BAUCKI SOWNIK POWSTAWA

W OPARCIU O ROZMOWY Z LUDMI SPOTKANYMI

PODCZAS SPACERW PO BAUTACH

Sownik udostpniony na licencji Creative Commons uznanie autorstwa na tych samych warunkach
3.0. Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autora Krzysztofa Iwaskiego i Centrum Dialogu im.
Marka Edelmana jako wacicieli praw do sownika. Tekst licencji na stronie creativecommons.pl/instrukcja-dokument.

Aa

Baucki Sownik powstawa w oparciu o rozmowy z lud-

mi spotkanymi podczas spacerw po Bautach. Zbudowany jest w duej mierze na bazie powierzonych nam wspomnie i emocji. Stworzone
definicje odnosz si zatem nie tylko do sownictwa mieszkacw dzielnicy, ale take do wanych dla bauciarzy ludzi czy miejsc i zwizanych
z nimi historii. Rozmowy o Bautach przywoay take liczne wspomnienia, np. zasyszanych piosenek, zabaw z bauckich podwrek
i zapamitanych smakw potraw.

Do tworzenia sownika mg si zgosi kady. Od maja do sierpnia

spotykalimy si czterokrotnie z grup uczestnikw projektu chtnych do

wsptworzenia sownika. Nasze weekendowe spotkania rozpoczynay si
od wykadw wprowadzajcych w histori Baut, a take w medialny i spoeczny wymiar dziejw dzielnicy. Poza tym uczestnicy warsztatw zostali
wprowadzeni w cel projektu i metody pracy etnologa, dowiadywali si, gdzie
i czego maj szuka, na co zwraca uwag, z kim i jak rozmawia. Nastpnie
ruszalimy na spacer po wybranym na dany miesic terenie, spotykalimy
si z ludmi na ulicy, na rynku, w parku i zapisywalimy to, co o Bautach
chcieli nam powiedzie, a zatem to, co z ich punktu widzenia byo wane
i kojarzyo si z dzielnic. Na koniec uczestnicy projektu wsplnie z ekspertami dzielili si efektami przeprowadzonych bada i porzdkowali zebrany
materia.

Obszar, ktry wybralimy do zbierania materiau na rzecz sownika,

to najstarsza cz Baut Bauty Stare, Bauty Nowe, Bauty Kolonia i fragment Starego Miasta. Poruszalimy si na terenie pomidzy ulicami Wojska
Polskiego, Lutomiersk, Wrzeniesk, Limanowskiego, Zgiersk, Doln, agiewnick, Okopow i Sporn.

Zdajemy sobie spraw, e wiele wyrazw uywanych przez miesz-

kacw Baut jest znanych i uywanych take w innych miejscach, lub odwrotnie pewne zwroty z innych regionw przenikay do gwary mieszkacw odzi i Baut. Jzyk yje wraz z ludmi, ktrzy si nim posuguj, i nie da
si go zamkn w sztywnych granicach tej czy innej dzielnicy. Naszym celem
nie byo wyodrbnienie typowo bauckiej gwary. Interesowaa nas przede

wszystkim obecno danych zwrotw czy okrele oraz kontekst, w jakim

byy uywane. Wane byo dla nas to, co ludzie chc nam o Bautach opowiedzie i te opowieci stay si kluczem wyboru hase do sownika.

Baucki Sownik to z jednej strony alfabetyczna prezentacja wy-

razw i okrele, ktrymi posuguj si mieszkacy Baut, a z drugiej strony antropologiczna biografia dzielnicy utrwalona wanie w tych wyrazach
i okreleniach. Dziki temu czytelnik poznaje jzykowy obraz wiata mieszkacw dzielnicy.

W sowniku znalazy si wyrazy, ktre charakteryzuj m.in. dawne,

przedwojenne dzieje dzielnicy, jzyk potoczny, grypser wizienn. Bauty

to tygiel kulturowy, tutaj mieszay si ze sob religie i odmienne postawy
yciowe. Wida to w sowach. Niektre z nich maj kilka znacze. S to
sowa, ktre definiuj obraz Baut. Cz sw jest charakterystyczna dla tego
rejonu miasta, innych uywa si niemal na terenie caej Polski, naley jednak
pamita, e istot sownika jest poznanie i zrozumienie wiata Baut, ktry
jest opisywany przez mieszkacw poprzez jzyk.

Hasa i definicje hase zawieraj sowa jzyka codziennego, nazwiska

wanych osb, nazwy miejsc, wydarze, okrelenia czynnoci czy utrwalone

przysowia i wyraenia.

Za hasami sownika stoj nie tylko definicje i znaczenia, ale take

niezwykle ciekawe opowieci, pene emocji i wspomnie. W tych sowach

przechowuje si pami i tosamo Baut, czasami zabawna, a czasami
tragiczna.

Punktem wyjcia byo znaczenie sw, ktre mieszkacy Baut przy-

pisywali i przypisuj wyrazom. Sownik pokazuje jzyk ywy, trudno poddajcy si kodyfikacji, jzyk podlegajcy nieustannym zmianom i przeobraeniom.

Sownik przywraca i dawne, i mniej znane sownictwo, ktre odcho-

dzi w niepami, a dla mieszkacw Baut pozostaje wci bliskie i wsptworzy ich codzienno.

Bb

BAUTY TO DZIELNICA POOONA W PNOCNEJ CZCI ODZI,

KTREJ POWSTANIE WIE SI Z ROZWOJEM MIASTA W CZASACH,
GDY DO ODZI ZACZLI CIGA LUDZIE SPRAGNIENI LEPSZEGO
YCIA I SZYBKIEGO BOGACTWA. JEDNAK ZANIM ROZPOCZA SI
HISTORIA DZIELNICY, ISTNIAA TU WIE BAUTY, KTR DATUJE
SI NA POOW XV WIEKU. WIADOMO, E W 1789 ROKU OPRCZ
DWORKU I DOMU DLA SUBY FOLWARCZNEJ WE WSI ZNAJDOWAA SI KARCZMA, TARGOWISKO I DWIE WIEJSKIE CHAUPY. W 1827
ROKU MIESZKACW BYO JU 132, A DOMW 12. WACICIEL
BAUT, AUGUST ZAWISZA, OBSERWUJC BYSKAWICZNY ROZWJ
ODZI SSIADUJCEJ OD POUDNIA Z JEGO DOBRAMI, POSTANOWI TAKE NA SWOJEJ ZIEMI ZAOY OSAD FABRYCZN. KOLONIZACJA WYMKNA SI JEDNAK SPOD KONTROLI. DZIAKI TRAFIAY
W RCE SPEKULANTW, KTRZY ODSPRZEDAWALI JE Z ZYSKIEM
OSOBOM TRZECIM. I CO SPOWODOWAO NAJWIKSZY BAAGAN
ZACZTO JE SPRZEDAWA CZSTO BEZ ZAPISW HIPOTECZNYCH
I BEZ WIEDZY DZIEDZICA. JESZCZE DZI W UKADZIE ULIC DOSTRZEC
MONA GDZIENIEGDZIE, I BUDOWANO JE BEZ PLANU ZABUDOWY
PRZESTRZENNEJ. MIEJSCA MUSIAO STARCZY DLA WSZYSTKICH
TYCH, KTRZY ZJEDALI SI Z OKOLICZNYCH MIASTECZEK I WSI DO
ODZI, DO MIEJSCA, GDZIE BYA PRACA I ZAROBEK. BAUTY ROSY
WIC SZYBKO I CHAOTYCZNIE. DO GRANIC ADMINISTRACYJNYCH ODZI WCZONO BAUTY W 1915 ROKU. WIE ZAMIESZKIWAO WWCZAS JU PONAD 100 TYSICY LUDZI.

Bauty stay si przede wszystkim dzielnic polskiej i ydowskiej bie-

doty, cho wrd mieszkacw i wacicieli dziaek oraz bauckich warsztatw

nie brakowao take przedstawicieli spoecznoci niemieckiej. Uliczki dzielnicy
wypenia handlowy rozgwar i nieustajca krztanina wok maych i wikszych,
nie zawsze uczciwych interesw. Dawne Bauty to take legendarne postaci

symbole okrelonych postaw i profesji: cwaniakw, faszerzy, zodziejaszkw,

ludzi przestrzegajcych kodeksu honorowego waciwego pwiatkowi, yjcych z fasonem.

W pami dzielnicy mocno wpisany jest rwnie okres drugiej wojny

wiatowej, kiedy to d zostaa wcielona do Rzeszy, a Bauty wraz ze Starym

Miastem zostay zamienione w zamknite i cile odizolowane od reszty miasta getto. Powsta tu obz pracy, miejsce wegetacji i mierci tysicy ydw;
tragiczny przystanek w drodze do komr gazowych w Chemnie nad Nerem
i Auschwitz-Birkenau. W getcie dzkim zamknito ydw z odzi, ze zlikwidowanych gett prowincjonalnych z obszaru Kraju Warty, midzy innymi z gett
we Wocawku, Gownie, Ozorkowie, asku, Pabianicach, Sieradzu i Wieluniu.
Pniej umieszczono tu take ydw z Czech, Niemiec, Austrii i Luksemburga.
Litzmannstadt Getto, najwiksze getto na ziemiach polskich, utworzone przez

Niemcw w lutym 1940 roku, istniao a do sierpnia 1944 roku.

Cho baucka ndza i tragizm wojny czsto dominuj we wspomnie-

niach, to wypeniaj je take kolorowe doroki, piewacy podwrkowi, kuglarze i cudotwrcy. Bauty rozbrzmieway melodiami szemranego tanga
i biesiadnych przypiewek, a ich mieszkacy potrafili y intensywnie i barwnie.

Dzisiaj Bauty to przestrze, w ktrej ssiaduj ze sob domy, ulice

te wspczesne i te ocalae, pamitajce czasy przedwojenne. Wiele starych

budynkw wyburzono. Przestay istnie niektre adresy. Na miejscu ydowskiego cmentarza przy ul. Wesoej wybudowano bloki i poprowadzono tamtdy zmodernizowan ul. Zachodni, po ktrej jed tramwaje i samochody,
przechadzaj si odzianie. Wci wyrastaj nowe osiedla mieszkaniowe. Wrd
zabudowy z lat 50. i 60., pomidzy wieowcami z lat 80., pojawiaj si apartamentowce. Zmienia si krajobraz dzielnicy, ktry wci jednak emanuje pamici inn dla kadego, i nie dla wszystkich. S wic Bauty pejzaem

pierwszych mioci, wspomnieniem dziecistwa, bohaterem zasyszanych

opowieci.

Dzisiejsze Bauty to przestrze pena kontrastw: pikne, pene

spokoju, sielskie ogrody w podwrkach bauckich kamienic kontrastuj

z drapienymi, brutalnymi i agresywnymi napisami na murach. Cisza parkw kontrastuje z blem historii, bieda z radoci ycia. Bauty to miejsce
ogrodzonych i zamknitych apartamentw, a z drugiej strony otwartych
wsplnot, w ktrych mieszkacy ufaj sobie, wsplnie yj, wsplnie przeywaj radoci i smutki, stanowi dla siebie wsparcie.

Bauty wci zmagaj si z wizerunkiem dzielnicy niebez-

piecznej, biednej, zaniedbanej i nieciekawej. W opowieciach bauciarzy nie brak jest jednak wtkw przepenionych codziennymi
radociami i nadziejami. To take dzielnica, gdzie czas pynie nieco
wolniej, pena maych sklepikw, w ktrych kupuje si na kresk
u zaprzyjanionej wacicielki, skwerw, gdzie dziadkowie graj
w karty na awce pod drzewem, ssiedzkich zayoci i barwnych
postaci. To przestrze, w ktrej utrwalone s marzenia, przeycia
i wspomnienia kolejnych generacji bauciarzy.

W topografii odzi oraz w yciu jej mieszkacw Bauty nadal

s miejscem wyrazistym i znaczcym. S dzielnic o niezwykej historii,

posiadajc niebyway potencja: mocny mit przeszoci, energi spoeczn i fascynujc przestrze. Gdzie zatem zaczynaj si, a gdzie kocz
Bauty? Granice dzielnicy s ruchome. Przestrze, cho administracyjnie rozlega, w dowiadczeniu mieszkacw dzielnicy zostaje czasem
zawona do kilku ulic, czasem nawet tylko do jednego podwrka. S
to miejsca znane bauciarzom z bezporedniego dowiadczenia. Baucka
codzienno, powtarzane czynnoci, ci sami spotykani ludzie, ta sama
droga z pracy do domu sprawiaj, e mieszkacy oswajaj otaczajc ich
przestrze, nazywaj j i nadaj jej znaczenia (np. ul. Organizacji Wolno
i Niezawiso nieodmienne nazywana jest przez bauciarzy ul. Wady
Bytomskiej, czyli tak, jak brzmiaa jej nazwa od 1951 a do 1990 roku, kiedy
to zmieniono j na Organizacji WiN. Warto te wspomnie, e ulica ta
istniaa ju w 1910 roku pod nazw Dworska).

Cc

BAUTY MIKKIE

To obszar midzy ulicami Wojska Polskiego, Sporn, Gowackiego

i ewentualnie Obrocw Westerplatte (punkt graniczny sklep caodobowy

U Bronka) oraz parkiem im. Szarych Szeregw. Okrelana tym mianem cz
Baut chwalona jest przez jej mieszkacw z uwagi na panujc cisz, spokj,
rodzinn atmosfer zapewniajc poczucie bezpieczestwa.

A tutaj jest spokojnie, tu od zawsze wiadomo, e jest ta lepsza dzielnica. [...] O tu, jak siedzimy, do Spornej i jeszcze dalej, do parku, tego
Promienistych, to jest spokojna okolica, nic takiego si nie dziao nigdy,
bo my niegroni jestemy przecie. Tu si wszyscy znali, nikt nikogo nie
ruszy, my tu jak w rodzinie. [...] Tu jest najlepsza chyba do mieszkania cz.
W miar jeszcze cicho jest, spokojnie, wszyscymy si tu znali, wic nikt
nic nikomu stara si nie wadzi. Pranie to do tej pory mona zostawi
i nie ginie. Troch te modych z dziemi si wprowadza, bo dobrze tu jest,
park blisko, jak powiedziaem na pewno bezpieczniej ni tam dalej, bo
tam od Gowackiego ju mniej ciekawie, a koo Franciszkaskiej to w ogle
nieszczeglnie ju.

L M N

BAUTY TWARDE

To z kolei cz Baut cieszca si z saw, a nawet budzca groz;

to obszar ograniczony ulicami: Zachodni, Limanowskiego, Piwn/Gnieniesk, Lutomiersk.

O nie, tamte okolice, ta Limanka caa, Rybna, Piwna, tam do Wrocawskiej, to ju s inne sfery, jak to si mwi te Bauty twarde. Tam ju nie
ma lekko i my to si w tamte rejony nie zapuszczamy w ogle. [...] Tam ju
dalej, od Rynku Bauckiego, znaczy, od Zgierskiej, Zachodniej, to niby
te Bauty s, ale ja to ju tam nie ten... Nawet niektrzy tak to okrelaj,
e tam twarde Bauty s. Tam ju trzeba wiedzie, z kim i gdzie, bo
inaczej to ciko, oj ciko...

Dd

Dla zrozumienia tosamoci Baut najwaniejsze s znaczenia, po-

przez ktre si je odczytuje i opisuje. Te znaczenia wytwarzane i nadawane

przez bauciarzy wpywaj te na ich samookrelenie. Dzielnica nadaje
tosamo, tworzy wi i poczucie ycia we wsplnocie. Rozmowy z bauciarzami, wdrwki ulicami dzielnicy, uwane wsuchiwanie si w opowie,
ktr snuj mieszkacy Baut, przekonuj o wyjtkowym poczuciu wsplnotowej odrbnoci, zakorzenienia i przynalenoci do dzielnicy, w ktrej
obowizywa zawsze okrelony kodeks zachowa. By to zbir zasad, ktre charakteryzoway dawne Bauty i organizoway relacje midzy ludmi.
Starsi mieszkacy Baut narzekaj dzisiaj na zanik tych regu porzdkujcych
wspycie. Podkrelaj, e modzi nie znaj zasad, ktre wczeniej obowizyway. Wymieniaj te podstawowe punkty owego kodeksu: honor, sprawiedliwo, charakterno, trzymanie si razem, niekrzywdzenie sabszych,
szacunek dla kobiet, nietykanie swoich, nieokradanie swoich, pilnowanie
dobytku i rzeczy ssiadw, honorowe bjki.

Kolejne rozdziay historii Baut utkane s z trudnych, czsto tragicz-

nych losw tego miejsca, z cech przestrzennych, czsto przebrzmiaych

stereotypw o miejscu niechcianym, brzydkim, ktrego naley si wstydzi,
ze wspomnie o bohaterach dzielnicy, jej mieszkacach i ich barwnych,
a czasem skomplikowanych biografiach. Poznajc dzisiejsze Bauty, moemy
przyglda si znaczeniom dzielonym przez wsplnot miejsca, przekazywanym przez pokolenia i narastajcym opowieciom, przechowujcym pami
danego miejsca, ludzi i zdarze, ktre czsto nie s pozbawione mitycznego
charakteru i nostalgicznych zabarwie.

TWRCY SOWNIKA
UCZESTNICY WARSZTATW:
Maciej Banik
Magorzata Banik
Hanna Bielawska-Tomaszewska
Wioleta Cichal
Robert Eysymontt
Dorota Garlikowska-Kamiska
Izabella Hoffmann
Paulina Koodziej
Andrzej Matusiak
Sylwia Skulimowska
Monika Suchan
Katarzyna wistek
Magdalena wistek

TWRCY SOWNIKA
REDAKTORZY:
Piotr Fka
Aleksandra Krupa-awrynowicz
Ewelina Kurkowska
Katarzyna Kurowska
Przemysaw Owczarek
Joanna Podolska

AJNTOPF

posiek jednodaniowy przygotowywany w jednym garnku.

* Obiady byy jednodaniowe. Bya zalewajka, kartoflanka, krupnik,
kapuniak, ogrkowa, pomidorowa, baba z dziadem rodzaj kapuniaku z dodatkiem grubej kaszy pczak. Jadano rwnie zbierany przez dzieci chwast rosncy przy drogach, zwany lebiod, ktry
podsmaano z jajkiem i smakowa bardziej ni szpinak.

AMBASADA NA SMUTNEJ

wizienna izba przyj przy ul. Smutnej.

* Pytaj ci czy chcesz grypsowa, idziesz na grypser, ale nie
musisz. Na grypserze zawsze mwi: s ludzie, ktrzy si dziel
na takich, co siedzieli, co siedz, i co bd siedzie. Nas tu na Bautach wszyscy toleruj, bo jestemy potencjalnymi kryminalistami.
Za par zotych si odsiedziao no takie ycie jest na Bautach.

ANTEK Z BAUT

zodziej i obuz baucki, ktry przestrzega zasad kodeksu bauckiego, gardzi

-> grandziarzami i -> kanciarzami. Pono mia warsztat szewski przy ul. Rybnej.
Wita si zwrotem Serwus oberwus!. Zwizany wizami maeskimi
z Mak.

BABA Z DZIADEM

rodzaj kapuniaku z dodatkiem kaszy pczaku.

BAJCOWANIE

wyolbrzymianie, przesadzanie w opowiadaniu czego.

* [...] A w pismach miejscowych nima nic do michu jeno rne bajcowanie do pucu. (miech, 26.10.1912, nr 1, s. 9).

BAJTLOWA

gawdzi, rozmawia.
* wiat czasu ze sobom nie bajtlowalim (miech, 10.01.1914,
nr 1, s. 2).

BAJZEL

baagan, nieporzdek; kiepskie mieszkanie.

BAUCIARZ/BAUCIARA

mieszkaniec Baut z krwi i koci. Dawniej i dla mieszkacw spoza Baut

okrelenie pejoratywne, w kontekcie aktualnym i dla mieszkacw Baut
okrelenie nacechowane na og pozytywnie.
* Dzisiaj prawdziwych bauciarzy ju nie ma. [] Mieszkam na Gnienieskiej w bloku, i tam jest Litzmannstadt napisane. W chodnikach
jest napisane. Nie ma ich (bauciarzy). Oni tu mieszkali. A potem,
jak wojna si skoczya, mymy to przejli. Po prostu pozostali
wyjechali w 1968 roku. To jest biedna dzielnica.

* Czowiek lubicy bardziej niecieka we towarzystwo, ktry lubi sobie

w bramach wdeczk ze znajomym wypi. Sowo bardziej zwizane z chuliganeri.
* To s ci przedwojenni i mwi si o nich troch le. Ludzie zadziorni,
niespokojni. Pono tu kiedy byy grupy ludzi, ktrzy lubili kra,
zaczepia. Ale teraz mieszka tu duo nowych ludzi i jest spokojnie.
* Bauty si zmieniaj, kiedy wszyscy si znali. Bauciarze byli charakterni. Nie mona byo bi si przy kobiecie czy dziecku. Kobiety
i dzieci nikt nie tkn. Panowie umawiali si na solo, a po bitce
szli razem na wdk.
* Miejscowi byli pod ochron bauciarzy, poniewa byy zasady.

BAUCKI HYDE PARK

plac obok kamienicy przy ul. Rybnej 15. Zagospodarowany i urzdzony z inicjatywy wspwaciciela kamienicy Pawa Fendlera. Z zaoenia mia by
miejscem umoliwiajcym wymian informacji wrd lokalnej spoecznoci.
Obecnie peni funkcj rekreacyjno-wypoczynkow.
* Na Rybnej by jeden taki go, ktry zainwestowa w kosza,
w ping-ponga i takie tam. Niestety troch si naci, chyba potem
aowa. Ale nie uwaam, e to bya za inicjatywa. Ja myl, e
wanie to, e zostao stworzone takie miejsce, to jest na plus i wida, e tego po prostu brakuje tutaj. Niby mamy Baucki Orodek
Kultury, trzy oddziay, ale to jest inna cz Baut.

BAUTKA

dawniej zwana Jamnic, dzka rzeczka w caoci pynca w granicach

miasta, dopyw rzeki dki. Cho zawsze bya maa i nie miaa wikszego
znaczenia gospodarczego, to w pobliu rejonu jej koryta zlokalizowany by
np. browar przy ul. Zawiszy Czarnego 28.

BARY, KNAJPY, RESTAURACJE I KLUBY BAUCKIE

wymieniane i wspominane przez mieszkacw to m.in.:

Zodiak (ul. agiewnicka 137),
Gorca Kiebasiarnia (ul. Gowackiego 5),
Bar Cegielnia (ul. Tokarska 2),
Atelier u Anioa (ul. Boya-eleskiego 12),
Bagatela (ul. Limanowskiego 42),
Restauracja Stylowa (ul. Wojska Polskiego 152),
Trzy Korony (ul. Julianowska 66),
Jutrzenka (ul. Wady Bytomskiej 65 dzi ul. Organizacji WiN),
Niezapominajka (ul. Wady Bytomskiej dzi ul. Organizacji WiN),
Arkadia (ul. Jakuba 10),
Obiady domowe u pani Kusikowej, U Stasia, U Szlachetnego,
Pod urawiem, Dziwne rzeczy, Czarne kruki, Kwiatek,
Kwiat Baut.

BEBELUCHA (TE BERBELUCHA)

okrelenie nijakoci lub bylejakoci czego do jedzenia lub picia;

wodnista potrawa lub rozcieczony, niesmaczny trunek; okrelenie
na sabo wyczuwalny smak, np. bebeluchowata -> baba z dziadem.

BIELSKA IWONA

(ur. 1952) odzianka, dorastaa na Bautach (gdy miaa kilka lat, zamieszkaa z rodzicami na Julianowie, a pniej przy ul. agiewnickiej), polska aktorka filmowa i teatralna. Miaa te epizod sportowy
trenowaa siatkwk, bya w reprezentacji kraju.

BIGIEL

do toczne, pene zgieku miejsce w przestrzeni publicznej (np.

deptak, fragment ulicy, plac, park), w ktrym ludzie spotykaj si
w celu spdzenia czasu wolnego i rozrywki; wyraz funkcjonuje take
w znaczeniach: impreza, zabawa, werwa, energia.

* Za Tatarkwny [Michalina Tatarkwna-Majkowska I sekretarz KW

PZPR w odzi a nastpnie I sekretarz KW PZPR dla miasta odzi] od
pl. Wolnoci do Tuwima to by bigiel.
* Pierwsza wolna sobota bya szecio-, a nie omiogodzinna i idziemy na bigiel, tworzyo si korowd i chodzio si za pann.

BIJAK

uczestnik bjki, awanturnik.

BORGOWA

poycza, bra na zeszyt, bra na krech (od: borg kredyt udzielany

kupujcym).
* Borgowanie polegao na tym, e sprzedawca mia zeszyt, w ktrym
kady kupujcy mia swoj stron, za kupujcy mia swoj kartk, skadan jak harmonijka i zakupy niezapacone wpisywano
jednoczenie do zeszytu i na pasek kartki, tak e i sprzedajcy,
i kupujcy wiedzieli, ile jest dugu. A po wpacie wykrelano odpowiedni kwot.

BRUKOWCE

ciasto piernikowe pieczone na blasze i po oblaniu czekolad krojone na

mae prostokty.

BY NA FLEKU

by w dobrej formie, zadbanym, eleganckim mimo swojego wieku.

* Na fleku to znaczy jeszcze w formie, sprawna, ywotna. I zadbana,
i wszystko sama wok siebie zrobi, chocia niejedna ssiadka w jej
wieku to ju przygarbiona, z laseczk, a ona nie ona wiekowa,
ale kobitka na fleku.

CIACH BAJERA

zwrot wskazujcy na koniec rozmowy (bajery) na niewygodny temat; pierwotnie dotyczcy sytuacji wiziennych.

CIEKA

biega, szybko chodzi.

CIAKA

cacka si; podchodzi do kogo/czego delikatnie, z dystansem.

CIUKA

gono ssa np. landrynki.

* A si ciukao landrynki, cukierki, ssao si.
* Ale tak, eby inni syszeli, to wtedy jest ukanie, jak si mamle,
miele i miele w gbie.

CHECHA

kroi tpym noem; mwi niezrozumiale; pra rcznie.

* Pranie midli. W misce albo jak to dawniej w balii pra, z si
i dugo checha i checha.

CMENTARZ YDOWSKI

przy ul. Brackiej, znany te przed wojn jako cmentarz albo kirkut na Marysinie. Utworzony na Bautach pod koniec XIX wieku cmentarz przeznaczony dla ydw. S na
nim groby dzkich przemysowcw, kupcw, adwokatw, lekarzy, artystw, ktrzy
odegrali znaczc rol w historii odzi, a take groby ponad 40 tys. ydw zmarych
w dzkim getcie. Do dzi s tam organizowane pochwki. Jest to jeden z najwaniejszych dzkich zabytkw, ktry odwiedzaj niemal wszyscy gocie przyjedajcy do
odzi, nie tylko majcy ydowskie korzenie. Trwaj starania o wpisanie go na wiatow
list zabytkw UNESCO.
* Bardzo lubi chodzi tam na spacery. Kiedy byo atwiej, bo nikt tego
cmentarza nie pilnowa, ale teraz te w niedziel mona wej za darmo
i pochodzi. Tam dobrze wida, ilu tych ydw w odzi kiedy byo. Tysice
tych nagrobkw wida.
* Cigle widz wjedajce tam autokary pene turystw, ktrzy odwiedzaj
d, to podobno gwnie modzi ydzi z Izraela. Zreszt tych mona pozna, bo maj na og biao-niebieskie flagi i zawsze peno z nimi ochrony.
Czasami to mnie nawet denerwuje, bo zachowuj si jakby naprawd co
im u nas grozio.
* To nie tylko ciekawe miejsce, ale take pikne. Jak kto do mnie przyjeda,
to zawsze tam zabieram. I to niezalenie jaka jest pora roku, bo jest tam
adnie i wiosn, i zim, i jesieni...
* Ze wspomnie dziecistwa, to mona si zdziwi teraz, ale cmentarz, ten na
Brackiej. No takie byy czasy, e si za dzieciaka po kircholu biegao, midzy
tymi macewami ganiao czy chowao. Naprawd duo czasu tam spdzalimy. Dzisiaj czowiekowi troch tak jako gupio, wstyd jakby, chocia nie
ma adnego powanego powodu, bo ebymy my tam co niszczyli, broili,
to ja sobie nie przypominam, nikt takich rzeczy nie robi. Takie zwyke zabawy chopaczkw, a e teren by duy... No, ale teraz, jak si o tym myli, to
tak troch nie przystoi po cmentarzu biega, chocia jak powiedziaem nic
zego si nie dziao, a czasy byy inne, nie byo tak jak teraz, e plac zabaw,
e to, e siamto, no to sobie musielimy radzi. Ale przez to ja wanie bardzo duo wspomnie z tym cmentarzem mam. Wiem, e to wane miejsce.

CMENTARZ YDOWSKI (STARY)

funkcjonowa od 1811 roku w obrbie ulic: Rybnej, Bazarowej, Zachodniej,

Limanowskiego, zosta zlikwidowany po II wojnie wiatowej. Dzi przypomina
o nim resztka muru i tablica stojca przy ul. Rybnej.
* Ja nawet nie wiedziaam, e tu by kiedy cmentarz, dopiero jak
w gazetach i w telewizji zaczli mwi o tym, to ludzie opowiadali,
e tu w mieszkaniach cigle drzwi si otwieraj i spadaj rne
rzeczy, jakby duchy tu jakie rzdziy...
* Idc do szkoy od Lutomierskiej, wtedy ulic Wiecow (przed
wojn), dzieci wstpoway na ydowski cmentarzyk kirchol, i tam
z chopcami mieszkajcymi w pobliu, to emy si chowali za macewami i rzucali kamieniami. To byo przy ul. Stodolnianej.
* Do koleanki, ktra tam mieszka, nie przychodz na noc. I nie przychodz od pitej klasy szkoy podstawowej, bo si boj. Bo tam
straszy. Jestem pewna, e w tym domu straszy i caa ta rodzina
te utrzymuje, e tam straszy. Spaam tam moe raz, cho ciko
to nazwa spaniem. Byam przeraona, bo wszystko stuka, puka.
Wiadomo, e stary dom te jakie dwiki wydaje, ale koleanka
te mwi, e czasem co widuje. I wanie to jest na terenie starego
cmentarza.

Dd

CWELISKO

wizienny donosiciel; osoba, ktra na osiedlu donosi policji.

* Jak kto sprzedaje i fama idzie po osiedlu, to trzeba go -> skitra
do hasiora to znaczy do mietnika go trzeba wrzuci, do kibla.
I taki nie moe si tutaj pokazywa. To nie s ludzie, to s frajery.
Takiemu apy nie podasz, tylko go omijasz. Ma je na kiblu. Nie
wolno mu przy blacie usi. Takiego to na sztywn cel. Najlepiej
siedzi si ze zodziejami, bo to s ludzie charakterni, bo wanie
maj swj kodeks czyli nie wolno o tym mwi teraz, tam si
tylko mwi. Jestemy na wolnoci i inne zasady obowizuj. Nikt
nie zdradzi tego, co si tam mwi.

CZARNA MAKA

bohaterka pwiatka, kobieta, ktr mg mie kady, ale kiedy zostaa odrzucona przez ukochanego, popenia samobjstwo. Posta zwizana raczej
z folklorem warszawskim, ale na dzkich Bautach te znane byy i piewane
piosenki o niej. Czarna Maka to take okrelenie kobiety lubicej alkohol,
prostytutki.

CZARNE MAKI

okrelenie Cyganek.

CZTUJDA

gsta zupa, do ktrej wrzucano wszystko, co byo pod rk.

DALIGO!, NO DALIGO!

dos.: dalej, no dalej!; zwrot uywany w celu popdzenia, pospieszenia kogo.

* Dalej, dalej! Jak si pospieszy chciao, si mwio: Daligo!, No
daligo!

DCIAK

kapelusz mski, melonik.

DINTOJRA

krwawa zemsta, sd w rodowisku przestpczym; wywodzi si z bardzo powaanej przez ydw instytucji sdw rabinackich wydajcych orzeczenia
w sprawach cywilnych. Dintojra w organizacji przestpczej Maksa Borensztajna (-> lepego Maksa) rozsdzaa sprawy sporne midzy gangsterami i ferowaa
wyroki skazujce dla gangsterw, ktrzy zamali kodeks przestpczy.

DOLINA
kiesze.

DOLINA NILU

dolina rzeki -> dki wzdu Parku Ocalaych i siedziby Akademii Sztuk Piknych.

DOLINIARZ

kieszonkowiec; jedna z najpopularniejszych niegdy zodziejskich profesji, wymagajca wyjtkowej zrcznoci i nieustannego doskonalenia; ulubionym przez dzkich
doliniarzy terenem dziaania by -> Rynek Baucki. Niektrzy cz to sowo z ul. Doln.
* [...] jak jeno idzie pod gr ku Aleksandrowi, lampy gasn zupenie i ma
w poczekalni taka, e doliniarze graby puszczaj w ruch i sigaj do dolin.
(miech, 09.11.1912, nr 3, s. 10).
* Na Bauckim doliniarzy zawsze byo peno, no bo gdzie by oni mieli lepiej?
Doliniarz, czyli kieszonkowiec. Porzdny, znaczy si dobry doliniarz rzadko kiedy dziaa w pojedynk, najczciej w dublecie, bo jeden zasania,
a drugi krad. A czasem jeszcze i trzeci by, co od razu, e tak powiem,
towar upynnia, znaczy ucieka z nim.
* Doliniarz to swego czasu bya profesja nie byle jaka, bo by dobrym doliniarzem to te bya sztuka. Oni mieli swoje triki, coraz to i nowe, tak e to
by zawd i kto nie chcia wypa z fachu, musia cay czas szkoli si
w tej materii. Jak oni to robili, e na przykad z gbokiej kieszeni wyj,
a czowiek nic a nic nie zauway, to ju musiaa by zrczno niebywaa.

DOMY PUBLICZNE (BURDELE) NA BAUTACH

mieciy si m.in. przy ul. Pieprzowej (dzi ul. H. Berliskiego), Wolborskiej,

Mynarskiej, Brzeziskiej 24. Podobno wacicielem domu publicznego
przy ul. agiewnickiej 17 by znany baucki rzezimieszek Mojsze Pojt, a przy
ul. Mynarskiej 12 Szaja Magnat (w. Zyberszac).
* Pamitam z dziecistwa, jak po Wrzenieskiej, po Piwnej, po
Limanowskiego przechadzay si panie oferujce cielesne rozkosze,
to oczywicie byo co zakazanego.

DOSTA W TYT

dosta, oberwa po twarzy; sformuowanie uywane zadziornie, zawadiacko,

buczucznie, niekiedy rwnie prowokacyjnie lub agresywnie.
* Ale si te mwio, jak si kto zdenerwowa: Chcesz w tyt? A to
znaczyo: Chcesz w dzib?
* Albo te, eby si podroczy, tak si mwio.

DRYGLE Z OCTEM

zimne nki, czyli podawane zawsze na zimno, dugo gotowane z przyprawami i warzywami, a nastpnie wystudzone nogi wieprzowe zawierajce
du ilo elatyny.
* Na dobrej imprezie to drygle z octem musz by. A co to drygle?
To s te, zimne nki. No bez drygli z octem nie ma imprezy, a ju
na imieninach to obowizkowo. To misko w galarecie, i ta marcheweczka, jak pomyl, a linka cieknie. Pod wdeczk nie ma
nic lepszego, no chyba e ledzik.

DUDKI (TE DUTKI)

drobno posiekane podroby, gotowane w sposb podobny do gulaszu.

* Przypominam sobie, e do ziemniakw jadao si czasami dutki.
Babcia czasem nas pytaa: Zjecie dutki? To by jakby gulasz, do
gsty, na ugniecione ziemniaki. A z czego to byo? Babcia sza na
-> Rynek Baucki i kupowaa -> ordki. [...] I te ordki, drobniutko
pokrojone, uduszone chyba, jedlimy z ziemniakami, to byo cakiem dobre nawet.
* A faktycznie, jado si dutki, czy dudki, przez d, nie jestem pewna,
zaley, jak kto wymawia. Bo dawniej przecie nie byo, e czowiek
szed do sklepu i wybiera miso takie, a takie, co chcia. Tylko co
byo, to si brao, na rynku oczywicie, i drobno si kroio, dusio
i na ziemniakach jado.

DULAWKA

lufka do papierosw.

DULCZE

marudzi przesadnie.

DZIECI BAUT MURALE PAMICI

projekt artystyczny opowiadajcy histori dzieci polskich, ydowskich i romskich z Baut. Na cianach bauckich kamienic od kilku lat powstaj w formie
streetartowych murali obrazy, ktre s wzorowane na autentycznych archiwalnych fotografiach z czasu okupacji.

FACET/KOBITKA Z BIGLEM

kto z werw, z charakterem, osoba z klas i szykiem.

* To facet, mczyzna z biglem si mwio. Prawdziwy mczyzna,
z krwi i koci, ktry to co w sobie mia. Elegancki, dobrze ubrany.
Niekoniecznie drogo, ale porzdnie, z jakby dawn klas. I z werw,
z humorem, z artem, ale na poziomie. No nic, tylko bra! Czyli taki,
za ktrym si kobitki oglday.

FRAJERKA

dziewczyna, koleanka, ale take kobieta naiwna, atwowierna, niezaradna;

rwnie panna lekkich obyczajw.
* [...] A paninka z drugim kocym pojechaa do gry, myrdna girkami i fajt na mnie. Nie strzymaem gruntwagi, splontay mi si
peday i razem z frajerk rymnelim si o bruk, buciakami w grze
myrdajonc [...]. (miech, 12.04.1913, nr 16, s. 8).
* Tam mona byo spotka te frajerki, co za pienidze byy bardzo
mie [...] i potacowa, i napi, i pogada te mona z nimi byo,
cho przecie to nie o to si rozchodzio.

FURGAN

mebel sucy do przechowywania pocieli oraz do siedzenia, przypominajcy szersz awk z oparciem i podokietnikami, zaopatrzony w skrzyni, z siedziskiem w formie klapy, po uniesieniu ktrej mona byo schowa
pociel.

GALANCIE

porzdnie; duo; dobrze; adnie.

* Galancie mi tego da.
* Galanty facet dobrze wygldajcy.

GETTO

Litzmannstadt Getto getto ydowskie istniejce w okupowanej przez

Niemcw odzi od 1940 do 1944 roku. Na obszarze ok. 4 km kwadratowych zamknito pocztkowo 160 tys. ludzi, ale z czasem przewieziono tu
ydw z okolicznych miast, ale te z Europy Zachodniej. Litzmannstadt
Getto byo obozem przemysowym, w ktrym dziaao prawie sto fabryk
produkujcych na potrzeby Rzeszy. ydzi z dzkiego getta szyli mundury,
czapki, obuwie i plecaki dla armii niemieckiej. Produkowali te na eksport
bielizn, meble i zabawki. Z tego wzgldu dzkie getto byo najduej
istniejcym na ziemiach polskich. cznie przebywao w nim ok. 200 tys.
ludzi. Ok. 145 tys. ydw z Litzmannstadt Getto zostao wywiezionych i zamordowanych w obozach zagady w Chemnie nad Nerem i Auschwitz
Birkenau. Oblicza si, e spord przebywajcych w getcie ludzi wojn
przeyo zaledwie 5-12 tysicy.
* Pozostaoci po likwidacji getta wykorzystywano do rnych celw, np. monety marki, jako podkadki przy budowie dachu.
* Teren upamitniony przez obeliski z tablicami pamitkowymi,
zaznaczone s te granice getta.
* Ludzie nie chcieli mieszka po wojnie na terenie getta, poniewa
tutaj ludzie w czasie wojny wiele wycierpieli.

GLIKOWA

yczy szczcia, powodzenia.

GLINDZI

marudzi, bezustannie mwi na jeden temat.

* A ta znowu glindzi i glindzi! [...] Czyli e rozmawia i rozmawia,
jak najta mwi, bez koca, jakby j kto nakrci.

GODA (TE GOUDA)

wdka.
* Z dala od merw pro-klas pynie zmroona goda.
(O.S.T.R., Tabasko).
* To idzie do wszystkich ziomkw, co nosz ju dugie
spodnie, pij t goud co pitek i chc wyglda gronie.
(Zeus, Bdziemy dziemi).

GOBIARZE

hodowcy gobi; kiedy hodowla gobi bya jednym z popularnych zaj wrd mieszkacw Baut i kady zna jakiego gobiarza. Dzi znale
mona nieliczne ju gobniki np. przy ul. agiewnickiej.

GORA

ognisko; duy ogie.

GORTAT MARCIN

(ur. 1984) polski koszykarz, reprezentant Polski, a od sezonu 2013/2014 zawodnik Washington Wizards. Jako jedyny Polak w historii NBA awansowa
do jej finau. Pochodzi ze sportowej rodziny. Wychowa si i dorasta na
Bautach, przy ul. Zgierskiej. Na cianie budynku przy ul. Limanowskiego 15
znajduje si mural powicony Gortatowi.
* Cokolwiek by si dziao, do koca ycia bd powtarza, e jestem
Polakiem i e jestem z odzi, i e jestem bauciarzem. Bauty Boy.
(Marcin Gortat).

GRA W DWA KIJE ZWANA KLIP

popularna zwaszcza wrd chopcw gra podwrkowa, ktra polega na

wybijaniu spoza okrgu dugim kijem mniejszego kijka lub kawaka drewna.
* Zabawa przedwojenna: kij duszy w prawym rku, kij krtszy w lewym rku. Tym dugim kijem walio si w ten mniejszy kij. Byli przeciwnicy po drugiej stronie bez tego krtkiego kija i oni go apali. Jak
miao si przewag krokow, a zaczynao si od Wojska Polskiego,
agiewnick do Franciszkaskiej. Uderzao si kijem i przeciwnik
znajdujcy si w odlegoci 3050 metrw musia zapa ten krtki
kij, i on odrzuca. Jak przerzuci za nas, to mymy musieli si wrci, a on przez to zyska. A jak my go przestrzelilimy, to mymy
zyskali.

GRA W GUZIKI

popularna zabawa polegajca na rzucaniu guzikami (lub monetami) o cian,

w ktrej wygrywaa ta osoba, ktrej guzik po odbiciu upad bliej ciany.
Zwycizca zabiera guziki przegranych.

GRA W KIFLA

gra polegajca na uoeniu stosu monet (kady grajcy dawa jedn), a nastpnie rzucaniu w niego siejw, czyli podkadk pod rub. Naleao rozbi stos tak, aby odwrci monety. Odwrcone monety zabiera rzucajcy.
Te, ktre si nie odwrciy, przechodziy do nastpnej kolejki, powikszajc
pul, o ktr si grao.

GRANDA

awantura.

GRANDZIARZ
rozrabiaka.

GRACWKA (TE GRACWKA)

pika z twardej gumy lub pika tenisowa, ktr si grao na bauckich podwrkach, tak jak w pik non.

HANS KLOSS

Stanisaw Mikulski (19292014), urodzony w odzi i mieszkajcy na Bautach

polski aktor filmowy i teatralny, najbardziej znany z roli Hansa Klossa w serialu Stawka wiksza ni ycie emitowanym po raz pierwszy w latach 1968
1969. Mieszka przy ul. Limanowskiego i Lutomierskiej.

HIP-HOP BAUCKI

Bauty to kolebka dzkiego hip-hopu. Z Baut pochodzi kilku znanych polskich raperw, m.in. O.S.T.R., Zeus, Spinache, Afront, Dwa Sawy, eMCeeM.
Muzycy w tekstach swoich utworw czsto odwouj si do Baut.
* Nie wiem ile masz lat i jaki jest twj wyuczony zawd,
Wiem tylko, e jak ja pochodzisz z Baut,
Znasz dzielnic ona ma w sobie ycie,
Wiesz sam,
Ma w sobie ycie dziki nam,
Wic gdzie by ci nie ponioso w wiat,
Brat, gdzie by nie by,
Baucki styl trwa, dopki chodzimy po ziemi
(O.S.T.R. [feat. Zeus, Kochan], Reprezentuj).

JANOWICZ JERZY

(ur. 1990) pochodzcy z Baut polski tenisista, pierwszy polski pfinalista

turnieju wielkoszlemowego w grze pojedynczej, a take finalista wielkoszlemowych turniejw juniorskich, zdobywca Pucharu Hopmana w 2015 roku,
reprezentant Polski w Pucharze Davisa.

Kk

JAZDA NA FAJERKACH

zabawa podwrkowa polegajca na toczeniu po ulicy fajerek z pieca za pomoc specjalnie wymodelowanego drutu lub pogrzebacza.

KANCIARZ
oszust.

KANT

oszustwo.

KAROLINA KOWALKIEWICZ

(ur. 1985) mieszkajca na Bautach zawodniczka MMA (mieszanych sztuk

walki), mistrzyni KSW (Konfrontacja Sztuk Walki polska organizacja promujca walki MMA) w kategorii do 52 kg.
* Z osb znanych trzeba przecie powiedzie o naszej mistrzyni, Kowalkiewicz si dziewczyna nazywa [...]. Taka w dech, a to jest przecie zawodniczka MMA i jest mistrzyni KSW. Wszyscy tu j znaj.
* Dziewczyna od zawsze duch niespokojny bya, cigle j do ruchu,
jak ja to mwi, nosio. Bo ona i jakie skoki uprawiaa, i inne wygibasy, ekstremalne jakie sporty, tak to si nazywa, no a teraz nasz
dum jest. Posali j do Ameryki, e niby na stracenie, bo nikt nie
wierzy, e wygra, a ona daa rad. Tak e to chluba jest!
* Ze znanych osb mwi si o Karolinie Kowalkiewicz na pewno, ona
jest przecie mistrzyni KSW i wszyscy s tu raczej dumni z niej,
w szkole si czasem o niej rozmawia.

KASA CHORYCH

budynek dawnego szpitala im. Heleny Wolf (dawniej Szpital Kasy Chorych
Miasta odzi) przy ul. agiewnickiej 34/36. Szpital zosta wybudowany w latach 19271930 ze skadek mieszkacw i by jednym z najbardziej okazaych
budynkw dzielnicy. Do poowy wrzenia 1942 roku by siedzib Wydziau
Zdrowia, pniej znajdowa si tam Resort Krawiecki. Po likwidacji getta
w budynku zorganizowany zosta obz zbiorczy dla osb wybranych do
pracy w fabrykach na terenie Niemiec. Po wojnie budynek funkcjonowa
ponownie jako szpital pooniczy, w ktrym na wiat przyszo wielu mieszkacw Baut. W poowie lat 80. rozpoczto remont, ktrego nie skoczono. Nieruchomo przesza pod zarzd gminy, nastpnie zostaa sprzedana;
w ostatnich latach niszczeje.

KINA NA BAUTACH

Kino Raj / Ars / wit (Rynek Baucki 5), kino Przyszo Spoeczna / Przyszo Kultury i Owiaty (ul. Mynarska 32), kino Lux / Wenus / Macierz (ul. Mynarska 15), kino Zachta (ul. Zgierska 26), kinoteatr Flora (ul. Zawiszy 22),
kino Halka / Kasandra / Syrena / Lira (ul. Limanowskiego 37), kino Uciecha
(ul. Limanowskiego 36), kino Batory / Raj / Roma / Pax / Oaza (ul. Bolesawa Chrobrego 10), kino Pionier / Bajka (ul. Franciszkaska 31a), kino Nowe
(ul. Zgierska 41).
* Wpuszczano do Raju za psie grosze, bo kino byo dziadowskie
i tylko bauckie obuziaki tam przychodziy.
* W kinach mona byo pi, pali, mieci. Nikt si tym nie przejmowa. [...] Pokazywano przed wojn filmy nieme z Pol Negri i z Charliem Chaplinem i inne podobne.
* Co niedziel chodziem na Tarzana, Errola Flynna, Douglasa Fairbanksa, Toma Mixa. Bilet kosztowa 25 groszy, a ja skadaem grosik do grosika. Czasami nawet dwa razy w tygodniu udawao mi si
obejrze film. Najbardziej lubiem kowbojskie. Pamitam moment,
jak kiedy spadaa gwiazda i kto krzykn, eby szybko pomyle

marzenie. Pomylaem sobie wtedy, e chciabym by aktorem.

Miaem 9 lat (Jan Machulski, Chopak z Baut).
* Na Wrbelku Elemelku mama musiaa mi zawsze rozgrzewa
stopy, bo byo tak zimno.

KLICWKA (TE PLICWKA)

zabawa w chowanego.

KOJSA (TE KOJS)

may kieliszek wdki.

* [...] Siedlim sobie w szalonie na kacanapie i kojse wypilim,
jakoe akurat zygar dwunastom wydynda i nowy rok si
zrobi ze starygo. (miech, 10.01.2014, nr 1, s. 2).

KOPYCIAK (TE KOPYCIANKA, KOPYCIARA, KOPYTKO, KOPYTWKA)

ywa domowej roboty.

* Zim, gdy zamarzay rynsztoki, stawy si idealnym miejscem na jazd na ywach. A ywy czsto robilimy samodzielnie. Z pomoc ojca koleanki, ktry by stolarzem,
wyciam z drewnianego kloca yw kopyciark, a od
spodu przymocowaam drut i miaam yw na jedn nog.
Drug nog si odpychao.

KRAWACIARZ

warszawiak albo czowiek dobrze sytuowany, urzdnik.

KUKUECZKA

dzka gra liczbowa z lat 50.; loteria; gra polegaa na typowaniu 5 liczb
z 90, wygrywao si za trafne wytypowanie co najmniej dwch liczb.

LAKI

pantofle, kapcie.

L
LEBERKA

pasztetowa, kiebasa wtrobiana, idealna do posmarowania -> sznytki.

* Pasztetowa to bya, we flaku, no bo si wzio, e leber
wtroba, wtrobianka, czyli po naszemu leberka. Bardzo czsto si leberk jado. Dobra leberka musiaa w domu by.

LIMANKA

ulica Limanowskiego jedna z najwikszych ulic Baut, terytorium kibicw KS-u. Nazwa ulicy utrwalia si w zwrocie: Morda nie szklanka, KS Limanka.

LUDZIE PWIATKA

pan Kamera, pan apka, dozorca Owsianko, Indianiec ksywy postaci

zapamitane przez mieszkacw Baut.
* Dozorca Owsianko przegra pienidze, grajc w -> kukueczk.

Pewnego razu przegra wszystkie pienidze. Chcc spa-

ci dugi, zaczai si na terenie kamienicy, w ktrej sprzta,

i zabi trzy kobiety, topic je w stawie przeciwpoarowym. To
byy powojenne czasy.

* Indianiec krwawy postrach Baut, ktry siedzi w wizieniu,

a mia na Bautach swoj klik. Teraz to ju jest stary dziadek
posta z lat 60.

LUNTY (TE LANTY)

bicie, manto; sprawi komu lunty, tzn. uderzy, pobi go.

DKA

dzka rzeka, wczeniej zwana Starowiejsk lub Ostrog. Nad jej brzegami
w XIII wieku powstaa osada, ktra daa pocztek odzi. rda tej dwudziestokilometrowej rzeki znajduj si na przepucie drogowym pod ul. Brzezisk, ujcie za w Konstantynowie dzkim, gdzie rzeka wpada do Neru.
* dka pyna od Franciszkaskiej do Nowomiejskiej. I nad t rzek
dk bya ulica Nad dk. Na Nowomiejskiej staa kamienica
frontem do dki, mieszka w niej Jan Kdziela. Na miejscu tej
kamienicy stoi teraz zegar soneczny. Rzeczka bya elegancko wymurowana; dki z papieru puszczao si dk, a jak bya ulewa,
to na Wojska Polskiego byy gbokie rynsztoki i tam te puszczao
si dki.

UKASZ Z BAUT

(ur. 1981) artysta pochodzcy z Baut i odwoujcy si do nich w twrczoci, pomysodawca i wsporganizator Festiwalu Kultury Bauckiej Bautata,
twrca Radia Wolne Bauty.

MACHULSKI JAN

(19282008) polski aktor filmowy, teatralny i telewizyjny,

reyser, wykadowca i wieloletni dziekan wydziau aktorskiego PWSFTviT w odzi. Pomysodawca Alei Gwiazd
w odzi, Honorowy Obywatel Miasta odzi. Urodzi si
na Bautach w domu przy ul. Mynarskiej 99. Zawsze
podkrela swoje bauckie korzenie, a ksik biograficzn
zatytuowa Chopak z Baut.

MAJCHER

powszechnie znane okrelenie noa, funkcjonujce rwnie w pwiatku

przestpczym.
* Majcher to by n. Mwio si, e niby wedug jakich zodziejaszkw, ale kady wiedzia, e majcher to jest n po prostu, nie
za duy noyk.
* Majcher? Wiadomo n. Z pwiatka, e si tak wyra, okrelenie, ale to byo bardzo, bardzo dawno temu, w takich czasach,
e nawet ja ju ich nie pamitam. To szybko, wydaje mi si, weszo
do, e tak powiem, powszechnego uycia. Bo ja ju na przykad
wiedziaem, e majcher to jest n. Wiadomo byo, e takie jest
skojarzenie, majcher no to n, ale rozbjnicki.

MIKULSKI STANISAW
patrz -> Hans Kloss

MOSTY NAD NILEM

mosty nad rzek dk w -> Dolinie Nilu, np. most midzy ulicami Pankiewicza a Czeremosk (bliej Pankiewicza) prowadzcy do skweru im. Jadwigi
Szustrowej przy ul. Wojska Polskiego.

NIEMCZYK LEON

(19232006) polski aktor filmowy i teatralny,

urodzony w Warszawie, ale zamieszkay
w odzi na Bautach przy ul. Staszica 23.
Pochowany w odzi na Starym Cmentarzu
przy ul. Ogrodowej.

OBZ CYGASKI

istniejcy zaledwie kilka miesicy obz dla Romw i Sinti z pogranicza austriacko-wgierskiego z Burgenlandu. Zosta zorganizowany przez Niemcw
w 1940 roku na terenie Litzmannstadt Getto, w kwadracie dzisiejszych ulic
Wojska Polskiego, Obrocw Westerplatte, Starosikawskiej i Gowackiego.
Do dzi stoj kamienice, w ktrych mieszkali Cyganie, i stara kunia (ul. Wojska Polskiego 82), gdzie miecia si kostnica. Na budynku znajduje si tablica pamitkowa, umieszczona w 2004 roku.
* O tym obozie to mona przeczyta na starej kuni, tam naprawd
kiedy bya kunia, ale o Cyganach dowiedziaam si dopiero par
lat temu. Bardzo mnie to zaskoczyo, bo nikt mi o tym nie mwi...
* Nie wiem, kto wpad na pomys, eby tego robala wymalowa na
cianie. Tu si odbywaj takie powane uroczystoci, kwiaty, znicze,
jakie ambasadory przyjedaj, telewizja, a tam taki kolorowy robal wymazany. Jakby nie byo innych kamienic na Bautach.

OBZ NA PRZEMYSOWEJ

funkcjonujcy w latach 19421945 na terenie wydzielonym z dzkiego getta

obz dla polskich dzieci i modziey w wieku od 6 do 16 lat. Potocznie nazywany obozem przy ul. Przemysowej, gdy przy tej ulicy miecio si wejcie
do obozu. Trafiali tam modociani, skazani wyrokiem niemieckich sdw,
dzieci bezdomne, sieroty, a take dzieci czonkw ruchu oporu i winiw
politycznych. Dzieci byy zmuszane do cikiej pracy; panowa gd i szerzyy si epidemie. Przyjmuje si, e przez obz przeszo ok. 2 tys. dzieci.
Winiom obozu przy ul. Przemysowej powicony jest Pomnik Pknitego Serca, znajdujcy si w pobliskim parku im. Szarych Szeregw.
* Z wanych miejsc wszyscy wiedz o Przemysowej, o obozie. To
by obz dla dzieci, straszna historia, pewnie e tu wszyscy o tym
wiedz i pamitaj, bo jak nie pamita o czym takim. Tu, gdzie
siedzimy, tu wszdzie mog przecie koci by.

* Tu si takie co unosi w powietrzu, e czowiek to czuje, nie zapomina o tym. Jest pomnik i ogrodzenie postawili, pot niby taki.
I wycieczki przecie s, ludzie przychodz, ogldaj.
* Miejsce, o ktrym si pamita, to na pewno jest obz przy Przemysowej. Ja nie wiem, moe to przez szko, bo ja tam chodz
do szkoy i u nas naprawd duo si o tym mwi. Mamy rne
wydarzenia zwizane z obozem, nawet gr mielimy, gr miejsk.
Chtnie bior w tym udzia. Ja myl, e to jest wane, no i potrzebne, wypada o tym wiedzie.
O obozie przy ul. Przemysowej powstaje amatorski film, ktrego reyser
Bartek Rosiak, ma zaledwie kilkanacie lat.
* Naleaoby chyba jeszcze o tym chopaczku powiedzie, co film
o obozie krci. Bartek on si nazywa, nazwiska nie pamitam, ale
mniejsza o to, bo jego tu wszyscy znaj. On dosta kamer i si
wzi za robienie filmu. Ale o czym! Dzieciak, a film o obozie chce
krci. To znaczy, on ju cakiem duo zrobi, wywiady jakie, materiau chopak nazbiera, e ho ho! O obozie to bdzie dziecicym
na Przemysowej, straszna historia i ludzie powinni wiedzie, a e
dzieciak to robi, to tym bardziej jest szacunek.
* No i jeszcze Bartek, ktry krci film o obozie tym, o ktrym mwiam, przy Przemysowej. W szkole czsto, gdy mamy jakie wydarzenia, to si o nim wspomina i jako wszyscy si tym interesuj,
czekaj na to.

ORDKI
podroby.

* Ordki to byy wszystkie misne czci wewntrz, jak nazwa mwi,

od rodka, czyli podroby. Babcia chodzia na Rynek Baucki i mwia: A da mi pan jakie ordko! Wic jak byy ordki, to wiadomo
byo, e bd dutki.

PARK OCALAYCH

dzki park powstay w 2004 roku, usytuowany w dolinie rzeki dki, pomidzy ulicami Wojska Polskiego, Oblgorsk i ogrdkami dziakowymi przy
ul. rdowej. Park powsta jako forma upamitnienia osb, ktre przeszy
przez Litzmannstadt Getto istniejce w odzi w czasie II wojny wiatowej. Pomysodawczyni utworzenia parku bya Halina Elczewska, ktra przeya getto
dzkie (z odzi przetransportowano j do Auschwitz, a dalej do Ravensbruck),
ona te jako pierwsza zasadzia w parku swoje drzewko pamici. Co roku
ocalali z Litzmannstadt Getto lub ich rodziny sadz kolejne drzewka pamici.
Do wanych miejsc w parku nale Kopiec Pamici, na szczycie ktrego znajduje si pomnik-aweczka Jana Karskiego, oraz znajdujcy si po przeciwlegej
stronie parku Pomnik Polakw Ratujcych ydw podczas II wojny wiatowej
zbudowany wedug projektu Czesawa Bieleckiego. Na terenie parku mieci si
te siedziba Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.
* A park ten nowy, przy Wojska Polskiego, te lubimy. Tam jest tak
czysto, adnie, jest zadbane wszystko, lubimy przechodzi tamtdy.
* Tam lubimy si przespacerowa z dzieciakami, bardzo fajny park.
Czysty przede wszystkim i mona sobie spokojnie poazi, naprawd
przyjemne miejsce. Czasem dzieciaki si na grk wdrapi, to maj
frajd, a my adny widoczek przez chwil.
* A do tamtego nowego parku my nie chodzimy wcale. Po co nam
to? Tam jest jako yso, drzew za mao. Tu (w parku im. Szarych
Szeregw) to jest faktycznie park, a tam jak na patelni albo jak w tym
programie, co ci kamery ledziy cay dzie, bo tam jest przecie
monitoring. Moe jak troch zaronie

PARK IM. PROMIENISTYCH

dzki park pooony midzy ulicami Gowackiego, Staszica, Emilii Plater,
Grnicz, Marysisk oraz Boya-eleskiego. Od pocztku lat 90. funkcjonuje pod nazw park im. Szarych Szeregw, jednak przez mieszkacw Baut
nadal nazywany jest parkiem Promienistych (nazwany na pamitk dziaalnoci Modzieowego Oddziau Gwardii Ludowej Promienici).

* Z tym parkiem jestem zwizany szczeglnie, bo ja sam, tymi rkami,

tutaj drzewa sadziem. Zawsze si tu duo czasu spdzao i kiedy
to by park pikny, zadbany. Teraz niby co naprawili, jakie nowe
awki porobili, ale to wszystko jest za mao, tu trzeba wicej dla ludzi
zrobi. Jaka siownia by si przydaa, jak w innych parkach s, bo
przecie za pik my, stare chopy, ju nie bdziemy gania. I wicej
owietlenia, bo jak si wieczorem z psem wyjdzie, to ciemno.
* Ale oglnie to park jest dobry, jest duo drzew, naprawd wytchnienie jest w tym parku, nawet teraz, w upale, jak sobie czowiek sidzie,
od razu milej si robi. [...] Mamy do tego parku dwa kroki, wic tu
jestemy prawie jak w domu. Nie potrzeba nigdzie indziej azi, szuka, bo po co? Tylko ze zmian nazwy, to nie wiadomo, po co, bo
wszyscy, co tu mieszkaj, wiedz, e to park Promienistych. Tak si
mwio i tak zostao, nikt nie mwi chyba, e Szeregw Szarych, to
by park Promienistych od zawsze, to wiadomo.
* Jeli si gdzie spotykamy ze znajomymi, to wanie tu. Tu mamy
swoj aweczk i wszyscy wiedz, e jak mwimy, e w parku, to
wiadomo, e wanie na tej awce. My si tu wychowywalimy,
o tu, na placu zabaw, i to jest nadal nasze miejsce. Wiadomo, e
jak na duej si spotykamy, tak eby co si dziao, to idziemy do
Manufaktury, ale tu te duo czasu spdzamy. A wieczorem to ju
prawie codziennie, jak tylko jest ciepo, to zawsze. Bardzo lubi to
miejsce i przez ten park nie chciaabym nigdzie indziej mieszka, bo
tu jest przyjemnie, a jak jestem na przykad na Widzewie, to ju nie
ma tam tak adnie, zielono, jak mamy tutaj, na Bautach.

* Park Promienistych to raczej nie dla nas, my tam zamtu nie chodzimy robi. To jest park bardziej dla modych, tam jest plac zabaw, matki z dziemi, to co my tam bdziemy im si pcha, z naszymi artami, a z flaszk przy dziecku to i nie przystoi. To znaczy
park miy, fajny jest, ale to ju park bardziej na powanie jest.

PARK IM. SZARYCH SZEREGW

patrz -> Park im. Promienistych

PILARSKI JZEF

(18931972) mieszkajcy na Bautach, w kamienicy przy ul. Zachodniej 2,

polski aktor teatralny i filmowy, reyser teatralny, zaoyciel i dyrektor Teatru
Popularnego w odzi w latach 19231932. Na budynku kamienicy, w ktrej
mieszka, znajduje si tablica pamitkowa.

PLAC BAZAROWY

obecnie pl. Piastowski, niewielki skwer znajdujcy si pomidzy ulicami Lutomiersk, Bazarow oraz Rybn. Dawniej targowisko, ktrego historia siga XIX wieku. W 1902 roku zi dzkiego przemysowca Juliusza Heinzla
Giuseppe Tanfani ufundowa hale bazarowe skupiajce 150 sklepikw
std nazwa pl. Bazarowy i nazwa ul. Bazarowa, a take potoczna nazwa
pl. Tanfaniego. W czasie II wojny wiatowej plac znajdowa si w granicach
Litzmannstadt Getto i by miejscem publicznych egzekucji. Po wojnie nazywany by pl. Pionierw, a funkcjonujce na nim targowisko istniao do 1956
roku. Pniej zostao przeksztacone w skwer.
* Ten plac przy Bazarowej, tam gdzie jest latarnia, to zawsze plac
Bazarowy by, ja nie pamitam, eby Piastowski. Bo tam przecie
kiedy handel by, wic wiadomo, e Bazarowy. Kiedy mio byo
sobie tam i, na aweczce usi, bo i cukiernia bya tam, na Lutomierskiej, bardzo dobra cukiernia, zaraz przy tym placu wanie,
to si czsto na plac chodzio, na aweczce si siadao, na powiedzmy ploteczki z okolicy.

PODCHLIBUS

lizus, ktry przesadnie zabiega o wzgldy lub uznanie innych.

* Z niego to podchlibus by. Kademu si chcia przypodoba. Taki, jak
to si mwio, za przeproszeniem, w dup uprzejmy, eby tylko przypodoba si. Nie by lubiany, bo kto by powaa takiego podchlibusa.

PLAC PIASTOWSKI

patrz -> Plac Bazarowy

POLE

obszar zieleni ograniczony od strony pnocnej ul. Lutomiersk oraz budynkiem Komendy Wojewdzkiej Policji w odzi (ul. Lutomierska 108/112)
i ul. Drewnowsk od strony poudniowej; teren rekreacyjny, zastpujcy park;
miejsce spdzania czasu wolnego lubiane przez okolicznych mieszkacw,
wizane ze wspomnieniami o piknikach oraz plaowaniu (szczeglnie do pocztku lat 90. XX wieku).
* Oj, teraz to ju nie to samo, ale kiedy byo jak marzenie. Na pole
si chodzio, jak tylko si ciepo zaczynao robi, cae lato, a do
pnej jesieni.
* Jak wolny dzie by, to i si na duej chodzio. Brao si koce, co
do picia, dzieciakom kanapki jakie, a jak one tam dobrze miay!
Lata mogy po trawie, bo zieleni peno byo, a pachniao wszystko wok.
* Albo jak kto psa mia, to si tam spotykali ci psiarze ze swoimi, oni
sobie tam stali razem, a psy tam ciekay do woli.
* A pole? To tam za komend na Lutomierskiej, a do Drewnowskiej
si ziele cigna a mio.

* Na polu to byo plaowanie! Jak tylko soneczko troch przygrzao,

zaraz si tam szo, eby troch koloru zapa. Niektrzy to nawet
swoje miejsca mieli, e jak kto stale przychodzi, to wiedzia, gdzie
kto ley. Bardzo tam byo fajnie, bo zielono, a przecie na dobr
spraw to gdzie indziej tu byo i? I teraz ludzi sporo z tego korzysta. Alejki porobili, aweczki.
* Jak byam nastolatk, to chodziam na grki. Grki! To jest Lutomierska, jest komenda policji i jest pusty plac do dzisiaj. Tam teraz
jest park i jest szkoa przy Manufakturze ja tam chodziam do
szkoy. I tam wywozili mieci wzkarze, albo ukradli konia i mu eb
czy kopyta odcili. I my chodzc do szkoy, wszystko to ogldalimy. A pniej, jak byam starsza, to wszystko obroso i byy grki.
A teraz tam drzewa s i pole jest.

PRAOKI

gotowane, ubijane ziemniaki z dodatkiem mki, zwykle w ksztacie klusek,

najczciej polewane tuszczem, najlepiej ze skwarkami.
* Byway te praoki gotowane ziemniaki z dodatkiem mki, ubijane i polewane tuszczem, najlepiej ze skwarkami.

PROMYK

nazwa pywalni Promienistych MOSiR, pooonej przy ul. Gowackiego 10/12;

pywalni wybudowano w poudniowej czci parku im. Szarych Szeregw
(dawn. -> Park im. Promienistych); tumnie odwiedzana w okresie wakacyjnym;
przez starszych mieszkacw Baut wspominana jest ze szczeglnym sentymentem, a nawet dum.
* Jeli ju mamy tu zosta, idziemy na Promyk, no to znaczy na
basen tutaj. Fajnie jest, bo blisko i mona cay dzie siedzie, ja
tam od zawsze chodziem.

* I mamy nawet basen na miejscu, nie trzeba nigdzie jedzi. Jak

byam maa, zawsze na Promyk chodzilimy, chyba wszyscy std
chodzili.
* Tu wszystko jest, basen te, i to jaki oblegany, pani patrzy, kolejka
jak za komuny po dobry kawaek misa. No, ale Promyk to zawsze dobry basen by! Tu si ludzie z caego miasta zjedaj teraz.
* To by park jak naley, e nawet basen zrobili. Jaka to bya radocha! Si chodzio na basen, caymi rodzinami, a jak!

PRYCIA (TE PRUCIA)

przeszukiwa, grzeba.

* Szuka, to znaczy przeszukiwa. Mwio si na przykad, jak may

srajtek dzieciak znaczy gdzie grzeba, po szafkach na przykad,
to si mwio: A czego ty tam tak pryciasz?
* Albo jak kto gdzie grzeba, nie u siebie, nos wtyka, gdzie nie trzeba, to si mwio: Czego on tam prycia?

PRZEFORSZTOWANIE

podzielenie za pomoc mebli lub cianki o lekkiej konstrukcji jednej duej izby
w mieszkaniu na dwie mniejsze, np. wyodrbnienie kuchni w przestrzeni pokoju.
* Mieszkania na Bautach byy zwykle jednoizbowe. Z uwagi na powszechnie panujc bied starano si na rne sposoby uatwi ycie
rodziny. Przy pomocy sprztw prbowano izb podzieli na pokj
i kuchni. Meble ustawiano tak, aby w jednej stay linii, szafa bya
otwierana od strony pokoju, a kredens od kuchni. Midzy szaf
a kredensem zawieszano zason, tzw. sztar, na grubym patyku lub
drucie. Na taki sposb podzielenia jednego pomieszczenia na dwa mwiono przeforsztowanie.

RAPETKI

racice wieprzowe, po ugotowaniu i obraniu stanowice skadnik -> drygli.

RUDA ZOCHA

legendarna posta, zodziejka; prowadzia na Starym Rynku szkk dla zodziejaszkw; zakochana w -> Antku z Baut.

RYCZKA

drewniany stoeczek; dawniej obowizkowy element wyposaenia kadego

domu. Ryczka bya prostoktna, porodku siedziska znajdowao si podune
wycicie na do, dziki ktremu mona byo sprawnie przenosi stoek.
* Zdzicha porozkadaa wszystkie rzeczy na ryczce, bo ryczka jest
lad. Kartofle to salceson, pieprz to rodzynki. Pooya te badyle
i to jest sucha kiebasa. Jzek zrobi jej fajn wag z pudeek od
globinu (Honorata Chrcielewska, Crka tego, co tramwaje jego).

RYNEK BAUCKI

kiedy centralny plac osady Nowe Bauty, z czasem bardzo ruchliwy plac
handlowy. Z targw na Bauckim Rynku ya wikszo miejscowych rzemielnikw. Tu korzystali z ich usug nie tylko przybyli na furmankach chopi
i podmiejscy hodowcy warzyw, ale take mieszkacy Baut. Obok sprzedajcych swe produkty chopw rozkadali stoiska bauccy rzemielnicy krawcy, szewcy, rymarze oraz szklarze. W okresie okupacji niemieckiej rynek by
jednym z najwaniejszych miejsc w Litzmannstadt Getto, do ktrego mona
si byo dosta tylko za okazaniem specjalnej przepustki. Na rynku i wok
niego umiejscowiono gwne punkty administracji niemieckiej i ydowskiej
w getcie. W barakach na Rynku Bauckim miecia si ekspozytura niemieckiego zarzdu getta, a take Centralny Sekretariat, gdzie znajdoway si biura
Chaima Mordechaja Rumkowskiego (Przeoonego Starszestwa ydw
w dzkim getcie). Rynek Baucki by rwnie placem przeadunkowym,
przez ktry do getta trafiay opa i ywno z poddzkich miejscowoci.
W latach 20072009 przeprowadzono modernizacj targowiska i wybudowano nowe hale targowe.
* Kiedy na Bauckim Rynku mona byo kupi wszystko! Czego tam
nie byo?! Stoiska z butami, torbami i odzie. Dalej stoiska z warzywami i owocami; i dalej z misem. Pieczywo, ciasta, proszki do
prania, szmuglowane fajki, bimber, przeczytane ksiki, znoszone
gacie, ale moe jeszcze komu przydatne, szczeniaki, rybki akwariowe, meblocianki, znaczki, monety, wszystko.

* Chodzenie na rynek to by cotygodniowy rytua. Tam kada rzecz

miaa jak histori, nawet o pomidorach mona byo ze sprzedawc pogada, on nawet czasem dawa sprbowa, i nawet dawa na kresk, bo nas zna i wiedzia, e i tak za tydzie do niego
wrcimy.

* Rynek Baucki to kiedy by cay wiat, to znaczy, ja mam na myli centrum wszystkiego, bo wszystko mona tam byo nie tylko
kupi, ale i zaatwi. To znaczy kto wiedzia, ten zaatwi. Czarno
od ludzi, wszystkiego peno, tak ja pamitam rynek. A teraz, jak
hale pobudowali, to ju nie to samo. Jeszcze tam na Dolnym, gdzie
warzywa, troch tego klimatu niby jest, ale to ju s resztki, jakby
opary. No i troch ta cz ze starociami jeszcze si jako trzyma,
to te swj klimat ma, tam jeszcze si przejd czasem, nie powiem.
* No Rynek Baucki to kiedy byo co! Nie byo dnia, eby czowiek
nie chcia po co zajrze, a ju przed wolnym jakim to musowo.
Przecie to byo wszystko w jednym miejscu, co piknego! I te
kapele, a ycie tam ttnio. A teraz to ju tam w ogle nie chodz.
Zabudowali jakimi halami, po co to komu byo? Teraz ju nie warto chodzi, nie ma nawet za bardzo po co, bo ca t atmosfer,
za przeproszeniem, szlag trafi i ten handel, co by kiedy, to przede
wszystkim te.
* Z muzyk to ja Rynek Baucki kojarz. Kapele oczywicie i po podwrkach chodziy, ale najlepsze to ja pamitam z Bauckiego
wanie. Jak sobie przypomn, to a mi ta muzyka w uszach jeszcze gra. Szkoda, e to wszystko tak przemino.
* Rynek Baucki to jest absolutny fenomen. Ja tam chodz od dziecka. My tam chodziymy zawsze co sobot. Wtedy jest najwikszy targ. Wczeniej bya cz dolna i ta cz grna, gdzie teraz
jest hala. Na grn szo si po miso i co tam, a na doln po
wszystkie warzywa i owoce, a tam dalej, co nadal jest, tylko jest
troch przesunite, jest targ staroci. Tam po prostu wszyscy wszystko wystawiaj i tutaj czas si po prostu zatrzyma. Oczywicie jak
idziesz tam w sobot, niezalenie od pory roku, jest tam taki tum,
e ci szlag trafia i trzeba si bardzo pilnowa, bo jest duo zo-

dziei. Ale wiesz, gdzie kupisz najlepsze warzywa i owoce. Teraz troch
si wszystko zmienio przez te hale, ale mimo wszystko jest to jaka
taka miejscwka pewna. Musz by bardzo zdesperowana, eby kupi gdzie indziej warzywa czy owoce. Wiadomo, e wszdzie ceny
wzrosy, ale tam jeste pewna, gdzie, od kogo kupujesz. Pamitam, e
jak byam maa, to ja wyczekiwaam soboty, wiedziaam, e musz
i, bo musz mamie pomc, ale to byo takie poczucie, e moemy
kupi co jeszcze, e ja mog sobie powybiera te wszystkie owoce.
A najbardziej to si cieszyam na targ staroci i chyba stamtd mamy
koatk na drzwi. No duo rzeczy tam pokupowalimy.
* Och jak ja lubiam chodzi z mam na rynek! Pamitam, e zawsze
musiaam wczeniej dobrze zapamita, jak spdnic mama zaoya. Wystarczyo, e si zapatrzyam dusz chwil na jakie stoisko
i ju mamy nie byo. A tam by taki tum ludzi, e jak ja byam maa,
to tylko wanie po spdnicy mogam mam wypatrze. I tylko prbowaam sobie przypomnie, przeciskajc si midzy ludmi, jak
spdnic dzi mama ma na sobie.

RYNSZTOK

sucy do odprowadzania ciekw otwarty kana midzy ulic a chodnikiem. Popularne rozwizanie na obszarach miejskich, gdzie nie byo kanalizacji. Do rynsztokw wylewano wszelkie nieczystoci z gospodarstw domowych. Pynce wzdu ulic cieki wydaway charakterystyczny odr.
* Bauty to byy przeorane rynsztokami. Kto kiedy powiedzia, e
Bauty leay nad rynsztokami.
* Do niedawna na Czeremowskiej byy jeszcze rynsztoki.
* Jak wylewano wod po praniu, to dopiero bya frajda. Mona byo
skaka w tej wodzie, co szczeglnie jak byo ciepo byo wietn
zabaw.

SIONKA

przedsionek, korytarz.

SKITRA DO HASIORA

upokorzy w najgorszy moliwy sposb; hasior kibel/mietnik; miejsce

upodlenia, najgorsze miejsce, jakie mona spotka; trafia si tam za kar za
naruszenie kodeksu.

SKOKOBRYKI
dresiarze.

* Moda chuliganeria z Limanki; maj przerzutki, berety maj poorane (s agresywni, impulsywni, szaleni). Po szeciu, po omiu na
jednego. Ale jak do nas podchodzi taki, musi mie szacunek.
* My sobie idziemy ulic i nas nikt nie zaczepi. Nie wolno si wygupia, bo po mordzie moesz dosta. Pjdziesz w nocy do nocnego,
to ci nikt nie ruszy, a ty lepiej, eby tu po nocy nie chodzi, bo
tutaj s gupki. Te maolaty s najgorsze, skokobryki. Nikt ci nie
skrzywdzi z tych dziadkw, co stoj po bramach.

SKWER GDASKI

niewielki park usytuowany midzy ulicami Wojska Polskiego, Sucharskiego

i Gowackiego.
* Wolny czas to wanie tutaj spdzamy, o, na tej aweczce.
Wanie tutaj, w tym parku, znaczy si, to si fachowo skwer nazywa. Tutaj mamy cie, s drzewa, s aweczki i gra muzyka, to znaczy
przyjemnie jest. Tu si nie ma czego ba, tu sami swoi. Mona si
dotleni, pragnienie ugasi, wiadomo, o czym mowa. Dlatego my tu
tylko przychodzimy, a do parku Promienistych to nie. [...] Tu taki jest,
ja bym powiedzia, emerycki teren, tak e my tu pasujemy bardziej.

* To pewnie zaley, gdzie si mieszka, bo mnie do parku ju jest za

daleko. Z pieskiem sobie tutaj obejd, jak chc, to na aweczce
przysid, jest dobrze. Wieczorem to ju si tak niemio robi, ale to
jak wszdzie teraz. Ale za dnia, to co mi wicej trzeba, ci panowie
po krzakach to niegroni, tylko te mode ebki na wieczr.
* Na skwerze Gdaskim i na Cegiece siedz typki i pij, tacy wanie
bauciarze.

SODKA

woda z octem i sod oczyszczon; domowa wersja wody z saturatora. Czasem dodawano do niej sok. Sodk pio si na kaca, na zgag i jako lekarstwo
w dolegliwociach trawiennych.

STRZELANIE Z KLUCZA

zabawa podwrkowa polegajca na naadowaniu materiaem wybuchowym

(np. karbidem z odrobin wody) duego, okrgego klucza z dziurk i podpaleniu otworu wylotowego. Klucz z materiaem wybuchowym funkcjonowa
jak pistolet.

SUN TOWER

znany te jako cygaro lub kredka; nowoczesny wieowiec przy skrzyowaniu ulic Gowackiego i Organizacji WiN.
* Dziaka pod Sun Tower naleaa przed drug wojn wiatow do
ydw. W kocu zrzekli si oni prawa do dziaki i powsta nowoczesny budynek.
* Podobno jak w parku goci prezydent, to na dachu Sun Towera
byli snajperzy.

SZACHOWNICA

miejsce na skwerze Gdaskim, gdzie w latach 90. XX wieku dochodzio do

czstych ustawek midzy kibicami Widzewa i KS-u. Obecnie miejsce nielegalnego spoywania alkoholu.
* Jedn z pierwszych rzeczy, ktrych musiaam si nauczy, to e
jest tu kodeks kibicw, taki wewntrzny, ktry si przekada na cae
osiedle. Bo nawet jeli nie jeste kibicem, to na pocztku dla swojego bezpieczestwa trzeba wiedzie co, gdzie mwi. Bya nabojka
i nadal jest, ale troch w innym wymiarze. I oni maj swj kodeks.
Nie bij dziewczyn, jeli idzie chopak z dziewczyn, to te jej nic
nie zrobi, ani jej, ani jemu. Pamitam, e par razy byo tak, e
udawaam czyj dziewczyn. Ja nie mwi, e to pochwalam,
ale jak zaczam si tym interesowa, to byam pod wraeniem
strukturyzacji w tej caej ekipie, w zalenoci od wieku i od stau. Mae dzieci biegaj i to s takie czujki. Mona to przyrwna
do wojska, do zwiadowcw. Czujki maj za zadanie przekazywa
informacje, biegaj po osiedlu i krzycz. Kolejni, formuj szyki
i przekazuj wyszym, bo to nie jest tak, e kady zna kadego.
Niektrych w ogle nie byo wida, troch jak w mafii. Myl, e
takie wzgldy bezpieczestwa. No i operuj oczywicie ksywkami.
Po tych czujkach s wanie ci starsi, i pniej s nastpni, ktrzy
id na bitk. Co najwaniejsze, ci najmodsi maj te za zadanie
biec po osiedlu i ostrzega wszystkich. Nie tylko swoich kibicw,
ale rzeczywicie wszystkich. Mwi, e trzeba si schowa, bo
zaraz bdzie niebezpiecznie. To jest taka atmosfera niesamowita
w ogle. Teraz to ju dawno tego nie byo, co jest zwizane z tym,
e wikszo siedzi za dilerk.

SZEMRANIEC

kryminalista; cwaniaczek.

SZNYTKA

kromka chleba, najlepsza z wod i cukrem lub -> leberk.

* Dzieci zgodniae w cigu dnia dostaway sznytk, ktr dotykay
powierzchni wody w wiadrze, lekko j posypywano cukrem i bya
wielka frajda.
* Polskie dzieci dostaway jako drugie niadanie i wynosiy na podwrko chleb z marmolad albo z musztard i wymieniay si
z dziemi ydowskimi, ktre dostaway chleb z cukrem. ylimy
skromnie, ale zdrowo.

SZPONCI

rozrabia, ama prawo.

* Na Bautach jest teraz duo spokojniej. Szybciej tu czowiek wyjdzie na spacer ni w rdmieciu. Po lewej stronie od Zgierskiej
do osiedla Radogoszcz to hoota mieszka, duo takich modych
rozbjnikw. A tu chodzisz Limanowskiego i nikt ci nie zaczepi. Ci,
ktrzy kiedy szponcili, to duo ju nie yje z tych osb.

SZWINDEL

oszustwo, przekrt.
* A szwindel kady wie, co to jest. Przekrt, jaki interesik szemrany.
Ale najlepsze szwindle si kiedy robio, wiadomo, na Bauckim
Rynku. Teraz to ju nie ten rynek, ale kiedy to byo takie miejsce,
e wszystko mona byo zaatwi, wic wiadomo szwindel za
szwindlem, wiadomo byo, co, gdzie, z kim i interes si krci.

LEPY MAKS

Maks Borensztajn (1890-1960), obrosa w legend, cho autentyczna, posta

przestpczego wiata przedwojennych Baut. W licznych procesach sdowych wystpowa w rnych rolach: raz jako zbrodniarz, raz jako konfident
policji, innym razem jako wiadek. Przede wszystkim by niekoronowanym
krlem dzkiej -> dintojry. Przewrotna kariera lepego Maksa zakoczya
si wraz z drug wojn wiatow, pniej wid bardziej ustatkowane ycie.
* lepy Maks to by dra, ale potrafi stan w obronie bauciarzy.
Przed wojn tutaj niejeden prosi go o pomoc i opiek. On trzyma
si kodeksu, czyli swoich by nie ruszy.
* O lepym Maksie opowiada przedwojenna piosenka:
Na Bautach w swoim domu
Kamienicznik, zwyky dra,
Wdow krzywdzi, dziatki krzywdzi,
Czy nie bdzie siy na?
Czekaj ty, kamieniczniku,
Krtka bdzie wadza twa,
Idzie wanie lepy Maks
I ci dobrze w dup da.
Wdowa ju w swoim mieszkaniu
Wszyscy wkoo ciesz si,
lepy Maks swoje zrobi.
Jak to zrobi kady wie.
Kamienicznik czoga si,
lepy Maks mu mord skwasi,
Oko podbi, zby wybi,
Mora z pieni: nie czy za.

LUMA

kto powolny, flegmatyczny.

MOTRUCH
brudas.

* Brudas jaki, kto nieporzdny, nieporzdnie ubrany czy niedomyty jaki.

TRELINKA

pyta chodnikowa, penica te funkcj placu do zabawy, np. skakanie po

trelinkach, chodzenie na palcach po obrzeach trelinek, rysowanie kred
w obrbie trelinki.

TRJKT BAUCKI

ulice Rybna, Limanowskiego, Zachodnia, Lutomierska; najbardziej niebezpieczna cz Baut.

* Tu by kiedy cmentarz ydowski i moe dlatego tu tak le si dzieje,
e to wszystko na cmentarzu jest zbudowane?

TRZECIAK

okrelenie podrzdnej knajpy; traktiernia.

* [...] Ale do bele jakiej knajpy nie id. Nie pasuje mnie po trzeciakach chodzi [...]. (miech, 07.03.1914, nr 9, s. 5).

TYTKA

papierowa torba suca przede wszystkim do pakowania lub przechowywania artykuw spoywczych (np. produkty sypkie, cukierki, ciastka,
owoce) i przemysowych (np. proszek do prania).
* Teraz ju prawie nie ma tego w uyciu, bo teraz wszdzie s ju
foliwki, ale jeszcze nie tak dawno temu byy tytki, czyli papierowe torebki. Cukier w nich mona byo kupi na kilogramy, ale
przede wszystkim ca t drobnic cukierki, ciastka na wag
czy jak teraz mamy sezon truskawki. Caa ta drobnica spoywcza bya w tytkach sprzedawana.

UMOTRUCHA
ubrudzi.

* Albo do dzieciaka si mwio, jak z dworu przyszed: A gdzie ty

si tak umotrucha? To znaczy: Gdzie si tak ubrudzi?

WDKA KRWKOWA

wdka z dodatkiem roztopionych cukierkw krwek, spoywana na

ciepo w celach rozgrzewajcych.

WURCZUPA (TE WURSTZUPA)

zupa gotowana na wodzie kupowanej u rzenikw, ktra zostawaa po ugotowaniu kaszanki lub kiebasy na sprzeda
(tusta, czsto z kawakami wdlin, ktre rozpady si podczas gotowania).
* Ludzie z Baut kupowali na stoisku rzenickim wodziank po gotowaniu kiebasy i kaszanki, i ten ros
wykorzystywali do przyrzdzenia obiadu, ale te
dawali dzieciom jako rodzaj posiku przed obiadem.

ZABANIAKI

swojaki; stara wiara; okrelenie ludzi, ktrych dugo si zna, godnych zaufania, trzymajcych sztam.

ZACHOWA SI BYDOWATO

zachowywa si bezczelnie, arogancko; przeszkadza

innym.

ZAJDLOWA VEL BAUCKA GORGONOWA

mroczna posta historii Baut, ktrej zbrodnia staa si motywem

kilku ballad i piosenek.
W bauckiej cichej dzielnicy
Mieszkaa z creczk wdowa,
Gdzie na Szopena ulicy
Zwaa si pani Zajdlowa.
Miaa kochankw do wielu,
No i oeni si chciaa,
Prdko dya do celu,
Lecz crka jej przeszkadzaa.
Matka sw crk katuje,
Orgie si straszne tam dziej.
Zosia po schodach nocuje,
A oni si z tego miej.
Matka wesoo si bawi
I crk z domu wygania,
Zosia zalewa si zami,
Po nocach sycha jej kania.
A naraz wszystko ustao,
Bo matka j udusia
I jeszcze ciepe jej ciao
Do ubikacji wrzucia.

Nazajutrz pacze, narzeka,

e crka gdzie zagina,
Bez podejrzenia nie zwleka,
Szuka creczki zacza.
A na policji zeznaje,
e banda skrada jej dzieci
I list anonim oddaje,
A crka gnije w klozecie.
Policja ten list zbadaa,
e kochankowie pisali,
Stra na Szopena wezwaa
I kloak wnet przeszukali.
Znaleli ciao dziewczyny,
Ledwie dwanacie lat miaa.
To przecie dziecko bez winy,
Czym w drodze bya ta maa?
Dlaczego matko zabia,
Zza grobu pytam, dlaczego?
Nas szczera mio czya,
Ty chciaa szczcia nowego.
Szczcie prysno jak baka,
y mi nie daa na wiecie.
Nawet dla swego kochanka,
Przestaa kocha swe dzieci.
Ty gorsza od Gorgonowej,
Bo wasn crk zabia.
Zemcia si na mnie gorzej,
Swe dzieci e utopia.

ZAJZAJER

okrelenie mocnego bimbru lub bimbru zej jakoci, ale take czego bardzo
piekcego, kwanego jak ocet czy kwas z ogrkw albo kiszonej kapusty.
* Oj, zajzajer to jest takie co, e ja nie chc o tym nawet mwi.
Brrr! A mnie wzdryga, jak pomyl! U nas w rodzinie nigdy czego
takiego nie byo.
* O nie! Zajzajeru to my, droga pani, nie pijemy. My nie z pierwszej
apanki jestemy, eby takie rzeczy pi. Bo zajzajer to ju jest naprawd najgorszy sort bimbru. Nie wiadomo, jakiego pochodzenia,
ale wiadomo, e mord wykrci. I co si z czowiekiem po tym
stanie, to nie wiadomo te.
* Zajzajer to ju jest moc. Najczciej o alkohol chodzi, wiadomo,
ale czasem i jak co byo mocne, ostre w smaku, jak co wyszo
nie tak, jak trzeba, to si mwio: O matko! Jaki zajzajer! Tak e to
wcale niekoniecznie alkohol musi by, ale wiadomo, e od alkoholu
to si wzio.
* Najlepszy zajzajer jest wanie na Bautach.

ZALEWAJKA

prosta w przygotowaniu zupa, skadajca si z ziemniakw zalanych biaym

barszczem. W zalenoci od dodatkw istniay rne wersje zalewajek, np.:
goa, okraszona, z burakami, z kapust, z grzybami, ze mietan.
* Zalewajka smak Baut. Szukam smaku zalewajki z dziecistwa,
jak robia moja ciocia. Kiedy na rehabilitacji poruszyam ten
temat z innymi paniami i okazao si, e kada miaa inny przepis!
Niestety cz dodawaa barszczu z torebki do zalewajki.
* Mama robia czasem zalewajk z burakami czy kapust, ale ja
wolaam t ze mietan czy grzybami.

ZAWISZA ARTUR, ZWANY CZARNYM

(18091833) dziaacz niepodlegociowy, uczestnik powstania listopadowego,
odznaczony za waleczno orderem Virtuti Militari. Matka Artura Maria
z Karnkowskich wniosa rodzinie Zawiszw w posagu dobra agiewniki
i Bauty nalece obecnie do odzi.

ZWROTY
I WYRAENIA
Z BAUCKICH
MURW

SKRTY

ZASYSZANE NA BAUTACH
JAK ZNAJDZIESZ KIJ, TO BAUCIARZA BIJ.
BEZ KIJA I NOA NIE PODCHOD DO BAUCIORZA.
BAGNET I N TO BAUCKI STR.
GDYBY SI JEZUNIU W ODZI URODZI, TO BY DO NAS
NA BAUTY PRZYCHODZI.
NA BAUTACH W MIECIE ODZI OENI SI Z DZIWK
ZODZIEJ. JAK TO BRZYDKO I NIEADNIE, ONA DZIWKA,
A ON KRADNIE.
O TY ZA KANTAR SZARPANY PO BAUCKIM RYNKU, ZERWANY
KONIU DOROKARSKI, JAK CI WALN Z 3 METRW NA SI,
TO CI GIL WARG PRZYTRZANIE.
TY DASZ BLASZK, JA DAM BLASZK I KUPIMY
SOBIE FLASZK.

FRAZY/WYRAENIA
BANDYCKA LIMANKA

oznaczenie terytorium kibicw

BANDYCKA LIMANKA. RZDNI KRWI

oznaczenie terytorium kibicw

WRWGANG LIMANKA

oznaczenie terytorium kibicw

AWANTURNICY Z BAUT

oznaczenie terytorium kibicw

RODOWICI ODZIANIE
oznaczenie terytorium kibicw

ZGRYWUSY LIMANKA
oznaczenie terytorium kibicw

LIMANKA KS

oznaczenie terytorium kibicw

ODDAJ HOD GALERZE!

Galera to okrelenie trybuny dawnego stadionu KS-u; zdanie zapisywane na murach przed rozbirk trybuny pod budow nowego stadionu.

RTS SZYJE NA MASZYNIE DO PISANIA

KS MISTRZ WIDZEW CWELE
KS BANDZIORY

BG CZUWA NAD FANATYKAMI RTS-U

STARE BAUTY TYLKO WIDZEW
BAUTY WIDZEW PANY
PSYCHOFANS WIDZEW
PRZYJMIJCIE TO DO WIADOMOCI, NIE BDZIE DLA WAS
ADNEJ LITOCI BAUTY HOOLIGANS; STARE BAUTY
FANATYCZNI WIDZEWIACY
OSIEDLI WIELE, LECZ WOK SAMI PRZYJACIELE
BAUCIARZE WIDZEW KREDKA
KS TRZYMA SZTAM Z CYMBAAMI
RTS WAS RUCHA LIMANA KURWY BLAZY CIOTY
JEBANE Z LIMANKI LESZCZE WITAMY NA STARYM MIECIE
KTO RZDZI W ODZI? Z BAUT MODZI
WADCY ODZI WIDZEW
MIER GALERSKIEJ KURWIE
BAUTY HOOLIGANS SZAJKA NA AMEN
RTS NIE SZANUJE POSTU A KS NIE LEPSZY

BAUCKI SOWNIK TO PROJEKT W CIGEJ KONSTRUKCJI.

ZEBRANY I OPRACOWANY PRZEZ NAS MATERIA STANOWI
ZALEDWIE POCZTKOWY ZBIR HASE, ZA POMOC KTRYCH
MONA OPISA BAUTY. W SOWNIKU ZAMIECILIMY KILKA
HASE Z PRZEDWOJENNEJ PRASY DZKIEJ. TO TAKE DROGA
POSZUKIWANIA SW I WYRAE, KTRE FUNKCJONOWAY
NA BAUTACH I BYY KOJARZONE Z T DZIELNIC. ZACHCAMY
ZATEM DO UZUPENIANIA I DALSZEGO TWORZENIA NASZEGO
BAUCKIEGO SOWNIKA. NA KOCU ZNAJD PASTWO
MIEJSCE NA DOPISANIE SWOICH SKOJARZE
I PROPOZYCJI DEFINICJI.

MOG JE PASTWO
PRZESYA TAKE NA ADRES
BALUCKISLOWNIK@CENTRUMDIALOGU.COM.
OTRZYMANE MATERIAY BD
ROZBUDOWYWA INTERNETOW WERSJ
BAUCKIEGO SOWNIKA.

NOTES

KOREKTA TEKSTU
Magorzata Gob
SKAD I PROJEKT GRAFICZNY
Krzysztof Iwaski
ZDJCIA
Grzegorz Habryn, Aneta Wawrzoa,
Przemysaw Owczarek
KOORDYNATOR PUBLIKACJI
Katarzyna Kurowska
WYDAWCA
Centrum Dialogu im. Marka Edelmana
d 2015
ISBN 978-83-63182-25-0