You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,
research institutes, and various content providers

Source:

Teksty Drugie
Second Texts

Location:

Poland

Author(s):

Marcin Rychlewski

Title:

Obiegi wydawnicze a wspczesny rynek ksiki w Polsce

Publishing Circulation Systems Versus the Book Market in Todays Poland

Issue:

1-2/2009

Citation
style:

Marcin Rychlewski. "Obiegi wydawnicze a wspczesny rynek ksiki w Polsce". Teksty

Drugie 1-2:252-268.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=178794

CEEOL copyright 2017

Dociekania

Marcin RYCHLEWSKI

252

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

w Polsce

CEEOL copyright 2017

Jeeli przywieca nam ambicja opisania mechanizmw wspczesnego rynku

ksiki wPolsce, ktrego to rynku literatura jest czci, okae si, e jednym
zpodstawowych zada jest zredefiniowanie obiegw wydawniczych po to, abymy
uniknli niepotrzebnych uproszcze iujrzeli map obecnej produkcji edytorskiej
wcaej zoonoci. W dobie efektownych diagnoz omacdonaldyzacji kultury
atwo popa wprzesad iulec iluzji wszechogarniajcej homogenizacji oraz totalnego chaosu. Wizja taka, jakkolwiek niepozbawiona empirycznych podstaw,
takich jak wszechobecny konsumpcjonizm czy charakterystyczne dla wolnego rynku prawo poday ipopytu, ma jednak t wad, e jest wanie wizj i, jak to wwizji, gubi si wniej szczegy. A wanie owe niuanse sprawiaj, i spoeczne funkcjonowanie literatury wkontekcie innych ksiek, audiobookw, telewizji, internetu, pyt CD, DVD jest pene paradoksw.
Oto pierwszy znich: nikt nie ma chyba watpliwoci, e obecnie wszelkie ksiki bez wyjtku, poczwszy od powieci, polonistycznych rozpraw teoretyczno-literackich, ana poradnikach ikawalarzach skoczywszy, wrwnym stopniu musz
walczy wrynkowej batalii oklienta, ktra poniekd decyduje oich sprzeday,
aporednio rwnie recepcji. Jednoczenie ju choby pobiene obserwacje, dotyczce cyrkulacji dajmy na to ksiek akademickich ipowieci, nasuwaj oczywisty wniosek, e jedne rni si od drugich pod wzgldem nakadu isposobw
finansowania. Pierwsze, wydawane zreguy wmaych nakadach przez niewielkie, uniwersyteckie oficyny s przewanie dofinansowywane przez rozmaite instytucje, proza powieciowa natomiast, bdca przedmiotem inwestycji prywatnych
przedsibiorstw, musi wwikszym stopniu sprosta samoregulujcemu si mechanizmowi ekonomicznemu. Rnice dotycz rwnie kanaw dystrybucyjnych,

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

S. kiewski Kultura literacka 1918-1932, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,

Wrocaw 1973.

J. Lalewicz Komunikacja jzykowa iliteratura, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,

Wrocaw 1975, tego Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania
iodbioru literatury, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1985.

Na przykad haso Obiegi spoeczne literatury tego wSowniku literatury polskiej XX

wieku (red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska iE. Szary-Matywiecka, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1992).

T. Drewnowski Prba scalenia. Obiegi, wzorce, style, Universitas, Krakw 2004.

S. kiewski Kultura literacka, s. 434.

Dla odmiany skdind efektowne formuy sieci okazjonalnej

izinstytucjonalizowanej, sieci gwiadzistej iacuchowej, bdce propozycj
Lalewicza, zawieszone s waciwie wabstrakcyjnej prni, zwaywszy na fakt, e
badacz ilustruje je przykadami, ktre trudno uzna za typowe dla komunikacji
literackiej (sie telefoniczna, radio, zabawa wguchy telefon). (Zob. J. Lalewicz
Komunikacja jzykowa iliteratura, s. 121). Z kolei rozdzia oobiegach zwydanej

CEEOL copyright 2017

253

zarwno tych hurtowych, jak idetalicznych. O ile literatura naukowa rzadko pojawia si wwielkich sieciach ze wzgldu na wysokie koszty promocji iwzwizku
ztym sprzedawana jest przede wszystkim wspecjalistycznych ksigarniach, otyle naturalne rodowisko dla powieci, zwaszcza kryminaw czy thrillerw, stanowi ksigarskie hipermarkety, gdzie nieustannie toczy si walka ozyskanie statusu bestsellera.
W nurcie rodzimej socjologii literatury refleksja na temat obiegw literackich
ma dug tradycj, by przypomnie tylko prace Stefana kiewskiego 1, Janusza
Lalewicza2, porzdkujce rozwaania Oskara Stanisawa Czarnika 3, tudzie historycznoliterack Prb scalenia Tadeusza Drewnowskiego4. Problem jednak wtym,
e ich ujcia nie daj si wzasadzie odnie do naszej wspczesnoci, poniewa
dotyczyy zupenie innych realiw historycznych. kiewski, dostrzegajc wlatach 1918-1932 pi obiegw (wysokoartystyczny, trywialny, brukowy, literatury
dla ludu ijarmarczno-odpustowy5), pisa oczasach, wktrych dominujce medium komunikacyjne (nawet wobrbie tak zwanej literatury popularnej) stanowio sowo drukowane. Tymczasem wlatach szedziesitych ubiegego stulecia
nastpi istotny przeom: koniec epoki Gutenberga ipocztek ery mediw elektronicznych, by posuy si non formu Mc Luhana. Rewolucja ta wznaczcy sposb wpywa obecnie na miejsce ju nie tylko literatury, ale wszelkich innych
ksiek. Z kolei Oskar Stanisaw Czarnik, opisujc obiegi literackie wPolsce po
1945 roku, odnosi je do specyficznych warunkw polityczno-ekonomicznych,
wktrych prawdziwy wolny rynek ksiki praktycznie nie istnia, dlatego e by
centralnie sterowany przez pastwowego mecenasa. W kontekcie PRL-u trudno
rwnie mwi oponowoczesnym spoeczestwie konsumpcyjnym, ktre stao si
udziaem Zachodu od lat szedziesitych ubiegego wieku, wPolsce natomiast
zaczo si ksztatowa dopiero po 1989 roku 6.

CEEOL copyright 2017

Dociekania
Podejmujc prb opisu wspczesnych obiegw wydawniczych wPolsce, trzeba
zatem ju na wstpie poczyni nieco trywialn uwag, e gwnymi czynnikami,
ktre stymuluj obecn kultur iodrniaj j od czasw midzywojnia oraz
PRL-u, s pnokapitalistyczny, konsumpcyjny styl ycia7, dominacja mediw elektronicznych iprzemysu rozrywkowego. Jakkolwiek brutalnie by to nie zabrzmiao, osukcesie przedsiwzicia wydawniczego decyduje dzi przede wszystkim jego
warto ekonomiczna, inne za jego wartoci stwierdzam to zpewnym ubolewaniem schodz przewanie na dalszy plan. O jakoci uczestnictwa wrynku ksiki decyduje kosztowna dystrybucja, ktra jest warunkiem sine qua non dotarcia do
masowego odbiorcy, oraz udzia mediw wpywajcych na wybory czytelnikw.
Jednym zniewtpliwie najwaniejszych zada wydaje si trafne zlokalizowanie
obiegu gwnego. Powiedzie, e ma on charakter popularno-komercyjny, to zpewnoci zbyt mao. Kopoty zaczynaj si bowiem ju wmomencie, wktrym chcemy
zdefiniowa literatur popularn, nawet jeli przymiotnik popularny miaby si
odnosi tylko do beletrystyki. Anna Martuszewska wswoim przegldzie rnych
metodologii dotyczcych literatury popularnej stwierdza wprawdzie konieczno
podejmowania refleksji na temat tekstw przynalenych do popkultury8, niemniej
sama definicja teje nie zostaje wsposb wyrany przez autork wyeksplikowana.
Z kolei Agnieszka Fuliska proponuje dosy sztuczny podzia na literatur
komercyjn ipopularn. Ta pierwsza to wedug badaczki rodzaj produkcji, prowadzonej przez przemys literacki, wktrej nie liczy si indywidualno ani twrcy, ani odbiorcy9. Z kolei wdrugim przypadku chodzi raczej otwrczo zblion pod wzgldem standardw do kultury wysokoartystycznej. Podzia ten jest
niejasny, jeli wemie si pod uwag fakt, e badaczka kieruje si wduej mierze
kryterium ekonomicznym. Wynika zniego, e to, co si sprzedaje wolbrzymich
nakadach, moe by zjakich wzgldw niepopularne ina odwrt: to, co cieszy
si popularnoci wrd czytelnikw, moe nie mie wartoci komercyjnej.
Lokalizacja obiegw literackich (czy wydawniczych wogle) nie moe oczywicie by zawieszona wmetodologicznej prni, musi si opiera na jakich kryteriach. Badacz ma tutaj do wyboru kilka moliwoci, zktrych kada obarczona
jestmarginesem bdu iniestety posiada pewne wady. Z pierwszym kryterium

254

dziesi lat pniej Socjologii komunikacji literackiej to wduej mierze komentarz

pogldw Escarpita ikiewskiego (J. Lalewicz Socjologia komunikacji literackiej,
s. 139-167).

CEEOL copyright 2017

Wicej na ten temat wksice Jeremyego Rifkina Wiek dostpu. Nowa kultura
hiperkapitalizmu, wktrej paci si za kad chwil ycia, prze. E. Kania,
Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2003.

A. Martuszewska Jak rozbiera t trzeci? O badaniach literatury popularnej, w: Nowe

problemy metodologiczne literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz iJ. Sawiski,
Wydawnictwo Literackie, Krakw 1992, s. 273.

A. Fuliska Dlaczego literatura popularna jest popularna?, Teksty Drugie 2003 nr 4,

s. 56.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

10

Przed tworzeniem opozycji tego rodzaju przestrzega na przykad Anna

Martuszewska (Jak rozbiera t trzeci, s. 275-279). W tej sprawie zob. rwnie
byskotliwy esej Krzysztofa Uniowskiego (Z popem na ty, Pogranicza 2007 nr 2).

11

Koncepcj pola poyczyem od Pierrea Bourdieu (zob. np. P. Bourdieu Teoria

obiektw kulturowych, prze. A. Zawadzki w: Odkrywanie modernizmu, red., wstp
R. Nycz, Universitas, Krakw 1998).

12

Ciekawe jest na przykad zestawienie TOP 20 EMPiK-u za okres od 8. do 21.10.

2007. Na miejscu 1. Duma wBreslau Marka Krajewskiego (jako nowo); miejsce 3.
ycie Coelho (co akurat nie moe dziwi); 4. Bieguni Olgi Tokarczuk (jako nowo);
8. Dojczland Stasiuka; 9. Traktat ouskaniu fasoli Myliwskiego. Fakt faktem, e
powie Myliwskiego powrcia do TOP 20 prawdopodobnie na skutek Nagrody
Nike. Podobnie przedstawia si TOP 20 sieci Matras za okres 11.-17.10.2007:
1. Duma wBreslau Krajewskiego; 2. Bieguni Olgi Tokarczuk; 3. Traktat ouskaniu
fasoli Myliwskiego; 6. ycie Coelho; 13. Dojczland Stasiuka. Ciekawostk jest fakt,
e wzestawieniu nastpnym (1.11-7.11.2007) na 20. miejscu uplasoway si
Dzienniki 1911-1955 Jarosawa Iwaszkiewicza. (www.wirtualnywydawca.pl).

CEEOL copyright 2017

255

e s t e t y c z n y m wie si puapka polegajca na grobie popadnicia wnadmiern aksjologi, co moe skutkowa wnajlepszym razie umacnianiem wartociujcych dychotomii (literatura wysokoartystyczna literatura masowa), wnajgorszym za arystokratycznym odrzuceniem literatury popularnej wogle jako przedmiotu niegodnego powanej refleksji10. Przy tego typu postawie nie sposb opisa
skomplikowanych relacji pomidzy obiegami, poniewa niektre znich zostan zbagatelizowane lub zgoa pominite. Przypomina to bdzie, mwic obrazowo,
uwzgldnianie na mapie drogowej wycznie tych drg, ktrymi sami uczszczamy.
Niebezpieczestwo wie si tutaj nie tylko zpodtrzymywaniem ju istniejcych opozycji aksjologicznych wysokie masowe, tudzie ztworzeniem nowych (literatura popularna literatura komercyjna). Sam status ich pozytywnego bieguna nie jest wcale a tak oczywisty, jeeli zdamy sobie spraw, e skadajcy si na literatur wysokoartystyczn kanon literatury podlega nieustanym
modyfikacjom, wwyniku ktrych wczane s do nowe dziea, wczeniej za kanoniczne nie uznawane. Jakkolwiek jest on oparty na tradycji irnych, czsto
sprzecznych, koncepcjach estetycznych, to jego legitymizacja odbywa si na mocy
spoecznych instytucji, reprezentujcych pole wadzy11 idokonujcych konsekracji: krytykw, wybitnych pisarzy, przede wszystkim jednak uniwersytetw iMinisterstwa Edukacji. Jeli zatem chcielibymy by precyzyjni, to zamiast mwi
ojakiej s u b s t a n c j a l n e j literaturze wysokoartystycznej powinnimy raczej wspomina opewnych konwencjach, gatunkach czy pojedynczych utworach,
ktre na mocy tradycji, autorytetu oraz spoecznego uzusu s postrzegane jako
artystyczne. Podobnie nieatwo jest ustali status drugiego bieguna tej opozycji.
Jeli posuymy si minimalistycznym weryfikatorem wpostaci wynikw sprzeday oraz masowego czytelnictwa, to okae si, e po pierwsze, ksiki ztak zwanego krgu wysokiego odnosz komercyjny sukces, czego dowodem s Olga Tokarczuk, Wiesaw Myliwski czy Andrzej Stasiuk12. Po drugie, nie sposb przewi-

CEEOL copyright 2017

Dociekania

256

dzie, ktre zpozycji, zaliczanych obecnie do drugorzdnej literatury popularnej,

zostan zczasem konsekrowane iwejd do kanonu.
Dodatkowe zamieszanie wtej materii wprowadza rola krytykw, ktrzy coraz
bardziej przypominaj myliwych wmedialnym polowaniu na nowe gwiazdy literatury, by przypomnie tylko casus Doroty Masowskiej. Zjawisko to osabia podzia na obieg artystyczny imasowy, skoro krytycy oczym przenikliwie pisa
Przemysaw Czapliski aby by wogle syszalni, musz wchodzi wzwizki
zmass mediami, co paradoksalnie osabia autorytet autorw recenzji iocen oraz
suwerenno wysokiej kultury, ktrej s przedstawicielami13.
Drugie kryterium, stanowice punkt wyjcia do refleksji nad obiegami literatury, zostao na gruncie rodzimej socjologii literatury zaproponowane przez Stefana kiewskiego. Chodzio tutaj oo d r b n o f u n k c j i s p o e c z n y c h tekstw oraz oswoisto potrzeb czytelniczych, ktre owe teksty zaspokajaj14. Tego typu perspektywa badawcza wiedzie nieuchronnie wkierunku teorii recepcji izwizanych zni metodologicznych problemw. Podstawowa wtpliwo sprowadza si wtym przypadku do takiego oto pytania: skoro na podstawie
dajmy na to kategorii horyzontu oczekiwa czytelniczych Jaussa15 irealizacji
owych oczekiwa bdziemy porzdkowa spoeczn map literatury, to jakie s
f a k t y c z n e oczekiwania r e a l n e g o czytelnika ijakie s jego doznania
wtrakcie lektury? Aby zbada rzeczywiste recepcje trzeba by si zatem posuy
jakimi empirycznymi wiadectwami odbioru16, wprzeciwnym razie pogramy si bowiem wjaowym teoretyzowaniu.
Trzecim wreszcie kryterium mogaby by tutaj kategoria d y s t r y b u c j i. Pomys ten nie jest a tak nowy, skoro wedle tego klucza socjologicznego
stworzono podzia literatury PRL-u na oficjaln idrugoobiegow, krajow
iemigracyjn. Wtakim ujciu wcentrum uwagi znaleliby si zatem empiryczni autorzy, odbiorcy-klienci, wydawcy, hurtownie, ksigarze, twrcy reklam, rodki masowego przekazu czy instytucje wspierajce literatur. Tego
typu perspektywa nie jest oczywicie pozbawiona mankamentw: atwo bowiem doj do skdind przekonywajcego wniosku, e wwarunkach wolnorynkowej walki oklienta rynek ksiki nie rni si wzasadzie niczym od
obrotu innymi towarami. Std ju tylko krok do tego, by pogry si wcyfrach oraz statystykach, tracc zoczu nie tylko literatur, ale nawet wszelk
ksik wogle. O realnoci owego zagroenia wiadcz skdind ciekawe

CEEOL copyright 2017

13

P. Czapliski Powrt centrali. Literatura wnowej rzeczywistoci, Wydawnictwo

Literackie, Krakw 2007, s. 130-131.

14

S. kiewski Kultura literacka, s. 412.

15

Por. H.R. Jauss Historia literatury jako prowokacja, prze. M. ukasiewicz,

Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1999, s. 145-150, 161-167.

16

Termin Michaa Gowiskiego (por. tego Dzieo wobec odbiorcy. Szkice zkomunikacji
literackiej, Universitas, Krakw 1998, s. 136-153).

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

17

Np. L. Gobiewski Rynek ksiki wPolsce 2007, t. 1: Wydawnictwa, t. 2: Dystrybucja,

Warszawa 2007; M. witaa Zachowania konsumentw imarketing na rynku ksiki,
Biblioteka Analiz, Warszawa 2005.

18

Por. Sownik literatury polskiej XX wieku, s. 730.

19

Por. J. Lalewicz Socjologia komunikacji literackiej, s. 143. Ten sam badacz definiuje
rwnie obieg jako przechowywanie (tego Komunikacja jzykowa iliteracka,
s. 127), co wydaje si ju dosy dyskusyjne. Czym innym jest bowiem
przechowywanie e g z e m p l a r z a ksiki na domowej pce czy wbibliotece,
aczym innym przechowywanie c a e g o n a k a d u whurtowni dlatego, e
ksika nie znajduje nabywcw. Wwczas trudno mwi oudziale wjakimkolwiek
obiegu.

20

W dalszej kolejnoci dlatego, e obecnie (wbrew temu, co pisa kiewski) obieg

nie jest kreniem tekstw wswoistych rodowiskach odbiorcw, odgrodzonych
od innych rodowisk, ktre miayby zkolei by przypisane do jakiego odrbnego
obiegu (Por. S. kiewski Kultura literacka, s. 412). Dla przykadu studenci
wydziaw humanistycznych czytaj zarwno rozprawy naukowe (bdce czci
specjalistycznego obiegu naukowego), jak ikryminay czy powieci fantasy,
wchodzce wskad popularno-komercyjnego obiegu gwnego. Te ostatnie
natomiast zca pewnoci nie s czytane wycznie przez studentw
ipracownikw naukowych. Podobnie znadawcami, ktrzy mog uczestniczy
wrnych obiegach (vide chociaby przypadek Umberta Eco). Zauwaa to nawet
kiewski, zastrzegajc jednak, e dawniej psychofizyczny pisarz, ktry obsugiwa
wicej ni jeden obieg, stosowa cisy rozdzia rl nadawczych ina przykad wrol
literackiego technika wciela si pod pseudonimem. (Tame, s. 413, 444-445).

CEEOL copyright 2017

257

raporty specjalistw od marketingu ksiki, chociaby ukasza Gobiewskiego czy Marcina witay 17 .
Niemniej, jeeli chcemy opiera si na twardej empirii iszuka wiarygodnych danych, to owo kryterium trudno zlekceway. Szans dostrzegabym tutaj
wpowizanych zrefleksj ogatunkach idocelowym odbiorcy-konsumencie badaniach nad kanaami dystrybucyjnymi. Mog one przynie wiele korzyci pod
warunkiem, e zamiast konstruowa statyczne modele, bdziemy szuka odpowiedzi na pytanie omechanizmy, ksztatujce obiegi dzi iwniedalekiej przyszoci. Wane jest rwnie to, eby nie poprzesta na generalizujcych iefektownych
konstatacjach iskupi si na niuansach, na przykad skomplikowanych splotach
pomidzy nurtem gwnym ijego odnogami. Wszak moe si okaza, e obecnie
rynek ksiki wPolsce jest zarazem scentralizowany irozwarstwiony. Dorodkowy iodrodkowy. Stacjonarny iwirtualny. Jednym zkluczy, sucych do opisania
owych sprzecznoci, moe sta si dystrybucja.
W tego typu ujciu charakterystyka obiegu (rozumianego jako cyrkulacja,
krenie, rozpowszechnianie18 tudzie towarowy obrt ksikami19) wizaaby si przede wszystkim ze s p o s o b e m rozpowszechniania imechanizmami
wolnorynkowymi, wdalszej za kolejnoci zprofilem produkcji wydawniczej,
nadawc, typem odbiorcy (a cilej czytelnika-nabywcy)20, wreszcie zinnymi

CEEOL copyright 2017

Dociekania
czynnikami, takimi jak instytucje naukowe iedukacyjne, telewizja, czasopisma
czy krytyka literacka. Kwestie te rozwijam wdalszej czci tekstu.

Obieg gwny

258

W wyniku transformacji ustrojowej, ktra nastpia wPolsce po 1989 roku,

obieg gwny przyj posta popularno-komercyjn. Warto jednake od razu powiedzie, e jego popularno-komercyjny charakter wynika bardziej zsiy dystrybucyjno-promocyjnej iwynikw sprzeday ni zpreferowania ksiek, adresowanych wycznie do niewyrobionego, masowego odbiorcy. Na aspekt dystrybucyjny zwraca uwag chociaby Przemysaw Czapliski, nader trafnie nazywajc
ten obieg ksikostrad21.
Ksikostrada, by trzyma si tej efektownej metafory, skupiona jest de facto
wrkach kilku monopolistw detalicznych, bdcych wielkimi sieciami ksigarskimi. Obok dwch najwikszych gigantw EMPiK-u iMatrasa, ktrzy s
znaczcymi potentatami od wielu lat, wroku 2006 znaczcy udzia wrynku zanotoway rwnie Domy Ksiki (zwaszcza spka Dom Ksiki Warszawa S.A.),
internetowy Merlin, wzrasta rwnie rola klubw wysykowych, takich jak wiat
Ksiki oraz Klub dla Ciebie22. Dodatkowo obieg ten obsugiwany jest przez
zaledwie kilku potnych dystrybutorw hurtowych, dyktujcych warunki wydawcom, takich jak Firma Ksigarska Jacek Olesiejuk, Azymut, Wikr,
Wkra, Matras czy Platon23. Z punktu widzenia dystrybucji teza Czapliskiego opowrocie centrali na rynku ksiki po 1989 roku wydaje si nader trafna iprzenikliwa.
Niemniej problem pojawia si wmomencie, kiedy chcielibymy zapyta, jakie
ksiki osigaj wowym obiegu sukces komercyjny igdybymy chcieli dokona
jakiej ich typologii wzorem na przykad kiewskiego. Okazuje si wtedy, e
obieg gwny, wktrym uczestniczy najwiksza ilo czytelnikw-nabywcw, jest
szalenie niejednorodny iwymyka si tradycyjnym dychotomicznym podziaom na
literatur wysok ipopularn. Sama analiza skdind niezwykle opiniotwrczych imarketingowo nonych list bestsellerw EMPiK-u czy Matrasa burzy
wszelkie literaturoznawcze przyzwyczajenia. Aby si otym przekona, wystarczy
wybirczo przeledzi chociaby dwa notowania zpadziernika ilistopada 2007
roku, wktrych na TOP 20 EMPiK-u znalazy si midzy innymi powieci Marka Krajewskiego (Duma wBreslau), Vargas Llosy (Szelmostwa niegrzecznej dziewczynki), Paula Coelho (ycie), Olgi Tokarczuk (Bieguni), Harlana Cobena (Ostatni
szczeg), Andrzeja Stasiuka (Dojczland) iWiesawa Myliwskiego (Traktat ouskaniu fasoli). Oprcz tego ksiki Leszka Koakowskiego (Czas ciekawy, czas niespo-

CEEOL copyright 2017

21

P. Czapliski Powrt centrali, s. 26.

22

Por. . Gobiewski Rynek ksiki wPolsce 2007, t. 2: Dystrybucja, s. 149.

23

Tame, s. 52.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

24

Notowania za okres od 8. do 21.10. 2007 iod 22.10 do 4.11. 2007. Podobnie

wprzypadku TOP 20 sieci Matras. Oto dane za okres 1.11.-7. 11. 2007
oraz 8.11.-14.11.2007: 1. Nowe przygody Mikoajka Sempe iGoscinny; 2. Duma
wBreslau Krajewskiego; 4. Bieguni Tokarczuk; 5. Pis-neyland Lisa; 9. Historia
brzydoty Eco; 13. Traktat ouskaniu fasoli Myliwskiego; 15. Dojczland Stasiuka.
I nastpne: 1. Nowe przygody Mikoajka Sempe iGoscinny; 2. Pamitnik Pawa
Jasienicy; 4. Duma wBreslau Krajewskiego; 7. Bieguni Tokarczuk; 9. Pis-neyland
Lisa, 10. Traktat ouskaniu fasoli Myliwskiego; 11. Historia brzydoty Eco; 20.
Dojczland Stasiuka. (www.wirtualnywydawca.pl).

CEEOL copyright 2017

259

kojny), Umberta Eco (Historia brzydoty), Tomasza Lisa (Pis-neyland), Sempego iGoscinnego (Nowe przygody Mikoajka) oraz poradnik I ty moesz by supertat Doroty
Zawadzkiej24. Lista ta, podobnie jak inne notowania bestsellerw, sprawia wistocie wraenie kompletnego chaosu, wktrym pojawiaj si powieci, uznawane za
literatur artystyczn, kryminay, ksiki publicystyczne, wywiady, biografie,
poradniki, ksiki dla dzieci imodziey oraz kawalarze.
Przede wszystkim jednak uderza inny fakt, przeczcy tradycyjnej opozycji
wysokoartystyczne masowe, taki mianowicie, e literatura artystyczna rwnie bywa p o p u l a r n a i k o m e r c y j n a, przynajmniej wtym sensie, e
kupuje j masowy odbiorca. O saboci tej dychotomii wiadczy rwnie co innego: wiadomo przecie, e to wanie przewanie ksigarscy giganci, tworzcy komercyjn ksikostrad, organizuj kosztowne spotkania czytelnikw zpisarzami
ztak zwanej wysokiej pki.
Gdyby posuy si dawn typologi kiewskiego, to chciaoby si powiedzie, e obecnie zarwno literatura wysokoartystyczna, jak itrywialna czy brukowa spotyka si czsto wtym samym kanale dystrybucyjnym. Uczucie pewnego
chaosu potguje dodatkowo fakt, e wobiegu gwnym obok ambitnej beletrystyki, literatury faktu czy ksiek kucharskich sprzedaje si rwnie czasopisma, pyty
CD iDVD, audiobooki, anawet artykuy papiernicze izabawki. Z jednej strony
zatem zauwaamy k o n c e n t r a c j dystrybucji, zdrugiej za h e t e r o g e n i c z n o oferty.
Pierwsze zjawisko woczywisty sposb wie si zdziaaniami wielkich sieci
ksigarskich, zmierzajcych do zyskania pozycji monopolisty, co wwiecie wolnorynkowym nie jest niczym nadzwyczajnym. Niejednorodno, aniekiedy wrcz
przypadkowo oferty, wynika ztego, e jest ona adresowana do szerokiego, wielkomiejskiego odbiorcy, bdcego wzasadzie everymanem, nieokrelonym pod wzgldem pci, wieku, wyksztacenia izainteresowa. Strategia handlowa sprowadza
si tutaj do prostej zasady, wedle ktrej kady znajdzie, co dla siebie. Z punktu
widzenia dystrybucyjnej efektywnoci taka heterogeniczno asortymentu dziaa
dorodkowo, dlatego e pozwala na koncentrowanie potencjalnych czytelnikw-nabywcw wjednej sieci iodbiera ich maym, specjalistycznym ksigarniom.
Problem zcharakterystyk obiegu gwnego wPolsce wie si nie tylko zfaktem, e jest on skupiony nie wjednej, lecz kilku sieciach, ktre konkuruj ze sob,
zmieniajc wten sposb ksztat rynku. Wszelka dystrybucja ksiek przybiera

CEEOL copyright 2017

Dociekania

260

obecnie dwojak posta: s t a c j o n a r n (placwki wkonkretnej, materialnej

przestrzeni) i w i r t u a l n (internet). Obydwa wymiary najczciej nakadaj
si na siebie iuzupeniaj dlatego, e zarwno wielkie sieci, jak imae ksigarnie
cz sprzeda stacjonarn zinternetow iwysykow (chociaby EMPiK, wiat
Ksiki, Klub dla Ciebie, anawet Merlin, ktry otworzy wrealnej przestrzeni pierwsze placwki). Wirtualizacja rynku ksiki stanowi by moe prawdziw rewolucj, jednake wysnuwanie zbyt daleko idcych wnioskw wydaje si pki
co przedwczesne.
Pozostaj wreszcie supermarkety, ktrych nie sposb tutaj pomin, skoro, jak
dowodzi ukasz Gobiewski, wwyniku poczenia wjedn kategori analityczn
sieci detalicznych isieci marketw te drugie zajyby miejsca wpierwszej pitce
najwikszych sprzedawcw wPolsce, bezporednio po EMPiK-u iMatrasie25.
Jednake posugujc si konsekwentnie metaforyk drogow, naleay powiedzie,
e supermarkety, podobnie jak kioski, stanowi wnajlepszym razie jeden zpasw
ksikowej autostrady. Cech wspln hipermarketw iwielkich sieci, takich jak
EMPiK, jest bez wtpienia masowy odbiorca. Niemniej zasadnicza rnica polega na tym, e wielkich domach towarowych sprzeda nie jest skoncentrowana na
ksikach, ktre s produktami jednymi zwielu. Poza tym oferta sprowadza si
przewanie do publikacji dla dzieci, sownikw, poradnikw oraz bestsellerw.
Jeden zbocznych pasw ksikowej autostrady stanowi rwnie tak zwany obieg
kioskowy, ktrego nie naley utosamia wycznie zgazetowymi kioskami sensu stricto ani znajbardziej poledni produkcj literack typu Harlequin. Idzie
tutaj bowiem owysokonakadowe wydania ksiek (najczciej albumw lub arcydzie literatury), doczanych wformie caych serii do gazet codziennych oraz
tygodnikw26.
Udziau tego obiegu wgwnym nurcie nie powinno si lekceway nie tylko
dlatego, e obejmuje on zarwno tradycyjne kioski, sklepy oglnospoywcze oraz
rzecz jasna wielkie sieci, wktrych take kolportuje si czasopisma. Istniej jeszcze dwa inne powody, porednio tylko zwizane zdystrybucj. Po pierwsze mamy
do czynienia znakadami przekraczajcymi niekiedy 20 tysicy egzemplarzy wodniesieniu do konkretnego tytuu. Po wtre: nakady te cho nie dotycz nowoci
ibiecej produkcji literackiej s domen przewanie klasyki literatury, ktra
podlega umasowieniu poprzez gazet iwaciwe dla niej punkty kolportau.
Cyrkulacja ta stawia pod znakiem zapytania kategorie przestrzenne, poprzez
ktre tradycyjnie opisuje si relacje pomidzy obiegami irejestrami kulturowymi. Nie sprawdzaj si bowiem wtym przypadku ani kategorie wertykalne, ani
kategorie zakresu. Odwoujc si do wyobrae pionowych, naleaoby powiedzie,
e to, co naley do rejestru wysokiego, jest rozpowszechniane poprzez rodki,

CEEOL copyright 2017

25

. Gobiewski Rynek ksiki wPolsce, t. 2: Dystrybucja, s. 137-138.

26

Oto niektre przykady takich serii: Klasyka XIX wieku iKolekcja XX wieku
Gazety Wyborczej; Klasycy sztuki Rzeczpospolitej czy Polska literatura
wspczesna tygodnika Polityka.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

kojarzone dotd ztym, co niskie (gazetowe, uytkowe, jednorazowe, tanie). Natomiast uywajc opozycji elitarne egalitarne, chciaoby si rzec, e oto arystokratyczny wiat arcydzie literatury zostaje wyprowadzony na ulice ito wsensie niemale dosownym. Znamienne na przykad, e za spraw kolekcji Polityki wkioskach isklepach oglnospoywczych znalazy si obok artykuw ywnociowych, kosmetykw, gazet czy krzywek midzy innymi utwory Marka
Haski, Czesawa Miosza, Olgi Tokarczuk, Juliana Stryjkowskiego, Edwarda Redliskiego, Pawa Huelle, Jerzego Andrzejewskiego, Hanny Krall, Wiesawa Myliwskiego, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudziskiego iJarosawa Iwaszkiewicza.

Obiegi omniejszym zasigu

Na mapie rodzimych obiegw wydawniczych oprcz autostrady istniej rwnie rzecz jasna drogi lokalne, ktre nazywam obiegami s p r o f i l o w a n y m i omniejszym zasigu. Ich wyczerpujca typologia oraz charakterystyka wymagaaby zapewne napisania obszernej ksiki na ten temat, dlatego ograniczam
si do omwienia trzech znich, ktre wydaj mi si szczeglnie istotne, czyli s p e c j a l i s t y c z n e g o obiegu n a u k o w e g o, ksiki r e l i g i j n e j oraz cyrkulacji l i t e r a c k i e j27.

Obieg naukowy

27

W swoich rozwaaniach pomijam obieg antykwaryczny, dlatego e stanowi on

rodzaj obrotu wtrnego, wktrym zazwyczaj nie pojawiaj si nowoci. Zdaj sobie
oczywicie spraw, e jest on wart opisania, chociaby ze wzgldu na swoiste
rozwarstwienie dystrybucyjne, przebiegajce od luksusowych ksigarni po
dworcowe stragany. Niemniej jego udzia wksztatowaniu biecej produkcji
literacko-wydawniczej jest praktycznie aden. Nie zajmuj si tutaj rwnie
szczegowo niekomercyjnym obiegiem internetowym, wktrym kr chociaby
fanfiki, pisane przez wielbicieli danych konwencji powieciowych tudzie
konkretnych utworw. Zjawisko to ma zpewnoci wielk wag, jeli chodzi
oproblematyk recepcji ijest niezwykle ciekawe pod wzgldem kulturotwrczym.
Jednake ani fanfiki, ani aden inny rodzaj niekomercyjnej produkcji literackiej,
istniejcej wycznie wformie elektronicznej, nie jest wzasadzie zdeterminowany
przez wolnorynkowe mechanizmy produkcyjno-dystrybucyjne, ktre wpywaj na
obraz edytorstwa wPolsce. Nie traktuj take ksiek dla dzieci imodziey
wkategoriach osobnego obiegu, mimo e posiadaj one specyficznego czytelnika.
Jednake zdystrybucyjnego punktu widzenia jej naturalne rodowisko stanowi
przede wszystkim obieg gwny, tworzony przez wielkie sieci ksigarskie oraz
supermarkety. Co wicej niektre znich, jak chociaby EMPiK ogaszaj nawet
odrbne listy bestsellerw, uwzgldniajce wycznie ten typ literatury.

CEEOL copyright 2017

261

Obieg s p e c j a l i s t y c z n e j ksiki n a u k o w e j charakteryzuje si specyficznym rodzajem odbiorcy, do ktrego nale przede wszystkim studenci, ucznio-

CEEOL copyright 2017

Dociekania

262

wie, nauczyciele, pracownicy akademiccy etc. Posiada on wyspecjalizowane ksigarnie, ktre nie tworz jednak adnej sieci, konkurencyjnej wobec obiegu gwnego. Dysponuje on ponadto wasnymi czasopismami, co wicej jest zreguy wspierany finansowo przez instytucje wchodzce wskad pola konsekrujcego ipola
wadzy, czyli przez odpowiednie ministerstwa czy uczelnie wysze.
W latach 2001-2006 przychody ze sprzeday ksiek naukowych wynosiy rednio 25,1 procent wskali caego rynku, apodrcznikw 28,5 procent 28. Dane te
nie powinny dziwi, jeli zdamy sobie spraw zfaktu, e popyt na literatur naukow jest zwizany zkoniecznoci ksztacenia istymulowany przez wysze uczelnie oraz Ministerstwo Edukacji. Ksiki ocharakterze naukowym lub popularnonaukowym od czasu do czasu staj si rwnie bestsellerami, chocia dotyczy to
wycznie albo intelektualnych celebrytw, takich jak Umberto Eco czy Norman
Davies29, albo tych autorw, ktrych ksiki poruszaj szczeglnie draliwe tematy, jak Strach Jana Tomasza Grossa30.
Niemniej generalny udzia literatury naukowej wobiegu gwnym nie jest
imponujcy iprzeczy statystykom. Po pierwsze due przychody ze sprzeday nie
s efektem wielkich nakadw (rednio 3000 egzemplarzy), tylko wysokiej ceny.
Po drugie, domen tego obiegu stanowi przewanie specjalistyczne ksigarnie,
nie za wielkie sieci, co naley tumaczy wysokimi kosztami dystrybucji ipromocji, ktre dla wikszoci maych oficyn akademickich s po prostu nie do
zaakceptowania mimo dotacji ze strony macierzystych uniwersytetw oraz innych instytucji. Na drog dystrybucj ipromocj wwielkich sieciach sta wycznie due wydawnictwa, jak chociaby krakowski Znak, jednake nawet one
decyduj si na tak wysokie koszty wycznie wprzypadku potencjalnych bestsellerw, ktre uda si sprzeda wnakadzie, bilansujcym finansow inwestycj. Tymczasem mniejsze oficyny zmuszone s korzysta zalternatywnych kanaw dystrybucji, omijajcych hurtownie iwielkie sieci. Umoliwia to wnajlepszym razie zwrot kosztw produkcji ksiki. Brak rodkw na dystrybucj ipromocj skazuje czsto ksik naukow nie tylko na niky zasig, ale niekiedy
wrcz na niebyt wjakimkolwiek obiegu, jeli zdamy sobie spraw ztego, i odbiorca nie ma moliwoci zakupu danej publikacji, skoro nie wie, e wogle
powstaa. Promocja sprowadza si bowiem wniektrych przypadkach do poczty pantoflowej lub do rozpowszechniania danego tytuu podczas konferencji
naukowych.

CEEOL copyright 2017

28

Wyliczenia wedug danych ukasza Gobiewskigo Rynek ksiki wPolsce 2007, t. 1:

Wydawnictwa, s. 88.

29

Na przykad Europa. Midzy Wschodem aZachodem Normana Daviesa znalaza si na

1 miejscu TOP 20 Empiku wnotowaniu za okres od 27.08 do 9.09. 2007.

30

Miejsce 2 wnotowaniu TOP 20 Empiku za okres od 14. do 27.01.2008. Ksika

Grossa przegraa wwczas tylko zHarrym Potterem iinsygniami mierci J.K. Rowling.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

Obieg religijny

31

Wyliczenia na podstawie raportu ukasza Gobiewskiego (t.1: Wydawnictwa, s. 88).

32

Tame, s. 33.

33

Tame, s. 33, 131-137.

34

W powyszym zestawieniu pomijam Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, mimo

jego dugiej tradycji oraz oczywistych zwizkw zTygodnikiem Powszechnym
iprzedstawicielami polskiego Kocioa. Jednake oficyn t wobecnym ksztacie
trudno zakwalifikowa jako katolicko sprofilowan, skoro wikszo jej produkcji
przypada na szeroko rozumian literatur humanistyczn (proz, eseistyk
iliteratur naukow). W roku 2006 ksiki oprofilu religijnym stanowiy tutaj
okoo 40 procent wszystkich pozycji. Ponadto wostatnich latach Znak okaza si
wanym graczem wobiegu popularno-komercyjnym, wydajc wiele bestsellerw,
chociaby Powstanie44 Normana Daviesa, Podre zHerodotem Ryszarda
Kapuciskiego, Nowe przygody Mikoajka Sempego iGoscinnego, Traktat ouskaniu
fasoli Myliwskiego, Szelmostwa niegrzecznej dziewczynki Vargas Llosy, wreszcie
Strach Grossa. Wrd najwikszych sukcesw komercyjnych Znaku tylko Pami
itosamo Jana Pawa II bya ksik, ktr jednoznacznie mona by
zakwalifikowa wkategorii literatura religijna (por. tame, s. 263-270). Co
ciekawe, wlatach dziewidziesitych Znak wyda rwnie kilka ciekawych
ksiek omuzyce rockowej (Rock na CD Davida Sinclairea, Ziemi obiecan Gina
Castalda czy Gd niebios Stevea Turnera). Jedynie ostatnia znich pisana bya
zperspektywy chrzecijaskiej, nie stanowia jednak ataku na kultur rocka, nie
miaa rwnie nic wsplnego zreligijn ortodoksj.

CEEOL copyright 2017

263

Odrbne zjawisko to sprofilowany obieg k s i k i r e l i g i j n e j, ktry

wPolsce stanowi istotny fenomen. rednie roczne przychody ze sprzeday wszystkich ksiek tego typu wynosiy wlatach 2001-2006 rednio 5,1 procenta wskali
caego rynku31. Udzia literatury religijnej wgwnym nurcie sprowadza si przewanie do publikacji oJanie Pawle II lub jego autorstwa, zktrych tylko Prawda
itosamo rozesza si w2005 roku wnakadzie 1,2 mln egzemplarzy 32. Biorc
nawet poprawk na specyfik roku 2005, wktrym umar Jan Pawe II, naley
zauway, e sprzeda literatury papieskiej odnotowaa zaledwie niewielki spadek inadal jest wiksza ni przed rokiem 200433.
Obieg ten posiada wasnego odbiorc ispecyficzne kanay dystrybucyjne. Ksika religijna odwouje si do okrelonej wsplnoty ocharakterze symboliczno-wyznaniowym, ktrej prno poszukiwa wobiegu naukowym, rozproszonym przez
specjalizacje izwizane znimi subobiegi (literatura humanistyczna, medyczna, prawnicza, ekonomiczna itd.). Wiksza spjno owego obiegu wynika tutaj
nie tylko zkwestii wiatopogldowych, bo to oczywiste, ale rwnie zpewnej hermetycznoci dystrybucyjnej ijednorodnoci oferty. Dysponuje on czym, co mona by nazwa mikrosieci (na przykad Ksigarnia w. Jacka posiada 18 placwek, stan z2006 roku), wasnymi drukarniami (Drukarnia w. Wojciecha wPoznaniu), wydawnictwami (WAM, Biay Kruk, Edycja w. Pawa, Jedno,
W drodze34), anawet katolickimi hurtowniami.

CEEOL copyright 2017

Dociekania
Co ciekawe, wcyrkulacj ksiki religijnej wpisana jest pewna dialektyka dorodkowoci irozproszenia, ktr sygnalizowaem ju we wstpie. Ot zjednej
strony obieg ten charakteryzuje si standaryzacj oferty dla sformatowanego, katolickiego odbiorcy, zdrugiej za cechuje si jej zauwaalnym rozproszeniem, skoro
wobiegu tym sprzedaje si zarwno ksiki, jak idewocjonalia, ikony, pyty CD
czy szaty liturgiczne. Pod tym wzgldem przypomina on wmniejszej skali wielkie
sieci ksigarskie, zt jednake rnic, e obieg religijny ma charakter ideologicznie z a m k n i t y, obieg gwny za o t w a r t y. Dla przykadu: Harry Potter J.K. Rowling czy Kod Leonarda Da Vinci Dana Browna nie ma prawa pojawi
si (z wiadomych wzgldw) wobiegu ksiki religijnej, jednake Jezus zNazaretu Benedykta XVI ma szans znalezienia si wobiegu popularnym. Sytuacj t
metaforycznie mona by przyrwna do poczenia drogi lokalnej zautostrad
zprawem wjazdu wycznie wjedn stron.

Obieg literacki

264

O b i e g l i t e r a c k i jawi si na tle dwch wczeniejszych jako najbardziej

niejednorodny iproblematyczny. C ztego, e wedug danych statystycznych
wlatach 2001-2006 wytwarza on przychd rednio 18,9 procent wskali caego
rynku35, skoro jest to niecaa jedna pita sprzeday wszystkich ksiek, poza tym
powysze wyliczenia uwzgldniaj wrwnym stopniu tomiki poetyckie, lektury
szkolne ipolonistyczne, kryminay, powieci obyczajowe, ksiki fantasy itd. Obieg
ten nie charakteryzuje si wzasadzie adnym specyficznym kanaem dystrybucyjnym, ao jego tosamoci decyduje przede wszystkim przymiotnik literacki oraz
fakt, e wspoecznej wiadomoci jest on cigle wszcztkowej formie reprezentantem dawnego obiegu wysokoartystycznego. Posiada on wprawdzie, podobnie jak obieg naukowy specjalistyczne czasopisma (chociaby Nowe Ksiki), jednake rol opiniotwrcz peni obecnie gwnie wysokonakadowe dzienniki, tygodniki oraz telewizja.
Szukajc cech specyficznych tego obiegu wwymiarze socjologicznym naleaoby wskaza przede wszystkim na jego zwizki zpolem instytucji konsekrujcych ipolem wadzy. Wszak obieg literacki to nie tylko zbir utworw, pokonujcych drog od autora iwydawcy do czytelnika-nabywcy, skadaj si na rwnie krytycy, szkoy, uniwersytety, prestiowe nagrody, wreszcie Ministerstwo Edukacji. Zwizki te mona podzieli na b e z p o r e d n i e i p o r e d n i e.
Z pierwszymi mamy do czynienia wprzypadku instytucjonalnych dziaa
Ministerstwa Edukacji, tudzie szk wyszych, zmierzajcych do wpywania na
ksztat czytelnictwa wrd dzieci, modziey oraz studentw. Przykadem jest tutaj lista zalecanych lektur szkolnych, jak rwnie kanon literatury, zktr powinien zapozna si przyszy polonista. Oczywicie owe rozporzdzenia dziaaj na
biecy rynek ksiki wstopniu co najwyej fakultatywnym, skoro pamitamy, e

CEEOL copyright 2017

35

Wyliczenia na podstawie danych ukasza Gobiewskiego, t. 1: Wydawnictwa, s. 88.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

36

Tame, s. 64.

CEEOL copyright 2017

265

lista lektur nie skada si znowoci ibierzemy pod uwag fakt istnienia bibliotek.
Efekt instytucjonalnych naciskw nie jest wkadym razie na pewno analogiczny,
jak wprzypadku podrcznikw. O ile lista lektur ma charakter wmiar stabilny
ipoddaje si j nieznacznym modyfikacjom, otyle podrczniki zmieniaj si jak
wkalejdoskopie, co poniekd wymusza ich zwikszony popyt.
Z kolei nagrody literackie, wtym najbardziej prestiowe medialnie Nike czy
Paszport Polityki nale do zwizkw typu poredniego. Poredniego, dlatego
e jakkolwiek s przyznawane przez wyspecjalizowane grono krytykw ibadaczy,
dokonujcych swoistej konsekracji dzie literackich, to nie maj one charakteru
bezporedniego nacisku ocharakterze instytucjonalnym. Werdykty te czsto
wbrew intencjom stanowi wcoraz wikszym stopniu rodzaj literackiego certyfikatu jakoci, wykorzystywanego wdziaaniach marketingowych ireklamie. Bya
ju otym mowa we wczeniejszej czci tekstu. Perswazyjna nono nagrd literackich, jak rwnie recenzji wwysokonakadowej prasie, wostatnich latach bierze swoj si bardziej zpotencjau medialnego ni zautorytetu krytykw, ktrzy
jako reprezentanci pola instytucji konsekrujcych trac stopniowo swoj rol
arbitrw, skoro wcoraz wikszym stopniu staj si czci pola dominacji ekonomicznej, typowej dla wszelkiej produkcji, wtym tej, cyrkulujcej wobiegu popularno-komercyjnym.
Pomimo wsparcia ze strony instytucji iautorytetw, powizanych zpolem
konsekrujcym ipolem wadzy, literatura pikna, pojawiajc si wgwnym
nurcie, musi sprosta przewanie tym samym reguom walki onabywc-czytelnika, co poradniki, kawalarze czy ksiki kucharskie. W przeciwnym razie bytuje
na obrzeach. Udzia literatury wobiegu gwnym jest znaczcy, jednake zobserwacji list bestsellerw wynika, e dotyczy on gwnie powieci kryminalnej,
obyczajowej, thrillerw, literatury fantasy, utworw dla dzieci imodziey oraz prozy
niefikcjonalnej. A zatem przede wszystkim tych gatunkw, ktre kiewski,
opisujc kultur literack midzywojnia, sytuowaby zapewne wobiegu t r y w i a l n y m.
Z danych statystycznych za rok 2006 wynika, e najczciej kupowany gatunek literatury piknej stanowiy kryminay (20 procent), proza obyczajowa iromanse (15 procent), literatura dla dzieci imodziey (11 procent), literatura faktu
(11 procent) oraz rne odmiany prozy fantastycznej (8 procent) 36. W zestawieniach brak wogle poezji, co oznacza, e jej udzia wobiegu gwnym jest znikomy. Wynika to zarwno ze stosunkowo wskiego krgu odbiorcw, jak iwysokich
kosztw dystrybucji, oktrych ju bya mowa. By moe to wanie poezja ze wzgldu na swj elitarny charakter jest ostatnim bastionem dawnego obiegu wysokoartystycznego.

CEEOL copyright 2017

Dociekania

Obiegi literackie czy obiegi wydawnicze?

266

Definicja ilokalizacja obiegw, jak rwnie diagnoza co do ich roli zaley wduej mierze od przyjtych zaoe metodologicznych. Od tego na przykad czy listy
bestsellerw uznajemy za bardziej wiarygodne ni anonimowe ankiety isondae,
od interpretacji danych statystycznych, sporzdzanych przez analitykw rynku
ksiki. Jeliby bowiem do obiegu literackiego wczy chociaby subobieg lektur szkolnych, to do rzeczonych 18,9 procent wskali caego rynku naleaoby doliczy jeszcze rednio 2,8 procent rocznie. Podobnie zksik dla dzieci imodziey (redni roczny udzia wprzychodach 8,5 procent wlatach 2001-2006), ktra wbadaniach Gobiewskiego zostaa cakowicie wyczona zkategorii literatury piknej37, anie powinna, skoro miesz si wniej rwnie pozycje literackie,
wdodatku wpywajce na znaczenie caego obiegu, chociaby seria oHarrym Potterze czy Nowe przygody Mikoajka Rene Goscinnego iJaquesa Sempego.
Problem jednak wtym, jak bardzo owe liczby zmieni obraz obecnego miejsca
literatury na mapie caej produkcji wydawniczej. Wydaje si, i tradycyjne socjologiczne rozpoznania chociaby Stefana kiewskiego niewiele nam dzi tumacz, skoro literacki obieg wysokoartystyczny nie ma ju charakteru dominujcego, za czci zhomogenizowanego obiegu gwnego staa si przede wszystkim
twrczo dawniej lokowana wbardziej podrzdnym ipoledniejszym obiegu popularno-trywialnym. Jak susznie zauwaa Krzysztof Uniowski obowizujc do
niedawna wizj piramidki nadbudowanych nad sob obiegw zastpia metafora
sieci. I dodaje, e wramach takiego projektu zakcona zostaje stabilno podziaw na obszary nadrzdne ipodrzdne, dominujce ipodporzdkowane, centralne iperyferyjne38.
Trafniejsze zatem wydaj si tutaj raczej metafory, odwoujce si do przestrzeni horyzontalnej, szczeglnie za metafora autostrady idrg lokalnych, nie
do, e ilustrujca obieg gwny isprofilowane obiegi mniejszego zasigu, to pozbawiona wdodatku pewnej semantycznej dwuznacznoci, wynikajcej zprzenonych idosownych znacze sowa sie. Jest ona zreszt niezwykle nona, kiedy
chcemy wskaza na sprzecznoci iparadoksy, sugerowane poniekd przez Uniowskiego. Obserwujc wspczesny rynek wPolsce, mona bowiem zauway ciekaw prawidowo. Im bliej dystrybucyjnego c e n t r u m, tym wiksze r o z p r o s z e n i e i h e t e r o g e n i c z n o tego, co si wnim znajduje. I na
odwrt: im dalej od ksikostrady wkierunku dystrybucyjnych p e r y f e r i i,
tym wiksza s p j n o i j e d n o r o d n o . Gdyby poda konkretne przykady, wystarczyoby wskaza zjednej strony EMPiK, zdrugiej za ksigarnie
katolickie czy naukowe.

CEEOL copyright 2017

37

Informacj na temat takiego rozrnienia otrzymaem bezporednio od ukasza

Gobiewskiego. W ksice Rynek ksiki wPolsce 2007 kwestia ta przedstawia si
wsposb dosy niejednoznaczny.

38

K. Uniowski Z popem na ty, s. 24.

CEEOL copyright 2017

Rychlewski

Obiegi wydawnicze awspczesny rynek ksiki

267

Warto przy okazji zaznaczy jedn niezwykle istotn kwesti, dotyczc horyzontalnego ukadu wspczesnych obiegw. Nie jest oczywicie tak, e wspoecznych wyobraeniach ukad wertykalny uleg cakowitemu unicestwieniu. Pami oobiegu wysokim cigle istnieje, co wicej do niej odwouj si wydawcy,
tworzc najrniejsze kolekcje arcydzie czy kolekcje klasyki literatury, doczane do gazet. Wszak samo sowo arcydzieo czy klasyka odsya do grupy
dzie konsekrowanych, nalecych do rejestru wysokiego. Rzecz wtym, e
wobecnej skomercjalizowanej kulturze skrajne bieguny dawnego ukadu straciy
swoj odrbno iwyrazisto.
Pozostaje jeszcze inny problem. Skoro literatura utracia swoj uprzywilejowan rol na mapie wydawniczej produkcji ikonsumpcji, jak rwnie wspczesnej kultury wogle, to czy jest uzasadnione uywanie nieco starowieckiej terminologii badawczej imwienie oobiegach literackich wformie liczby mnogiej, odziedziczonej po socjo- ihistorycznoliterackiej tradycji? Nie chodzi tutaj
oczywicie osugesti domniemanej jednorodnoci tego obiegu, ktry bynajmniej
jednorodny nie jest. Jednake obecnie nie tworzy on adnej wewntrznej opozycji, ktr mona by przekonywajco uzasadni: nie istnieje ju obieg oficjalny
przeciwstawny podziemnemu ani obieg krajowy dychotomiczny wobec obiegu
emigracyjnego.
Moe lepiej zmieni optyk ipogodzi si zwieloci obiegw wydawniczych,
ktrych literatura jest zaledwie czci? Taka perspektywa nie wpywa zpewnoci na popraw samopoczucia literaturoznawcy. Niemniej jako badawczy punkt
wyjcia posiada t zalet, e umoliwia nie tylko rozpoznanie iopis pewnych mechanizmw spoecznych, dystrybucyjnych, marketingowych, semiotycznych, recepcyjnych czy interpretacyjnych idlatego stwarza szans realnego wpywu na
wspczesn, egalitarn iskomercjalizowan kultur.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Dociekania

Abstract
Marcin RYCHLEWSKI
Adam Mickiewicz University (Pozna)

Publishing Circulation Systems versus the Book Market in Todays

Poland

268

A proposed description of todays publishing movement in Poland, drawn using primarily

the distribution key. A main popular/commercial circulation is discerned along with three
lesser-reach profiled circulations. Following Przemysaw Czapliski, the former is called
abook-trail [Polish, ksikostrada] and identified with the dominant chains such as EMPiK.
Profiled circulations (i.e. scientific, religious and literary) are compared to local roads from
any of which you can enter the publishing highway as well. The closer the distribution
centre, the larger the heterogeneity and dispersion of what is inside there and, the other
way round: the closer the peripheries, the stronger the uniformity and specialisation of
offer. It is also proposed that former vertical metaphors with which socio-literary phenomena
have been described, be replaced by horizontal ones. The high-artistic and popular
circulations do not form an expressive opposition today; neither does the system of main
circulation vs. profiled circulations. Moreover, in the authors opinion, the notion of literary
circulations has become problematic in itself and ought to be replaced by publishing
circulations. Only in the latters content should participation of literature in the book market
as awhole be investigated.

CEEOL copyright 2017