Foucault, rzdomylno, krytyka

Thomas Lemke
17.03.2010
Zdarza mi si czsto cytowa pojcia, frazy, teksty Marksa, ale nie poczuwam si do
obowizku, by zamieszcza jeszcze certyfikat autentycznoci, ktry polega na zacytowaniu
Marksa, umieszczeniu drobiazgowego przypisu na dole stronicy i opatrzeniu cytatu rozlegym
komentarzem, przez co jest si uwaanym za znawc Marksa, za wyznawc Marksa i kogo,
kto miaby si czu zaszczycony przez tak zwane czasopisma marksistowskie. Cytuj Marksa,
nie mwic o tym, bez umieszczania cudzysoww, a poniewa ludzie nie s w stanie
rozpozna jego tekstw, uchodz za kogo, kto Marksa nie cytuje. Czy fizyk, uprawiajc
fizyk, odczuwa potrzeb cytowania Newtona lub Einsteina? [Michel Foucault]
Swego czasu tienne Balibar napisa, e dzieo Michela Foucaulta cechuje pewien rodzaj
autentycznego sporu z Marksem, ktry to spr jest jednym z zasadniczych rde jego
podnoci1. Wedug Balibara, Foucault w swym rozwoju teoretycznym przeszed drog od
zerwania z marksizmem jako teori do taktycznego sojuszu, polegajcego na zastosowaniu
pewnych poj marksistowskich czy zgodnych z marksizmem. Cakowicie zgadzam si z tym
spostrzeeniem i chciabym dokadniej zaj si jednym z tych poj pojciem
rzdomylnoci. Zarazem Balibar nie ma wedug mnie racji, twierdzc, e rnica midzy
Marksem a Foucaultem wynika z tego, e ten drugi obstaje przy materializmie ciaa.
Balibar nie bierze pod uwag istotnych zmian teoretycznych w myli Foucaulta zwaszcza
po publikacji pierwszego tomu Historii seksualnoci ktrych wynikiem byo pojawienie si
problematyki rzdzenia (ang. government), znacznie bliszej perspektywie marksistowskiej,
ni sdzi Balibar.
W tekcie tym chciabym poruszy dwie kwestie. Po pierwsze, dlaczego problem rzdzenia
zajmuje centralne miejsce w dziele Foucaulta? Po drugie, w jaki sposb pojcie to mogoby
posuy do analizy i krytyki wspczesnych praktyk neoliberalnych?

Genealogia rzdomylnoci
Praca Foucaulta w okresie po ukazaniu si Nadzorowa i kara w 1977 roku obejmuje dwa
pozornie rne projekty. Z jednej strony, zainteresowanie formami politycznej racjonalnoci
i genealogi pastwa, ktr rozpatruje w serii wykadw, artykuw i wywiadw. Z drugiej
strony, koncentracja na kwestiach etycznych i genealogia podmiotu, ktre s tematem
Historii seksualnoci. Brakujcym ogniwem midzy tymi dwoma obszarami zainteresowa
jest problem rzdzenia. Mwi o ogniwie, poniewa Foucault wykorzystuje t kwesti
wanie do analizy powiza midzy tym, co nazywa technikami siebie, a tym, co okrela
jako techniki dominacji; midzy konstytuowaniem si podmiotu a formowaniem si pastwa.
Jest to ogniwo brakujce, poniewa wypracowa on to pojcie podczas swoich wykadw
w 1978 i 1979 roku w College de France, ktre niemal w caoci pozostay nieopublikowane
i s obecnie dostpne jedynie na tamach audio. Poniewa w latach osiemdziesitych Foucault
skoncentrowa si na swojej Historii seksualnoci i genealogii etyki, problematyka
rzdzenia, bdca szerszym kontekstem jego pracy, jest wci mao znana.
We wspomnianych wykadach Foucault skupia si na genealogii nowoczesnego pastwa2.
Ukuwa pojcie rzdomylnoci (franc. gouvernementalit), ktre stanowi o przewodni

jego historycznej analizy obejmujcej okres od staroytnej Grecji po wspczesny

neoliberalizm3. To semantyczne poczenie rzdzenia (franc. gouverner) i sposobw mylenia
(franc. mentalit) sygnalizuje, e nie jest moliwe badanie technik wadzy bez analizy
podtrzymujcej je racjonalnoci politycznej4. Istnieje ponadto drugi, rwnie wany aspekt.
Foucault uywa pojcia rzdzenie w szerokim sensie, wyranie odsyajcym do starszego
znaczenia tego terminu i wskazujcym na bliski zwizek midzy formami wadzy i procesami
upodmiotowienia. Cho sowo rzdzenie posiada dzi znaczenie wycznie polityczne,
Foucault pokazuje, e a do osiemnastego wieku problem rzdw stawiano w kontekcie
oglniejszym. Pojcie rzdzenia dyskutowane byo nie tylko w traktatach politycznych, ale
take w tekstach filozoficznych, religijnych, medycznych i pedagogicznych. Oprcz
zarzdzania pastwem i administracj, rzdzenie odnosio si do kwestii samokontroli,
kierowania rodzin i dziemi, zarzdzania domostwem, kierowania dusz i tak dalej. Dlatego
te Foucault definiuje rzdzenie jako kierowanie (ang. conduct) lub, cilej, jako
kierowanie zachowaniem (ang. conduct of conduct)5 i tym samym nadaje mu zakres
sigajcy od rzdzenia sob po rzdzenie innymi. Krelc histori rzdomylnoci,
Foucault usiuje pokaza, e wyonienie si nowoczesnego suwerennego pastwa oraz
pojawienie si nowoczesnej autonomicznej jednostki byy ze sob wzajemnie zwizane6.
Pojcie rzdomylnoci susznie uwaa si za pojcie kluczowe w dziele Foucaulta. Pod
kilkoma wzgldami odgrywa ono w jego analityce wadzy rol decydujc: daje spojrzenie na
problem wadzy wykraczajce poza perspektyw koncentrujc si albo na konsensie, albo na
przemocy; czy techniki siebie z technikami dominacji, konstytuowanie si podmiotu
z formowaniem si pastwa; wreszcie pomaga odrni wadz od dominacji. Zajmijmy si
tymi aspektami po kolei.
1. Do poowy lat siedemdziesitych, krytykujc w swych pracach prawny model wadzy,
Foucault za gwny sposb sprawowania wadzy uwaa nie prawo i zgod, lecz wojn
i walk (hipoteza Nietzschego)7. Jednak nawet negujc prawne pojcie wadzy, pozostawa
wewntrz problematyki legitymizacji i prawa. Twierdzc, e jego strategiczna koncepcja
wadzy powinna dostarczy dokadnego przeciwiestwa modelu prawnego, Foucault
akceptowa ten model poprzez jego prost negacj: zamiast konsensu i prawa skupia si na
przymusie i wojnie, zamiast przyjmowa makroperspektyw pastwa i trzymajcych wadz,
wola bada mikrofizyk wadzy i anonimowe strategie. Krtko mwic, celem byo cicie
gowy krlowi w teorii politycznej, zaprzestanie koncentracji na prawie i legitymizacji, woli
i konsensie. Jednak odrzucajc model prawny, Foucault jedynie go odwrci. Zamiast ci
gow krlowi, po prostu odwrci krytykowan przez siebie koncepcj do gry nogami,
prawo i umow zastpujc wojn i podbojem. Inaczej mwic, cicie gowy mogo by
jedynie pierwszym krokiem. Po nim konieczne jest postawienie sobie nastpujcego pytania:
Jak to moliwe, e to bezgowe ciao czsto zachowuje si tak, jakby w istocie posiadao
gow?8.
Foucault podejmuje to pytanie, wprowadzajc problematyk rzdzenia. Podkrela teraz, e
wadza polega przede wszystkim na przewodzeniu (ang. guidance) i kierowaniu, to jest
zarzdzaniu tym, jak ludzie rzdz si sami sob, a zatem na strukturalizowaniu
i ksztatowaniu pola moliwych dziaa podmiotw. To pojcie wadzy jako przewodzenia nie
wyklucza konsensualnych form polityki lub odwoania si do przemocy. Oznacza ono, e
przymus lub zgoda s po prostu tylko jednymi ze rodkw rzdzenia, s raczej elementami
lub instrumentami ni podstaw czy rdem stosunkw wadzy9. Hipoteza Foucaulta
jak proponuj j nazwa dla odrnienia od hipotezy Nietzschego wie si
z dociekaniem wstpnych warunkw zgody i akceptacji. W konsekwencji pojcie

rzdomylnoci wychodzi poza teoretyczn problematyk zgody i woli z jednej strony oraz
podboju i wojny z drugiej: Relacja swoista dla wadzy nie znajduje si zatem w wymiarze
przemocy, walki czy dobrowolnego zwizku (te s bowiem najwyej instrumentami), lecz
raczej w dziedzinie odrbnego sposobu dziaania, ani wojennego, ani prawnego, ktrym jest
kierowanie10 (podkrelenie T.L.).
2. Prowadzi nas to do drugiej cechy pojcia rzdomylnoci. Foucault wprowadza je w celu
zbadania zdolnoci autonomicznej jednostki do kontrolowania siebie oraz sposobu, w jaki
zdolno ta czy si z formami politycznego panowania i wyzysku ekonomicznego. Pod tym
wzgldem, zainteresowanie Foucaulta procesami upodmiotowienia nie wiadczy o tym, e
porzuca on problematyk wadzy, lecz przeciwnie stanowi kontynuacj i korekt
wczeniejszych prac, doprecyzowujc je i ukonkretniajc. Suszne jest twierdzenie
o przeomie u Foucaulta, jednak zerwanie to nie nastpuje midzy genealogi wadzy
a teori podmiotu, lecz wewntrz problematyki wadzy. Pojcie wadzy nie zostaje porzucone,
jest jednak przedmiotem radykalnego przemieszczenia teoretycznego11. Foucault koryguje
wnioski ze swych wczeniejszych studiw, w ramach ktrych bada podmiotowo,
dostrzegajc gwnie podatne ciaa i zbyt silnie podkrelajc procesy dyscypliny. Teraz
wykorzystuje pojcie rzdzenia do badania zwizkw midzy technikami siebie a technikami
dominacji12:
Uwaam, e jeli chce si analizowa genealogi podmiotu w cywilizacji zachodniej, trzeba
uwzgldni nie tylko techniki dominacji, ale rwnie techniki siebie. Powiedzmy: naley
wzi pod uwag wzajemne oddziaywanie tych dwch rodzajw technik technik dominacji
i technik siebie. Trzeba uwzgldni punkty, w ktrych techniki dominacji nad innymi
odwouj si do procesw, poprzez ktre jednostki oddziauj same na siebie. I odwrotnie,
trzeba zbada punkty, w ktrych techniki siebie cz si w struktury przymusu i dominacji.
Ten punkt styku, w ktrym to, jak jednostki s kierowane przez innych, czy si ze
sposobem, w jaki kieruj one sob, moemy nazwa, jak sdz, rzdomylnoci. Rzdzenie
ludmi, w szerokim tego sowa znaczeniu, nie jest sposobem zmuszenia ludzi do robienia
tego, co chce rzdzcy; jest to zawsze pynna rwnowaga, w ktrej techniki przymusu oraz
procesy, poprzez ktre ja konstruowane jest lub modyfikowane samo przez siebie, wzajemnie
si uzupeniaj, lecz take wchodz ze sob w konflikty13.
3. Foucault wprowadza rozrnienie midzy wadz a dominacj, ktre w jego
wczeniejszych pracach jest jeszcze ukryte. Utrzymuje, e musimy odrni stosunki wadzy
jako strategiczne gry wolnoci (ang. strategic games between liberties) zwizane z tym, e
jedni ludzie prbuj determinowa zachowanie innych oraz stany dominacji, ktre s tym,
co zwykle nazywamy wadz. Midzy nimi za, midzy grami wadzy a stanami dominacji,
mamy techniki rzdzenia14. Foucault wyrnia wic trzy typy stosunkw wadzy:
strategiczne gry wolnoci, rzdzenie oraz dominacj.
Wadza jako strategiczne gry oznacza strukturyzowanie pola moliwego dziaania innych
i jako taka jest wszechobecn cech ludzkich interakcji. Moe przybiera wiele form, na
przykad manipulacji ideologicznej lub racjonalnej argumentacji, moralnej rady lub wyzysku
ekonomicznego, ale nie musi to koniecznie oznacza, e wadza dziaa wbrew interesom
drugiej strony stosunku wadzy. Ani tego, e determinowanie zachowania innych jest
z koniecznoci ze. Ponadto stosunki wadzy nie zawsze prowadz do zniesienia wolnoci
lub zakresu dostpnego jednostce wyboru. Przeciwnie, wadza w znaczeniu, jakie nadaje jej
Foucault, moe prowadzi do uwasnowolnienia (ang. empowerment) lub zwikszenia

odpowiedzialnoci podmiotw, zmuszajc je do podejmowania wolnych decyzji w rnych

obszarach dziaa.
Rzdzenie odnosi si do mniej lub bardziej usystematyzowanego, uregulowanego
i przemylanego sposobu sprawowania wadzy (techniki) wykraczajcego poza
spontaniczne korzystanie z wadzy nad innymi i stosujcego si do pewnej specyficznej
formy rozumowania (racjonalnoci), ktra wyznacza cel dziaania i waciwe metody jego
osignicia. Rzdzenie oznacza wic regulowanie zachowania przez mniej lub bardziej
racjonalne zastosowanie odpowiednich rodkw technicznych 15. W swych wykadach na
temat genealogii pastwa Foucault wyrnia na przykad duszpasterstwo chrzecijaskie
duchowe rzdzenie duszami nastawione na osignicie zbawienia w innym wiecie oraz
racj stanu polityczne rzdzenie ludmi w celu zapewnienia dobrobytu na tym wiecie.
Podobnie wadza dyscyplinarna i wadza suwerena zostaj na nowo zinterpretowane nie jako
przeciwiestwa, ale jako rne techniki rzdzenia.
Dominacja jest szczeglnym rodzajem stosunku wadzy stabilnym i hierarchicznym, staym
i trudnym do odwrcenia. Foucault rezerwuje termin dominacja na oznaczenie tego, co
zwykle nazywamy wadz16. Dominacja odnosi si do tych asymetrycznych stosunkw
wadzy, w ktrych osoby podporzdkowane maj mae pole manewru, gdy ich margines
wolnoci jest skrajnie ograniczony 17. Stany dominacji nie s jednak podstawowym rdem
wadzy i zwizanych z wyzyskiem asymetrii, s one, przeciwnie, efektami technik rzdzenia.
Techniki te s przyczyn systematyzacji, stabilizacji i regulacji stosunkw wadzy, co moe
doprowadzi do stanu dominacji18.

Neoliberalizm i krytyka
Jak mona wykorzysta te ramy teoretyczne do krytyki neoliberalizmu? Waga pojcia
rzdomylnoci i moliwy poytek, jaki ono niesie, staj si janiejsze, gdy porwna je
z dominujcymi formami krytyki praktyk neoliberalnych. Bardzo schematycznie moemy
nakreli trzy gwne osie analizy, wsplne dla szerokiego sojuszu socjologw, od Giddensa,
przez Bourdieu, po ordownikw marksizmu niezalenie od zajmowanych przez nich
znacznie rnicych si stanowisk politycznych i teoretycznych. Po pierwsze, neoliberalizm
traktowany jest jako oparta na manipulacji bdna wiedza na temat spoeczestwa
i gospodarki, ktr trzeba zastpi wiedz waciw czy emancypacyjn, to jest naukow lub
bezstronn. Krytycyzm czsto skupia si na wewntrznych sprzecznociach lub brakach
teoretycznych neoliberalizmu, ktre nie wytrzymuj prby konfrontacji z prawdziwymi
prawami rzdzcymi spoeczestwem i rzeczywistymi mechanizmami, na jakich opiera si
polityka: neoliberalizm jako ideologia. Po drugie, krytycy widz w neoliberalizmie ekspansj
gospodarki w domenie polityki, triumf kapitalizmu nad pastwem, globalizacj umykajc
politycznym regulacjom pastwa narodowego. Diagnoza taka pociga za sob odpowiedni
terapi: ucywilizowanie barbarzyskiego kapitalizmu, ktry wymkn si dzi spod
kontroli. Nacisk kadzie si na ponown regulacj i oswojenie: neoliberalizm jako
rzeczywisto gospodarczo-polityczna. Trzecia linia krytyki wystpuje przeciwko niszczcym
efektom, jakie neoliberalizm wywiera na jednostki. Mona tu wymieni dewaluacj
tradycyjnego dowiadczenia, procesy indywidualizacji podwaajce wizi zbiorowe,
imperatyw elastycznoci, mobilnoci i podejmowania ryzyka, ktry zagraa wartociom
rodzinnym i zwizkom osobistym: neoliberalizm jako praktyczny antyhumanizm.
Cho te trzy formy krytyki waciwie wskazuj na pewne istotne efekty neoliberalnego
rzdzenia, posiadaj jednoczenie powane ograniczenia i mankamenty. Gwny problem ley

w tym, e podejmuj one krytyk neoliberalizmu, opierajc si na tych samych pojciach,

ktre pragn krytykowa. Przeciwstawiaj one sobie wiedz i wadz, pastwo i ekonomi,
podmiot i wadz. Mona zapyta, jak rol dualizmy te odgrywaj w konstytuowaniu
i stabilizacji liberalnego spoeczestwa kapitalistycznego. Uwaam, e krytyczny wkad
pojcia rzdomylnoci w badanie neoliberalizmu polega wanie na przerzuceniu pomostu
midzy tymi dualizmami, na prbie analizowania ich na ich paszczynie immanencji
(Deleuze). czc formy wiedzy, strategie wadzy i techniki siebie, pojcie to pozwala na
peniejsze ukazanie dzisiejszych przeksztace spoecznych i politycznych, gdy uwidacznia
gbi procesw dominacji i wyzysku. Rozwimy nieco ten punkt, przygldajc si bliej
kadej z wymienionych wyej osi krytyki.

Racjonalno i rzeczywisto
Pierwszym wanym aspektem pojcia rzdomylnoci jest to, e nie umieszcza ono
naprzeciw siebie polityki i wiedzy, lecz wyraa problem politycznej wiedzy. Foucault nie
stawia pytania o stosunek praktyki do racjonalnoci o zgodno midzy nimi lub jej brak,
w sensie odchylenia czy niedostatku rozumu. Jego gwnym problemem nie jest to, czy
dane praktyki s zgodne z zasadami racjonalnoci, lecz odkrycie, jakim typem racjonalnoci
[ludzie] si posuguj19. Analityka rzdzenia nie koncentruje si na mechanizmach
legitymizacji dominacji czy maskowania przemocy skupia si na bdcej czci tych
praktyk wiedzy, na systematyzacji i racjonalizacji pragmatyki kierowania. W tej
perspektywie racjonalno nie odnosi si do transcendentalnego rozumu, ale do praktyk
historycznych. Nie implikuje sdu normatywnego, gdy odsya do stosunkw spoecznych.
Foucault stawia t kwesti jasno:
Nie wierz, e mona mwi o pojciu racjonalizacji samej w sobie, nie zakadajc,
z jednej strony, absolutnej wartoci waciwej rozumowi, a z drugiej strony, nie ryzykujc
empirycznego stosowania tego terminu w cakowicie arbitralny sposb. Sdz, e trzeba
uywa tego sowa jedynie w sposb instrumentalny i wzgldny. Publiczna ceremonia kani
nie jest sama w sobie bardziej irracjonalna ni uwizienie w celi; jest jednak irracjonalna
z punktu widzenia pewnego typu praktyki karnej, ktra wymaga nowych sposobw oceniania
swej uytecznoci, uzasadniania, stopniowania i tak dalej. Nie mona ocenia czego przez
porwnanie z jakim absolutem, w stosunku do ktrego to co moe stanowi bardziej lub
mniej doskona form racjonalnoci. Trzeba raczej zbada, jak pewne formy racjonalnoci
wpisuj si w dane praktyki czy systemy praktyk oraz jak rol w ich ramach odgrywaj,
poniewa prawd jest, e nie istniej praktyki bez pewnego porzdku racjonalnoci20.
Zgodnie z tak perspektyw racjonalno polityczna nie jest czyst, neutraln wiedz, bdc
po prostu reprezentacj podlegajcej zarzdzaniu rzeczywistoci. Nie jest jak zewntrzn
instancj, lecz elementem samego rzdzenia, pomagajcym stworzy pole dyskursywne,
w ktrym sprawowanie wadzy staje si racjonalne. Pojcie rzdomylnoci sugeruje, e
wane jest nie tylko to, czy neoliberalna racjonalno stanowi adekwatne przedstawienie
spoeczestwa, ale rwnie zbadanie, w jaki sposb funkcjonuje ona jako polityka prawdy,
wytwarzajc nowe formy wiedzy, wynajdujc nowe pojcia przyczyniajce si do rzdzenia
nowymi dziedzinami regulacji i interwencji21.
Za przykad moe suy dyskurs zrwnowaonego rozwoju. Jednym z istotnych aspektw
nowego adu wiatowego jest rekonceptualizacja zewntrznej przyrody w kategoriach
ekosystemu. Przyroda, ktra niegdy oznaczaa niezalen przestrze wyranie oddzielon
od tego, co spoeczne, obdarzon moc niezalenego dziaania i kierowan autonomicznymi

prawami, w coraz wikszym stopniu staje si rodowiskiem systemu kapitalistycznego.

Koncepcja ekosystemu stanowi take ponowne ustanowienie granic midzy przyrod
a spoeczestwem. W ocenie dzisiejszych globalnych zagroe gwn kwesti jest nie tyle
restrykcyjne pojcie granic wzrostu, co dynamiczny wzrost granic. W dobie
zrwnowaonego rozwoju uprzednio nietknite tereny zostaj udostpnione w celu
komercyjnego wykorzystania. Przyroda i samo ycie zostaj wprzgnite w ekonomiczny
dyskurs wydajnego zarzdzania zasobami:
Przyrody nie definiuje si ju i nie traktuje jako moliwej do wykorzystania zewntrznej
domeny. Poprzez nowy proces kapitalizacji, bdcy gwnie skutkiem zmiany przedstawie,
uprzednio nieskapitalizowane aspekty przyrody i spoeczestwa stay si wewntrzne
wobec kapitau [] Transformacja ta jest przypuszczalnie najbardziej widoczna w debatach
na temat biornorodnoci lasw deszczowych: klucz dla ich przetrwania dostrzega si
w genach gatunkw, ktrych uyteczno mogaby zosta uwolniona dla zysku poprzez
inynieri genetyczn i biotechnologi uyt w produkcji produktw posiadajcych warto
komercyjn, takich jak farmaceutyki. Kapita rozwija tym samym tendencj ochrony
przyrody, znaczco odmienn od jego zwykej lekkomylnej, destrukcyjnej formy22.
Pojcie rzdomylnoci wskazuje ponadto na strategiczny charakter rzdzenia. Rozrnienie
na formy racjonalnoci i techniki rzdzenia nie oznacza opozycji: program rzeczywisto,
wiat dyskursu pole praktyki. Stosunek midzy formami racjonalnoci a technikami, midzy
programami a instytucjami nie polega na prostym zastosowaniu czy przeniesieniu teorii
w sfer praktyki jest o wiele bardziej zoony. Rnica midzy przewidywanymi rezultatami
programu a jego faktycznymi efektami wie si z tym, e przynale one do rnych
rzeczywistoci i rzdz si niejednorodnymi strategiami, nie za z czystoci programu
i nieczyst rzeczywistoci. Historia nie jest realizacj planu, ale tym, co ley pomidzy
tymi poziomami. Foucault postrzega wic rne racjonalnoci jako cz rzeczywistoci,
ktr cechuje permanentna poraka programw.
Pozwol sobie posuy si przykadem, ktrego dostarczy sam Foucault w Nadzorowa
i kara. Mowa o porace systemu wiziennego, ktry wytwarza przestpczo jako swj
niezamierzony efekt. W swej genealogii wizienia Foucault nie przeciwstawia intencji
i rzeczywistoci ani nie formuuje problemu w kategoriach funkcjonalnoci czy
odpowiednioci. Instytucjonalizacja wizienia w dziewitnastym wieku wywoaa
cakowicie nieprzewidziany efekt, niemajcy nic wsplnego z jakimkolwiek strategicznym
podstpem ze strony jakiego meta- czy ponadhistorycznego podmiotu, ktry by to
zaplanowa. Efektem tym byo wytworzenie si rodowiska przestpczego []. Wizienie
funkcjonowao jako proces filtrowania, koncentrowania, profesjonalizacji i zacieniania
rodowiska kryminalnego. Poczwszy od mniej wicej lat trzydziestych dziewitnastego
wieku zauway mona natychmiastowe spoytkowanie tego niezamierzonego, negatywnego
efektu w ramach nowej strategii, ktra w pewnym sensie zagospodarowaa t pust
przestrze, zamienia negatyw w pozytyw. rodowisko przestpcze zostao na nowo
wykorzystane do rnych celw politycznych i ekonomicznych, takich jak wyciskanie zysku
z przyjemnoci poprzez zorganizowanie prostytucji. To wanie nazywam strategicznym
dopenieniem (franc. remplissement) aparatu23.
Odtworzenie tego strategicznego wymiaru pozwala take w wikszym stopniu wzi pod
uwag konflikty i opr, na jakie napotykaj techniki i racjonalnoci rzdzenia. Walka ma
miejsce nie tylko midzy programami a ich realizacj, nie ogranicza si do jakiej
negatywnej energii czy obstrukcji. Nie tyle znieksztaca oryginalne programy, co

faktycznie zawsze jest ju ich czci, czynnie przyczyniajc si do kompromisw,

powstawania w nich szczelin i niespjnoci. Analiza rzdomylnoci obejmuje wic
zaamania czy luki nie tylko midzy programem a technik, ale rwnie wewntrz nich
w lukach tych widzc nie oznaki ich poraki, lecz warunki ich istnienia24.
Musimy w istocie powstrzyma si od przyjmowania racjonalistycznej koncepcji
racjonalnoci: jeli praktyki neoliberalne polegaj na wzrastajcych nierwnociach
spoecznych lub wi si z niespjnym programem politycznym, niekoniecznie oznacza to,
e s niestabilne lub oznaczaj stan kryzysu. Moliwe, e neoliberalizm dziaa nie pomimo
wykluczenia spoecznego i procesw marginalizacji czy niedostatkw politycznych, ale
przeciwnie, rezygnacja z zabezpiecze socjalnych i praw politycznych moe si okaza jego
racj bytu.

Gospodarka i polityka
Pojcie rzdomylnoci okazuje si take przydatne do skorygowania diagnozy
neoliberalizmu jako ekspansji gospodarki w obszar polityki, ktra to diagnoza za oczywiste
bierze oddzielenie pastwa od rynku. Argument jest taki, e istnieje jaka czysta czy
anarchiczna gospodarka, ktra ma zosta uregulowana lub ucywilizowana poprzez
polityczn reakcj spoeczestwa. Jak jednak wiemy od czasw Marksa, nie istnieje rynek
niezaleny od pastwa, a ekonomia jest zawsze ekonomi polityczn. Problem z tego rodzaju
krytyk jest taki, e podziela ona (neo)liberalny program oddzielania polityki od gospodarki.
Z perspektywy rzdomylnoci mona wypracowa dynamiczn form analizy, ktra nie
ogranicza si do stwierdzenia odwrotu polityki lub dominacji rynku, ale rozszyfrowuje
tak zwany koniec polityki wanie jako program polityczny.
Foucault w swych pracach pokazuje, e sztuka rzdzenia nie ogranicza si do pola polityki
oddzielnego od gospodarki, lecz e czci gospodarczego rzdzenia jest wanie samo
ukonstytuowanie pojciowo i praktycznie odrnionej przestrzeni, dziaajcej wedug
autonomicznych praw i zgodnie z waciw sobie racjonalnoci25. Ju w swej ksice na
temat dyscypliny Foucault wielokrotnie powtarza, e wadza ekonomii ufundowana jest na
uprzedniej ekonomii wadzy, jako e akumulacja kapitau wymaga istnienia technik
produkcji i form pracy umoliwiajcych zorganizowanie rzeszy ludzi w ekonomicznie
zyskowny sposb. Foucault pokazuje, e sia robocza musi zosta najpierw ukonstytuowana,
zanim moe podlega wyzyskowi: ycie musi zosta wczone w czas pracy, jednostki musz
zosta podporzdkowane cyklowi produkcji, wytworzy trzeba pewne nawyki, a czas
i przestrze zorganizowa wedug okrelonego schematu. Wyzysk ekonomiczny wymaga
wic uprzedniego politycznego blokowania ciaa26. Poprzez t reorientacj teoretyczn
Foucault mia nadziej uzupeni i poszerzy Marksowsk krytyk ekonomii politycznej
o krytyk anatomii politycznej.
W tych badaniach nad rzdomylnoci i w wygaszanych w College de France wykadach na
temat neoliberalnego rozumu Foucault cignie sw analiz o krok dalej, czc mikrofizyk
wadzy z makropolitycznym problemem pastwa. Nie ogranicza pola stosunkw wadzy do
rzdzenia pastwem. Przeciwnie, tym, co go interesuje, jest pytanie, jak stosunki wadzy
historycznie mogy si skupi w form pastwa nie dajc si nigdy do niego zredukowa.
Idc tym tokiem, Foucault uwaa, e pastwo nie jest niczym wicej ni ruchomym efektem
reimu zbiorowej rzdomylnoci []. Trzeba koniecznie podj kwesti pastwa
z zewntrz, przeanalizowa problem pastwa, odnoszc si do praktyk rzdzenia27. Gdy
Foucault mwi o urzdowieniu pastwa28, nie zakada, e rzdzenie jest pewn technik

moliw do zastosowania przez wadze czy aparaty pastwowe. Pojmuje raczej samo pastwo
jako taktyki rzdzenia, jako form dynamiczn, historyczne ustabilizowanie si spoecznych
stosunkw wadzy. Rzdomylno znajduje si zatem zarazem wewntrz i na zewntrz
pastwa, poniewa to taktyki rzdzenia pozwalaj w kadej chwili okrela to, co musi i nie
musi zalee od pastwa, co jest publiczne, a co prywatne, co jest pastwowe, a co nie.
A zatem pastwo ywe i pastwo jako terytorium mona poj jedynie biorc za punkt
wyjcia oglne taktyki rzdomylnoci29.
Rozwaania Foucaulta na temat neoliberalnej rzdomylnoci pokazuj, e tak zwane
wycofywanie si pastwa faktycznie stanowi przeduenie rzdzenia. Neoliberalizm nie jest
kocem polityki, lecz jej transformacj, zmieniajc struktur stosunkw wadzy
w spoeczestwie. Tym, co dzi obserwujemy, nie jest kurczenie si czy redukcja pastwowej
suwerennoci lub zdolnoci planistycznych pastwa, ale wypieranie formalnych technik
rzdzenia przez techniki nieformalne oraz wyonienie si na scenie rzdzenia nowych aktorw
(na przykad organizacji pozarzdowych), co wiadczy o zasadniczych przemianach
pastwowoci i pojawieniu si nowej relacji midzy pastwem a spoeczestwem
obywatelskim. Zjawiska te obejmuj z jednej strony przesunicie od praktyk zwizanych
dotd z pastwem narodowym w kierunku poziomu ponadnarodowego, z drugiej rozwj
subpolityki funkcjonujcej pod powierzchni polityki w tradycyjnym znaczeniu. Innymi
sowy, nie istnieje fundamentalna rnica czy granica midzy pastwem a spoeczestwem,
polityk a gospodark rnica ta jest jedynie elementem i efektem specyficznych
neoliberalnych technik rzdzenia.

Dominacja i techniki siebie

Podczas gdy wiele wspczesnych postaci krytyki wci opiera si na dualizmie wolnoci
i przymusu, zgody i przemocy, z perspektywy rzdomylnoci nie mona ufa
przeciwstawieniu podmiotowoci i wadzy: rzdzenie stanowi pewne kontinuum, rozcigajce
si od rzdzenia w sensie politycznym po rne formy samoregulacji, mianowicie techniki
siebie.
Takie stanowisko teoretyczne pozwala na bardziej zoon analiz neoliberalnych form
rzdzenia, ktra uwzgldniaaby nie tylko bezporedni ingerencj uprawnionych do tego
wyspecjalizowanych aparatw pastwowych, ale take rozwj specyficznych porednich
technik prowadzenia i kontrolowania jednostek. Strategia czynienia podmiotw (a take grup,
jak rodziny, stowarzyszenia i tak dalej) odpowiedzialnymi pociga za sob przesunicie
odpowiedzialnoci za ycie spoeczne i spoeczne ryzyka (jak choroby, bezrobocie, bieda i tak
dalej) na jednostki, co przyjmuje posta troski o siebie. Jedn z kluczowych cech
neoliberalnej racjonalnoci jest to, e usiuje ona utosami odpowiedzialn i moraln
jednostk z jednostk racjonaln ekonomicznie. Aspiruje do wytworzenia odpowiedzialnych
podmiotw, ktrych przymioty moralne opieraj si na zdolnoci racjonalnej oceny kosztw
i korzyci danego dziaania w porwnaniu z dziaaniami alternatywnymi. Jako e podjty
wybr jest w kadym razie wedug neoliberalnej koncepcji racjonalnoci wyrazem wolnej
woli i wynikiem samodzielnej decyzji, skutki danego dziaania winien ponosi sam podmiot,
ktry jako jedyny jest za nie odpowiedzialny. Strategia ta moe by stosowana w rnych
obszarach, skutkiem czego to, co wczeniej podlegao spoecznej odpowiedzialnoci, staje si
spraw osobistego zabezpieczenia30.

Rzecz w tym, e nie wystarczy skupi si na destrukcyjnych formach tosamoci, nie biorc
pod uwag wytwarzania nowych postaci podmiotowoci zwizanych z technikami rzdzenia.
Powstao szereg studiw rozwijajcych rne aspekty przemian technik siebie. Chciabym
krtko odnie si do jednego z nich. W swych badaniach ruchw na rzecz podniesienia
samooceny Barbara Cruikshank pokazuje, jak neoliberalny model racjonalnoci na nowo
wyznacza granice midzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne. Wedug filozofii
samooceny szeroki zakres problemw spoecznych ma swe rdo w braku poczucia
wasnej wartoci danej osoby. Cruikshank analizuje opierajce si na tym zaoeniu programy
rzdowe wdroone w Kalifornii. Stwierdza, e ich wprowadzenie polegao na czym wicej
ni tylko na zastpieniu perspektywy politycznej osobist, a zbiorowego dziaania
osobistym powiceniem. Ta tendencja dziaania na rzecz samooceny, sugeruje Cruikshank,
nie ogranicza si do sfery osobistej, gdy za cel stawia sobie now polityk i nowy porzdek
spoeczny. Obiecuje rozwizanie problemw spoecznych zwiastujc rewolucj nie przeciw
kapitalizmowi, rasizmowi, patriarchatowi, lecz przeciwko niewaciwemu sposobowi
rzdzenia sob. Zmienia to zakres moliwej zmiany spoecznej i politycznej. To nie czynniki
spoeczno-strukturalne decyduj o rozwizaniu kwestii bezrobocia, alkoholizmu,
przestpczoci czy przemocy wobec dzieci, lecz przyczyny indywidualne i subiektywne. By
to osobiste uwasnowolnienie byo zgodne z wymogami spoecznymi, ja musi by
nieustannie mierzone, oceniane i dyscyplinowane. Samoocena ma zatem o wiele wicej
wsplnego z ocenianiem siebie ni z szacunkiem do siebie. W ten sposb midzy
politycznymi celami pastwa a osobist samoocen wci musi by na nowo formowana
(i na nowo oceniana) pewna harmonia, ktra zawsze pozostaje pynna31.

Rzdomylno i polityka prawdy

Podsumowujc, teoretyczna sia pojcia rzdomylnoci ley w tym, e tumaczy ono
neoliberalizm nie jako retoryk ideologiczn, jako rzeczywisto gospodarczo-polityczn czy
jako praktyczny antyhumanizm, lecz przede wszystkim jako projekt polityczny, ktry usiuje
wytworzy rzeczywisto spoeczn, o jakiej twierdzi, e ju istnieje. Analiza rzdomylnoci
przypomina nam, e ekonomia polityczna opiera si na politycznej anatomii ciaa. Moemy
odszyfrowa neoliberaln rzdomylno, w ramach ktrej nie tylko jednostkowe ciao, ale
take ciaa zbiorowe: instytucje (administracja publiczna, uniwersytety i tak dalej), korporacje
i pastwa musz by odchudzone, w dobrej formie, elastyczne i autonomiczne.
Pojcie rzdomylnoci podkrela integralny zwizek poziomu mikro- i makropolitycznego
(przykadem jest globalizacja i konkurencja o stworzenie atrakcyjnych miejsc dla firm lub
osobisty nakaz piknoci i zorganizowana dieta) oraz midzy paszczyzn ideologiczn
i polityczno-ekonomiczn (na przykad poczenie semantyki elastycznoci i wprowadzenia
nowych struktur produkcji). Rzuca to nieco wiata na efekty neoliberalnej rzdomylnoci
zwizane z (samo)regulacj i dominacj. Efekty te nie polegaj jedynie na prostej reprodukcji
istniejcych asymetrii spoecznych lub na ich ideologicznym zamaskowaniu, lecz na
ponownym kodowaniu spoecznych mechanizmw wyzysku i dominacji na podstawie nowej
topografii sfery spoecznej.
Zakocz, wskazujc krtko na konsekwencje teoretyczne i zdolno samokrytyczn takiego
rodzaju analizy. Sytuujc procesy konstruowania teorii i wynajdywania poj w przestrzeni
spoeczno-historycznej, pojcie rzdomylnoci pozwala na sproblematyzowanie ich
efektw prawdy. Umoliwia tym samym uwzgldnienie performatywnego charakteru
praktyki teoretycznej, ktr mona pojmowa jako form polityki prawdy. Ta
strategiczna koncepcja teorii powinna nas uchroni przed bardzo powanym niedostatkiem
znacznej czci dzisiejszej krytyki: od esencjalizacji krytyki esencjalizmu. Co przez to

rozumiem? Ot, chocia myliciele spoeczni i polityczni coraz czciej potwierdzaj wag,
jak w ich pracy odgrywaj takie kategorie jak wynalazek, fikcja i konstrukcja, sami
czsto powielaj podejcie teoretyczne, ktre zamierzali podda krytyce. Ufajc, e
przyjmowane przez nich stanowisko poststrukturalistyczne czy antyesencjalistyczne
stanowi waciw lub prawdziw wiedz, faktycznie staj na pozycji teoretycznej, ktr
Foucault krytykowa niegdy w postaci dyskursu jurydyczno-politycznego32, poniewa
brakuje jej jakiegokolwiek zrozumienia materialnoci procesu wytwarzania teorii.
Patrzc z perspektywy rzdomylnoci, zawsze musimy podejmowa refleksj nad
historycznymi i spoecznymi warunkami, ktre sprawiaj, e jaka uksztatowana historycznie
wiedza staje si prawdziwa, biorc pod uwag moliwe teoretyczne i pozateoretyczne
konsekwencje tych prawd. Nie mona cofa korzyci osignitych dziki denaturalizacji
poprzez czenie jej ze strategi dematerializacji. Chodzi o co wicej ni staranno
metodologiczna lub nakaz teoretyczny. Gdy dostrzeemy paralelizm midzy praktycznymi
interwencjami dokonywanymi przez inynieri genetyczn z jednej strony a teoretyczn
pochwa konstruktywizmu z drugiej, moe si okaza, e wzrost akceptacji dla myli
antyesencjalistycznej moe pozostawa w doskonaej harmonii z pewn racjonalnoci
polityczn, ktra prbuje wcza ostatnie pozostaoci natury w elastyczny raj
neoliberalizmu jednak tylko po to, by dokona ponownej naturalizacji tej wanie postaci
spoeczestwa jako naturalnie danej.
Przeoy Jakub Maciejczyk
Przypisy:
1. . Balibar, Foucault i Marks: Stawka nominalizmu [w:] Lew Nog, 2005, nr 17.
2. Wykad z 5 kwietnia 1978 r. Czciowy jego zapis ukaza si w M. Foucault, Vorlesungen
zur Analyse der Machtmechanismen, 1978 [w:] Der Staub und die Wolke, Bremen 1982, s. 43.
3. M. Foucault, Security, Territory, and Population [w:] tego, Ethics: Subjectivity and Truth,
red. P. Rabinow, New York 1997, s. 67.
4. Pojcie gouvernementalit Foucault definiuje nastpujco: Przez sowo rzdomylno
rozumiem trzy rzeczy. Po pierwsze, zesp tworzony przez instytucje, procedury, analizy
i refleksje, kalkulacje i taktyki, pozwalajce sprawowa t bardzo specyficzn, cho zoon,
form wadzy, ktrej zasadniczym przedmiotem jest populacja, najwaniejsz postaci wiedzy
ekonomia polityczna, zasadniczym za narzdziem technicznym urzdzenia
bezpieczestwa. Po drugie, przez rzdomylno rozumiem tendencj, czy te dno,
ktra na caym Zachodzie nieustannie zmierza, i to od duszego czasu, do wyniesienia tego
typu wadzy, ktry nazwa mona rzdzeniem, nad pozostae, takie jak suwerenno bd
dyscyplina, co doprowadzio, z jednej strony, do rozwinicia si dugiej serii specyficznych
aparatw rzdzenia, z drugiej za typw wiedzy. I na koniec, przez rzdomylno, moim
zdaniem, naleaoby rozumie proces, lub raczej rezultat procesu, w ktrego wyniku
redniowieczne pastwo prawa, ktre stao si w XV i XVI wieku pastwem
administracyjnym, byo stopniowo urzdowiane. (M. Foucault, Rzdomylno [w:] tego,
Filozofia, historia, polityka, Warszawa/Wrocaw 2000, s. 184) przyp. tum.

5. Foucault wykorzystuje podwjne znaczenie francuskiego sowa conduite, oznaczajcego

zarwno zachowanie si, jak i kierowanie, prowadzenie. Podobne znaczenie posiada
uywane przez Lemkego angielskie sowo conduct przyp. tum.
6. Zob. wykad z 8 lutego 1978 r. (M. Foucault, Vorlesungen... s. 16-17), M. Foucault,
Security s. 220-221 oraz M. Senellart, Les arts de gouverner. Du regimen mdival au
concept de gouvernement, Paris 1995. Wicej na temat treci samych wykadw zob.
T. Lemke, Eine Kritik der politischen Vernunft Foucaults Analyse der modernen
Gouvernementalitt, Berlin/Hamburg 1997; T. Lemke, The Birth of Bio-Politics Michel
Foucaults Lecture at the Collge de France on Neo- Liberal Governmentality [w:] Economy
& Society, 2001, Vol. 30, No. 2, s. 190-207; C. Gordon, Governmental rationality: an
introduction [w:] The Foucault Eect: Studies in Governmentality, red. G. Burchell,
C. Gordon, P. Miller, Hemel Hampstead 1991, s. 1-51.
7. Zob. na przykad M. Foucault, Trzeba broni spoeczestwa, Warszawa 1998.
8. M. Dean, Critical and Eective Histories. Foucaults Methods and Historical Sociology,
London/ New York 1994, s. 156. Dwaj francuscy myliciele marksistowscy, Michel Pecheux
i Nicos Poulantzas, jako jedni z pierwszych postawili te problemy teoretyczne i sprbowali
sformuowa podn krytyk koncepcji wadzy Foucaulta zob. M. Pecheux, Zu rebellieren
und zu denken wagen! Ideologien, Widerstnde, Klassenkampf [w:] kultuRRevolution,
1984, Nr. 5, s. 61-65; Nr. 6, s. 63-66 oraz N. Poulantzas, Ltat, le Pouvoir, le Socialisme,
Paris 1977.
9. M. Foucault, Podmiot i wadza [w:] Lew Nog, 1998, nr 10, s. 187-188.
10. Tame, s. 187.
11. M. Foucault, Historia seksualnoci, Warszawa 1995, s. 145.
12. M. Foucault, Technologies of the Self [w:] Technologies of the Self. A Seminar with
Michel Foucault, red. L.H. Martin, H. Gutman, P.H. Hutton, Amherst 1982.
13. M. Foucault, About the Beginning of the Hermeneutics of the Self [w:] Political Theory,
1993, May, Vol. 21, No. 2, s. 203-204.
14. M. Foucault, The Ethics of Care for the Self as a Practice of Freedom [w:] The Final
Foucault, red. J. Bernauer, D. Rasmussen, Boston 1988, s. 19.
15. B. Hindess, Filozofie wadzy. Od Hobbesa do Foucaulta, Warszawa 1999, s. 106.
16. M. Foucault, The Ethics..., s. 19.
17. Tame, s. 12.
18. B. Hindess, Filozofie...; P. Patton, Foucaults Subject of Power [w:] The Later Foucault.
Politics and Philosophy, red. J. Moss, London/Thousand Oaks/New Dehli 1998, s. 64-77;
M. Lazzarato, Du biopouvoir a la biopolitique [w:] Multitudes, 2000, No. 1, s. 45-57.

19. M. Foucault, Omnes et singulatim: przyczynek do krytyki politycznego rozumu [w:]

tego, Filozofia..., s. 220.
20. M. Foucault, Questions of Method [w:] The Foucault Eect..., s. 79.
21. Aby wyraniej oddzieli stosowane przez siebie metodologiczne procedury nominalizmu
historycznego i krytyki nominalistycznej (tame, s. 86) od koncepcji realistycznych
z jednej strony i stanowisk relatywistycznych z drugiej, Foucault wprowadzi pojcie
problematyzacji. Mwic, e badam problematyzacj szalestwa, przestpstwa,
seksualnoci, nie zaprzeczam realnoci tych zjawisk. Przeciwnie, staraem si pokaza, e to
wanie co istniejcego rzeczywicie byo w danym momencie celem spoecznej regulacji.
Pytanie, jakie zadaj, jest nastpujce: W jaki sposb i dlaczego, bardzo rne istniejce
w wiecie zjawiska zostay zebrane razem, scharakteryzowane, przeanalizowane
i potraktowane jako, na przykad, choroba umysowa? Jakie s elementy odpowiadajce
danej problematyzacji? I nawet jeli twierdz, e to, co opisuje si jako schizofreni nie
odnosi si do czego istniejcego w rzeczywistoci, nie ma to nic wsplnego z idealizmem.
Uwaam bowiem, e istnieje zwizek midzy tym, co jest problematyzowane, a procesem
problematyzacji. Problematyzacja jest odpowiedzi na pewn konkretn sytuacj, ktra jest
rzeczywista. M. Foucault, Discourse and Truth. The Problematization of Parrhesia, red.
J. Pearson, Evanston/Illinois 1985, s. 115. Zob. te T. Lemke, Eine Kritik...
22. A. Escobar, Constructing Nature: Elements for a Post-structuralist Political Ecology [w:]
Liberation Ecologies: Environment, Development, Social Movements, red. R. Peet, M. Watts,
London 1996, s. 46-68.
23. M. Foucault, The Confession of the Flesh [w:] tego, Power/ Knowledge: Selected
Interviews and Other Writings 1972- 1977, red. C. Gordon, Brighton 1980, s. 195-196.
24. T. Lemke, The Birth of Bio- Politics...; P. OMalley, L. Weir, C. Shearing,
Governmentality, Criticism, Politics [w:] Economy and Society, 1997, Vol. 26, No. 4,
s. 501-517.
25. Quesnay mwi o dobrym rzdzeniu jako o rzdzeniu ekonomicznym; dostrzegamy
u niego moment pojawienia si owego pojcia ekonomicznego rzdzenia, ktre w istocie jest
tautologi, sztuka rzdzenia jest bowiem wanie sztuk sprawowania wadzy w formie
i wedug modelu ekonomii. Jeli jednak Quesnay mwi rzdzenie ekonomiczne, to samo
sowo ekonomia [] przybiera w tym momencie swj nowoczesny sens i jasne jest
wwczas, i sama istota tego rzdzenia, czyli sztuka sprawowania wadzy w formie ekonomii,
bdzie miaa za swj zasadniczy przedmiot to, co nazywamy dzi ekonomi. M. Foucault,
Rzdomylno s. 170-171.
26. M. Foucault, Nadzorowa i kara. Narodziny wizienia, Warszawa 1998, s. 25 (termin
blokowanie jest polskim przekadem francuskiego sowa investissement, ktre oznacza
zarwno blokad, jak i inwestycj, lokat. Tadeusz Komendant w swoim przekadzie
ucieka si do rozwizania graficznego, aby podkreli t istotn dla Foucaulta dwoisto
znaczenia por. T. Komendant, Posowie tumacza [w:] M. Foucault, Nadzorowa..., s. 309-310 przyp. tum.).
27. M. Foucault, La phobie dEtat [w:] Libration, 1984, 30/31 june, No. 967, s. 21. Jest to
fragment wykadu z 31 stycznia 1979 roku wygoszonego w College de France.

28. M. Foucault, Rzdomylno..., s. 184.

29. Tame.
30. N. Rose, P. Miller, Political Power Beyond the State: Problematics of Government [w:]
British Journal of Sociology, 1992, Vol. 43, No. 2, s. 173-205; N. Rose, Governing
Advanced Liberal Democracies [w:] Foucault and Political Reason. Liberalism, Neo-Liberalism and Rationalities of Government, red. A. Barry, T. Osborne, N. Rose, London
1996, s. 37-64; D. David, The Limits of the Sovereign State. Strategies of Crime Control in
Contemporary Society [w:] The British Journal of Criminology, 1996, Vol. 36, No. 4,
s. 445-471; P. OMalley, Risk and Responsibility [w:] Foucault and Political Reason..., s. 189-207.
31. B. Cruikshank, The Will to Empower. Democratic Citizens and Other Subjects,
Ithaca/London 1999; zob. take M. Greco, Psychosomatic Subjects and the Duty to Be Well:
Personal Agency Within Medical Rationality [w:] Economy & Society, 1993, Vol. 22,
No. 3, s. 357-372; S. Nettleton, Governing the Risky Self [w:] Foucault, Health and Medicine,
red. A. Petersen, R. Bunton, London/New York 1997, s. 207-222.
32. M. Foucault, Historia..., s.80.