Professional Documents
Culture Documents
wiedza teoretyczna
wiedza praktyczna.
IV. Wiedza potoczna i naukowa
Wiedza potoczna - wszelkie informacje, ktre wyrastaj bezporednio z ycia
codziennego oraz powstaj doranie i bezplanowo. wiadomoci te cechuje utylitaryzm,
wzgldno, wieloaspektowo i niedokadno.
Wiedza naukowa - bazuje na wiedzy potocznej, jest jej racjonalnym uporzdkowaniem,
kontynuacj i teoretycznym rozszerzeniem. Poznanie potoczne daje przednaukow aparatur
pojciow do formuowania wynikw wstpnych obserwacji i ich interpretacji. Nauka nie
jest prost kontynuacj wiedzy potocznej, ale systematycznym procesem doskonalcym
rozumienie otaczajcej czowieka rzeczywistoci. W nauce musi si likwidowa mtno
poj potocznych.
V. Mdro praktyczna i intelektualna
Nauka zestawiana jest z mdroci. Ten ostatni termin ma jednak chwiejne znaczenie. Ju
w staroytnoci podkrelano, i znamionami tej wiedzy s dogbno i praktyczno, a nie
wystarcza zwyka obfito informacji. Mdro jest wiedz najwysz, najbardziej
podstawow i ugruntowan ostatecznie (J. Maritain) oraz jednoczenie umiejtnoci stosowania tej wiedzy w postpowaniu. Mwi si o mdroci yciowej, ktra opiera si gwnie
na wiedzy potocznej oraz o mdroci pyncej z erudycji naukowej.
Filozofia jest nauk humanistyczn, ktra zajmuje si bardzo szerokim zakresem bada.
Jej zainteresowania obejmuj caoksztat myli ludzkiej dotyczcej szczeglnie pogldw
na wiat. W zwizku z tym bardzo obszerny jest rwnie przedmiot filozofii. Obejmuje on
sprawy dotyczce wiata materialnego, a take rzeczywistoci transcendentnej. Filozofia
stara si da odpowied na najbardziej trudne pytania dotyczce sensu ludzkiego ycia,
celu ycia, a take mierci i przemijania czowieka. Przecitny czowiek ogranicza si
najczciej w swoim postpowaniu do wypeniania codziennych obowizkw, pracy
zawodowej itp. Natomiast filozof stara si znale gbsze uzasadnienie dla ludzkiej
egzystencji. Prbuje odpowiedzie na pytania: po co czowiek yje?, dlaczego musi
cierpie, pracowa?, oraz jaki czeka go los po mierci? S to pytania natury egzystencjalnej
gdy odpowied na nie moe by motywacj bardzo wan dla godnego i szlachetnego ycia.
W historii myli ludzkiej mona wyrni zasadniczo dwie gwne koncepcje dotyczce
rozumienia istniejcej rzeczywistoci: Pierwsza z nich to koncepcja materialistyczna
wedug ktrej nie istnieje nic poza materi. Teoria ta odrzuca zdecydowanie istnienie
rzeczywistoci transcendentalnej czyli nadprzyrodzonej. Materialici przyjmuj, e materia
potrafi w wyniku ewolucji udoskonala, przetwarza, aby w ten sposb osign wyszy
stopie rozwoju. Ich zdaniem nawet ludzki rozum i proces mylenia jest tylko wytworem
samej materii, ktra ewoluowaa do bardzo wysokiego stopnia rozwoju. W koncepcji
materialistycznej nie ma miejsca na rzeczywisto nadprzyrodzon tak jak dusza ludzka czy
Bg. Filozofowie tej opcji uwaaj, e potrzeby duchowe czowieka takie jak relacja do
istoty najwyszych s wytworem czowieka. Wedug nich rzeczywisto duchowa nie
istnieje. Druga natomiast nazywana jest najczciej idealizmem. Filozofowie prezentujcy
ten pogld s przekonani, e oprcz wiata materialnego istnieje rzeczywisto
nadprzyrodzona, ktr przenika i uzupenia wiat materialny. Dlatego te wedug nich
naley przyj istnienie Boga i duszy niemiertelnej.
e nie kademu mona nada miano filozofa. Podstawowa rnica pomidzy niefilozofem,
a filozofem polega na tym, i o ile ten pierwszy filozofuje tylko chwilami, nie zagbiajc
si zbytnio w sam istot to dla tego drugiego owa chwila refleksji filozoficznej rozcign si
potrafi niejako na cae ycie i tym samym towarzyszy mu w codziennoci przybierajc j w
czsto przydatn siatk pojciow i rzucajc na rzeczywisto empiryczn zupenie inne
janiejsze wiato. wiato, w ktrym wszechwiat jest bardziej uporzdkowany, jego
elementy s bardziej wyraziste i daj wraenie logicznej caoci.
Wbrew powszechnemu przekonaniu to wanie filozof zajmujc si swoj ocen
rzeczywistoci, tworzy pewien spjny system bdcy odzwierciedleniem wiedzy na temat
caego wiata wczywszy jego samego. w system stanowi moe podwaliny pod cakiem
nowe i wiee podejcie do ycia, ludzi czy wszechwiata, ktre w niektrych sytuacjach jest
jedyn alternatyw. Wreszcie poprzez przewartociowanie wszelkich zastanych wartoci
filozof moe spojrze na rzeczywisto spoza ram, w ktre wtacza go jego otoczenie,
kultura, spoeczestwo.
Filozofia daje podstawy, stanowi fundamenty, na ktrych zupenie od nowa mona
budowa swj wiatopogld, a poznajc dokonania wczeniejszych mylicieli ma si
wiadomo, jakie bdy zostay popeniane i w jaki sposb broni si przed ewentualnymi
zarzutami na ktre napotka moemy w przyszoci.
Do czasw Pitagorasa (VI w. przed Chr.) ludzi zajmujcych si problemami
pocztku, sensu i celu wszechwiata nazywano "sophoi", tzn. mdrcami.
Dzisiaj, termin filozofia oznacza albo program, albo metod, albo wnioski
filozoficzne. Program filozofii to zesp pyta, problemw do rozwizania. Metoda
filozofii to zesp rodkw koniecznych do realizacji tego programu. Wyniki natomiast, to
wnioski, odpowiedzi, rozwizania osignite na drodze realizacji programu dziki
zastosowaniu okrelonej metody.
1. Filozofia jako program
Rni filozofowie ujmowali ten program rnie szeroko. Mona mwi wic o
programie maksymalnym, programie ograniczonym, oraz o programie minimalnym.
Program maksymalny, to doskonaa (a wic pena i bezbdna) znajomo caej
rzeczywistoci. Od pocztku do koca, od A do Z. Ten program filozofom greckim
wydawa si wykonalny. Obecnie jednak wiemy, e rzeczywisto jest tak bogata i tak
zoona, e aden czowiek nie jest w stanie ogarn ani wiadomoci, ani pamici
wszystkich szczegw, wszystkich aspektw rzeczywistoci i nie jest w stanie ich zrozumie
w cigu swego krtkiego ycia. Szukanie prawdy, poszo wic dwoma torami. Jedni zajli si
fragmentami rzeczywistoci (zjawiskami fizycznymi, biologicznymi, meteorologicznymi,
astronomicznymi, geologicznymi, historycznymi, ekonomicznymi, itd.), badajc
szczegy (detale) tych zjawisk. I tak powstay nauki szczegowe. Cz uczonych
natomiast usiowaa dalej bada wszystko od pocztku do koca, ale nie bdc w stanie
ogarn wszystkich szczegw, zaja si tym, co we wszystkich zjawiskach jest
fundamentalne, podstawowe, a wic zasadami, principiami. Rwnoczenie prbowali
oni uchwyci poznaniem to, co jest wsplne dla rnorodnych zjawisk, a wic poszukiwali
poj oglnych opisujcych sam istot rzeczywistoci - skdind zmiennej i rnorodnej w
swych przejawach.
Program ograniczony filozofii zatem, to prawdziwe i bezbdne zrozumienie
fundamentalnych i najistotniejszych aspektw rzeczywistoci. Oto lista problemw, ktre
stanowi w program ograniczony:
Jak wytumaczy powstanie i trwanie zjawisk przyrody martwej i
filozofii znaczn cz tego, co jest wsplnym dowiadczeniem innych ludzi (nie tylko
filozofw). Z tej wsplnej puli faktw jego uwag przyciga jakie zjawisko, proces,
prawidowo, czy konflikt, ktry jego zdaniem ma znaczenie podstawowe, wyjciowe.
Dla Pitagorasa (ur. ok. 571 przed Chr.) podstawowym elementem rzeczywistoci byy
liczby i stosunki liczbowe. Caa rzeczywisto, uwaa, powinna by ujta przez filozofa w
kategoriach stosunkw midzy liczbami. Z liczb i stosunkw midzy nimi, twierdzi,
powstaje wszystko: rzeczy skoczone i nieskoczone, dobro i zo, jedno i wielo...
Dla Arystotelesa (384-322) najwaniejszym zagadnieniem by fakt, e wiadomo
pomimo rnorodnoci wrae, danych, dowiadcze, odnajduje w tej rnorodnoci
elementy podobne, oraz fakt, e pomimo dowiadczenia zmiennoci i nietrwaoci zjawisk,
wiadomo widzi pewnego rodzaju stao, niezmienno.
Dla Kartezjusza (1596-1650) zjawiskiem najbardziej fascynujcym bya myl.
Dla Maxa Stirnera (1806-1856) natomiast wasna, wolna, niezalena Jedyna
Osobowo. Poza mn istniej tylko przedmioty. Ja sam ksztatuj swoj osobowo,
ja sam jestem swoim stwrc. Nic nie ma prawa mnie krpowa, uzalenia, ogranicza.
Dla Karola Marxa (1818-1883) momentem podstawowym, ksztatujcym ca histori
przyrody jest ruch materii, za historia czowieka napdzana jest w swoich najgbszych
mechanizmach przez proces pracy, dziaalnoci ekonomicznej i spoecznej.
Jak wida z tych paru przykadw, kady filozof zaczyna badanie rzeczywistoci od
innej strony, od innego koca. Ten wanie wybrany przez niego punkt wyjcia
decyduje w znacznej mierze o ostatecznych wnioskach do ktrych dochodzi, o wynikach jego
filozofowania.
ad b) Kryteria. O pogldach danego filozofa decyduje nie tylko punkt wyjcia, ale rwnie
przyjte przez niego kryteria, czyli reguy, wzgldnie metody rozstrzygania, ktre
stwierdzenie uzna za prawdziwe, a ktre za zmylone, ktre uzna za bdne, a ktre za
bezbdne.
I tak racjonalici (Kartezjusz 1596-1650, Spinoza 1632-1677, Leibniz 1646-1716)
sdzili, e filozofia powinna przyjmowa kryteria moliwie najbardziej zblione do
kryteriw matematycznych, czyli do tych regu, dziki ktrym w matematyce odrnia si
wynik bdny od wyniku prawidowego.
Pascal (1623-1662) przeciwnie, proponowa, by filozofia kierowaa si uczuciami i
odruchami serca. Hegel (1770-1831) proponowa, by filozof kade stwierdzenie (tez),
czy z antytez, czyli stwierdzeniem sprzecznym i by powsta sprzeczno
rozwizywa w tzw. syntezie, jednoczcej subtelnie tez z antytez.
William James (1842-1910) zaproponowa, by filozof bada jakie praktyczne
konsekwencje pocigaj za sob rne pogldy filozoficzne i by za suszne uznawa tylko
te, ktre w sferze zastosowa praktycznych przyczyniaj si bardziej do dobra czowieka.
Henryk Bergson (1859-1941) uzna, e nie rozumowanie, spekulacja, ale intuicja jest
prawdziwym narzdziem poznawczym filozofa.
Filozofia jako wnioski
Przy tak rnorodnych punktach wyjcia i tak odmiennych metodach nic dziwnego,
e filozofowie dochodzili do zupenie odmiennych wnioskw. I tak jedni doszukiwali si
rozwizania w teorii, ktra zakadaa istnienie Absolutu, inni sdzili przeciwnie, e wszystko
da si poprawnie wyjani istnieniem bytu materialnego. Jedni podkrelali wolno
czowieka, inni przeciwnie, wykluczali szans wyzwolenia czowieka z jarzma
determinacji wewntrznych i zewntrznych. Jedni upatrywali sens ycia czowieka w
godnym i cierpliwym znoszeniu przeciwnoci, inni za uwaali szukanie przyjemnoci za
jedyn suszn postaw yciow. Jedni podkrelali znaczenie i warto jednostki, inni,
przeciwnie, kadli nacisk na nadrzdn warto spoeczestwa, narodu, pastwa.
Zastanawiajc si nad oszaamiajc rnorodnoci stanowisk filozoficznych, postaw,
pogldw, powinnimy sobie uwiadamia, e rodzi si ona z rnorodnoci przyjtych
kryteriw i punktw wyjcia. Powinnimy dostrzec jak czsto owe kryteria s
jednostronne, ubogie, niewystarczajce, nieproporcjonalne do oceny wiata w jego
bogactwie przejaww.
Powinnimy te zdawa sobie spraw, jak czsto punkt wyjcia konkretnej
filozofii jest w gruncie rzeczy wycinkowym pogldem na rzeczywisto, spojrzeniem
przez dziurk od klucza, a wic takim, ktre z koniecznoci prowadzi musi do niepenej,
nieproporcjonalnej, a nawet wewntrznie sprzecznej wizji wiata i czowieka.
Zwaszcza historia filozofii jest pod tym wzgldem pouczajca, o ile podchodzi si do niej
z odpowiedni doz krytycyzmu. Jest to dobra okazja, by uczy si na bdach i by samemu
ich nie powtarza. Analizowa naley drog, jak filozof przeszed od programu do
wnioskw. Tylko w ten sposb uda si wykorzysta jego pozytywne osignicia i unikn
bdw, ktre ewentualnie popeni. W ten sposb posunie si naprzd proces zrozumienia
rzeczywistoci, bez wywaania otwartych drzwi, lekcewaenia cudzych wysikw i bez
wpadania wci w te same zauki bez wyjcia.
Gdy mwi si o jakiej filozofii, bardzo czsto ma si na myli wnioski do ktrych
doszed filozof. Te wnioski mog si niejednemu wydawa trudne do przyjcia. S one jednak
konsekwencj przyjtego programu filozofii, przyjtych przez niego zaoe i przyjtej przez
niego metody.
Definicja filozofii
Nie sposb poda wspln dla wszystkich filozofw definicj filozofii. Ujmuje ona
bowiem zwykle program, zaoenia i kryteria dziaania. Kady filozof zazwyczaj inaczej
definiuje te elementy. Wg Arystotelesa:
Filozofia to:
a) poznanie b) caej rzeczywistoci c) fundamentalne d) metodyczne e) naturaln
wiadomoci czowieka.
Rozwamy obecnie poszczeglne elementy definicji.
Poznanie. Termin poznanie oznacza tu proces wiernego rejestrowania rzeczywistoci przez
zmysy i umys czowieka. Ten proces wedug Arystotelesa jest wprawdzie skutkiem
dziaania wiadomoci, ale mimo to jest poznaniem samej rzeczywistoci. Tego rodzaju
stanowisko wyraa optymizm poznawczy. Arystoteles bowiem stwierdza, e ludzkie wadze
poznawcze s w stanie rozrni fasz od prawdy i oddzieli bd, zudzenie od poj
wiernie odzwierciedlajcych rzeczywisto. Definicja wymaga wic, by unika dowolnoci
i arbitralnoci w dobieraniu faktw, danych, dowolnoci w posugiwaniu si metodami badania rzeczywistoci i dowolnoci w formuowaniu wnioskw.
Caa rzeczywisto. Termin ten nie oznacza, e filozof powinien a priori traktowa
rzeczywistoci jako cao, ale e nie powinien pomija w swoich rozwaaniach adnego
aspektu rzeczywistoci. Powinien wic unikn zawe, jednostronnoci, uprzedze. Z
drugiej strony filozof nie musi przejmowa si wytworami fantazji czowieka, tym
wszystkim, co w twrczoci czowieka jest aprioryczne, arbitralne, dowolne, chyba e tego
rodzaju zjawiska daj mu wgld w prawdziw natur ludzkiego bytu.
Fundamentalne. Ten termin wyraa wyjciow tez Arystotelesa, ktra gosi, e
rzeczywisto skada si z elementw bardziej i mniej istotnych, e posiada aspekty
bardziej i mniej fundamentalne, e to, co w rzeczywistoci zmienne jest podporzdkowane te-
mu, co stae i niezmienne. Arystoteles widzi w tej tezie jedyn szans filozofowania i
przezwycienia owej wieloci danych, w ktrej gubi si nauki szczegowe. Termin ten
wyraa te przekonanie o istnieniu przyczyn podporzdkowujcych jedne zjawiska drugim,
jedne aspekty bytu innym jego aspektom. Filozof raczej nie zastanawia si nad aplikacjami
i konsekwencjami tego lub innego pogldu etycznego, religijnego, kosmologicznego czy
antropologicznego, lecz - fundamentalnie - stara si dociec, z jakich rde tego rodzaju
pogldy si wywodz.
Metodyczne. W odrnieniu od poznania potocznego, ktre czsto jest nie do krytyczne i
zbyt fragmentaryczne, filozofia powinna posugiwa si metodami gwarantujcymi
bezbdno, obiektywno, eliminujcymi dowolno i przypadkowo zdobywania
danych.
wiadomo naturalna czowieka. Filozofia Arystotelesa nie kwestionuje faktu, e czowiek
moe zdobywa poznanie prawdy rwnie na drodze poznania mistycznego,
nadprzyrodzonego. Jednak tego rodzaju poznanie nie podlega weryfikacji rozumowej
ani zmysowej i dlatego nie moe by przedmiotem metodycznego badania. Filozofia
Arystotelesa ogranicza si wic do tych danych, ktre s dostpne wiadomoci bez
udziau czynnika nadprzyrodzonego.
Podsumowujc, definicja (Aryst.) filozofii odgranicza j od: - twrczoci, bo wymaga
poznania rzeczywistoci; nauk szczegowych, bo wymaga zrozumienia podstaw i nie
ogranicza si do wycinkw rzeczywistoci; poznania potocznego, bo wymaga metodycznoci;
teologii, bo nie korzysta z pomocy nadprzyrodzonej.
II.
PODZIA FILOZOFII
Ju w staroytnej Grecji filozofia dzielona bya na:
Fizyk - nauk o przyrodzie
Logik - nauk o poznaniu
Etyk - nauk o czowieku
Po wiekach uksztatowa si jednak bardziej rozbudowany i szczegowy podzia.
Ostatecznie wyrni mona nastpujce Dziay Filozofii:
1. Zagadnienie bytu
1.1 Metafizyka
Potocznie ze sowem metafizyka zwyko si kojarzy wszelkie dociekania i spekulacje
dotyczce natury wiata, sensu ludzkiego ycia i mierci, transcendencji, bytw
niematerialnych i zjawisk nadprzyrodzonych. Pod t nazw kryje si take bliska
dziedzinie sztuki sfera przey emocjonalno-intelektualnych, bdca w relacji do tego, co
pozadowiadczalne, pozazjawiskowe.
Nazwa metafizyka powstaa prawdopodobnie jako techniczno-wydawnicze okrelenie
pism ARYSTOTELESA, traktujcych o filozofii pierwszej. Porzdkujcy dziea tego wielkiego
filozofa ANDRONIKOS Z RODOS umieci je po jego pismach przyrodniczych i nazwa ta
meta-taphisika - te, ktre nastpuj po przyrodniczych. Wedug innej hipotezy
pomysodawc tej nazwy mia by sam Arystoteles, ktry stworzy j na oznaczenie nauki,
ktrej przedmiotem jest to, co si znajduje ponad fizyk (tj. przyrod).
Przez metafizyk w sensie naukowym rozumie si na og podstawowy dzia filozofii.
cise okrelenie metafizyki zaley od oglnej koncepcji poznania filozoficznego, w ktrej
ramach funkcjonuje. Spord wielu innych zasadnicze dla metafizyki jest jej rozumienie
klasyczne, wywodzce si od Arystotelesa i powszechne a do czasw nowoytnych. W tym
sensie metafizyka jest kontynuacj Arystotelesowskiej filozofii pierwszej, nazywanej
wspczenie metafizyk ogln lub niekiedy ontologi.
A. Metafizyka oglna
Metafizyka oglna jest teori bytu, bada ona to, co istnieje, ze wzgldu na to, e istnieje,
innymi sowy bada byt jako byt (co jako istniejce). Majc za przedmiot byt i jego atrybuty,
metafizyka zmierza do racjonalnego wyjanienia wszelkiej istniejcej rzeczywistoci,
rnorodnych jej form, jej najoglniejszej struktury i podstawowych zalenoci, jej istoty i
natury, jej granic i ostatecznej racji istnienia. Chodzi o uzyskanie wiedzy o kadym przedmiocie w jego istotnych, koniecznych uwarunkowaniach, o uwiadomienie sobie sensu tego,
e co istnieje i e my istniejemy.
Poznanie, jakiego poszukuje metafizyka, jest przedmiotowe (rzeczowe), czyli dotyczy
tego, co zastane, napotkane, co jest dane jako istniejce wok nas i w nas. Dalej, jest ono
powszechno bytowe, czyli oglne, dotyczy wszystkich razem i kadego bytu z osobna, kadej
istniejcej treci; poszukuje tego, co konieczne, istotne, ostateczne, tego, dziki czemu dany
byt jest, jest tym, czym jest, i jest w taki, a nie inny sposb; odpowiada na pytanie: Czy i
jakim koniecznociom podlega zaistnienie i trwanie czegokolwiek?
Poza zarysowan tematyk metafizyka oglna obejmuje take niej wymienione
zagadnienia.
l) Kwestia pojmowania bytu i istnienia, zagadnienie sposobu tworzenia tych poj,
problem analogicznoci pojcia bytu (tzn. czy okrelajc rne formy istnienia sowem
byt, uywamy go zawsze w tym samym znaczeniu, czy te nie). Chodzi o wyznaczenie
przedmiotu metafizyki, o odpowied na pytanie: Co to jest byt? Co stanowi tre tego
pojcia?
2) Problem racjonalnoci bytu. Czy byt stanowi rzeczywisto poznawaln dla
ludzkiego rozumu, dajc si opisa i wyjani? Chodzi take o zbadanie, czy i jakie prawa
rzdz wszelkim bytem.
3) Zagadnienie sposobu istnienia bytu w ogle oraz poszczeglnych typw (kategorii)
bytu. Mona tu mwi o rnorodnoci stanowisk. Realizm metafizyczny gosi, e istnieje
byt niezaleny od wiadomoci poznajcej (od naszego poznania) lub - w szczeglnym
przypadku - e wiat dany nam w dowiadczeniu zmysowym istnieje realnie, niezalenie
od naszej wiadomoci. Idealizm metafizyczny temu zaprzecza.
4) Osobnym zagadnieniem jest bardzo istotny dla metafizyki i rozumienia bytu spr
midzy monizmem a pluralizmem. Przebiega on na bardzo wielu rnych paszczyznach.
Obejmuje midzy innymi nastpujce kwestie: Czy istnieje tylko jeden byt (monizm
numeryczny), czy jest wicej bytw (pluralizm numeryczny)? Czy wszystkie byty nale
do jednego rodzaju, s treciowo jednorodne (monizm jakociowy), czy te nie (pluralizm
jakociowy)? Czy wszystkie byty maj t sam struktur, form, czy nie (monizm i pluralizm
strukturalny lub formalny)? Czy jest tylko jeden sposb istnienia i wszystkie byty istniej tak
samo (monizm egzystencjalny) czy nie (pluralizm egzystencjalny)? Czy og bytw stanowi
pewn uporzdkowan i powizan cao, jeden wiat (monizm kosmologiczny), czy nie
(pluralizm kosmologiczny)?
5) Z powyszym zwizany jest spr o natur bytu pierwotnego, absolutnego. I tak np.
materializm (metafizyczny) gosi, e wszystko, co istnieje, jest materi lub jest pochodne i
zalene od materii. Spirytualizm (metafizyczny) gosi za, e wszystko, co istnieje, jest
duchem (bytem niematerialnym) bd pochodzi i zaley do ducha. Historia filozofii zna
wiele stanowisk na ten temat. Nie wszystkie one dadz si umieci na osi opozycji materializm - spirytualizm. W tym kontekcie mieci si take pytanie o to, czy wszystko, co
istnieje, jest (pod kadym wzgldem) niekonieczne, przypadkowe, zmienne, czy te istnieje
rzeczywisto konieczna, niezmienna, absolutna.
B. Metafizyka szczegowa i jej dziay
Od XVIII w. (szkoa Ch. Wolffa) oprcz metafizyki oglnej wyodrbniano take
metafizyk szczegow, na ktr skadaj si filozofia Boga, filozofia czowieka i filozofia
przyrody.
B.I. Filozofia Boga
Filozofi Boga uwaa si za dzia metafizyki lub odrbn dziedzin filozoficzn. Na jej
okrelenie uywa si rwnie nazw teodycea, teologia racjonalna lub teologia
naturalna. Nazwy te wskazuj na jej charakter racjonalny, tzn. oparty wycznie na rozumie, w odrnieniu od teologii, ktra traktujc o Bogu w punkcie wyjcia jako rdo
poznania przyjmuje objawienie, domagajce si wiary i rzeczywistoci aski.
Filozofia Boga jest nauk o istnieniu Boga, Jego naturze i stosunku do wiata, opart
na faktach danych w dowiadczeniu, a wyjanianych w wietle zasad naszego rozumu,
ktry doszukuje si ostatecznej przyczyny istniejcej rzeczywistoci.
Filozofia Boga poszukuje zatem odpowiedzi na nastpujce pytania: Czy Bg istnieje?
Czy jego istnienie da si udowodni, w jaki sposb, na jakiej drodze? Czy Bg istnieje jako
wytwr wiadomoci ludzkiej, czy te istnieje niezalenie od czowieka jako rzeczywisto
obiektywna? Kim jest Bg? Jaka jest natura Boga?
Na gruncie filozofii Boga zatem dokonuje si klasyfikacji postaw i pogldw
zajmowanych wobec problemu Boga, konstruuje si rnego rodzaju argumenty wykazujce
konieczno Jego istnienia oraz podejmuje si zagadnienie poznawalnoci Jego natury i opisu
Jego przymiotw.
B. 2. Filozofia czowieka
Filozofi czowieka okrela si take mianem antropologii filozoficznej lub rzadziej
psychologii racjonalnej bd te psychologii metafizycznej.
W filozofii klasycznej antropologia filozoficzna rozwija si jako odrbna dyscyplina,
ktrej przedmiotem jest czowiek. Docieka ona ostatecznych racji bytu ludzkiego, jego
istoty i natury, sensu jego istnienia i dziaania, jego relacji do wytworw wasnych
dziaa, do spoeczestwa, do dziejw.
Gwnym zadaniem antropologii filozoficznej jest wypracowanie oglnej koncepcji
czowieka, w ktrej ramach moliwe staoby si wskazanie elementw konstytutywnych
ludzkiej natury i udzielenie odpowiedzi na pytanie o istot czowieczestwa. Antropologia
filozoficzna usiuje rwnie okreli miejsce i rol czowieka w wiecie przyrodniczym i
spoecznym. Jej rozwaania maj du donioso praktyczn, dotycz bowiem celu i
sensu ycia, cierpienia i mierci, szczcia i mioci, a take rnych drg egzystencjalnej
samorealizacji.
Do zasadniczej problematyki poruszanej w ramach antropologii filozoficznej nale zatem
podane niej kwestie.
l) Zagadnienie struktury bytowej czowieka. Czy czowiek w swojej strukturze i
jakociowym uposaeniu jest bytem jednorodnym, czy wielorodnym (tzn. czy skada si tylko z
materii, czy te z materii i ducha, a moe jest tylko duchem)? Jakie zasadnicze elementy
konstytuuj czowieczestwo?
2) Pochodzenie czowieka (antropogeneza). Skd si wzi czowiek? Czy jest
produktem ewolucyjnych przemian wiata, czy te zosta stworzony?
10
3) Problem natury i pochodzenia psychiki ludzkiej oraz jej zwizku z ciaem. Czy
czowiek ma dusz? Czy i w jaki sposb mona udowodni jej istnienie? Jaki jest jej stosunek
do ciaa? Jak dusza i ciao wzajemnie si warunkuj?
4) Kwestia kresu ycia ludzkiego. Czy mier biologiczna to absolutny kres ludzkiego
istnienia? Czy w czowieku istnieje jaki element niemiertelny i w jaki sposb mona to
uzasadni? Jaka rzeczywisto bdzie udziaem czowieka po mierci?
5) Problematyka zwizana z okreleniem pozycji czowieka w przyrodzie, pord
innych bytw. Czy czowiek jest istot najwaniejsz i najdoskonalsz wrd istniejcych w
naturze? Czy jego zaistnienie to cel i kres rozwoju przyrody?
6) Czowiek jako istota mylca, poznajca, wolna, moralna, spoeczna, religijna,
jako twrca kultury. W zwizku z t problematyk wyodrbniy si take inne dziedziny
refleksji, pozostajce w cisym zwizku z antropologi filozoficzn, np. filozofia
spoeczestwa, filozofia kultury, filozofia religii, filozofia prawa, filozofia dziejw.
B.3. Filozofia przyrody
Historycznie, a do czasw nowoytnych, przez filozofi przyrody rozumiano oglnie
refleksj nad wiatem fizykalnym, tworzc og nauk przyrodniczych.
Wspczenie terminem tym oznacza si dociekania obejmujce wiat materialny, ktre
wykraczaj poza zakres bada nauk przyrodniczych ze wzgldu na niemoliwo
zastosowania do nich metod waciwych owym naukom. Tak rozumiana filozofia przyrody
bywa pojmowana rnorodnie.
Filozoficzne podejcie do przyrody ma na celu poznanie natury i waciwoci bytw
materialnych zgodnie z tzw. najwyszymi prawami mylenia. Filozofia klasyczna tak
rozumian filozofi przyrody ujmuje bd jako dyscyplin nalec do oglnej filozofii bytu,
bd jako dyscyplin niesprowadzaln do innych nauk, majc wasny jzyk, metody i
zadania.
Wspczesna filozofia przyrody uprawiana jest w dwch zasadniczych dziaach, jako
- filozofia przyrody nieoywionej, zwana take kosmologi, zajmujca si natur i
waciwociami bytw materialnych martwych. Przedmiotem jej rozwaa jest midzy
innymi zagadnienie istnienia w przestrzeni i czasie, podleganie ruchowi i zmianom, a
take struktura cia materialnych, pojcie prawa przyrody, problem determinizmu,
indeterminizmu, przyczynowoci, skoczonoci lub nieskoczonoci Kosmosu itp.;
- filozofia przyrody oywionej, zajmujca si badaniem bytw obdarzonych yciem
organicznym. W obszarze jej zainteresowa znajduj si filozoficzna analiza podobiestw i
rnic midzy materi martw i yw, problem istoty ycia, jego genezy i ewolucji oraz
filozoficzne zagadnienia zwizane z cielesn natur czowieka i jego pochodzeniem,
ponadto problematyka przyczynowoci w zakresie przyrody ywej, jej celowo i stopie
determinizmu.
11
12
ARYSTOTELES,
13
itp.), relacji midzy nimi, hierarchii oraz wartoci naczelnej, ustalenie kryteriw i zasad
typologii;
5) sposb poznawania wartoci;
6) rda wiedzy o wartociach;
7) specyfika wypowiedzi o wartociach, charakter i sens ocen oraz norm;
8) funkcja wartoci w kulturze i yciu czowieka.
Rozwaania i tezy aksjologiczne maj decydujce znaczenie dla bada prowadzonych w
ramach bardziej szczegowych dyscyplin filozoficznych, gwnie w etyce i estetyce, ktre
mona uwaa za szczegowe dziay filozofii wartoci.
A. Etyka
Wyraz etyka pochodzi od greckiego sowa ethos (obyczaj) i oznacza nauk o obyczajach,
czyli o tym, co przystoi w postpowaniu, co jest godne czynienia. Termin ten wystpowa u
Grekw, u Rzymian bywa zastpowany wyraeniem filozofia moralna.
Oglnie etyk (filozofi moralnoci) mona okreli jako teori wartoci moralnych i
postpowania moralnego. Zajmuje si ona opisem i wyjanieniem, czym jest dobro i
powinno moralna, sumienie, odpowiedzialno; jaki jest wpyw dziaania moralnie dobrego,
a jaki zego na natur czowieka; jakie zasady powinny rzdzi ludzkim dziaaniem, jaki jest
sens i cel ludzkiej egzystencji. Jej przedmiotem jest zatem ludzkie dziaanie w aspekcie dobra
i za.
Zasadniczo etyk dzieli si na:
- etyk ogln, ktra ustala podstawowe elementy moralnoci (cel, dobro, powinno,
odpowiedzialno),
- etyk szczegow, ktrej zadaniem jest sformuowanie zasad postpowania moralnego
odpowiednio do najwaniejszych i typowych sytuacji oraz kategorii ludzkiego dziaania.
Etyka szczegowa dzieli si na etyk indywidualn i etyk spoeczn w zalenoci od
tego, czy zajmuje si normowaniem jednostkowej dziedziny ludzkiego ycia, czy te jego
sfery spoecznej.
Problematyk etyczn mona zgrupowa w wymienionych niej dziaach.
l) Teoria wartoci moralnych. Chodzi tu o okrelenie istoty i rodzajw wartoci moralnych,
ich sposobu istnienia, pozycji wrd innych wartoci, a take relacji midzy dobrem
moralnym a godziwoci, doskonaoci, powinnoci.
2) Teoria postpowania moralnego. Dokonuje si tu analizy czynu moralnego, czyli
wiadomego i wolnego postpowania czowieka, stajcego wobec wartoci moralnej,
ponoszcego odpowiedzialno, podlegajcego prawu moralnemu. Rozwaa si tu take warunki i motywy postpowania oraz istot i rol sumienia.
3) Teoria sprawnoci moralnych (aretologia). Traktuje o istocie i rodzajach cnt oraz wad
moralnych, sposobie nabywania cnt, a take istniejcych midzy nimi zwizkach.
4) Etyka specjalna. Obejmuje dziay wyznaczone rnymi sferami ycia ludzkiego, s to
np. etyka ycia rodzinnego, zdrowia, ycia seksualnego, etyka pracy, etyka zawodowa,
twrczoci, ycia gospodarczego, etyka rozrywki, zabawy, walki, etyka pastwa i relacji
midzynarodowych.
5) Teoria percepcji i oceny moralnoci. Porusza si tu zagadnienie istnienia i charakteru
percepcji moralnoci, kwesti motyww i kryteriw kwalifikacji moralnej czynw, charakter i
sposb obowizywania, a take warto logiczn opisw, ocen, norm i nakazw dotyczcych
moralnoci.
B. Estetyka
Rozwaania dotyczce pikna i jego przeywania obecne byty ju w staroytnej Grecji najpierw u artystw, nastpnie u filozofw. Znane s pitagorejskie koncepcje pikna jako
14
harmonii (proporcji), PLATON rozwija je w swej teorii piknych rzeczy i pikna samego w
sobie (idea pikna). ARYSTOTELES podejmowa refleksj nad istot twrczoci artystycznej.
Problematyk t w staroytnoci i redniowieczu podejmowao wielu mylicieli - PLOTYN, w.
BAZYLI WIELKI, PSEUDO-DIONIZY, w. AUGUSTYN, w. TOMASZ Z Akwinu, w.
BONAWENTURA. W wieku XVIII ostatecznie uformowano pojcie sztuk piknych, odrniajc
je od rzemiosa i nauki, oraz wprowadzono nazw estetyka na oznaczenie odrbnej nauki
dotyczcej pikna.
Estetyka zatem to filozoficzna nauka o piknie i o tym, co pikne, oraz o ujmowaniu i
ocenie czego w aspekcie pikna, o kontakcie z piknem. Nazywana jest niekiedy filozofi
sztuki lub filozofi pikna.
Zagadnienia, ktrymi zajmuje si estetyka zarwno w perspektywie historycznej, jak i
wspczenie, mona usystematyzowa nastpujco:
l) teoria wartoci estetycznych - podejmuje problem istoty pikna, wartoci estetycznej, jej
odmian, sposobu istnienia, relacji do innych wartoci;
2) teoria dziea sztuki - dotyczy przedmiotw wytworzonych po to, aby konkretyzowa
pikno - podejmuje zagadnienie istoty, sposobu istnienia oraz typologii dzie sztuki oraz
warunki i sposoby realizacji ich roli estetycznej;
3) teoria pikna pozaartystycznego - traktuje o piknie przedmiotw naturalnych, przyrody,
piknie przedmiotw nie zamierzonych jako dziea sztuki w sensie cisym, takich jak np.
przedmioty przemysowe, ruiny, ogrody, parki krajobrazowe itp.;
4) teoria przeycia estetycznego i oceny estetycznej - zajmuje si sposobami
kontaktowania si z piknem, jego przeywania, sposobami poznawania wartoci estetycznej
i jej oceny;
5) teoria twrczoci artystycznej - zajmuje si struktur i typami procesu twrczego,
podmiotowymi i przedmiotowymi uwarunkowaniami twrczoci artystycznej.
4. Zagadnienia metafilozoficzne i historia filozofii
4.1. Metafilozofia
Chodzi tu o zesp dyscyplin, ktrych przedmiotem jest filozofia, np. epistemologia
filozofii, metodologia filozofii, historia filozofii, psychologia filozofii, socjologia filozofii,
dydaktyka filozofii. Zasadniczo wyrnia si dwie odmiany metafilozofii:
1) opisow, zajmujc si sposobami uprawiania filozofii i stanowic posta bada
historycznych;
2) normatywn, bdc ocen filozofii, czyli stawiajc sobie za cel okrelenie, na czym
polegaj poprawnie sformuowane problemy i poprawnie sformuowane metody filozoficzne,
jaki jest epistemologiczny status tez i teorii filozoficznych.
Metafilozofia zatem obejmuje teorie zmierzajce do zbudowania oglnej koncepcji
filozofii, okrelenia jej istoty, sprecyzowania jej przedmiotu, metody i celu oraz wskazania
gwnych jej dziaw. Do metafilozoficznych zalicza si rozwaania traktujce o przedmiocie
i naturze poznania filozoficznego, jego rdach, granicach i zadaniach, sposobach i zasadach
filozofowania oraz jzyku filozofii.
4.2. Historia filozofii
Historia filozofii jest dyscyplin naukowo-badawcz powizan bezporednio przez swj
przedmiot oraz zakres bada z poszczeglnymi dziaami filozofii. Bada ona genez, rda i
rozwj teorii, kierunkw, szk, systemw, problemw, zagadnie filozoficznych zaistniaych
na przestrzeni wiekw.
15
III.
Oblicza filozofii.
W historii filozofii przyjmuje si zasadniczo cztery gwne okresy: staroytno,
redniowiecze, nowoytno i wspczesno. W kadym z tych okresw filozofi
pojmowano i uprawiano na swj sposb. Naley jednak podkreli, e kada pojawiajca si
w historii formacja filozoficzna bya bd to kontynuacj myli poprzednikw, bd te jej
zaprzeczeniem, nigdy natomiast stosunek do przeszoci nie pozostawa czym obojtnym.
Filozofia bowiem rodzi si zawsze w wyranej lub domylnej dyskusji z ca dotychczasow
tradycj, dyskusji trwajcej nieraz cae stulecia. Chcc zatem uchwyci funkcjonujce
wspczenie zasadnicze rozumienia sowa filozofia, naley przeledzi, jak w
poszczeglnych epokach pojmowano jej istot, co byo przedmiotem jej rozwaa, jakie
wyznaczano jej zadania. Ukazanie tych historycznych uwarunkowa pozwoli zrozumie, dlaczego dzi sowo filozofia wypenione jest tak rn treci i w zwizku z tym tak trudno
jednoznacznie je okreli.
1. Staroytno
Filozofi jako wiedz racjonaln stworzyli Grecy dopiero w VI w. przed Chr. Pojawia si
ona jako pierwsze sformuowanie myli naukowej wyzwolonej z inspirowanej religijnie
mitologii, ktra wyraaa swoje rozumienie wiata w poetyckich kosmogoniach i teogoniach,
czyli poematach o powstaniu wiata i genealogii bogw (Homer, Hezjod).
Wedug tradycji sigajcej ARYSTOTELESA za pierwszego filozofa uznawany jest TALES Z
MILETU. W swoich poszukiwaniach nie ograniczy si on jedynie do ustalania i opisu zjawisk,
ale postawi pytanie o ich ostateczn przyczyn.
Przedmiotem rozwaa pierwszych filozofw (uczniw Talesa), skupionych wok
orodkw w koloniach joskich (Milet, Efez), bya przyroda (ANAKSYMANDER,
ANAKSYMENES, HERAKLTT). Podejmujc zainicjowan przez Talesa refleksj nad ostateczn
genez kosmosu, zakadali oni, i to, co stanowio jego pocztek (arche), tworzy zarazem
jego istot i ostatecznie przeznaczenie. Refleksj swoj wyprowadzali z potocznej obserwacji
ycia i najbardziej prostego dowiadczania otaczajcego ich wiata. W ten sposb tworzyli
filozofi jako wiedz ogln, sigajc korzeni istnienia, dotyczc tego, co najbardziej
pierwotne, fundamentalne, niezmienne. Poszukujc odpowiedzi na pytanie o arche,
wskazywali na konkretne elementy materialne istniejce w wiecie (woda, powietrze, ogie,
ziemia) lub na jakie bliej nieokrelone tworzywo (apeiron), ktrego nieokrelono
uzasadniaa wyodrbnienie si wiata konkretw.
W tym nurcie, ale ju w nowym rodowisku Wielkiej Grecji (Sycylia, poudniowa Italia),
pojawiy si pierwsze spekulacje matematyczne, ktrych autorzy przyjmowali liczb jako
zasad - arche Wszechwiata (pitagorejczycy). Konsekwencj takiego ujcia bya take
okrelona wizja rzeczywistoci, ktra wyraona w kategoriach rzdzonego rozumem
porzdku (kosmos) przeciwstawiaa si rzdzonemu przypadkiem chaosowi. W tej
perspektywie samo uprawianie filozofii stawao si sposobem oczyszczenia duszy ludzkiej i
jej powrotu do grona bogw. W krgu religijnych misteriw orfickich powstay zrby
filozoficznej refleksji nad czowiekiem i sensem jego istnienia. Zrodzi si tam take nowy
sposb uprawiania refleksji filozoficznej, ktra, oderwana od dowiadczenia, opieraa si jedynie na czysto teoretycznym rozumowaniu (PABMENIDES i eleaci).
16
17
18
W tym samym czasie funkcjonowao bardzo wiele rnych koncepcji filozofii. Obok
istniejcych ju klasycznych rozwaa nad natur bytu, refleksj filozoficzn pojmowano
wwczas take jako nauk o cnocie (studium virtutis), sztuk ycia (ars vitae), lekarstwo
duszy (medicina animae), mdrociowe rozwaanie rzeczy boskich i ludzkich (sapientialis
consideratio rerum divinarum et humanarum), rozmylanie o mierci (meditatio mortis),
narzdzie zjednoczenia z Bogiem (instrumentum assimilationis ad Deum).
Gdy filozofia pogan zmierzaa w kierunku religii mistycznej, pierwsze kroki zacza
stawia myl filozoficzna chrzecijan. Bya ona zwizana z tradycj staroytn, nie stanowia
jednak kolejnego etapu jej rozwoju, zakadaa bowiem nowy, wasny pocztek - wiar
chrzecijask. Myliciele chrzecijascy w zasadzie nie odrniali filozofii od teologii, takie
rozrnienie byo zasug dopiero dojrzaej filozofii redniowiecznej. W pocztkach chrzecijaskiego antyku przez filozofi rozumiano cay styl postpowania czowieka. Bya to
gwnie nauka moralna inspirowana Ewangeli. W prezentacji przemyle filozoficznych
uywano argumentacji pyncej z objawienia, a odpowiednio dobrane pojcia i metody
czerpane z systemw pogaskich suyy wyjanianiu prawd wiary i ich obronie. Obok nurtu
apologetycznego (w. JUSTYN, w. IRENEUSZ, TERTULIAN) wystpujcego w obronie wiary,
zaznaczya si w myli chrzecijaskiej take druga tendencja, systematyzujca (w. KLEMENS
ALEKSANDRYJSKI, ORYGENES, OJCOWIE KAPADOCCY -w. BAZYLI WIELKI, W. GRZEGORZ Z
NAZJANZU, W. GRZEGORZ Z NYSSY). Jej cech byo jednolite i konsekwentne zebranie
pogldw w spjny system prawd. Ten wysiek intelektualny powodowany by bardzo czsto
koniecznoci konfrontacji z rnego rodzaju nie-ortodoksyjnymi interpretacjami wiary
(herezje).
Najwybitniejszym przedstawicielem systematykw, oprcz ju wymienionych, by bez
wtpienia w. AUGUSTYN (354-430). Nie zrywajc z tradycj staroytn, ale te nie
podporzdkowujc si jej, rozwija on myl filozoficzn bdc wyrazem odrbnej, chrzecijaskiej postawy wobec Boga i wiata. Wykorzysta dziedzictwo filozofii platoskiej i
neoplatoskiej, wzbogacajc je perspektyw antropologiczn, a zwaszcza gbok analiz
wiadomoci. Przedmiotem swoich rozwaa uczyni on zasadniczo relacj dusza ludzka Bg (Boga i dusz pragn pozna). Uwaa, e intelekt intuicyjnie i pod wpywem Boego
owiecenia (iluminacja) odkrywa w duszy wszystkie podstawowe prawdy, jeli czyni to w
ramach wiary i czystym sercem. Std te filozofia Augustyska podkrela wyszo aski nad
natur, woli nad rozumem. AUGUSTYN wprowadzi te do filozofii bardzo oryginalne
rozwaania historiozoficzne, w ktrych podejmowa problematyk sensu historii.
Wraz ze mierci BOECJUSZA (+ 525), ostatniego filozofa aciskiego Zachodu, oraz
dziaalnoci w. JANA z DAMASZKU (I po. VIII w.) na greckim Wschodzie zamyka si okres
tzw. patrystyki, czyli myli Ojcw Kocioa. Nastaje dla kultury trudny czas stagnacji i walki
o ocalenie dziedzictwa staroytnoci. Walk t jako swoje dziejowe posannictwo podj
musiao wczesne redniowiecze.
2. redniowiecze
Zadanie redniowiecza ograniczao si w pierwszych jego stuleciach do ratowania i
zbierania fragmentw dawnej nauki. Zamierzenia naukowe byy odtwrcze, kompilacyjne i
encyklopedyczne (IZYDOR Z SEWILLI, BEDA VENERABIUS, HRABAN MAUR). Cay dorobek
kultury antycznej redniowiecze europejskie musiao stopniowo odzyskiwa z zagubienia i
niszczycielskiego chaosu wdrwek ludw. Nieocenione zasugi w tym dziele pooy we
wczesnym redniowieczu KAROL WIELKI i rektor jego szkoy paacowej ALKUIN Z YORKU.
Jednym z czynnikw dynamizujcych rozwj wczesnej myli filozoficznej byo odkrycie
filozofii arabskiej i ydowskiej. Arabowie (AWICENNA, AWERROES). Odtworzyli myl
arystotelesowsk i systemy neoplatoskie, inspirujc cae zastpy mylicieli chrzecijaskich
19
20
sprzeciwia, gdy razem wywodz si z jednego rda, a mianowicie od Boga, ktry jest
ostateczn przyczyn rzeczywistoci i jednoczenie dawc objawienia. Filozofia, jeeli suy
teologii, to jedynie w tym sensie, e przygotowuje do wiary i broni jej przed zarzutami. Tak
rozumiana filozofia uznana zostaa za nauk autonomiczn, bdc dzieem rozumu ludzkiego, majc za przedmiot ca rzeczywisto, w ktrej poszukiwaa ostatecznych podstaw
istnienia oraz jego strukturalnych komponentw, wskazujc przy tym na tzw. elementy
koniecznociowe, czyli takie, bez ktrych niemoliwe byoby istnienie w ogle lub istnienie
w okrelonej formie.
Oprcz przedstawionej ju zasadniczej koncepcji mylenia filozoficznego istniay take
pewne tendencje nieprawowierne, ktre staray si dochodzi prawd powizanych z wiar
na drodze filozoficznej niezalenie, a nawet wbrew objawieniu (awerroici, niektrzy
arystotelicy).
W redniowieczu, rwnolegle ze rodowiskami skupionymi zasadniczo wok zagadnie
teologicznych, powstaway take centra ycia intelektualnego, ktrych zainteresowania
obejmoway rwnie w duym stopniu zagadnienia humanistyczne (szkol w Chartres,
opactwo w. Wiktora pod Paryem). Pewn odmiennoci natomiast wyrniaa si refleksja
filozoficzna powstaa w kontekcie dowiadczenia mistycznego (w. BERNARD Z CLAIRVAUX,
ECKHART).
Pod koniec XIII w. zwizki filozofii z teologi zaczy si rozlunia. Maksymalizm
poznawczy, ktry inspirowa mylicieli tego wieku do tworzenia wielkich systemw
mylowych, przestawa by si napdow docieka filozoficznych. Wiek XIV przebiega pod
znakiem krytyki dotychczasowych pogldw, w pewien sposb burzc naukow tradycj
redniowieczn (W. OCKHAM, via moderna). Badania zerodkowane wczeniej wok
zagadnie teologicznych oraz refleksji nad bytem i jego uwarunkowaniami kieroway si
teraz bardziej ku problematyce zwizanej z poznaniem, wikajc si bardzo czsto w
drobiazgowe analizy logiczne. Jako odrbny przedmiot zainteresowa pojawia si
problematyka przyrodnicza, dajc silny impuls do rozwoju nauk eksperymentalnych. Schyek
redniowiecza torowa drog nowym prdom mylowym (empiryzm, krytycyzm).
3. Nowoytno i wspczesno
Koniec wiekw rednich nie przerwa rozwoju myli, ale w kontekcie zmienionych
zainteresowa dokona jej modyfikacji. Filozofia nowoytna zdystansowaa si przede
wszystkim wobec scholastyki i stylu mylenia opartego na autorytecie i tradycji (MIKOAJ z
KUZY). Skoczy si czas wielkich, wszechobejmujcych systemw mylowych, nastpio
rozczonkowanie problematyki filozoficznej na liczne zagadnienia szczegowe, formujce
powoli odrbne obszary wiedzy. Nastpi nie tylko podzia, ale dokonao si take przesunicie akcentw, ktre spoczy teraz na dziedzinach stojcych dotd w cieniu wielkich dysput
metafizycznych redniowiecza. Naleay do nich filozofia przyrody, metodologia nauk,
filozofia pastwa i prawa. Rwnie w swoich zamierzeniach filozofia zrezygnowaa z
ambitnej refleksji nad podstaw i natur bytu, ograniczajc si do rzeczywistoci
bezporednio dowiadczalnej, zadowalajc si w kwestiach zasadniczych postaw sceptyczn.
Gdy zainteresowania ze wiata nadprzyrodzonego przeniosy si na przyrodzony, si
rzeczy kwestie zwizane z filozofi przyrody zaczy odgrywa coraz wiksz rol.
Zagadnienia metodologiczne natomiast wysuny si na czoo, gdy zerwano z tradycj i zaczto budowa nauk na nowej empirycznej podstawie. Jednoczenie due znaczenie miaa
humanistyczna wiedza o charakterze praktycznym, suca ulepszaniu ycia i czynieniu go
przyjemniejszym. W epoce, w ktrej powstay nowe pastwa narodowe, musiano bada
podstawy pastwa i prawa, i to nie tylko na paszczynie prawno-politycznej, ale take
filozoficznej. Studia nad antykiem stay si za motorem rozwoju teorii sztuki. Zasug rene-
21
sansu jest nie tyle zainicjowanie nowych prdw, ile rozwinicie i upowszechnienie tego, co
w jakiej formie zalkowej istniao ju w redniowieczu.
Pocztkowo nie stworzono oryginalnej koncepcji filozofii, lecz odnawiano staroytne,
dopasowujc je do aktualnej mentalnoci. Unikajc ostatecznych rozstrzygni o charakterze
powszechnym, przyznawano prymat osobistym obserwacjom i aktywnej refleksji nad sztuk
ycia, inspirowan niejednokrotnie pogldami epikurejskimi (M. DE MONTAIGNE). Na
rzeczywisto starano si patrze przede wszystkim z punktu widzenia czowieka (humanizm). W wiecie przyrody natomiast poszukiwano fundamentalnych zasad, ktre
pozwoliyby j przeksztaca. Czyniono to na wiele rnych sposobw, korzystajc bd z
mistyki i kabalistyki, co prowadzio do pogoni za wiedz tajemn (G. PICO DELLA
MIRANDOLA, T. PARACELSUS), bd z bada eksperymentalnych opartych na metodzie
indukcyjnej (F. BACON), bd wreszcie z matematyki (GALILEUSZ). U schyku odrodzenia
starano si za pomoc czysto racjonalnych docieka podda analizie zasady ycia religijnego
(E. HERBERT Z CHERBUBY), moralnego i prawnopastwowego (N. MACHIAVELLI, H.
GROCJUSZ).
Obok tych nowych akcentw w intelektualnych poszukiwaniach renesansu utrzyma si, a
nawet si w pewien sposb zaktywizowa, tradycyjny nurt filozofii scholastycznej,
nawizujcej do zotego okresu filozoficznej myli redniowiecza. Jego przedstawiciele (F.
FERRARI, F. SUAREZ), dc do przeciwstawienia si renesansowemu humanizmowi,
odwoywali si do wielkich mistrzw scholastyki, wrd ktrych szczeglne miejsce
przyznawali w. TOMASZOWI Z AKWINU (tomizm).
Zasadniczy przeom w koncepcji filozofii dokona si jednak dopiero w XVII w., kiedy
znw powrciy wielkie zagadnienia metafizyczne, ktrymi pasjonowao si redniowiecze.
Dokonao si to midzy innymi za spraw KARTEZJUSZA (1596-1650), ktrego uwaa si za
ojca filozofii nowoytnej.
W goszonych pogldach, streszczajcych si midzy innymi w synnej formule cogito ergo
sum (myl wic jestem), wskazywa on, i fundamentu wiedzy pewnej naley poszukiwa w
samym czowieku, w jego wiadomoci raczej ni w otaczajcym go wiecie. Pewno
poznania opar KARTEZJUSZ na samowiedzy, uwaajc jasne i wyrane ujcie intelektualne
przedmiotu poznania za ostateczne kryterium pewnoci i prawdy. Uprzywilejowanym
rodowiskiem filozofii staa si zatem ludzka myl, a jej tradycyjny przedmiot - otaczajca
czowieka rzeczywisto, zastpiony zosta istniejc w umyle ludzkim ide. Podobnie jak w
greckim okresie klasycznym i zotym wieku scholastyki, filozofia staa si dla KARTEZJUSZA
wiedz uniwersaln. Porwnywa j do drzewa, ktrego korzeniem jest metafizyka, pniem
fizyka, a gaziami pozostae nauki, sprowadzajce si do medycyny, mechaniki i etyki.
Kartezjaska wizja filozofii okazaa si wielce inspirujca. Pooya ona podwaliny pod nowe
koncepcje i rozwizania, tak e wiek XVII mona nazwa wiekiem wielkich systemw (N.
MALEBRANCHE, T. HOBBES, B. SPINOZA, W. LEIBNIZ). Na zasadach Kartezjaskich zrodzia si
filozofia praktyczna, czynica zado potrzebom moralnym, a zwaszcza religijnym. Jej
autorem by B. PASCAL. Nie negujc wartoci rozumu, zasadnicze znaczenie przypisywa on
porzdkowi serca, ktry rzdzi si swoimi prawami i wyraa najpeniej w ufnej wierze w
Boga.
Oprcz zagadnie epistemologicznych, koncentrujcych si na poszukiwaniu
niezawodnego fundamentu poznania i nowego modelu nauki uniwersalnej, drug wan
kwesti filozofii XVII w. by problem metafizyczny. Dotyczy on zagadnienia substancji.
Dyskusj zapocztkowa KARTEZJUSZ, TWierdzc, e istniej dwie rne substancje - cielesna
i duchowa. Kwesti wzajemnego ich oddziaywania pozostawi otwart. Jego nastpcy szukali
rozwizania problemu, konstruujc wielkie systemy metafizyczne. Okazjonalici z
MALEBRANCHEM twierdzili, e dwie substancje nie dziaaj na siebie przyczynowo i dziaa
nie potrzebuj, bo czyni to za nie Bg. SPINOZA dowodzi natomiast, e Kartezjaska rno
22
i odrbno substancji stanowi w rzeczywistoci tylko dwa przymioty tej samej Boskiej substancji. HOBBES utrzymywa, e nie ma dwch substancji, s tylko substancje jednego rodzaju,
a mianowicie materialne. LEIBNIZ wystpi z rozwizaniem w duchu indywidualizmu i
pluralizmu - przyjmowa nieograniczon liczb substancji, negujc jednoczenie ich
materialno.
Na marginesie wielkich dysput metafizycznych XVII w. powoli zacza si ksztatowa
nowa relacja pomidzy dociekaniami filozoficznymi a badaniami przyrodniczymi. Wyniki, do
jakich doszo przyrodoznawstwo w XVII w. dziki swej cisoci, pewnoci i systematycznoci, stay si wzorem i fundamentem docieka filozoficznych. Jak we wczeniejszej
fazie stulecia GALILEUSZ, tak w pniejszej I. NEWTON by wielkim porednikiem midzy
przyrodoznawstwem a filozofi. Zbudowa on nauk o przyrodzie niezalenie od takiej czy
innej filozofii. Niebawem tak usamodzielniona nauka zaja naczelne miejsce, przyznawane
dotd filozofii. Jeli dawniej na polu nauk przyrodniczych najbardziej aktywni byli
filozofowie, stosujc w nich swoje teorie, to teraz odwrotnie, na filozofi zaczli wywiera
wpyw uczeni specjalici, ktrzy ze swych bada wyprowadzili uoglnienia filozoficzne.
O ile filozofia XVII w. poszukiwaa zasadniczo metodologicznych inspiracji w
matematyce i geometrii, o tyle wiek XVIII sta pod znakiem silniejszych ni dotd zwizkw
z naukami przyrodniczymi, upatrujc w nich zaplecze dla goszonych przez siebie tez. Wane
miejsce zajy take nauki o czowieku, stawiajce sobie ambitne cele uczynienia ycia
ludzkiego atwiejszym. Po raz kolejny w historii nasilia si niech do wielkich uj
systematycznych, inspirowanych maksymalizmem poznawczym. Ustpiy one miejsca
wycinkowej specjalizacji i minimalistycznemu pozostawaniu w sferze zjawisk, bez wnikania
w ich metafizyczn istot. Ideaem byo podanie w przystpnym jzyku, encyklopedycznie
uporzdkowanych zasad wiedzy i postpowania, opartych na faktach dostarczonych przez
nauki przyrodnicze (D. DIDEROT, J. D'ALEMBERT).
Filozofia XVIII w., zwana take filozofi owiecenia, stawiaa sobie cele praktyczne,
dya do zdobycia wiedzy w celu owiecenia umysw, wyzwolenia ich z przesdw i
ciemnoty, ktre utosamiano z wiar w rzeczywisto nadprzyrodzon. Wszystko usiowano
podda krytycznej ocenie rozumu. Rozum uformowany w oparciu o dowiadczenie uwaano
za jedyne kryterium prawdy (racjonalizm z WOLTEREM i encyklopedyci z DIDEROTEM).
Ostrze refleksji filozoficznej skierowano przeciw religii. Po kilkunastu stuleciach cisych
zwizkw nastpio teraz gwatowne rozczenie, a nawet antagonizacja filozofii i teologii.
Najoglniejszym zaoeniem wszystkich formacji filozoficznych owiecenia by
naturalizm, uznajcy, e wszystkie rzeczy i zdarzenia we wszechwiecie pozostaj w sferze
tego, co przyrodzone, maj charakter wycznie przyrodniczy i tak te powinny by traktowane. Logiczn konsekwencj takiej postawy by materializm (J. LA METTRIE) i zwizany z nim
nurt radykalnego empiryzmu i teoriopoznawczego krytycyzmu.
Podstawy owieceniowego empiryzmu stworzy jeszcze pod koniec XVII w. J. LOCKE. Pod
jego wpywem przedmiot filozofii przesunity zosta z bytu na poznanie. Zagadnienia
metafizyczne, majce za przedmiot otaczajc czowieka rzeczywisto, zostay w duym
stopniu wyparte przez epistemologiczne, skupiajce na czowieku i jego sposobie poznawania
wiata. Filozofia przestaa by zatem pogldem na wiat i staa si raczej pogldem na
czowieka. Rzadziej pytano, jaka jest natura bytu, czciej natomiast, jak my tworzymy nasze
o nim wyobraenia (D. HUME i E. B. DE CONDILLAC).
Wbrew racjonalistycznym tendencjom owiecenia J. J. ROUSSEAU gosi haso powrotu do
natury, uwaajc, e filozofia oparta jedynie na osigniciach rozumu pogarsza sytuacj
czowieka. Z kolei przeciw skrajnemu empiryzmowi i minimalizmowi poznawczemu w
filozofii wystpili T. REID, przyznajcy pen warto poznawcz zdrowemu rozsdkowi i
introspekcji, oraz CH. WOLFF, traktujcy filozofi jako poznanie ostatecznych racji
wszystkiego, co istnieje lub da si pomyle. CH. WOLFF Zasyn take jako systematyk. Jest
23
24
25
26
27
28
29
szacunek. Aby zachowa tolerancj, naley porzuci tradycyjne kryteria oceny, a nawet
tradycyjn metafizyk i epistemologi, z ktrych kategoria prawdy czerpaa sw si. Naley
zatem usun poczucie filozoficznej pewnoci, ktre wynikao z zaoenia, e rzeczywisto
ma jak istot czy obiektywn prawd, odkrywaln przez mdrcw i narzucan ignorantom.
Postmodernistyczny program wyzwolenia sprowadza si w istocie do obalenia filozofii w jej
dotychczasowej formie. Postuluje si zatem zastpienie tradycyjnej filozofii czym mniej
rygorystycznym, dyskryminujcym, autorytatywnym. Postmodernici formuuj wrcz haso
koca filozofii. Ich zdaniem kryteria spoecznej koegzystencji - zmienne, elastyczne,
adaptowalne - powinny zacz odgrywa wiksz rol ni obiektywne kryteria prawdy i
dobra. Sowem, demokracja powinna mie pierwszestwo przed filozofi.
Przedstawiony wyej bardzo syntetyczny przegld rnorodnych stanowisk umoliwia
ogln orientacj w zasadniczych nurtach mylenia filozoficznego, ukazuje ich rnorodno
i bogactwo, pozwala take zrozumie, e precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie filozofii
jest wspczenie praktycznie niemoliwe ze wzgldu na historyczn zmienno zakresu i
treci tego terminu. Dlatego te mwi si dzi nie tyle o jednym pojciu filozofii, ile o
rnych jej koncepcjach.
Wspczesny egzystencjalizm
Dla kogo Kierkegaardowski (1813-1855) skok w wiar religijn jest nie do przyjcia,
moe zwrci si ku ateizmowi Fryderyka Nietzschego (1844-1900). Nietzsche twierdzi, e
Bg tradycyjnych religii jest martwy i nie odgrywa ju adnej roli w yciu powanych ludzi.
Ludzie powinni natomiast sami, w akcie woli, stworzy sobie sensowny wiat, w ktrym bd
mieli odwag y i znajdowa rozkosz. Nihilizm Nietzschego podziela subiektywno
Kierkegaarda jako podstaw ludzkiej decyzji co do tego, w co wierzy. Odrzuci wszelki
supernaturalizm, za wszelkie teorie postrzega jako wytwr czowieka. Pogldy Nietzschego
poczone z pewnymi aspektami teorii filozoficznej zwanej fenomenologi doprowadziy do
swego rodzaju humanistycznego egzystencjalizmu.
Ruch ten zapocztkowa w Niemczech pierwszych lat naszego wieku Edmund
Husserl (1859-1938). Husserl uwaa, e filozofia moe by nauk cis, opart na
pewnoci, bezzaoeniow. Kartezjusz znalaz tak pewno w Cogito ergo sum (Myl, wic
jestem). Gdy zbadamy, czego jestemy wiadomi, kiedy znamy cogito, widzimy, e taka
wiedza jest zupenie pewna. Nie potrzebuje dowodw, a jej oczywisto ujawnia si w akcie
jej badania. Jeli w ludzkiej wiadomoci istniej takie intuicyjnie pewne prawdy, to
powinnimy je studiowa jako obiekty wiadomoci, tzn. tak jak si w niej pojawiaj, nie za
jako aspekty jakiego ukrytego metafizycznego wiata.
Gdy odkryjemy, co i dlaczego jest prawdziwe w bezporednim dowiadczeniu, nie
potrzeba nam tego uzasadnia czy wyjania. Dokonujemy fenomenologicznej redukcji
wiadomoci i odsaniamy to, co jest intuicyjnie pewne oraz czym s istoty, niezmienne cechy
dowiadczenia. Cechy te daj dowiadczeniu autentyczne znaczenie, ktre posiada. Husserl
przedstawia sw metod fenomenologiczn jako procedur deskrypcji badanych zjawisk
wiadomociowych. Nie bya to metoda psychologiczna, bowiem wyjawiaa pewne i
30
konieczne aspekty dowiadczenia. Nie dedukowaa ich z przyjtych zaoe, lecz ujawniaa je
poprzez redukcje fenomenologiczne, najbardziej mudne procedury stosowane przez Husserla
i jego uczniw. Nie miay one prowadzi do jakiejkolwiek tradycyjne, metafizyki dotyczcej
tego, kto wie, i tego, co wie. Zamiast tego chciaa wyznaczy zarys tego, co jest pewne w
wiadomoci i w dowiadczeniu rozumowym. W swych pniejszych pismach Husserl
zdawa si zmierza ku pewnego rodzaju idealizmowi, w ktrym ego, czysta ja, stawao si
ostatecznym pewnikiem. Natomiast ostatnie jego pisma, opublikowane ju po drugiej wojnie
wiatowej, akcentoway wsplnot ego ujmujc wiat jako intersubiektywn wsplnot
indywidualnych ,Ja". Mona to bada bez zaoe tradycyjnej metafizyk poprzez opis tego, co
w wiadomoci indywidualnej i grupowe jest niewtpliwe. Takie badanie jest, wedle Husserla,
naukowym studium wiedzy.
Husserl zmar w 1938 roku. Jako yd by przeladowany przez nazistw. Wielka cz
jego rkopisw zostaa wywieziona nielegalnie z hitlerowskich Niemiec i jest wci
opracowywana i stopniowo wydawana. Jego dawny asystent, Martin Heidegger (18891976), stworzy na podstawie teorii Husserla oraz pogldw Kierkegaarda i Nietzschego
wspczesny egzystencjalizm. Francuski filozof Jean Sartre (1905- ...)studiowa prace
Husserla i Heideggera i rozwin wasn wersj egzystencjalizmu.
Heidegger, katolik, ktry mia zosta jezuit, studiowa u Husserla. Zosta jego
nastpc na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim. Po intensywnych badaniach
fenomenologicznych oraz studiach filozofii redniowiecznej opublikowa w 1927 roku swe
gwne dzieo Sein und Zeit (Bycie i czas; jeden z najbardziej skomplikowanych traktatw
filozoficznych jakie kiedykolwiek napisano.
Heideggerowski obraz kondycji ludzkiej jest niewesoy. Przed nami czai si mier nie
do uniknicia. Kiedy yciem wychodzimy jej naprzeciw, wiadomi swej sytuacji, swobodnie,
ale zarazem w poczuciu winy tworzymy to, co potrafimy, nie opierajc si na niczym.
Jestemy odpowiedzialni za swe wybory, cho nic nie gwarantuje ich susznoci.
W pnych dzieach Heidegger, udawszy si na poszukiwanie bycia samego poza
byciem ludzkim, sta si jeszcze trudniejszy do zrozumienia. Mwi o czowieku jako o kim,
kto wypad z bytu, kto utraci blisko i schronienie bytu. Filozofowie i naukowcy
opracowuj poszczeglne aspekty bytu, nie za samo bycie. Wicej szans na uchwycenie
odblasku bycia daje jego zdaniem poezja. Czowiek, uwiadamiajc sobie zagraajcy mu
brak bycia, staje w obliczu nicoci, przeciwiestwa bycia. Badajc nico, moemy otworzy
przestrze dla bycia i naszego z nim kontaktu.
Ostatnie prace Heideggera s bardzo zoone, przepojone motywami mistycznymi i
narodowymi. Byy i s rnie interpretowane. On sam poprawia swe pisma a do mierci w
1976 roku, nie udao mu si jednak uczyni swego przesania wystarczajco jasnym.
Zdystansowa si jedynie od francuskiego egzystencjalizmu, najbardziej znanego rozwinicia
swych idei, do ktrego obecnie przejdziemy.
Egzystencjalizm francuski
Ruch ten, jeli luno zwizan grup mylicieli nazwa mona ruchem, rozwin,
uoglni i zastosowa niektre z idei Kierkegaarda, Nietzschego, Husserla i Heideggera,
uywajc ich do szukania rozwiza ludzkich problemw. Niektrzy, jak Jean Paul Sartre i
Albert Camus, odrzucili irracjonaln wiar religijn w duchu Kierkegaarda i twierdzili, e
wszelkie rozwizanie ludzkich problemw czowiek moe zawdzicza tylko sobie samemu.
31
PERSONALIZMY
I. NARODZINY PERSONALIZMW
Sowa i pojcia maj swoj artykuowan histori, jak ludzie. Nazwa osoba" nie musiaa
przez cae tysice lat oznacza systemu, bya po prostu znakiem rozwinitej i wzniosej
antropologii, przewanie przeciwstawionej materializmowi. Zreszt nawet i nazwa
personalizm" nie od razu musiaa oznacza caociowego i zwartego systemu.
l. Nazwa
Wystpujca od 1737 r. nazwa le personnalisme we Francji oznaczaa po prostu egoizm",
a przynajmniej egocentryzm" lub indywidualizm". Pierwszy raz sowa der Personalismus
w pozytywnym znaczeniu uy w swych Dysputach Friedrich Daniel Schleiermacher (17681834) w 1799 r. wystpujc w obronie idei Boga osobowego przeciwko panteizowaniu
Johanna Herdera (1744-1803). Na szersz skal termin personalizm" zacz si przyjmowa
dopiero w II poowie XIX wieku w USA, Anglii, Francji i Niemczech na gruncie
indywidualizmu, idealizmu i subiektywizmu: w roku 1860 poeta amerykaski Walt Whitman
(1819-1892), w 1865 Anglik John Grote, G. Teichmuller w Niemczech, w 1868 pedagog
amerykaski Bronson Alcott (+ 1888), za filozof francuski, Charles Renouvier (1815-1903)
opublikowa ksik o tym tytule: Le Personnalisme (Paris 1903), co w USA rycho
powtrzy Bordon Parker Bowne (1847-1910): Personalism (Boston 1908). Termin ten rozpowszechniali w Niemczech i na terenie jzyka niemieckiego: William Stern (1871-1939), Max
Scheler (1874-1928), Theodor Haecker (1879-1945), Romano Guardini (1885-1968),
Bernhard Haring (ur. 1912), a na Wyspach Brytyjskich H. W. Carr (1857-1931), J. M. E.
McTaggart (18661925), Alfred North Whitehead (1861-1947) i inni.
W roku 1830 John Henry Newman (1801-1890) uy sformuowania metoda personacji"
(personation) w Fifteen Sermons Preached Before the University of Oxford (London 1872, s.
29). Przedtem personation znaczyo: uosobienie, przedstawienie jakiej postaci lub podanie
si za kogo, odtd - take powstanie czowieka jako osoby, proces prozopoiczny, rozwj
czowieka ku osobie, prozopoiczne utematyzowanie natury ludzkiej.
2. Kierunki
32
33