Sprawiedliwo,

rwno, bogactwo
Wprowadzenie do ekonomii
muzumaskiej

red. Ali Abi Issa, ukasz Paka, Mariusz Turowski

Sprawiedliwo,
rwno, bogactwo
Wprowadzenie do ekonomii
muzumaskiej

red. Ali Abi Issa, ukasz Paka, Mariusz Turowski

Instytut Studiw nad Islamem

Wrocaw 2016

 Copyright for Polish translation and edition by Instytut Studiw nad Islamem, 2016
Wydanie I, Wrocaw 2016
All Rights Reserved
Wszystkie prawa zastrzeone. adna cz niniejszej publikacji nie moe by reprodukowana
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposb bez pisemnej zgody wydawcy.

Copyrights:
Introduction 1 2011/2012 Imad El Kanj
Introduction 2 and chapter 4 2006 Brill
Chapters 1, 2 2008 Masudul Alam Choudhury
Chapter 3 1989 Seyyed Vali Reza Nasr
Chapters 58 1982, 1969, 1985, 2004 Cambridge: Cambridge University Press
Chapter 9 2006 Instituite of Policy Studies
Chapter 10 2008 Wiley
Chapter 11 2007 International Institute of Islamic Business and Finance (IIIBF)
Przekad: Jarosaw Sempryk (Wprowadzenie 1), Marcin Czerniewski (Wprowadzenie 2,
Sownik) , Marcin Starnawski (rozdz. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8), Patrycja Krzywda (rozdz. 4), Anna
Pitkowska, Magdalena Wilczyska (rozdz. 9), Katarzyna Szczerek (rozdz. 10), ukasz Paka
(rozdz. 11)
Redakcja naukowa: Ali Abi Issa, ukasz Paka, Mariusz Turowski
Redakcja i adiustacja: Mariusz Wieczerzyski
Korekta: Andrzej Goworski (rozdz. 13), Mariusz Wieczerzyski
Koordynator projektu wydawniczego: Mona Saifi-Belghoul
Projekt okadki: Katarzyna Winiewska
Projekt graficzny i skad: Grzegorz Jaszczyszyn
ISBN 978-83-62861-16-3
WROCAW 2016
WYDANIE I
Wydawca:
Instytut Studiw nad Islamem
al. Kasprowicza 24
51-137 Wrocaw
Druk i oprawa:
Mazowieckie Centrum Poligrafii, Marki

Spis treci
Zasady transkrypcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI

WSTP: Mariusz Turowski

Midzy wolnoci jednostek a sprawiedliwoci spoeczn. Gospodarka
i myl ekonomiczna w islamie wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Idea i struktura tomu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
WPROWADZENIE 1: Imad El Kanj
Islam a ekonomia: doktryna, normy, zarys problematyki, instytucje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstp.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wprowadzenie do finansw islamskich. Idea muzumaskiej finansowoci. . . . . . . . . . . . . 8
Prawo muzumaskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Fundamentalne zasady finansw islamskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Podstawowe zasady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Zakaz odsetek (lichwy).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Zakaz dziaalnoci z elementami gharar (niepewnoci). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Zakaz majsir (spekulacja, wysokie ryzyko, hazard).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Zakat jamuna dla biednych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Warto kapitau w czasie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Muzumaski system finansowy (ISF) Stabilno ISF i rnice midzy
bankowoci islamsk a tradycyjn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Systemowa stabilno finansw islamskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Rozwaania teoretyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Wybrane dowody empiryczne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Rnice midzy bankowoci islamsk a konwencjonaln.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Zalety islamskich finansw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
WPROWADZENIE 2: Ahmed A.F. el-Ashker, Rodney Wilson
Myl ekonomiczna w Qur'anie i Sunnie. Podstawy teoretyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muzumaskie koncepcje ekonomiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncepcja jednoci tawd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncepcja namiestnictwa al-ilfa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncepcja wolnej woli i odpowiedzialnoci amna.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wolna wola.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odpowiedzialno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System kar i nagrd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasady gospodarcze w islamie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada umiaru itidl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada efektywnoci ekonomicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada sprawiedliwoci spoecznej adla itimiyya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zastosowanie koncepcji ekonomicznej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: definicja i percepcja.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby naturalne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Praca.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27
27
27
28
29
29
29
29
30
30
30
32
33
34
34
35

Kapita.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cena kapitau.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykadnia znaczeniowa pojcia rib.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje rib. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pierwsze: rib od kredytu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po drugie: rib na towarze lub rib al-buy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: formy wasnoci.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podstawa wasnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje wasnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wasno prywatna.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wasno publiczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: rozwj gospodarczy i produkcja.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Efektywno ekonomiczna.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele produkcji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czynniki produkcji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: konsumpcja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Islam i potrzeby materialne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozwaania behawioralne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada umiaru.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po pierwsze: wydatki na konsumpcj towarw i usug. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po drugie: wydatki na cele charytatywne i wydatki na potrzeby yciowe. . . . . . . .
Po trzecie: wydatki i oszczdnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zaleno midzy oszczdnociami a inwestycjami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cel oszczdzania.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zakat.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek islamu do zysku i odsetek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: dystrybucja dochodw.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po pierwsze: dobrowolna jamuna (dobroczynno). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po drugie: obowizek zakat.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po trzecie: prawo spadkowe.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasoby gospodarcze: rola pastwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po pierwsze: pastwo jako przedsibiorca.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po drugie: struktura rynku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka muzumaska w Quranie i Sunnie a wspczesno.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36
36
38
40
40
41
42
42
43
43
44
47
47
47
49
51
51
51
53
53
54
54
56
56
56
57
58
59
60
62
63
64
64
67

Cz I. Podstawy etyczne i teologiczne

ROZDZIA I: Masudul Alam Choudhury
Zasady ekonomii muzumaskiej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasady ekonomii muzumaskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada tahidu i braterstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada pracy i wydajnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada sprawiedliwoci dystrybucyjnej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analityczne implikacje zasad ekonomii muzumaskiej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analityczne implikacje zasady tahidu i braterstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analityczne implikacje zasady pracy i wydajnoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71
71
71
72
73
74
75
75

Analityczne implikacje zasady sprawiedliwoci dystrybucyjnej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Praktyczne ugruntowanie zasad ekonomii muzumaskiej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zniesienie riba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustanowienie mudaraby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zniesienie israfu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustanowienie zakatu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77
78
78
79
80
81
81

ROZDZIA II: Masudul Alam Choudhury

W stron przyszoci o stanie ekonomii, finansowoci i bankowoci w islamie. . . . . . . . . . . .
Cele. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Epistemologia oparta na tahidzie jako nowa podstawa bada w naukach spoecznych..
Formalizacja opartego na tahidzie modelu islamskiego systemu-wiata.. . . . . . . . . . . . . .
Rozbieno pomidzy myl islamsk a gwnym nurtem nauki w odniesieniu
do ekonomii politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Statystyki bankowe i ich interpretacja w wietle (,S). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analiza poszczeglnych sektorw pod ktem alokacji inwestycji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Banki muzumaskie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Banki komercyjne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alokacja inwestycji wedug instrumentw ich finansowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Banki muzumaskie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zacznik.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Porwnawcza efektywno bankw muzumaskich i bankw komercyjnych .. . . . .

83
83
84
86
87
89
89
89
90
91
91
92
93
93

ROZDZIA III: Seyyed Vali Reza Nasr

Ekonomia muzumaska nowe perspektywy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Muzumaska koncepcja zmiany a wspczesne zagadnienia rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Czowiek, spoeczestwo i kwestia rwnowagi gospodarczej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Zniesienie stp procentowych i zarzdzanie gospodark woln od odsetek. . . . . . . . . . 101
Etatyzm a dziaania wolnorynkowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Ekonomia muzumaska a polityka islamskich pastw narodowych. . . . . . . . . . . . . . . . . 106
ROZDZIA IV: Ahmed A.F. el-Ashker, Rodney Wilson
Ewolucja muzumaskiej doktryny ekonomicznej.
Trzy projekty historyczne i wspczesne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ab Ysuf (113182 h./731798 r.)
Kitb al-ar (Traktat o podatku al-ar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Autor.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ksika.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oglne podejcie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Struktura ksiki.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstp.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wydatki pastwowe i dystrybucja dochodu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podatek od gruntw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podatek ar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109
109
109
111
111
112
113
113
114
115

Ekonomiczne implikacje muqsama.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podatek ur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ziemie w rkach muzumanw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ziemie w rkach innych wyznawcw monoteistycznych w Arabii.. . . . . . . . . . . . . .
Ziemie qa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ziemie wymagajce zagospodarowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja podatkw od gruntu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne podatki i produkty pochodne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podatek zakat.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
izya.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opaty celne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja publiczna praworzdno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne zagadnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzierawa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dobra publiczne i skutki zewntrzne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wycena, niedostatek i warto.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A-aybn (132189 h./750804 r.)
Kitb al-iktisb (Ksiga dochodw). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Autor.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzieo.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsumpcja i dochody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Produkcja i dochody.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przemys.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rolnictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Handel.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne zagadnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wkad sufizmu w muzumask myl ekonomiczn .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozwj ruchu sufickiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomiczne implikacje sufizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Abd Allh al-ari Ibn Asad al-Musib (zm. 243 h./856 r.)
Kitb Rislat al-Maksib wa al-Wara (Traktat o dochodach i ascetyzmie). . . . . . . .
Autor.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzieo.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bqir a-adr (19351980)
Iqtidun (Nasza ekonomia) (19601961).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119
120
120
121
122
123
124
124
125
126
127
127
128
128
129
129
130
131
131
131
133
133
134
134
135
136
137
137
140
142
142
143
147

Cz II. Islam a ekonomia w historii spoecznej

i gospodarczej
ROZDZIA V: Mahmood Ibrahim
Warunki spoeczne i gospodarcze w Mekce przed narodzinami islamu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Rozwj potgi Mekki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Konflikt midzy frakcjami i pocztki Ban Umayya .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

ROZDZIA VI: Subhi Y. Labib

Kapitalizm w redniowiecznym islamie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
ROZDZIA VII: K. N. Chaudhuri
Narodziny islamu i struktura handlu w dawnej Azji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
ROZDZIA VIII: John M. Hobson
Islamscy i afrykascy pionierzy. Tworzenie Mostu wiata i gospodarki
globalnej w afroazjatyckiej epoce odkry w latach 5001500. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wschodnie pocztki globalnej gospodarki: afroazjatycka epoka odkry
(po 500 roku n.e.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Powstanie orientalnej globalizacji po 500 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muzumanie jako globalni pionierzy: narodziny ekstensywnej
i intensywnej wadzy islamskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalna wadza ekstensywna i kontury gospodarki globalnej
okoo 10001517 roku .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szlak pnocny a imperium Mongow: przyjazne plemiona z pieka?. . . . . . . . . . .
Szlak rodkowy: utrzymanie ekstensywnej wadzy islamskiej
na Bliskim Wschodzie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szlak poudniowy: zaleno Europy wzgldem
hegemonii handlowej Egiptu (12911517). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

209
211
211
215
221
221
223
224

Cze III. Wyzwania i elementy analizy systematycznej

(pienidz, gospodarka i rozwj ekonomiczny w koncepcji
M. Umera Chapry)
ROZDZIA IX: M. Umer Chapra
Globalne wyzwania gospodarcze a islam.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalizacja i islam: kompatybilne czy nie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zjednoczenie ludzkoci a globalizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przekaz Quranu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przekaz Sunny.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Potrzeba sprawiedliwoci, wzajemnej pomocy i wsppracy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nauka pynca z Quranu i Sunny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opinie kilku klasycznych muzumaskich uczonych.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Integracja gospodarcza.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Charakter i problemy wspczesnej globalizacji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Integracja spoeczna a rnorodno kulturowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Integracja polityczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprostanie wyzwaniom. Ekonomia konwencjonalna i muzumaska.. . . . . . . . . . . . . . . .
Globalne zmiany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomia konwencjonalna i jej wady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy ekonomia muzumaska moe pomc w usuniciu tych problemw?. . . . . . . . .
Skutki wprowadzenia aspektu moralnego.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany zachodzce w ekonomii konwencjonalnej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Harmonia i integracja na skal globaln. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229
229
230
230
231
232
232
233
234
235
237
239
240
240
240
242
244
247
247

ROZDZIA X: M. Umer Chapra

Innowacja i autentyczno w muzumaskim systemie finansowym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstp.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gwne przyczyny kryzysu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Upadek LTCM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nierwnoci dominujce w amerykaskiej gospodarce.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kryzys subprime mortgage. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muzumaski system finansowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Redukcja deficytu budetowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Autentyczno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skd brak autentycznoci?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Scentralizowany zarzd szaria.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozliczenie i audyt wedug szaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Firmy ratingowe, izby handlowe i stowarzyszenia handlowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reforma prawna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Audyt zewntrzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sdy szaria i trybunay bankowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Organizacja audytorska.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stowarzyszenie deponentw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwalifikacje.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muzumaski rynek finansowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Poyczkodawcy ostatniej instancji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reforma na giedzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dodatkowy wymiar sprawiedliwoci.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

249
249
250
252
255
256
257
260
260
261
261
262
263
263
264
264
265
265
266
266
267
267
267

ROZDZIA XI: M. Umer Chapra

Przeciwko odsetkom. Argumentacja nie do odparcia?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wprowadzenie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kryzysy finansowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Korzenie kryzysw finansowych.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Za dyscyplina rynkowa: czy to gwny powd kryzysw?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kryzys wschodnioazjatycki.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Upadek funduszu LTCM.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niestabilno rynku walutowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najczstsze zaburzenia w amerykaskiej gospodarce.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Co zatem zrobi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprawiedliwo socjoekonomiczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Potrzeba spenienia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pene zatrudnienie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muzumaski system finansowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SOWNIK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BIBLIOGRAFIA.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Streszczenia rozdziaw/Summaries. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BIOGRAMY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RDA.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

273
273
274
275
276
277
279
281
282
283
285
285
286
287
288
289
303
329
341
345

Zasady transkrypcji

W niniejszej publikacji przyjlimy zasad transkrybowania terminw z jzyka

arabskiego polegajc na zachowaniu zgodnoci z tekstami oryginalnymi bdcymi podstaw przekadw, a wic zastosowaniu transkrypcji naukowej w tych
artykuach, w ktrych zostaa ona oryginalnie uyta, i analogicznie uproszczony
zapis znalaz zastosowanie w przypadku artykuw, w ktrych autorzy przyjli
tego rodzaju rozwizanie. Niezalenie od tego, zasady zapisu zostay w niektrych przypadkach zmodyfikowane i ujednolicone wedle konwencji przyjtej przez
redakcj. Ponadto najwaniejsze i najczciej wystpujce terminy, niezalenie
od ww. zasad, w obrbie caej publikacji zostay zapisane w wersji uproszczonej
(terminy nieprzyjte jeszcze powszechnie w j. polskim zapisujemy kursyw), takie jak np.: Allah, Quran, dihad, fiqh, hadis, halal/haram, idtihad, Muhammad (Prorok), Ramadan, szaria, umma, zakat. W Sowniku podajemy obie
formy. Zdecydowalimy si na pisowni Quran i Muhammad zamiast przyjtych
w polskiej tradycji Koran i Mahomet ze wzgldu na szacunek dla okrelonych nazw, prb stosowania ich najbardziej zblionych do oryginau form, a nie
denie do arabizacji; w przypadku innych terminw stosujemy polskie oglnie
przyjte odpowiedniki. W przypadku cytatw z Quranu przyjlimy zapis bibliograficzny, w ktrym podane s nazwy polska i arabska oraz numer sury, a take
numer wersetu wskazany po dwukropku, zgodnie z nastpujcym przykadem:
Skrucha/at-Taba, 9:34.

XI

Tabela 1. Zasady transkrypcji

Litera arabska

Transkrypcja
uproszczona ISNI

(z wyjtkiem pocztku sowa)

ch

sz

gh

a(h)

(w status constructus)

at

at

( jako spgoska)

( jako psamogoska)

( jako samogoska)

( jako spgoska)

( jako psamogoska)

( jako samogoska)

(w pauzie)

XII

Transkrypcja
naukowa ISO

WSTP
Mariusz Turowski

Midzy wolnoci jednostek

a sprawiedliwoci spoeczn
Gospodarka i myl ekonomiczna
w islamie wprowadzenie

Istniej przynajmniej trzy powody, ktre tumacz wydanie ksiki powiconej ekonomii muzumaskiej. Wszystkie trzy naley uzna za oczywiste. Jednoczenie wszystkie trzy s ze sob cile powizane. Po pierwsze, w jzyku polskim nie ukazaa si do
tej pory adna praca, ktra przybliaaby to zagadnienie, stanowic jednoczenie wprowadzenie do niego i zacht do dalszych, wasnych studiw oraz zdobywania wiedzy
dotyczcej relacji pomidzy islamem a problematyk ekonomiczn. Po drugie, sama ta
tematyka wydaje si na tyle intrygujca od strony poznawczej, e kady, kto si z ni
zetkn jest w pewnym sensie zmuszony do podjcia prb majcych na celu zgbienie
tej dziedziny. Ekonomia muzumaska? Jaka jest zasadno takiego uszczegowiania,
zawania kategorii i zjawisk (w tym przypadku tych dotyczcych sfery gospodarczej),
ktre wydaj si mie uniwersalny charakter? Od czasu do czasu o ekonomii muzumaskiej jako hale moemy usysze czy przeczyta w mediach. Staje si wwczas
synna. Tak jak to miao miejsce w 2009 roku, tu po wybuchu wielkiego kryzysu
na rynkach finansowych, gdy w Osservatore Romano, oficjalnym dzienniku Pastwa
Watykaskiego (Stolicy Apostolskiej Kocioa Katolickiego), opublikowany zosta artyku, ktrego autorzy dowodzili, e tej katastrofy ekonomicznej ( jak i innych trawicych od czasu do czasu gospodark wiatow) mona byoby unikn, gdyby zachodnie
banki kieroway si zasadami podobnymi do tych obowizujcych w bankowoci muzumaskiej. W tekcie tym powoano si na przemwienie Papiea Benedykta XVI,
ktry win za globalny kryzys finansowy obciy wielkie banki i ich bezwzgldne
nastawienie na zysk, kontrastujce z postawami zalecanymi przez wielkie religie. Prba
przyjrzenia si rdom i podstawom tego rodzaju sawy ekonomii muzumaskiej
to trzeci powd ukazania si niniejszej pracy.
Odpowiedzi na pytanie Czy muzumaski system finansowy moe faktycznie stanowi alternatyw dla wolnorynkowego globalnego kapitalizmu? staraj si udzieli oczywicie nie tylko ekonomici zwizani z Watykanem. Byo ono zadawane najbardziej
intensywnie wanie w kontekcie pocztku ostatniego kryzysu, ale i obecnie jest ono
wci do regularnie formuowane przez wielkie think tanki myli spoeczno-ekonomicznej i wiata finansw, specjalistyczne fora, licznych ekspertw, komentatorw itd.
1

Mariusz Turowski

Kwestia ta odnosi si do fundamentalnego problematyzowanego niestety tylko w obliczu dramatycznych wydarze wymiaru relacji pomidzy ideami, zasadami, koncepcjami teoretycznymi a sfer praktyki. W tym przypadku do roli myli ekonomicznej
w tworzeniu i realizacji programw (instytucji, konkretnych programw, mechanizmw itd.) ekonomicznych w skali pastw i w wymiarze midzynarodowym. Jednym
z wariantw tego pytania jest refleksja wczeniej podnoszona prawie wycznie przez
radykalnych krytykw kapitalizmu i wspczesnego porzdku ekonomicznego na wiecie (od Karola Marksa do Davida Harveya) na temat koniecznej, niezbdnej zalenoci
tego porzdku od kryzysw, zapaci i zawirowa. Obecnie oprcz synnych nowo nawrconych krytykw kapitalizmu, heterodoksyjnych ekonomistw, takich jak Jeffrey
Sachs, Paul Krugman czy Joseph Stiglitz nawet autorzy opracowa publikowanych
w takich mediach, jak londyski tygodnik The Economist1, zastanawiaj si nad przyczynami i skutkami zaamania si trendu do konwergencji w gospodarce wiatowej w wyniku kryzysu z lat 2007/2008 roku. Czy spowolnienie wzrostu w krajach rozwijajcych
si ktre w okresie 20002009 przeyway okres spektakularnych ekspansji swoich
gospodarek, a zgodnie z obecnymi wskanikami mog liczy na dogonienie bogatych
pastw nie za kilkanacie, ale dopiero za 100200, a nawet 300 lat to konieczna cena
ewentualnego pokonania globalnych perturbacji? Czy wiatowy system gospodarczy
wymaga gbokich nierwnoci, skrajnego ubstwa (ktrego odsetek na wiecie na pocztku XXI wieku regularnie kurczy si z 30 do 10%), aby sprawnie funkcjonowa?
Czy w interesie bogatych przede wszystkim aktywnych inwestorw, dysponujcych
fortunami dorwnujcymi niekiedy budetom caych pastw jest przyczynianie si do
rozwoju, z ktrego korzystaj wszyscy?
Pytania takie jak powysze zadane w perspektywie refleksji nad kondycj teorii
i praktyki ekonomii mog by uznane za przejaw naiwnoci. Jest tak midzy innymi dlatego, e ekonomia zarwno dla akademikw zwizanych z t dyscyplin,
ekspertw, jak i szerokiej publicznoci (ekspertyzy ekonomiczne to jedne z najchtniej suchanych i powaanych przekazw w mediach) ju dawno temu pozbawiona
zostaa nie tylko fundamentw religijnych, ale te jakiegokolwiek wymiaru etycznego.
Z tego powodu ambicje prezentowanego tu tomu naley uzna za bardziej uniwersalne
ni prba ujcia muzumaskiego zwizanego z okrelon religi punktu widzenia
(analogiczna uwaga odnosi si do cytowanych wczeniej wypowiedzi przedstawicieli
Kocioa Katolickiego). Ekonomia jako dziedzina bada traktowana jest jak czysta
nauka domena uczonych lub ekspertw skupionych na precyzyjnym opisie oraz
skutecznym modelowaniu i prognozowaniu rzeczywistoci. Nie ma w niej miejsca na
wartociowanie. Zapomina si jednoczenie, e chodzi tutaj o czowieka jednostki,
wsplnoty, spoeczestwa, ca ludzko a take o kontekst, rodowisko jego ycia. Oczywicie, nauki ekonomiczne koncentruj si na wiecie czowieka jednostek
i grup. Jednak ujmuj go w specyficzny sposb zgodnie z paradygmatem homo economicus, czyli jako sprawc suwerennych, poddawanych agregacji i ilociowej analizie,
wyborw nastawionych na maksymalizacj uytecznoci (rozumianej jako konsumpcja, poziom dobrobytu, poczucie szczcia czy satysfakcji, zakres preferencji, ale te
jako moliwo podejmowania dalszych wyborw [tzw. utylitaryzm wyboru]). W ten
sposb pominita jest caa sfera pyta o sprawczo, odpowiedzialno, obowizki.
Hold the catch-up, The Economist, September 13, 2014, s. 1718; The headwinds return, The
Economist, September 13, 2014, s. 2931.

1

Midzy wolnoci jednostek a sprawiedliwoci spoeczn

W takiej postaci ekonomia przyblia si niebezpiecznie do sfery demagogii i scjentystycznych utopii (ktre postrzega si jako konsekwencje wiodcego paradygmatu).
Jak zauwaa Tariq Ramadan, ekonomia w swojej wszechobecnoci, naturalnoci i de
facto prostocie zawsze odnosi si do moralnoci. Niewane, czy chodzi o produkcj
czy konsumpcj wszelka warto posiada moralny rdze (wok ktrego dopiero
nadbudowuje si warto, uyteczno czysto ekonomiczna wydajno, opacalno, bilans, zysk itd.). Quran zawiera liczne odwoania i wskazwki dotyczce tak
rozumianej normatywnej ekonomii, zorientowanej wedug relacji jednostkawsplnota (spoeczestwo). Chodzi tu o odrzucenie zarwno skrajnego, anarchistycznego
indywidualizmu, jak i powicania jednostek w imi wikszego dobra, dobra ogu
itd. wita Ksiga islamu wspomina szczeglnie o trzech rodzajach tego rodzaju aktywnoci, dziaalnoci w sferze gospodarczej, ktre dotycz jednostek ich autonomii,
praw i swobd oraz ich obecnoci w spoeczestwie (wraz z powinnociami i odpowiedzialnoci, ktr fakt ten pociga za sob): podatku zakat, osobistych wydatkach oraz solidarnoci spoecznej (wsplnotowoci). Zakat jako jeden z kluczowych
obowizkw muzumanina i zasad islamu jest podatkiem naoonym na wasno
prywatn w celu zwrcenia uwagi na wity, transcendentalny charakter wszelkiego bogactwa i tego, e jego jedynym dysponentem, suwerenem w tym zakresie jest
Bg. Stanowi on jednoczenie w ten sposb fundament ycia i porzdku spoecznego
(wraz z odpowiednim systemem prawodawstwa): dziki niemu ustanowione s relacje
midzy jednostkami (oraz w obrbie konfiguracji jednostkigrupy) nadajce prawa
(w tym przypadku szczeglnie osobom biednym), ktrych egzekucja i spenienie
musz by wolne od arbitraryzmu i koniunkturalizmu (hojnoci bogatych). Nauczanie islamu dotyczce wydatkw osobistych (sposb zarzdzania i dysponowania przez
jednostki ich wasnoci, majtkiem) odnosi si do czterech gwnych aspektw:
1. Ofiarowywania potrzebujcym w celu zadowolenia Boga (co oznacza absolutn
bezinteresowno tego rodzaju wydatkowania przekraczajcego obowizek zakat).
2. Waciwej miary: umiarkowanie, sprawiedliwo i odpowiedzialno w konsumpcji (zaspokajanie potrzeb ducha i ciaa) oraz pomaganiu.
3. Dyskrecji: to tutaj znajduje waciwy wyraz hojno, ktra nie moe stanowi
podstawy obowizku zakat bez poszukiwania rozgosu przez ofiarujcych i z zabezpieczeniem prawa do godnoci i szacunku dla beneficjentw (zanim bd oni zmuszeni
prosi o pomoc).
4. Sprzeciwu wobec egoizmu i posesywnoci zwrcenie uwagi na fakt, e odmowa
dzielenia si bogactwem z innymi i obsesyjna obrona wasnego, ekskluzywnego stanu
posiadania, oznacza zapomnienie o Bogu i ustanowienie kultu nowego idola pienidza
(kapitau). Oznacza to fatalne dla tego rodzaju posiadacza konsekwencje eschatologiczne:
A tym, ktrzy gromadz skarby zota oraz srebra i nie rozdaj ich na drodze
Allaha obwie kar bolesn. W dniu, w ktrym zostan one rozarzone
w ogniu Gehenny i bd nimi przypalone ich czoa, ich boki oraz ich plecy
(i zostanie im powiedziane): Oto, co sobie zgromadzilicie. Skosztujcie zatem tego, cocie zgromadzili ze skarbw!2.
2

Skrucha/at-Taba, 9:3435.

Mariusz Turowski

Budowanie wsplnotowoci to wymiar dziaalnoci ekonomicznej, ktry wypywa ze

zbioru nakazw i powinnoci dotyczcych zakatu i wydatkw osobistych, syntetyzujcy ich aspekty jednostkowe i spoeczne. Kady muzumanin musi pamita, e posiadanie wiary bycie jej powiernikiem wpisane jest w kontekst odpowiedzialnoci
wobec innych, ich obecnoci, losw, praw i potrzeb: nie jest moliwe nieskrpowane akumulowanie bogactw w imi wolnoci osobistej, kiedy prowadzi ono do wyzysku (naduy) i niesprawiedliwoci spoecznych, jednoczenie bycie wolnym oznacza
ochron wolnoci i godnoci drugiego czowieka3.
To konsekwentna, stanowcza i bezkompromisowa nauka islamu, ekonomii muzumaskiej. W podobnym duchu wypowiadali si jednak rwnie wielcy krytycy rozpdzonej, zachodniej, zliberalizowanej, leseferystycznej gospodarki i spoeczestwa,
ktre opiera si na tym wzorcu Thorstein Veblen analizujcy fenomen ostentacyjnej
konsumpcji, R. H. Tawney zajmujcy si spoeczestwem nabywcw, C. B. Macpherson piszcy o posesywnym indywidualizmie czy Karl Polanyi zwracajcy uwag
na fikcyjne towary w postaci ziemi, pracy i kapitau, ktre naley raczej ujmowa
jako czynniki koniecznego osadzenia, ugruntowania procesw gospodarczych w yciu
spoecznym, bez ktrego musimy mie do czynienia z ekspansj egoizmu, zachannoci i bezgranicznej akumulacji kapitau. Spoeczny kontekst gospodarki i ekonomii
pozwala podkreli ontologi rozwojow (przeciwstawion ontologii posesywnej)
wspczesnego spoeczestwa (i jedn z definicji normatywnie nie tylko proceduralnie rozumianej demokracji). Ontologia rozwojowa odnosi si do jednostek oraz
relacji spoeczno-ekonomiczno-politycznych, ktre one zawizuj zorientowanych na
pene urzeczywistnienie si ich naturalnych zdolnoci (capacities). Wrd tych zdolnoci mona wskaza za Macphersonem midzy innymi:
rozumowe poznawanie, moralne (wartociowe) sdzenie oraz dziaanie, ekspresj lub kontemplacj estetyczn, dzielenie si uczuciami w przyjani oraz
mioci, [...] (a take) dokonywanie przeksztacania darw natury , [...] zachwycanie si i zaciekawienie [...], dowiadczenie religijne [...], miech (radowanie si), aktywno fizyczn, umysow i estetyczn4.
Moliwo korzystania z wasnych zdolnoci przez jednostk Macpherson okrela
mianem mocy. Zdolnociom oraz odpowiadajcym im mocom rozwojowym majcym egalitarny charakter przeciwstawione s te ekstrakcyjne, generujce nierwnoci. Te pierwsze zwizane s z etycznym ujciem mocy ludzkich. Idea (oraz
ontologia, ktrej ona dotyczy) posesywnego indywidualizmu mwi o jednostkach jako
posiadajcych i zawaszczajcych zasoby (naturalne, ale te ludzkie) oraz o zoonym
z nich spoeczestwie, ktre:
staje si zbiorem licznych wolnych jednostek odnoszcych si wzajemnie do
siebie jako posiadacze wasnych zdolnoci oraz tego, co udao im si naby5.
T. Ramadan, Western Muslims and the Future of Islam, Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 181.
C. B. Macpherson, Real World of Democracy, Oxford: Oxford University Press, 1965, s. 3839;
tene, Democratic Theory: Essays In Retrieval, Oxford: Oxford University Press, 1973, s. 4, 5354.
5  C. B. Macpherson, Political Theory of Possessive Individualism, Oxford: Oxford University Press,
1962, s. 3.
3

4

Midzy wolnoci jednostek a sprawiedliwoci spoeczn

Ontologie posesywn i rozwojow naley uzna nie tylko za odrbne, rnice si, ale za
przeciwstawne wykluczajce si wzajemnie. Wizja nieustannych, niezaspokojonych konsumentw czy nabywcw powizana jest z koncepcj permanentnej skpoci, niedostatku
zasobw, stanowicej usprawiedliwienie posesywnych postaw jednostek oraz transferu
mocy, ktry jest tego nastpstwem. W wyniku transferu mocy jedne jednostki pozbawiaj inne moliwoci cieszenia si swoimi zdolnociami (ze wzgldu na nierwny dostp
do ograniczonych zasobw osoby znajdujce si w niekorzystnym pooeniu maj mniejsz szans na zaspokojenie swobodnie wybieranych przez siebie aktywnoci i dziaa) .
Ontologia rozwojowa z kolei wyklucza transfery mocy, poniewa wszyscy czonkowie
spoeczestwa maj tu rwny dostp do rodkw pracy, dziki ktrym mog zaspokaja
raczej swoje pragnienia rozwijania si ni zawaszczania kolejnych dbr (i materialnych,
i tych w postaci zasobw ludzkich mocy, ktrymi dysponuj inne osoby).
Jeli odrzucimy powysze ujcie relacji pomidzy ekonomi, spoeczestwem i moralnoci, pozostaje nam perspektywa wci chyba dominujca, pomimo skutkw
kolejnych kryzysw, dotykajcych gospodark wiatow zbudowan wedug tego modelu do ktrej staraj si nas przekona Robert Nozick i inni piewcy posesywnego indywidualizmu (odrzucajcy pretensje idealistycznych obrocw ontologii
rozwojowej). Przecie, jak przekonywaa nas jaki czas temu Margaret Thatcher,
cho dzisiaj podobne hasa formuowane s w zdumiewajco zbliony sposb rwnie
w obrbie niektrych nurtw wspczesnej lewicy czy socjaldemokracji (M. Foucault,
E. Laclau, G. Agamben, S. Critchley) spoeczestwo nie istnieje...

Idea i struktura tomu

Publikacja niniejsza ma charakter oglnego wprowadzenia i zarysu problematyki zwizanej z szeroko rozumian ekonomi muzumask, zarwno w ramach refleksji natury
teologicznej, filozoficznej i etycznej (cz pierwsza), przez pryzmat historii spoecznej
oraz gospodarczej wiata i cywilizacji islamu (cz druga), jak i od strony bankowoci czy finansowoci oraz w odniesieniu do polityki spoecznej i ekonomicznej
wspczesnych pastw (cz trzecia). Na pocztku oraz na kocu tomu zamiecilimy dodatkowe elementy orientujce, swoiste kompasy wiedzy: dwa rozbudowane
wprowadzenia do problematyki od strony doktryny islamu oraz sownik poj. Zebrane tu teksty s czasami bardzo odlege od siebie pod wzgldem reprezentowanych dziedzin naukowych, przyjtych metodologii, stopnia zaawansowania (a niekiedy
i poziomu trudnoci6, cho staralimy si, aby caa ksika bya dostpna w tym sensie
dla jak najszerszego grona odbiorcw), przekazywanej wiedzy, autorstwa. Powstaway
one pierwotnie w rnych okresach. Znajdziemy tu zarwno starsze artykuy powstae
w poowie XX wieku, jak i nowsze opracowania. Przy tej okazji musimy odnie si
do kwestii aktualnoci i pilnoci przedstawianych w niniejszej publikacji syntez, analiz,
Zachcamy przy tej okazji do podjcia wysiku zmierzenia si z tekstem W stron przyszoci o stanie ekonomii, finansowoci i bankowoci w islamie autorstwa Masudula A. Choudhuryego, jednego
z najbardziej byskotliwych, innowacyjnych, ale te wyzywajcych, kontrowersyjnych w swoich propozycjach teoretycznych ekonomistw muzumaskich. Na pierwszy rzut oka artyku ten moe wyda
si nadzwyczaj abstrakcyjny, nafaszerowany zwrotami z syntetycznych sownikw naukowych, na
dodatek pochodzcych z rnych, czasami wydawaoby si niemoliwych do pogodzenia ze sob
dziedzin wiedzy, takich jak statystyka i epistemologia czy ontologia. Jego lektura jednak z pewnoci
okae si nadzwyczaj inspirujca i wartociowa nie tylko pod wzgldem stricte poznawczym.

6

Mariusz Turowski

relacji, prognoz itd. Nie ma ona charakteru poradnika ze zgrabnym zbiorem szybkich recept dotyczcych palcego problemu do rozwizania w tym przypadku kryzysu ekonomicznego z lat 2007/2008 roku, ktrego skutki gospodarka wiatowa wci
odczuwa. Tego rodzaju recepty s chyba niemoliwe do sporzdzenia, bez wzgldu na
perspektyw, tradycj czy podejcie badawcze. wiat ekonomii ma tak naprawd wci
trudno nawet z samym opisaniem tego, co tak naprawd wydarzyo si osiem lat
temu czy zawini cay system, jakie jego mechanizmy, czy te tzw. czynnik ludzki.
Jednoczenie poszczeglne rozdziay prezentowanego tutaj tomu maj midzy innymi
zwrci uwag na potencja muzumaskiego systemu ekonomicznego w perspektywie obecnych zawirowa. Propozycje w tej materii musz by oczywicie formuowane
bardzo ostronie, nie bezkrytycznie, o czym pisze na przykad M. A. Choudhury.
Ksika odzwierciedla zatem w pewnej mierze najnowszy, najwaniejszy stan wiedzy.
Z drugiej strony nie o nowinki tutaj chodzi, ale o klasyczny, obszerny, solidny korpus problemowy, opierajcy si midzy innymi na prawoznawstwie i teologii muzumaskiej. Jednoczenie za kuriozaln naleaoby uzna publikacj, ktra miaaby peni
rol popularnonaukowego, wieloaspektowego wstpu, a byaby kolekcj tekstw stanowicych przedruki wybranych rozdziaw najnowszych podrcznikw akademickich
czy zbiorw typu proceedings pisanych przez specjalistw dla specjalistw w celu
testowania i dalszego doprecyzowania hipotez, modeli, teorematw czy zalece i rozwiza instytucjonalnych. Nasze podejcie w tej materii miao zatem w duej mierze
charakter pragmatyczny, bdcy z jednej strony konsekwencj ostronoci w obliczu
nowatorskich, niesprawdzonych konceptw, a z drugiej prb realizacji tak bardzo jak
to moliwe zaoe publikacji majcej z zaoenia by przystpn w lekturze.
Odnoszc si ponownie do gwnej idei tomu, zwracamy jeszcze raz uwag na jego
uniwersalny charakter stanowi on wyraz przywizania do apelu, postulatu zgaszanego
midzy innymi przed duchownych wielkich religii o waciwe zorientowanie sfery gospodarczej (przede wszystkim przez jej brzemienny w normatywne konsekwencje zwizek
z domen tego, co spoeczne) oraz korpusu systematycznej wiedzy na ten temat. W przypadku doktryn ekonomicznych (tych klasycznych, standardowych, ortodoksyjnych,
wyznaczajcych gwny nurt teorii i praktyki) widzimy obecnie znakomicie, do czego doprowadzio denie do wypracowania prawdziwie naukowego sterylnego, syntetycznego,
cile sformalizowanego jzyka matematyczno-ekonometrycznego. Nie ma on waciwie
niczego wsplnego z faktycznymi potrzebami, interesami, dziaaniami realnych ludzi
(a nawet nie dotyczy realnego pienidza). Zorientowany jest wycznie na generowanie
dziki obliczaniu w ramach jakiego zaawansowanego modelu cybernetycznego dla
wszelkiego rodzaju dwigni i produktw finansowych typu SIV, CDO czy CDS
najwyszej spodziewanej uytecznoci. Jestemy pewni, e wielu uczonych zajmujcych
si np. bankowoci muzumask jest w stanie skutecznie przeciwstawi si tego rodzaju
tendencjom. Przecie rwnie dzieje teorii i praktyki ekonomii zachodniej nie znajduj
swojego spenienia wycznie w historiach postaci takich jak Bernard Madoff...
Artyku powsta w trakcie realizacji projektu badawczego w Turcji (Trkye Burslar,
stypendium numer: 2005237639 oraz Agencji TBTAK, projekt badawczy numer:
B.14.2.TBT.0.06.01.03.220.01).
The article was prepared during a research stay in Turkey (Trkye Burslar, scholarship
number: 2005237639 and TBTAK, B.14.2.TBT.0.06.01.03.220.01).
6