You are on page 1of 33

Filozofia

nauka rodzaj dziaalnoci umysowej lub umysowo-fizycznej. Poznanie, ujmowane w


rnych aspektach epistemologicznych, lecz take w rozmaitych kontekstach rzeczowych.
Poznanie - podstawow i pierwotn aktywno umysow. wprowadzenie w pole wiadomoci informacji o czym.
I. Niektre elementy pewnego rodzaju poznania:
1. Jzyk jako formalny aspekt systemu naukowego.
2. Metoda jako sposb naukowego badania i systematyzowania.
3. Instytucja jako pewna forma organizacyjna poznawania nauki.
II. Poznanie pewnego rodzaju:
A. O charakterze odkrywczym (twrczym).
1. Poznawcza dziaalno wsobna lub przechodnia - badanie naukowe.
2. Poznawczy rezultat (wytwr) tej dziaalnoci:
a) subiektywny (wewntrzny),
- stan umysu - zasb inwencyjnie zdobytej wiedzy naukowej,
- sprawno umysowa - odkryta umiejtno pracy naukowej,
b) obiektywny (zewntrzny) - system odkrytych prawd naukowych, teoria naukowa.
B. O charakterze nieodkrywczym (ksztaccym).
1. Przedmiot uczenia si lub nauczania, lub pouczajcy:
a) tre poznawcza (np. wiadomoci, dyscyplina, pogldy, doktryna, system wierze
religijnych albo wskaza moralnych),
b) poznawczy aspekt dziaania, ktrego si uczymy lub nauczamy (np. nauka jazdy,
terminowanie), albo poznawczy aspekt czego, co poucza (np. wskazwka, mora przestroga).
2. Proces uczenia si lub nauczania (np. studia, edukacja, lekcja, szkolenie).
3. Rezultat uczenia si lub nauczania (np. zasb wiadomoci, erudycja, umiejtno, sztuka,
kunszt).
III Dziedzina kultury, obejmujca jako gwny skadnik poznanie twrcze, systematycznie
zdobyte, uzasadnione racjonalnie i wyraone w jzyku informatywnym oraz
samodoskonalce si.
Wyrnienie epistemologicznych typw ludzkiej wiedzy w rozmaitych punktw
widzenia:
- ze wzgldu na dopuszczalne rda poznania:
wiedza racjonalna
wiedza irracjonalna
- zalenie od sposobu uzyskiwania informacji:
wiedza systematyczna
wiedza niesystematyczna
wiedza dedukcyjna
wiedza indukcyjna
- z uwagi na przedmiot poznania:
wiedza specjalistyczna
wiedza oglna

wiedza teoretyczna
wiedza praktyczna.
IV. Wiedza potoczna i naukowa
Wiedza potoczna - wszelkie informacje, ktre wyrastaj bezporednio z ycia
codziennego oraz powstaj doranie i bezplanowo. wiadomoci te cechuje utylitaryzm,
wzgldno, wieloaspektowo i niedokadno.
Wiedza naukowa - bazuje na wiedzy potocznej, jest jej racjonalnym uporzdkowaniem,
kontynuacj i teoretycznym rozszerzeniem. Poznanie potoczne daje przednaukow aparatur
pojciow do formuowania wynikw wstpnych obserwacji i ich interpretacji. Nauka nie
jest prost kontynuacj wiedzy potocznej, ale systematycznym procesem doskonalcym
rozumienie otaczajcej czowieka rzeczywistoci. W nauce musi si likwidowa mtno
poj potocznych.
V. Mdro praktyczna i intelektualna
Nauka zestawiana jest z mdroci. Ten ostatni termin ma jednak chwiejne znaczenie. Ju
w staroytnoci podkrelano, i znamionami tej wiedzy s dogbno i praktyczno, a nie
wystarcza zwyka obfito informacji. Mdro jest wiedz najwysz, najbardziej
podstawow i ugruntowan ostatecznie (J. Maritain) oraz jednoczenie umiejtnoci stosowania tej wiedzy w postpowaniu. Mwi si o mdroci yciowej, ktra opiera si gwnie
na wiedzy potocznej oraz o mdroci pyncej z erudycji naukowej.
Filozofia jest nauk humanistyczn, ktra zajmuje si bardzo szerokim zakresem bada.
Jej zainteresowania obejmuj caoksztat myli ludzkiej dotyczcej szczeglnie pogldw
na wiat. W zwizku z tym bardzo obszerny jest rwnie przedmiot filozofii. Obejmuje on
sprawy dotyczce wiata materialnego, a take rzeczywistoci transcendentnej. Filozofia
stara si da odpowied na najbardziej trudne pytania dotyczce sensu ludzkiego ycia,
celu ycia, a take mierci i przemijania czowieka. Przecitny czowiek ogranicza si
najczciej w swoim postpowaniu do wypeniania codziennych obowizkw, pracy
zawodowej itp. Natomiast filozof stara si znale gbsze uzasadnienie dla ludzkiej
egzystencji. Prbuje odpowiedzie na pytania: po co czowiek yje?, dlaczego musi
cierpie, pracowa?, oraz jaki czeka go los po mierci? S to pytania natury egzystencjalnej
gdy odpowied na nie moe by motywacj bardzo wan dla godnego i szlachetnego ycia.
W historii myli ludzkiej mona wyrni zasadniczo dwie gwne koncepcje dotyczce
rozumienia istniejcej rzeczywistoci: Pierwsza z nich to koncepcja materialistyczna
wedug ktrej nie istnieje nic poza materi. Teoria ta odrzuca zdecydowanie istnienie
rzeczywistoci transcendentalnej czyli nadprzyrodzonej. Materialici przyjmuj, e materia
potrafi w wyniku ewolucji udoskonala, przetwarza, aby w ten sposb osign wyszy
stopie rozwoju. Ich zdaniem nawet ludzki rozum i proces mylenia jest tylko wytworem
samej materii, ktra ewoluowaa do bardzo wysokiego stopnia rozwoju. W koncepcji
materialistycznej nie ma miejsca na rzeczywisto nadprzyrodzon tak jak dusza ludzka czy
Bg. Filozofowie tej opcji uwaaj, e potrzeby duchowe czowieka takie jak relacja do
istoty najwyszych s wytworem czowieka. Wedug nich rzeczywisto duchowa nie
istnieje. Druga natomiast nazywana jest najczciej idealizmem. Filozofowie prezentujcy
ten pogld s przekonani, e oprcz wiata materialnego istnieje rzeczywisto
nadprzyrodzona, ktr przenika i uzupenia wiat materialny. Dlatego te wedug nich
naley przyj istnienie Boga i duszy niemiertelnej.

Przedstawione pogldy s oczywicie skrajnie przeciwstawne co oznacza i nie da si ich


ze sob pogodzi. Co prawda niektrzy myliciele starali si odnale paszczyzn
porozumienia i kompromisu ale zasadniczo koncepcje te pozostay niezmienne.
Filozofia stara si pomc czowiekowi wytumaczy sprawy, ktre s dla niego bardzo
wane. Dlatego te czsto filozofia obala pewne stereotypy i przyzwyczajenia a poprzez
pozytywne i krytyczne mylenia wzbudza w czowieku wtpliwoci twrcze.
Termin filozofia z jzyka greckiego tumaczony jest jako umiowanie mdroci
bd mio do mdroci" ( od philein - miowa, lubi i sophia - mdro). Z samego ju
terminu wynika, e filozofi zajmowa si mog jedynie ci, ktrzy mdro umiowali
najmocniej ze wszystkiego i swe yciowe poczynania ukierunkowali w stron jej zdobycia.
Prawdziw filozofi wic mog para si jedynie ci, ktrych charakteryzuje dno do
poznania, we wszystkich jego formach i odmianach. Filozofia wic jest nierozerwalnie
zwizana z mdroci, a co za tym idzie z poznaniem. To wanie w zdziwieniu i chci
poznawania wiata filozofia ma swoje rdo.
Pocztki Filozofii sigaj VI wieku przed nasz er. Za jej kolebk za
zdecydowanie uwaa mona staroytn Grecj, (a cilej mwic Wybrzee Joskie w
Azji Mniejszej) tam bowiem zrodzia si pierwsza refleksja filozoficzna i to wanie Grecy
wypracowali samo pojcie filozofia. Poczynajc od filozofw przyrody takich jak: Tales,
Heraklit, Anaksymander, Anaksagoras, czyli filozofii o charakterze cile empirycznym
wspomnie naley, e wwczas za jedynego naukowca uwaany by wanie filozof, jego to
bowiem wiedza obejmowaa wszystkie dziedziny zwane dzi naukami szczegowymi.
Pierwsi filozofowie, ktrych pogldy tworzone byy na bazie empirii poszukiwali
tzw. arche (gr.) - czyli pierwszej zasady, podstawowego elementu budujcego wiat i
napdzajcego ycie we wszechwiecie. Byli oni wic zarazem chemikami, fizykami jak i
psychologami, (pychologia w staroytnej Grecji bya jednak jak sama nazwa wskazuje
nauk o duszy). Jako przeciwiestwo wiata fizycznego korzystajc z wczeniejszych
wierze brano rwnie pod uwag istnienie wiata psychicznego, duchowego. W tym
momencie mona mwi o pojawieniu si wtku etycznego w filozofii. O ile pierwsi
filozofowie przyrody wspominali jedynie o tym jak czowiek powinien postpowa w
okrelonych sytuacjach, o tyle sofici, a jednoczenie Sokrates, zaraz po nim za Platon,
Arystoteles, Zenon z Kition czy Epikur tworzyli niejako cae kodeksy postpowania. To
wanie wwczas filozofia grecka zaczynaa przybiera form jak znamy dzisiaj.
Tak wic od Staroytnoci poprzez filozofi chrzecijask, mistycyzm
redniowieczny i systemy nowoytne filozofia przetrwaa po dzie dzisiejszy (co prawda
w formie ju nieco odmienionej i bardziej opartej na osigniciach nauk szczegowych).
Jej idea pozostaa jednak ta sama i nadal filozofia jest najbardziej ogln z nauk. Nadal
trwa, mniej lub bardziej rozumiana i przenikana, przez zwolennikw i krytykw.
W jzyku potocznym filozofowa to zajmowa si rozwaaniami nad problematyk
niezrozumia, ktra wpisuje si w zagadnienia dotyczce spoeczestwa, kultury, religii.
Potocznie - filozofowa - to rozumowa w sposb cakowicie oderwany od rzeczywistoci,
rzec by mona nawet, i potocznie filozofowa to buja w obokach. Filozof w jzyku
potocznym jest przede wszystkim kim, kto zajmuje si krytyk zastanej rzeczywistoci i
sytuacji na wiecie, kto szuka dziury w caym i poucza wszystkich dokoa, nie stosujc si
do zasad umowy spoecznej i regu wypracowanych przez otoczenia. Potocznie wic
filozofowanie jest nie tylko uwaane za rzecz cakiem zbdn, niepraktyczn i zbyt
skomplikowan ale i w skrajnych przypadkach za negatywn dziaalno intelektualn.
To o czym si czsto zapomina to fakt, e kady czowiek jest lub przynajmniej
czasami bywa po czci filozofem. W umyle kadego czowieka od czasu do czasu rodzi si
myl, ktra zakwalifikowana moe by do rodzaju myli i refleksji filozoficznych. To prawda,

e nie kademu mona nada miano filozofa. Podstawowa rnica pomidzy niefilozofem,
a filozofem polega na tym, i o ile ten pierwszy filozofuje tylko chwilami, nie zagbiajc
si zbytnio w sam istot to dla tego drugiego owa chwila refleksji filozoficznej rozcign si
potrafi niejako na cae ycie i tym samym towarzyszy mu w codziennoci przybierajc j w
czsto przydatn siatk pojciow i rzucajc na rzeczywisto empiryczn zupenie inne
janiejsze wiato. wiato, w ktrym wszechwiat jest bardziej uporzdkowany, jego
elementy s bardziej wyraziste i daj wraenie logicznej caoci.
Wbrew powszechnemu przekonaniu to wanie filozof zajmujc si swoj ocen
rzeczywistoci, tworzy pewien spjny system bdcy odzwierciedleniem wiedzy na temat
caego wiata wczywszy jego samego. w system stanowi moe podwaliny pod cakiem
nowe i wiee podejcie do ycia, ludzi czy wszechwiata, ktre w niektrych sytuacjach jest
jedyn alternatyw. Wreszcie poprzez przewartociowanie wszelkich zastanych wartoci
filozof moe spojrze na rzeczywisto spoza ram, w ktre wtacza go jego otoczenie,
kultura, spoeczestwo.
Filozofia daje podstawy, stanowi fundamenty, na ktrych zupenie od nowa mona
budowa swj wiatopogld, a poznajc dokonania wczeniejszych mylicieli ma si
wiadomo, jakie bdy zostay popeniane i w jaki sposb broni si przed ewentualnymi
zarzutami na ktre napotka moemy w przyszoci.
Do czasw Pitagorasa (VI w. przed Chr.) ludzi zajmujcych si problemami
pocztku, sensu i celu wszechwiata nazywano "sophoi", tzn. mdrcami.
Dzisiaj, termin filozofia oznacza albo program, albo metod, albo wnioski
filozoficzne. Program filozofii to zesp pyta, problemw do rozwizania. Metoda
filozofii to zesp rodkw koniecznych do realizacji tego programu. Wyniki natomiast, to
wnioski, odpowiedzi, rozwizania osignite na drodze realizacji programu dziki
zastosowaniu okrelonej metody.
1. Filozofia jako program
Rni filozofowie ujmowali ten program rnie szeroko. Mona mwi wic o
programie maksymalnym, programie ograniczonym, oraz o programie minimalnym.
Program maksymalny, to doskonaa (a wic pena i bezbdna) znajomo caej
rzeczywistoci. Od pocztku do koca, od A do Z. Ten program filozofom greckim
wydawa si wykonalny. Obecnie jednak wiemy, e rzeczywisto jest tak bogata i tak
zoona, e aden czowiek nie jest w stanie ogarn ani wiadomoci, ani pamici
wszystkich szczegw, wszystkich aspektw rzeczywistoci i nie jest w stanie ich zrozumie
w cigu swego krtkiego ycia. Szukanie prawdy, poszo wic dwoma torami. Jedni zajli si
fragmentami rzeczywistoci (zjawiskami fizycznymi, biologicznymi, meteorologicznymi,
astronomicznymi, geologicznymi, historycznymi, ekonomicznymi, itd.), badajc
szczegy (detale) tych zjawisk. I tak powstay nauki szczegowe. Cz uczonych
natomiast usiowaa dalej bada wszystko od pocztku do koca, ale nie bdc w stanie
ogarn wszystkich szczegw, zaja si tym, co we wszystkich zjawiskach jest
fundamentalne, podstawowe, a wic zasadami, principiami. Rwnoczenie prbowali
oni uchwyci poznaniem to, co jest wsplne dla rnorodnych zjawisk, a wic poszukiwali
poj oglnych opisujcych sam istot rzeczywistoci - skdind zmiennej i rnorodnej w
swych przejawach.
Program ograniczony filozofii zatem, to prawdziwe i bezbdne zrozumienie
fundamentalnych i najistotniejszych aspektw rzeczywistoci. Oto lista problemw, ktre
stanowi w program ograniczony:
Jak wytumaczy powstanie i trwanie zjawisk przyrody martwej i

oywionej? (problem kosmologiczny)


Jaki jest pocztek, natura i sens ycia czowieka? (problem antropologiczny)
Czym jest byt, jakie s jego formy, struktura wewntrzna? (problem
ontologiczny)
Czy istnieje Byt Absolutny, jaka jest jego natura? (problem religii)
Czy czowieka wi jakie zobowizania, jaka jest ich moc i warto?
(problem etyczny)
Jak postpowa z czowiekiem, ktry si rozwija? (problem pedagogiczny)
Czym s grupy spoeczne, takie jak rodzina, nard, pastwo i relacje midzy
nimi? Jakie jest ich rdo, sens, cel, prawa i obowizki wzajemne? (problem
polityczno ekonomiczno - spoeczny)
Czym s dziea czowieka, zwaszcza artystyczne? Jaka jest ich natura, sens,
warto? (problem estetyczny)
Jakie s szans i warunki realizacji programu filozoficznego? (problem
epistemologiczny)
Jaka jest rola jzyka w procesie ksztatowania wiadomoci? Jzyk a
mylenie (problem filozofii jzyka).
Filozoficzne spojrzenie na struktur i funkcjonowanie teorii naukowych
(problem teorii naukowych).
Reszt problemw programu maksymalnego realizuj nauki szczegowe (fizyka,
astronomia, biologia, psychologia, socjologia, ekonomia, nauki techniczne i nauki
humanistyczne). Stopie ograniczenia programu filozoficznego moe by rny. I tak np.
neopozytywizm przyjmuje, e rozwizanie problemu kosmologicznego nie naley do
filozofii, ale do nauk szczegowych. Natomiast problem etyczny, religijny, estetyczny,
jest dla tego kierunku filozofii pozbawiony jakiegokolwiek sensu.
Dla marksizmu-leninizmu problem religii sprowadza si do problemu
antropologicznego i polityczno-ekonomiczno-spoecznego. Bowiem wedug tego kierunku
religia jest wytworem ludzkiej psychiki, uwarunkowanym okrelon sytuacj spoecznopolityczn. Dla materializmu Maxa Stirnera (1806-1856), dla pewnych form
egzystencjalizmu, dla ateizmu Nietzschego (1844-1900) nie istnieje natomiast problem
etyczny, poniewa czowiek nie odpowiada przed nikim, nikt nie powinien go krpowa,
ani ogranicza jego absolutnej wolnoci.
Program minimalny. Tym mianem mona by okreli postaw takiego filozofa, ktry usiuje
wykazywa, e realizacja programu filozoficznego, nawet ograniczonego, jest
niewykonalna. Ci, ktrzy przyjmuj program minimalny,
niejako z gry zaprzeczaj temu, e w rzeczywistoci mona odnale elementy wsplne,
stae, e mona odrni w niej to co istotne, od tego, co nie istotne. Rozstrzygnicie tego
sporu, zapocztkowanego jeszcze w staroytnej Grecji, jest jednym z najwaniejszych zada
filozofii.
Filozofia jako metoda
Rni filozofowie obierali rne rodki do realizacji przyjtego przez siebie programu.
rodki te mona by podzieli na dwie grupy, a mianowicie na:
a) punkt wyjcia (oczywisto, aksjomaty),
b) kryteria (reguy uznawania wynikw za prawdziwe i bezbdne).
ad a) Elementy wyjciowe. aden filozof nie zaczyna od zera. Jako czowiek dorosy i
poza nielicznymi wyjtkami normalny, przyjmuje jako niekwestionowan baz swojej

filozofii znaczn cz tego, co jest wsplnym dowiadczeniem innych ludzi (nie tylko
filozofw). Z tej wsplnej puli faktw jego uwag przyciga jakie zjawisko, proces,
prawidowo, czy konflikt, ktry jego zdaniem ma znaczenie podstawowe, wyjciowe.
Dla Pitagorasa (ur. ok. 571 przed Chr.) podstawowym elementem rzeczywistoci byy
liczby i stosunki liczbowe. Caa rzeczywisto, uwaa, powinna by ujta przez filozofa w
kategoriach stosunkw midzy liczbami. Z liczb i stosunkw midzy nimi, twierdzi,
powstaje wszystko: rzeczy skoczone i nieskoczone, dobro i zo, jedno i wielo...
Dla Arystotelesa (384-322) najwaniejszym zagadnieniem by fakt, e wiadomo
pomimo rnorodnoci wrae, danych, dowiadcze, odnajduje w tej rnorodnoci
elementy podobne, oraz fakt, e pomimo dowiadczenia zmiennoci i nietrwaoci zjawisk,
wiadomo widzi pewnego rodzaju stao, niezmienno.
Dla Kartezjusza (1596-1650) zjawiskiem najbardziej fascynujcym bya myl.
Dla Maxa Stirnera (1806-1856) natomiast wasna, wolna, niezalena Jedyna
Osobowo. Poza mn istniej tylko przedmioty. Ja sam ksztatuj swoj osobowo,
ja sam jestem swoim stwrc. Nic nie ma prawa mnie krpowa, uzalenia, ogranicza.
Dla Karola Marxa (1818-1883) momentem podstawowym, ksztatujcym ca histori
przyrody jest ruch materii, za historia czowieka napdzana jest w swoich najgbszych
mechanizmach przez proces pracy, dziaalnoci ekonomicznej i spoecznej.
Jak wida z tych paru przykadw, kady filozof zaczyna badanie rzeczywistoci od
innej strony, od innego koca. Ten wanie wybrany przez niego punkt wyjcia
decyduje w znacznej mierze o ostatecznych wnioskach do ktrych dochodzi, o wynikach jego
filozofowania.
ad b) Kryteria. O pogldach danego filozofa decyduje nie tylko punkt wyjcia, ale rwnie
przyjte przez niego kryteria, czyli reguy, wzgldnie metody rozstrzygania, ktre
stwierdzenie uzna za prawdziwe, a ktre za zmylone, ktre uzna za bdne, a ktre za
bezbdne.
I tak racjonalici (Kartezjusz 1596-1650, Spinoza 1632-1677, Leibniz 1646-1716)
sdzili, e filozofia powinna przyjmowa kryteria moliwie najbardziej zblione do
kryteriw matematycznych, czyli do tych regu, dziki ktrym w matematyce odrnia si
wynik bdny od wyniku prawidowego.
Pascal (1623-1662) przeciwnie, proponowa, by filozofia kierowaa si uczuciami i
odruchami serca. Hegel (1770-1831) proponowa, by filozof kade stwierdzenie (tez),
czy z antytez, czyli stwierdzeniem sprzecznym i by powsta sprzeczno
rozwizywa w tzw. syntezie, jednoczcej subtelnie tez z antytez.
William James (1842-1910) zaproponowa, by filozof bada jakie praktyczne
konsekwencje pocigaj za sob rne pogldy filozoficzne i by za suszne uznawa tylko
te, ktre w sferze zastosowa praktycznych przyczyniaj si bardziej do dobra czowieka.
Henryk Bergson (1859-1941) uzna, e nie rozumowanie, spekulacja, ale intuicja jest
prawdziwym narzdziem poznawczym filozofa.
Filozofia jako wnioski
Przy tak rnorodnych punktach wyjcia i tak odmiennych metodach nic dziwnego,
e filozofowie dochodzili do zupenie odmiennych wnioskw. I tak jedni doszukiwali si
rozwizania w teorii, ktra zakadaa istnienie Absolutu, inni sdzili przeciwnie, e wszystko
da si poprawnie wyjani istnieniem bytu materialnego. Jedni podkrelali wolno
czowieka, inni przeciwnie, wykluczali szans wyzwolenia czowieka z jarzma
determinacji wewntrznych i zewntrznych. Jedni upatrywali sens ycia czowieka w
godnym i cierpliwym znoszeniu przeciwnoci, inni za uwaali szukanie przyjemnoci za

jedyn suszn postaw yciow. Jedni podkrelali znaczenie i warto jednostki, inni,
przeciwnie, kadli nacisk na nadrzdn warto spoeczestwa, narodu, pastwa.
Zastanawiajc si nad oszaamiajc rnorodnoci stanowisk filozoficznych, postaw,
pogldw, powinnimy sobie uwiadamia, e rodzi si ona z rnorodnoci przyjtych
kryteriw i punktw wyjcia. Powinnimy dostrzec jak czsto owe kryteria s
jednostronne, ubogie, niewystarczajce, nieproporcjonalne do oceny wiata w jego
bogactwie przejaww.
Powinnimy te zdawa sobie spraw, jak czsto punkt wyjcia konkretnej
filozofii jest w gruncie rzeczy wycinkowym pogldem na rzeczywisto, spojrzeniem
przez dziurk od klucza, a wic takim, ktre z koniecznoci prowadzi musi do niepenej,
nieproporcjonalnej, a nawet wewntrznie sprzecznej wizji wiata i czowieka.
Zwaszcza historia filozofii jest pod tym wzgldem pouczajca, o ile podchodzi si do niej
z odpowiedni doz krytycyzmu. Jest to dobra okazja, by uczy si na bdach i by samemu
ich nie powtarza. Analizowa naley drog, jak filozof przeszed od programu do
wnioskw. Tylko w ten sposb uda si wykorzysta jego pozytywne osignicia i unikn
bdw, ktre ewentualnie popeni. W ten sposb posunie si naprzd proces zrozumienia
rzeczywistoci, bez wywaania otwartych drzwi, lekcewaenia cudzych wysikw i bez
wpadania wci w te same zauki bez wyjcia.
Gdy mwi si o jakiej filozofii, bardzo czsto ma si na myli wnioski do ktrych
doszed filozof. Te wnioski mog si niejednemu wydawa trudne do przyjcia. S one jednak
konsekwencj przyjtego programu filozofii, przyjtych przez niego zaoe i przyjtej przez
niego metody.
Definicja filozofii
Nie sposb poda wspln dla wszystkich filozofw definicj filozofii. Ujmuje ona
bowiem zwykle program, zaoenia i kryteria dziaania. Kady filozof zazwyczaj inaczej
definiuje te elementy. Wg Arystotelesa:
Filozofia to:
a) poznanie b) caej rzeczywistoci c) fundamentalne d) metodyczne e) naturaln
wiadomoci czowieka.
Rozwamy obecnie poszczeglne elementy definicji.
Poznanie. Termin poznanie oznacza tu proces wiernego rejestrowania rzeczywistoci przez
zmysy i umys czowieka. Ten proces wedug Arystotelesa jest wprawdzie skutkiem
dziaania wiadomoci, ale mimo to jest poznaniem samej rzeczywistoci. Tego rodzaju
stanowisko wyraa optymizm poznawczy. Arystoteles bowiem stwierdza, e ludzkie wadze
poznawcze s w stanie rozrni fasz od prawdy i oddzieli bd, zudzenie od poj
wiernie odzwierciedlajcych rzeczywisto. Definicja wymaga wic, by unika dowolnoci
i arbitralnoci w dobieraniu faktw, danych, dowolnoci w posugiwaniu si metodami badania rzeczywistoci i dowolnoci w formuowaniu wnioskw.
Caa rzeczywisto. Termin ten nie oznacza, e filozof powinien a priori traktowa
rzeczywistoci jako cao, ale e nie powinien pomija w swoich rozwaaniach adnego
aspektu rzeczywistoci. Powinien wic unikn zawe, jednostronnoci, uprzedze. Z
drugiej strony filozof nie musi przejmowa si wytworami fantazji czowieka, tym
wszystkim, co w twrczoci czowieka jest aprioryczne, arbitralne, dowolne, chyba e tego
rodzaju zjawiska daj mu wgld w prawdziw natur ludzkiego bytu.
Fundamentalne. Ten termin wyraa wyjciow tez Arystotelesa, ktra gosi, e
rzeczywisto skada si z elementw bardziej i mniej istotnych, e posiada aspekty
bardziej i mniej fundamentalne, e to, co w rzeczywistoci zmienne jest podporzdkowane te-

mu, co stae i niezmienne. Arystoteles widzi w tej tezie jedyn szans filozofowania i
przezwycienia owej wieloci danych, w ktrej gubi si nauki szczegowe. Termin ten
wyraa te przekonanie o istnieniu przyczyn podporzdkowujcych jedne zjawiska drugim,
jedne aspekty bytu innym jego aspektom. Filozof raczej nie zastanawia si nad aplikacjami
i konsekwencjami tego lub innego pogldu etycznego, religijnego, kosmologicznego czy
antropologicznego, lecz - fundamentalnie - stara si dociec, z jakich rde tego rodzaju
pogldy si wywodz.
Metodyczne. W odrnieniu od poznania potocznego, ktre czsto jest nie do krytyczne i
zbyt fragmentaryczne, filozofia powinna posugiwa si metodami gwarantujcymi
bezbdno, obiektywno, eliminujcymi dowolno i przypadkowo zdobywania
danych.
wiadomo naturalna czowieka. Filozofia Arystotelesa nie kwestionuje faktu, e czowiek
moe zdobywa poznanie prawdy rwnie na drodze poznania mistycznego,
nadprzyrodzonego. Jednak tego rodzaju poznanie nie podlega weryfikacji rozumowej
ani zmysowej i dlatego nie moe by przedmiotem metodycznego badania. Filozofia
Arystotelesa ogranicza si wic do tych danych, ktre s dostpne wiadomoci bez
udziau czynnika nadprzyrodzonego.
Podsumowujc, definicja (Aryst.) filozofii odgranicza j od: - twrczoci, bo wymaga
poznania rzeczywistoci; nauk szczegowych, bo wymaga zrozumienia podstaw i nie
ogranicza si do wycinkw rzeczywistoci; poznania potocznego, bo wymaga metodycznoci;
teologii, bo nie korzysta z pomocy nadprzyrodzonej.
II.
PODZIA FILOZOFII
Ju w staroytnej Grecji filozofia dzielona bya na:
Fizyk - nauk o przyrodzie
Logik - nauk o poznaniu
Etyk - nauk o czowieku
Po wiekach uksztatowa si jednak bardziej rozbudowany i szczegowy podzia.
Ostatecznie wyrni mona nastpujce Dziay Filozofii:
1. Zagadnienie bytu
1.1 Metafizyka
Potocznie ze sowem metafizyka zwyko si kojarzy wszelkie dociekania i spekulacje
dotyczce natury wiata, sensu ludzkiego ycia i mierci, transcendencji, bytw
niematerialnych i zjawisk nadprzyrodzonych. Pod t nazw kryje si take bliska
dziedzinie sztuki sfera przey emocjonalno-intelektualnych, bdca w relacji do tego, co
pozadowiadczalne, pozazjawiskowe.
Nazwa metafizyka powstaa prawdopodobnie jako techniczno-wydawnicze okrelenie
pism ARYSTOTELESA, traktujcych o filozofii pierwszej. Porzdkujcy dziea tego wielkiego
filozofa ANDRONIKOS Z RODOS umieci je po jego pismach przyrodniczych i nazwa ta
meta-taphisika - te, ktre nastpuj po przyrodniczych. Wedug innej hipotezy
pomysodawc tej nazwy mia by sam Arystoteles, ktry stworzy j na oznaczenie nauki,
ktrej przedmiotem jest to, co si znajduje ponad fizyk (tj. przyrod).
Przez metafizyk w sensie naukowym rozumie si na og podstawowy dzia filozofii.
cise okrelenie metafizyki zaley od oglnej koncepcji poznania filozoficznego, w ktrej

ramach funkcjonuje. Spord wielu innych zasadnicze dla metafizyki jest jej rozumienie
klasyczne, wywodzce si od Arystotelesa i powszechne a do czasw nowoytnych. W tym
sensie metafizyka jest kontynuacj Arystotelesowskiej filozofii pierwszej, nazywanej
wspczenie metafizyk ogln lub niekiedy ontologi.
A. Metafizyka oglna
Metafizyka oglna jest teori bytu, bada ona to, co istnieje, ze wzgldu na to, e istnieje,
innymi sowy bada byt jako byt (co jako istniejce). Majc za przedmiot byt i jego atrybuty,
metafizyka zmierza do racjonalnego wyjanienia wszelkiej istniejcej rzeczywistoci,
rnorodnych jej form, jej najoglniejszej struktury i podstawowych zalenoci, jej istoty i
natury, jej granic i ostatecznej racji istnienia. Chodzi o uzyskanie wiedzy o kadym przedmiocie w jego istotnych, koniecznych uwarunkowaniach, o uwiadomienie sobie sensu tego,
e co istnieje i e my istniejemy.
Poznanie, jakiego poszukuje metafizyka, jest przedmiotowe (rzeczowe), czyli dotyczy
tego, co zastane, napotkane, co jest dane jako istniejce wok nas i w nas. Dalej, jest ono
powszechno bytowe, czyli oglne, dotyczy wszystkich razem i kadego bytu z osobna, kadej
istniejcej treci; poszukuje tego, co konieczne, istotne, ostateczne, tego, dziki czemu dany
byt jest, jest tym, czym jest, i jest w taki, a nie inny sposb; odpowiada na pytanie: Czy i
jakim koniecznociom podlega zaistnienie i trwanie czegokolwiek?
Poza zarysowan tematyk metafizyka oglna obejmuje take niej wymienione
zagadnienia.
l) Kwestia pojmowania bytu i istnienia, zagadnienie sposobu tworzenia tych poj,
problem analogicznoci pojcia bytu (tzn. czy okrelajc rne formy istnienia sowem
byt, uywamy go zawsze w tym samym znaczeniu, czy te nie). Chodzi o wyznaczenie
przedmiotu metafizyki, o odpowied na pytanie: Co to jest byt? Co stanowi tre tego
pojcia?
2) Problem racjonalnoci bytu. Czy byt stanowi rzeczywisto poznawaln dla
ludzkiego rozumu, dajc si opisa i wyjani? Chodzi take o zbadanie, czy i jakie prawa
rzdz wszelkim bytem.
3) Zagadnienie sposobu istnienia bytu w ogle oraz poszczeglnych typw (kategorii)
bytu. Mona tu mwi o rnorodnoci stanowisk. Realizm metafizyczny gosi, e istnieje
byt niezaleny od wiadomoci poznajcej (od naszego poznania) lub - w szczeglnym
przypadku - e wiat dany nam w dowiadczeniu zmysowym istnieje realnie, niezalenie
od naszej wiadomoci. Idealizm metafizyczny temu zaprzecza.
4) Osobnym zagadnieniem jest bardzo istotny dla metafizyki i rozumienia bytu spr
midzy monizmem a pluralizmem. Przebiega on na bardzo wielu rnych paszczyznach.
Obejmuje midzy innymi nastpujce kwestie: Czy istnieje tylko jeden byt (monizm
numeryczny), czy jest wicej bytw (pluralizm numeryczny)? Czy wszystkie byty nale
do jednego rodzaju, s treciowo jednorodne (monizm jakociowy), czy te nie (pluralizm
jakociowy)? Czy wszystkie byty maj t sam struktur, form, czy nie (monizm i pluralizm
strukturalny lub formalny)? Czy jest tylko jeden sposb istnienia i wszystkie byty istniej tak
samo (monizm egzystencjalny) czy nie (pluralizm egzystencjalny)? Czy og bytw stanowi
pewn uporzdkowan i powizan cao, jeden wiat (monizm kosmologiczny), czy nie
(pluralizm kosmologiczny)?
5) Z powyszym zwizany jest spr o natur bytu pierwotnego, absolutnego. I tak np.
materializm (metafizyczny) gosi, e wszystko, co istnieje, jest materi lub jest pochodne i
zalene od materii. Spirytualizm (metafizyczny) gosi za, e wszystko, co istnieje, jest
duchem (bytem niematerialnym) bd pochodzi i zaley do ducha. Historia filozofii zna
wiele stanowisk na ten temat. Nie wszystkie one dadz si umieci na osi opozycji materializm - spirytualizm. W tym kontekcie mieci si take pytanie o to, czy wszystko, co

istnieje, jest (pod kadym wzgldem) niekonieczne, przypadkowe, zmienne, czy te istnieje
rzeczywisto konieczna, niezmienna, absolutna.
B. Metafizyka szczegowa i jej dziay
Od XVIII w. (szkoa Ch. Wolffa) oprcz metafizyki oglnej wyodrbniano take
metafizyk szczegow, na ktr skadaj si filozofia Boga, filozofia czowieka i filozofia
przyrody.
B.I. Filozofia Boga
Filozofi Boga uwaa si za dzia metafizyki lub odrbn dziedzin filozoficzn. Na jej
okrelenie uywa si rwnie nazw teodycea, teologia racjonalna lub teologia
naturalna. Nazwy te wskazuj na jej charakter racjonalny, tzn. oparty wycznie na rozumie, w odrnieniu od teologii, ktra traktujc o Bogu w punkcie wyjcia jako rdo
poznania przyjmuje objawienie, domagajce si wiary i rzeczywistoci aski.
Filozofia Boga jest nauk o istnieniu Boga, Jego naturze i stosunku do wiata, opart
na faktach danych w dowiadczeniu, a wyjanianych w wietle zasad naszego rozumu,
ktry doszukuje si ostatecznej przyczyny istniejcej rzeczywistoci.
Filozofia Boga poszukuje zatem odpowiedzi na nastpujce pytania: Czy Bg istnieje?
Czy jego istnienie da si udowodni, w jaki sposb, na jakiej drodze? Czy Bg istnieje jako
wytwr wiadomoci ludzkiej, czy te istnieje niezalenie od czowieka jako rzeczywisto
obiektywna? Kim jest Bg? Jaka jest natura Boga?
Na gruncie filozofii Boga zatem dokonuje si klasyfikacji postaw i pogldw
zajmowanych wobec problemu Boga, konstruuje si rnego rodzaju argumenty wykazujce
konieczno Jego istnienia oraz podejmuje si zagadnienie poznawalnoci Jego natury i opisu
Jego przymiotw.
B. 2. Filozofia czowieka
Filozofi czowieka okrela si take mianem antropologii filozoficznej lub rzadziej
psychologii racjonalnej bd te psychologii metafizycznej.
W filozofii klasycznej antropologia filozoficzna rozwija si jako odrbna dyscyplina,
ktrej przedmiotem jest czowiek. Docieka ona ostatecznych racji bytu ludzkiego, jego
istoty i natury, sensu jego istnienia i dziaania, jego relacji do wytworw wasnych
dziaa, do spoeczestwa, do dziejw.
Gwnym zadaniem antropologii filozoficznej jest wypracowanie oglnej koncepcji
czowieka, w ktrej ramach moliwe staoby si wskazanie elementw konstytutywnych
ludzkiej natury i udzielenie odpowiedzi na pytanie o istot czowieczestwa. Antropologia
filozoficzna usiuje rwnie okreli miejsce i rol czowieka w wiecie przyrodniczym i
spoecznym. Jej rozwaania maj du donioso praktyczn, dotycz bowiem celu i
sensu ycia, cierpienia i mierci, szczcia i mioci, a take rnych drg egzystencjalnej
samorealizacji.
Do zasadniczej problematyki poruszanej w ramach antropologii filozoficznej nale zatem
podane niej kwestie.
l) Zagadnienie struktury bytowej czowieka. Czy czowiek w swojej strukturze i
jakociowym uposaeniu jest bytem jednorodnym, czy wielorodnym (tzn. czy skada si tylko z
materii, czy te z materii i ducha, a moe jest tylko duchem)? Jakie zasadnicze elementy
konstytuuj czowieczestwo?
2) Pochodzenie czowieka (antropogeneza). Skd si wzi czowiek? Czy jest
produktem ewolucyjnych przemian wiata, czy te zosta stworzony?

10

3) Problem natury i pochodzenia psychiki ludzkiej oraz jej zwizku z ciaem. Czy
czowiek ma dusz? Czy i w jaki sposb mona udowodni jej istnienie? Jaki jest jej stosunek
do ciaa? Jak dusza i ciao wzajemnie si warunkuj?
4) Kwestia kresu ycia ludzkiego. Czy mier biologiczna to absolutny kres ludzkiego
istnienia? Czy w czowieku istnieje jaki element niemiertelny i w jaki sposb mona to
uzasadni? Jaka rzeczywisto bdzie udziaem czowieka po mierci?
5) Problematyka zwizana z okreleniem pozycji czowieka w przyrodzie, pord
innych bytw. Czy czowiek jest istot najwaniejsz i najdoskonalsz wrd istniejcych w
naturze? Czy jego zaistnienie to cel i kres rozwoju przyrody?
6) Czowiek jako istota mylca, poznajca, wolna, moralna, spoeczna, religijna,
jako twrca kultury. W zwizku z t problematyk wyodrbniy si take inne dziedziny
refleksji, pozostajce w cisym zwizku z antropologi filozoficzn, np. filozofia
spoeczestwa, filozofia kultury, filozofia religii, filozofia prawa, filozofia dziejw.
B.3. Filozofia przyrody
Historycznie, a do czasw nowoytnych, przez filozofi przyrody rozumiano oglnie
refleksj nad wiatem fizykalnym, tworzc og nauk przyrodniczych.
Wspczenie terminem tym oznacza si dociekania obejmujce wiat materialny, ktre
wykraczaj poza zakres bada nauk przyrodniczych ze wzgldu na niemoliwo
zastosowania do nich metod waciwych owym naukom. Tak rozumiana filozofia przyrody
bywa pojmowana rnorodnie.
Filozoficzne podejcie do przyrody ma na celu poznanie natury i waciwoci bytw
materialnych zgodnie z tzw. najwyszymi prawami mylenia. Filozofia klasyczna tak
rozumian filozofi przyrody ujmuje bd jako dyscyplin nalec do oglnej filozofii bytu,
bd jako dyscyplin niesprowadzaln do innych nauk, majc wasny jzyk, metody i
zadania.
Wspczesna filozofia przyrody uprawiana jest w dwch zasadniczych dziaach, jako
- filozofia przyrody nieoywionej, zwana take kosmologi, zajmujca si natur i
waciwociami bytw materialnych martwych. Przedmiotem jej rozwaa jest midzy
innymi zagadnienie istnienia w przestrzeni i czasie, podleganie ruchowi i zmianom, a
take struktura cia materialnych, pojcie prawa przyrody, problem determinizmu,
indeterminizmu, przyczynowoci, skoczonoci lub nieskoczonoci Kosmosu itp.;
- filozofia przyrody oywionej, zajmujca si badaniem bytw obdarzonych yciem
organicznym. W obszarze jej zainteresowa znajduj si filozoficzna analiza podobiestw i
rnic midzy materi martw i yw, problem istoty ycia, jego genezy i ewolucji oraz
filozoficzne zagadnienia zwizane z cielesn natur czowieka i jego pochodzeniem,
ponadto problematyka przyczynowoci w zakresie przyrody ywej, jej celowo i stopie
determinizmu.

2.1 Zagadnienie poznania


2.1.1. Teoria poznania
Teoria poznania jest jednym z podstawowych dziaw filozofii. Okrela siej take takimi
nazwami, jak: epistemologia, gnoseologia, noetyka, krytyka (poznania),
kryteriologia. Jest t gazi filozofii, ktra zajmuje si natur poznania i wiedzy. Niemal od pocztku dziejw filozofii dla wielu mylicieli problematyka moliwoci, zakresu i
oglnej podstawy poznania byy gwnymi przedmiotami docieka. Jako odrbna nauka
filozoficzna teoria poznania ukonstytuowaa si w czasach nowoytnych w zwizku z

11

pogldem, i poznanie rzeczywistoci powinno by poprzedzone uprawomocnieniem


(wykazaniem wartoci) samego poznania.
Przedmiotem teorii poznania jest zatem poznanie ludzkie, tzn. relacja zachodzca
midzy podmiotem poznajcym (czowiek) a przedmiotem poznawanym (rzeczywisto).
Relacj t rozpatruje si w aspekcie prawdziwoci. Krtko mwic, teoria poznania traktuje
o prawdziwoci poznania ludzkiego, poszukuje niezawodnych kryteriw oceniajcych jego
warto. Wspczenie uprawia siej na wiele rnych sposobw. Zasadniczo wyrnia si
teori poznania ogln i szczegow.
A. Oglna teoria poznania
W oglnej teorii poznania wyrnia si nastpujce grupy zagadnie.
l) Rozwaania wstpne, dotyczce wyboru punktu wyjcia i metody teorii poznania.
2) Analiza i typologia czynnoci poznawczych (struktura i ich rodzaje). Z t
problematyk wie si zagadnienie rde poznania, czyli odpowied na pytanie: Skd
czerpiemy nasz wiedz, jaka jest jej geneza? Rozpatrujc t kwesti od strony podmiotu,
pytamy o wadze i rodzaje czynnoci poznawczych, za pomoc ktrych w naszym umyle
powstaj pojcia i rodzi si wiedza. Chodzi tu take o ustalenie tego, na czym ostatecznie
poznanie winno si opiera i wedle jakich metod winno by osignite, aby by prawdziwym.
W zagadnieniu rde poznania pojawia si te pytanie o to, czy wrd poj znajdujcych si
w umyle istniej tzw. pojcia wrodzone, czy te wszystkie powstay na podstawie
dowiadczenia.
3) Zagadnienie przedmiotu lub granic (zakresu) poznania. Wie si ono z odpowiedzi
na pytanie: Co moe by przedmiotem poznania? Chodzi tu take o zagadnienie granic
poznania. Czy czowiek moe w akcie poznawczym wykroczy poza sfer wasnej
wiadomoci? Czym jest rzeczywisto, ktr poznajemy? Czy przedmioty naprawd
istniejce s dostpne poznaniu, czy te poznanie moe dotyczy tylko jakich konstrukcji
mylowych realnie nie istniejcych?
4) Zagadnienia definicji, waciwoci i poznawalnoci oraz obowizywalnoci prawdy;
klasyczna i nieklasyczne definicje prawdy.
5) Szczegowe zagadnienia prawdziwoci poznania ludzkiego, np. zagadnienie
poznawczej roli znakw (jzyka), jakoci zmysowych, uniwersaliw (nazwy i pojcia
oglne, np. czowiek, drzewo, zwierz), wiedzy koniecznej, wiedzy prawdopodobnej.
B. Szczegowa teoria poznania
Szczegowe teorie poznania dotycz poszczeglnych odmian poznania; s to np. teoria
poznania zmysowego, teoria poznania wartoci, teoria poznania potocznego, religijnego,
naukowego, zagadnienie paranormalnych stanw poznawczych.
2.1.2. Logika
Logik mona okreli jako dzia filozofii, ktry zajmuje si natur samego mylenia.
Jest to nauka o poprawnym myleniu i wyraaniu myli. Usiuje odpowiedzie na pytania:
Czym jest poprawne rozumowanie? Co odrnia dobrze skonstruowany argument od zego?
Czy istniej metody pozwalajce wykry bdy w rozumowaniu, a jeli tak, to na czym one
polegaj? Szukajc odpowiedzi na postawione pytania, logika analizuje jzyk i czynnoci badawcze, takie jak rozumowanie, definiowanie, klasyfikowanie, wnioskowanie itp. Dy ona do
podania regu zapewniajcych czynnociom badawczym pewno i skuteczno. Logikos
znaczy w jzyku greckim sensowny, konsekwentny, poprawnie mylcy; a zwrot h
logik techne oznacza umiejtno rozumowania.
Pocztkw logiki naley upatrywa w greckiej staroytnoci. Ju SOKRATES zwrci
uwag na problem cisoci i definiowania poj. Jego wysiki kontynuowali PLATON i

12

ARYSTOTELES,

ktry wyodrbni z caoksztatu wiedzy zesp zagadnie logicznych,


przyznajc im status narzdzia badawczego, oraz opracowa podstawowy trzon logiki
formalnej. Z tego wzgldu uchodzi on za twrc logiki, chocia termin ten zosta
wprowadzony przez stoikw. W nowoytnoci logika zostaa zastosowana w badaniach
przyrodniczych (R. BACON, J. S. MILL) . Od koca XIX w. obserwuje si cilejsze
powizania logiki z matematyk. Powstaa wwczas logika matematyczna. W logice
wyrnia si zasadniczo trzy podstawowe dziay. S to:
- logika formalna - powszechnie uwaana za podstawowy dzia logiki. Formuuje ona
schematy (formy) rozumowa niezawodnych, tj. takich, ktre zawsze prowadz do
prawdziwych wnioskw, jeli tylko prawdziwe s przesanki. Reguy logiki formalnej mona
stosowa w kadej nauce i w jzyku codziennym. W skad logiki formalnej wchodz teoria
zda i teoria nazw;
- semiotyka (logiczna teoria jzyka) - zwana take ogln teori znakw. Swoje badania
koncentruje na warstwie znaczeniowej. W zwizku z tym pyta: Jakie stosunki zachodz
midzy znakami wewntrz jzyka? Zajmuje si tym syntaktyka (spjno skadniowa,
wynikanie, niesprzeczno). Jakie relacje zachodz midzy znakami a rzeczywistoci, do
ktrej si odnosz? Odpowiedzi na to pytanie udziela semantyka (nazywanie, oznaczanie,
prawdziwo). Co czy jzyk z posugujcym si nim czowiekiem? Zagadnieniami zwizanymi z tym problemem zajmuje si pragmatyka (wyraanie, komunikowanie, rozumienie,
stwierdzanie);
- metodologia nauk - zwana take filozofi nauki, logik nauki lub teori nauki. Zajmuje si
nie tylko metodami badawczymi (rozumowaniem, uzasadnianiem itp.), ale i rezultatami
procedur badawczych (prawami naukowymi, teoriami itp.).
Zasadniczo wyrnia si metodologi ogln, rozwaajc czynnoci i wyniki
poznawcze, wystpujce we wszystkich naukach, oraz metodologi szczegow, ktra bada
swoiste sposoby postpowania w poszczeglnych typach nauk.
3. Zagadnienie wartoci
3.1. Aksjologia
Filozoficzne rozwaania nad wartociami maj wielowiekow tradycj, np. pitagorejska
koncepcja pikna i harmonii, SOKRATESA teoria cnoty czy te refleksje PLATONA i
ARYSTOTELESA dotyczce natury dobra. Jako odrbna dyscyplina filozofia wartoci pojawia
si dopiero na przeomie wiekw XIX i XX w kontekcie rozwaa wok bytu i powinnoci
oraz nadania pojciu wartoci znaczenia filozoficznego. Zamiennie z aksjologi uywa si
take nazwy filozofia wartoci.
W zalenoci od koncepcji aksjologia uwaana jest bd to za dyscyplin odrbn i
autonomiczn (jako taka stanowi jeden z podstawowych dziaw filozofii), bd te jako
zbir zagadnie dotyczcych wartoci i wartociowania, stanowicych elementy metafizyki
oglnej, filozofii czowieka i teorii poznania.
Jako autonomiczny dzia filozofii aksjologi jest nauk o wartociach, rozpatrujc
zagadnienia nadrzdne w stosunku do przedmiotw takich dyscyplin szczegowych, jak
etyka, estetyka, a take ekonomia i - wedug niektrych mylicieli - teoria poznania. Zajmuje
si ona w sposb oglny wszelkimi wartociami - zarwno moralnymi i estetycznymi, jak i
poznawczymi czy uytecznymi. Przedmiotem rozwaa aksjologii s:
1) interpretacja i definicja pojcia wartoci;
2) istota (charakter, natura) wartoci, tzn. wyjanianie, jakie przedmioty i ze wzgldu na co
postrzegane s jako wartociowe;
3) sposb istnienia i obowizywania wartoci;
4) pluralizm wartoci, moliwo wyrnienia okrelonych typw, rodzajw czy klas
wartoci (moralnych, estetycznych, poznawczych, witalnych, ludycznych, ekonomicznych

13

itp.), relacji midzy nimi, hierarchii oraz wartoci naczelnej, ustalenie kryteriw i zasad
typologii;
5) sposb poznawania wartoci;
6) rda wiedzy o wartociach;
7) specyfika wypowiedzi o wartociach, charakter i sens ocen oraz norm;
8) funkcja wartoci w kulturze i yciu czowieka.
Rozwaania i tezy aksjologiczne maj decydujce znaczenie dla bada prowadzonych w
ramach bardziej szczegowych dyscyplin filozoficznych, gwnie w etyce i estetyce, ktre
mona uwaa za szczegowe dziay filozofii wartoci.
A. Etyka
Wyraz etyka pochodzi od greckiego sowa ethos (obyczaj) i oznacza nauk o obyczajach,
czyli o tym, co przystoi w postpowaniu, co jest godne czynienia. Termin ten wystpowa u
Grekw, u Rzymian bywa zastpowany wyraeniem filozofia moralna.
Oglnie etyk (filozofi moralnoci) mona okreli jako teori wartoci moralnych i
postpowania moralnego. Zajmuje si ona opisem i wyjanieniem, czym jest dobro i
powinno moralna, sumienie, odpowiedzialno; jaki jest wpyw dziaania moralnie dobrego,
a jaki zego na natur czowieka; jakie zasady powinny rzdzi ludzkim dziaaniem, jaki jest
sens i cel ludzkiej egzystencji. Jej przedmiotem jest zatem ludzkie dziaanie w aspekcie dobra
i za.
Zasadniczo etyk dzieli si na:
- etyk ogln, ktra ustala podstawowe elementy moralnoci (cel, dobro, powinno,
odpowiedzialno),
- etyk szczegow, ktrej zadaniem jest sformuowanie zasad postpowania moralnego
odpowiednio do najwaniejszych i typowych sytuacji oraz kategorii ludzkiego dziaania.
Etyka szczegowa dzieli si na etyk indywidualn i etyk spoeczn w zalenoci od
tego, czy zajmuje si normowaniem jednostkowej dziedziny ludzkiego ycia, czy te jego
sfery spoecznej.
Problematyk etyczn mona zgrupowa w wymienionych niej dziaach.
l) Teoria wartoci moralnych. Chodzi tu o okrelenie istoty i rodzajw wartoci moralnych,
ich sposobu istnienia, pozycji wrd innych wartoci, a take relacji midzy dobrem
moralnym a godziwoci, doskonaoci, powinnoci.
2) Teoria postpowania moralnego. Dokonuje si tu analizy czynu moralnego, czyli
wiadomego i wolnego postpowania czowieka, stajcego wobec wartoci moralnej,
ponoszcego odpowiedzialno, podlegajcego prawu moralnemu. Rozwaa si tu take warunki i motywy postpowania oraz istot i rol sumienia.
3) Teoria sprawnoci moralnych (aretologia). Traktuje o istocie i rodzajach cnt oraz wad
moralnych, sposobie nabywania cnt, a take istniejcych midzy nimi zwizkach.
4) Etyka specjalna. Obejmuje dziay wyznaczone rnymi sferami ycia ludzkiego, s to
np. etyka ycia rodzinnego, zdrowia, ycia seksualnego, etyka pracy, etyka zawodowa,
twrczoci, ycia gospodarczego, etyka rozrywki, zabawy, walki, etyka pastwa i relacji
midzynarodowych.
5) Teoria percepcji i oceny moralnoci. Porusza si tu zagadnienie istnienia i charakteru
percepcji moralnoci, kwesti motyww i kryteriw kwalifikacji moralnej czynw, charakter i
sposb obowizywania, a take warto logiczn opisw, ocen, norm i nakazw dotyczcych
moralnoci.
B. Estetyka
Rozwaania dotyczce pikna i jego przeywania obecne byty ju w staroytnej Grecji najpierw u artystw, nastpnie u filozofw. Znane s pitagorejskie koncepcje pikna jako

14

harmonii (proporcji), PLATON rozwija je w swej teorii piknych rzeczy i pikna samego w
sobie (idea pikna). ARYSTOTELES podejmowa refleksj nad istot twrczoci artystycznej.
Problematyk t w staroytnoci i redniowieczu podejmowao wielu mylicieli - PLOTYN, w.
BAZYLI WIELKI, PSEUDO-DIONIZY, w. AUGUSTYN, w. TOMASZ Z Akwinu, w.
BONAWENTURA. W wieku XVIII ostatecznie uformowano pojcie sztuk piknych, odrniajc
je od rzemiosa i nauki, oraz wprowadzono nazw estetyka na oznaczenie odrbnej nauki
dotyczcej pikna.
Estetyka zatem to filozoficzna nauka o piknie i o tym, co pikne, oraz o ujmowaniu i
ocenie czego w aspekcie pikna, o kontakcie z piknem. Nazywana jest niekiedy filozofi
sztuki lub filozofi pikna.
Zagadnienia, ktrymi zajmuje si estetyka zarwno w perspektywie historycznej, jak i
wspczenie, mona usystematyzowa nastpujco:
l) teoria wartoci estetycznych - podejmuje problem istoty pikna, wartoci estetycznej, jej
odmian, sposobu istnienia, relacji do innych wartoci;
2) teoria dziea sztuki - dotyczy przedmiotw wytworzonych po to, aby konkretyzowa
pikno - podejmuje zagadnienie istoty, sposobu istnienia oraz typologii dzie sztuki oraz
warunki i sposoby realizacji ich roli estetycznej;
3) teoria pikna pozaartystycznego - traktuje o piknie przedmiotw naturalnych, przyrody,
piknie przedmiotw nie zamierzonych jako dziea sztuki w sensie cisym, takich jak np.
przedmioty przemysowe, ruiny, ogrody, parki krajobrazowe itp.;
4) teoria przeycia estetycznego i oceny estetycznej - zajmuje si sposobami
kontaktowania si z piknem, jego przeywania, sposobami poznawania wartoci estetycznej
i jej oceny;
5) teoria twrczoci artystycznej - zajmuje si struktur i typami procesu twrczego,
podmiotowymi i przedmiotowymi uwarunkowaniami twrczoci artystycznej.
4. Zagadnienia metafilozoficzne i historia filozofii
4.1. Metafilozofia
Chodzi tu o zesp dyscyplin, ktrych przedmiotem jest filozofia, np. epistemologia
filozofii, metodologia filozofii, historia filozofii, psychologia filozofii, socjologia filozofii,
dydaktyka filozofii. Zasadniczo wyrnia si dwie odmiany metafilozofii:
1) opisow, zajmujc si sposobami uprawiania filozofii i stanowic posta bada
historycznych;
2) normatywn, bdc ocen filozofii, czyli stawiajc sobie za cel okrelenie, na czym
polegaj poprawnie sformuowane problemy i poprawnie sformuowane metody filozoficzne,
jaki jest epistemologiczny status tez i teorii filozoficznych.
Metafilozofia zatem obejmuje teorie zmierzajce do zbudowania oglnej koncepcji
filozofii, okrelenia jej istoty, sprecyzowania jej przedmiotu, metody i celu oraz wskazania
gwnych jej dziaw. Do metafilozoficznych zalicza si rozwaania traktujce o przedmiocie
i naturze poznania filozoficznego, jego rdach, granicach i zadaniach, sposobach i zasadach
filozofowania oraz jzyku filozofii.
4.2. Historia filozofii
Historia filozofii jest dyscyplin naukowo-badawcz powizan bezporednio przez swj
przedmiot oraz zakres bada z poszczeglnymi dziaami filozofii. Bada ona genez, rda i
rozwj teorii, kierunkw, szk, systemw, problemw, zagadnie filozoficznych zaistniaych
na przestrzeni wiekw.

15

III.
Oblicza filozofii.
W historii filozofii przyjmuje si zasadniczo cztery gwne okresy: staroytno,
redniowiecze, nowoytno i wspczesno. W kadym z tych okresw filozofi
pojmowano i uprawiano na swj sposb. Naley jednak podkreli, e kada pojawiajca si
w historii formacja filozoficzna bya bd to kontynuacj myli poprzednikw, bd te jej
zaprzeczeniem, nigdy natomiast stosunek do przeszoci nie pozostawa czym obojtnym.
Filozofia bowiem rodzi si zawsze w wyranej lub domylnej dyskusji z ca dotychczasow
tradycj, dyskusji trwajcej nieraz cae stulecia. Chcc zatem uchwyci funkcjonujce
wspczenie zasadnicze rozumienia sowa filozofia, naley przeledzi, jak w
poszczeglnych epokach pojmowano jej istot, co byo przedmiotem jej rozwaa, jakie
wyznaczano jej zadania. Ukazanie tych historycznych uwarunkowa pozwoli zrozumie, dlaczego dzi sowo filozofia wypenione jest tak rn treci i w zwizku z tym tak trudno
jednoznacznie je okreli.
1. Staroytno
Filozofi jako wiedz racjonaln stworzyli Grecy dopiero w VI w. przed Chr. Pojawia si
ona jako pierwsze sformuowanie myli naukowej wyzwolonej z inspirowanej religijnie
mitologii, ktra wyraaa swoje rozumienie wiata w poetyckich kosmogoniach i teogoniach,
czyli poematach o powstaniu wiata i genealogii bogw (Homer, Hezjod).
Wedug tradycji sigajcej ARYSTOTELESA za pierwszego filozofa uznawany jest TALES Z
MILETU. W swoich poszukiwaniach nie ograniczy si on jedynie do ustalania i opisu zjawisk,
ale postawi pytanie o ich ostateczn przyczyn.
Przedmiotem rozwaa pierwszych filozofw (uczniw Talesa), skupionych wok
orodkw w koloniach joskich (Milet, Efez), bya przyroda (ANAKSYMANDER,
ANAKSYMENES, HERAKLTT). Podejmujc zainicjowan przez Talesa refleksj nad ostateczn
genez kosmosu, zakadali oni, i to, co stanowio jego pocztek (arche), tworzy zarazem
jego istot i ostatecznie przeznaczenie. Refleksj swoj wyprowadzali z potocznej obserwacji
ycia i najbardziej prostego dowiadczania otaczajcego ich wiata. W ten sposb tworzyli
filozofi jako wiedz ogln, sigajc korzeni istnienia, dotyczc tego, co najbardziej
pierwotne, fundamentalne, niezmienne. Poszukujc odpowiedzi na pytanie o arche,
wskazywali na konkretne elementy materialne istniejce w wiecie (woda, powietrze, ogie,
ziemia) lub na jakie bliej nieokrelone tworzywo (apeiron), ktrego nieokrelono
uzasadniaa wyodrbnienie si wiata konkretw.
W tym nurcie, ale ju w nowym rodowisku Wielkiej Grecji (Sycylia, poudniowa Italia),
pojawiy si pierwsze spekulacje matematyczne, ktrych autorzy przyjmowali liczb jako
zasad - arche Wszechwiata (pitagorejczycy). Konsekwencj takiego ujcia bya take
okrelona wizja rzeczywistoci, ktra wyraona w kategoriach rzdzonego rozumem
porzdku (kosmos) przeciwstawiaa si rzdzonemu przypadkiem chaosowi. W tej
perspektywie samo uprawianie filozofii stawao si sposobem oczyszczenia duszy ludzkiej i
jej powrotu do grona bogw. W krgu religijnych misteriw orfickich powstay zrby
filozoficznej refleksji nad czowiekiem i sensem jego istnienia. Zrodzi si tam take nowy
sposb uprawiania refleksji filozoficznej, ktra, oderwana od dowiadczenia, opieraa si jedynie na czysto teoretycznym rozumowaniu (PABMENIDES i eleaci).

16

Problematyka filozoficzna tego okresu obejmowaa zasadniczo, cho nie wycznie,


zagadnienie natury (physis) tego, co istnieje. Zastanawiano si nad problemem wieloci i
jednoci oraz ruchu, zmiennoci i staoci. Zarysoway si stanowiska skrajne. HERAKLIT by
przekonany, i jedyn sta wiata jest jego cakowita niestao, zmienno (synny obraz
rzeki, do ktrej nie da si wej dwa razy). PARMENIDES Z kolei twierdzi, e rzeczywisto
jest w swej naturze statyczna, niezmienna (obraz kuli, ktra z kadej strony jest taka sama).
Zmiana, stawanie si s wedug Parmenidesa tylko efektem iluzji, ktr wytwarzaj nasze
zmysy postrzegajce wiat. Suszno takiego stanowiska stara si udowodni ZENON Z ELEI,
konstruujc synne argumenty przeciw ruchowi i mnogoci. W zwizku z tym pojawiy si
prby pogodzenia sprzecznych teorii. W swoich pogldach ANAKSAGORAS, EMPEDOKLES,
DEMOKRYT podkrelali stao rzeczy w ich podstawowej strukturze (pojmowali je jako
skadajce si z niezmiennych elementw), akcentujc jednoczenie ich dynamizm i
podleganie zmianom, dostrzegane w codziennym dowiadczeniu (zmiany polegay na
czeniu si lub rozdzielaniu staych elementw). W tym kontekcie filozofowie zmuszeni
byli take zaj si problemem natury i wartoci poznania, aby okreli wiarygodno i zakres
poznania przez zmysy oraz znaczenie i miejsce poznania intelektualnego w konstruowaniu
obrazu wiata.
Kryzys teorii przyrodniczych (wielo teorii, proponujcych czsto sprzeczne
rozwizania), wzrost potgi materialnej (po zwyciskich wojnach z Persami) oraz rozwj
demokracji ateskiej skieroway zainteresowania w stron zagadnie praktycznych. Wobec
nierozstrzygalnych sprzecznoci, w jakie uwikaa si filozofia przyrody, z postulatem
relatywizmu poznawczego, a w konsekwencji i moralnego (wzgldno opinii, pogldw,
zasad), w V w. przed Chr. wystpili w Atenach sofici (PROTAGORAS, GORGIASZ). W centrum
swoich zainteresowa postawili oni czowieka i jego ycie spoeczne (zagadnienie organizacji
pastwa, polityki, jzyka, sprawowania wadzy), czynic ze gwny przedmiot swojej
refleksji filozoficznej.
W opozycji do ich uj relatywistycznych SOKRATES Zaproponowa model wiedzy
niezmiennej, wyraonej w pojciach i zakorzenionej w prawdzie o rzeczywistoci. Uwaa, i
zasady postpowania czowieka powinny wynika z prawdy o nim samym, a nie z
okrelonych korzyci lub skutecznoci, jakie przynosz w rnych sytuacjach. Kadc
szczeglny nacisk na rzetelne poznanie siebie, szuka on, za pomoc swoistej metody dialogu,
niezmiennych i jasno sformuowanych zasad prawego ycia. Midzy innymi to dziki niemu
w krgu wanych zagadnie filozoficznych pojawia si problematyka moralna i zwizane z
ni zagadnienie istoty czowieczestwa. Filozofia dziki SOKRATESOWI staa si nauczycielk
cnoty moralnej.
Oglnie mona powiedzie, e filozofia w okresie klasycznym (V-IV w.) obejmowaa
caoksztat wiedzy i dya do odkrycia najbardziej fundamentalnych zasad rzdzcych wiatem oraz ludzkim dziaaniem. Staraa si ona pozna prawdziw natur bytu, wyjani
zjawiska zachodzce w przyrodzie, zajrze do wiata bogw oraz odpowiedzie na pytania
dotyczce czowieka, ujmowanego zarwno w wymiarze indywidualnym, jak i spoecznym.
W odrnieniu od wiedzy o rzeczach przemijajcych, zmiennych, przypadkowych, filozofia
stawiaa sobie za cel poznanie tego, co konieczne, istotne, fundamentalne, bo tylko to w przekonaniu poszukiwaczy mdroci istniao naprawd.
W tym okresie PLATON (427-347), najwybitniejszy ucze Sokratesa, przyczyni si do
rozwinicia koncepcji filozofii opartej na czysto rozumowej spekulacji (metoda dialektyczna).
Jej przedmiotem uczyni wiat idei, czyli niezmiennych i doskonaych wzorcw,
stanowicych racj istnienia wszystkich rzeczy postrzeganych zmysami. W rzeczywistoci
idealnej, lecej poza granicami tego, co materialne, dostpnej poznawczo jedynie
intelektowi, upatrywa PLATON ostatecznego uzasadnienia dla wartoci, pikna, harmonii i
istnienia wiata, ktry w swej materialnoci otacza czowieka. Badanie tego wiata idei i

17

jego zwizkw ze wiatem materialnym byo wedug PLATONA najwaciwszym przedmiotem


filozofii. W jego pismach znajdujemy jedn z pierwszych wielkich syntez staroytnej myli
filozoficznej.
W opozycji do Platona jego genialny ucze ARYSTOTELES (384-322) dowartociowa
znaczenie dowiadczenia zmysowego, umieszczajc je w punkcie wyjcia wszelkiego
poznania. Dlatego te prawdziw rzeczywistoci dla niego nie byy lece gdzie w zawiatach idee, lecz nalece do wiata zjawiskowego jednostkowo istniejce byty (substancje).
Wszystko bowiem, co realne, jest substancj albo ma z ni jaki zwizek, bdc jej
waciwociami, jej stawaniem si lub rozpadaniem, albo wreszcie myl nad jej istot i
powszechnymi wasnociami. Zadaniem filozofii byo zatem ostateczne wyjanienie, dziki
czemu wiat jawi si nam takim, jakim go zmysowo postrzegamy. Realizacja tak okrelonego
zadania sprowadzaa si wedug ARYSTOTELESA do wskazania czterech konstytutywnych
przyczyn - zasad rzeczywistoci (materialnej, formalnej, sprawczej i celowej, czyli co, jak,
skd i po co jest). Caoksztat docieka filozoficznych podzieli on na filozofi teoretyczn
(fizyka, matematyka oraz filozofia pierwsza), filozofi praktyczn (etyka, polityka) oraz
filozofi wytworw (poetyka, retoryka). Logik uwaa natomiast za wstp do filozofii,
niezbdne narzdzie wszelkiego badania mylowego. Centraln dziedzin filozofii
teoretycznej i jednoczenie caej filozofii ARYSTOTELESA bya filozofia pierwsza, zwana
pniej metafizyk.
Wiek IV przed Chr., w ktrym yli PLATON i ARYSTOTELES, uwaa si za okres
najwikszego rozkwitu filozoficznej myli greckiej. Wybitni spadkobiercy SOKRATESA
pooyli ogromny nacisk na logik i poprawne ksztatowanie poj, podejmowali te
problematyk moraln. Kadc podwaliny pod etyk, doprowadzili do jej wszechstronnego
rozwoju. Na gruncie poznania zakadali moliwo odkrycia prawdy niezmiennej i absolutnej.
Wychodzc poza materialistyczne pojmowanie wiata, podejmowali refleksj nad czowiekiem. Zainteresowani sprawami spoecznymi, stworzyli pierwsze dojrzae teorie ustrojowe.
Niezalenie od rnic w rozwizaniach szczegowych, stworzyli klasyczn koncepcj
filozofii, ktrej przedmiotem miao by przez wieki poszukiwanie ostatecznego fundamentu
rzeczywistoci, okrelenie jej istotnych elementw, odkrycie tego, co powszechne, stae,
niezmienne, wieczne.
W epoce podbojw Aleksandra Macedoskiego (332-323) kultura helleska obja swym
zasigiem obszary Azji i Afryki. Uatwio to rozpowszechnienie jzyka, kultury i religii
greckiej. Filozofia podzielia si na dziedziny, ktre uprawiano czsto niezalenie od siebie
(logika, fizyka, etyka). Spord caej plejady zagadnie na czoo wysuna si problematyka
etyczna. Wysiki filozofw skupiy si na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie - Jak najlepiej
y, by by szczliwym? Filozofia staa si teraz naukow teori ycia godziwego. Oprcz
istniejcych ju Platoskiej Akademii i Arystotelesowskiego Liceum pojawiy si nowe
szkoy: stoicka, epikurejska i sceptycka.
W okresie rzymskim uprawianie filozofii upowszechnio si, ale stracio na oryginalnoci.
W istniejcych wwczas szkoach filozoficznych rozprawiano o sztuce osigania szczcia.
czono przy tym eklektycznie znane ju wczeniej idee, pogldy i stanowiska (MAREK
AURELIUSZ, CYCERON, SENEKA, HORACJUSZ, LUKRECJUSZ).
U schyku staroytnoci pogaskiej nowym, obok Aten i Rzymu, bardzo prnym
orodkiem ycia umysowego staa si Aleksandria. W tym okresie, jednoczenie z
intensywnymi badaniami matematyczno-przyrodniczymi (EUKLIDES, PTOLEMEUSZ), dokona
si proces zblienia filozofii i religii. Jednym z podstawowych zagadnie filozoficznych sta
si problem zbawienia duszy i zjednoczenia z bstwem. Powstay wielkie systemy
metafizyczne, stawiajce sobie za cel dokonanie spjnej syntezy wiata ducha i materii
(FILON, PLOTYN). Refleksja filozoficzna przybraa charakter teocentryczny (neoplatonizm).

18

W tym samym czasie funkcjonowao bardzo wiele rnych koncepcji filozofii. Obok
istniejcych ju klasycznych rozwaa nad natur bytu, refleksj filozoficzn pojmowano
wwczas take jako nauk o cnocie (studium virtutis), sztuk ycia (ars vitae), lekarstwo
duszy (medicina animae), mdrociowe rozwaanie rzeczy boskich i ludzkich (sapientialis
consideratio rerum divinarum et humanarum), rozmylanie o mierci (meditatio mortis),
narzdzie zjednoczenia z Bogiem (instrumentum assimilationis ad Deum).
Gdy filozofia pogan zmierzaa w kierunku religii mistycznej, pierwsze kroki zacza
stawia myl filozoficzna chrzecijan. Bya ona zwizana z tradycj staroytn, nie stanowia
jednak kolejnego etapu jej rozwoju, zakadaa bowiem nowy, wasny pocztek - wiar
chrzecijask. Myliciele chrzecijascy w zasadzie nie odrniali filozofii od teologii, takie
rozrnienie byo zasug dopiero dojrzaej filozofii redniowiecznej. W pocztkach chrzecijaskiego antyku przez filozofi rozumiano cay styl postpowania czowieka. Bya to
gwnie nauka moralna inspirowana Ewangeli. W prezentacji przemyle filozoficznych
uywano argumentacji pyncej z objawienia, a odpowiednio dobrane pojcia i metody
czerpane z systemw pogaskich suyy wyjanianiu prawd wiary i ich obronie. Obok nurtu
apologetycznego (w. JUSTYN, w. IRENEUSZ, TERTULIAN) wystpujcego w obronie wiary,
zaznaczya si w myli chrzecijaskiej take druga tendencja, systematyzujca (w. KLEMENS
ALEKSANDRYJSKI, ORYGENES, OJCOWIE KAPADOCCY -w. BAZYLI WIELKI, W. GRZEGORZ Z
NAZJANZU, W. GRZEGORZ Z NYSSY). Jej cech byo jednolite i konsekwentne zebranie
pogldw w spjny system prawd. Ten wysiek intelektualny powodowany by bardzo czsto
koniecznoci konfrontacji z rnego rodzaju nie-ortodoksyjnymi interpretacjami wiary
(herezje).
Najwybitniejszym przedstawicielem systematykw, oprcz ju wymienionych, by bez
wtpienia w. AUGUSTYN (354-430). Nie zrywajc z tradycj staroytn, ale te nie
podporzdkowujc si jej, rozwija on myl filozoficzn bdc wyrazem odrbnej, chrzecijaskiej postawy wobec Boga i wiata. Wykorzysta dziedzictwo filozofii platoskiej i
neoplatoskiej, wzbogacajc je perspektyw antropologiczn, a zwaszcza gbok analiz
wiadomoci. Przedmiotem swoich rozwaa uczyni on zasadniczo relacj dusza ludzka Bg (Boga i dusz pragn pozna). Uwaa, e intelekt intuicyjnie i pod wpywem Boego
owiecenia (iluminacja) odkrywa w duszy wszystkie podstawowe prawdy, jeli czyni to w
ramach wiary i czystym sercem. Std te filozofia Augustyska podkrela wyszo aski nad
natur, woli nad rozumem. AUGUSTYN wprowadzi te do filozofii bardzo oryginalne
rozwaania historiozoficzne, w ktrych podejmowa problematyk sensu historii.
Wraz ze mierci BOECJUSZA (+ 525), ostatniego filozofa aciskiego Zachodu, oraz
dziaalnoci w. JANA z DAMASZKU (I po. VIII w.) na greckim Wschodzie zamyka si okres
tzw. patrystyki, czyli myli Ojcw Kocioa. Nastaje dla kultury trudny czas stagnacji i walki
o ocalenie dziedzictwa staroytnoci. Walk t jako swoje dziejowe posannictwo podj
musiao wczesne redniowiecze.
2. redniowiecze
Zadanie redniowiecza ograniczao si w pierwszych jego stuleciach do ratowania i
zbierania fragmentw dawnej nauki. Zamierzenia naukowe byy odtwrcze, kompilacyjne i
encyklopedyczne (IZYDOR Z SEWILLI, BEDA VENERABIUS, HRABAN MAUR). Cay dorobek
kultury antycznej redniowiecze europejskie musiao stopniowo odzyskiwa z zagubienia i
niszczycielskiego chaosu wdrwek ludw. Nieocenione zasugi w tym dziele pooy we
wczesnym redniowieczu KAROL WIELKI i rektor jego szkoy paacowej ALKUIN Z YORKU.
Jednym z czynnikw dynamizujcych rozwj wczesnej myli filozoficznej byo odkrycie
filozofii arabskiej i ydowskiej. Arabowie (AWICENNA, AWERROES). Odtworzyli myl
arystotelesowsk i systemy neoplatoskie, inspirujc cae zastpy mylicieli chrzecijaskich

19

skupionych wok uniwersytetw, redniowiecznych centrw ycia umysowego (Pary,


Oxford, Padwa, Bolonia, Neapol, Kolonia, Praga, Krakw).
Filozofia redniowiecznej Europy miaa charakter na wskro religijny. W przewaajcej
czci bya filozofi opracowujc dogmaty wiary. Koncentrowaa si na wyjanianiu i
systematyzacji prawd czerpicych swoj ostateczn prawomocno z Objawienia. Jedn z
zasadniczych kwestii, ktrej rozwizanie ostatecznie uksztatowao oblicze filozoficzne
wiekw rednich, byo okrelenie wzajemnego stosunku filozofii do teologii, sfery rozumu do
sfery objawienia i wiary. Proces ten odbywa si w atmosferze ostrej polemiki i cierania si
nieraz bardzo rnych stanowisk. Dialektycy (np. BERENGARIUSZ Z TOURS, PIOTR ABELARD)
Starali si interpretowa dogmaty wiary katolickiej, usiujc czysto racjonalnie uzasadni
wszystkie prawdy religijne. Przeciw nim wystpowali antydialektycy (np. PIOTR DAMIANI),
uwaajc, e prawa logiczne nie rzdz wiatem nadprzyrodzonym, a filozofia moe by
wycznie suebnic teologii (ac. ancilla theologiae). Pozytywnym wynikiem sporu byo
wypracowanie stanowiska umiarkowanego, ktre wyrazio si najpeniej w metodzie
scholastycznej. Jej fundamentem byo przekonanie o harmonii wiedzy i wiary, wyraajce si
w aciskiej formule: fides quaerens intellectum - wiara poszukujca zrozumienia (w.
ANZELM Z CANTERBURY).
Teoretyczne rozrnienie wiary i wiedzy przyrodzonej sprawio, e filozofia zwizaa si z
teologi instrumentalnie, dajc jej aparat pojciowy i form systematyzacyjn.
Psychologicznie natomiast stanowia tzw. przesanki wiary (ac. praeambula fidei), wypracowujc rozumowe argumenty prowadzce do wiary, bronice jej lub j umacniajce.
Ponadto konkretne warunki kulturowe i historyczne sprawiy, i wiele pomysw
filozoficznych miao w prawdach wiary swe rdo lub kryterium negatywne (prawdziwo
twierdze filozoficznych weryfikowana bya ich zgodnoci z prawdami wiary). Z tych
powodw filozofia cho metodologicznie autonomiczna, ze wzgldu na dziejowe jej
zakorzenienie w kulturze religijnej redniowiecza oraz wiatopogldow wano jej konsekwencji, moe by nazwana chrzecijask.
Pena koncepcja filozofii, uprawianej metod scholastyczn i majcej chrzecijaski
charakter, uformowaa si ostatecznie w XIII w. Jest to wiek, ktry wywar ogromny wpyw
na dalsze dzieje ludzkiej kultury. Tworzyli w nim skupieni w szkole franciszkaskiej
ALEKSANDER Z HALES, W. BONAWENTURA, ROGER BACON, B. JAN DUNS SZKOT oraz wybitni
myliciele dominikascy W. ALBERT WIELKI, W. TOMASZ Z AKWINU. Postawy mistrzw
XIII w. budziy zamiowania poznawcze, namitne dyskusje, byy rdem rnorodnoci
stanowisk. Szkoa franciszkaska, zgodnie z obowizujcym wwczas stylem mylenia,
rozwijaa kierunek platosko-augustyski, interesowaa si take naukami przyrodniczymi
(rodowisko oksfordzkie). Myliciele dominikascy natomiast zwizali si z nowymi
prdami, powstaymi na gruncie myli ARYSTOTELESA, tumaczonego wprost z jzyka
greckiego lub przejtego w interpretacji filozofw arabskich.
Wydaje si, e najbardziej dojrza koncepcj filozofii scholastycznej zaproponowa w.
TOMASZ Z AKWINU (1225-1274), ktrego przemylenia inspirowane myl arystotelesowsk
w wielu miejscach j przekraczay, proponujc nowe oryginalne rozwizania. Idc za swoim
mistrzem, w. ALBERTEM WIELKIM, wyraniej jeszcze ni wspczeni mu myliciele,
oddzieli dziedzin rozumu od sfery objawienia, uznajc ich wzajemn odrbno i
autonomi. Uzna wprawdzie istnienie prawd dostpnych zarwno dla rozumu, jak i poznania
przez wiar (np. istnienie i niemiertelno duszy), ale wymienia przy tym wiele twierdze
dla rozumu niedostpnych, ktrych jedynym rdem poznania jest Objawienie (np. Trjca
w., grzech pierworodny, wcielenie). Tak wic istot Tomaszowego rozrnienia byo
przekonanie, e teologia buduje na podstawie objawienia, filozofia za opiera si na
poznawczym wysiku rozumu. Nawet jeeli poruszaj te same zagadnienia, kada czyni to na
swj sposb. Niektre twierdzenia wiary wprawdzie przekraczaj rozum, ale adne mu si nie

20

sprzeciwia, gdy razem wywodz si z jednego rda, a mianowicie od Boga, ktry jest
ostateczn przyczyn rzeczywistoci i jednoczenie dawc objawienia. Filozofia, jeeli suy
teologii, to jedynie w tym sensie, e przygotowuje do wiary i broni jej przed zarzutami. Tak
rozumiana filozofia uznana zostaa za nauk autonomiczn, bdc dzieem rozumu ludzkiego, majc za przedmiot ca rzeczywisto, w ktrej poszukiwaa ostatecznych podstaw
istnienia oraz jego strukturalnych komponentw, wskazujc przy tym na tzw. elementy
koniecznociowe, czyli takie, bez ktrych niemoliwe byoby istnienie w ogle lub istnienie
w okrelonej formie.
Oprcz przedstawionej ju zasadniczej koncepcji mylenia filozoficznego istniay take
pewne tendencje nieprawowierne, ktre staray si dochodzi prawd powizanych z wiar
na drodze filozoficznej niezalenie, a nawet wbrew objawieniu (awerroici, niektrzy
arystotelicy).
W redniowieczu, rwnolegle ze rodowiskami skupionymi zasadniczo wok zagadnie
teologicznych, powstaway take centra ycia intelektualnego, ktrych zainteresowania
obejmoway rwnie w duym stopniu zagadnienia humanistyczne (szkol w Chartres,
opactwo w. Wiktora pod Paryem). Pewn odmiennoci natomiast wyrniaa si refleksja
filozoficzna powstaa w kontekcie dowiadczenia mistycznego (w. BERNARD Z CLAIRVAUX,
ECKHART).
Pod koniec XIII w. zwizki filozofii z teologi zaczy si rozlunia. Maksymalizm
poznawczy, ktry inspirowa mylicieli tego wieku do tworzenia wielkich systemw
mylowych, przestawa by si napdow docieka filozoficznych. Wiek XIV przebiega pod
znakiem krytyki dotychczasowych pogldw, w pewien sposb burzc naukow tradycj
redniowieczn (W. OCKHAM, via moderna). Badania zerodkowane wczeniej wok
zagadnie teologicznych oraz refleksji nad bytem i jego uwarunkowaniami kieroway si
teraz bardziej ku problematyce zwizanej z poznaniem, wikajc si bardzo czsto w
drobiazgowe analizy logiczne. Jako odrbny przedmiot zainteresowa pojawia si
problematyka przyrodnicza, dajc silny impuls do rozwoju nauk eksperymentalnych. Schyek
redniowiecza torowa drog nowym prdom mylowym (empiryzm, krytycyzm).
3. Nowoytno i wspczesno
Koniec wiekw rednich nie przerwa rozwoju myli, ale w kontekcie zmienionych
zainteresowa dokona jej modyfikacji. Filozofia nowoytna zdystansowaa si przede
wszystkim wobec scholastyki i stylu mylenia opartego na autorytecie i tradycji (MIKOAJ z
KUZY). Skoczy si czas wielkich, wszechobejmujcych systemw mylowych, nastpio
rozczonkowanie problematyki filozoficznej na liczne zagadnienia szczegowe, formujce
powoli odrbne obszary wiedzy. Nastpi nie tylko podzia, ale dokonao si take przesunicie akcentw, ktre spoczy teraz na dziedzinach stojcych dotd w cieniu wielkich dysput
metafizycznych redniowiecza. Naleay do nich filozofia przyrody, metodologia nauk,
filozofia pastwa i prawa. Rwnie w swoich zamierzeniach filozofia zrezygnowaa z
ambitnej refleksji nad podstaw i natur bytu, ograniczajc si do rzeczywistoci
bezporednio dowiadczalnej, zadowalajc si w kwestiach zasadniczych postaw sceptyczn.
Gdy zainteresowania ze wiata nadprzyrodzonego przeniosy si na przyrodzony, si
rzeczy kwestie zwizane z filozofi przyrody zaczy odgrywa coraz wiksz rol.
Zagadnienia metodologiczne natomiast wysuny si na czoo, gdy zerwano z tradycj i zaczto budowa nauk na nowej empirycznej podstawie. Jednoczenie due znaczenie miaa
humanistyczna wiedza o charakterze praktycznym, suca ulepszaniu ycia i czynieniu go
przyjemniejszym. W epoce, w ktrej powstay nowe pastwa narodowe, musiano bada
podstawy pastwa i prawa, i to nie tylko na paszczynie prawno-politycznej, ale take
filozoficznej. Studia nad antykiem stay si za motorem rozwoju teorii sztuki. Zasug rene-

21

sansu jest nie tyle zainicjowanie nowych prdw, ile rozwinicie i upowszechnienie tego, co
w jakiej formie zalkowej istniao ju w redniowieczu.
Pocztkowo nie stworzono oryginalnej koncepcji filozofii, lecz odnawiano staroytne,
dopasowujc je do aktualnej mentalnoci. Unikajc ostatecznych rozstrzygni o charakterze
powszechnym, przyznawano prymat osobistym obserwacjom i aktywnej refleksji nad sztuk
ycia, inspirowan niejednokrotnie pogldami epikurejskimi (M. DE MONTAIGNE). Na
rzeczywisto starano si patrze przede wszystkim z punktu widzenia czowieka (humanizm). W wiecie przyrody natomiast poszukiwano fundamentalnych zasad, ktre
pozwoliyby j przeksztaca. Czyniono to na wiele rnych sposobw, korzystajc bd z
mistyki i kabalistyki, co prowadzio do pogoni za wiedz tajemn (G. PICO DELLA
MIRANDOLA, T. PARACELSUS), bd z bada eksperymentalnych opartych na metodzie
indukcyjnej (F. BACON), bd wreszcie z matematyki (GALILEUSZ). U schyku odrodzenia
starano si za pomoc czysto racjonalnych docieka podda analizie zasady ycia religijnego
(E. HERBERT Z CHERBUBY), moralnego i prawnopastwowego (N. MACHIAVELLI, H.
GROCJUSZ).
Obok tych nowych akcentw w intelektualnych poszukiwaniach renesansu utrzyma si, a
nawet si w pewien sposb zaktywizowa, tradycyjny nurt filozofii scholastycznej,
nawizujcej do zotego okresu filozoficznej myli redniowiecza. Jego przedstawiciele (F.
FERRARI, F. SUAREZ), dc do przeciwstawienia si renesansowemu humanizmowi,
odwoywali si do wielkich mistrzw scholastyki, wrd ktrych szczeglne miejsce
przyznawali w. TOMASZOWI Z AKWINU (tomizm).
Zasadniczy przeom w koncepcji filozofii dokona si jednak dopiero w XVII w., kiedy
znw powrciy wielkie zagadnienia metafizyczne, ktrymi pasjonowao si redniowiecze.
Dokonao si to midzy innymi za spraw KARTEZJUSZA (1596-1650), ktrego uwaa si za
ojca filozofii nowoytnej.
W goszonych pogldach, streszczajcych si midzy innymi w synnej formule cogito ergo
sum (myl wic jestem), wskazywa on, i fundamentu wiedzy pewnej naley poszukiwa w
samym czowieku, w jego wiadomoci raczej ni w otaczajcym go wiecie. Pewno
poznania opar KARTEZJUSZ na samowiedzy, uwaajc jasne i wyrane ujcie intelektualne
przedmiotu poznania za ostateczne kryterium pewnoci i prawdy. Uprzywilejowanym
rodowiskiem filozofii staa si zatem ludzka myl, a jej tradycyjny przedmiot - otaczajca
czowieka rzeczywisto, zastpiony zosta istniejc w umyle ludzkim ide. Podobnie jak w
greckim okresie klasycznym i zotym wieku scholastyki, filozofia staa si dla KARTEZJUSZA
wiedz uniwersaln. Porwnywa j do drzewa, ktrego korzeniem jest metafizyka, pniem
fizyka, a gaziami pozostae nauki, sprowadzajce si do medycyny, mechaniki i etyki.
Kartezjaska wizja filozofii okazaa si wielce inspirujca. Pooya ona podwaliny pod nowe
koncepcje i rozwizania, tak e wiek XVII mona nazwa wiekiem wielkich systemw (N.
MALEBRANCHE, T. HOBBES, B. SPINOZA, W. LEIBNIZ). Na zasadach Kartezjaskich zrodzia si
filozofia praktyczna, czynica zado potrzebom moralnym, a zwaszcza religijnym. Jej
autorem by B. PASCAL. Nie negujc wartoci rozumu, zasadnicze znaczenie przypisywa on
porzdkowi serca, ktry rzdzi si swoimi prawami i wyraa najpeniej w ufnej wierze w
Boga.
Oprcz zagadnie epistemologicznych, koncentrujcych si na poszukiwaniu
niezawodnego fundamentu poznania i nowego modelu nauki uniwersalnej, drug wan
kwesti filozofii XVII w. by problem metafizyczny. Dotyczy on zagadnienia substancji.
Dyskusj zapocztkowa KARTEZJUSZ, TWierdzc, e istniej dwie rne substancje - cielesna
i duchowa. Kwesti wzajemnego ich oddziaywania pozostawi otwart. Jego nastpcy szukali
rozwizania problemu, konstruujc wielkie systemy metafizyczne. Okazjonalici z
MALEBRANCHEM twierdzili, e dwie substancje nie dziaaj na siebie przyczynowo i dziaa
nie potrzebuj, bo czyni to za nie Bg. SPINOZA dowodzi natomiast, e Kartezjaska rno

22

i odrbno substancji stanowi w rzeczywistoci tylko dwa przymioty tej samej Boskiej substancji. HOBBES utrzymywa, e nie ma dwch substancji, s tylko substancje jednego rodzaju,
a mianowicie materialne. LEIBNIZ wystpi z rozwizaniem w duchu indywidualizmu i
pluralizmu - przyjmowa nieograniczon liczb substancji, negujc jednoczenie ich
materialno.
Na marginesie wielkich dysput metafizycznych XVII w. powoli zacza si ksztatowa
nowa relacja pomidzy dociekaniami filozoficznymi a badaniami przyrodniczymi. Wyniki, do
jakich doszo przyrodoznawstwo w XVII w. dziki swej cisoci, pewnoci i systematycznoci, stay si wzorem i fundamentem docieka filozoficznych. Jak we wczeniejszej
fazie stulecia GALILEUSZ, tak w pniejszej I. NEWTON by wielkim porednikiem midzy
przyrodoznawstwem a filozofi. Zbudowa on nauk o przyrodzie niezalenie od takiej czy
innej filozofii. Niebawem tak usamodzielniona nauka zaja naczelne miejsce, przyznawane
dotd filozofii. Jeli dawniej na polu nauk przyrodniczych najbardziej aktywni byli
filozofowie, stosujc w nich swoje teorie, to teraz odwrotnie, na filozofi zaczli wywiera
wpyw uczeni specjalici, ktrzy ze swych bada wyprowadzili uoglnienia filozoficzne.
O ile filozofia XVII w. poszukiwaa zasadniczo metodologicznych inspiracji w
matematyce i geometrii, o tyle wiek XVIII sta pod znakiem silniejszych ni dotd zwizkw
z naukami przyrodniczymi, upatrujc w nich zaplecze dla goszonych przez siebie tez. Wane
miejsce zajy take nauki o czowieku, stawiajce sobie ambitne cele uczynienia ycia
ludzkiego atwiejszym. Po raz kolejny w historii nasilia si niech do wielkich uj
systematycznych, inspirowanych maksymalizmem poznawczym. Ustpiy one miejsca
wycinkowej specjalizacji i minimalistycznemu pozostawaniu w sferze zjawisk, bez wnikania
w ich metafizyczn istot. Ideaem byo podanie w przystpnym jzyku, encyklopedycznie
uporzdkowanych zasad wiedzy i postpowania, opartych na faktach dostarczonych przez
nauki przyrodnicze (D. DIDEROT, J. D'ALEMBERT).
Filozofia XVIII w., zwana take filozofi owiecenia, stawiaa sobie cele praktyczne,
dya do zdobycia wiedzy w celu owiecenia umysw, wyzwolenia ich z przesdw i
ciemnoty, ktre utosamiano z wiar w rzeczywisto nadprzyrodzon. Wszystko usiowano
podda krytycznej ocenie rozumu. Rozum uformowany w oparciu o dowiadczenie uwaano
za jedyne kryterium prawdy (racjonalizm z WOLTEREM i encyklopedyci z DIDEROTEM).
Ostrze refleksji filozoficznej skierowano przeciw religii. Po kilkunastu stuleciach cisych
zwizkw nastpio teraz gwatowne rozczenie, a nawet antagonizacja filozofii i teologii.
Najoglniejszym zaoeniem wszystkich formacji filozoficznych owiecenia by
naturalizm, uznajcy, e wszystkie rzeczy i zdarzenia we wszechwiecie pozostaj w sferze
tego, co przyrodzone, maj charakter wycznie przyrodniczy i tak te powinny by traktowane. Logiczn konsekwencj takiej postawy by materializm (J. LA METTRIE) i zwizany z nim
nurt radykalnego empiryzmu i teoriopoznawczego krytycyzmu.
Podstawy owieceniowego empiryzmu stworzy jeszcze pod koniec XVII w. J. LOCKE. Pod
jego wpywem przedmiot filozofii przesunity zosta z bytu na poznanie. Zagadnienia
metafizyczne, majce za przedmiot otaczajc czowieka rzeczywisto, zostay w duym
stopniu wyparte przez epistemologiczne, skupiajce na czowieku i jego sposobie poznawania
wiata. Filozofia przestaa by zatem pogldem na wiat i staa si raczej pogldem na
czowieka. Rzadziej pytano, jaka jest natura bytu, czciej natomiast, jak my tworzymy nasze
o nim wyobraenia (D. HUME i E. B. DE CONDILLAC).
Wbrew racjonalistycznym tendencjom owiecenia J. J. ROUSSEAU gosi haso powrotu do
natury, uwaajc, e filozofia oparta jedynie na osigniciach rozumu pogarsza sytuacj
czowieka. Z kolei przeciw skrajnemu empiryzmowi i minimalizmowi poznawczemu w
filozofii wystpili T. REID, przyznajcy pen warto poznawcz zdrowemu rozsdkowi i
introspekcji, oraz CH. WOLFF, traktujcy filozofi jako poznanie ostatecznych racji
wszystkiego, co istnieje lub da si pomyle. CH. WOLFF Zasyn take jako systematyk. Jest

23

on autorem znanego podziau filozofii na filozofi teoretyczn, w ktrej wyrni filozofi


racjonaln (logika formalna i stosowana) oraz filozofi realn (metafizyka oglna: ontologia;
metafizyka szczegowa: psychologia racjonalna, kosmologia, teologia racjonalna) oraz
filozofi praktyczn (ogln - o prawie natury, i szczegow- etyka, ekonomika, polityka).
Przyczyni si take do spopularyzowania funkcjonujcego do dzi podziau filozofii na
dyscypliny wedug rozwaanych przez nie przedmiotw (byt, Bg, czowiek, przyroda,
poznanie, warto).
Drugim, oprcz filozofii owiecenia, tworem filozoficznym XVIII w. bya tzw. filozofia
krytyczna. Obie czya wsplna niech do metafizyki oraz minimalizm poznawczy,
motywowany poszukiwaniem wiedzy niezawodnie pewnej. Filozofia krytyczna bya dzieem
I. KANTA (1724-1804), ktry podj powszechnie wwczas dyskutowany problem poznania i
jego uwarunkowa (tzn. dziki czemu poznanie jest moliwe). Dokona on przeomu w
koncepcji filozofii, ktry sam okreli jako kopernikaski". By przekonany, i to nie myl
ksztatuje si zalenie od poznawanych przedmiotw, lecz odwrotnie - to, co poznajemy, jest
zalene od myli. Na tym zaoeniu zbudowa now teori poznania. Poszukiwa tkwicych w
samym czowieku i niezalenych od dowiadczenia warunkw umoliwiajcych poznawcze
ujcie rzeczywistoci. Uwaa bowiem, e poznanie musi by jednoczenie racjonalne i
empiryczne, tzn. w czci oparte na dowiadczeniu, a w czci od niego niezalene (pojcia
bez treci wraeniowych s puste, treci wraeniowe bez poj s lepe). Wedug KANTA
poznawczym punktem wyjcia s dane zmysowe, czyli wiat postrzegany przez zmysy w
kategoriach czasu i przestrzeni. Czas i przestrze nie s obiektywnymi danymi, lecz stanowi
formy a priori (tzn. formy poprzedzajce dowiadczenie) naszej zmysowoci (istniej jedynie
w nas, bdc sposobem porzdkowania chaotycznego materiau wraeniowego). Dane
zmysowe s nastpnie formowane za pomoc kategorii intelektu (rodzaj siatki nie
pochodzcej z dowiadczenia, ktra pozwaa nada struktur wszelkiemu dowiadczeniu).
KANT Wyrni dwanacie apriorycznych (niezalenych od dowiadczenia) kategorii, za
pomoc ktrych czowiek myli o wiecie (m.in. konieczno, przypadkowo,
przyczynowo, istnienie, jedno, wielo). W poznaniu, wedug Kanta, dany jest wiat nie
taki, jaki on jest w rzeczywistoci, lecz taki, ktremu podmiot mimowolnie narzuci ju
pewn organizacj. Kant rozrni wic rzeczywisto przejawiajc si podmiotowi, tzw.
fenomeny (czyli zjawiska, rzeczy dla mnie), oraz istniejce, aczkolwiek niepoznawalne,
rzeczy same w sobie, tzw. noumeny. Stwierdzajc niepoznawalno rzeczy samych w sobie,
postulowa niemono naukowego uprawiania metafizyki, gdy wykracza ona poza obszar
moliwego dowiadczenia i opartego na nim mylenia teoretycznego, a wic naraona jest na
bdy. Przedmiotem filozofii uczyni zatem fenomeny (zmysowe kompleksy wrae) ujte w
aprioryczne kategorie umysu. Gwne zagadnienia filozoficzne sprowadzay si wedug
Kanta do odpowiedzi na nastpujce pytania - Co mog w sposb pewny pozna? Co
powinienem czyni? oraz Czego mog si spodziewa? Problem wolnoci woli,
niemiertelnoci duszy oraz istnienia Boga (trzy idee rozumu) wymyka si rozwaaniom
teoretycznym i jest rozwizywalny jedynie na paszczynie moralnej. U podstaw moralnoci
ley wolna wola, ktra dobrowolnie i bezinteresownie podlega wprowadzonemu przez rozum
prawu moralnemu, tzw. imperatywowi kategorycznemu, ktry gosi - Postpuj tak, jak by
chcia, aby zasada twojego postpowania obowizywaa powszechnie. Postpujc etycznie
czowiek nie ma gwarancji osignicia szczcia. Aby j zdoby, musi zaoy niemiertelno duszy i istnienie Boga. W ten sposb istnienie Boga i niemiertelno duszy
stay si raczej postulatami ludzkiego dziaania ni prawd, ktrej istnienie mona
argumentowa na drodze filozoficznych poszukiwa. Kantyzm okaza si kierunkiem bardzo
wpywowym, pooy podwaliny pod wielkie systemy idealistyczne XIX w.
Wbrew wszelkim oczekiwaniom pierwsze dekady XIX w. stay pod znakiem odnowienia
metafizyki, ktra w nowej formie wystpia z wikszym jeszcze ni dotychczas rozmachem

24

spekulacyjnym. Gwny ciar jej zainteresowa zosta przesunity ze wiata zewntrznego


na wewntrzny; ja osigna w niej pierwsze miejsce przed kosmosem, a idee przed
rzeczywistoci. Towarzyszyo temu maksymalistyczne nastawienie poznawcze i daleko
sigajce ambicje filozoficzne. Stawiano sobie za cel ujcie natury bytu i dotarcie do samej
jego istoty. Odnowiy si tendencje systematyczne, ukierunkowane na zamknicie w ramach
wielkiego systemu caej wiedzy o wiecie (J. G. FICHTE, F. SCHELING, G. W. HEGEL).
Maksymalizm poznawczy i filozoficzna euforia ustpiy wkrtce miejsca znamiennemu dla
owiecenia minimalizmowi. Wypowiedzia si on najpeniej w pozytywizmie (A. COMTE),
empiryzmie (J. S. MILL) i dialektycznym materializmie (K. MARKS, F. ENGELS). Pozytywizm
by reakcj na filozofi zamknit w wielkich systemach mylowych, zawierajcych czysto
teoretyczne spekulacje, niejednokrotnie oderwane od rzeczywistoci. Gosi haso trzymania
si faktw, zewntrznych i materialnych, bdcych przedmiotem bezporedniego
dowiadczenia. Uznawa dowiadczenie zmysowe za jedyne kryterium wiedzy prawdziwej.
Postawa ta zwizana bya z programowym odrzuceniem spekulacji metafizycznych, ktrych
przedmiot uznano za wrcz chimeryczny. Twrca pozytywizmu A. COMTE zainicjowa nowe
spojrzenie na filozofi. Badanie rzeczywistoci w rnych jej aspektach powierzy cakowicie
naukom przyrodniczym, uznajc je za najdoskonalsz form poznania. Przedmiotem filozofii
uczyni za refleksj nad wynikami bada tyche nauk, powierzajc jej zadanie
encyklopedycznego ich zestawienia w uporzdkowan cao. Zatem filozofia, stawiajca
sobie tak ambitne cele na pocztku XIX w., w jego poowie zostaa pozbawiona statusu
autonomicznej nauki, jej przedmiot zredukowano do faktw materialnych i uczyniono z niej
swego rodzaju instrument sucy naukom przyrodniczym.
W zwizku z powyszym typowym pogldem epoki pozytywizmu sta si scjentyzm (A.
BAIN, K. PEARSON). Jego przedstawiciele uwaali, e jedyn drog pewnego poznania wiata
jest model poznania naukowego, utosamiany z wiedz typu matematyczno-przyrodniczego.
Wszelkie inne usiowania poznawcze, a wic take i filozoficzne w sensie klasycznym,
scjentyci uwaali za bezuyteczne. W tym kontekcie szans urzeczywistnienia postpu
spoecznego i zaradzenia wszelkim niedostatkom yciowym upatrywano w rozwoju nauk
szczegowych i industrializacji.
Materializm natomiast, stanowicy naturalny kontekst filozofii pozytywnej, sta si
podoem spoecznego ruchu - rewolucyjnego - socjalizmu i komunizmu, ktre swj triumf
wiciy przez wiksz cz XX w. Materializm dialektyczny, prezentowany przez sztandarowych mylicieli rewolucji proletariackiej, docieka najoglniejszych praw rozwoju
przyrody, spoeczestwa i mylenia ludzkiego. Stawia sobie za cel gruntown przebudow
spoeczestwa.
Zakorzeniona w naukach przyrodniczych myl filozoficzna II poowy XIX w. znalaza w
Darwinowskiej idei ewolucji osnow caego systemu filozofii zwanego ewolucjonizmem (H.
SPENCER). SYStem ten, ujmujc natur rzeczywistoci wedug powszechnej zasady
ewolucyjnego rozwoju, by naturalnym uzupenieniem pozytywizmu i empiryzmu.
Oprcz nurtu filozofii pozytywistycznej wierzcej w potg rozumu, obiektywno poj
naukowych i niezomno praw przyrody pojawi si inny, przeciwstawiajcy powszechnym
prawdom -prawdy osobiste, rozumowi - uczucie, oglnym pojciom konkretne przeycia,
wiedzy - wiar. Uczyni on przedmiotem uprawianej przez siebie filozofii czowieka i Boga.
Najpeniej wypowiedzia si w pogldach J.H. NEWMANA i S. KIERKEGAARDA. J.H. NEWMAN
pojmowa filozofi jako teori poznania ludzkiego przez wiar rozumn. Tylko dwie rzeczy
byy dla niego jasne i absolutnie pewne -istnienie wasne i istnienie Boga. S. KIERKEGAARD,
prekursor nurtu zwanego egzystencjalizmem, nie chcia tworzy filozofii wnikajcej w
abstrakcje i oglniki, ale w samo konkretne istnienie czowieka i jego wiat wartoci
moralnych i religijnych. Widzia on czowieka jako jednostk w relacji do przeraajcej
nieskoczonoci Boga. W tym kontekcie wydobywa cay tragizm ludzkiej egzystencji.

25

U schyku XIX stulecia nastpiy dalsze przeksztacenia pojmowania filozofii. Chcc w


jaki sposb uratowa jej istnienie i status naukowy, zarezerwowany przez pozytywistw
wycznie dla nauk matematyczno-przyrodniczych, dokonano swoistej parcelacji tradycyjnych zagadnie na wiele przedmiotw, ktre wprawdzie okrelane mianem dyscyplin
filozoficznych byy w istocie naukami empirycznymi, podejmujcymi tematy tradycyjnej
filozofii. Wrd nich najszybciej rozwijay si psychologia, logika, etyka i estetyka.
W tym samym okresie dla wielu koncepcji filozofii ukadem odniesienia sta si
neokantyzm. Filozofowanie stao si w tej perspektywie krytyczn analiz poznania, jego
struktury, uwarunkowa i relacji do rzeczywistoci. Skoro nie udao si wprost dotrze do
natury bytu, zajmowano si naszymi mylami o bycie, postpowaniu i twrczoci. Wpywowi
neokantyzmu uleg take pozytywizm, przybierajc wyranie charakter teoriopoznawczy
(empiriokrytycyzm z R. AVENARIUSEM i E. MACHEM). Wedug R. AVENAMUSA filozofia suy
zdobywaniu oglnego pogldu na wiat dziki analizowaniu i konstruowaniu
najoglniejszych poj syntetyzujcych wiedz nauk szczegowych; jej podstawowym zadaniem jest wic zbadanie elementarnych i niewzruszonych fundamentw wiedzy. E. MACH,
Zajmujc stanowisko scjentystyczne, uwaa, e jedyn i wartociow wiedz s nauki
przyrodnicze, tylko one dostarczaj wiedzy pewnej, gdy s naukami dowiadczalnymi.
Nauka wedug niego powinna by czystym opisem faktw empirycznych; nie odpowiada ona
na pytanie dlaczego, lecz tylko jak. Nauka o genezie i treci innej ni dowiadczalna nie
jest zdolna powiedzie czegokolwiek o wiecie. Filozofia zatem w wymiarze swych
poszukiwa metafizycznych nie ma racji bytu w wiecie nauki.
Tak bogaty i wypeniony rnorodnoci koncepcji filozoficznych wiek XIX
niespodziewanie zakoczy powrt filozofii maksymalistycznej, ktra ponownie postawia
wielkie zagadnienia sensu wiata i ycia ludzkiego (W. WUNDT, C. RENOUVIER). Dokonao si
to na zasadzie przeciwstawienia si myleniu pozytywistycznemu. Pojawiy si w zwizku z
tym opinie goszce umowny charakter faktw i prawd naukowych (E. BOUTROUX, H.
POINCARE, R DURKHEIM). Podkrelano przy tym zasadnicz odmienno wiedzy humanistycznej i przyrodniczej (W. DILTHEY). Zrodzi si take pogld, e wiedza opiera si nie
tylko na samych faktach, ale take na prawdach oglnych, przyjtych bezporednio z ca
oczywistoci (E BRENTANO). Zarysowa si nawet swego rodzaju bunt wobec kultury
nowoytnej i postulat jej obalenia. Postrzegano filozofi w kategoriach subiektywnej ekspresji
wasnego przeywania wiata i wasnej osobowoci wydanej na pastw rozdzierajcych j
konfliktw (E NIETZSCHE).
Wydana w 1879 r. encyklika Leona XIII Aeterni Patris przyczynia si do bardzo
dynamicznego odnowienia i rozwoju filozofii inspirowanej myl chrzecijask. Ta nowa
scholastyka, stanowica do dzi jeden z wanych nurtw filozofii wspczesnej, nawizywaa
do myli w. TOMASZA Z Akwinu, stawiajc sobie za cel jej odnowienie i popularyzacj.
Poruszaa zatem tradycyjne problemy filozofii klasycznej. W duej mierze koncentrujc si na
zagadnieniach metafizycznych, dya bd to do wiernego odtworzenia i dalszego rozwijania
myli Tomaszowej (tomizm tradycyjny i egzystencjalny, J. MARITAIN, E. GILSON, J.
WORONIECKI, M. A. KRPIEC), bd te wykazujc du otwarto wobec wspczenie
istniejcych nurtw filozoficznych, podejmowaa prb syntezy, czerpic z neokantyzmu czy
te uj inspirowanych osigniciami nauk eksperymentalnych (tomizm lowanski i
transcendentalizujcy).
U schyku XIX w. pozytywistyczna koncepcja wiata i czowieka, wzorowana na naukach
przyrodniczych, zacza traci sw pozycj. Rwnie filozofia, rezygnujca z wikszych
ambicji poznawczych z obawy przed ryzykiem bdu utracia swj dynamizm. Pocztek XX
w. przynis ze sob nasilenie nowych myli i przeomowych idei. Wielu filozofw zaczo
podkrela zasadnicz inno refleksji filozoficznej od tej, ktra stanowi istot nauk
szczegowych. W zwizku z tym uwaano za bd konstruowanie filozofii wzorowanej na

26

naukach przyrodniczych. Wiele nowych pogldw i postaw powstao na zasadzie reakcji


wobec stanowisk XIX w.
Jedn z pierwszych koncepcji filozoficznych, jaka rozpowszechnia si w XX w, by
pragmatyzm (W. JAMES). Podporzdkowujc wszelkie poznanie kryterium skutecznoci
yciowej, postrzega on filozofi jako opart na dowiadczeniu i wierze analiz tkwicych w
wiadomoci problemw, ktrych nauki nie rozwizuj, a ktrych rozwizanie jest
nieodzowne do zaspokojenia ludzkich potrzeb, zwaszcza moralnych i estetycznych. W tym
ujciu poznanie filozoficzne miao suy nie tyle konstruowaniu teorii o rzeczywistoci, ile
sprawnemu, skutecznemu dziaaniu.
W odrnieniu od nauk, ktre traktuj o wiecie materialnym, intuicjonizm H. BERGSONA
przedmiotem filozofii uczyni ludzk wiadomo. Filozofia ta operowaa pojciem intuicji,
czyli czym w rodzaju uwiadomionego instynktu. Dziki niemu w sposb racjonalny i
empiryczny ujmowaa dynamiczn struktur rzeczy w ich pierwotnej prostocie. Na kanw
rozwaa filozoficznych powrciy znw wielkie zagadnienia metafizyczne skupione wok
rozumienia bytu i czowieka. Tak uprawian filozofi wyraano za pomocjzyka literackiego
(metafory, parafrazy, sugestie), zachowujc kontroln i kierownicz funkcj tzw.
dowiadczenia integralnego, czyli caej ludzkiej wiedzy.
Postulat niezalenoci wobec nauk i poznania potocznego, wolnoci od wszelkich
apriorycznych zaoe, bezporednioci kontaktu z rzeczywistoci, leg u podstaw ogromnie
wpywowej filozofii fenomenologicznej (E. HUSSERL, N. HARTMANN, H. CONBAD-MARTIUS,
M. SCHELER, E. STEIN, R. INGARDEN). Zamierzeniem fenomenologii byo ustalenie, co w
naszej wiadomoci jest bezporednio dane, a wic oczywiste, a co stanowi w niej jedynie
konstrukcj umysu. W wietle tych zaoe przedmiot filozofii zawiera nie tylko wiat
rzeczy, ale take obejmowa okrelone stany wiadomoci. E. HUSSERL zamierza zrealizowa
idea filozofii jako nauki cisej, opartej wycznie na niemoliwych do obalenia twierdzeniach. Wedug niego wiedza filozoficzna nie powinna by konstrukcj rozbudowanych
teorii i interpretacji, ale sztuk bezzaoeniowego opisu rzeczywistoci. Wszelkie poznanie
powinno stanowi wyraz czystego bezporedniego ujcia wiata, nie przesonitego adnymi
z gry przyjtymi zaoeniami, sdami czy domysami. Dziki uchwyceniu istoty i opisowi
tego, co dane w sposb krytyczny i niepowtpiewalny, fenomenologia stawiaa sobie za cel
okrelenie fundamentw wiedzy, kreujc si na pierwsz z nauk. Jej przedstawiciele
dostarczyli wielu wnikliwych i oryginalnych analiz, np. w etyce i religii wskazali na bogate
zrnicowanie przey i odmian dowiadczenia.
Inny model filozofowania, o wiele mniej ambitny w swoich zaoeniach ni
fenomenologia, zaprezentowaa brytyjska filozofia analityczna (G. E. MOORE, B. RUSSELL, L.
WITTGENSTEIN). Zamiarem jej przedstawicieli nie byo ani konstruowanie twierdze o
wszechwiecie jako caoci, ani te budowanie systemu. Najoglniejsze zaoenie tej szkoy
wyraao si w przekonaniu, e skoro filozofia nie moe liczy na dokonanie syntezy,
powinna si ograniczy do szczegowych analiz i tylko w ten sposb uniknie bdw. Podjli
wic prb ucilenia tradycyjnej problematyki filozoficznej, akcentujc zwaszcza
zagadnienia precyzji jzyka (jego wikszej jasnoci i jednoznacznoci) oraz poprawnoci
metod mylenia. Za cel stawiali sobie wypracowanie modelu jzyka idealnego, opartego na
logice. Ze wzgldu na skoncentrowanie swych zainteresowa na jzyku filozofia analityczna
bywa te zwana lingwistyczn. W latach szedziesitych i siedemdziesitych staa si ona
autonomiczn dyscyplin filozoficzn, traktowan przez wielu za now filozofi pierwsz.
Jej przedstawiciele uwaali analizy jzykowe za waciwy punkt wyjcia do uprawiania
filozofii, niekiedy rwnie za podstawow instancj przy rozstrzyganiu problemw
filozoficznych. Sdzili oni, e zadaniem filozofii jest szukanie kryteriw i norm poprawnego i
sensownego mwienia o wiecie. Badanie wyrae jzykowych utosamiali za z badaniem
samej rzeczywistoci (J. C. WILLSON, H. H. PRICE, R E STRAWSON, A. J. AYER).

27

Za pokrewny z filozofi analityczn, ze wzgldu na zainteresowanie jzykiem, mona


uzna tzw. strukturalizm (C. LEVI-STRAUSS, J. LACAN, M. FOUCAULT, L. ALTHUSSER).
Uznawa on jzykoznawstwo za dyscyplin modelow. Twierdzenia strukturalistw opieray
si na przekonaniu, e rzeczywisto i poszczeglne jej wymiary, a zwaszcza kultura,
stanowi zintegrowany system majcy okrelon struktur, ktra jest now jakoci
niesprowadzaln do prostej sumy czci skadowych. Interpretacja struktury nie moe
ograniczy si jedynie do opisu jej elementw, ale musi uwzgldnia take zrozumienie
caoci, ktre na zasadzie sprzenia zwrotnego warunkuje rozumienie funkcji i wartoci poszczeglnych elementw wchodzcych w jej skad. Istot tego kierunku stanowi analiza
poszczeglnych elementw ze stanowiska funkcji, jak peni one w caym systemie.
W pewnej opozycji do filozofii analitycznej powsta tzw. procesualizm A. N.
WHTTEHEADA. Jego pogldy filozoficzne to prba zbudowania systematycznej metafizyki w
wietle nowoczesnej logiki i nauk przyrodniczych. Przyjmowa on, e przyroda skada si ze
zdarze (pojedyncze konkrety), bdcych czci globalnego procesu nieustannego
stawania si, w ktrym owe zdarzenia zyskuj gwarancj trwania. W zwizku z tym
pojmowa on wiat i kady jego element jako organizm, w ktrym kada cz skadowa
otrzymuje swoje wasne znaczenie dla siebie samej i dla caoci. Podstaw cigoci procesu
stawania si, jego uporzdkowania, a tym samym i jednoci organizmu wiata jest dziaanie
Boga, z ktrego kade zdarzenie przyjmuje swj pocztek, cel i trwanie. Procesualizm
rozwija si wspczenie gwnie w Stanach Zjednoczonych.
Poszukujc kryteriw jzyka cile naukowego i naukowoci samej w sobie, dziaajcy w
latach trzydziestych w tzw. Kole Wiedeskim neopozytywici (M. SCHUCK, O. NUERATH, R.
CARNAP, H. REICHENBACH, W. V QUINE, A. J. AYER) uwaali tradycyjn filozofi za bliskie
religii i sztuce rozwaanie ludzkich postaw i aspiracji. Odrzuciwszy metafizyk ograniczyli
filozofi do logicznej analizy jzyka oraz krytyki podstawowych zaoe i metod naukowych.
Zdaniem neopozytywistw prawdziwa wiedza ma charakter empiryczny i wyraa si w
formie bd to zda sprawozdawczych traktujcych o faktach, bd te twierdze matematycznych lub tautologii (zda) logiki formalnej. Twierdzenia, ktre nie mog by
zweryfikowane, s bezsensowne. Z takich to twierdze skada si wedug przedstawicieli tego
nurtu filozofia klasyczna. Poszukiwania neopozytywistw stay si inspiracj do rozwoju
wspomnianej wyej filozofii analitycznej.
Wraz z neopozytywizmem lata trzydzieste XX w. przyniosy take pozostajcy w krgu
metodologii fenomenologicznej egzystencjalizm, ktry swj rozkwit przeywa po II wojnie
wiatowej (M. HEIDEGGER, J. R SARTRE, G. MARCEL, K. JASPERS). Jego reprezentanci
uwaali, i najgbsza rzeczywisto wymyka si definicji pojciowej i w zwizku z tym nie
moe by przedmiotem wiedzy, pozostajc jedynie w sferze konkretnych przey jednostki.
Dlatego te koncentrowali swe analizy na dowiadczeniu yciowym i myleniu konkretnego
czowieka, czynic istnienie (egzystencj) waciwe czowiekowi zasadniczym przedmiotem
swojej refleksji filozoficznej. Dyli do zrozumienia podstawowych warunkw i dynamiki
bytowania ludzkiego, ktre wyranie odrniali od istnienia rzeczy. Stali na stanowisku, e
zasadnicz cech ludzkiej egzystencji jest akt transcendowania (przekraczania) tego, co
empiryczne, dane,
zachodzce w okrelonej sytuacji i momencie czasowym. To wanie zorientowanie na
transcendencj (przekraczanie siebie i otaczajcego wiata) sprawia, e egzystencja staje si
otwarta, jest wolnoci, a trwanie przy tej jakoci jest jej nakazem i odpowiedzialnoci,
ktrej podjcie lub odrzucenie decyduje o spenieniu lub autodestrukcji. Oddzielnym
problemem egzystencjalizmu jest moliwo poznania transcendencji (istnienia
rzeczywistoci przekraczajcej to, co empiryczne). Ze wzgldu na podejmowane zagadnienia
i sposb ich prezentacji filozofia w egzystencjalizmie staa si w pewnym stopniu
wiatopogldow manifestacj postawy yciowej jednostki.

28

W tym samym nurcie inspirowanym fenomenologi i egzystencjalizmem rozwijaa si


take filozofia hermeneutyczna (M. HEIDEGGER, H.G. GADAMER, R RICOEUR), ktra podja
interpretacyjn refleksj nad jzykiem i wszelkimi formami wyrazu, np. w postaci symboli
religijnych, mitw, dzie sztuki. Nie chodzi tu jedynie o wyjanienie i zrozumienie
zakrytego sensu, ale take o nawizanie swoistego dialogu z badan form wyrazu, z jego
twrc. Takie nastawienie powoduje przezwycienie dystansu midzy rzeczywistoci
interpretowan a interpretatorem, co w konsekwencji w wyniku odkrywania coraz to nowych
paszczyzn sensu prowadzi do aktywnego i staego uczestnictwa tradycji (jako formy
przeszoci) w teraniejszoci. Ten hermeneutyczny dialog w jakim stopniu warunkuje take
interpretatora, uwiadamiajc mu jego wasny sens bycia.
W podobnym kontekcie mona take postrzega filozofi dialogu, ktra skoncentrowaa
swoje rozwaania na relacjach midzyosobowych jako najistotniejszych dla ludzkiej
egzystencji (E. LEVINAS, H. COHEN, F. ROSENZWEIG, M. BUBER, J.TISCHNER). Filozofowie
dialogu zarzucaj nowoytnej filozofii zamknicie si w obrbie ja. W zwizku z tym
domagaj si otwarcia mylenia na ty, jako warunku wzajemnego zrozumienia i
porozumienia. Zakadaj oni, i pierwotnym dowiadczeniem czowieka nie jest relacja Ja
przedmiot, lecz relacja Ja drugi, Ja Ty (czowiek - czowiek, czowiek - Bg).
Spotkanie i autentyczny dialog z drugim oraz wytworzenie si przestrzeni midzyosobowej
wyznacza stosunek do wiata. U pocztkw pochodzenia wiadomoci ,Ja ley obecno
ty, a by moe take i obecno oglniejszego my. Dopiero w dialogu, w sporze, w
opozycji, a take w deniu do nowej wsplnoty tworzy si wiadomo, Ja jako istoty
samoistnej, odrbnej od drugiego. Wiem, e jestem, bo wiem, e drugi jest (J. TISCHNER).
W cigu przedstawionych wyej nurtw wspczesnej refleksji filozoficznej naley
wymieni rwnie tzw. personalizm. Ten nurt myli filozoficznej cechuje przekonanie o
wyjtkowoci osoby ludzkiej. Jego przedstawiciele w osobie widz najdoskonalszy rodzaj
bytu, podkrelaj jej charakter duchowy, wolno, moraln odpowiedzialno, zdolno do
samookrelenia si w swoich czynach i dzieach. Orientacja personalistyczna umieszcza
dobro i rozwj osoby ludzkiej w centrum wiata wartoci jako nadrzdn zasad, ktrej powinny by podporzdkowane wszystkie partykularne dobra realizowane przez czowieka w
wyniku jego wolnej dziaalnoci. Czowieka-osoby - twierdz personalici - nie wolno
traktowa instrumentalnie, rzeczowo, jako rodka do jakiego celu, poniewa ze swej natury
jest on zawsze celem dziaa. Pewne elementy personalizmu istniay ju w myli filozoficznej
poprzednich epok, ale jako wyodrbniony i samodzielny kierunek powsta on w kocu XIX
w. w Stanach Zjednoczonych (B. R BOWNE, J. WARD, J. ROYCE, R. T. FLEWEUNG).
Reprezentatywn wspczesn postaci tego kierunku jest personalizm chrzecijaski,
inspirowany tomizmem i nawizujcy do klasycznej koncepcji osoby (J. MARITAIN, E.
GILSON, M.D. CHENU, K. WOJTYA, T. STYCZE, M. GOGACZ, J. TISCHNER).
Nachylenie socjologiczne w pojmowaniu filozofii cechowao, utworzon w okresie
midzywojennym, ale wpywow zwaszcza w latach szedziesitych szko frankfurck (M.
HORKHEIMER, H. MARCUSE, T. W. ADORNO, J. HABERMAS). Nalecy do niej myliciele
uwaali, e rezultaty nauk szczegowych stanowi materia do interpretacji filozoficznej.
Interpretacja ta staa si najpierw krytyk spoeczestwa kapitalistycznego, a z czasem caej
cywilizacji technicznej i totalitaryzmu.
W kulturze II poowy XX w., a wic take i w filozofii, bardzo wyranie zaznaczy si
take wpyw tzw. postmodernizmu (J. DERRTOA, J. F. LYOTARD, G. DELEUZE). Jego zwolennicy gosz schyek i rozpad istniejcych dotd tradycji. Pod hasem dekonstrukcji lansuj
odrzucenie wszelkich struktur i schematw, proponuj radykalny pluralizm form wiedzy,
sposobw mylenia i ycia, wzorcw postpowania. W imi tolerancji neguj istnienie
obiektywnej prawdy o rzeczywistoci, uwaajc j za rdo represywnoci. Sam akt uznania
czego za prawdziwe stawia innych ludzi poza obszarem tego, co normalne i zasugujce na

29

szacunek. Aby zachowa tolerancj, naley porzuci tradycyjne kryteria oceny, a nawet
tradycyjn metafizyk i epistemologi, z ktrych kategoria prawdy czerpaa sw si. Naley
zatem usun poczucie filozoficznej pewnoci, ktre wynikao z zaoenia, e rzeczywisto
ma jak istot czy obiektywn prawd, odkrywaln przez mdrcw i narzucan ignorantom.
Postmodernistyczny program wyzwolenia sprowadza si w istocie do obalenia filozofii w jej
dotychczasowej formie. Postuluje si zatem zastpienie tradycyjnej filozofii czym mniej
rygorystycznym, dyskryminujcym, autorytatywnym. Postmodernici formuuj wrcz haso
koca filozofii. Ich zdaniem kryteria spoecznej koegzystencji - zmienne, elastyczne,
adaptowalne - powinny zacz odgrywa wiksz rol ni obiektywne kryteria prawdy i
dobra. Sowem, demokracja powinna mie pierwszestwo przed filozofi.
Przedstawiony wyej bardzo syntetyczny przegld rnorodnych stanowisk umoliwia
ogln orientacj w zasadniczych nurtach mylenia filozoficznego, ukazuje ich rnorodno
i bogactwo, pozwala take zrozumie, e precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie filozofii
jest wspczenie praktycznie niemoliwe ze wzgldu na historyczn zmienno zakresu i
treci tego terminu. Dlatego te mwi si dzi nie tyle o jednym pojciu filozofii, ile o
rnych jej koncepcjach.

Wspczesny egzystencjalizm
Dla kogo Kierkegaardowski (1813-1855) skok w wiar religijn jest nie do przyjcia,
moe zwrci si ku ateizmowi Fryderyka Nietzschego (1844-1900). Nietzsche twierdzi, e
Bg tradycyjnych religii jest martwy i nie odgrywa ju adnej roli w yciu powanych ludzi.
Ludzie powinni natomiast sami, w akcie woli, stworzy sobie sensowny wiat, w ktrym bd
mieli odwag y i znajdowa rozkosz. Nihilizm Nietzschego podziela subiektywno
Kierkegaarda jako podstaw ludzkiej decyzji co do tego, w co wierzy. Odrzuci wszelki
supernaturalizm, za wszelkie teorie postrzega jako wytwr czowieka. Pogldy Nietzschego
poczone z pewnymi aspektami teorii filozoficznej zwanej fenomenologi doprowadziy do
swego rodzaju humanistycznego egzystencjalizmu.
Ruch ten zapocztkowa w Niemczech pierwszych lat naszego wieku Edmund
Husserl (1859-1938). Husserl uwaa, e filozofia moe by nauk cis, opart na
pewnoci, bezzaoeniow. Kartezjusz znalaz tak pewno w Cogito ergo sum (Myl, wic
jestem). Gdy zbadamy, czego jestemy wiadomi, kiedy znamy cogito, widzimy, e taka
wiedza jest zupenie pewna. Nie potrzebuje dowodw, a jej oczywisto ujawnia si w akcie
jej badania. Jeli w ludzkiej wiadomoci istniej takie intuicyjnie pewne prawdy, to
powinnimy je studiowa jako obiekty wiadomoci, tzn. tak jak si w niej pojawiaj, nie za
jako aspekty jakiego ukrytego metafizycznego wiata.
Gdy odkryjemy, co i dlaczego jest prawdziwe w bezporednim dowiadczeniu, nie
potrzeba nam tego uzasadnia czy wyjania. Dokonujemy fenomenologicznej redukcji
wiadomoci i odsaniamy to, co jest intuicyjnie pewne oraz czym s istoty, niezmienne cechy
dowiadczenia. Cechy te daj dowiadczeniu autentyczne znaczenie, ktre posiada. Husserl
przedstawia sw metod fenomenologiczn jako procedur deskrypcji badanych zjawisk
wiadomociowych. Nie bya to metoda psychologiczna, bowiem wyjawiaa pewne i
30

konieczne aspekty dowiadczenia. Nie dedukowaa ich z przyjtych zaoe, lecz ujawniaa je
poprzez redukcje fenomenologiczne, najbardziej mudne procedury stosowane przez Husserla
i jego uczniw. Nie miay one prowadzi do jakiejkolwiek tradycyjne, metafizyki dotyczcej
tego, kto wie, i tego, co wie. Zamiast tego chciaa wyznaczy zarys tego, co jest pewne w
wiadomoci i w dowiadczeniu rozumowym. W swych pniejszych pismach Husserl
zdawa si zmierza ku pewnego rodzaju idealizmowi, w ktrym ego, czysta ja, stawao si
ostatecznym pewnikiem. Natomiast ostatnie jego pisma, opublikowane ju po drugiej wojnie
wiatowej, akcentoway wsplnot ego ujmujc wiat jako intersubiektywn wsplnot
indywidualnych ,Ja". Mona to bada bez zaoe tradycyjnej metafizyk poprzez opis tego, co
w wiadomoci indywidualnej i grupowe jest niewtpliwe. Takie badanie jest, wedle Husserla,
naukowym studium wiedzy.
Husserl zmar w 1938 roku. Jako yd by przeladowany przez nazistw. Wielka cz
jego rkopisw zostaa wywieziona nielegalnie z hitlerowskich Niemiec i jest wci
opracowywana i stopniowo wydawana. Jego dawny asystent, Martin Heidegger (18891976), stworzy na podstawie teorii Husserla oraz pogldw Kierkegaarda i Nietzschego
wspczesny egzystencjalizm. Francuski filozof Jean Sartre (1905- ...)studiowa prace
Husserla i Heideggera i rozwin wasn wersj egzystencjalizmu.
Heidegger, katolik, ktry mia zosta jezuit, studiowa u Husserla. Zosta jego
nastpc na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim. Po intensywnych badaniach
fenomenologicznych oraz studiach filozofii redniowiecznej opublikowa w 1927 roku swe
gwne dzieo Sein und Zeit (Bycie i czas; jeden z najbardziej skomplikowanych traktatw
filozoficznych jakie kiedykolwiek napisano.
Heideggerowski obraz kondycji ludzkiej jest niewesoy. Przed nami czai si mier nie
do uniknicia. Kiedy yciem wychodzimy jej naprzeciw, wiadomi swej sytuacji, swobodnie,
ale zarazem w poczuciu winy tworzymy to, co potrafimy, nie opierajc si na niczym.
Jestemy odpowiedzialni za swe wybory, cho nic nie gwarantuje ich susznoci.
W pnych dzieach Heidegger, udawszy si na poszukiwanie bycia samego poza
byciem ludzkim, sta si jeszcze trudniejszy do zrozumienia. Mwi o czowieku jako o kim,
kto wypad z bytu, kto utraci blisko i schronienie bytu. Filozofowie i naukowcy
opracowuj poszczeglne aspekty bytu, nie za samo bycie. Wicej szans na uchwycenie
odblasku bycia daje jego zdaniem poezja. Czowiek, uwiadamiajc sobie zagraajcy mu
brak bycia, staje w obliczu nicoci, przeciwiestwa bycia. Badajc nico, moemy otworzy
przestrze dla bycia i naszego z nim kontaktu.
Ostatnie prace Heideggera s bardzo zoone, przepojone motywami mistycznymi i
narodowymi. Byy i s rnie interpretowane. On sam poprawia swe pisma a do mierci w
1976 roku, nie udao mu si jednak uczyni swego przesania wystarczajco jasnym.
Zdystansowa si jedynie od francuskiego egzystencjalizmu, najbardziej znanego rozwinicia
swych idei, do ktrego obecnie przejdziemy.

Egzystencjalizm francuski
Ruch ten, jeli luno zwizan grup mylicieli nazwa mona ruchem, rozwin,
uoglni i zastosowa niektre z idei Kierkegaarda, Nietzschego, Husserla i Heideggera,
uywajc ich do szukania rozwiza ludzkich problemw. Niektrzy, jak Jean Paul Sartre i
Albert Camus, odrzucili irracjonaln wiar religijn w duchu Kierkegaarda i twierdzili, e
wszelkie rozwizanie ludzkich problemw czowiek moe zawdzicza tylko sobie samemu.
31

Wielu wspczesnych egzystencjalistw miao due wtpliwoci, czy istnieje Bg


gotowy nam pomc. Biorc powanie przesanie Nietzschego, e Bg umar, myliciele w
rodzaju Sartre'a uwaali, e Kierkegaardowski opis pooenia czowieka pokazuje jego
sytuacj w sposb prawidowy, odrzucali jednak to, e rozwizanie ley jedynie w akcie
cakowitej wiary, w decyzji jej przyjcia.
Sartre, zapewne najbardziej znany francuski egzystencjalista, urodzi si w 1905 roku,
studiowa filozofi, doktoryzowa si w 1929 roku. Dowiedzia si o nowym sposobie
uprawianie filozofii stworzonym w Niemczech i w latach 1932-1934 studiowa Husserla i
Heideggera. Nalea do bojownikw francuskiego ruchu oporu podczas ostatniej wojny, by
sta si po jej zakoczeniu jednym z czoowych europejskich intelektualistw. Odgrywa
aktywn rol w polityce europejskiej prze: trzy powojenne dziesiciolecia, angaujc si w
sprawy humanitarne, zwykle stajc po stronie lewicy. Napisany przeze traktat Bycie i nico
oraz powieci prezentuj jego wasn odmian egzystencjalizmu.

PERSONALIZMY

I. NARODZINY PERSONALIZMW
Sowa i pojcia maj swoj artykuowan histori, jak ludzie. Nazwa osoba" nie musiaa
przez cae tysice lat oznacza systemu, bya po prostu znakiem rozwinitej i wzniosej
antropologii, przewanie przeciwstawionej materializmowi. Zreszt nawet i nazwa
personalizm" nie od razu musiaa oznacza caociowego i zwartego systemu.
l. Nazwa
Wystpujca od 1737 r. nazwa le personnalisme we Francji oznaczaa po prostu egoizm",
a przynajmniej egocentryzm" lub indywidualizm". Pierwszy raz sowa der Personalismus
w pozytywnym znaczeniu uy w swych Dysputach Friedrich Daniel Schleiermacher (17681834) w 1799 r. wystpujc w obronie idei Boga osobowego przeciwko panteizowaniu
Johanna Herdera (1744-1803). Na szersz skal termin personalizm" zacz si przyjmowa
dopiero w II poowie XIX wieku w USA, Anglii, Francji i Niemczech na gruncie
indywidualizmu, idealizmu i subiektywizmu: w roku 1860 poeta amerykaski Walt Whitman
(1819-1892), w 1865 Anglik John Grote, G. Teichmuller w Niemczech, w 1868 pedagog
amerykaski Bronson Alcott (+ 1888), za filozof francuski, Charles Renouvier (1815-1903)
opublikowa ksik o tym tytule: Le Personnalisme (Paris 1903), co w USA rycho
powtrzy Bordon Parker Bowne (1847-1910): Personalism (Boston 1908). Termin ten rozpowszechniali w Niemczech i na terenie jzyka niemieckiego: William Stern (1871-1939), Max
Scheler (1874-1928), Theodor Haecker (1879-1945), Romano Guardini (1885-1968),
Bernhard Haring (ur. 1912), a na Wyspach Brytyjskich H. W. Carr (1857-1931), J. M. E.
McTaggart (18661925), Alfred North Whitehead (1861-1947) i inni.
W roku 1830 John Henry Newman (1801-1890) uy sformuowania metoda personacji"
(personation) w Fifteen Sermons Preached Before the University of Oxford (London 1872, s.
29). Przedtem personation znaczyo: uosobienie, przedstawienie jakiej postaci lub podanie
si za kogo, odtd - take powstanie czowieka jako osoby, proces prozopoiczny, rozwj
czowieka ku osobie, prozopoiczne utematyzowanie natury ludzkiej.
2. Kierunki

32

Z czasem rozwiny si cae rodziny i szkoy myli personalistycznej o rnym stopniu


systematyzacji:
- personalizm fenomenologiczny i historyczny (M. Scheler, R. Ingarden, E. Stein, W.
Pannenberg, F. Rosenzweig, R. Guardini);
- personalizm egzystencjalistyczny (G. Marcel, K. Jaspers, A. Brunner, N. Bierdiajew, L.
Szestow, P. Tillich, J. B. Pratt, D. C. Macintosh, G. Harkness, A. C. Garnett);
- personalizm neotomistyczny (J. Maritain, P. Wust, E. Gilson, M. Nedoncelle, J.
Woroniecki, F. Sawicki, W. Granat, M. Gogacz, M. A. Krpiec);
- personalizm filozoficzno-religijny (pny H. Cohen, F. Ebner, M. Buber, P. Teilhard de
Chardin);
- psychosocjologia personalistyczna (L. Laberthonnire, E. Durkheim, W. Wundt);
- personalizm absolutystyczny (E. Caird, T. H. Green, J. Royce, A. E. Taylor, M. W.
Calkins, W. E. Hocking);
- personalizm panpsychistyczny (L. F. Ward, W. Stern, F. R. Tennant, H. W. Carr, A. N.
Whitehead, Ch. Hartshorne).

33

You might also like