpreussische Forschungen VIII 1931.
Jensen Claudia, A Theoretical Work of Late Seventeenth-Century Muscovy: Nikolai
Diletskiis Grammatica and the Earliest Circle of Fifths, Journal of the American
Musicological Society XLV 1992.
Je Tomasz, Intawolacje woskich madrygaw w przekazach polskich tabulatur
klawiszowych (1530-1650), Przegld Muzykologiczny I 2001.
Je Tomasz, Kontrafaktury madrygaw w antologiach Ambroego Profiusa, Muzyka
XLVII 2002 nr 2.
Je Tomasz, Kultura muzyczna jezuitw na lsku i ziemi kodzkiej (1581-1776),
Warszawa 2013.
Je Tomasz, Madryga w Europie pnocno-wschodniej: dokumentacja recepcja
przeobraenia gatunku, Warszawa 2003.
Je Tomasz, Muzyczne opracowania psalmw w tabulaturze z Biblioteki Miejskiej we
Wrocawiu (sygn. 101), w: Muzykologia u progu trzeciego tysiclecia. Teoria i praktyka:
XXIX Oglnopolska Konferencja Muzykologiczna Zwizku Kompozytorw Polskich, 1415 kwietnia 2000, red. Ludwik Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Agnieszka
Leszczyska, Warszawa 2000.
Je Tomasz, recenzja: Franz Kessler, Danziger Gesangbcher. 1586-1793, Lneburg 1998,
Muzyka XLV 2000 nr 3.
Je Tomasz, Recepcja madrygaw Luki Marenzia w Europie pnocno-wschodniej,
Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Je Tomasz, Das Sptmadrigal im Ostseeraum, w: Musia Baltica. Im Umkreis des
Wandels von den cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta Szlagowska,
Gdask 2004.
Je Tomasz, Spis treci pierwszego tomu tabulatury organowej Johannesa Fischera
z Morga, Muzyka XLIV 1999 nr 3.
Je Tomasz, Tabulatura lutniowa Dusiackiego (PL-Kj 40153) monografia rkopisu,

komputeropis pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1997.
Joachimak Grzegorz, Lutnici i uczeni. Rodzina Reusnerw ze lska w wietle starodruku
z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocawiu, Muzyka LVIII 2013 nr 2.
Joachimiak Grzegorz, Tabulatura lutniowa z Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im.
Hieronima opaciskiego w Lublinie jako wiadectwo europejskiej kultury muzycznej
koca XVII wieku. Monografia rkopisu PL-Lw 1985, cz. A i B, praca magisterska,
Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw 2009.
Joachimiak Grzegorz, An unknown source concerning Esaias Reusner Junior from the
Music Collection Department of Wrocaw University Library, Interdisciplinary Studies
in Musicology 11, 2012.
Jochymczyk Maciej, Nieznany utwr Wadysawa Leszczyskiego w zbiorach archiww
sowackich, Muzyka 2007 nr 1.
Jochymczyk Maciej, Pietas & musica. Damian Stachowicz SchP. ycie i twrczo
w kontekcie epoki, Krakw 2009. Jochymczyk Maciej, ycie i dziaalno Damiana
Stachowicza w wietle nowoodkrytej dokumentacji, Muzyka LI 2006 nr 3.
Kaic Ladislav, Hudba a hudobnci Piaristickho kltora v Podolnci v 17. a 18. storoi,
Musicologica Slovaca et Europea XIX 1994.
Kaic Ladislav, Die Piaristen in der Slowakei und die polnische Musik des 17. und 18.
Jahrhunderts, w: MAEO VIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1988.
Kalinayov Jana, Beitrag zum Kennenlernen der Musik des 17. Jahrhunderts in der
Slowakei auf der Grundlage von Informationen aus Musikinventaren und anderen
Sekundren Musikquellen, w: MAEO VIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1988.
Kalinowska Dorota, Instrumentarium kapel polskich w XVI i XVII wieku, maszynopis
pracy magisterskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Pozna 1987.
Kalisz Wadysaw, Wielogosowa muzyka kocielna u Wochw w Polsce w 1-szej poowie
XVII stulecia, rkopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1921.
Kamieski ukasz, Jan Stobeusz z Grudzidza, Rocznik Korporacji Studentw
Uniwersytetu Poznaskiego Pomerania III 1928.
Kamiski Jan, Z przeszoci cechw lubelskich, Rocznik Przemyski 1924.
Kamiski Wodzimierz, Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich, Krakw 1971.
Kamiski Wodzimierz, Kultura muzyczna Poznania do roku 1870, w: X wiekw miasta

Poznania, red. Kazimierz Malinowski, Pozna 1956.
Kamiski Wodzimierz, Skrzypce polskie, Krakw 1969.
Kamiski Wodzimierz, Z bada nad ksztatowaniem spoecznej funkcji instrumentarium
muzycznego w Polsce (Z dziejw muzyki polskiej 9), Bydgoszcz 1965.
Kantak Kamil, Franciszkanie polscy, t. 2: 1517-1795, Krakw 1938.
Kape
Waldemar,
Dominikascy
(http://www.organy.art.pl/artykuly.php).
organmistrzowie,
2000-2006
Kape Waldemar, Organy i organici w krakowskich kocioach dominikanw, w: Organy

i muzyka organowa III, Pastwowa Wysza Szkoa Muzyczna w Gdasku (Prace
Specjalne 20), Gdask 1980.
Kape Waldemar, Organy w dominikaskich kocioach prowincji litewskiej, 2000-2006
Kape Waldemar, Organy w dominikaskich kocioach prowincji ruskiej, 2000-2006
Kaps Johannes, Handbuch ber die katholischen Kirchenbcher in der Ostdeutschen
Kirchenprovinz stlich der Oder und Neisse und dem Bistum Danzig, Mnchen 1962.
Karowicz Mieczysaw, Notatki o dawnych polskich skrzypcach (z papierw pomiertnych),
Kwartalnik Muzyczny I 1911 nr 1.
Katz Erich, Die musikaischen Stilbegriffe des 17. Jahrhunderts, Freiburg im Breisgau
1926.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Ariaskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego.
Dzieje i bibliografia, Krakw 1974.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Drukarze dawnej Polski od XV do
XVIII wieku, t. 4: Pomorze, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1962.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Krajewski Wojciech, Drukarze dawnej
Polski od XV do XVIII wieku, z. 5: Wielkie Ksistwo Litewskie, Wrocaw-Krakw 1959;
z. 6: Maopolska Ziemie Ruskie, Wrocaw-Krakw 1960.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Sjka Jan, Drukarze dawnej Polski od
XV do XVIII wieku, t. 3, z. 1: Wielkopolska, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1977.
Kazem-Bek Jan, Marcin Mielczewski w Gramatyce muzycznej Mikoaja Dyleckiego, w:
Marcin Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica

Keldy Jurij, Ob istorieskich kornjach kanta, w: MAEO II, Acta Scientifica, Bydgoszcz
1969.
Keldy Jurij, Problema stilej v russkoj muzyke XVII-XVIII vekov, w: MAEO III, Acta
Kersten Adam, Hieronim Radziejowski. Studium wadzy i opozycji, Warszawa 1988.
Kersten Adam, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1987.
Kersten Adam, Warszawa Kazimierzowska 1648-1668, Warszawa 1971.
Kersten Adam, Maciszewski Jarema, Historia powszechna 1648-1789, Warszawa 1971
Kessler Franz, Danziger Gesangbcher 1586-1793, Lneburg 1998.
Kessler Franz, Die Musikentwicklung in Danzig vom 16. bis zur Mitte des 18.
Jahrhunderts im berblick, w: Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas,
red. Danuta Popinigis, Gdask 2000.
Kessler Franz, Organy i muzyka organowa w kocioach gdaskich: Mariackim, w.
Katarzyny oraz w. Jana w XVII i XVIII wieku, w: Organy i muzyka organowa VI,
Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki w Gdasku (Prace Specjalne 40),
Gdask 1986.
Kessler Franz, Professionelle Musik des 17. und 18. Jahrhunderts in Gdask, w: MAEO
III, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1972.
Kessler Franz zob. Schwarz Werner, Kessler Franz, Scheunchen Helmut
Kirkendale Warren, Zur Biographie des ersten Orfeo, Francesco Rasi, w: Claudio
Monteverdi. Festschrift Reinhold Hammerstein zum 70. Geburtstag, Laaber 1986.
Kirwan-Mott Anne, The small-scale sacred concertato in the early seventeenth century, t. 13 (Studies in British Musicology), Ann Arbor 1981.
Kobukowska Jadwiga, Msze francuskie w repertuarze kapeli roranckiej, Muzyka XVI
1971.
Kobukowska Jadwiga, Zasady kompozycji Magnifikatw polifonicznych w polskich
rkopisach okresu renesansu, w: Dzieo muzyczne. Teoria historia interpretacja.
Ksiga pamitkowa w siedemdziesit rocznic urodzin Profesora Jzefa Chomiskiego,
red. Irena Poniatowska, Krakw 1984.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Charakterystyka twrczoci Marcina Gremboszewskiego,

kompozytora gdaskiego, na tle muzyki w pierwszej poowie XVII wieku, w: Zeszyty
Naukowe PWSMw Gdasku, nr 11, Gdask 1972.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Geneza Cribrum musicum, Muzyka II 1957 nr 3.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Gremboszewski (Gramboszewski, Gramboczewski) Marcin,
w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna efg, red. Elbieta Dzibowska,
Krakw 1987.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Kanony Bartomieja Pkiela, Muzyka III 1958 nr 1-2
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Kapela Rady Miejskiej w Gdasku na tle przeobrae
politycznych, ekonomicznych i religijnych, w: VI Oglnopolska Konferencja
Muzykologiczna ZKP, Gdask 1972, red. Teresa Chyliska, Gdask 1973.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Kontakty muzyczne polsko-czeskie i polsko-sowackie na tle
politycznym, spoecznym i religijnym w latach 965-1750, w: Zeszyty Naukowe PWSM
w Gdasku (Prace Specjalne 7), Gdask 1974.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Pogldy Marka Scacchiego na znajomo kontrapunktu
Pawa Sieferta, kompozytora i organisty kocioa NMP w Gdasku, w: Zeszyty Naukowe
PWSM w Gdasku, nr 4, Gdask 1969, nr 10, Gdask 1971.
Kmicic-Mieleszyski Wacaw, Sylwetki polskich kompozytorw z pnocnych ziem
Rzeczypospolitej oraz niektre ich utwory (Pierwsza poowa XVII w.) (Z dziejw muzyki
polskiej 3), Bydgoszcz 1961.
Koch Klaus-Peter, Ausbildung von schlesischen Kantoren und Organisten im 16.-18.
Jahrhundert. Die bei Johann Mattheson 1740 genannten Schlesier, w: Ksztacenie
muzykw kocielnych na lsku, red. Remigiusz Popiech, Piotr Tarliski (Uniwersytet
Opolski. Wydzia Teologiczny. Sympozja 23), Opole 1997.
Koch Klaus-Peter, Matthus Waissel, Valentin Haumann und Georg Neumark drei
Beispiele fr den Umgang mit polnischer Musik um 1600, Jahrbuch fr deutsche und
ost-europische Volkskunde 37, Marburg 1994.
Koch Klaus-Peter, Polnisch-deutsche Musikbeziehungen im 16. und 17. Jahrhundert,
Beitrge zur Musikwissenschaft XV 1973 nr 4.
Koch Klaus-Peter, Der polnische Tanz im Ostseeraum des 17./18. Jahrhunderts, w:
Musica Batica. Interregionale musikulturelle Beziehungen im Ostseeraum.
Konferenzbericht Greifswald-Gdask 1993 (Deutsche Musik im Osten 8), Sankt
Augustin 1996.
Koch Klaus-Peter, Polnische Tnze in Manuskripten des sdlichen und westlichen
Deutschland im 16. und 17. Jahrhundert, Beitrge zur Musikwissenschaft XVII 1975
nr 4.
Koch Klaus-Peter, Valentin Haumann und Georg Neumark zwischen Sammeln und
des 17. Jahrhunderts, w: Beitrge zur Musikgeschichte Ostmittel- Ost- und
Sdosteuropas, red. Hubert Unverricht, Edition IME, seria I: Schriften, Sinzig 1999.
Kochanowicz Jerzy, Geneza, organizacja i dziaalno jezuickich burs muzycznych, w:
Jezuickie bursy muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku (Studia i materiay
do dziejw jezuitw polskich, red. Andrzej Pawe Bie i Ludwik Grzebie, t. 7), Krakw
2002.
Kochanowicz Jerzy, Pocztki jezuickiej kapeli i bursy muzycznej w Krakowie, w: Jezuicka
ars historica. Prace ofiarowane Ksidzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ,
Krakw 2001.
Kochanowicz Jerzy, Przepisy dotyczce jezuickich burs muzycznych, w: Jezuickie bursy
muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku (Studia i materiay do dziejw
jezuitw polskich, red. Andrzej Pawe Bie i Ludwik Grzebie, t. 8), Krakw 2002.
Kochanowicz Jerzy, Sownik geograficzny jezuickich burs muzycznych, w: Jezuickie bursy
muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII wieku (Studia i materiay do dziejw
jezuitw polskich, red. Andrzej Pawe Bie i Ludwik Grzebie, t. 10), Krakw 2002.
Kochanowicz Jerzy zob. Grzebie Ludwik, Kochanowicz Jerzy
Kolbuszewska Aniela, Legniccy kompozytorzy w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we
Wrocawiu (Dokumentacja rde XVI i XVII wieku), w: Beitrge zur Musikgeschichte
Schlesiens. Musikkultur-Orgellandschaft. Tagungsbericht Liegnitz 1991 (Deutsche
Musik im Osten 5), Bonn 1994.
Kolbuszewska Aniela, Legnicki zbir muzyczny ksicia Jerzego Rudolfa, w: Kultura
artystyczna renesansu na lsku w dobie Piastw, red. Jerzy Gmiski, Opole 1975.
Kolbuszewska Aniela, O ksigozbiorze muzycznym Biblioteki Uniwersyteckiej we
Wrocawiu, w: Zeszyty Naukowe PWSM we Wrocawiu, nr 28, Wrocaw 1981.
Kongsted Ole, Polnisch-dnische Musikbeziehungen im spten 16. und frhen 17.
Jahrhundert, w: Musica Baltica, Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta
Popinigis, Gdask 2000.

Konik Marcin, Melodyka Litanii Damiana Stachowicza w wietle analizy metod
Ruweta, Muzyka LI 2006 nr 3.
Kornij L. L, Dubrovina L. A., Wstp w: Bolgarskij naspiv z rukopisnich notolinijnich
irmolov Ukrani kincja XVI-XVII st., wyd. L. L. Kornij, L. A. Dubrovina, Kiv 1998.
Korotajowa Krystyna zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna
Korotajowa Krystyna zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Krajewski
Wojciech
Korotajowa Krystyna zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Sjka Jan
Korotyski Wadysaw, Wstp w: Adam Jarzbski, Gociniec abo opisanie Warszawy,
Warszawa 1909.
Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieniescy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000
a do roku 1821, t. 3 i 4, Pozna 1889, 1891.
Kosack Hans Peter, Geschichte der Laute und der Lautenmusik in Preussen, Wrzburg
1935.
Kociw Zbigniew, Wstp w: Polsko-ormiaskie muzykalia, zebra Zbigniew Kociw,
Opole 1978.
Kot Stanisaw, Szkolnictwo parafialne w Maopolsce XVI-XVIII wiek, Lww 1912.
Kotarska Jadwiga, Model popularnej liryki miosnej w Polsce XVII wieku, w: Wiek XVII.
Kontrreformacja. Barok, red. Janusz Pelc, Wrocaw 1970.
Kotarska Jadwiga, Poetyka popularnej liryki miosnej XVII wieku w Polsce, Gdask 1970.
Kotarski Edmund, Teatr i dramat w XVII wieku w Gdasku, w: Gdask teatralny
historia i wspczesno, Gdask 1988.
Kowalczyk Jerzy, Sawne theatrum na weselu podkanclerzego Jana Zamoyskiego.
Premiera Odprawy posw greckich (1578), Pamitnik Teatralny 1964 nr 3.
Kowalczyk Jerzy, W krgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980.
Kowalczyk Jerzy, Roszkowska Wanda, Teatr Jana Zamoyskiego Sobiepana, Pamitnik
Teatralny 1964 nr 3.
Kozowska Wiktoria, Nieznane programy pijarskie z Gry Kalwarii z czasw Sobieskiego,
Pamitnik Teatralny 1983 nr 3.
Krajewski Wojciech zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Krajewski

Wojciech
Kraner Johannes G., Schnitzkius (Schnitzke, Schnitzky) Gregor, w: The New Grove
Dictionary of Music and Musicians. Second edition, red. Stanley Sadie, t. 22, Macmillan
Publishers Limited, London 2001.
Krl-Kaczorowska Barbara, Jeszcze o teatrze Wadysawa IV na zamku krlewskim
w Warszawie, Pamitnik Teatralny 1971 nr 2.
Kruczyski Andrzej, W teatrach jezuickich, w: Lewaski Julian, Dramat i teatr
rednowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981.
Krukowski Jan, Kolda i koldowanie w szkolnictwie krakowskim XVII wieku, w: Z kold
przez wieki. Koldy w Polsce i krajach sowiaskich, red. Tadeusz Budrewicz, Stanisaw
Krummacher Friedhelm, Individualitt und Tradition in der Danziger Figuralmusik vor
1700, w: MAEO V, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1978.
Krzyaniak Barbara, Kantyczki z rkopisw karmelitaskich XVII/XVII1w., Krakw
1977.
Krzyaniak Barbara, Pogosy Symfonii anielskich w repertuarze ludowym, w: Z
zagadnie twrczoci ludowej, red. Ryszard Grski, Julian Krzyanowski, Wrocaw
1972.
Krzyanowski Julian, Paralele. Studia porwnawcze z pogranicza literatury i folkloru,
Warszawa 1977.
Krzyanowski Julian, Pia fraus Sarbiewskiego, Ruch Literacki 1961 nr 1-2.
Kubieniec Jakub, Lamentacje choraowe w krakowskich rkopisach liturgicznych od XII do
XVIII wieku, Muzyka XLIV 1999 nr 1.
Kucaj Zdzisaw, Pieni w kancjonale Bractwa Literackiego przy kolegiacie w. Jana
w Warszawie Cornu copiae z 1668 (sygn. M5), maszynopis pracy magisterskiej,
Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1972.
Kucharczyk Krystyna, Pieni wielogosowe w kancjonale Archikonfraternii Literackiej
przy kolegiacie w. Jana w Warszawie z 1635 (sygn. M10), maszynopis pracy
Kuchowicz Zbigniew, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, d 1975.
Kurkiewicz Wadysaw zob. Arnold Stanisaw, Tatomir Adam, Kurkiewicz Wadysaw,

rawski Wiesaw
Kutscher Artur, Vom Salzburger Barocktheater zu den Salzburger Festspielen, Dsseldorf
1939.
Lam Stanisaw [red.], Polska, jej dzieje i kultura od czasw najdawniejszych do chwili
obecnej, t. 2: Od roku 1572-1795, Warszawa 1927.
Lechicki Czesaw, Mecenat Zygmunta III i ycie umysowe na jego dworze, Warszawa
1932.
Ledbetter Steven, Luca Marenzio: New Biographical Findings, maszynopis pracy
doktorskiej, New York University, New York 1971.
Lehmann Dieter, Mikoaj Dylecki a muzyka polska w XVII wieku, Muzyka X 1965 nr 3.
Leitsch Walter, Nowo odnaleziony polski program operowy z 1628 roku, Muzyka XLIII
1998 nr 2.
Leitsch Walter zob. Falniowska-Gradowska Alicja, Leitsch Walter
Lenart Emilian, Bernardyskie rkopisy liturgiczne w Polsce od drugiej poowy XV do
koca XVIII wieku, maszynopis pracy doktorskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Lublin 1985.
Leszczyska Agnieszka, A common musical tradition: links between Upper Hungary and
Prussia around 1600, w: The Musical Heritage of the Jagiellonan Era, red. Pawe
Gancarczyk, Agnieszka Leszczyska, Warszawa 2012.
Leszczyska Agnieszka, De Drusina rodzina muzykw z Gdaska, Polski Rocznik
Muzykologiczny VII 2009.
Leszczyska Agnieszka, Druki i rkopisy muzyczne z dawnej Biblioteki Mariackiej
w Elblgu (2005), http://www.bu.uni.torun.pl/cymelia/elb.html.
Leszczyska Agnieszka, From Spi to Royal Prussia the Creative Development of
Johannes Celscher, Musicology Today 2005: Poland in Europ. Imitation or Interaction
of Musical Models?
Leszczyska Agnieszka, Johannes Celscher kompozytor rodkowoeuropejski, Polski
Rocznik Muzykologiczny III 2004.
Leszczyska Agnieszka, Johannes Wanning kapelmistrz kocioa Mariackiego
w Gdasku, Muzyka XLIV 1999 nr 3.
Leszczyska Agnieszka, Music and musicians in Late-Renaissance Toru, w: Musica

Baltica. The Music Culture of Baltic Cities in Modern Times, red. Jolanta Woniak,
Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki w Gdasku, Gdask 2010 (Prace
Specjalne 80).
Leszczyska Agnieszka, Muzyka w Gdasku II poowy XVI wieku wobec przemian
konfesyjnych, w: Muzykoogia wobec przemian kultury i cywilizacji, red. Ludwik
Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Agnieszka Leszczyska, Warszawa 2001.
Leszczyska Agnieszka, The Polychoral Repertoire in Royal Prussia during the Second
Half of the Sixteenth Century, w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den
cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta Szlagowska, Gdask 2004.
Leszczyska Agnieszka, Pnorenesansowe fragmenty mszalne z dawnej biblioteki
elblskiego kocioa Mariackiego, w: rda muzyczne. Krytyka analiza interpretacja,
red. Ludwik Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Warszawa 1999.
Leszczyska Agnieszka, Rkopis Thannenwald domniemany repertuar elblskiego
convivium musicum, Polski Rocznik Muzykologiczny VIII 2010.
Leszczyska Agnieszka, Technika parodii w twrczoci renesansowych kompozytorw
krgu gdaskiego, Polski Rocznik Muzykologiczny IV 2005.
Leszczyska Agnieszka, W poszukiwaniu hanzeatyckiego sponsora: listy muzykw
z przeomu XVI i XVII wieku do rad miejskich Torunia i Gdaska, w: Complexus
effectuum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. Tomasz Je,
Krakw 2003.
Leszczyska Agnieszka, Zbiory muzyczne Biblioteki Mariackiej w Elblgu wczoraj i dzi,
w: Europejska kultura muzyczna w polskich bibliotekach i archiwach, red. Aleksandra
Patalas, Stanisaw Hrabia, Krakw 2008.
Lewaski Julian, Muzyka w dramatach szkolnych na wschodnich ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Zofia Lissa, Krakw
1967.
Lewaski Julian, Oblicze teatru religijnego w dawnej Polsce, w: Ksiga tysiclecia
katolicyzmu w Polsce, opr. zbiorowe, t. 2, Lublin 1969.
Lewaski Julian, Studia nad dramatem polskiego Odrodzenia, Wrocaw 1956.
Lewaski Julian, wiadkowie i wiadectwa opery Wadysawowskiej, w: Opera w dawnej
Polsce na dworze Wadysawa IV i krlw saskich, red. Julian Lewaski, Wrocaw 1973.
Lewaski Julian, Virgilio Puccitelli e il suo teatro per musica, w: Miscellanea

settempedana. Virgilio Puccitelli e il teatro per musica nella Polonia di Ladislao IV 2,
red. Oreste Ruggeri, San Severino Marche 1979.
Lileyko Jerzy, Theatrum Jana III a sale teatralne Wettinw na zamku krlewskim
w Warszawie, Pamitnik Teatralny 1971 nr 1.
Lileyko Jerzy, Zamek warszawski. Rezydencja krlewska i siedziba wadz Rzeczypospolitej
1569-1763 (Studia z Historii Sztuki XXXV), Warszawa 1984.
Lileyko Jerzy, ycie codzienne w Warszawie za Wazw, Warszawa 1984.
Limon Jerzy, Gdaski teatr elbietaski, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-Ld
1989.
Limon Jerzy, Gentlemen of a Company. English Players in Central and Eastern Europe,
1590-1660, Cambridge University Press 1985.
Limon Jerzy, Komedianci angielscy w Warszawie. Przegld rde, Pamitnik Teatralny
1979 nr 3-4.
Limon Jerzy, Przyczynek do dziejw teatru dworskiego Wadysawa IV, Pamitnik
Limon Jerzy, Przypuszczalne zwizki teatru gdaskiej szkoy fechtunku z teatrem
Fortune w Londynie, Pamitnik Teatralny 1977 nr 1.
Lipka Krzysztof, Grzmot po kociele, Canor XXII 1998.
Lissa Zofia, Folk Elements in Polish Music from the Middle Ages up to the 18th Century,
w: MAEO I, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1966.
Lissa Zofia, Hakenberger Andrzej (ok. 1574-1627), w: PSB, t. 9, Wrocaw 1960-1961.
Lissa Zofia, Ost-West Probleme in der modernen Musikgeschichtsschreibung, w: MAEO I,
Acta Scientifica, Warszawa 1966.
Lissa Zofia, Recepcja muzyczna jako wspczynnik historii muzyki, Muzyka XVI 1971 nr
3.
Lissa Zofia, Chomiski Jzef M., Muzyka polskiego odrodzenia, Warszawa 1953, take
Studia Muzykologiczne III 1954, wersja skrcona Muzyka 1953 nr 11-12.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. komitet, t. 1-2, Warszawa 1984-85.
Litwin Henryk, Narody Pierwszej Rzeczypospolitej, w: Tradycje polityczne dawnej Polski,
red. Anna Sucheni-Grabowska, Alicja Dybkowska, Warszawa b.d.

Livmanis Andris, otewski piew katolicki w XVII wieku. Studium rdoznawczomuzykologiczne, komputeropis pracy magisterskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Lublin 1999.
Losson Beata, Nieznany kompozytor lski z XVII wieku. Maksymilian Franciszek
Kozdrasz z Koziej Gry, Ruch Muzyczny 1991 nr 24.
Ludwig Piotr, Twrczo instrumentalna Adama Jarzbskiego na tle woskiej muzyki
skrzypcowej I wierci XVII w., maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet
Warszawski, Warszawa 1966.
Ltgendorff Willibald Leo F., Die Geigen- und Lautenmacher von Mittelalter bis zum
Gegenwart, Frankfurt am Main 41922.
uny Ryszard, Pisarze krgu Akademii Kijowsko-Mohylaskiej a literatura polska.
Z dziejw zwizkw kulturalnych polsko-wschodniosowiaskich XVII-XVIII w., w:
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego, nr 142, Prace historycznoliterackie,
z. 11, Krakw 1966. yjak Wiktor Z., Miscellanea fromborskie, Muzyka na Warmii
i Mazurach, Olsztyn 1986.
yjak Wiktor Z., Nieznane dzieje kapeli w Czerwisku nad Wis, Ruch Muzyczny 1985
nr 3.
yjak Wiktor Z., Nieznany inwentarz warszawskiego konwentu augustianw, Muzyka
XXXIII 1988 nr 2.
yjak Wiktor Z., Organy i organmistrzowie w owiczu, w: Organy i muzyka organowa IV,
Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki w Gdasku, Gdask 1982 (Prace
Specjalne 27).
yjak Wiktor Z., Organy na Mazowszu: w diecezji pockiej od XIV wieku do 1818 roku,
Pock 2005. yjak Wiktor Z., Organy w kocioach franciszkanw konwentualnych na
terenie Maopolski, w: Studia Franciszkaskie 10, Pozna 1999.
yjak Wiktor Z., recenzja: Jerzy Goos, The Polish Organ. The Instrument and its History,
Warsaw 1992, Muzyka XLIV 1999 nr 3.
yjak Wiktor Z., Wiadomoci o organach w kocioach putuskich z XV, XVI i XVII wieku,
w: Organy i muzyka organowa V, Akademia Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki
w Gdasku, Gdask 1984 (Prace Specjalne 33).
Maciejewski Tadeusz, Antonin z Przemyla, Muzyka XXXV 1990 nr 2.
Maciejewski Tadeusz, Dziaalno muzyczna Bractwa Szkaplerzowego w kociele O.O.

Karmelitw Trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, Muzyka XXIII 1978 nr 2.
Maciejewski Tadeusz, Elementy systemu menzuralnego w monodii choraowej XIIIXVI wieku, w: Notae musicae artis. Notacja muzyczna w rdach polskich XIXVI wieku, red. Elbieta Witkowska-Zaremba, Krakw 1999; w wersji
angielskojzycznej: Elements of Mensural System in Chant Monophony from the
Thirteenth to the Sixteenth Century, w: Notae musicae artis. Musical Notation in Polish
Sources 11th 16th Century, red. Elbieta Witkowska-Zaremba, Krakw 2001.
Maciejewski Tadeusz, Kancjona gdaski ze zbiorw Biblioteki PAN, w: Zeszyty Naukowe
Akademii Muzycznej w Gdasku, nr 20, Gdask 1981.
Maciejewski Tadeusz, Kilka uwag o lwowskich zbiorach muzycznych, w: Musica
Galiciana. Kultura muzyczna Galicji w kontekcie stosunkw polsko-ukraiskich (od
doby piastowsko-ksicej do roku 1945), t. 1, red. Leszek Mazepa, Rzeszw 1997.
Maciejewski Tadeusz, Kultura muzyczna owicza w dobie baroku, w: Szkice z dziejw
owicza w dobie baroku, red. Tadeusz Maciejewski, owicz 1980.
Maciejewski Tadeusz, owicka tabulatura organowa czyli historia pewnego odkrycia,
Ruch Muzyczny 1979 nr 12.
Maciejewski Tadeusz, Mandatum z graduau sandomierskiego rkp. 320, Muzyka XVI
1971 nr 4.
Maciejewski Tadeusz, La musique a Varsovie sous le regne de Zygmunt III Vasa, w:
Polish-Swedish Cultural Relations During the Vasa Dynasty, Stockholm, February I0th12th 1995 Conference Papers, red. Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1996.
Maciejewski Tadeusz, Notatki z przeszoci muzycznej owicza, Muzyka XVIII 1973 nr 3.
Maciejewski Tadeusz, Notatki z przeszoci muzycznej owicza (uzupenienie), Muzyka
XIX 1974 nr 1.
Maciejewski Tadeusz, O Eliaszu Karmelicie, Wawrzycu Zadorskim warszawskim
organmistrzu i Gabrielu Seneskim trbaczu, Muzyka XXII 1977 nr 3.
Maciejewski Tadeusz, Papiery muzyczne po kapeli klasztoru panien benedyktynek
w Stanitkach (Silva Medii et Recentioris Aevi, t. 10), Warszawa 1984.
Maciejewski Tadeusz, Polish Organ Music up to the End oft he 19th Century, Polish
Music III 1978 nr 3.
Maciejewski Tadeusz, Rkopisy muzyczne z biblioteki opactwa kanonikw regularnych

w Czerwisku, Muzyka XXXIII 1988 nr 2.
Maciejewski Tadeusz, Z przeszoci muzycznej owicza, owicz 1978.
Maciejewski Tadeusz zob. Chrzanowski Tadeusz, Maciejewski Tadeusz
Maciszewski Jarema, Wadysaw IV, Warszawa [1988].
Maciszewski Jarema zob. Kersten Adam, Maciszewski Jarema
Mainka Jrgen, Musiker des Raumes Leobschtz in Oberschlesien der letsten fnf
Jahrhunderte: ein biographisch-bibliographisches Nachschlagewerk, Dlmen 1993.
Malinowski Wadysaw, Ein Beitrag zur Analyse von Musik des 16. und 17. Jahrhunderts,
Musiktheorie 1991 nr 1.
Malinowski Wadysaw, Chiavetty w Offertoriach Zieleskiego, Muzyka XXIX 1979 nr
4.
Malinowski Wadysaw, La gorgia nella musica polacca: Mikoaj Zieleski, w: Primo
incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Malinowski Wadysaw, Partitura pro organo w offertoriach Mikoaja Zieleskiego, w:
Prace Naukowe Instytutu Muzykologii UW, t. 1, red. Zofia Lissa, Warszawa 1961.
Malinowski Wadysaw, Polifonia Mikoaja Zieleskiego, Krakw 1981.
Malinowski Wadysaw, Prolegomena do pojcia diminucji, w: MAEO II, Acta Scientifica,
Bydgoszcz 1969.
Malinowski Wadysaw, Technika dwikowa szkoy weneckiej a architektura wntrz
kocielnych, w: Pagine 1, red. Micha Bristiger, Warszawa 1972.
Malinowski Wadysaw, Technika wielochrowa na tle rozwoju wielogosowoci, Muzyka
III 1958 nr 4.
Malinowski Wadysaw, Transkrypcja wykonawcza Communiones Zieleskiego.
Podstawowe problemy, w: Pagine 1, red. Micha Bristiger, Warszawa 1972.
Malinowski Wadysaw, Wok Magna es gloria eius Mikoaja Zieleskiego, w: Res
Facta V, red. Micha Bristiger, Krakw 1971.
Maecki Jan M. zob. Bieniarzwna Janina, Maecki Jan M.
Mamczarz Iren, Polonia e polacchi nel teatro italiano delia prima met del Seicento, w:
Barocco fra Italia e Polonia, red. Jan lski, Warszawa 1977.
Marchwica Wojciech M., Gorczyn Jan Aleksander, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz

biograficzna efg, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1987.
Marchwica Wojciech M., Przemiany wybranych motyww w koldach polskich w okresie
od XVI do XIX wieku, komputeropis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloski,
Krakw 1993.
Marchwica Wojciech M., Tradycje pastorelli polskich, Studia Claromontana XI 1991.
Marchwica Wojciech M., Waciwoci muzyczne kold polskich XVI-XVIII w., w: Z kold
Markuszewska Aneta, Festa i muzyka na dworze Marii Kazimiery w Rzymie (1699-1714),
Warszawa 2012.
Martini Giambattista, Carteggio inedito coi pi cellebri musicisti del suo tempo, t. I,
Bologna 1888.
Martinotti Sergio, Primordi del melodramma in Polonia, w: Primo incontro con la musica
italiana in Polonia, Bologna 1974.
Massera Giuseppe, Marco Scacchi: della polemica antisifertina allo schema formale degli
stili musicali, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Massera Giuseppe, Precisazioni teoriche nel Cribrum di Marco Scacchi, w: Primo
incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Mastalerz Mirosaw, Chojnacki Hieronim, Historia budownictwa instrumentw
w dawnym Gdasku w wietle rde archiwalnych, w: Kultura muzyczna pnocnych
ziem Polski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 2, Gdask 1992.
Mastalska Stanisawa, Pieni katolickie w drukach polskich z lat 1606-1630 (Studium
muzykologiczne), maszynopis pracy magisterskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Lublin 1975.
Mattheson Johann, Grundlage einer Ehren-Pforte, Hamburg 1740.
Matras Magorzata, Geneza, historia i ludowa recepcja koldy Anio pasterzom mwi.
Studium monograficzne, komputeropis pracy magisterskiej, Katolicki Uniwersytet
Lubelski, Lublin 2000.
Matwijowski Krystyn, Stosunki kulturalne polsko-austriackie w XVII wieku (drogi
przenikania wzajemnych wpyww), w: Kultura polska a kultura europejska. Prace
ofiarowane Januszowi Tazbirowi w szedziesit rocznic urodzin, red. Maria Bogucka,

Jerzy Kowecki, Warszawa 1987.
Matwijowski Krystyn, Uroczystoci, obchody i widowiska w barokowym Wrocawiu,
Wrocaw 1969.
Mazepa Leszek, Dokumenty bractw muzycznych we Lwowie z XVI i XVII w., Muzyka
XXXIV 1989 nr 1.
Mazepa Leszek, Muzycy i muzykalia w miejskich ksigach kasowych lwowskiego
magistratu w XV-XVI1wiekach, w: MAEO IX, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1991.
Mazepa Leszek, Szkolnictwo muzyczne we Lwowie (XV-XXw.), w: Lww. Miastospoeczestwo-kultura, t.1, red. Kazimierz Karolczak, Henryk aliski, Krakw 1995.
Mazepa Leszek, ycie muzyczne dawnego Lwowa (XIII-XVIw.), w: Musica Galiciana.
Kultura muzyczna Galicji w kontekcie stosunkw polsko-ukraiskich (od doby
piastosko-ksicej do roku 1945), t. 1, red. Leszek Mazepa, Rzeszw 1997.
Mczak Antoni, Dwr w systemach wadzy i kultury europejskiej XVI i XVII wieku.
Przegld najnowszych bada, w: Studia nad gospodark, spoeczestwem i rodzin
w Europie pnofeudalnej, red. Jerzy Topolski, Lublin 1987.
Mczak Antoni ycie codzienne w podrach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa
1978.
Medvedyk Jurij, Ukrainian Baroque Sacred Songs in Relation to Slavic Paraliturgical
Culture. MAEO XIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 2003.
Meer John H. van der, Orgeln in Truhenform in Westpolen, w: Deutsch-polnische
Musikbeziehungen. Bericht ber das wissenschaftliche Symposion im Rahmen der
Internationalen Orgelwoche Nrnberg 1982, red. Wulf Konold, Mnchen 1987 (Musik
ohne Grenzen 2).
Miazga Tadeusz, Do polskiej wielogosowej twrczoci mszalnej w XVII wieku, Graz 1984.
Miazga Tadeusz, Przyczynki do twrczoci gregoriaskiej w Polsce, Graz 1982.
Michalak Jerzy Marian, Zwischen Kunst und Alltag. Caspar Frster der ltere, seine
Familie und Verwandtschaft, w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den cori
spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta Szlagowska, Gdask 2004.
Miks Nina, Kapela krlewska Wazw w rysunku G. B. Gisleniego, architekta i muzyka
krlewskiego, w: Sarmatia artistica. ksiga pamitkowa ku czci profesora Wadysawa
Tomkiewicza, Warszawa 1968.

Miks Nina, Zbir rysunkw GB. Gisleniego, architekta XVII w., w Sir John Soanes
Museum w Londynie, Biuletyn Historii Sztuki 1961 nr 4.
Miks-Rudkowska Nina, Niektre projekty dekoracji scenograficznych G.B. Gisleniego na
dworze Wazw, w: Opera w dawnej Polsce na dworze Wadysawa IV i krlw saskich,
red. Julian Lewaski, Wrocaw 1973.
Miobdzki Adom, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
Mischiati Oscar, Wstp w: Luca Marenzio, Messa e mottetto Jubilate Deo a otto voci e
organo (Monumenti Musicali Italiani, t. 7), Milano 1981.
Mischiati Oscar zob. Sutkowski Adam, Mischiati Oscar
Mixter Keith, Eastern European Music in Georg Drauds Verzeichnisse of 1611 and 1625,
w: MAEO VIII, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1988.
Mizgalski Jerzy, Organici i organmistrze polscy jako rdo rozprzestrzeniania si muzyki
profesjonalnej na terenie Polski do koca XVIII wieku, w: Prace Naukowe Instytutu
Muzykologii UW, t. 1, red. Zofia Lissa, Warszawa 1961.
Mocarski Zygmunt, Kultura umysowa na Pomorzu, Toru 1931.
Mokry Wodzimierz, Pieni duchowne na Ukrainie 988-1988, w: MAEO VIII, Acta Slavica
2: Materiay Sekcji Bizantyno-Sowianoznawczej: Kultura bizantyjska, jej pniejsze
wcielenie i kontynuacje, Bydgoszcz 1988.
Mokrzecki Lech, Kontakty artystyczne i naukowe Gdaska z zagranic w XVI-XVIII wieku,
w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi,
t. 2, Gdask 1992.
Mokrzecki Lech, Rozwaania o kulturze muzycznej miast Prus Krlewskich w okresie
I Rzeczypospolitej, w: Zeszyty Naukowe PWSM w Gdasku, nr 15, Gdask 1976.
Mokrzecki Lech, Z bada nad wychowaniem muzycznym w gimnazjach akademickich
Prus Krlewskich, w: Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu
Gdaskiego. Psychologia. Historia Wychowania, z. 1, Gdask 1972.
Mokrzecki Lech, rda do dziejw wychowania muzycznego w szkolnictwie staropolskim
na przykadzie Prus Krlewskich prba charakterystyki, Rocznik Gdaski LV 1995
nr 1.
Morawska Katarzyna, Badania nad muzyk dawn w Polsce w XIX wieku (Szkice
o kulturze muzycznej XIX wieku III, red. Zofia Chechliska), Warszawa 1976.
Morawska Katarzyna, Dyecki, Dilecki, Mykola, Nikoaj Pawowicz, w: Encyklopedia
muzyczna PWM, cz biograficzna cd, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1984.
Morawska Katarzyna, Historia Muzyki Polskiej, t. 2: Renesans 1500-1600, Warszawa
[1994]; w wersji angielskojzycznej: The History of Music in Poland, t. 2: The
Renaissance, 1500-1600, tum. John Comber, Warsaw 2002.
Morawska Katarzyna, Ich stund an einem Morgen w tabulaturze Jana Fischera, w:
Affetti musicologici. Ksiga pamitkowa z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi
Marianowi Szweykowskiemu w 70. rocznic urodzin, red. Piotr Poniak, Krakw 1999.
Morawska Katarzyn, Przyczynek do analizy pojcia muzyka polska, Muzyka XXIV
1979 nr 4.
Morawska Katarzyna, recenzja: Kessler Franz, Danziger Orgelmusik des 16. bis 18.
Jahrhunderts, Stuttgart 1988, Muzyka 1988 nr 4.
Morawska Katarzyna, Rozwj bada nad histori muzyki dawnej w Polsce w okresie 25lecia Polski Ludowej, Muzyka XIV 1969 nr 3, wersja poszerzona: Polish Musicological
Studies II, red. Zofia Chechliska, Jan Stszewski, Krakw 1986.
Morawska Katarzyna, Uwagi o rozwoju muzykologii historycznej w Polsce, w: Dzieo
muzyczne. Teoria historia interpretacja. Ksiga pamitkowa ku czci profesora Jzefa
M. Chomiskiego, red. Irena Poniatowska, Krakw 1984.
Morawska Katarzyna zob. te Swaryczewska Katarzyna
Morawski Jerzy, Cantus Vilnensis. Przyczynek do badania tradycji choraowej na
wschodnich i pnocnych terenach dawnej Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, w:
Morawski Jerzy, Lilius (Gigli) Franciszek, w: PSB, t. 17, Wrocaw-Warszawa-Krakw
1972.
Morawski Jerzy, Lilius Wincenty (Gigli Vincenzo), w: PSB, t. 17, Wrocaw-WarszawaKrakw 1972.
Mortensen Otto, The Polish-Dance in Denmark, w: The Book of the First International
Musicological Congress Devoted to the Works of Frederick Chopin, Warsaw 1960, red.
Zofia Lissa, Warszawa 1963.
Mosconi Andrea, Wstp w: Tarquinio Merula, Canzoni ovvero sonate concertate per chiesa
e camera, red. Andrea Mosconi, Roma 1978.
Mossakowski Stanisaw, Universalit europea dellarte in Polonia dal Cinquecento al
Settecento, w: Le nascita dellEuropa: per una storia delle idee fra Italia e Polonia, red.
Sante Graciotti, Firenze 1995.
Mossakowski Stanisaw, Uroczystoci wawelskie w styczniu roku 1649 a projekty
Giovanniego Battisty Gisleniego, Studia Waweliana IX/X 2000/2001.
Mrowiec Karol, Koldy w osiemnastowiecznych rkopisach biblioteki klasztoru w.
Andrzeja w Krakowie, Muzyka XVIII 1973 nr 3.
Mrowiec Karol, Kultura muzyczna Kocioa w Polsce (Koci w Polsce w okresie reformy
trydenckiej, 1572-1696), w: Historia Kocioa w Polsce, red. Bolesaw Kumor, Zdzisaw
Obertyski, Pozna-Warszawa 1974.
Mrowiec Karol, Liturgia i muzyka u Ksiy Misjonarzy w Polsce (1651-1939), Nasza
Przeszo XIII 1961.
Mrowiec Karol, Missa per octavas o. Aleksandra Wadysawa Leszczyskiego, Studia
Claromontana VI 1985.
Mrowiec Karol, Pasje wielogosowe w muzyce polskiej XVIII wieku, Krakw 1972.
Mrowiec Karol, Pieni polskie ku czci w. Stanisawa, biskupa krakowskiego,
w kancjonaach i piewnikach kocielnych, w: Summarium. Sprawozdania Towarzystwa
Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego VII, Lublin 1978.
Mrowiec Karol, Das polnische Lied Chrystus zmartwychwsta jest und das deutsche Lied
Christ ist erstanden, Internationale Arbeitsgemeinschaft fr Hymnologie Bulletin
1987, nr specjalny.
Mrowiec Karol, Polskie pieni kocielne w rkopisach i drukach od XIV do XIX wieku, w:
Summarium. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego III, Lublin 1974.
Mrowiec Karol, Twrczo muzyczna o. Aleksandra Wadysawa Leszczyskiego
kompozytora jasnogrskiego z XVII wieku (na przykadzie Mandatum novum), Studia
Claromontana I 1981.
Mrowiec Karol, Wstp w: Plankty polskie na zespoy wokalno-instrumentalne I, wyd. Karol
Mrowiec, ZHMP XV, Krakw 1968.
Mrygo Adam, Odkrycia i badania zabytkw dawnej muzyki polskiej, Ruch Muzyczny
1961 nr 17.
Muzyka polska. Monografia, red. Mateusz Gliski, Warszawa 1927.
Mller-Blattau Joseph, Die Erforschung der Musikgeschichte Ostpreussen, Altpreussische
Forschungen III 1926.
Mller-Blattau Joseph, Geschichte der Musik in Ost- und Westpreussen von der Ordenszeit
bis zur Gegenwart, Knigsberg 1931, wyd. 2 poszerzone, Wolfenbttel 1968.
Mller-Blattau Joseph, Zur Erforschung des ostpreussischen Volksliedes, Halle 1934.
Nadolski Bronisaw, Teatr szkolny gimnazjum toruskiego w XVII i XVIII wieku, Toru
1966 (Acta Universitatis N. Copernici, NHS 17, Filologia Polska VI). Natoski
Bronisaw, Kretzmer (Kreczmer, Kretschmer, Krejzmer) Marcin, w: PSB, t. 15, Wrocaw
1970.
The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Second Edition, t. 1-29, red. Stanley
Sadie, Macmillan Publishers Limited 2001.
The New Grove Dictionary of Opera, t. 1-4, red. Stanley Sadie, Macmillan Publishers
Limited 1992.
New Oxford History of Music, t. 5: Opera and Church Music 1630-1730, red. Anthony
Lewis, Nigel Fortune, London 1975; t. 6: Concert Music 1630-1750, red. Gerald
Abraham, London 1986.
Nidecka Ewa, Z dziejw muzyki w kocioach rzeszowskich, w: Musica Galiciana. Kultura
muzyczna Galicji w kontekcie stosunkw polsko-ukraiskich (od doby piastowskoksicej do roku 1945), t. 1, red. Leszek Mazepa, Rzeszw 1997.
Niemller Klaus W., Untersuchungen zur Musikpflege und Musikunterricht an den
deutschen Lateinschulen vom ausgehenden Mittelalter bis zum 1600, Regensburg 1969.
Nieznanowski Stefan, Stan prac nad edycj kold polskich XVII-XVIII wieku, w: Z kold
Nitschke Viola, Skizze zum Wort-Ton-Verhltnis in der Kompositionstechnik Paul Sieferts
(1586-1666) am Beispiel seiner Psalmen Davids, w: Kultura muzyczna pnocnych
Norlind Tobias, Zur Geschichte der polnischen Tnze, Sammelbnde der Internationalen
Musikgesellschaft XII 1911.

Noske Frits, Saints and Sinners, Oxford 1992.
Nowak Janusz, Kapele muzyczne na dworze hetmana Adama Mikoaja Sieniawskiego
i jego ony Elbiety z Lubomirskich (1685-1729), Muzyka XLVIII 2003 nr 3.
Nowak Zbigniew, Zarys dziejw dawnego ksigarstwa w Gdasku (XV-XVHI w.),
Ksigarz 1977 nr 3.
Nowak-Romanowicz Alina, Aktualne badania nad muzyk w dramatach staropolskich,
Muzyka XI 1966 nr 2.
Nowak-Romanowicz Alina, Musik in den Theaterformen der ehemaligen Polens, w: MAEO
I, Acta Scientifica, Warszawa 1966.
Nowicka-Jeowa Alina, Madrygay staropolskie. Z dziejw liryki miosnej w epoce
Renesansu i Baroku, Wrocaw 1978.
Nowicka-Jeowa Alina, Pieni czasu mierci. Studium z historii duchowoci XVIXVIII wieku, Lublin 1992.
Nowowiejski Antoni J., Pock. Monografia historyczna, Pock 1931.
Obniska Ewa, Muzyka dawna, w: Michalski Grzegorz, Obniska Ewa, Swolkie Henryk,
Waldorff Jerzy, Dzieje muzyki polskiej, red. Tadeusz Ochlewski, Warszawa 21983.
Obremski Krzysztof, Spis wykonawcw jezuickiego widowiska jako tekst polityczny,
Barok IV/2 (8) 1997.
Oko Jan, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wrocaw-WarszawaKrakw 1970.
Oko Jan, Z zagadnie baroku w szkolnym dramacie jezuickim w Polsce wieku XVII, w:
Dramat i teatr. Konferencja teoretycznoliteracka w witej Katarzynie, red. Jan
Trzynadlowski, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1967.
Oleksiak Urszula, Polska kapela krlewska w XVII wieku, maszynopis pracy
magisterskiej, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1979.
Oloff Efraim, Polnische Liedergeschichte von polnischen Kirchen-Gesngen, Danzig 1744.
Olszewski Tadeusz, Materiay do historii muzykowania w kociele SS. Wizytek
w Warszawie, Muzyka XVII 1972 nr 4.
Opieski Henryk, Adam Harzebski nieznany kompozytor polski XVII wieku, Nowa
Gazeta 1909 nr 1.
Opieski Henryk, Co wiemy o Jakubie lutnicie, Muzyka 1926 nr 1.
Opieski Henryk, Jacob Polonais et Jacobus Reys, w: Riemann-Festschrift. Gesammelte
Studien, red. Carl Mennicke, Leipzig 1909.
Opieski Henryk, La musique polonaise. Essai historique sur le dvelopment de lart
musical en Pologne, Paris 1918.
Opieski Henryk, Objanienia w: Dawne tace polskie z XVI i XVII wieku, opr. Henryk
Opieski, Kwartalnik Muzyczny I 1911 nr 1 (dodatek muzyczny).
Opieski Henryk zob. Simon Alicja, Opieski Henryk
Oracki Tadeusz, Sownik biograficzny Warmii, Prus Ksicych i Ziemi Maborskiej od
poowy XV do koca XVIII w., Olsztyn 1984.
ORegan Noel, Marenzios sacred music: the Roman context, Early Music XXVII 1999 nr
4.
ORegan Noel, The performance of Roman sacred polychoral music in the late sixteenth
and early seventeenth centuries: evidence from archives, Performance Practice Review
VII 1995.
Orgelbrand Sameul [red.], Encyklopedia powszechna, t. 1-28, 1859-68.
Orowska Ewa, Frster, I. Kacper, Kaspar st, 2. Kacper, Kaspar m, w: Encyklopedia
muzyczna PWM, cz biograficzna efg, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1987.
Osiecka-Samsonowicz Hanna, Agostino Locci (1601-po 1660). Scenograf i architekt na
dworze krlewskim w Polsce, Warszawa 2003.
Osiecka-Samsonowicz Hanna zob. te Samsonowicz Hanna
Osostowicz Alina, Nieznany szeciogosowy motet i utwory organowe Diomedesa Catona
z tabulatury toruskiej, Muzyka IV 1959 nr 3.
Osostowicz Alina, Sprawozdania z prac inwentaryzacyjnych przeprowadzonych w latach
1957-8, w: Prace naukowe Instytutu Muzykologii UW, t. 1, red. Zofia Lissa, Warszawa
1961.
Osostowicz-Sutkowska Alina, Giovanni Battista Cocciola e lintavolatura di Pelplin,
Rivista Italiana di Musicologia 1972.
Osostowicz-Sutkowska Alina, The Pelplin Tablature as a Source to the History of Polish-
Italian Ties, w: Secondo incontro con la musica italiana e polacca 1970, Bologna 1974.
Ostaszewska Ewa, Ms. PL-Kcz 3609-3611 jako wiadectwo tradycji cantus planus
multiplex w Polsce XVII wieku, maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Muzykologii
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1983.
Osthoff Helmuth, Der Lautenist Santino Garsi da Parma, Leipzig 1926.
Otap Marian, Religijna kultura muzyczna na Warmii w latach 1466-1772, maszynopis
pracy doktorskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1989.
Paciaroni Raoul, Skrzypek kapeli Jana Kazimierza Aldebrando Subissati, Muzyka XXV
1980 nr 3.
Pach Aleksandra, Solowa melodyka wokalna utworw Stanisawa Sylwestra
Szarzyskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw
1986.
Paczkowski Szymon, Styl polski w muzyce Johanna Sebastiana Bacha, Lublin 2011.
Padoan Maurizio, Tarquinio Merula nelle fonti documentarie, w: Contributi alla musica
lombarda del Seicento, red. A. Lombardi, Maurizio Padoan, Alberto Colzani, BolognaMilan 1972.
Palisca Claude V., Baroque Music, Englewood Cliffs, New Jersey 1968.
Palisca Claude V., Marco Scacchis Defense of Modern Music (1649), w: Words and Music:
The Scholars View. A Medley of Problems and Solutions Compiled in Honour of A.
Tillman Merrit by Sundry Hands, Harvard University, Department of Music 1972;
take w: Palisca C.V., Studies in the History of Italian Music and Music Theory, Oxford
1994; wyd. polskojzyczne: Marca Scacchiego obrona nowej muzyki (1649), tum.
Barbara Przybyszewska-Jarmiska, Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Pamua Maria, Musices Practicae Erotemata Szymona Starowolskiego, maszynopis
pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1972.
Pamua Maria, Pojcie tonw i piewu kocielnego w Musices practicae erotemata
Starowolskiego, Muzyka XIX 1974 nr 1.
Pamua Maria, Tabulatura muzyki Jana Aleksandra Gorczyna, Muzyka XXII 1977 nr
2.
Pamua Maria, Wstp w: Bernardino Terzago (I po. XVII w.), Utwory na zesp wokalny,
wyd. Maria Pamua, ZHMP XXV, Krakw 1976.
Pannain Guido zob. Della Corte Andrea, Pannain Guido

Panicali Anna, Wstp i przypisy w: Virgilio Puccitelli, La maga sdegnata, tum. polskie
Anna Szweykowska, Pamitnik Teatralny 1969 nr 4.
Panufnik Tomasz, Lutnictwo polskie, Muzyka 1950 nr 1.
Papp Gza, Beitrge zu den Verbindungender polnischen und ungarischen Musik im XVII
Jahnhundert, Studia Musicologica 1968.
Papp Gza, Przyczynki do zwizkw muzyki polskiej z wgiersk w XVII wieku, w: Studia
Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa, Krakw 1967.
Parfianowicz Kazimierz, W sprawie faktografii do historii budowy organw w Polsce,
Muzyka XIV 1969 nr 2.
Patalas Aleksandra, Die Kompositionen von Christoph Werner als Quelle der Inspiration
fr Marco Scacchi, Stndige Konferenz Mitteldeutsche Barockmusik in Sachsen,
sachsen-Anhalt und Thringen e.V. Jahrbuch 2004, wyd. 2005.
Patalas Aleksandra, Madrigale spirituale w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej
kompozycje Asprilia Pacellego, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Patalas Aleksandra, Magnificemus in cantico przyczynki do problemu atrybucji
rkopisw 5272 Biblioteki Jagielloskiej, Annales Universitatis Mariae CurieSkodowska, Sectio L Artes, vol. IX.2, 2011.
Patalas Aleksandra, Marco Scacchis Characterisation of the Modes in his Missa Omnium
Tonorum, Musica Iagellonica II 1997.
Patalas Aleksandra, Melodyka w twrczoci Marcina Mielczewskiego. Przyczynek do
problemu atrybucji utworw sygnowanych M. M., w: Marcin Mielczewski. Studia, red.
Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis VII), Krakw
1999.
Patalas Aleksandra, Midzy sacrum a profanum. O dyskusji wok pojcia styl kocielny
w pismach teoretycznych Marka Scacchiego, w: Polska muzyka religijna midzy
epokami i kulturami, red. Krystyna Turek, Bogumia Mika (Prace Naukowe
Uniwersytetu lskiego w Katowicach), Katowice 2006.
Patalas Aleksandra, Missa parodia w twrczoci Monteverdiego i Scacchiego w wietle
teorii Angela Berardiego, Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Patalas Aleksandra, Myl teoretyczna Marka Scacchiego w kontekcie twrczoci
kompozytorw niemieckich, w: Europejski repertuar muzyczny na ziemiach Polski

(Materiay z XXXII Oglnopolskiej Konferencji Muzykologicznej Zwizku
Kompozytorw Polskich. Warszawa, 23-25 kwietnia 2003), red. Elbieta Wojnowska,
wsppraca Ludwik Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Warszawa 2003.
Patalas Aleksandra, Nieznana msza Asprilia Pacellego Ave maris stella. Traktowanie
cantus firmus, Muzyka XXIX 1994 nr 2.
Patalas Aleksandra, Pacelli Asprilio, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
n-pa, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2002.
Patalas Aleksandra, Podolski Stanisaw, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna pe-r, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2004.
Patalas Aleksandra, Rycki Jacek, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
pe-r, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2004.
Patalas Aleksandra, Scacchi Marco, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
s-s, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2007.
Patalas Aleksandra, Twrczo kapelmistrzw polskich Wazw. A. Pacelli, G. F. Anerio,
M. Scacchi, komputeropis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1998.
Patalas Aleksandra, An Unknown Missa Ave Maris Stella by Asprilio Pacelli, Musica
Iagellonica I 1995.
Patalas Aleksandra, Utwory concertato w twrczoci Giovanniego Francesco Aneria, w:
Patalas Aleksandra, Valentini Giovanni, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna t-v, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2009,
Patalsa Aleksandra, Werner Christoph, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna w-, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2012.
Patalas Aleksandra, W kociele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi: ycie, muzyka,
teoria, Krakw 2010.
Patalas Aleksandra, Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Pulchra es per due
cori, wyd. Aleksandra Patalas, SSS 3, Krakw 1994.
Patalas Aleksandra, Zieleski Mikoaj, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna w-, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2012.
Patalas Aleksandra, Sotan Andrzej, Scacchi Marco, w: PSB, t. 35, Warszawa, Krakw
1994.
Patalas Aleksandra, Szweykowscy Anna, Zygmunt M., Wstp i komentarz rewizyjny w:
Tarquinio Merula, Satiro e Corisca, SSS 1, Krakw 1997.
Patalas Aleksandra zob. Jasiski Tomasz, Patalas Aleksandra
Pawlak Ireneusz, Graduay piotrkowskie jako ksigi liturgiczne przeznaczone dla diecezji
polskich, w: Tradycje muzyczne katedry wawelskiej. Materiay z konferencji
muzykologicznej [...] 20 padziernika 1984, Krakw 1985.
Pawlak Ireneusz, Graduay piotrkowskie jako przekaz chorau gregoriaskiego w Polsce po
soborze trydenckim, Lublin 1988.
Pawlak Ireneusz, Graduay piotrkowskie z 1651 r., Studia Gnesnensia VII 1982-83.
Pawlak Ireneusz, Kolegium mansjonarzy katedry gnienieskiej, w: Summarium.
Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego X,
Lublin 1981.
Pawlak Ireneusz, Mansjonarze katedry gnienieskiej, Muzyka XXVI 1981 nr 3-4.
Pawlak Ireneusz, Piotrkowczykowie jako wydawcy graduaw przeznaczonych dla diecezji
polskich, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne XLIX 1984.
Pawlak Ireneusz, Polskie zwyczaje liturgiczne zachowane w graduaach piotrkowskich, w:
Musicae sacrae ars et scientia. Ksiga ku czci ks. prof Karola Mrowca, red. Stanisaw
Dbek, Ireneusz Pawlak, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne XXXIV 1987 z. 7,
Muzykologia.
Pawlak Ireneusz, Repertuar pieww o Mce i Zmartwychwstaniu Paskim w graduaach
piotrkowskich i jego zwizek z Editio Medicaea, w: MAEO VII, Acta Musicologica,
Bydgoszcz 1985.
Pawlak Ireneusz, Wykonawcy jednogosowych pieww liturgicznych w katedrze
gnienieskiej od XIV do pocztkw XIX wieku i ich ksztacenie, w: Ksztacenie muzykw
kocielnych na lsku, red. Remigiusz Popiech, Piotr Tarliski (Uniwersytet Opolski.
Wydzia Teologiczny. Sympozja 23), Opole 1997.
Pawlak Marian, Z dziejw wietnoci Gimnazjum Elblskiego w epoce Odrodzenia
i Baroku, Gdask 1985.
Pelc Janusz, Barok epoka przeciwiestw, Warszawa 1993.
Pelczar Marian, Frster Kasper (1574-1652), w: PSB, t. 7, Krakw 1948-1958.

Pelczar Roman, Dziaalno owiatowo-kulturalna jezuitw w diecezji przemyskiej w XVIXVIII wieku, Przemyl 1999.
Pelczar Roman, Jezuickie bursy muzykw (bursae musicorum) diecezji przemyskiej w XVII
i XVIII wieku, Muzyka XLIII 1998 nr 3.
Pelczar Roman, Szkolnictwo jezuickie w Jarosawiu 1575-1773 r., Nasza Przeszo
LXXXI V 1995.
Peretti Paolo, Le sonate per violino e basso continuo di Aldebrando Subissati,
Recercatore IX 1997.
Perz Mirosaw, Ancienne musique polonaise et sa place dans la culture europenne, Ruch
Perz Mirosaw, Cechy socjologiczne polskiej kultury muzycznej XVI stulecia, w: MAEO II,
Perz Mirosaw, Do historii kunsztu budowy organw w Polsce, Ruch Muzyczny 1960 nr
22-23.
Perz Mirosaw, Kapela Zamoyskich i kolegiacka w Pilicy, w: Z dziejw muzyki polskiej,
z. 7, Bydgoszcz 1964.
Perz Mirosaw, Koncepcja historii muzyki polskiej jako dyscypliny naukowej, w: Z
zagadnie muzykologii wspczesnej, red. Adam Neuer, Warszawa 1978.
Perz Mirosaw, Missarum quattuor vocibus liber primus Marci Scacchii Romani, w:
Pagine 2, red. Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Perz Mirosaw, La musica sacra lombarda al mare protestantarum (1600 ca.).
Osservazioni sul repertorio dellintavolatura di Pelplin, w: La musica sacra in
Lombardia nella prima met del Seicento. Atti del convegno internazionale di studi,
Como, 31 maggio 2 giugno 1985, red. Alberto Colzani, Andrea Luppi, Maurizio
Padoan, Como 1988.
Perz Mirosaw, Muzykalne anioy Hermana Hana, w: Musicae sacrae ars et scientia.
Ksiga ku czci ks. prof. Karola Mrowca, red. Stanisaw Dbek, Ireneusz Pawlak,
Roczniki Teologiczno-Kanoniczne XXXIV 1987 z. 7, Muzykologia.
Perz Mirosaw, Na marginesie polskich inwentarzy muzycznych II po. XVII wieku oraz
traktatu M. H. Schachta Musicus Danicus, Muzyka XXII 1977 nr 3.
Perz Mirosaw, Notatki do dziejw kapeli Zamoyskiej w XVII stuleciu, Muzyka XX 1975
nr 1.
Perz Mirosaw, O Adamie z Wgrowca i jego twrczoci, Ziemia Wgrowiecka nr 2, 1998.
Perz Mirosaw, O twrczoci organowej Adama z Wgrowca i projekcie jej edycji, w:
Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga konferencji. Warszawa 18-20 padziernika 1996,
red. Jolanta Guzy-Pasiakowa, Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.
Perz Mirosaw, Pkiel Bartomiej, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians.
Second edition, red. Stanley Sadie, t.19, Macmillan Publishers Limited, London 2001.
Perz Mirosaw, Polifonie primitive in Europa orientale, w: Le polifonie primitive in Friuli e
in Europa. Atti del congresso internazionale Cividale del Friuli, 22-24 agosto 1980,
Roma 1989.
Perz Mirosaw, Staropolskie opracowania polifoniczne tekstw zwizanych z kultem w.
Stanisawa Biskupa, w: Summarium. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego VII, Lublin 1978.
Perz Mirosaw, Strzpki nieznanej mszy Bartomieja Pkiela, Muzyka XV 1970 nr 1.
Perz Mirosaw, ladem Adama z Wgrowca (zm. 1629), Muzyka XLI 1996 nr 3.
Perz Mirosaw, Trasformazioni dello stile e della practica dellorgano nei secoli XVI e XVII
in Polonia, w: Secondo incontro con la musica italiana e polacca, Bologna 1974.
Perz Mirosaw, Uwagi o treci pojcia muzyka polska, Muzyka XVI 1971 nr 3.
Perz Mirosaw, Wawelska przeszo muzyczna. Mity i domniemana rzeczywisto,
Muzyka XXXV 1990 nr 4.
Perz Mirosaw, W sprawie dokumentacji fantazji Mikoaja Zieleskiego, Muzyka XXXVI
1991 nr 3.
Perz Mirosaw, Ze studiw w bibliotekach i archiwach woskich (Dedykacje woskich dzie
muzycznych w XVI i XVII w. Polakom), Muzyka XV 1970 nr 2.
Perz Mirosaw zob. Biekowska Irena, Perz Mirosaw
Petra Oldrich, Kompozycje M. Mielczewskiego w archiwum arcybiskupim w Kromieryu,
Sobtka VI 1951.
Pielech Marta, Do repertuaru kapel wawelskich. Starodruki muzyczne zachowane
w archiwum Katedry Wawelskiej, Muzyka XLVI 2001 nr 2.
Pietras Leander T., Nieznany druk muzyczny Wojciecha Kobyliskiego, Studia

Claromontana 11981.
Pietras Tadeusz, Produkcja katolickiej ksiki liturgicznej w Polsce od koca XV do
poowy XVII w., Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne XL, XLI 1980.
Pietrusiewicz-Porczyk Violetta, Wokalno-instrumentalny repertuar kapel krakowskich
w II poowie XVII wieku. Na podstawie rkp BJ 5272, maszynopis pracy magisterskiej,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna 1980.
Pikulik Jerzy, Rorantyci wawelscy i ich graduay, w: Tradycje muzyczne katedry
wawelskiej. Materiay z konferencji muzykologicznej, Krakw 1985.
Piotrowski Wacaw, Wpywy polskie w muzyce krlewieckiej XVII-ego i 1. polowy
XVIII wieku, w: Ksiga pamitkowa ku czci profesora Adolfa Chybiskiego w 70-lecie
urodzin, Krakw 1950.
Piramidowicz Dorota, Feniks wiata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne
Kazimierza Leona Sapiehy (1609-1656), Warszawa 2012.
Pischner Hans, Einige Bemerkungen zur Geschichte
Musikbieziehungen, Musik und Gesellschaft III 1953 nr 10.
der
deutsch-polnischen
Piwoski Henryk, Gradua z 1596 r. Biblioteki Seminarium Duchownego w Kielcach, w:

MAEO VI, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1982.
Ple-Weberowa Zofia, Problemy strukturalne koncertu Veni Sancte Spiritus S. S.
Szarzyskiego, w: Z zagadnie muzyki kameralnej, Krakw 1966.
Podejko Pawe, Dawna muzyka polska na terenie dzisiejszego wojewdztwa bydgoskiego
i Pomorza Gdaskiego (Z dziejw muzyki polskiej 1), Bydgoszcz 1960; przedruk w:
Pawe Podejko, ycie muzyczne dawnego Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura
Podejko Pawe, Kapela wokalno-instrumentalna paulinw na Jasnej Grze, Krakw 1977.
Podejko Pawe, Kapela wokalno-instrumentalna w Lenej Na Podlasiu w XVII-XIX wieku,
w: Studia musicologica, aesthetica, theoretica, historica [Ksiga pamitkowa Profesor
Zofii Lissie w siedemdziesit rocznic urodzin], Krakw 1979.
Podejko Pawe, Na marginesie dotychczasowych wzmianek o yciu muzycznym na Jasnej
Grze w Czstochowie, Muzyka XII 1967 nr 1.
Podejko Pawe, Nieznani muzycy polscy, kompozytorzy, dyrygenci, instrumentalici,
wokalici (1572-1820) (Z dziejw muzyki polskiej 11), Bydgoszcz 1966.

Podejko Pawe, Organy w dawnym Gdasku, w: VI Oglnopolska Konferencja
Muzykologiczna ZKP, Gdask 1972, red. Teresa Chyliska, Gdask 1973; przedruk w:
Pawe Podejko, ycie muzyczne dawnego Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura
Podejko Pawe, Organy w dawnym Gdasku, w: Organy i muzyka organowa X, Akademia
Muzyczna im. Stanisawa Moniuszki w Gdasku, Gdask 1997 (Prace Specjalne 54).
Podejko Pawe, Z ycia muzycznego dawnego Gdaska. Muzyka w kociele w. Mikoaja, w:
Zeszyty Naukowe PWSM w Gdasku, nr 11, Gdask 1972; przedruk w: Pawe Podejko,
ycie muzyczne dawnego Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura muzyczna pnocnych
ziem Polski, t. 9, Gdask 2001.
Podejko Pawe, ycie muzyczne w Bydgoszczy do koca wieku XVIII (Z dziejw muzyki
polskiej 7), Bydgoszcz 1964; przedruk w: Pawe Podejko, ycie muzyczne dawnego
Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 9, Gdask
2001.
Podejko Pawe, ycie muzyczne w dawnym Gdasku, w: Pawe Podejko, ycie muzyczne
dawnego Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 9,
Gdask 2001.
Podejko Pawe, rda do dziejw muzyki polskiej w archiwum zakonu paulinw
w Czstochowie, (Z dziejw muzyki polskiej 14), Bydgoszcz 1969.
Podejko Pawe zob. Zientarski Wadysaw, Podejko Pawe
Podhorodecki Leszek, Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, Warszawa 1982.
Podrczna Encyklopedia Muzyki Kocielnej, red. Gerard Mizgalski, Pozna 1959.
Poliski Aleksander, Dzieje muzyki polskiej w zarysie, Lww 1907.
Poliski Aleksander, Mielczewski Marcin, w: Wielka Encyklopedia Powszechna
Ilustrowana, seria I, t. 47-48, Warszawa 1912.
Poliski Aleksander, Nieznany skarb muzyczny, Kwartalnik Muzyczny 1912 nr 3.
Poliski Aleksander, Sprawozdanie z wystawy muzycznej w Warszawie w r. 1888, Echo
Muzyczne i Teatralne, Warszawa 1888.
Poliski Aleksander, piewy chralne Kocioa rzymsko-katolickiego, Warszawa 1890.
Polska XVII wieku. Pastwo spoeczestwo kultura, red. Janusz Tazbir, Warszawa
1974.
Poniatowska Irena, Barok jako pojcie stylistyczne i okres w historiografii muzycznej
przegld stanowisk, Barok VI/1 (11) 1999.
Poniatowska Irena, De lexpression dramatique dans LAudite mortales de B. Pkiel,
Quadrivium 1977 nr 2; w zmienionej wersji polskojzycznej: O dramatycznej ekspresji
w Audite mortales B. Pkiela, w: Poniatowska Irena, Historia i interpretacja muzyki.
Z bada nad muzyk od XVII do XIX wieku (Studia ed dissertationes Instituti
Musicologiae Universitatis Varsoviensis A, t. 2), Krakw 1993.
Popinigis Danuta, Adaptationen von Rondo-Formen im Schaffen polnischer und mit
Danzig verbundener Komponisten (Dren, Jacobi, Btner und Meder), w: Musia Baltica.
Im Umkreis des Wandels von den cori spezzati zum konzertierenden Stil, red. Danuta
Popinigis Danuta, Der Danziger Organist Daniel Jacobi und seine geistliche Werke,
Schtz-Jahrbuch XXIV 2002.
Popinigis Danuta, Dwie niekompletne msze Franciszka Liliusa zachowane w Bibliotece
Gdaskiej PAN, Muzyka XXXVII 1992 nr 1.
Popinigis Danuta, Formtypen der weltlichen Renaissance-Polyphonie in der Musik der
Danziger Kapellmeister (Rivulo, Zangius, Hakenberger), w: Musica Baltica.
Interregionale musikkulturelle Beziehungen im Ostseeraum. Konferenzbericht
Greifswald-Gdansk 1993, (Deutsche Musik im Osten 8), Sankt Augustin 1996.
Popinigis Danuta, Madrygay Andrzeja Hakenbergera, w: Kultura muzyczna pnocnych
Popinigis Danuta, Die mehrchrige Musik in Gdask um die Wende 16/17 Jahrhunderts,
w: Die Musik der Deutschen im Osten und ihre Wechselwirkung mit den Nachbarn.
Ostseeraum-Schlesien-Bhmen/Mhren-Donauraum vom 23. bis 26. September 1992 in
Kln (Deutsche Musik im Osten 6), Bonn 1994.
Popinigis Danuta, Muzyka Andrzeja Hakenbergera, Gdask 1997.
Popinigis Danuta, Muzyka w kociele w. Bartomieja w Gdasku na przeomie XVI
i XVII wieku w wietle rkopisu Ms. 4005 Biblioteki Gdaskiej PAN, w: Zeszyty
Naukowe Akademii Muzycznej w Gdasku, nr 21-22, Gdask 1983.
Popinigis Danuta, Opracowanie monograficzne rkopisu Ms 4005 Biblioteki Gdaskiej
Polskiej Akademii Nauk, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1981.
Popinigis Danuta, Pnocnoeuropejska wersja polichralnoci motety Andrzeja
Hakenbergera i Philippa Dulichiusa, w: Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga konferencji.
Warszawa 18-20 padziernika 1996, red. Jolanta Guzy-Pasiakowa, Agnieszka
Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.
Popinigis Danuta, Rkopisy muzyczne gdaskiej proweniencji w berliskiej
Staatsbibliothek odnalezione uzupenienia siedemnastowiecznego repertuaru
barokowego, Barok VII/1 (13) 2000.
Popinigis Danuta, Sylwetka Pawa Sieferta w wietle rde, w: Kultura muzyczna
pnocnych ziem Polski, t. 3: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 1, Gdask 1988.
Popinigis Danuta, Twrczo Daniela Jacobiego, w: Complexus effectuum musicologiae.
Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. Tomasz Je, Krakw 2003.
Popinigis Danuta, Ustawiacze automatycznego carillonu ratusza Gwnego Miasta
w Gdasku Franciscus de Rivulo i jego nastpcy, Aspekty Muzyki 2, 2012.
Popinigis Danuta, Z Gdaska do Kromierya, czyli o Heinrichu Dbelu i jego muzyce
skrzypcowej, w: Europejski repertuar muzyczny na ziemiach Polski (Materiay z XXXII
Oglnopolskiej Konferencji Muzykologicznej Zwizku Kompozytorw Polskich.
Warszawa, 23-25 kwietnia 2003), red. Elbieta Wojnowska, wsppraca Ludwik
Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Warszawa 2003.
Popinigis Danuta, Zur Biographie von Diomedes Cato, w: Musica Baltica. Danzig und die
Poplatek Jan, Studia z dziejw jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocaw 1957.
Popiech Remigiusz, Canzony Marcina Mielczewskiego w aspekcie idiomu skrzypcowego,
w: Affetti musicologici. Ksiga pamitkowa z afektem ofiarowana Profesorowi
Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70. rocznic urodzin, red. Piotr Poniak,
Krakw 1999.
Popiech Remigiusz, Polska pie kocielna jako rdo inspiracji w Missa Paschalis
i Missa Rorate I Gorczyckiego, w: Grzegorz Gerwazy Gorczycki. Studia II, red.
Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1990.
Pozdniejew Aleksander, Polskie pieni w rkopimiennych piewnikach rosyjskich XVIIXVIII wieku, Pamitnik Literacki LIII 1962 z. 2.
Poniak Grzegorz, Organy i organici w Archidiakonacie Opolskim na podstawie akt
wizytacyjnych z lat: 1652, 1679, 1687/1688, 1686 i 1680, komputeropis pracy

Poniak Piotr, Cato Diomedes, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians.
Second edition, red. Stanley Sadie, t. 5, Macmillan Publishers Limited, London 2001.
Poniak Piotr, Dugoraj Wojciech, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
cd, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1984.
Poniak Piotr, Dzieje i zawarto polskich kancjonaw skadanych, Muzyka XLI 1996 nr
3.
Poniak Piotr, Jacob Polonais et Jacob Reys, w: Le luth et sa musique II. Etudes runis et
prsentes par J. M. Vaccaro, Paris 1984.
Poniak Piotr, Kanony Andrzeja Chyliskiego, prefekta muzyki w Padwie, na tle uczonej
muzyki w XVII-wiecznej Polsce, Res Facta Nova 6 (15) Poznaskie Towarzystwo
Przyjaci Nauk 2003.
Poniak Piotr, Klabon (Clabon, Clabonius) Christopherus, w: Encyklopedia muzyczna
PWM, cz biograficzna kl, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1997.
Poniak Piotr, Maffon (Maphon) Franciszek, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
Poniak Piotr, La musica di gagliarda volta e corrente nel secolo XVIe aghli inizi del secolo
XVII, w: Studi in onore di Giuseppe Vecchi, red. Ivano Cavallini, Modena 1989.
Poniak Piotr, Nie znamy motetu Diomedesa Catona, w: Affetti musicologici. Ksiga
pamitkowa z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Marianowi
Szweykowskiemu w 70. rocznic urodzin, red. Piotr Poniak, Krakw 1999.
Poniak Piotr, Nowo odnaleziony unikat drugiego wydania pieni Diomedesa Catona,
Barok XII/1 (23) 2005.
Poniak Piotr, Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium
kontekstualno-anahtyczne, Krakw 1999.
Poniak Piotr, The Symbolism of Numbers in the Works by Wacaw of Szamotuy and
Mikoaj Zieleski (Polish Art Studies XI), Wrocaw-Warszawa-Krakow 1990.
Poniak Piotr, Tubae ferales dialogo na gos solo?, w: Affetti musicologici. Ksiga
pamitkowa z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Marianowi
Szweykowskiemu w 70. rocznic urodzin, red. Piotr Poniak, Krakw 1999.
Poniak Piotr, Twrczo Jakuba Reysa zwanego Polakiem (na tle muzyki lutniowej XVI
i XVII wieku), maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1981.
Poniak Piotr, Utwory polskich lutnistw w rkopisie lorda Herberta of Cherbury (Z
dziejw muzyki polskiej 15), Bydgoszcz 1971.
Poniak Piotr, Wersja kameralna i lutniowa jednej z fantazji Diomedesa Catona, Muzyka
XIII 1968 nr 2.
Poniak Piotr, Wstp i Komentarz krytyczny w: Polska pie wielogosowa XVI i pocztku
XVII wieku, t. 1, wyd. Piotr Poniak, Wacaw Walecki, MMP, Krakw 2004.
Poniak Piotr, Wstp w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay, z. 1, wyd.
Piotr Poniak, WDMP 24, Krakw 21970.
Poniak Piotr, Wstp w: Diomedes Cato, Preludia, fantazje, tace i madrygay, z. 2, wyd.
Piotr Poniak, WDMP 67, Krakw 1973.
Poniak Piotr, Wstp w: Francesco Maffon, Madryga, greghesca, fantazja, wyd. Piotr
Poniak, ZHMP XX, Krakw 1970.
Poniak Piotr, Wstp w: Stanisaw Sylwester Szarzyski, Completorium, wyd. Piotr
Poniak, WDMP 76, Krakw 1980.
Poniak Piotr, Wstp w: Wojciech Dugoraj, Fantazje i wilanele, wyd. Piotr Poniak,
WDMP 23, 1964.
Prosnak Jan, Melodie Symfonii anielskich, Muzyka VII 1962 nr 4.
Prosnak Jan, O kilku melodiach staropolskich, Ruch Muzyczny 1962 nr 10.
Prosnak Jan, Polihymnia uczca. Wychowanie muzyczne w Polsce od redniowiecza do dni
dzisiejszych, Warszawa 1976.
Prosnak Jan, Staropolskie bractwa muzyczne (Z dziejw muzyki polskiej 14), Bydgoszcz
1969.
Prosnak Jan, Z dziejw nauczania muzyki i piewu w orodkach klasztornych
i diecezjalnych w Polsce do wieku XIX, w: Stan bada nad muzyk religijn w kulturze
polskiej, red. Jerzy Pikulik, Warszawa 1973.
Prosnak Jan, Z dziejw staropolskiego szkolnictwa muzycznego, Muzyka 1955 nr 9-10.
Prosnak Jan, Z dziejw szkolnictwa muzycznego w Polsce, Kwartalnik Muzyczny 1948 nr
23-24.
Prosnak Jan, Z zagadnie polskiego folkloru muzycznego, w: Ksiga pamitkowa ku czci

Profesora Adolfa Chybiskiego w 70-lecie urodzin, Krakw 1950.
Protopopov Vladimir, K 300-letiju Musikijskoj grammatiki Nikolaja Dileckogo,
Sovietskaja muzyka 1978 nr 1; przedruk w: V. V. Protopopov, Izbrannyje issledovanija
i statti, Moskva 1983.
Protopopov Vladimir, Nikolaj Dileckij i iego Muzykalnaja Grammatika, w: MAEO IV,
Protopopov Vladimir, Nikolj Dileckij i Marcin Mielczevskij, w: MAEO V, Acta Scientifica,
Bydgoszcz 1978.
Prus Jadwiga, Muzyka na Wawelu, Krakw 1975.
Przerembski Zbigniew, Dudy. Znaczenie instrumentu w kulturze staropolskiej, Warszawa
2006.
Przybylski Tadeusz, Z dziejw nauczania muzyki w Krakowie od redniowiecza do czasw
wspczesnych, Krakw 1994.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Annibale Stabile i pocztki woskiej kapeli Zygmunta
III Wazy, Muzyka LXVI 2001 nr 2.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Ante thorum monogramisty M.M. z kolekcji Emila
Bohna. Poszukowanie archetypu jako metoda atrybucji utworu, w: rda muzyczne.
Krytyka analiza interpretacja, red. Ludwik Bielawski, J. Katarzyna Dadak-Kozicka,
Warszawa 1999.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Applausus musicalis (Braniewo 1615) Severina
Mllera. O szcztkowo zachowanym jedynym znanym zbiorze maogosowych koncertw
kocielnych wydanym w Rzeczypospolitej, Muzyka 2012 nr 3.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Ave florum flos Hyacinthe Marcina Mielczewskiego.
Problemy z rekonstrukcj oryginalnego ksztatu kompozycji zachowanej z tekstem
niemieckojzycznej kontrafaktury, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska,
Sectio L Artes, vol. 1, 2003.
Przybyszewska-Jarmiska, The Baroque, part. 1: 1595-1696 (The History of Music in
Poland), tum. John Comber, Warsaw 2002.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, The Careers of Italian Musicians Employed by the
Polish Vasa Kings (1587-1668), Musicology Today VI 2009.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, La corte reale dei Vasa a Varsavia come un centro

delleducazione musicale, w: Actes du Congrs International: Thatre, Musique et Arts
dans les Cours Europennes de la Renaissance et du Baroque, Warszawa, 23-28
September 1996, red. Kazimierz Sabik, Warszawa 1997.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Dawny i nowy styl w twrczoci religijnej
Giovanniego Francesco Aneria, kapelmistrza Zygmunta III Wazy, Barok III/l (5) 1996.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Ewangeliczna przypowie o bogaczu i azarzu
w dialogu Vanitas vanitatum Kacpra Frstera juniora, w: Kultura muzyczna
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, From the Lutheran Selection: the Surviving Repertory
of Vocal-Instrumental Religious Music of the Musicians of the Polish Vasas, Musicology
Today 2005: Poland in Europe. Imitation or Interaction of Musical Models?
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Hakenberger (Hackenberger) Andrzej (Andreas), w:
Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna hij, red. Elbieta Dzibowska,
Krakw 1993.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Historia w rdach muzycznych wyeksponowana
i ukryta, czyli o siedemnastowiecznych mszach z rkopisw I-Rvat Capp. Sistina 107
oraz D-Bds Mus. 40073 I PL-Kj Mus. 40300, Muzyka XLVII 2002 nr 3-4.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Influssi italiani sulla musica policorale di Marcin
Mielczewski, compositore polacco della prima met del Seicento, w: La musica policorale
in Italia e nellEuropa centro-orientale fra Cinque e Seicento / Polychoral Music in Italy
and in Central-Eastern Europe at the Turn of the Seventeenth Century, red. Aleksandra
Patalas Marina Toffetti, Edizione Fondazione Levi, Venezia 2012.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Kacper Frster junior. Zarys biorafii, Muzyka
XXXII 1987 nr 3.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Kaspar Frster junior. Tekst i muzyka w dialogach
biblijnych, red. Hanna Samsonowicz (Studia Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk,
t. 1), Warszawa 1997.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Leszczyski Aleksander, w: Die Musik in Geschichte
und Gegenwart, Personenteil, 2 Ausgabe, t. 11, Kassel 2004.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Lilius Familie, w: Die Musik in Geschichte und
Gegenwart, Personenteil, 2 Ausgabe, 1.11, Kassel 2004.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Marcin Mielczewski muzyk polskich Wazw,

Kronika Zamkowa 2/46/2003 (Warszawa 2004).
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Marcin Mielczewski ycie i dorobek, w: Marcin
Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski, w (Acta Musicologica Universitatis
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Melodiae sacrae (Krakw 1604) lad muzycznych
zwizkw dworw Zygmunta III Wazy i arcyksicia Ferdynanda z Grazu, Gazeta
antykwaryczna 1998 nr 11.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Mielczewski Marcin, w: Encyklopedia muzyczna
PWM, cz biograficzna m, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 2000.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Mielczewski Marcin, w: Die Musik in Geschichte und
Gegenwart, Personenteil, 2 Ausgabe, t. 12, Kassel 2004.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Missa super lniquos odio habui warszawska msza
w formie echa Luki Marenzia?, Muzyka XLIX 2004 nr 3.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Monodia w polichralnoci. Proza Victimae paschali
laudes w realizacji Marcina Mielczewskiego, w: Affetti musicologici. Ksiga pamitkowa
z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70.
rocznic urodzin, red. Piotr Poniak, Krakw 1999.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Musica moderna the Ways of Dissemination in the
Baltic Centres, w: Musica Baltica. Interregionale musikkulturelle Beziehungen im
Ostseeraum. Konferenzbericht Greifswald-Gdansk 1993 (Deutsche Musik im Osten 8),
Sankt Augustin 1996.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzycy z Cappella Giulia i z innych rzymskich
zespow muzycznych w Rzeczypospolitej czasw Wazw, Muzyka XLIX 2004 nr 1.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyczne dwory polskich Wazw, Warszawa 2007
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyczne kontakty dworw polskich Wazw
i austriackich Habsburgw w wietle dawniejszych i nowych bada, Annales
Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Sectio L Artes, IX,1 2011 (wyd. 2012).
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyczne kontakty dworu krlewskiego polskich
Wazw z Rzymem w wietle dawniejszych i nowych bada, De Musica / Diagonali
I
2012,
internet:
http://www.demusica.pl/cmsimple/images/file/diagonali_1_przybyszewska.pdf
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyka i finanse. Nieznane rda do dziejw ycia

muzycznego na dworze krlewskim polskich Wazw (I, II), Muzyka XLIV 1999 nr 1,3.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyka na dworach XVII-wiecznej Rzeczypospolitej.
Potrzeba czy zbytek?, Biuletyn Historii Sztuki 2001 nr 1-4.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyka pod patronatem polskich Wazw. Marcin
Mielczewski, 2011.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyka staropolska czy muzyka w dawnej Polsce?
Z bada nad kultur muzyczn w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, w: Zmierzch
kultury staropolskiej. Cigo i kryzysy (wieki XVII-XIX), red. Urszula Augustyniak,
Adam Karpiski, Warszawa 1997.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Muzyka w szkoach oglnoksztaccych i zawodowe
ksztacenie muzykw w Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., w: Kronika Zamkowa
2/46/2003 (Warszawa 2004).
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Niezauwaona Fantazja na 4 instrumenty
Francesca Maffona. Rkopis GB-Och Mus. 372-376 jako lad misji dyplomatycznej
Pawa Dziayskiego do krlowej Anglii Elbiety I w 1597 roku?, Polski Rocznik
Muzykologiczny VII 2009.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Nieznany zbir religijnych utworw wokalnoinstrumentalnych Marcina Mielczewskiego, w: Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga
konferencji. Warszawa 18-20 padziernika 1996, red. Jolanta Guzy-Pasiakowa,
Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego. Hymn
o bogosawionym Stanisawie Kostce z zapoznanego druku z 1632 roku, Barok XII/1
(23) 2005.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, O jedno w rnorodnoci. Cztery religijne koncerty
rondowe Marcina Mielczewskiego, Muzyka XLII 1997 nr 3; w wersji
angielskojzycznej: Towards Unity in Diversity: Four Religious Rondo Concerti by
Marcin
Mielczewski,
Polish
Music
Journal
1.2.98:
internet:
http://www.usc.edu/dept/polishmusic/PMJ/issue/1.2.98.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, O zagadkowych zmianach w tekstach utworw
Kaspra Frstera jun. na przykadzie canzonetty Cosi va chi serve donna, Muzyka
XXXVIII 1993 nr 2.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Ocalae rda do historii muzyki w Polsce XVII

stulecia ze zbiorw dawnej Stadtbibliothek we Wrocawiu, Muzyka XXXIX 1994 nr 2.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Odpisy oraz opracowania kompozycji Marcina
Mielczewskiego i innych muzykw polskich Wazw w siedemnastowiecznej kolekcji
muzykaliw kocioa w. Marii Magdaleny we Wrocawiu, Muzyka LI 2006.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, O muzycznych i teatralnych dowiadczeniach
Michaa Kazimierza Radziwia podczas jego pobytu w Italii w latach 1677-1678 raz
jeszcze, Res facta nova XII 2011.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, On the Musical Relations between Gdask and
Wrocaw during the Seventeenth Century. Crato Btners O quanta in coelis laetitia
dedicated to the Wrocaw Council, w: Musica Baltica. The Music Culture of Baltic Cities
in Modern Time / Musikkultur der Ostseestdte in der Neuzeit, red. Jolanta Woniak,
Gdask 2010.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, On the trail of Luca Marenzios works composed in
Poland: Missa super Iniquos odio habui, De Musica XI: Nuove Pagine II 2005
(http://free.art.pl/demusica/de_mu_l%20l/np_01.html0).
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, An overlooked fantasia for instrumental ensemble by
Francesco Maffon. GB-Och MS Mus. 372-376 as a vestige of Pawel Dziayskis
diplomatic mission to England in 1597?, w: The Musical Heritage of the Jagiellonian
Era, red. Pawe Gancarczyk, Agnieszka Leszczyska, Warszawa 2012.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, The Polish Contribution to Central European Musical
Culture in the Seventeenth Century. The Case of Marcin Mielczewski, Muzikoloki
Zbornik/Musicological Annual XL (Musikalische Identitt Mitteleuropas / Glasbena
identiteta Srednje Europ. Bericht ber das internationale Symposium vom 23. und 23.
Oktober 2003 in Ljubljana / Zbornik referatov z mednarodnego simpozija 23. in 24.
oktobra 2003 v Ljubljani), Ljubljana 2004.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Polychoral Compositions and/or Polychoral
Performances. On Sacred Works by Marcin Mielczewski from Sources Originating from
Gdask and Silesia, w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den cori
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, recenzja: Marco Bizzarini, Marenzio. La carriera di
un musicista tra Rinascimento e Controriforma, Rodengo Saiano 1998, Muzyka
XLVIII 2003 nr 4.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Recepcja repertuaru kapeli Wadysawa IV Wazy

w Europie rodkowej i Pnocnej w wietle Iudicium Cribri musici Marka Scacchiego,
Barok 1/2 (2) 1994.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, The Role of Heinrich Schtz and Silesian Musicians
in the dissemination of the Repertoire of the Polish Royal Chapel led by Marco Scacchi in
Silesia, Saxony and Thuringia, Schtz Jahrbuch 2010.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Rkopimienna ksiga partytur D-W Cod. Guelf. 34.7
Aug. 2o jako rdo muzyki instrumentalnej Franciszka Liliusa oraz innych twrcw
zwizanych w XVII wieku z Rzeczpospolit, Muzyka LIII 2008 nr 4.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, The Sacred Dramatic Dialogue in SeventeenthCentury Poland. Facts and Suppositions, Musica Iagellonica I 1995.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Siefert (Siewert, Sivert, Syfert, Syfertus) Pawe, w:
PSB, t. 36, Warszawa-Krakw 1996.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Sonaty Kaspra Frstera Juniora, w: Kultura
muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 2, Gdask
1992.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Taniec polski w siedemnastowiecznych przekazach
literackich, w: Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Poniakowi w 70.
rocznic urodzin, red. Zofia Fabiaska, Jakub Kubieniec, Andrzej Sitarz, Piotr Wilk,
Krakw 2009.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Tipi, forma efunzioni dei dialoghi latini di K. Frster
jun., w: Tradizione e stile. Atti del Il Convegno Internazionale di Studi sul tema: La
musica sacra in area Lombardo-Padana nella seconda met del 600, red. Andrea
Colzani, Andrea Luppi, Maurizio Padoan, Como 1989.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Treatment of Psalm Texts in Concertato Compositions
by Musicians of Ladislaus IV Vasa, w: MAEO X, Acta Musicologica, Bydgoszcz 1994.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Die berlieferung der geistlichen Musik von Marcin
Mielczewski ( 1651) in Schlesien, Mhren und Sachsen, Standige Konferenz
Mitteldeutsche Barockmusik in Sachsen, Sachsen-Anhalt und Thringen e.V.
Jahrbuch 2004, wyd. 2005.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Vincenzo Scapitta da Valenza i inni.
O franciszkaskich muzykach zwizanych z patronatem polskich Wazw, Polski
Rocznik Muzykologiczny IX 2011 (Na stulecie polskiej muzykologii).

Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Woskie wesela arcyksit z Grazu a pocztki opery
w Polsce, Muzyka L 2005 nr 3.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, W poszukiwaniu dawnej wietnoci. Glosy do ksiki
Anny i Zygmunta Szweykowskich Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw,
Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, Z luteraskiego wyboru. Zachowany repertuar
wokalno-instrumentalnej muzyki religijnej kapelistw polskich Wazw, Polski Rocznik
Muzykologiczny III 2004.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara, rda do dziejw muzyki na dworach polskich
Wazw ze zbiorw Zamku Skokloster (Szwecja), Muzyka 2011 nr 2.
Przybyszewska-Jarmiska Barbara zob. Jasiski Tomasz, Przybyszewska-Jarmiska
Barbara
Przywecka-Samecka Maria, Drukarstwo muzyczne w Europie do koca XVIII wieku, w
serii Ksiki o ksice, red. kolegium, Wrocaw 1987.
Przywecka-Samecka Maria, Drukarstwo muzyczne w Polsce do koca XVIII wieku,
Krakw 1969; wyd. zmienione: Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do koca
XVIII wieku, Wrocaw 1993.
Przywecka-Samecka Maria, Dzieje drukarstwa muzycznego do koca XVIII wieku, w:
lskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze IV: Druga Konferencja Naukowa
Komisji Bibliograficznej i Bibliotekoznawczej, Wrocaw 1954.
Quilici Piccarda zob. Cairo Laura, Quilici Piccarda
Raszewski Zbigniew, Krtka historia teatru polskiego, Warszawa 1977.
Raszewski Zbigniew, Scena teatru staropolskiego, Pamitnik Literacki XLIV 1953.
Rauschning Hermann, Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig, Danzig 1931.
Reinhard Kurt, Albert Bobovskis Aufzeichnungen trkischer Musik als geschichtliche
Quelle, w: MAEO V, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1978.
Reiss Jzef, Groblicz Marcin Modszy (ok. 1670-1750), w: PSB, t. 8, Wrocaw-Krakw
Warszawa 1959.
Reiss Jzef, Historia muzyki polskiej w zarysie, Warszawa 1931.
Reiss Jzef, Jan Broek-Broscius jako teoretyk muzyki, w: Sprawozdania Akademii

Umiejtnoci XXVIII 1923 nr 8.
Reiss Jzef, Monogramy i akrostychy w religijnych pieniach reformacji polskiej,
Reformacja w Polsce 1921.
Reiss Jzef, Najpikniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, Krakw 1946, wyd. 2, red.
Zofia Sokoowska, Krakw 1958, wyd. 3, red. Marta Pielech, Krakw 1984.
Reiss Jzef, O rybatach i kantorach w dawnej Polsce, Lwowskie Wiadomoci Muzyczne
i Literackie IV 1928 nr 10.
Reiss Jzef, Polskie skrzypce i polscy skrzypkowie, d 1946.
Reiss Jzef, Staropolskie kancjonay jako rdo pieni wielogosowej, Muzyk Wojskowy
1928 nr 5-7, 9-12, 16.
Reiss Jzef, Z dziejw kultury muzycznej miasta Krakowa, Krakw 1948.
Renkewitz Werner, Janca Jan, Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreussen
vom 1333 bis 1944, t. 1, Wrzburg 1984.
Rinaldi Stefano, Musicisti dellOrdine Francescano dei Minori Conventuali dei sec. XVIXVII, cz. I i II, Note darchivio per la storia musicale XVI 1939.
Roche Jerome, North Italian Church Music in the Age of Monteverdi, Oxford 1984.
Rombowski Aleksander, Nauka jzyka polskiego we Wrocawiu, Wrocaw 1960.
Rombowski Aleksander, Wydawcy Wielkiego Kancjonau Wrocawskiego z roku 1673,
Pamitnik Literacki XLV 1954 z. 3-4.
Roszkowska Wanda, Diariusz ycia teatralnego na dworze Jana III Sobieskiego. Prba
rekonstrukcji, Pamitnik Teatralny 1969 nr 4.
Roszkowska Wanda, Giovanni Battista Lampugnani librecista Sobieskich, Studia
Wilanowskie, t. II, Warszawa 1977.
Roszkowska Wanda, Kapelici krla Jana, Pamitnik Teatralny 1974 nr 2.
Roszkowska Wanda, Komedia dellarte w Polsce XVI-XVII w., w: Studia porwnawcze
o literaturze staropolskiej, red. Teresa Michaowska i Jan lski, Wrocaw 1980.
Roszkowska Wanda, sprawozdanie: Opera w Polsce w XVII w. i pierwszej poowie
XVIII w., Pamitnik Teatralny 1969 nr 4.
Roszkowska Wanda zob. Kowalczyk Jerzy, Roszkowska Wanda
Roek Micha, Katedra wawelska w XVII wieku, Biblioteka Krakowska CXXI 1980.
Roek Micha, Uroczystoci w barokowym Krakowie, Krakw 1976.
Ruggeri Oreste, Scenografia e cronaca teatrale in alcuni dispacci di Filonardi, w:
Miscellanea settempedana. Virgilio Puccitelli e il teatro per musica nella Polonia di
Ladislao IV 2, red. Oreste Ruggeri, San Severino Marche 1979.
Ruhnke Martin, Musikleben in Pommern von der Reformation bis zum Dreissigjhrigen
Krieg, w: Deutsche Musik in Ost- und Sdosteuropa, red. Gabriel Adrnyi (Studien zum
Deutschtum im Osten 28), Kln-Weimar-Wien 1997.
Rumprecht Ewa, Kancjona Krzysztofa Kraiskiego, maszynopis pracy magisterskiej,
Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1986.
Rutkowska Wanda, Filippo Federico Bucnero: Concerti ecclesiastici, maszynopis pracy
Rutkowska Wanda, Philipp Friedrich Buchner: Concerti ecclesiastici, Muzyka XXI
1976 nr 3.
Rutkowska Wanda, Wstp w: Adam Jarzbski, Canzoni e concerti, MMP, wyd. Wanda
Rutkowska, Krakw 1989.
Rybicka Irena, Magnificat dwuchrowe z kancjonau sandomierskich P.P. Benedyktynek
(sygn. L.1643; I po. XVII w.), maszynopis pracy magisterskiej, Katolicki Uniwersytet
Lubelski, Lublin 1990.
Ryszka-Komarnicka Anna, Alessandro Scarlattis S. Casimiro Re di Polonia, w: MAEO
XII, Acta Scientifica, Bydgoszcz 2000.
Sachs Curt, Barockmusik, Jahrbuch der Musikbibliothek Peters 1919.
Sajkowski Alojzy, Kultura muzyczna w krgach szlachecko-magnackich (pamitniki
i epistolografia doby baroku), w: Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Poznaniu VI,
Pozna 1994.
Sajkowski Alojzy, Od Sierotki do Rybeki. W krgu Radziwiowskiego mecenatu, Pozna
1965.
Sajkowski Alojzy, Teatr Jana Kazimierza, Pamitnik Teatralny 1964 nr 3.
Sajkowski Alojzy, Woskie przygody Polakw. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 1973.
Sajkowski Alojzy, Z teatralnych dowiadcze podrnikw polskich do Woch od XVI do
XIX wieku, Pamitnik Teatralny 1969 nr 4.
Salmonowicz Stanisaw, Toruskie Gimnazjum Akademickie w latach 1681-1817.

Studium z dziejw nauki i owiaty, w: Ksiga pamitkowa 400-lecia Toruskiego
Gimnazjum Akademickiego, t. 4, Pozna 1973.
Salmonowicz Stanisaw, Z dziejw teatru szkolnego jezuickiego kolegium toruskiego
w XVII-XVIII wieku, Zapiski Historyczne LV 1990 nr 1.
Samsonowicz Hanna, Festeggiamenti per il matrimonio del re Ladislao IV nel 1637. Un
frammento della storia del teatro barocco in Polonia, w: Actes du Congrs International:
Thtre, Musique et Arts dans les Cours Europennes de la Renaissance et du Baroque,
Warszawa, 23-28 September 1996, red. Kazimierz Sabik, Warszawa 1997.
Samsonowicz Hanna zob. te Osiecka-Samsonowicz Hanna
Samsonowicz Henryk, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 21973.
Samsonowicz Henryk zob. Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk
Sandelewski Wiarosaw, Giulio Cesare Gabussi a kapela Zygmunta III w latach 15961602, Muzyka VIII 1963 nr 1-2.
Sandelewski Wiarosaw, Giulio Cesare Gabussi in Polonia, w: Primo incontro con la
musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Schfertns Reinhard, Recepcja Zarlina w Pnocnej Europie: Composition Regeln Jana
Pieterszoona Sweelincka, Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Schaeffer Bogusaw, Dzieje muzyki, Warszawa 1983.
Scheunchen Helmut zob. Schwarz Werner, Kessler Franz, Scheunchen Helmut
Scholz Wolfgang, Beitrge zur Musikgeschichte der Stadt Liegnitz von ihren Anfngen bis
etwa zum Jahre 1800, Breslau 1941.
Scholz Wolfgang, Das musikalische Leben in Liegnitz bis ca 1800, Musik des Ostens V
1969.
Schwarz Werner, Kessler Franz, Scheunchen Helmut, Musikgeschichte Pommerns,
Westpreuens, Ostpreufiens und der baltischen Lande (Die Musik der Deutschen im
Osten Mitteleuropas 3), Dlmen 1989.
Sehnal Ji, Kilka XVII-wiecznych polonikw morawskich, Muzyka XVIII 1973 nr 2.
Seifert Herbert, Beitrge zur Frage nach den Komponisten der ersten Opern ausserhalb
Italiens, Musicologica Austriaca VIII 1988.
Seifert Herbert, Die Comoedie der Hof-Musici 1625: Die erste Oper in Wien?, Studien zur
Musikwissenschaft XLII 1993.
Seifert Herbert, Polonica-Austriaca. Schlaglichter auf polnisch-sterreichische
Musikbeziehungen vom 17. bis 19. Jahrhundert, w: Muzyka wobec tradycji. Idee dzieo
recepcja, red. Szymon Paczkowski, Warszawa 2004.
Seiffert Max, Paul Siefert (1586-1666): biographische Skizze, Vierteljahrsschrift fr
Musikwissenschaft VII 1891.
Seiffert Max, Wstp w: Johann Krieger, 21 Ausgewhlte Kirchenkompositionen, wyd. Max
Seiffert, seria 1, t. 53-54, Wiesbaden-Graz 1958.
Shkurgan Oksana, Przedstawienia instrumentw muzycznych w siedemanstowiecznych
ukraiskich rkopimiennych irmologionach nutowych z diecezji przemyskiej, w: Z
bada nad ikonografi muzyczn do 1800. rda problemy interpretacje
(Ikonografia muzyczna. Studia i materiay, red. Pawe Gancarczyk, t. 1), Warszawa
2012
Shkurgan Oksana, W poszukiwaniu rde melodii pieni boonarodzeniowych z tekstem
polskim z poczajowskiego Bohohasnyka, Muzyka LVIII 2013 nr 1.
Siarczyski Franciszek, Obraz wieku panowania Zygmunta III, t. 1, Pozna 1843.
Siciarek Micha, Tabulatura Johannesa Fischera z Morga jako rdo muzyki organowej
i zespoowej praktyki wykonawczej przeomu XVI wieku, komputeropis pracy
magisterskiej, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1995.
Sielicki Franciszek, Cymbay. Instrument i symbol, w: MAEO VIII, Acta Slavica 2:
Materiay Sekcji Bizantyno-Sowianoznawczej: Kultura bizantyjska, jej pniejsze
wcielenie i kontynuacje, Bydgoszcz 1988.
Siewiera-Szmytke Katarzyna, Rkopimienna tabulatura lutniowa M 6983 (olim ms.
Grsse 5102) z kolekcji Philippa Spitty, Muzyka XLIX 2004 nr 3.
Sikorski Czesaw, Warszawska tabulatura organowa z XVII wieku, maszynopis pracy
magisterskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna 1953.
Simon Alicja, Polnische Elemente in der deutschen Musik bis zur Zeit der Wiener
Klassiker, Zrich 1916.
Simon Alicja, Polskie instrumenty za granic, w: Instrumenty muzyczne, red. Mateusz
Gliski (Monografie Muzyczne 4), Warszawa 1929.
Simon Alicja, Opieski Henryk, Dawne tace polskie. Objanienia do dodatku nutowego,
Skoczek Jzef, Cech muzyczny lwowski w XVI i XVII wieku, Kwartalnik Muzyczny 1929
nr 2.
Skrzela Dorota, J. V. Meder kantata Ach Herr, mich Armen silnder, w: Kultura
muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 1, Gdask
1992.
Sownik literatury staropolskiej (redniowiecze renesans barok), red. Teresa
Michaowska, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1990.
Sownik muzykw polskich, red. Jzef M. Chomiski, t. 1-2, Krakw 1964, 1967.
Smolarek Dariusz, Polonica w muzykaliach klasztoru pijarw w Podolicu, Muzyka LII
2007 nr 1.
Smolarek Dariusz, Styl koncertujcy w repertuarze siedemanstowiecznej kapeli pijarw
w Podolicu Additamenta Musicologica Lublinensia VII 2011.
Smolarski Mieczysaw, Dawna Polska w opisach podrnikw, Wrocaw 1946.
Smosarski Jzef, Dialog na Boe Narodzenie, Roczniki Humanistyczne XII 1964 z. 1.
Smosarski Jzef, Religijne widowiska parateatralne w Polsce XVII wieku. Kilka
przykadw, w: Dramat i teatr sakralny, red. Irena Sawiska, Wojciech Kaczmarek,
Waldemar Sulisz, Maria B. Stykowa, Lublin 1988.
Smulikowska Ewa, Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocaw 1989; w wersji
angielskojzycznej: Organ-cases in Poland as Works of Art (The Polish Organ), tum.
Barbara Dejlidko, Warsaw 1993.
Snikowa Jitka, Contribution aux relations tchco-polonaises au XVIe-XVIIe sicle, w: The
Book of the First International Musicological Congress Devoted to the Works of Frederick
Chopin, Warsaw 1960, red. Zofia Lissa, Warszawa 1963.
Snyder Kerala J., Berglund Lars, Frster Kaspar, w: The New Grove Dictionary of Music
and Musicians. Second edition, red. Stanley Sadie, t. 9, Macmillan Publishers Limited,
London 2001.
Sobieski Marian, Z zagadnie polskiego ludowegoo instrumentarium muzycznego.
Mazanki, serby, skrzypce, w: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia
Lissa, Krakw 1967.
Sokoowska Jadwiga, Spory o barok, Warszawa 1971.

Sotan Andrzej, Muzycy warszawscy w latach 1583-1655, Rocznik Warszawski XVIII
1985.
Sotan Andrzej zob. Patalas Aleksandra, Sotan Andrzej
Srensen Sren, Leredit monteverdiana nella musica sacra del Nord. Monteverdi
Foerster Buxtehude, Rivista Italiana di Musicologia II 1967 nr 2.
Sowiski Albert (Wojciech), Les musiciens polonais et slaves anciens et modernes.
Dictionnaire biographique, Paris 1857; w wersji polskojzycznej: Sownik muzykw
polskich dawnych i nowoczesnych, Paris 1874.
Sjka Jan zob. Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Sjka Jan
Sparger Avealoie Dennis, The Sacred Music of Andrzej Hakenberger, maszynopis pracy
doktorskiej, University of Illinois 1981.
Sparrow John, Sarbiewskis Silviludia and their Italian source, Oxford Slavonic
Papers 1958.
Starke Reinhold, Kantoren und Organisten der St. Elisabetkirche zu Breslau,
Monatshefte fr Musikgeschichte XXXV 1903.
Steinheuer Joachim, Chamleon und Salamander. Neue Wege der Textvertonung bei
Tarquinio Merula, Kassel-Basel-London-New York-Prague 1999.
Stelmasiak Mateusz, Kariery muzykw w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej
w wietle Liber chamorum Waleriana Nekandy Trepki, komputeropis pracy
magisterskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011.
Steude Wolfram, Wrocawski organista Ambrosius Profius (1589-1661) jako edytor
i wydawca muzyki wokalnej XVII wieku, w: Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we
Wrocawiu, Wrocaw 1992.
Stszewscy Zofia, Jan, Do genezy i chronologii rytmw mazurkowych w Polsce, Muzyka V
1960 nr 3.
Stszewscy Zofia, Jan, Wstp w: Tace polskie z Vietoris-Kodex. Druga poowa
XVII wieku, wyd. Zofia i Jan Stszewscy, ZHMP I, Krakw 1960.
Stszewska Zofia, Cato Diomedes, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
cd, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1984.
Stszewska Zofia, Danze italiane in Polonia e danze polacche in Italia nel XVI e nel XVII
secolo, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.

Stszewska Zofia, Konkordancje polskich melodii tanecznych w rdach od XVI do
XVIII w., Muzyka XI 1966 nr 2.
Stszewska Zofia, Muzyka taneczna jako rdo bada midzynarodowych kontaktw
kulturalnych na przykadzie Polski i Francji, Muzyka XVII 1972 nr 2.
Stszewska Zofia, Objanienia w: Tace polskie z tabulatur lutniowych II, wyd. Zofia
Stszewska, ZHMP IX, Krakw 1966.
Stszewska Zofia, Opracowania tacw polskich na zespoy instrumentalne w wieku XVI
i XVII, w: Z zagadnie muzyki kameralnej. Zeszyty Naukowe Katedry Historii i Teorii
Muzyki UJ, z. 2, red. Wodzimierz Poniak, Krakw 1966.
Stszewska Zofia, Polonica muzyczne w Ms. J. 307 (Drezno) i Ms. Kat. 39 (Zwickau),
Stszewska Zofia, Polonica z okresu od XVI do pocztku XVIII wieku w zbiorach
muzycznych pnocnych ziem Polski, w: VI Oglnopolska Konferencja Muzykologiczna,
Gdask 1972, red. Teresa Chyliska, Gdask 1973.
Stszewska Zofia, Polonika w rdach muzycznych pochodzenia niemieckiego i w
twrczoci kompozytorw niemieckich od XVI do pocztku XVIII w., Muzyka XXII 1977
nr 3.
Stszewska Zofia, Popularno pieni woskiej w Polsce w XVII wieku, w: Pagine 2, red.
Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Stszewska Zofia, Renesans i barok jako okres wyksztacania si cech narodowych
w tanecznej muzyce europejskiej, w: Pagine 2, red. Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Stszewska Zofia, Tablice. Zestawienie wariantw, w: Muzyczne silva rerum z XVII wieku,
wyd. Jerzy Goos, Jan Stszewski, ZHMP XVI, Krakw 1970, PWM.
Stszewska Zofia, Tabulatura lutniowa nr 1985 Biblioteki im. opaciskiego w Lublinie,
Muzyka XXV 1980 nr 3.
Stszewska Zofia, Tace polskie w publikacjach G. Neumarka, Muzyka XV 1970 nr 2.
Stszewska Zofia, Tace woskie w Polsce i tace polskie we Woszech w XVI-XVII w.,
Muzyka XV 1970 nr 1.
Stszewska Zofia, Tace XVI-XVII wieku i ich powizania z folklorem, Muzyka XXI 1976
nr 2.
Stszewska Zofia, Wstp w: Tace polskie z Tabulatury gdaskiej (I pol XVII w.) na lutni,
wyd. Zofia Stszewska, WDMP 30, Krakw 21965.
Stszewska Zofia, Z zagadnie historii poloneza, Muzyka V 1960 nr 2.
Stszewska Zofia, Z zagadnie ksztatowania si stylu narodowego w muzyce polskiej XVIXVIII wieku (w oparciu o rda muzyki tanecznej), Muzyka XXIV 1979 nr 4.
Stszewska Zofia, Z zagadnie staropolskiej muzyki tanecznej, w: Z dziejw polskiej
kultury muzycznej, t. 1, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1958.
Stszewska Zofia zob. Stszewscy Zofia, Jan
Stszewski Jan, Marcina Mielczewskiego Canzon prima a 2 na tle rkopisu Biblioteki
Jagielloskiej sygn. 127/56, Muzyka XII 1967 nr 1; przedruk (jako Canzon prima a 2
Marcina Mielczewskiego na tle rkopisu Biblioteki Jagielloskiej sygn. 127/56), w:
Marcin Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musicologica
Stszewski Jan, Polish National Character in Music: What is it?, w: Interdisciplinary
Studies in Musicology. Report from the Second Interdisciplinary Conference, Pozna,
October 1-16, 1993, red. Maciej Jaboski, Jan Stszewski, Pozna 1995.
Stszewski Jan zob. Goos Jerzy, Stszewski Jan
Stszewski Jan zob. Stszewscy Zofia, Jan
Strawa Magorzata, Repertuar sekwencyjny w Graduaach Piotrkowskich, maszynopis
pracy magisterskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1993.
Strumio Tadeusz, rda i pocztki romantyzmu w muzyce polskiej, Krakw 1956.
Sukta Joanna, Polskie koncerty wokalno-instrumentalne z drugiej poowy XVII
i pocztku XVIII wieku, komputeropis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski,
Krakw 1997.
Surzyski Jzef, Krtki pogld na history muzyki kocielnej w Polsce, Muzyka
Kocielna VIII 1888 nr 3; przedruk piewak III Pozna 1909 nr 5.
Surzyski Jzef, Ksidza Bartomieja Pkiela Missa pulcherrima, wydana w 1896
w Poznaniu, Myl Kocielna 1897 nr 6-7.
Surzyski Jzef, Muzyka figuralna w kocioach polskich od XV do XVIII wieku, Pozna
1889.
Surzyski Jzef, Przedmowa w: Kompozycje kocielne wzorowych mistrzw muzycznych
z epoki klasycznej w Polsce, w: MMS I, Pozna 1885.

Surzyski Jzef, ber alte polnische Kirchenkomponisten und deren Werke,
Kirchenmusikalisches Jahrbuch V 1890.
Sutkowski Adam, Charakter tematw instrumentalnej canzony na pocztku XVII wieku,
Muzyka III 1958 nr 4.
Sutkowski Adam, Nieznane polonika muzyczne z XVI i XVII wieku, Muzyka V 1960 nr 1.
Sutkowski Adam, Psalmy Jana Kochanowskiego z kancjonau z Brzegu, Muzyka V 1960
nr 3.
Sutkowski Adam, Tabulatura organowa cystersw z Pelplina, Ruch Muzyczny 1959 nr 1.
Sutkowski Adam, Mischiati Oscar, Una preziosa fonte di musica strumentale:
Lintavolatura di Pelplin, LOrgano II 1961.
Swaryczewska Katarzyna, Kanoniczny ricercar wariacyjny Pkiela, Muzyka III 1958 nr
4.
Swaryczewska Katarzyna, Kapele, w: Sownik muzykw polskich, red. Jzef Chomiski,
t. 1, Krakw 1964.
Swaryczewska Katarzyna, The Performing Practice in Poland up to the XVIII Century, w:
Polish Music, red. Stefan Jarociski, Warszawa 1965.
Swaryczewska Katarzyna, Repertuar muzyki organowej na przeomie XVI i XVII wieku,
Muzyka IX 1964 nr 1-2.
Swaryczewska Katarzyna zob. te Morawska Katarzyna
Swoboda Anna, Esaias Reusner (1636-1679) ycie i twrczo lutnisty XVII-wiecznego,
praca magisterska, Akademia Muzyczna w Krakowie, Krakw 2010.
Szczepaska Maria, Nieznana krakowska tabulatura lutniowa z drugiej poowy XVI
stulecia, w: Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Adolfa Chybiskiego w 70-lecie
Szczepaska Maria, O dwunastogosowem Magnificat Mikoaja Zieleskiego z r. 1611.
(Do historji stylu weneckiego w Polsce), Polski Rocznik Muzykologiczny I 1935.
Szczepaska Maria, Z folkloru muzycznego w XVII wieku, Kwartalnik Muzyczny 1933 nr
17-18.
Szelest Marcin, Io son ferito, ahi lasso Giovanniego Pierluigiego da Palestrina i Venite
exsultemus Adama Jarzbskiego wokalny pierwowzr w instrumentalnym

opracowaniu, Muzyka XLV 2000 nr 3.
Szelest Marcin, Sonata Stanisawa Sylwestra Szarzyskiego w kontekcie repertuaru
europejskiego, Muzyka XLVI 2001 nr 1.
Szlagowska Danuta, Bernardino Borlascas Compositions Dedicated to the Gdask Senate,
w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den cori spezzati zum
konzertierenden Stil, red. Danuta Szlagowska, Gdask 2004.
Szlagowska Danuta, Crato Btner and the concertato style in Gdask in the 17th century,
w: Musica Baltica. Interregionale musikkulturelle Beziehungen im Ostseeraum.
Konferenzbericht Greifswald-Gdask 1993 (Deutsche Musik im Osten 8), Sankt
Augustin 1996.
Szlagowska Danuta, Gdascy muzycy w darze krlowi Janowi II Kazimierzowi, Aspekty
Muzyki 2, 2012.
Szlagowska Danuta, Gdaskie madrygay Bernardina Borlaski, w: Complexus effectuum
musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. Tomasz Je, Krakw
2003.
Szlagowska Danuta, Music in Gdask under the Vasa Dynasty, w: Polish-Swedish
Cultural Relations During the Vasa Dynasty, Stockholm, February 10th-12th 1995
Conference Papers, red. Tadeusz Maciejewski, Warszawa 1996.
Szlagowska Danuta, Music for Polish Kings by Gdask Composers, w: Musica Baltica.
Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta Popinigis, Gdask 2000.
Szlagowska Danuta, Musik in der Katharinenkirche in Danzig, w: Musica Baltica.
Interregionale musikkulturelle Beziehungen im Ostseeraum-Konferenzbericht Greifswald
1994 und 1995, red. Ekkehard Ochs, Nico Schller, Lutz Winkler, Frankfurt am Main
1997.
Szlagowska Danuta, Muzyka baroku, Gdask 1998.
Szlagowska Danuta, Nieznane rkopisy gdaskie z XVI i XVII wieku, w: Kultura muzyczna
pnocnych ziem Poski, t. 6: Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 2, Gdask 1992.
Szlagowska Danuta, Repertuar muzyczny z siedemnastowiecznych rkopisw gdaskich,
Gdask 2005.
Szlagowska Danuta, Seventeenth-century Gdask instrumental music sources,
Interdisciplinary Studies in Musicology 11, 2012.
Szlagowska Danuta, Staropolskie rda w zbiorach gdaskiej Biblioteki Polskiej

Akademii Nauk, w: Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga konferencji. Warszawa 18-20
padziernika 1996, red. Jolanta Guzy-Pasiakowa, Agnieszka Leszczyska, Mirosaw
Perz, Warszawa 1998.
Szlagowska Danuta, Twrczo Crato Btnera, kompozytora dziaajcego w Gdasku
w drugiej poowie XVII wieku, w: Kultura muzyczna pnocnych ziem Polski, t. 3:
Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi, t. 1, Gdask 1988.
Szlagowska Danuta, The 16th and 17th century musical manuscripts in the Gdask
Library of the Polish Academy of Science, w: Die Musik der Deutschen im Osten und ihre
Wechselwirkung mit den Nachbarn. Ostseeraum-Schlesien-Bhmen/MhrenDonauraum vom 23. bis 26. September 1992 in Kln (Deutsche Musik im Osten 6), Bonn
1994.
Szmydki Ryszard, Muzyczne partytury z dworu Zygmunta III przywiezione do Brukseli
w 1621 roku, Barok XI/2 (21) 2004.
Szmydki Ryszard, Zbiory artystyczne krlewicza Jana Kazimierza w Warszawie
i Nieporcie okoo roku 1643, Warszawa 1993.
Szombara Justyna, Praemessa musicalia (1646) i Musicalische Arien (1649)
Christopha Wernera, cz. I-III, praca magisterska, Uniwersytet Jagielloski, Krakw
2009.
Szpdrowska Maria, Charakterystyka repertuaru Tabulatury pelpliskiej, maszynopis
Szulc Zdzisaw, Lutnicy polscy od XVI wieku do czasw najnowszych oraz ich karteczki
rozpoznawcze, w: Ksiga pamitkowa ku czci profesora Adolfa Chybiskiego w 70-lecie
Szulc Zdzisaw, Muzeum Wielkopolskie. Katalog instrumentw muzycznych, Pozna 1949.
Szulc Zdzisaw, Sownik lutnikw polskich, Pozna 1953.
Szweykowscy Anna, Zygmunt M., La liberazione di Ruggiero dallisola dAlcina
legendy i fakty, w: Dzieo muzyczne. Teoria historia interpretacja. Ksiga
pamitkowa w siedemdziesit rocznic urodzin Profesora Jzefa Chomiskiego, red.
Irena Poniatowska, Krakw 1984.
Szweykowscy Anna, Zygmunt M, Muzycy woscy na dworze Wazw, w: Staropolszczyzna
muzyczna. Ksiga konferencji. Warszawa 18-20 padziernika 1996, red. Jolanta Guzy-
Pasiakowa, Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.

Szweykowscy Anna, Zygmunt M., W krgu mecenatu rodu Sobieskich, Muzyka XXVIII
1984 nr 3.
Szweykowscy Anna, Zygmunt M., Wosi w kapeli krlewskiej polskich Wazw, Krakw
1997.
Szweykowscy Anna, Zygmunt M., Zaginiony utwr G. G. Kapspergera na cze krlewicza
Wadysawa Wazy, Muzyka XXXIII 1988 nr 4; w przekadzie woskim jako: Unopera
ignota di G. G. Kapsperger in onore del principe Vladislao Waza, w: Studi in onore di
Giuseppe Vecchi, Modena 1989.
Szweykowscy Anna, Zygmunt M. zob. Patalas Aleksandra, Szweykowscy Anna, Zygmunt
M.
Szweykowska Anna, Berent Szymon, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
ab, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1979.
Szweykowska Anna, Chyliski (Chiliski) Andrzej, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna cd, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1984.
Szweykowska Anna, Circe delusa, dramma musicale Virgilio Puccitelego, Pamitnik
Szweykowska Anna, Cocciola Giovanni Battista, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna cd, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1984.
Szweykowska Anna, Dramma per musica w teatrze Wazw 1635-1648, Krakw 1976.
Szweykowska Anna, Dramma per musica w teatrze Wadysawa IV. Odrbno jego profilu
tematycznego, Muzyka XV 1970 nr 3.
Szweykowska Anna, Un dramma per le nozze reali, w: Miscellanea settempedana. Virgilio
Puccitelli e il teatro per la musica nella Polonia di Ladislao IV 2, red. Oreste Ruggeri,
San Severino Marche 1979.
Szweykowska Anna, Dwie kompozycje okolicznociowe. Annibale Orgas, Virgilio
Mazzocchi, Muzyka XXXVII 1992 nr 1.
Szweykowska Anna, Elert Piotr, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna efg,
red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1987.
Szweykowska Anna, Grochowski Stanisaw, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
Szweykowska Anna, Imprezy baletowe na dworze Wadysawa IV, Muzyka XII 1967 nr 2.
Szweykowska Anna, Kapela krlewska Jana Kazimierza w latach 1649-1652, Muzyka
XIII
1968 nr 4.
Szweykowska Anna, Kilka uwag na marginesie La maga sdegnata, Pamitnik
Teatralny
1969 nr 4.
Szweykowska Anna, Kilka uwag o manieryzmie na terenie wczesnego dramma musicale,
w: Pagine 2, red. Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Szweykowska Anna, Kreczmer Marcin, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna ki, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1997.
Szweykowska Anna, Lauksmin (Lauxmin) Sigismundus, w: Encyklopedia muzyczna
PWM, cz biograficzna ki, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1997.
Szweykowska Anna, Legenda o operze Piotra Elerta La fama reale, Muzyka XV 1970
nr 2.
Szweykowska Anna, Melodramma Andromeda (1644). Odnaleziony tekst i potencjalny
ksztat muzyczny, Muzyka XXII 1987 nr 4.
Szweykowska Anna, Monteverdi in Seventeenth-Century Poland, Musica Iagellonica II
1997.
Szweykowska Anna, Musical Theatre in Poland, w: Report of the Twelfth Congress of the
International Musicological Society, Berkeley 1977, Kassel-Basel-London 1981.
Szweykowska Anna, I musici italiani in Polonia nel secolo XVII, w: Primo incontro con la
musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
Szweykowska Anna, Notatki dotyczce kapeli krlewskiej w XVII wieku, Muzyka XVI
1971 nr 3.
Szweykowska Anna, Pocztki krakowskiej kapeli katedralnej, Muzyka IV 1959 nr 2.
Szweykowska Anna, Przeobraenia w kapeli krlewskiej na przeomie XVI i XVII w.,
Muzyka XIII 1968 nr 2.
Szweykowska Anna, recenzja: Karolina Targosz-Kretowa, Teatr dworski Wadysawa IV,
Muzyka XI 1966 nr 2.
Szweykowska Anna, Virgilio Pucciteli e lopera italiana alla corte di Ladislao IV di

Polonia, Rivista Italiana di Musicologia VII 1972 nr 2.
Szweykowska Anna, W sprawie datowania dziaalnoci kapeli Stanisawa Lubomirskiego,
Szweykowska Anna, Widowiska baletowe na dworze Zygmunta III (4 czerwca 1592, 13
oraz 18 grudnia 1605, Muzyka XI 1966 nr 1.
Szweykowska Anna, Wkad jezuitw w kultur muzyczn Rzeczypospolitej w XVII wieku,
w: Jezuici a kultura polska, red. Ludwik Grzebie, Stanisaw Obirek, Krakw 1993.
Szweykowska Anna, Z dziejw koldy, w: Polskie koldy i pastoraki, wybraa i opr. Anna
Szweykowska, Krakw 1985.
Szweykowska Anna zob. Szweykowscy Anna, Zygmunt M.
Szweykowska Anna zob. Buba Jan, Szweykowscy Anna, Zygmunt M.
Szweykowski Zygmunt M., Ah dolente partita: Monteverdi-Scacchi, w: Memorie e
contributi alla musica dal medioevo allet moderna offerti a F. Ghisi nel settantesimo
compleanno (1901-1971), Quadrivium 1971 nr 2.
Szweykowski Zygmunt M., Anerio Giovanni Francesco, w: Encyklopedia muzyczna PWM,
cz biograficzna ab, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1979.
Szweykowski Zygmunt M., Aria wokalna na cze Jana Kazimierza, Ruch Muzyczny
1958 nr 10.
Szweykowski Zygmunt M., Audite mortales jako problem wykonawczy, Ruch Muzyczny
1977 nr 14.
Szweykowski Zygmunt M., Bertolusi (Bertholusius) Vincenzo, w: Encyklopedia muzyczna
PWM, cz biograficzna ab, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1979.
Szweykowski Zygmunt M, Brant Jan, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna
ab, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1979.
Szweykowski Zygmunt M, Concertato Style in Polish Vocal-Instrumental Music, w: Primo
incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974; w zmienionej wersji jako:
Concertato Style in Polish Vocal-Instrumental Music of the 17th Century, Polish
Musicological Studies I 1977.
Szweykowski Zygmunt M., The Choice of Means of Performance in Seventeenth-Century
Polish Vocal-Instrumental Music, w: Musica Antiqua, Colloquium Brno 1967, red.
Rudolf Peman, Mezinarodny Hudebni Festival, Brno 1968.

Szweykowski Zygmunt M, A Concise Characterization of Polish Musical Production in the
Baroque Era, w: Beitrge zur Musikgeschichte Osteuropas, Franz Steiner Verlag CMBH,
Wiesbaden 1977.
Szweykowski Zygmunt M, Czy istnieje manieryzm jako okres w historii muzyki?, Muzyka
XVIII 1973 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Dalle ricerche sul recitativo del dramma per musica nella
prima met del Seicento, w: Vita teatrale in Italia e Polonia fra Seicento e Settecento,
red. Micha Bristiger, Jerzy Kowalczyk, Jacek Lipiski, Warszawa 1984.
Szweykowski Zygmunt M., Eksperymentalny aspekt Ave Sanctissima Maria Jacka
Ryckiego, w: Musicae sacrae ars et scientia. Ksiga ku czci ks. prof Karola Mrowca,
red. Stanisaw Dbek, Ireneusz Pawlak, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne XXXIV
1987 z. 7, Muzykologia.
Szweykowski Zygmunt M., Eliasz Karmelita nieznany staropolski kompozytor (Z dziejw
muzyki polskiej 7), Bydgoszcz 1964.
Szweykowski Zygmunt M., Franciszek Lilius i jego twrczo na tle wczesnego baroku
w Polsce, Muzyka V 1960 nr 1, VII 1962 nr 4.
Szweykowski Zygmunt M., Gommer (Gomer) Jan (zm. 1654), w: PSB. t. 8, WrocawKrakw-Warszawa 1959.
Szweykowski Zygmunt M., Idea muzyki staroytnej w praktyce kompozytorskiej wczesnego
seicenta, Muzyka XXVIII 1983 nr 4.
Szweykowski Zygmunt M., Jan Brant (1554-1602) i jego nowo odkryta twrczo
muzyczna, Muzyka XVIII 1973 nr 2.
Szweykowski Zygmunt M., Jarzbski Adam, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
biograficzna hij, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1993.
Szweykowski Zygmunt M., Kapelmistrz herbu Doliwa, Ruch Muzyczny 1966 nr 3.
Szweykowski Zygmunt M., Kilka uwag o twrczoci mszalnej Giovanni Francesco Aneria
zwizanej z Polsk, Muzyka XVII 1972 nr 4; w przekadzie woskim jako: Le messe di
Giovanni Francesco Anerio ed il loro rapporto con lattivit del compositore in Polonia,
Quadrivium 1975.
Szweykowski Zygmunt M., Klabon (Clabon, Claboni) Krzysztof, w: PSB, t. 12, Wrocaw
1966-1967.
Szweykowski Zygmunt M., Kultura wokalna XVI-wiecznej Polski, Krakw 1957.
Szweykowski Zygmunt M., Leszczyski Aleksander (Wadysaw), w: Encyklopedia
muzyczna PWM, cz biograficzna ki, red. Elbieta Dzibowska, Krakw 1997.
Szweykowski Zygmunt M., Lilius, Gigli (1. Vincenzo, 2. Joannes, 3. Szymon, 4.
Franciszek), w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna ki, red. Elbieta
Dzibowska, Krakw 1997.
Szweykowski Zygmunt M, Marco Scacchi and his Pupils on the Polychoral Technique,
Musica Iagellonica II 1997; w wersji polskojzycznej: Marco Scacchi i jego uczniowie
o technice polichralnej, Muzyka XLIII 1998 nr 2.
Szweykowski Zygmunt M., Marco Scacchis Opinions on Art of Music, w: Secondo incontro
con la musica italiana e polacca 1970, Bologna 1974.
Szweykowski Zygmunt M., Merula Tarquinio, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
Szweykowski Zygmunt M, Materia pieniowy w mszach koncertujcych Marcina
Mielczewskiego, w: Muzyka wobec tradycji. Idee dzieo recepcja, red. Szymon
Paczkowski, Warszawa 2004.
Szweykowski Zygmunt M., Mielczewski Marcin, w: The New Grove Dictionary of Music
and Musicians. Second edition, red. Stanley Sadie, t. 16, Macmillan Publishers Limited,
London 2001.
Szweykowski Zygmunt M., Midzy kunsztem a ekspresj, t. 1: Florencja, Krakw 1992,
t. 2: Rzym, Krakw 1994.
Szweykowski Zygmunt M., Missa sub Concerto Adama Jarzbskiego, Muzyka XIII
1968 nr 4.
Szweykowski Zygmunt M., Modeli italiani nellopera di Marcin Mielczewski, Res Facta
Nova 6 (15) Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk 2003.
Szweykowski Zygmunt M., Musica moderna w ujciu Marka Scacchiego, Krakw 1977.
Szweykowski Zygmunt M., La musica per i drammi di Virgilio Puccitelli, w: Miscellanea
settempedana. Virgilio Puccitelli e il teatro per musica nella Polonia di Ladislao IV 2,
Szweykowski Zygmunt M., Muzyczne poszukiwania w bibliotekach szwedzkich, Muzyka
XVI 1971 nr 4.
Szweykowski Zygmunt M., Muzyka w barokowym Krakowie; od Liliusa do Gorczyckiego,
Towarzystwo Mionikw Historii i Zabytkw Krakowa, red. J.M. Maecki, Krakw
1992.
Szweykowski Zygmunt M., Niespodziewane zasoby sandomierskie, Ruch Muzyczny 1959
nr 14, 15.
Szweykowski Zygmunt M., Nieznana twrczo Marcina Kreczmera (1631-1696) (z
problemw polskiej praktyki muzycznej drugiej polowy XVII wieku), (Z dziejw muzyki
polskiej), Bydgoszcz 1965.
Szweykowski Zygmunt M., Nowe canzony Marcina Mielczewskiego, Ruch Muzyczny 1958
nr 17.
Szweykowski Zygmunt M., Nowe inwentarze nowy obraz historii, Ruch Muzyczny 1963
nr 3.
Szweykowski Zygmunt M., O czynnikach ksztatujcych recytatyw we woskim dramma
per musica 1600-1640, w: Muzykologia krakowska 1911-1986, red. Elbieta
Dzibowska, Krakw 1987.
Szweykowski Zygmunt M., Okres baroku muzycznego w zmiennej perspektywie, w: Zeszyty
Naukowe Akademii Muzycznej w Poznaniu VI, Pozna 1994.
Szweykowski Zygmunt M., Pacelli Asprilio (1569 lub 1570-1623), w: PSB, t. 24, WrocawWarszawa-Krakw-Gdask 1979.
Szweykowski Zygmunt M., Pogldy Scacchiego na muzyk jako sztuk, w: Pagine 1, red.
Micha Bristiger, Warszawa 1972.
Szweykowski Zygmunt M., Polish Music Culture in the Early Baroque Period, w: Report of
the Tenth Congress of the International Musicological Society, Ljubljana 1967, red.
Dragotin Cvetko, Brenreiter, Kassel-Basel 1970.
Szweykowski Zygmunt M., Present State of Research of Polish Musical Sources in Swedish
Libraries, w: Polish-Swedish Cultural Relations During the Vasa Dynasty, Stockholm,
February 10th-12th 1995 Conference Papers, red. Tadeusz Maciejewski, Warszaw 1996.
Szweykowski Zygmunt M, Praktyka wykonawcza
muzykologicznego, Muzyka XVI 1971 nr 3.
jako
przedmiot
badania
Szweykowski Zygmunt M., Problem przeomu stylistycznego midzy renesansem
i barokiem w muzyce polskiej, w: MAEO II, Acta Scientifica, Bydgoszcz 1969.

Szweykowski Zygmunt M., Problemy wykonawcze w Audite mortales Bartomieja
Pkiela, w: Zeszyty Naukowe PWSM we Wrocawiu, nr 15, Wrocaw 1977.
Szweykowski Zygmunt M., Prba periodyzacji okresu baroku w Polsce, Muzyka XI 1966
nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Rkopisy mszy a capella Marcina Mielczewskiego, w: Marcin
Szweykowski Zygmunt M., Salmi Concertati Gieronimo Giacobbiego w wietle
przedmowy autora. Z problemw woskiej praktyki wykonawczej, w: Muzykolog wobec
dziea muzycznego, red. Magorzata Wona-Stankiewicz, Zofia Dobrzaska-Fabiaska,
Krakw 1999.
Szweykowski Zygmunt M., Some Problems of Baroque Music in Poland, w: MAEO I, Acta
Scientifica, Warszawa 1966.
Szweykowski Zygmunt M., Sprezzatura i gracja klucz do estetyki liryki wokalnej
wczesnego baroku, Muzyka XXXII 1987 nr 1; w przekadzie angielskojzycznym:
Sprezzatura and Grazia a Key to the Vocal Art in the Early Baroque Period (Polish
Art Studies IX), Warszawa 1988; w przekadzie sowackim: Sprezzatura a grazia
kluc k estetikie vokalnej lyriky ranho baroka, Slovenska Hudba 1992 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Staropolskie silva rerum muzyczne, Ruch Muzyczny 1959 nr
3-4.
Szweykowski Zygmunt M., Stile imbastardito i stile rappresentativo w systemie
teoretycznym Marka Scacchiego, Muzyka XIX 1974 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Styl koncertujcy w polskiej muzyce wokalno-instrumentalnej,
Muzyka XV 1970 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Sylwetka kompozytorska Damiana Stachowicza (1658-1699),
Muzyka VII 1962 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Tace polskie w zbiorze Delitiae Musicae Mikoaja Hassego,
Muzyka XVI 1971 nr 4.
Szweykowski Zygmunt M., Technika koncertujca w polskiej muzyce wokalnoinstrumentalnej okresu baroku, maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet
Jagielloski, Krakw 1964.
Szweykowski Zygmunt M., Tradition and Popular Elements in Polish Music of the
Baroque Era, The Musical Quarterly 1970 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., La trasmutazione stilistica fra il rinascimento e il barocco
nellopinione dei nobili dilettanti di musica, w: Momenti di storia musicale tra Italia e
Polonia, t. 2, Miscellanea Saggi Convegni nr 28, Bologna 1990.
Szweykowski Zygmunt M., Unikalne druki utworw Asprilia Pacellego, Muzyka XVII
1972 nr 1.
Szweykowski Zygmunt M., Uwagi o praktyce wykonawczej XVII wieku, Forum Musicum
nr 7, Krakw 1966.
Szweykowski Zygmunt M, Wenecki koncert rondowy w polskiej praktyce kompozytorskiej
okresu baroku, w: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa,
Krakw 1967.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Bartomiej Pkiel, Audite mortales, wyd. Zygmunt
M. Szweykowski, WDMP 4, Krakw 21968.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Franciszek Lilius, Missa brevissima, wyd. Zygmunt
M. Szweykowski, ZHMP XXXI, Krakw 1989.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Giovanni Francesco Anerio, Missa Constantia per tre
cori, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, SSS 8, Krakw 1997.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Jacek Rycki, Exsultemus omnes, wyd. Zygmunt M.
Szweykowski, WDMP 44, Krakw 1966.
Szweykowski Zygmunt M, Wstp w: Maciej Wronowicz, Koncerty wokalno-instrumentalne,
wyd. Zygmunt M. Szweykowski, ZHMP VIII, Krakw 1965.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Marcin Mielczewski, Opera omnia, t. 1: Canzony
instrumentalne, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP, Krakw 1986.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Marcin Mielczewski, Opera omnia, t. 3: Msze
koncertujce, wyd. Zygmunt M. Szweykowski, MMP, Krakw 2003.
Szweykowski Zygmunt M., Wstp w: Marco Scacchi, Madrygay na zesp wokalny i basso
continuo, wyd. Z. M. Szweykowski, ZHMP XXVI, Krakw 1979.
Szweykowski Zygmunt M., Z problemw kultury muzycznej II polowy XVII wieku Maciej
H. Wronowicz, Ruch Muzyczny 1965 nr 10.
Szweykowski Zygmunt M., Z problemw techniki polichralnej Marcina Mielczewskiego,
w: Marcin Mielczewski. Studia, red. Zygmunt M. Szweykowski (Acta Musi-cologica

Szweykowski Zygmunt M., Z zagadnie kameralistyki polskiego baroku. Problem doboru
rodkw wykonawczych, w: Zeszyty Naukowe Katedry Historii i Teorii Muzyki UJ, z. 2,
red. Wodzimierz Poniak, Krakw 1966.
Szweykowski Zygmunt M., Z zagadnie melodyki w polskiej muzyce wokalnoinstrumentalnej pnego baroku, Muzyka VI 1961 nr 2.
Szweykowski Zygmunt M. zob. Buba Jan, Szweykowscy Anna, Zygmunt M.
Szweykowski Zygmunt M. zob. Szweykowscy Anna, Zygmunt M.
Szydowska-Ceglowa Barbara, Staropolskie nazewnictwo instrumentw muzycznych,
Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1977.
Szyszko Romuald, Muzyka weselna w dawnym Gdasku, w: Kultura muzyczna pnocnych
lski Kazimierz, Tysiclecie polsko-skandynawskich stosunkw kulturalnych, Wrocaw
1977.
liwka Aleksandra, Stylistyka utworw wielkoobsadowych Stanisawa Sylwestra
Szarzyskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw
1983.
widerska Barbara, Magnifikaty organowe z Tabulatury owickiej, maszynopis pracy
wieboda Jzef, Pijarski orodek muzyczny w Rzeszowie XVII i XVIII wieku, w: Wkad
Pijarw do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w., red. Irena Stasiewicz-Jasiukowa,
Warszawa-Krakw 1993.
wierczek Wendelin, Kancjonay Sandomierskich Panien Benedyktynek, Kronika Diecezji
Sandomierskiej LI 1958 nr 4, 7-8, 10.
wierczek Wendelin, Rkopimienne zabytki dawnej muzyki w bibliotece Seminarium
Duchownego w Sandomierzu, Kronika Diecezji Sandomierskiej 1959 nr 7-8.
witochowski Robert, Kapela OO. Dominikanw w Gidlach, Muzyka XVIII 1973 nr 4.
witochowski Robert, Tradycje muzyczne zakonu kaznodziejskiego w Polsce (cz. I-IV),
Muzyka VIII 1963 nr 1, 3, 4; Muzyka IX 1964 nr 1, 2.
Tadych Stefania, Zwizki warstwy sownej i muzycznej w koncertach wokalno-
instrumentalnych M. Mielczewskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet

im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna 1983.
Tanty Mieczysaw, Polsko-rosyjskie zwizki kulturalne w XVII w., w: Kultura, polityka,
dyplomacja. Studia ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu w szedziest
rocznic Jego urodzin, red. komitet, Warszawa 1990.
Targosz Karolina, Dwr krlowej Marysieki Sobieskiej ogniskiem recepcji teatru
francuskiego, Barok II/1 (3) 1995.
Targosz Karolina, Krakowskie premiery Moliera i Racinea w 1676 r. oraz inne nieznane
fakty z teatru Sobieskich, Pamitnik Teatralny 1990 nr 3-4.
Targosz Karolina, Michelangelo i Vincenzo m. Galilei jako muzycy dziaajcy
w Rzeczpospolitej, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Targosz Karolina, Polscy korespondenci Atanazego Kirchera i ich wkad w jego dzieo
naukowe, w: Studia i materiay z dziejw nauki polskiej, seria A, z. 12, Warszawa 1968.
Targosz Karolina, Polsko-francuskie powizania teatralne w XVII wieku, Pamitnik
Targosz Karolina, Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze rodowisk
dworskich, Warszawa 1997.
Targosz Karolina, Teatr Szk Nowodworskich w Krakowie w XVII wieku, Pamitnik
Teatralny 1976 nr 1-2.
Targosz Karolina, Le thtre franais la cour de Pologne aux temps des reines LouiseMarie de Gonzague et Marie-Casimire dArquien (1646-1696), w: Actes du Congrs
International: Thtre, Musique et Arts dans les Cours Europennes de la Renaissance et
du Baroque, Warszawa, 23-28 September 1996, red. Kazimierz Sabik, Warszawa 1997.
Targosz Karolina, Uczony dwr Ludwiki Marii Gonzagi (1646-1667). Z dziejw polskofrancuskich stosunkw naukowych, Wrocaw 1982.
Targosz-Kretowa Karolina, Teatr dworski Wadysawa IV (1635-1648), Krakw 1965.
Tatomir Adam zob. Arnold Stanisaw, Tatomir Adam, Kurkiewicz Wadysaw, rawski
Wiesaw
Tazbir Janusz, O kompleksie pawia i papugi, w: Kultura, polityka, dyplomacja. Studia
ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu w szedziesit rocznic urodzin, red.
komitet, Warszawa 1990.
Tazbir Janusz, Procesy tworzenia si kultury oglnochrzecijaskiej w Rzeczypospolitej

XVI-XVII w., w. U progu trzeciego tysiclecia. Czowiek nauka wiara. Ksiga
pamitkowa Sympozjum Naukowego zorganizowanego w Uniwersytecie Warszawskim
z okazji 2000-lecia chrzecijastwa, red. Aleksandra Biaecka, Jacek J. Jadacki,
Warszawa 2001.
Tazbir Janusz, Tace wszeteczne i dozwolone, Odrodzenie i Reformacja w Polsce XLIV
2000.
Tazbir Janusz, Wojciech Tylkowski polihistor omieszony, Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki XXIII 1978 nr 1.
Tebaldini Giovanni, LArchivio Musicale della Cappella Antoniana in Padova, Padova
1895.
Toffetti Marina, Da Milano a Varsavia: di nuovo su Giulio Cesare Gabussu e altre
presenze italiane nella Polonia del primo Seicento, w: La musica policorale in Italia e
nellEuropa centro-orientale fra Cinque e Seicento / Polychoral Music in Italy and in
Central-Eastern Europe at the Turn of the Seventeenth Century, red. Aleksandra
Patalas, Marina Toffetti, Edizione Fondazione Levi, Venezia 2012. Tomkiewicz
Wadysaw, Adam Jarzbski jako serwitor krlewski, w: Studia Hieronymo Feicht
septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa, Krakw 1967.
Tomkiewicz Wadysaw, Gdzie mieci si teatr Wadysawa IV, Pamitnik Teatralny
1972 nr 2.
Tomkiewicz Wadysaw, Opera Wadysawowska w powizaniu ze zjawiskami kultwy
artystycznej w Polsce, streszczenie w: Opera w dawnej Polsce na dworze Wadysawa IV
i krlw saskich, red. Julian Lewaski, Wrocaw 1973.
Tomkiewicz Wadysaw, Warszawa jako orodek ycia artystycznego i intelektualnego, w:
Dzieje Warszawy, t. 2: Warszawa w latach 1526-1795, red. Stefan Kieniewicz, Warszawa
1984.
Tomkiewicz Wadysaw, Wizie kardynaa. Niewola francuska Jana Kazimierza,
Warszawa 1957.
Tomkiewicz Wadysaw, Wstp w: Adam Jarzbski, Gociniec abo krtkie opisanie
Warszawy, wyd. Wadysaw Tomkiewicz, Warszawa 1974.
Tomkiewicz Wadysaw, Z dziejw polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII,
rda do dziejw sztuki polskiej, t. 4, Wrocaw 1952.
Tomkiewicz Wadysaw [red.], Zamek Krlewski w Warszawie, Warszawa 1973.

Tomkiewicz Wadysaw, Zamek Warszawski, w: Sownik historyczny sztuk plastycznych,
Zeszyt dyskusyjny, Warszawa 1951.
Tomkowicz Stanisaw, Do historii muzyki w Krakowie, Krakw 1907.
Tomsiska Magdalena, Gdaska tabulatura lutniowa D-B Danzig 4022, Polski Rocznik
Muzykologiczny X 2012.
Trevor-Roper Hugh, The Culture of the Baroque Court, w: Europische Hofkultur 16. und
17. Jahrhundert, t. 1, Wolfenbttel 1979.
Trilupaitien Jrat, Grigalikojo choralo raida Lietuvoje XVI-XVII a. ir banytins
muzikos reformos (Kultros istorijos tyrinjimai, t. 4), Vilnius 1998.
Trilupaitien Jrat, Jzuit Muzikin Veikla Lietuvoje, Vilnius 1995.
Trilupaitien Jrat, Niektre cechy ycia muzycznego w dawnej Litwie, w:
Trilupaitien Jrat, Nieznany XVII-wieczny rkopis z Kro, Muzyka XXXVIII 1993 nr 1.
Trilupaitien Jrat, Rkopis Sapiehw obraz muzyki barokowej w rodowisku
wileskich bernardynw w XVII wieku, w: Affetti musicologici. Ksiga pamitkowa
z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70.
rocznic urodzin, red. Piotr Poniak, Krakw 1999.
Trilupaitien Jrat, Some Aspects and Sources of Old Music in Lithuania (Studia
Musicologica Universitatis Helsingiensis, t. 6), Helsinki 1994.
Trilupaitien Jrat, Zygmunt Lauksmin w yciu muzycznym Akademii Wileskiej,
Muzyka XXXVI 1991 nr 1.
Trilupaitien Jrat, XVI-XVII a. Lietuvos Didiosios Kunigaiktysts muzikinis
palikimas ir jo interpretacijos aspektai, Menotyra 1998 nr 4.
Trilupaitien Jrat, XVII a. Lietuvos vargon muzikos bruoai Sapieg rankratyje,
Menotyra 2000 nr 3.
Turniansky Chava, Pieni historyczne w jzyku jidysz jako rdo do dziejw ydw
w Polsce przedrozbiorowej, w: ydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiay z konferencji
Autonomia ydw w Rzeczypospolitej Szlacheckiej, 22-26 IX 1986, red. Andrzej LinkLenczowski, Tomasz Polaski, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991.
Tygielski Wojciech, Wosi w Polsce XVI-XVII wieku. Utracona szansa na modernizacj,

Warszawa 2005.
Typrowicz Wojciech, Sztuka kontrapunktu w utworach Vincenzo Bertolusiego prba
analizy, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1987.
Unverricht Hubert, Barockes Musikinstrumentarium in Schlesien am Anfang des 17.
Jahrhunderts (Barokowe instrumenty na lsku na pocztku XVII wieku), w: Beitrge
zur Musikgeschichte Schlesiens. Musikkultur-Orgellandschaft. Tagungsbericht Liegnitz
1991 (Deutsche Musik im Osten 5), Bonn 1994.
Unverricht Hubert, Die Beteiligung von Instrumentalisten in der Hofkapelle der Liegnitzer
Piasten im 16. und Anfang des 17. Jahrhunderts, w: MAEO VII, Acta Scientifica,
Bydgoszcz 1985.
Unverricht Hubert, Schlesien als Mittler zwischen Deutschland und Polen: Tagung des
Arbeitskreises fr schlesisches Lied und schlesische Musik, Die Musikforschung XXVII
1974.
Vecchi Giuseppe, La Docta schola di Asprilio Pacelli, w: Primo incontro con la musica
italiana in Polonia, Bologna 1974, w przekadzie polskojzycznym: Docta schola
Asprilia Pacellego, w: Pagine 5, red. Micha Bristiger, Krakw-Warszawa 1989.
Vecchi Giuseppe, Il madrigale concertante e Tarquinio Merula a Varsavia, Quadrivium
XVIII 1977.
Vecchi Giuseppe, Momenti di storia musicale italiana e sue presenze in Polonia tra i secoli
XV e XVII, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bologna 1974.
VitolinEkab, Muzykalnaja kultura Latvii XVII-XVIII vekov, w: MAEO III, Acta
Vogel Benjamin, Gdaskie klawikordy i klawesyny w XVII-XVIII wieku, Muzyka XLIX
2004 nr 1.
Vogel Benjamin, Gdask musical Instruments from the 17th and 18th centuries in
Scandinavia, w: Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta
Popinigis, Gdask 2000.
Walter-Mazur, recenzja: Tomasz Je, Madryga w Europie pnocno-wschodniej.
Dokumentacja recepcja przeobraenia gatunku, Warszawa 2003, Muzyka XLIX
2004 nr 4.
Walter-Mazur Magdalena, Rkopis 127 Biblioteki Gdaskiej PAN ksig gosow
toruskich benedyktynek, Muzyka LV 2010 nr 2.

Walter-Mazur Magdalena, Status zakonnic piewaczek i instrumentalistek w XVII
i XVIII wieku. Profesjonalizacja zakonnic-muzykw na przykadzie polskich
benedyktynek, Polski Rocznik Muzykologiczny VIII 2010.
Walter-Mazur Magdalena, Utwory polichralne na gosy eskie z pierwszej poowy
XVII wieku ze zbiorw Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu, Muzyka L IV 2011 nr
4.
Walter-Mazur Magdalena, Wok Figurenlehre Christopha Bernharda, Muzyka XLIII
1998 nr 2.
Wardcka Alicja, Rkopis BUAM Ch. 189 twrczo a cappella Andrzeja Paszkiewicza,
Jana Krenera i Jana Radomskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet
Jagielloski, Krakw 1974.
Wardcka-Gociska Alicja, Wstp w: Jan Krener, Veni sponsa Christi, Contere Domine
na chr a cappella, wyd. Alicja Wardcka-Gociska, ZHMP XXVIII, Krakw 1984.
Wardska Zofia, Pogldy na muzyk Sebastiana Petrycego, Muzyka XVI 1971 nr 3.
Warnecke Berthold, Kaspar Frster der Jngere und die europische Stilvielfalt im 17.
Jahrhundert (Schriften zur Musikwissenschaft aus Munster 21), Schneverdingen:
Wagner 2004.
Wasilewska Janina, piewy liturgiczne w jzyku polskim w zbiorach M. Laterny
i St. Grochowskiego (1588-1598). Studium muzykologiczne, maszynopis pracy
Wasilewski Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984.
Welti Manfred, Der Bibliothek des Giovanni Bernardino Bonifacio, Marchese dOria, 15171597. Der Grundstock der Bibliothek Danziger der Polnischen Akademie der
Wissenschaften, Bern 1985.
Werbeck Walter, Heinrich Schtz und der Streit zwischen Marco Scacchi und Paul Siefert,
Schtz-Jahrbuch 1995.
Wcowski Jan, Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Wincenty Maxylewicz oraz Damian
Stachowicz w wietle nowych odkry i bada, maszynopis pracy magisterskiej,
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1964.
Wgrzyn Walentyna, Muzykalia w inwentarzach mieszczaskich z XVI-XVIII w.,

Wgrzyn-Klisowska Walentyna, Gegenseitige Beziehungen der deutschen und polnischen
Gesangbcher der evangelischen Kirche im Ermland, Masuren und Pommern, w:
Musica Baltica. Interregionale musikkulturelle Beziehungen im Ostseeraum.
Konferenzbericht Greifswald-Gdask 1993, (Deutsche Musik im Osten 8), Sankt
Augustin 1996.
Wgrzyn-Klisowska Walentyna, Musikalische Drucke von Andreas Hnefeld aus Danzig,
w: Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta Popinigis,
Gdask 2000.
Wgrzyn-Klisowska Walentyna, Muzyka w dawnym Wrocawiu,(Monografie lskie 38),
Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1987.
Wgrzyn-Klisowska Walentyna, Polskie kancjonay ewangelickie na lsku, w:
Wieczorek Ewa, Edukacja muzyczna w XVI w. w Polsce, maszynopis pracy
Wieczorek Ryszard, recenzja: Piotr Poniak, Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce
Renesansu. Studium kontekstualno-analityczne, Krakw 1999, Muzyka XLVIII 2003
nr 4.
Wiermann Barbara, Die Entwicklung vokal-instrumentalen Komponierens im
protestantischen Deutschland bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, (Abhandlungen zur
Musikgeschichte, t. 14), Gttingen 2005.
Wilk Piotr, Idiom skrzypcowy w utworach Marcina Mielczewskiego, w: Marcin
Wilk Piotr, Sonata na skrzypce solo w siedemnastowiecznych Woszech (Musicologica
Wratislaviensia 2),, Wrocaw 2005.
Wilk Piotr, Sonaty da chiesa Aldebranda Subissatiego, skrzypka Jana Kazimierza,
Muzyka LII 2007 nr 1.
Wilkinson Christopher, The Sacred Music of Tarquinio Merula. A Style Study,
maszynopis pracy doktorskiej, Rutgers University, New Brunswick, New Jersey 1978.
Wilkowska-Chomiska Krystyna, Badania nad muzyk lutniow w Polsce, Muzyka II
1957 nr 3.
Wilkowska-Chomiska Krystyna, Muzycy polscy w Krlewcu, Muzyka XVI 1971 nr 4.
Wilkowska-Chomiska Krystyna zob. Chomiski Jzef M., Wilkowska-Chomiska
Krystyna
Williams Nyal Zeno, The Masses of Giovanni Francesco Anerio: A Historical and
Analitical Study with a Supplementary Critical Edition, maszynopis pracy doktorskiej,
University of North Carolina, Chapel Hill 1971.
Windakiewicz Stanisaw, Teatr kolegiw jezuickich w dawnej Polsce, Krakw 1922.
Windakiewicz Stanisaw, Teatr polski przed powstaniem sceny narodowej, Krakw 1921.
Windakiewicz Stanisaw, Teatr Wadysawa IV. 1633-1648, Krakw 1893; uzupenienie
autora: Czas 1895 nr 285.
Winiarski Stanisaw, Rkopis nr 1985 Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie,
Wisner Henryk, Zygmunt III Waza, Wrocaw 1991.
Witczak Tadeusz, Historia dramatu i teatru do roku 1750 w publikacjach powojennych,
Pamitnik Teatralny 1954 nr 2.
Witczak Tadeusz, Historia dramatu i teatru staropolskiego do roku 1750 w publikacjach
powojennych. Dopenienia, Pamitnik Teatralny 1955 nr 2.
Witczak Tadeusz, Teatr i dramat staropolski w Gdasku, Gdask 1959.
Witkowska-Zaremba Elbieta, Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych
XVI wieku, Krakw 1986.
Witkowska-Zaremba Elbieta, Galilei Vincenzo, w: Encyklopedia muzyczna PWM, cz
Witkowska-Zaremba Elbieta, Musica Muris i nurt spekulatywny w muzykografii
redniowiecznej (Studia Copernicana 32), Warszawa 1992.
Witkowska-Zaremba Elbieta, Myl muzyczna na lsku od XIII do poowy XVII wieku, w:
Piastowie brzescy i ich epoka. Materiay sesji naukowej. Brzeg 13-14 X 1972, Opole 1973.
Witkowski Leon, Mielczewski Marcin, w: PSB, t. 20, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1975.
Witkowski Leon, Polsko-czeskie stosunki w dziedzinie hymnologii w XVI-XVIII wieku, w:
Zeszyty Naukowe PWSM w Gdasku, Prace Specjalne 7, Gdask 1974.
Wojciechowska Maria, Jak si muzykowao w dawnym Poznaniu, Muzyka 1928 nr 4-5.

Wojnowska Elbieta, Cori spezzati in den Danziger Handschriften von der Wende des 16.
und 17. Jahrhunderts, w: Musia Baltica. Im Umkreis des Wandels von den cori
Wojnowska Elbieta, Legnicka tabulatura organowa Mus. 326 Cim. w Bibliotece
Narodowej (Die Legnitzer Orgeltabulatur Mus. 326 Cim. in der Nationalbibliothek), w:
Beitrge zur Musikgeschichte Schlesiens. Musikkultur-Orgellandschaft. Tagungsbericht
Liegnitz 1991 (Deutsche Musik im Osten 5), Bonn 1994.
Wojnowska Elbieta, Nieznane msze Marcina Mielczewskiego w rkopimiennym dodatku
do zespou drukw Ee 2015 8o Gdaskiej Biblioteki PAN, w: Kultura muzyczna
Wojnowska Elbieta, Problem muzyki okolicznociowej. Utwory Eccarda, Stobaeusa
i innych kompozytorw zachowane w Krlewcu/Kaliningradzie, Polski Rocznik
Muzykologiczny V 2006; w wersji angielskojzycznej: The Problem of Occasional Music.
The Works of Eccard, Stobaeus and Other Composers Held at Knigsberg/Kaliningrad,
Musicology Today 2007.
Wojnowska Elbieta, La raccolta gedanese di madrigali italiani, w: Sodalium voces. XV
Sesja Muzykologiczna Polsko-Woska. 8-15 padziernika 1983. Monodia i polifonia od
redniowiecza do Baroku, Warszawa Radziejowice Pozna Czerniejewo
(Miscelanee Saggi Convegni XXIV, A.M.I.S.), Bologna 1984.
Wojnowska Elbieta, Rozproszenie i przemieszczenia dawnych rde muzycznych (problem
polskiego muzykologa i bibliotekarza), w: Staropolszczyzna muzyczna. Ksiga
konferencji. Warszawa 18-20 padziernika 1996, red. Jolanta Guzy-Pasiakowa,
Agnieszka Leszczyska, Mirosaw Perz, Warszawa 1998.
Wojnowska Elbieta, Straty wojenne muzykaliw gdaskich z XVI i XVII wieku, w: rda
muzyczne. Krytyka analiza interpretacja, red. Ludwik Bielawski, J. Katarzyna
Dadak-Kozicka, Warszawa 1999.
Wojnowska Elbieta, Tabulatury pelpliskie w sieci repertuaru muzyki wokalnej, w:
Complexus effectuum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red.
Tomasz Je, Krakw 2003.
Wojnowska Elbieta, Zwischen Druck und Handschrift: Ein abschreibender Danziger
Musiker des 16./17. Jahrhunderts, w: Die Musik der Deutschen im Osten und ihre
Wechselwirkung mit den Nachbarn. Ostseeraum-Schlesien-Bhmen/Mhren-
Donauraum vom 23. bis 26. September 1992 in Kln (Deutsche Musik im Osten 6), Bonn
1994.
Wolaski Franciszek, Wiadomoci o pojezuickim kolegium w Kronie, Czas 1866 nr 12.
Wolff Christoph, From Berlin to d: The Spitta Collection Resurfaces, Notes 1989.
Wolff Hellmuth Christian, Typologie der Musik der italienischen Oper 1600-1750, w:
Opera w dawnej Polsce na dworze Wadysawa IV i krlw saskich, red. Julian
Lewaski, Wrocaw 1973.
Wollny Peter, Anmerkungen zu Johann Valentin Meders geistlichem Volkschaffen, w:
Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas, red. Danuta Popinigis, Gdask
2000.
Woniak Jolanta, The Jesuit College in Gdask, w: Musica Baltica. Danzig und die
Woniak Jolanta, Stan bada nad muzykaliami gdaskimi XVI-XVIII wieku, w:
Wjcicka Lucyna, Utwory cykliczne Damiana Stachowicza, maszynopis pracy
Wjcicki Kazimierz Wadysaw, Teatr staroytny w Polsce, t. 1-2, Warszawa 1841.
Wjcik Zbigniew, Historia powszechna XVI-XVII w., Warszawa 1979.
Wjcik Zbigniew, Jan Sobieski, Warszawa 1983.
Wjcikwna Bronisawa, Tace polskie Jana Fischera (1702), Kwartalnik Muzyczny
1913/1914 nr 2.
Wyczaski Andrzej, Polska w Europie XVI stulecia, Warszawa 1973.
Wygranienko Rostislaw, Jan Podbielski. Kolejna mistyfikacja?, Muzyka 21 IX, lipiecsierpie 2008.
Wyrwa Andrzej M., Glosa do biogramu Adama z Wgrowca (Margonina) w wietle zapisek
nekrologicznych, Muzyka XLIII 1998 nr 1.
Z dziejw polskiej kultury muzycznej, t. 1, red. Zygmunt M. Szweykowski, Krakw 1958.
Zadworna Anna, Jana Broka pisma i notatki muzyczne, maszynopis pracy
Zajc Anna, Rkopimienne kancjonay karmelitaskie z XVII i XVIII w. w zbiorach

klasztoru w. Marcina w Krakowie (studium muzykologiczne), maszynopis pracy
Zakrzewska-Dubasowa Mirosawa, Ormianie w Dawnej Polsce, Lublin 1982.
Zaski Stanisaw, Jezuici w Polsce, t. 1-5, Lww-Krakw 1900-1906.
Zarys historii Polski, red. Janusz Tazbir, Warszawa 1979.
Zazulski Kazimierz, ycie muzyczne w szkole pijarskiej w owiczu w XVII i XVIII wieku,
Muzyka XVIII 1973 nr 3.
Zdanowicz Janina, Psaterz Rybiskiego, Muzyka II 1957 nr 3.
Zgliski Marcin, Budownictwo organowe na terenie dawnego Wielkiego Ksistwa
Litewskiego do okoo 1850 roku w wietle najnowszych bada, Muzyka XLVIII 2003 nr
3.
Zgliski Marcin, Nowoytny prospekt organowy i jego twrcy, Warszawa 2012.
Zientarski Wadysaw, Muzycy gnieniescy XV-XVII w., w: Gniezno, studia i materiay
historyczne, t. 1, Pozna-Warszawa 1984.
Zientarski Wadysaw, Z dziejw kapeli parafialnej w Grodzisku Wielkopolskim, Muzyka
XXVI 1981 nr 1.
Zientarski Wadysaw, Z dziejw katedralnej kapeli muzycznej w Gnienie, Nasza
Przeszo XXIV 1966.
Zientarski Wadysaw, Podejko Pawe, Kapele instrumentalno-wokalne w Strzelnie w XVII
i XVIII w. (Z dziejw muzyki polskiej 3), Bydoszcz 1961; przedruk w: Pawe Podejko,
ycie muzyczne dawnego Gdaska, Pomorza i Kujaw, w: Kultura muzyczna pnocnych
ziem Polski, t. 9, Gdask 2001.
Zwoliska Elbieta, Fragmenty rkopimiennych partesw z pocztku XVII wieku
z Archiwum Prowincji Maopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (PL-KrATJ
1631), w: Complexus effectuum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario
dedicata, red. Tomasz Je, Krakw 2003.
Zwoliska Elbieta, Italianit und Sarmatismus. Einige Bemerkungen zum Problem der
Determinantem der polnischen Musikkultur am Ende des 16. Jahrhunderts, Revista de
Musicologia 1993.
Zwoliska Elbieta, Musica figurata w jagielloskim mauzoleum. Kilka uwag o polifonii
rorantystw wawelskich w XVI wieku, w: Tradycje muzyczne Katedry Wawelskiej.

Materiay z konferencji muzykologicznej obradujcej [...] 20 padziernika 1984 w ramach
V Tygodnia Kultury Chrzecijaskiej w Krakowie, Krakw 1985 (wersja
angielskojzyczna: w Polish Art Studies VIII).
Zwoliska Elbieta, Musica mensuralis w polskich rdach muzycznych do 1600, w: Notae
musicae artis, red. Elbieta Witkowska-Zaremba, Krakw 1999; w wersji
angielskojzycznej: Musica mensuralis in Polish Musical Sources up to 1600, w: Notae
musicae artis. Musical Notation in Polish Sources 11th 16th Century, red. Elbieta
Witkowska-Zaremba, Krakw 2001.
Zwoliska Elbieta, Pkiel (Pekiel, Pekel, Pekell, Pechel, Peckel) Bartomiej, w: PSB, t. 25,
Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1980.
Zwoliska Elbieta, recenzja: Tomasz M.M. Czepiel, Music at the Royal Court and Chapel
in Poland, c. 1543-1600, New York, London 1996, Muzyka XLVIII 2003 nr 4.
Zwoliska Elbieta, Twrczo kompozytorw woskich z I poowy XVII wieku dla kapeli
rorantystw wawelskich, w: Pagine 2, red. Micha Bristiger, Warszawa 1974.
Zwoliska Elbieta, Zwischen Tradition und Novitt: Konzept und Repertoire der
kniglichen Rorantistenkapelle an der Kathedrale zu Krakw, w: Atti del XIV Congresso
della Societ Internazionele di Musicologia, Bologna 1987.
Zwoliska Elbieta zob. te Guszcz-Zwoliska Elbieta
ak Jerzy, Badania nad lutni i muzyk lutniow. Perspektywy, Canor I 1991 nr 1.
ak Jerzy, Lutnia i lutnici na lsku w epoce baroku, w: Konferencja Naukowa Tradycje
lskiej kultury muzycznej VIII, 26-28 padziernika 1995, Akademia Muzyczna im.
Karola Lipiskiego we Wrocawiu, Katedra Kompozycji i Teorii Muzyki, w: Zeszyty
naukowe 69, Wrocaw 1996.
ebrowski Dariusz, Canzony Marcina Mielczewskiego, maszynopis pracy magisterskiej,
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1970.
rawska-Witkowska Alina, Dramma per musica at the court of Ladislaus IV Vasa
(1627-1648), w: Italian Opera in Central Europe, vol. 1: Institutions and Ceremonies,
red. Melania Bucciarelli, Norbert Dubowy, Reinhard Strohm (Musical Life in Europe
1600-1900. Circulation, Institutions, Representation, red. Christoph-Hellmut Mahling,
Christian Meyer, Eugene K. Wolf), Berlin 2006.
rawska-Witkowska Alina, Livia Dorotea Nannini-Costantini, zwana La Polacchina, w:
Complexus effectuum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red.

Tomasz Je, Krakw 2003.
rawska-Witkowska Alina, Muzyczne podre krlewiczw polskich. Cztery studia
z dziejw kultury muzycznej XVII i XVIII wieku, Warszawa 1992.
rawska-Witkowska Alina, Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997.
rawska-Witkowska Alina, Palestrina a Polska (1584-1865), w: Polska kultura muzyczna
a Europa. Z bada nad recepcj muzyki (Prace Zakadu Powszechnej Historii Muzyki
Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego 5), Warszawa 1995.
rawska-Witkowska Alina, Warszawska Galatea (1628) fakty i domysy, Muzyka
XLIX 2003 nr 4.
rawski Wiesaw zob. Arnold Stanisaw, Tatomir Adam, Kurkiewicz Wadysaw,
rawski Wiesaw
urawska Jolanta, Pod mask Alcyny czyli La liberazione di Ruggiero dallisola dAlcina
F. Saracinellego i Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny S. S. Jagodyskiego wraz
z partytur Franceschi Caccini (Bibliotheca Enrico Demiani 12), Napoli 1996.
wirkowska Elbieta, La vita artistica e il primo teatro stabile a Varsavia, w: Miscellanea
settempedana. Virgilio Puccitelli e il Teatro per Musica nel Polonia di Ladislao IV 2,
wirkowska Elbieta, Pasja w dramacie staropolskim XVI-XVII wieku, w: Dramat i teatr
sakralny, red. Irena Sawiska, Wojciech Kaczmarek, Waldemar Sulisz, Maria B.
Stykowa, Lublin 1988.
SPIS ILUSTRACJI
1. Zamek Krlewski w Krakowie, fot. TAGO

2. Zamek Krlewski w Warszawie, fot. TAGO
3. Katedra w. Stanisawa w Wilnie, fot. TAGO
4. Dwr Artusa w Gdasku, fot. Krzysztof Kur
5. Marcello Bacciarelli, portret Zygmunta III (Zamek Krlewski w Warszawie, pokj
marmurowy), fot. Maciej Bronarski, Agencja Fotograficzna Orlta, ze zbiorw
Archiwum Zamku Krlewskiego w Warszawie
6. Marcello Bacciarelli, portret Wadysawa IV (Zamek Krlewski w Warszawie, pokj
7. Marcello Bacciarelli, portret Jana II Kazimierza (Zamek Krlewski w Warszawie, pokj
8. Marcello Bacciarelli, portret Michaa Korybuta Winiowieckiego (Zamek Krlewski
w Warszawie, pokj marmurowy), fot. Maciej Bronarski, Agencja Fotograficzna Orlta,
ze zbiorw Archiwum Zamku Krlewskiego w Warszawie
9. Marcello Bacciarelli, portret Jana III Sobieskiego (Zamek Krlewski w Warszawie,
pokj marmurowy), fot. Maciej Bronarski, Agencja Fotograficzna Orlta, ze zbiorw
10. Epitafium Asprilia Pacellego (zm. 1623), do II wojny wiatowej w katedrze w. Jana
Chrzciciela w Warszawie, fot. Henryk Poddbski, ze zbiorw Archiwum Fotograficznego
Instytutu Sztuki PAN
11. Giovanni Battista Gisleni, kapela krlewska szkic dekoracji katedry krakowskiej
z okazji uroczystoci aobnych po mierci Wadysawa IV, 1649 (na podstawie: Nina
Miks-Rudkowska, Niektre projekty dekoracji scenograficznych G. B. Gisleniego na
dworze Wazw, w: Opera w dawnej Polsce na dworze Wadysawa IV i krlw saskich,
red. Julian Lewaski, Wrocaw 1973
12. Portret Tomasza Zamoyskiego na tle ksiek, ok. 1607, fot. ze zbiorw Biblioteki
Jagielloskiej w Krakowie (na podstawie: Jerzy Banach, Tematy muzyczne w plastyce
polskiej, 1956, nr 31), repr. Tadeusz Duda
13. Trio anielskie, fragment obrazu Koronacja Matki Boskiej, 1654, Grodzisk, koci
cmentarny w. Ducha, fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej (na podstawie: Jerzy
Banach, Tematy muzyczne w plastyce polskiej, 1956, nr 39), repr. Tadeusz Duda
14. Orkiestra mieszczaska, paskorzeba na podstawie pulpitu pod nuty, 1633, Biecz,
koci parafialny Boego Ciaa, fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej (na podstawie:
Jerzy Banach, Tematy muzyczne w plastyce polskiej, 1956, nr 36), repr. Tadeusz Duda
15. Orkiestra mieszczaska, paskorzeba na podstawie pulpitu pod nuty, 1633, Biecz,
koci parafialny Boego Ciaa, fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej (na podstawie:
Jerzy Banach, Tematy muzyczne w plastyce polskiej, 1956, nr 37), repr. Tadeusz Duda
16. Instrumenty muzyczne na sarkofagu Zygmunta III Wazy, ok. 1633, fot. ze zbiorw
Biblioteki Jagielloskiej (na podstawie: Jerzy Banach, Tematy muzyczne w plastyce
polskiej, 1956, nr 35), repr. Tadeusz Duda
17. Virgilio Puccitelli, Il ratto di Helena, strona tytuowa drukowanego libretta, Wilno
1636 (fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej)
18. Virgilio Puccitelli, La S. Cecilia, strona tytuowa drukowanego libretta, Warszawa
1637 (fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej)
19. Virgilio Puccitelli, Armida abbandonata, strona tytuowa drukowanego libretta,
Warszawa 1641 (fot. ze zbiorw Biblioteki Jagielloskiej)
SPIS PRZYKADW MUZYCZNYCH
Przyk. 1: F. Lilius, Missa brevissima, Credo, t. 120-128 (wyd. Z. M. Szweykowski, ZHMP

XXXI 1989, s. 32-33)
Przyk. 2: F. Lilius, Missa brevissima, Credo, t. 135-145 (wyd. Z. M. Szweykowski, ZHMP
XXXI 1989, s. 33-34)
Przyk. 3: F. Lilius, Missa Tempore Paschali, Gloria, t. 129-148 (wyd. T. Jasiski, PMC
1996, s. 16-17)
Przyk. 4: F. Lilius, Missa Tempore Paschali, Gloria, t. 54-72 (wyd. T. Jasiski, PMC 1996,
s. 11-12)
Przyk. 5: F. Lilius, Missa a 4 voci, Credo, t. 110-122 (wyd. T. Jasiski, PMC 1996, s. 2627)
Przyk. 6: B. Pkiel, Missa paschalis, Kyrie, t. 1-4 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP,
Oo II, 1994, s. 87)
Przyk. 7: O Ro, schne Ro (opr. T. Jasiski, w: tego, Missa pulcherrima..., 1998, s.
227, przyk. 1)
Przyk. 8: B. Pkiel, Missa Pulcherrima, Kyrie, t. 1-11 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska,
MMP, Oo II, 1994, s. 149)
Przyk. 9: A. Leszczyski, Missa per octavas, Credo, t. 1-10 (opr. K. Mrowiec, w: tego,
Missa per octavas..., 1985, s. 230, przyk. 6)
Przyk. 10: G. F. Anerio, Missa Pulchra es, Kyrie, t. 1-17 (wyd. A. Patalas, SSS 3, 1994, s.
1-2)
Przyk. 11: G. F. Anerio, Missa Pulchra es, Credo (Et in spiritum), t. 106-110 (wyd. A.
Patalas, SSS 3, 1994, s. 28)
Przyk. 12a: G. F. Anerio, Missa Constantia, Sanctus, t. 61-70, (wyd. Z. M. Szweykowski,
SSS 8, 1997, s. 107-108)

Przyk. 12b: G. F. Anerio, Missa Constantia, Sanctus, t. 71-82, (wyd. Z. M. Szweykowski,
SSS 8, 1997, s. 109)
Przyk. 13: M. Mielczewski, Missa super O gloriosa Domina, Kyrie, t. 1-16 (wyd. Z. M.
Szweykowski, PWM 1983, s. 7-8)
Przyk. 14: M. Mielczewski, Missa super O gloriosa Domina, Gloria, t. 71-80 (wyd. Z. M.
Szweykowski, PWM 1983, s. 18)
Przyk. 15: M. Mielczewski, Missa Triumphalis, Kyrie, t. 26-34 (opr. T. Maciejewski,
partytura w WOK, s. 6-7)
Przyk. 16: M. Mielczewski, Missa Triumphalis, Gloria, t. 7-18 (opr. T. Maciejewski,
partytura w WOK, s. 18-20)
Przyk. 17: B. Pkiel, Missa concertata La Lombardesca, Kyrie, t. 1-9 (wyd. Z. DobrzaskaFabiaska, MMP, Oo I, 1994, s. 149-150)
Przyk. 18: B. Pkiel, Missa concertata La Lombardesca, Kyrie, t. 19-23 (wyd. Z.
Dobrzaska-Fabiaska, MMP, Oo I, 1994, s. 153)
Przyk. 19: B. Pkiel, Missa concertata La Lombardesca (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska,
MMP, Oo I, 1994): a) Kyrie, t. 1-5 (s. 149-150, b.c.); b) Gloria, t. 1-5 (s. 167-168, b.c.); c)
Credo, t. 1-5 (s. 188-189, b.c.); d) Sanctus, t. 1-4 (s. 222, b.c.); e) Agnus Dei, t. 1-4 (s. 237,
b.c.)
Przyk. 20: M. Paligon, Rorate caeli, t. 1-19 (wyd. E. Guszcz-Zwoliska, MAP/R 1, 1993, s.
35-36)
Przyk. 21: W. Gawara, Per merita sancti Adalberti, t. 1-15 (wyd. Z. M. Szweykowski,
MAP/R 1, 1993, s. 33)
Przyk. 22: F. Lilius, Domine Rex Deus, t. 1-11 (wyd. T. Jasiski, PMC 1996, s. 1)
Przyk. 23: M. Mielczewski, Gaude Dei Genitrix, t. 1-17 (wyd. T. Jasiski, PMC 1999, s. 1)
Przyk. 24: Antyfona O adoranda Trinitas (wg. S. Lauksmin, Ars et praxis, Wilno 31693, s.
A2)
Przyk. 25: B. Pkiel, O adoranda Trinitas, t. 1-8 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP,
Oo II, 1994, s. 297)
Przyk. 26: B. Pkiel, O adoranda Trinitas, t. 25-30 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska,
MMP, Oo II, 1994, s. 298)
Przyk. 27: M. Zieleski, Per merita sancti Adalberti, t. 1-4 (wyd. W. Malinowski, MMP,
Oo III, 1978, s. 71)
Przyk. 28: M. Zieleski, Ortus de Polonia Stanislaus, t. 1-4 (wyd. W. Malinowski, MMP,
Oo III, 1978, s. 74)
Przyk. 29: M. Zieleski, Responsum accepit, t. 1-4 (wyd. W. Malinowski, MMP, Oo IV,
1989, s. 55-56)
Przyk. 30: M. Zieleski, Responsum accepit, II wersja, t. 1-4 (wyd. W. Malinowski, MMP,
Oo IV, 1989, s. 55-56)
Przyk. 31: M. Zieleski, Vox in Rama, t. 1-12 (wyd. W. Malinowski, MMP, Oo V, 1991, s.
29)
Przyk. 32: A. Orgas, Diligam te Domine, t. 1-5 (opr. M. Cymbalista, w: teje, Sacrarum
cantionum... Annibale Orgasa, 1999)
Przyk. 33: G. F. Anerio, Confitebor, t. 129-137 (przyk. [3] w: A. Patalas, Utwory
concertato..., 1999, s. 149)
Przyk. 34: G. F. Anerio, Confitebor, t. 86-91 (przyk. 2 w: A. Patalas, Utwory concertato...,
1999, s. 148)
Przyk. 35: M. Mielczewski, Audite et admiramini, t. 73-80 (wyd. Z. M. Szweykowski,
MMP, Oo II, 1976, s. 68-69)
Przyk. 36: M. Mielczewski, Magnificat III toni, t. 81-92 (wyd. B. PrzybyszewskaJarmiska, PMC 1998, s. 17-19)
Przyk. 37: M. Mielczewski, Virgo prudentissima, t. 70-77 (wyd. B. PrzybyszewskaJarmiska, PMC 1998, s. 13-14)
Przyk. 38: M. Scacchi, Beatus Laurentius, t. 7-13 (wyd. B. Przybyszewska-Jarmiska,
PMC 1996, s. 2)
Przyk. 39: M. Scacchi, Beatus Laurentius, t. 29-41 (wyd. B. Przybyszewska-Jarmiska,
PMC 1996, s. 4)
Przyk. 40: M. Scacchi, Virgo clemens, virgo pia, t. 23-33 (wyd. B. PrzybyszewskaJarmiska, PMC 1996, s. 3-4)
Przyk. 41: B. Pkiel, Dulcis amor Jesu, t. 60-63 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP,
Oo I, 1994, s. 142)
Przyk. 42: B. Pkiel, Dulcis amor Jesu, t. 103-110 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP,
Oo I, 1994, s. 147-148)
Przyk. 43: M. Mielczewski, Audite gentes et exsultate, t. 35-50 (wyd. B. PrzybyszewskaJarmiska, PMC 1998, s. 6-8)
Przyk. 44: S. S. Szarzyski, Ad hymnos, ad cantus, t. 19-37 (wyd. Z. M. Szweykowski,
WDMP 26, 21964, s. 10-12)
WDMP 26, 21964, s. 12)
WDMP 26, 21964, s. 15)
Przyk. 47: S. S. Szarzyski, Gloria in excelsis, t. 88-99 (wyd. A. i Z. M. Szweykowscy,
Pastorele staropolskie, ZHMP XII, 1968, s. 16-19)
Przyk. 48: K. Charnicki, Aeterna Christi munera, t. 110-117 (wyd. T. Maciejewski, PMC
1995, s. 17-18)
Przyk. 49: G. Valentini, Benedicam Dominum, t. 1-11 (opr. B. Przybyszewska-Jarmiska,
na podstawie wydania w Parnassus musicus Ferdinandeus, Wenecja 1615)
Przyk. 50: F. Lilius, Tua Jesu dilectio, t. 1-20 (wyd. Z. M. Szweykowski, WDMP 56, 1965,
s. 7-8)
Przyk. 51: M. Mielczewski, Salve Virgo Puerpera, t. 96-105 (wyd. B. PrzybyszewskaJarmiska, PMC 1997, s. 11-12)
Przyk. 52: M. Mielczewski, Deus in nomime tuo, t. 50-55 (wyd. Z. M. Szweykowski, MMP,
OO II, 1976, s. 18)
Przyk. 53: K. Frster, Repleta est malis, t. 36-47 (wyd. B. Przybyszewska-Jarmiska,
PMC 1996, s. 5-6)
Przyk. 54: K. Frster, Jesu dulcis memoria, t. 127-140 (wyd. F. Kessler, w: Danziger
Kirchen-Musik. Vokalwerke..., 1973, s. 201-202)
Przyk. 55: J. Rycki, Ave Sanctissima Maria (przyk. w: Z. M. Szweykowski,
Eksperymentalny aspekt..., 1987, s. 189)
Przyk. 56: M. H. Wronowicz, In dulci iubilo, t. 45-50 (wyd. Z. M. Szweykowski, ZHMP
VIII, s. 22-23)
Przyk. 57: J. (D.) Stachowicz, Veni Consolator, t. 1-14 (wyd. A. Chybiski, WDMP 13,
41978, s. 10-11)
Przyk. 58: Ph. F. Buchner, In illo tempore, t. 6-10 (przyk. 1 w: B. PrzybyszewskaJarmiska, The Sacred..., 1995, s. 11)
Przyk. 59: Ph. F. Buchner, In illo tempore, t. 15-18 (przyk. 2 w: B. PrzybyszewskaJarmiska, The Sacred..., 1995, s. 12)
Przyk. 60: B. Pkiel, Audite mortales, t. 158-165 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP,
Oo I, 1994, s. 123-124)
Przyk. 61: K. Frster m., Congregantes Philistei, t. 272-274 (przyk. 5 w: B.
Przybyszewska-Jarmiska, The Sacred..., 1995, s. 17)
Przyk. 62: K. Frster m., Quid faciam misera, t. 3-7 (przyk. 6 w: B. PrzybyszewskaJarmiska, The Sacred..., 1995, s. 17)
Przyk. 63: K. Frster m., Quid faciam misera, t. 33-36 (przyk. 7 w: B. PrzybyszewskaJarmiska, The Sacred..., 1995, s. 18)
Przyk. 64: M. Kozdrasz, Vado ad eum, qui misit me, t. 54-61 (przyk. 8 w: B.
Przyk. 65: M. Kozdrasz, Vado ad eum, qui misit me, t. 14-19 (przyk. 9 w: B.
Przyk. 66: O Jezu, mego serca kochanie (wyd. K. Mrowiec, w: Plankty polskie I, ZHMP
XV, 1968, s. 25)
Przyk. 67: J. Stobaeus (s. J. Kochanowski): By by Pan nie tak askaw, t. 1-7 (wyd. P.
Poniak, W. Walecki, S, z. 4, 1996^ s. 32, nr 11)
Przyk. 68: J. Ponikowski (s. T. Bielawski): Chwal Zbawiciela, Syjonie (wyd. P. Poniak,
W. Walecki, S, z. 2, 1996, s. 54, nr 31)
Przyk. 69: D. Cato (s. S. Grochowski): Modlitwa Kazimierza witego Umyle mj (wyd.
P. Poniak, W. Walecki, S, z. 1, 1995, s. 6, nr 3)
Przyk. 70: D. Cato (s. S. Grochowski), Pie o witym Stanisawie Boga w witych
jego clwalimy, t. 1-7 (wyd. P. Poniak, W. Walecki, S, z. 1, 1995, s. 20, nr 10)
Przyk. 71: A. Pacelli (s. S. Grochowski): witemu Stanisawowi obiecana [...] tablica
Boga w witych jego chwalimy (wyd. P. Poniak, W. Walecki, S, z. 1, 1995, s. 18-19, nr
9)
Przyk. 72: F. Lilius (s. B. Derej): O witym Dominiku O, jedyny w Trojcy, Boe (wyd.
P. Poniak, W. Walecki, S, z. 1, 1995, s. 24, nr 12)
Przyk. 73: Panna przedwieczna bya bezpieczna (przyk. 1 w: J. Prosnak, Melodie..., 1962,
s. 71)
Przyk. 74: Oj Jezu, mj synu drogi (przyk. 2 w: J. Prosnak, Melodie..., 1962, s. 72)
Przyk. 75: Po koldzie omnes ad vos pjdziemy (przyk. 4 w: J. Prosnak, Melodie..., 1962,
s. 75)
Przyk. 76: Powiedziay, napisay gdzie Sybille (przyk. 5 w: J. Prosnak, Melodie..., 1962,
s. 76)
Przyk. 77: D. Cato, Tirsi morir volea, t. 1-10 (wyd. Z. M. Szweykowski, MdK 1964, s. 121122)
Przyk. 78: A. Hakenberger, Mit dieser wahr betreugt man viel, t. 1-13 (przyk. 72 w: D.
Popinigis, Muzyka..., 1997, s. 188-189)
Przyk. 79: T. Merula, Andianne a gli horti di Dameta, t. 1-5 (wyd. A. Patalas, w: A. i Z. M.
Szweykowscy, Wosi..., 1997, s. 340)
Przyk. 80: T. Merula, Andianne a gli horti di Dameta, t. 30-34 (wyd. A. Patalas, w: A. i Z.
M. Szweykowscy, Wosi..., 1997, s. 343)
Przyk. 81: M. Scacchi, Ah dolente partita, t. 1-14 (wyd. Z. M. Szweykowski, w: Marco
Scacchi, Madrygay..., ZHMP XXVI, 1979, s. 16-18)
Przyk. 82: M. Scacchi, Donna voi vi credete, t. 1-20 (wyd. A. Patalas, w: A. i Z. M.
Szweykowscy, Wosi..., 1997, s. 345-347)
Przyk. 83: M. Scacchi, Voi volete chio mora, t. 36-42 (wyd. Z. M. Szweykowski, w: Marco
Scacchi, Madrygay..., ZHMP XXVI, 1979, s. 31-33)
Przyk. 84: Hymn rokoszan Zebrzydowskiego, t. 1-10 (opr. W. Sotysik, w: R. Lawrence, W.
Sotysik, Pieni wieckie polskiego renesansu II, 21999, s. 26)
Przyk. 85: Hymn rokoszan Zebrzydowskiego, t. 11-23 (opr. W. Sotysik, w: R. Lawrence,
W. Sotysik, Pieni wieckie polskiego renesansu II, 21999, s. 27)
Przyk. 86: Hymn rokoszan Zebrzydowskiego, t. 60-66 (opr. W. Sotysik, w: R. Lawrence,
W. Sotysik, Pieni wieckie polskiego renesansu II, 21999, s. 29-30)
Przyk. 87: Kdykolwiek [teraz jeste], me kochanie (wyd. J. Goos, J. Stszewski, w:
Muzyczne silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, 1970, s. 44, poz. 131)
Przyk. 88: Kdykolwiek teraz jeste, opracowanie na chr, t. 1-8 (opr. W. Sotysik, w: W.
Sotysik, M. Zalewski, 6 pieni miosnych z XVII wieku, 21993, s. 14)
Przyk. 89: Jecha chop do miasta (przyk. w: Z. Jachimecki, Muzyka..., 1951, s. 36)
Przyk. 90: A ja wiem, nie powiem / Ty pan Jan, ty pan Jan (przyk. w: J. Goos,
Repertuar..., 1965, s. 4)
Przyk. 91: Powiedz wdziczna kobzo moja (przyk. w: J. Goos, Repertuar..., 1965, s. 5)
Przyk. 92: Pie o krlach, t. 1-8 (opr. W. Sotysik, w: R. Lawrence, W. Sotysik, Pieni
wieckie polskiego renesansu I: Pieni krlewskie, 21999, s. 20)
Przyk. 93: Marsz rycerstwa krla Jana III Sobieskiego, t. 1-16 (przyk. w: Wojenna pie
polska, wyd. Z. Andrzejowski, 1939, s. 155-156)
Przyk. 94: V. Bertolusi, Ricercata primi toni, t. 1-14 (wyd. A. Patalas, w: A. i Z. M.
Szweykowscy, Wosi..., 1997, s. 359)
Przyk. 95: D. Cato, Canzona, t. 1-6 (wyd. J. Janca, w: Utwory z oliwskiej tabulatury
organowej I, 1992, s. 34)
Przyk. 96: G. Valentini, Canzon quarta, t. 6-12 (wyd. A. Patalas, w: A. i Z. M.
Szweykowscy, Wosi..., 1997, s. 362-363)
Przyk. 97: A. Jarzbski, In Deo speravit, t. 66-76 (wyd. W. Rutkowska, MMP 1989, s. 2728)
Przyk. 98: A. Jarzbski, Canzona quarta, t. 19-30 (wyd. W. Rutkowska, MMP 1989, s.
122)
Przyk. 99: G. P. da Palestrina: Io son ferito, Cantus, t. 32-35 (przyk. 2a w: M. Szelest, Io
son..., 2000, s. 54)
Przyk. 100: A. Jarzbski: Venite exsultemus, Soprano, t. 63-69 (przyk. 2b w: M. Szelest,
Io son..., 2000, s. 54)
Przyk. 101: a) M. Mielczewski, Canzona prima a 2, t. 28-37; b) Ach, meczek, rkp. BJ
10002 I, k. 47v, t. 1-10 (przyk. 2 w: J. Stszewski, Canzon prima..., 21999, s. 208)
Przyk. 102: a) M. Mielczewski, Canzona prima a 2, t. 59-74; b) Bez tytuu, rkp. BJ 10002
I, k. 49r-48v, t. 1-16 (przyk. 3 w: J. Stszewski, Canzon prima..., 21999, s. 209)
Przyk. 103: M. Mielczewski, Canzona seconda a 3, t. 72-78 (wyd. Z. M. Szweykowski,
MMP I, 1986, s. 80-81)
Przyk. 104: M. Mielczewski, Canzona prima a 3, t. 61-65 (wyd. Z. M. Szweykowski, MMP,
Oo I, 1986, s. 71)
Przyk. 105: M. Gremboszewski, Canzonetta a 2 voci, t. 1-11 (wyd. F. Kessler, w: Danziger

Instrumental-Musik..., 1979, s. 8)
Przyk. 106: S. S. Szarzyski, Sonata, t. 1-10 (rekonstrukcja M. Szelest, przyk. 4 w: M.
Szelest, Sonata..., 2001, s. 17)
Przyk. 107: S. S. Szarzyski, Sonata, t. 24-29 (wyd. A. Chybiski, PWM 1984, s. 6)
Przyk. 108: K. Frster, Sonata in G, KBPJ 37, t. 85-87, t. 93-95, t. 97-100 (przyk. 1 w: B.
Przybyszewska-Jarmiska, Sonaty..., 1992, s. 140)
Przyk. 109: D. Cato, Fuga (wyd. J. Berwaldt, MdK 1964, s. 114-115)
Przyk. 110: P. Drusiski (z Druna), Preambulum [nr 1] (wyd. J. Janca, w: Utwory
z oliwskiej tabulatury organowej I, 1992, s. 12)
Przyk. 111: Adam z Wgrowca, Pro organo, t. 1-11 (wyd. I. Biekowska, M. Perz, 1999, s.
76, nr 20)
Przyk. 112: F.L. (F. Lilius?), Toccata (przyk. 1 w: J. Trilupaitien, XVII a. Lietuvos...,
2000, s. 6)
Przyk. 113: P. elechowski, Fantazja, t. 1-12 (wyd. J. Goos, J. Stszewski, w: Muzyczne
silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, 1970, s. 31, poz. 93)
Przyk. 114: P. elechowski, Fantazja, t. 21-25 (wyd. J. Goos, J. Stszewski, w: Muzyczne
silva rerum z XVII wieku, ZHMP XVI, 1970, s. 32, poz. 93)
Przyk. 115: B. Pkiel, Fuga, t. 1-11 (wyd. Z. Dobrzaska-Fabiaska, MMP, Oo I, 1994, s.
285)
Przyk. 116: A. Gallot, Balet polonois (wyd. Z. Stszewska, w: Tace polskie..., ZHMP IX,
1966, s. 30, nr 54)
Przyk. 117: W. Dugoraj, Villanella (wyd. P. Poniak, WDMP 23, 1964, s. 11)
Przyk. 118: J. Reys (Polak), Praeludium (wyd. M. Szczepaska, WDMP 22, 1951, s. 8, nr
2)
Przyk. 119: D. Cato, Praeludium (J. B. Besard, Thesaurus harmonicus, 1603, k. 11v,
facs.)
Przyk. 120: Ugrupowania rytmiczne tacw polskich (wg K. Hawiczka, Ze studiw...,
1960, s. 47)
Przyk. 121: Proportio zwyka (wg K. Hawiczka, Polska proportio, 1963, s. 42)
Przyk. 122: Polska proportio (wg K. Hawiczka, Polska proportio, 1963, s. 42)
Przyk. 123: Polonez z tabulatury Dusiackiego (opr. T. Je, w: Tabulatura lutniowa...,
1997, s. 90, nr 41)
Przyk. 124: Polacco ballo z tabulatury Dusiackiego (opr. T. Je, w: Tabulatura
lutniowa..., 1997, s. 84, nr 17)
Przyk. 125: Taniec Polsky z tabulatury lutniowej Virginii Renaty von Gehema (wyd. Z.
Stszewska, w: Tace polskie..., ZHMP IX, 1966, s. 16, nr 39)
AUDYCJE RADIOWE
W ramach wsppracy Narodowego Centrum Kultury i II Programu Polskiego Radia, na

podstawie poszczeglnych tomw z serii Historia Muzyki Polskiej, powstaje cykl audycji
radiowych prowadzonych przez Wojciecha Wodarczyka. Emitowane s w dni powszednie
o 15.30. Mona je take usysze za porednictwem naszej strony internetowej.

pod redakcj Stefana Sutkowskiego
Tom III cz 1
Barbara Przybyszewska-Jarmiska
BAROK 1595-1696
Copyright by Narodowe Centrum Kultury
Warszawa 2014
ISBN 978-83-63631-93-2
Narodowe Centrum Kultury

ul. Pocka 13
01-231 Warszawa
tel. 22 21 00 100
www.nck.pl
Cykl e-bookw zosta stworzony w oparciu o HISTORI MUZYKI POLSKIEJ pod redakcj Stefana
Sutkowskiego wydanej w wersji papierowej przez wydawnictwo Sutkowski Edition Warsaw.
Plik ePub przygotowaa firma eLib.pl

al. Szucha 8, 00-582 Warszawa
e-mail: kontakt@elib.pl
www.eLib.pl

Barok-Narodowe Centrum Kultury

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Barok-Narodowe Centrum Kultury

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Barbara

HISTORIA MUZYKI POLSKIEJ

Pragn tym wstpem da odpowied, zapewne niepen, na pytanie, dlaczego podjem

Warszawa po Florencji, Rzymie, Mantui, Neapolu i sporadycznie Bolonii bya jednym

o naszej twrczoci i yciu muzycznym. Brak takiego wydawnictwa w przeszoci i tym

Zakres chronologiczny, terytorialny i materiaowy pracy, charakterystyka literatury

M. Szweykowskiego, Krakw 2000-) lub te do omawiania przemian w poszczeglnych

to pocztek reorganizacji dworu Zygmunta III Wazy (krla przybyego ze Szwecji,

polskich krlw, magnatw i Kociow oraz oddziaywujcych na twrczo muzykw

tych samych zasadach. Praktyka kontrafaktury i transkrypcji instrumentalnych utworw

i materiaowy pracy powoduje powane trudnoci metodologiczne. Stanowi jednak

Jachimeckiego, Adolfa Chybiskiego, Jzefa Reissa i Hieronima Feichta, a po syntez

Narodowej (zwaszcza Koleanek z tamtejszego Orodka RISM-u), Biblioteki

J.M. Chomiski, K. Wilkowska-Chomiska, Historia muzyki polskiej, cz. I, 1995.

nad kultur muzyczn w Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., 1997.

J. Sokoowska, Spory o barok, 1971.

I. RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODW NA

1. Terytorium, skad narodowociowy i wyznaniowy, 2. Elity wadzy patroni kultury,

1. Terytorium, skad narodowociowy i wyznaniowy

wzgldem urbanizacji zdecydowanie dominoway obszary zachodnie, zwaszcza Prusy

miejscowi). Ponad 50% spoeczestwa stanowia ludno niepolska, z tym e wikszo

Przeladowani w innych krajach, w Rzeczypospolitej mieszkali na og bez przeszkd (do

Poza granicami Rzeczypospolitej znajdowa si w XVII wieku lsk, zamieszkiwany

Przedstawiciele hierarchii Kocioa rzymskokatolickiego naleeli do elity wadzy,

zasiadajc w senacie i wpywajc niejednokrotnie na decyzje krlewskie. Spord konfesji

2. Elity wadzy patroni kultury, centra kultury

Augusta (1572), o tron Rzeczypospolitej musia si ubiega w wolnej elekcji, rywalizujc

Powane znaczenie dla rozwoju kulturalnego mia patronat magnatw, dysponujcych

Rol kulturotwrcz miay zarwno rozsiane po caej Rzeczypospolitej katolickie

Wasn kultur kultywowali czonkowie innych mniejszoci wyznaniowych, przy czym co

3. Midzynarodowe kontakty kulturalne

midzynarodowy charakter kultury

Prywatne i subowe kontakty zagraniczne mieli take pochodzcy z rnych krajw

Zarys historii Polski, red. J. Tazbir, 1979.

II. KALENDARIUM EPOKI

Chronologiczny zestaw najwaniejszych wydarze z zakresu historii muzyki

Historia, nauka, kultura w Rzeczypospolitej

Historia, nauka, kultura w Rzeczypospolitej

1610 zwycistwo hetmana Stanisawa kiewskiego (?1545-1620) w bitwie z Rosj

Jacobus Apfell rozpoczyna spisywanie organowej tabulatury oliwskiej

1624-25 podr krlewicza Wadysawa Zygmunta Wazy (1595-1648) po Europie

1627 rkp. Canzoni e concerti Adama Jarzbskiego (zm. 1648/49)

Historia, nauka, kultura w Europie

1637 (15 IX) Warszawa: balet Prigion dAmore*;

niepewne Marco Scacchi?);

1647 wyd. Selenographia Jana Heweliusza (1611-87)

Scacchi opuszcza Polsk;

1653-58 Oliver Cromwell, protektor Anglii

1658 wygnanie arian;

Historia, nauka, kultura w Europie

1669 Simplicissimus Hansa Jakoba Christoffela Grimmelshausena (?1621-76);

1672-83 freski Giovanniego Battisty Gaullego (1639-1709) w kociele Il Ges w Rzymie;

w Wersalu (w nastpnych latach powstaj te ogrody Andr Le Notre, 1613-1700)

Historia, nauka, kultura w Europie

Historia, nauka, kultura w Europie

Encyklopedia muzyczna PWM, cz biograficzna, t. a-r, red. E. Dzibowska, 1979-2004.

KULTURA MUZYCZNA W RZECZYPOSPOLITEJ

I. FORMY ORGANIZACJI YCIA MUZYCZNEGO

1. Muzyka dworska: a) kapele na dworach krlewskich organizacja kapeli Zygmunta III

katolickich diecezjalnych i klasztornych i wityniach luteraskich, jak rwnie

a) Kapele na dworach krlewskich

monarchw rnym stopniem szczegowoci. Nie zawsze te mona je uzna za pewne.

Organizacja kapeli Zygmunta III Wazy

e Zygmunt Waza interesowa si muzyk i to muzyk wosk jeszcze przed