LINGUISTICA COPERNICANA

Nr1(1)/2009

I rena Sawicka
Uniwersytet Mikoaja Kopernika
Instytut Filologii Sowiaskiej

O geografii fonetycznej Europy

(na podstawie fonetyki poudniowo-wschodniej Europy)

S o w a k l u c z e: klasyfikacja geograficzna jzykw, fonetyka arealna.

Geografia lingwistyczna jest niesychanie wan dziedzin wspczesnego jzykoznawstwa, poniewa procesy zachodzce w ramach wyodrbnianych
jednostek lig unaoczniaj mechanizmy decydujce o rozwoju gramatycznym/fonetycznym jzykw. Jest to najmodszy rodzaj klasyfikacji jzykw.
Opiera si na kombinacji kryteriw typologicznych z pooeniem geograficznym jzyka. Lig tworz jzyki o wsplnych wyodrbnionych elementach, ktrymi posuguj si narody zamieszkujce zwarte obszary. Szczeglnie intensywny rozwj tych bada zwizany jest z odkryciem bakaskiej ligi jzykowej
i wie si z badaniami mechanizmw interferencji jzykowej, ktra jest odpowiedzialna za powstanie ligi. Najczciej mamy do czynienia z tak sytuacj,
kiedy jzyki wywodzce si od wsplnego praprzodka wystpuj na ssiednich
ziemiach i wykazuj wsplne cechy strukturalne nale wic do tej samej
rodziny, tego samego typu jzykowego i tworz lig jzykw. Jest to fakt trywialny i oczywisty. Gdyby zjawisko wystpowania lig jzykowych ograniczao si do takich jedynie sytuacji, zapewne uczonym w ogle nie przyszoby na
myl postulowanie konceptu ligi jzykowej. Wsplne pochodzenie, stanowice uzasadnienie podobiestwa typologicznego, jest faktem banalnym, znajdujcym wystarczajce wyjanienie w pierwszych dwch rodzajach klasyfikacji

200

Irena Sawicka

genetycznej i typologicznej. Zainteresowanie jzykoznawcw jest zatem przede wszystkim zwrcone na te obszary jzykowe, na ktrych jzyki, nalece do
rnych rodzin, na skutek dugotrwaego wspycia, gbokich procesw konwergencyjnych, wynikajcych z multilingwizmu, maj wsplne elementy gramatyczne nie bdce rezultatem wsplnego pochodzenia.
Klasyfikacja geograficzna uzupenia czasem klasyfikacj genetyczn jzykw w przypadkach, kiedy niedostateczna jest ilo materiau koniecznego do
ustalenia powiza genetycznych midzy poszczeglnymi jzykami na niektrych obszarach. Klasyfikacja geograficzna ma wic istotne wizi zarwno z klasyfikacj genetyczn, jak i typologiczn.
W zasadzie tylko przypadki lig jzykowych, ktre tworzone s przez jzyki
rnego pochodzenia, stanowi dzi obiekt zainteresowania geografii lingwistycznej, chocia zdarza si, e czasem trudno oceni, czy dane podobiestwo
wynika ze wsplnego pochodzenia, czy jest rezultatem pniejszych procesw
konwergencyjnych, jak to si dzieje, midzy innymi, w wypadku tzw. wsplnoty batosowiaskiej. Pewne fakty wskazuj na to, e hipoteza ligi batosowiaskiej wydaje si cakiem realna. Chodzi o te wsplne innowacje, ktre nie
wystpuj w adnym innym jzyku indoeuropejskim. Taka wsplnota musiaaby powsta wkrtce po wyonieniu si dialektw prabatyckiego i prasowiaskiego ze wsplnoty indoeuropejskiej musiaaby to by bardzo cisa wi. Ze
wzgldu na brak dokumentacji historycznej trudno postulowa jaki konkretny
okres jej trwania. Mona jedynie stawia hipotezy dotyczce miejsca oraz czasu ustania wsplnoty ten moment wizaby si zapewne z wejciem Sowian
w inny alians, o charakterze niekoniecznie pokojowym, z jakimi ludami atajskimi (najprawdopodobniej Hunami). Sowianie przesunliby si wwczas na
poudnie, a Batowie na pnoc. W sumie na istnienie ligi batosowiaskiej nie
mamy bezporednich dowodw i koncepcja ta pozostaje w sferze hipotetycznej
jest rwnie prawdopodobna, jak wystpowanie wsplnego pradialektu batosowiaskiego. Powstaa natomiast dokumentacja historyczna na temat zwizkw sowiasko-atajskich, dotyczca gwnie przybycia Sowian na Bakany.
Najwaniejsze cechy jzyka prasowiaskiego, zwaszcza synharmonizm sylabiczny, bardzo dobrze tumacz si poprzez wpyw jakiego jzyka turko-tatarskiego (poprzez wpyw harmonii wokalicznej). (Argumentacj jzykow zob.
np. w Galton 1989, 1997; Pritsak 1984; Parzymies 2006, gdzie mamy nawet prby etymologii atajskich najwaniejszych nazw plemiennych sowiaskich).

O geografii fonetycznej Europy...

201

Efekty dziaania procesw konwergentnych, podobnych do tych, jakie dziaaj w ramach lig jzykowych, w wypadku mao zbadanych jzykw, bez historycznej dokumentacji, s dzi zapewne czsto interpretowane jako elementy
odziedziczone. Wiemy, jak wiele istnieje na wiecie pidginw, wiemy, jak powstaj, wiemy, e prawie kady jzyk na wiecie ma w mniejszym lub wikszym
stopniu charakter kreolizowany to wszystko stanowi efekt dziaania procesw ligotwrczych. Kady pidgin, czy jzyk kreolski, stanowi minilig jzykow przynajmniej z jednym z jzykw, ktre wziy udzia w tworzeniu takiego jzyka. Procesy konwergencyjne nie wystpuj jedynie wwczas, gdy jzyk
znajduje si w zupenej izolacji, jak na przykad islandzki. Ale nawet uludw
wyspiarskich pewne cechy jzykowe szerz si wzdu morskich szlakw handlowych. Zapewne dawniej kontakty midzyjzykowe nie byy tak intensywne
jak dzisiaj, ale nie mamy obecnie wystarczajcej wiedzy historycznej, by w kadym wypadku mc bezbdnie oddzieli elementy odziedziczone od elementw
najdawniej zapoyczonych. Ten fakt nastraja do pesymistycznie w odniesieniu
do moliwoci weryfikacji hipotez na temat dalszego pokrewiestwa jzykw
indoeuropejskich i w ogle nakazuje ostrono w stosunku do niedostatecznie
zweryfikowanego pokrewiestwa. Z drugiej strony fakt ten podnosi wag bada
z zakresu lingwistyki arealnej.
Do powstania ligi jzykowej potrzebny jest duszy okres bardzo cisych
kontaktw midzyjzykowych konieczny jest etap multilingwizmu. Tylko
wwczas, gdy mwicy posuguj si na co dzie kilkoma jzykami (na przykad w zalenoci od tego, z ktrym z ssiadw si komunikuj lub w ktrym
sklepiku wanie robi zakupy), moliwe jest przeniesienie pewnych funkcjonalnych lub formalnych wasnoci jednego jzyka na pozostae. To, ktry jzyk staje si dawc wsplnej struktury, moe zalee od jego prestiu albo te
od cech struktury, ktra jest prostsza, atwiejsza do przyswojenia lub po prostu
czciej stosowana jeli istniej w tym zakresie jakie regularne preferencje,
nie s nam jeszcze znane. Czasem potrafimy przeledzi lub zrekonstruowa
sam proces formowania si ligi, ale by oceni, na czym polega atrakcyjno jzyka-dawcy, potrzebujemy te wiedzy na temat zewntrznej historii jzykw.
Nie dysponujemy dzi wystarczajc liczb przykadw, by dokona w tym zakresie uoglnie.
Wspczesna klasyfikacja geograficzna grupuje jzyki w ligi jzykowe oraz
cykle jzykowe. Cykl jzykowy to liga skadajca si z kilku lig. O cyklach mwi
si dzi w odniesieniu do okrelonych, ogromnych obszarw kuli ziemskiej. Ta-

202

Irena Sawicka

deusz Milewski wyrni cztery takie cykle (1967), dzi wyrnia si ich wicej (por. Majewicz 1989). Obejmuj one kolejno: Azj Poudniowo-Wschodni,
Afryk, obie Ameryki razem z Azj Pnocno-Wschodni, Europ razem z Bliskim i rodkowym Wschodem, Oceani z Nusantar i wyspami na pnoc, cznie z Archipelagiem Japoskim.
Poniewa wsplne cechy jzykowe mog si przejawia zarwno w strukturze wewntrznej poszczeglnych jzykw, jak i mog mie charakter zewntrzny, bdc wynikiem dziaania szeregu czynnikw podobnych lub
identycznych warunkw spoecznych, historycznych, geograficznych, a take
wsplnego pochodzenia obecnie badania lig jzykowych nie ograniczaj si do
analiz czysto jzykowych cech, ale uwzgldniaj rwnie czynniki natury spoecznej, historycznej, ekonomicznej, geograficznej, ekologicznej. W takim podejciu do problematyki regionalnej rozmywa si definicja ligi jzykowej. Liga
jzykowa wcisym rozumieniu tego terminu stanowi zaledwie jeden z elementw charakteryzujcych dany region, ale zdarza si, e postuluje si ligi jzykowe wbrew definicji w oparciu o czynniki pozajzykowe. Na przykad G. Dcsy
(1973) wswojej klasyfikacji arealnej jzykw europejskich na pierwszym miejscu wymienia lig SAE duych jzykw Europy (Standard Average European).
Podstawowym kryterium wyodrbnienia tej ligi jest dua liczba uytkownikw
jzyka minimum 50 milionw. Area SAE ma obejmowa zlatynizowan Europ. Na podstawie kryterium ilociowego Dcsy ustanowi nastpujcy skad
tej ligi: jzyk angielski, francuski, niemiecki, woski oraz rosyjski. Nastpnie
wymieni cechy jzykowe ligi SAE, z ktrych adna nie wystpuje w rosyjskim,
ktry zreszt geograficznie rwnie nie przylega do pozostaych jzykw. Pozostae ligi jzykowe Europy wedug Dcsyego, to:
l i g a w i k i n g i j s k a z duskim, norweskim, islandzkim, farerskim, irlandzkim, szkockim, walijskim, bretoskim, szwedzkim, laposkim, fiskim i wepskim (a take wymarym anglosaskim), a wic jzyki nordyckie
(skandynawskie), reliktowe celtyckie i uralskie. Wyznacznikami jzykowymi ligi wikingijskiej s: wystpowanie midzyzbowych gosek szczelinowych, obecno zjawisk z zakresu liaison, wystpowanie przegosu, jak rwnie alternacji spgoskowych, proteza w postaci aspiracji, akcent inicjalny,
uproszczona fleksja, tendencja do zanikania kategorii rodzaju rzeczownikw, zanik wykadnikw kategorii osoby, ograniczona prefiksacja czasownikw, wystpowanie czasownikw esse i habere jako posikowych, tendencja do analityzmu, czste wystpowanie odczasownikowych form imiennych

O geografii fonetycznej Europy...

203

wzoonych formach temporalnych, tendencja do stabilizacji szyku wyrazw

w zdaniu, wystpowanie tzw. form mocnych w pytaniach i zaprzeczeniach,
tworzenie nazw wykonawcw czynnoci z elementem czowiek, dua ilo
nazwisk patronimicznych, zauwaalny pewien wpyw aciny, wczesne pimiennictwo w jzykach narodowych. Ju od razu wida, e nie wszystkie
zwymienionych cech mog peni funkcj wyrnika tej ligi. Niektre maj
znacznie szerszy zasig i, co najwaniejsze, pewne cechy wystpuj w jzykach bezporednio ssiadujcych z lig, a nie zaliczonych do niej;
l i g a l i t o r a l n a, obejmujca fryzyjski, niderlandzki, flamandzki, baskijski, hiszpaski, portugalski i maltaski (a wic jzyki germaskie, romaskie, arabski dialekt oraz rzekomy kaukaski). Cechy tej ligi pokrywaj si
zjzykowymi wykadnikami SAE, a otwarcie na morze rwnie nie stanowi
wystarczajcego wykadnika, zreszt nie wszystkie jzyki litoralne zostay tu zaliczone;
l i g a p e j p u s k a z estoskim, wotskim, liwskim i otewskim, z nastpujcymi cechami wyrniajcymi: inicjalny akcent, bogactwo dyftongw, wystpowanie otwartej redniej, przedniej samogoski (rodzaj []), brak szczelinowych [, ], denazalizacja (cokolwiek by to miao znaczy), wystpowanie
apokopy, iloczasu, palatalizacji, rozbudowany paradygmat rzeczownika,
ograniczenie liczby spgosek wygosowych;
l i g a r o k i t n i c k a (nazwa pochodzi od ukraiskiej wsi Rokitno), obejmujca polski, litewski, biaoruski, ukraiski i kaszubski, z nastpujcymi
cechami: brak iloczasu (z wyjtkiem litewskiego i czci kaszubszczyzny),
ruchomy akcent (z wyjtkiem polskiego i czci kaszubszczyzny), brak redukcji samogosek nieakcentowanych (z wyjtkiem biaoruskiego), brak dyftongw (z wyjtkiem litewskiego, poza tym nie bardzo wiadomo, o co w tej
cesze chodzi, wszak dyftong to kade poczenie samogoski z sonantem,
aco najmniej z glajdem), rozbudowany system spgosek szczelinowych,
liczne alternacje spgoskowe i samogoskowe, wokalizacja [] w wygosie
sylaby, brak goski typu [], szeroki zakres palatalizacji, rozbudowana fleksja
rzeczownika, syntetyczne stopniowanie przymiotnikw, wystpowanie kategorii Actionsart, obecno nieosobowych form imiesoww, uycia posesywne czasownika habere (zapewne chodzi o przeciwstawienie wzgldem
rosyjskiego, gdzie takich uy brak), wsplna warstwa sownictwa zwana rokitnizmami;

204

Irena Sawicka

l i g a d u n a j s k a obejmujca czeski, sowacki, wgierski, soweski, serbski

i chorwacki, charakteryzuje si akcentem inicjalnym (nie wszdzie), iloczasem samogoskowym, dyftongami, brakiem akcentopochodnych redukcji samogosek, tendencj do zjawisk typu liaison (trudno si z tym zgodzi), Dcsy wymienia take wystpowanie dwicznego tylnego frykatywu ([h,]
zasig tej cechy jest znacznie szerszy), zanik samogosek wygosowych
(czyby?), mocno syntetyczn fleksj, rozwinit prefiksacj, brak syntetycznych form czasu przyszego, silny wpyw aciny i niemieckiego, stosunkowo wczesne powstanie pimiennictwa. Niektre cechy tej ligi s ewidentnie nieprawdziwe;
li g a b a k a s k a, jedyny powanie zdefiniowany area, charakteryzujcy
si wspln struktur morfoskadniow, realizujc si w rnym materiale
leksykalnym romaskim, sowiaskim, albaskim i greckim;
l i g a k a m s k a z jzykami: czuwaskim, marijskim, tatarskim, baszkirskim,
wotiackim, mordwiskim, permiackim, neneckim i kamuckim. Jest to wedug autora klasyfikacji tylne podwrze jzykowe Europy.
Z niewytumaczalnych powodw Dcsy sklasyfikowa jako wyspowe, tzn.
nie wchodzce w skad z adnej z lig, cztery jzyki: luksemburski, retoromaski, uycki i gagauski, oraz pi jzykw uzna za diasporowe (co oczywicie
nie wyklucza ich udziau w ligach): jidysz, ladino, karaimski, romski oraz ormiaski.
Jak wida, powysza klasyfikacja jest niezwykle powierzchowna, w znacznej
czci bdna, by nie powiedzie niekompetentna. Nie zasugiwaaby zapewne
na zaprezentowanie, gdyby nie to, e nazwy tych lig s do rozpowszechnione,
a sam podzia w zasadzie nie ma konkurencji. Pniejsze opracowanie Harolda
Haarmanna z 1976 roku jest znacznie lepsze, ale take budzi szereg wtpliwoci i zastrzee. Wprawdzie Dcsy nie wyklucza moliwoci daleko posunitych
korekt zaproponowanej systematyzacji, ale nie mona si te zgodzi z jego opini, co do tego, e jednoznaczna klasyfikacja jest w ogle niemoliwa.
Na podstawie powyszych przykadw i uwag krytycznych moemy natomiast sformuowa nastpujce dwa postulaty:
liga jzykowa nie musi by homogeniczna ma swoje centrum, zawierajce maksymaln ilo wykadnikw, i peryferie, na ktrych cechy charakterystyczne ligi sabn. Granice ligi mog by zatem nieco rozmyte jzyk
moe w mniejszym lub wikszym stopniu nalee do danej ligi, a nawet nalee rwnoczenie do dwu lub wicej lig jzykowych. Jest zatem liga jzy-

O geografii fonetycznej Europy...

205

kowa zbiorem rozmytym cech jzykowych, z centrum, gdzie wystpuje

dua koncentracja cech definiujcych lig, i peryferiami, nawizujcymi do
ssiednich areaw.
nie ma sensu postulowanie ligi jzykowej w oparciu o du liczb heterogenicznych wykadnikw, ktre ponadto obficie wystpuj na ssiednich obszarach jzykowych. Moemy natomiast postulowa lig w oparciu o nawet
pojedyncz cech jzykow, pod warunkiem, e jest ona specyficzna na tle
ssiednich jzykw i wyranie wyodrbniona.
Majc powysze na uwadze, naleaoby zapomnie o przedstawionym powyej podziale Europy i zaproponowa prostszy, lecz bardziej kompetentny,
uwzgldniajcy klasyczn teori fal. W dzisiejszych szeroko zakrojonych badaniach lingwistyki arealnej, przejawiajcych si przede wszystkim w opracowywaniu atlasw jzykowych, w odniesieniu do terytorium europejskiego powanie pojawiaj si gwnie dwa obszerne regiony: bakaska liga jzykowa oraz
region karpacki. Ten ostatni, mimo i w pierwszym rzdzie badany jest pod
wzgldem jzykowym, stanowi lig przede wszystkim w sferze kultury materialnej i duchowej, zwizanej z pasterstwem owiec oraz innymi zajciami i zwyczajami wynikajcymi z yciem w grach i z migracjami zwizanymi z wypasem. Jest to wic wsplnota w zakresie kultury materialnej, obyczajowoci,
etnografii, muzyki, taca itd. W zakresie jzyka wsplnota ta przejawia si przede wszystkim w paszczynie leksykalnej. Jest to olbrzymi obszar jego badacze wczaj we w zasadzie ca bakask lig jzykow. Z jakich wzgldw
liga karpacka nie znalaza uznania w dziele Dcsyego (1973).
Od czasu do czasu w dyskusjach jzykoznawczych pojawiaj si hipotezy innych lig jzykowych, wyodrbnianych ze wzgldu na pojedyncze cechy. Z pewnoci wart zastanowienia jest pomys batyckiej ligi prozodycznej, postulowanej niegdy przez Ilse Lesiste.
Jedyna niekwestionowalna liga jzykowa Europy to liga bakaska. Na Bakanach od dawna istniay warunki sprzyjajce konwergencji jzykowej. W trakcie zasiedlania Europy szereg narodw docierao do Bakanw i osiedlao si tu
czsto w tych samych miejscach nakaday si na siebie kolejne warstwy jzykowe. Pniej w ramach Imperium Otomaskiego jego obywatele swobodnie
przemieszczali si midzy rnojzycznymi regionami, osiedlali si na obczy Jak na przykad moliwa liga buddyjska, ktrej cech wyrniajc byoby wystpowanie okrelonych konstrukcji skadniowych w pewnego rodzaju tekstach, ktre zostay
rozpowszechnione dziki tekstom religijnym.


206

Irena Sawicka

nie i korzystali z odlegych orodkw edukacyjnych i kulturalnych, gwnie

w Konstantynopolu, Bukareszcie, Sofii, Bitoli czy Belgradzie. Na skutek rnych okolicznoci historycznych powstaa mieszanka narodowociowa, szczeglnie barwna w niektrych regionach. Najbardziej urozmaicone wydaje si terytorium dzisiejszej Republiki Macedonii. Dzi jeszcze w wielu macedoskich
wsiach mieszkaj Macedoczycy, Albaczycy, Romowie, Turcy czy Arumuni kilka narodowoci w jednej wsi. To oczywiste, e przynajmniej niektrzy
zmieszkacw takich wsi posuguj si na co dzie co najmniej dwoma jzykami. W sposb naturalny w kadym z tych jzykw bd oni formuowali wypowied w ten sam sposb tak wanie powstaa bakaska liga jzykowa.
Do dzi aden inny obszar, przynajmniej w Europie, nie moe by porwnywany do bakaskiej ligi jzykowej. Jest ona zjawiskiem unikalnym pod wieloma wzgldami. Nigdzie w Europie nie stwierdzono tak silnej konwergencji
pomidzy jzykami nalecymi do rnych rodzin i pierwotnie do rnych typw jzykowych. Bakaska liga jzykowa jest nie tylko klasycznym, ale te
najbardziej wyrazistym i absolutnie bezkonkurencyjnym przykadem ligi jzykowej. Termin bakanizacja, oznaczajcy ju nie tylko proces jzykowy, ale
te mieszanie, kotowanie si, przenikanie, uywany jest dzi czasem nie tylko
wodniesieniu do Pwyspu Bakaskiego, ale te w odniesieniu do innych terytoriw o podobnych cechach jak Bakany na przykad w stosunku do Indii,
gdzie wuyciu jest kilkaset jzykw. Uycie terminu bakanizacja wychodzi
te poza sfer lingwistyki mwimy dzi o bakanizacji kultury, polityki, sztuki, warunkw spoecznych itd. Dzisiaj bakanistyka stanowi ju kompleksow
dyscyplin historyczno-filologiczn, w ramach ktrej rozpatruje si rnorodne
zjawiska i problemy narodw pastw Pwyspu Bakaskiego. Element lingwistyczny, jako fundujcy, pozostaje jednak najwaniejszy.
Lig bakask definiuj cechy morfosyntaktyczne. Oprcz nich uczeni czasem wymieniaj rwnie pewne cechy fonetyczne. Informacje fonetyczne s na
og powierzchowne i bez rozwinitego komentarza nie maj adnej wartoci.
Nie znaczy to, e bakasko nie przejawia si w ogle w paszczynie fonetycznej, jednak zakres zasugujcych na wyodrbnienie konwergentnych cech
fonetycznych nie pokrywa si w peni z zakresem ligi morfoskadniowej. Majc na uwadze t oraz inne podobne sytuacje, uczeni zadaj sobie czasem pytanie, czy w ogle holistyczna typologia i holistyczna geografia lingwistyczna jest
moliwa, poniewa zasigi wyodrbnionych obszarw o okrelonej charakterystyce fonetycznej i skadniowej na og si nie pokrywaj. Z drugiej jednak stro-

O geografii fonetycznej Europy...

207

ny czsto nakadaj si czciowo. Na przykad, dopuszczajc si maksymalnego uoglnienia, moemy powiedzie, e najsilniej fleksyjne jzyki sowiaskie
(wschodniosowiaskie) nale rwnie do jzykw najbardziej spgoskowych,
z rozwinit fonetyczn i fonologiczn korelacj mikkoci spgosek, podczas
gdy biegun analityczny sowiaszczyzny charakteryzuje si wysz wokalicznoci (wikszym udziaem samogosek w inwentarzach fonologicznych
gwnie dziki fonologicznemu iloczasowi, nieco wysz frekwencj tekstow
samogosek i, zwaszcza, duo wysz frekwencj grup samogoskowych). Midzy tymi dwoma biegunami istnieje cay szereg sytuacji przejciowych.
Konwergencja fonetyczna moe przebiega w nieco inny sposb ni gramatyczna. W pierwszym wypadku obiektem interferencji jest forma, w drugim forma i czasem funkcja. Wprawdzie w obu paszczyznach punktem wyjcia jest
forma, ale na paszczynie gramatycznej sama forma ma znaczenie drugorzdne, wgruncie rzeczy czsto poprzez form z biegiem czasu ustala si okrelona
funkcja. Zapoyczajc pewien sposb wyraania, czsto jednoczenie naladujemy okrelone kategorie semantyczne i w sumie przyjmujemy wanie funkcje
istruktur formy, a nie sam form, poniewa konwergencja morfoskadniowa
wobrbie ligi jzykowej polega na tym, e kady jzyk korzysta przede wszystkim z wasnego zasobu morfemw, ktre zaczynaj by uywane w ten sam sposb. Kiedy dane uycie si gramatykalizuje, czsto automatycznie jzyk wzbogaca si te o okrelon semantyczno-gramatyczn kategori (por. casus ligi
bakaskiej).
Konwergencja fonetyczna natomiast czsto ogranicza si wycznie do ujednolicenia realizacji pokrewnych gosek bez ingerencji w ich fonologiczn warto. Na skutek tego, na przykad, istniej rozlege obszary o ujednoliconej barwie goski lateralnej twardej wymowa welarno-zbowa obejmuje wschd
Europy (m.in. jzyki wschodniosowiaskie), a pozostaa cz Europy ma tzw.
rednioeuropejskie [l] (dzisowe nie welaryzowane). Miejsce tej goski w systemie fonologicznym moe by natomiast rne. W jzyku polskim upodobnieniu do europejskiego [l] uleg mikki czon opozycji lateralnych, w chorwackim i serbskim twardy czon. Std dzi opozycja mikkie [] vs. twarde [l]
w serbskim czy chorwackim ma charakter fonologiczny, natomiast w polskim
wycznie fonetyczny s to warianty pozycyjne. Kluczem jest czysto fizyczne podobiestwo, ktre jest punktem wyjcia, a punkt dojcia stanowi cakowite
ujednolicenie brzmienia (por. Weinreich 1974). Nie znaczy to, e konwergencja
w zakresie stosunkw systemowych nie towarzyszy konwergencji fonetycznej,

208

Irena Sawicka

zdarza si i tak, ale czciej ogranicza si wycznie do ujednolicenia brzmienia

fonetycznego elementw o rnej funkcji systemowej. Znajc mechanizm konwergencji fonetycznej, ktra ma charakter przede wszystkim powierzchniowy,
moemy si spodziewa, e bdzie si ona realizowa szybciej ni wpyw gramatyczny oraz e jej rezultaty nie musz by trwae niektre fakty znane z ligi
bakaskiej przypuszczenie to potwierdzaj.
Obraz fonetyczny ligi bakaskiej odbiega znacznie od obrazu ligi okrelonej
ze wzgldu na cechy morfo-skadniowe. Pod wzgldem fonetycznym liga bakaska rozpada si na trzy czci, z ktrych kada stanowi cz innego, wikszego areau.
Pierwsz cz tworzy terytorium jzyka bugarskiego i rumuskiego. Wanie ten teren Pavle Ivi nazwa fonetycznym centrum ligi bakaskiej (Ivi 1968)
zapewne dlatego, e jzyki te prezentuj na tle Europy fonetyk rzadk, specyficzn, peryferyjn. Mimo to trudno je uzna za centralny obszar bakaski.
Bardziej sensowne jest potraktowanie tego areau jzykowego jako peryferii,
poudniowo-zachodniej ekspozycji euroazjatyckiej fonetycznej ligi jzykowej,
jak postulowa niegdy Roman Jakobson (1962). Cechami tego obszaru ma by
brak politonii akcentowej i rozbudowana korelacja palatalnoci spgoskowej.
Taka charakterystyka przysuguje wielu jzykom azjatyckim (zwaszcza wywodzcym si z rodziny atajskiej) oraz wszystkim jzykom sowiaskim na pnoc od Karpat. W Europie ten obszar ogranicza si zatem do sowiaszczyzny
i dialektw rumuskich. Pewne promieniowanie obserwujemy take w dialektach pnocnej Grecji. Wystpowanie politonii akcentowej w Europie ogranicza
si do jzykw: litewskiego, szwedzkiego, serbskiego, chorwackiego i soweskiego, ktre rwnie maj dugie fonemy samogoskowe, a zatem wanie na
Bakanach jest to cecha wyranie odgraniczajca.
Palatalno spgosek, zarwno fonologiczna, jak i asymilacyjna, jawi si
jako cecha stopniowalna. To samo dotyczy redukcji nieakcentowanych samogosek, ktre rwnie wystpuj w jzykach wschodniosowiaskich oraz wbugarskim, w dialektach wschodniomacedoskich, w dialektach rumuskich
ipnocnogreckich. Stopniowalno tych cech zwizana jest z ich sabniciem,
zprocesem zanikania niektrych z nich i, generalnie, z procesem unifikujcym
typ fonetyczny w caej Europie. Granice pomidzy poszczeglnymi obszarami
stopniowo si zacieraj. Ustpowanie cech kontrastowych dotyczy, z jednej strony, zanikania politonii akcentowej, z drugiej za, procesu dyspalatalizacji sp-

O geografii fonetycznej Europy...

209

goskowej wycofywania si palatalnoci pozycyjnej i twardnienia lub desynchronizacji w realizacji spgosek fonologicznie mikkich.
Ograniczanie wystpowania segmentw palatalnych jest zjawiskiem charakteryzujcym fonetyk sowiask na przestrzeni stuleci. Od bardzo oryginalnej
tzw. synharmonicznej struktury sylaby prasowiaskiej, w ktrej wszystkie elementy sylaby byy ze sob zgodne ze wzgldu na obecno/brak palatalnoci, fonetyka sowiaska zmierza ku sytuacji typowej dla wikszoci jzykw Europy,
gdzie liczba mikkich fonemw spgoskowych jest ograniczona do dwu lub
trzech sonantw i czasem dwu obstruentw, a palatalno asymilacyjna przewanie ogranicza si do zmikcze welarnych obstruentw i fakultatywnych jotacji. Jzyki zachodniej czci obszaru poudniowosowiaskiego bardzo szybko przeprowadziy t zmian. Wanym jej elementem jest zanik na poudniu
Sowiaszczyzny samogoski [], ktra w jzyku prasowiaskim wystpowaa
po twardych spgoskach, a po mikkich pojawio si [i]. Na pnocy Sowiaszczyzny natomiast nastpi okres wzmocnienia palatalnoci, zaszo par kolejnych procesw asymilacyjnych przed przednimi samogoskami, dotyczcych
ju tylko jzykw wschodnio- i zachodniosowiaskich; wraz z fonologizacj
mikkich spgosek skonkretyzowa si status fonologiczny [] jako wariantu
kombinatorycznego /i/ po twardych spgoskach. Wkrtce jednak, majc na
uwadze omawian tendencj, od grupy jzykw pnocnosowiaskich odczy
si czeski i sowacki, ktre zdoay jeszcze zachowa iloczas samogosek. Dzisiaj charakterystyka fonetyczna czy te jzyki z zachodni czci poudniowej
Sowiaszczyzny, a granica midzy typami fonetycznymi ustabilizowaa si na
Karpatach. (Pewne wczesne zmiany dyspalatalizacyjne obserwujemy rwnie
wukraiskim). W jzyku bugarskim mikko spgoskowa jest bogato reprezentowana, ale jej rda s inne ni na pnocy. Mikko w bugarskim
zachowaa si wycznie jako rezultat zmikczenia przed jednym z kontynuantw prasowiaskiej samogoski * oraz jako rezultat jotacji. Mikkie spgoski wystpuj w bugarskim tylko przed tylnymi samogoskami. W odrnieniu
od jzykw pnocnosowiaskich wszystkie twarde spgoski w jzyku bugarskim maj swoje mikkie odpowiedniki w randze fonemw, ale frekwencja
tekstowa palatalnych jest znacznie nisza ni na pnocy taka jak w pozostaych jzykach poudniowosowiaskich. Z drugiej strony, poniewa w bugarskim brak pocze spgosek z jot, a mikkie fonemy spgoskowe maj

Obecnie na skutek postpujcego procesu zanikania niektrych zmikcze przed [i]
[] przeksztaca si w samodzielny fonem.

210

Irena Sawicka

due ograniczenia dystrybucyjne, mona je interpretowa jako fonologiczne poczenia spgoski twardej z jot, z obligatoryjn regu powierzchniowej realizacji zmikczenia i absorpcji joty. Jeli idzie o pozostae palatalizacje pozycyjne,
bugarski obszar jzykowy dzieli si na wschodniobugarski z siln asymilacj
spgosek przed przednimi samogoskami i obszar dialektalny zachodni z nieznacznym zmikczeniem lub w ogle brakiem zmikczenia przed przednimi.
Tak wic mona powiedzie, e granica midzy obszarami fonetycznymi rnymi typologicznie, jak stanowi w sposb naturalny Karpaty, koczy si na terenie Bugarii grami Bakan, ktre mniej wicej dziel j typologicznie.
Do zmikcze spgoskowych doszo jeszcze w pnocnogreckich dialektach przed [i] i [j], a w Tesalii rwnie przed [e]. Na skutek redukcji nieakcentowanych wysokich samogosek zmikczone spgoski znajduj si dzi w tych
dialektach w rnych pozycjach w wygosie i przed spgosk, i ulegaj fonologizacji. Jedynie w Epirze (a wic w zachodniej czci) palatalizacje kontekstowe ograniczaj si do pozycji przed jot. Zakres spgosek ulegajcych
zmikczeniu jest, w zalenoci od dialektu, rny wszdzie zmikczeniu ulegaj tylnojzykowe, ktre na czci greckich wysp przechodz nawet w przednie mikkie afrykaty.
Asymilacyjne palatalizacje s wci jeszcze relatywnie czste w dialektach
rumuskich, chocia liczba mikkich fonemw jest dzi znacznie ograniczona.
W jzyku literackim ustaa ju te palatalizacja spgosek przed [e]. W historii
jzyka rumuskiego palatalizacja kombinatoryczna bya silna i miaa duy zakres. Obecnie w jzyku literackim zachodzi gwnie przed przednimi dyftongami oraz przed zredukowanym wygosowym [i] (gdzie jest niezwykle silna);
wdialektach zakres mikkoci, tak asymilacyjnej, jak i fonologicznej, jest szerszy (np. dla arumuskiego dialektu Dobrudy Saramandu w 1972 roku wymieni a 13 par korelacyjnych). Dialekty arumuskie uywane w poudniowozachodniej czci Pwyspu Bakaskiego nie maj tak duo mikkich segmentw
spgoskowych.
Tendencje do palatalizacji kombinatorycznych o mniejszej lub wikszej sile
wystpuj rwnie w szeregu dialektw tureckich i gagauzkich, wystpujcych
w tej czci Bakanw.
Cechy tego obszaru maj charakter ustpujcy. Obecnie we wszystkich jzykach tego regionu, jak rwnie w jzykach pnocnosowiaskich, obserwujemy
szereg procesw, ktre doprowadzaj do zmniejszenia liczby i frekwencji palatalnych i palatalizowanych spgosek. S to: stwardnienia spgosek w czci

O geografii fonetycznej Europy...

211

pozycji lub, w niektrych wypadkach, rozoenia mikkoci. Powstaj w ten

sposb nowe ograniczenia dystrybucyjne, pozwalajce na reinterpretacj fonologiczn palatalnoci. Na Bakanach mikko zacza si wycofywa znacznie
wczeniej. W pnocnogreckich dialektach, na przykad, spgoski s mikkie
przed pierwotnym [i], ale ju nie przed [i] pochodzcym z redukcji nieakcentowanego [e]. Poza bugarskim, jzyki poudniowosowiaskie bardzo wczenie
utraciy mikko asymilacyjn.
Drugim zjawiskiem, charakterystycznym dla wschodniej czci Bakanw,
s redukcje nieakcentowanych samogosek, a w zasadzie alternacje samogoskowe zwizane z pozycj wobec akcentu i wystpowaniem po mikkiej lub twardej spgosce. Generalnie, rednie samogoski ulegaj podwyszeniu, [a] podwyszeniu i centralizacji. W szczegach realizowane jest to rnie w zalenoci
od jzyka. W dialektach pnocnej Grecji nieakcentowane [e] i [o] przechodz
w [i] i [u], a [i] i [u] poza akcentem wypadaj. W bugarskim rednie nieakcentowane samogoski si podwyszaj. W rumuskim zjawisko obserwowane
jest gwnie w dialektach, gdzie wyranie redukcja czy si z uprzednieniem
samogosek po mikkich. Dostosowanie barwy samogosek do poprzedzajcej
spgoski (palatalizacje, labializacje, welaryzacje) obserwowane jest rwnie
wczci dialektw tureckich Bakanw.
W sumie wic wschodniobakaski obszar charakteryzuje si wci jeszcze
znacznym zakresem zjawisk akomodacyjnych, co odrnia go od zachodniej
czci pwyspu, gdzie generalnie wymowa jest bardziej precyzyjna. Ciekawe,
e granica midzy tymi obszarami fonetycznymi dzieli bakask lig jzykow
na dwie rne czci, pozostawiajc po innych stronach tej granicy dwa blisko
ze sob spokrewnione jzyki sowiaskie, bugarski i macedoski, oba charakteryzujce si kompletem morfoskadniowych cech bakaskich.
Za najbardziej specyficzny pod wzgldem fonetycznym region Bakanw,
ktry dalej nazywa bdziemy centralnym, naley uzna styk macedosko-albasko-grecki. Cechy obszaru centralnego, uoglniajc, to fonetyka przeciwstawna wschodniemu typowi, chocia naley wyranie powiedzie, e nigdzie
na Bakanach nie ma wyranych granic, zwaszcza midzy jzykami spokrewnionymi. To znaczy, e np. przejcie od jzyka bugarskiego do serbskiego imacedoskiego, a wic od jednego typu fonetycznego do drugiego, ma charakter stopniowy. W centralnym typie fonetycznym wystpuje relatywnie mao
upodobnie, midzy innymi dotyczy to asymilacji pod wzgldem mikkoci.
Wtekcie w ogle mao jest zmikczonych spgosek, a liczba mikkich fone-

212

Irena Sawicka

mw ogranicza si do dwch obstruentw i trzech sonantw. Charakterystyczny jest rwnie proces zmierzajcy do likwidacji tych dwu obstruentw jest
to mieszanie afrykat: serbskie [], [], albaskie i macedoskie [c], [(] twardniej imieszaj si z [], []. Literacka greka nie ma mikkich obstruentw, ale
wniektrych dialektach dzisowe afrykaty powstaj z pocze welarnych zjot i ze zmikczenia przed przednimi samogoskami (a wic wskutek palatalizacji i pniejszego stwardnienia). Rodzaj mikkich afrykat, ktre bywaj rnie
realizowane (te jako pmikkie bd twarde alweolarne), wystpuje w szeregu
tureckich dialektw na Bakanach goski te powstaj w wyniku zmikczenia
welarnych okluzyww przed przednimi samogoskami (bardziej szczegowo
zob. w Sawicka 1997, 2001; Sawicka, Grzybowski 1999).
Wan cech kontrastow tego obszaru jest brak redukcji nieakcentowanych
samogosek.
Kolejna cecha to zanik [x] (por. bug. /xubavo/ mac. /ubavo/ piknie).
Wmacedoskim [x] pojawia si wycznie w zapoyczonej terminologii (np.
[xemija]), w serbskim i w albaskim w wersji literackiej jest, ale wiele wyrazw wystpuje w formie z zanikiem /x/ albo z substytucjami (por. serb. [uvo]
chorw. [uxo] ucho, alb. [ox] wiem, ale [oftim] wiedza).
Wystpowanie geminacji na omawianym obszarze jest bardzo ograniczone.
Geminaty wystpuj zupenie wyjtkowo, wycznie na silnych granicach morfologicznych (por. mac. [(ule] bug. [(ulle]). Z dwu stron tego areau geminacja
ma wysok frekwencj (we woskim i w tureckim, te w greckim cypryjskim).
Akcent wyrazowy w tych jzykach jest wprawdzie na og swobodny, ale
wystpuje wyrana tendencja do stabilizacji miejsca akcentu na drugiej lub trzeciej sylabie od koca. W macedoskim akcent jest ju ustabilizowany na trzeciej
sylabie od koca, z maymi wyjtkami.
I wreszcie najwaniejsza cecha fonetyki bakaskiej to kompleks zagadnie
zwizanych z funkcjonowaniem grup typu sonant nosowy plus okluzyw o tym
samym miejscu artykulacji. Cechy tej nie bd tutaj omawia. Szczegowo
opisana zostaa, midzy innymi, w Sawicka 2002, 2005. Warto jednak w tym
miejscu wspomnie, e cecha ta pojawia si w opracowaniach arealnych jako
bakanizm, ale podawany jest wycznie fakt wystpowania tych grup spgoskowych w nagosie wyrazw. Ta waciwo dystrybucyjna jest tylko jednym
z aspektw wymienionej cechy i to nie najwaniejszym. Istota sprawy polega
na tendencji do monofonemicyzacji tych grup i ich funkcjonowaniu jako ekwiwalentw dwicznych okluzyww w niektrych pozycjach. Przywoana cecha

O geografii fonetycznej Europy...

213

siga daleko na zachd i, midzy innymi, jest odpowiedzialna za niemotywowane prenazalizacje bd dodawanie okluzyww po nosowych sonantach, jak np.
dial. alb. andresa, mac. mbleko i in., a take za zachowanie nosowoci pochodzcej z prasowiaskich noswek w niektrych pozycjach w macedoskim.
Wymienione cechy koncentruj si w rodku omawianego obszaru tj. na
styku zachodniomacedoskich, greckich i albaskich dialektw, ale zasig ich
bywa rny: czasem ograniczaj si do samego centrum, czasem promieniuj daleko od niego, w kadym razie granice poszczeglnych zjawisk raczej si
nie pokrywaj. Widzimy te, e pewien jzyk czy dialekt moe ze wzgldu na
jak cech nalee do jednego typu, a ze wzgldu na inn do drugiego. Uderzajcy jest przypadek jzyka greckiego, ktry jest wrcz dawc gwnej cechy
bakaskiej (obszaru centralnego), tj. monosegmentalnego funkcjonowania grup
ND, podczas gdy w pnocnogreckich dialektach (w sensie geograficznym jest
to obszar pnocnowschodni) wystpuj cechy waciwe wschodniej czci Bakanw (zwaszcza redukcje samogoskowe), a dialekt poudniowy i literacki nawizuj do fonetyki rdziemnomorskiej. Fonetyka bakaska nie pochodzi te
od jakiego konkretnego idiomu jzykowego, ale kady z jej uczestnikw, wczajc te bakask acin, wnosi do niej swj wkad. S te cechy, ktrych pochodzenie mona przypisa kilku dialektom, a sposb ich funkcjonowania stanowi wypadkow pokrewnych, lecz rnych zjawisk.
Trzeci, wyrniajcy si typologicznie i ograniczony geograficznie region,
ktry zahacza o bakask lig jzykow, obejmuje pwyspy bd czci poudniowe pwyspw wrzynajcych si od pnocy w Morze rdziemne. By
moe w odniesieniu do tego regionu naleaoby te poszuka dalszych pozaeuropejskich nawiza, chocia, z drugiej strony, cechy wyrniajce go maj
do banalny charakter niebanalne jest natomiast to, e tworz one wzgldnie
zwarty obszar. Pierwsza z tych cech to rodzaj sylaby, zdefiniowany na podstawie
modeli sylabicznych sylab wygosowych jest to sylaba otwarta lub wzgldnie
otwarta. Drug cech jest lenicja zwartych interwokalicznych okluzyww. Lenicja wystpia w hiszpaskim, portugalskim, kataloskim, woskim, greckim,
macedoskim. Realizowana jest w rnym zakresie, w zalenoci od jzyka bd
konkretnej spgoski. W wikszoci jzykw, o ktrych mowa as to gwnie jzyki romaskie spgoski szczelinowe powstae ze zwartych dwicznych funkcjonuj jako warianty kombinatoryczne lub fakultatywno-kombinatoryczne gosek zwartych. Inaczej jest jedynie w jzyku greckim. Tak wic to, co
dzisiaj czy omawiane jzyki, to w gruncie rzeczy nie sam proces lenicji, lecz

214

Irena Sawicka

stosowna restrykcja wystpowania dwicznych zwartych obstruentw. W hiszpaskim i kataloskim lenicja /d, g, b/ jest regularna, cho nie obligatoryjna,
w pozycji interwokalicznej. Dwiczne zwarte, tak jak w greckim, wystpuj
jedynie jako skadniki niektrych grup spgoskowych i w nagosie wyrazw,
por. hiszp. pagar [paar], sabe [sae]. W portugalskim to samo zjawisko jest nieco mniej regularne, zaley od tempa wymowy, zaplecza dialektalnego czy te
indywidualnych przyzwyczaje mwcy. Rwnie zakres kontekstowy tego zjawiska jest w portugalskim nieco wszy w hiszpaskim i kataloskim lenicja
zachodzi rwnie wtedy, gdy okluzyw jest elementem niektrych grup spgoskowych, w portugalskim grup z moliwoci lenicji jest znacznie mniej.
We woskim lenicja jest cech wymowy dialektalnej i kolokwialnej. Powszechnie uwaana jest za cech charakterystyczn dialektw poudniowych,
ale wystpuje take w dialektach pnocnowoskich, cho tam nie dochodzi do
powstawania restrykcji dla wystpowania dwicznych zwartych midzy samogoskami, poniewa w tej pozycji ulegaj udwicznieniu bezdwiczne
okluzywy. Tak czy inaczej na pnocy Woch te zjawiska maj znacznie mniej
regularny charakter. Poszczeglne zwarte s w rnym stopniu podatne na frykatywizacj najczciej lenicji ulega /d/, najrzadziej /b/. W dialektach poudniowych lenicja realizuje si nie tylko poprzez frykatywizacj, ale take poprzez
substytucj, zwaszcza w Kampanii i na Sycylii (por. np. syc. [kririri] <credere,
neapol. [pel] < piede). Do czsto zdarza si rwnie zupeny zanik okluzywu
(kalabr. [kruele] < crudele, st. neapol. [preo] < prego, [pavare] < [paare] < pagare). W obrbie pocze wyrazw rwnie daje o sobie zna omawiana restrykcja tutaj, obok wspomnianych do tej pory sposobw na jej rozwizywanie, najczciej dochodzi do geminacji, np. kamp. [varva/bbarba] < barba.
Zarwno w dialektach woskich, jak i w jzyku hiszpaskim terminem lenicja okrela si cay szereg spgoskowych substytucji, nie tylko frykatywizacj czy zanik dwicznych okluzyww. Zjawisko to tumaczone jest bd wpywem celtyckim, bd dziaaniem czynnikw wewntrzsystemowych.
Lenicja dwicznych interwokalicznych okluzyww jest znana rwnie
zwczesnej historii jzyka albaskiego (por. pyll z ac. padulem, kal < ac. caballus, mjek < ac. medicus), ale we wspczesnym jzyku albaskim, ani w wersji
literackiej, ani w dialektalnej nie ma ladu w postaci ogranicze wystpowania dwicznych zwartych. Formy z lenicj /d/ naley przypisa ludowej acinie lub woskiemu, np. periudh, adhuroj. W dialekcie albaskim uywanym na
poudniu Woch (tzw. arbaresz) /g/ w pozycji interwokalicznej regularnie jest

O geografii fonetycznej Europy...

215

wymawiane szczelinowo, np. rruga ulica [rua] (podczas gdy w arvanitika

albaski z terenw Grecji mamy [ruga]; prenazalizacje zdarzaj si te we
woskich dialektach).
Opisywane zjawisko znane jest rwnie jzykowi macedoskimu frykatywizacja dwicznych okluzyww midzy samogoskami zachodzi czsto w jzyku potocznym, zwaszcza w odniesieniu do /d/ i /g/. W dialektach lenicja ma
bardzo duy zakres, czsto doprowadza do zupenego zaniku spgoski i dotyczy wikszej liczby interwokalicznych spgosek, najczciej /j/ i /v/, np. zach.
mac. > [daam], > [lojtsa], > [oek], a > [se(a] > [sea],
> [glea] i in.
W greckim lenicja ma trwae skutki fonologiczne. Grecki jest jedynym jzykiem tego obszaru, w ktrym restrykcja dla interwokalicznych dwicznych
okluzyww ma w standardzie charakter powszechny i obligatoryjny zwarte
dwiczne moliwe s wycznie jako skadniki grup spgoskowych iw nagosie wyrazowym, cho i w tej pozycji bywaj czasem prenazalizowane. Na niektrych greckich wyspach lenicja moe si realizowa w postaci zupenego zaniku spgoski. Na przykad na wyspach Dodekanezu czy na Cyprze zanikaj te
dwiczne interwokaliczne szczelinowe ([foos] > [foos], [maos] > [maos]).
Drug cech, jak moemy przypisa wyrnionemu obszarowi, jest rodzaj sylaby, ktry skdind wystpuje w wielu innych jzykach wiata, a tutaj
obowizuje na zwartym terytorium odgraniczonym od reszty Europy pasmem
jzykw o innych modelach sylabicznych. rdziemnomorski model sylaby
moemy nazwa modelem niesymetrycznym. Dopuszcza on w nagosie sylabicznym/wyrazowym grupy spgoskowe o prostych jednoszczytowych
strukturach, a wwygosie wyrazu wystpuj zwykle samogoski, rzadziej pojedyncze spgoski, ktrych inwentarz jest ograniczony; grupy spgoskowe
pojawiaj si bardzo rzadko, w kilku zapoyczonych wyrazach (np. w greckim
vamp, we woskim senf, ovest i jeszcze kilka zaledwie przykadw). Tak jest
wstandardzie jzyka greckiego oraz w dialektach poudniowogreckich, gdzie
wwygosie wyrazw rodzimych wystpuj tylko samogoski, /n/ i /s/, a wygo-

Lenicj jako cech bakask szczegowo opisa Leszek Bednarczuk w 2005 roku.
Sylaba jednoszczytowa to sylaba wypeniona goskami, ktrych kolejno zgodna jest
z lini narastania dononoci (gonoci, sonornoci) w sylabie i opadania po szczycie sylaby. Poszczeglne goski charakteryzuje pewien stopie inherentnej sonornoci, ktry decyduje o ich kolejnoci. Tak wic w nagosie sylaby jednoszczytowej niesylabiczny sonant nie
moe sta ani przed obstruentem, ani po obstruencie w wygosie sylaby.



216

Irena Sawicka

sowe /n/ w potocznej wymowie na og odpada. W grekanko (greka uywana

we Woszech) oprcz wygosowego /n/ czsto zanika te wygosowe /s/.
We woskim jzyku literackim i w wikszoci poudniowych dialektw woskich wyrazy rodzime kocz si wycznie na samogosk. Niekiedy w wygosie spotykamy sonanty, ale jedynie wewntrz zestrojw akcentowych, np. bel
canto, buon giorno itp.
W hiszpaskim i portugalskim wyrazy rodzime kocz si na samogosk
/r/, /l/ lub /s/, a w portugalskim jeszcze /n/. W hiszpaskim bardzo rzadko zdarza si w wygosie rwnie /n/, a w bardzo starannej realizacji te [], [d] i [x].
Konsekwentnie adaptacj poyczek pod tym wzgldem przeprowadza portugalski, wktrym po wygosowych spgoskach zawsze pojawia si sabe [], np.
[klub]. We woskim procesy adaptacyjne wystpuj z du si w dialektach poudniowych, np. lapisse < lapis, tramme < tram, gasse < gas i in.
Take arumuskie wyrazy kocz si zwykle na samogosk albo pojedyncz spgosk.
Takie s wsplne cechy struktury sylabicznej hiszpaskiego, portugalskiego, woskiego, greckiego i arumuskiego. Jest to sylaba niesymetryczna, otwarta lub prawie otwarta, dopuszczajca grupy spgoskowe w nagosie sylaby, ale
nie w wygosie. Naley w tym miejscu koniecznie zwrci uwag na fakt, e na
przeciwlegym brzegu Morza rdziemnego przewaa gwnie jzyk arabski.
W arabskim wystpuj jedynie sylaby otwarte lub zamknite pojedyncz spgosk, a w nagosie sylabicznym nie ma grup spgoskowych.
Wpywy woskie, dotyczce midzy innymi struktury sylaby, sigaj te
wschodniego wybrzea Adriatyku. W dialekcie czakawskim jzyka chorwackiego wystpio szereg uproszcze dotyczcych modelu sylaby, ewidentnie inspirowanych modelem woskim. Dotycz one uproszcze wygosowych grup
spgoskowych oraz budowy nagosowych i rdgosowych grup spgoskowych (por. Sawicka 1998).
Rnice midzy omwionymi wyej jzykami, zwizane gwnie z ich pochodzeniem, dotycz budowy grup spgoskowych skadajcych si z dwch
obstruentw. Mianowicie w jzyku greckim dopuszczalne s i czste grupy skadajce si z dwch spgosek zwartych oraz ze zwartej i szczelinowej. Wpozostaych jzykach tego obszaru grupy takie spotykane s w nagosie bardzo
rzadko, wycznie w pojedynczych wyrazach zapoyczonych z greki, jak np.
w. pterodactilo czy psicologia (dial. pissicologia). Woski nie dopuszcza takich grup nawet na wyranych granicach morfologicznych rozwizuje ten za-

O geografii fonetycznej Europy...

217

kaz poprzez geminacj (np. amministrazione, direttiva i in.). Takie grupy pod
wpywem woskim likwidowane s rwnie w dialekcie czakawskim (por. vojka<voka, polkova < potkova, lii < lepi i in.). Wystpowanie licznych geminat wyrnia woski spord wszystkich omawianych tu jzykw. We woskim
pewne restrykcje dotycz te grup nagosowych i rdgosowych, w skad ktrych wchodz sonanty. Midzy innymi szeroki zakres ma restrykcja obejmujca poczenia spgoski z /l/ (por. chiara < clara, bianca < blanca i in.). Jzyki iberyjskie natomiast nie dopuszczaj grup nagosowych skadajcych si
z/s/ plus spgoska, std mamy np. hiszp. espada, escuola i in. To samo zjawisko, cho dzi ju zanikajce, odnajdujemy w tureckim, np. spor//spor//spor,
sfenks//isfenks, istasyon, istatistik. Nieodparcie nasuwa si myl o wkadzie
arabskiego.
Ten typ sylaby z otwartym lub prawie otwartym wygosem, stanowicy
charakterystyczn cech poudniowej ekspozycji Europy, od pnocy graniczy
(lub rzadziej przeplata si) z modelem sylaby dopuszczajcym wygosowe grupy
spgoskowe, wystpujcym w dialektach pokrewnych. Rnica zwizana jest
w pierwszym rzdzie z redukcj nieakcentowanych krtkich samogosek zjawiskiem, ktre jest bardzo czste w jzykach wiata, a na Bakanach powszechne, chocia nie wszdzie doprowadza do tych samych rezultatw. Z hiszpaskim ssiaduje kataloski i prowansalski, w ktrych redukcje doprowadziy do
powstania wygosowych grup spgoskowych podlegaj one uproszczeniom,
zwaszcza w okcytaskim, ale wci jednak istniej. Podobna sytuacja dotyczy
czci dialektw pnocnowoskich. Dialekty z symetrycznym modelem syla Geminaty s rzadkie w Europie. Wystpuj gwnie na poudniowo-wschodnich peryferiach s bardzo czste we woskim i w tureckim, obecne rwnie w jzykach pnocnosowiaskich. Interesujce, e jzyki poudniowo-zachodniosowiaskie bardzo skutecznie
opieraj si geminacji. Mimo silnego wpywu woskiego na struktur sylaby czakawskiej,
geminacja do dialektu czakawskiego nie wesza. Geminacji nie ma te w chorwackiej wsi
Aquaviva Collecroce od kilkuset lat pooonej na Pwyspie Apeniskim. Nie ma geminacji w wikszoci gwar arbaresz, ale w silnie zitalianizowanej gwarze wsi San Marzano jest
ju powszechna. Zasadniczo te nie spotykamy geminat w greckim, ale w dialekcie cypryjskim s powszechne. Mniej licznie wystpuj geminaty te na pnocy i wschodzie Sowiaszczyzny. W tureckim geminaty moliwe s wycznie w rdgosie wyrazw. We woskich
dialektach oraz w jzyku polskim geminaty zdarzaj si rwnie w nagosie, por. pol. ssa,
czczy, ddu, w. dial. mmece < invece i in. Tak wic, mimo i restrykcja geminacji spgoskowej uwaana jest za cech bakask, obszar Bakanw ssiaduje z obszarami jzykowymi, na ktrych geminaty maj wysok frekwencj.

Sybilanty s najbardziej sonorne wrd obstruentw. W niektrych jzykach Azji
mog by sylabiczne i to bez uwarunkowania pozycyjnego.


218

Irena Sawicka

by zdarzaj si nawet na poudniu Woch, gdzie wskutek redukcji samogosek

powstay nie tylko wygosowe grupy spgoskowe, ale nawet tzw. sylaby dwuszczytowe, w ktrych wygosowy, niesylabiczny sonant wystpuje po obstruencie. Na przykad w dialekcie Bari wystpuj takie formy, jak [ipr] Cypr,
[sepwolkr], w ktrych wygosowe [r] jest niesylabiczne i nawet bezdwiczne. Takie same efekty przyniosy redukcje samogosek w dialektach pnocnogreckiech (por. [paterazm], [xtipisn], [lips], [mits] itp.). Niektre z pnocnogreckich dialektw usuny dwuszczytowe kombinacje (np. [pateras mu] mj
ojciec> [paterazm] > [paterazum]), w innych te trudne konteksty zostay zachowane. Takie dwuszczytowe wygosowe kombinacje spgosek wystpuj
czasem (rzadko) nawet na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego w jzyku tureckim (np. atavizm, dinamizm, ftr, monokl, albatr, smestr obok smester), ktry skdind ma w ogle niewiele grup spgoskowych. Wrumuskim
takie grupy wygosowe mog zawiera wycznie nosowe sonanty, np. ritm, logaritm, marasm, sadism, astm, regn, malign, ale litru, teatru, titlu itp. Poza tym
w rumuskim w ogle, w przeciwiestwie do arumuskiego, wygosowe grupy spgoskowe s zjawiskiem normalnym, por. arum. sundu, cntu, ngustu,
mpartu, ncarcu rum. snt, cnt, gust, mpart, ncarc itp.
Dewiacje w stosunku do jednoszczytowego modelu sylaby mog te dotyczy nagosu wyrazu lub sylaby. Nagosowe grupy z inicjalnym sonantem nosowym s szczeglnie czste we woskich dialektach, np. kalabr. mbrellu < ombrello, mbumba (liter. bombo), nducere (inducere) i in. grupy te we woskim s
zwykle efektem redukcji nieakcentowanej samogoski, ale take wynikiem upodobnie, spontanicznej prenazalizacji lub spontanicznej geminacji, np. abruzzyjskie [nve]/[mme] < invece. Inicjalne grupy ND moliwe s take wgreckim, w wypowiedziach nacechowanych emocjonalnie; s te prawdopodobne
w arumuskim (w rdach notacje s niepewne, z wyjtkiem Goba 1984, ktry notuje te grupy zawsze poprzedzone elementem wokalicznym).
Zasadniczo przykady z dwuszczytowymi strukturami sylabicznymi koncentruj si gwnie we wschodniej czci Europy (por. np. pol. rt, lni, wiatr,
cykl, krwi, brwi i in. z niesylabicznymi sonantami). Jednak nie wydaje si, by ta
Sporo takich przykadw znajdujemy w dialektach albaskich, zwaszcza tych, ktre
s uywane na poudniu Woch: bukr, katr, vogl i in. (formy literackie bukur, katr, vogl).
W albaskim wystpuj rne modele sylabiczne zaley to m.in. od konkretnej kwalifikacji grup ND, ale aden z dialektw albaskich nie ma modelu niesymetrycznego.

Prozodyczna struktura wyrazu jest tu zupenie inna. Spgoskowo bardziej rozbudowany jest wygos ni nagos wyrazu.


O geografii fonetycznej Europy...

219

cz Europy moga by uznana za sylabiczn lig jzykow, poniewa obszar

ten si rwie, nie jest jednolity (por. z jednej strony cechy wygosu wyrazowego
w lidze pejpuskiej zob. wyej, nawizujce do jzykw rdziemnomorskich,
z drugiej strony bardzo intensywnie dziaaj tu procesy zmierzajce do wygadzenia stokw sylaby, a zwaszcza stoku wygosowego, por. np. ros. [arcestr],
[potr] z niesylabicznym i bezdwicznym sonantem, jak w polskim, znacznie
czciej jest ju wymawiane jako [arcestr], [potr]). Podobne procesy rozbijajce w zapoyczeniach, czy derywacji, nagosowe grupy sonant plus obstruent
i wygosowe typu obstruent plus sonant s rwnie widoczne w omawianych tu
jzykach bakaskich i rdziemnomorskich, gdzie zreszt najczciej doprowadziy do utrwalenia jednoszczytowego modelu sylaby, por. np. serb. metar,
dobar, realizam, atavizam, ansambal i ansambl z sylabicznym [], lagati, magla
(pol. ga, mga); bug. , , , ; mac. , ,
, ; alb. metr, realizm, rne dialekty we Woszech: Cipro, Cipre, Ciper, Cipri, obok Cipr; rum. metru, cadavru, titlu, monoclu, filtru, ansamblu, ciklu, macabru; tur. litre, metre, filtre, kalibre, ifre, kadro, manevra, kadavra, pudra, logaritma itd. Biorc pod uwag fizyczne cechy sylaby, wydaje
si zrozumiae denie systemw dystrybucyjnych do likwidacji kontekstw zaburzajcych stopniowy wzrost i spadek dononoci w sylabie, a tym samym do
ustanowienia jednoszczytowego modelu sylaby.
rdziemnomorsk lig fonotaktyczn charakteryzuje ponadto proklityzacja
enklityk cecha ta rozciga si te na jzyki bakaskie. Taki sam zasig mona
by zapewne przypisa kwestiom akcentowym (por. wyej).
Warto jeszcze wspomnie o pewnym historycznym bakanizmie, a mianowicie samodzielnym fonemie typu nosowej szwy, ktry we wczesnym redniowieczu wystpowa w albaskim, bugarsko-macedoskim i rumuskim (szczegy
na ten temat zob. w Sawicka 2000).
Zakres tego bakanizmu i mechanizm jego powstawania wydaje si dokadnie taki sam jak bakanizmw gramatycznych. Fakt ten pozwala snu przypuszczenia co do czasu, w ktrym zaistniaa intensywna konwergencja midzyjzykowa na Bakanach jest wiadectwem jej istnienia ju okoo wieku X. Jeli
przyj, e gwnym dawc bakaskiej struktury jzykowej jest jaki substrat
proto-albasko-rumuski, to omawiane zjawisko rwnie bardziej prawdopodobn czyni wschodniobakask hipotez kolebki jzyka albaskiego. Z drugiej strony zakres terytorialny tej cechy odbiega od jakichkolwiek dzisiejszych
Wicej na temat modelu sylaby w jzykach sowiaskich zob. w Sawicka 2001, rozdz. 7.

220

Irena Sawicka

podziaw Bakanw na regiony mniej lub bardziej jednorodne fonetycznie. Ten

fakt z kolei rzuca wiato na sam mechanizm konwergencji, pozwalajc przypuszcza, e zjawiska fonetyczne s mniej trwae ni struktury gramatyczne, atwiej ulegaj wpywom i, co za tym idzie, atwiej te mog zanika. Wyjania to
dzisiejsze rozbienoci w obrazie morfo-skadniowo-geograficznym Bakanw
z jednej strony, i fonetyczno-geograficznym z drugiej, a take uwiarygodnia
wtpliwoci lingwistw na temat sensu tworzenia holistycznej typologii.
Jak wic wida, powysze dane ukazay z koniecznoci w bardzo duym
skrcie pewne oglne fakty struktury fonetycznej wsplne dla centrum Europy oraz dewiacje od wymienionych struktur na peryferiach tego kontynentu.
Zapewne w ssiadujcych ze sob jzykach mona dopatrzy si zwizkw dotyczcych jakich szczegw struktury fonetycznej, natomiast, moim zdaniem,
do klasyfikacji geograficznej Europy zaprezentowanej w literaturze przedmiotu (Dcsy 1973; Haarmann 1976) naley odnie si z rezerw. Dotyczy to nie
tylko fonetyki. Oczywiste jest rwnie to, e typ fonetyczny centralnoeuropejski (bez znacznie rozbudowanego konsonantyzmu, z prostym modelem sylaby jednoszczytowej, symetrycznej) jest ekspansywny. Na peryferiach Europy
zjednej strony likwidacji ulegaj struktury dwuszczytowe w wygosie wyrazowym, zdrugiej strony do jzykw z otwartym modelem sylaby napywaj wyrazy (dzi gwnie za porednictwem angielskiego) zakoczone wygosem konsonantycznym mniej lub bardziej rozbudowanym.
Podobnie zanikajcy jest pnocno-wschodniosowiaski typ fonetyczny
zduym udziaem palatalnoci konsonantycznej i generalnie bardziej konsonantyczny.
Bibliografia
Bednarczuk L., 2005, Dwa przyczynki do ligi bakaskiej, w: J. Rusek (red.), Mieczysaw Maecki, czowiek, uczony, organizator, Krakw: Wyd. UJ, s. 207212.
Dcsy G., 1973, Die linguistische Struktur Europas, Vergangenheit Gegenwart Zukunft, Wiesbaden: Otto Harrasowitz.
Galton H., 1989, Phonological Causation through the System? The Case of Slavic and
Altaic, Folia Linguistica Historica X, s. 281287.
Galton H., 1997, Neither Universals, nor Preferences the Genesis of Slavic, Folia Linguistica Historica XVII, s. 171177.
Gob Z., 1984, The Arumanian dialect of Kruevo in SR Macedonia SFR Yugoslavia,
Skopje.

O geografii fonetycznej Europy...

221

Haarmann H., 1976, Aspekte der Arealtypologie. Die problematik der europischen
Sprachbnde, Tbingen.
Ivi P., 1968, Liens phonologiques entre les langues balkaniques, w: Actes du premier
congrs international des tudes balkaniques et sud-est europennes, Sofia: Acadmie des Sciences, s. 133143.
Jakobson R., 1962, , w: Selected
writings I, Mouton & s-Gravenhage, s. 144202.
Majewicz A., 1989, Jzyki wiata i ich klasyfikowanie, Warszawa: PWN.
Milewski T., 1967, Jzykoznawstwo, Warszawa: PWN.
Parzymies A., 2006, Ethnonymes slaves. Propositions dtymologies altaques, w: Studies in oriental art and culture in honour of professor Tadeusz Majda, Warszawa,
s. 79103.
Pritsak O., 1984, The Slavs and the Avars, w: Gli Slavi occidentali e meridionali nellalto
medioevo, Spoleto: Centro Italiano di studi sullalto medioevo, s. 353432.
Saramandu N., 1972, Cercetri asupra aromnei vorbite n Dobrogea, Bucureti: Editura Academici Republicii Socialiste Romania.
Sawicka I., 1997, The Balkan Sprachbund in the light of phonetic features, Warszawa:
Energeia.
Sawicka I., 1998, , AUNC Studia Slavica II, s. 4146.
Sawicka I., 2000, , w: XXVIII
- , . 21, , 3, 1999, ,
s.2528.
Sawicka I., 2001, An outline of the phonetic typology of the Slavic languages, Toru:
Wyd. UMK.
Sawicka I., 2002,
, w: 90-
, -: , s. 195198.
Sawicka I., 2005, Suche i Wysoka synteza fonetyki bakaskiej, w: J. Rusek (red.),
Mieczysaw Maecki. Czowiek, uczony, organizator, Krakw: Wyd. UJ, s. 213219.
Sawicka I., Grzybowski S., 1999, Studia z palatalnoci w jzykach sowiaskich, Toru:
Wyd. UMK.
Weinreich U., 1974, Languages in contact, The HagueParis: Mountan.

Irena Sawicka

222

( - )
( p e e)
.
. , .
e ;
, ,
.