Magorzata Frckiewicz

Stopnie pokrewiestwa i
powinowactwa rodzinnego w jzyku
modziey (cz II) : nazwy
czonkw dalszej rodziny w linii
prostej
Studia nad Rodzin 17/1 (32), 329-341

2013

Studia nad Rodzin

UKSW
2013 R. 17 nr 1 (32)

Magorzata FRCKIEWICZ IFP WF UwB Biaystok*

STOPNIE POKREWIESTWA1 I POWINOWACTWA2
RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY (CZ II)3.
NAZWY CZONKW DALSZEJ RODZINY W LINII
PROSTEJ
W niniejszym opracowaniu podjto prb opisu nazw stopni pokrewiestwa
i powinowactwa rodzinnego, funkcjonujcych w jzyku modych ludzi, ktrzy
niebawem bd tworzy wasne rodziny, a tym samym stan si przekazicielami jzyka, a za jego porednictwem wartoci i pewnych postaw oraz form
budujcych relacje rodzinne. Zebrany materia jzykowy pokazuje, e modzie
waciwie definiuje podstawowe nazwy czonkw najbliszej rodziny: matka,
ojciec. brat, siostra, a take rodziny dalszej w linii prostej np. dziadek, babka,
wnuk itp. W jej zasobie sownikowym czynnym i biernym funkcjonuje jednak
ograniczona liczba nazw zrnicowanych zabarwieniem emocjonalnym: szacunkiem, przywizaniem do danego czonka najbliszej rodziny, osobistymi
dowiadczeniami. Wiele z przywoanych nazw istnieje w czynnym sowniku
modziey, ale rwnie wiele koduje jedynie jej sownik bierny, co wskazuje,
Instytut Filologii Polskiej Wydzia Filologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku.
Niniejszy artyku stanowi cig dalszy opracowania dotyczcego nazw stopni
pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego funkcjonujcych w jzyku modziey studenckiej, ktrego cz I zostaa opublikowana w poprzednim numerze Studiw nad
Rodzin.
2
O powinowactwie mwimy, gdy dane osoby nie s spokrewnione i ich relacja opiera si na zawartym maestwie (np. m ona), przysposobieniu itd. Wicej: http://
www.eioba.pl/a/1vlz/terminologia-pokrewienstwa-i-powinowactwa#ixzz2IstljVgO
3
Kolejna, trzecia czci opracowania zostanie powicona sownictwu zwizanemu
z nazwami czonkw dalszej rodziny w linii bocznej, a czwarta sownictwu dotyczcemu zawierania zwizku maeskiego, co dyktuje kwestionariusz do badania sownictwa pod red. W. Doroszewskiego.
*
1

330

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[2]

e wraliwo uytkownikw jzyka, reprezentujcych mode pokolenie ulega

zmianie. Gruntuj si nazwy podstawowe, a zatarciu ulegaj niektre ich
synonimy. Wypierane s z uycia pewne leksemy, ktre funkcjonoway jeszcze
w pokoleniu rodzicw objtych badaniem studentw. Interesujce jest to, e
w swoich definicjach nazw pokrewiestwa i powinowactwa modzi ludzie
wskazuj nie tylko relacje, ale take powinnoci wasne w stosunku do tych,
ktrych nazywaj i ich w odniesieniu do siebie. Ten fakt ujawnia, e wizi rodzinne tworzy pewien kodeks obowizkw i powinnoci wzgldem siebie, zasad
iuwiadamianych, wzajemnych uczu.
Sowa kluczowe: nazwy stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego,
nazwy oficjalne i nieoficjalne, oglnopolskie i gwarowe.
Kolejn wydzielon tradycj grup nazw stopni pokrewiestwa tworz tzw.
nazwy czonkw dalszej rodziny w linii prostej, do ktrej nale np. dziadek,
babcia, wnuk.
Na pierwsze pytanie kwestionariusza Doroszewskiego dotyczce tej grupy
nazw, brzmice: Jak si nazywa ojciec matki lub ojca? wszyscy biaostoccy
studenci udzielili odpowiedzi: dziadek.
Dziadek
Jest to nazwa powszechnie uywana. Nazw dziadek odnotowuje SJPD4,
wg ktrego oznacza ona: ojciec ojca albo matki; dziad, przodek. Wedug
Brcknera wyraz ten pochodzi od sowa dziad: Dziadek, odpowiada babie,
babce, mniej liczb znacze, ni podobnym pocztkiem z mowy dziecicej,
zdwojeniem. Szymczak za podaje: Poczwszy od XVII wieku w powszechnym uyciu jest forma sufiksalna dziadek. Pocztkowo bya to forma hipokorystyczna, dzi jest to forma neutralna5.
W dwch odpowiedziach studentw pojawia si nazwa zdrobniaa od
dziadek dziadziu. Jest ona wyrazem silniejszego zwizku emocjonalnego
czcego wnuka z dziadkiem.

Sownik jzyka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1967.

J. M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach jzyka polskiego, Warszawa 1966, s. 58.
4
5

[3]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

331

Babcia
Na pytanie, jak si nazywa matka matki lub ojca, informatorzy najczciej
odpowiadali, wymieniajc po jednej nazwie. Siedmioro z nich podao dwie
nazwy. Pierwsza z nich, popularniejsza to: babcia.
Kady z informatorw poda tu oglnopolsk nazw, jak nadaje si matce
matki lub ojca: babcia, poniewa jest ona powszechnie uywana przez Polakw w jzyku literackim i w gwarze. Nazwa babcia stanowi odzwierciedlenie
przymiotw, jakie tradycyjnie czy si z t osob w rodzinie. Zwykle dzieje
si tak, e jeli wnuczta s blisko zwizane z babci, to nie zwracaj si do
niej: babka. W innych sytuacjach rwnie tak jej nie okrelaj, poniewa jest
ona drog, ciep, kochan osob.
Babcia to nazwa, ktr SJPD objania tak: pieszczotliwie o matce ojca lub
matki6.
Brckner pisze o tej nazwie nastpujco: Babka, babcia, babunia (z przyrostkiem jak ciotunia, dziadunio, crunia, mamunia). Niemowlce to zdwojenie, jak mama, papa, tata, dada, nana, pierwotnie bez znaczenia cisego7.
Nazwa babcia jest wic powszechn form bezporedniego zwrotu wnuczkw do babci. Sownik jzyka polskiego Maurycego Orgelbranda jej nie odnotowywa, lecz zarejestrowa starsz form: babka8.
Babka
Nazwa ta zostaa odnotowana jako synonim wyrazu babcia przez pi osb.
Trzy z nich uznay j za pogardliw a dwie za oficjaln.
W SJPD czytamy, e babka to: matka, ciotka lub stryjenka ojca albo matki9. Ta definicja stanowi objanienie waciwej nazwy, jakiej si powinno uywa, by poprawnie, zgodnie z tradycj okrela nie tylko matk mamy lub taty,
ale take ciotki lub stryjenki rodzicw. Wspczenie zanika tego wiadomo,
co sprawia, e te czonkinie dalszej rodziny w linii bocznej, krewne nazywa
si do powszechnie ciotkami, przypisujc im tym samym inne role ni te
ustanowione tradycj, nie tylko nazewnicz.

SJPD, t. 1, s. 280.
A. Brckner, dz. cyt., s. 9.
8
Zob. M. Orgelbranda, Sownik jzyka polskiego (dalej skrt: Orgelb.), t. 1, Wilno
1861, s. 41.
9
Tame, s. 282.
6

332

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[4]

U Szymczaka czytamy: Od najdawniejszych czasw powiadczona jest

w jzyku polskim forma hipokorystyczna w stosunku do baba, mianowicie
babka. Z czasem forma ta zatracia swj hipokorystyczny charakter i staa si
nazw neutraln. Miao to miejsce na przeomie wieku XVI i XVII. Odtd
wjzyku literackim babka panuje niepodzielnie a do chwili obecnej (...) Wyparcie w XVII wieku baby przez babk w znaczeniu terminu rodzinnego czy
si z wyran tendencj do repartycji znaczeniowej: baba to stara kobieta,
ebraczka lub rubasznie: ona, kada kobieta; babka natomiast to matka
ojca lub matki10.
T refleksj jzykoznawcz potwierdzaj wspczesne badania.
Dziadkowie
Na pytanie o nazw rodzicw matki lub ojca respondenci odpowiedzieli,
podajc jedn nazw: dziadkowie.
Wyraz dziadkowie znany jest modym ludziom jako nazwa czy te forma
liczby mnogiej utworzona od rzeczownika dziadek na oznaczenie rodzicw
ojca albo matki; dziadka i babki, jak objaniono j w 4. znaczeniu tego hasa
w SJPD11.
Dziadkowie jako sowo powszechnie uywane w polszczynie oglnej nie
przyjo w mianowniku liczby mnogiej rzadszej kocwki fleksyjnej i, lecz
-owie, ktra jest charakterystyczna dla jzyka literackiego.
Dziadkowie reprezentuj czonkw rodziny, ktrym naley si szacunek,
bowiem tak nakazywaa tradycja: Wiek sdziwy spotyka si najczciej
zpodziwem i uszanowaniem, bdc dla ludzi wczesnych synonimem tradycji,
wiedzy, cennej pamici o rzeczach przeszych, idealizowanych jako dawne,
awic dobre czasy. Starzy rodzice najczciej mogli liczy na pomoc i opiek
swych dzieci - stwierdza Bogucka w opisie dziejw miejskiej rodziny polskiej.
Inaczej to wygldao w rodowisku wiejskim w XV-XVI wieku. W rozprawie o rodzinie chopskiej czytamy: W spoecznoci wioskowej rodzice
idziadkowie liczyli si do tej pory, dopki mieli siy do pracy12. Takie byy
realia, ktre ksztatoway wiadomo i cigle zdaj si oddziaywa na rela-

M. Szymczak, dz. cyt., s. 64 - 65.

SJPD, t. 2, s. 541.
12
A. Izydorczyk, Rodzina chopska w Maopolsce w XV-XVI wieku, w: Spoeczestwo staropolskie, red. A. Wyczaski, t. 3, Warszawa 1983, s. 22.
10
11

[5]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

333

cje w rodzinie, nadal w pewnej mierze postrzeganej z perspektywy miejskich

iwiejskich warunkw ycia i pewnych stereotypw.
Dziadki
Nazw t zapisao siedmiu studentw, stwierdzajc, e j syszao, ale nie
uywa w sytuacjach oficjalnych jako okrelenia dziadkw.
Wyraz dziadki odnotowuj sowniki jako rzeczownik od dziad, ktry oznacza: ojciec ojca albo matki; kady przodek13. Ta mniej uywana forma liczby
mnogiej rodzaju niemskoosobowego od rzeczownika dziadek zawiera t
rzadsz kocwk fleksyjn i, ktra sprawia, e wyraz ten kojarzy si z form
gwarow, jak odbieraj go badani.
Pradziadek
Jak si nazywa ojciec dziadka? to kolejne pytanie kwestionariusza Doroszewskiego, zwizane z nazwami czonkw dalszej rodziny w linii prostej.
Wszyscy respondenci, odpowiadajc na nie, podali jedn nazw: pradziadek,
co powiadcza fakt, e jest ona powszechnie uywana a wic znana.
W SJPD znajdujemy, e wyraz pradziadek pochodzi od rzeczownika pradziad, ktry oznacza: ojciec dziadka a. babki; pradziadek14. T nazw utworzon za pomoc przedrostka pra- podali wszyscy ankietowani.
Szymczak o nazwie pradziadek pisze: Podstawow nazw okrelajc
w jzyku polskim ojca dziadka lub babki jest odziedziczony z epoki prasowiaskiej pradziad.15 (...) Poczwszy od XVII wieku w powszechnym uyciu
jest forma sufiksalna pradziadek. Pocztkowo podobnie jak dziadek bya
to forma hipokorystyczna, dzi zarwno w jzyku literackim, jak i w gwarach
ludowych jest to forma neutralna. (...)16.
Prababcia
Na kolejne pytanie, ktre brzmiao: Jak si nazywa matka dziadka?, badani
jednogonie odpowiedzieli: prababcia.
Nazw t podali wszyscy studenci, poniewa jest to najbardziej popularna
ijedyna im znana nazwa okrelajca mam babci lub dziadka.
SJPD, t. 2, s. 541.
SJPD, t. 6, s. 1406.
15
SJPD rwnie podaje ten leksem jako podstawowy na okrelenie ojca dziadka.
16
M. Szymczak, dz. cyt., s. 75
13
14

334

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[6]

Wyraz ten to derywat skadajcy si z przedrostka pra- i podstawy babcia.

Jego pierwszy czon pra- znaczy: przed, pierwotny17, wskazujc etymologi
tego leksemu.
Prababka
Jednak pierwotnie: Podstawow nazw okrelajc w jzyku polskim matk dziadka lub babki jest odziedziczona z epoki prasowiaskiej nazwa prababa. (...) Do wczenie na gruncie polskim pojawia si forma hipokorystyczna
prababka, ktra z czasem (przynajmniej od XVII w.) staje si neutraln18.
Dzi uywa si jej w sytuacjach oficjalnych.
Studenci rwnie powszechnie podali wyraz prababcia jak pradziadek,
wskazujc na matk babki albo dziadka za definicj ze SJPD19.
Pradziadkowie
Na pytanie: Jak si nazywaj rodzice dziadka?, padaa najczciej odpowied: pradziadkowie.
Podali j wszyscy jako okrelenie pradziadka i prababci razem. W SJPD
czytamy, e nazwa ta jest form liczby mnogiej od rzeczownika pradziadek
ioznacza: dalecy przodkowie, antenaci. Wyrazu tego nie odnotowuje Wielki
sownik jzyka polskiego pod redakcj Edwarda Polaskiego, podobnie zreszt
jak jego jeszcze starszej formy: pradziadki.
Pradziadki
Troje studentw podao t niezbyt powszechnie uywan nazw, ktr
syszao wielu z nich. Pradziadki to forma liczby mnogiej rodzaju niemskoosobowego rzeczownika pradziadek oznaczajca dalekich przodkw, antenatw20. Studenci uwaaj t nazw za nieoficjaln, gwarow.

Zob. tame, s. 78
SJPD, t. 6, s. 1398.
19
Zob. Wielki sownik jzyka polskiego pod redakcj Edwarda Polaskiego, Krakw
2008, s. 658.
20
SJPD, t. 6, s. 1406
17
18

[7]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

335

Wnuk
Na pytanie: Jak si nazywa syn crki lub syna?, objci ankiet studenci
odpowiedzieli: wnuk lub wnuczek. Niektrzy podali obie nazwy. Sami badani
wystpuj w tej roli, wic z autopsji znaj znaczenie i konteksty uycia tego
wyrazu, ktry nazywa okrelonych czonkw rodziny.
Szymczak objania, e: Syn crki lub syna jest w jzyku polskim od najdawniejszych czasw okrelany nazw wnuk. (...) Nie ulega wtpliwoci, e
wyraz wnuk jest w jzyku polskim dziedzictwem prasowiaskim. Jednake nie
siga on zbyt daleko w epok przedprasowiask; w ustroju matriarchalnym
nie byo potrzeby nazywania wnuka oddzielnym terminem, gdy syn mojego
syna by zaliczany do klasy moich synw. (...) Nie jest dotychczas ustalona
pierwotna posta fonetyczna nazwy wnuk. (...) Chodzi wic o to, czy forma
wnuk jest pierwotn postaci polsk, czy te wynikiem wpywu obcego, np.
czeskiego21.
Wyrazu wnuk uywa si obecnie powszechnie i wymiennie z wnuczkiem.
SJPD definiuje go nastpujco: syn syna lub crki (w stosunku do dziadka
i babki)22. U Orgelbranda znajdujemy posta wnuczek i wnuk, obok ktrej
pojawia si informacja, e jej przestarzaym odpowiednikiem jest wyraz wnk.
Maria Koczerska objania, e wyraz wnuk to forma uywana dawniej
wWielkopolsce. W Maopolsce przewanie mwiono wnk.23, co stanowi powiadczenie jeszcze starszej formy omawianego leksemu i wskazuje na rdo
jzykowej ekspansji formy wspczenie uywanej.
Wnuczek
Nazw wnuczek podao dziewitnacioro badanych. Objaniali oni, e najczciej tak wanie mwi o nich dziadkowie.
U Orgelbranda przy hale wnuczek znajdujemy odsyacz do definicji
umieszczonej przy hale wnuk 24, za w SJPD czytamy, e wyraz wnuczek to

M. Szymczak, dz. cyt., s. 68-71.

SJPD, t. 9, s. 1193.
23
M. Koczerska, Uwagi o terminologii pokrewiestwa i powinowactwa w polskich
rdach redniowiecznych w: Genealogia problemy metodyczne w badaniach nad
polskim spoeczestwem redniowiecznym na tle porwnawczym, red. J. Hertl, Toru
1982, s. 38.
24
Orgelb., t. 2, s. 1881.
21
22

336

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[8]

zdrobnienie od wnuk25. Szymczak podaje, e: Ju w okresie staropolskim pojawia si forma hipokorystyczna wnuczek, ktra z czasem zatraciwszy swj
hipokorystyczny charakter staje si (mniej wicej na przeomie XVII i XVIII w.)
form nieco archaiczn. W gwarach ludowych forma sufiksalna wnuczek jako
forma neutralna panuje dzi na caym obszarze jzyka polskiego26.
Na pytanie: Co znaczy wyraz wnuczek? - respondenci podawali nastpujce odpowiedzi: syn syna lub crki, syn crki albo syna, synek syna,
zdrobnienie od wyrazu wnuk., dzieci dzieci, syn dziecka, tak o dzieciach
mojego starszego rodzestwa mwi moi rodzice. Za porednictwem tych
spontanicznie redagowanych definicji wskazano na semantyk sowa wnuczek.
Wnuczka
Kolejne pytanie dotyczyo nazwy, jak okrela si crk crki albo syna.
Podawano tu jedn nazw: wnuczka. Wszyscy wymienili j, poniewa jest
powszechnie uywana i jedyna, i tak j definiowali: crka crki/syna, crka
dziecka, crka mego brata lub siostry w stosunku do moich rodzicw.
SJPD notuje, e wnuczka to: crka syna lub crki (w stosunku do dziadka
i babki)27.
Szymczak objania, e: Crka syna lub crki jest w jzyku polskim od
najdawniejszych czasw okrelana nazw wnuczka // wnczka. (...) Jak mona
przypuszcza na podstawie sowiaskiego materiau porwnawczego, wnuczka
(// wnczka) jest utworzona deminutywnym formantem -ka od niegdy neutralnej nazwy eskiej wnuka28.
Jak si nazywa dzieci crki albo syna? To 41. pytanie kwestionariusza
spotkao si ze spontaniczn odpowiedzi w postaci wyrazw: wnuczki/wnuczkowie lub wnuczkowie/wnuczki. Dwunastu studentw podao take form
wnuczta.
Wnukowie
Nazw t jako obocznie stosowan wymienio siedemnastu ankietowanych,
uznajc j za najpopularniejsz, najczciej uywan. Wnukowie to liczba
SJPD, t. 9, s. 1193.
M. Szymczak, dz. cyt., s. 70.
27
SJPD, t. 9, s. 1193.
28
Potwierdza to Orgelb., t. 2, s. 1880.
25
26

[9]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

337

mnoga od wnuk, podaje Doroszewski29. U Szymczaka znajdujemy objanienie,

ktre mwi, e do XVII wieku przewaaa w jzyku polskim forma wnukowie
z kocwk -owie. Natomiast od XVIII wieku czstsza staa si forma wnuki
zkocwk -i30.
Wnuki
SJPD podaje, e wnuki to forma liczby mnogiej rodzaju niemskoosobowego od wyrazu wnuk, dodajc kwalifikator: dawny 31. Studenci uznaj t form
za uywan wspczenie obocznie, wymiennie z form wnukowie, ale raczej
czciej w ich rodzinnych rodowiskach.
Wielki sownik Polaskiego uznaj t posta nazwy dzieci crki lub syna za
oboczn w stosunku do nazwy wnukowie32.
Wnuczta
Jak ju wyej wspomniano, nazw t podao dwanacie osb. Mona
uzna j za uywan w rodowisku biaostockich studentw, ktrzy uznaj j
z zdrobnia czy pieszczotliw. Podkrelaj, e zawiera ona pewien adunek
emocjonalny, wyraa dobre uczucia dziadkw do wnukw.
U Orgelbranda wnuczta to forma liczby mnogiej od wnucz33. SJPD
rwnie wskazuje, e wyraz wnuczta to forma liczby mnogiej od wnucz34.
Natomiast sama nazwa wnucz jest zdefiniowana nastpujco: pieszczotliwie
o wnuku lub wnuczce z dodatkow informacj: dzi czciej w lm35. Wielki
sownik Polaskiego nie odnotowuje tej nazwy.
W opracowaniu Szymczaka zapisano: Formacja wnucz jest utworzona od
nazwy wnuk formantem -, tworzcym nazwy istot niedorosych. Wnuczki to
zwykle istoty niedorose, a zatem powstanie formy wnuczta jest znaczeniowo
w peni umotywowane36.

SJPD, t. 9, s. 1193.
M. Szymczak, dz. cyt., s. 72.
31
SJPD, t. 9, s. 1193.
32
Wielki sownik, dz. cyt., s. 907.
33
Orgelb., t. 2, s. 1881.
34
Por. SJPD, t. 9, s. 1193.
35
Tame.
36
M. Szymczak, dz. cyt., s.
29
30

338

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[10]

Wnuczki
Nazw t jako oboczn, wymienian przed lub po nazwie wnukowie podawaa wikszo studentw. Potwierdzili oni zatem, e jest ona ywa w ich
rodowiskach.
SJPD wyjania, e jest ona dawn form liczby mnogiej od rzeczownika
wnuczek37.
Przedostatnie pytanie czci C kwestionariusza do badania nazw stopni
pokrewiestwa brzmiao: Jak si nazywa praprzodek?
Wikszo osb podaa po jednej nazwie, siedem po dwie, dziesi nie
wymienio adnej nazwy. Jednak wrd odpowiedzi pojawiy si zrnicowane
nazwy praprzodka, cznie z biblijnym Adamem
Pradziad
Podobnie jak praprzodek nazwa pradziad bya najczciej podawan przez
respondentw. W objanieniu podawali oni, e pradziad/ praprzodek to najstarszy z rodu, kojarzc te nazwy z powiedzeniem z dziada pradziada. SJPD
definiuje t nazw nastpujco: pradziad daleki przodek, antenat. Wielki
sownik podaje, e pradziad to 1.ojciec dziadka albo babci; pradziadek 2.daleki przodek38.
Praprzodek
Kilku informatorw wykazao si znajomoci nazwy praprzodek. Praprzodek w SJPD to bardzo dawny przodek; protoplasta39. W przywoanym
objanieniu sownikowym pojawia si synonim praprzodka, podobnie jak
wstudenckich ankietach.
Protoplasta
Nazw protoplasta podao pi osb. W objanieniu dodaway one, e jest
to wyraz ksikowy, rzadko dzi uywany. W SJPD znajduje si nastpujca
definicja tego rzeczownika: najstarszy przodek, od ktrego rd wywodzi swj
pocztek; zaoyciel rodu.
SJPD, t. 9, s. 1193.
Wielki sownik, dz. cyt., s. 658.
39
SJPD, t. 6, s. 1417.
37
38

[11]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

339

Nazw protoplasta wywodzi si od ac. protoplastus, epitetu okrelajcego

biblijnego Adama; (gr. prtos = pierwszy + plsts = twrca)40. Studencka intuicja jzykowa tylko jedn osob zawioda ku tej interpretacji, kiedy zapisaa
ona, e praprzodek to Adam, pierwszy czowiek stworzony przez Boga.
Przodek
Niekiedy mwi si o wsplnym przodku, dlatego te trzy osoby poday
ten wyraz jako synonim praprzodka. Modzi ludzie raczej rzadko uywaj tej
nazwy wiekowej, chocia jest ona do znana. Przodek wg SJPD to: osoba
bdca poprzednikiem w rodzinie, rodzie, plemieniu w linii wstpnej ojca lub
matki (zwykle o starszym od dziada lub pradziada41.
Krewny
Dwie osoby okreliy praprzodka mianem krewnego. Wedug SJPD krewny
to: czowiek spokrewniony, pozostajcy z kim w zwizkach pokrewiestwa.
Ten przymiotnik w uyciu rzeczownikowym stanowi nazw ogln, ktra
wskazuje na pokrewiestwo. Jest wiele przysw o krewnych. Jedno z nich,
polskie mwi, e Krewnych opieka oczy wypieka. Inne za stwierdza, e: Dalecy krewni wielcy przyjaciele; bliscy krewni wielka zwada.
Ostatnie pytanie, jakie za Kwestionariuszem zostao zadane studentom,
dotyczyo znajomoci znaczenia wyrazu plazgor?
aden ze studentw nie zna tej nazwy i jej znaczenia. Wyrazu tego nie
syszeli w uyciu studenci polonistyki. Nie zosta on odnotowany przez Orgelbranda ani przez SJPD. Wedug Kwestionariusza plazgor to daleki krewny.
Nazwa ta staa si, jak wida, archaizmem.
Zmiany w relacjach midzyludzkich midzy bliskim sobie osobami, czonkami rodziny i rodu pocigaj za sob przemiany w jzykowej wiadomoci
znacze pewnych nazw, ktre wedug tradycji za porednictwem jzyka porzdkoway wewntrznie stosunki midzy osobami rodu. Kady wwczas,
ibliszy, i dalszy, peni w tym swoistym, nadrzdnym ludzkim systemie swoj
rol. Dzi obserwujemy zacieranie si pewnych rl, jakie zwyczaje i obyczaje,
kultura, dziedzictwo przodkw nakadao na czonkw rodziny. W sferze re Tame, t. 7, s. 74.
Tame, t. 7, s. 474.

40
41

340

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[12]

lacji, okrelanych nazwami, midzy czonkami dalszej rodziny w linii prostej

nie zaszy due zmiany. Pewnym modyfikacjom ulegy jedynie preferencje
nazewnicze, ktre zmierzaj w kierunku odzwierciedlania emocji zwizanych
z rodzinnymi wizami i pewnych uoglnie, bdcych by moe symptomem
zacierania si bliszych relacji midzy czonkami dalszej rodziny.
Jedno z przysw wietnamskich mwi, e: Krewnym jest si dziki przodkom, a nie dziki pienidzom. Wydaje si, e sens tego powiedzenia wyraa
ducha czasw, w jakich yjemy i wskazuje waciwe postawy w relacjach
rodzinnych.
Magorzata Krystyna Frckiewicz: Degrees of consanguinity and affinity
of the family in the language of young people (Part II). Names of the
members of the immediate family
In this study an attempt was made to describe the names of degrees of consanguinity and affinity of the family, in the language of young people, who
soon will create their own families, and thus they become multipliers for the
language, values and certain attitudes and forms of building of family relationships. Compiled material language shows that young people actually defines
the basic names of the members of the immediate family: mother, father.
brother, sister, etc. In the dictionary of young people, however, there is a limited number of names for different emotional coloring: respect, commitment
to the immediate family member, personal experiences. Many of the names
are mentioned in the active dictionary of young people, but also many encode
only the passive vocabulary, which indicates that the sensitivity of speakers
representing the young generation changes. Basic names are consolidated, and
some of their synonyms are obliterated. Certain lexems that existed even in
the generation of parents of the surveyed students are displaced from the use.
It is interesting that, in their definitions of consanguinity and affinity young
people suggest not only relationships but also their own respect to those who
are called and in relation to each other. This fact reveals that the family ties
create a code of duties and obligations to each other, the rules and unconscious,
mutual feelings.
Key words: the names of degrees of consanguinity and affinity of the family,
the official und unofficial names, all-Polish and dialectal.
Nota o autorze:
Magorzata Krystyna Frckiewicz doktor nauk humanistycznych
w zakresie jzykoznawstwa, adiunkt w Zakadzie Wspczesnego Jzyka

[13]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO...

341

Polskiego (Instytut Filologii Polskiej Wydzia Filologiczny) Uniwersytetu

w Biaymstoku. Zajmuje si gwnie metodyk skutecznego, efektywnego
iefektownego nauczania jzyka polskiego, interdyscyplinarnoci wewntrzizewntrzprzedmiotow oraz dialektologi, skadni i antroponimi.