Material Oz Naws Two

aaa
Grzegorz Strzeszewski
TECHNOLOGIA
I
MATERIAOZNAWSTWO
ELEKTROTECHNICZNE
Podrcznik dla klasy I technikum elektrycznego
WYSZKW 2010
c
Copyright
by Grzegorz Strzeszewski.
Skad tekstu wykonano systemem TEX.
Spis treci
1
1.1
1.2
1.3
1.4
2
3
3.1
3.2
4
4.1
4.2
4.3
4.4
5
5.1
5.2
5.3
5.4
Wiadomoci wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czym zajmuje si materiaoznawstwo elektrotechniczne? . .
Ceny materiaw i estetyka ich wykonania . . . . . . . . . .
Ceny materiaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Estetyka materiaw elektrotechnicznych . . . . . . . . . . .
Podzia materiaw elektrotechnicznych . . . . . . . . . . . .
Materiay przewodzce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.0.1 Materiay przewodowe . . . . . . . . . . . . . . . . .
Materiay oporowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1 Materiay oporowe metaliczne . . . . . . . . . . . . .
3.1.2 Materiay oporowe niemetaliczne . . . . . . . . . . .
Materiay stykowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1 Zestyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2 Rezystancja zestykowa . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.3 Materiay przewodzce specjalne . . . . . . . . . . .
Materiay pprzewodzce (pprzewodniki) . . . . . . . . .
4.0.4 Modele pasmowe cia staych . . . . . . . . . . . . .
Pprzewodniki samoistne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Domieszkowanie pprzewodnikw . . . . . . . . . . . . . . .
Zcze PN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podzia elektronicznych elementw pprzewodnikowych . .
4.4.1 Elektroniczne elementy zczowe . . . . . . . . . . . .
4.4.2 Elektroniczne elementy bezzczowe . . . . . . . . . .
Materiay izolacyjne (dielektryki) . . . . . . . . . . . . . . .
Dielektryki gazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dielektryki cieke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dielektryki stae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1 Podzia materiaw elektroizolacyjnych staych (dielektrykw staych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.2 Dielektryki stae nieorganiczne, naturalne . . . . . .
5.4.3 Dielektryki stae nieorganiczne, sztuczne . . . . . . .
5.4.4 Dielektryki organiczne, naturalne i sztuczne . . . . .
5.4.5 Materiay dielektryczne wkniste . . . . . . . . . . .
5.4.6 Elastomery (elastyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.7 Termoplasty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.8 Duroplasty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.9 Tworzywa zoone i pwyroby . . . . . . . . . . . .
Materiay magnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
7
9
9
9
10
12
13
20
20
23
25
25
27
30
37
37
39
40
42
46
46
51
59
59
62
66
68
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
68
71
75
78
81
83
88
90
93
6.1
6.2
6.3
7
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
7.9
Materiay magnetycznie mikkie . . . . . . . . . . . . . . . .
Materiay magnetycznie twarde . . . . . . . . . . . . . . . .
Podstawy rysunku technicznego dla elektrykw . . . . . . . .
Formaty arkuszy rysunkowych . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skale rysunkw technicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Linie rysunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opisy i tablice na rysunkach technicznych . . . . . . . . . .
Tabliczki rysunkowe i ramki . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzutowanie prostoktne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiarowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunki techniczne elektryczne . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane symbole graczne i oznaczenia stosowane w rysunku
technicznym elektrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
93
97
101
105
105
106
107
107
109
109
112
113
. 117
PRZEDMOWA
Niniejszy podrcznik (wersja pierwsza) przeznaczony jest w zasadzie dla uczniw
klas pierwszych technikum elektrycznego. Korzysta z niego mog rwnie
uczniowie klas pierwszych zasadniczych szk zawodowych o prolu elektrycznym, a take uczniowie klas wyszych technikum elektrycznego, w szczeglnoci uczniowie klas maturalnych przygotowujcy si do egzaminw zawodowych.
Podrcznik obejmuje podstawowe wiadomoci z zakresu techologii i materiaoznawstwa, wynikajce z podstawy programowej dla technikw elektrykw.
Bardzo prosz Czytelnikw aby w przypadku znalezienia bdw (ortogracznych, gramatycznych, stylistycznych lub rzeczowych) przekazywali odpowiedni informacj bezporednio do autora, bd na adres emailowy: grzest1@vp.pl
(Proponowane poprawki mog by wprowadzone do nastpnych wersji podrcznika).
Grzegorz Strzeszewski
1 Wiadomoci wstpne
Wiadomoci wstpne
1.1
Czym zajmuje si materiaoznawstwo

elektrotechniczne?
Wiadomo, e energia elektryczna jest jedn z najdogodniejszych dla uytkownikw postaci energii. Jej liczne zalety, takie jak atwo przesyania, atwo zmiany parametrw, atwo przetwarzania na energi mechaniczn,
ciepln i inne rodzaje sprawiy, e wykorzystujemy j niemal w kadej dziedzinie ycia.
Patrzc z perspektywy historycznej na rozwj urzdze, maszyn i aparatw elektrycznych widzimy, e postp techniczy w ich budowie uwarunkowany jest przede wszystkim postpem w technologii wytwarzania materiaw.
Zwaszcza w ostatnich latach obserwuje si wiele odkry w dziedzinie budowy chemicznej i zycznej materiaw, a take opanowanie nowych technologii
przetwrstwa pozwalajcego na tworzenie nowych materiaw, o z gry zaoonych wasnociach.
Materiaoznawstwo elektrotechniczne jest dziedzin wiedzy technicznej,
zajmujc si badaniem i opisywaniem waciwoci materiaw majcych zastosowanie, bd mogcych mie zastosowanie w elektrotechnice.
Do najwaniejszych zada materiaoznawstwa naley:
badanie i opisywanie waciwoci materiaw w stanie wyjciowym, po
ich przetworzeniu w procesie technologicznym;
opisywanie sposobw przetwrstwa materiaw i ich wpywu na waciwoci materiaw;
badanie zmian odwracalnych i nieodwracalnych materiaw (starzenie
materiaw) bdcych wynikiem dziaania czynikw zewntrznych w
czasie eksploatacji;
badanie wzajemnego wpywu wsppracujcych ze sob materiaw;
tworzenie podstaw teoretycznych do projektowania i wytwarzania nowych materiaw o danych wasnociach.
Proces technologiczny jest uporzdkowanym ilociowo i jakociowo zbiorem czynnoci, zmieniajcym wasnoci zyczne, form wystpowania lub
wasnoci chemiczne przetwarzanych materiaw (surowcw). Proces technologiczny razem z czynnociami pomocniczymi nazywa si procesem produkcyjnym, w wyniku ktrego otrzymywany jest produkt kocowy (nalny).
1 Wiadomoci wstpne
Rozwj wspczesnej technologii materiaowej zaley midzy innymi od:

dostpnoci do materiaw,
znajomoci struktury wewntrznej materiaw,
umiejtnoci ksztatowania dostpnych materiaw w procesach technologicznych,
wiedzy o tym, jak ksztatowanie to wpywa na waciwoci materiaw.
1 Wiadomoci wstpne
1.2
Ceny materiaw i estetyka ich wykonania
W gospodarce polskiej, jak i w wikszoci gospodarek innych krajw, obowizuj zasady wolnego rynku. W gospodarce wolnorynkowej zysk przedsibiorcy zaley od wielkoci popytu na jego towary i kosztw, jakie musi on
ponie aby je wyprodukowa. Wielko zapotrzebowania na dany wyrb zaley za od tego, na ile producentowi udao si utra z ofert w gusta, i
moliwoci nansowe konsumentw. Jego wasny zysk jest zatem uzaleniony od tego na ile potra zaspokoi potrzeby cenowe i estetyczne nabywcy
swoich produktw.
Konsument na rynku posiada okrelon si nabywcz zwizan z posiadanymi rodkami, ktre moe wyda. Wydajc swoje pienidze bdzie kierowa
si zamiarem uzyskania maksimum korzyci za wasne rodki. Wybierze wic
te dobra, ktrych konsumpcja da mu najwicej zadowolenia.
1.3
Ceny materiaw
Oprcz wasnoci technicznych, cena danego materiau, jest bardzo wanym czynnikiem decydujcym o jego zastosowaniu. Materia zbyt drogi, choby mia bardzo dobre wasnoci techniczne, nie znajdzie zastosowania, ze
wzgldu na cen. Wwczas stosuje si zamienniki o gorszych parametrach
technicznych ale niszej cenie.
O cenie materiaw decyduj przede wszystkim koszty surowcw zastosowanych do ich produkcji oraz koszty ich przetworzenia, polegajce zazwyczaj na ich oczyszczeniu i uszlachetnieniu. Wikszo surowcw, z ktrych
wytwarza si materiay elektrotechniczne wydobywa si w kopalniach, w postaci rud metali, bd innych kopalin, by nastpnie przetworzy je do postaci
nadajcej si do zastosowa technicznych. Jeli wic pominiemy krtkookresowe zmiany cen zwizane z zakceniami wynikajcymi z rnego rodzaju
gier cenowych, to okae si e cena ksztatowana jest gwnie przez koszty
wytworzenia danego materiau.
Ceny materiaw nale do tak zwanych parametrw ekonomicznych, o
ktrych nie wolno zapomina przy projektowaniu i budowaniu urzdze i
instalacji elektrycznych.
1.4
Estetyka materiaw elektrotechnicznych
Estetyka wykonania danego urzdzenia lub elementu zachca dodatkowo

do jego zakupu, podkrelajc walory sprzedawanego produktu. Zastosowanie
wic materiaw do produkcji o odpowiedniej kolorystyce, poysku, gadkoci
i innych wasnociach majcych wpyw na estetyk wyrobw, moe przynie
dodatkowe korzyci producentowi, jak rwnie da poczucie komfortu uytkownikowi urzdze.
2 Podzia materiaw elektrotechnicznych
10
Podzia materiaw elektrotechnicznych
Materiay elektrotechniczne, podobnie jak wszystkie inne materiay, mona podzieli ze wzgldu na stan skupienia na trzy grupy:
materiay gazowe,
materiay cieke,
materiay stae.
Materiay nalece do kadej z tych grup s powszechnie stosowane w
maszynach, urzdzeniach i aparatach elektrycznych.
Na przykad, materiaem gazowym, majcym zastosowanie w elektrotechnice jest szeciofuorek siarki SF6 . Jest to gaz bezbarwny i bezwonny o doskonaych wasnociach izolacynych. Innym materiaem gazowym o wasnociach
izolacynych jest powietrze.
Przykadem materiaw ciekych, stosowanych w elektrotechnice s oleje elektroizolacyne stosuje si je w transformatorach elektroenergetycznych i wycznikach wysokonapiciowych.
Przykady materiaw elektrotechnicznych staych: mied stosowana jako
materia przewodzcy, krzem suy jako materia do budowy elementw
pprzewodnikowych, porcelana elektrotechniczna jest przykadem materiau izolacyjnego.
Innym kryterium, stosowanym do podziau materiaw elektrotechnicznych jest ich rezystywno.
Rezystywno inaczej opr elektryczny waciwy, charakteryzuje w sposb ilociowy zdolno materiau do przewodzenia prdu elektrycznego. Jest
to rezystancja odniesiona do wymiarw geometrycznych prbki. Jednostk
rezystywnoci w ukadzie SI jest m. Bardziej praktyczn jednostk rezy2
, przy czym zachodzi zaleno:
stywnoci jest mm
m
1 m = 1 10
mm2
.
m
Wielkoci odwrotn do rezystywnoci jest konduktywno materiaw .

Zachodzi wic zwizek:
1
= .
S
m
Konduktywno mierzymy w m
lub mm
2.
W zalenoci od rezystywnoci danego materiau, zmierzonej w temperaturze otoczenia (+20 C), materiay elektrotechniczne dzielimy na:
materiay przewodzce (przewodniki),
2 Podzia materiaw elektrotechnicznych
11
materiay pprzewodzce (pprzewodniki),

materiay izolacyjne (dielektryki).
1234562789AB4C35D34EF6E49
1234562789
6DB2E84
64B4C358C6

999 9
Rys. 1: Podzia materiaw elektrotechnicznych w zalenoci od ich rezystywnoci w temperaturze +20 C.

Ostatni podzia nie jest podziaem kompletnym. Oddzieln grup materiaw nie mieszczc si w adnej z powyszych trzech grup s materiay
magnetyczne (magnetyki). Materiay te stosuje si do budowy obwodw
magnetycznych maszyn i aparatw elektrycznych. Wasnoci materiaw magnetycznych bdziemy omawia w przedostatnim rozdziale ksiki.
Ponadto istniej tak zwane stany egzotyczne materii. Materiay bdce
w stanach egzotycznych to materiay znajdujce si w bardzo niskich bd
bardzo wysokich temperaturach i cinieniach.
Wikszo pierwiastkw metalicznych, jak rwnie wiele stopw i zwizkw
chemicznych, po schodzeniu ich do temperatury bliskiej zeru bezwzgldnemu (poniej tak zwanej temperatury krytycznej Tk ) wykazuje wasnoci
nadprzewodzce. Materiay bdce w stanie nadprzewodnictwa charakteryzuj si prawie cakowitym zanikiem rezystywnoci ( 0).
Obecnie nadprzewodniki stosuje si jedynie w laboratoriach naukowych do
budowy elektromagnesw z cewkami nadprzewodzcymi, wytwarzajcymi
bardzo silne pola magnetyczne.
Trwaj take prace nad wykorzystaniem zjawiska nadprzewodnictwa w elektroenergetyce (transformatory i maszyny wirujce wielkich mocy oraz kable
przesyowe).
Materiay ogrzane do bardzo wysokiej temperatury (ponad 7700K) przechodz w stan gazowy i ulegaj cakowitej lub czciowej jonizacji. Taki stan
materii nazywa si plazm. Plazma zawiera praktycznie tak sam liczb
swobodnych jonw dodatnich i elektronw, jest wic bardzo dobrym przewodnikiem prdu elektrycznego.
Plazm wykorzystuje si w metalurgii metali, w tak zwanej plazmochemii do
wytwarzania acetylenu, etylenu i innych zwizkw chemicznych, do cicia i
spawania plazmowego.
3 Materiay przewodzce
12
Materiay przewodzce
Materiay przewodzce, to materiay, ktrych rezystywno mierzona w

temperaturze +20 C jest mniejsza bd rwna 104 m. Materiaami przewodzcymi sa zwykle metale, a wic pierwiastki z lewej strony tablicy Mendelejewa.
Do wyjaniania mechanizmu przewodnictwa elektrycznego metali stosowa bdziemy klasyczn elektronow teori przewodnictwa. Bdziemy take
korzysta z teorii pasmowej ciaa staego z jej modelem pasmowo-energetycznym. W klasycznej teorii przewodnictwa elektronowego przyjmuje si,
e atomy metali uwizione s w wzach siatki krystalicznej. Atomy siatki
pozbawione s elektronw walencyjnych (a wic s jonami dodatnimi). Elektrony walencyjne tworz w przestrzeni midzywzowej metalu tak zwany,
gaz elektronowy. Gaz ten moe swobodnie porusza si w caej objtoci metalu. Elektrony gazu, w normalnej temperaturze otoczenia, posiadaj energi
termiczn, dziki ktrej przemieszcaj si chaotycznie wewntrz metalu. W
czasie chaotycznego ruchu, zderzaj si z innymi elektronami i jonami siatki
krystalicznej, tworzc stan rwnowagi.
Po przyoeniu do kocw przewodnika napicia elektrycznego, wewntrz
przewodnika powstaje pole elektryczne. Pod wpywem tego pola, elektrony
gazu przemieszczaj si w kierunku przeciwnym do wektora pola elektrycznego (adunek elektronw jest ujemny!). Ten ukierunkowany ruch nazywamy
prdem elektrycznym.
Rys. 2: Podzia materiaw przewodzcych.

W zastosowaniach technicznych, oprcz czystych metali, bardzo czsto
stosuje si stopy metali.
Stop metalu jest to substancja o cechach metalicznych, skadajca si z
dwch lub wikszej iloci pierwiastkw, z ktrych conajmniej jeden, uyty w
przewaajcej iloci jest metalem. Stop tworzony jest z substancji bdcych
13
w stanie ciekym.
Konduktywno stopu jest na og gorsza ni konduktywno jego gwnego
skadnika metalicznego, pogarsza si take przewodno cieplna i podatno
na obrbk mechaniczn.
Wasnoci mechaniczne stopw s jednak zazwyczaj lepsze ni wasnoci metali skadowych.
Szczeglnym przypadkiem stopw s tak zwane spieki metali. Spieki tworzy
si z metali nierozpuszczalnych w sobie (s to tzw. pseudostopy) lub trudnorozpuszczalnych.
3.0.1
Materiay przewodowe
Nazw materiaw przewodowych nosz metale i stopy metali, z ktrych

wytwarzane s yy przewodw i kabli elektroenergetycznych.
Idealny materia przewodowy powinien charakteryzowa si nastpujcymi
cechami:
wysok konduktywnoci,
du wytrzymaoci na rozciganie,
du gitkoci,
ma skonnoci do pynicia,
wysok przewodnoci ciepln,
wysok dopuszczaln temperatur pracy,
wysok tempeatur topnienia,
atw spawalnoci i lutowalnoci,
du odpornoci na korozj,
niskim kosztem wytwarzania.
Spord znanych metali jedynie mied, aluminium i czciowo stal speniaj
wikszo wymienionych wyej wymaga.
Praktryczne zastosowanie w budowie przewodw i kabli elektroenergetycznych maj nastpujce materiay:
mied,
aluminium,
14
brzy (stopy miedzi i magnezu lub miedzi i cyny)

stopy aluminium z magnezem,
elazo (stal).
Przewody i kable, w zalenoci od ich budowy i przeznaczenia, dzielimy
na:
przewody nieizolowane (goe),
przewody izolowane,
kable,
przewody szynowe,
druty nawojowe
Przekroje y przewodw i kabli s znormalizowane i wynosz: 0,5; 0,75;
1,0; 1,5; 2,5; 4,0; 6,0; 10; 16; 25; 35; 50; 70; 95; 120; 150; 185; 240; 300; 400;
625; 800; 1000 mm2 .
Przewody goe stosuje si przede wszystkim w elektroenergetycznych liniach napowietrznych. Obecnie w liniach przesyowych wysokiego napicia
stosuje si prawie wycznie przewody wielodrutowe (linki) stalowo-aluminiowe. Linki zbudowane s z drutw stalowych i aluminiowych. Rdze stalowy linki przenosi obcienia mechaniczne, oplot aluminiowy przewodzi prd
elektryczny. Linki s skrcane, w zalenoci od przekroju z 7, 19, 37 lub 61
drutw.
Przewody i kable. yy przewodw i kabli maj zazwyczaj ksztat jednolitych drutw o przekroju koowym lub sektorowym albo linek skrconych
z kilku lub wikszej iloci drutw. Materiaem izolacyjnym jest zwykle polwinit, guma, materia wknisty lub papier nasycony odpowiednim syciwem
izolacyjnym.
Obecnie jako materiay izolacyjne kabli stosuje si najczciej polichlorek
winylu (polwinit Y), polietylen (X), polietylen usieciowany (XS), polietylen
spieniony (piankowy), polipropylen (PP), poliamid (PA), poliuretan (PU),
elastomer termoplastyczny (TPE), mik w postaci tam oraz kauczuk silikonowy.
Do oznaczenia budowy przewodw i kabli stosuje si odpowiednie symbole
literowo-cyfrowe:
Przewody szynowe wykonuje si z miedzi, aluminium lub duraluminium jako jednolite prty paskie o przekroju okrgym, prostoktnym bd
innym.
15
Rys. 3: Przewody linii napowietrznych stalowo-aluminiowe.

1 rdze stalowy,
2 oplot aluminiowy.
Rys. 4: yy aluminiowe o przekroju sektorowym: wielodrutowa (linka) i jednodrutowa.
Rys. 5: Przewd o yach miedzianych, izolacji i powoce polwinitowej, typ

YDYp 3x2,5 mm2 .
16
Tab. 1: Wybrane oznaczenia literowe przewodw i kabli

Litera
D
L
K
A
Y
XS
G
o
Znaczenie litery
Przykad
ya jednodrutowa przewodu
DY 2,5 mm2
linka miedziana lub aluminiowa przewodu
LY 10mm2
kabel
YKY 3x4mm2
ya aluminiowa przewodu lub kabla
YAKY 4x25 mm2
izolacja polwinitowa yy (powoka)
YDY 3x4 mm2
izolacja z polietylenu usieciowanego
YKXS 4x16 mm2
izolacja z gumy (powoka)
LG 2,5 mm2
izolacja yy ochronnej to-zielona
YDYo 3x2,5 mm2
Rys. 6: Kabel o yach miedzianych w izolacji z polwinitu, typ YDY 4x6 mm2 .
Rys. 7: Przewd o yach wykonanych z linek miedzianych, izolacji y i powoce polwinitowej, stosowany w instalacjach samochodowych.
17
Rys. 8: Kabel redniego napicia (typ kabla YHAKXS 70 mm2 12/20 kV).
1 ya aluminiowa, wielodrutowa,
2 ekran wewntrzny na yle z materiau pprzewodzcego,
3 izolacja yy z polietylenu usieciowanego,
4 ekran zewntrzny na izolacji, z materiau pprzewodzcego,
5 obwj na izolacji z tamy pprzewodzcej (bariera przeciwwilgotnociowa wewntrzna),
6 ya powrotna z tamy i drutu miedzianego,
7 obwj na yle powrotnej (ekranie) z tamy pprzewodzcej i tamy
aluminiowej (bariera przeciwwilgotnociowa zewntrzna),
8 powoka zewntrzna z polietylenu termoplastycznego.
Rys. 9: Przewd o yach aluminiowych samonony i izolacji wykonanej z polietylenu sieciowanego, typu AsXSn stosowany w liniach napowietrznych niskiego napicia i na przycza napowietrzne.
18
Przewody szynowe magistralne przeznaczone s do przesyu i rozdziau energii elektrycznej w obiektach przemysowych. Mog mie zastosowanie do zasilania rozdzielnic, przewodw szynowych rozdzielczych i odbiornikw duej
mocy.
Rys. 10: Przykad zastosowania miedzianych przewodw szynowych w rozdzielnicy niskiego napicia.
Druty nawojowe. Do wykonania uzwoje maszyn, transformatorw i elektromagnesw stosuje si druty nawojowe. S to zazwyczaj druty miedziane o
przekroju okrgym lub prostoktnym (uzwojenia maszyn duej mocy), pokryte warstw izolacyjn. Izolacja drutw nawojowych powinna by jak najciesza aby nie powiksza nadmiernie wymiarw nawijanych cewek uzwoje.
19
Tab. 2: Waciwoci materiaw przewodowych:

Rodzaj materiau Konduktywno Wspczynnik temperaturowy
rezystancji
MS
[m]
[K 1 ]
Mied
Aluminium
Brz
Aldrej
Duraluminium
elazo (stal)
58
36
48
32
33
7
0, 0039
0, 004
0, 004
0, 0036
0, 004
0, 005
Wyej wymienione wymagania dobrze spenia izolacja emaliowa. Wykonuje

si j w postaci utwardzonej warstwy lakieru olejnego lub ywicy syntetycznej.
W maszynach i urzdzeniach wysokich napi, gdzie wymiary cewek uzwoje
Rys. 11: Drut nawojowy miedziany o izolacji emaliowej, typ DNE 0,2 mm.
nie s ju tak istotne, stosuje si take izolacje drutw nawojowych wykonane z odpowiednio spreparowanej przdzy bawenianej, jedwabnej lub te z
wkna szklanego.
Izolacj cewek uzwoje transformatorw olejowych wykonuje si take z papieru nasyconego odpowiednim syciwem izolacyjnym.
Aldrej jest to stop aluminium z domieszkami krzemu, magnezu i manganu.
Odznacza si dobr konduktywnoci, ma gstoci i do dobr wytrzymaoci. Aldrej uywany jest do wytwarzania przewodw napowietrznych
wysokiego napicia.
Duraluminium (skrtowo: dural) jest to wieloskadnikowy stop aluminium z miedzi, magnezem, manganem oraz domieszkami krzemu i elaza,
przeznaczony do obrbki plastycznej. Duraluminium charakteryzuje si dobrymi wasnociami mechanicznymi, stosunkowo ma gstoci (2,8 g/cm3 )
20
oraz du odpornoci na korozj. W elektrotechnice duraluminium stosowae jest gwnie do budowy przewodw szynowych oraz korpusw maszyn
elektrycznych.
3.1
Materiay oporowe
Materiay oporowe (rezystancyjne) s specycznym rodzajem materiaw

przewodzcych. Stosuje si jako elementy grzejne piecw, grzejnikw i innych
urzdze regulacyjnych i pomiarowych.
Materiay te powinny odznacza si nastpujcymi wasnociami:
du rezystywnoci,
wysok dopuszczaln temperatur pracy,
wysok temperatur topnienia,
odpornoci na utlenianie,
stabilnoci parametrw technicznych w czasie eksploatacji.
Materiay oporowe dzielimy na dwie klasy:
materiay metaliczne,
materiay niemetaliczne.
3.1.1
Materiay oporowe metaliczne
Jako materiay oporowe metaliczne stosuje si przede wszystkim stopy metali.

Metale technicznie czyste stosowane s bardzo rzadko z powodu ich niskiej
i zmiennej z temperatur rezystywnoci. Stopy metali maj znacznie lepsze pod tym wzgldem wasnoci. Dobierajc odpowiednie skadniki stopw,
mona uzyska znaczn rezystywno stopu, niewielk zmian wspczynnika temperaturowego rezystancji jak i szereg innych korzystnych waciwoci,
takich jak:
odpowiednia wytrzymao mechaniczna,
wysoka dopuszczalna temperatura pracy cigej,
niewielka wydualno przy wysokich temperaturach,
dua odporno na korozj.
21
Tab. 3: Wasnoci materiaw oporowych:

Nazwa
Rezystywno
m
kanthal
1, 45
konstantan
0, 48
chromonikielina
1, 1
izabelin
0, 5
inmet
0, 5
manganin
0, 46
nikielina
0, 43
eliwo stopowe
0, 45
Dopuszczalna temperatura
pracy w C
1375
400
1150
200
300
250
300
400
Ze wzgldu na zastosowanie, materiay oporowe moemy podzieli na:

materiay stosowane do budowy elementw grzejnych,
materiay stosowane do budowy rezystorw regulacyjnych,
materiay stosowane do budowy rezystorw pomiarowych.
Elementy grzejne s to najczciej elementy przemysowych urzdze
elektrotermicznych lub elementy zainastalowane w urzdzeniach gospodarstw
domowych.
Do przemysowych urzdze elektrotermicznych zaliczamy piece hartownicze,
piece grzewcze, nagrzewnice, suszarki, itp.
Rys. 12: Piec hartowniczy o mocy 10 kW.
22
Rys. 13: Skrtka grzejna nagrzewnicy przemysowej.

Do elektrycznych urzdze grzewczych uytku powszechnego zaliczamy
urzadzenia takie jak: kuchenki, grzejniki, elazka, grzaki, podgrzewacze wody, itp.
Rys. 14: Elementy grzejne wykonane ze stopw o nazwach fabrycznych RESISTOHM i BRIGHTRAY.
Materiay stosowane do budowy elementw grzejnych powiny charakteryzowa si stosunkowo du rezystywoci oraz odpornoci na wysokie temperatury.
Materiaami do wyrobu elementw grzejnych s stopy metali o nazwach rmowych: chromonikielina elazowa i bezelazowa, kanthal i baindonal.
Na elementy grzejne pracujce trwale w bardzo wysokich temperaturach (rzdu 1500 3000 ) stosuje si metale czyste: wolfram i molibden. Wymagaj one jednak stosowania atmosfery ochronnej uniemoliwiajcej utlenianie,
bd prni.
Rezystory regulacyjne zaliczamy do nich rezystory rozruchowe do
silnikw elektrycznych, rezystory suwakowe laboratoryje, regulatory techniczne, itp.
23
Rys. 15: Element grzejny stosowany w podgrzewaczach wody.

Tab. 4: Materiay metaliczne stosowane do budowy urzdze oporowych:
Elementy
Rezystory
Rezystory
grzejne
regulacyjne
pomiarowe
chromonikielina bezelazowa
konstantan
manganin
(Ni+Cr)
(Cu+Ni)
(Cu+Mn+Ni)
chromonikielina elazowa
nikielina
izabelin
(Fe+Ni+Cr)
(Cu+Zn+Ni)
(Cu+Mn+Al)
kanthal, baindonal
eliwo stopowe
inmet
(Fe+Cr+Al)
(Cu+Mn+Al+Fe)
Do wyrobu rezystorw rozruchowych silnikw elektrycznych piercieniowych
stosuje si najczciej nikielin. Rezystory rozruchowe i regulacyjne silnikw
dwigowych duej mocy wykonuje si najczciej z eliwa stopowego.
Rezystory laboratoryjne suwakowe i dekadowe wykonuje si najczciej z konstantanu.
Rezystory pomiarowe s to wszelkiego rodzaju wzorce opornoci, rezystory precyzyjne, mostki pomiarowe i rezystory stosowane w przyrzdach
pomiarowych.
Materiay stosowane do budowy rezystorw pomiarowych powinny charakteryzowa si przede wszystkim niezmiennoci rezystancji w czasie przewidywanego okresu pracy rezystora. Ponadto, wymagana jest take jak najmniejsza warto siy termoelektrycznej powstajcej przy styku rezystora z
miedzi, gdy sia ta wprowadza bdy w ukadach pomiarowych.
Materiaami do budowy rezystorw pomiarowych stosowanymi najczciej,
s stopy miedzi z manganem o nazwach handlowych: manganin, izabelin i
inmet.
3.1.2
Materiay oporowe niemetaliczne
Materiay oporowe niemetaliczne stosowane gwnie jako elementy grzejne.

Cech charakterystyczn tych materiaw jest ich ujemny wspczynnik temperaturowy rezystywnoci. Oznacza to, e wraz ze wzrostem temperatury
24
Rys. 16: Grzaka nurkowa do bezporedniego grzania wody.
Rys. 17: Ogrzewacz promiennikowy z nawiewem do ogrzewania pomieszcze.

materiaw ich rezystywno maleje.
Materiay oporowe niemetaliczne moemy podzieli na dwie grupy:
Materiay niemetaliczne wysokotemperaturowe.
Materiay niemetaliczne niskotemperaturowe.
Temperatura pracy materiaw wysokotemperaturowych jest wysza ni materiaw metalicznych stopowych. Materiay wglowe i gratowe mog pracowa w temperaturach wyszych ni podane w powyszej tabeli. S to temperatury rzdu 2300 C 3000 C. Wymaga to jednak stosowania atmosfery
ochronnej lub prni.
Sility i superkanthale produkuje si w postaci prtw, rur lub ksztatek.
Tab. 5: Najwaniejsze materiay niemetaliczne wysokotemperaturowe:
Rodzaj materiau Nazwa rmowa Temperatura pracy
wglik krzemu
silit
1450 C 1600 C
krzemomolibden
superkanthal
1700 C 1900 C
25
Rys. 18: Sylity.
Temperatura pracy niskotemperaturowych elementw grzejnych jest nisza

ni 400 C.
Najczciej stosowane materiay na niskotemperaturowe elementy grzejne to:
dielektryki wysokomolekularne z zawartoci materiaw o wysokiej
konduktywnoci, takich jak niektre metale, sadze przewodzce, grat, pprzewodniki,
kauczuki (lub gumy) silikonowe i uorowe, odporne na temperatury
rzdu 200 C.
3.2
3.2.1
Materiay stykowe
Zestyki
Zestykiem elektrycznym nazywamy cz toru prdowego, w ktrym przepyw prdu jest moliwy dziki stycznoci dwch przewodnikw.
Cz zestyku naleca do jednej czci toru prdowego nazywa si stykiem.
Ze wzgldu na sposb pracy, rozrnia si nastpujce zestyki:
nierozczne, nieruchome (skrcone rubami, zespawane, sprasowane),
nierozczne ruchome (lizgowe),
rozczne bezukowe,
rozczne ukowe.
26
Rys. 19: Zestyk elektryczny.
Rys. 20: Podzia zestykw.
27
Zestyki nierozczne nieruchome nie zmieniaj wzajemnego pooenia.

Stosowane s w poczeniach szynowych rozdzielnic oraz zaciskach przyczeniowych maszyn i aparatw elektrycznych.
Zestyki nierozczne ruchome (zestyki lizgowe) charakteryzuj si tym, e
miejsca stycznoci obu stykw mog zmienia wzajemne pooenie bez ograniczania wartoci przewodzonego prdu.
Zestyki tego rodzaju stosuje si powszechnie w trakcji elektrycznej oraz w
przemysowych urzdzeniach transportowych, takich jak dwigi i suwnice.
Zestyki lizgowe stosowane s take w maszynach elektrycznych. Su do
czenia uzwoje znajdujcych si na wirujcych czciach maszyn z nieruchomymi obwodami zewntrznymi. Zestyk taki skada si z wirujcego piercienia lub komutatora, do ktrego przylega nieruchoma szczotka wglowa,
umieszczona w szczotkotrzymaczu.
Zestyki rozczne bezukowe przewodz prd elektryczny w stanie zamknicia. Zestyki te mog by rozczane w czasie gdy nie pynie przez nie prd
elektryczny.
Zestyki rozczne bezukowe stosuje si w aparatach czeniowych zwanych
odcznikami i uziemnikami.
Zestyki rozczne ukowe przewodz prd elektryczny w stanie zamknicia
oraz mog by rozczane w czasie gdy pynie przez nie prd elektryczny.
Zestyki rozczne ukowe stosowane s w aparatach czeniowych, takich jak
wyczniki i rozczniki. Praca zestykw zamontowanych w wycznikach naley do najciszej, gdy aparaty te przeznaczone s do przerywania prdw
nie tylko roboczych i przecieniowych ale rwnie zwarciowych.
3.2.2
Rezystancja zestykowa
Jeeli przewodnik o znanej rezystancji przetniemy, a nastpnie przecite

powierzchnie poczymy, to okae si e rezystancja przewodnika (zawierajcego zestyk) powikszy si o rezystancj zestykow Rz .
Wystpienie dodatkowego oporu, zwanego rezystancj przejcia Rz spowodowane jest:
zagszczeniem linii prdu w miejscach rzeczywistej stycznoci zestyku,
istnieniem warstwy nalotowej i adsorpcyjnej na powierzchni stycznoci.
Ogldajc w powikszeniu powierzchnie przewodzce, ktre tworz zestyk
elektryczny zauwaymy, e powierzchnie te (choby najbardziej wygadzone),
nie przylegaj cile do caej powierzchni zestyku (patrz rysunek). Rzeczywista powierzchnia styku jest wielokrotnie mniejsza od powierzchni wynikajcej
z wymiarw geometrycznych zestyku. Zmniejszenie rzeczywistej powierzchni
28
Rys. 21: Przekrj zestyku w duym powikszeniu rzeczywiste punkty stycznoci.

styku jest przyczyn zagszczenia linii prdu pyncego przez zestyk, a co za
tym idzie, powikszenia rezystancji zestykowej.
Powierzchnie zestykw, po pewnym czasie utleniaj si, tworzc na og
sabo przewodzc warstw tlenkow. Rezystancja tlenkw metali nieszlachetnych jest wielokrotnie wiksza ni rezystancja metalu, na ktrym utworzy si tlenek.
Warstw adsorbcyjn nazywa si cienk warstw gazw, przylegajcych do
powierzchni metalu.
Warstw nalotow tworz rnego rodzaju zanieczyszczenia gromadzce si
na powierzchni metalu.
Wszystkie te warstwy przyczyniaj si do powikszenia rezystancji zestykowej.
O wyborze materiau stykowego decyduj nastpujce czynniki:
warto i rodzaj napicia i prdu czeniowego,
wymagana rezystywno zestyku,
czsto zaczania,
temperatura topnienia, miknicia i parowania materiau,
rodowisko w jakim pracuj zestyki,
moliwie niska cena materiau.
Podstawowymi materiaami stykowymi s:
metale szlachetne: srebro, zoto, platyna pallad,
29
metale nieszlachetne: mied, wolfram, molibden.

Najwaniejsze wasnoci oraz niektre przykady zastosowania materiaw
stykowych zestawiono w poniszej tabeli:
Tab. 6: Wasnoci materiaw stykowych
Materia
Mied
Srebro
Platyna
Pallad
Wolfram
Molibden
Zoto
Stop
srebro-mied
Spiek
srebro-kadm
Spiek
srebro-pallad
Wasnoci
Dua konduktywno i przewodno
cieplna. Metal podatny na obrbk,
tani.
Metal o najwikszej konduktywnoci.
atwy do obrbki. Tworzy tlenki
i siarczki przewodzce. Metal drogi.
Metal odporny na zuycie
mechaniczne i elektryczne.
Metal bardzo drogi.
Metal bardzo twardy i odporny
na upalanie. atwy do formowania.
Metal taszy ni platyna.
Bardzo wysoka temperatura topnienia.
Najwieksza odporno na upalanie
stykw i spawanie. Dua trwao.
Wiksza odporno na upalanie
ni wolframu. Mniej odporny
na utlenianie ni wolfram.
Metal szlachetny, odporny chemicznie. Maa rezystywno przejcia.
Dua stabilno rezystancji przejcia.
Materia o mniejszej skonnoci
do upalania ni srebro. Twardszy
ni czyste srebro.
Odporny na sklejanie. Tworzy
trudne warunki dla palcego
si uku elektrycznego.
Spiek twardy, odporny na upalanie.
Materia tanszy ni platyna
i pallad.
Przykady zastosowania
czniki wysokiego napicia.

Posrebrzanie stykw cz-nikw. Styki przeka-nikw.
Styki o duej niezawodnoci.
Styki przekanikw.
Styki przekanikw
teletechnicznych. Styki
migaczy samochodowych.
Styki zaponowe w silnikach
spalinowych. Styki opalne w
wyacznikach i stycznikach.
Wyczniki wysokiego
napicia.
Pokrycia galwaniczne stykw.
Pozacanie wtyczek, stykw
w przekanikach.
czniki niskiego napicia.
Piercienie lizgowe. Styki
stycznikw i przekanikw.
aczniki krzywkowe.
Styczniki silnie obcione
prdowo.
Aparatura do pracy
w wilgoci i atmosferach
przemysowych.
opracowano na podstawie:Materiaoznawstwo elektrotechniczne Z. Celiskiego.
Styki z materiaw jednorodnych oraz stopw wytwarza si drog odlewania, prasowania i obrbki mechanicznej. Styki spiekane wytwarza si w
procesie technologicznym, polegajcym na mieszaniu proszkw, sprasowaniu
ich w specjalnej formie a nastpnie wypiekaniu w temperaturze nieco niszej
ni temperatury topnienia poszczeglnych skadnikw spieku.
3.2.3
30
Materiay przewodzce specjalne
Do grupy materiaw przewodzcych specjalnych zaliczamy:

materiay stosowane do budowy ogniw termoelektrycznych (materiay
termoelektryczne),
termobimetale,
spoiwa i luty.
Materiay termoelektryczne.
Zjawiskiem termoelektrycznym nazywamy zjawisko bezporedniej przemiany energii cieplnej w energi elektryczn wystpujce na styku dwch
metali (lub pprzewodnikw).
Oznaczmy stykajce si ze sob metale odpowiednio przez A i B. Koncentracja elektronw, czyli liczba elektronw przypadajca na jednostk objtoci metalu jest rna w rnych metalach. Oznaczmy koncentracj elektronw
w metalu A przez nA i odpowiednio nB dla metalu B. Zamy, e koncentracja elektronw w metalu A jest wiksza o koncentracji elektronw w metalu
B, czyli zachodzi nierwno:
nA > nB .
Elektrony swobodne znajdujce si przy powierzchni stycznoci mog w
Rys. 22: Powstawanie siy termoelektrycznej.

swym chaotycznym ruchu bdzcym przechodzi z jednego metalu do drugiego. Jednak w przypadku rnych koncentracji elektronw w stykajcych
si metalach, rednio wicej elektronw przejdzie z metalu o koncentracji
wikszej do metalu o koncentracji mniejszej. W miejscu stycznoci metali
powstanie wic rnica potencjaw, ktr nazywamy si termoelektryczn UT . Jeeli z dwch rnych metali A i B wykonamy zamknity obwd
elektryczny, to w takim obwodzie prd elektryczny nie popynie, gdy sia
termoelektryczna powstajca w dwch miejscach stycznoci ma przeciwne
zwroty.
31
Koncentracja elektronw swobodnych w metalu zaley take od jego temperatury. Jeeli koce dwch drutw z rnych metali poczymy ze sob
poprzez zlutowanie lub zespawanie i umiecimy w rnych temperaturach, to
w takim obwodzie popynie prd elektryczny. Prd ten jest proporcjonalny
do wypadkowej siy termoelektrycznej (napicia termoelektrycznego), ktr
moemy wyrazi jako:
UT = (T1 T2 ),
gdzie
jest wspczynnikiem proporcjonalnoci (wspczynnikiem Seebecka) mierzonym w V /deg,
T1 temperatura spoiny 1, mierzona w K,
T1 temperatura spoiny 2, mierzona w K.
Rys. 23: Zasada dziaania termoelementu.

Zjawisko termoelektryczne wykorzystuje si do pomiarw temperatur.
Ukad dwch dwch drutw wykonanych z dwch rnych metali i spojonych w jednym kocu nazywa si termoelementem lub termopar. Kocwk
1 termoelementu (termopary) umieszcza si w punkcie pomiaru. Znajc temperatur T2 , w ktrej umieszczona jest spoina 2 i wspczynnik Seebecka dla
metali tworzcych termopar, po zmierzeniu miliwoltomierzem napicia UT ,
moemy obliczy temperatur pomiaru T1 .
W rozwizaniach praktycznych czsto za temperatur T2 przyjmuje si
temperatur otoczenia. Wwczas miliwoltomierz mierzcy si termoelektryczn mona wyskalowa w jednostkach temperatury, to jest w kelwinach
lub stopniach Celsjusza.
Materiay stosowane do budowy termopar powinny posiada nastpujce
cechy:
prostoliniow zaleno siy termoelektrycznej UT od temperatury,
32
odporno na wysokie temperatury,

odporno na korozj,
stao siy termoelektrycznej w czasie.
Rys. 24: Termopara Pt-PtRo przeznaczona do pomiaru bardzo wysokich temperatur.

Dla rnego zakresu temperatur stosuje si rne zestawy materiaw
termoelektrycznych. Materiay stosowane najczciej zestawiono w poniszej
tabeli:
Tab. 7: Materiay termoelektryczne.
Maksymalna
Rodzaj termopary Zakres temperatur sia termoelektryczna
C
mV
konstantan-srebro
20 600
32
konstantan-mied
250 500
26
konstantan-elazo
100 800
57
nikiel-chromonikielina
100 1200
48
nikiel-stal niklowa
100 1100
31
nikiel-wgiel
100 1200
34
platyna-platynorod
20 1600
16
irydoren-irydorod
1000 1800
10
Materiay stosowane do budowy ogniw termoelektrycznych powinny posiada du czysto i du jednorodno struktury.
33
Rys. 25: Termopara Fe-CuNi z przewodem elastycznym przeznaczona do pomiaru temperatury oysk, form wtryskowych i pyt grzejnych.
Termobimetale.
Termobimetalem nazywamy ukad dwch metali o rnej rozrzerzalnoci cieplnej, utworzony poprzez spojenie pod wysokim cinieniem i walcowanie na gorco. W efekcie tej obrbki, metale tworzce termobimetal zczone s trwale
na caej powierzchni styku.
Przy podgrzaniu takiego elementu, na wskutek rnych wspczynnikw
rozszerzalnoci, powstaj naprenia wewntrzne, ktre powoduj wygicie
termobimetalu w kierunku metalu o mniejszym wspczynniku rozszerzalnoci.
Termobimetale wykonuje w formie drutu, tamy, blachy lub elementw to-
Rys. 26: Zasada dziaania termobimetalu.

czonych.
34
Termobimetale stosowane s do przerywania obwodw elektrycznych w

przypadku gdy chroniony odbiornik pobiera zbyt duy prd.
Wykorzystuje si je w samoczynnych regulatorach temperatury grzejnikw
elektrycznych, grzakach, elazkach, suszarkach, wyzwalaczach termicznych
wycznikw samoczynnych.
Termobimetale su take do ochrony silnikw elektrycznych przed przegrzaniem. W przeciwiestwie do bezpiecznikw topikowych wyzwalacz termobimetalowy pozwala na krtkotrwae przecienie silnika, nie zagraajce
trwaoci jego izolacji.
Termobimetale wykonuje si najczciej ze stopw elaza z niklem. W
termobimetalach wytwarzanych w Polsce stosuje si materia o nazwie fabrycznej inwar. Materiaem o mniejszej rozszerzalnoci cieplnej jest tutaj
stop FeNi36 (stop skadajcy si z elaza i niklu w proporcji: 36 % Ni, reszta elazo), za materiaem o wikszej rozszerzalnoci jest stop FeNi25Mn6
(stop trjskadnikowy: 25 % niklu, 6 % manganu, reszta elazo). Dopuszczalna temperatura pracy inwaru wynosi 250 C.
Rys. 27: Przekanik termobimetalowy do zabezpieczania silnikw trjfazowych przed przecieniami.

Spoiwa (luty).
Lutowaniem nazywa si proces czenia czci metalowych za pomoc pynnego stopu zwanego lutowiem lub lutem, ktry wprowadzony midzy lutowane czci czy je po skrzepniciu. Podczas lutowania lut topi si, a czone
elementy pozostaj cay czas w stanie staym. Istotne jest, aby zarwno lut,
jak i elementy lutowane, osigny temperatur lutowania (wysz od temperatury topnienia lutu). W przeciwnym przypadku mog powsta wadliwe
zcza zwane zimnymi lutami lub zimnymi stykami, o niezadowalajcych waciwociach uytkowych.
Lutowanie nazywa si mikkim, jeeli temperatura topnienia lutu nie przekracza 450 C. Jeli temperatura topnienie lutowia jest wysza ni 450 C,
mamy do czynienia z lutowaniem twardym.
Dobre poczenie lutowane powstanie wwczas gdy:
dobrane zostanie waciwe lutowie,
35
czone powierzchnie zostan waciwie przygotowane,

dobrane zostan waciwe parametry lutowania.
Waciwie dobrany lut powinien dobrze zwila powierzchni czonych czci oraz dyfundowa (wnika) w gb czonych materiaw. Ponadto wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej lutu i czonych czci powinny by zblione.
Wwczas, po skrzepniciu lutu, nie powstaj naprenia wewntrzne mogce
doprowadzi do pkni w lutowanym miejscu.
Przygotowanie do lutowania czonych czci polega na ich mechanicznym i chemicznym oczyszczeniu.
Oczyszczanie mechaniczne ma na celu usunicie tlenkw metali i innych zanieczyszcze z czonych powierzchni. Wykonuje si je poprzez piowanie,
szczotkowanie lub szlifowanie papierem ciernym.
Oczyszczanie chemiczne stosuje si w celu usunicia z lutowanych powierzchni z tuszczw i innych zanieczyszcze nie dajcych si usun mechanicznie.
W czasie lutowania czone powierzchnie oczyszcza si za pomoc topnikw. Przy lutowaniu mikkim jako topniki stosuje si gwnie chlorek cynku,
wglan sodu i boraks. Jeli lutowane poczenie ma przewodzi prd elektryczny, wwczas jako topniki stosuje si kalafoni i specjalne pasty.
Topnikami przy lutowaniu twardym s najczciej: boraks, kwas borny, oraz
uorki potasu, boru i wapnia.
Temperatura lutowania powinna by tak dobrana aby pomidzy czonymi metalami i lutem zachodzio zjawisko dyfuzji lutu w szczeliny midzy
czonymi metalami. Aby dyfuzja moga zachodzi, waciw temperatur
powinien mie nie tylko pynny lut ale take czone ze sob metale.
Jednake zbyt wysoka temperatura stosowana podczas lutowania moe doprowadzi do niekorzystnych zjawisk, takich jak uszkodzenie izolacji czonych elementw.
Dla zapewnienia prawidowego poczenia lutowanego, temperatura topnienia lutw powinna by o okoo 150 C nisza ni temperatury topnienia
czonych metali.
Luty przeznaczone do lutowania elementw przewodzcych prd elektryczny wyrabiane s w postaci lasek, drutw lub rurek napenionych kalafoni lub odpowiednimi pastami.
Do lutowania przewodw i innych elementw miedzianych stosuje si najczciej luty mikkie cynowo-oowiowe, o skadzie PbSn50 (stop o skadzie:
50% cyny, reszta to ow) i temperaturze topnienia 209 C. Topnikiem najczciej stosowanym jest kalafonia, niekiedy chlorek cynku.
W przypadku gdy lutowane poczenie musi przenosi obcienia mechaniczne lub gdy moliwa jest wysoka temperatura podczas pracy poczenia,
36
Rys. 28: Lut cynowo-oowiowy do lutowania mikkiego.

stosuje si luty twarde. S to najczciej luty mosine (np. CuZn37, o temperaturze topnienia 910 C), srebrne (np. AgCu25Zn2, o temperaturze topnienia 715 C) lub miedziane (np. CuAg1, temperatura topnienia 1070 C).
4 Materiay pprzewodzce (pprzewodniki)
37
Materiay pprzewodzce (pprzewodniki)
4.0.4
Modele pasmowe cia staych
Materiaami pprzewodzcymi nazywamy materiay, ktrych rezystywno w temperaturze +25 C jest zawarta w granicach:
104 m 108 m.
Pprzewodniki (materiay pprzewodnikowe) maj szerokie zastosowanie we wspczesnej elektrotechnice i elektronice. Do materiaw pprzewodzcych, ktre znalazy zastosowanie w budowie wspczesnych elementw
pprzewodnikowych zaliczamy przede wszystkim krzem (Si), german (Ge)
i pprzewodniki zoone, takie jak arsenek galu (GaAs) i antymonek indu
(InSb).
Tab. 8: Materiay pprzewodzce
Pprzewodniki proste Pprzewodniki zoone
krzem Si
arsenek galu GaAs
german Ge
antymonek indu InSb
arsenek indu InAs
tellurek rtci HgTe
Mechanizm przewodnictwa elektrycznego w ciaach krystalicznych w tym

rwnie w germanie i krzemie wyjania pasmowa teoria ciaa staego z jej
modelem pasmowo-energetycznym.
W modelu tym atomy bdce w odosobnieniu mog znajdowa si tylko w
okrelonych stanach energetycznych, czyli zajmowa odpowiednie poziomy
energetyczne. W krysztale dowolnego ciaa, wskutek wzajemnego oddziaywania wielu jednakowych poziomw, ulegaj one rozszczepieniu i tworz
strefy zwane pasmami energetycznymi.
38
Z punktu widzenia elektrotechniki, najbardziej istotnymi s pasma:

walencyjne odpowiadajce wartociom energii elektronw walencyjnych (na ostatnich orbitach atomw),
przewodnictwa odpowiadajce wartociom energii, przy ktrej elektrony staj si swobodne i mog bra udzia w procesie przewodnictwa
elektrycznego.
Obie strefy rozdziela pasmo (strefa) zabronione, w ktrym elektrony nie mog
wystpowa.
Rys. 29: Modele pasmowo-energetyczne cia staych.

W zalenoci od wielkoci pasma zabronionego, stworzono modele pasmowe cia staych dla:
izolatorw (dielektrykw),
pprzewodnikw,
przewodnikw.
W izolatorach (idealnych) strefa zabroniona jest szeroka (wynosi okoo 1, 6
1018 J). aden elektron z pasma walencyjnego nie jest w stanie przej do
pasma przewodnictwa pod wpywem energii dostarczonej z zewntrz.
39
W pprzewodnikach (samoistnych) przerwa energetyczna jest stosunkowo wska, nie przekraczajca 2 eV.1
W przewodnikach (idealnych) pasma przewodnictwa i walencyjne, zachodz na siebie. Wszystkie elektrony walencyjne s jednoczenie elektronami
swobodnymi i mog bra udzia w przewodnictwie prdu.
4.1
Pprzewodniki samoistne
Pprzewodniki dzielimy na dwie grupy:

pprzewodniki samoistne,
pprzewodniki niesamoistne.
C92533B
6CD9ABCDEF
89ABCDEF
123456
123457
Rys. 30: Podzia materiaw pprzewodnikowych.

W temperaturze zera bezwzgldnego pprzewodniki samoistne s izolatorami. Pasmo przewodnictwa jest wtedy cakowicie puste.
W temperaturze wikszej od zera bezwzgldnego (T > 0), wskutek ruchw cieplnych, niektre elektrony pasma walencyjnego uzyskuj energi wystarczajc do pokonania przerwy energetycznej i przejcia do pasma przewodnictwa. Staj si one wwczas swobodnymi nonikami adunku elektrycznego.
Po przejciu elektronw majcych odpowiednio du energi do pasma
przewodnictwa, w pamie walencyjnym tworz si wolne miejsca po elektronach. Te wolne miejsca mog przemieszcza si pomidzy atomami sieci
1
Jeden elektronowolt jest to energia, jak uzyskuje elektron poruszajcy si w polu

elektrycznym o rnicy potencjaw rwnej 1 V.
1 eV = 1, 6 1019 J.
40
krystalicznej. Traktujemy je jako elementarne adunki dodatnie i nazywamy

dziurami.
Przejcie elektronu z pasma walencyjnego do pasma przewodnictwa generuje w pprzewodniku samoistnym par elektron-dziura.
Jednoczenie z przechodzeniem elektronw z pasma walencyjnego do pasma
przewodnictwa, zachodzi proces odwrotny przechodzenie elektronw z pasma przewodnictwa do pasma walencyjnego. Proces ten nazywany jest procesem rekombinacji. W danej, ustalonej temperaturze zachodzi rwnowaga
pomidzy tymi procesami.
Pprzewodniki samoistne zbudowane s z chemicznie czystego pprzewodnika o regularnej budowie krystalicznej. W pprzewodnikach tych koncentracja adunkw ujemnych (elektronw) i dodatnich (dziur) jest jednakowa. Ze wzgldu na wiksz ruchliwo elektronw, pprzewodniki te zachowuj si tak jak gdyby wikszociowymi adunkami byy elektrony.
4.2
Domieszkowanie pprzewodnikw
Pprzewodniki samoistne znalazy tylko ograniczone zastosowanie w elektrotechnice i elektronice. Powszechne zastosowanie znalazy pprzewodniki
niesamoistne, wytworzone na bazie krzemu lub germanu z odpowiednimi domieszkami.
Pprzewodniki domieszkowane typu N (Negative) otrzymuje si, przez
wprowadzenie do krysztau pierwiastka czterowartociowego, przyjtego za
podstawowy, domieszki pierwiastka piciowartociowego, (zwanego donorem).
Najczciej stosowanymi donorami s pierwiastki: arsenu, antymonu, lub fosforu.
Wprowadzenie domieszki donorowej wywouje nadmiar elektronw w pamie przewodnictwa. Elektrony te staj si wikszociowymi nonikami prdu
elektrycznego.
Pprzewodniki domieszkowane typu P (Positive) powstaj w wyniku dodania do krysztau pierwiastka podstawowego, domieszki pierwiastka trjwartociowego (zwanego akceptorem). Najczciej stosowanymi akceptorami
s: bor, glin lub ind.
W pprzewodnikach typu P wikszociowymi nonikami prdu s adunki
dodatnie czyli dziury.
Koncentracja nonikw nadmiarowych (elektronw w pprzewodniku typu N i dziur w pprzewodniku typu P) w jednostce objtoci jest duo wiksza ni koncentracja nonikw samoistnych (par elektron-dziura). Zwikszone
przewodnictwo prdu elektrycznego w pprzewodnikach domieszkowanych
(niesamoistnych), wyjaniaj modele pasmowe tych pprzewodnikw.
41
Wprowadzenie atomw domieszkowych powoduje powstanie dodatkowych

poziomw energetycznych.
W przypadku pprzewodnikw typu N, dodatkowe elektrony walencyjne
atomw domieszkowych s sabo zwizane ze swoimi atomami i maj wiksz
energi ni pozostae elektrony walencyjne. Ich poziomy energetyczne le w
pamie zabronionym, poniej dolnej granicy pasma przewodnictwa.
Elektrony domieszki donorowej mog zosta przeniesione do pasma przewodnictwa kosztem niewielkiej energii dostarczonej z zewntrz, na przykad
przez zewntrzne pole elektryczne. Energia ta jest znacznie mniejsza ni energia potrzebna do przeniesienia elektronw z pasma walencyjnego do pasma
przewodnictwa w pprzewodniku samoistnym. W pprzewodniku niesamoistnym typu N, elektrony przewodnictwa pochodz gwnie od atomw domieszkowych, a nie z pasma walencyjnego pprzewodnika.
Rys. 31: Modele pasmowe pprzewodnikw domieszkowych (niesamoistnych) typu N i typu P.

W pprzewodnikach typu P poziomy energetyczne dziur atomw akceptorowych le nieco wyej poziomu pasma walencyjnego pprzewodnika.
Pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego wszystkie poziomy akceptorowe zapeni si elektronami, ktre przeszy z pasma walencyjnego.
Na skutek tego liczba dziur w pamie walencyjnym bdzie wielokrotnie wik-
42
sza ni elektronw w pamie przewodnictwa.

W pprzewodnikach typu P dziury w pamie walencyjnym s nonikami
wikszociowymi, a elektrony w pamie przewodnictwa nonikami mniejszociowymi.
4.3
Zcze PN
Zcze PN jest najwaniejsz czci pprzewodnikowych elementw zczowych. Najbardziej istotn cech zcza PN jest warstwa zaporowa, charakteryzujca si jednokierunkowym przewodnictwem elektrycznym.
Zcze PN jest poczeniem dwch pprzewodnikw domieszkowanych.
Z jednej strony pprzewodnik zawiera domieszk donorow (obszar typu N),
a z drugiej domieszk akceptorow (obszar typ P). Koncentracja elektronw
w obszarze typu N jest znacznie wiksza ni w obszarze typu P. Na odwrt,
koncentracja dziur jest niewielka w obszarze typu N i dominujca w obszarze typu P. Po zetkniciu pprzewodnikw typu N i P obserwujemy procesy
dce do wyrwnania koncentracji swobodnych nonikw adunku w obu
obszarach pprzewodnika. Wskutek rnicy koncentracji adunkw dominujcych (wikszociowych), w obszarze zcza nastpuje przepyw (dyfuzja)
adunkw wikszociowych do obszaru o odwrotnym typie przewodnictwa.
adunki te, zderzajc si z adunkami dominujcymi w danym obszarze bardzo szybko ulegn procesowi rekombinacji. Z tego powodu, obszar zcza
traktuje si jako obszar pozbawiony adunkw elektrycznych.
Napicie bariery potencjau Ubp jest to rnica potencjaw pomidzy
obszarami typu P i N.
Napicie bariery potencjau zaley od:
rodzaju pprzewodnika,
iloci domieszek w pprzewodniku,
temperatury zcza.
Napicie bariery potencjau Ubp wynosi:
Ubp =
okoo 0, 5 V dla zczy germanowych,

okoo 1, 0 V dla zczy krzemowych.
Napicie to maleje ze wzrostem temperatury o okoo 2, 5 mV

niezalenie od
K
rodzaju pprzewodnika.
Napicia bariery potencjau nie mona zmierzy miernikiem ze wzgldu na
si elektromotoryczn, pojawiajc si na styku metal-pprzewodnik.
Doprowadzenie zewntrznego napicia do metalowych elektrod przyczonych do pprzewodnikw zcza zakca stan opisanej wczeniej rwnowagi.
43
Rys. 32: Zcze PN niespolaryzowane.

a) Szkic zcza,
b) koncentracja dziur P i elektronw swobodnych N w obrzarze zcza,
c) rozkad adunkw swobodnych Q+ i Q w obszarze zcza,
d) rozkad potencjau w zczu.
44
Jeeli do elektrody A, poczonej z obszarem P zostanie podczony dodatni biegun rda napicia zewntrznego, a do elektrody K, poczonej z obszarem N, biegun ujemny, mwimy wwczas,
e zcze PN zostao spolaryzowane w kierunku przewodzenia.
Rys. 33: Zcze PN spolaryzowane w kierunku przewodzenia.

Ubp naturalne napicie bariery potencjau,
U napicie zasilania,
UR spadek napicia na rezystancji obcienia.
Przy takiej polaryzacji zcza, nastpuje ruch wikszociowych nonikw

prdu w kierunku obszaru zcza, gdzie nastpuje rekombinacja polegajca
na czeniu si dziur z elektronami. Proces ten przebiega w sposb cigy a
do odczenia rda zasilania.
Przez zcze pynie prd o nateniu I = URR , poniewa ujemny biegun rda
w sposb cigy dostarcza elektrony do obszaru N zcza, a biegun dodatni
stale odbiera elektrony z obszaru P, gdzie powstaj nowe dziury. Wskutek
opisanych powyej zjawisk, bariera potencjau zostaje obniona do wartoci Ubp (U UR ).
W praktyce, zcze zaczyna przewodzi prd elektryczny, jeli napicie przyoone do zcza U UR przekroczy warto 0, 7 V dla zcza krzemowego i
0, 3 V dla germanowego.
45
Jeeli do elektrody A, poczonej z obszarem P zostanie podczony ujemny biegun rda napicia zewntrznego, a do elektrody K, poczonej z obszarem N, biegun dodatni, mwimy wwczas,
e zcze PN zostao spolaryzowane w kierunku zaporowym.
Przyoone napicie zewntrzne ma w tym przypadku kierunek zgodny z kie-
Rys. 34: Zcze PN spolaryzowane w kierunku zaporowym.

Ubp naturalne napicie bariery potencjau,
U napicie zasilania.
runkiem napicia bariery potencjau Ubp . Wikszociowe noniki prdu bd

porusza si w kierunku przeciwnym ni zcze. Spowoduje to wzrost bariery
potencjau o warto napicia rda U i zwikszenie rezystancji wewntrznej
zcza. Zwikszenie bariery potencjau spowoduje zmniejszenie dyfuzji wikszociowych nonikw prdu wprowadzanych na drug stron zcza. Przez
zcze popynie wwczas tylko prd wsteczny adunkw mniejszociowych.
Jest on jednak niewielki, rzdu 106 1012 A i bardzo nieznacznie zaley
od napicia rda zewntrznego. Jego warto zaley silniej od temperatury
zcza i technologii jego wytworzenia.
4.4
46
Podzia elektronicznych elementw

pprzewodnikowych
Elektroniczne elementy pprzewodnikowe moemy podzieli na dwie grupy:

elementy zczowe,
elementy bezzczowe (jednorodne).
Elementy zczowe powstaj przez poczenie pprzewodnikw rnych
typw. Najwaniejsze jest zcze PN. Zcze to charakteryzuje si niejednakow zdolnoci przewodzenia prdu w obu kierunkach.
Elementy bezzczowe (jednorodne) skadaj si z pprzewodnikw tego
samego typu ale o rnej koncentracji nonikw swobodnych, na przykad
N + N lub P + P.
N + oznacza zwikszon koncentracj nonikw typu N (elektronw),
P + oznacza zwikszon koncentracj nonikw typu P (dziur).
123456789AB83C123D385ECF6B3789473C
123435678
93AABCDAEF38
35EE53
Rys. 35: Podzia elektronicznych elementw pprzewodnikowych.
4.4.1
Elektroniczne elementy zczowe
Elektroniczne elementy zczowe mona podzieli na trzy grupy:

diody (elementy jednozczowe),
tranzystory (elementy dwuzczowe),
tyrystory (elementy trjzczowe).
47
123456789AB83C323D385ECBFAB73
97E
323D385EC387BFAB73
68BE576EC
323D385ECBFAB73
E6E576EC
323D385EC56BFAB73
Rys. 36: Podzia elektronicznych elementw zczowych.

Diody.
Dioda jest elementem jednozczowym. Najprostszym zastosowaniem diody pprzewodnikowej jest uycie jej jako elementu prostownikowego. Wykorzystuje si wtedy wasno zcza PN przepuszczania prdu elektrycznego
tylko w jednym kierunku. Wyprowadzenia (kocwki) diody nazywaj si
odpowiednio anod (kocwka przy pprzewodniku typu P) i katod (kocwka przy pprzewodniku typu N).
Dioda przewodzi prd elektryczny wtedy, gdy dodatni potencja zewntrznego rda prdu, doprowadzony jest do obszaru typu P a ujemny do obszaru typu N. Dla przeciwnego kierunku prdu (przeciwnej polaryzacji diody),
dioda stanowi element o bardzo duej rezystancji.
Rys. 37: Obwd prdu przemiennego z diod.

Oznaczenia:
U napicie przemienne wytwarzane przez rdo napicia,
UR napicie (spadek napicia) na odbiorniku R,
UD napicie (spadek napicia) na diodzie,
i prd pyncy w obwodzie.
W obwodzie, gdzie rdem napicia jest rdo wytwarzajce napicie
sinusoidalnie zmienne, kierunek napicia zmienia si wielokrotnie w cigu
48
9
643
B78
345
289A
D
F
C
343
D
B
E
D
B
C
B
7289A
7345
7643

643
345
89A
D
F
C
343
D
B
C
D
B
E
B
B
7345
7643
Rys. 38: Przebiegi czasowe napicia zasilania U i prdu i pyncego w obwodzie z diod prostownicz.
sekundy. W obwodzie z diod jedna powka sinusoidy prdu jest praktycznie
obcita.
Przebiegi czasowe napicia zasilajcego i prdu wyprostowanego pokazane s na powyszych wykresach.
Rys. 39: Dioda prostownicza D22-10-16.

Do produkcji diod stosuje si najczciej german lub krzem. Najbardziej
rozpowszechnione s diody krzemowe. W najprostszym wykonaniu dioda
krzemowa zbudowana jest z pytki monokrysztau czystego krzemu, ktra
z jednej strony stopiona jest z pytk aluminiow (Al) a z drugiej strony pokryta jest warstw antymonu (Sb). Warstwa pprzewodnika typu P powstaje na pograniczu aluminium z krzemem, natomiast na pograniczu krzemu z
antymonem tworzy si warstwa pprzewodnika typu N .
Dopuszczana temperatura pracy diody krzemowej przy chodzeniu naturalnym wynosi okoo 200 C, a dopuszczalna gsto prdu 800 103 mA2 . Przy
zastosowaniu intensywnego chodzenia, dopuszczalna gsto prdu moe by
49
Rys. 40: Diody prostownicze duej mocy.

znacznie zwikszona.
Tranzystory.
Tranzystory s to elementy aktywne wzmacniajce sygnay zmienne: prdowe lub napiciowe. W elektrotechnice tranzystory stosuje si najczciej jako
czniki elektroniczne oraz jako wzmacniacze i stabilizatory.
Tranzystory dzielimy na bipolarne (sterowane prdowo) i unipolarne (sterowane napiciowo).
Tranzystor bipolarny jest elementem pprzewodnikowym o dwch zczach
PN i NP wykonanych na jednej pytce pprzewodnika. W czasie pracy tranzystora zcza te odziaywuj wzajemnie na siebie. Moliwe jest dwojakie
uszeregowanie obszarw o rnym typie przewodnictwa: PNP i NPN. Obszar rodkowy (zwykle jest to bardzo cienka warstwa, rzdu mikronw) nosi
nazw bazy B. W zalenoci od rodzaju tranzystora, baza moe by pprzewodnikiem domieszkowanym typu P lub typu N. Warstwy skraje nosz
nazwy Emitera E i kolektora C.
Tyrystory.
Tyrystory speniaj w obwodach elektrycznych funkcj zaworw sterowanych.
Tytystor konwencjonalny (triodowy) skada si z czterech obszarw o kolejno
zmieniajcych si typach przewodnoci: P1 N1 P2 N2 , midzy ktrymi
wystpuj trzy zcza Z1 , Z2 , Z3 . Dwie skrajne warstwy spolaryzowane s
w kierunku przewodzenia. Pierwsza warstwa P1 poczona jest z anod A,
a ostatnia N2 z katod K. Druga warstwa P2 poczona jest z elektrod
sterujc, zwan bramk G. Pomidzy anod i bramk wystpuje warstwa
blokujca N1 . Poszczglne warstwy rni si gruboci i koncentracj adunkw wikszociowych.
Moemy wyrni nastpujce stany pracy tyrystorw:
a) stan przewodzenia,
Rys. 41: Polaryzacja tranzystorw bipolarnych oraz ich symbole graczne:

a) tranzystora PNP
b) tranzystora NPN.
Rys. 42: Tranzystory bipolarne mocy.
50
51
Rys. 43: a) tyrystor w obwodzie prdu staego.

b) symbol graczny tyrystora.
R rezystancja obcienia.
b) stan blokowania,
c) stan zaworowy.
Przeczenie tyrystora ze stanu blokowania do stanu przewodzenia wymaga przyoenia midzy anod i katod odpowiedniego napicia, tzw. napicia przeskoku. Napicie przeskoku tyrystora daje si regulowa za pomoc prdu bramki IG . Ten sposb przeczania tyrystora jest najwaniejszy.
Przewodzcy tyrystor powraca do stanu nieprzewodzenia (moe to by stan
zaworowy lub stan blokowania) jeeli nastpi wyczenie lub zmiana polaryzacji napicia anodowego UAK .
4.4.2
Elektroniczne elementy bezzczowe
Do najwaniejszych elektronicznych elementw bezzczowych zaliczamy:

rezystory pprzewodnikowe,
warystory,
termistory,
hallotrony.
Rezystory pprzewodnikowe. Rezystory s elementami biernymi, to znaczy nie wzmacniaj sygnaw elektrycznych, a energia elektryczna tracona w
nich wydziela si w postaci ciepa.
52
Rys. 44: Tyrystory rnych mocy.
123456784
9AB9832C7DEF7C2
28F56784
7687E4
Rys. 45: Podzia elektronicznych elementw bezzczowych.
53
Rezystory pprzewodnikowe (o charakterystyce napiciowo-prdowej liniowej) s to najczciej cieki pprzewodnika N + na podou N lub
pprzewodnika P + na podou P. Rezystory te stosuje si najczciej w
ukadach scalonych.
Podstawowe parametry rezystorw:
1. rezystancja znamionowa,
2. moc znamionowa,
3. wspczynnik temperaturowy rezystancji,
4. cieplna staa czasowa.
Rezystory naley tak dobiera, aby moc tracona w nich bya mniejsza od od
mocy znamionowej okrelonej przez wytwrc. Niespenienie tego warunku
grozi zniszczeniem rezystora.
Warystory.
Warystorami nazywamy rezystory o charakterystyce napiciowo-prdowej
nieliniowej.
Rezystancja warystorw zaley od wartoci przyoonego do nich napicia.
Dla maych napi wykazuj one du rezystancj. Gdy przyoone do nich
napicie przekroczy pewn warto charakterystyczn dla danego typu warystora, jego rezystancja szybko maleje, z pocztkowych setek kiloomw do
zaledwie kilkunastu omw.
Warystory nale do grupy rezystorw sterowanych. Sygnaem sterujcym
jest w tym przypadku warto napicia przyoonego do warystora.
Warystory stosowane s w technice pomiarowej, automatyce i elektroener-
Rys. 46: Symbol graczny warystora.

getyce gwnie do zabezpieczania urzdze przed przepiciami.
Stosuje si je take w ukadach do stabilizacji napicia, w ltrach czstotliwoci oraz w ukadach przetwornikw czstotliwoci.
Warystory wytwarzane s metod spiekania sprasowanych proszkw tlenkw
cynku ZnO, bizmutu Bi2 O3 z domieszkami pierwiastkw takich jak mangan
M n, antymon Sb, krzem Si.
54
123456789AAB7CCDDDEFB6EBC4ACB2ACB2AEB4
Rys. 47: Odgromnik warystorowy redniego napicia stosowany w liniach napowietrznych 15 kV.
123456789AAB7CCDDDEF92E6
Rys. 48: Warystorowy ogranicznik przepi stosowany w instalacjach niskiego

napicia.
55
Termistory.
Termistorami nazywamy rezystory nieliniowe o rezystancji silnie zalenej
od temperatury.
Termistory s kolejnym przykadem rezystorw nieliniowych, sterowanych.
Sygnaem sterujcym wartoci rezystancji jest w tym przypadku temperatura, w ktrej umieszczony jest termistor.
Termistory dzielimy na trzy grupy:
1. termistory o ujemnej watroci temperaturowego wspczynnika rezystancji T , zwane termistorami NTC (Negative Temperature Coecent),
2. termistory o dodatniej watroci temperaturowego wspczynnika rezystancji T , zwane termistorami PTC (Positive Temperature Coecent),
3. termistory o prawie skokowym zmniejszaniu si watroci rezystancji
w kilkustopniowym przedziale zmian temperatury, zwane termistorami
CTR (Critical Temperature Resistor ).
123456789AAB7CCBDEFB4E62CFC2A62
Rys. 49: Termistory NTC.

Do najwaniejszych parametrw termistorw zaliczamy:
rezystancj nominaln,
temperaturowy wspczynnik rezystancji T ,
dopuszczaln moc termistora.
Rezystancja nominalna termistora jest to rezystancja zmierzona w warunkach normalnych, (czyli w temperaturze 25 C, i cinieniu normalnym p0 =
0, 133 M P a). Warto rezystancji nominalnej zaley od rodzaju termistora i
waha si w granicach od kilku omw do kilku megaomw.
Temperaturowy wspczynnik rezystancji dla termistorw okrelony jest jako
T =
Wg
,
2kT 2
56
gdzie:
Wg szeroko pasma zabronionego w pprzewodniku, z ktrego zbudowany
jest termistor,
k staa Boltzmana, k = 1, 38 1023 KJ ,
T temperatura w skali bezwzgldnej, mierzona w kelwinach.
Moc dopuszczalna (znamionowa) termistora jest to maksymalna moc jaka
mona obciy termistor bez spowodowania jego uszkodzenia. Moc dopuszczalna zalena jest od rodzaju termistora i wynosi od 4, 5 mW do 5 W.
Termistory PTC wykonuje si ze spiekw sproszkowanych tlenkw metali:
manganu, niklu, kobaltu, miedzi, glinu, wanadu i litu.
Waciwoci termistorw zale od rodzaju i proporcji uytych tlenkw.
Termistory NTC s zbudowane z polikrystalicznych pprzewodnikw,
ktre s mieszaninami zwizkw: chromu, manganu, elaza, kobaltu, niklu i
miedzi. Mieszaniny te czy si z plastycznym rodkiem wicym.
Termistory stosuje si najczciej do:
Rys. 50: Symbol graczny termistora.

bezporedniej kontroli temperatury uzwoje maszyn elektrycznych;
pomiaru temperatury metod oporow;
do stabilizacji napicia;
kompensacji temperaturowej ukadw elektronicznych.
Rezystory sterowane.
Do rezystorw sterowanych,oprcz warystorw i termistorw, zaliczamy:
1. piezorezystory rezystancja tych rezystorw zaley od cinienia przyoonego do piezorezystora,
2. fotorezystory ich rezystancja zaley od natenia promieniowania padajcego na fotorezystor,
3. magnetorezystory (gaussotrony) sygnaem sterujcym rezystancj tych
rezystorw jest warto indukcji pola magnetycznego, otaczajcego magnetorezystor.
57
Hallotrony.
Hallotrony s elementami pprzewodnikowymi wytwarzajcymi sygna
napiciowy pod wpywem pola magnetycznego, dziaajcego na pytk hallotronow przewodzc prd elektryczny.
Zasada dziaania hallotronw oparta jest na tzw. zjawisku (efekcie) Halla.
Efekt Halla polega na pojawianiu si dodatkowego napicia w pytce z przewodnika lub pprzewodnika umieszczonej w zewntrznym polu magnetycznym, przez ktr pynie prd stay I. Pojawienie si tego napicia, zwanego
napiciem Halla VH , jest wynikiem gromadzenia si adunkw elektrycznych
tylko na jednym brzegu pytki pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego. Wytworzone dodatkowe pole elektryczne jest prostopade zarwno do
kierunku pola magnetycznego B, jak i kierunku przepywu prdu I, przy
czym jest ono najsilniejsze, gdy zewntrzne pole magnetyczne jest prostopade do kierunku przepywu prdu I.
1
3
65
2
Rys. 51: Zasada dziaania hallotronu.
VH napicie halla,
B indukcja magnetyczna zewntrznego pola magnetycznego
I prd stay pyncy przez pytk pprzewodnika.
Hallotrony wykonywane s na bazie materiaw pprzewodnikowych o

duej ruchliwoci nonikw adunku (najczciej jest to arsenek indu InAs,
antymonek indu InSb lub tellurek rtci HgT e).
Wykonuje si je take z materiaw litych (german) oraz w technologii warstwowej, na przykad przez napylanie prniowe na podoe ceramiczne lub
mik.
58
Hallotrony maj szerokie zastosowanie we wspczesnej elektrotechnice, elektronice i automatyce. Stosowane s midzy innymi do:
1. pomiarw pola magnetycznego i wielkoci elektrycznych, takich jak:
natenie prdu,
moc prdu staego,
rezystancja,
konduktancja,
2. pomiarw wielkoci nieelektrycznych, takich jak:
wykrywanie ruchu poruszajcych si elementw maszyn i urzdze,
pomiary prdkoci obrotowej elementw maszyn i urzdze,
pomiary drga mechanicznych maszyn i urzdze,
pomiary dugoci i przesunicia elementw maszyn i urzdze,
3. w urzdzeniach sucych do automatycznej kontroli, sygnalizacji i sterowania, gdzie stosuje si je jako:
czniki bezstykowe,
czujniki w obwodach sterowania czasowego zaponem w pojazdach
samochodowych,
czujniki w obwodach sygnalizacji pozycji,
czujniki w silnikach bezkontaktowych.
5 Materiay izolacyjne (dielektryki)
5
5.1
59
Materiay izolacyjne (dielektryki)

Wiadomoci wstpne
Do materiaw elektroizolacyjnych (dielektrykw) zaliczamy materiay

(stae, cieke i gazowe), ktrych rezystywno w warunkach normalnych
(temperatura otoczenia t = 25 C, cinienie p0 = 0, 133 M P a, wilgotno
wzgldna w = 65%) jest wiksza lub rwna 108 m.
108 m.
Dielektryki s substancjami, ktre praktycznie nie zawieraj swobodnych
adunkw elektrycznych. Brak swobodnych adunkw powoduje, e stawiaj
one bardzo duy opr (du rezystancj) przepywowi prdu elektrycznego.
Dielektrykami s np.: szko, porcelana, specjalna guma, pewne rodzaje
tzw. tworzyw sztucznych, suche drewno, olej transformatorowy, suche powietrze, prnia. Ciekawostk jest, e czysta chemicznie woda te jest dobrym
izolatorem.
Mianem izolatory elektryczne okrela si materiay lub wyroby z nich
wykonane, w ktrych wystpuje niska koncentracja nonikw swobodnych
(elektronw lub jonw), tzn. takich, ktre mogyby si swobodnie porusza
w ich wntrzu lub po ich powierzchni.
W dielektryku rzeczywistym, istnieje pewna niewielka ilo swobodnych
adunkw pochodzcych z zanieczyszcze, defektw budowy dielektryka oraz
oddziaywa wody i innych zwizkw chemicznych. Wobec tego, po umieszczeniu dielektryka w polu elektrycznym, ustala si w nim uporzdkowany
ruch adunkw elektrycznych, noszcy nazw prdu upywu. Przy zwikszaniu pola elektrycznego, w ktrym znajduje si dielektryk, gdy przekroczymy
pewn krytyczn warto pola, nastpuje zjawisko przebicia dielektryka. Nastpuje wwczas gwatowny wzrost prdu przepywajcego przez dielektryk.
Zazwyczaj w miejscu przebicia dielektryka wykonanego z materiau staego,
wystpuje miejscowe zwglenie, ktre jest trwaym uszkodzeniem dielektryka.
W dielektrykach gazowych i ciekych w miejscu przebicia dielektryka nie dochodzi do trwaego uszkodzenia materiau izolacyjnego, po zmniejszeniu si
pola elektrycznego poniej wartoci krytycznej, materiay te w krtkim czasie
odzyskuj poprzednie waciwoci i ponownie staj si izolatorami.
Wanym parametrem dielektryka jest jego przenikalno elektryczna wzgldna r . Jest to liczba wskazujca ile razy osabnie pole elektryczne w danym
dielektryku, pochodzce od jakichkolwiek adunkw, w porwnaniu z polem od tych samych adunkw po usuniciu dielektryka. Za wzorzec przyjto
prni, gdzie jej przenikalno wynosi r = 1.
60
Podstawowe cechy materiaw elektroizolacyjnych okrelone s wasnociami, ktre pogrupujemy nastpujco:

elektryczne,
mechaniczne,
cieplne,
zyko -chemiczne,
technologiczne,
ekonomiczne.
Do najwaniejszych wasnoci elektrycznych dielektrykw zaliczamy:
wytrzymao dielektryczn,
rezystywno skron i powierzchniow,
przenikalno elektryczn wzgldn,
wspczynnik stratnoci dielektrycznej tg .
Wytrzymao dielektryczna okrelona jest jako najwiksze graniczne natenie pola elektrycznego Ep , ktre po przyoeniu do dielektryka nie spowoduje jego przebicia.
Wytrzymao dielektryczn okrelamy wzorem:
Ep =
Up
,
l
gdzie:
Up napicie przebicia mierzone w V lub kV ,
l grubo dielektryka w miejscu przebicia, mierzona w metrach lub milimetrach.
W zalenoci od przyjtych jednostek, wytrzymao dielektryczn mierzymy
kV
V
lub w mm
.
w m
Rezystywno skrona v . Warstwa powierzchniowa dielektryka, bdcego
w kontakcie ze rodowiskiem o waciwociach dielektrycznych, moe mie inne waciwoci przewodzce ni pozostae gbsze warstwy. Jest to spowodowane oddziaywaniem rodowiska (wilgo i zanieczyszczenia) na powierzchni
dielektryka. Dielektryki oprcz rezystywnoci samego materiau, nazywanej
rezystywnoci skron (lub objtociow) i oznaczanej symbolem v , maj
te rezystywno powierzchniow oznaczan symbolem s .
61
Rezystywno powierzchniowa s odnosi si tylko do dielektrykw staych. Jej warto silnie zaley od budowy oraz stopnia zanieczyszczenia i
zawilgocenia powierzchni dielektryka. Najwiksze wartoci rezystywnoci powierzchniowej maj dielektryki o powierzchni nie zwilanej przez wod (np.
parana, polietylen).
Dielektryki majce stosunkowo ma rezystywno powierzchniow to dielektryki, ktre rozpuszczaj si czciowo w wodzie, np szko sodowe.
Tab. 9: Rezystywno skrona i powierzchniowa niektrych dielektrykw:
Nazwa dielektryka Rezystywno
skrona
Rezystywno
powierzchniowa
Parana
1012
1016
Szko sodowe
1011
108
Polichlorek winylu
1014
1015
Steatyt
1012
1010
Olej mineralny
1012
Powietrze
1018
Rezystywno skron mierzymy w m, natomiast resystywno powierzchniow w .

Due znaczenie, decydujce o zastosowaniu danego materiau izolacyjnego
maj jego wasnoci mechaniczne.
Najwaniejsze z nich to:
wytrzymao na zginanie,
wytrzymao na ciskanie i rozciganie,
odporno na uderzenia (udarno).
62
Najwaniejszymi wasnociami cieplnymi dielektrykw s:

temperatura topnienia i krzepnicia,
ciepo waciwe.
Do najwanieszych wasnoci zyko-chemicznych dielektrykw zaliczamy:
gsto,
lepko,
rozszerzalno cieplna,
odporno na zmian temperatur,
odporno na utlenianie,
odporno na dziaanie warunkw dodowiskowych, takich jak kwasy,
zasady, oleje, paliwa i inne.
5.2
Dielektryki gazowe
Dielektryki gazowe, a w szczeglnoci powietrze wystpuje w wikszoci ukadw izolacyjnych. W ukadach wysokonapiciowych, gdzie powietrze
wystpuje wsplnie z innymi dielektrykami, takimi jak porcelana, szko, polietylen, powietrze jest najmniej wytrzymaym elektrycznie materiaem i w
wielu przypadkach decyduje o wytrzymaoci caego ukadu.
Powietrze jest naturaln izolacj wystpujc w wikszoci konstrukcji
elektroenergetycznych. W niektrych jednak zastosowaniach np. transformatorach, kondensatorach, wycznikach i kablach stosuje sie te inne gazy,
takie jak: azot N2 , dwutlenek wgla CO2 , hel He2 , szeciouorek siarki SF6
a take prni.
Gazy wykorzystuje si te jako czynnik chodzcy w szybkobienych maszynach elektrycznych oraz jako czynnik gaszcy uk elektryczny w wycznikach.
Od gazw elektroizolacyjnych wymaga si aby nie reagoway z metalami
i z innymi materiaami z ktrymi stykaj si podczas pracy.
Gazy szlachetne, takie jak argon, neon i hel stosuje si w produkcji lamp
elektrycznych i elektronicznych.
Wodr stosuje si jako gaz redukcyjny w procesach oczyszczania powierzchni metalowych, wykorzystuje si go rwnie jako gaz palny w poczeniu z tlenem. Mieszanina taka umoliwia osigniecie bardzo wysokiej
63
temperatury, niezbdnej przy spawaniu wysoko topliwych metali oraz przy

obrbce szkie kwarcowych.
W warunkach normalnych wszystkie gazy charakteryzyj si du rezystywnoci, rzdu 1018 m, i bardzo ma stratnoci dielektryczn, praktycznie rwn zeru. Dwa ostatnie gazy wymienione w tabeli 10 nale do
Tab. 10: Najwaniejsze gazy elektroizolacyjne.
Rodzaj
Wzr
Wytrzymao
gazu
chemiczny
elektryczna
Zastosowanie
kV
cm
Hel
He
3, 7
Czynnik chodzcy
Neon
Ne
4, 2
Lampy wyadowcze
Argon
Ar
6, 5
arwki
Krypton
Kr
8, 8
Lampy wyadowcze
Wodr
H2
15
Obiegi chodzenia
turbogeneratorw
Dwutlenek
wgla
CO2
25
Ukady chodzenia
Powietrze
32
Ukady izolacyjne
Azot
N2
33
arwki
Freon
CF2 Cl2
80
Ukady chodzenia
Szeciouorek
siarki
SF6
89
Wyczniki WN
grupy gazw wieloskadnikowych, wytwarzanych syntetycznie.

Freon jest gazem bezbarwnym, bezwonnym, niepalnym i nietoksycznym. Jest
gazem okoo czterokrotnie ciszym od powietrza. Wytrzymao elektryczna
freonu jest kilkakrotnie wiksza od powietrza. Jest to gaz elektroujemny, co
oznacza e posiada on zdolno przycigania elektronw pojawiajcych si w
stree uku elektrycznego i tworzenia jonw ujemnych o duej bezwadnoci.
64
Tak utworzone jony ujemne atwo cz si z jonami dodatnimi, tworzc dwie

elektrycznie obojtne czstki nie biorce udziau w przewodzeniu prdu elektrycznego. Dziki temu w gazie tym mona zgasi uk o prdzie kilkakrotnie
wikszym ni w powietrzu.
Freon posiada zasadnicz wad pod wpywem wyadowa elektrycznych
rozpada si na skadniki, wrd ktrych jest toksyczny gaz o nazwie fosgen.
Ponadto freon naley do grupy gazw niszczcych ochronn powok ozonow
atmosfery ziemskiej. Z tych przyczyn zastosowanie freonu w elektrotechnice
w ostatnich czasach zmalao. Dy si do cakowitego wyeliminowania tego
gazu z uycia.
Szeciouorek siarki. Jest to gaz bezbarwny, bezwonny, niepalny i nietoksyczny. Jego wytrzymao elektryczna jest jest kilkakrotnie wiksza od powietrza
a przy cinieniu 0, 2 M P a jest zbliona do wytrzymaoci olejw izolacyjnych.
Szeciouorek siarki jest gazem silnie elektroujemnym. Stosowany jest w
wycznikach redniego i wysokiego napicia jako rodek gaszcy uk elektryczny oraz w rozdzielnicach redniego napicia (15 kV) jako rodek izolujcy, dziki czemu wymiary rozdzielnic mog by kilkakrotnie zmniejszone.
1234567789AAB7CCDDDEFFA26B2EB8
Rys. 52: Rozdzielnica redniego napicia z izolacj z szeciouorku siarki SF6 .
65
123456789AAB7CCDDDEF942A2EB
Rys. 53: Wycznik redniego napicia z szeciouorkiem siarki SF6 zbudowany na napicie do 40, 5 kV.
1
3
4
5
1898ABCDEFF
2898E8B
3898A8ABB
4898DAF8FF F
5898BC!8BEF "B
88888FFF8FAB"B
6898DEF8FDBF
7898D8DE!
8
8
#$CB%8&EEA%''(DEAABDF(A
Rys. 54: Budowa mechanizmu napdowego wycznika mocy redniego napicia typu MF w izolacji SF6 .
5.3
66
Dielektryki cieke
W urzdzeniach elektrotechnicznych, w wielu przypadkach zachodzi konieczno stosowania cieczy stanowicych izolatory elektryczne. Izolatory tego typu s nazywane cieczami izolacyjnymi, olejami elektroizolacyjnymi lub
krcej olejami izolacyjnymi. W transformatorach, cznikach elektrycznych,
kondensatorach, kablach i innych urzdzeniach elektrotechnicznych speniaj
one nastpujce, podstawowe funkcje:
izolatora elektrycznego,
cieczy chodzcej,
rodka ochrony przed korozj i rdzewieniem.
Ciecze izolacyjne powinny mie nastpujce waciwoci:
dobre waciwoci izolacyjne, charakteryzowane du rezystywnoci,
duym napiciem przebicia i ma stratnoci dielektryczn,
stosunkowo ma lepko, zapewniajc efektywne chodzenie,
nisk temperatur krzepnicia, zapewniajc prac w ujemnych temperaturach otoczenia,
bardzo dobr odporno na utlenianie, zapewniajc dugotrwa prac
bez wymiany,
brak zanieczyszcze takich jak: woda, zanieczyszczenia stae, rozpuszczone gazy, metale w steniach ladowych, substancje kwane itp.,
moliwie wysok temperatur zaponu w celu zmniejszenia zagroe
poarowych.
Ze wzgldu na zastosowanie oleje izolacyjne dzielimy na:
transformatorowe,
kondensatorowe,
kablowe (syciwa),
wycznikowe.
67
Oleje transformatorowe stosuje si powszechnie w transformatorach i

przekadnikach elektroenergetycznych. W urzdzeniach tych peni one rol
czynnika izolujcego i chodzcego. Poprawiaj rwnie wytrzymao izolacji staej uwarstwionej transformatorw i przekadnikw poprzez nasycenie
jej olejem. Ponadto chroni izolacj sta przed dostpem wilgoci i powietrza.
Oleje transformatorowe powinny mie niewielk lepko. Niska lepko
oleju zapewnia dobre krenie oleju w kadzi transformatora, wskutek naturalnej konwekcji. Umoliwia to odprowadzenie ciepa na zewntrz od nagrzewajcego si w czasie pracy rdzenia i uzwoje transformatora.
Jako oleje transformatorowe s stosowane lekkie frakcje, gboko ranowanych destylatw ropy naftowej dwch typw:
nie zawierajce dodatkw (oleje kategorii L-NT-296 I, II, III),
zawierajce inhibitory utleniania, czyli zawierajce zwizki chemiczne
spowalniajce procesy utleniania oleju.
123456789AAB7CCD2EFDA2D62DA62BC
Rys. 55: Transformator olejowy o mocy 25 kVA (typ TNOSP 25/20).

Oleje kondensatorowe (syciwa kondensatorowe). Oleje te charakteryzuj si bardzo ma lepkoci, ma wartoci tangensa kta strat dielektrycznych, du watroci przenikalnoci dielektrycznej r i du zdolnoci
pochaniania gazw.
Oleje kablowe (syciwa kablowe). Waciwoci tych olejw zale od rodzaju
kabli w ktrych s stosowane.
Oleje stosowane do kabli niskich i rednich napi (do 60 kV) zawieraj
dodatki, ktre zwikszaj ich lepko. Zwikszenie lepkoci jest niezbdne
68
do utrzymania syciwa w izolacji papierowej przy rnych uoeniach kabla.

Obecnie kable olejowe niskiego i redniego napicia stosowane s rzadko.
Zostay one wyparte przez kable o izolacji wykonanej z tworzyw sztucznych.
Oleje kablowe stosowane do kabli wysokich napi (110 kV i wyszych)
maj waciwoci zblione do olejw kondensatorowych. W kablach tego rodzaju obiegi oleju s zazwyczaj wymuszone i problem ciekania oleju nie
wystpuje.
Oleje wycznikowe. Gwnym zadaniem olejw wycznikowych jest gaszenie uku elektrycznego podczas otwierania stykw wycznika. Oleje te
powinny mie ma lepko w niskich temperaturach oraz ma zawarto
wglowodorw aromatycznych. Pierwsza wasno zapewnia poprawn prac stykw wycznika w niskich temperaturach (zapewniony jest may opr
hydrodynamiczny podczas przeczania wycznika). Druga wasno przyczynia si do zmniejszenia iloci osadw tworzcych si podczas gaszenia uku
elektrycznego, gdy w czasie palenia si uku elektrycznego w oleju, wglowodory aromatyczne ulegaj zwgleniu i opadaj na dno zbiornika.
5.4
5.4.1
Dielektryki stae
Podzia materiaw elektroizolacyjnych staych (dielektrykw
staych)
Materiay elektroizolacyjne stae mona podzieli na dwie grupy (patrz

szczegoowy podzia na rys. 54):
dielektryki nieorganiczne,
dielektryki organiczne.
5.4.2 Dielektryki stae nieorganiczne, naturalne
Do dielektrykw staych nieorganicznych zaliczamy mik i azbest.
Mika (zwana take yszczkiem) jest mineraem o strukturze warstwowej,
atwo upicym si na cienkie patki.
Mika ma doskonae wasnoci izolacyjne.
Ponadto charakteryzuje si:
du wytrzymaoci elektryczn,
dobr izolacj ciepln,
odpornoci na gwatowne zmiany temperatury,
odpornoci na wyadowania elektryczne niezupene,
niewielk odpornoci na wilgo i wpywy chemiczne,
925B
9B3A69D239A6EAEBD8
B67B4D3
6D3
9A5CB
937B252
123435678529D23E7FBD2D3
8D6368D3
9EBC9689B6372BC
999E5BBD89!3A69DB9
9992BF7B239D23!
123435678529E7FBD2D3
B67B4D3
9BAB468
9EA52
9B7B2D8
9823
95B52
123435678529A6BC3

69
Rys. 56: Podzia dielektrykw staych.
70
123435678529A6BC3D
E7FB23D9A863683
4BA6E378
4BA6E378
E78B9CEE3
93B423D
94B52378D
982394B3D
94B2B68D
9543 396B!8D95EA45292E4B8 3D
9"242392E4B8 3
95B529A863683D
9EE395B5
37E4BA68
96E78B9637E4BA683
17E4BA68
96E78B9637E6B7B43
Rys. 57: Podzia dielektrykw organicznych, syntetycznych.

du odpornoci na starzenie.
Mika znalaza zastosowanie w budowie maszyn elektrycznych jako izolacja
elektryczna i cieplna. Ze wzgldu na amliwo i krucho patkw miki, nie
stosuje si jej bezporednio, a jedynie jako mieszanin z innymi substancjami
izolacyjnymi.
Z miki wytwarza si materiay elektroizolacyjne, o nazwie handlowej mikanity. S to folie lub pyty sklejane z drobnych patkw miki z lepiszczami
ywicznymi.
Mikanity mona podzieli na dwie grupy: twarde i gitkie.
Z mikanitu twardego wykonuje si podkadki i przekadki izolacyjne, majce
zastosowanie w maszynach i aparatach elektrycznych (przekadki izolacyjne
na komutatorach maszyn elektrycznych).
Z mikanitu gitkiego wykonuje si izolacj obkow maszyn elektrycznych,
izolacj do owijania cewek maszyn wysokiego napicia itp.
Azbest. Ze wzgldu na waciwoci rakotwrcze azbestu, dielektryk ten nie
jest obecnie stosowany.
5.4.3
71
Dielektryki stae nieorganiczne, sztuczne
Do materiaw elektroizolacyjnych staych nieorganicznych, sztucznych

zaliczamy szka i ceramiki.
Szka s ciaami o strukturze bezpostaciowej, termoplastyczne (to znaczy
przechodz ze stanu staego w stan pynny w sposb cigy, bez wyranej
temperatury topnienia).
Szko otrzymuje si przez stopienie tlenkw rnych metali (N a, K, Ca,
M g, Al, F e, B) z krzemionk SiO2 (w postaci piasku kwarcowego).
W elektrotechnice szka stosuje si gwnie do wyrobu izolatorw (szka izolatorowe), baniek rnego rodzaju lamp (szka elektroprniowe) oraz wkien
szklanych.
Ceramiki s to materiay izolacyjne wytwarzane z surowcw mineralnych,
takich jak tlenki krzemu SiO2 (krzemionka) i tlenki glinu Al2 O3 .
W materiaach ceramicznych praktycznie nie zachodz procesy utleniania.
Std dua odporno tych materiaw na nagrzewanie i bardzo dua trwao.
Materiay ceramiczne charakteryzuj si:
dobrymi wasnociami elektrycznymi,
du odpornoci na wpywy atmosferyczne i chemiczne,
odpornoci na dziaanie podwyszonych temperatur,
znaczn wytrzymaoci mechaniczn,
praktycznie nie ulegaj procesom starzenia,
s tanie i atwo dostpne.
Podstawowymi surowcami do wyrobu ceramiki jest glina (kaolin), skale
i kwarc. Glina jest surowcem uatwiajcym formowanie wyrobw. Skale
zmniejsza skurczliwo wyrobw podczas suszenia, a kwarc jest topnikiem
uatwiajcym spieczenie masy ceramicznej. Proces wytwarzania wyrobw ceramicznych obejmuje szereg nastpujcych po sobie czynnoci, takich jak:
przygotowanie masy ceramicznej, uformowanie wyrobu, suszenie, wypalanie
oraz spiekanie. Kady z tych procesw przebiega w innej, lecz coraz wyszej
temperaturze. Ostatni z tych procesw, czyli spiekanie przebiega w temperaturze okoo 1400 C. Podczas spiekania, na powierzchni wyrobu tworzy si
szkliwo wice trwale skadniki masy ceramicznej.
Rodzaje ceramiki elektroizolacyjnej:
1. porcelana elektrotechniczna,
72
2. kamionka,
3. steatyt,
4. ceramika kondensatorowa,
5. ceramika o maym kcie stratnoci dielektrycznej tg ,
6. ceramika elektrotermiczna.
Porcelana elektrotechniczna stosowana jest do wyrobu izolatorw liniowych wysokiego i niskiego napicia oraz do wyrobu izolatorw wsporczych i
przepustowych stacyjnych. Uywana jest take do wyrobu rnego rodzaju
osprztu izolacyjnego, takiego jak: tulejki, rolki, korpusy, podstawy gwki
bezpiecznikw, oprawki arwek itp.
Kamionka jest materiaem stosowanym do wyrobu elementw izolacyjnych
123456789AAB7CCDDDEFF262EBC
Rys. 58: Izolator porcelanowy redniego napicia wntrzowy, przepustowy.

masywnych i grubociennych, takich jak komory wycznikw maoolejowych
wysokiego napicia, korpusy przekadnikw maoolejowych napowietrznych
itp. Wasnoci elektryczne kamionki s nieco gorsze od wasnoci porcelany
73
123456789AAB7CCDDDEFF262EBC
Rys. 59: Izolator porcelanowy liniowy, pniowy, napowietrzny wysokiego napicia.

elektrotechnicznej ale jest to materia znacznie taszy. Wasnoci mechaniczne kamionki dorwnuj wasnociom porcelany elektrotechnicznej a nawet je
przewyszaj.
Steatyt stosowany jest do wyrobu elementw izolacyjnych poddawanych duym napreniom mechanicznym. Dielektryk ten naley do grupy materiaw
zwanych ceramik konstrukcyjn. Ze steatytu wytwarza si izolatory wysokiego napicia do urzdze radiowych, izolatory liniowe dugopniowe, drobne
ksztatki dla grzejnictwa elektrycznego.
Gwnym skadnikiem steatytu jest krzemian magnezu 3M gO4SiOH2 O
z dodatkiem glin plastycznych oraz skalenia. Mieszanina tych materiaw wypalana jest w specjalnych piecach, w temperaturze okoo 1400 C.
Ceramika kondensatorowa charakteryzuje si du przenikalnoci dielektryczn r , rzdu 12 160. Zwikszon przenikalno dielektryczn uzyskuje
si przez dodanie do materiaw ceramicznych zwizkw tytanu.
Ceramika o maym kcie stratnoci dielektrycznej tg . Ceramik tego typu, (tzw. ceramik radiotechniczn) otrzymuje si poprzez zastpienie
w masie porcelanowej skalenia wglanem baru BaCO3 . Wspczynnik stratnoci dielektrycznej porcelany radiotechnicznej wynosi okoo tg 0, 003.
Jeszcze nisz stratno dielektryczn (okoo 0, 0006) mona otrzyma zastpujc w masie ceramicznej kaolin trudnotopliwym korundem Al2 O3 .
Ceramika elektrotermiczna powinna by odporna na dziaanie wysokiej
temperatury oraz na nage jej zmiany. Do ceramiki elektrotermicznej zaliczamy materiay o nazwach: szamot, sylimanit, kordieryt oraz tzw. ceramik
cyrkonow, zawierajc tlenki cyrkonu i krzemu. Dobrym materiaem elek-
74
trotermicznym jest tlenek magnezu. Stosowany jest on w postaci proszku

wypeniajcego cienkocienne rurki stalowe, wewntrz ktrych umieszczone
s spirale grzejne.
Szamot jest najbardziej znanym materiaem elektrotermicznym. Szamot wytwarza si z wypalonej wczeniej i zmielonej gliny ogniotrwaej z dodatkiem
kaolinu. Skad chemiczny szamotu to mieszania tlenku krzemu SiO2 z dodatkiem okoo 40 % korundu Al2 O3 . Temperatura pracy szamotu wynosi 1350
C.
Z szamotu wytwarza si wykadziny elektrycznych piecw przemysowych,
123456789AAB7CCDAEF9B4B
Rys. 60: Pwyroby wykonane z szamotu.

pytki kuchenek elektrycznych, elementy izolacyjno-konstrukcyjne elektrycznego sprztu grzejnego, itp.
Wysz temperatur pracy (1700 C) i wiksz rezystywno ma silimanit.
Jest to mieszanina 20 % SiO2 i 72 % Al2 O3 plus dodatki.
Z silimanitu wykonuje si elementy konstrukcyjno-izolacyjne urzdze elektrycznych pracujcych w wysokich temperaturach, takich jak: czci izolacyjne piecw elektrycznych wysokotemperaturowych, izolatory do samochodowych wiec zaponowych, itp.
Kordieryt jest materiaem odpornym na dziaanie uku elektrycznego oraz
na nage zmiany temperatury. Z kordierytu wykonuje si komory gaszeniowe
wycznikw niskiego i redniego napicia.
Gwne zastosowanie materiaw ceramicznych w elektrotechnice:
izolatory w liniach wysokiego i niskiego napicia oraz izolacje aparatw
elektrycznych,
75
123456789AAB7CCDAEF9B4BC
Rys. 61: Pwyroby silimanitowe.

izolacje w urzdzeniach elektrotermicznych odporne na wysokie temperatury,
izolacje w urzdzeniach wysokiej czstotliwoci,
izolatory kondensatorowe o duej przenikalnoci dielektrycznej r i maym wspczynniku stratnoci dielektryczej tg .
5.4.4
Dielektryki organiczne, naturalne i sztuczne
Do grupy dielektrykw staych organicznych nale: ywice, woski, asfalty,

parany i kauczuki.
ywice naturalne.
ywice naturalne wytwarzane s przez niektre roliny ywe (kalafonia) lub
obumare (kopale kopalne). Do ywic naturalnych zaliczamy take szelak,
ktry jest pochodzenia zwierzcego.
ywice naturalne maj budow bezpostaciow. W temperaturze normalnej s twarde i kruche. Po podgrzaniu mikn i w sposb cigy przechodz
w stan pynny. Nie maj wic cile okrelonej temperatury topnienia.
ywice naturalne s do dobrymi izolatorami.
Kalafonia jest ywic pochodzenia rolinnego, otrzymywan jako produkt
destylacji ywicy sosnowej.
76
Kalafonia uywana jest jako topnik w procesach lutowania przewodw

elektrycznych, jako skadnik zalew kablowych i syciw izolacyjnych oraz jako
skadnik olejw lakierw olejno-ywicznych.
Kopale otrzymuje si dwoma sposobami:
jako ywice niektrych obecnie rosncych gatunkw drzew podzwrotnikowych,
jako materiay kopalne, bdce ywicami drzew yjcych w dawnych
epokach geologicznych.
Najbardziej znanym kopalem jest bursztyn. Nie ma on jednak zastosowania
w elektrotechnice ze wzgldu na wysok cen.
Kopale uywane s jako skadniki lakierw powierzchniowych, tworzcych
bardzo twarde, byszczce i odporne na dziaanie czynnikw zewntrznych
powierzchnie.
Szelak jest produktem ranacji wydzieliny owadw z rzdu pluskwiakw
erujcych na pewnych gatunkach drzew tropikalnych.
Szelak uywany jest jako skadnik lakierw do pokrywania wyrobw z
miedzi i stali. Uywany jest rwnie jako lepiszcze miki przy wytwarzaniu
mikanitw. Szelak ma wasnoci termoutwardzalne.
Asfalty naturalne i sztuczne
Asfalty naturalne s mieszanin wglowodorw, siarki, tlenu i azotu. S to
substancje bezpostaciowe o czarnej barwie, obojtne chemicznie, nierozpuszczalne w wodzie i nie wchaniajce wody (niehigroskopijne).
Asfalty naturalne s atwopalne i termoplastyczne. atwo rozpuszczaj
si w benzynie, beznolu i terpentynie.
Asfalty naturalne s produktami kopalnymi.
Asfalty sztuczne dziel si na asfalty ponaftowe i wglowe (paki).
Asfalty ponaftowe s pozostaoci po ranacji ropy naftowej bezparanowej lub produktem oczyszczania olejw cikich.
Asfalty te prawie nie zawieraj skadnikw powodujcych korozj metali
(siarka, tlen).
Asfalty naturalne i ponaftowe maj dobre wasnoci izolacyjne. Stosowane s jako gwny skadnik w produkcji syciw kablowych, lakierw i zalew
elektroizolacyjnych (gwnie do sycenia oplotw wknistych kabli ziemnych).
Asfalty wglowe, zwane rwnie pakami, s najciszymi frakcjami suchej
destylacji wgla kamiennego. S one kruche i maj niezbyt dobre wasnoci
elektroizolacyjne. Stosowane s jako zalewy przy produkcji suchych ogniw
galwanicznych.
Woski s substancjami organicznymi (o rnorodnym skadzie chemicznym)
o wasnocach podobnych do wasnoci wosku pszczelego.
77
92
656734
34FD34
C997
123456734
656236
659656236
F454D36
9D945C9D243
C993636
89A72334
C965366
BC245DEF4
C9DFD472
Rys. 62: Rodzaje woskw.

Parana jest ciaem staym, bezbarwnym, niehigroskopijnym, tustym w
dotyku. Parana jest wglowodorem atwotopliwym, o temperaturze topnienia okoo 55 C.
W elektrotechnice parana ma zastosowanie jako skadnik zalew kablowych
i mas nasycajcych.
Makroparana jest zwizkiem chemicznym o wasnociach dielektrycznych
podobnych do parany. Odznacza si wysz temperatur topnienia ni parana i wiksz kruchoci.
Cerezyna jest woskiem o wasnociach elektrycznych zblionych do wasnoci parany lecz o lepszej elastycznoci, mniejszej kurczliwoci przy krzepniciu i wikszej odpornoci na utlenianie. Jest drosza od parany.
Cerezyna ma zastosowanie podobne do parany.
Ozokeryt zwany take woskiem ziemnym, jest surowcem do produkcji cerezyny. Stosowany jest czasem jako syciwo izolacji wknistej przewodw i
kabli.
Wosk montana otrzymywany jest przez ekstrakcj benzyn z wgla brunatnego. Stosowany jest jako skadnik syciw materiaw wknistych oraz zalew
i mas nasycajcych.
Wosk karnauba jest woskiem pochodzenia rolinnego. Otrzymywany jest z
lici palmy brazylijskiej.
Wosk ten stosowany jest jako dodatek zalew i mas impregnacyjnych, zwikszajcy twardo masy po wyschniciu oraz podwyszajcy temperatur top-
78
nienia masy zalewowej.

Woskol jest woskiem syntetycznym otrzymywanym poprzez chlorowanie naftalenu.
Woskol charakteryzuje si du przenikalnoci dielektryczn oraz odpornoci na utlenianie. Jest materiaem trudnopalnym (w czasie palenia wydziela
si chlor, ktry gasi pomie) o wysokiej temperaturze topnienia (okoo 130
C).
W elektrotechnice woskol uywany jest gwnie jako syciwo papierw kondensatorowych.
5.4.5
Materiay dielektryczne wkniste
Materiay te dzielimy na nastpujce grupy:

materiay naturalne i sztuczne wytworzone z wkien rolinnych,
materiay naturalne i sztuczne pochodzenia zwierzcego,
materiay syntetyczne otrzymywane z ywic syntetycznych.
Do materiaw wknistych naturalnych zaliczamy: papiery elektroizolacyjne, bawen, len, konopie, jut.
Papier elektroizolacyjny. Gwnym skadnikiem papierw elektroizolacyjnych jest bonnik (celuloza) o wzorze chemicznym (C6 H10 O5 )n . Jest to zwizek organiczny, wieloczsteczkowy o budowie acuchowej. Celuloza otrzymywana jest poprzez mechaniczn i chemiczn przerbk surowcw drzewnych.
Podstawowym surowcem do wyrobu papierw elektroizolacyjnych jest
drewno sosny i wierka a take soma zboowa, trzcina, len i bawena. Surowcami pomocniczymi (wypeniaczami) s kaolin, talk, wglan wapnia, ditlenek tytanu i inne. Wypeniacze nadaj papierom odpowiedni gadko,
mikko, poysk i barw.
Papier elektroizolacyjny surowy jest materiaem wknistym silnie wchaniajcym wod (higroskopijnym). Aby sta si on dobrym materiaem izolacyjnym musi by wysuszony i nasycony odpowiednim syciwem. Syciwami s
woski, oleje, ywice i lakiery.
Rozrnia si nastpujce rodzaje papierw elektroizolacyjnych:
papier kondensatorowy,
papier kablowy,
papier nawojowy,
papier do wyrobu materiaw warstwowych,
79
inne rodzaje papieru elektroizolacyjnego.

Papier kondensatorowy (bibuka kondensatorowa). Papier ten jest bardzo
cienki (rzdu 0, 009 mm), wytrzymay na rozciganie, o duej wytrzymaoci
kV
).
dielektrycznej (rzdu 15 mm
Papier kondensatorowy stosuje si w kondensatorach, gdzie syciwem jest olej
mineralny.
Papier kablowy suy do owijania y kabli elektroenergetycznych. yy
kabli owija si kilkoma warstwami a nastpnie nasyca gorcym olejem kablowym.
Papier kablowy jest zwykle grubszy od papieru kondensatorowego (grubo okoo 0, 12 mm) i bardziej wytrzymay mechanicznie.
Papier nawojowy stosowany jest do izolowania drutw nawojowych w
transformatorach. Jego wasnoci s podobne do papieru kablowego ale jest
nieco cieszy.
Papier stosowany do wyrobu tworzyw warstwowych. Mona wyrni
dwa rodzaje tych papierw:
papier nasycany do wyrobu pyt,
papier jednostronnie pokryty lepiszczem do wyrobu przedmiotw zwijanych, takich jak tuleje, rury, przepusty kondensatorowe.
Inne rodzaje papierw:
papier olejowy stosowany jest zamiast ceratek izolacyjnych, gdy wymagana jest maa grubo izolacji,
papier metalizowany uywany jako ekran w kablach wysokiego napicia,
papier do izolowania blach transformatorowych i blach twornikw maszyn
prdu przemiennego,
papier do wyrobu tam mikowych, (tzw. bibuki japoskie).
Kartony elektroizolacyjne.
Do katronw elektroizolacyjnych zaliczamy:
preszpan,
br.
Preszpan jest kartonem produkowanym z masy celulozowej (siarczanowej)
przez prasowanie na mokro pod duym cinieniem i powolne suszenie.
Rozrnia si preszpan zwyky i preszpan mikki.
80
Preszpan zwyky stosowany jest w maszynach elektrycznych jako izolacja

obkowa oraz jako materia na korpusy izolacyjne cewek transformatorw
suchych, elektromagnesw, innych urzdze.
Preszpan zwyky produkowany jest w arkuszach lub zwojach.
Preszpan mikki przeznaczony jest do pracy w oleju jako izolacja midzyzwojowa i midzywarstwowa cewek transformatorw elektroenergetycznych.
Preszpan mikki produkowany jest w arkuszach.
Fibra wytwarzana jest z masy celulozowej otrzymywanej ze szmat bawe-
123456789AAB7CCDDDEFE4
Rys. 63: Arkusze preszpanu zwykego.

nianych. Produkowana jest w postaci prtw, arkuszy, rur i ksztatek.
W zetkniciu z ukiem elektrycznym bra ma wasnoci gazotwrcze. Stosuje
si j do wyrobu komr gaszcych odgromnikw wydmuchowych.
Materiay wkniste pozostae.
Bawena. Jest to podstawowy surowiec wkienniczy pochodzenia rolinnego. Bawena jest materiaem higroskopijnym, dlatego nie ma bezporednigo
zastosowania w elektrotechnice, pomimo niskiej jej niskiej ceny.
Kotopa. Jest to bawena poddana tak zwanemu procesowi acetylowania, polegajcym na dziaaniu na celuloz chlorkiem kwasu octowego. Acetylowanie
baweny zmniejsza jej higroskopijno. Wad kotopy jest maa wytrzymao
mechaniczna na rozciganie.
Jedwab naturalny jest materiaem wknistym pochodzenia zwierzcego.
Jedwab ma dobre wasnoci elektroizolacyjne, jest niehigroskopijny i wytrzymay mechanicznie. Wad jedwabiu naturalnego jest do wysoka cena.
Jedwab wiskozowy wytwarzany jest z celulozy. Jest to materia wodochonny, o maej odpornoci termiczniej. Stosowany jest ze wzgldu na nisk
cen.
Jedwab octanowy powstaje z celulozy po odpowiedniej obrbce chemicznej. Jest niehigroskopijny ale ma ma wytrzymao na rozciganie.
Len, konopie, juta obecnie maj niewielkie zastosowanie w elektrotechnice.
Dawniej stosowano je do oplotu przewodw i kabli.
81
Wkna syntetyczne. Najbardziej rozpowszechnione s wkna poliami-
56789AAB7CCDDDEFEB
Rys. 64: Przykad materiaw wknistych o coraz mniejszym zastosowaniu

w elektrotechnice: tama baweniana i sznurek lniany.
dowe o nazwach rmowych: nylon, stylon, kapron i perlon. Wkna te wyrniaj si dobrymi wasnociami izolacyjnymi, bardzo ma higroskopijnoci
oraz du wytrzymaoci mechaniczn. Wad tych materiaw jest maa odporno na promieniowanie wietlne.
Obecnie coraz czciej tradycyjne materiay wkniste zastpowane s wknami syntetycznymi.
Rodzaje materiaw wknistych.
Materiay elektroizolacyjne wykonane z wkien maj zwykle posta przdzy,
sznurw, tam, koszulek i tkanin.
Przdza suy gwnie do izolowania drutw nawojowych cewek maszyn
elektrycznych i transformatorw. Materiaem na przdz najczciej jest: bawena, kotopa, jedwab wiskozowy.
Sznury su do wizania przewodw i zezwojw maszyn i transformatorw.
Najczciej stosowanym materiaem na sznury s wkna lniane.
Tamy stosuje si do owijania cewek transformatorowych lub pocze czoowych w maszynach elektrycznych. Najczciej stosowanym materiaem na
tamy s wkna baweniane, jedwab wiskozowy lub wkna szklane.
Tamy zwykle nasycane s olejem, lakierem lub syciwem izolacyjnym.
Tkaniny dziel si na ceratki elektroizolacyjne i koszulki izolacyjne.
Ceratkami elektroizolacyjnymi nazywa si tkaniny nasycone lakierem izolacyjnym.
Koszulki izolacyjne s to rurki splecione z przdzy bawenianej lub jedwabnej zaimpregnowane tustym lakierem izolacyjnym.
Koszulki stosowane s do izolowania przewodw czeniowych oraz izolowania kocw uzwoje maszyn i transformatorw.
Obecnie coraz czciej stosuje si koszulki wykonane z tworzyw sztucznych.
5.4.6
Elastomery (elastyki)
Najwaniejszymi przedstawicielami elastomerw s kauczuki (naturalne i

syntetyczne) i gumy.
82
Kauczuk naturalny otrzymywany jest z soku drzewa kauczukowego (latexu). Kauczuk naturalny jest surowcem do wyrobu gum i ebonitw.
Guma powstaje z kauczuku poddanego procesowi wulkanizacji (usieciowania).
W celu otrzymania gumy o danych wasnociach, ugniata si mieszanin mielonego kauczuku, siarki i innych dodatkw a do uzyskania jednolitej
masy. Tak uzyskan mas poddaje si procesowi wulkanizacji, polegajcym
na ogrzewaniu jej w temperaturze 100 150 C pod zwikszonym cinieniem
przez czas od kilku minut do kilku godzin.
Gumy mikkie stosuje si do izolowania przewodw i kabli, do wyroC
1442567589ABCDEF5
76A2942
9567F25589ABCDEF5
7666A2942
Rys. 65: Podzia gum.

bu sprztu przeciwporaeniowego, takiego jak rkawice dielektryczne, buty i
chodniki elektroizolacyjne, ksztatki i uszczelki izolacyjne.
Gumy twarde (ebonity) wytwarzane s w postaci pyt, rur i prtw. Stosowane s do wyrobu ksztatek izolacyjnych oraz elementw instalacyjnych
urzdze teletechnicznych.
Kauczuki syntetyczne s produktami organicznymi, poddanymi procesowi
polimeryzacji.
Polimeryzacja jest procesem, podczas ktrego wielka liczba maych, jednorodnych czsteczek, zwanych monomerami czy si ze sob, tworzc jedn
wielk czsteczk zwan polimerem.
Skad chemiczny substancji poddanej procesowi polimeryzacji nie ulega zmianie.
Kauczuki syntetyczne nie maj wad kauczukw naturalnych, takich jak
maa odporno na dziaanie olejw i paliw pynnych oraz skonno do starzenia si w wysokich temperaturach.
Kauczuki systetyczne dziel si na cztery grupy:
Kauczuk butadienowy ma wasnoci zblione do wasnoci kauczuku naturalnego. Stosowany jest na powoki kabli elektroenergetycznych.
Kauczuk butadienowo-styrenowy jest bardziej odporny na starzenie cieplne ni kauczuk butadienowy. Stosowany jest na izolacje przewodw niskiego
83
4536789ABCDCA45BD
62345368E3C2F7DB
9CADBA
62345368E3C2F7DBA
623453684DBA
62345368E3CAA
Rys. 66: Podzia kauczukw syntetycznych.

napicia.
Kauczuk chloroprenowy jest niepalny, odporny na dziaanie czynnikw
atmosferycznych i olejw mineralnych. Stosowany jest na powoki kabli kopalnianych, okrtowych i innych pracujcych w trudnych warunkach atmosferycznych.
Kauczuk butylowy ma dobre wasnoci elektryczne i mechaniczne. Jest
odporny na wpywy atmosferyczne. Stosowany jest jako izolacja przewodw
i kabli elektroenergetycznych.
Zalet kauczuku butylowego jest jego niska cena, wad trudna technologia
wytwarzania.
Pozostae rodzaje kauczukw.
Kauczuk polisiarczkowy (tiokol) jest to produkt podobny do gumy. Tiokol stosowany jest do wyrobu powok ziemnych kabli kabli niskiego napicia
oraz jako izolacja przewodw pracujcych w pobliu smarw, olejw, rozpuszczalnikw i innych substancji rcych. Jest to materia tani, niehigroskopijny,
odporny na wpyw czynnikw atmosferycznych. Wady to korozyjne dziaanie
na miedziane yy przewodw i kabli oraz niezbyt dobre wasnoci mechaniczne.
Kauczuk silikonowy charakteryzuje si du trwaoci i elastycznoci.
Jest odporny na dziaanie zewntrznych wpyww atmosferycznych. Jest niepalny i odporny na dziaanie podwyszonych temperatur.
Kauczuk silikonowy stosowany jest na izolacje przewodw i kabli uytkowanych w kopalniach, na statkach, w samolotach itp. Jest to materia drogi.
5.4.7
Termoplasty
Termoplasty s tworzywami, ktre mona dowolnie ksztatowa w podwyszonej temperaturze. Po ostudzeniu zachowuj nadany im ksztat. Uplastycznienie tych tworzyw mona powtarza wielokrotnie.
Do tworzyw termoplastycznych (termoplastw) stosowanych w elektrotech-
84
nice zaliczamy:
1. polietylen,
2. polichlorek winylu,
3. polipropylen,
4. polistyren,
5. poliamidy,
6. poliformaldehyd,
7. poliwglany,
8. poliuretany,
9. poliestry nasycone,
10. polimetakrylan metylu.
Polietylen jest produktem polimeryzacji etylenu gazowego C2 H4 .
Polietylen jest materiaem niehigroskopijnym, odpornym na dziaanie kwasw, zasad i soli, olejw mineralnych. Ma bardzo dobre wasnoci elektryczne.
Miknie w temperaturze okoo 90 C.
Polietylen poddany procesowi usieciowania jest odporny na korozj napreniow a temperatura miknienia wzrasta do 145 C.
Sieciowanie polietylenu polega na poddaniu go odpowiednim reakcjom
lub dziaaniu na niego promieniowaniem jonizujcym. W wyniku sieciowania
powstaj dodatkowe wizania midzyczsteczkowe pomidzy czsteczkami
nalecymi do rnych acuchw polimeru.
Sieciowanie polietylenu zwiksza jego wytrzymao mechaniczn i ciepln.
Proces sieciowania wykonuje si najczciej na gotowych wyrobach, gdy pogarsza on zdolno do przetwrstwa polietylenu.
Polietylen (wysokocinieniowy) stosowany jest gwnie jako izolacja przewodw i kabli niskiego i redniego napicia (do 30 kV).
Stosowany jest take jako izolacja przewodw i kabli ukadanych w wodzie
oraz do kabli teletechnicznych.
Polichlorek winylu powstaje poprzez polimeryzacj gazowego chlorku winylu C2 H3 Cl.
Polichlorek winylu produkowany jest w dwch postaciach:
polichlorek winylu twardy (winidur),
polichlorek winylu mikki (polwinit).
85
Winidur stosowany jest do wyrobu rurek, kanaw elektroizolacyjnych i

ksztatek oraz do produkcji naczy akumulatorw kwasowych.
Rys. 67: Kanay (listwy) elektroizolacyjne winidurowe.

Polwinit stosowany jest powszechnie jako izolacja przewodw i kabli niskiego napicia, jako materia na gitkie rurki izolacyjne (koszulki) oraz jako
materia na tamy izolacyjne.
Polwinit moe by barwiony na rne kolory, co uatwia rozrnianie y
przewodw i kabli.
Polipropylen jest produktem polimeryzacji propylenu C3 H6 . Materia ten
5678999ABCDBDEDBCFA6FA
Rys. 68: Tamy elektroizolacyjne z polwinitu.

ma bardzo dobre wasnoci elektryczne, zblione do polietylenu.
Z polietylenu wyrabia si te same elementy co z polietylenu, a przede
wszystkim obudowy i czci rnych produktw przemysu elektrotechnicznego, izolacje i powoki ochronne kabli i przewodw. Wyroby z polipropylenu
mog one by stosowane w zakresie temperatur od 35 C do +130 C.
Polistyren jest produktem polimeryzacji ciekego styrenu C8 H8 .
Polistyren jest materiaem twardym, bezpostaciowym, o duej wytrzymaoci
na rozciganie i zginanie. Materia ten ma bardzo dobre wasnoci elektroizolacyjne. Jest niehigroskopijny, odporny na dziaanie kwasw, zasad i olejw.
Polistyren stosowany jest jako izolacja y kabli, do wyrobu folii kondensatorowych i ksztatek izolacyjnych, na obudowy i czci aparatw. Stosowany

86
56789AAB7CCDDDEF4EB
Rys. 69: Akumulator zasadowy, niklowo-kadmowy w obudowie z polipropylenu.

jest take jako skadnik zakew kablowych i powok lakierniczych. Wad polistyrenu jest do niska dopuszczalna temperatura pracy (okoo 75 C).
Poliamidy s tworzywami sztucznymi o strukturze krystalicznej.
Tworzywa poliamidowe stosuje si do wyrobu powok kabli i przewodw. Z
poliamidw wytwarza si take czci urzdze elektrotechnicznych. Charakteryzuj si one maym wspczynnikiem tarcia, du wytrzymaoci mechaniczn oraz du odpornoci na korozj. S odporne na dziaanie olejw,
paliw i smarw.
Wad tego tworzywa jest maa odporno na starzenie oraz wraliwo na
promienie soneczne.
Poliformaldehyd jest produktem polimeryzacji formaldehydu lub trioksa-
5678999ABCDBDAE6FA
Rys. 70: Listwa zaciskowa przewodw, wykonana z poliamidu, przeznaczona

do mocowania na szynie DIN H 35 mm.
nu.
Materia ten ma dobre wasnoci elektroizolacyjne, jest odporny na dziaanie
sabych kwasw, zasad, benzyny i olejw.
87
Poliformaldehyd stosowany jest do wyrobu elementw izolacyjno-konstrukcyjnych, majcych dobre wasnoci mechaniczne i du odporno zmczeniow.
Poliwglan jest produktem polikondensacji fosgenu z dwufenolem.
12345678999ABCDBDAE6FA
Rys. 71: Oznaczniki y przewodw i kabli.

Poliwglan jest materiaem twardym, sztywnym i sprystym. Posiada dobre
wasnoci cieplne i nieco gorsze ni polietylen wasnoci dielektryczne. Jest
odporny na starzenie.
Poliwglan stosowany jest do wyrobu elementw izolacyjno-konstrukcyjnych o wysokich wymaganiach dielektrycznych, cieplnych i mechanicznych.
Z poliwglanu wykonuje si korpusy cewek i rezystorw, elementy izolacyjne
wycznikw i przekanikw, osony i listwy zaciskowe.
Poliuretan jest surowcem do produkcji mas wtryskowych, pianek, kauczukw, lakierw i wkien sztucznych.
Poliestry nasycone otrzymuje si w wyniku polikondensacji kwasw dwuzasadowych z alkoholami dwuwodorotlenkowymi.
Poliestry nasycone charakteryzuj si dobrymi wasnociami izolacyjnymi, du wytrzymaoci mechaniczn, du twardoci i sztywnoci, maym wspczynnikiem tarcia, du odpornoci chemiczn i termiczn.
Poliestry nasycone, modykowane gliceryn uywane s do wytwarzania izolacji lakierowej przewodw.
Polimetakrylan metylu (pleksiglas) powstaje w procesie polimeryzacji
metakrylanu metylu.
Jest to materia twardy i przezroczysty. Stosowany jest w odgromnikach wydmuchowych jako materia gazotwrczy, wydzielajcy due iloci gazu w zetkniciu z ukiem elektrycznym. Materia ten stosowany take na przezroczyste obudowy i osony rozdzielnic i urzdze elektrycznych.
88
12345678999ABCDBDAE6FA
Rys. 72: Izolatory przepustowe z tworzywa poliestrowego wzmocnionego

wknem szklanym.
5.4.8
Duroplasty
Duroplasty s to tworzywa termoutwardzalne powstajce w procesie polikondensacji.

Polikondensacja jest reakcj polimeryzacji, przebiegajc stopniowo i z wydzieleniem niskoczsteczkowego produktu ubocznego (np. wody, metanolu,
amoniaku, glikolu). W procesie polikondensacji powstaje nowa substancja,
ktrej skad chemiczny rni si od skadu chemicznego biorcych w nim
udzia reagentw.
Tworzywa termoutwardzalne przy podgrzewaniu nabieraj wasnoci plastycznych, mona im wwczas nada odpowiednie ksztaty. W czasie studzenia zachodz w nich przemiany chemiczne, powodujce trwae, nieodwracalne
utwardzenie materiau.
Duroplasty maj dobre wasnoci elektroizolacyjne. Ponadto po utwardzeniu charakteryzuj si du sztywnoci, stabilnoci wymiarw, nierozpuszczalnoci i nietopliwoci. Gwne wady duroplastw to krucho (zmniejszana przez zastosowanie napeniaczy) oraz niemoliwo powtrnego formowania.
Duroplasty stosowane s w postaci ywic (mieszanek ywica+napeniacz).
Do najczciej stosowanych ywic elektroizolacyjnych zaliczamy:
ywice fenolowo-formaldehydowe,
ywice mocznikowo-formaldehydowe,
ywice melaminowo-formaldehydowe,
89
zywice anilinowo-formaldehydowe,
ywice epoksydowe.
ywice fenolowo-formaldehydowe (fenoloplasty, bakelity) s produktami
polikondensacji fenolu C6 H5 OH z formaldehydem mrwkowym HCHO.
ywice fenolowo-formaldehydowe stosuje si do wytwarzania wyrobw
prasowanych, ktre zazwyczaj s pfabrykatami majcymi zastosowania do
produkcji wyrobw nalnych. Stosuje si je take do produkcji rnego rodzaju klejw i materiaw na powoki chronice urzdzenia przed wpywami
czynnikw zewntrznych.
Powoki ochronne wykonane z ywic z dodatkami rnego rodzaju wypeniaczy, barwnikw i innych skadnikw maj znaczcy wpyw na estetyk
wykonania wyrobw kocowych.
ywice mocznikowo-formaldehydowe (aminoplasty) wytwarzane s w
procesie polikondensacji mocznika CN2 H4 O z formaldehydem.
S to ciaa twarde, nietopliwe i nierozpuszczalne, o sabych wasnociach
elektroizolacyjnych. Aminoplasty s bezbarwne lecz daj si atwo barwi na
rne kolory.
ywice mocznikowo-formaldehydowe stosuje si jako skadnik wicy
toczyw termoutwardzalnych, stosowanych do wyrobu elementw aparatury
elektrotechnicznej. Stosowane s rwnie na powoki izolacyjne przewodw
wysokiego napicia.
ywice melaminowo-formaldehydowe s to produkty polikondensacji
melaminy C3 N6 H6 z formaldehydem.
Wasnoci zyczne i chemicze tych ywic s podobne lecz nieco lepsze
od wasnoci ywic fenolowo-formaldehydowych. Stosowane s gwnie jako
powoki izolacyjne przewodw elektrycznych oraz jako skadnik lakierw i
klejw elektroizolacyjnych.
ywice anilinowo-formaldehydowe s produktami polikondensacji aniliny C6 N H7 z formaldehydem.
ywice te wyrniaj si maym wspczynnikiem stratnoci dielektrycznej oraz du odpornoci na dziaanie wilgoci. Stosuje si je do wytwarzania
czci izolacyjnych urzdze elektrotechnicznych. Z ywic tego typu produkuje si pyty izolacyjne o budowie warstwowej noszce fabryczn nazw
tekstolit.
ywice epoksydowe (epidiany) wytwarzane s z fenoli w wyniku wielu
reakcji z dodatkiem utwardzaczy i innych dodatkw.
Charakteryzuj si bardzo dobr przyczepnoci do metali i szka. Maj
dobre wasnoci elektroizolacyjne i znaczn odporno chemiczn. Z epidianw wytwarza si ywice lane, lakiery elektroizolacyjne powlekajce, kleje i
lepiszcze.
90
12345678999ABCCAD6E
Rys. 73: Transformator trjfazowy suchy o izolacji uzwoje wykonanej z ywic epoksydowych i wkien szklanych.
5.4.9
Tworzywa zoone i pwyroby
Do grupy tworzyw zoonych i pwyrobw zaliczamy:

lakiery,
emalie,
ywice lane,
laminaty,
koszulki,
folie izolacyjne.
Lakiery elektroizolacyjne s podstawowym skadnikiem ukadw izolacyjnych maszyn elektrycznych. Lakiery przeznaczone s do pokrywania uzwoje
urzdze elektrycznych, a take do pokrywania innych powierzchni w miejscach gdzie wystpuje zjawisko iskrzenia (np.w pobliu komutatora maszyny elektrycznej). Lakiery zabezpieczaj take przed przebiciami pomidzy
uzwojeniami i komutatorem oraz pomidzy komutatorem a metalow obudowa silnika. Odpowiednia lepko lakieru pozwala na wypenienie przestrzeni
midzy zwojami i niedopuszczenie do gromadzenia si w tych miejscach kurzu, pyu wglowego ze szczotek i innych substancji uatwiajcych przebicie.
91
Lakiery elektroizolacyjne s pynnymi roztworami ywic, asfaltw i lotnych rozpuszczalnikw. Podczas suszenia rozpuszczalniki ulatniaj si, pozostawiajc stwardniae bony na lakierowanej powierzchni.
Lakiery elektroizolacyjne dziel si na: pokrywajce, nasycajce i klejce.
Lakiery pokrywajce su do pokrywania chronionej powierzchni bon oddzielajc j od otoczenia.
Pokrywanie lakierem przeprowadza si najczciej poprzez jednokrotne
lub wielokrotne zanurzenie uzwojenia lub innego elementu w lakierze.
Lakiery nasycajce su do nasycania (impregnacji) uzwoje i tkanin izolacyjnych, zabezpieczajc je w ten sposb przed zawilgoceniem i utleniajcym
dziaaniem powietrza.
Lakiery klejce su do klejenia uwarstwionych materiaw izolacyjnych, takich jak wyroby z miki, papieru, warstwowe tworzywa syntetyczne.
Emaliami elektroizolacyjnymi nazywa si lakiery z dodatkiem pigmentu,
dajce po wyschniciu barwne, nieprzezroczycte powoki.
Do emaliowania przewodw i drutw nawojowych stosuje si najczciej lakiery (zwane emaliami): poliamidowe, epoksydowe, poliestrowe i poliuretanowe.
ywice lane s ywicami syntetycznymi, termoutwardzalnymi, bezrozpuszczalnikowymi. Z ywic tych odlewane s rnego rodzaju ksztatki, takie jak
gowice kabli suchych redniego napicia, korpusy urzdze elektrycznych,
odlewy elementw wysokonapiciowych ukadw izolacyjnych.
Najczciej stosowanymi ywicami lanymi s kompozycje ywic epoksydowych, oraz nienasycone ywice poliestrowe.
Laminaty s materiaami warstwowymi zoonymi z wielu warstw nonika
wknistego i lepiszcza ywicznego. Warstwy te s prasowane w podwyszonej temperaturze. Nonikiem s zwykle tkaniny z wkien syntetycznych lub
tkaniny baweniane, lepiszczem ywice termoutwardzalne.
Laminaty produkowane s w postaci arkuszy, pyt, rur i ksztatek. Najbardziej znanymi laminatami, majcymi zastosowanie w elektrotechnice s
produkty o nazwach handlowych: tekstolit, tekstolit szklany i getinaks.
Folie elektroizolacyjne stosowane s jako dielektryk w kondensatorach
oraz jako izolacja zwojowa w maszynach i urzdzeniach elektrycznych. Folie
produkowane s w postaci tam i arkuszy. Folie wytwarzane s z ywic poliestrowych, polietylenu, poliamidu i teonu.
Koszulki elektroizolacyjne wytwarzane s w postaci rurek z wkien naturalnych lub syntetycznych nasyconych lakierem elektroizolacyjnym.
Ostatnio coraz czciej do wytwarzania koszulek stosuje si materiay termoplastyczne lub termokurczliwe.
Najczciej stosowanymi materiaami do wytwarzania koszulek s: tkaniny szklane pokryte gum silikonow, polwinit sieciowany termokurczliwy,
polichloropren.
12345678889ABCAC9D6E9F
Rys. 74: Koszulki elektroizolacyjne z polichlorku winylu.
12345678999ABC2D6EFDA
Rys. 75: Materiay elektroizolacyjne termokurczliwe.
92
6 Materiay magnetyczne
93
Materiay magnetyczne
6.1
Wiadomoci wstpne
Przenikalno magnetyczn dowolnego materiau okrelamy jako:

= 0 r =
B
,
H
gdzie:
,
przenikalno magnetyczna bezwzgldna, mierzona w H
m
0 przenikalno magnetyczna prni rwna 0 = 8, 86 107 H
,
m
r przenikalno magnetyczna wzgldna (jest to wielko bezwymiarowa),
B indukcja magnetyczna materiau, mierzona w Teslach,
A
H natenie zewntrznego pola magnetycznego, mierzone w m
.
Jeeli dowolne ciao umiecimy w zewntrznym polu magnetycznym, to
wyniku oddziaywania tego pola z elektronami ciaa, wytworzy si wypadkowe pole magnetyczne. Wypadkowa indukcja magnetyczna B 6= 0 H, przy
czym moe by B < 0 H lub B > 0 H. W zalenoci od tego rozrniamy
ciaa diamagnetyczne (r < 1), ciaa paramagnetyczne (r > 1) i ferromagnetyczne (r 1).
Materiay diamagnetyczne ustawiaj sie w zewntrznym polu magnetycznym prostopadle do kierunku linii tego pola. Przenikalno magnetyczna
wzgldna r tych materiaw jest mniejsza od jednoci. Wasne pole magnetyczne osabia wic pole zewntrzne.
B < 0 H.
Materiaami diamagnetycznymi s: gazy szlachetne, mied, srebro, cynk,
bizmut, zoto, wgiel, kadm, rt, ow, siarka i inne.
Materiay paramagnetyczne ustawiaj si w zewntrznym polu magnetycznym rwnolegle do linii si tego pola w kierunku zgodnym z liniami si
pola zewntrznego. Przenikalno magnetyczna wzgldna r tych materiaw
jest nieco wiksza od jednoci. Wypadkowe pole magnetyczne jest nieznacznie
wiksze od pola zewntrznego.
B > 0 H.
Wasnoci paramagnetyczne wykazuj nastpujce materiay: sd, potas,
platyna, magnez, aluminium, cyna, wanad, wolfram i inne.
Po zaniku zewntrznego pola magnetycznego, ciaa diamagnetyczne i paramagnetyczne wracaj do stanu magnetycznie obojtnego.
94
Materiay ferromagnetyczne s to ciaa, w ktrych wzrost indukcji magnetycznej wywoany polem zewntrznym jest szczeglnie duy. Przenikalno magnetyczna wzgldna r tych materiaw jest doo wiksza od jednoci.
Po zaniku zewntrznego pola magnetycznego ciaa te zachowuj orientacj
wasnego pola i utrzymuje si w nich tak zwany magnetyzm szcztkowy,
zwany take pozostaoci magnetyczn lub indukcj remanencji.
Materiaami ferromagnetycznymi s: elazo, nikiel, kobalt oraz pewne
pierwiastki z grupy lantanowcw.
A 7
1
5FFB 345678945

1
4567894A5
BACDDA5
4567894A5
5

Rys. 76: Podzia materiaw ferromagnetycznych.

Wasnoci materiaw ferromagnetycznych okrela si za pomoc charakterystyki magnesowania.
Charakterystyka magnesowania, jest to zaleno indukcji magnetycznej
B od natenia pola magnetycznego H, czyli zaleno
B = f (H).
Zaleno t przedstawia si wykrelnie w postaci tak zwanej ptli histerezy
magnetycznej.
W celu wyznaczenia ptli histerezy magnetycznej, badan prbk materiau magnetycznego umieszczamy w zewntrznym polu magnetycznym o
regulowanej wartoci i kierunku natenia pola H. Dla kadej wartoci natenia pola magnetycznego H, mierzymy odpowiadajc jej warto indukcji
magnetycznej B. Wielkoci te nanosimy na wykres histerezy magnetycznej.
Przed wykonaniem pomiarw badana prbka ferromagnetyczna jest cakowicie rozmagnesowana, dlatego przy powikszaniu natenia pola po raz pierwszy, wyniki pomiarw ukadaj si wzdu tak zwanej krzywej magnesowania
pierwotnego, oznaczonej przez 1.
95
1
A
16
18
736
C
739
E
39
36 4
5
F
71 8
716
Rys. 77: Ptla histerezy magnetycznej.

Oznaczenia:
Br indukcja pozostaoci magnetycznej (indukcja remanencji),
Hc natenie koercji (natenie powcigajce),
Bn , Hn indukcja i natenie nasycenia,
0 1 krzywa magnesowania pierwotnego,
1 2 zmniejszanie wartoci H od Hn do 0.
2 3 zmiana zwrotu H od zera do Hc przy ktrej indukcja B = 0,
3 4 dalsze zmniejszanie natenia pola, a do nasycenia w punkcie Hn ,
4 5 zwikszanie H od Hc do 0,
5 6 zwikszanie H od 0 a do Hc , przy ktrej indukcja B = 0,
6 1 zwikszanie H od 0 do Hn a do nasycenia w punkcie 1.
Uwaga:
Cz krzywej histerezy magnetycznej, leca w drugiej wiartce
ukadu wsprzdnych (pomidzy punktami 2 i 3) nazywa si krzyw odmagnesowania.
96
Materiay ferromagnetyczne stosuje si do budowy obwodw magnetycznych maszyn i urzdze elektrycznych.

Na parametry magnetyczne materiau ferromagnetycznego ma wpyw:
skad chemiczny stopu i jego czysto,
technologia produkcji (walcowanie na zimno lub na gorco),
obrbka cieplna (np. wyarzanie w temperaturze 1100 1300 C przez
okoo 1h).
Walcowanie na zimno sprzyja ukadaniu si mikrokrysztaw walcowanego
materiau w jednym kierunku. W wyniku tej operacji otrzymujemy tak zwane
materiay magnetyczne anizotropowe, majce lepsze wasnoci magnetyczne
w kierunku walcowania ni w kierunku do niego prostopadym.
W materiaach ferromagnetycznych wystpuje tak zwany efekt magnetostrykcji.
Magnetostrykcja jest to zjawisko zmiany objtoci materiaw ferromagnetycznych pod wpywem zewnetrznego pola magnetycznego.
Zjawiskiem odwrotnym jest zmiana rozmiarw ferromagnetyka pod wpywem
zewntrznego pola magnetycznego. Zjawisko to moe mie charakter liniowy
lub objtociowy.
Efekt magnetostrykcji jest wykorzystywany midzy innymi w generatorach ultradwikw. Zjawisko odwrotne do magnetostrykcji wykorzystuje si
w precyzyjnych czujnikach cinienia i naprenia.
Materiay ferromagnetyczne dzielimy na dwie grupy:
materiay magnetycznie mikkie,
materiay magnetycznie twarde.
Kryterium podziau jest warto natenia koercji Hc granicznej ptli histerezy. Najczciej uznaje si, e ferromagnetyki s:
magnetycznie mikkie, jeli natenie koercji Hc < 240
A
,
m
magnetycznie twarde, jeli natenie koercji Hc > 3500
A
.
m
6.2
97
Materiay magnetycznie mikkie
Materiay magnetycznie mikkie wyrniaj si tym, e pod wpywem

zewntrznego pola magnetycznego magnesuj si atwo ale nietrwale. Materiay te maj bardzo wsk ptl histerezy magnetycznej.
Materiay magnetycznie mikkie, ktre maj zastosowanie w elektrotechnice
powinny charakteryzowa si nastpujcymi wasnociami:
du indukcj nasycenia Bn ,
atw magnesowalnoci (maej wartoci natenia pola H powinna odpowiada dua warto indukcji magnetycznej B),
maym nateniem koercji Hc i ma indukcj remanencji Br ,
wsk ptl histerezy aby straty na histerez byy jak najmniejsze,
du rezystywnoci aby zmniejszy straty na prdy wirowe,
nisk cen.
Materiay magnetycznie mikkie mona podzieli na dwie grupy:
materiay metaliczne,
materiay niemetaliczne.
Materiay magnetycznie mikkie metaliczne.
Chemicznie czyste elazo jest bardzo dobrym ale niezbyt czsto stosowanym materiaem magnetycznie mikkim. Stosunkowo dua konduktywno
elaza powoduje w zmiennym polu magnetycznym powstawanie duych strat
na prdy wirowe.
Maksymalna przenikalno magnetyczna wzgldna elaza rwna jest r max =
A
1 500 000 a natenie koercji wynosi Hc = 1, 2 m
.
Ze wzgldu na sposb produkcji wyrniamy nastpujce odmiany elaza:
elazo elektrolityczne,
elazo armco.
elazo elektrolityczne jest stosunkowo czyst odmian elaza, oczyszczan w pocesie elektrolizy. Jest to dobry surowiec do wyrobu bardzo czystych
odmian elaza, otrzymywanych metod przetapiania w atmosferze wodorowej.
elazo armco jest technicznie czystym elazem uzyskiwanym ze specjalnie
prowadzonych wytopw stali. Armco stosowane jest w obwodach magnetycznych magnesowanych prdem staym (mierniki, przekaniki i inne).
Wszystkie elementy obwodw ze zmiennym polem magnetycznym wykonuje si z blach w celu ograniczenia strat zwizanych z wystpowaniem w
98
tych obwodach tak zwanych prdw wirowych. Blachy izoluje si od siebie

lakierem elektroizolacyjnym, szkem wodnym lub warstw nieprzewodzcych
prdu tlenkw.
Stale krzemowe otrzymuje si przez dodanie do stali niewielkiej iloci
(do 5%) krzemu. Wasnoci magnetyczne stali z dodatkiem krzemu ulegaj
istotnemu polepszeniu:
zwiksza si rezystywno materiau (powoduje to zmniejszenie strat
na prdy wirowe),
zmniejsza si warto natenia powcigajcego (koercji) Hc (powoduje to zwenie ptli histerezy i zmniejszenie strat na histerez),
zwiksza si przenikalno magnetyczna pocztkowa i maksymalna,
poprawia si stabilno charakterystyk magnetycznych.
Stopy elazo-niklowe. Stopy te nazywane s take permalojami. Charakteryzuj si maymi stratami na prdy wirowe, szczeglnie dla czstotliwoci f > 10 kHz. Indukcja nasycenia permalojw Bs wynosi od 0,8 T do 1,5
A
T, natenie koercji Hc zawiera si w granicach od 0,2 do 50 m
. Materiay te
maj stosunkowo du przenikalno magnetyczn.
Permaloje stosowane s na obwody magnetyczne pracujce przy duych
czstotliwociach f 100 kHz. Ze stopw elazo-niklowych wykonuje si blachy transformatorowe, rdzenie bardzo dokadnych przekadnikw prdowych,
ekrany magnetyczne, gowice do zapisu magnetycznego, cienkie warstwy elementw pamiciowych komputerw.
Stopy elazo-kobaltowe , zwane permendurami, odznaczaj si du wartoci indukcji nasycenia (2,4 T) oraz ma rezystywnoci. Wad tych materiaw s do due straty na prdy wirowe oraz wysoka cena.
Stopy elazo-kobaltowe stosuje si do pracy w obwodach prdu staego
DC i przemiennego AC. Wykonuje si z nich elementy konstrukcyjne silnikw
i transformatorw, nabiegunniki magnesw staych, membrany suchawek telefonicznych.
Szka metaliczne. S to stopy amorczne, o strukturze nieuporzdkowanej
podobnej do struktury szkie. Szka metaliczne otrzymuje si przez gwatowne schodzenie roztopionych metali ferromagnetycznych: elaza Fe, niklu Ni,
kobaltu Co, gadolinu Gd, (rwnie manganu Mn nie bdcego ferromagnetykiem, z dodatkiem metaloidw, takich jak: bor B, fosfor P, glin Al, wgiel C,
krzem Si oraz metali nieferromagnetycznych, takich jak chrom Cr, molibden
Mo lub niob Nb.
Szka metaliczne s izotropowe, maj znaczn rezystywno (nawet kilkakrotnie wiksz ni metali). Indukcyjno nasycenia Bs = (0, 8 1, 8) T
99
1234562789A2BC438DEC64
A6F64
1234562789A4326DEC4
1234562789C64A4326DEC4
A62C8942E2
9DE834B
$5E49642C4
9%455838
32499A2749E2253D6
9FB294E5E4A49
$5E49C64642C49
A2BC4364435869
32495E4A49
389
42EC649
389
42E2349
2A89E49E6479
A4326DEC8D!
"7#C29A4326DEC4
2A89C2C58326DEC49
Rys. 78: Podzia materiaw magnetycznych mikkich.
100
123456789AAB7CCDDDEFAB6EB
Rys. 79: Rdze stojana silnika trjfazowego wraz z uzwojeniem.

jest nieco mniejsza ni dla wyjciowych ferromagnetykw ale wiksza ni dla
A
ferrytw, natenie koercji Hc = 0, 3 5 m
.
Ze szkie metalicznych wykonuje si rdzenie transformatorw energetycznych
(tamy 0, 2 0, 4 mm), rdzenie transformatorw zasilaczy impulsowych (tamy 25 m) , dawiki, ekrany magnetyczne, gowice do zapisu magnetycznego.
Wad szkie metalicznych jest ich wysoka cena.
Materiay ferromagnetyczne nanokrystaliczne s stopami dwufazowymi, zoonymi z amorcznej osnowy i tkwicych w niej krysztaw o rozmiarach od kilku do kilkudziesiciu nanometrw. Ksztatowanie ich waciwoci
magnetycznych przebiega w sposb cakowicie odmienny ni w przypadku
materiaw konwencjonalnych, a mianowicie mikko magnetyczna ferromagnetyka nanokrystalicznego wzrasta wraz ze zmniejszeniem si rozmiarw
krysztaw.
Tamy nanokrystaliczne maj na niemal zerow magnetostrykcj, nisk stratno oraz stosunkow wysok indukcj nasycenia (Bs rwna jest 1, 2 1, 7 T ).
Ptla histerezy jest najbardziej wska ze wszystkich znanych materiaw ferromagnetycznych. Materiay te charakteryzuj si take bardzo dobrymi waciwociami przy podwyszonych czstotliwociach, co umoliwia miniaturyzacj obwodw magnetycznych np. w rdzeniach transformatorw impulsowych, dawikach przeciwzakceniowych, czuych wycznikach rnicowoprdowych.
Produkty rmowe maj nazwy: Finemet, Nanoperm, Vitroperm.
Najwaniejsze zastosowania: ltry przeciwzakceniowe, ekrany magnetyczne, czujniki prdowe i magnetyczne, transformatory impulsowe wysokonapiciowe, transformatory mocy wielkiej czstotliwoci, wyczniki rnicowoprdowe.
Materiay magnetycznie mikkie, niemetaliczne.
Materiay proszkowe spiekane (ferryty) s materiaami magnetycznie
mikkimi, w ktrych spiekany jest wycznie ferromagnetyczny proszek tlenkw metali, oraz materiay, nieorganiczne bdce wypeniaczem np. talk.
101
Najczciej stosowanymi tlenkami na ferryty s proszki tlenkw manganowocynkowych, niklowo-cynkowych, magnezowo-cynkowych.

Ferryty magnetycznie mikkie stosowane s na rdzenie cewek wysokich czstotliwoci.
Do wytwarzania rdzeni magnetycznych uywa si take spiekanych proszkw
elaza karbonylkowego lub elektrolitycznego, proszkw permalloju i permalloju molibdenowego oraz spiekw Fe-Si-Al, zwanych alsiferami.
Materiay proszkowe niespiekane (magnetodielektryki) s materiaami zoonymi z rozdrobnionego czystego elaza lub stopu elazoniklowego
na czstki o rednicy 0, 5 10 m i materiau o wasnociach elektroizolacyjnych. Uzyskane w ten sposb materiay posiadaj jednoczenie wasnoci ferromagnetyczne i elektroizolacyjne. W magnetodielektrykach o duej
zawartoci materiau magnetycznego na powierzchni czstek wytwarza si
dodatkow izolacj w postaci warstewki tlenkowej lub bony lakierowej.
Podstawow zalet magnetodielektrykw jest zmniejszenie w nich strat
na prdy wirowe. Dzieje si to dziki rozdzieleniu przewodzcych czstek
warstewk izolacyjn i ograniczeniu w ten sposb obszaru przepywu prdw
do rozmiaru rzdu mikrometrw.
Okazao si rwnie, e magnetodielektryki wykazuj wiksz stabilno
waciwoci magnetycznych, a ich przenikalno magnetyczna jest staa w szerokim zakresie wartoci natenia pola magnetycznego oraz mniej wraliwa
na starzenie si i zmiany temperatury. Ponadto przenikalno magnetyczn
magnetodielektrykw cechuje niewielka zaleno od czstotliwoci.
Magnetodielektryki maj jak dotd niewielkie zastosowanie w maszynach
elektrycznych, natomiast szeroko stosuje si je jako magnetowody urzdze,
pracujcych przy czstotliwociach powyej 20 kHz.
6.3
Materiay magnetycznie twarde
Materiay magnetycznie twarde charakteryzuj si tym, e po namagnesowaniu i usuniciu zewntrznego pola magnetycznego zachowuj trwale
swe wasnoci magnetyczne.
Materiay magnetycznie twarde wyrniaj si nastpujcymi wasnociami:
maj du warto indukcji remanencji Br ,
du warto natenia koercji Hc ,
maj du warto iloczynu (BH)max ,
Materiay magnetycznie twarde stosuje si do budowy magnesw trwaych. Magnesy trwae maj szerokie zastosowanie w elektrotechnice. Stosuje
102
si je w silnikach elektrycznych i prdnicach o niewielkich mocach, przyrzdach pomiarowych a take w osprzcie telefonicznym, kineskopach telewizyjnych, osprzcie mikrofalowym itp.
O wasnociach magnesw trwaych decyduje fragment krzywej histerezy magnetycznej znajdujcy si w II wiartce ukadu wsprzdnych (H, B),
tzw. charakterystyka odmagnesowania. Dobry magnes trway powinien mie
oprcz duej warto indukcji remanencji Br i duej wartoci natnia koercji Hc , przebieg krzywej odmagnesowania zbliony do przebiegu prostoktnego.
Stopy i odlewy. Najbardziej znanymi magnetycznie twardymi stopami s
1234562789A2E438CDE64
93254

62789A432B6CDE4
38969B48
1234562789E64A432B6CDE4
F5D49642E4
9455838
F5D49D493
9B69
389D26452 !C49
A64D69D64A95D26C"
Rys. 80: Podzia materiaw magnetycznie twardych.

materiay typu Fe-Al-Ni (Alni) oraz Fe-Al-Ni-Co (Alnico). S to materiay
tanie, o prostej technologii wykonania oraz do dobrych i stabilnych wasnociach magnetycznych.
Wad tych materiaw jest ich krucho i dua twardo utrudniajca proces
obrbki.
Stopy i odlewy Alni i Alnico stosuje si w przyrzdach pomiarowych
(miernikach magnetoelektrycznych), licznikach energii elektrycznej, przetwornikach akustycznych, gonikach itp.
103
123456789AAB7CCDDDFB4B
Rys. 81: Magnesy ferrytowe.

Materiay metaliczne proszkowe ze stopw Al-Ni-Co. Jest to rodzina
materiaw, zawierajcych aluminium, nikiel, kobalt i elazo z rnymi dodatkami innych pierwiastkw. Zmieniajc procentowy skad metali wchodzacych w skad stopu, moliwe jest dostosowanie waciwoci magnetycznych
AlNiCo do potrzeb uytkownikw.
Magnesy AlNiCo znalazy zastosowanie w obwodach magnetycznych urzdze pomiarowych i kontrolnych, w czujnikach magnetycznych, w silnikach i
prdnicach niewielkich mocy.
Materiay metaliczne ze stopw zawierajce ziemie rzadkie.
12345678999ABCDEFA
Rys. 82: Magnesy neodymowe spiekane.

Magnesy neodymowe to popularna nazwa magnesw trwaych wytwarzanych
z wykorzystaniem ferromagnetycznego proszku na bazie zwizku Nd2Fe14B.
Magnesami neodymowymi nazywa si przewanie magnesy spiekanye otrzymywane metodami metalurgii proszkw. Istniej take magnesy neodymowe
wizane, w ktrych magnetyczny proszek Nd2Fe14B spajany jest tworzywem
sztucznym. Zazwyczaj magnesy neodymowe wizane posiadaj struktur izo-
104
tropow.
Magnesy samarowo-kobaltowe (Sm-Co) wytwarzane s na bazie dwch zwizkw midzymetalicznych samar-kobalt SmCo5 lub Sm2Co17. Magnesy te maj wiksze wartoci remanencji Br i nieco wysz stabilno temperaturow
od magnesw neodymowych. Wytwarza si je jako magnesy spiekane, z reguy anizotropowe.
Magnesy samarowo-kobaltowe stosowane s w maych silnikach i prdnicach, przyrzdach pomiarowych i kontrolnych, rnego typu przetwornikach
i czujnikach oraz w urzdzeniach wymagajcych stabilnego pola magnetycznego w zmiennych temperaturach (w zakresie od -60 do 250 C).
Materiay niemetaliczne proszkowe spiekane (ferryty). S to zwizki
otrzymywane metodami ceramicznymi (czarna ceramika) poprzez kilkakrotne mieszanie i przemia a nastpnie spiekanie, prasowanie lub wytaczanie
tlenkw elaza F e2 O3 , wglanu barowego BaCO3 i innych dodatkw.
Ferryty barowe maj du rezystywno ( 107 m), ma gsto (
A
). S to materiay
4, 5 cmg 3 ) i bardzo du watro natenia koercji (160 m
do tanie.
Ferryty magnetycznie twarde stosowane s w magnesach trwaych, gonikach, sprzgach magnetycznych i w obwodach magnetycznych urzdze
wielkiej czstotliwoci.
7 Podstawy rysunku technicznego dla elektrykw
105
Podstawy rysunku technicznego dla elektrykw
Rysunek jest jedn z podstawowych form przekazywania informacji. Rysunek techniczny jest specjalnym rodzajem rysunku wykonywanego wedug
ustalonych zasad i przepisw. Dziki zwizemu i przejrzystemu wyraaniu
ksztatw i wymiarw odwzorowywanego przedmiotu, rysunek techniczny dokadnie wskazuje jak ma wyglda ten przedmiot po wykonaniu. Okrela on
rwnie budow i zasad dziaania rnych maszyn, urzdze i instalacji lepiej ni najdoskonalszy opis sowny. Z tych te wzgldw rysunek techniczny
sta si powszechnym i niezbdnym rodkiem porozumiewania si inynierw,
technikw i wszystkich innych osb zajmujcych si technik. Znajomo zasad sporzdzania i umiejtno odczytywania rysunku technicznego umoliwia przekazywanie myli naukowo-technicznej w zwizej postaci, niezalenie
od jzykw jakimi posuguj si poszczeglne osoby. Ma to szczeglnie due
znaczenie w chwili obecnej, gdzie wsppraca midzy poszczeglnymi pastwami staje si coraz bardziej powszechna.
Ze wzgledu na wielk rnorodno dziedzin jakie wchodz w zakres oglnie pojtej techniki, w rysunku technicznym moemy wyrni kilka odmian:
rysunek techniczny maszynowy,
rysunek techniczny budowlany,
rysunek techniczny elektryczny.
7.1
Formaty arkuszy rysunkowych
Rysunki techniczne wykonuje si w formatach zasadniczych oznaczanych jako: A0, A1, A2, A3, A4. Jako format podstawowy przyjeto arkusz o wymiarach 297 mm x 210 mm i oznaczono go symbolem A4. Kolejne formaty
zasadnicze rysunkw technicznych otrzymujemy poprzez podwojenie krtszego boku formatu podstawowego lub krtszego boku formatu zasadniczego,
poprzedzajcego dany format.
Przy wyborze formatu rysunku technicznego naley rozway nastpujce
zagadnienia:
stopie szczegowoci rysunku, zaleny od jego przeznaczenia,
zakres i stopie zoonoci projektowanego obiektu,
moliwo nanoszenia zmian na rysunkach,
moliwoci techniczne urzdze drukujcych rysunki.
106
Tab. 11: Formaty zasadnicze rysunkw technicznych:

Format
A0
A1
A2
A3
A4
7.2
Wymiary
[ mm ]
841 x 1189
594 x 841
420 x 594
297 x 420
210 x 297
Skale rysunkw technicznych
W przypadku, gdy rysujc dany przedmiot, nie moemy odzwierciedli

jego rzeczywistych wymiarw, gdy jest on zbyt duy dla danego formatu
rysunku albo narysowany przedmiot jest niewielkiej wielkoci i rysunek nie
bdzie czytelny, posugujemy si rysunkiem w odpowiedniej skali (podziace).
Skala moe by zmniejszajca, naturalna lub zwikszajca.
W rysunku technicznym stosuje si skale znormalizowane. Skale najczciej stosowane, podane s w tabeli poniej.
Tab. 12: Znormalizowane skale rysunkw technicznych:
Skala
Warto
Skala
Warto
Powikszajca
Powikszajca
Powikszajca
Powikszajca
Powikszajca
Powikszajca
Naturalna
100:1
50:1
20:1
10:1
5:1
2:1
1:1
Zmniejszajca
Zmniejszajca
Zmniejszajca
Zmniejszajca
Zmniejszajca
Zmniejszajca
Zmniejszajca
1:2
1:5
1:10
1:20
1:50
1:100
1:200
Niektre elementy rysunku wymagaj czasami przedstawienia ich w innej skali ni skala elementw pozostaych. Naley wwczas zmienion skal
wpisa nad tymi elementami.
7.3
107
Linie rysunkowe
Grubo linii naley dobiera w zalenoci od wielkoci rysowanego przedmiotu, formatu rysunku i stopnia zoonoci rysowanego elementu. Linie stosowane na rysunkach technicznych s znormalizowane i posegregowane w
grupy. Wybrana grupa gruboci linii (grubych i cienkich) powinna by jednakowa dla wszystkich rysunkw wykonanych na jednym arkuszu. Np. jeeli
grubo linii grubej wynosi 1,00 mm, to linia cienka powinna mie grubo
nie mniej ni 0,25 mm lub jeeli linia gruba ma grubo 1,4 mm to linia
cienka 0,35 mm.
Zaleca si aby na jednym rysunku nie stosowa wicej ni trzy gruboci
linii. Jeeli linia cienka ma grubo x to linia rednia powinna mie grubo
2x a linia gruba nie wiecej ni 4x.
Tab. 13: Zalecane gruboci linii rysunkowych [mm]:
Grupa linii
linia cienka
linia rednia
linia gruba
0,25 0,35 0,50

0,50 0,70 1,00
1,00 1,40 2,00
Na planach instalacji elektrycznych, linie uyte do rysowania pocze

elektrycznych i symboli gracznych urzdze powinny by grubsze od linii
uytych do rysowania tzw. podkadu budowlanego lub geodezyjnego.
7.4
Opisy i tablice na rysunkach technicznych
Na rysunkach technicznych elektrycznych naley podawa nastpujce

rodzaje opisw:
oznaczenia literowe, cyfrowe lub literowo-cyfrowe numerw obwodw,
numerw zaciskw, oznaczenia elementw itp.
nazwy obwodw lub grup obwodw, nazwy pomieszcze itp.
informacje objaniajace np. sposb montau urzdze, itp.
tablice z tytuami zawartoci.
Opisy urzdze elektrycznych umieszcza si obok lub wewntrz symboli gracznych tych urzdze. Dopuszczalne jest umieszczanie opisw urzdze na
wolnym polu z zastosowaniem linii odniesienia.
62
108
64
65
1
14
32
15
34
35
Rys. 83: Przykad opisu urzdze elektrycznych zoony obwd prdu staego.
Oznaczenia:
E1 , E2 , E3 siy elektromotoryczne rde napicia 1, 2 i 3,
I1 , I2 , I3 prdy gaziowe,
R1 , R2 , R3 rezystory gaziowe.
12324526
9ABCDE
F2BAB22212324526
F2A2222222222222
F22 !A2222222222222
Rys. 84: Schemat jednokreskowy instalacji elektrycznej (fragment) wraz z

opisem.
7.5
109
Tabliczki rysunkowe i ramki
Na arkuszach formatw od A0 do A3 tabliczki rysunkowe rysowane s

w prawym dolnym rogu (arkusze o takich formatach s usytuowane tylko
poziomo). Natomiast arkusz formatu A4 jest usytuowany tylko pionowo, a
wic tabliczka rysunkowa znajduje si na krtszym boku w prawym dolnym
rogu rysunku.
Na tabliczce rysunku powinny znajdowa si takie podstawowe informacje, jak: nazwa przedmiotu, skala rysunku, nazwa lub znak rmy, w ktrej rysunek zosta wykonany, informacje dotyczce osb, ktre opracoway i
skontroloway rysunek.
Przykadowa tabliczka rysunkowa, narysowana w formie uproszczonej, pokazana jest poniej.
%$
'
(
2343
93AB3
'
&
56783
DEB3
!6E

173A6
!6E

#$
97C7DEF
%$
"#$
Rys. 85: Przykadowa tabliczka rysunkowa.

Na kadym rysunku technicznym, bez wzgldu na to jakiego jest formatu,
naley wykona obramowanie. Ramka powinna by wykonana lini cig w
odlegoci 5 mm od krawdzi arkusza.
7.6
Rzutowanie prostoktne
Rzutowanie prostoktne umoliwia przedstawienie trjwymiarowego przedmiotu (bryy) na paszczynie rysunku za pomoc operacji zwanej rzutowaniem. Kady punkt rysowanego przedmiotu przenoszony jest na rzutni
(paszczyzn rysunku) za pomoc prostych rzutujcych, prostopadych do
110
rzutni. W najprostszych przypadkach, gdy rysowany przedmiot jest symetryczny, wystarczy ukad rzutowania wykorzystujcy trzy paszczyzny (rzutnie) wzajemnie prostopade. Na kadej z nich rysowany jest rzut prostoktny
przedmiotu, widziany z pewnej strony.
Wybrane paszczyzny rzutowania (rzutnie) nazywamy odpowiednio:
I - rzutnia pionowa (gwna),
II - rzutnia pozioma,
III - rzutnia boczna.
Rozwinicie paszczyzn rzutowania pozwala na przedstawienie wzajemnego
pooenia rzutw rysowanego przedmiotu na paszczynie rysunku.
A

1
111
1
1232456789A2B9C8CDA2EFD8A
A2
89
67
45 8A
232 5
111 C
111
11232456789A2BC59CA
111
1111
11
Rys. 86: Ukad trzech rzutni i ich rozwinicie na paszczyzn rysunku.

Rzuty prostoktne tworzymy w nastpujcy sposb:
rysowany przedmiot ustawiamy rwnolegle do wybranej rzutni, tak aby
znalaz si pomidzy obserwatorem a rzutni,
patrzymy na przedmiot prostopadle do paszczyzny rzutni,
z kadego widocznego punktu przedmiotu prowadzimy lini prostopad do rzutni,
punkty przecicia tych linii z rzutni czymy odpowiednimi odcinkami
otrzymujc rzut prostoktny tego przedmiotu na dan rzutni.
Rysowane przedmioty (bryy) naley ustawia wzgldem paszczyzn rzutw
(rzutni) tak, aby jak najwicej krawdzi i cian zajmowao pooenie rwnolege do paszczyzn rzutw. Rzuty ich w tym ustawieniu odtwarzaj bowiem
rzeczywiste ich wymiary i ksztaty.
Ponadto rysujc poszczeglne rzuty na arkuszu naley pamita, e po
ich wzajemnym uoeniu wzgldem siebie rozponajemy ktry z rzutw jest
111
rzutem gwnym, ktry jest rzutem bocznym a ktry rzutem z gry. Wobec
tego nie jest obojtne w ktrym miejscu narysujemy kolejne rzuty.
Z regu rzutowania wymienionych wyej, wynikaj nastpujce wasnoci
rzutw:
rzut I (gwny) rysowany z przodu przedmiotu i rzut II wykonany z
gry maj jednakow szeroko i le dokadnie jeden nad drugim,
rzut I z przodu i rzut III boczny le dokadnie obok siebie i maj
jednakow wysoko,
wysoko rzutu II z gry i szeroko rzutu III z boku s rwne.
Jeeli trzy rzuty nie wystarczaj do odwzorowania przedmiotu, zwaszcza o
budowie niesymetrycznej i skomplikowanej stosuje si rzutowanie prostoktne
na sze rzutni.
W praktyce wykonuje si tylko tyle rzutw, ile jest niezbdnych do jednoznacznego przedstawienia ksztatw i wymiarw rysowanego przedmiotu.
F
A
2345256718599
999
1234525ABC3
999
1234525D12BE3
9
99
Rys. 87: Rzut prostaktny prostopadocianu na trzy rwnolege do jego cian

rzutnie:
a) sposb wykonania rzutw,
b) rzuty prostopadocianu na paszczynie rysunku.
112
12345CC525681B
12345CCC525E3
123456 9AB5C
25D12EF3
CCC
CC
Rys. 88: Rzut prostoktny bryy zoonej.
7.7
Wymiarowanie
Wymiarowanie jest jedn z najwaniejszych czynnoci zwizanych ze sporzdzeniem rysunku technicznego. Umoliwia ono waciwe odczytanie rysunku i wykonanie przedmiotu zgodnie z zaoeniami projektanta.
Wymiar rysunkowy to wielko liniowa lub ktowa wyraona w okrelonych jednostkach miary, ktrej form graczn stanowi zesp linii, znakw
i liczb. Wymiar przedstawiamy za pomoc: linii wymiarowej ograniczonej
znakami ograniczenia linii wymiarowych, pomocniczych linii wymiarowych,
liczby wymiarowej oraz innych znakw wymiarowych.
4 2 5 6

23
7
27
Rys. 89: Przykady wymiarowania na rysunkach technicznych.

Objanienia:
1 linia wymiarowa,
2 znak rednicy,
3 liczba wymiarowa,
4 znak ograniczenia linii wymiarowej,
5 pomocnicza linia wymiarowa.
113
Przystpujc do wymiarowania rysunku technicznego naley mie na uwadze osoby, ktre na jego podstawie bda wykonywa dany przedmiot. Naley
zadba o to, aby nie zabrako adnego z wymiarw koniecznych i aby mona
je byo jak najatwiej odmierzy na materiale podczas wykonywania przedmiotu.
Podstawowe zasady wymiarowania w rysunku technicznym:
na rysunku naley umieci wszystkie wymiary konieczne,
nie naley powtarza wymiarw ju umieszczonych,
nie naley zamyka acuchw wymiarowych,
naley pomija wymiary oczywiste.
Domyln jednostk miary na rysunkach technicznych maszynowych s
milimetry, dlatego jednostek tych nie podaje si na rysunkach. Domyln
jednostk miary na rysunkach budowlanych s centymetry.
7.8
Rysunki techniczne elektryczne
Rysunki techniczne elektryczne nazywane s schematami elektrycznymi

i dziel si na cztery podstawowe grupy. Ponadto do rysunkw technicznych
elektrycznych zaliczamy t diagramy, tablice i wykresy.
Podzia schematw elektrycznych:
schematy podstawowe (grupa I),
schematy wyjaniajce (grupa II),
schematy wykonawcze (grupa III),
plany (grupa IV).
Schematy podstawowe su do pokazywania w sposb graczny struktury
ukadw elektrycznych. S one przewanie podstaw do wykonywania rysunkw innych grup. Schematy podstawowe dzielimy na: strukturalne i funkcjonalne.
Schematy strukturalne su do przedstawiania za pomoc symboli gracznych elementw urzdze, pocze midzy nimi oraz do wyjaniania zasady
funkcjonowania urzdzenia, grupy urzdze lub innych obiektw elektrycznych. Na schematach tych zwykle pomija si elementy mao istotne dla zrozumienia zasady dziaania obiektu elektrycznego.
114
Schematy funkcjonalne su do objaniania procesw zachodzcych w poszczeglnych czciach rysowanego obiektu. Uywa si w nich symboli gracznych elementw oraz przedstawia poczenia midzy nimi, ktre mog
by inne ni poczenia rzeczywiste.
Schematy wyjaniajce przeznaczone s do rysowania wszystkich funkcjonalnych czci skadowych przedstawianego obiektu i pocze midzy nimi.
Nie pokazuj one rzeczywistego rozmieszczenia obiektw, lecz takie, ktre
najlepiej wyjaniaj funkcje danego elementu w obiekcie. Rysunki tej grupy
stosuje si przy wykonywaniu oblicze projektowych, a take korzysta si z
nich np. przy wykonywaniu rozruchw urzdze i przy naprawach eksploatacyjnych. Schematy wyjaniajce dziel si na dwie grupy: zasadnicze i
zastpcze.
Schematy zasadnicze zwane rwnie schematami rozwinitymi, przedstawiaj np. powizania elektrycznych obwodw gwnych z obwodami wtrnymi
lub sterowniczymi oraz pokazuj szczegowo zasad dziaania ukadw elektrycznych.
Schematy zastpcze przedstawiaj skomplikowane ukady za pomoc rwno 3
3
6
4

1
A6
12
3 4 5
DF
D5
A3
12
D8
D
63
6 7 8
1B
12
66
34
34
1C
37
37
E3

4

E6
Rys. 90: Schemat zasadniczy obwodu gwnego a) i schemat rozwinity sterowania silnika trjfazowego b).
wanych im ukadw prostszych. Uzyskuje si je ze schematw zasadniczych,
w ktrych elementy funkcjonalne lub ich grupy zastpuje si rwnowanymi
im ukadami zoonymi z elementw elektrycznych prostych przedstawianych
za pomoc odpowiednich symboli gracznych.
Schematy wykonawcze nazywane rwnie montaowymi przedstawiaj
gracznie i opisuj wszystkie elementy obiektw elektrycznych oraz pocze-
115
UN
a)
T
b)
RQ
XQ
RT
XT
Uf
RL
XL
Ik
Objanienia:
Q - zastpcze rdo zasilania,
T - transformator,
L - linia elektroenergetyczna,
R, X - rezystancja i reaktancja elementw systemu.
Rys. 91: Uproszczony schemat ideowy obwodu zwarciowego systemu elektroenergetycznego a) oraz schemat zastpczy obwodu zwarciowego systemu b).
116
nia pomidzy nimi wewntrz lub na zewntrz urzdzenia lub obiektu.

Wyrnia si schematy wykonawcze:
- pocze wewntrznych,
- pocze zewntrznych,
- przycze.
Schematy opcze wewntrznych przedstawiaj pooenie elementw urzdzenia (rozdzielnicy, szafy stycznikowej, przekanikowej itp.) oraz poczenia
midzy poszczeglnymi elementami wraz z opisami tych elementw.
Schematy pocze zewntrznych pokazuj poczenia pomidzy czciami
Oprawa wietlwkowa nr 1
PE
Oprawa wietlwkowa nr 2
PE
PE
N
L
cznik wiecznikowy
Rys. 92: Sterowanie owietleniem za pomoc cznika wiecznikowego schemat montaowy.

skadowymi danego obiektu.
Schematy przycze przedstawiaj szczegy przyczenia przewodw do
aparatw, urzdze i obiektw. Schematy przycze stosuje si wtedy gdy
szczegw przycze nie mona przedstawi na innych schematach.
Plany przedstawiaj usytuowanie obiektw lub ich czci skadowych oraz
poczenia elektryczne midzy nimi. Pokazuj rwnie rozmieszczenie elementw instalacji elektrycznych, a take trasy linii, przewodw i kabli.
Wyrnia si nastpujce rodzaje planw:
plany rozmieszczenia,
plany instalacji,
plany sieci lub linii.
117
Plany rozmieszczenia pokazuj usytuowanie obiektw elektrycznych lub ich

czci, na planie architektonicznym lub mapie geodezyjnej.
Plany instalacji elektrycznych sporzdza si na podkadach budowlanych.
Podkady budowlane to rysunki z projektw budowlanych, na ktrych pominito szczegy rozwiza budowlanych oraz opisy i wymiarowania. Na
podkadach budowlanych zaznacza si rozmieszczenie odbiornikw, takich
jak: oprawy owietleniowe, gniazda wtyczkowe, przewody, czniki, puszki
rozgane, rozdzielnice, silniki i inne urzdzenia.
Plany instalacji kreli si jednoliniowo, zazwyczaj w skali 1 : 100.
Plany sieci lub lini elektrycznych przedstawiaj usytuowanie czci skadoA
12
1
2
2
234356732438936
5BCDEFFD
2
3B3EFD3FD3 3!"!38431#$3
333333333333333333
3333333333333333
2
3B3%FD3CF&D'(3FD3 3!"!38432#$3
3)*3F3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333
5'(FD3'D+FD3)D 'FF3,-'DF3D)DFD.
Rys. 93: Fragment planu instalacji elektrycznej.

wych obiektw w terenie, a take poczenia elektryczne midzy nimi i ich
trasy. Plany sieci lub linii elektroenergetycznych wykonuje si zazwyczaj na
mapie geodezyjnej lub planie rysowanym w odpowiedniej skali. Na planach
tych zaznacza si kierunek pnocny.
7.9
Wybrane symbole graczne i oznaczenia stosowane w

rysunku technicznym elektrycznym
118
7.9 Wybrane symbole graficzne i oznaczenia stosowane w

rysunku technicznym elektrycznym
Nazwa
Przewd, grupa przewodw, linia
Przewd neutralny
Przewd ochronny
Odgazienie przewodw,
poczenie elektryczne
Gniazdo wtykowe, jednofazowe
ze stykiem ochronnym
cznik jedobiegunowy
cznik wiecznikowy (dwugrupowy)
cznik schodowy
cznik krzyowy
Puszka instalacyjna
Oprawa owietleniowa
z lamp fluoroscencyjn
Symbol graficzny
Nazwa
119
Symbol graficzny
Lampa arowa lub wypust owietleniowy
Bezpiecznik
Zestyk zwierny
Zestyk rozwierny
Odcznik
Wycznik
Rozcznik
Stycznik
Licznik energii (czynnej)
Silnik elektryczny prdu zmiennego,

trjfazowy
Napd elektromagnesowy (cewka stycznika)
Transformator
kWh
~3
Symbole graficzne pprzewodnikowych elementw energoelektronicznych
Nazwa elementu
Symbol graficzny
Oznaczenie literowe
i objanienia
Diody
Dioda prostownicza
Oznaczenia kocwek:
A anoda
K - katoda
Dioda Zenera
Oznaczenia kocwek:
A anoda
K - katoda
Dioda
elektroluminescencyjna
LED
Oznaczenia kocwek:
A anoda
K - katoda
Oznaczenia kocwek:
MT1 elektroda 1
MT2 elektroda 2
Dioda obustronna (Diak)
1234567489ABCD3EFEF7
Oznaczenia kocwek:
A anoda
K - katoda
Dioda tunelowa
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda.
Fotodioda
Tranzystory
Tranzystory bipolarne
Tranzystory unipolarne
MOSFET
1234567892ABCD9E3246A
5AC59E9F34AB23A
1
BJT
(Bipolar Junction Transistor)
Oznaczenia kocwek:
B baza,
C kolektor,
E emiter.
MOSFET
(Metal Oxide Semiconductor
Field-Effect Transistor)
Oznaczenia kocwek:
G bramka,
D dren,
S rdo.
1234
123456789ABC789BDEF67 B
734E48
Oznaczenia kocwek:
G bramka,
C kolektor,
E emiter.
11
514
1878EB23A58E3B734E48
Oznaczenia kocwek:
G bramka,
D dren,
S rdo.
1234567892A
E82978386546
1
162678926
567
1E6E3B38669AB98EE9
16267892A94F4943E46

16267892A376826546

16267892AD25F956A
F7854C
1
16267892A9BC249F6
1
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
8567
1498E76BE6E3 B
38669AB98EE9
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
764
19949B3A58E3 B
E48
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
47186
3F5D643D63
Oznaczenia kocwek:
MT1 elektroda 1,
MT2 elektroda 2,
G bramka.
16267892AF653E46
1
249
1C789B53BE48
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
!98986267892
"11
A44
1 E!8BE!!99ABE48
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
16267892AE82978386546
1#
514B
1878EB23A58E3BE48
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.
C95D6EFED4E
16267892AD9E9F6A
7829F346AB23A$
Oznaczenia kocwek:
A anoda,
K katoda,
G bramka.

Material Oz Naws Two

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Material Oz Naws Two

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

aaa

Czym zajmuje si materiaoznawstwo

Rozwj wspczesnej technologii materiaowej zaley midzy innymi od:

Ceny materiaw i estetyka ich wykonania

Estetyka materiaw elektrotechnicznych

Estetyka wykonania danego urzdzenia lub elementu zachca dodatkowo

2 Podzia materiaw elektrotechnicznych

Podzia materiaw elektrotechnicznych

Wielkoci odwrotn do rezystywnoci jest konduktywno materiaw .

materiay przewodzce (przewodniki),

2 Podzia materiaw elektrotechnicznych

materiay pprzewodzce (pprzewodniki),

Rys. 1: Podzia materiaw elektrotechnicznych w zalenoci od ich rezystywnoci w temperaturze +20 C.

Materiay przewodzce, to materiay, ktrych rezystywno mierzona w

Rys. 2: Podzia materiaw przewodzcych.

Nazw materiaw przewodowych nosz metale i stopy metali, z ktrych

brzy (stopy miedzi i magnezu lub miedzi i cyny)

Rys. 3: Przewody linii napowietrznych stalowo-aluminiowe.

Rys. 4: yy aluminiowe o przekroju sektorowym: wielodrutowa (linka) i jednodrutowa.

Rys. 5: Przewd o yach miedzianych, izolacji i powoce polwinitowej, typ

Tab. 1: Wybrane oznaczenia literowe przewodw i kabli

Tab. 2: Waciwoci materiaw przewodowych:

Wyej wymienione wymagania dobrze spenia izolacja emaliowa. Wykonuje

Materiay oporowe (rezystancyjne) s specycznym rodzajem materiaw

Materiay oporowe metaliczne

Jako materiay oporowe metaliczne stosuje si przede wszystkim stopy metali.

Tab. 3: Wasnoci materiaw oporowych:

Ze wzgldu na zastosowanie, materiay oporowe moemy podzieli na:

Rys. 12: Piec hartowniczy o mocy 10 kW.

Rys. 13: Skrtka grzejna nagrzewnicy przemysowej.

Rys. 15: Element grzejny stosowany w podgrzewaczach wody.

Materiay oporowe niemetaliczne

Materiay oporowe niemetaliczne stosowane gwnie jako elementy grzejne.

Rys. 16: Grzaka nurkowa do bezporedniego grzania wody.

Rys. 17: Ogrzewacz promiennikowy z nawiewem do ogrzewania pomieszcze.

Rys. 18: Sylity.

Temperatura pracy niskotemperaturowych elementw grzejnych jest nisza

Rys. 19: Zestyk elektryczny.

Rys. 20: Podzia zestykw.

Zestyki nierozczne nieruchome nie zmieniaj wzajemnego pooenia.

Jeeli przewodnik o znanej rezystancji przetniemy, a nastpnie przecite

Rys. 21: Przekrj zestyku w duym powikszeniu rzeczywiste punkty stycznoci.

metale nieszlachetne: mied, wolfram, molibden.

czniki wysokiego napicia.

opracowano na podstawie:Materiaoznawstwo elektrotechniczne Z. Celiskiego.

Materiay przewodzce specjalne

Do grupy materiaw przewodzcych specjalnych zaliczamy:

Rys. 22: Powstawanie siy termoelektrycznej.

Rys. 23: Zasada dziaania termoelementu.

odporno na wysokie temperatury,

Rys. 24: Termopara Pt-PtRo przeznaczona do pomiaru bardzo wysokich temperatur.

Rys. 26: Zasada dziaania termobimetalu.

Termobimetale stosowane s do przerywania obwodw elektrycznych w

Rys. 27: Przekanik termobimetalowy do zabezpieczania silnikw trjfazowych przed przecieniami.

czone powierzchnie zostan waciwie przygotowane,

Rys. 28: Lut cynowo-oowiowy do lutowania mikkiego.

4 Materiay pprzewodzce (pprzewodniki)

Materiay pprzewodzce (pprzewodniki)

Modele pasmowe cia staych

arsenek galu GaAs

antymonek indu InSb

arsenek indu InAs

tellurek rtci HgTe

Mechanizm przewodnictwa elektrycznego w ciaach krystalicznych w tym