Nowiny Lekarskie 2010, 79, 6, 483486

EWA MOJS

CHOROBY SKRY W UJCIU PSYCHOSOMATYCZNYM

PSYCHOSOMATIC APPROACH TOWARD DERMATOSES
Zakad Psychologii Klinicznej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
p.o. kierownik Zakadu Psychologii Klinicznej: dr n. biol. Ewa Mojs

Streszczenie
Holistyczne ujcie powstawania objaww chorobowych zakada udzia czynnikw pozabiologicznych w ich ksztatowaniu si. Choroby skry zalicza si zwykle do psychosomatycznych, poniewa w ich genezie i przebiegu istotn rol odgrywaj czynniki psychiczne. Szacuje si, e od 9% do 46% chorych leczonych dermatologicznie wykazuje zrnicowane zaburzenia psychiczne. Celem
pracy jest przyblienie klasyfikacji psychodermatoz oraz przedstawienie modeli ksztatowania si objaww w ujciu psychosomatycznym, ze szczeglnym uwzgldnieniem roli stresu psychologicznego. Interdyscyplinarne podejcie do chorego ze zmianami skrnymi moe uatwi i przyspieszy proces terapeutyczny, nastawiony na wzmacnianie kompetencji yciowych oraz mechanizmw
radzenia sobie ze stresem.
SOWA KLUCZOWE: stres, choroby skry, medycyna psychosomatyczna.

Summary
Holistic approach towards illness symptoms assumes that non-biological factors play a role in developing diseases. As psychological
factors affect the development and course of skin disorders, they are assumed to be psychosomatic conditions. Additionally, an estimated 9-46 % of dermatologic patients show some psychological disturbances. The aim of the study was to show the classification
of psychodermatoses and psychosomatic models of symptom development with particular emphasis on the role of psychological
stress. Interdisciplinary approach to the patient with skin condition may ease and speed up treatment, which should be focused
on strengthening competences for life and mechanism of coping.
KEY WORDS: stress, dermatologic symptoms, psychosomatic medicine.

Choroby skry w ujciu psychosomatycznym

Medycyna praktyczna miaa od swych pocztkw
charakter psychosomatyczny, gdy zajmujcy si ni
uwzgldniali wpyw czynnikw psychologicznych (duszy, emocji, konfliktw wewntrznych, problemw
psychicznych) na stan zdrowia czowieka, na wystpienie objaww choroby oraz na przebieg jej leczenia. Ju
w Ksidze Hioba znajduje si pogld, i niemoliwe jest
oddzielenie zdrowia ciaa od zdrowia umysu. W IV w.
p. Chr. Platon [1] napisa: jak si nie trzeba bra do
leczenia gowy bez wzgldu na cae ciao, tak i ciaa nie
ma co prbowa leczy, zapominajc o duszy. Wanie
dlatego lekarzom () wymyka si tak wiele chorb, e
nie znaj tej caoci, o ktr troskliwie dba trzeba
i ktra jeli nie jest w porzdku, to i cz nie moe si
mie dobrze.
Paradygmat medycyny tradycyjnej, skoncentrowany na
patologii, zosta ostatnio zastpiony przez podejcie salutogenetyczne, akcentujce raczej czynniki prowadzce do
zdrowia, ni skupiajce si na rdach zaburze. Tym
samym w naukach medycznych odchodzi si od modelu
biomedycznego, w ktrym zdrowie oznacza brak somatycznych objaww choroby, w kierunku pojmowania czowieka w sensie caoci biopsychospoecznej. Coraz bardziej
oczywiste jest to, i rozwj okrelonej choroby zaley od
konstelacji rnorodnych czynnikw, ktre mog mie tak-

e znaczenie ochronne, przeciwdziaajce chorobie, uatwiajce proces radzenia sobie z ni oraz przyspieszajce
proces zdrowienia [2]. Omawiane zalenoci mona przedstawi na schemacie:
(1) choroba, uszkodzenie somatycznego
funkcjonowania organizmu

(2) rejestracja psychiczna istniejcego uszkodzenia

(3) reakcja psychiczna na uszkodzenie somatyczne,

powodujca zmiany funkcji psychicznych

(4) ewentualne dalsze,

wtrne zaburzenia psychosomatyczne
Schemat 1. Mechanizm powstawania zaburze psychosomatycznych wedug Kowalika (rdo: Kowalik, [3])
Scheme 1. Mechanism in which psychosomatic disturbances
develop (source: Kowalik [3])

Powyszy schemat pokazuje zwizek przyczynowoskutkowy midzy wystpieniem pierwotnej choroby

somatycznej (1) a reakcj psychiczn (3), ktra moe
pocign za sob zmiany w postaci kolejnej choroby,
tym razem psychosomatycznej (4) [3].

484

Ewa Mojs

Choroby skry zalicza si zwykle do psychosomatycznych, poniewa w ich genezie i przebiegu istotn
rol odgrywaj czynniki psychiczne. Szacuje si, e od
9% do 46% chorych leczonych dermatologicznie wykazuje rne zaburzenia psychiczne [4], a pewne nieprawidowoci natury psychicznej wykrywa si u 90% tego
typu pacjentw [5]. Dowodem na udzia czynnikw
psychologicznych w leczeniu chorb skry jest to, e
placebo pomaga w przypadku 30% chorych. Korelacja
midzy chorobami skry i psychicznymi opiera si na
cisej zalenoci ukadu nerwowego i skry, ktre maj
to samo ektodermalne pochodzenie. Zaburzenia
depresyjne, adaptacyjne i obsesyjno-kompulsywne, fobia
spoeczna, zesp stresu pourazowego, dysmorfofobia
to najczciej spotykane zaburzenia u chorych na dermatozy. Mimo e niektre objawy dotycz skry, to w
istocie s zaburzeniami psychicznymi, jak np. obdy,
omamy i urojenia dotyczce skry, trichotillomiania,
dermatozy artyficjalne. Inne natomiast s dermatozami,
chocia decydujc rol w ich powstaniu odgrywaj
czynniki psychiczne. Wymieni naley tu wid idiopatyczny, nadmierne pocenie si, czy przewlek pokrzywk. Jeszcze inn grup stanowi schorzenia dermatologiczne o przebiegu modyfikowanym przez czynniki
psychiczne, np. atopowe zapalenia skry, ysienie plackowate i uszczyca [6].
Cotteril i Cunliffe [6] dokonali analizy przypadkw
chorb skry i wyodrbnili cztery gwne grupy pacjentw, u ktrych ryzyko samobjcze byo najwysze.
Pierwsz grup stanowi pacjenci z dysmorfofobi,
drug modzi ludzie z cikim przebiegiem trdziku,
po ktrym zostaj szpecce blizny. Do trzeciej grupy
nale osoby z przewlekymi schorzeniami skry, utrudniajcymi normalne funkcjonowanie (uszczyca, AZS);
za do czwartej osoby, ktre w wywiadzie ujawniy
zaburzenia psychopatologiczne (afektywne). Chorobowe
zmiany skrne pojawiaj si take w wyniku ubocznego
dziaania lekw. Stosowanie kortykosteroidw u pacjentw z zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym moe
wywoa ostr depresj i tendencje samobjcze, jak
rwnie hipomani, mani, psychozy schizofrenopodobne. Te zaburzenia mog si rwnie pojawi u przewlekle chorych, leczonych steroidami z powodu chorb
skry, np. tocznia rumieniowatego, guzkowego zapalenia ttnic, zapalenia skrno-miniowego [7]. Znane s
take doniesienia o wystpowaniu podwyszonego ryzyka popenienia samobjstwa u osb cierpicych na obd
pasoytniczy [6]. W literaturze mona spotka wiele podziaw psychodermatoz. Na przykad Koo i Lebwohl [8]
podzielili je na nastpujce grupy:
1. zaburzenia psychofizjologiczne (psychosomatic; psychophysiologic disorder)
2. zaburzenia pierwotne psychiatryczne (primary psychiatric disorder)
3. wtrne zaburzenia psychiczne (secondary psychiatric
disorder).
Zaburzenia psychofizjologiczne odnosz si do chorb, ktrych bezporedni przyczyn powstania nie jest

stres, lecz pojawiaj si one bd ulegaj zaostrzeniu

pod wpywem czynnikw emocjonalnych. Zaburzenia
pierwotnie psychiatryczne dotycz chorb typowych dla
tej dziedziny medycyny, jak np. trichotillomania, urojenia pasoytnicze, dysmorfofobia. Natomiast do wtrnych
zaburze psychicznych zalicza si fobi spoeczn, zaburzenia lkowe i depresj. Przy tym np. kia orodkowego
ukadu nerwowego moe objawia si rnymi zespoami psychopatologicznymi, jak: zesp otpienny, depresja czy inne psychozy.
Bodemar zaproponowa inny podzia psychodermatoz [7]:
1. choroby psychiczne z manifestacj skrn
2. dermatozy z manifestacj psychiatryczn
3. choroby dermatologiczne, na ktre wpywa stres
psychologiczny
4. objawy skrne uboczne u osb leczonych psychiatrycznie
5. uboczne objawy psychiatryczne u osb poddanych
terapii lekami stosowanymi w chorobach skry.
Jak wida, dermatolog czsto spotyka si z pacjentami,
u ktrych zmiany skrne maj charakter wtrny i s wywoane w celu zwrcenia na siebie uwagi bd wynikaj
z zaburze psychicznych. Wiadomo, e chorzy z objawami
psychoz czsto zgaszaj si do rnych specjalistw, unikajc kontaktu z psychiatr nawet wwczas, gdy s przewiadczeni o jego niezbdnoci. Zadaniem lekarza, ktry
styka si z takim pacjentem, jest przekonanie go o koniecznej konsultacji psychiatrycznej, co wymaga wyczucia i delikatnoci. Skomplikowane zalenoci psychosomatyczne
i wymg caociowego podejcia do procesu leczenia sprawiaj, e postpowanie w przypadku psychodermatoz wymaga cisej wsppracy psychiatrw, dermatologw i psychologw.

Stres a skra
Stresorami okrela si czynniki fizyczne i psychologiczne, stanowice obcienie dla organizmu oraz wywoujce reakcje obronne i mobilizacyjne. Do stresorw fizycznych, szczeglnie niekorzystnie wpywajcych na skr,
zalicza si promieniowanie UV, wilgo, temperatur, dranienie mechaniczne i chemiczne. Do negatywnie dziaajcych stresorw psychologicznych nale gwnie: kryzys
psychologiczny, czynniki zwizane z przecieniem i niszymi (ni oczekiwane) moliwociami radzenia sobie z zadaniami yciowymi.
Obecnie uznaje si powszechnie, e stres oddziauje
na wikszo funkcji skry. Skutkiem stresu jest m.in.
zmniejszenie proliferacji keratynocytw. Hosoi [9] podaje, i stres psychologiczny osabia rnicowanie naskrka i zmniejsza gsto oraz rozmiar desmosomw korneocytw. Altemus i wsppracownicy [9] zauwayli, e
stres wywoany pozbawieniem snu lub udziaem w wywiadzie spowodowa opnienie odnowy funkcji bariery
skrnej. Od dawna wskazuje si take na to, i stres
moe powodowa utrat wosw. Na przykad Arck

Choroby skry w ujciu psychosomatycznym

i wsppracownicy [9] zademonstrowali jak po stresie

dwikowym wzrasta liczba mieszkw wosowych zawierajcych komrki apoptyczne. Griesemer postawi
sobie za cel zbadanie, jak czynniki psychologiczne
wpywaj na powstawanie objaww dermatologicznych.
Posuy si metod wywiadu, zbierajc od chorych
bardzo dokadne informacje na temat przebiegu dnia
poprzedzajcego pojawienie si objaww chorobowych.
Na tej podstawie stworzy matryc obrazujc wpyw
stresu na wystpowanie niektrych chorb, czyli tzw.
Indeks Griesemera [10].
Najlepiej poznanym szlakiem reakcji stresowej jest
o podwzgrze przysadka mzgowa nadnercza
(HPA). Gdy bodziec indukujcy stres zostaje rozpoznany, informacja o nim jest przekazywana do mzgu i przesyana do podwzgrza. Wydzielany przez podwzgrze
hormon uwalniajcy kortykotropin (CRH), pobudza
wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH)
przez przysadk mzgow. ACTH pobudza wydzielanie

485

glikokortykosteroidw przez kor nadnerczy, wcznie

z hydrokortyzonem. Glikokortykostreroidy hamuj wydzielanie CRH (ujemne sprzenie zwrotne) [9].
Innym szlakiem, ktry mgby wyjani mechanizm
wpywu centralnego ukadu nerwowego na zaburzenia
skrne jest wyzwalanie neuropeptydw z kocwek nerwowych tkwicych w skrze. Zauwaono bowiem, e pod
wpywem stresu zwiksza si wydzielanie substancji neuropeptydowej P, co powoduje nasilanie si widu oraz
reakcje zapalne. Jest to szczeglnie wyrane w przypadku
atopowego zapalenia skry i w uszczycy [10].
W wielu badaniach dowiedziono, e pacjenci dermatologiczni raportuj o stresujcych wydarzeniach yciowych,
wystpujcych w okresie poprzedzajcym chorob. Naley
jednak zaznaczy, e dotd nie udao si wykry bezporedniej zalenoci midzy oddziaywaniem stresu a wystpieniem choroby. Mona raczej stwierdzi, e stres jest
dodatkowym mechanizmem, wyzwalajcym chorob u osb
na ni podatnych, np. z przyczyn genetycznych [10]. Po-

Tabela 1. Indeks Griesemera. Czsto problemw skrnych wywoywanych przez emocje

Table 1. The Griesmer Index. The frequency of dermatoses as an effect of emotions and psychological stress
DIAGNOZA
Obfite pocenie si
Nasilone drapanie si
Miejscowe swdzenie
Miejscowe wypadanie wosw
Brodawki
Trdzik rowaty
wid
Liszaj paski
Egzema rk (dyshydroza)
Wyprysk atopowy
Samouszkodzenia
Pokrzywka
uszczyca
Wyprysk urazowy
Wszystkie wypryski
(z wyjtkiem kontaktowego)
Trdzik
Wypadanie wosw
Wyprysk pienikowaty
ojotokowe zapalenie skry
Opryszczka ust, narzdw pciowych,
ppasiec
Bielactwo nabyte
Dystrofia paznokci
Ropne zapalenie skry
Zakaenia bakteryjne
Cysty
Wyprysk kontaktowy
Grzybica
Rogowacenie
Rak komrek warstwy podstawnej
Znamiona
rdo: Tuszyska-Bogucka [10]

Procentowy udzia
przypadkw
bdcych nastpstwem emocji
100
98
98
96
95
94
86
82
76
70
69
68
62
56

Inkubacja biologiczna.
Okres midzy stresem
i wystpieniem objawu
sekundy
sekundy
kilka dni do 2 tygodni
2 tygodnie
kilka dni
2 dni
sekundy
kilka dni do 2 tygodni
2 dni do wystpienia pcherzykw
sekundy do wystpienia swdzenia
sekundy
minuty
kilka dni do 2 tygodni
sekundy

56

kilka dni

55
55
52
41

2 dni do wystpienia czerwonych grudek

23 tygodnie
kilka dni
kilka dni do 2 tygodni

36

kilka dni

33
29
29
29
27
15
9
0
0
0

23 tygodnie
23 tygodnie
kilka dni
kilka dni
23 dni
2 dni
kilka dni do 2 tygodni

486

Ewa Mojs

nadto w przypadku przewlekych schorze dermatologicznych, objawy chorobowe i kuracja zmian mog wtrnie
powodowa nasilenie stresu. Na przykad wid moe
wzmaga napicie, zaburza koncentracj, powodowa bezsenno i podwysza poziom irytacji, a widoczne zmiany
skrne mog prowadzi do negatywnych nastpstw psychologicznych, jak (m.in.) bunt przeciwko dugotrwaoci
i czasochonnoci leczenia, lk z powodu uporczywoci
objaww, spadek poczucia wasnej wartoci czy skonno
do ograniczania kontaktw spoecznych pod wpywem
przewiadczenia o braku atrakcyjnoci fizycznej. Inne z bada wykazay wyszy poziom zachowa negatywnych
u pacjentw z AZS i szybszy postp procesu utraty kontroli
nad swoim zachowaniem. Podobne zjawisko ujawnia si
u osb cierpicych na trdzik pospolity [10].
pila, Jazienicka i Pucua [11] przeprowadziy badania
w grupie 30 chorych cierpicych na uszczyc, atopowe
zapalenie skry, wyprysk przewleky i ysienie plackowate.
Celem badania bya analiza wybranych czynnikw psychogennych w okresie pogorszenia stanu pacjentw do stopnia
wymagajcego leczenia szpitalnego. Wyniki bada pokazay, e chorzy charakteryzowali si istotnie wyszym nasileniem lku i objaww depresji, w porwnaniu z osobami
zdrowymi. Poza tym, poczucie koherencji jako miary zdolnoci radzenia sobie w sytuacji choroby byo nisze u pacjentw (ni w grupie kontrolnej), podobnie jak poczucie
sensownoci dowiadczanej sytuacji yciowej. Ustalono
rwnie, e chore kobiety przejawiay tendencj do wikszego nasilenia objaww lkowych i depresyjnych w porwnaniu z chorymi mczyznami. Miary poczucia koherencji w zakresie zrozumienia sytuacji yciowej i umiejtnoci zaradzenia jej okazay si znacznie nisze u chorych kobiet, anieli mczyzn. Okazao si take, i przeycie utraty rodzica w okresie wczesnodziecicym przy
podatnoci genetycznej na choroby skrne doprowadzio
u czci chorych do ujawnienia si bd pogbienia dermatozy.

Podsumowanie
We wspczesnej medycynie dostrzega si wpyw
czynnikw somatycznych i psychologicznych na kondycj
czowieka, na powstawanie chorb, ich przezwycianie
i powrt do zdrowia [12, 13]. Analiza czynnikw zwizanych ze stresem wskazuje na ich rol w powstawaniu rnych schorze, w tym psychodermatoz, std te diagnoza
chorb skrnych wymaga udziau specjalistw i stosowania
odpowiednich metod diagnostycznych. Interdyscyplinarne
podejcie do chorego ze zmianami skrnymi moe uatwi
i przyspieszy proces terapeutyczny, nastawiony na wzmacnianie kompetencji yciowych oraz mechanizmw radzenia
sobie ze stresem [14]. Na koniec warto zaznaczy, e powoanie European Society for Dermatology and Psychiatry

(NSDaP) oraz Association of Psychocutaneous Medicine

of North America (APMNA) jest namacalnym wiadectwem rozwoju psychodermatologii.
Pimiennictwo
1. Platon: Charmides. Lyzis. Wydawnictwo Recto, Warszawa 1991, 19.
2. Jakubowska-Winecka A.: Grzechy zaniechania. Zaburzenia psychosomatyczne u ofiar przemocy domowej.
Niebieska Linia, 2000, 3 http://pismo.niebieskalinia.pl/
index.php?id=274, data 12.08.2011.
3. Kowalik S.: Wybrane psychospoeczne problemy niepenosprawnoci i rehabilitacji. W: Spoeczna psychologia kliniczna. Sk H. (red.), Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1998, 449.
4. Jakuszkowiak K., Cubaa W. J.: Psychodermatologia w codziennej praktyce lekarskiej. Psychiatria w Praktyce Oglnolekarskiej, 2004, 4(3), 107-111.
5. Janowski K.: Czynniki psychologiczne w uszczycy, przegld pimiennictwa. Prz. Dermatol., 2006, 1(93), 65-71.
6. www.psychologia.net.pl; Lipczyski A. Psychodermatologia Stan psychiczny a schorzenia dermatologiczne.
12.03.2007.
7. Koblezer C.S.: Psychodermatology of women. Clin. Dermatol., 1997, 15, 127-141.
8. Koo Lebwohl: Psychodermatology: The Mind and Skin
Connection. American Family Physician 2001, 64 (11).
9. Hosoi J.: Stres a skra. Dermatol. Kosmet. Prakt., 2006,
4(4), 74-76.
10. Tuszyska-Bogucka W.: Funkcjonowanie systemu rodziny
z dzieckiem przewlekle chorym dermatologicznie. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin
2007.
11. pila B., Jazienicka I., Pucua J.: Analiza czynnikw
psychogennych u chorych na schorzenia skry. Dermatol.
Klin., 2004, 6(3), 137-141.
12. Luban-Plozza B., Pldinger W., Krger F., Wasilewski
B.: Zaburzenia psychosomatyczne w praktyce lekarskiej.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1995.
13. Baraska-Rybak W., Nowicki R., Jakuszkowiak K., Cubaa
W.J.: Psychodermatologia nowa dziedzina me-dycyny.
Przew. Lek., 2005, 1, 50-55.
14. Szewczyk L.: Psychofizjologiczne mechanizmy i symptomatologia zaburze psychosomatycznych u dzieci i modziey. W: Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci i modziey. Szewczyk L., Skowroska M. (red.), Wydawnictwo EMU, Warszawa, 2003.

Adres do korespondencji:
dr Ewa Mojs
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Zakad Psychologii Klinicznej
ul. Bukowska 70
60-812 Pozna
Tel.: 61 854-72-73
Fax 61 854-72-74
e-mail: ewamojs@ump.edu.pl