Miscellanea Anthropologica et Sociologica 2015, 16 (3): 128143

Magorzata Gamrat1

Z biblioteki kompozytora:
Marie Gjertz i jej wizja muzyki
z punktu widzenia moralnego oraz religijnego*
W zbiorach Liszt Ferenc Emlkmzeum s Kutatkzpont mona znale do osobliw
pozycj, jak jest rozprawa Marie Gjertz La musique au point de vue moral et religieux
(Gjertz 1859).
Marie Gjertz (18191862) bya francusko-norwesk pianistk, kompozytork, feministk i pisark, ktrej bliskie byy zarwno socjalistyczne idee Fouriera, jak i katolicka teologia. W artykule przedstawiam zaoenia Gjertz wyoone w jej ksice, w ktrej pisze ona
w oryginalny sposb o muzyce instrumentalnej, widzc jej podstawowe reguy w katolickich
wartociach moralnych. Gjertz prezentuje list muzycznych grzechw (np. grzech pychy
w sonatach fortepianowych Beethovena), ktre czy z teoriami muzycznymi szczeglnie
z teori harmonii Franois-Josepha Ftisa (1844) i jego ide porzdku wszechtonicznego.
Antidotum na muzyczne grzechy autorka znajduje z katechizmie katolickim; w kontemplacji i zrozumieniu boskiej mioci, ktra jest rdem pikna. Wedug niej, najwaniejszym elementem w muzyce jest rytm, w ktrym mona zobaczy prawdziwe ludzkie
uczucia, bdce rdem wewntrznych porusze duszy i w konsekwencji muzyki.
Marie Gjertz wskazuje take najcisze grzechy muzyczne, jakimi s: sztuka dla sztuki, porzucenie muzyki gregoriaskiej, bunt, bdna ocena wasnych moliwoci (Cramer,
Kalkbrenner, Hummel) oraz odrzucenie uczucia jako rda inspiracji.
* Badania zostay sfinansowane ze rodkw Narodowego Centrum Nauki przyznanych w ramach finansowania stau po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer
DEC-2013/08/S/HS2/00528.
1
Pracownik naukowy Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. Gwnym obszarem
jej zainteresowa badawczych jest muzyka Franza Liszta i jej interakcje z innymi sztukami (szczeglnie z literatur) oraz kultura francuska XIX wieku. Doktoryzowaa si na Uniwersytecie Jagielloskim (Krakw) i w cole Pratique des Hautes tudes w Paryu (2012). Autorka licznych artykuw powiconych muzyce Franza Liszta i literaturze francuskiej oraz ksiki Muzyka fortepianowa
Franza Liszta z lat 18351855 w kontekcie idei correspondance des arts (Warszawa 2014; nagroda
ZKP im. ks. prof. H. Feichta). Ukoczya studia magisterskie w bydgoskiej Akademii Muzycznej
(2008) i na Uniwersytecie Toulouse II Le Mirail (2007). Jeden z czonkw zaoycieli oraz sekretarz
Polskiego Towarzystwa Analizy Muzycznej; m.gamrat2@uw.edu.pl.

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

129

Franois-Joseph Ftis odpowiedzia Marie Gjertz seri tekstw opublikowanych

w Revue et Gazette Musicale. Ostatecznie stwierdzi, e Gjertz nie zrozumiaa jego ksiki, ale jest ona inteligentn i oryginaln autork, za jej idea moralnej wartoci muzyki
stanowi bardzo interesujce zaoenie w podejciu do muzyki instrumentalnej.
Sowa kluczowe: Marie Gjertz, muzyka i moralno, muzyka i religia, grzech w muzyce,
Ludwig van Beethoven, Franois-Joseph Ftis, Franz Liszt
From the library of a composer:
Marie Gjertz and music from moral and religious point of view
The Liszt collection at The Liszt Ferenc Memorial Museum and Research Centre contains
a very interesting book by Marie Gjertz, La musique au point de vue moral et religieux (1859).
Marie Gjertz (18191862) was a Norwegian-French pianist, composer, feminist, and
writer inspired by Fouriers socialism and Catholic theology. In this paper, I examine
Gjertzs ideas presented in her book where she offers a unique idea about instrumental
music, namely, that its principles must be based on Catholic moral rules. Gjertz provides
a list of musical sins (e.g. pride in Beethovens piano sonatas) and connects them with
musical theories, especially with the Franois-Joseph Ftiss theory of harmony (1844) and
his idea about ordre omnitonique.
She finds an antidote to music in Catholic catechism: in contemplation and understanding of Gods love which is a source of beauty. The most important element in music
is rhythm in which one can see a really human sentiment as a source of internal movement
of the soul.
Marie Gjertz shows also the gravest of musical sins lart pour lart, the abandonment
of Gregorian music, the revolt, the incorrect diagnosis of ones own abilities (by Cramer,
Kalkbrenner, Hummel), and the abandonment of the sentiment as a source of inspiration.
Franois-Joseph Ftis responded to Marie Gjertz in a series of four texts published in
Revue et Gazette Musicale. He concluded that Gjertz did not understand his books, but
she was an intelligent and unique author, and that her idea of moral value of music was an
interesting approach to instrumental music.
Key words: Marie Gjertz, Music and Morality, Music and Religion, Sin in Music, Ludwig
van Beethoven, Franois-Joseph Ftis, Franz Liszt

Prolog
W budapesztaskich zbiorach Liszt Ferenc Emlkmzeum s Kutatkzpont,
w przynalecej do Akademii Muzycznej bibliotece badawczej, mona znale
do osobliw pozycj, jak jest rozprawa Marie Gjertz La musique au point de vue
moral et religieux (Gjertz 1859). Ksika ta najprawdopodobniej znalaza si tam
zgodnie z wol Franza Liszta, aby prace przydatne dla studentw trafiy do biblio-

130

Magorzata Gamrat

teki Akademii Muzycznej, w ktrej kompozytor naucza do koca ycia (Eckhardt

1986: 3437). Gdy przyjrze si zaoeniom pedagogicznym Liszta, dotyczcym
penego uksztatowania osobowoci artystycznej (znajomo filozofii, estetyki, historii literatury, sztuk piknych; Legny 1976: 2425), nie naley si temu dziwi
a co za tym idzie obecnoci w budapesztaskich zbiorach rozprawy Marie Gjertz.
Ksika ta jest jedn z 270 i jedn z 44, ktre zawieraj odrczne dedykacje
dla kompozytora (Eckhardt 1986: 41). Co ciekawe, nie autorka, lecz jej dzieci
ofiaroway muzykowi t prac. Nie wiadomo dokadnie, kiedy (na pewno po 25
kwietnia 1865, gdy przyj nisze wicenia kapaskie; Gut 1989: 168) ani ktre
z czwrki dzieci autorki2 stay za t donacj odrczna dedykacja pozostawia
wicej pyta, ni daje odpowiedzi:
Monsieur lAbb Liszt
Hommage de reconnaissance
Les enfants de lauteur
(Gjertz 1859: strona tytuowa)

Nie wiadomo, gdzie mogo doj do spotkania kompozytora z dziemi Marie

Gjertz, trudno te cokolwiek ustali w kwestii relacji kompozytora z tymi dziemi
bd ich matk. W dostpnej korespondencji artysty nazwisko Gjertz nie pojawia si ani razu, historii dzieci Marie nikt jeszcze nie spisa, a i ona sama czeka
na badacza, ktry zajby si jej yciem i twrczoci. Jedynie z listw Thomasa
Tellefsena wiemy, e w latach czterdziestych XIX wieku Marie Gjertz cenia Liszta
za nowatorsk technik pianistyczn, a take wykonywaa jego muzyk w trakcie
swoich koncertw (Herresthal, Reznicek 1994: 47).
W tym miejscu mona zatrzyma si przy tym, co w wietle dostpnych rde
wiemy na temat Marie Gjertz, ktra bya postaci niezwykle barwn pianistk,
teoretyczk muzyki, kompozytork, pisark, feministk, socjalistk i arliw katoliczk.

Jakobine Sofie Gjertz

vel Marie-Gabrielle Bernard-Gjertz vel Marie Gjertz
Jakobine Sofie Gjertz przysza na wiat 13 lipca 1819 roku w Kristianii (dzi Oslo)
(Norsk Forfatter-Lexikon, 18851908: 386; Jakobine Sofie Marie Gjertz, b.d.).
Marie Gjertz miaa czworo dzieci, z ktrych trjka odziedziczya po matce zdolnoci muzyczne
(Herresthal, Reznicek 1994: 51). Dzieci autorki wyksztacone muzycznie to: Marie-Gabrielle-Madeleine-Elisabeth (ur. w Beaune 04 czerwca 1848); Anne-Marie-Thrse-Gabrielle (ur. w Saint-GenisLaval 24 grudnia 1849); Marie-Franoise-Catherine-Agns (ur. w Kopenhadze 16 lipca 1852). O ich
uzdolnieniach wiadcz nagrody, ktre zdobyway na konkursowych egzaminach rocznych w paryskim Konserwatorium w latach 18651869. Byy w czowce zarwno z fortepianu, jak i z solfeu
(Pierre 1900: 561, 599, 689).
2

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

131

Szybko dostrzeono jej zdolnoci muzyczne najpierw pobieraa nauki w rodzinnym miecie, nastpnie wyjechaa do Kopenhagi, gdzie rozwijaa umiejtnoci
pianistyczne oraz ksztacia si w dziedzinie kompozycji i teorii muzyki, co do
ktrej wykazywaa zadziwiajce wczesnych profesorw zainteresowanie i predyspozycje. Wbrew panujcym w dziewitnastowiecznej Norwegii przesdom
spoecznym rozpocza karier pianistki-wirtuoza, grajc m.in. utwory Webera
(Konzertstck), Thalberga (np. Fantaisie sur un motif de lopra Les Huguenots de
Meyerbeer op. 20) i wasne kompozycje (wirtuozowskie utwory, niekiedy programowe o konotacjach religijnych, np. Annonciation). Bya te pierwsz artystk,
ktra zaprezentowaa w Norwegii recital jako alternatyw dla typowych koncertw wykonywanych przez wielu solistw. Miao to miejsce 3 wrzenia 1851 (Liszt
wprowadzi znan wspczenie form recitalu w 1839 roku).
Aby w peni rozwin swoje moliwoci oraz osobowo, artystka przyjechaa
na pocztku 1843 roku do Parya, gdzie studiowaa gr na fortepianie u Friedricha Kalkbrennera. Szybko jednak okaza si on dla zbuntowanej przeciw normom
spoecznym i czciowo artystycznym (a przynajmniej przeciwko odchodzcej do
przeszoci szkole pianistycznej) Gjertz zbyt mao postpowy. Stopniowo zacza naladowa rozwizania artystyczne i techniczne Chopina oraz Liszta, szybko
zdobywajc uznanie paryskiej publicznoci.
Pierwszy okres pobytu nad Sekwan nie by dugi ju w maju 1843 roku wyjechaa do Stanw Zjednoczonych, gdzie koncertowaa, odnoszc znaczne sukcesy. W czasie pobytu za Oceanem poznaa gorliwego katolika Gabriela Bernarda
ktry zosta jej mem. Pod jego wpywem przyja chrzest i przybraa imi
Marie-Gabrielle, za nazwisko zmienia na Bernard-Gjertz. W 1846 roku para powrcia na stae do Francji. To wanie w stolicy tego kraju Marie zapoznaa si
z ideami saintsimonizmu oraz z utopijnym socjalizmem Franois Fouriera, ktry
by jej wyjtkowo bliski. Kto wyrazi bowiem to, co ona przeczuwaa: wszyscy
ludzie, niezalenie od pci czy rasy, s rwni.
Po mierci ma w 1857 roku zmuszona zostaa do samodzielnego utrzymania
siebie i dzieci. Radzia sobie dziki znajomoci siedmiu jzykw i zdolnociom
muzycznym powrcia do ycia koncertujcej pianistki i nauczycielki gry na
fortepianie, a take zacza pisa, sygnujc teksty nazwiskiem Marie Gjertz. Pocztkowo byy to krtkie artykuy o sztuce dla czasopism katolickich, takich jak
LUnivers i Le Crois, pniej za wiksze rozpraw teoretyczn La Musique
au point de vue morale et religieux (1859; do tego traktatu zostay wczone wczeniej publikowane artykuy) oraz dwie powieci.
Pierwsza z nich to LEnthusiasme (1861), w ktrej zarysowuj si dwa wane
dla autorki zagadnienia odbudowa duchowa Norwegii poprzez zmian wyznania z protestantyzmu na katolicyzm oraz prawo kobiet do wolnego wyboru stylu
ycia (stan wolny, bezdzietno). Pomysy Gjertz wpisuj si w szerszy nurt, jakim
byo tworzenie kultury norweskiej przez elity intelektualne oraz artystyczne na
fali rodzcej si tosamoci narodowej (Dalaker 2004: 2540). Powie ta wywoaa spore poruszenie w Paryu, co samo w sobie byo znacznym osigniciem

132

Magorzata Gamrat

(Nettement 1864: 448), cho krytykowano j za zbyt du estym, jak autorka

darzya religi (Pontmartin 1861: 707). Drug i ostatni powieci Norweki jest
Gabrielle (1863), wydana jako opus posthumum, gdzie pojawiaj si elementy utopijnego socjalizmu (w duchu Fouriera), arliwej wiary katolickiej oraz wysoko cenione przez dziewitnastowieczn krytyk poetyckie opisy przyrody. Marie Gjertz
zmara w Paryu 12 sierpnia 1862 roku (Herresthal, Reznicek 1994: 4551).

Religijne i moralne spojrzenie na muzyk

Ju sam tytu rozprawy Marie Gjertz jest do szczeglny, gdy autorka zestawia
obok siebie dwie kategorie religijno i moralno, ktre jej zdaniem mog, cho
nie musz, si czy. Z ich fuzji natomiast wynika do specyficzne, jak na wczesn Francj, postrzeganie muzyki. W ujciu Gjertz moralno jest nie tylko zbiorem zasad postpowania, ma ona wymiar religijny i uwarunkowana jest zaoeniami konkretnej religii chrzecijastwa w jego rzymsko-katolickiej odmianie.
Prcz do powszechnego w epoce platoskiego poczenia pikna, prawdy
i dobra (np. Cousin 1836) mamy w tej rozprawie poszerzenie rozumienia pikna.
Mianowicie potraktowane zostao ono w kategorii aktu mioci pochodzcej od
Boga. Autorka przytacza kolejne elementy skadajce si na owo pikno, ktre
pozwalaj je przekazywa. Uprzywilejowane s w tym ukadzie elementy metryczno-rytmiczne: takt to substancja, rytm jest za reprezentacj uczucia. Z kolei
brzmieniowe a dokadnie dwik to ekspresja (Gjertz 1859: 12). Jednak autorka idzie dalej w kierunku rozwaa niemal teologicznych rytm i dusza ludzka s powizane. Pisze, nieco w stylu cenionych przez modego Liszta Paroles dun
croyant Lamennaisego (1833): dusza stworzona zostaa na obraz Boga, wszystkie
jej poruszenia powinny oddawa cechy samego Boga; tak wic, Bg manifestuje
si w trzech wybranych postaciach: jako Stwrca, jako Odkupiciel, jako Powicajcy si. Jako Stwrca, w sile; jako Odkupiciel, w mioci; jako Powicajcy si,
w poczonych sile i mioci. Rytm muzyczny, jak uczucia ludzkie, nie jest wic
niczym innym ni obrazem Boga w trzech osobach: Ojciec, Syn i Duch wity
(Gjertz 1859: 34, Lme tant cre limage de Dieu, tous ses mouvement doivent prsenter les caractres de Dieu lui-mme; or, Dieu se manifeste nous sous
trois formes distinctes: comme Crateur, comme Rdempteur, comme Sanctificateur. Comme Crateur, dans la force; comme Rdempteur, dans lamour; comme
Sanctificateur, dans la force et lamour runis. Le rythme musical, comme le sentiment de lhomme, nest donc autre chose que limage dun Dieu en trois personnes:
Pre, Fis et Saint-Esprit).
Pozwalajc sobie na dygresj, warto w tym miejscu odnotowa, e osadzenie
wartoci estetycznych w zaoeniach religjnych mona zaobserwowa w trzecim
tomie Esquisse dune philosophie (De lart et du beau) Lamennaisego (Lamennais
18401846). Oto kilka idei tego filozofa, ktre mona by skonfrontowa z pomysami Marie Gjertz: pikno = prawda (s. 16), sztuka pochodzi od Boga (s. 2),

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

133

Chrystus jako obiekt sztuki stanowi idealne przedstawienie esencji Pikna (s. 6),
uczucie jest pierwotne wzgldem rozumu (s. 3).
Wracajc do rozprawy Gjertz, to wanie w uporzdkowanych dziki metrum
przebiegach rytmicznych, w taktach, kryje si przesanie moralne, sia i aska.
Podstawa to takty proste dwu- i trjdzielne oraz takt czwrdzielny, jako zoenie, ktre poprzez rwnowag sabych i mocnych czci daje si, to takt linii
prostych i stanowczych. Takt trjdzielny za, jako poczenie mocnej i dwch sabych czci, znajduje si w domenie aski (Gjertz 1859: 3, tombe dans le domaine de la grce), cechuje go zaokrglona i gitka linia melodyczna. W muzyce
znajdujemy rwnie bardziej zoone takty, z ktrych najdoskonalsze zawieraj
w sobie elementy dwu- i trjdzielnoci zoenia dwudzielne podzielone przez
frakcje trjdzielne, czyli unia dwch rytmw, oznaczonych metrum 12/4, 12/8,
12/16, itd., dajca miejsce egzystencji trzech oddzielnych podziaw rytmicznych
w tym samym takcie. Podobiestwo rytmu muzycznego z ludzkim uczuciem jest
wic doskonae i pene (Gjertz 1859: 3, combinaisons binaires divises par fractions ternaires, ou union de deux rythmes, marqus par les mesures de 12/4, 12/8,
12/16 etc., et donnant lieu lexistence de trois rythmes distincts dans le mme
mouvement. La ressemblance du rythme musicale avec le sentiment humain est
donc parfaite et entire).
Znaczenie rytmu jako podstawowego elementu muzyki, majcego moc porzdkowania i nadawania jej sensu, Marie Gjertz wyjania ju we wstpie, zatytuowanym do nietypowo: Introduction par une femme de mnage (Wprowadzenie
[uczynione M.G.] przez pokojwk), gdzie porwnuje muzyk do domu, w ktrym niecierany kurz uprzykrza funkcjonowanie. Powoduje to chaos emocjonalny, a nieuporzdkowane emocje to problem moralny. Muzyka-dom w ujciu
Gjertz utrzymany jest na dobrym poziomie, ale sabo wysprztany. Dom materialny trzeba sprzta, dom duszy rwnie: naley czyni rachunek sumienia. w
baagan w muzyce autorka odczuwaa od dziecistwa jako pewien dyskomfort
i dziki konwersji na katolicyzm zrozumiaa, e to wanie brak cierania kurzu
vel rachunku sumienia odpowiada za ten stan rzeczy. Trzeba oczyci muzyk
z kurzu nieczystego sumienia, aby staa si dobra, czysta i na powrt niewinna.
Autorka szukaa odpowiednich narzdzi po temu i znalaza je w pracach belgijskiego muzykografa Franois-Josepha Ftisa, w jego cyklu artykuw z 1852
roku powiconych zagadnieniu, jakim jest rytm (Ftis 1852). Pisma Ftisa byy
dla niej niemal objawieniem (Gjertz 1859: IIV). Zrozumiaa wwczas, e, aby
oczyci muzyk, naley znale znaczenie form rytmicznych, oddzieli w nich
dobro od za i w konsekwencji pokaza, jak niebezpieczny jest baagan na tym
neutralnym gruncie, gdzie biae i czarne, dobro i zo, Bg i diabe si splataj i staj
jedn i t sam rzecz. Objani rytm, oto owiecenie! Przeegzaminowa muzyk,
oto mioteka (Gjertz 1859: IIIIV, trouver la signification des formes rythmiques, y dmler le mal davec le bien et, par cette connaissance, montrer combien est
dangereux le dsordre de ce terrain neutre, o le blanc et le noir, le bien et le mal,

134

Magorzata Gamrat

Dieu et le diable se confondent et deviennent une seule et mme chose. Expliquer

le rythme, voil la lumire! Porter lexamen dans la musique, voil le balai!).
Uczucie natomiast autorka widzi w trzech postaciach i ich reprezentacjach: sile
(linia prosta) i asce (transformacja, elastyczna linia, ktra porusza, ale nie wiedzie do doskonaoci) oraz ich poczeniu, ktre stanowi idea, pozwalajcy duszy
rozwija si i osign cel, jakim jest doskonae odwzorowanie Boga (Gjertz
1859: 2, se dveloppe et atteigne son but, qui est la ressemblance parfait avec
Dieu). Dalej dowodzi, e uczucie manifestuje si w ruchu wewntrznym, ktry
tworzy pewn konieczn form duchow przed nasz dusz. Mamy tyle wrodzonego wyczucia tej manifestacji ruchu, e jego ekspresja wesza do jzyka: mwimy
poryw radoci, poryw strachu, itd. (Gjertz 1859: 2, Le sentiment se manifeste en
nous par un mouvement intrieur qui produit ncessairement une certaine forme spirituelle devant notre me. Nous avons tellement le sentiment inn de cette
manifestation de mouvement, que lexpression en est pass dans la langue, nous
disons mouvement de joie, mouvement de terreur, etc.).
Autorka wyjania rwnie, e uczucie moe mie nieskoczon liczb wariantw, natomiast wszystkie poruszenia serca ludzkiego powinny zosta sprowadzone do jednej zasady, jak jest mio, ale ktrej niuanse s nieskoczone, od
najwyszego stopnia uwzniolenia a do ostatniego stopnia upadku (Gjertz 1859:
19, Tous les mouvements du cur humain peuvent tre ramens un seul principe, qui est lamour, mais dont les nuances sont infinies, depuis le plus haut degr
dlvation jusquau dernier degr dabaissement). Mio za dzieli si na trzy
typy: do Boga, wasn i, po raz kolejny, kombinacj obu. Waciwe rozpoznanie
i zrozumienie ich pozwala dostrzec liczne niuanse tego uczucia. Kady z wymienionych typw mioci ma swoje odcienie: do Boga czysto, abnegacja, powicenie; wasna haba, pycha, tchrzostwo; mieszana zamt, niezdecydowanie,
obojtno (Gjertz 1859: 20).
Muzyka, zdaniem Gjertz, moe przedstawia uczucie. Jednak, by to uczyni,
potrzebuje odpowiednich rodkw: swojej formy, swych odcieni, rnych produktw, ktre z nich wynikaj (Gjertz 1859: 21, sa forme, ses nuances, les diffrents produits qui en dcoulent). W konsekwencji muzyka instrumentalna,
reprezentujc idea3, powinna koniecznie przedstawi si nam w formie zdolnej
do odtworzenia zachwycajcych poryww serca Jezusa w rnych fazach jego
cierpienia (), poza ktrym przestaje ona egzystowa jako sztuka i jako nauczanie (Gjertz 1859: 22, la musique instrumentale, reprsentant lidal, doit ncessairement se produire nous sous une forme capable de retracer les adorables
mouvements du cur de Jsus dans les diffrentes phases de sa passion () en
dehors duquel elle cesse dexister comme art et comme enseignement). Nastpnie
pojawia si pomys, e kontemplacja dokonujca si w duszy (i w pewien sposb
Wedug Marie Gjertz Idea stanowi przeciwno realnoci, ale odpowiada prawdzie. Jej doskonao znajduje si powyej stanu realnego i naturalnego, ale jest ona moliwa, to znaczy prawdziwa
(Gjertz 1859: 21, Lidal est une chose qui est contraire la ralit, mais conforme la vrit. Ses
perfections sont au-dessus de ltat rel et naturel, mais elles sont possibles, cest--dire vraies).
3

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

135

analogiczna do niej) poprzedza koncepcj rodzc si w umyle moment tworzenia sztuki (Gjertz 1859: 4).
Za najdoskonalsz form w muzyce instrumentalnej, zdoln odtworzy idea,
Gjertz uznaa sonat trzyczciow, poniewa jako jedyna moe reprezentowa
peny rozwj uczucia, od najdrobniejszego wahnicia do odcienia boskiego i nadprzyrodzonego (Gjertz 1859: 3940). Autorka, patrzc holistycznie na zagadnienie, prbuje wskaza powizanie midzy trzyczciow sonat i yciem czowieka. Szybkie spojrzenie na histori ludzkoci pokazuje, e kady lud przeywa trzy
etapy: upadek (chute), oczekiwanie (attente), odkupienie (rdemption), a sonata
zbudowana jest z allegra, adagia i finau. W innych kategoriach trzyczciowa sonata zawiera w sobie bl (douleur), medytacj (mditation) i rado (joie) lub cierpienie (souffrance), pragnienie (dsir) i spenienie (accomplissement), albo jeszcze
inne kategorie: agoni (agonie), ofiar (sacrifice), zmartwychwstanie (rsurrection)
(Gjertz 1859: 4144). Niezalenie od zastosowanej terminologii, schemat ten, rozpoczynajc si od elementu tragicznego prowadzi do pozytywnego rozwizania.
Trudno oprze si wraeniu, e Marie Gjertz, wydzielajc plany wyrazowe i znaczeniowe w oglnej konstrukcji sonaty, w pewien sposb bya niewiadom prekursork narratologii muzycznej (zob. gwne typy narracyjne w muzyce wskazane przez M. Grabcz; Grabcz 2009: 5976).

Grzechy w muzyce,
czyli z jakich powodw naley zrobi rachunek sumienia
Jednym z pierwszych grzechw w sztuce opisywanych przez autork jest sztuka dla sztuki, ktra grzeszy bezporednio przeciwko pierwszemu przykazaniu,
poniewa caa ekspresja pikna jest aktem mioci, ktry z tego tytuu, zawdziczamy jedynie Bogu (Gjertz 1859: 15, pche directement contre le premier commandement de Dieu, parce que toute expression du beau est un act damour qui,
ce titre, nest d qu Dieu seul). Std te, jeli artysta tworzy pikno jako sztuk
dla sztuki, tworzy dla diaba, nie Boga (Gjertz 1859: 16). Dzieje si tak, poniewa
Sztuka zatracia si w pysze. Nie chciaa zaakceptowa swojej roli suebnicy Kocioa, chciaa by sama swoim mistrzem i popada w najgorsza niewol: ignorancji i zota (Gjertz 1859: 17, Lart sest perdu par orgueil. Il na pas voulu accepter
son rle de serviteur de lglise, il a voulu tre matre son tour, et il a trouv
lesclavage la plus dur et le plus humiliant: celui de lignorance et de lor). Porzucenie przez muzyk instytucji Kocioa byo rwnoznaczne z utrat wzniosego
charakteru nauczycielki na rzecz bycia jedynie rozrywk. Zo sztuki dla sztuki
zawiera si rwnie w tym, e: kontemplacja pikna oddzielonego od prawdy
rodzi () pragnienie mgliste i bez przedmiotu, co rzuca dusz we wszelkiego rodzaju wzburzenia i niepewnoci, i co obraca [j M.G.] prawie nieomylnie w zysk
ducha za, ktry potrafi bardzo dobrze zaprezentowa cierpicej duszy dowolny
bd przebrany za prawd. Sztuka, ktra prezentuje nam ten rodzaj pikna nie

136

Magorzata Gamrat

jest w rzeczywistoci niczym innym ni szkodliw besti demoralizujc serca

(Gjertz 1859: 1314, La contemplation de la beaut spare de la vrit fait ()
natre () un dsir vague et sans objet qui jette lme dans toutes sortes dagitations et dincertitudes, et qui tourne presque infailliblement au profit de lesprit du
mal, qui sait fort bien se trouver juste propos pour prsenter cette me en peine
une erreur quelconque dguise en vrit. Lart qui nous reprsente cette sorte de
beaut nest en ralit quune bte nuisible portant la corruption dans les curs).
Marie Gjertz nie ma te litoci dla muzyki najnowszej nowo powstae utwory
okrela mianem bkartw i martwo urodzonych, a wszystkiemu winni s artyci, ktrzy usiuj czerpa natchnienie z materii i odrzucaj katechizm, zapominajc, e dziki niemu mona rozwin dusz i dany przez Boga talent. Aby
zrozumie, w jaki sposb funkcjonuje dusza, trzeba poj dziaania tego, ktry
j stworzy (Gjertz 1859: 73). Czynic to, naley studiowa Przenajwitsze Serce
Jezusa oraz oddzieli dobro od za, biorc za wzr boskie uczucia. Wtedy dopiero moliwa bdzie filozofia muzyki, ktra wyjani najmniejsze detale w efekcie
doskonaej znajomoci natury przyczyn [zdarze M.G.] (Gjertz 1859: 78, une
philosophie de la musique qui expliquera les moindres dtails dans les effets par
une parfaite connaissance de la nature des causes). Przegldajc wspczesn sobie estetyk, autorka ubolewa, e w pismach uczonych (poszukiwaczy prawdy, jak
ich nazywa) mona znale dawnych filozofw: pogan, heretykw, bluniercw,
ale nigdy imienia Boga lub witych (Gjertz 1859: 74, paens, hrtiques, impies,
jamais le nom de Dieu ou de ses saints). A przecie sztuka powinna nieustajco czerpa inspiracje z religii, z Kocioa, czego zdaniem autorki dowodzi sama
historia muzyki wystarczy spojrze na jej dzieje od Palestriny do poowy XIX
wieku. Zaleno jakoci muzyki od jej kocielnych rde jest wic oczywista
(Gjertz 1859: 65).
Inny grzech to porzucenie muzyki gregoriaskiej. Autorka co prawda zauwaa, e byo to konieczne, gdy technika ta nie pozwalaa na zindywidualizowanie
mioci do Boga wyraanej poprzez sztuk. Jednak pord przyczyn porzucenia
tego typu muzyki Gjertz widzi pragnienie przyjemnoci artystycznej ju nie tak
czyste i uduchowione, co wedug niej nie jest waciwym argumentem. W pragnieniu prnej przyjemnoci widzi ona element wrcz skazujcy muzyk na mier.
Tonalno gregoriaska wizaa si z niewinnoci duszy, bya jej symbolem.
Natomiast ta wspczesna autorce (okres funkcyjny z elementami zapowiadajcymi okres brzmieniowy systemu tonalnego dur-moll) wzburza i niepokoi, a serce
poruszane pragnieniami nie ma szans na znalezienie wytchnienia (Gjertz 1859:
86). Wymarzona przez Gjertz i powstaa z ducha katolicyzmu nowa tonalno
powinna stanowi poczenie spokoju i entuzjazmu: nie ma mioci bez egzaltacji, ale ta egzaltacja spoczywajca w sercu Boga znajdzie jedynie w nim ukojenie,
z penym i wiecznym zaspokojeniem swoich pragnie (Gjertz 1859: 86, lunion
du calme et de lenthousiasme: il ny a point damour sans exaltation; mais cette
exaltation se reposant dans le cur de Dieu y trouvera le calme, avec la pleine et
ternelle satisfaction de ses dsirs).

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

137

Zagroenia czyhajce w muzyce

Pierwszym z zagroe jest bunt, ktrego ostatni etap stanowi szatan. Znamiona
rewolty mona dostrzec w muzyce Beethovena, gdzie poczone s one z rozpacz w proporcjach i ekspresji tak wielkich, tak szlachetnych, tak wzniosych, e
trzeba je kocha i preferowa w caym przejawie abnegacji i powicenia (Gjertz
1859: 80, avec des proportions et une expression tellement grandes, tellement
nobles, tellement sublimes, quelle les fait aimer et prfrer toute manifestation
dabngation et de sacrifice). Dziea Beethovena, zdaniem Marie Gjertz, znajduj
si w kategorii uczucia mioci wasnej, ktrej produktem jest pycha. Dwie z jego
sonat fortepianowych stanowi ekstremalne przypadki pierwszy prowadzi od
pychy do rozpaczy (dsespoir) Sonata op. 57, drugi za od pychy do szalestwa
(folie) Sonata op. 111 (Gjertz 1859: 36). W pierwszej z omawianych sonat mamy
rne odcienie pychy: skarca si, miaa, omdlewajca i popadajca w delirium
(Gjertz 1859: 37). Z kolei w Sonacie op. 111 autorka dostrzega pych: szydercz,
z ukryt grob, mia, skarc si i szalon (Gjertz 1859: 39).
Niebezpieczestwo stanowi rwnie niewaciwe rozpoznanie wasnych
zdolnoci i wynikajca z tego prba stania si kim innym lub niezbyt twrcze
naladownictwo. Wielu muzykw popenio ten bd, Gjertz wymienia kilku
z nich, m.in. Clementiego, Cramera, Hummla, Kalkbrennera, Moschelesa, Fielda i Mendelssohna. Zarzuca im, e zamiast ograniczy swoj dziaalno do nauczania i pisania muzyki na potrzeby edukacji muzycznej, silili si na bycie kompozytorami muzyki koncertowej (Gjertz 1859: 62). Mendelssohn przedstawiony
zosta tu jako naladowca Beethovena, Hummla i Webera, cho autorka zauwaa
rwnie element indywidualny to forma poszukujca swojej substancji (Gjertz
1859: 63, une forme qui cherche sa substance).
Berlioz z kolei urodzi si zbyt pno i, zamiast prawdziwej nowoci, wprowadzi do muzyki jedynie nowinki; zamiast przeama zastan tonalno, doszed do
haasu, gdy, jeli si nie czeka na duchowe i nadprzyrodzone natchnienie, jakim
jest uczucie, poszukiwania formy bd bezowocne (Gjertz 1859: 66). Zatem, zapominajc o dajcym inspiracj uczuciu, kompozytor traci szans na napisanie
prawdziwej muzyki.

Franois-Joseph Ftis,
czyli teorie sprowadzajce z waciwej drogi
Pierwszy zarzut pod adresem jednego z najwaniejszych muzykografw epoki
pada ju w pierwszym rozdziale rozprawy. Zdaniem Marie Gjertz, Ftis bdnie
skupia si na zewntrznych cechach rytmu, nie dostrzegajc tego, co najistotniejsze, czyli wewntrznego, gbokiego znaczenia tego podstawowego parametru
muzycznego oraz tego, co porusza cay ten mechanizm uczucia. Dla Ftisa rytm

138

Magorzata Gamrat

to tylko symetria trwania, ruch i akcent (), bdcy duchow form powsta
z regularnej kombinacji tych trzech elementw, na ktre dwik czyni ucho wraliwym (Gjertz 1859: 1, la symtrie de la dure, du mouvement et de laccent
() il est la forme spirituelle produite par la combinaison rgulire de ces trois
lments rendus sensibles loreille par le son). Ftis co prawda zauwaa, e Muzyka jest reprezentacj uczu i afektacji duszy, nie dostrzega jednak, e Rytm
nie moe by () niczym innym, ni sam form uczucia (Gjertz 1859: 1, La
musique est la reprsentation des sentiments et des affections de lme Le rythme
ne peut () gure tre autre chose que la forme mme du sentiment).
Ftis nie tylko nie poj metafizycznego znaczenia rytmu jako wyrazu ludzkich
uczu, ale take jego podejcie do sztuki jest zbyt materialistyczne, nie dostrzega
on bowiem, e to uczucie powodowane nadprzyrodzon si jest rdem muzyki, e pochodzi ona z wewntrz, a nie z obserwacji zewntrznych elementw
otaczajcego nas wiata zarzuca muzykografowi Marie Gjertz (Gjertz 1859: 72).
To po prostu pomieszanie podstawowych zasad. Nie pomaga Ftisowi nawet to,
e dostrzega on, i rne systemy tonalne koresponduj z ludami, ktre je wytworzyy, e polemizuje ze zwolennikami pochodzenia tonalnoci z natury, e widzi
metafizyczne i duchowe rda muzyki, e zauwaa zwizek midzy dwikami
i emocjami, uczuciami oraz ideami jego grzechem jest to, i dostrzega tylko
dwik i na dokadk wprowadza umys i wyobrani jako elementy niezbdne
do zrozumienia owych uczu i idei (Gjertz 1859: 72; por. Ftis 1844: 201254). To
wanie wydzielenie dwiku, jego oderwanie od rytmu i tonalnoci powoduje ten
bd. To rytm i tonalno s najwaniejsze: pierwszy to dusza, druga ciao, pierwszy substancja, druga ekspresja. Tak wic to nie substancja zostaa poczta przez
ekspresj, lecz odwrotnie ekspresja przez substancj. Rytm nie moe narodzi
si z tonalnoci, ekspresji materialnej; wrcz przeciwnie, tonalno rodzi si z rytmu, substancji duchowej, poucza Marie Gjertz (Gjertz 1859: 72, lun me, lautre
le corps, lun substance, lautre expression. Or, la substance nest pas engendre par
lexpression, mais bien lexpression par la substance. Le rythme ne peut donc pas
natre de la tonalit, expression matrielle; cest au contraire la tonalit qui nat du
rythme, substance sprirituelle).
Co wicej, belgijski muzykograf, zdaniem autorki, rozumie duchowe uwarunkowania muzyki, ale zamiast szuka praw porzdkujcych wewntrzny rytm
muzyki w katechizmie, zwraca si do filozofw, od Platona do Cousina, i staje
si eklektyczny, co powoduje, e to, co jest pikne, jest automatycznie uwaane
przeze za dobre. Takie podejcie niepokoi; Gjertz pisze: Ta doktryna zdaje si
wyklucza zo, w rzeczywistoci wyklucza ona dobro, dobro niemogce dugo egzystowa poza reguami moralnymi. Kiedy dobro znika, pikno, ktre jest jednym
z elementw koniecznych, degraduje si i staje si zdemoralizowane (Gjertz 1859:
75, Cette doctrine semblant exclure le mal, elle exclut en ralit le bien, le bien ne
pouvant pas exister longtemps en dehors de toute rgle morale. Une fois le bien
disparu, le beau, dont il est un des lments ncessaires, se dgrade et devient le
corrompu). Droga do filozofii muzyki powinna prowadzi przez katechizm jest

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

139

wtedy krtsza i waciwsza, konkluduje autorka (Gjertz 1859: 77). Uzasadnia ona
swoje stanowisko nastpujco: Muzyka powinna odtwarza poruszenia duszy,
pierwsz rzecz do zrobienia, eby znale w tym filozofi stanowi wic studiowanie natury i charakteru tych porusze w Kociele, ktry otrzyma misj nauczenia
nas tego (Gjertz 1859: 77, La musique devant reproduire les mouvements de
lme, la premire chose faire pour en trouver la philosophie tait donc dtudier
la nature et le caractre de ces mouvements auprs de lEglise, qui a reu mission
de nous les enseigner).
Kolejna fala krytyki zaoe Ftisa dotyczy zaproponowanego przez muzykografa porzdku wszechtonicznego (ordre omnitonique), ktry miaby by ostatnim etapem rozwoju harmonii (por. Ftis 1844: 183200) i w ktrym zniesiona
zostanie tonalno poprzez wykorzystanie i zrwnanie midzy sob wszystkich
dwikw wewntrz oktawy, jak tumaczy autorka. Zaoenie zniesienia czynnika porzdkujcego, jakim jest tonalno (rozumiana jako hierarchiczny porzdek
elementw brzmieniowych), bya dla Marie Gjertz nie do zaakceptowania. Dla
niej wspczesna harmonia to nie postp, lecz upadek; w najlepszym razie etap
przejciowy (Gjertz 1859: 82). Nieustajce zmiany i niespodzianki czy gry intelektualne (uczucie, nie intelekt!4) nie mog prowadzi do niczego dobrego, wprowadzaj rozchwianie i niepewno, a to wiedzie do rozstroju nerwowego oraz niepokoju moralnego (Gjertz 1859: 83).

Franois-Joseph Ftis replika

Swoj prac Marie Gjertz wysaa Ftisowi wraz z listem przewodnim, w ktrym zaznaczya, e chce wej z nim w dialog i wyprostowa niektre jego bdy,
gdy ona myli po katolicku, czyli tak, jak myle naley. Ftis poczu si na tyle
zaintrygowany rozpraw Marie Gjertz i poruszony krytyk z jej strony, e odpowiedzia cyklem czterech listw opublikowanych w Revue et Gazette Musicale
w 1859 roku, opniajc napisanie zamwionych przez redakcj tekstw (Ftis
1859a). Z obszernej polemiki mona przytoczy kilka argumentw, dotyczcych
kwestii omawianych powyej. Od samego pocztku Belg przyjmuje spory dystans i z lekk ironi prezentuje czytelnikom pomysy Marie Gjertz, cho naley
doda, e wiele z nich doceni i podkrela rang podniesionego przez ni zagadnienia (szczeglnie poczenia muzyki i moralnoci) oraz jej niektrych idei
(Ftis 1859a).
Krytyk zaoe z Trait complet de la thorie et de la pratique de lharmonie
(Ftis 1844) odbija do zwile stwierdza mianowicie, e nie zosta dobrze zrozumiany. Sam te nie do koca rozumie, co waciwie autorka chciaa przekaza,
piszc o narodzinach rytmu z tonalnoci i uporczywym odrzucaniu czynnika in Marie Gjertz zdaje si nie dostrzega refleksji Ftisa na temat metafizycznego uwrunkowania
tonalnoci (Ftis 1844: 249). Szeroko kwestie metafizyki i tonalnoci w traktacie Ftisa komentuje
np. Rosalie Schellhous (Schellhous 1991).
4

140

Magorzata Gamrat

telektualnego oraz wiedzy niezbdnej do opanowania harmonii. Nieco z przeksem stwierdza, i bez uycia gowy trudno o waciwe zrozumienie zjawiska tak
zoonego, jak harmonia i zwizana z ni tonalno (Ftis 1859b: 294).
Kolejnym elementem, cierpliwie objanianym przez Ftisa, jest porzdek
wszechtoniczny, ktry rwnie zosta nieco opacznie zrozumiany. Ordre omnitonique nie mia stanowi celu sztuki, ktry by j zdestabilizowa. W zaoeniu
autora przewidziany zosta jako nowy element wyrazowy w muzyce, ktry pozwalaby zaskakiwa i pobudza suchacza dziki modulacjom do wszystkich tonacji, zawierajcych si w oktawie oraz zmianom enharmonicznym w jej obrbie
(Ftis 1859c: 310).
Belgijski muzykograf odnis si rwnie do kwestii estetycznych i moralnych
poruszanych przez Marie Gjertz. Zauway ze zdziwieniem, e autorka mwi o religijnej wartoci muzyki oraz inspiracji czerpanej z katolicyzmu, ale nie wspomina o muzyce religijnej, ktra nadal suy Kocioowi (Ftis 1859b: 293). Zarzuci
jej te znaczny subiektywizm w ocenach. Tumaczy, e ilu interpretatorw, tyle
ocen i opisw dzie Beethovena i w ogle muzyki instrumentalnej (absolutnej),
niemajcej programu. Cao polemiki zamkn stwierdzeniem, e wiara i wiedza
to elementy, ktre si wykluczaj (Ftis 1859d: 342).
Rozprawa Marie Gjertz zawiera wiele ciekawych pomysw, ktre bez wtpienia zasuguj na szersz refleksj i dalsze badania, zarwno od strony muzykologicznej, estetycznej, jak i teologicznej5. Mimo niekiedy trudnego do zaakceptowania religijnego uniesienia [czy wrcz ekstazy, jak zarzucali autorce krytycy
(Godefroy 1881: 183, Nettement 1864: 449)], praca ta jest logicznie napisana,
wskazuje na znajomo wczesnych pism estetycznych, teoretyczno-muzycznych
i filozoficznych, a take pokazuje oryginalne pomysy autorki.

Epilog
Marie Gjertz cenia muzyk Franza Liszta, wykonywaa j nawet w trakcie recitali,
jednak w caej rozprawie ani razu nie pada nazwisko tego kompozytora. Mimo
licznych odniesie do muzyki najnowszej i postawy artystw wobec sztuki, Liszt
nie zosta wczony w krg rozwaa autorki. Trudno zgadn, dlaczego tak si
stao. Znajc jego twrczo i pogldy, atwo mona by wskaza liczne elementy,
ktre pozwoliyby umieci go w centrum refleksji na temat np. pychy (1835
artyci duchowymi przewodnikami ludzkoci6, 1839 Liszt to brakujcy geniusz
5
Mona by przebada recepcj jej dzie i pomysw w prasie katolickiej epoki, np. Mlanges
religieux, historiques, politiques et littraires, La revue philosophique et religieuse, tudes religieuses, historiques et littraires czy Bibliographie Catholique. Revue Critique des Ouvrages de Religion, de Philosophie, dHistoire, de Littrature, dEducation, etc.
6
Pogld wyraony w cyklu artykuw De la situation des artistes et de leur condition dans la
socit opublikowanych w Revue et Gazette Musicale w 1835 roku (Liszt 2000: 274).

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

141

midzy Beethovenem a Weberem7) czy amania porzdku i wprowadzania zamtu w uczuciach [muzyka bez taktu i tonacji8, 1841 postulat rozlunienia form
muzycznych (por. Liszt 2007: 2), zainspirowany pomysami Ftisa, dotyczcymi
harmonii, Prlude omnitonique9].
Mona zauway pewne elementy zbiene midzy postaw Liszta a rozwaaniami Marie Gjertz, ktre w jaki sposb tumacz, dlaczego kompozytor mg
otrzyma t rozpraw, cho naturalnie zbienoci te mogy by przypadkowe.
Jako pierwsze mona wskaza podejcie do religii. Zarwno Liszt, jak i Gjertz
byli arliwie religijni od dziecistwa. Liszt niekiedy teatralnie (w kocu przyj
nawet wicenia), Gjertz niemal ekstatycznie. U obojga wpyno to zapewne
na koncepcje estetyczne Liszt wystpowa z ide odnowy muzyki kocielnej poprzez powrt do piewu gregoriaskiego i poczenie go z nowoczesn harmoni, chcia nawet zosta, niezbyt skromnie, nowym Palestrin (Franz Liszts Briefe
1900: 3336). Marie Gjertz z kolei w muzyce gregoriaskiej widziaa najdoskonalszy etap rozwoju muzyki. Jej koncepcje estetyczne zbiene s z teoriami Lamennaisego, ktry by bardzo bliski modemu Lisztowi i ktry w znacznym stopniu
wpyn na jego rozwj. W swoich pismach estetycznych Liszt postulowa, jak
Marie Gjertz, aby muzyka stanowia co wicej ni tylko rozrywk (Liszt 2007: 2),
cho wypywao to z nieco innych zaoe ni u tej autorki.
Marie Gjertz, podobnie jak Liszt, bya koncertujc pianistk i nauczycielem
gry na fortepianie. Do pracy pedagogicznej skonio j to, i po mierci ma musiaa utrzyma siebie i dzieci, jak wiele lat wczeniej Liszt po mierci ojca siebie
i matk. Miaa te znaczn wraliwo na sprawy estetyczne, ktr prezentowaa
w swoich tekstach. Wreszcie, podobnie jak Liszt, przyjechaa do Parya, by si
rozwija i przyja kultur francusk jako swoj.
Czy dzieci autorki mylay o tych zbienociach, ofiarowujc kompozytorowi
t rozpraw? Czy chciay tylko podarowa co, co byo dla nich wane, pamitk
po matce? Nie wiadomo, jakie pobudki nimi kieroway. Moe kiedy uda si rozwika t zagadk. Tymczasem lektura pracy Marie Gjertz stanowi sama w sobie
wyzwanie i pobudza do refleksji nad wanymi tematami, jakimi s: muzyka, moralno i religia oraz ich wzajemne interakcje.

W 1839 roku kompozytor zapowiedzia: moje miejsce znajduje si midzy Weberem i Beethovenem. () Jestem by moe brakujcym geniuszem (Ma place sera entre Weber et Beethoven
(). Je suis peut-tre un gnie manqu) (Agoult 2007: 590).
8
30 padziernika 1833 roku w licie do Marii dAgoult Liszt pisze o planach skomponowania
utworu bez metrum i poza tonalnoci (por. Gut S., Bellas J. (red.), 2001: 93).
9
Prlude omnitonique to krtki, niewydany utwr, ktry zachowa si w kilku wersjach jako rodzaj kartki z albumu (w katalogu dzie Liszta Humphreya Searlea nr 727). Znamy kilka wersji tego
utworu: Prlude omnitonique odnaleziony w Londynie na aukcji w 1999 roku, Preludio wpisane
do albumu muzycznego Goustava Vogta, ktry znajduje si obecnie w Pierpont Morgan Library,
oraz utwr bez tytuu podpisany Pest 14 Janvier 1840 F. Liszt przechowywany w Liszt Ferenc
Emlkmzeum s Kutatkzpont w Budapeszcie (Liszt 2011: 162163).
7

142

Magorzata Gamrat

Literatura
Agoult M. d, 2007, Mmoires, souvenirs et journaux, Ch.F. Dupchez (red.), Paris: Mercure
de France.
Bibliographie Catholique. Revue Critique des Ouvrages de Religion, de Philosophie, dHistoire, de Littrature, dEducation, etc., vol. 29, 1863, Paris, Au Bureau de la Bibliographie
Catholique.
Cousin V., 1836, Cours de philosophie profess la facult des lettres pendant lanne 1818
par M.V. Cousin sur le fondement des ides absolues du vrai, du beau et du bien, Paris:
Hachette.
Dalaker I.L., 2004, Thomas Tellefsen w norweskiej i francuskiej kulturze muzycznej, prze.
Maria Gobiewska-Bijak, Warszawa: NIFC.
Eckhardt M., 1986, Franz Liszts estate at the Budapest Academy of Music, vol. 1, Budapest:
Liszt Ferenc Zenemvszeti Fiskola.
Ftis F.-J., 1830, Le musique mise la porte de tout le monde; expos succinct de tout ce qui
est ncessaire pour juger de cet art, et pour en parler, sans en avoir fait une tude approfondie, Paris: Alexandre Mesnier.
Ftis F.-J., 1834, Philosophie de la musique, Revue et Gazette Musicale, n 52, s. 409411.
Ftis F.-J., 1844, Trait complet de la thorie et de la pratique de lharmonie, Paris: Schlesinger.
Ftis F.-J., 1852, Du dveloppement futur de la musique dans le domaine du rythme, Revue
et Gazette Musicale, n: 3537, 40, 4344, 48, 50, 52; s. 281284, 289292, 297300,
325327, 353356, 361363, 401404, 457460, 473476.
Ftis F.-J., 1859a, M. le Directeur de la Revue et Gazette musicale de Paris, Revue et Gazette Musicale, n 35, s. 285287.
Ftis F.-J., 1859b, Premire lettre Madame Marie Gjertz loccasion de son ouvrage intitul La Musique au point de vue moral et religieux, Revue et Gazette Musicale, n 36,
s. 293295.
Ftis F.-J., 1859c, Deuxime lettre Madame Marie Gjertz loccasion de son ouvrage intitul La Musique au point de vue moral et religieux, Revue et Gazette Musicale, n 38,
s. 309312.
Ftis F.-J., 1859d, Troisime et dernire lettre Madame Marie Gjertz loccasion de son
ouvrage intitul La Musique au point de vue moral et religieux, Revue et Gazette Musicale, n 42, s. 341343.
Franz Liszts Briefe. Gesammelt und herausgegeben von La Mara. Fnfter Band: Franz Liszts
Briefe an die Frstin Carolyne von Sayn-Wittgenstein. Zweiter Theil. Mit drei Bildnissen,
1900, Leipzig: Breitkopf und Hrtel.
Gjertz M., 1859, La musique au point de vue moral et religieux, Paris: Jacques Lecoffre et
Com. Egzemplarz kompozytora zachowany w zbiorach Liszt Ferenc Emlkmzeum s
Kutatkzpont w Budapeszcie; Syg. LK 63 (K161).
Gjertz M., 1861, LEnthousiasme, Paris: Duprey.
Gjertz M., 1863, Gabrielle, Paris: Duprey.
Godefroy F., 1881, Histoire de la littrature franaise. Depuis le XVIe siecle jusqua nos jours.
XIXe siecle, vol. 2, Paris: Gaume.
Grabcz M., 2009, Musique, narrativit, signification, prface de Charles Rosen, Paris:
LHarmattan.

Z biblioteki kompozytora: Marie Gjertz i jej wizja muzyki

143

Gut S., 1989, Liszt, ParisLausanne: ditions de Fallois/Lge dHomme.

Gut S., Bellas J. (red.), 2001, Correspondance. Franz Liszt Marie dAgoult, Paris: Fayard.
Haraszti E., 1932, Ftis fondateur de la musicologie compare. Son tude sur un nouveau
mode de classification des races humaines daprs leurs systmes musicaux, Acta musicologica, n 4, s. 145147.
Herresthal H., Reznicek L., 1994, Rhapsodie norvgienne: les musiciens norvgiens en France au temps de Grieg, tum. Chantal de Batz, Caen: Presses universitaires de Caen.
Jakobine Sofie Marie Gjertz, 18191862. Biografiske opplysninger om hennes liv, University
of Bergen Library (b.d.); Syg. U.B. Bergen Ms. 993.
Lamennais H.F.R. de, 1833, Paroles dun croyant, Paris: Pagnerre.
Lamennais H.F.R. de, 18401846, Esquisse dune philosophie, vol. 14, Paris: Pagnerre.
Legny D., 1976, Liszts and Erkels Relations and Students, Studia Musicologica Academiae
Scientiarum Hungaricae, no. 1, s. 1950.
Liszt F., 2000, Smtliche Schriften. Frhe Schriften, vol. 1, D. Altenburg, S. Gut (hrsg.),
WiesbadenLeipzigParis: Beritkopf und Hrtel.
Liszt F., 2007, Album dun voyageur I, III, Clochette et Carnaval de Venise, A. Kaczmarczyk,
I. Mez (ed.), Budapest: Editio Musica Budapest.
Liszt F., 2011, Vingt-quatre grandes tudes und andere werke (suppl. 4), A. Kaczmarczyk
(ed.), Budapest: Editio Musica Budapest.
Locke R.P., 1986, Music, Musician, and the Saint-Simonians, ChicagoLondon: University
of Chicago.
Nettement A., 1864, Marie Gjertz. LEnthousiasme. La Musique [w:] Le roman contemporain: ses vicissitudes, ses divers aspects, son influence, Paris: Jacques Lecoffre.
Norsk Forfatter-Lexikon 18141880. Paa Grundlag af J.E. Krafts og Chr. Langes Norsk Forfatter-Lexikon 18141856 samlet, redigeret og udgivet med understottelse af Statskassen
af J.B. Halvorsen, underbibliothekar ved Universitets-Bibliotheket i Kristiania, Den Norske Forlagsforening, 18851908, H. Aschehoug & Co. Alb. Cammermeyer, J.W. Cappelen, P.T. Mallings Boghandel, Kristiania, s. 386387.
Personregister over Universitetsbiblioteket Bergens manuskriptsamling, Ms. 12059 Utarbeidet av Bjrn Abusdal Versjon: 18. juni 2008, s. 993.
Pierre C., 1900, Le Conservatoire national de musique et de dclamation, Paris: Imprimerie
Nationale.
Pontmartin A. de, 1861, Le roman et les romanciers de 1861, Revue des Deux Mondes,
vol. 36, s. 700717.
Pontmartin A. de, 1879, Madame Paul de Molnes LOrpheline [w:] Nouveaux Samedis
srie 17e, Calman Lvi: Paris.
Schellhous R., 1991, Fetiss Tonality as a Metaphysical Principle: Hypothesis for a New
Science, Music Theory Spectrum, vol. 13, no. 2, s. 219240.