Professional Documents
Culture Documents
jzyka
pod redakcj
Beaty Afeltowicz iJolanty Ignatowicz-Skowroskiej
Szczecin 2014
Recenzent
dr hab. Leonarda Mariak, prof. US
Redakcja
Beata Afeltowicz, Jolanta Ignatowicz-Skowroska
Redakcja techniczna
Jerzy Chrapowicki
Skad komputerowy, projekt graficzny okadki
Dawid Pechan
Druk ioprawa
volumina.pl Daniel Krzanowski
ISBN: 978837867-xxx-x
Wydawca
volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Ks. Witolda 79, 71063 Szczecin
tel. 91 812 09 08
druk@volumina.pl, www.voluminamarket.pl
Spis treci
Sowo wstpne
Beata Afeltowicz
7
9
Edyta Bocian
35
47
Gabriela Dziamska-Lenart
57
Piotr Fliciski
67
79
Magorzata Gbka-Wolak
93
Beata Kdzia-Klebeko
107
Dorota Kozaryn
117
Anna Kricka
129
139
Wojciech Krysztofiak
147
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
163
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
185
201
Andrzej Moroz
211
Krzysztof Nerlicki
223
Anna Nieroda-Kowal
243
Pavol Odalo
259
Ewa Pajewska
269
283
Piotr Sulikowski
297
Anna Szyntor-Bykowska
315
Sowo wstpne
Monografia Kulturowe konteksty jzyka jest owocem dyskusji przeprowadzonej podczas oglnopolskiej konferencji naukowej zudziaem goci zagranicznych, ktra odbya si wdniach 2627 maja 2014 wOrodku Szkoleniowo-Wypoczynkowym Uniwersytetu Szczeciskiego w Pobierowie. Konferencj
przygotowali pracownicy Zakadu Wspczesnego Jzyka Polskiego US, wzio
w niej udzia 30 naukowcw z 9 polskich i zagranicznych orodkw naukowych. Reprezentowane byy nastpujce uczelnie: Uniwersytet Mateja Bela
wBaskiej Bystrzycy, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy, Uniwersytet w Biaymstoku, Uniwersytet Kardynaa Stefana
Wyszyskiego w Warszawie, Politechnika Koszaliska, Akademia Pomorska
wSupsku oraz Uniwersytet Szczeciski.
Na prezentowany tom skada si 25 artykuw powiconych funkcjonowaniu jzyka wrnorodnych kontekstach dawnej iwspczesnej kultury. Wtrakcie opracowania redakcyjnego zamieszczonych wtomie tekstw przyjto zasad
ograniczenia ingerencji do niezbdnej korekty technicznej, pozostawiajc Autorom swobodny wybr konwencji stylistycznej imetodologicznej, uwzgldniajcej uwagi merytoryczne Pani Profesor Leonardy Mariak, ktrej skadamy wtym
miejscu serdeczne podzikowania za wnikliw recenzj.
Beata Afeltowicz
Jolanta Ignatowicz-Skowroska
Beata Afeltowicz
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
jzykoznawstwo onomastyka chrematonimia uytkowa przedszkola publiczne
Keywords:
linguistics onomastics usable chrematonymy public kindergartens
Artyku zosta opublikowany w roku 2012: M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli w wojewdztwie podkarpackim, w: Jednotliv aveobecn v onomastike, 18. slovensk onomastick
konferencia, Preov 12. 14. septembra 2011, red. M. Olotiak, Preov 2012, s. 313324.
L. Warda-Radys, Przedszkolanka wychowawczyni czy wychowanka, w: Wok sw iznacze I.
Polszczyzna pikna ipoprawna, red. E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2005, s. 125141.
W zmieniajcej si rzeczywistoci definicje leksykograficzne dezaktualizuj si, poniewa
10
Beata Afeltowicz
11
publicznych, jego analiza motywacyjna oraz strukturalna, atake prba odpowiedzi na pytanie, na ile kontekst kulturowy oddziauje na repertuar motyww
nazewniczych wtej kategorii onimicznej.
Materia onimiczny (oraz informacje szczegowe na temat nazw przedszkoli) wyekscerpowano ze rde elektronicznych. Wortal internetowy przedszkola.
edu.pl informuje, e w Szczecinie dziaa obecnie 61 przedszkoli publicznych,
natomiast systemowa obsuga rekrutacji owiatowej w Szczecinie z obecnego
roku aktualizuje te dane i podaje, e czynnych przedszkoli samorzdowych
dziaajcych wmiecie iprowadzcych rekrutacj dzieci jest 555. Organem prowadzcym szczeciskie przedszkola samorzdowe jest Wydzia Owiaty Urzdu
Miasta Szczecina. Nadzr pedagogiczny nad nimi sprawuje Kuratorium Owiaty wSzczecinie na czele zZachodniopomorskim Kuratorem Owiaty.
Wwietle bada onomastycznych nazwy przedszkoli naley wczy do kategorii chrematonimw, czyli nazw wasnych wytworw jednostkowych lub
seryjnych pracy ludzkiej, najczciej nie zwizanych z okrelonym krajobrazem6. Korzystajc zklasyfikacji chrematonimw opracowanej przez Edwarda
Brez, omawiane onimy naley wczy do klasy ergonimw lub instytucjonimw, czyli nazw instytucji, przedsibiorstw, partii, organizacji, stowarzysze (od gr. rgon dzieo, praca; ac. institutio, -onis urzdzenie)7. Chcc dopeni informacje na temat klasyfikacji nazw przedszkoli miejskich, nie sposb
nie przywoa monografii Artura Gakowskiego pt. Chrematonimy w funkcji
kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim z2008 roku8. Wedug znawcy wspczesnej chrematonimii nazwy rnych typw przedszkoli wchodz wskad chrematonimii
uytkowej, przez ktr badacz rozumie wszystkie nazwy wasne, bdce niejako jzykowym dowodem ludzkiej aktywnoci w rnych obszarach kulturowych ycia publicznego: przestrzeni spoecznej, gospodarczej, kulturalnej,
artystycznej, ludycznej, edukacyjnej [...]9. A. Gakowski dokona take klasyfikacji chrematonimii uytkowej10 na trzy zbiory:
a) chrematonimi marketingow (do ktrej wczane s firmonimy, czyli nazwy
firm iproduktw tu naleayby zatem nazwy przedszkoli niepublicznych),
5
7
8
9
10
Por. list z2014 roku: systemowa obsuga rekrutacji owiatowej Szczecin, NABR 2014, https://nabor.pcss.pl/szczecin/przedszkole/nabor [9.05.2014].
E. Breza, Nazwy obiektw iinstytucji zwizanych znowoczesn cywilizacj (chrematonimy), w:
Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Krakw 1998, s. 343.
Ibidem, s. 348.
A. Gakowski, Chrematonimy w funkcji kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim, d 2008.
Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 5253.
12
Beata Afeltowicz
b) chrematonimi spoecznociow, czyli nazwy zrzesze i organizacji pastwowych, wojskowych, spoecznych, edukacyjnych, kulturalnych, kocielnych itp., do ktrych mona zaliczy nazwy przedszkoli publicznych,
c) chrematonimi ideacyjn (nazwy przedsiwzi kulturowych, akcji spoecznych itp)11.
Jednake autor opracowania ju w2008 roku stwierdzi, e nazwy przedszkoli prywatnych speniaj wszelkie kryteria uznania ich mian za firmonimy. Nazwy przedszkoli publicznych zkolei umieci wzbiorze nazewniczym
obejmujcym nazwy placwek edukacyjnych iwychowawczych oraz uzna, e
stanowi one pas przejciowy pomidzy chrematonimi marketingow ispoecznociow ze wzgldu na przyjte zasady ekonomiczne, ktrymi kieruj si
wswojej dziaalnoci12. Powysze stwierdzenie zostao przejte przez Mirosaw wita-Ched, ktra w swojej klasyfikacji chrematonimw13 (konkretnie
ergonimw) wyrnia:
1. ergonimy marketingowe (nazwy firm):
nazwy firm produkcyjnych,
nazwy firm usugowych,
nazwy firm handlowych;
2. ergonimy spoecznociowe (nazwy instytucji);
3. ergonimy marketingowo-spoecznociowe.
Dokonujc analizy nazw szczeciskich przedszkoli publicznych, stajemy przed problemem dotyczcym ostatecznego ksztatu nazwy omawianych
placwek edukacyjnych. Trudno wynika z faktu, e do lat 90. XX wieku
przedszkola takie byy oznaczane za pomoc deskrypcji okrelonych (czyli opisowych wyrae identyfikujcych indywidualny obiekt14) oraz numeru
(np. Przedszkole Publiczne nr 1 wSzczecinie), ale od niedawna otrzymuj take
dodatkowe okrelenia, takie jak np. Chochlik, Jarzbinka, Zefirek, ktre ujmowane s jako nazwy potoczne, nazwy towarzyszce (NT)15 lub waciwe nazwy
wasne okrelonego obiektu (traktujc pozostae skadniki nazwy jako zapis
11
12
13
14
15
13
ocharakterze deskrypcyjnym)16. Wopracowaniu zastosowano podejcie holistyczne reprezentowane przez Mari Biolik, ktra za chrematonim (ergonim)
uznaje oficjaln, pen nazw przedsibiorstwa, czy spki17 zajmujcej si
okrelon dziaalnoci oraz poddaje analizie nazwy wieloskadnikowe bdce zestawieniem kilku czonw18. Przyjte wskazwki metodologiczne pozwoliy wzbiorze nazw szczeciskich przedszkoli publicznych wyrni dwa
podzbiory:
1. chrematonimy spoecznociowe (15 nazw, tj. ok. 27% z grupy 55 nazw
dziaajcych wSzczecinie przedszkoli publicznych),
2. chrematonimy spoecznociowo-marketingowe (40 nazw, tj. ok. 73%).
Chrematonimy spoecznociowe
Pierwsza z wyrnionych grup onimicznych zostaa stworzona przez
urzdnikw Urzdu Miasta Szczecina. W latach 90. XX wieku dokonali oni
unifikacji omawianych nazw, std ich identyczna budowa. Jak pisze M. Kuakowska: Kady samorzd kieruje si wasnym wyczuciem normy wtym zakresie, dlatego na terenie jednej jednostki administracyjnej wszystkie nazwy
przedszkoli publicznych maj t sam struktur19. Wniniejszym opracowaniu
uwzgldniono onimy zobszaru jednej jednostki administracyjnej, zatem ich
budowa obejmuje identyczne skadniki, ktrymi s dwa obligatoryjne czony:
a) czon informacyjny,
b) czon identyfikacyjno-dyferencyjny20.
Wskad czonu informacyjnego wchodzi leksem przedszkole, uzupeniony
przymiotnikiem precyzujcym status placwki, tj. okreleniem publiczne. T
cz moemy uzna za obligatoryjny czon utosamiajcy nazwy przedszkola
publicznego.
Czon identyfikacyjno-dyferencyjny z kolei skada si z nastpujcych
elementw: oznaczenia cyfrowego w postaci leksemu numer oraz liczebnika
16
17
18
19
20
Takie stanowisko prezentuj np. I. Matusiak, K. Zawilska wartykule pt. Tendencje nazewnicze
na przykadzie olsztyskich chrematonimw, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze,
op.cit., s. 542 oraz K. Banderowicz, Mens sana in corpore sano. Wspczesne tendencje wnazewnictwie polskich sanatoriw, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, op.cit., s. 44.
M. Biolik, Modele strukturalne nazw wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej wwojewdztwie warmisko-mazurskim, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, op.cit., s. 60.
Ibidem.
M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli wwojewdztwie podkarpackim, op.cit., s. 316.
Budow chrematonimw spoecznociowych zaczerpnito z opracowania M. Kuakowskiej,
por. przypis 20.
14
Beata Afeltowicz
gwnego (np. nr 1, nr 2), przyimka w inazwy miejscowoci (ojkonim Szczecin). Zbudowane wedug powyszego schematu ergonimy maj posta, np.
Przedszkole Publiczne nr 4 wSzczecinie, Przedszkole Publiczne nr 14 wSzczecinie
i jak ju wspomniano s przykadami chrematonimw spoecznociowych.
Zinnej perspektywy metodologicznej czon informacyjny oraz identyfikacyjno-dyferencyjny stanowi cznie zapis ocharakterze deskrypcyjnym.
Nazwy przedszkoli publicznych reprezentujce typ chrematonimii spoecznociowej uzupeniaj dwa onimy: PP nr 60 Filia oraz PP nr 77 Filia.
Zaprezentowane przykady oprcz wymienionych powyej czonw: informacyjnego oraz identyfikacyjno-dyferencyjnego zawieraj dodatkowe okrelenie
wpostaci leksemu filia (ktry oznacza oddzia jakiej instytucji majcy swoj
lokalizacj poza miejscem funkcjonowania gwnej jednostki), umieszczonego
wpostpozycji do czonw wczeniejszych21.
Przedstawione nazwy przedszkoli publicznych wSzczecinie ocharakterze
spoecznociowym peni kilka funkcji:
1. identyfikacyjn wskazuj na indywidualne obiekty w przestrzeni
miejskiej,
2. informacyjn wnosz informacje ocharakterze dziaalnoci placwki,
3. lokalizujc informuj, wjakiej miejscowoci placwka si znajduje,
4. dyferencyjn czon wpostaci wyraenia liczebnikowego przyczynia si
do odrnienia jednej placwki od innej wobrbie jednej miejscowoci.
Chrematonimy spoecznociowo-marketingowe
Od lat 90. XX wieku do szczeciskich przedszkoli przenika koncepcja
przedszkola nowoczesnego, wyrastajca z praktyki pedagogicznej, ktra postuluje otwarto programow iorganizacyjn. Zjawisko to ma zwizek zreform owiaty wprowadzon wPolsce w1999 roku. Jednym zzaoe reformy
jest uczynienie na rwni odpowiedzialnymi za proces wychowania i edukacji wszystkich jego uczestnikw: nauczycieli, dzieci i rodzicw22. Nowoczesne przedszkole to take takie, ktre staje si firm, instytucj iorganizacj
21
22
Naley take wspomnie otakiej sytuacji, e iprzedszkole gwne, ijego filia mog nosi odrbne nazwy ocharakterze spoecznociowo-marketingowym, mowa oPP nr 51 Pingwinek
oraz jego filii onazwie Tuptusiowe Przedszkole.
Wstatucie kadego przedszkola publicznego znajduje si punkt, wktrym jest mowa, e jego
organami s: dyrektor przedszkola, rada pedagogiczna oraz rada rodzicw. Statuty te s dostpne na stronach internetowych poszczeglnych placwek.
15
oferujc swoje usugi. Gwnym celem dziaania kadej firmy jest klient, ktry kupi usug, jeli odpowiada ona jego potrzebom ioczekiwaniom. Pojawia
si tu nowe pojcie w funkcjonowaniu przedszkola, jakim jest marketing23.
Specjalici wzakresie prowadzenia przedszkoli uwaaj, e marketing24 wtego
typu placwkach edukacyjnych jest dzi koniecznoci25.
Wskad marketingu (tzw. marketing-mixu) wchodzi produkt, cena, dystrybucja ipromocja. We wspczesnej rzeczywistoci bardzo czsto ten ostatni
element marketingu przyczynia si do wzrostu atrakcyjnoci danego przedszkola. Dziaaniami promocyjnymi moe by np. wydawanie folderw, plakatw informujcych o dziaalnoci placwki i jej ofercie edukacyjnej, prowadzenie strony internetowej. Podejmujc dziaania w zakresie reklamy, kada
placwka wypracowuje wasne sposoby promocji, ktrymi mog by np. stworzenie znaku firmowego logo, nazwy26 ihymnu przedszkola.
Utworzone z powyszych pobudek nazwy szczeciskich przedszkoli publicznych posiadaj nastpujc struktur: czon informacyjny oraz
identyfikacyjno-dyferencyjny + firmonim (inaczej logonim)27. Firmonimy
powstay wwyniku konkursw, wktrych brali udzia: dyrekcja przedszkola,
rada pedagogiczna, rodzice oraz dzieci. Takich nazw, ktre reprezentuj chrematonimi spoecznociowo-marketingow, wynotowano 40, a jedn z ich
podstawowych funkcji staje si promocja placwki edukacyjnej. Wprzypadku
23
24
25
26
27
M. Gerwatowska, Przedszkole jako instytucja edukacyjna wzmieniajacej si rzeczywistoci [on-line], dostpny wInternecie: www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014].
Leksem marketing w Uniwersalnym sowniku jzyka polskiego jest definiowany nastpujco:
<ang.> ekon. hand. dziaania majce na celu badanie rynku pod ktem potrzeb iupodoba
konsumentw, ustalenie wielkoci produkcji, okrelenie cen towarw, atake metod ich sprzeday, dystrybucji ireklamy USJP II 565. Irena Dzierzgowska przytacza trzy typy dziaa, ktre
narzuca marketing wprowadzeniu placwki przedszkolnej: 1. rozpoznanie obecnych ipotencjalnych klientw, sprawdzenie ich potrzeb, czyli badanie rynku, 2. przygotowanie oferty odpowiadajcej oczekiwaniom klientw, czyli rodzicw lub opiekunw, 3. promocja przedszkola,
czyli informowanie i reklamowanie usugi, aby przekona klienta do zakupu (I. Dzierzgowska, Marketing wprzedszkolu, czyli jak skutecznie sprzedawa usug edukacyjn, Managment
wprzedszkolu, RAABE, Warszawa 1997, J. 1.1., s. 3.
Marzena Gerwatowska w wypowiedzi na stronie internetowej www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014] przedstawia decydujce otym
zjawisku czynniki zewnetrzne, m.in. ni demokratyczny powodujcy wiksz liczb miejsc
wprzedszkolu od liczby dzieci czy postawa rodzicw, ktrzy s skonni dowozi swoje dziecko
do oddalonego od miejsca zamieszkania przedszkola cieszcego si dobra opini.
Por. M. Rutkowski, Nazwy na sprzeda. Onazewnictwie na usugach marketingu, Onomastica
2003, t. 48, s. 239254.
M. Biolik charakteryzuje firmonimy nastpujco: Integraln czci niektrych chrematonimw s tzw. firmonimy, nazywane te logonimami, czy markonimami bdce symbolem,
mark firmy. Logonimy czy firmonimy to nazwy hasa (M. Biolik, Modele strukturalne nazw
wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej..., op.cit., s. 60).
16
Beata Afeltowicz
omawianej kategorii onimicznej interesowa nas przede wszystkim czon bdcy firmonimem oraz jego kontekst kulturowy, przez ktry rozumiemy zesp
odniesie do caoksztatu dorobku materialnego i/lub duchowego czowieka,
inaczej to kulturowe, wktrym osadzona jest okrelona jednostka onimiczna.
Elementami kontekstu kulturowego mog by: teksty literackie ipublicystyczne, historia, sztuka (rzeba, malarstwo, muzyka, teatr, film), filozofia, inny tekst
kultury (czyli wnaszym przypadku inna nazwa wasna), czyli oglnie wszystkie dokonania ludzkie wsferze kultury.
Zmotywacyjnego punktu widzenia zgromadzony zbir onimw rozpada
si na dwie grupy: nazw topograficznych ikulturowych. Pierwsz tworz nazwy, ktre wskazuj na pooenie placwki wprzestrzeni miasta (PP nr 37 Na
Grce, zlokalizowane przy ul. Jagielloskiej, w jej stromej czci, na wzniesieniu oraz PP nr 45 Lene przy ul. Czwjdziskiego w Szczecinie-Poni)
lub na charakterystyczne cechy krajobrazu, gwnie na gatunek drzewa rosncego przed lub wokolicy obiektu (PP nr 52 Pod Topol, PP nr 66 Pod
Kasztanem).
Pozostaych 36 firmonimw przedszkoli publicznych wSzczecinie tworzy
zbir nazw kulturowych, ktre moemy odnie do dorobku materialnego lub
duchowego ludzkoci. Najliczniejsz grup omawianych ergonimw stanowi
nazwy osadzone wkontekcie wyobrae oszczliwym, beztroskim dziecistwie (14 nazw). Pod wzgldem strukturalnym nazwy omawianej podgrupy
s reprezentowane przez jednostki onimiczne jednoczonowe i wieloczonowe. Struktury jednoczonowe maj posta przymiotnikw rodzaju nijakiego
(3 nazwy: Baniowe (PP nr 62), Radosne (PP nr 1) oraz Tczowe28 (PP
nr 38)). Szczeglna rola przypada przymiotnikowi baniowy, ktry oznacza
pikno, niezwyko, czyli niepowtarzalno placwki edukacyjnej, ale take
ma znaczenie dotyczcy bani, ktre peni nieocenion rol wwychowaniu
dzieci, poniewa ksztatuj irozwijaj ich osobowo. Poprzez suchanie lub
czytanie bani poznaj one wiat, ucz si wzorw zachowa inorm moralnych, adodatkowo utwory baniowe stanowi rdo inspiracji plastycznej lub
teatralnej dzieci29.
Przymiotnik moe take wchodzi wskad struktury wieloczonowej (PP nr
10 Bajkowa ka). Wczterech nazwach przedszkoli powizano przymiotnik
28
29
17
18
Beata Afeltowicz
Nazwy poszczeglnych grup wiekowych: Akwarelki, Kolorowanki, Modelinki, Plastelinki semantycznie nawizuj rwnie do nazwy przedszkola.
19
33
34
20
Beata Afeltowicz
35
21
Bibliografia
Banderowicz K., Mens sana in corpore sano. Wspczesne tendencje wnazewnictwie polskich sanatoriw, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011, s. 4358.
Bba S., Swojsko iegzotyka wnazwach pomorskich ikujawskich zakadw
gastronomicznych, Pomorze 1969, nr 6, s. 12.
Biolik M., Modele strukturalne nazw wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej wwojewdztwie warmisko-mazurskim, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011,
s. 5978.
Bratuszewska M., Witkowska J., Przedszkole szansa czy zagroenie?,
http://www.zpo1.mlawa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=26:przedszkole-szansa-czy-zagroenie&catid=19:publikacje&Itemid=12 [12.05.2014].
Breza E., Nazwy obiektw iinstytucji zwizanych znowoczesn cywilizacj
(chrematonimy), w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998, s. 343362.
Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011.
Dzierzgowska I., Merketing wprzedszkolu, czyli jak skutecznie sprzedawa
usug edukacyjn, Managment wprzedszkolu, RAABE, Warszawa 1997,
J. 1.1., s. 3.
Gakowski A., Chrematonimy wfunkcji kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim, d
2008.
A. Gakowski, Socjoideonimy a chrematonimy miejsce nazw organizacji
iinicjatyw spoecznych wdynamice onimicznej jzyka, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. A. Cielikowa, B. Czopek-Kopciuch,
K. Skowronek, Krakw 2007, s. 495508.
Gerwatowska M., Przedszkole jako instytucja edukacyjna wzmieniajacej si
rzeczywistoci [on-line], dostpny wInternecie: www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014].
Jednotliv aveobecn v onomastike, 18. slovensk onomastick konferencia, Preov 12. 14. septembra 2011, red. M. Olotiak, Preov 2012.
Z. Kaleta, Teoria nazw wasnych, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia,
red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998, s. 1536.
22
Beata Afeltowicz
Objanienie skrtw
PP Przedszkole Publiczne
SJPD Sownik jzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 111, Warszawa
19581969.
USJP Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. 14, Warszawa
2003.
23
PP nr 1 Radosne
PP nr 3 Pentliczek
PP nr 4
PP nr 5
PP nr 6 (wSpecjalnym Orodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niesyszcych im. Hansa Christiana Andersena wSzczecinie)
6. PP nr 8 Muzyczna semka
7. PP nr 9 Soneczna Dziewitka
8. PP nr 10 Bajkowa ka
9. PP nr 11 Jarzbinka
10. PP nr 13 Szczliwa Trzynastka
11. PP nr 14
12. PP nr 18 Wesoa Osiemnastka
13. PP nr 20
14. PP Specjalne nr 21 Chatka Puchatka
15. PP nr 23 Zefirek
16. PP nr 27 agielek
17. PP nr 29
18. PP nr 30 Chochlik
19. PP nr 31
20. PP nr 32 Hejnaek
21. PP nr 33
22. PP nr 35 Krasnala Haabay
23. PP nr 37 Na Grce
24. PP nr 38 Tczowe
25. PP nr 41 rdeko
26. PP nr 43 Smyk
27. PP nr 44
28. PP nr 45 Lene
29. PP nr 46
30. PP nr 48 Lena Gromada
31. PP nr 49 Stokrotki
32. PP nr 50 Gama
33. PP nr 51 Pingwinek
34. PP nr 51 Tuptusiowe Przedszkole
35. PP nr 52 Pod Topol
24
Beata Afeltowicz
36. PP nr 53 Pdzelek
37. PP nr 54 Plastusiowo
38. PP nr 58 Akademia Krasnoludkw
39. PP nr 59 May Ksi
40. PP nr 60
41. PP nr 60 Filia
42. PP nr 61 Niezapominajka
43. PP nr 62 Baniowe
44. PP nr 64
45. PP nr 65 Zatoczka
46. PP nr 66 Pod Kasztanem
47. PP nr 67 Stokrotka
48. PP nr 72 Kraina Juliana Tuwima
49. PP nr 73 Ekolandia
50. PP nr 74 Maych Przyjaci
51. PP nr 75
52. PP nr 77 Wesoe Sidemki
53. PP nr 77 Filia
54. PP nr 79 Figielek
55. PP nr 80 Pnutka
25
ones (eg Public Kindergarten No. 1 in Szczecin Joyful) are created by ateam
that consists of: Director of kindergarten, teachers council, parents and children who attend to a particular kindergarten.
The study shows that the form of the unofficial name of apublic kindergarten is determined by the following cultural contexts: ideas about childhood,
childrens literature, music, visual arts, architecture and traditions of the city.
27
Edyta Bocian
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
jzyk woski, frazeologia, dziedzictwo kulturowe
Sowa kluczowe:
Lingua italiana, fraseologia, patrimonio culturale
Jzyk akultura
Nie sposb przeledzi wkrtkiej formie artykuu zoonego splotu jzyka
naturalnego z szeroko pojt kultur, nie tylko ze wzgldu na rozlego samej tematyki, ale take na fakt, e badanie tych powiza stao si inspiracj docieka wielu badaczy, ktrych owocem jest bogata literatura przedmiotu. Wrd wspomnianych badaczy nie zabrako oczywicie jzykoznawcw,
zainteresowanych rnymi paszczyznami tych zwizkw, z ktrych czsto
wyaniao si przyrwnanie jzyka do utrwalacza, rezerwuaru, przenonika
iprzekanika treci kulturowych1.
Jedn ztych paszczyzn badawczych jest kwestia frazeologicznych zasobw
jzyka. W literaturze przedmiotu na status zwizku frazeologicznego (idiomatyzmu, frazeologizmu) skadaj si parametry odtwarzalnoci danego poczenia wyrazowego, utrwalonej czliwoci poszczeglnych komponentw,
1
J. Anusiewicz, Kulturowa teoria jzyka. Zarys problematyki, w: Jzyk akultura. Tom 1. Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Wrocaw 1991, s. 17.
28
Edyta Bocian
4
5
6
7
8
A.M. Lewicki (red.), Stao izmienno zwizkw frazeologicznych, UMCS, Lublin 1982.
Cytuj B. Rejakow za A. Olekiewicz, Europa jzykw. Zwizki frazeologiczne oproweniencji
biblijnej iantycznej weuropejskiej wsplnocie sownikowej, Krakw 2007, s. 44.
A.M. Lewicki, Studia zteorii frazeologii, ask 2003, s. 27.
J. Kerstin, Le nom propre: constructions et interprtations, Paris 1994, ss. 214220.
Stupeur et tremblements, Paris 1999, s. 73.
Zpokor iunieniem, Warszawa 2005, s. 45.
Wszczeglnoci publikacja Metaphors we live by.
29
30
Edyta Bocian
12
Pojawia si te akcent polski lordine regna aVarsavia (212) (porzdek panuje wWarszawie).
Wyraenie to suy cynicznemu wskazaniu, e dana sytuacja ulega stabilizacji, bez sprecyzowania jednak, e stan ten zosta otrzymany wwyniku dziaa represyjnych.
Inne zwizki zawierajce w swej budowie nazwy wasne postaci historycznych to np. parlar
31
13
14
male di Garibaldi (221), Paganini non ripete (218) lub nazwy znanych miast np. gli ozii di Capua
(215), tutte le strade portano aRoma (279), fare come fanno aFaenza (137), fare come fanno
iladri di Pisa (138).
Kategori mieszan s te utarte zwroty, ktre nawizuj do powszechnej ludzkiej wiedzy iprzekona z okrelonego okresu historycznego, ale take do wierze, zwyczajw oraz praktyk
ztamtych czasw, np. toccare ferro/ ferro di cavallo (274) (dos. dotyka elazo/ podkow wznaczeniu odpuka wniemalowane), czyli przesdnie chroni si przed zem. Wredniowieczu
powszechnym zwyczajem byo przybijanie do drzwi domostw koskiej podkowy zelaza, aby
ustrzec dom przed zymi siami.
Innymi tego rodzaju wyraeniami s np. il calcio dellasino (51), cantare ai sordi (54).
32
Edyta Bocian
Szerzej na ten temat pisz wartykule zatytuowanym Wsplne dziedzictwo . Poniej przedstawiam tylko jego wybrane przykady.
33
Rozwaane jednostki jzykowe mog by take rdem mdroci yciowej. Wtym zakresie moemy wyrni chrzecijask mdro yciow wskazujc na prawdy oglne, np. Nessuno profeta in patria (Nikt nie jest prorokiem we wasnym kraju) podkrela fakt, i trudno by docenionym we wasnym
otoczeniu. Biblijna mdro to rwnie uwagi opisujce postpowanie ludzkie,
np. vedere la pagliuzza nellocchio altrui e non vedere la trave nel proprio. (Widzie dbo wcudzym oku, awswoim belki nie widzie), ktra eksponuje ludzk lepot wdostrzeganiu wasnych wad iprzesadn skonno do zauwaania
najmniejszych ujemnych cech charakteru uinnych. Odnonie prawd imdroci yciowych zaczerpnitych zmitologii, mona wyrni np. la vittoria di Pirro (pyrrusowe zwycistwo), zwizek ten zwraca uwag na fakt, e czasami lepiej
zrezygnowa, gdy nie warto walczy iponosi straty rwne stratom przegranego, tylko dla samego zwycistwa, il tallone dAchille (pita achillesowa) - kady przeciwnik ma swj saby punkt, trzeba tylko go odkry, il cavallo di Troia
(ko trojaski) poucza okoniecznoci bycia czujnym na podstpy16.
Wnioski
Kultura przenika do jzyka, zostaje ona czsto wnim utrwalona na zawsze
jako wiadectwo przeszoci danego narodu lub narodw. Wprzeanalizowanych przykadach odcisna si kultura pojta wsposb bardzo szeroki, czyli
jako caoksztat dorobku ludzkoci, gromadzony przez cay okres jej dziejw
oraz przekazywany zpokolenia na pokolenie. Wyania si znich rwnie obraz
jzyka woskiego gboko zakorzenionego wdziedzictwie kulturowym.
Wniniejszych rozwaaniach skupilimy si gwnie na zwizkach frazeologicznych oproweniencji historycznej, literackiej, atake chrzecijaskiej imitologicznej. Odzwierciedlenie wjzyku znalazy najczciej wydarzenia, postaci historyczne wane dla danego narodu/w wdanym okresie historycznym,
np. dla Wochw by to Garibaldi, ktry odegra wan rol wwalce oZjednoczenie Woch, znany skrzypek i kompozytor Paganini, postacie literackie
np. Gradasso iRodomonte, rwnie zkrgu literatury wiatowej Hamlet, Don
16
Wszystkie przywoane zwizki frazeologiczne maj charakter przykadowy i nie wyczerpuj w peni bogactwa zasobw jzyka woskiego w adnej z analizowanych proweniencji. Na
marginesie rozwaa warto wspomnie take ozwizkach frazeologicznych nawizujcych do
kultury dnia codziennego, do tzw. woskich realiw. Szczeglnie wymowne wtym zakresie jest
wyraenie come il cacio sui maccheroni (70) (jak ser na makaronie), ktre nawizuje do woskiego zamiowania do makaronw posypywanych serem, czyli podkrela co, co wietnie do siebie
pasuje, jak np. parmezan do makaronu.
34
Edyta Bocian
Legami della lingua italiana con la cultura: alcuni aspetti fraseologici scelti
Riassunto
Larticolo mira apresentare lintrecciarsi della lingua italiana con la cultura
intesa in senso largo. Largomento viene affrontato attraverso lo studio delle
risorse fraseologiche di quattro principali provenienze: storia, letteratura, religione e mitologia. Durante le analisi stato appurato che ilegami in questione
sono molto forti e riguardano non solo la cultura italiana, ma anche quella
mondiale.
17
18
Zaciny wformie niezmienionej przenikny do jzyka woskiego np. ad hoc (17), carpe diem
(57), dura lex, sed lex (90), itd. Zkolei zjzyka francuskiego pojawia si passare un brutto quarto
dora (223) (passer un mauvais quart dhoeur), Tutto va ben madama la marchesa (280) (Tout va
trs bien, madame la Marquise), azjzyka angielskiego terra di nessuno (271) (no mans land).
Warto zasygnalizowa, e zwroty frazeologiczne wystpujce wjzyku woskim (ktrych nie
udao si tutaj, niestety, przeanalizowa) mog pojawia si rwnie winnych jzykach europejskich, tworzc swego rodzaju wsplnot rozwoju kulturalnego rnych narodw, dotyczy
to szczeglnie wyrae orodowodzie biblijnym oraz mitologicznym. Szczegowo pisz otym
w cytowanym ju artykule. Wykaz niektrych publikacji zawierajcych zestawienia kontrastywne zasobw frazeologicznych wdwch lub wicej jzykach zawiera np.: J. Szerszunowicz
Obraz czowieka wpolskich, angielskich iwoskich leksykalnych ifrazeologicznych jednostkach
faunicznych, Biaystok 2011, s. 53 in.
35
Magdalena Czachorowska
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego wBydgoszczy
Sowa kluczowe:
twrczo Bolesawa Prusa, sownictwo wojskowe, sowniki wojskowe, funkcje sownictwa wojskowego
Key words:
literary output of Bolesaw Prus, military language, military vocabulary, functions of
military language/vocabulary
36
Magdalena Czachorowska
Haso: Wgierska Wojna Ludw [w:] Leksykon Lalki, pod red. A. Bbel iA. Kowalczykowej,
Warszawa 2011, s. 183.
37
szlachcic, wdrodze peni werwy, animuszu idobrego humoru, dopiero wkoszarach uwiadomili sobie, e wtoczeni zostali wrygor wojskowy. Na uwag
zwraca take sam dobr postaci, bdcych bohaterami tej nowelki, poniewa,
w sposb zamaskowany, duo mwi o zwyczajach panujcych przy losowaniach rekrutw do armii.
Wnoweli Przy ksiycu odnale mona tylko jeden leksem batalistyczny wykorzystany wzwrocie: bawi si wwojsko Przy 63.
Wutworze Omyka wojna, awaciwie powstanie jest stale obecne, ono
nieustannie pojawia si wrozmowach dorosych iwzabawie dziecka. Starszy
brat gwnego bohatera przystpuje do partii powstaczej. Wmiasteczku komentuje si dziaania wojenne. Wojsko przechodzi przez miasto noc. Obok
miasteczka rozgrywa si bitwa, gwny bohater obserwuje wszystko ze strychu. Obywatele miasteczka zastanawiaj si, czy si nie ewakuowa. Jest jeszcze
sprawa tajemniczego ssiada, ktry take swoje ycie zwiza zwojskiem iwojn. To wszystko spowodowao, e utwr jest jednym zbogatszych leksykalnie,
pod wzgldem sownictwa militarnego.
Jak pokazuje skrcony izkoniecznoci pobieny przegld twrczoci Bolesawa Prusa, sownictwo agonologiczne jest komponentem leksykalnym utworw pisarza. Bogactwu sownictwa towarzysz tez rnorodne funkcje penione przez omawiane wyrazy.
Pierwsz, niejako podstawow funkcj jest funkcja mimetyczna polegajca na tym, e obecno sownictwa militarnego jest prost pochodn pierwotnych odniesie przedmiotowych wiata przedstawionego zgodnie zdefinicj
analogicznej funkcji motyww rolinnych w utworach literackich stworzon
przez Andrzeja Stoffa4. Funkcj t w odniesieniu do sownictwa batalistycznego naley zrnicowa w zalenoci od przedmiotu opisu na funkcj mimetyczn w obrazach statycznych oraz drug w partiach dynamicznych. T
pierwsz zastosowa mona wsytuacji, kiedy Prus opisuje ubir iuzbrojenie
pojedynczego onierza lub caej armii, fortyfikacje lub umocnienia, koszary
lub inne miejsca obozowania wojsk, t drug - w momencie opisu scen batalistycznych. To rozrnienie jest potrzebne choby dlatego, e opisom scen
batalistycznych towarzyszy bdzie jeszcze jedna funkcja, oktrej za chwil.
Wtwrczoci Bolesawa Prusa znalazy si takie wyrazy zwizane zwojskiem iwojn wykorzystane wfunkcji mimetycznej wpartiach statycznych jak:
- oglne okrelenia dotyczce wojska iwojskowoci :
4
38
Magdalena Czachorowska
trzeba byo co roku [] budowa wysoko pooone drogi dla wojsk, ktre
wkadej porze musiay odbywa marsze. Faraon I910
Wic zamiast narzeka i rozprawia, zbierajcie wojska, bro, ywno
Przemiany 439
Wtym czasie jenera Nitager, naczelny wdz armii, ktra strzee bram Egiptu od najazdu azjatyckich ludw, ma wyruszy od Gorzkich Jezior przeciw nastpcy tronu. Faraon I1415
Tylko od czasu do czasu zfrontu, od tyu albo zbokw przylecia jaki jedziec zkartk albo zustnym poleceniem od majora. Lalka I181
- oglne okrelenia nazywajce onierza:
Nieustraszony bojownik nie wyda jku, owszem nuci pie oniersk,
apo ukoczeniu ceremonii sam chcia si podnie. Faraon I48
Alarm! zawoaem zrywajc si na rwne nogi. Szpad!... konia!... Oficerowie na swoje miejsca!... Sygna do ataku! komenderowaem wpnie sdzc, e mj oddzia ze wszech stron otoczono. Kopoty babuni 185
Skrzypce na chwil umilky ionierz oprzytomnia. Echa muzyczne 52
Wojskowy szed, araczej wlk si naprzd, cywilny opar krokw za nim.
On 407
- realia ycia wojskowego
Atu odby si ma parada iju na placu musztry wida galopujcy sztab
puku. Echa muzyczne 48
Tej nocy spalimy na goym polu nie stawiajc nawet wkozy broni. Lalka
I178
- nazwy broni
- Dziesi dziesi tysicy takich maszyn z odpowiedni liczb armat
wystka Pomorski, spoci si iznowu opar brod na wasnych kolanach. Przemiany 429
Od wwozu dolatywa ich zgiek onierstwa ioskot toczcych si balist
Faraon I33
Kady mia wswej lewej rce karabin, za plecami paasz, ceglaste rumiece
na twarzy biaej jak kred iszeroko otwarte oczy. Omya 142
Dalej oddzia kopijnikw, wbluzach niebieskich iczerwonych, potem wielka
banda ludzi prawie nagich, zbrojnych wmaczugi, znowu procarze ikopijnicy,
iznowu procarze, aza nimi czerwony oddzia zkosami itoporami. Faraon II 59
Libijczyk, Grek, Cheta ju dzieckiem bdc strzela zuku iprocy idoskonale
wada maczug Faraon II 161
Inaczej byo zksicym sztabem, zgreckim pukiem, ktry mu towarzyszy
ikilkoma wojennymi machinami. Faraon I17
39
- czci umundurowania
Za przedni stra, otoczona oddziaem topornikw, posuwaa si lektyka
ministra, aza ni, wmiedzianych hemach ipancerzach, greckie roty Faraon
I21
albo te noclegi wlasach ina polach, kiedy jeden drugiemu spycha gow
ztornistra iukradkiem ciga paszcz sucy za wspln kodr? Lalka I177
Do sali weszo dwoma rzdami kilkunastu gwardzistw wzotych hemach
inapiernikach, zobnaonymi mieczami Faraon I63
- formacje ioddziay wojskowe - nazwy jednostek
Marzy, e jest kapitanem jazdy ina czele szwadronu pdzi do ataku. Placwka 235
Tutmozis kaza zaprzc dwadziecia pi dwukolnych wozw cikiej kawalerii iwsadzi na nie ochotnikw. Faraon II 406
Za pitami Sargona chodzili przecie najlepsi wojownicy asyryjscy: ucznicy,
topornicy, kopijnicy, ajednak nie byo takich szeciu, ktrzy potrafiliby maszerowa zgodnie, wjednym szeregu. Faraon I433
- stopnie ifunkcje wojskowe przynaleno do rodzajw broni
Przyjam mu mamk, powiadam ci, bab jak Herod, znasz j przecie, t
Weronik, crk Szczypajy, kaprala zpierwszej kompanii, iPraksedy markietanki?... Kopoty babuni 136
Stosownie do porady otyego majora, ktry swoim lekcewaeniem pci piknej tyle przykroci narobi zacnej przyjacice, postanowilimy okoo poudnia
zoy wizyt emerytowi Batonickiemu. Kopoty babuni 188
By porucznikiem, apniej kapitanem wsidmym puku liniowym. Lalka
I158
Losowanie skoczyo si, a feldfebel odprowadza rekrutw do tymczasowych koszar. Echa muzyczne 38
Prus przywoywa wswych utworach kampanie wojenne zepoki napoleoskiej, dziaania wojskowe zokresu Wojny Ludw, nawizywa do walk powstaczych z1863 roku zawsze mg odwoa si do pamici, dowiadcze
iwiedzy przecitnego czytelnika. Jednak wprzypadku Faraona sytuacja wygldaa zupenie inaczej.
Od pocztku XIX wieku ukazay si liczne publikacje, bardziej lub mniej
naukowe, jako wyraz ogromnego zainteresowania cywilizacj, kultur isztuk
staroytnego Egiptu, ale wrd nich nie znajdziemy dziea, ktre cho wczci
powicone byoby zagadnieniom wojska i wojskowoci w tamtym czasie. Informacje na ten temat pojawiay si bardzo rzadko, nawet incydentalnie, najczciej przy podawaniu informacji na temat historii kiedy to, autorzy traktatw
40
Magdalena Czachorowska
opisywali wyprawy wojenne faraonw lub najazdy na Egipt armii obcych ludw lub na temat sztuki gdy zachwycano si malowidami ipaskorzebami
otematyce wojskowej. AwFaraonie Prus opisuje nie tylko armi faraona, ale
iwojska asyryjskie, oddziay libijskie, puki greckie, wspomina te okolumnach
wojsk hetyckich. Wsytuacji, gdy pisarz odwouje si do tak odlegej rzeczywistoci, funkcji mimetycznej musi towarzyszy iinna funkcja funkcja poznawcza.
Wrd jednostek leksykalnych budujcych wiat staroytnej wojskowoci
znalazy si takie, ktre wydaj si by jak najbardziej adekwatne do wczesnej rzeczywistoci, bo nazwy te od dawna przywoywane s wopracowaniach
inawet jeli zpunktu widzenia dzisiejszego uytkownika jzyka odczuwane s
jako wyrazy przestarzae lub archaizmy nie budz wczytelniku wewntrznego
sprzeciwu. Do takich nomina militaria nale neutralne leksemy typu: alarm,
atak, bitwa, bro, dowdca, haso, oddzia. S uniwersalne na tyle, e mog by
wykorzystane do napisania powieci owojnie zkadej epoki od czasw staroytnych po wspczesno. Takimi s nazwy broni: uk, miecz, taran, tarcza, topr. WFaraonie znalazy si nazwy uzbrojenia, ktre powszechnie uwaane s
za najbardziej prymitywne, aco za tym idzie najstarsze: kamie (iproca uywana ju bya wczasach biblijnych, musiaa by znana za czasw Ramzesa XII),
kij, maczuga, n itd. Ale s take wyrazy nazywajce realia przede wszystkim
znacznie modsze albo zinnych obszarw ikultur. Wtpliwoci co do zasadnoci pojawienia si wpowieci ostaroytnym Egipcie moe budzi na przykad
leksem kopijnicy, poniewa jak nazwa wskazuje by to oddzia zbrojny walczcy
midzy innymi kopiami, a kopia to bro wyksztacona dopiero w XIII w. na
zachodzie Europy5. Winnym miejscu Prus wspomina ooddziaach zkosami.
Kosy owszem byy ju wykorzystywane w staroytnoci jako bro, ale wyposaano wnie koa rydwanw bojowych, by unieszkodliwi konie przeciwnika,
kosy bojowe, wtakim znaczeniu, oktrym pisze Prus to prawdopodobny wynalazek piechoty zaporoskiej zXVII wieku6. Kolejny sprzeciw budzi pojawienie si
wpowieci leksemu lanca, ktry, zgodnie zobjanieniami wliteraturze fachowej, nazywa narodow bro polsk, bdca drzewcow broni kujc, skadajc si zwskiego stalowego grotu osadzonego na drzewcu () Bro ta wswej
ju skrytalizowanej formie uywana bya od II poowy XVIII wieku7.
Funkcj poznawcz peni nomina militaria wykorzystane wpartiach opisowych wpowieci znajdziemy opisy caych armii. Na przykad ooddziaach
asyryjskich czytamy:
5
6
41
Midzy niespokojnymi, prawie dzikimi zwierztami, krcio si kilkudziesiciu ludzi, jakich Ramzes jeszcze nie widzia. Mieli oni kudate wosy, wielkie
brody, piczaste czapki zklapami na uszach. Jedni byli odziani wdugie szaty
zgrubego sukna, spadajce do kostek, inni wkrtkie surduty ispodnie, aniektrzy wbuty zcholewami. Wszystko to byo uzbrojone wmiecze, uki iwcznie.
Faraon I358359
Armia faraona musiaa zmierzy si zwojskiem libijskim. Opis starcia obu
walczcych stron poprzedzaj wiadomoci owygldzie Libijczykw:
Otoczony kbami tawego kurzu, zwolna posuwa si libijski korpus niby
kilkuwiorstowy w upstrzony niebieskimi, biaymi iczerwonymi plamami.
Na czele maszerowao kilkunastu jedcw, zktrych jeden odziany wbia pacht siedzia na koniu jak na awie, zwiesiwszy obie nogi na lew stron.
Za jedcami sza gromada procarzy wszarych koszulach, potem jaki dostojnik
wlektyce, nad ktr niesiono duy parasol. Dalej oddzia kopijnikw, wbluzach
niebieskich i czerwonych, potem wielka banda ludzi prawie nagich, zbrojnych
wmaczugi, znowu procarze ikopijnicy, iznowu procarze, aza nimi czerwony
oddzia zkosami itoporami. Faraon II 5859
Kilka razy take w powieci odnajdziemy oczywicie i opisy oddziaw
egipskich.
Funkcja mimetyczna sownictwa militarnego, do ktrej powracamy, realizowana bya take wtrakcie opisu scen bitewnych. Ztym, e wcaej twrczoci Prusa odnajdziemy opis tylko jednej bitwy bitwy nazywanej przez Rzeckiego jeneraln. W Faraonie czytelnik spodziewa si opisu dwch bitew,
ale do pierwszej wczasie manewrw nie dochodzi, aobraz drugiej zasnuwa
kurzawa piachu pustynnego. Wopowiadaniu Omyka dochodzi co prawda
do bitwy midzy oddziaami powstaczymi awojskiem rosyjskim iczytelnik
informowany jest osamym starciu, nawet ojego kolejnych fazach, ale nie widzi
walczcych. Walka relacjonowana jest jedynie poprzez wykorzystanie zmysu
suchu, wrae dwikowych, a e t relacj przekazuje mae dziecko, ktre
nigdy bitwy nie widziao, ato co syszy, odnosi iporwnuje do znanych sobie
odgosw ycia codziennego na wsi. Efekty starcia obserwowa moemy jedynie zoddalenia, aookropnociach tego, co si dzieje, wiadczy zachowanie dorosych mieszkacw miasteczka. Itu pojawia si nastpna funkcja sownictwa
militarnego funkcja ekspresywna, poniewa obrazy bitew itego, jakie skutki
przynosz, wywouj okrelone emocje inastroje uczytelnika.
Bitwa widziana oczami Rzeckiego jest brudna, okrutna, drapiena. Walczcy onierze s oszoomieni hukiem, przeraeni tym, co dzieje si dookoa,
42
Magdalena Czachorowska
43
Bo kiedy mam do czynienia zwojskowoci, wiem wszystko: ilu jest onierzy, koni, wozw, ktrzy oficerowie pij lub zaniedbuj sub, aktrzy peni
swoje obowizki. Wiem te, co robi zwojskiem. Gdy na rwninie sta korpus
nieprzyjacielski, aeby go pobi, musz wzi dwa korpusy. Gdyby nieprzyjaciel
sta wobronnej pozycji, nie wyruszybym bez trzech korpusw. Gdy wrg jest niewywiczony iwalczy wbezadnych tumach, przeciw jego tysicowi mog wystawi piciuset onierzy ipobij go. Gdy strona przeciwna ma tysic topornikw
ija tysic, rzuc si na nich ipokonam, jeeli bd mia do pomocy stu procarzy.
Faraon I240
Inne metafory zbudowane na leksyce wojennej odnale mona wwypowiedziach modego faraona. Swoj filozofi rzdzenia Ramzes wyjania wnastpujcy sposb:
Jak wdz musi prowadzi swoj armi na wasn odpowiedzialno iwedug
wasnego planu, tak ja bd kierowa pastwem. Faraon II 219
Aosporze zkapanami tytuowy bohater mwi:
Midzy mn iarcykapanami ju zacza si wojna. Oni s fortec, ktr
wezwalimy do poddania si. Odmwili, wic musimy przypuci szturm. Faraon II 349
Nowela Cienie rozpoczyna si przypowieci, alegori walki dnia znoc.
Leksemy armia (3x) ionierze wykorzystanie zostay jako osnowa opowieci:
Kiedy na niebie dogasaj blaski soca, z ziemi wynurza si zmierzch.
Zmierzch wielka armia nocy otysicach niewidzialnych kolumn imiliardach
onierzy. Potna armia, ktra od niepamitnych czasw pasuje si ze wiatem,
pierzcha kadego poranku, zwycia kadego wieczora, panuje od zachodu do
wschodu soca, awdzie, rozbita, chowa si po kryjwkach iczeka. Cienie 82
Armia wic pasuje si ze wiatem, pierzcha kadego poranku, zwycia
kadego wieczora, panuje od zachodu, chowa si po kryjwkach iczeka (5x),
wypenia wszystkie skrytki, jest w kadej szczelinie, ley pod najmniejszym
ziarnkiem piasku, czepia si najcieszej nici pajczej, przenosi si na inne miejsce, wysuwa si ze swych ucieczek, zapenia korytarze domw, wypezuje na
rodek pokoju iobsiada firanki, wysuwa si na ulice, szturmuje ciany.
Kolejn, z omwionych funkcji sownictwa militarnego, bdzie funkcja
identyfikacyjna. Niektrych bohaterw wswych utworach Prus nie przedstawia
zimienia inazwiska, posta identyfikowana jest jedynie poprzez rang wojskow.
Wopowiadaniu Kopoty babuni bohater, penicy te funkcj narratora.
by pukownikiem, do niego przyjeda Pudencjanna Modzierznicka, tytuowa
babunia, wdowa po majorze V puku piechoty. Kobieta najczciej nazywana jest
majorow, agwnego bohatera narratora majorowa tytuuje pukownikiem
44
Magdalena Czachorowska
45
47
Anna Dbrowska-Kamiska
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego wWarszawie
Sowa kluczowe:
antroponimia, nazwa wasna, nazwiska, nazwy odmiejscowe
Keywords:
anthroponymy, proper name, surnames, place names
48
Anna Dbrowska-Kamiska
rda: W. Kuraszkiewicz, Podstawowe wiadomoci z gramatyki historycznej jzyka polskiego, Warszawa 1970; W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543,
Wrocaw 2004.
49
sdowych cechy gwarowe typowe dla danego regionu wystpuj bardzo konsekwentnie. Czsta wczenie pierwotna kocwka -u wraz zpniejsz -owi
trwa bdzie od XVI/XVII do XIX w. (Klemensiewicz 2002: 300). Wtedy to
rwnolego kocwek -u|| -owi nie pozwalaa gramatykom okreli dokadnie zasigu ich wystpowania, poniewa wybr zalea od zwyczaju, ktry nie
zawsze by ustalony (Klemensiewicz 2002: 610). Opewnej swoistej ekspansji
kocwki -ovi dawnych tematw na *- na pozostae rzeczowniki mskie wcelowniku liczby pojedynczej nadmienia Zdzisaw Stieber przy okazji omawiania jej produktywnoci wpolskim jzyku literackim idialektach poudniowych
(Stieber 2005: 110111). Obecnie wcelowniku liczby pojedynczej imion mskich obowizuje kocwka -owi, por. Andrzejowi, Jdrzejowi, Maciejowi, Mikoajowi. Wapelatywach upowszechnia si take kocwka -owi, natomiast
-ujest waciwa niewielu rzeczownikom inawet wich obrbie zdarza si niekonsekwentne uycie take kocwki -owi (Klemensiewicz 2002: 610).
Jednak wnazwiskach odmiejscowych z-ew lub -ow takie obowizujce
ujednolicenie nie nastpio. Przyjrzyjmy si ojkonimom, ktre motywuj owe
antroponimy semantycznie i sowotwrczo. Wyekscerpowaam je ze sownikw2 (ETSNP, SEMot, SNUP). Nastpnie zestawiam z pochodnymi od nich
nazwiskami. Wyniki zaprezentowaam poniej (po dwukropku w nawiasie),
oile wspomniane ojkonimy wystpiy wprzywoanych wczeniej sownikach.
Wymieniam je wraz zwyszukanymi wrotach isownikach antroponimami.
Materia:
Andrzejewski iAndrzejowski (: Andrzejw);
Bilewski (: Bilew) iBilowski;
Boguniewski (: Boguniewo) iBoguniowski;
Gobiewski (: Gobiewo) iGobiowski (: Gobiw);
Januszewski (: dawniej Januszewo, dzi Janiszewo, Januszewice) iJanuszowski;
Jeewski (: Jeewo) iJeowski (: Jew);
Jdrzejewski (: Jdrzejkowo) iJdrzejowski (: Jdrzejw);
Krzeszewski (: Krzeszew) iKrzeszowski (: Krzeszw);
Maciejewski (: Macewo) iMaciejowski (: Maciejowice);
Mikoajewski (: Mikoajewice) iMikoajowski (: Mikoajowice);
Milewski (: Milewo, Milejw) iMilowski (: Milejowice);
Olszewski (: Olszewo, Olszewice) iOlszowski (: Olszowa, Olszowice);
Pniewski (: Pniewy) iPniowski (: Pniw);
Ryniewski (: Rynie, Rynia) iRyniowski (: Rynowo);
2
Wykaz sownikw oraz skrtw ich tytuw znajduje si wkocowej czci artykuu.
50
Anna Dbrowska-Kamiska
51
Klemensiewicz, Urbaczyk 1955: 79). Wynikaa ona zdziaajcego prawa korelacji mikkoci. Stieber zauwaa, e -evi pierwotnie mg wystpowa tylko
po mikkich, zczasem rozszerzy si na pozycj po twardej spgosce, anawet
mg czasem wyprze -ovi (Stieber 2005: 111). Dopiero pniej, pod wyrwnujcym wpywem formacji zo, zaczy si cofa formacje zprawidowym e,
przy czym ichronologia, iterytorialny zasig tego procesu zale od dialektu
oraz od rodzaju morfemu, w ktrym wystpuje grupa -ew- || -ow-, tak np.
rozmaicie wrnych kocwkach, rozmaicie wprzyrostku nazwy pospolitej
awasnej (Klemensiewicz 1999: 103104). Upowszechnienie grupy -ow, poza
bardzo nielicznymi wyjtkami archaicznymi (por. krlewski, krlewic(z), krlewna), stanowi znamienn cech jzyka oglnego ijego literackiej odmiany.
Proces ten najszybciej obj Maopolsk, pniej Mazowsze ina kocu Wielkopolsk, ktra opieraa si temu wyrwnaniu najduej.
W poniszej tabeli prezentuj nazwiska z -ew (1 kolumna) w kolejnoci
wedug ich frekwencji (2), ktra znajduje si obok frekwencji (3) odpowiadajcych im nazwisk z-ow (4). Dane pochodz ze Sownika nazwisk uywanych
wPolsce na pocztku XXI wieku Kazimierza Rymuta (SNUP).
1
Liczba osb
Liczba osb
Nazwiska zcech
maopolsk -ow
Winiewski
52422
3066
Winiowski
Olszewski
23421
1008
Olszowski
Maciejewski
15612
1127
Maciejowski
Zakrzewski
13623
35
Zakrzowski
Andrzejewski
11997
44
Andrzejowski
Milewski
9348
69
Milowski
Jdrzejewski
7481
843
Jdrzejowski
Gobiewski
7028
6757
Gobiowski
Januszewski
3663
47
Januszowski
Jeewski
2000
490
Jeowski
Mikoajewski
2061
Mikoajowski
Pniewski
1699
30
Pniowski
Krzeszewski
723
701
Krzeszowski
Wilewski
359
34
Wilowski
52
Anna Dbrowska-Kamiska
Bilewski
135
17
Bilowski
Ryniewski
49
Ryniowski
Boguniewski
29
Boguniowski
Suma
151624
14309
cznie: 165933
Tabela 1. Frekwencja nazwisk zcech wielkopolsk imazowieck -ew oraz zcech maopolsk -ow (rdo: Sownik nazwisk uywanych wPolsce na pocztku XXI
wieku K. Rymuta)
Konkludujc, przedmiotem moich rozwaa byy nazwy osobowe, wktrych wystpuje -ew lub -ow po mikkiej lub historycznie mikkiej spgosce. Dane liczbowe zpowyszej tabeli pokazuj, e jest znacznie wicej osb
(151624) znazwiskami zawierajcymi przyrostek -ew ni -ow (14309). Osoby
te maj stae zameldowanie w Polsce i zamieszkuj w konkretnym regionie.
Forma nazwiska okrela proweniencj nosiciela.
Analiza przeprowadzona na powyszym materiale (165933 osb) nie moe
suy dogbnej charakterystyce, ale sygnalizuje pewne tendencje. Odchodz mianowicie historyczne, niektre zawiadczone ju wXIV wieku nazwiska do kronik iakt, coraz mniej osb nosi nazwiska zprzyrostkiem -ow, maleje take liczba osb znazwiskami zprzyrostkiem -ew, jednak granica midzy
starymi, uwarunkowanymi historycznie dialektami zdaje si nadal funkcjonowa wPolsce.
Na poniszej mapie zaznaczyam procentowo nazwiska znajwysz frekwencj Winiewski oraz nazwiska Winiowski. Nosiciele tych nazwisk stanowi ponad 1/3 wszystkich uwzgldnionych wtabeli, zatem jest to najbardziej
reprezentatywny przykad dla tej grupy analizowanych antroponimw. Okazuje si, e tylko wjednym wojewdztwie, amianowicie podkarpackim, frekwencja mieszkacw onazwisku Winiowski jest wysza ni tych onazwisku
Winiewski iwynosi 56%, wmaopolskim 26%, wlskim 17% , wopolskim
14%, wwarmisko-mazurskim 8% iwdolnolskim 7%. Zatem wPolsce poudniowej iwoj. warmisko-mazurskim jest zameldowanych najwicej
Winiowskich.
53
Wnawiasach znajduj si dane dotyczce frekwencji wedug Sownika nazwisk Polakw uywanych wXXI wieku Kazimierza Rymuta.
54
Anna Dbrowska-Kamiska
Rzd, aby zapobiec bezrobociu i emigracji mieszkacw tzw. Polski B, zakupi korzystnie
w1935 roku, wcelu uprzemysowienia tereny (nieuytki ipiaski) pod COP (Centralny Okrg
Przemysowy), ktre obejmoway znaczn cz Maopolski ipoudniowo-wschodniej Polski.
55
Wykaz skrtw
ETSNP K. Rymut, Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny,
t. 12, Krakw 19992001.
SEMot Sownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw
osobowych, red. A. Cielikowa, M. Malec, K. Rymut, cz. 17, Krakw
19952002.
SSNO Sownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. IVI,
Wrocaw 19651983; t.VII. Suplement, oprac. pod kierunkiem M. Malec,
Wrocaw 19841987.
SNUP Sownik nazwisk uywanych wPolsce na pocztku XXI wieku, Krakw 2003, wydanie [CD-ROM.].
SPXVI Sownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, F. Pepowski, Wrocaw 1966-.
SJPSz Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I-III, Warszawa 1988.
Bibliografia
Butler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 197071, Kultura jzyka polskiego,
Warszawa.
Dbrowska-Kamiska A., 2013, Nazwy osobowe mieszkacw wojewdztw
ruskich wlustracjach zXVIII wieku, [w:]
. x . .
, . 282291, .
56
Anna Dbrowska-Kamiska
Odmiejscowe nazwiska Polakw wantroponimii kresowej, 2009, [w:] Polszczyzna za granic jako jzyk mniejszoci ijzyki mniejszociowe wPolsce,
IFP UKSW, Prace Jzykoznawcze, t. 1, pod red. E. Dzigiel iA. Zieliskiej,
s. 7393, Warszawa.
Doroszewski W., 1950, Kryteria poprawnoci jzykowej, Warszawa.
Klemensiewicz Z., 2002, Historia jzyka polskiego, Warszawa.
Kowalik-Kaleta Z., 2007, Historia nazwisk polskich na tle spoecznym iobyczajowym (XII-XV wiek), t.1, Warszawa.
Kuraszkiewicz W., 1970, Podstawowe wiadomoci zgramatyki historycznej
jzyka polskiego, Warszawa.
Lehr-Spawiski T., Klemensiewicz Z., Urbaczyk S., 1955, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa.
Moszyski L., 1984, Wstp do filologii sowiaskiej, PWN, Warszawa.
Puzynina J., O pojciu kultury jzyka, Poradnik Jzykowy 1990, z. 3,
s.153162.
Stieber Z., 1966, Historyczna iwspczesna fonologia jzyka polskiego, PWN,
Warszawa.
Stieber Z., 2005, Zarys gramatyki porwnawczej jzykw sowiaskich,
PWN, Warszawa.
Teksty staropolskie. Analizy iinterpretacje, 2003, pod red. W. Decyk-Ziby
iS. Dubisza, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Wydra W., Rzepka W.R., 2004, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku
1543, Wrocaw.
57
Gabriela Dziamska-Lenart
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu
Sowa kluczowe:
jzyk polski, idiom, wyraenia idiomatyczne, wyraenia frazeologiczne, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Sownik polskich idiomw, pochodzenie idiomw
Keywords:
Polish Language, an idiom, an idiomatic expressions, a phraseological expression,
a Phraseological Dictionary of Polish Language, Polish Language Dictionary of Idioms,
origins of an idiom
58
Gabriela Dziamska-Lenart
kulturalne, religijne. Z drugiej strony wpyw czynnikw zewntrznojzykowych (wtym kulturowych) na ewolucj jzykw narodowych dostrzegaj historycy jzyka.
Kultura i sztuka, terminy uyte w tytule mego szkicu, to leksemy wieloznaczne, wdalszym toku rozwaa bd uywane wich znaczeniach podstawowych. Kultura to wedug definicji sownikowej caoksztat materialnego
iduchowego dorobku ludzkoci, wytworzonego woglnym rozwoju historycznym lub wjego okrelonej epoce [SJPD]. Podobnie szerokie rozumienie kultury prezentuje Bronisaw Malinowski: Kultura jest integraln caoci skadajca si znarzdzi idbr konsumpcyjnych, twrczych zasad rnych grup
spoecznych, ludzkich idei iumiejtnoci, wierze iobyczajw [Malinowski
1958: 28]. Sztuka to twrczo artystyczna obejmujca dziea zzakresu malarstwa, muzyki, literatury, architektury, rzeby, odpowiadajce wymaganiom
estetyki, odznaczajce si piknem, harmoni [SJPD]. Przedmiotem mego
zainteresowania w niniejszym szkicu s lady jzykowo-kulturowe, utrwalone w spoecznej wiadomoci, zwizane z wymienionymi dziedzinami sztuk
piknych i rnymi przejawami kultury, ktre stanowi istotn cz zasobu
frazeologicznego polszczyzny.
Wzasobie tym obok zwizkw majcych charakter naturalny, ktre wyrastaj zobserwacji mimiki, gestw, zachowania si ludzi izwierzt [Kurkowska, Skorupka 1959: 161] wyrnia si tzw. frazeologizmy konwencjonalne,
zwizane zrozwojem kultury duchowej imaterialnej czowieka, awic ze swoistymi warunkami rozwoju narodu, zjego warunkami bytowymi, zzajciami,
obyczajami iwierzeniami. Najstarsze tradycyjne zoe frazeologiczne polszczyzny wedug Stanisawa Skorupki pochodzi ze sownictwa dziedzin od dawna
wPolsce obecnych irozwijanych, takich jak rolnictwo, rzemioso, wojskowo.
Do frazeologizmw konwencjonalnych zalicza si te utrwalone poczenia
wyrazowe wywodzce si z Biblii, mitologii, literatury, kultury i historii staroytnej. Stanowi one wsplne dziedzictwo narodw europejskich, wiadcz
onaszej przynalenoci do tworzonej przez stulecia wsplnoty europejskiej.
Problematyka obecnoci imiejsca biblizmw oraz mitologizmw wjzyku
polskim bya dotychczas przedmiotem bada w pracach Stanisawa Koziary
[2001; 2010], Jana Godynia [2006], Anastazji Olekiewicz [2007], Magdaleny Pudy-Blokesz [2010], Wiktora Steffena [1979]. Mniej uwagi powicono
na zbadanie frazeologii antycznej obejmujcej sw motywacj genetyczn histori, kultur, literatur irealia ycia staroytnych Grekw iRzymian. Rwnie wspczesna frazeologia polska o motywacji kulturowej stanowi obszar
sabo rozpoznany. Wrd rde wspczesnej frazeologii wskazuje si przede
59
wszystkim media masowe, oddziaywanie prasy, popularnych programw telewizyjnych iradiowych, oddziaywanie reklamy, piosenki, filmu iserialu telewizyjnego, podkrela si istotny wpyw jzyka polityki na wzbogacanie zasobu
utartych zwizkw wyrazowych [Poowniak-Wawrzonek, 2010]. Idiomatyzowanie si indywidualizmw iskrzydlatych sw oraz minitekstw kultury to
najczciej wspczenie wyzyskiwane sposoby pomnaaniu zasobu frazeologicznego. Mniejsz rol wtym procesie przypisuje si zapoyczeniom zjzykw obcych oraz rodzimym mechanizmom derywacyjnym, polegajcym na
tworzeniu neologizmw strukturalnych ineosemantyzmw frazeologicznych
[Fliciski, 2010].
Frazeologizmy kulturowe, ktre s przedmiotem uwagi w niniejszym
szkicu, proponuj zdefiniowa jako utrwalone iodtwarzalne jednostki danego
jzyka odajcym si ustali pochodzeniu (od realiw, zdarze inazw wasnych
motywowanych treciami kulturowymi) lub jednostki, ktrych znaczenie prymarne bd wtrne ma odniesienie (referencj) do treci kulturowych, dotyczy
rnych dziedzin ycia kulturalnego spoeczestwa, nawizuje wsposb bezporedni lub metaforyczny do twrczoci artystycznej czowieka.
Frazeologizmy kulturowe wywodz si znastpujcych rde:
- Biblia, religia, wierzenia (np. alfa iomega, co do joty, sl ziemi, wiea Babel,
ziemia obiecana, benedyktyska praca).
- Mitologia grecka irzymska (np. stentorowy gos, przybytek Melpomeny, cra
Talii baletnica, dziesita muza, wstpi na Parnas, wsi na Pegaza).
- Literatura wiatowa ipolska (np. homeryckie boje, homerycki miech, jzyk
ezopowy, lwia cz, sobie a muzom, dantejskie sceny, okopy witej Trjcy, chocholi taniec, matka Polka, moralno Kalego, nasza maa stabilizacja,
brzydkie kacztko, krewni iznajomi krlika, ostatni Mohikanin, ukszenie
heglowskie, wiek balzakowski, sytuacja kafkowska, czeka na Godota, trafi
pod strzechy, ka / woy co midzy bajki, by twardym jak Roman Bratny, walczy zwiatrakami, wiele haasu onic).
- Historia, wydarzenia ifakty zycia znanych postaci historycznych (np. arbiter elegancji, bajoskie sumy, spartaskie wychowanie, pj do Canossy,
ple jak Piekarski na mkach, szkoda czasu iatasu).
- Sztuki pikne: malarstwo, rzeba, muzyka, architektura (np. grecki / rzymski profil, rubensowskie ksztaty, tycjanowski kolor, zoty wiek, kto / co na
miar Fidiasza / fidiaszow miar, czowiek orkiestra, renesansowy czowiek,
umiech Giocondy / Mony Lisy, gra pierwsze skrzypce, gra na dwch fortepianach, czu bluesa).
60
Gabriela Dziamska-Lenart
- Media masowe, prasa, radio, film, teatr, telewizja, piosenka (koncert ycze,
lista przebojw, powtrka zrozrywki, teatr wyobrani, na szklanym ekranie,
parcie na szko, kraina agodnoci, zezowate szczcie, co skoczyo si happy
endem, na waciki starczy / wystarczy, nie chce mi si ztob / wami gada, nie
ma mocnych na co / na kogo, nigdy nie mw nigdy, ojeden most za daleko).
- Kultura, obyczaje, reguy zachowania (np. Czapk, papk isol ludzie ludzi niewol jednanie sobie serc uprzejmoci igocinnoci, poda komu
czarn polewk, wita kogo kosmato / kosmat rk winszowa mu zarczyn lub zawarcia maestwa przykady zAKG).
Terminem frazeologizmu kulturowego obejmuj zwizki wyrazowe ornej proweniencji, ktre nie tylko maj przenone znaczenie, ale rwnie sygnalizuj (najczciej za pomoc nazwy wasnej obecnej w strukturze frazeologizmu), e ciekawy jest kontekst, zktrego si wyodrbniy idziki ktremu
utrwaliy si w spoecznej wiadomoci; mwic sowami autorw sownika
Ludzie imiejsca wjzyku odsyaj do konkretnej historii, sygnalizuj, e za
kilkoma sowami stoi caa opowie [Czeszewski, Foremniak 2011: 15].
Z punktu widzenia formalnoznaczeniowego na kulturowy charakter danej jednostki jzykowej moe wskazywa obecno komponentu kulturowego
wjej strukturze (np. rubensowskie ksztaty, Mroek by tego nie wymyli, literatura paszcza i szpady, komedia omyek). Jeli jednak dany zwizek wyrazowy (zarejestrowany wsowniku) nie zawiera wswym skadzie leksykalnym
komponentu kulturowego, to, aby mc go jednoznacznie zakwalifikowa do
grona frazeologizmw kulturowych, musi by speniony przynajmniej jeden
z poniszych warunkw opisu leksykograficznego: 1) opatrzenie frazeologizmu kwalifikatorem genetycznym; 2) artyku hasowy zawiera informacj
opochodzeniu frazeologizmu; 3) definicja sownikowa wskazuje na znaczenie
przenone zwizane zkultur, sztuk, twrczoci artystyczn; 4) cytat ilustrujcy uycie frazeologizmu wskazuje na jego pochodzenie lub typowy zakres
odniesie do wybranej dziedziny kultury; 5) wsownikach ohierarchicznym
lub pojciowym ukadzie hase umieszczenie frazeologizmu wodpowiednim
polu tematycznym.
Informacje o pochodzeniu frazeologizmw pojawiaj si w wikszoci
dzie frazeograficznych, poczwszy od Sowniczka frazeologicznego Antoniego
Krasnowolskiego z1899 roku, askoczywszy na najnowszym Sowniku frazeologizmw eponimicznych, zatytuowanym Ludzie imiejsca wjzyku Macieja
Czeszewskiego iKatarzyny Foremniak (2011), wktrym informacja faktograficzna, wyjaniajca to mitologiczne, biblijne, historyczne omawianych frazeologizmw jest bardzo rozbudowana.
61
Dla A. Krasnowolskiego geneza frazeologizmw bya bardzo wana, wiadcz otym liczne przykady1. Pochodzenie frazeologizmw biblijnych autor objania, podajc wnawiasie skrt nazwy ksigi inumer wersu np. posypa gow
popioem (na znak pokuty; Izaj. 58, 5, Hiob. 42, 6). Wskazywa pochodzenie
frazeologizmw mitologicznych, np. jabko niezgody (= ko niezgody) rzuci
midzy kogo (zpodania ojabku Erydy, rzuconem midzy trzy boginie). Zoty
deszcz (zpodania greckiego oDanai) (= bogactwo). Frazeologizmy pochodzce zliteratury antycznej objaniane s niekiedy zdokadnym wskazaniem rda (np. trway pomnik po sobie zostawi (wdzieach swoich, Hor. Od. III, 30);
zkoci czyich powstanie mciciel (Wirg. Eneida IV, 625), czasem za bardziej
oglnikowo np. stan na rozdrou (jak Herkules wprzypowieci Prodyka, zapisanej uXenofonta). Bywa te tak, e autor nie powoujc si na adne dostpne rda, wyjania pochodzenie isens powiedze, np. powsta (jak Feniks)
zpopiow (Feniks ptak bajeczny, ktry mia y 100 lat, potem si pali iodradza zpopiow). Informacje owydarzeniach historycznych lecych upodoa znanych wyrae znajdujemy przy takich jednostkach, jak: koci rzucone!
(sowa Cezara nad Rubikonem (= rzecz rozstrzygnita); kapuaskie rozkosze
(zdziejw II wojny punickiej)2, sawa Herostrata (ktry dla wsawienia si spali wityni Diany Efeskiej).
Jak pokazuj przytoczone przykady, wpierwszym sowniku frazeologicznym objanienia genezy frazeologizmw cz si, przeplataj si zdefinicj,
czasem j zastpuj, dopiero wpniejszych dzieach leksykograficznych informacja genetyczna w artykule hasowym zostaje wyodrbniona i podawana wnim zwykle jako ostatni element. We wspczesnych sownikach frazeologicznych (np. wSFWP, WKS, WSF-L, WSF-F) informacja opochodzeniu
frazeologizmw jest graficznie wydzielona w artykule hasowym, autorzy
tych sownikw zwykle w kilkuzdaniowych notkach podaj wyjanienia genezy frazeologizmw albo odsyaj do innych rde (literackich, paremiologicznych iencyklopedycznych, zbiorw cytatw oraz tzw. skrzydlatych sw).
Takie postpowanie nie jest jednak regu, wwielu sownikach frazeologicznych nie ma informacji o pochodzeniu utartych zwizkw wyrazowych, np.
wWSFzP frazeologizmy biblijne, mitologiczne, historyczne s jedynie opatrzone kwalifikatorem ksikowy. W WSFJP frazeologizmy kulturowe wystpuj
1
62
Gabriela Dziamska-Lenart
63
64
Gabriela Dziamska-Lenart
aponadto wrozdziale 6. Spojrzenie na wiat osobno zarejestrowane s frazeologizmy zwizane zreligi, wywodzce si zBiblii imitologii. Wrozdziaach
5.2. i5.3. zanotowano ponad 200 zwizkw frazeologicznych, awrozdziaach
6.1. i6.2. ponad 160 biblizmw imitologizmw.
Przegld kilku sownikw frazeologicznych jzyka polskiego pokaza, e
zasb frazeologizmw, ktre mona okreli jako kulturowe (ze wzgldu na
pochodzenie lub znaczenie), jest zrnicowany pod wzgldem ilociowym
i jakociowym w poszczeglnych opracowaniach leksykograficznych. Przyjcie szerokiej definicji frazeologizmu kulturowego pozwala wczy do tego
krgu nie tylko zwizki oznaczeniu metaforycznym, atake zwizki czliwe,
bliskie wyraeniom terminologicznym, przysowia, skrzydlate sowa, cytaty
itytuy pochodzce zrnych dzie literackich, filmowych, teatralnych, peryfrazy. Liczba zwizkw frazeologicznych zwizanych zkultur isztuk, zarejestrowanych wbadanych sownikach, wzalenoci od przyjtych kryteriw,
waha si od kilkudziesiciu do kilkuset. Jeli wemiemy pod uwag zawarto
informacji metajzykowych dotyczcych poszczeglnych frazeologizmw kulturowych, to rozbienoci pomidzy poszczeglnymi opracowaniami staj si
jeszcze bardziej widoczne. Wypada aowa, e wyczerpujce informacje opochodzeniu frazeologizmw podaj tylko nieliczne sowniki.
Frazeologizmy kulturowe pojawiaj si wtekstach literackich, dziennikarskich, publicystycznych, nale do tzw. frazeologii ksikowej, ich znajomo
wiadczy oerudycji iwyksztaceniu humanistycznym. A.M. Lewicki iA. Pajdziska podkrelaj, e zwizki o rodowodzie biblijnym, odwoujce si do
mitologii greckiej irzymskiej oraz literatury ihistorii staroytnej wystpuj
wwielu innych jzykach europejskich, s atwo uchwytnym przejawem wsplnoty kulturowej, [] ich uywanie postrzegane jest spoecznie jako wiadectwo przynalenoci do elity kulturalnej [Lewicki, Pajdziska 2001: 324]. Skoro uznajemy, e zasb frazeologiczny przechowuje kulturowy dorobek danej
wsplnoty narodowej, to aby mg on by przekazywany zpokolenia na pokolenie, trzeba zadba, aby by on wsownikach rejestrowany idobrze opisywany.
Stopie znajomoci frazeologizmw kulturowych i ich proweniencji wpywa
na oglny zasb wiedzy okulturze, aumiejtno rozpoznawania kodw ikonwencji, rwnie tych utrwalonych wjzyku, wiadczy okompetencji kulturowej czonkw danego spoeczestwa.
65
Bibliografia przedmiotowa
Bartmiski J., 1991, Konwersatorium Jzyk akultura. Projekt programu, w: Jzyk aKultura, t. 1: Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Warszawa.
Fliciski P., 2010, Sposoby pomnaania wspczesnego zasobu frazeologicznego polszczyzny, w: Perspektywy, 2010, s. 2132.
Gody J., 2006, Od Adama iEwy zaczyna. May sownik biblizmw jzyka
polskiego, Warszawa Krakw.
Koziara S., 2010, Biblizmy frazeologiczne wzasobach wspczesnej polszczyzny, w: Perspektywy, 2010, s. 99119.
Koziara S., 2001, Frazeologia biblijna wjzyku polskim, Krakw.
66
Gabriela Dziamska-Lenart
67
Piotr Fliciski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Sowa kluczowe:
sowniki frazeologiczne, frazeografia, jzyk dziecka
Keywords:
idiom dictionary, phraseography, childrens language
Omwienia frazeografii1, najpeniej czynione przez Gabriel Dziamsk-Lenart, dotycz zwykle wypracowanych sownikw wformie tradycyjnej, zarwno tych dla ogu uytkownikw, jak iprzeznaczonych dla wszego grona,
np. dla modziey szkolnej. Opis sownikw frazeologicznych mia charakter
tak oglny (typy sownikw frazeologicznych, rozwj frazeografii), jak iszczegowy (zwaszcza badania porwnawcze analizujce mikrostruktur sownikw wzakrelonym obszarze zagadnie). Dzi chciabym doczy do tego
rodzaju prezentacji krtkie omwienie sowniczka sensu stricte dla najmodszych dzieci, ktre ucz si wanie czyta lub nabyy t umiejtno wnieodlegej przeszoci (przedzia wiekowy od 6 do 10 lat). Celem mojego referatu
1
Zob. np. G. Dziamska-Lenart, Rozwj frazeografii polskiej po 1989 roku, w: Zzagadnie leksykologii ileksykografii jzykw sowiaskich, pod red. J. Kamper-Warejko, I. Kapro-Charzyskiej, Toru 2007, s. 395400; Otematycznych sownikach frazeologicznych jzyka polskiego, [w:] Ksztatowanie si wzorw iwzorcw jzykowych, pod red. A. Piotrowicz, K. Skibskiego, M. Szczyszka,
Pozna 2009, s. 189197; Nowe typy sownikw frazeologicznych jzyka polskiego, [w:] Sowo.
Tekst. Czas X. Jednostka frazeologiczna wtradycyjnych inowych paradygmatach naukowych, pod
red. M. Aleksiejenki iH. Waltera, SzczecinGreifswald 2010, s. 469478; 110 lat polskiej frazeografii, [w:] Perspektywy wspczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia oglne, pod red.
S. Bby, K. Skibskiego, M. Szczyszka, Pozna 2010, s. 163193; Sowniki frazeologiczne jzyka
polskiego na przeomie XX iXXI wieku, [w:] Przeobraenia wjzyku ikomunikacji medialnej na
przeomie XX iXXI wieku, pod red. M. Karwatowskiej, A. Siwca, Chem 2010, s. 4156.
68
Piotr Fliciski
69
70
Piotr Fliciski
bohater defrazeologizuje5 nieznany sobie zwizek wyrazowy oznaczeniu przenonym. Kasdepke uzyskuje tym samym efekt humorystyczny, co staje si rwnoczenie powodem do wytumaczenia metafory przez dorosego, ktry dysponuje bardziej zaawansowanymi kompetencjami kulturowymi ijzykowymi.
Znacznie rzadziej autor ztego udosownienia wkontekcie rezygnuje.
Schemat typu 1. jest struktur kompozycyjn np. zwrotu drze z kim
koty. Gwny bohater, Bartu, wraca do domu po wizycie u babci wyranie
czym zbulwersowany, po czym wyjawia rodzicom przyczyn swojego stanu
emocjonalnego:
Wiesz, co robi tata, gdy by may?! zapyta.
Co? Mam dosownie zeraa ciekawo.
Dar koty! krzykn Bartu. Zkolegami!
Zalega cisza.
Apotem tata imama gruchnli miechem ito takim, jakiego Bartu dawno nie sysza.
Drze koty wykrztusia mama. to znaczy kci si zkim dokoczy tata.
Doprawdy? Bartu udawa naburmuszonego.
Ale wgbi serca poczu ulg. (s. 26)6
Dekompozycja znaczenia przenonego przez dosowne rozumienie frazeologizmu przeciwstawiona jest natychmiastowej reakcji dziaajcych bohaterw dorosych, ktrych wypowied zawiera wyjanienie zwrotu. Co ciekawe,
podawana eksplikacja jest tosama z form definicji sownikowej, tak w zakresie poziomu abstrakcyjnoci jzyka, jak i zakresu stylistycznego. Dla porwnania mona przytoczy definicje z wybranych wielkich wspczesnych
sownikw (oglnych ifrazeologicznych): USJP iWSF kci si zkim, y
wniezgodzie, mie stae zatargi; WSJP kto stale kci si zkim lub pozostaje zkim wkonflikcie; WSFJP kci si, spiera si zkim; by zkim
wniezgodzie; nienawidzi si wzajemnie. Jedyn rnic pomidzy definicjami sownikowymi atreci ksiki Kasdepkego jest bardziej rozbudowana eksplikacja wdzieach leksykograficznych, dziki ktrej oddaje si rne niuanse
5
Odefrazeologizacji zob. np. G. Dziamska-Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, [w:] Zzagadnie frazeologii, stylistyki ikultury jzyka, pod red. S. Bby iP.
Fliciskiego, Pozna 2006, s. 3343; teje, Mechanizmy defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, Poznaskie Studia Polonistyczne. Seria Jzykoznawcza, t. XIV (XXXIV), Pozna
2007, s. 716.
Wyrnienia wcytatach P.F.
71
72
Piotr Fliciski
Sowniki daj tu: USJP by wzym humorze, nastroju, by le usposobionym, czu si le, nieswojo; WSFJP by wzym humorze, nastroju; mie ze
samopoczucie; WSF okim bdcym wzym humorze, nastroju, le usposobionym, czujcym si le, nieswojo Przewaa jednak kontekstowo ujcia
obrazu frazeologizmu, std zazwyczaj poziom uszczegowienia eksplikacji
pozostaje na bardziej oglnym poziomie. Najlepszym przykadem bdzie zdefiniowanie zwrotu rzuci okiem [] to znaczy przyjrze si czemu, zerkn
na co, popatrze (s. 63). Znaczenie zapisane wsownikach uszczegowione
jest przez dodanie warunkw przygldania si czemu, tzn. robi to mimochodem, przelotnie, pobienie, powierzchownie (USJP iWSF rzuci spojrzenie,
wzrok, rzuci okiem na kogo, na co spojrze, popatrze, zwaszcza mimochodem, przelotnie, powierzchownie; zerkn; WSJP kto rzuci okiem kto
popatrzy na kogo lub na co przez krtk chwil wcelu sprawdzenia czego
lub pobienego zaznajomienia si zczym; WSFJP rzuci okiem na kogo, na
co spoglda pobienie, szybko, ukradkiem na kogo, co).
Brak defrazeologizacji wtreci historyjki, jako nieatrakcyjny zliterackiego
punktu widzenia, dlatego e nie buduje napicia, nie tworzy sytuacji humorystycznej itp., mona odnotowa jedynie przy kilku przykadach. Kasdepke
wprowadza wwczas definicj sytuacyjnie wdialogu, zwykle po bezporednim
pytaniu owyjanienie, jak np. wporwnaniu biec jak na skrzydach. Historyjka
rozpoczyna si informacj otym, e tata Bartusia chce wzi udzia wbiegu
maratoskim irozpocz mudne do niego przygotowania. Czonkowie rodziny zauwayli, e tata nie jest jednak wnajlepszej kondycji. Mama Bartusia zasugerowaa, aby wystartowa wkolejnym roku, na co tata Bartusia zareagowa
emocjonalnie:
Maraton dopiero za miesic wysapa ciko do tego czasu bd biega
jak na skrzydach!
Bartu spojrza pytajco na mam. Jak na skrzydach?!
To znaczy lekko, szybko, bez zmczenia [] (s. 10)
Bez techniki defrazeologizacji Kasdepke zbudowa te rozdzia opisujcy
idiom kozio ofiarny (wtekcie: by kozem ofiarnym). Whistoryjce tej mama
gwnego bohatera po powrocie zpracy zastaje wdomu wielki nieporzdek,
ktrego powodem byy zabawy Bartusia ze swoim tat. Mama nakazuje Bartusiowi, aby ten poszed do swojego pokoju, natomiast ojciec zaczyna sprzta
mieszkanie:
73
74
Piotr Fliciski
Modyfikacje frazeologiczne11
Autora ksiki cechuje dua dbao ojzyk, jest on chyba rwnie wiadomy, e piszc historyjki ofrazeologizmach, tworzy quasi-sownik dla dzieci.
Bardzo rzadko zdarza si, by opisywany idiom odtworzony by w nieodpowiednim ksztacie bd znieodpowiednim znaczeniem.
Wrd tych kilku niedocigni mona wymieni innowacj nawizujc
(kontaminacj = ?znale si na celowniku zosta poddanym ogldowi, ocenie + ?wzi kogo na muszk, na cel ledzi, zacz ledzi kogo) wzi kogo na celownik ze znaczeniem zwraca na kogo baczniejsz uwag, uwzi
10
11
Przez mikrogatunek rozumiem historycznie, spoecznie ikulturowo uksztatowany iuwiadamiany wzorzec wypowiedzi wchodzcy w skad wikszego tekstu o specyfikacji gatunkowej.
Wtym wypadku mikrogatunek artykuu hasowego jest niezbdnym komponentem tekstu wytworzonego wg wzorca gatunku sownika jzykowego.
Termin modyfikacja frazeologiczna obejmuje wszelkie zmiany formalne, semantyczne iczliwociowe frazeologizmw ijest rozumiany synonimicznie do terminu innowacja frazeologiczna. Oinnowacjach imodyfikacjach frazeologicznych napisano wiele prac (autorstwa m.in. G.
Dziamskiej-Lenart, J. Liberka, J. Ignatowicz-Skowroskiej iin.) ktre najczciej opieray si na
klasyfikacji zaproponowanej przez Stanisawa Bb wInnowacjach frazeologicznych wspczesnej
polszczyzny, op. cit. Omodyfikacjach semantycznych pisaa Grayna Majkowska wartykule Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji zwizkw frazeologicznych, [w:] Zproblemw
frazeologii polskiej isowiaskiej V, pod red. M. Basaja iD. Rytel, Wrocaw 1988, s. 143163.
75
Podsumowanie
Przyjta metoda analizy frazeograficznej nie miaa na celu podwaenia
jakoci przekazu tekstu literackiego, wrcz przeciwnie interpretacyjna perspektywa naukowego opisu miaa ukaza kulturow warto ksieczki Grzegorza Kasdepkego Co to znaczy, czyli ponad 200 zabawnych historyjek, ktre
pozwol zrozumie znaczenie niektrych powiedze.
Zastosowane schematy kompozycyjne umoliwiy autorowi osigniecie
celw znacznie wybiegajcych poza sfer estetyki i przyjemnoci obcowania
tekstem literackim. Wprowadzenie jzyka opisu przypominajcego w swym
12
13
14
76
Piotr Fliciski
Objanienia skrtw:
ISJP: Inny sownik jzyka polskiego, pod red. M. Baki, t. 12, Warszawa
2000.
SFWP: S. Bba, J. Liberek, Sownik frazeologiczny wspczesnej polszczyzny, Warszawa 2001.
SF: S. Skorupka, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, t. 12, Warszawa
19671968.
SFJP-Mos: K. Mosioek-Kosiska, A. Ciesielska, Wkilku sowach. Sownik
frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa 2001.
SJPD: Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa
19581969, wersja on-line: http://doroszewski.pwn.pl/.
USJP: Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2006, wersja elektroniczna 2.0.
WSF: Wielki sownik frazeologiczny PWN zprzysowiami, oprac. A. Kosiska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005.
77
79
Aleksandra Gad
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
akty mowy, genry mowy, illokucja, mikroillokucja, makroillokucja, intencja
komunikacyjna
Keywords:
speech acts, speech genre, illocutions, microillocutions, macroillocutions, communication intentions
Celem artykuu jest wykazanie, e sposb modelowania genrw mowy zaproponowany przez A. Wierzbick doskonale nadaje si do eksplikacji elementarnych aktw mowy. Metoda ta nie zawsze pozwala jednak na adekwatne analizowanie bardziej skomplikowanych gatunkw mowy, skadajcych si zkilku
aktw mowy. Artyku prezentuje analiz konkretnej realizacji genreu mowy
proby oudzielenie rady, ktra wykorzystuje zarwno teori aktw mowy, jak
isposb modelowania wypowiedzi zaproponowany przez Wierzbick.
Przedstawiona propozycja wpisuje si w tzw. jzykoznawcze koncepcje
wypowiadania (lingwistyk wypowiadania, lingwistyk tekstu, lingwistyk
dyskursu), wedug ktrych analizy pojedynczych zda lub wyidealizowane
modele komunikacji [R. Jakobson, 1989] nie wyjaniaj wielu zjawisk zachodzcych wtrakcie konkretnej komunikacji midzyludzkiej, szczeglnie za nie
wyjaniaj niepowodze komunikacyjnych. Koncepcje, opracowujce sposoby analizowania wikszych jednostek jzykowych ni zdanie, czsto bazuj na
refleksjach dotyczcych funkcjonowania wypowiedzi M. Bachtina i Ch. Ballyego, [Paveau, Sarfati, 2009: 195240]. Bally uwaa, e badanie jzyka polega
na obserwacji faktw zachodzcych wumyle mwicego wchwili, gdy wyraa
80
Aleksandra Gad
on swoje myli [Bally, 1966: 4041], Bachtin za twierdzi, e rozpatrzenie wypowiedzi jako realnej jednostki jzykowego porozumiewania si pozwoli lepiej
zrozumie rwnie natur jednostek jzyka (jako systemu) sowa izdania
[Bachtin, 1986: 357]. Konkretna realizacja wypowiedzenia moe by zatem
analizowana przez podanie formu zdaniowych, odwoujcych si do stanw
propozycjonalnych rozmwcw. Brak porozumienia czy poczucia rozumienia czyjej wypowiedzi mona wwczas interpretowa jako niefortunne lub
bdne przypisanie rozmwcom okrelonych aktw mentalnych. Aby mc powiedzie, e dwoje osb uyo tego samego wyraenia, musimy mie pewno,
e mieli to samo na myli, gdy go uywali. Na mocy konwencji semantycznych, zwyraeniami skorelowane s rne znaczenia, dlatego wypowiadajc
si wten sam sposb, moemy wyraa rne myli. Wybr okrelonej aparatury pojciowej wpywa na sposb odwzorowywania danych dowiadczenia
[K. Ajdukiewicz, 1985: 175]. Kompetencja komunikacyjna zaley wic przede
wszystkim od umiejtnoci czytania cudzych umysw.
Jzyk nie jest systemem znakw, ktrymi ludzie posuguj si jak narzdziem do komunikowania si, ale jedn zform ludzkiego zachowania. Konceptualizowanie zjawisk jzykowych w kategoriach dziaania, uwikanego
wszereg ludzkich zachowa wokrelonych kontekstach kulturowych, wpyno na rozwj nowych paradygmatw wbadaniach lingwistycznych, ktre byy
inspirowane dzieami L. Wittgensteina iJ.L. Austina. Zdaniem Wittgensteina
kada forma ycia (dziedzina ludzkiego dziaania) skorelowana jest z niezliczon iloci gier jzykowych, wktre uwikany jest podmiot [Wittgenstein,
2000]. Nie oznacza to jednak, e kady akt uycia pewnego wyraenia lub wypowiedzenia jest zupenie dowolny i niepowtarzalny. Mwimy bowiem przy
uyciu okrelonych gatunkw mowy, ktre organizuj wypowied prawie
wtym samym stopniu, co formy gramatyczne (syntaktyczne) [Bachtin, 1986:
374]. J. Searle, modyfikujc koncepcj aktw mowy Austina, wykaza wsposb
przekonujcy, e wskanik mocy illokucyjnej wypowiedzi zmienia sens ireakcj odbiorcy na tre zdania [Searle, 1987].
81
intencji izaoe podmiotu mwicego [Wierzbicka, 1983: 125128], za pojcie gry jzykowej jest zbyt szerokie, poniewa ujmuje mwienie wkategoriach
dziaania w ramach okrelonego sposobu uycia [Wittgenstein, 2000: 20].
Bachtin uwaa, e gatunki mowy, za pomoc ktrych mwimy, s nam dane
wtaki sam sposb jak jzyk ojczysty. Kada nasza wypowied, pomimo swojej niepowtarzalnoci itwrczego charakteru, jest odlewana wokrelon form, wyznaczon przez sytuacj komunikacyjn, pozycj spoeczn istosunki
osobiste pomidzy rozmwcami [Bachtin, 1986: 257377]. Na podstawie charakterystyki gatunkw mowy, przedstawionej przez Bachtina, mona zaproponowa nastpujce objanienie terminu: genry mowy to wzgldnie stae, skodyfikowane jednostki porozumiewania si, rnorodne pod wzgldem formy,
stylu, struktury kompozycyjnej idugoci. Genrami mowy mog by zarwno
jednozdaniowe repliki potocznego dialogu, jak iwielozdaniowe, kilkutomowe
powieci [Bachtin, 1986: 357377].
Do repertuaru genrw mowy zaliczamy zatem zarwno gatunki prymarne
(proste), jak iwtrne (zoone) [Bachtin, 1986: 350]. Gatunki pierwotne zostay uksztatowane na bazie bezporedniego jzykowego komunikowania si
zludmi, wtrne za na skutek wprowadzonych do nich modyfikacji, przyczyniaj si do wyabstrahowania ich zkonkretnego, sytuacyjnego odniesienia do
rzeczywistych wypowiedzi. Przykadowe gatunki wtrne to: powieci, artykuy
naukowe, dramaty, tragedie, nowele, opowiadania, wiersze, gatunki publicystyczne, traktaty, kroniki, dokumenty urzdowe itp.
Bachtin charakteryzuje rwnie genry mowy przez podanie ich istotnych
cech. Do konstytutywnych cech wypowiedzi, rozumianych jako cile okrelone jednostki porozumiewania si zaliczamy:
I jasno okrelon granic wypowiedzi (granice wypowiedzi wyznacza zmiana podmiotw mowy, nadawca wypowiedzi zwiecza j odpowiednim
dixi; wypowied powinna by wzgldnie wyczerpujca, tak aby zrealizowa
zamiar mwicego [Bachtin, 1983: 370, 371];
II celowo wypowiedzi (nadanie wypowiedzi nienaturalnego znaczenia1, intencji komunikacyjnej wsensie Gricea); nadawca wypowiedzi, wzalenoci
1
Istotnym rozrnieniem, ktre zawdziczamy Griceowi jest odrnienie tzw. znaczenia naturalnego (natural meaning) od znaczenia nienaturalnego (non-natural meaning). Znaczenie nienaturalne to tzw. nn-znaczenie, ktre jest przez Griceaobjaniane
wnastpujcy sposb: N (nadawca) wygaszajc W(wypowied), znaczy nn, wtedy
itylko wtedy, gdy: (i) zamiarem N jest, aby Wmiao pewien skutek Zwodbiorcy O;
(ii) zamiarem N jest, aby (i) zostao osignite wprost przez rozpoznanie zamiaru (i)
przez odbiorc O. H.P. Grice, Meaning, [online], http://www.ditext.com/grice/meaning.html [dostp: 6 VII 2014].
82
Aleksandra Gad
83
wypowiedzi2. Kady typ wypowiedzi rozpoczyna si formu zawierajc predykaty mentalne, tj.: chc, eby to powiedzia dla pytania; chc, eby to
zrobi dla rozkazu, chc, eby si mia dla kawau; chc, eby wiedzia
dla wykadu. W zaproponowanym modelu, mwicy wyraaj swoje myli,
intencje iemocje wkontekcie wyobraanych, antycypowanych czy zakadanych [] sdw, intencji iemocji swoich adresatw (aczsto take innych ludzi potencjalnych [] interlokutorw [Wierzbicka, 1983: 135]. Taksonomia
genrw mowy, przedstawiona za pomoc zmiennego ukadu formu zpowtarzalnymi eksplikacjami prostych aktw umysowych mwicych, zpewnoci
moe stanowi wspln paszczyzn dla analiz zarwno wtrnych, jak iprostych genrw mowy. Jednak podczas gdy proste gatunki mowy mog wyraa
jedn illokucj, wydaje si, e zoone gatunki przekazuj wiksz ich ilo,
czego nie przewiduje taksonomia zarysowana przez Wierzbick. Zkadym aktem illokucyjnym skorelowana jest wizka aktw mentalnych, wyraona wjzyku za pomoc elementarnych iuniwersalnych jednostek semantycznych.
2.1. Proba jako jeden ztypw czynnoci illokucyjnych
Wedug M. Nowaka celem illokucyjnym wyraania jakiegokolwiek mylanego stanu rzeczy jest ustanowienie stosunku zachodzcego pomidzy sdem
wyraanym wzdaniu awiatem, do ktrego si on odnosi3. Dyrektywy, takie
jak np. rozkaz czy proba mog spowodowa zaistnienie pewnego stanu rzeczy (wiat przystosowuje si do sdu). Celem illokucyjnym proby jest zatem
spowodowanie, by jej odbiorcy urzeczywistnili pewien stan rzeczy wwiecie
[Nowak, 2003: 4950]. Wedug definicji sownikowych proba to:
<< skierowanie do kogo jakiego yczenia inaleganie na jego spenienie;
proszenie>> [SJPD VII 65],
<< uprzejme zwrcenie si do kogo w celu uzyskania, wyjednania czego>> [USJP III 906].
Oba przytoczone objanienia pojcia proby mona dokadniej zanalizowa, odwoujc si do czynnoci proszenia, scharakteryzowanej przez Searlea.
Jego zdaniem, prosimy wedug okrelonych kulturowo regu, ktre musz zosta spenione, aby illokucja bya fortunna. Proszenie jest czynnoci mowy
2
Zob. A. Wierzbicka, Genry mowy, [w:] T. Dobrzyska, E. Janus (red.), Tekst izdanie,
Wrocaw 1983, s. 129135.
Zob. M. Nowak, Formalna reprezentacja pojcia sdu. Dla zastosowa w teorii aktw mowy,
d 2003, s. 49.
84
Aleksandra Gad
85
obcej osoby owymasowanie stp lub plecw odebralibymy jako aberracj lub
bezczelny akt uwodzenia.
86
Aleksandra Gad
Kwestia ta zostaa poruszona na konferencji przez prof. D. Kozaryn, ktra zwrcia uwag na
to, e bardzo trudno jednoznacznie ustali, czy wypowied ta ma charakter proby oudzielenie
rady, czy raczej proby owyraenie opinii. Wydaje si jednak, e wkontekcie innych wypowiedzi nastpujcych po tej wypowiedzi oraz wwietle szczegowej analizy tej konkretnej wypowiedzi naley j potraktowa jako prob oporad. Intencj autorki wtku nie jest bowiem
tylko zapoznanie si zprzekonaniami innych internautw, awic wyraenie proby ozaopiniowanie, lecz pozyskanie rady, ktra pomogaby podj decyzj orozpoczciu lub zaniechaniu
terapii. Inn kwesti jest ustalenie, czy kade zaopiniowanie nie suy wanie podjciu decyzji.
Pisownia oryginalna, zob. http://forum.gazeta.pl/forum/w,10034,142669424,,metoda_krakowska_co_sadzicie_.html?s=1 [dostp: 6 VII 2014].
87
88
Aleksandra Gad
89
IV prosz was:
powiedzcie, jakie byy efekty pracy metod krakowsk (prosz was opowiedzenie mi, czy jest dobra czy za).
Autorka wypowiedzi zanim wygenerowaa analizowany genre mowy, poczynia pewne zaoenia dotyczce potencjalnych odbiorcw wypowiedzi, tj.
zaoya, e jest to okrelona grupa rodzicw dzieci autystycznych, ktra korzystaa zterapii metod krakowsk ijest wstanie oceni jej skuteczno na
bazie wasnego, niepowtarzalnego dowiadczenia. Autorka wie, e forum jest
waciwym miejscem na umieszczanie tego typu prb, poniewa rodzicw cz podobne problemy. Zdaje sobie spraw ztego, e inni rodzice odbior jej
prob jako potrzeb niesienia pomocy wasnemu dziecku iwzwizku ztym,
poradz jej szczerze (dobrze). Zkomunikatu odczyta mona tre implikowan, e mama kieruje si zasad ograniczonego zaufania (wstosunku do lekarzy
iterapii przez nich prowadzonych) ipreferuje pozyskiwanie informacji zrnych rde (od profesjonalistw irodzicw). Prawdopodobnie wiarygodnym
rdem czerpania wiedzy jest dla niej dowiadczenie praktykw rodzicw.
Intencje komunikacyjne obecne wwypowiedzi rodzica mona zrekonstruowa wnastpujcy sposb:
90
Aleksandra Gad
Odpowiedzi, ktre zostay udzielone autorce wtku, dodatkowo wspieraj interpretacj tego genreumowy jako proby oudzielenie rady. Poprawne rozkodowanie intencji komunikacyjnej, wskazuje na zrozumienie nadanej intencji jako
proby oporad. 61 razy udzielono rady, wtym 35 razy wsposb zdecydowany
zachcano do stosowania metody krakowskiej. Oto przykady wypowiedzi:
Witaj, ja bardzo polecam metod krakowsk [].
[] wiem, ze ciko tak zaufa. Bo czas leci ipienidze. Dla nas akurat ta
metoda sprawdzia si. [].
[] Unas dziaa [].
21 razy zdecydowanie zniechcano do jej stosowania. Oto przykadowe
wypowiedzi:
[] Unas si wogle nie sprawdzia, cho wanie niektre wpisy na tym
forum pchny nas, eby sprbowa.[] Ae adnych postpw wmowie nie
byo, to po kilku miesicach zrezygnowalimy.
[] Tote twierdzenie, e metoda krakowska jest wietna ipodawanie na
poparcie tej tezy przykadu poszczeglnych dzieci nic nie wnosi, bo mj syn
NIGDY si zni nie zetkn, awietnie si rozwin.
Pozostae wypowiedzi dotyczyy metody krakowskiej i innych terapii.
Podjto dyskusj na temat zaoe teoretycznych lecych upodstaw metody
krakowskiej ina temat relacji midzy mow akomunikacj. Wymieniono si
opiniami na temat sposobw pracy prof. Cieszyskiej (twrczyni metody), jej
biznesu terapeutycznego oraz narzdzi stosowanych wterapii.
5. Wnioski kocowe
Propozycja Wierzbickiej, aby definiowa pojedyncze genry mowy za pomoc
prostych formu, jest bardzo interesujca, ale zbyt redukcjonistyczna, bo oparta wycznie na eksplikacjach budowanych zelementarnych jednostek semantycznych.
Idea ta nie uwzgldnia faktu, e jeden genre mowy moe wyraa wizk mocy
illokucyjnych, tworzc now jako. Analiza konkretnej realizacji genreumowy
pokazuje, e nawet tak proste akty mowy jak proba, mog skada si zkilku elementarnych illokucjii. By moe naleaoby zarezerwowa pojcie genre mowy
91
Bibliografia
Ajdukiewicz K., Jzyk ipoznanie, t. I, Warszawa 1985.
Austin J.L., Jak dziaa sowami, [w:] Mwienie i poznawanie, Warszawa
1993, s. 550708.
9
92
Aleksandra Gad
93
Magorzata Gbka-Wolak
Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu
Sowa kluczowe:
teksty prawne, analiza jzykowa tekstw prawnych
Keywords:
legislative documents, linguistic analyses of legislative documents
94
Magorzata Gbka-Wolak
Podstawowym celem tego opracowania jest pokazanie przykadw naduy interpretacyjnych. Najpierw jednak przedstawiona zostanie przyczyna, dla ktrej
tekst prawny wymaga wspomnianej interpretacji. Chodzi mianowicie o tzw.
dwupoziomowo odczytywania tekstu prawnego, o ktrej Maciej Zieliski
(2008: 166) przypomina nastpujco:
[] nie mona doskonali tekstw prawnych bez priorytetowego uwzgldnienia dyrektywalnego, a nie deskryptywnego charakteru tych tekstw. Pynie std przestroga dla wszystkich jzykoznawcw zajmujcych si tekstami
prawnymi, by nie traktowali tych tekstw na poziomie deskryptywnym, lecz
by deskryptywn dziaalno widzieli przez pryzmat priorytetowy ich dyrektywnych waciwoci, by dostosowali poziom deskryptywny do dyrektywnego, anie ksztatowali poziomu deskryptywnego niezalenie od dyrektywnego
(Zieliski 2008: 166).
Wtym opracowaniu specyfik tekstu prawnego proponuje si uj na tle
kulturowym, jako typ komunikacji niebezporedniej uwzgldniajcej kontekst
kulturowy wtym wypadku kultur prawn. Wtym celu wykorzystane zostanie narzdzie stosowane wbadaniach spoecznych, amianowicie wprowadzona przez Edwarda Halla (1976, 2001) koncepcja kulturowego kontekstu
komunikacyjnego. Naley wyjani, e koncepcja ta jest wykorzystywana do
klasyfikacji kultur narodowych uwzgldniajcej rnice wsposobie mylenia,
odczuwania, zachowania ikomunikowania si ich przedstawicieli1. Narzdzie
to pozwala jednak zda spraw take z rnic w stylach komunikacyjnych
wobrbie jednej kultury narodowej. Zdaniem Halla (2001: 105) uniwersaln cech systemw informacyjnych jest to, i na znaczenie (czyli to wszystko,
czego oczekuje si od odbiorcy) skada si: komunikacja, dawniejsze dowiadczenia iuprzednio zaprogramowane odpowiedzi odbiorcy oraz sytuacja (dwa
ostatnie nazywane kontekstem wewntrznym izewntrznym). Im mniej informacji zawartych jest explicite wprzekazywanym tekcie, tym wicej zawiera
ich kontekst wewntrzny izewntrzny, co automatycznie powoduje wzrost tzw.
kulturowej kontekstowoci danego przekazu. Itu dochodzimy do sformuowania dodatkowego zadania artykuu. Jest nim zwrcenie uwagi na to, e przekaz
prawny jest silnie determinowany kontekstowo, co z kolei utrudnia porozumienie midzy prawodawc a niebdcym specjalist odbiorc norm prawnych. Tym samym problematyka poruszana wartykule wpisuje si wtoczon
1
Dodajmy, e propozycja Halla we wspczesnych badaniach spoecznych ustpia pola klasyfikacjom wielowymiarowym. Na ten temat zob. Hofstede iHofstede (2007: 4445).
95
Temu aspektowi polskiej legislacji powicono m.in. debat wSenacie, ktra odbya si 7 grudnia 2006 roku, anastpnie zostaa utrwalona wpostaci publikacji ksikowej (zob. Tietiajew-Raska 2007, oprac.). Na temat komunikatywnoci aktw prawnych mowa take wopracowaniach A. Chodu (2007, 2009) iH. Jadackiej (2010).
Zasady techniki prawodawczej wPolsce s wydawane od 1929 roku (Wierczyski 2010). Obowizujcy jest pitym tego typu aktem izawarty jest wzaczniku do rozporzdzenia Prezesa
Rady Ministrw zdn. 20 czerwca 2002 r. wsprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz. U. Nr
100, po. 908).
96
Magorzata Gbka-Wolak
(gramatyczna), jak i pozatekstowych, np. wykadni systemowej, funkcjonalnej, zasad, ktrymi kierowa si prawodawca, dotychczasowego orzecznictwa,
kontekstu spoeczno-politycznego itp. (zob. Malinowski 2006: 20). Naley przy
tym podkreli, e zarwno redaktor, jak iinterpretator tekstu prawnego korzysta zbardziej lub mniej sformalizowanych, awaciwych dla polskiej kultury prawnej, zasad jego redagowania iinterpretowania:
Redaktor tekstu prawnego, poza znajomoci jzyka, wktrym ten tekst
formuuje, musi by wiadom wszystkich zaoe przyjmowanych (na og
milczco) w danej kulturze prawnej i majcych fundamentaln donioso
zarwno dla formuowania tekstu prawnego, jak idla jego zinterpretowania.
Przez milczce zaoenia rozumiemy tu zaoenia w zasadzie powszechnie
przyjmowane wdanej doktrynie, cho nie zawsze znajdujce wyraz wtekcie
prawnym w postaci bezporednio sformuowanej wypowiedzi. Od zaoe
tych zaley w znacznym stopniu sposb sporzdzania i odczytywania tekstu
prawnego (Wronkowska, Zieliski 1993: 33).
Przyjmuje si na przykad, e podstawow cech tekstu prawnego powinna by jego adekwatno do zamierze prawodawcy. To zkolei osiga si
poprzez zapewnienie tekstowi odpowiedniego stopnia elastycznoci oraz
odpowiedniego stopnia precyzji czy wrcz jednoznacznoci (Wronkowska,
Zieliski 1993: 103). Elastyczno osiga si z kolei dziki stosowaniu nieostrych zwrotw jzykowych, np. uzasadniona obawa, nieuzasadniona obawa,
waciwi ministrowie, wielki uszczerbek, znaczna szkoda, naleyta staranno,
trway i zupeny rozpad poycia maeskiego (Wronkowska, Zieliski 1993:
104109). Trzeba jednak doda, e nieostre zwroty jzykowe bywaj jednoczenie rdem trudnoci interpretacyjnych, zwaszcza jeli prawodawca nie
wskae choby kierunku ich interpretacji4. Prawodawca nie poda na przykad,
w jakich obszarach ycia maeskiego naley szuka zupenoci i trwaoci
rozpadu poycia maeskiego. Dlatego interpretacja tego przepisu dokonywana jest woparciu oorzecznictwo sdowe (Wronkowska, Zieliski 1993: 109).
Jeszcze bardziej problematyczna jest interpretacja tekstu, ktrego tzw. elastyczno, czyli niedookrelono, jest przypadkowa iwynika zbraku umiejtnoci
jzykowych redaktora tekstu. Jak si wydaje, to wanie w takich sytuacjach
jedn ze stosowanych praktyk jest interpretowanie jzykowej materii przepisu
4
97
Takie stanowisko przyjli np. czonkowie Rady Jzyka Polskiego. Na proby przedstawicieli rnych firm odokonywanie interpretacji tekstw prawnych przewodniczcy isekretarz RJP odpowiadaj, e Rada Jzyka Polskiego nie moe interpretowa tekstw prawnych, gdy wnich
oprcz regu jzykowych dziaaj tzw. reguy pozajzykowe. Teksty prawne pisane s jak
wszystkie inne teksty zgodnie zzasadami gramatycznymi ileksykalnymi jzyka polskiego.
Ich zrozumienie opiera si wic na znajomoci polszczyzny oglnej. Jakakolwiek interpretacja
tekstu prawnego wykraczaaby poza obszar jzykowy istawaaby si interpretacj prawn, ado
dokonywania takich analiz Rada Jzyka Polskiego nie jest upowaniona, http://www.rjp.pan.pl/
index.php?option=com_content&view=article&id=1019:interpretacja-tekstow-prawnych&catid=44:porady-jzykowe&Itemid=58 [dostp 24 lipca 2014].
98
Magorzata Gbka-Wolak
Cytaty zaczerpnite zustaw oraz ich komentarze pochodz zelektronicznego systemu informacji prawnej LEX.
99
100
Magorzata Gbka-Wolak
Chodzi oPostanowienie Sdu Najwyszego zdnia 20 wrzenia 2007 roku (OSNKW 2007/11/79).
Worzeczeniu przywoano nastpujce rda normy: W. Doroszewski (red.), Sownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1980, s. 280, A. Markowski, Nowy sownik poprawnej polszczyzny,
Warszawa 1999, s. 376, S. Dubis (sic!) (red.), Uniwersalny sownik jzyka polskiego, Warszawa
2003, t. 2, s. 551, J. Podracki (red.), Polszczyzna pata nam figle. Poradnik jzykowy dla kadego,
101
stojcy na pierwszym miejscu wzdaniu zalenym (moe by poprzedzony jedynie przyimkiem lub wyraeniem przyimkowym) iwskazujcy zawsze na ostatni
rzeczownik wzdaniu nadrzdnym, ewentualnie rzeczownik, na ktry pada akcent zdaniowy. Wdyskutowanym orzeczeniu Sdu Najwyszego czytamy dalej:
Najwaniejsze jednak jest to, e zaimek wzgldny ktry, zgodnie ze
wskazanymi reguami gramatycznymi, po prostu musi zgadza si ze swoim
(ostatnim wzdaniu nadrzdnym) rzeczownikiem pod wzgldem rodzaju iliczby []. Tak wic, przyjcie proponowanego przez Sd odwoawczy brzmienia
kwestionowanego przepisu, kcioby si w sposb oczywisty z powoanymi
wyej reguami jzykowymi. Co wicej, zamieszczenie wzdaniu nadrzdnym
alternatywy (lub), awic stwierdzenie prawdziwoci zdania zoonego wwczas, gdy cho jedno ze zda skadowych jest prawdziwe (moliwo wyboru),
nie pozostawia wtpliwoci, e zawarta wzdaniu podrzdnym rozpoczynajcym si sowem ktry charakterystyka rzeczownika ze zdania nadrzdnego,
dotyczy obu elementw tej alternatywy. (OSNKW 2007/11/79)
Wyjanijmy, e sdziowie sdu odwoawczego, zktrego propozycj polemizuj sdziowie Sdu Najwyszego, zaproponowali pozostawienie dyskusyjnego przepisu wformie z1969 roku, tj.: Kto bierze udzia wbjce lub pobiciu,
wktrych naraa si czowieka, argumentujc zreszt susznie e zmiana
formy zaimka zktrych na ktrym doprowadzia do niejasnej interpretacji normy. Najwaniejsze jest jednak to, e przywoane wPostanowieniu Sdu Najwyszego zasady uycia iinterpretacji zaimka ktrym nie maj zastosowania do
spornej konstrukcji bjce lub pobiciu, jako e jest to konstrukcja wsprzdna.
Przy ustalaniu struktury konstrukcji wsprzdnej, wszczeglnoci za ktre
podrzdniki s podrzdnikami caoci, a ktre s podrzdnikami pierwszego lub drugiego wsprzdnika, jako pierwsze bierze si pod uwag kryterium
zwizku akomodacyjno-konotacyjnego. Zgoda liczbowo-rodzajowa zdrugim
czonem, tj. bjce lub pobiciu, wktrym, przesdza ozwizku przymiotnikowego podrzdnika z czonem drugim, czyli pobiciu. Zwizek z obydwoma
czonami sygnalizuje natomiast liczba mnoga, tj. bjce lub pobiciu, wktrych.
Dopiero gdy zwizki akomodacyjno-konotacyjne nie s relewantne (co jednak
nie dotyczy omawianej konstrukcji), bierze si pod uwag kryterium szyku,
wmyl ktrego podrzdnik umieszczony po drugim wsprzdniku jest interpretowany jako podrzdnik caej konstrukcji wsprzdnej (zob. Kallas 1993:
Warszawa 1993, s. 149, oraz M. Bako, M. Krajewski (sic!), Sownik wyrazw kopotliwych,
Warszawa 1995, s. 162.
102
Magorzata Gbka-Wolak
103
4. Zakoczenie
Nie od dzi mwi si o hermetycznoci tekstw prawnych czy te braku ich komunikatywnoci. Przyczyn tego zjawiska upatruje si m.in. w ich
skomplikowanej budowie11, nasyceniu terminami specjalistycznymi czy te
wuchybieniach jzykowych (zob. Pawelec 2007, 2009). To oczywicie wane
aspekty komunikacji midzy legislatorami a odbiorcami tekstw prawnych.
Jednak kluczowa jest kwestia sposobu dekodowania norm zawartych wprzepisach prawnych, jak bowiem podkrela M. Zieliski (2011: 117), wszystkie
teksty prawne rozumiane s wdrodze wykadni. To zkolei jest dziaanie jak
sygnalizowalimy wartykule wymagajce uwzgldnienia kulturowego kontekstu waciwego dla dziedziny prawa. Ztego wzgldu nie wydaje si moliwe pene zrozumienie tekstu prawnego przez niespecjalistw, tj. odtworzenie
przez nich norm prawnych adekwatnie do intencji prawodawcy.
Z drugiej strony nie naley zapomina o jzykowej materii przepisw
prawnych, wszczeglnoci za oprzeprowadzanej przez prawnikw wykadni
10
11
104
Magorzata Gbka-Wolak
jzykowej (gramatycznej) przepisw prawnych. Przegld orzecznictwa sdowego prowadzi do wniosku, e prawnicy interpretujcy jzykow warstw
tekstw prawnych nie zawsze dobrze sobie ztym radz. Moe wic warto byoby pomyle osystematycznym konsultowaniu zjzykoznawcami zarwno
kwestii zwizanych zdekodowaniem norm, jak izredagowaniem przepisw
prawnych. Jak dotychczas, worzeczeniach sdowych sporadycznie pojawia si
informacja okorzystaniu zopinii jzykoznawcw. Onieraz skomplikowanych
kwestiach semantycznych, syntaktycznych czy pragmatycznych rozstrzygaj sdziowie, odwoujcy si do intuicji jzykowej iposikujcy si nierzadko
przypadkowo dobranymi sownikami12. Byoby dobrze, gdyby stan ten udao
si zmieni.
Bibliografia
Bielska-Brodziak A., 2008, Wykadnia jzykowa wedug orzecznictwa sdw
administracyjnych, Toruski Rocznik Podatkowy, nr 1, s. 472, [online],
www.trp.umk.pl [dostp: 29.07.2014].
Bielska-Brodziak A., 2009, Interpretacja tekstu prawnego na podstawie
orzecznictwa podatkowego, Warszawa 2009.
Bielska-Brodziak A., Tabor Z., 2007, Sowniki ainterpretacja tekstw prawnych, Pastwo iPrawo, z. 5, s. 2033.
Bielska-Brodziak A., Tabor Z., migrodzki P., 2008, Opis semantyczny leksemw wsowniku oglnym ijego donioso prawna, Jzyk Polski, nr 12,
s. 313.
Chodu A., 2007, Komunikatywno jzyka tekstw aktw prawnych, Przegld Legislacyjny, nr 2, s. 90100.
Chodu A., 2009, Uwagi okomunikatywnoci tekstw aktw prawnych, [w:]
Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s.
713.
Gizbert-Studnicki T., 2004, Sytuacyjne uwarunkowanie jzykowych waciwoci tekstw prawnych, [w:] Jzyk prawo spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 3748.
12
105
106
Magorzata Gbka-Wolak
107
Beata Kedzia-Klebeko
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
kanon literacki, subiektywizm czytelniczy, warsztaty literackie, ksztacenie literackie
Keywords:
Literary canon, subjective reading, writing, literary workshops
Czytelnik XXI w. staje wobec wyzwa ycia w spoeczestwie postprzemysowym, w ktrym istotn rol odgrywa konsumpcja i informacja1. yje
wtzw. mediosferze, tj. wrodowisku mediw, ktre stanowi dla wspczesnego
czowieka niemale rodowisko naturalne. Praktyki czytelnicze uzalenione s
zatem wcoraz wikszym stopniu od informatyzacji, ale take lobby wydawniczego, ktre nie tyle chce informowa iuczy, lecz przede wszystkim uczyni
zczytelnika poeracza ksiek2, nastawionego jedynie na przyjemno lekturow, niekoniecznie zwizan zwysikiem intelektualnym. Hbrard, znany badacz czytelnictwa we Francji, zauwaa ironicznie, e jeden znajistotniejszych
wnioskw przeprowadzonych przez niego bada nad dyskursem, odnoszcy si do praktyk czytelniczych, dotyczy przemiany czasownika czyta lire.
Do dugo by to gwnie czasownik przechodni, bo skupiony na czytanym
przedmiocie ijego jakoci (czyta dobr ksik, z ksik, gazet itp.), ktry
1
108
Beata Kdzia-Klebeko
nagle przyj form nieprzechodni. Poczwszy od lat pidziesitych XX wieku wystarczy, e si czyta!3.
Wkontekcie kryzysu tzw. wysokiej kultury iprzekazu dotyczcego przeszoci, korozji ulega wszkolnej rzeczywistoci sama koncepcja staoci kanonu literackiego. Koncepcja ta jest obecnie czsto poddawana krytyce, asam
kanon podlega systematycznym modyfikacjom w trosce o zachowanie przystpnoci treci przekazywanych przez szko uczniowi. Wpyw na taki stan
rzeczy we Francji, ale take wEuropie miay m.in. zaoenia czynione przez
historykw ksiki w pracach z lat 60. i 70., ktrzy polemizowali z historykami literatury. Historycy badajcy dzieje ksiki ipraktyki lekturowe wierni
tradycji kwantytatywnej iserialnej konstruowali pojcie reprezentatywnoci
czytelnictwa woparciu ostatyczn czstotliwo wystpowania, podczas gdy
historycy literatury konstruowali je w oparciu o znaczenie dzie nadajcych
form estetyczn czy filozoficzn zbiorowym przewiadczeniom, ktre winnych formach nie znajdoway odzwierciedlenia. Pierwsi podnosili, e naley
proponowa wszkole lektury przecitnego czytelnika, tj. tzw. literatur masow, poniewa stanowi ona istotny przedmiot zainteresowania statystycznego
ucznia, adrudzy natomiast podkrelali fakt koniecznoci zapoznawania czytelnika zliteratur wysok bez wzgldu na jej trudno odbiorcz.
Faktem jest, e obie racje s trudne do pogodzenia. To prawda, e czytanie czegokolwiek nie jest czym dobrym zzaoenia, ale prawdopodobnie kady siga w jakim momencie po straszn literatur w postaci np. dobrego
kryminau.
Wobec jednak znaczcego osabienia roli literatury, we Francji od 2002 r. za
porednictwem programw nauczania, ktre wprowadzaj obowizek czytania
tekstw literackich ju wprzedszkolu, polityka publiczna znw pochylia si
nad sposobami przycigania czytelnikw do literatury tzw. klasycznej. Szkoa
jest tu oczywicie znakomit dwigni. Dlaczego? Poniewa literatura stanowi uniwersum (intertekst literacki), do ktrego odwouje si czytelnik. Jeli nie
zna si gwnych cieek wtym wiecie, to trudno jest si wnim odnale.
Zdrugiej jednak strony proponuje si aktualizacj programw nauczania
i lektur szkolnych. Piszc o korpusie literackim J.L. Dyfays4, przypomina, e
lektury szkolne speniaj dwa podstawowe iuzupeniajce si zadania: pierwszy
cel funkcjonalny iegzystencjalny obejmuje szeroko pojt umiejtno czytania. Dziki rnorodnoci dzie literackich ucze moe zrozumie iwczy si
3
4
Ibdem, s. 121
Jean-Louis Dufays, Le corpus littraire analyse de quelques tensions actuelles et clairage
international, in: rd. B. Louicon, A. Rouxel, Du corpus scolaire la bibliothque intrieure,
PUR, Rennes 2010, s. 21.
109
wnurt ycia otaczajcego go spoeczestwa, rozwijajc swoj tosamo osobow ipsychoafektywn. Kultura popularna staje si gwnym rdem wiedzy
o otaczajcej rzeczywistoci. Drugi cel jest celem kulturowym, refleksyjnym
izmierza do udzielenia odpowiedzi uczniowi co oznacza znajomo literatury.
Uwzgldnia zatem nabycie referencji kulturowych, ksztatowanie umysu krytycznego, umiejtno analitycznego ogldu rzeczy i bytw, wreszcie poznanie meta na temat dziea literackiego. Wtym wypadku mamy do czynienia
z utworami uznanymi bezsprzecznie jako tymi, ktre nale do dziedzictwa
kulturowego danego narodu.
Realizacja tych dwch celw wymaga takiego doboru lektur, ktry zapewniby rwnowag midzy nabywaniem umiejtnoci czytania, konsekwentnym
rozwojem osobowoci ucznia i budowaniem wasnej tosamoci a nabywaniem wiedzy oliteraturze. Dziki temu moliwe jest zachowanie pewnej integralnoci spoeczno-kulturowej jednostki iszkoy.
Jaki zatem los czeka klasyczny ikanoniczny korpus lektur programowych,
zalecany podczas kolejnych lat nauki szkolnej iuniwersyteckiej? Na to pytanie, wobec nieustannie toczcego si dyskursu ideologicznego, trudno odpowiedzie wsposb jednoznaczny. By moe dobrze, e pozostaje ono otwarte.
Dyskusje specjalistw - historykw, teoretykw, dydaktykw literatury trwaj.
Niemniej staje si jasne, e kanon literacki rezerwuje sobie pewien margines
swobody. Trudne jest oostateczne zamknicie listy lektur.
Zjawisko to dotyczy take studiw neofilologicznych, zainteresowania studentw sigaj zarwno przeszoci, jak iteraniejszoci.
W dydaktyce literatury koca XIX i pocztku XX w. kwestia indywidualizacji odbiorczej nie bya brana pod uwag. Kierunek ksztacenia wytycza
podziw dla dziea. Trend ten cechowa nauczanie literatury we Francji, szczeglnie wklasach licealnych. Mona mwi oksztaceniu wduchu podziwu dla
dziea literackiego idokona autora, ktry trwa a do lat 60. XX w.
Wtym okresie umiejtno odczytywania utworw literatury piknej bya
rwnoznaczna z podziwem, jaki ucze powinien odczuwa dla wartoci zarwno estetycznych, jak i moralnych dziea. Celem ksztacenia literackiego
prowadzonego we Francji byo formowanie smaku literackiego iszacunku dla
arcydzie literatury. Byy one przedmiotem tzw. eksplikacji tekstu, ktra zgodnie zzaleceniami programowymi zlat 30. XX w. miaa prowadzi ucznia do
lepszego zrozumienia dzie, do bardziej finezyjnych odczu, awkonsekwencji
gruntownego wyjanienia, do lepszego smakowania igbokiego podziwu.
Swoboda ucznia ijego indywidualizm ograniczay si wic do tego, e podziwia dzieo wsposb uzasadniony, rozumiejc dlaczego, ajego praca zmierzaa
110
Beata Kdzia-Klebeko
do doskonalenia umiejtnoci analizy wsferze formalnej, stylistycznej, jak iwartoci moralnych emanujcych zpostaci bohaterw lub samego autora.
Pozycja czytelnika wtakiej koncepcji nauczania bya do zoona. Jej cele
spotykay si ze zrozumieniem niektrych uczniw. Czsto jednak ksztacenie
smaku literackiego, nie dopuszczajc do gosu spontanicznych odczyta idyskusji, przyczyniao si jeli nie do odrzucenia literatury wogle, to przynajmniej do braku gbszych dozna, oktre tak stanowczo zabiegaa instytucja
szkolna.
Tymczasem wkontekcie formowania si nurtu tzw. swobodnego czytelnika, rozwijajcego si pocztkowo wAnglii iStanach Zjednoczonych, we francuskich bibliotekach modzi czytelnicy zaczli wybiera ksiki bez pomocy
nauczyciela. Tendencje indywidualnych decyzji dotyczcych wyboru lektury
byy te silnie wspierane przez teorie, oktrych wspomniano wyej.
Wefekcie zalecenia wsprawie nauczania literatury wduchu podziwu dla
dziea nie maj ju tak jednoznacznego charakteru we francuskich programach
nauczania koca XX w. Nowe pokolenia licealistw s te coraz mniej skonne
do zachwytw.
Zdaniem Violaine Houdart-Marot ogoszona przez Barthesa mier autora ipodwaenie istnienia arcydzie literatury przyczynia si do uznania oficjalnej mierci podziwu dla tekstw literackich wszkole francuskiej5. Wjaki
sposb mona zachci do podziwiana dziea, jeli kwestia literackoci staje si
problematyczna, podobnie jak poczenie pikna idobra. Rozrnienie dokonane midzy autorem, narratorem, autorem abohaterem nie pozwala ju czy
uczucia podziwu dla autora zpodziwem dla jego bohaterw. Lektura szkolna
oddala si wic od lektury identyfikacji zdzieem, astrukturalizm zachca do
lektury zdystansowanej wodniesieniu do tekstu ijego funkcjonowania.
Czy w tym kontekcie czytelnik staje si bardziej wyzwolony i swobodniejszy? Wydawaoby si pozornie, e tak, poniewa ma prawo do odrzucenia nakadanego przez nauczyciela obowizku podziwiania dziea. Ucze nie
chce by kierowany, pragnie by autentyczny, wyswobodzi si ztak zwanych
przesdw estetycznych, by aktywny wkwestiach interpretacji. Szkoa zachca go wic do rozwijania ducha krytycyzmu, do wzmocnienia poczucia swojego ja wodniesieniu do wiata. Programy nauczania z1981 r. precyzuj ju, e
nauczyciel powinien wzmacnia pragnienie uczniw do wyraania osobistych
reakcji ido precyzowania odczu wodniesieniu do analizowanego utworu.
5
111
8
9
Ibidem.
Roland Barthes, Lektury, Barthes - przygoda lektury , tum. Micha Pawe Markowski, Wyd.
KR, Warszawa 2001, s. 258.
Ibidem, s. 259.
Ibidem.
112
Beata Kdzia-Klebeko
tyle interesujce ipocigajce, e czytelnik tworzy ich dalszy cig albo urzeczywistnia na nowo wmylach. Czyta zzamknitymi oczami.
Wpraktyce szkolnej przeksztacenie czytania wpisanie moe by jednym
ztych czynnikw, ktre lektur szkoln przemieni wprawdziwie twrcze poznawczo dziaanie. Moe tak si sta, oile zachowana zostanie zasada swobody
iinwencji. Wprzypadku tradycyjnej eksplikacji tekstu czy komentarza, interpretacja ma swoje ograniczenia narzucone przez komentowany utwr, natomiast pisanie inwencyjne otwiera si na nowe perspektywy.
Podziw jest jednym zpodstawowych dozna, ktre tworzy si wkontakcie
zdzieem. Sfery emocji iestetyki splataj si ze sob, tak wic nauczyciel nie
powinien zmierza do uzyskania koniunkturalnego podziwu, ktry wistocie
upoledza dzieo. Czytanie powinno zachca do dalszych lektur i do budowania wasnej osobowoci. Lektura stanowi to pole, wktrym tworzy si wi
midzy podmiotem atekstem, przez ktry przenika inno, odmienno, przyczyniajc si do ksztatowania tosamoci podmiotu, wsplocie subiektywnych
i obiektywnych interakcji tekstu, jzyka, postaw czytelniczych, grupy klasy,
wsppracy nauczyciela iszkoy.
Warto pamita, e zastosowanie tekstu literackiego wprocesie nauczania
jzyka obcego nie ogranicza si do rozszerzania sownictwa, wiczenia sprawnoci czytania oraz czytania ze zrozumieniem czy te tumaczenia oraz opowiadania, streszczania treci tekstu literackiego. Tekst literacki urzeczywistnia
si wmomencie czytania, naley te go rozpatrywa wkontekcie aktywnoci
ucznia czytelnika. Ucze, czytajc tekst, staje si niejako jego wspautorem.
Tekst literacki moe peni rol aktywatora jzykowych kompetencji ucznia;
ale te by przyczynkiem do formowania opinii, ocen, moe pobudza dyskusj iwymian pogldw, tj. budowania wasnej encyklopedii kulturowej.
Zatem nie do pominicia jest kulturoznawcza funkcja tekstu, za pomoc
ktrej ucze poznaje obc kultur, codzienno, mentalno mieszkacw,
sposb ich ycia ibycia (sposb zachowania, mylenia, postrzegania, wartociowania, ich postawy iodczucia, atake pewne zachowania rutynowe irytuay obowizujce wich wiecie).
Proponujc prac nad tekstem literackim, warto sign m. in. po pozycje
tzw. literatury dla modziey odzwierciedlajce problemy wspczesnego spoeczestwa, wtym, m. in. postaw wobec mierci, zagroe cywilizacyjnych,
kwesti relacji zdrugim czowiekiem, powicenia, niekoniecznie analizowane
zpunktu widzenia moralizatora.
Do czytanych wrd modziey francuskiej ksiek pisarzy przedstawicieli
modego pokolenia nale oprcz Amlie Nothomb, Jean Echenoz, Laurent
113
Gaud, ale przede wszystkim Guillaume Musso. Pisarz ten jest obecnie zaliczany do jednych znajpoczytniejszych pisarzy francuskich. Jego powieci sprzedawane s wponadmilionowych nakadach, przetumaczono je na 36 jzykw.
Guillaume Musso jest autorem bestsellerw, takich jak Et aprs.., nastpnie
Sauve-moi (2005), Seras-tu l (2006), Parce que je taime (2007) et Je reviens te
chercher (2008), Que serais-je sans toi? (2009), La Fille de papier (2010), LAppel
de lange (2011), 7 ans aprs... (2012) et Demain (2013).
Powie dla modziey Et aprs.., wtumaczeniu na jzyk polski pod tytuem Potem moe sta si przykadem analizy i interpretacji speniajcej
wszelkie wymogi otwartoci. Autor jest przedstawicielem modego pokolenia
pisarzy francuskich, urodzi si w 1974 r. w Antibes. Po studiach magisterskich zzakresu ekonomii podj prac wszkolnictwie, ale rozwija take swoje
zamiowania pisarskie. Wefekcie pobytu wNowym Jorku igromadzenia licznych obserwacji w2001 r. ukazaa si pierwsza powie autora Skidamarink,
ktra spotkaa si zuznaniem krytyki. Trzy lata pniej opublikowano drug
powie Guillaume`a Musso, Et aprs.., ktra utorowaa pisarzowi drog do
wiatowej kariery.
Wybr twrczoci wspczesnego pisarza francuskiego podyktowany jest
faktem, i jego powieci nie opowiadaj jedynie jednostkowych losw, ukazuj
problemy przenikajce wspczesne spoeczestwo francuskie, wtym rwnie
inne spoeczestwa zachodnie. Autor podejmuje tematyk mierci, jej nieuchronnoci, ale te postawy oddania, empatii, zrozumienia cierpienia, ratowania ycia drugiej osoby za cen powiecenia, uwagi iczasu.
Guillaume Musso opisuje rozpad wszelkich wizi - rodzinnych, uczuciowych, przyjacielskich, a take skrajny egotyzm i egoizm poszczeglnych bohaterw, ktrzy zafascynowani karier, bogactwem, zatrcaj si w realizacji
wyimaginowanych celw do tego stopnia, e umykaj im wartoci najwysze:
mio najbliszych, rodzina, poczucie wizi z innym czowiekiem. De facto
bohaterowie ci yj wpoczucia braku speniania ludzkiego sensu ycia do czasu, gdy otwiera si przed nimi szansa naprawienia popenionych bdw. Dopiero wwczas, czasami pod presj wyborw ostatecznych wynikajcych zchoroby imierci, zdaj sobie spraw zistoty ycia iprawdziwego bogactwa, jakie
pynie zrelacji zdrugim czowiekiem.
Nauczanie literatury, araczej jzyka literatury kultury, gdy te trzy elementy s nierozczne, stanowi centralny punkt nauczania wwarunkach studiw neofilologicznych. Zdefiniowanie samego kanonu literatur jest bardzo
trudne, ale nie przeszkadza w stwierdzeniu, i nauczanie literatury jest tak
wane wanie dlatego, e wie si zkultur, tosamoci ijzykiem. Pytanie
114
Beata Kdzia-Klebeko
oto, co zrobi, aby ksztacenie literackie byo ciekawe, zadawane jest od dawna. Jedn zodpowiedzi jest na pewno wiksze otwarcie na teksty wspczesne.
Wdobie spoeczestwa otwartego na rnorodno propozycji wydawniczych
wydawaoby si, e nie sposb pomin literatury dla modziey czy literatury
frankofoskiej wprocesie uczenia. Wcale nie jest to jednak oczywiste inadal
wymaga uzasadnienia.
Warto odda gos czytelnikowi studentowi filologii romaskiej, by zaobserwowa, jak funkcjonuje on jako odbiorca, biorc pod uwag kulturowo
ksztatowan wielowariantowo odbioru, wartociowania i oddziaywania
tekstu. Wane jest poznanie, wjaki sposb odbiera teksty literackie, jakie czynniki warunkuj odbir, a jakie wybr tekstw, jak funkcjonuje samo dzieo
wtych specyficznych warunkach odbioru szkolnego.
Poststrukturalny dyskurs teoretycznoliteracki zredefiniowa rol czytelnika
jako tego, ktry rozbija zwizek autor - tekst. Barthes, umiercajc autora,
sprawi, e czytelnik/odbiorca sta si rwnie autorem/nadawc w strumieniu tekstw, ktre zapisuj wiat. Sartre twierdzi, e kady utwr literacki jest
apelem, Iser nazywa dzieo literackie interakcj, wgr wchodzi wic pewien
dialog, wktrym autor iodbiorca maj okrelone role do spenienia.
Jakie ma to konsekwencje dla nauczania literatury idla odbiorcy - studenta? Uwalnia od przymusu patetycznego podziwu dla klasycznych utworw
iich twrcw, pozostawiajc tym samym wicej miejsca subiektywnej lekturze,
imniej odgrnemu formowaniu gustw. lady tego wida wtekstach pisanych,
tworzonych przez studentw. Tekst literacki staje si bowiem zgodnie z ide
Barthes`a scriptible (moliwy do napisania), a nie tylko lisible (moliwy do
przeczytania). Pisanie jest zawsze aktem komunikacji, zwrceniem si, choby
niejawnym, do czytelnika-odbiorcy. We francuskiej szkolnej praktyce, atake
podajcej jej ladem w romanistycznej w Polsce, praca nad tekstem moe
przybra form warsztatw literackich typu dydaktycznego. Pierwsze przykady pojawiaj si wlatach siedemdziesitych. Ich wsporganizator, Michel Cosem definiuje warsztaty literackie jako narzdzie twrcze, miejsce pracy nad
pisaniem iwykorzystanie wyobrani, ktrego istotnym celem jest wyzwolenie
sowa, zniesienie hamulcw i wewntrznej autocenzury. Praca nad tekstem
wie si nie tylko zpogbianiem wiedzy na temat funkcjonowania dziea literackiego, ale take nierozerwalnie przyczynia si ksztatowania wasnej osobowoci iemancypacji modego czytelnika.
Opierajc si na jego zaoeniach w ramach pracy nad tekstem podczas
ateliers de lecture/criture, studentom proponowane s wiczenia, dziki ktrym tekst literacki stanie si przystpniejszy, atake wyzwala zaangaowanie
115
studentw wodkodowanie tekstu obcojzycznego. wiczenia typu: przepisanie, przeksztacenie, parodiowanie, korygowanie, zmian kontekstu czy postaci oraz inne, mog sprawi, e lektura tekstu literackiego stanie si bardziej
kreatywna ipasjonujca, przyczyni si te do pogbienia zrozumienia treci,
kontekstu oraz doskonalszej interpretacji dziea. Uwolnienie lektury poprzez
wasne zaangaowanie twrcze sprawia, e podziw dla dziea literackiego zpasywnego staje si aktywny, prowadzi do kreatywnoci isamodzielnego mylenia, czyli tego, czego wspczesny uniwersytet powinien nauczy studentw.
Podsumowanie
Ksztacenie literackie na studiach neofilologicznych wie si zpogbieniem wiedzy jzykowej, przez jzyk bowiem moliwe jest dotarcie do wiatw
przedstawionych wtekcie, tworzenie odniesie do rzeczywistoci, wasnych
przey, budowanie swojej tosamoci i wzbogacanie jej o poznanie innych
kultur iinnych narodw. Doskonaym sposobem czcym prac nad jzykiem
zprac nad tekstem literackim s tzw. warsztaty literackie. Wyzwolenie ekspresji pisarskiej wymaga uwanej isystematycznej lektury, zrozumienia sownictwa, problematyki oraz zasad funkcjonowania dziea literackiego. Dowiadczenia lekturowe, zrozumiane izwerbalizowane, buduj tosamo ucznia wjego
wymiarze jednostkowym i spoecznym, neutralizuj poczucie obcoci i alienacji wobec obcej kultury. Zrozumienie wasnego ja stanowi olepszym zrozumieniu itolerancji wobec ja innego. Niemniej czsto denie do poznania
ltrange tranger (dziwnego cudzoziemca) koncentruje uwag uczcego si
jzyka obcego na poznaniu kultury obcej, rozumianej jako stereotyp nacechowany egzotycznoci. Czasami egzotyzm zaciera lady rzeczywistoci, warto
zatem przyblia studentom neofilologii dziea literatury wspczesnej, ktre
przybli problemy wane irealne dla obcej spoecznoci.
Rsum
Lanalyse de procds denseignement de la littrature montre combien la
question de la matire littraire quil sagit denseigner est indissociable de celle
qui concerne la manire de la transmettre. Les choix cet gard des mthodes
116
Beata Kdzia-Klebeko
et du contenu attestent que la transmission dune littraire qui soit la fois universelle ou populaire nale sens que si lon offre aux apprenants le maximum de
place pour la lecture subjective qui se tisse de rfrence avec leur exprience de
vie personnelle.
117
Dorota Kozaryn
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
jzykoznawstwo diachroniczne idiolekt rola jzyka wtrwaniu narodu ikultury
Key words:
diachronic linguistics idiolect the role of alanguage in endurance of anation and
its culture
Wrd tematw podejmowanych przez Klementyn zTaskich Hoffmanow, yjc wlatach 17981845 pierwsz Polk utrzymujc si zdziaalnoci
literackiej, wane miejsce zajmuje troska ojzyk narodowy, histori ikultur
polsk. Wskazywanie na potrzeb mwienia, pisania iczytania po polsku przez
wszystkich Polakw i co istotniejsze propagowania jzyka polskiego wrd
najmodszych obywateli nieistniejcego wwczas pastwa przynioso znakomite rezultaty: zdaniem Ireny Kaniowskiej-Lewaskiej Hoffmanowa wiadomie braa udzia wwalce ojzyk polski iwduej mierze jej staraniom naley
przypisa zrozumienie wrd krgw spoeczestwa roli iznaczenia jzyka ojczystego wwychowywaniu modych pokole1. Problematyka ta przewija si
wtwrczoci Klementyny waciwie nieustannie trudno znale tekst, wktrym autorka nie wspomniaaby cho zdawkowo okoniecznoci posugiwania
si przez Polakw jzykiem polskim wobec panujcego zwaszcza wrd kobiet przekonania owyszoci francuszczyzny. Wsposb szczeglny stosunek
do jzyka ojczystego, dbao ojego rozwj pojawia si wkolejnych numerach
1
118
Dorota Kozaryn
zaoonego, redagowanego iwwikszoci tworzonego przez Task miesicznika pt. Rozrywki dla Dzieci. Wnumerach zroku 1824 wdziale IV czasopisma zatytuowanym Wyjtki suce do uksztatowania serca istylu umiecia
Klementyna sze fikcyjnych listw pisanych przez rodzestwo: osiemnastoletniego Zdzisawa idwunastoletni Wand dotyczcych porozumiewania si
wjzyku ojczystym brat nakania siostr2, by ta, wadajc doskonale wskutek
dotychczasowej edukacji jzykiem francuskim, zacza wswych listach do niego posugiwa si jzykiem polskim. Obok rodzestwa wlistach gosu udziela
si dwm jeszcze osobom: Wanda przytacza sowa Wujaszka, wspierajcego jej
wysiki wuczeniu si jzyka ojczystego, Zdzisaw przywouje sowa znajomej
sobie modej Polki, ktra nauczya si jzyka polskiego majc lat siedemnacie,
pod ostatnim listem za znajduje si dopisek od redakcji rozpoczynajcy si od
sw: Moe modym czytelnikom mio bdzie dowiedzie si.... Cykl ten uznawany przez badaczy za najciekawszy [...] inajbardziej wartociowy materia
tego dziau3, potem wydawany jeszcze kilkukrotnie pod tytuem Listy Brata
iSiostry. Ojzyku polskim (bez dodatku od redakcji, za to zOdezw do wzrastajcych dziewczt za mow ojczyst4) czynimy przedmiotem zainteresowania
w niniejszym opracowaniu, stawiajc sobie za cel ukazanie sposobu pisania
Taskiej ojzyku ojczystym iprzypisywanej mu przez ni roli.
Najpierw naley zwrci uwag na elementy jzykowe suce mwieniu
ojzyku bdcym przedmiotem troski Klementyny. Okrelenia te to najczciej
wyraenia, wktrych jednym elementem s leksemy: jzyk lub mowa, drugim
natomiast wyrazy wskazujce na polsko tego rodka porozumiewania si.
Cztery razy uyto poczenia jzyk polski (3, o, 4, 5), dwa razy pojawia si mowa
narodowa (3, 5), jednokrotnie mwi si take onarodowym jzyku (1) imowie
naddziadw (1). Czciej przywouje si poczenia zprzymiotnikiem ojczysty:
2
3
4
Opisowi technik przekonywania ipouczania stosowanych wtym tekcie powica swj artyku
J. Klink, Listy brata isiostry Klementyny zTaskich Hoffmanowej jako przykad formy dydaktycznej, w: Zielonogrskie seminaria polonistyczne 2005, red. S. Borawski, M. Hawrysz, Zielona
Gra 2006, s. 131137.
Ibidem, s. 119.
Ten element znalaz si jako cz listu trzeciego w wydaniu III: w t. 10 Wyboru pism Klementyny zTaskich Hoffmanowej. Nowym oryginalnym wydaniu, przejrzanym ipoprawionym
przez Autork, Wrocaw 1833, s. 121 iztego wydania pochodz wszystkie cytaty wniniejszym
artykule. Podawane po cytatach cyfry arabskie oznaczaj numery listw, zktrych dane fragmenty/ leksemy pochodz (listy nr 1, 3, 5 zostay przypisane autorstwu Zdzisawa, listy nr 2,
4, 6 Wandy), o oznacza Odezw do wzrastajcych dziewczt za mow ojczyst. Pisownia
zostaa dostosowana do dzisiejszych zasad ortograficznych. Pozostae wydania: przedruk caych Rozrywek dla Dzieci wlatach 182728 iw1842 r.; Rozrywki dla dzieci nakadem S.H.
Merzbacha, Warszawa 1857, t. 1; t. 3 Dzie zebranych Klementyny z Taskich Hoffmanowej
wopracowaniu N. michowskiej, Warszawa 1876 tu nie umieszczono Odezwy..., natomiast
zawarto dopisek pod ostatnim listem.
119
Wlicie 5 mowa take opisaniu polskim: znacznej biegoci wpisaniu polskiem nabyam.
120
Dorota Kozaryn
uczucia imyli atwiej wyda mona jak wtej, ktr najpierwej usta nasze przemwiy (1). Prociej poprzez jego uycie wywoa pozytywny nastrj: bo sam
dwik narodowego jzyka sodko to serce porusza (1). Znajomo jzyka narodowego staje si elementem przycigajcym do osoby mwicej tym jzykiem,
stanowi jej zalet: Poznaem osob [...], mwic ipiszc po polsku [...]. Ten
jej przymiot pont by dla mnie [...] (5). Posugiwanie si mow ojczyst moe
podnosi samoocen ista si powodem do dumy: chc szczerze nauczy si
dobrze po polsku, [...], ta myl napenia mnie nawet sodk iszlachetn dum
ipodnosi mnie we wasnych oczach (4), czy wywoa szczcie: jake szczliw
bd, gdy pniej sama bez niczyjej pomocy list do ciebie prawdziwie po polsku
napisz (4). Sprawia przyjemno itemu, kto jest jej nadawc: mowa ojczysta
jest gwn, zwyczajn iulubion mow moj ito jej zamiowanie tyle mi przyjemnoci sprawia (5), itemu, kto jest jej odbiorc: tylko listy pisane po polsku,
ktre ci s przyjemne (2). Nie wprost opozytywnej ocenie jzyka narodowego
wiadcz uczucia negatywne pojawiajce si, gdy le si jzyk ten traktuje: pikna za jzykiem polskim przemowa; tak do mojej duszy trafia, em nage wsobie
uczua wzruszenie, arazem wstyd ial niezmierny, i dotd tak mao dbaam
oojczyst mow (5).
Oduej wartoci jzyka polskiego dla Polakw (wszakemy oboje Polacy?
Wszak wkrajach polskich mieszkamy? Po polsku wic pisuj do brata 1) przekonuje take Taska, oceniajc wfikcyjnych listach negatywnie nieznajomo
jzyka ojczystego inieposugiwanie si nim. Postrzega te elementy wkategoriach grzechu, na co wskazuje pisanie ouczeniu si jzyka polskiego, posugiwaniu si nim, jako onawrceniu. Leksem ten, opatrzony wSowniku jzyka
polskiego S.B. Lindego znaczeniem nawrot, nawrcenie si ku dobremu, ku
prawdziwej wierze6 uyty zosta dwukrotnie: jemu samemu bd winna twoje
nawrcenie (4), mowa ojczysta jest gwn, zwyczajn iulubion mow moj
ito jej zamiowanie tyle mi przyjemnoci sprawia, tak nawet zaspokaja sumienie [czyli czyni spokojnym dop. D.K.], e wszystkim znajomym t popraw
zalecam, i prawdziwie szczliw jestem, gdy mi si ktr nawrci uda (5).
Jeden raz nieznajomo jzyka ojczystego nazywa si wprost zem: mylne jest
zdanie tych dziewczt, ktre mwi: C ztego, e ja bd mwi, czyta ipisa
po polsku; c ja jedna pomog, kiedy prawie wszystkie panienki mego wieku
inaczej czyni. [...] ju ma to przekonanie, e si w niczem nie przyczynia do
rozszerzania zego (4). Skoro posugiwanie si jzykiem polskim oznacza popraw (Szczliwa siostra [...] e wtak modym wieku do tej poprawy si bierze
5), jego nieznajomo jest bdem: Natychmiast umyliam si poprawi, nie
6
121
122
Dorota Kozaryn
dla kobiety napisa list lub cokolwiek bd innego po polsku (5). Nie dziwi wic
zjednej strony powszechno posugiwania si jzykiem francuskim: gdybym
w tej chwili mg przejrze cudem jakim wszystkie dziewczynek twego wieku
istanu dzienniki, listy, zeszyty, imienniki, modlitwy nawet, znalazbym wszdzie
francuski jzyk wrobocie, azaledwie odkryoby si dziesi na stu, ktre ojczyst
zamioway mow (3), a z drugiej strony problemy, jakie sprawia podjcie
komunikacji w jzyku polskim: nie umiaby uwierzy, jak to mi jest trudne
zwiza co wtym natoku sw iwyrae zjednego jzyka izdrugiego, ktre si
przedstawiaj mojej myli (2).
Ten ciki obowizek (2) posugiwanie si mow ojczyst powinien jednak zosta podjty przez Polki zkilku powodw. Przede wszystkim mwienie wjzyku polskim, jest niezbdne, poniewa za jego jedyn pomoc narodowo zachowa moemy (3). Pisanie, czytanie imwienie po polsku jest wic
przejawem patriotyzmu: zostawione to jest wzrastajcym dziewcztom upikni
jzyk polski iwicej go upowszechnia. Wtak modym wieku mog, skoro zechc szczerze, da ojczynie ten dowd mioci iprzyczyni si do jej chluby (4);
chc szczerze nauczy si dobrze po polsku, chc dobr okaza si Polk, chc,
jak mwisz, przyczyni si do chway kraju mojego (4); iby szczciem byo dla
ciebie przyczyni si do wzrostu chway imienia polskiego (3); Ach, dajcie tej
drogiej ziemi, na ktrej kada zwas si rodzia, ktra was ywi inosi, dajcie
jej ten dowd przywizania (o). Na kobietach spoczywa wrcz obowizek takiego patriotycznego zachowania: wiczcie si wmowie ojczystej, przecie
j nad inne. Ten wasz postpek wielkie skutki za sob pocignie. Wy za lat kilkanacie onami, matkami bdziecie, wpoicie wcrki wasne uczucia izdania
izgubny przesd przetnie si na was, zakoczy si na dzisiejszym pokoleniu;
od was si ustali prawdziwych Polek pasmo, od was powstanie epoka nowego
mowy ojczystej odrodzenia (o). Jzyk polski zasuguje na mwienie nim take
dlatego, e w niczym nie ustpuje innym jzykom: Nie wierzcie tym, ktrzy
utrzymuj, e wjzyku naszym wyda nie mona drobnych itrafnych postrzee, uczu delikatnych, e nikt zniego jzyka towarzystwa, jzyka serca uczyni
nie potrafi (o). Znaczenie ma take prba religijnego udowodnienia wartoci
jzyka narodowego: miaoby Niebo da Polkom tkliwo idowcip, anie uyczy
im mowy, wktrej by te dary wyrazi mogy? Nie! tak niesprawiedliwem nie byo
(o). Rozwj jzyka ojczystego jest drog do rozwoju pimiennictwa: za jego [tj.
jzyka polskiego dop. D.K.] jedyn pomoc [...] moemy, podnie literatur krajow (3). To poprzez mow narodow poznaje si histori swego kraju
inarodu: Wtedy smakujc co dzie wicej wrzeczach ojczystych9, zapragnam
9
123
nauczy si dokadnie dziejw kraju mojego. Wyszy te wanie wtenczas szacowne piewy historyczne; ich czytanie podwoio t ch we mnie (5), to wtym
jzyku powstaj utwory histori t opisujce (Zgromad polskich dziejopisw,
bdziesz moga atwo mie zbir nierwnie znaczniejszy, gdy w tych czasach
co rok pomnaaj si skarby nasze historyczne 5) iwten sposb tworzy si
tradycj narodow. Tradycj t buduje sam jzyk jako element przekazywany
z pokolenia na pokolenie i pozwalajcy zachowa cigo: jzyk polski drog jest po ojcach naszych pucizn (3), gdzie szuka milszej mowy od mowy
naddziadw (1). Tworzy j take przekonanie okoniecznoci posugiwania si
jzykiem polskim: Jaka to bdzie rado popisywa si tak potrzebn ichwalebn umiejtnoci (6). Wszystkie wskazane powody, dla ktrych Polka powinna
jzykiem ojczystym si komunikowa jednoczenie odzwierciedlaj role zdaniem Taskiej przez jzyk narodowy odgrywane: dbanie oojczyzn, rozwijanie iutrwalanie jej literatury, tworzenie iprzekazywanie jej historii. Wtym
sensie jzyk ojczysty jest wprzekonaniu Klementyny gwarantem trwania kultury narodowej idlatego powinien by upikniany iupowszechniany.
Listy powstay po to, by wskaza, jak powszechnym problemem jest nieposugiwanie si zwaszcza wpimie jzykiem polskim przez Polki oraz jak wielkie stanowi to zagroenie dla trwania kultury polskiej. Dlatego womawianych
tekstach przedstawiono sposb uczenia si jzyka polskiego. Najpierw musi
pojawi si impuls wlistach staje si nim dla Wandy stanowcza proba brata,
napisana przez niego odezwa ukazujca powody, dla ktrych naley uczy si
polszczyzny, dla modej Polki natomiast, stawianej za wzr Wandzie umieszczona wPamitniku Warszawskim pikna za jzykiem polskim przemowa (5).
Nastpnie naley zaprzesta lektury ksiek francuskich izaj si jedynie polskiemi, aeby zapomnie cokolwiek trybu obcej mowy iprzej si prawdziwym
narodowej tokiem (5). Czyta naley klassycznych naszych pisarzy (5). By nauczy si pisania po polsku, nie powinno si tumaczy tekstw obcych, przy
braku znajomoci jzyka polskiego skutkuje to bowiem tym, e przekadajcy
przejmuj nieznacznie skadni sw francusk, a ta jest zupenie naszej przeciwna (5). Warto natomiast czyta kilka razy te same polskie liczne imoralne
dziea (5), by mc potem z pamici zapisywa przeczytane treci. Kolejnym
krokiem jest poznawanie historii Polski zodpowiednich tekstw wedug zasady: czytaam wkadym ztych pisarzy opis jednego panowania lub pewnej epoki; apotem zebrawszy wjedno te rozrzucone tu iowdzie wiadomoci, pisaam
tre ich zpamici. Byo pracy igryzmow dosy, ale to wiczenie wyuczyo mnie
leksemu, okrelonego wSowniku jzyka polskiego B.S. Lindego jako rzeczenie, mowa (op. cit.,
t. 5, s. 186188).
124
Dorota Kozaryn
dobrze dziejw polskich iwprawio wstyl czystszy (5). Po tym etapie mona dopiero zacz tumaczy dla swych potrzeb teksty obcojzyczne, pod warunkiem
wszake znalezienia kogo, kto bdzie te przekady sprawdza pod ktem poprawnej polszczyzny (pimida poprawiaa mi osoba znajca doskonale grammatyk Kopczyskiego 5). Realizacja wszystkich krokw zapewnia wcigu trzech
lat nauczenie si jzyka polskiego wstopniu odpowiednim: tylem nabya biegoci wmowie ojczystej, ile jej mie koniecznie kadej prawdziwej Polce naley (5).
Opisany na przykadzie modej Polki sposb uczenia si jzyka polskiego
to by moe droga samej Taskiej. Wiemy zjej pamitnikw10, e cho pochodzia zrodziny obogatych tradycjach patriotycznych, wlatach 18011811 wychowywana bya wduchu kosmopolityczno-tradycyjno-dewocyjnym przez
starocin wdow po starocie wyszogrodzkim Aniel ze widziskich
Szymanowsk11, przywizujc wag przede wszystkim do znajomoci jzyka
francuskiego. Dopiero po powrocie do domu matki (Marianny) Taska zacza
uczy si jzyka ojczystego czytajc utwory Kochanowskiego, Skargi, Grnickiego, Krasickiego, Woronicza, Brodziskiego12, poznajc take histori Polski zpomoc dawnych przyjaci ojca (Ignacego): ks. Jana Pawa Woronicza13
i Michaa Wyszkowskiego, ktry kierowa studiami i przygotowaniem Klementyny do zawodu literackiego, apotem przeprowadza korekt jej prac14.
10
11
12
13
14
Pod dat 1.01.1818 r. znajduje si m.in. nastpujcy fragment: [...] odtd pamitnik mj po
polsku pisa bd. Ile to dziaa na czeku pierwsze jego wychowanie! Przyzwyczajona od dziecistwa uczy si wszystkiego wfrancuskim jzyku, wzrosam wfaszywem mniemaniu, e zupenie niepodobn jest rzecz dla kobiety napisa list lub cokolwiek bd po polsku; przekonana
teraz jak mylne byo moje zdanie, uznaj, i rwnie dobrze wojczystej, jak wfrancuskiej wysowi si mona mowie; wstydz si dawnego mego zalepienia izchci ustapiabym znajomoci
pisania po francusku za styl pikny, bez bdw iprawdziwie pikny. Usilne oy bd starania,
aby go cho po czci naby: czytam klasycznych autorw naszych iznajduj wnich wdziki
rwne zagranicznym pisarzom. Mao ich jest, prawda, ale teraz kiedy wszyscy nabieraj smaku
do krajowej literatury, wry mona, i coraz wicej kwitn pocznie. Niewiele mamy wprawdzie piszcych, ale nie wiem, czy midzy kobietami szczeglnie liczba ich nie przewysza liczby
czytajcych. Pe nasza zdaj si, i nie nad Wis, ale nad Sekwan si rodzia, tyle ma upodobania wfrancuszczyznie; za pci pikn prawie id wszyscy... Jako zjawienie literackie gosz, e
piewy historyczne wprzecigu kilku miesicy rozprzedane zostay [...]. Zrokiem 1818 zaczynam wic wiczy si wjzyku moim rodzinnym, aujc e uwiedzionej przykadem, rozum ten
ito poznanie tak pno przyszy. K. zTaskich Hoffmanowa, Dziea. Wydanie nowe po red. N.
michowskiej zdodaniem yciorysu iobjanie, Warszawa 1875, t. VI, s. 460461.
J.E. Dbrowska, Klementyna. Rzecz oKlementynie zTaskich Hoffmanowej, Biaystok 2008, s. 33 in.
Ibidem, s. 51.
Por. ibidem, s. 54 in.; tam take oorganizowanych przez Mariann Task wtorkach skupiajcych znane postaci zwizane zTowarzystwem Przyjaci Nauk: Juliana Ursyna Niemcewicza,
Feliksa Bentkowskiego, Krystyna Lach Szyrm, biskupa Jana Pawa Woronicza, ksidza Franciszka Siarczyskiego, Michaa Wyszkowskiego, Kazimierza Brodziskiego, Joachima Lelewela,
Jana uszczewskiego.
Ibidem, s. 54, przypis 153.
125
126
Dorota Kozaryn
Bibliografia
Brodziski K., Poezje, t. 1, oprac. C. Zgorzelski, Wrocaw 1959.
Dbrowska J. E., Klementyna. Rzecz oKlementynie zTaskich Hoffmanowej, Biaystok 2008.
Kaniowska-Lewaska I., Literatura dla dzieci imodziey do roku 1864. Zarys monograficzny. Materiay, Warszawa 1980.
Klementyna z Taskich Hoffmanowa, Dziea. Wydanie nowe po red. N.
michowskiej zdodaniem yciorysu iobjanie, Warszawa 1875, t. VI
Klink J., Listy brata isiostry Klementyny zTaskich Hoffmanowej jako przykad formy dydaktycznej, w: Zielonogrskie seminaria polonistyczne 2005,
19
127
129
Anna Kricka
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
jzyk francuski, kultura, ustawa Fioraso, edukacja, jzyk angielski
Mots cls:
langue franaise, culture, loi Fioraso, ducation, langue anglaise
Wstp
Jzyk francuski wyksztaci si na terenach dzisiejszej Francji okoo IX w.,
w redniowieczu posugiwano si nim rwnie na dworze angielskim1. Od
XVIII w., od czasw krla Ludwika XIV do lat 70. XX w., by midzynarodowym jzykiem dyplomacji ikultury, jego znajomo bya rozpowszechniona jak
znajomo aciny wredniowieczu ipostrzegana jako obowizkowa dla ludzi
wyksztaconych; arystokracja europejska mwia po francusku na co dzie.
Wielu pisarzy ifilozofw europejskich pisao wtym jzyku, na przykad, Woch
Brunetto Latini czy rumuski dramaturg Eugne Ionesco. Wwiatowej literaturze piknej spotykamy czsto dialogi wjzyku francuskim lub francuskie terminy. Na przestrzeni wiekw Francja przywyka do uprzywilejowanej pozycji, ktr przez stulecia zyskiwaa dziki popularnoci jzyka francuskiego na wiecie.
1
Od podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywc w1066 r. do poowy XIV w. francuski odgrywa donios rol na wyspie jako jzyk arystokracji ijzyk literacki (Cf. W.
Maczak, Wiea Babel, WrocawWarszawaKrakw 1999, s. 41). Narodowe motto
brytyjskie nadal jest zdaniem francuskim: Dieu et mon droit (Bg imoje prawo).
130
Anna Kricka
131
wiecie pod wzgldem liczby osb uczcych si go jako jzyka obcego itrzecim
jzykiem wkomunikacji midzynarodowej5, obecnie przechodzi kryzys popularnoci. Pomimo tego przesunicia, we Francji wierzy si wci, e francuski jest jzykiem uniwersalnym imidzynarodowym. Wielu Francuzw trwa
wprzekonaniu, e s narodem powoanym do reprezentowania wobec reszty
ludzkoci uniwersalnego rozumu powszechnego, chocia wspczesna Francja jest krajem wielonarodowociowym iwielokulturowym6. Jedno zapewnia
Francji obok edukacji idzielenia wartoci Republiki jzyk francuski. Dziki nieustajcej promocji jzyka francuskiego na wiecie przez rzd francuski,
nadal posiada on due znaczenie, wszake podobnie jak inne jzyki nowoytne, znajduje si pod wielk presj jzyka angielskiego, ktry przej rol lingua
franca inadal sukcesywnie wypiera jzyk francuski.
Na wiecie jzyk francuski jest obecny na wszystkich kontynentach, w38
krajach jest jzykiem oficjalnym lub administracyjnym, ogem wada nim 220
milionw ludzi, przy czym dla 115 milionw jest jzykiem ojczystym. Ta obecno jzyka francuskiego jest stale wspierana instytucjonalnie.
We Francji opiek nad jzykiem sprawuje Akademia Francuska7, ktra wypracowuje ksztat jzyka, tak aby by on nadal wsplnym dziedzictwem Francuzw iwszystkich tych, ktrzy uywaj jzyka francuskiego. Zadaniem Akademii jest utrzymanie wysokiego poziomu jzyka uywanego powszechnie,
ledzenie jego zachodzcej ewolucji iustalanie norm jzyka, atake opracowywanie Sownika Akademii Francuskiej8, ktry podaje normy jzykowe izalecenia poprawnociowe oraz gramatyk normatywn. Czonkowie Akademii
bior udzia wlicznych komisjach pracujcych nad terminologi specjalistyczn, dbaj oto, by uywano terminw pochodzenia francuskiego; systematycznie tworz nowe sowa, zastpuj nazewnictwo przyjte zjzyka angielskiego,
5
132
Anna Kricka
Na przykad SIDA(syndrome de limmunodficience acquise) nie AIDS, OTAN(Organisation du trait de lAtlantique Nord) nie NATO, ADN (acide dsoxyribonuclique) nie DNA, etc.
133
134
Anna Kricka
Kryzys edukacji francuskiej nie dotyczy tylko jzyka, Aurlie Collas, wartykue Lducation nationale ne parvient pas enrayer la pnurie de profs de maths, (opublikowanym 16 lipca 2014 r. wLe Monde), prezentuje raport, zktrego wynika, e we
Francji, brakuje kompetentnych nauczycieli matematyki.
135
12
Na wtrny analfabetyzm inieskuteczn edukacj we Francji uwag zwraca rwnie Chantal Delsol wksice La dtresse du petit Pierre qui ne sait pas lire (WrocawWarszawaKrakw 1999).
136
Anna Kricka
jzyka francuskiego nie jest jzyk angielski, aglobalizacja, ktra jest anglosaska
iamerykaska wswej naturze. Wsytuacji oczywistego spadku jakoci wspczesnego jzyka francuskiego rozwizaniem dla Francji byoby podejmowanie
dziaa promujcych poprawno jzykow oraz reforma edukacji.
Wnioski
Zalet debaty jest ocena jakoci wspczesnego jzyka francuskiego, wieloaspektowe ujcie obecnoci jzyka angielskiego we Francji oraz uchwycenie
najwaniejszych kwestii zwizanych zniepokojem dotyczcym ustawy Fioraso.
Uczestnicy debaty zgodnie stwierdzaj, e wspczesny jzyk Francuzw prezentuje niski poziom. Przede wszystkim charakteryzuje go dominacja strony
biernej, obecno czasownikw modalnych, powtarzalno okrelonych modeli
zda izwrotw, stosowanie wybranych metod sowotwrczych, zuboenie leksyki iskadni. Prostot dyskursu potocznego na planie retoryczno-funkcjonalnym,
cechuje najczciej styl nominalny, bezosobowy oraz liczne konstrukcje imiesowowe. Gbsze zbadanie mechanizmw iprzyczyn, dla ktrych jzyk przybiera
tak, a nie inn form, jest trudniejsze, lecz pozwolioby unikn nadmiernej
generalizacji, uczestnicy debaty nie podejmuj si jednak tego zadania.
Spostrzeenia przedstawione wtrakcie debaty skaniaj do nastpujcych
wnioskw. Po pierwsze, dla obu uczestnikw debaty jzyk jest narzdziem
kulturowym, co rodzi spjne oczekiwania wzgldem jego jakoci. Po drugie,
konieczno znajomoci angielskiego ronie, ta rzeczywisto wymaga odpowiedniego ksztacenia jzykowego. W pewnym uproszczeniu polega ono
na wyborze funkcji jedynie komunikacyjnych jzyka angielskiego, poniewa
ksztatuje on niejako postawy bierne izachowawcze. Istotne jest te prowadzenie skutecznej polityki jzykowej, zakadajcej priorytety suce poprawnoci
jzyka ojczystego.
Jzyk francuski opiera si dziki dziaalnoci Akademii Francuskiej anglicyzacji, wtym nadmiernemu zapoyczaniu leksyki angielskiej. Sab kondycj w kwestii stylistyki i gramatyki prezentuje na skutek niedoskonaych
programw szkolnych iprzede wszystkim zpowodu globalizacji izwizanej
zni dominacji kultury anglosaskiej, ktrych cech jest spycanie, upraszczanie isprowadzanie wikszoci zjawisk wspoeczestwie ikulturze do wymiaru ekonomicznego imarketingu, co wie si znarzuceniem okrelonego,
ograniczonego stylu ipoziomu jzyka.
137
Bibliografia
M.-O. Bherer et B. Floch, Langlais, chance ou danger pour le franais?, Le
Monde 4 juin 2013, s. 17.
A. Collas, Lducation nationale ne parvient pas enrayer la pnurie de profs
de maths, Le Monde 16 juillet 2014, s. 9.
C. Delsol, La dtresse du petit Pierre qui ne sait pas lire, SaintAmand
Montrond 2011.
W. Maczak, Wiea Babel, WrocawWarszawaKrakw 1999.
Przekad jzyk kultura, red. R. Lewicki, Lublin 2001.
E. Tabakowska, Bariery kulturowe s zbudowane zgramatyki, [w:] Przekad
jzyk kultura, red. R. Lewicki, Lublin 2001, s. 2534.
139
Jaromr Krko
Univerzita Mateja Bela
Sowa kluczowe:
jzyk komunikacji, komunikacja spoeczna, nazwa wasna
Keywords:
communication register,social community, proprium
140
Jaromir Krko
antroponymick register
(AR)
antroponymick
register jednotlivca
(ARJ)
antroponymick
register
skupiny
(ARS)
toponymick register
(TR)
toponymick
register jednotlivca
(TRJ)
toponymick
register
skupiny
(TRS)
141
142
Jaromir Krko
komunikanou potenciou voi nelenom tejto skupiny apomenvaj toponymick objekty socilneho priestoru society poas existencie socilnej skupiny.
Ide otoponym znme naprklad len vskupine poovnkov, rybrov, lesnch
robotnkov, rodiny, ale takouto skupinou mu by aj obyvatelia obce, pretoe
toponym ich chotra nie s znme obyvateom inch skupn (obc zinej asti
ttu, prpadne vzahrani).
Toponymick register skupiny (TRS) predstavuje sbor vetkch toponm,
ktormi dan societa oznauje (pre u) dleit orientan body aktor aktvne vstupuj do komunikcie lenov tejto society. Pri TRS chpeme existenciu
afungovanie tchto rozlinch societ vhorizontlnom avertiklnom smere.1
Vrmci TRS rozoznvame socilne skupiny lenen na zklade veku detsk,
mldencke, na zklade zujmov poovnci, rybri, portovci, zhadiska pracovnho zaradenia ponohospodri, lesn robotnci, meme vyleni rodinu
ako socilnu skupinu, obyvateov obce, reginu apodobne. Jednotlivec me
by (a spravidla aj je) lenom tchto societ. Preto toponymick register jednotlivca (TRJ) predstavuje set ast toponymickch registrov skupn ktorch
dan jednotlivec je lenom.
Z hadiska onymickch registrov dochdza pri stretnut dvoch (a viacerch) socilnych kultr k vzjomnmu ovplyvovaniu jednotlivch skupinovch registrov. Bolo to tak od poiatku existencie udstva ajeho migrcie.
M. uptk sa v rmci svojho lingvistickho vskumu venuje predovetkm
kontaktu nemeckho etnika so slovenskm avsledkom tohto stretu zhadiska bilingvizmu (pozri uptk, 2009, 2011, 2013). Problematikou jazykovch
kontaktov snemeckm etnikom sa zaoberali mnoh jazykovedci zhadiska
vlastnch mien napr. J. Matejk (1995), ktor sledoval rovnak priestor ako
M. uptk. Vemi podnetnou publikciou je monografia B. Czopek-Kopciuk
(1995), ktor vychdzala z nzorov H. Gornowicza a rozdelila adaptovan
nzvy do 6 skupn:
1. substytucje fonetyczne;
2. substytucje fonetyczne zdodaniem polskiego formantu;
3. tumaczenia;
4. tumaczenia zdodaniem polskiego formantu;
5. hybrydy (nazwy mieszane);
6. urzdowe zmiany nazw. (CzopekKopciuch, 1995, s. 26).
143
144
Jaromir Krko
Literatra
Bernek, T. akol., Index eskch exonym. Standardizovan podoby. Varianty. Praha 2011.
Czopek-Kopciuk, B., Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w jzyku
polskim. Krakw 1995.
Grnowicz, H., Die Arten Polonisierung deutscher Ortsnamen im Gebiet
von Malbork, [w:] Onomastica Slavogermanica, 1973, VII, s. 7586.
Krko, J., Socilno-psychologick aspekty pomenovania, [w:] Vlastn men
vjazyku aspolonosti. Zbornk refertov zo 14. slovenskej onomastickej konferencie, Bansk Bystrica 6. 8. 7. 2000, red. J. Krko M. Majtn, Bratislava Bansk Bystrica 2000, s. 7584.
Krko, J., Adaptcia nemeckch ternnych nzvov do slovenskej toponymickej
sstavy (na prklade Dobinej), [w:] Varia X. Zbornk materilov zX. kolokvia mladch jazykovedcov (Modra-Piesok, 22. - 24. novembra 2000), red. M.
Nblkov aM. imkov. Bratislava 2003, s. 159165.
Krko, J., Toponymick priestor ako sas kultrno-antropologickho priestoru, [w:] Acta onomastica, 2013, LIV, s. 151169.
Krko, J., Register proprilneho systmu ajeho fungovanie. Prspevok prednesen na konferencii Registre jazyka ajazykovedy (Preov 16. 17. 9. 2013).
Vtlai.
uptk, M., Viacnzvovos vinformatvnom type textov cestovnch sprievodcov avpreklade, [w:] Od textu kprekladu IV., red. A. uricov, Praha 2009,
s. 8494.
uptk, M., o je onymick kompetencia? Viacnzvovos medzi socioonomastikou, jazykovou pragmatikou aprekladom. [w:] Od textu kprekladu
VI. red. A. uricov, Praha 2011, s. 7986.
uptk, M., Onymick viacnzvovos vterminologickch svislostiach zpohadu prekladatea, [w:] Od textu kprekladu VIII. red. A. uricov, Praha
2013, s. 4249.
Matejk, J., Hauerland na strednom Slovensku, [w:] Onymick systmy vregionech. Sbornk pspvk z V. semine Onomastika a kola, konanho
145
12.-14. ledna 1993 vHradci Krlov, red. R. rmek, J. Bartkov, V. Koblek, Hradec Krlov 1995, s. 129137.
Olotiak, M., Jazykovotruktrny akomunikano-pragmatick status vlastnho mena (adaptcia anglickch propri vslovenine). Preov 2007.
Rutkiewicz-Hanczewska, M., Genologia onimiczna. Nazwa wasna wpaszczynie motywacyjno-komunikatywnej. Pozna 2013.
Slanov, D., Potrebuje reflexia sasnej slovenskej jazykovej situcie pojem
register?, [w:] Retrospektvne a perspektvne pohady na jazykov komunikciu. I. diel. Materily z3. konferencie okomunikcii, Bansk Bystrica
Donovaly, 11.13. septembra 1997, red. P. Odalo, Bansk Bystrica, 1999,
s. 9596.
Slanov, D., Variety hovorenej podoby sloveniny na vchodnom Slovensku
vtrnerskom mikrosocilnom komunikanom registri, [w:] Jazyk je zzran
organizmus... Metamorfzy jazyka ajazykovedy. Zbornk prspevkov venovanch prof. PhDr. Ivorovi Ripkovi, DrSc., emer. prof. PU, pri prleitosti jeho
ivotnho jubilea, red. M. Imrichov aJ. Kesselov, Preov 2013, s. 200214.
147
Wojciech Krysztofiak
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
filozofia jzyka pragmatyka lingwistyczna akty mowy nierozumienie wypowiedzi
jzykowej
Keywords:
philosophy of language linguistic pragmatics speech acts misunderstanding language statement
Na temat rnych sposobw typologizowania teorii jzykoznawczych, zob. A. Gad, Pragmatyczna analiza forum dla dzieci rodzicw autystycznych, Praca magisterska, Uniwersytet Szczeciski, Wydzia Filologiczny, Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa, 2013, s. 519. Autorka
wyrnia dwa hiperparadygmaty uprawiania jzykoznawstwa: immanentny oraz transcen-
148
Wojciech Krysztofiak
Wniniejszym artykule zostan wyszczeglnione zaoenia paradygmatyczne teorii jzyka, zgodnie zktr fakt nierozumienia wypowiedzi jzykowych
formuowanych na gruncie danego jzyka jest tym, co w pierwszym rzdzie
owocna teoria jzyka powinna wyjani. Nierozumienie wypowiedzi jzykowych jest bowiem uniwersalnym atrybutem procesw komunikowania si
ludzi, ktre dokonuj si za pomoc jzykw etnicznych. Ta waciwo czynnoci komunikacyjnych czowieka przejawia si nie tylko wtym, e nie rozumiemy na og naszych interlokutorw, ale rwnie wtedy, kiedy sami ze sob
autokomunikujemy si. Wydaje si, e dotychczasowe jzykoznawstwo tkwi
wmetodologicznej iluzji, przeceniajc teoretycznie konstruowany tak zwany
fakt wzajemnego rozumienia si uytkownikw jzyka. O tej iluzji wiadczy
choby to, e do dnia dzisiejszego teoretycy nie skonstruowali rozstrzygalnego
kryterium rozumienia wypowiedzi artykuowanych wrozmaitych sytuacjach
komunikacyjnych przy pomocy wyrae dowolnego jzyka potocznego [na
temat rnych koncepcji rozumienia, zob. Jadacki 1990]. Istniej wic racje
metodologiczne, aby pytanie: dlaczego uytkownik jzyka Urozumie wypowied W, sformuowan w J, w sytuacji komunikacyjnej S?, oceni jako le
postawione, skoro nie dysponujemy rozstrzygajcymi kryteriami sprawdzenia tego, czy rozumiemy nasze wypowiedzi w rozmaitych okolicznociach
komunikacyjnych.
149
Na temat autokomunikowalnoci, zob. Krysztofiak 2008, s. 263 oraz Krysztofiak 2007. Wpracach tych zwraca si uwag na dokonane przez egzystencjalistw odkrycie mowy autentycznej, ktrej tre jest konstytutywnie niewyraalna, awic niezrozumiaa (cho zwykle jako
poruszajca nas). Wniniejszej pracy t waciwo egzystencjalnych aktw mowy ekstrapoluje si na wszelkie akty mowy.
150
Wojciech Krysztofiak
wypowiedzi, awic wytworzeniem nowej myli. Nie bdzie naduyciem powiedzenie tego, e kada myl rozpada si wmgnieniu oka wwyniku procesw entropii. Oznacza to, e nie jestemy wstanie przez nawet nieco dusz
chwil utrzyma w strumieniu wiadomoci myli, ktra aktywuje si wraz
zwykonaniem danej czynnoci jzykowej. Nie rozumiemy wic wasnych wypowiedzi, gdy myli wnich artykuowane rozpadaj si momentalnie; s wirtualne, punktowo podlegaj atrofii. Nie jestemy wstanie zmierzy stoperem
dugoci trwania naszej myli tak, jak mierzymy trwanie biegu sportowca. Co
wicej, nie jestemy wstanie nawet wyizolowa lub zatrzyma woknie wiadomoci pojedynczej, elementarnej myli wyraanej wstrumieniu naszych cichych czynnoci jzykowych.
Wirtualno naszego mwienia daje osobie zna wbadaniach empirycznych. Na pytanie opostaci: Kogo lub co masz na myli, kiedy mwisz, e Adam
Maysz jest sportowcem?, cz respondentw odpowiada, e nie rozumiej pytania; inni za e Adama Maysza, jeszcze inni e sportowca lub to, e Adam
Maysz jest sportowcem. Co wicej, zmienno w udzielaniu odpowiedzi na
to pytanie, ewokowana ingerencj eksperymentatora, pokazuje, e uytkownicy jzyka nie posiadaj zdolnoci do identyfikowania przedmiotu odniesienia
swoich wypowiedzi; do utrzymywania kadru myli towarzyszcej wypowiedzi. Nie rozumiemy wasnych wypowiedzi jzykowych, gdy myli wyraane za ich pomoc podlegaj szybkim, momentalnym procesom entropii [por.
Krysztofiak 2008, s. 257]. Wiemy to zkolei std, gdy nie posiadamy wadzy
ich kadrowania. Nie jestemy w stanie ich zatrzyma w strumieniu wiadomoci tak, jak zatrzymujemy kadr ogldanego filmu, robic sobie przerw na
pjcie do kuchni po chrupki.
1.2. Determinanty nierozumienia wypowiedzi jzykowych
To, e badany obiekt jest wirtualny, nie oznacza tego, e nie posiada on
okrelonej struktury determinujcej jego atrybuty. Tak, jak niektre wirtualne obiekty fizykw, czynnoci jzykowe, ktre nie daj si skadrowa, rwnie
posiadaj swoje struktury. Atomy pierwiastkw promieniotwrczych o krtkim okresie ycia maj struktur, ktra da si modelowa na gruncie fizyki
ichemii kwantowej. Podobnie, rozpadajce si wmgnieniu oka czynnoci jzykowe, w ktrych wyraamy myli, posiadaj swoje struktury. Co wic powoduje wstrukturze wypowiedzi jzykowej to, e nie daje si ona dokadnie
zrozumie? Co wic powoduje w strukturze myli wyraanej w wypowiedzi
jzykowej to, e podlega ona momentalnej entropii?
151
Odpowied na powysze pytanie wymaga opisu struktury czynnoci jzykowej przy pomocy okrelonego modelu teoretycznego. Aby byy one eksplanacyjnie podne, ich konstrukcja musi obejmowa wszystkie paszczyzny
ontyczne, na ktrych realizuje si wypowied jzykowa, mianowicie:
(i) paszczyzn fizyczn obejmujc mechanizmy kodowania jzyka wmateriale fizycznym, przede wszystkim: fonicznym igraficznym; czynnoci
jzykowe ujawniaj si w tej paszczynie jako stabilne byty materialne
wpostaci napisw oraz dwikw jzykowych;
(ii) paszczyzn mentaln, ktra rozpada si na dwa poziomy: umysowy
oraz poziom wiadomoci. Ten pierwszy obejmuje wszelkie reprezentacje
mentalne, wszczeglnoci reprezentacje napisw oraz dwikw jzykowych, ale rwnie rnych typw treci mylowe. Okreli go mona jako
przestrze mentaln umysu. Ponadto, na ten poziom skadaj si wszelkiego rodzaju mechanizmy formowania (syntezy) tych reprezentacji.
Drugi zpoziomw obejmuje procesy aktywacji reprezentacji mentalnych,
wwyniku ktrych uytkownicy jzyka przeywaj swoj wiadomo mwienia imylenia;
(iii) paszczyzn neurofizjologiczn, ktra obejmuje sposoby implementacji
reprezentacji mentalnych w sieci neuronowej mzgu. Te sposoby obejmuj nie tylko fizyko-chemiczne, ale rwnie informatyczne procesy
przetwarzania, formatowania oraz anihilacji neuronalnych implementacji
reprezentacji mentalnych.
Wiodce koncepcje lingwistyczne akcentuj paszczyzn fizyczn czynnoci jzykowych rozumian wduchu platoskim. Wypowiedzi jzykowe s traktowane jako platoskie cienie wyrae rozumianych jako elementy idealnej
struktury jzykowej. Do dnia dzisiejszego wbadaniach nad jzykami dystynkcja: langue parole organizuje metody badawcze. Wjej wietle, gboka, ukryta
sfera langue peni funkcj nadawania sensu lub znaczenia na poziomie syntaktycznym oraz semantycznym wypowiedziom jzykowym wytwarzanym
wpraktykach komunikacyjnych wsferze parole. Tym samym, poprzez narzucenie schematu: langue parole na uniwersum lingwistyczne, tradycyjni jzykoznawcy musz traktowa sprefabrykowany fakt rozumienia wypowiedzi jzykowych jako fundamentalny atrybut praktyk komunikacyjnych. Langue jest
bowiem tym, co czyni parole zrozumiaym. Determinantami nierozumienia
parole mog by, na gruncie tego schematu, wycznie szumy komunikacyjne
zakcajce procesy tworzenia przez uytkownikw jzyka cieni idealnych,
platoskich wyrae jzykowych. Mechanizmy teje implementacji idealnych
struktur jzykowych wmateriale fizycznym skadaj si na to, co jest okrelane
152
Wojciech Krysztofiak
Pojcie przestrzeni mentalnej jest rozumiane wduchu teorii Fauconniera [Fauconnier 1994;
Harder 2003]. Mona j rozumie jako teoretyczny byt intensjonalny wypeniony rozmaitymi
treciami ustrukturowanymi formalnie na rne sposoby (nazywanymi wkognitywistyce reprezentacjami umysowymi) [Patro, Krysztofiak 2013, s. 57].
153
154
Wojciech Krysztofiak
nim wariabilna ekspresja memetyczna. W strumieniu mowy uytkownik jzyka nieustannie produkuje wirtualne memy mutujce si, replikujce kody
memetyczne rozumiane jako instrukcje behawioralne iprzewanie zanikajce.
Iluzja wzajemnego rozumienia si stanowi wycznie efekt wykonania w sytuacji komunikacyjnej okrelonej instrukcji behawioralnej, czyli jej replikacj
winnym memie (najczciej stanowicym mutacj memu nadawcy).
2.1. Przestrze mentalna
Przestrzenie mentalne umysw stanowi uniwersa wzgldnie izolowanych
systemw reprezentacji mentalnych. W systemach tych wystpuj struktury
zwane wiatami moliwymi; wiaty te s wytwarzane na mocy wypowiedzi tekstowych. S one ustrukturowane na rozmaite sposoby; s zamieszkane przez
reprezentacje rozmaitych indywiduw, ich kategorii itypw, rwnie przez reprezentacje faktw, stanw rzeczy, zdarze oraz historii. Nigdy nie s gotowe;
s rozwijane, zmieniane, wzbogacane, uzupeniane dziki aktywnoci memetycznej uytkownika jzyka. Wkadym systemie wiaty mentalne s powizane relacjami osigalnoci midzywiatowej wsensie Hintikki. Te relacje rnicuj si wzalenoci od swojego typu. Mwienie jest wic wgwnej mierze
wytwarzaniem oraz modyfikowaniem wiatw moliwych w ramach rozmaitych systemw skadajcych si na przestrze mentaln uytkownika jzyka.
wiaty mentalne mog by mniejsze lub wiksze. wiat generowany przez
tekst na temat ugotowania obiadu dla ony jest zpewnoci mniejszy od wiata
przedstawionego wpowieci Ogniem imieczem. wiaty mog pozostawa wzgldem siebie wrelacji podobiestwa lub niepodobiestwa. wiat generowany przeze
mnie podczas opowiadania treci filmu Stawka wiksza ni ycie jest podobny do
wiata wytwarzanego przez opowie Siedemnacie mgnie wiosny ijej rozmaite
streszczenia. Hans Kloss iStirlitz s bohaterami podobnymi. Historie oraz sytuacje,
w jakie s uwikani, odsaniaj swoje podobiestwo. Systemy, w ktrych wiaty
mentalne s grupowane, konstytuuj si wprzestrzeni mentalnej wanie zuwagi
na podobiestwo wiatw. wiaty niepodobne przynale do rnych systemw.
Wyjanienie tego, jak dziki czynnociom jzykowym (mwieniu), uytkownicy jzyka wytwarzaj imodyfikuj wiaty mentalne, wymaga skonstruowania teorii modelujcej ujzykowiony umys. Taka teoria powinna spenia nastpujce zaoenia paradygmatyczne4:
Zaoenia (K1) (K4) zostay pierwszy raz sformuowane w pracy [Krysztofiak, Grzeszczuk
2010, s. 476480]. Wniniejszej pracy zaoenia te s objaniane przy uyciu odmiennego zestawu kategorii teoretycznych. Obie eksplikacje wyszczeglnionych zaoe s komplementarne.
155
(K1) Uytkownicy jzyka wypowiadaj si zawsze wjakiej sytuacji komunikacyjnej, czyli na gruncie jakiego wiata moliwego lub nawet skoczonego
zbioru lub szeregu takich wiatw moliwych.
Zgodnie z (K1) kada wypowied jest skontekstualizowana komunikacyjnie. Kontekstem moe by pojedynczy wiat lub szereg takich wiatw. Na
przykad, kiedy suchamy jakiego przemwienia politycznego wSejmie, kontekst wypowiedzeniowy tego przemwienia moe obejmowa: (i) reprezentacj sytuacji aktualnej wtelewizorze (tum posw, ich aplauz lub gwizdy itd.);
(ii) reprezentacj sytuacji politycznej kraju zakodowan wumyle suchacza.
Jeli suchacz, dla przykadu, zna osobicie przemawiajcego polityka, na kontekst wypowiedzeniowy bdzie skada si rwnie wiat wyznaczony przez
jego narracj wspomnieniow. Wwypadku zapytania si na ulicy nieznanego
przechodnia ogodzin, kontekstem jest na og wiat aktualny obejmujcy
reprezentacje mentalne ulicy, dowiadczanych obiektw i faktw, w jakie s
uwikani. Te wiaty mog mie rny indeks kategorialny: mog by indeksowane realnoci, fikcjonalnoci, przeszoci, aktualnoci, przyszoci,
adunkiem aksjologicznym (dobre lub ze), dystansem przestrzennym lub czasowym (jako bliskie lub odlege). Podczas mwienia w umyle uytkownika
jzyka nigdy nie aktywuj si wszystkie reprezentacje mentalne skadajce si
na dany wiat, lecz jedynie ich wizki. Aktywacje te posiadaj rozmaite natenia wdanym momencie; zupywem czasu natenia te zmieniaj si, dc
do zera, oile nie s wzbudzane przez aktywacje reprezentacji zinnych wizek.
Rozchodzenie si impulsu aktywacyjnego na reprezentacje skadajce si na
dany wiat moe przebiega wedle rozmaitych modeli formalnych wzalenoci
od architektury asocjacyjnej (skojarzeniowej) porzdkujcej, strukturalizujcej dany wiat. Wczeniej zauwaone zjawisko entropii myli, wyraanej przez
wypowied, bdzie efektem osigania stochastycznego (losowego) charakteru
przez proces rozchodzenia si wdanym wiecie impulsu aktywacyjnego.
(K2) Uytkownicy jzyka poprzez swoje wypowiedzi prefabrykuj (wytwarzaj lub modyfikuj) rozmaite wiaty moliwe, wyznaczone przez treci wypowiedzeniowe; wiaty te mona okreli jako lokucyjne korelaty wypowiedzi.
Na og mwienie jest procesem odtwarzania okrelonego wiata, wwyniku ktrego dochodzi do jego modyfikacji. Kada kolejna opowie na temat
romansu kolegi z zeszego lata jest modyfikowaniem pewnego wejciowego
wiata. wiat odtwarzany jest wzbogacany o pewne elementy (reprezentacje
156
Wojciech Krysztofiak
mentalne) ze wiatw skadajcych si na kontekst wypowiedzeniowy opowieci. Nowe wiaty (czyli po raz pierwszy wprowadzane do przestrzeni mentalnej) rwnie s kreowane zelementw pochodzcych ze wiatw kontekstowych. wiatotwrcza aktywno uytkownikw jzyka nie przebiega wprni.
Na og, takimi kontekstowymi wiatami s wszelkiego rodzaju wiaty wyznaczane przez tak zwane teksty kompetencyjne, ktrych uytkownicy jzyka
ucz si wprocesach socjalizacyjnych. Na te teksty skadaj si tzw. ludowe
teorie na dany temat. Na przykad, kady znas dysponuje ludow psychologi,
ludow socjologi, ale take ludow teori na temat podrywania kobiet czy
mczyzn czy w kocu ludow teori ubierania si do pracy. Uczestnictwo
w kulturze dostarcza nam takich ludowych teorii. Czytajc Sztuk kochania
Wisockiej lub studiujc Kamasutr, uytkownik jzyka nabywa ludowej teorii
na temat bajecznego ifantastycznego seksu. Prawdopodobnie upodstaw tych
procesw akwizycji rozmaitych wiatw kompetencyjnych stoi tak zwana wiedza rdzenna, awic wrodzone struktury reprezentacyjne umysu5.
(K3) Istniej dwa sposoby wypowiadania si: nadawczy (aktywny) i odbiorczy (pasywny).
W typowej konwersacji ta sama wypowied jest artykuowana dwukrotnie: wtrybie nadawczym oraz wtrybie odbiorczym. Akt wysuchania czyjej
wypowiedzi jest pocztkiem pobudzenia w przestrzeni mentalnej odbiorcy
okrelonej wizki reprezentacji mentalnych danego wiata. Zarwno nadawca, jak iodbiorca wypowiedzi pobudzaj swoje wizki reprezentacyjne. Impuls
aktywacyjny rozchodzi si zgodnie zokrelonym modelem wumyle nadawcy
ipodobnie, impuls aktywacyjny rozchodzi si zgodnie zokrelonym modelem
wumyle suchacza. Ta sama wypowied wsensie zobiektywizowanym (czyli
jako mem) posiada dwa swoje korelaty mentalne wtypowej sytuacji konwersacyjnej: jeden wpostaci procesw rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego po
reprezentacjach mentalnych wwiecie nadawcy oraz drugi wpostaci procesw
rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego po reprezentacjach wwiecie odbiorcy. Fakt nierozumienia si odbiorcy inadawcy jest wynikiem wzrostu entropii
5
157
Pojcie sytuacji jako korelatu czynicego znaczenie zda oraz ich wypowiedze jest uywane wsemantyce sytuacyjnej BarwiseaiPerryego [Barwise, Perry 1983], ale rwnie wsemantyce niefregowskiej, inspirowanej filozofi Wittegensteina wyraon w Traktacie logiczno-filozoficznym. Na
temat wspczesnych bada nad semantykami niefregowskimi, zob. Biat (red.) 2009.
158
Wojciech Krysztofiak
159
160
Wojciech Krysztofiak
3. Zakoczenie
Zaprezentowane weseju pomysy filozoficzne pojmowania komunikacji
jzykowej dostarcza maj schematw pojciowych opisu rozmaitych zjawisk
jzykowych. S one zamierzone jako narzdzia opisu wypowiedzi jzykowych,
ktre przejawiaj swj konstytutywny atrybut nierozumienia. Wydaje si bowiem, e kada teoria jzyka, ktra traktuje nierozumienie wypowiedzi jzykowych jako aberracj komunikacyjn, nosi wsobie grzech naiwnoci. Czas
najwyszy zastpi dogmat rozumienia wypowiedzi jzykowych na dogmat ich
nierozumienia: aberracj lub anomali wobszarze komunikowania si s zdarzenia rozumienia wypowiedzi jzykowych, za tym, co typowe, normalne,
najczstsze s zdarzenia nierozumienia wytwarzanych wypowiedzi wrozmaitych strumieniach mowy.
Bibliografia
Barwise J., Perry J., Situations and Attitudes, Londyn1983.
Biat A. (red.), Aporie ontologii sytuacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej, Lublin 2009.
Dawkins R., Fenotyp rozszerzony. Dalekosiny gen, (tum. J. Gilewicz),
Prszyski iS-ka, Warszawa 2003.
Gad A., Pragmatyczna analiza forum dla dzieci rodzicw autystycznych,
Praca magisterska, Uniwersytet Szczeciski, Wydzia Filologiczny, Instytut
Polonistyki iKulturoznawstwa, 2013, s. 519.
161
163
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Szczecin
Sowa kluczowe:
pisownia, ekspresja, proza, Stanisaw Wyspiaski
Keywords:
spelling, expression, prose, Stanisaw Wyspiaski
Nie bd znawc sztuki nie znaj si, ale pracuj irb sam.
niech si drudzy tob zajmuj ociebie kc
ty sied cicho, wtedy si dowiesz, co otobie myl. --- (...)
odwagi! miao! Wicej mskoci.-----1
Zasadniczym problemem nowatorstwa wwypowiedzi artystycznej jest postawa sprzeciwu przeciwko ugruntowanym zasadom, formom, treciom, czy
te uznanym powszechnie rodkom wyrazu. Bywaj jednak autorzy szokujcy
nowoczesnoci tekstu. Czy unikalna proza Stanisawa Wyspiaskiego, zobrazowana wjego listach, miaa podobne zaoenia?
Wyspiaski pisze tak, jak nauczya go szkoa galicyjska, ktra kadc nacisk
na klasyk ijzyki obce, nie doceniaa potrzeby poprawnej polszczyzny. Bardziej uczulone na t spraw byy dwa pozostae zabory. Przeciwstawiajc si
przeladowaniom narodowociowym, walczyy jednoczenie oczysto ipikno jzyka. WKrakowie polska modzie, podobnie jak jej ojcowie idziadowie,
znaa i stosowaa dawne zasady gramatyki, pisowni i stylistyki. Wyspiaski
nie by wyjtkiem, szybko jednak odkry trudnoci wypowiadania si sowem
w pimie i wprowadza wasne pomysy, dotyczce sztuki komunikacji jzykowej, szczeglnie w zakresie interpunkcji. Literaturoznawcy mieli niemay
kopot zproblemem czytelnoci jego korespondencji. Opniao si wydanie
Listw zebranych, aich druk uniemoliwia ostatecznie II wojna wiatowa.
164
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
165
166
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
8
9
Ibidem, s. 218.
Ibidem, s. 237.
167
Prawdziwie, e pync tak, wdce gdy si jest ujtym dokoa nowym obcym
ywioem (wod), co si dookoa ciebie pluszcze iobija ostopnie tych przepysznych podwoi paacowych doznaje si wobec tego pikna architektonicznego, tak
zharmonizowanego obrazu ozoconego promieniami soca, - doznaje si wraenia
jakiej samotnoci. tak, e chciaoby si eby si to ju raz skoczyo bo 10
Pragnienia nie dopowiedziano. Liczne mylniki sugeruj odbiorczy indywidualizm. Wyspiaski czuje si samotnie wrd nadmiaru pikna. Beznamitnie wymienia te obiekty, ktre powinien jeszcze obejrze . Ma al do Matejki, ktry stanowczo sprzeciwia si jego wyjazdowi, pisze:
(...) straciem przez to ca swobod, - iwolno odbierania wrae bo staj
przed kad rzecz zpytaniem na co ja jej mog potrzebowa, - no aprzyzna
pan (chodzi oStryjeskiego), e zdzieami sztuki wten sposb obchodzi si nie
mona.11
ale na programy zwiedzania i sztywne zalecenia profesorw mwi
znacznie wicej, ni chciaby powiedzie Stryjeskiemu student Wyspiaski .
Wlicie z16 marca czytamy:
Aju doprawdy nie wiem, co mi si dzieje, skoro widz np.. wgalerii dwunastoletnie (swoj drog bardzo adne) angielki podziwiajce Tycjana albo te
mae dzieci co si bawi pod posgiem Colleoniego. jak to, wic wszystkim wolno byo to widzie, patrze na to, - cieszy si tem tylko mnie nie --- ---- dlatego
e ja tego bardziej potrzebowaem ni kto inny.--------- 12
Zpewnoci zadanie domowe, jakie mia odrobi stypendysta wpodry
do Woch, popsuo mu swobod ogldu . Efekt wyznania przedua adresat
listu wielokrotnym mylnikiem, czy te lini dopeniajc wers kiwniciami
gow zdezaprobat. Student nie tylko pisze, on gra swoj rol.
Ogldajc muzea, peen uznania i zadowolenia, suchacz krakowskiej
ASP te nie jest sob, w porwnaniu z radosnym podziwem, jaki okazywa
nielicznym polskim zabytkom. Dziea wybitnych mistrzw, zgrupowane ieksponowane specjalnie dla ogldajcych, nie byy na swoim miejscu, we waciwym rodowisku, nie mogy jego zdaniem przemawia swobodnie, a muzea
10
11
12
Ibidem, s. 238.
Ibidem, s. 240.
Ibidem, s. 241.
168
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
speniay tylko rol chronionego obszaru sztuki. Wyspiaski wyranie odczuwa niedosyt, czasami objawiajcy si swoist przekor wjego epistoach.
Rzecz dziwna jak ci biedni Vivarini, Giov. St Antonio da Murano Basaiti
etc. etc. nawet Bellini, dbali odraperie, jak oni studiowali kady najdrobniejszy
fad, - jak oni ukadali te fady starannie , jak oni dugo imozolnie malowali te
swoje twarze madonn. --- ina co --? na to , aby przyszed Tycjan, (...) wszystko
to cofno si na drugi plan -- -- dla niego byo ju rzecz znan, umian on
szuka akcji ruchu --- --- 13
Mylniki i zgrupowania mylniczkw dziwi czytelnika, pobudzajc
jednoczenie intelekt oraz emocje odbiorcze. Czy dziki nim zdolni jestemy
odebra spostrzeenie studenta ? Moe s jaka wskazwk? (Dzi mamy ju
mylnik, pauz, ppauz idywiz)
Wtedy po prostu we Woszech objawia si Wyspiaskiemu sztuka jako odrbny byt, bardziej skomplikowany, ni si to na pozr wydaje. Moe dlatego
w listach z Norymbergi czy Monachium, mimo zachwytw nad wspaniaymi wityniami, mimo penych podziwu sw, cigle jeszcze nie odnajdujemy wysokiego tonu, ktry pojawi si pniej. Student rozlicza si ze swej
akademickiej marszruty, znarzuconych mu obowizkw akademickich. Prosi
te owskazwki dotyczce zwiedzania miast pruskiego zaboru Polski, uwiadamiajc czytelnikom ponad stuletnich listw, e krakowianinowi zprzeomu
XIX i XX wieku miasta te nie byy znane, leay za granic, w innym kraju.
Wyspiaski czeka niecierpliwie na poznanie zabytkw polskiej przeszoci, ale
nie znajduje zrozumienia , nawet uTadeusza Stryjeskiego, pisze wic zalem:
To co mylaem oPoznaniu iGnienie potrafi odoy na pniej izaj
si czem innem, kiedy ju bd zupenie swobodny inie bd mia nawet sposobnoci si dowiadywa, co kto drugi otem myli.----------- 14
Znowu linia ironicznego zamylenia i dopenienia. Troski studenta-stypendysty mog dziwi tym bardziej, e niespokojny owyniki swej podry, o opinie profesorw, a take o losy kolegw, wyraa bez ogrdek swoje
opinie. Wydaje si, e bardziej martwi si oMehoffera, ni osiebie. Wysoko
go ceni iobawia si zych wpyww na jego twrczo osb do niskich lotw artystycznych, np. prof. uszczkiewicza. Korespondencyjne uwagi maj
13
14
Ibidem, s. 220.
Ibidem, s. 260.
169
Brak zrozumienia
Ciekawie przedstawiaj twrcz osobowo Wyspiaskiego listy do Karola
Maszkowskiego, pochodzcego zrodziny uzdolnionej artystycznie, wktrej malarze irysownicy, muzycy idyrygenci pojawiaj si obok matematykw. Karol by
od Wyspiaskiego starszy orok. Ukoczy gimnazjum klasyczne we Lwowie. Bra
udzia wwakacyjnych inwentaryzacjach zabytkw wMaopolsce, zastanawia si
nad karier akademick. Przyja zWyspiaskim miaa duy wpyw na jego ycie
iwybr drogi twrczej, ale nie bya to przyja atwa. Maszkowski by przeciwiestwem Wyspiaskiego, pracowa wolno izoporami, mia cige kopoty pienine, co przyprawiao go oniepokj ichwilowe zaamania. Ich listy to niekoczcy
si dialog ozmartwieniach, trudnociach ycia, obezwoli Maszkowskiego icae
serie rad Wyspiaskiego. Wtych listach uspokaja si nieco interpunkcja, znakw
pojawia si nawet za mao. Temperatura wypowiedzi jest umiarkowana:
15
16
Ibidem.
S. Wyspiaski, Listy do Henryka Opieskiego, [w] ibidem , s. 172.
170
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
171
Octavo: zachowaj twoje przekonania, twoj inteligencj, twoje wyksztacenie istaraj si je oywi przez szereg faktw ktre by nosiy wszelkie cechy
samoistnoci.- 19
Najwspanialsz rad przesa jednak Wyspiaski Karolowi wlutym 1892 roku:
Nie bd znawc sztuki nie znaj si, ale pracuj irb sam. niech si drudzy
tob zajmuj ociebie kc ty sied cicho, - wtedy si dowiesz, co otobie myl. --- (...) odwagi! miao! Wicej mskoci.----- 20
Mylniki imylniczki peni tu jak zwykle wiele mwic rol ywej mowy
wprost.
Ibidem, s.185186.
Ibidem, s.188189.
172
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
ycie pontne e chciaoby si dla tego rozumu dzisiejszego odda caego siebie,
ca myl, uwag si izdolnoci do jakiejkolwiek pracy, adla swojej ojczyzny
zostawi tylko serce - - (...)21
Jeszcze przed Boyem eleskim pisze te o Krakowie, jak o miecie zamknitym murami przeszoci, ktrego mieszkacy yj (przeom XIX iXX
wieku) dol iniedol dawnych dni, bezwiednie krzywdzc modzie. Ta, otoczona zjednej strony kordonem austriackich nakazw, azdrugiej obciona
tradycj narodow itragizmem historii Polski, miaa niezwykle nike perspektywy yciowe. Razem ze starszym pokoleniem rozpatrywaa bez koca wypadki
dziejowe, szukaa ucieczki wwiat sztuki iodnajdowaa azyl dla wasnej myli
wwiecie przedstawionym dzie kultury. Malarstwo, muzyka, poezja, dramat
staway si dla niej jedyn przestrzeni otwart, bez granic iwojskowych kordonw. A jednak brakowao owemu otwarciu tego, co dla modych stanowi
zasadnicz potrzeb prawdziwego ycia, swobody dziaania wrnych dziedzinach, wyboru nowego, szerokiego oddechu cudz histori, cudzymi problemami, cudzym piknem oraz wieoci nowych wrae. Takimi uwagami dzieli
si zatroskany Wyspiaski zMaszkowskim wlicie zParya, jesieni 1891:
()mody czowiek znajduje rwnowag jedynie wotoczeniu si cywilizacj
pen irozwinit, yjc wrd ludu silnego ipewnego siebie, posiadajcego byt
niezaleny jednym sowem yjc wrd narodu wolnego. Kt znas nie czuje
niewoli, jaka panuje wci wnaszym kraju albo to nie jest ciar straszny,
przygniatajcy, okropny.(...) Precz bym wygna zkraju wszystkich tych modych
swobodnych wesoych siedzcych nad ksikami, precz bym wygna do obcych:
idcie patrze na wolny nard, jak on yje, jak on czuje, jak on si rozwija, umie
czci swoich wodzw, swoich poetw, jak ich rozumie.(...) Moim zdaniem byby
ju czas , zamiast malowa wybornego komtura krzyackiego zmodelu expressa,
malowa tego samego expressa jako czowieka zarobkujcego. Albo to praca jest
niczym wobec historii.22
Sprbujmy tekst gono odczyta, interpunkcja nadaje mu poruszajcy ton,
ajednak autor nie by rozumiany, chocia jako obywatel Krakowa mg na to
liczy. Porwnujc swoisto tego miasta zrzeczywistoci europejsk, pozna
czym jest wolno, brak kompleksw narodowych, perspektywy twrcze, yciowa aktywno. Wiemy ju, e Wyspiaski nie umia chon samotnie tego,
21
22
173
23
174
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Ibidem , s. 13.
Ibidem,s.17.
Ibidem,s. 20.
Ibidem,s.23.
175
ichciaoby si tak lee wrd nich patrzc na lknice si jezioro bladoniebieskaw iniej srebrn barw - na ciemny fiolet wzgrz na drzewa biae
irowe od kwiecia, - suchajc cigle nieustannego brzku dzwonkw trzd ktre przyszy na kach dzwoni akady dzwonek ma inny gos icigle brzczc
jeden ton wpada wdrugi ijak melodia czy si zmelodi, ton przypominajcy
chrowe piewy wiejskich muzykw (...) 28
Wyspiaski odkrywa tajemnice impresjonizmu. Zwraca uwag na wiato
w obrazie i jego estetyczne konsekwencje. On take syszy chrowe piewy
wiejskich muzykw inie tylko.
Odkrycie impresjonizmu zaznacza si wstylistyce wypowiedzi szczegln
rytmik. Przywouje malarz gamy barw wietlnych, ktre dzi, werze multimedialnoci znacz wiele, komponujc si zobrazem, ruchem czy symulacj. Maksymalnie wykorzystuje umiejtnoci jzykowe, nabyte wrodowisku
znawcw sztuk piknych. Poruszajce odbiorczo s take spotkania malarza-poety zludmi. (List z16 maja 1890 r). Nic jednak wprzekazie przey Wyspiaskiego nie moe si rwna zprezentacj francuskich budowli sakralnych.
Znajduje jednak Wyspiaski sowa isposb wyraenia niezwykoci katedry wChartres, widzianej wnocy , zaraz po jego przyjedzie do miasta:
(...) oblana penem blaskiem ksiyca wygldaa jak widmo wiekowe zastyge izakamieniae zpojciami redniowiecznymi panujce dzi jeszcze ogromem swoich ksztatw bogactwem dekoracji izdobnoci fasada paska bez
silnych zagbie ubrana wielolistn r czerniejc na jej czole, ujta ramionami dwu wie, spinajcych si wgr iprzecigajcych si wzajemnie; - nisza
romaska pena powagi idumna wybiega wgr wysokim szczytowym dachem.
28
29
Ibidem,s.25.
Ibidem, s. 50.
176
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Ibidem, s.51.
Ibidem, s.52.
Ibidem, s. 55.
Ibidem, s.56.
177
Wyspiaski dostrzega wszystko, np. tre malekich witraowych obrazkw, na ktrych Magowie id do Heroda, zostaj przez niego przyjci,, skadaj hod Chrystusowi, wracaj izostaj ostrzeeni przez anioa. Jako malarz
zachwyca si t gwiazd na ich gowami, ktra oywia ijednoczy obrazki,
atake cieszy si wybornie rysowanymi osami, na ktrych trzej krlowie uciekaj do Egiptu . Bogactwo szczegw iich artyzm stanowi zjednej strony pikno
samo wsobie, azdrugiej wcza si wcao struktury katedry, ilustrujc myl
Kocioa Katolickiego iprzekaz jego witych ksig. Zadziwiaa malarza, przyzwyczajonego do przepenionych otarzami ikapliczkami kociow polskich,
czytelno pikna wntrza katedry, Jej wspaniay uporzdkowany wiat.34
Peni przey estetycznych osiga polski turysta przy obserwacji rzeb,
skupiajc rwnie uwag na przelicznie rzebionej balustradzie prezbiterium,
na wiecu kaplic biegncych wzdu nawy okalajcej prezbiterium, nawet na
posadzce, gdzie wyznaczono linie dla pobonych, odbywajcych zich pomoc
pielgrzymki modlitewne po katedrze. Gosu dzwonu, podobny do krakowskiego Zygmunta dopenia wraenia. Listy malarza zadziwiaj czytelnika celnymi spostrzeeniami, umiejtnoci wyszukania i odbioru szczegw, si
wzrusze.
Przepyszny ten w (w. ukasz) Jak nagle zwraca eb ku wzniesionemu
skrzydu iskajc skr rwnoczenie ogania si od much ogonem- (...)35
(...)Kobiety wsukniach zdugiemi po kostki rkawami zwarkoczami plecionemi po kolana otwarzach okrgawych. P umiechnite zdaj si mruga oczami brwi zatoczone szerokim ukiem, szyje grube ksztaty cinita
sznurwk suknie przewizane pasami (...)36
Albo ten diakon wprawym portalu jak on wierzy wswoj godno wswoje powoanie jak bardzo patrzy naprzd ijako si niepomiernie dziwi ,e kto
moe wtpi wniego.37
Czyta Wyspiaski rzeby i bogactwo dekoracji sakralnych, nawizujc
jednoczenie niezwyky wprost kontakt ztwrcami sprzed wiekw, tak bliskimi
wszystkim ludziom duta, pdzla, kielni imota, twrcami niewiadomymi tego,
e przekazuj siebie iswj wiek ludziom przyszych epok, nie tylko chwale Boga.
34
35
36
37
Ibidem, s.57.
Ibidem, s.58.
Ibidem.
Ibidem.
178
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Malarza zachwycay rwnie odnalezione w masie ozdb desenie kolumn ikolumienek, bliskie sztuce Modej Polski, preferujcej wdecorum artystycznym motywy rolinne.
A kolumienki jake pysznie i coraz to inaczej deseniowane jake bogato
ornamentowane limi iyjtkami rnej natury. 38
Jako twrca podziwia znie mniejsz emocj rzdy maych figurek wportalu, ktrych starotestamentowe pochodzenie czy si zcodziennoci ycia
dawnych wiekw. Obok Dawida, harfiarzy ipiewakw , chry aniow izajcia wiejskie, np. obcinanie drzewek, a take znaki zodiaku, ktrym odpowiadaj okrelone prace gospodarskie. Na uczucia patrzcego silnie oddziauj znaki-potworki, licznie wystpujce obok narracji obyczajowej,.39 One te
wzbogacaj obrazy ludzkiego bytowania duchowoci czowieka, jego dobrem
i zem, buntem i pokor, przekor, ironi, gniewem, dobroci , pych i zoliwoci, wszystkim, co ludzkie. Wtaki sposb ubogaca piszcy swj jzyk
isztuk wypowiedzi osztuce.
Odbiera te wiat katedr, jako szczeglny znak prawdy oczowieku, pozostawiony przez rzemielnikw i artystw przed Paskim otarzem. Mylniki
prowadziy w prostej linii do dialogu w mowie ywej, pomijajc interpunkcj skadniow. Wtrakcie bada tekstw wrodowisku modziey akademickiej , pada propozycja: Nagrajmy to, druga osoba dialogu moe nawet
nie doj do gosu, albo zaznaczy si jej obecno nazwiskiem czy imieniem,
adresem listu itp.40 Pod tym ktem niektre listy analizowano i nagrywano odczytania. Na przykad otym, e na procesji wok katedry wChartres
Wyspiaski wspecjalny sposb odbiera chry dziewczcych sopranw ihuk
bbnw wrytm marszw, raczej wesoych ni majestatycznych, ktre daway
zmieszan muzyk. Polskiemu turycie tony te wydaway si wspgra zarchitektur budowli, spitrzay si na jej wieach igray melodie powan za
liniami gmachu skaday si na jaki gony hymn. 41
Takie odczucia muzyczne odbiera Wyspiaski bardzo czsto. Harmonia
architektury izewntrzny rytm, czy te melodia ycia wok kocielnych budowli wydaj si czy , tak jak rnorodno tematw religijnych iwieckich,
wwystroju wntrz iwozdobach wity. Wolno zatem wnioskowa , e poeta
38
39
40
41
Ibidem, s.59.
Ibidem.
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, konspekty studenckie wykorzystywane wprocesie praktyk szkolnych, rok 2008, 2009.
S. Wyspiaski, Listy zebrane, op. cit. s. 96
179
imalarz odbiera wiat isztuk wich wieloznakowoci, caym sob iwszystkimi zmysami integralnie. Przykadem takiego zaangaowania odbiorczego s
fragmenty listu do Rydla z18 czerwca 1890 roku, dotyczce katedry wAmiens.
Rozgorczkowany nowymi przeyciami pisze:
Zkolei , zdworca , leci si naturalnie wprost do katedry (...) ipoczyna si
rozpatrywa ipatrze. na bogat absyd ,obros gromad kaplic, ujt ukami
szkarp ze wszystkich stron, jakby licznymi apami kraba , - zwiel rzeb na wystawkach, gdzie ismoki ibiskupi ijakie dziwolgi bez nazwy. 42
Wielko i wspaniao budowli dyktuje poecie wypowied o niemocy
sw wobec sztuk plastycznych:
Zopisw naleaoby wykreli wyrazy jak ; pikny, we wszystkich wymienionych stopniach bo one nic nie wyraaj. Ale kiedy si patrzy na rzecz tej miary,
jak ta, przed ktr stoj to ten wyraz wydaje si za may, za szczupy nawet do
oddania pierwszego wraenia.(...) Ja wiedziaem ,e to musi by pikne, e jest
pikne (...) ale dopiero orygina moe da wraenie masy.- dopiero patrzc na
dzieo, widzi si objto jego ogromu ,odczuwa si namacalnie tworzenie kadej
czci skadowej, rozumie si kady wyraz tego okresu czyta si kad strof
tego poematu.43
Jakkolwiek Wyspiaski nazywa poematem fasad katedry, jego uwagi dotycz caoci niezwykej budowli. Szukajc waciwych okrele dla oddania
pikna wityni, siga po porwnania poetyckie imuzyczne, co wiadczy nie
tylko ojego niezwykej wraliwoci, ale rwnie oniemal audiowizualnym odbiorze przedmiotw sztuki. Przedmiot wywoywa skojarzenia, dzi dopeniane muzyk prezentacji. Czytamy zatem:
Co za interpunkcja (wzajemny stosunek czci, proporcjonowanie) wraliwa a pena muzyki. to nie instrument jeden grajcy, harmonijny, melodyjny
iwdziczny (jak Rouen), ale potna instrumentacja orkiestralna, ogrubych tonach trb, takcie miarowym bbnw, chrach caych piewnych fletni ibrzku harf
zotostrunnych. soce wieci - soce; wida jak ten mistrz umie opanowa t
orkiestr, jak dobywa zniej tony, jak to uderzenie jego promieni byo <sztuczne
ipotne ,jak struny zadwiczay jak trby mosine> potn gr wiatocienia.
42
43
Ibidem, s. 105.
Ibidem, s. 97, patrz: okresu wznaczeniu zdania.
180
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Ibidem, s. 98.
Ibidem, s.101.
Ibidem,s.104.
Ibidem,.
181
Ku teatrowi ogromnemu
Ludzie isztuka, literatura ihistoria, codzienno iniezwyko, wiat przyrody izapowiedzi nieba taki splot wrae wynosi ze swoich wdrwek Wyspiaski . Dostarczaj mu obiektw iprzedmiotw godnych podziwu, awnim
samym budz nie do koca rozpoznane moliwoci percepcyjne itwrcze. 49
Rydel nie potrafi sprosta oczekiwaniom przyjaciela, ale jako adresat listw
poety-malarza speni swoj rol, listy zostay napisane. Czytelnika tych tekstw uderza polifoniczno odbioru wiata. Nadawca nie przewidywa, e powrci zeuropejskiego Zachodu nie tylko jako natchniony malarz, ale rwnie
jako poeta-dramaturg, dwigajc ciar dwch talentw itrud dwch rodzajw prac twrczych, niosc jednoczenie ciepo i wiato wszystkich swoich
spotka zwielk sztuk europejsk.
Wlistach tomu IV , dopeniajcych osobowo twrcz dramaturga, odczytujemy na koniec wiadomo nieuleczalnej choroby i bliskiej mierci,
atake niecierpliwo, popiech twrczy, ch wykonania podjtych ju, czy
projektowanych prac. Ton wypowiedzi zmienia si . Wmarcu 1900 roku pisze
Wyspiaski do Zygmunta Hendla:
48
49
Ibidem, s.105.
Patrz: Ibidem. s. 106.
182
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Za list dzikuj iza zrozumienie. Nie wiem ile mi ycia pozostaje, astrasznie
si boj, abym zniczem nie musia odchodzi wic e mnie Pan Kochany rozumie to mi ju jest pewn pociech.50
Twrca myli orealizacji bliskich planw. Estreicherowi donosi wroku 1897
otym, e al mu odstpi od malowania kocioa w. Krzya wKrakowie, nie
chce dopuci do sfuszerowania pamitki zXVI wieku. (Krakw, Luty 1897)
Listy do wujostwa maj zkolei ducha rodzinnego. Kuzynek rzadko uskara si
na wasne dolegliwoci, a po ostatni list z1907 roku, kiedy nie sposb byo
ukry bliskiego rozstania na zawsze.51 Wiele listw wiadczy o ustawicznym
braku pienidzy ioupokarzajcej roli wypraszania wasnych nalenoci.52 Pojawia si rwnie nieznane dotd Wyspiaskiemu zdumienie zem wiata.
Zdniem kadym rozwijam si ogromnie niebezpiecznie, iodkrywam jakby
dwa wielkie rodzaje ludzi, dwa zgruntu rne, wci ze sob walczce.53
Szczero i krytyk wasnych utworw znajdujemy w listach do Adama
Chmiela, tam te poznajemy wiersz Wyspiaskiego, ilustrujcy jego postaw
wobec dramaturgii idramatycznoci, szeroko pojmowanej jako sztuka ijako
postawa wobec ycia: (Teatr mj widz ogromny )54
Teatr wanie sta si przyczyn wielu cikich przey poety. lad ich pozosta wlistach do Stanisawa Lacka, krytyka literackiego iteatralnego, tumacza
poezji. Wzbiorze 37 listw pochodzcych zroku 1905 uderza fakt, e pisane
byy one niekiedy dzie po dniu, anawet po dwa, trzy, lub cztery jednego dnia.
Wyspiaski spragniony wiernego odbiorcy jego problemw iprzey, znalaz
go wreszcie wchorym, ale silnym duchowo Lacku .55
Na krtko przed mierci, bo w1905 roku, Wyspiaski traci swj idealizm,
swoj duchow modzieczo. Marzenie opracy twrczej na Wawelu iwizja
teatru ogromnego oddalaj si. Kiedy malarz iliterat wjednej osobie pisa
oteatrze ogromnym, awczeniej prezentowa wiaty przedstawione katedr,
ujawnia nie tylko wasne teatralne spojrzenie na sztuk i jej rol, stawa si
jednym zaktorw teatrum wiekw. Bywa te prezenterem pikna , ale najczciej olnionym odbiorc. Mwi ze sceny ycia do adresatw realnych
50
51
52
53
54
55
183
Bibliografia
Teksty rdowe
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. I,Krakw 1994
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. II , Krakw 1979
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. III , Krakw1997
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane t. IV, Krakw 1997
Historia wydania <<Listw Stanisawa Wyspiaskiego>>, [w:] Stanisaw
Wyspiaski, Listy zebrane, t. III, Krakw 1997
Nota wydawcy, [w:] Dodatek krytyczny, [w:] Stanisaw Wyspiaski: Listy
zebrane, t. I, Krakw 1979
Materiay akademickie, A. Ksiek Szczepanikowa, Adaptacja sceniczna listw Wyspiaskiego. (Konspekty studenckie nigdzie nie drukowane, dostpne wpisemnych sprawozdaniach rocznych UP-H Siedlce, lata 20082012)
Pozycje monograficzne
A. Ksiek-Szczepanikowa, Otwieranie Wesela Stanisawa Wyspiaskiego,
Szczecin 2003.
W. Natanson Stanisaw Wyspiaski. Prba nowego spojrzenia. Pozna
1965.
S. Pigo, piewak wielkoci narodu (W pidziesit rocznic mierci
Stanisawa Wyspiaskiego) [w:] Z ogniw ycia i literatury, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1961.
56
184
Aniela Ksiek-Szczepanikowa
T. Terlecki, Samotny uniwersalny geniusz z Krakowa: [w:] Stanisaw Wyspiaski. Studium artysty, red. E. Miodoska-Brookes, Krakw 1996.
J. Sawiska, Wkad Antoniny iTymona Terleckiego wprezentacj Wyspiaskiego na Zachodzie, [w:] Stanisaw Wyspiaski. Studium artysty, red. E.
Miodoska-Brookes, Krakw 1996.
K. Wyka, Legenda i prawda o Weselu, [w]; Szkice literackie i artystyczne,
Krakw 1956.
Pozycje uzupeniajce
Encyklopedia R. Wgrzyniaka wydana dla upamitnienia 100-lecia prapremiery Wesela przez Teatr im. Juliusza Sowackiego wKrakowie.
Sownik etymologiczny A. Brucknera SEJPBr
Sownik gwar polskich J. Karowicza SGPK
Sownik jzyka polskiego S. B. Lindego SL
185
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
lingwistyka kognitywna, konceptualizacje, profilowanie znacze
Stichworte:
kognitive Linguistik, Konzeptualisierung, Bedeutungsprofilierung
Wstp
Perspektywa kognitywna, akcentujca mentalne aspekty jzyka, sytuuje
pole bada lingwistycznych wobrbie relacji: jzyk-kognicja. Wdefinicji kognicji, ktra obejmuje postrzeganie, mylenie, mwienie,1 czy te struktury
iprocesy sterujce wiedz czowieka,2 dzi akcentowane jest szeroko pojte dowiadczenie. Kognicja zatem to zbir procesw przetwarzania informacji, ktry ksztatuje si woparciu ozdobywan wiedz idowiadczenie we wszelkich
jego aspektach: sensomotorycznym, spoecznym, emocyjnym itd.3 Akcentowanie wszelkich przejaww dowiadczenia sprawia, e do bada wczany jest
aspekt emocji, jako skadowa mentalnej reprezentacji wiedzy idowiadczenia.
Kognicj wsptworz wic trzy komponenty: wiedza, dowiadczenie iemocje.4 Wtym kontekcie terminy: kognitywny imentalny uywane s synonimiczne jako okrelenie odniesienia do umysu.5
Jako e wujciu kognitywnym znaczenia maj posta mentaln, czyli tkwi
wumysach uytkownikw jzykw, wlingwistyce kognitywnej przyjmuje si
1
2
3
4
5
186
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
9
10
11
12
187
Nic nie jest takie samo dwa razy. Kade wyraenie prezentuje si inaczej
zalenie od okolicznoci fizycznych, jzykowych, spoecznych, psychologicznych.13 Konceptualizacja krystalizuje si kadorazowo indywidualnie wkadym konkretnym zdarzeniu mownym ima charakter zmienny idynamiczny.
Otym, jakie elementy (dowolnych modalnoci) wdanym zdarzeniu mownym s zauwaane, eksponowane ipostrzegane jako waniejsze od innych decyduj mechanizmy kognitywne. Istotnymi czynnikami s elementy caoksztatu kontekstowego: dowiadczenie i wiedza indywidualna i zbiorowa, oglna
kondycja psychiczna, aktualny (nierzadko zmienny) stan emocjonalny osb
biorcych udzia winterakcji jzykowej, elementy kontekstu sytuacyjnego.14
16
17
188
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
danego wyraenia.18 Icho wsowa wpisane s skonwencjonalizowane sposoby aktywowania okrelonego zakresu wiedzy encyklopedycznej, to jednak
jednostka leksykalna nigdy nie jest cakowicie zamknita ani niezmienna.19
Prawdopodobiestwo aktywowania okrelonych domen zmienia si zalenie
od kontekstu, atake wczasie zalenie od uzusu.20
Na znaczenie skada si obok treci pojciowej sposb jej obrazowania.21
Sposb obrazowania treci zaley od tego, zjakiej odlegoci uytkownik jzyka prowadzi ogld (na ile szczegowo, jaka jest ziarnisto irozdzielczo
stopnia uszczegowienia), na co kieruje wzrok (jakie elementy podlegaj
ogniskowaniu, czyli s wydobywane na plan pierwszy, ajakie pozostaj wtle,
relacja: figura-to), wjakim stopniu aktywowane s poszczeglne domeny matrycy (kompozycja izakres, czyli obszar aktywowanej informacji).22 Istnieje
tylko tyle treci, ile jestemy wstanie mentalnie ogarn wdanej chwili.23 Nie
mniej istotna jest perspektywa, czyli miejsce, zjakiego uytkownik jzyka prowadzi ogld (ukad ogldu, relacja midzy ogldajcymi isytuacj ogldan).
Ta sama sytuacja moe by opisywana zrnych punktw widzenia, co prowadzi do powstania rnych obrazw.24
Zatem obok skonwencjonalizowanych treci, wyraenia przywouj treci
aktywowane wskutek zgromadzonych indywidualnie dowiadcze, woparciu
onabyt wiedz wraz zsubiektywnie dowiadczanymi, odbieranymi, przywoywanymi iwywoywanymi emocjami, nastawieniami, odczuciami.
Mona zatem przyj, e wprocesie przetwarzania znacze skonwencjonalizowane ich treci zreguy pozostawa bd wtle, za profilowane bd te ich
elementy, ktre zostan zaktywowane przez mechanizmy kognitywne (mentalne) woparciu omentaln reprezentacj wiedzy, dowiadcze iemocji poszczeglnych uytkownikw jzyka wkontekcie danego zdarzenia mownego.
Ilustracji przedstawionych mechanizmw suy prezentowane poniej badanie empiryczne.
18
19
20
21
22
23
24
Ibid., s.77.
Ibid., s.7778.
Ibid., s.78.
Ibid, s. 85.
Ibid. ,s. 95.
Ibid., s. 9599.
Ibid., s. 109114.
189
3. Badanie empiryczne
190
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
czas
aktywnoci
rozkwit,
kwiaty, kwitnce kwiatki,
ptaszki, ziele,
ciepo
trawa, chlapa,
boto, deszcz,
oywienie,
kwiat, mieszana pogoda,
garnek
wiosna
przyroda
wiosna
Domeny
marzec
Wyrazy
wydarzenia
oddziaywania
urodziny
rodzicw
ycie, rado,
mio
melancholia,
modo,
aktywno
ryby
pierwsze wycieczki
rowerowe
Marzanna,
zajczek
wiosna
kwiecie
191
krokus, soce,
kwitnce kwiazainaugurowalimy
ty, kwiat, miebalkon
szana pogoda,
plecie
Wielkanoc,
wita
witeczny,
niestay
maj
ciepo, kwiatJuwenalia,
ki, soce,
majwka, grill, dni matury, mierado
kolorowo,
wolne
sic maryjny,
chrabszcz
urodziny
Tab. 1. Wyrniane elementy domen dla wyrazu wiosna inazw miesicy wiosennych.
Domeny
czas
lato
lato
31 dni,
penia lata, dugi m-c dugi m-c
sierpie
lipiec
czerwiec
lato
Wyrazy
przyroda
aktywnoci
wydarzenia
oddziaywania
soce, ciepo,
wakacje,
bocian
plaa, wycieczki,
drinki, basen,
palma, bulwar nad
rzek, morze, odpoczynek, krtkie
spodenki
T-Shirt, czas wolny
na dworze
urodziny,
wakacje
beztroska
ciko
ciepe noce,
ciepo, soce,
upa, gorco
maki, biedronki, czerenie
urlop, praca
sesja, koniec
roku akademickiego,
pocztek
wakacji,
urodziny,
wakacje
zielony,
czerwony
soce, deszcz,
lipa, pole
obrona,
urodziny,
wakacje
beztroska
soce
U-Bahn, morze,
Dziwnw, balony,
praca, urlop, euro,
napiwki
wakacje,
urodziny,
sierpie 89,
koniec
wakacji
Tab. 2. Wyrniane elementy domen dla wyrazu lato inazw miesicy letnich.
192
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
Domeny
czas
licie, zoty
kolor, ciepo,
niwa, wrzos
babie lato
jesie
zblia si jesie
wrzesie
padziernik
przyroda
licie, wiatr,
mokro, deszcz,
deszcze, pomaraczowy,
plucha, zota
polska jesie,
je
jesie
Wyrazy
deszcze,
deszcz, licie,
soce
zoty
padziernik
aktywnoci
wydarzenia
oddziaywania
cieplejsze ubrania
zota jesie
pocztek
szkoy
polowanie
niwa
szkoa,
wesele, lub,
poprawki,
koniec
wakacji,
rocznice,
urodziny,
sesja
Word Trace
Center NY
niepewno,
pne letnie
wieczory
park,
chodzenie po
liciach
zima
Wyrazy
pocztek zimy
listopad
chd, wiatr,
urodziny,
zmiana czasu,
zimno, pocmentarz,
Wszystkich
introwertycznuro, chlapa,
spniajce si
witych,
ny, przytulnie,
szarwka,
pocigi,
wito
listopadowy
licie, pada,
wiece
zmarych
blues
brzydko
Tab. 3. Wyrniane elementy domen dla wyrazu jesie inazw miesicy jesiennych.
Domeny
czas
przyroda
aktywnoci
wiateka, kozaki,
choroby, opony
zimowe, kontrole trakcji, narty,
sanki, ywy
czekanie, powoli
wydarzenia oddziaywania
wita,
ferie
nuda, spokj,
ciepy kt
trwa duej,
niby si
chciao
zima
stycze
grudzie
najciemniej
nieg, zimno
193
prezenty, sanki
wita, Boe
Narodzenie,
domowe
Sylwester,
ciepo
choinka,
spokojny
Mikoaj, ko- czas, tsknota
niec roku
za wiatem
adwent
styka,
Nowy Rok
urodziny
znajomej
smutek,
nowy
pocztek
luty
zima, krtki
m-c
Walentynki, ferie,
czerwony,
bawan, lodowisko
post
nuda
urodziny,
karnawa
Tab. 4. Wyrniane elementy domen dla wyrazu zima inazw miesicy zimowych.
Wyraz
Ranking domen
polskojzyczne osoby badane
wiosna
p 6 > o3 > a2
p = o7 > a= w1 > cz 0
marzec
kwiecie
maj
lato
czerwiec
p = w5 > a= o2 > cz 1
lipiec
sierpie
jesie
wrzesie
p 5 > cz = w3 > a= o1
padziernik
w= p 4 > o3 > a= cz 1
listopad
zima
grudzie
stycze
a4 > w= p 2 > cz = o1
luty
w3 > a= o= cz 2 > p 0
p = w3 > o= cz 1 > a0
Tab. 5. Ranking domen wodniesieniu do nazw pr roku imiesicy.
194
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
Wartoci emocyjne
Wyraz
oglnie
brzmienie
polskojzyczne niemieckojzyczne
osoby badane
osoby badane
polskojzyczne
osoby badane
niemieckojzyczne
osoby badane
wiosna
4,2
3,6
3,6
3,6
marzec
1,1
2,0
0,2
1,6
kwiecie
2,8
1,7
1,7
1,8
maj
4,1
2,7
4,2
4,1
lato
4,2
3,6
3,7
1,7
czerwiec
3,6
2,0
2,8
1,8
lipiec
4,3
2,3
3,6
2,1
sierpie
3,8
3,7
2,1
0,8
jesie
-0,9
2,6
0,4
0,7
wrzesie
0,3
2,2
0,1
1,5
padziernik
0,4
2,3
0,2
0,7
listopad
-1,1
-0,1
1,2
1,6
zima
1,4
0,2
1,4
1,7
grudzie
3,1
1,2
1,8
1,2
stycze
-0,3
0,3
1,5
luty
1,5
0,1
1,8
0,7
Tab. 6. rednie wartoci emocyjne dla nazw pr roku imiesicy.
195
196
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
197
3.3. Wnioski
Analiza danych empirycznych potwierdza trafno wydzielenia domen.
Najbardziej centrow okazuje si domena przyrody dla obu grup osb badanych
oraz domena aktywnoci dla grupy osb polskojzycznych. Elementy domeny:
wydarzenia aktywowane s w8 przypadkach przez osoby polskojzyczne wodniesieniu do miesica wrzenia iw6 przypadkach przez osoby niemieckojzyczne wodniesieniu do miesica sierpnia oraz przez osoby polsko- iniemieckojzyczne wodniesieniu do miesica grudnia w6 i7 przypadkach, odpowiednio.
Dane, wrd ktrych pojawiaj si konceptualizacje stosownych do pr roku
(miesicy) ubra, pokazuj, e na styku domen: aktywnoci ioddziaywa wydzieli mona jako dodatkow, zazbiajc si znimi domen: ubiory. Wtoku
prowadzenia analizy stwierdzono nadto kilkukrotne pojawienie si przysw/
powiedze w odniesieniu do miesicy: marca i kwietnia (u osb z obu grup
badanych). Fakt ten wskazuje na potrzeb uwzgldnienia, aczkolwiek wrd aktywowanych jako mniej centralne domen, domeny: przysowia ipowiedzenia.
Analiza danych uwidocznia kognitywny mechanizm kategoryzowania zjawisk poprzez ich umiejscawianie na osi schemat-konkretyzacja oraz mechanizm rozwijania konceptualizacji woparciu oindywidualn ipodlegajc zmianom wiedz idowiadczenie, wtym emocje. Istotn rol wprocesie tworzenia/
aktywowania konceptualizacji odgrywa perspektywa ogldu. Znamienne dla
osb zobu grup badanych jest przyjcie perspektywy tu iteraz wkontekcie
wasnej osoby. Wcaym materiale empirycznym znajduj si tylko dwa odniesienia historyczne (po jednym wpolsko- iniemieckojzycznej grupie badanej),
zktrych adne nie przekracza perspektywy 30 lat (sierpie 89 iWord Trace
198
Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
Zakoczenie
Wyniki przedstawionej analizy potwierdzaj, e: 1. wprawdzie znaczenia zawieraj elementy skonwencjonalizowane, ale s zarazem indywidualne
itkwi wumysach uytkownikw jzyka; 2. znaczenia wkadym zdarzeniu
mownym s wzbogacane o wiedz kontekstow i podlegaj dynamicznym
zmianom; 3. znaczenia maj subiektywn (czsto nieuwiadomion) warto
emocjonaln, ktra take moe si zmienia zalenie od przesanek kontekstowych, wtym nabywanej wiedzy izdobywanych dowiadcze; 4. profilowane s
te elementy, ktre uytkownik jzyka najbardziej wyrnia wdanym zdarzeniu
mownym, za elementy wchodzce wskad skonwencjonalizowanej treci znaczenia zreguy pozostaj wbazie.
Bibliografia
Bartsch, R., Consciousnee Emerging. The Dynamics of Perception, Imagination, Action, Memory, Thought and Language, Amsterdam-Philadelphia
2002.
Langacker, R., Gramatyka kognitywna, Krakw 2009.
Mazurkiewicz-Sokoowska, J., Lingwistyka mentalna wzarysie. Ozdolnoci
jzykowej wujciu integrujcym, Krakw 2010.
Mazurkiewicz-Sokoowska, J., Zur Rolle der Konzeptualisierung in Sprachverarbeitungsprozessen am Beispiel des ZEIT-Konzeptes, w: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, A. Sulikowska, W. Westphal: Konzeptualisierung, Sprache und
Diskurs, Hamburg 2014, s. 934.
199
201
Sowa kluczowe:
glottodydaktyka, podrczniki do nauczania jzyka polskiego jako obcego, elementy
kulturowe
Keywords:
foreign languages didactics, textbooks for teaching Polish as aforeign language, cultural components
Nie ulega wtpliwoci, e przynajmniej od lat dziewidziesitych ubiegego wieku powszechn akceptacj specjalistw (aze wzgldu na interdyscyplinarny charakter zagadnienia specjalistami s wtym wzgldzie jzykoznawcy,
literaturoznawcy, kulturoznawcy, socjologowie kultury, etnologowie, antropologowie itd.) zyskuje teza o tym, e kompetencja jzykowa i komunikacyjna
cudzoziemcw uczcych si jzyka polskiego wie si cile zich kompetencj
kulturow, awszczeglnoci socjokulturow, ktr Wadysaw Miodunka za
Janem van Ekiem iJohnem Trimem definiuje jako [] aspekt umiejtnoci
komunikacyjnych, uwzgldniajcych te specyficzne cechy spoeczestwa ijego
kultury, ktre wida wyranie w zachowaniach komunikacyjnych czonkw
tego spoeczestwa, wyrniajc wrd nich zwyczaje spoeczne, rytuay spoeczne i kontrowersyjnie imylco, zanglocentrycznej perspektywy tak zwane dowiadczenia uniwersalne (Miodunka 2004: 97) oraz uzupeniajc ten
zestaw opodstawow wiedz okraju uytkownikw danego jzyka (Miodunka 2004: 101). wiadectwem upowszechniajcego si przekonania oroli treci
kulturowych wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego jest seria monografii
iartykuw wmniejszym lub wikszym stopniu powiconych temu zagadnieniu, zapocztkowana na przeomie ubiegego ibiecego stulecia pracami Piotra Garncarka (1997, 2006), Jarosawa Rokickiego (1999: 165204), Grayny
Zarzyckiej (2000) czy Anny Burzyskiej (2002). Trzeba te wtym kontekcie
wspomnie o dwu caociowych, podbudowanych teoretycznie koncepcjach
czenia nauki jzyka znauczaniem kultury: koncepcji linguakultury Michaela
202
Agara (kontynuatora Edwarda Sapira, Benjamina Lee Whorfa iinnych zorientowanych antropologicznie lingwistw amerykaskich), propagowanej ipopularyzowanej na polskim gruncie przez Grayn Zarzyck (ktra tak j definiuje: Gdy [] podczas nauki jzyka obcego traktujemy jzyk ikultur jako
cao lub jako obszar silnie zespolony, zachcamy uczcego si do refleksji nad
wartociami budowanymi wkulturze za pomoc jzyka. T silnie zintegrowan
cao okrela si obecnie mianem linguakultury [] (Zarzycka 2004: 436)
oraz ograniczonej do obszaru sownictwa francuskiej koncepcji leksykultury
Roberta Galissona [polegajcej na inwentaryzowaniu iopracowywaniu leksyki
nacechowanej kulturowo (wmyl zasady od jzyka do kultury poprzez sowa) (Galisson 1991)], popularyzowanej irozwijanej na polskim gruncie przez
Bronisaw Ligar (2008: 5161, 2009: 119146).
Dysponujemy ju dzisiaj zarwno wynikami bada socjologicznych na
temat tego, co ztreci kulturowych wszczeglnym stopniu interesuje (acilej: interesowao przed kilkunastu laty) cudzoziemcw uczcych si jzyka
polskiego [zdaniem Jarosawa Rokickiego s to nastpujce zagadnienia: 1.
Rnice windywidualnym poczuciu dystansu przestrzennego, poczucie prywatnoci. 2. Pozycja, rola ifunkcja rodziny wspoeczestwie polskim. 3. Zwyczaje iobyczaje witeczne. 4. Pozycja irola kobiety wspoeczestwie polskim.
5. Rola religii i Kocioa rzymskokatolickiego. 6. Ekonomiczne i spoeczne
aspekty transformacji ustrojowej. 7. Praca i bezrobocie. 8. Problemy patologii spoecznej, alkoholizm ikorupcja. 9. Ksenofobia, uprzedzenia, dyskryminacja. 10. Tradycje kultury polskiej (Rokicki 1999: 175)], jak i programami
nauczania kompetencji socjokulturowej iszerzej: nauczania jzyka polskiego
w aspekcie kulturowym, odwoujcymi si i nawizujcymi do wytycznych,
zalece iprogramw sformuowanych bd zaakceptowanych przez Rad Europy [jak Threshold level 1990 Jana van Eka iJohna Trima, Progovyj uroven.
Russkij jazyk (1996) czy ESOKJ (2003)]. Zosta te powoany zesp opracowujcy dla Pastwowej Komisji Powiadczania Znajomoci Jzyka Polskiego
jako Obcego Ministerstwa Edukacji Narodowej wymagania kulturowe, jakie
stawia si cudzoziemcom zdajcym egzaminy uprawniajce do uzyskania certyfikatw potwierdzajcych znajomo jzyka polskiego. W coraz szerszym
zakresie wyzyskuje si dowiadczenia glottodydaktyki tych krajw, wktrych
nauczanie treci kulturowych ma dusze ni unas tradycje igruntowniejsze
zaplecze teoretyczno-metodologiczne (a wic na przykad glottodydaktyki
francuskiej, wktrej od dawna wane miejsce zajmuje civilisation (zob. Ligara
2008: 5161, 2009: 119146), czy glottodydaktyki niemieckiej zjej Landeskunde) (zob. Gbal 2004: 6994). Wtej sytuacji, cho ma racj Przemysaw Gbal,
203
twierdzc: Wjaki sposb uczy realiw kraju lub krajw jzyka docelowego
iczego uczy to pytania wci otwarte, na ktre glottodydaktyka nie udzielia
jednoznacznej odpowiedzi. Wszelkie ustalenia maj raczej charakter umowny.
Nie okrelono, jak wprzypadku gramatyki, tzw. minimum kulturowego, jakim
powinien dysponowa uczcy si jzyka cudzoziemiec (Gbal 2004: 6970),
moemy ju jednak mwi oistnieniu pewnego podstawowego zakresu opinio communis w tym wzgldzie. Wolno sdzi, e jej wyrazem s programy
nauczania cudzoziemcw treci kulturowych, opublikowane wtomie Kultura
wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania
pomoce dydaktyczne pod redakcj W.T. Miodunki (2004).
W praktyce o miejscu treci kulturowych w nauczaniu jzyka polskiego
jako obcego wrozstrzygajcym stopniu decyduj obok nastawienia wtym
wzgldzie lektorw i wykadowcw podrczniki jzyka polskiego dla cudzoziemcw i szerzej: wszelkie opracowane w tym celu materiay glottodydaktyczne. Ich przegldu pod tym wzgldem dokona ju Mirosaw Jelonkiewicz (2004: 3752)1. Byy to jednak podrczniki imateriay pomocnicze zlat
dziewidziesitych ubiegego wieku, ana chonny rynek tych podrcznikw
trafiaj izdobywaj na nim popularno wci nowe pozycje. Dlatego wany
ipotrzebny jest stay by uy modnego okrelenia monitoring wtym wzgldzie. Pierwsz prb takiego monitoringu przedstawilimy w artykule Treci
kulturowe wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego (Walczak, Mielczarek 2010:
2935). Uwzgldnilimy wnim trzy podrczniki najnowsze (zlat 20052007)
iwocenie wspautorki artykuu (wwczas kierownika Studium Jzyka iKultury Polskiej dla Cudzoziemcw UAM i czynnego lektora jzyka polskiego
jako obcego wkraju iza granic, m.in. na Uniwersytecie Stanowym Arizony
wPhoenix; zob. Mielczarek 2007: 181190) najpowszechniej wtedy uywane
podrczniki do nauki jzyka polskiego jako obcego: Magorzaty Maolepszej
iAnny Szymkiewicz Hurra!!! Po polsku 1 (2005), Agnieszki Burkat iAgnieszki
Jasiskiej Hurra!!! Po polsku 2 (2005) oraz Agnieszki Madei iBarbary Morcinek Polski mniej obcy (2007).
1
Wopracowaniu autor podda ocenie nie tylko sensu stricto podrczniki do jzyka polskiego
jako obcego, lecz take materiay pomocnicze w rodzaju opracowa: L. Klas-Sokol, Polsko-amerykaskie qui pro quo, Warszawa 1994; B. Ogrodowska, E. Piskorz-Branekova, M. lusarska, Kalendarz polski. Historia iobyczaje, Warszawa 1997; O. Budrewicz, Polska dla pocztkujcych, Warszawa 2000; Kanon krajoznawczy Polski, pod red. W. ckiego, Warszawa 2000;
Poland. An Encyclopedic Guide, Warszawa 2000; N. Kissel, Passport Poland. Your Pocket Guide
to Polish Business, Customs and Etiquette, California 2000; T. Kawecki, Poradnik dobrych manier
w zarysie i krtki opis dobrych obyczajw. Kurs adaptacyjny dla repatriantw, Szczecin 2000;
Kultura polska. Silva rerum, red. R. Cudak iJ. Tambor, Katowice 2002; A. Butcher, B. Guziuk-wica, ALaskowska-Mako, Bliej Polski. Wiedza oPolsce ijej kulturze, cz. I, Lublin 2003 itd.
204
205
By nie mnoy przypisw, tu idalej przykady icytaty lokalizujemy (podajc numer strony)
bezporednio wtekcie pracy.
Nie wspominamy tu ju cho w tym wzgldzie istnieje rzadka moliwo gbokiego
diachronicznego porwnania opodrcznikach stricto sensu historycznych (XVI-XVIII wiek),
poddanych analizie wartykule Anny Dbrowskiej iMagorzaty Pasieki Obraz rodziny wpodrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako obcego. Ujcie diachroniczne (2008: 347363).
206
dzwoni budzik, budzc oczywicie pani Jareck (awic on imatk), ktra wstaje irobi dla wszystkich niadanie, potem sprzta mieszkanie, idzie
po zakupy, gotuje obiad, podaje do stou itd. (s. 50). Jeszcze w ostatnim
(z 1999 roku) z tych starszych podrcznikw, dzkim, znajdujemy tak
scenk, obrazujc domowe obowizki kobiety imczyzny: Rano Monika idzie do sklepu ikiosku po zakupy, Damian jeszcze pi. Potem budzi si,
ley iczyta gazety. Monika wraca do domu irobi niadanie. Damian wci
ley i czyta. Na koniec woa: Jest niadanie? Jestem godny! (Kuchnia.
Monika robi niadanie). Monika Damian, niadanie! Damian Ju id!
Co jest na niadanie? [] (s. 5051).
Wnowych podrcznikach ten obraz troch si zmienia, lecz nie radykalnie. Wlubelskim podrczniku (III) przykadowa rodzina realizuje model 2+2,
wlskim (katowickim II) jest to nawet model 2+3 ibabcia, awnajstarszym
znich, Hurra!!! Po polsku 1 (I), rwnie 2+3. Wkrakowskim podrczniku (IV)
w rodzinie pastwa Majw rano pani Joanna robi dla wszystkich niadanie,
potem gotuje obiad itd. (s. 75). Jest to obraz niezbyt odlegy od tradycyjnego
ze starszych podrcznikw. Jednoczenie jednak wtym podrczniku wkwestii
modelu polskiej rodziny znajdujemy (na s. 72) informacj relacjonujc dane
CBOS-u: 36% polskich rodzin reprezentuje model mieszany (m iona pracuj zawodowo, ale m bardziej koncentruje si na tej pracy, podczas gdy ona
ponadto zajmuje si domem idziemi), 23% model tradycyjny (zawodowo
pracuje tylko m, ona zajmuje si domem idziemi), 19% model partnerski (oboje, m iona, wjednakowym stopniu pracuj zawodowo oraz zajmuj si domem i dziemi). Dopiero w najnowszym, KUL-owskim podrczniku (Polski jest cool, V) przykadowa rodzina realizuje model 2+1, dysponujc
mieszkaniem, ktre tym razem wedug danych OBOP-u ze statystycznym
prawdopodobiestwem wyposaone jest w telewizor, radio i pralk (wedug
danych OBOP-uwte sprzty wyposaonych jest ponad 90% polskich mieszka), ze statystycznym prawdopodobiestwem taka przykadowa rodzina jest
te wacicielem samochodu (ma go 60% rodzin), natomiast raczej nie dysponuje rowerem (ma go tylko 41% polskich rodzin), przenonym komputerem
(ma go tylko 35% rodzin) czy zmywark do naczy (ktr dysponuje tylko 18%
rodzin atwo sobie wyobrazi, kto wtakich rodzinach zmywa).
3) Oczywicie w nowych podrcznikach nie ma ju wtrtw ideologiczno-propagandowych, charakterystycznych dla (przynajmniej niektrych)
podrcznikw z epoki PRL-u (jak na przykad w podrczniku Mwimy
po polsku. ABeginners Course of Polish passus zokazji wizyty na wystawie szkolnej: Polska obchodzi wanie urodziny. Ma ju tysic lat. Nard
207
polski irzd daj ojczynie pikny prezent: tysic szk na tysiclecie (s.
129).
4) Liczba, rodzaj i rozkad elementw kulturowych (oglnie satysfakcjonujcych) przedstawia si bardzo rnie w rnych podrcznikach. Std
trudno tu ouoglnienia. Na og bardzo dobrze przedstawia si kuchnia
(przy oczywistej obecnoci modnych fast foodw, czego wiadectwem na
przykad bogaty wybr pizz, autorzy staraj si jednak nie zapomina orosole, barszczu, urku ibigosie, atake otradycyjnych potrawach wigilijnych iwielkanocnych), ale ju wkategorii znani Polacy rnice midzy
podrcznikami s ogromne: podczas gdy KUL-owski (V) prezentuje ich
dug list (Maria Skodowska-Curie, Andrzej Wajda, Agnieszka iUrszula
Radwaskie, Wisawa Szymborska, Maria Seweryn, Andrzej Seweryn, Bartosz iMarian Opaniowie, Lech Wasa, Roman Polaski, Krystyna Janda,
Paulina iNatalia Przybysz, Agnieszka Holland, Jan Pawe II, Krzysztof Penderecki, Jan Peszek, Agata Buzek, Hanna Bakua, Kazik Staszewski, Ryszard
Kapuciski, Tomasz Stako, Czesaw Miosz, Adam Maysz, Jerzy Buzek,
Jakub Baszczykowski, Anja Rubik, Anna Maria Jopek, Rafa Blechacz,
Otylia Jdrzejczak, Dorota Masowska, Andrzej Stasiuk, Pawe Huelle,
Olga Tokarczuk, Mikoaj Kopernik, Tadeusz Kociuszko, Jzef Pisudski,
Witkacy, Witold Gombrowicz, krlowa Jadwiga, Jzef Ignacy Kraszewski,
Jan Matejko), anajstarszy znich Hurra!!! Po polsku 1 niewiele krtsz,
lski podrcznik (II) ma wtej kategorii tylko Fryderyka Chopina iMari
Skodowsk-Curie, a(III) i(IV) wogle nie znaj kategorii znani Polacy.
Podobnie niesformatowane s informacje zzakresu literatury, filmu, teatru, muzyki, sztuki itd. Wniektrych podrcznikach obserwuje si wtym
wzgldzie tendencj do swoistej europeizacji, anawet globalizacji.
5) Zpewnym trudem przebijaj si do podrcznikw potrzebne ipoyteczne informacje zzakresu najnowszych, aktualnych elementw kulturowych
irealioznawczych. Wnajstarszym znich, Hurra!!! Po polsku 1 (I), jest przykadowy program telewizyjny, bilet kolejowy, s kartki pocztowe na rne okazje itd. Jest to te jedyny podrcznik, ujawniajcy istnienie wPolsce
osb niepenosprawnych. Zkolei wnajnowszym, KUL-owskim (V) itylko tu jest zdjcie dowodu osobistego czy karty rejestracyjnej samochodu,
atake zdjcia bdcych wobiegu banknotw imonet. Niestety, wniektrych podrcznikach piwo wklubie izakupy wgalerii handlowej wypieraj
inne sposoby spdzania wolnego czasu.
Kompetencja socjokulturowa i realioznawcza jest niewtpliwie istotnym komponentem kompetencji jzykowej ikomunikacyjnej cudzoziemcw
208
uczcych si jzyka polskiego. wiadomo tego faktu jest ju chyba powszechna w rodowisku polskich glottodydaktykw. Jak stwierdzilimy ju wyej,
w praktyce o miejscu treci kulturowych w nauczaniu jzyka polskiego jako
obcego wrozstrzygajcym stopniu decyduj lektorzy, wykadowcy ipodrczniki. Zasadna wydaje si wic okresowa (wmiar pojawiania si na rynku
nowych podrcznikw do jzyka polskiego jako obcego) ocena rodzaju, repertuaru iusytuowania treci kulturowych wtych podrcznikach.
Bibliografia
Burkat A., Jasiska A., 2005, Hurra!!! Po polsku 2. Propozycja programowa
na poziom A2. Podrcznik studenta, Krakw.
Burzyska A.B., 2002, Jake rad bym si nauczy polskiej mowy Oglottodydaktycznych aspektach relacji jzyk akultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, Wrocaw.
Burzyska A.B., Dobesz U., 2004, Inwentarz tematyczny i funkcjonalno-pojciowy do nauczania jzyka polskiego jako obcego waspekcie kulturowym, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, Stan obecny
programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw,
s. 119128.
Dbrowska A., Pasieka M., 2008, Obraz rodziny wpodrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako obcego. Ujcie diachroniczne, [w:]
W poszukiwaniu nowych rozwiza. Dydaktyka jzyka polskiego jako
obcego uprogu XXI wieku, red. W.T. Miodunka, A. Seretny, Krakw, s.
347363.
Ek van J.A., Trim J.L., 1993, Threshold level 1990, Council of Europe Press.
ESOKJ: Europejski system opisu ksztacenia jzykowego: uczenie si, nauczanie, ksztacenie, 2003, Council of Europe Wydawnictwo CODN,
Warszawa.
Galisson R., 1991, De la langue la culture par les mots, Paris.
Garncarek P., 1997, wiat jzyka polskiego oczami cudzoziemcw,
Warszawa.
Garncarek P., 2006, Przestrze kulturowa wnauczaniu jzyka polskiego jako
obcego, Warszawa.
209
Gbal. P., 2004, Realioznawstwo wnauczaniu jzyka niemieckiego, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw, s. 6994.
Gbal P., 2004, Program nauczania cudzoziemcw realiw polskich, [w:]
Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy
nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw, s.129147.
Jelonkiewicz M., 2004., Wiedza oPolsce jako element nauczania cudzoziemcw jzyka polskiego. Przegld wybranych materiaw dydaktycznych ipomocniczych, [w:] Kultura w nauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan
obecny programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka,
Krakw, s. 3752.
Ligara B., 2008, Leksykultura wujciu Roberta Galissona anauczanie kompetencji kulturowej, [w:] W poszukiwaniu nowych rozwiza. Dydaktyka
jzyka polskiego jako obcego uprogu XXI wieku, red. W.T. Miodunka, A.
Seretny, Krakw, s. 5161.
Ligara B., 2009, Perspektywa kulturoznawcza nauczania kodu: teoria leksykultury Roberta Galissona, [w:] Nowa generacja wglottodydaktyce polonistycznej, red. W.T. Miodunka, Krakw, s. 119146.
Madeja A., Morcinek B., 2007, Polski mniej obcy. Podrcznik do nauki jzyka polskiego dla rednio zaawansowanych, cz. 1 (poziom redni oglny B2),
Katowice.
Maolepsza M. Szymkiewicz A., 2005, Hurra!!! Po polsku 1. Propozycja programowa na poziom A1. Podrcznik studenta, Krakw.
Mielczarek A., 2007, Z dowiadcze nauczyciela jzyka polskiego na Uniwersytecie Stanowym Arizony, Studia Jzykoznawcze 6, s. 181190.
Miodunka W.T., 2004, Kompetencja socjokulturowa w nauczaniu jzyka
polskiego jako obcego. Zarys programu nauczania, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania
pomoce dydaktyczne, red. idem, Krakw, s. 97117.
Mitrofanova O.D. (red.), 1996, Progovyj uroven. Russkij jazyk, t. I: Povsednevnoe obenie, Sovet Evropy Press.
Rokicki J., 1999, Studenci obcokrajowcy oPolsce iPolakach, [w:] Oswajanie
chrzszcza wtrzcinie, red. W. Miodunka iidem, Krakw, s. 165204.
Walczak B., Mielczarek A., 2010, Treci kulturowe wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, [w:] Oswajanie innoci wedukacji polonistycznej, red. B.
Myrdzik iE. Dunaj, Lublin, s. 2935.
Zarzycka G., 2000, Dialog midzykulturowy. Teoria iopis komunikowania
si cudzoziemcw przyswajajcych jzyk polski, d.
210
211
Andrzej Moroz
Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu
Sowa kluczowe:
poprawno jzykowa, skadnia tekstw prawnych, leksyka prawna
Keywords:
language correctness, syntax of legal texts, legal lexicon
1. Zaoenia
Zasady komunikowania si czonkw danej spoecznoci zale od kontekstu kultury, tym samym sposb formuowania myli wodmiennych systemach
bdzie si midzy sob znaczco rni, co wicej, rnice takie bd istniay
take midzy subkodami tego samego jzyka naturalnego. Uwiadomienie sobie tej prawidowoci skania do rozwaenia istotnego z punktu widzenia
uytkownikw problemu komunikatywnoci tekstw prawnych. Ztego te
powodu przedmiotem rozwaa czyni si w tym miejscu dwa zbiory praw,
amianowicie Kodeks karny iKodeks cywilny. Zasadniczym celem ich analizy
jest zkolei prba znalezienia jzykowych wykadnikw ksztatowania kulturowego dystansu wadzy. Nim jednak zostanie podjty ten problem, warto pokusi si osformuowanie kilku zaoe opisu.
1.1. Przede wszystkim naley uwiadomi sobie, e w ideale stosunek
formy do treci wyraenia jest odwzorowywany wrelacji 1:1, czyli okrelony
sens jest oddawany przez jedn form. Prawd jest jednak to, e takie sytuacje
wjzyku s rzadkoci, auytkownik wgruncie rzeczy zmaga si zrozbienociami zachodzcymi na linii tre forma. Id one bd to w kierunku
zwielokrotniania strony treci, czego efektem jest polisemia, bd formy, co
prowadzi do synonimii. Problem napi pomidzy poziomami jzyka co
istotne dotyka take tekstw prawnych. Spord licznych dychotomii, ktre
212
Andrzej Moroz
si tu pojawiaj (np. jzyk prawny a prawniczy; prawny a oglny czy prawny aurzdowy, zob. Chodu 2004, Petzel 2011; Zieliski 2011 iin.), najistotniejsza wkontekcie prowadzonych tu analiz wydaje si odrbno normy
prawnej oraz jej jzykowego wykadnika przepisu. Kady czonek spoecznoci jest bowiem zobligowany do przestrzegania zasad okrelonych normami
prawnymi, jednak dostp do nich uzyskuje poprzez ich jzykowy korelat. Tym
samym im gorszy jest formalny wykadnik prawa, tym trudniej zidentyfikowa
kompleks zachowa wynikajcych znormy; im wiksza jest rozbieno sensu
wynikajcego zprzepisu prawnego ilecego upodstaw normy, tym wiksze
prawdopodobiestwo, e uytkownik jzyka niewaciwie zinterpretuje narzucane mu zasady postpowania. Z takiego stwierdzenia wyania si pierwsza
przesanka prowadzonych tu rozwaa, amianowicie taka, e rodki jzykowe
wykorzystywane wkonstrukcji przepisw mog odbiorc albo przyblia do
waciwego rozumienia zasad postpowania, albo te oddala od prawdziwego
sensu normy prawnej. Okrelenie zasobu podstawowych mechanizmw sucych takim celom oraz regu odpowiedniego znich korzystania wydaje si
czynnoci niezwykle wan (por. Chodu 2009, apa 2008).
1.2. Druga przesanka wynika zfaktu, e prawo jest narzdziem wadzy. Jest
ono przez wadz stanowione i przez wadz wykorzystywane do sprawowania konstytutywnych obowizkw. Ten fakt warto jednak rozway w relacji
do zauwaalnych odmiennoci kulturowych. Ot, jak twierdzi Geert Hofstede
(2000), systemy spoeczestw mona dzieli na indywidualistyczne, kolektywistyczne, kobiece, mskie, kultury ornym dystansie wadzy istopniu unikania
niepewnoci (Ziba 2008: 251). Wkontekcie prowadzonych tu analiz istotny
wydaje si podzia na kultury oduym imaym dystansie wadzy. Wpierwszym
wypadku wkomunikacji podkrelana jest pozycja rozmwcw, miejsce whierarchii, ktre zajmuj, wdrugim za komunikujce si osoby nie podkrelaj
wyszoci adnej ze stron (Ziba 2008: 251). Jest rzecz naturaln, e dystans
wadzy ujawnia si gwnie wkomunikacji bezporedniej za pomoc zwrotw
Pan, Pani, Ty itp., jednak jak si wydaje moemy go powiza zproblemami
stanowienia istosowania prawa, asam proces uzna za narzdzie ksztatowania
dystansu wadzy. Wtakim wypadku pastwo moe dy do jego zmniejszenia
przez upraszczanie procedur stosowania prawa, albo te zmierza wkierunku
przeciwnym, arodkiem wtym zakresie bdzie konstrukcja prawa. Staje si ono
wwczas niezrozumiae, a dotarcie do zakadanych norm postpowania jest
procesem trudnym iwymagajcym wsparcia ze strony specjalistw (por. Pawelec 2007, Gizbert-Studnicki 2009, Jadacka 2010).
213
214
Andrzej Moroz
(zob. SJPSz; USJP, ISJP), (2) odznaczajcy si jak cech (dodatni) wstopniu
umiarkowanym; do dobry, nie najgorszy, umiarkowany, znony (zob. SJPSz,
USJP); (3) jako wzgldne okrelamy to, co uznajemy za wystarczajce lub moliwe do zaakceptowania wdanych okolicznociach. Wlatach siedemdziesitych
na uniwersytecie panowaa wzgldna swoboda nauczania (zob. ISJP). Jak si
wydaje, najblisza rozumieniu sowa wzgldniejszy jest definicja pochodzca
zInnego sownika Zgodnie zni przymiotnik wzgldny wskazuje na warunki
brzegowe moliwe do przyjcia dla uczestnika akcji wzgldna swoboda to
swoboda, ktr jestemy skonni aktualnie zaakceptowa. Wwypadku stopnia
wyszego zastosowanego wprzepisie prawnym mamy dodatkowo do czynienia
z aspektem relatywnym, z tym e z porwnania dwch regu postpowania
sugeruje si wybr lepszej dla uytkownika, co nie znaczy, e jest ona do zaakceptowania dla osoby, ktrej dotyczy problem. Wydaje si wic, e jasno
przekazu byaby wiksza, gdyby wprzepisie zostay wykorzystane wyraenia
korzystniejsza lub lepsza.
Nieco inny problem wie si ze stosowaniem wyrae ozmienionej czliwoci leksykalnej. Tak dzieje si m.in. wwypadku jednostki sprowadzi, por.
(2) Kto sprowadza zdarzenie, ktre zagraa yciu lub zdrowiu wielu osb
albo mieniu wwielkich rozmiarach, majce posta: 1) poaru, 2) zawalenia si
budowli, zalewu albo obsunicia si ziemi, ska lub niegu [] podlega karze
[]. KK 163, 1
USJP przypisuje czasownikowi sprowadza siedem znacze, por. (1) spowodowa (powodowa) przybycie kogo [], (2) sprawi (sprawia), wywoa
(wywoywa) co, pocign (pociga) co za sob, spowodowa (powodowa) jakie konsekwencje, (3) skierowa (kierowa) co na inne miejsce [],
(4) pomc (pomaga) komu zej zgry na d, (5) zmieni (zmienia) temat
rozmowy, (6) wyrazi (wyraa) co wjaki sposb, odnie (odnosi) co do
czego, [], (7) sprowadzi uamki do wsplnego mianownika. Spord definicji proponowanych przez ISJP najblisza znaczeniu analizowanej jednostki
wydaje si propozycja nastpujca: jeli jaka osoba lub okoliczno sprowadzia na kogo jakie niekorzystne zdarzenie lub niekorzystny stan, to spowodowaa, e dowiadczy on tego zdarzenia lub stanu. Tumic nasze uczucia,
sprowadzamy na siebie niszczce cierpienia. Pewn kobiet oskarono osprowadzenie choroby na krowy we wsi. Naley jednak zauway, e wpodanych przykadach mamy raczej do czynienia zdziaaniami abstrakcyjnymi (sprowadza
cierpienia) czy wrcz magicznymi (sprowadza choroby). Wprzeciwiestwie do
215
tego wprzepisie pojawia si dziaanie bardzo konkretne spowodowanie podpalenia, spowodowanie zawalenia.
2.1.2. Wtekstach prawnych spotyka si te jednostki, ktre nie zostay zdefiniowane wsownikach, atym samym ich jednoznaczna interpretacja moe
budzi wtpliwoci. Tak jest m.in. wwypadku derywatw onieprecyzyjnej motywacji semantycznej, por.
(3) Zastawca nie bdcy dunikiem moe niezalenie od zarzutw, ktre
mu przysuguj osobicie przeciwko zastawnikowi, podnosi zarzuty, ktre przysuguj dunikowi, jak rwnie te, ktrych dunik zrzek si po ustanowieniu
zastawu. KC 315
(4) Przechowawca powinien przechowywa rzecz wtaki sposb, do jakiego
si zobowiza KC 837
Wprzykadzie (3) wystpuj wyraenia zastawca oraz zastawnik. Wsownikach oglnych pojawia si niekiedy pierwszy znich (USJP), drugiego natomiast prno szuka, atym samym wprocesie jego interpretacji naley odwoa si do struktury wewntrznej wyrazu (podstawa zastawia bd zastaw).
Odbiorca tekstu jedynie domyla si, e oba wyraenia stanowi strony relacji
wizanej podstawami, jednak jednoznaczne jej okrelenie bez znajomoci definicji legalnych jest do trudne. Wniewielkim stopniu pomocna okazuje si
tu analogia do innych derywatw, gdy oba formanty -ca oraz -nik su do
konstruowania nazw wykonawcw czynnoci. Podobnie jest wwypadku przechowawcy, ktrego jak sugeruje przepis prawny wiemy zczasownikiem
przechowywa ijedynie na zasadzie analogii do takich derywatw, jak kierowca,
przeladowca, naladowca czy wykadowca moemy przypuszcza, e iwtym
wypadku chodzi oagensa czynnoci okrelonej podstaw sowotwrcz.
2.2. Interpretacja tekstw prawnych na poziomie skadniowym
2.2.1. Jedn zcech tekstw prawnych jest ograniczanie zestawu rodkw
jzykowych sucych do wyraania norm. Takie dziaanie nie budzi zasadniczo kontrowersji inie jest podoem wtpliwoci. Problemem moe by natomiast tworzenie niestandardowych kolokacji, ktrych interpretacja nie zawsze
jest oczywista dla odbiorcw. Warto zauway, e wiele takich pocze byo
ju opisywanych wliteraturze przedmiotu, por. ciganie oprzestpstwo, orzeka
na rzecz czy przysuguje przeciwko | wzgldem | z mocy ustawy (zob. Moroz
2014); ingerowa wczym, realizowa budow (zob. Zarys 2009: 381, 387), cho
216
Andrzej Moroz
jest ich duo wicej i jak mona sdzi systematyczna ich analiza jest ze
wszech miar podana. Wtym miejscu uwaga zostanie jednak skoncentrowana na strukturach wybranych, por.
(5) Roszczenie oochron posiadania nie przysuguje wstosunkach pomidzy wspposiadaczami tej samej rzeczy, jeeli nie da si ustali zakresu wspposiadania. KC 346
Sowniki opisuj jedynie celownikow czliwo czasownika przysugiwa, por.
(6) Przysuguj mi jeszcze dwa dni urlopu. ISJP
(7) Studentom przysuguje znika na bilety komunikacji miejskiej. NSPP
(8) Komu przysuguje urlop, premia, ubranie ochronne. USJP
atym samym wystpujcy wkodeksie zwrot nie przysuguje wstosunkach
naley uzna za struktur specyficzn. Warto wtym miejscu podkreli, e treciowo wyraenie wstosunkach pomidzy posiadaczami jest rwnowane frazie
celownikowej wspposiadaczom, por.
(5a) Roszczenie [] nie przysuguje w stosunkach
wspposiadaczami
(5b) Roszczenie [] nie przysuguje wspposiadaczom
pomidzy
Trudnoci interpretacyjne wywouje take spotykana wkodeksach kolokacja nastpuje na oraz nastpuje z, por.
(6) Jeeli czyn okrelony w 13 popeniono na szkod osoby najbliszej,
ciganie nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. KK 5
(7) Jeeli do spadku naley gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku nastpuje
zuwzgldnieniem przepisw niniejszego tytuu, atake odpowiednio art. 216. KC 1082
Wtym wypadku rwnie czliwo sygnalizowana przez sowniki odbiega
od rozwiza kodeksw. Przede wszystkim bowiem notuje si w nich poczenia zfraz przyimkowo-nominaln po+Loc oraz uycia bezpodrzdnikowe,
por. USJP, NSPP, ISJP.
(8) Wypadki nastpiy szybko po sobie. USJP
(9) Przemiany wludziach nie nastpuj zdnia na dzie. NSPP
217
218
Andrzej Moroz
Powyej czterokrotnie pojawi si spjnik LUB, ale co ciekawe poszczeglne jego wystpienia nie maj ze sob wiele wsplnego. Pierwsze czy skadniki grupy werbalnej nie utrzymuje lub nie uywa, drugie grupy nominalnej
powietrze lub powierzchnie, trzecie prawdopodobnie najtrudniejsze do interpretacji komponenty grup urzdze zabezpieczajcych wod lub urzdze
zabezpieczajcych przed oraz czwarte grupy skaeniem promieniotwrczym
lub promieniowaniem jonizujcym. Prba oddania zalenoci formalnych wewntrz tego przepisu prowadzi do wygenerowania nastpujcego wykresu:
(14a)
Naturalnie odtworzenie zwizkw skadniowych jest tu moliwe, cho wymaga wysiku interpretacyjnego oraz doszukiwania si powiza logicznych,
gdy wskaniki formalne takiego zadania nie uatwiaj. Zdawa sobie z tego
faktu prawdopodobnie spraw legislator, wprowadzajc wwypadku wtpliwego trzeciego uycia LUB powtrzenie grupy urzdze zabezpieczajcych
lub urzdze zabezpieczajcych. Na marginesie zauwamy, e podmiot (kto)
jest tu oddzielony od orzeczenia (podlega) 28 sowami.
2.3. Problem struktur spitrzonych
Ostatni podejmowany w tym tekcie problem dotyczy kwestii struktur
spitrzonych. Okazuje si, e legislator umieszcza w pojedynczym przepisie
cigi przesanek bd konsekwencji, przekraczajce czsto moliwoci interpretacyjne odbiorcy, por.
(15) Wymierzajc kar, sd uwzgldnia w szczeglnoci motywacj i sposb
zachowania si sprawcy, popenienie przestpstwa wsplnie z nieletnim, rodzaj
istopie naruszenia cicych na sprawcy obowizkw, rodzaj irozmiar ujemnych nastpstw przestpstwa, waciwoci iwarunki osobiste sprawcy, sposb ycia
przed popenieniem przestpstwa izachowanie si po jego popenieniu, azwaszcza
staranie onaprawienie szkody lub zadouczynienie winnej formie spoecznemu
poczuciu sprawiedliwoci, atake zachowanie si pokrzywdzonego. KK 55
219
3. Wnioski
Powysze analizy ukazuj fakt, e kultura polska naley do kultur, wktrych dystans wadzy jest stosunkowo wysoki. Jeeli bowiem wemiemy pod
uwag sposb komunikowania onormach postpowania, to okae si, e organy wadzy wniewielkim stopniu uatwiaj rozumienie przepisw, atym samym dotarcie do waciwej interpretacji norm lecych uich podstaw, co wida dziki analizie rnych rodkw jzykowych od leksykalnych poczynajc,
poprzez morfologiczne i skadniowe, a na stylistycznych koczc. Dziaanie
takie bez wtpienia zwiksza dystans pomidzy zakadan norm prawn (treci znaku jzykowego) arealnym ksztatem przepisu (form tego znaku), co
sprawia, e poprawna interpretacja okrelonego zachowania nie jest czynnoci prost iwymaga czsto odwoywania si do kompetencji niewielkiej grupy
osb ludzi dysponujcych wyksztaceniem prawniczym.
220
Andrzej Moroz
Bibliografia
Chodu A., 2004, Jzyk prawny ajzyk potoczy, [w:] Jzyk prawo spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 7786.
Chodu A., 2009, Uwagi okomunikatywnoci tekstw aktw prawnych, [w:]
Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s.
713.
Dobre praktyki legislacyjne [online], http://rcl.gov.pl/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=130 [dostp: 25 VI 2014].
Gbka-Wolak M., 2014, Norma skadniowa aktw prawnych (wdruku).
Gizbert-Studnicki T., 2009, Postulat jasnoci izrozumiaoci tekstw prawnych adostp do prawa, [w:] Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewidomski,
M. Pawelec, Warszawa, s. 918.
Hall E., 2001, Poza kultur, tum. E. Godziak, Warszawa.
Hofstede G., 2000, Kultury iorganizacje. Zaprogramowanie umysu, tum.
M. Duska, Warszawa.
ISJP Bako M. (red.), 2000, Inny sownik jzyka polskiego, Warszawa.
Jadacka H., 2010, Dlaczego nie wszyscy mog rozumie teksty prawne, [w:]
Prawo, jzyk, etyka, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 2730.
Kcka-Rodak M., Wichrowska W., 2011, Poprawno jzykowa aktw normatywnych rola redaktora jzykowego wprocesie legislacyjnym, [w:] Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa,
s. 131138.
KC Kodeks cywilny Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 z pniejszymi
zmianami.
KK Kodeks karny Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 z pniejszymi
zmianami.
apa R. 2008, Znaczenia gramatyczne znominalizowanych grup imiennych
we wspczesnych tekstach prawnych, Jzyk Polski 88, z. 45, s. 280288.
Malinowski A., 2008, Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania
logiczno-jzykowe, Warszawa.
Moroz A., 2014, Granice bdu norma jzykowa ateksty prawne (wdruku).
NSPP Markowski A. (red.), 2002, Nowy sownik poprawnej polszczyzny,
Warszawa.
Pawelec R., 2007, Zrozumiao ipoprawno skadniowa tekstw prawnych
aproblem nominalizacji, [w:] Wspczesny jzyk prawny iprawniczy, red.
A. Niewiadomski, Warszawa 2007, s. 6775.
221
Petzel J., 2011, Status lingwistyczny jzyka prawnego, [w:] Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 153165.
SJPSz Szymczak M. (red.), 19781981, Sownik jzyka polskiego, Warszawa.
USJP Dubisz S. (red.), 2004, Uniwersalny sownik jzyka polskiego,
Warszawa.
Zarys metodyki pracy legislatora, 2009, red. A. Malinowski, Warszawa.
Zieliski M., 2011, Mitw o myleniu o wykadni prawa cig dalszy, [w:]
Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 117126.
Ziba A., 2008, Jzyk akultura. Komunikacja werbalna wwybranych polskich, brytyjskich iamerykaskich programach telewizyjnych, Investigationes Linguisticae, vol. XVI, Pozna, s. 250263.
223
Krzysztof Nerlicki
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
akwizycja jzyka obcego, pogldy uczcych si, kultura uczenia si
Stichworte:
Fremdsprachenerwerb/-lernen, Lernermeinungen, Lernkultur
1. Wprowadzenie
Nauka jzykw obcych1 jest procesem dugotrwaym, ktry wymaga od
uczcych si stosowania efektywnych strategii, zgodnych m.in. zich zdolnociami, stylami uczenia si oraz wyznaczonymi celami. Sukces wnauce jzyka
zaley te od organizacji nauczania wsystemie edukacyjnym, doboru metod
imateriaw dydaktycznych. Oczywicie, wtrakcie procesu glottodydaktycznego, ale niejednokrotnie take przed jego rozpoczciem, uczcy si rozwijaj
na bazie osobistych dowiadcze, czasem tylko wyobrae, wasne pogldy na
temat, jak uczy si jzykw. Zainteresowanie pogldami stanowi jedno zwanych ogniw wspczesnych bada glottodydaktycznych. Wrd wielu pyta
dwa wydaj si kluczowe: Jakie pogldy o nauce jzykw obcych dominuj
ijaki wpyw maj one na procesy akwizycji jzyka?
Niniejszy artyku ma charakter przegldowy, syntetyzujcy dotychczasowy
stan bada. Ze wzgldu na mnogo publikacji skupi uwag na wybranych
zagadnieniach, ktre przedstawiaj si nastpujco:
1. Wpunkcie drugim odnios si do pojcia kultura uczenia si jzykw obcych.
Nawi m.in. do koncepcji kontekstualnych wbadaniach pogldw, ktre
wswych podstawach teoretycznych sigaj do teorii spoeczno-kulturowych
m.in. JamesaDeweya, Michaa Bachtina oraz Lwa Wygotskiego.
1
Terminy akwizycja, nauka jzykw obcych stosuj wtekcie synonimicznie iodnosz do procesw instytucjonalnych.
224
Krzysztof Nerlicki
225
I2
I3
IN take: P = I1
I2
I3
IN
Wliteraturze przedmiotu wiedz implicytn okrela si te pokady wiedzy, ktre dana osoba posiada wpostaci niewiadomej, wiedz eksplicytn natomiast t wiedz, ktrej jest ona wiadoma.
226
Krzysztof Nerlicki
Sterowanie jest zpunktu widzenia teorii komunikacji jednym zpodstawowych procesw, zarwno wwymiarze zewntrznym pomidzy nadawc iodbiorc informacji (np. jak przekazywana przez nauczyciela informacja obcojzyczna wpywa na zachowanie si uczcego si), jak
iwwymiarze wewntrznym pomidzy zmysami danej osoby ajego mzgiem, take wsamym
mzgu pomidzy poszczeglnymi jego orodkami (np. jak nowa struktura obcojzyczna bdzie
oddziaywaa [sterowaa] na struktury ju opanowane). Szerzej na ten temat por np. Szczodrow-
227
ski (1996, 2004: 2331). Procesy regulowania z podanymi przykadami planowania, monitorowania, ewaluowania maj za zadanie osignicie okrelonych zamierzonych dziaa/stanw
(np. wodniesieniu do opanowania nowej struktury obcojzycznej) (por. Nerlicki 2004: 4851).
Wpodejciu normatywnym respondenci otrzymuj gotowe zestawy pogldw iustosunkowuj si do nich na skali Likerta (np. cakowicie si nie zgadzam raczej si nie zgadzam nie mam
zdania raczej si zgadzam cakowicie si zgadzam). Najbardziej znanym kwestionariuszem
jest BALLI (Beliefs about Language Learning Inventory) autorstwa Ellen Horwitz (1985) wraz
zjego modyfikacjami. Wpodejciu metakognitywnym istot badania jest poznanie, wjakim
stopniu uczcy si s wstanie zwerbalizowa osobiste pogldy ijak te odzwierciedlaj stosowane przez nich strategie uczenia si. Dlatego uzupenieniem wywiadw s take obserwacje.
Prekursork tych bada jest Anita Wenden (np. 1986). Zainteresowanego Czytelnika odsyam
do innych prac przegldowych (np. Barcelos 2003, take Nerlicki 2011: 99167).
228
Krzysztof Nerlicki
podkrela si, e dopiero wchwili werbalizacji pogldw nastpuje ich konstruowanie (Dufva 1998: 99). Dlatego nie bez znaczenia jest osoba / s osoby,
zktr / zktrymi zachodzi wymiana pogldw. Ich gos ma take wpyw na
konstruowanie pogldw przez konkretn osob. Nawizujc do bachtinowskiego pojcia dialogicznoci, gos danego uczcego si jest wypadkow wielu
gosw, ktre wystpuj wdanej polikulturze uczenia si. Mona to zobrazowa wnastpujcy sposb:
Gos
innych
Gos
innych
Gos
innych
MJ
GOS
Gos
innych
Gos
innych
Badacze stwierdzaj, e stao pogldw odnosi si jedynie do dowiadcze, ktre le uich podstaw. Same pogldy s funkcj rnych sytuacji komunikacyjnych. Na przykad, inne mog by wtrakcie wywiadw, odmienne
za w trakcie wykonywania konkretnych wicze, zada komunikacyjnych
lub wtrakcie konwersacji prowadzonych poza szko (por. Dufva, Suni, Aro,
Salo 2013: 62). Dlatego nierzadko dochodzi do zmiany perspektyw ogldu danych dowiadcze, modyfikowania pogldw lub ich przejmowania od innych
uczestnikw prowadzonych dialogw (Aro 2009: 37 in.).
229
Bachtin nie by wwczas jedynym krytykiem strukturalizmu. Podobne zdanie w tej sprawie
mia m.in. J.N. Baudouin de Courtenay. Takie samo stanowisko zajmuj polscy twrcy antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich (por. np. Grucza, F. 1993, Grucza, S. 2010).
Substancjalizujc system jzyka i traktujc ywy jzyk tak jak martwy i obcy, abstrakcyjny
obiektywizm czyni zjzyka co zewntrznego wstosunku do potoku sownego porozumiewania si. () Ludzie wcale nie otrzymuj gotowego jzyka, wstpuj oni wpotok mowy, cilej:
Jedynie wprocesie uczenia si jzyka obcego mamy do czynienia zgotow wiadomoci (gotow dziki jzykowi ojczystemu) igotowym jzykiem, ktry wiadomo moe tylko przyj.
Jzyka ojczystego ludzie nie przyjmuj wnim po raz pierwszy si budzimy (Czaplejewicz,
Kasperski 1983: 94).
Wtym punkcie Bachtin zauwaa, e abstrakcyjny obiektywizm wujciu synchronicznym, do
230
Krzysztof Nerlicki
Majc na uwadze krytyczne spojrzenie Bachtina na strukturalistyczne podejcie do jzyka, badania kontekstualne wyranie pokazuj kilka grup pogldw dominujcych wrd uczcych si jzykw obcych:
1. Jzyk obcy jest postrzegany poprzez pryzmat danego narodu, spoeczestwa jako pewnej zbiorowoci, anie konkretnych ludzi. Jzyk jest odbierany jako zewntrzny byt wstosunku do konkretnej osoby, anie waciwo
czowieka jego mzgu. Ponadto wystpuje, pewnie wnieunikniony sposb take ze wzgldw lingwistycznych iwkonsekwencji dydaktycznych
standardyzacja jzyka. Jzyk jest traktowany jako co staego, niepodlegajcego zmianom wraz zkadym jego uyciem. Nawizujc do Bachtina
i innych zwolennikw podejcia antropocentrycznego, trzeba zaznaczy,
e jzyk waciwie aktualizuje si w jego jednostkowym uyciu. Bachtin
twierdzi wrcz, z czym cakowicie si zgadzam, e jzyk jako system nie
istnieje, jest jedynie teoretycznym konstruktem tworzonym dla potrzeb bada jzykoznawczych (por. te yko 1994: 88).
2. Nauka jzyka to poznawanie gramatyki, tak jakby gramatyka zawieraa jzyk lub go odwzorowywaa (por. Dufva iin. 2011: 112)9.
3. Nauka jzyka polega na uczeniu si form. Ma to cisy zwizek ze wspomnian wyej gramatyk, ale take nauk sownictwa10.
4. Podstaw do nauki s podrczniki, dlatego gwne wzorce uycia jzyka
pochodz zjego wersji pisanych.
5. Nauka jzyka jest traktowana jako jeden zprzedmiotw szkolnych, dlatego nierzadkie s rozrnienia pomidzy jzykiem poznawanym w klasie
szkolnej (np. ang. classroom English, niem. Schuldeutsch) a jzykiem codziennego uycia (ang. everyday English, niem. Alltagsdeutsch) (por. te
Dufva, Salo 2009: 263, 265).
Uwaam, e wyej wymienione pogldy s przede wszystkim pochodn
pogldu pierwszego na to, czym waciwie jest jzyk. Poniewa w wikszoci bada jzykoznawczych mamy do czynienia zpostrzeganiem jzyka jako
systemu, trudno wic si dziwi, e podobnie rzecz si ma ze spojrzeniem na
procesy akwizycji jzyka. Jak ju wyej napisaem, szczeglne miejsce przypisuje si gramatyce isownictwu. Niejednokrotnie to ich opanowanie rzekomo
ma gwarantowa sukces wnauce. Wkolejnych podpunktach przedstawi kilka
krytycznych uwag wtej sprawie.
9
10
ktrego dyli strukturalici, jest nie do pogodzenia zzaoeniem, e jzyk cigle si staje.
Do tego problemu odnios si szerzej wpodpunkcie 3.2.
Szerzej na ten temat wpodpunkcie 3.3.
231
3.2. Gramatyka
Nauka gramatyki naley bez wtpliwoci do wanych procesw wakwizycji
jzyka obcego. Cigle brakuje jednak zadowalajcych odpowiedzi na pytanie,
jak naucza ijak uczy si gramatyki, aby przede wszystkim rozwin umiejtno posugiwania si jzykiem, anie tylko posi wiedz ojzyku wpostaci
regu gramatycznych. Susznie zauwaaj Stacey Katz i Johanna Watzinger-Tharp (2008: 188), e to wanie nauczanie gramatyki najmniej si zmienio
wostatnich kilku dekadach.
Badajc pogldy uczcych si, ale take nauczycieli, atwo dostrzec, e to
wanie gramatyka bardzo czsto przejawia si wich narracjach. Jak pisze Joachim Appel (2000: 214), ktry analizowa pogldy niemieckich nauczycieli
jzyka angielskiego, gramatyka staa si pewnym symbolem normalnych zaj
jzyka obcego. To przede wszystkim materia gramatyczny dostarcza pewnej
wymiernoci na lekcje gramatyk mona podzieli, jej znajomo jest atwiej
sprawdzalna przy pomocy rnych wicze i testw, to ona, poza sownictwem, stanowi zdaniem wielu podstaw (Grundgerst) znajomoci jzyka.
Piszc opogldach uczcych si, celowo rozpoczem dyskusj od pogldw
nauczycieli, poniewa to gwnie od modelu proponowanych przez nich zaj
zaley, jakie pogldy rozwin ich uczniowie. Nauczyciele wielokrotnie przyznaj, e ich pogldy na temat, jak uczy si jzyka (take gramatyki), rozmijaj
si zpogldami uczcych si, aprzede wszystkim zwymogami zwizanymi nie
tyle zprogramem nauczania, co zkwesti oceny osigni uczniw wtrakcie
nauki znajomo gramatyki, jak nadmieniem, atwiej podlega ocenie ni na
przykad sprawno mwienia (por. np. Phipps, Borg 2009; Wach 2011).
Wtym miejscu zasadne staje si pytanie orda tych pogldw. Wwielu
publikacjach (np. Yonesaka 2008; Yonesaka, Tanaka 2013; Hongboontri, Keawkhong 2014) przewija si argument, e pogldy uczcych si iich nauczycieli s
funkcj kultury nauczania jzykw obcych, zwizanej wduej mierze zmetod
gramatyczno-tumaczeniow, ktra wprawdzie dominowaa wnauczaniu instytucjonalnym do poowy XX wieku, jednak wiele jej elementw odnajdziemy take wpniejszych metodach (np. wmetodzie kognitywnej). Jak pisze Waldemar
Pfeiffer (2001: 79), celem metody gramatyczno-tumaczeniowej byo ksztacenie rozumu, umysu iserca, awic ksztatowanie osobowoci uczniw.
Inne cele le upodstaw wspczesnego nauczania jzykw obcych poprzez
metod komunikacyjn w centrum ksztacenia winno znale si rozwijanie poszczeglnych sprawnoci jzykowych (np. mwienia), cile powizane
zuyciem jzyka wmoliwie najbardziej autentycznych sytuacjach komunikacyjnych, take przez dobr odpowiednich zada jzykowych (np. zakup przez
232
Krzysztof Nerlicki
Internet biletu na pocig, zapytanie drog mailow o moliwo zarezerwowania noclegu itp.). Cho wspczeni glottodydaktyce przypisuj metodzie
gramatyczno-tumaczeniowej raczej drugorzdn rol, w licznych rejonach
wiata to wanie ona dominuje na lekcjach jzykw obcych lub stanowi ich
przewaajc cz. Publikacje ocharakterze etnograficznym dokumentuj ten
stan rzeczy. Klaus-Brge Boeckmann (2006), ktry przeanalizowa procesy nauczania iuczenia si jzyka niemieckiego wJaponii, stwierdza, e cigle jeszcze
duo czasu powica si na zajciach poznawaniu regu gramatycznych, asam
jzyk, jego uycie jest traktowany jak cytat obrazujcy uycie reguy (Boeckmann 2006: 255). Komunikacja wznaczeniu wymiany informacji, czeniu
poznanych form (take regu) zkonkretnymi treciami znajduje si na drugim
planie. Boeckmann nie twierdzi, e tego typu zajcia s mao efektywne, raczej
uich podstaw le inne cele (Boeckmann 2006: 256). Mona take spotka odmienne gosy, amianowicie: nauczanie komunikacyjne wprowadza pewien zamt, poniewa brakuje wnim objaniania regu, do ktrego uczniowie byli do
tej pory przyzwyczajeni, std te nieobce jest wrd nich oczekiwanie normalnoci (niem. Normalittserwartung), cho dostrzegalne s zmiany pogldw
na bazie pozytywnych dowiadcze zkomunikacyjnym podejciem do nauki
jzyka (Boeckmann 2006: 257 in.). Jak Boeckmann (2006: 267) konstatuje, nauczanie iuczenie si jzyka wmyl metody gramatyczno-tumaczeniowej jest
zwizane zkultur uczenia si jzykw obcych (inie tylko), dominujc wkrajach Dalekiego Wschodu (por. te Levine 2003, Liao 2006, Ishitsuka 2010),
cho inne prace wskazuj na pewn uniwersalno wpodejciu do znajomoci
gramatyki ijej roli wuczeniu si jzyka iposugiwaniu nim (np. Schulz 2001,
Ikonom 2010).
Metoda gramatyczno-tumaczeniowa zapewnia uczcym si pewien stopie bezpieczestwa, poniewa role uczestnikw interakcji s cile okrelone uczcy si uzyskuj dokadne objanienia wjzyku ojczystym, natomiast
typowe sekwencje interakcyjne to: pytanie nauczyciela krtkie odpowiedzi
uczcych si reakcja zwrotna nauczyciela (np. korekta bdw, objanienia)
(por. Boeckmann 2006: 269). Taka modelowa strukturyzacja zaj jest z jednej strony oczekiwana przez wielu uczcych si (por. np. Davis 2003), zdrugiej
strony zdaj oni sobie spraw ztego, e nie zawsze prowadzi ona do rozwinicia
umiejtnoci posugiwania si jzykiem wpraktyce (por. te Schlak 2000: 181).
Badania pogldw polskich uczcych si jzykw obcych take potwierdzaj fakt, e przewaa tradycyjne podejcie do nauki gramatyki. Jak pisze Mirosaw Pawlak (2008: 118, 121), ktry analizowa wypowiedzi studentw anglistyki, wikszo respondentw wybiera typowe strategie wpracy nad gramatyk
233
12
13
Zarwno wbadaniu Pawlaka, jak iwbadaniu Nerlickiego posuono si metod dzienniczkw. Nerlicki dodatkowo zastosowa kwestionariusze okafeterii zamknitej. Ponadto wyniki
pochodz zpisemnych prac seminaryjnych, wktrych studenci ustosunkowywali si do ich
dowiadcze wnauce jzyka.
Wedug badanych studentw najrzadziej rozwijane s sprawnoci ustne rozumienie ze suchu
imwienie (Nerlicki 2011: 216).
Ponisze przykady, zebrane dla potrzeb tego artykuu, pochodz zrnych bada autora. Celem ich jest zobrazowanie omawianych problemw, dlatego zrezygnowano ze standardowych
opisw konkretnej grupy badawczej. Przykady zostay przetumaczone zjzyka niemieckiego
bez wikszej ingerencji wich warstw stylistyczn.
234
Krzysztof Nerlicki
daa mi odpowied, ktrej nigdy nie zapomn: Wszystko ma swj czas. Gdy
znasz reguy, ciesz si. To tylko kwestia czasu, gdy zaczniesz mwi. Dzisiaj
mog powiedzie, e rzeczywicie miaa racj, ato zdanie powtarzam moim
uczniom.
(2) Do liceum posiadaam tylko wiedz deklaratywn. Etap proceduralizacji
i pierwsze rzeczywiste kontakty z jzykiem zaczy si w pierwszej klasie
liceum w trakcie wymiany uczniowskiej. To bya praktyczna nauka jzyka
obcego, czego brakowao na zwykych lekcjach. [] Nie potrafi powiedzie,
kiedy moja wiedza si zautomatyzowaa. Na pocztku potrafiam powiedzie
tylko kilka sw. Pniej nauczyam si regu gramatycznych istaraam si je
zastosowa wpraktyce.
(3) Wszkole temat lekcji brzmia np. Perfekt, co dzisiaj uwaam za bezsensowne. Objaniano nam skomplikowane reguy gramatyczne. Musielimy je zapisywa wzeszycie. [] Nauczyciel kaza nam koniugowa czasowniki na
tablicy, zamiast je wiczy za pomoc rnych scen. [] Ucz si niemieckiego od 13 lat. [] Najwiksze trudnoci wmwieniu sprawia mi fakt, e
kad duy nacisk na gramatyk. Zanim co powiem, musz si zastanowi,
jak ma wyglda prawidowe zdanie. Jako studentka germanistyki czuj si
zobowizana, aby dobrze mwi wtym jzyku. Wczeniej wolaam milcze
ni powiedzie co zbdami.
(4) Tak wiele gramatyki na lekcji wszkole doprowadzio do katastrofy. [] Do
dzisiaj nie potrafi si swobodnie wypowiada, nie mylc otym, czy mwi
poprawnie. Moim zdaniem gramatyka powinna odgrywa wan rol, ale
wadnym wypadku najwaniejsz.
Wrd cytowanych wypowiedzi przewija si kilka wsplnych elementw.
Po pierwsze, studenci dostrzegaj konieczno cigego czenia wiedzy zuyciem jzyka. Proces proceduralizacji i automatyzacji wiedzy wymaga czasu.
Z perspektywy kilkunastoletnich dowiadcze studenci potrafi oceni, co
udao im si osign, a co nieustannie sprawia im problemy. Dwa ostatnie
przykady s wyranymi dowodami na to, e uniektrych uczcych si tradycyjne nauczanie gramatyki by moe rozwino bardzo dobrze ich wiadomo
jzykow, ktra mimo wszystko niekoniecznie uatwia swobodne posugiwanie si jzykiem. Nadmierne denie do poprawnoci, jak widzimy, nie jest
czynnikiem wspierajcym utych osb komunikacj obcojzyczn.
235
3.3. Sownictwo
Podobnie jak w przypadku gramatyki, pogldy na temat nauki sownictwa oscyluj wduej mierze wok tradycyjnych strategii jego przyswajania.
Krytycznie naley oceni fakt, e nieustannie panuje swoista atomizacja sownictwa wane s pojedyncze wyrazy, niekiedy nawet zdania lub zwroty, ale
wyizolowane zkontekstu, wktrym byy prezentowane (por. te Dufva, Alanen 2005: 264). Wtym miejscu kolejny raz dostrzegamy statyczne podejcie do
jzyka, brak dynamiki, zmiennoci, ktra jest podstaw istnienia jzyka wwymiarze jego cigego stawania si. Kady wyraz, mimo jego konkretnego znaczenia, nabiera w danym kontekcie nowego sensu. W wikszoci pogldw
uczcy si (take niektrzy nauczyciele) patrz na przyswojone sownictwo
zperspektywy ilociowej. Cigle brakuje przynajmniej nie dokonuje si wyranych podziaw wiadomego rozrnienia pomidzy sownictwem, ktre
na danym etapie nauki, wzalenoci od celw, winno by przyswojone dla potrzeb rozumienia, atym, ktre naley moliwie szybko stosowa, szczeglnie
wjzyku mwionym. Wtym miejscu znw posu si kilkoma przykadami:
(5) Mam zbyt ubogie sownictwo. Wiele wyrazw znam tylko pasywnie. Jestem
tego wiadoma, e powinnam poszerza sownictwo aktywne. Ta sabo
sprawia mi czasami due problemy wtrakcie mwienia. Wiele wyrazw nauczyam si bez kontekstu. Std jestem czsto niepewna, czy wyraz pasuje do
danego kontekstu. Wtedy uywam po prostu innego, prostego wyrazu, ktry
na pewno jest odpowiedni. Dlatego pisz omoim ubogim sownictwie, poniewa unikam skomplikowanych wyrazw.
(6) Zreguy jestem zadowolona zmoich wypowiedzi, szczeglnie wtedy, gdy nie
brakuje mi sownictwa inie popeniam bdw.
(7) Po kadej wypowiedzi wydaje mi si, e mogam wicej powiedzie, lepiej
dobra sownictwo.
(8) Gdy zaczam si uczy jzyka niemieckiego, budowaam najpierw zdanie po
polsku itumaczyam je sowo wsowo na niemiecki. [] Gdy zrezygnowaam ztej strategii, mog stwierdzi, e wyszukuj swek bardziej elastycznie. [] Zdania tworz bardziej automatycznie, bardziej naturalnie, tak jak
wjzyku ojczystym.
(9) Gdy wtrakcie mwienia zabraknie mi sownictwa, zaczynam si ba lub po
prostu przestaj mwi. Czasami zaczynam od pocztku. Zamiast szuka
wyrazw i si dalej gubi, mona zacz wszystko od pocztku, uywajc
innego sownictwa. Jeli to nie pomaga, przerywam moj wypowied.
236
Krzysztof Nerlicki
Brak sownictwa, przede wszystkim wtrakcie mwienia, jest jednym znajczciej wystpujcych problemw, artykuowanych przez uczcych si. Warto
zaznaczy, e dotyczy to samego procesu produkcji mowy, tak jak obrazuj to
powysze przykady. Wraz zprzyrostem kompetencji uczcy si potrafi korzysta ze strategii kompensacyjnych, o ktrych jest mowa explicite w przykadach (5) i(9). Studenci zauwaaj take, e pocztkowo stosowane strategie
tumaczenia zjzyka ojczystego na jzyk obcy nie s efektywne, araczej nie s
im ju potrzebne (8).
Problem braku sownictwa jest po czci tylko skadow szerszych trudnoci zwizanych zbudowaniem interakcji na zajciach jzyka obcego, zarwno
tych ocharakterze monologowym, za szczeglnie na paszczynie dia- ipolilogw (por. te Prokop 2002: 169 in.).
237
238
Krzysztof Nerlicki
wzgldu, e bd bezporednio mwi uczcym si owasnych drogach uczenia si, przecie nie zawsze atwych.
Mimo obowizujcych nowoczesnych metod nauczania wpogldach cigle
przewija si problem niedostatecznie silnego przeoenia praktyki uczenia si
jzyka na rozwijane kompetencje. Warto si zastanowi nad osobistym postrzeganiem jzyka, jego rozumieniem przeze mnie jako nauczyciela, ale take jako
osob uczc si, wmyl zasady uczenia si ustawicznego. Atomistyczne podejcie do jzyka, dzielenie go na obszary sownictwa igramatyki, nie musi by koniecznie ze, ale trzeba sobie postawi pytanie, jakie cele stoj przed nami iczy
zawsze wybr tych tradycyjnych modeli, niewtpliwie silnie ugruntowanych
wpogldach spoecznych iedukacyjnych, przyczyni si do efektywnej nauki.
Omwiony w tekcie obszar badawczy stoi przed nowymi wyzwaniami
wraz ze zmieniajcymi si celami, ktre le u podstaw nauki jzykw obcych. Zapocztkowane w ubiegym wieku projekty analizujce powizania
spoeczno-kulturowe uczcych si iich oddziaywanie na procesy uczenia si
jzykw obcych wniosy ju wiele cennych obserwacji. Poniewa nasze spoeczestwa podlegaj obecnie dynamicznym przemianom warto te wpywy
wdalszym cigu analizowa. Dotyczy to na przykad takich kwestii spoeczno-kulturowych, jak: relacje zachodzce pomidzy spoeczestwami kolektywistycznymi / indywidualistycznymi aprocesami uczenia si jzyka istawania si
uczniem autonomicznym, zalenoci wramach dystansu wadzy ainterakcje
pomidzy uczcym si inauczycielem (lub uczcym si inative speakerem).
Ztego wynika te gotowo do podejmowania ryzyka przez uczcych si, tak
niedua zpowodu obaw przed popenianiem bdw. Struktura spoeczna danego kraju moe t tendencj pogbia (por. te Littlewood 1999)16.
Jednym zkolejnych problemw badawczych jest sprawa analizy pogldw,
ich powiza z dowiadczeniami oraz biec sytuacj, w ktrej pogldy s
werbalizowane. Pogldy to nie tylko gosy uczcych si, to take wyobraenia
tego, jak rzeczywisto uczenia si moe/mogaby wyglda, to niejednokrotnie gos pewnej polikultury, zktr dana osoba nie musi si utosamia, ale
zrnych wzgldw to czyni. Wtym miejscu powstaje problem cigego szukania idyferencjowania pomidzy tym, co uczcy si rzeczywicie dowiadczaj (wpozytywnym inegatywnym znaczeniu tego sowa), apewnym stanem
wyidealizowanym lub uchodzcym za powszechnie akceptowany, ktry staje
si czci ich pogldw, ale niekoniecznie osobistych dowiadcze (por. Dufva iin. 2011: 62).
16
Por. badania Geerta Hofstede, ktry analizowa struktury spoeczne wrnych krajach pod ktem
tych kategorii. Na temat Polski por. www.geert-hofstede.com/poland.html (dostp: 1.09.2014).
239
Bibliografia
Alanen R., Asociocultural approach to young language learners beliefs about language learning, [w:] Beliefs about SLA. New research approaches, red.
A.M.F. Barcelos, P. Kalaja, New York 2003, s. 5585.
Appel J., Erfahrungswissen und Fremdsprachendidaktik, Mnchen 2000.
Aro M., Speakers and doers. Polyphony and agency in childrens beliefs about
language learning, Jyvskyl 2009.
Barcelos, A.M.F., Acultura de aprender lingua estrangeira (ingls) de alunos
de Letras, Sao Paulo 1995, Nieopublikowana praca magisterska.
Barcelos A.M.F., Researching beliefs about SLA: Acritical review, [w:] Beliefs
about SLA. New research approaches, red. A.M.F. Barcelos, P. Kalaja, New
York 2003, s. 733.
Benson Ph., Lor W., Making sense of autonomous language learning. Conceptions of learning and readiness for autonomy, Online ERIC Reproduction Document Service nr ED 428570, [online:] www.eric.ed.gov, [dostp:
13.07.2014].
Boeckmann K.-B., Kommunikativer Fremdsprachenunterricht und regionale Lehr- und Lernkultur. Eine empirische Untersuchung zum Deutsch-al
s-Fremdsprache-Unterricht in Japan, Innsbruck iin. 2006.
Cortazzi M., Jin L., Cultures of learning: Language classrooms in China, [w:]
Society and the language classroom, red. H. Coleman, Cambridge 1996, s.
169203.
Czaplejewicz E., Kasperski E. red., Bachtin. Dialog Jzyk Literatura,
Warszawa 1983.
Davis A., Teachers and students beliefs regarding aspects of language learning, Evaluation and Research in Education 2003, nr 17, s. 207222.
Dewey J., How we think, Boston 1938.
240
Krzysztof Nerlicki
241
Ikonomu D.M., Regeln und kein Ende. Mehrsprachigkeit funktioniert anders: Pldoyer gegen die Knstlichkeit im Fremdsprachenunterricht, Berlin
iin. 2010.
Ishitsuka I., Grammatik in der mndlichen Kommunikation. Was die Lerner
darber denken?, [w:] Grammatik lehren und lernen im Deutschunterricht
in Japan empirische Zugnge, red. M. Hoshii, G.Ch. Kimura, T. Ohta, M.
Raindl, Mnchen 2010, s. 103114.
Katz S., Watzinger-Tharp J., TAs and grammar teaching: Beliefs, knowledge,
and education, [w:] From thought to action: Exploring beliefs and outcomes
in the foreign language program, red. H.J. Siskin, Boston 2008, s. 188212.
Levine G.S., Student and instructor beliefs and attitudes about target language use, first language use, and anxiety: Report of aquestionnaire study, The
Modern Language Journal 2003, nr 87, s. 343364.
Liao P., EFL learners beliefs about and strategy use of translation in English
learning, RELC Journal 2006, nr 37, s. 191215.
Littlewood W., Defining and developing autonomy in East Asian contexts,
Applied Linguistics 1999, nr 20, s. 7194.
Nerlicki K., Aufbau und Funktionieren des fremdsprachlichen Speichermechanismus. Kodematische Betrachtungsweise mit glottodidaktischer Relevanz, Szczecin 2004.
Nerlicki K., Lernerreflexionen im Blickpunkt. Polnische Germanistikstudenten ber ihre fremdsprachlichen Lern- und Kommunikationserfahrungen,
Hamburg 2011.
Pawlak M., Advanced learners use of strategies for learning grammar: Adiary study, [w:] Investigating English language learning and teaching, red. M.
Pawlak, Pozna-Kalisz 2008, s. 109125.
Pfeiffer W., Nauka jzykw obcych. Od praktyki do praktyki, Pozna 2001.
Phipps S., Borg S., Exploring tensions between teachers grammar teaching
beliefs and practices, System 2009, nr 37, s. 380390.
Prokop I., Typologia interakcji dydaktycznych, [w:] Autonomizacja w dydaktyce jzykw obcych. Doskonalenie si w komunikacji ustnej, red. W.
Wilczyska, Pozna 2002, s. 159173.
Riley P., The guru and the conjurer: aspects of counseling for self-access, [w:]
Autonomy and independence in language learning, red. P. Benson, P. Voller,
New York 1997, s. 114131.
Schlak T., Adressatenspezifische Grammatik im Fremdsprachenunterricht.
Eine qualitativ-ethnographische Studie, Baltmannsweiler 2000.
242
Krzysztof Nerlicki
Schulz R.A., Cultural differences in student and teacher perceptions concerning the role of grammar instruction and corrective feedback: USA Colombia, The Modern Language Journal 2001, nr 85, s. 244258.
Szczodrowski M., Sterowanie wglottodydaktyce obcojzycznej, Jzyki Obce
wSzkole 1996, nr 5, s. 399405.
Tse L., Student perceptions of foreign language study: Aqualitative analysis
of foreign language autobiographies, The Modern Language Journal 2000,
s. 6984.
Wach A., Grammar instruction in ELT: Insights from the classroom, [w:]
Extending the boundaries of research on second language learning and teaching, red. M. Pawlak, Heidelberg iin. 2011, s. 2939.
Wenden A., What do second-language learners know about their language
learning? A second look at retrospective accounts, Applied Linguistics
1986, nr 7, s. 186205.
Wygotski L.S., Narzdzie iznak wrozwoju dziecka, Warszawa 2006 (tum.
B. Grell).
Yonesaka S.M., Students language learning beliefs, proficiency, and
L1-dependence, Studies in Culture 2008, nr 39, s. 239263.
Yonesaka S.M., Tanaka H., First-year Japanese university students language
learning beliefs: Continuity and change, The Electronic Journal for English
as aSecond Language 2013, nr 17, s. 120.
yko B., Michai Bachtin, Gdask 1994.
243
Anna Nieroda-Kowal
Politechnika Koszaliska
Sowa kluczowe:
projekty midzynarodowe, kompetencja interkulturowa, wymiana modziey, lekcja
jzyka obcego, kultura
Keywords:
internationale Projekte, interkulturelle Kompetenz, Jugendaustausch, Fremdsprachenunterricht, Kultur
Wstp
Celem niniejszego artykuu jest zbadanie, czy projekty midzynarodowe
maj wpyw na rozwj kompetencji interkulturowej ijak s one postrzegane
przez samych uczestnikw, czy realizuj wstpne zaoenia iczy zmieniaj oblicze polskiej szkoy.
Badaniu ankietowemu poddano 90 uczniw Gimnazjum Publicznego Pomerania w Dziwnowie, ktre bierze udzia w dwuletnim projekcie midzynarodowym, realizowanym wsplnie ze szko partnersk z Niemiec (Europaschule Werneuchen).
Ankieta cile zwizana ztematyk projektu midzynarodowego Zdrowe
odywianie rdem mdroci dotyczya jego wpywu na zmiany zachowania
konsumenckiego polskich uczniw.
244
Anna Nieroda-Kowal
Ramy teoretyczne
Projekt to przedsiwzicie, podczas ktrego grupa uczcych si planuje,
pracuje samodzielnie nad wybran tematyk itworzy produkt kocowy (por.
wicej Frey 2012: 13).
Moe on mie charakter midzynarodowy, ktry zakada wspprac co
najmniej dwch szk zrnych krajw. Zaplanowanie projektu, realizacja poszczeglnych etapw projektu s wane dla kocowego powodzenia przedsiwzicia. Projekt mona podzieli na nastpujce fazy: okrelenie zakresu tematycznego, sprecyzowanie tematu projektowego, opracowanie planu projektu,
czas przygotowa, faza realizacji projektu, prezentacja efektw pracy nad projektem, ewaluacja projektu (wicej por. Gudjons 2001: 95107).
Podczas projektw midzynarodowych (tu: europejskich) uczniowie wicz intensywnie sprawno rozumienia ze suchu oraz mwienia i rozwijaj
swoj wiadomo bycia Europejczyka (por. wicej Minuth 2012: 4354).
Z realizacj projektw midzynarodowych cile zwizana jest kompetencja interkulturowa jej uczestnikw, ktra pozwala na lepsz komunikacj
pomidzy nimi. W tym kontekcie Minuth (2012: 187) twierdzi, e dopiero
poprzez bezporednie kontakty z rodowitymi uytkownikami jzyka mona
naby kompetencj interkulturow, poniewa tylko wtedy jest moliwa autentyczna komunikacja.
Kompetencja interkulturowa, naleca do tzw. kwalifikacji kluczowych
(por. Bolten 2006: 13), czy te kompetencji kluczowych (por. Wilczyska
2010: 116), jest za Mackiewiczem (2010: 7):
atrybutem bardzo zoonym, na ktry skadaj si odpowiednie postawy,
zachowania, wiedza, umiejtnoci czy nawet indywidualne cechy charakterologiczne sprzyjajce skutecznemu komunikowaniu si idziaaniu wwarunkach
midzykulturowych. [...] Wtym sensie kompetencja interkulturowa oznacza
zarwno ch nauczenia si postaw izachowa jeszcze przed dowiadczeniem
obcoci, jak igotowo do krytycznej analizy przeytych ju zdarze.
Hiller (2012: 45) poszerza zagadnienie ipodkrela:
Do kompetencji midzykulturowej zalicza si wiadomo, zgodnie zktr
czynniki kulturowe, takie jak na przykad odmienne wzory komunikacji lub
wartoci, mog wpyn na interakcj.
245
246
Anna Nieroda-Kowal
247
Analiza ankiet
Badanie ankietowe przeprowadzone zostao wlutym 2014 r. wGimnazjum
Publicznym Pomerania w Dziwnowie, do ktrego uczszcza 96 uczniw
zGminy Dziwnw ipobliskich miejscowoci (Koczewa, Wiseki, Wrzosowa,
Kamienia Pomorskiego). Wiek uczniw oscyluje midzy 12 a17 lat. Wbadaniu
ankietowym wzio udzia 90 uczniw, co stanowi 93,8% uczniw caej szkoy.
Badanie dotyczyo realizowanego przez szko dwuletniego midzynarodowego projektu Zdrowe odywianie rdem mdroci imiao na celu wykazanie skutecznoci podejmowanych akcji na postaw konsumenck uczniw.
Ankieta zawieraa pi pyta. Na pierwsze pytanie, jaka akcja zapada Ci
w pamici, najbardziej Ci si podobaa i uwaasz za najbardziej skuteczn,
uczniowie wymieniali:
- polsko-niemieck wymian modziey (przyjazd niemieckich uczniw do
Dziwnowa) 49 uczniw (54,4%)
- apel szkolny, na ktrym przedstawiono prezentacje multimedialne na temat
zdrowego odywiania, przygotowane przez uczniw iwyonione wdrodze
konkursu - 21 uczniw (23,3%),
- konkurs polonistyczny, wktrym uczniowie poruszali, posugujc si dowoln form literack, tematyk zdrowego odywiania 4 uczniw (4,4%),
- przedstawienie Przy witecznym stole, przygotowane na zajciach artystycznych 3 uczniw (3,3%),
- konkurs geograficzny, ktry polega na napisaniu referatw na temat kuchni regionalnych 2 uczniw (2,2%),
- akcja zbiologii yj smacznie izdrowo 2 uczniw (2,2%).
- przedstawienie Kobieta na przestrzeni dziejw, ktre uczniowie przygotowali rwnie podczas zaj artystycznych 1 ucze (1,1%),
- akcja sportowa Trzymaj form 1 ucze (1,1%).
7 uczniw, co stanowi 7,8%, odpowiedziao, e adna akcja nie zapada im
wpamici/nie podobaa im si.
Anna Nieroda-Kowal
7,8%
1,1%
1,1%
2,2%
2,2%
3,3%
4,4%
54,4%
23,3%
wymiana modziey
apel szkolny
konkurs polonistyczny
"Przy switecznym stole"
konkurs geograficzny
akcja z biologii
"Rola kobiety..."
akcja sportowa
adna akcja
razem
wsplnie
jeszcze
lepiej
si pozna. wyaniajcy si ztych wypowiedzi.
Na uwag
zasuguje
aspekt
interkulturowy,
To spotkanie interkulturowe wymiana modziey stao si wykadni realizacji
projektu. Uczniowie podkrelili wano przy przedsiwziciu poznania kultury
Najbardziej zapado mi w pami robienie koktajlw, poniewa kada grupa
niemieckiej, jzyka, zwyczajw iobyczajw, oraz relacji midzy nimi aniemiecmoga
wykona
je samodzielnie
i wedug
wasnego
uznania. uczniw:
kimi
kolegami.
Wtym
kontekcie naley
zacytowa
wypowiedzi
Na uwag zasuguje aspekt interkulturowy, wyaniajcy si z tych wypowiedzi. To spotkanie
wpamici
tkwistao
mi wymiana
uczniowska,
gdzie Niemcy
interkulturoweNajbardziej
wymiana
modziey
si wykadni
realizacji
projektu.iPolaUczniowie
cy razem przyrzdzali zdrowe ipoywne potrawy. Wedug mnie poprawio to
podkrelilirelacje
wano
przy przedsiwziciu poznania kultury niemieckiej, jzyka, zwyczajw
polsko-niemieckie.
249
Mi zapada wpamici
temu mona
poznazwyczajw
kulZdecydowanie
wymiana,wymiana,
poniewaponiewa
uczymy dziki
si niemieckiej
kultury,
i
tur, ludzi zamieszkujcy inny kraj oraz poduczy si jzyka.
obyczajw.
Na drugie pytanie,
czy zostae
dostatecznie
poinformowany
o zdrowym
odywianiu
Zdecydowanie
wymiana,
poniewa
uczymy si niemieckiej
kultury,
zwy- i czy
iobyczajw.
jaki aspektczajw
tematu
wymaga wytumaczeniu, uczniowie w zdecydowanej wikszoci
odpowiedzieli twierdzco
(85 uczniw
94,4%).
Przy tym poinformowany
podkrelili, i aden
aspekt tematu
Na drugie pytanie,
czy zostae
dostatecznie
ozdrowym
i czy jaki
aspekt
tematu wymaga
nie wymagaodywianiu
doprecyzowania.
Tylko
5 uczniw
(5,6%) wytumaczeniu,
wyrazio swojuczniowie
dezaprobat. 3
wzdecydowanej wikszoci odpowiedzieli twierdzco (85 uczniw 94,4%).
uczniw napisao lapidarnie, e nie. Jeden ucze domaga si wicej wiadomoci o zdrowych
Przy tym podkrelili, i aden aspekt tematu nie wymaga doprecyzowania. Tylproduktach. ko
Jeden
z uczniw
napisa:
5 uczniw
(5,6%)
wyrazio swoj dezaprobat. 3 uczniw napisao lapidarnie, e nie.
Jeden ucze
domaga
produk-o diecie
Myl,
e posiadam
du
wiedzsi
nawicej
temat wiadomoci
odywiania,ozdrowych
jednak informacje
tach. Jeden zuczniw napisa:
mogy by by bardziej szczegowe.
Myl, e posiadam du wiedz na temat odywiania, jednak informacje
odiecie mogy by by bardziej szczegowe.
5,6%
tak
nie
94,4%
Diagram 2: CzyDiagram
zostae
dostatecznie
poinformowany
o zdrowym
2: Czy
zostae dostatecznie
poinformowany
ozdrowym
odywianiu?
odywianiu?
Na trzecie pytanie, czy jaki element dot. Twojego odywiania zmienie
pod wpywem
kampanii
informacyjnej,
78 uczniw,
czylizmienie
86,7 % odpowieNa trzecie pytanie,
czy jaki
element
dot. Twojego
odywiania
pod wpywem
dziao twierdzco. Odpowiedzi oscyloway wok sposobu odywiania (wtym
kampanii informacyjnej, 78 uczniw, czyli 86,7 % odpowiedziao twierdzco. Odpowiedzi
wczenie do diety zdrowych produktw, np. ryb, owocw iwarzyw; napojw,
np. wody mineralnej niegazowanej, herbaty owocowej, spoywania maej iloci
fast foodw, sodyczy) nastawienia do zdrowego odywiania, godzin spoywania posikw oraz iloci ijakoci spoywanego poywienia. Kilka przykadw
wypowiedzi, ktre wiadcz ouczniowskiej szczeroci:
250
Anna Nieroda-Kowal
Zaczam zwraca uwag na to, co jem, ile tego jem, kiedy to jem. Uwanie
przygldam ioceniam jako produktu. Ograniczyam niezdrowe jedzenie do
absolutnego minimum.
Owszem zmieni si mj stosunek do zego odywiania. Staram si je
duo owocw oraz warzyw. Dziki temu zaczam dostrzega zmiany, kiedy
zachodz, jak dobrze si odywiam.
Zaczam zdrowiej si odywia, poniewa wiem, czym grozi ze
odywianie.
Zaczam si troch zdrowiej odywia iwiczy iwida efekty!
12 uczniw, co stanowi 13,3%, odpowiedziao, e nie zmienio swego odywiania pod wpywem kampanii informacyjnej.
Zliczby tej 2 uczniw (2,2%) uzasadnio to tym, i zawsze si zdrowo odywiali. Przykad takiej wypowiedzi:
Chyba nie. Zdrowe odywianie izdrowy tryb ycia stosowaam ju wczeniej, jednak kampania ta upewnia mnie, e robi susznie.
13,3%
tak
nie
86,7
86,7%
Diagram3: 3:
zmienie
jaki element
dot. Twojego
Diagram
CzyCzy
zmienie
jaki element
dot. Twojego
odywiania pod wpywem kampaodywiania pod wpywem kampanii
informacyjnej?
nii informacyjnej?
Czwarte pytanie dotyczyo opinii uczniw na temat realizacji projektw.
Czwarte pytanie
dotyczyo
opinii
uczniw
na temat
projektw.
Pozytywnie
Pozytywnie
odnioso
si do
projektw
a 87 realizacji
uczniw (96,7%),
tylko
3 uczniw odnioso
(3,3%) odpowiedziao,
nie, bez tumaczenia
swojego
wyboru.
si do projektw
a 87 uczniwe(96,7%),
tylko 3 uczniw
(3,3%)
odpowiedziao, e nie, bez
251
3,3%
tak
nie
96,7%
4,6%
6,9%
9,2%
54,0%
20,7%
252
Anna Nieroda-Kowal
253
Pytanie pite, jaki wpyw mia projekt na Twoje zachowanie konsumenckie, odnosi si do zaoe wstpnych projektu, ktre zakaday popraw sposobu odywiania iwtym zakresie zachowania konsumenckiego.
Odpowiedzi uczniw brzmiay nastpujco:
- patrz na etykietk, na skad produktw 19 uczniw (21,1%),
- zwracam uwag na to, co jem, przestaem je niezdrowe rzeczy 15
uczniw (16,7%),
- zaczem si zdrowiej odywia oraz uprawia sporty 2 uczniw (2,2%),
- nie jem duo chipsw/nie jem frytek, chipsw, pij duo/wicej wody, powstrzymuj si od jedzenia akoci 5 uczniw (5,6%),
- staram si postpowa zgodnie zzasadami zdrowego ywienia, staram si
ograniczy sodycze iniezdrowe przekski, staram si wprowadzi wswoj
diet wicej owocw zamiast sodyczy 3 uczniw (3,3%),
- staram si (zdrowo odywia) ikupowa zdrowe produkty 10 uczniw
(11,1%),
- przepisy wypracowane wramach projektu realizuj wdomu 1 ucze (1,1%),
- ogldam programy kulinarne 4 uczniw (4,4%),
- lubi prac wgrupach 2 uczniw (2,2%),
- patrz na dat wanoci 2 uczniw (2,2%),
- jem wicej warzyw iowocw 3 uczniw (3,3%),
- zwracam uwag na pochodzenie owocw iwarzyw 1 ucze (1,1%),
- jem regularnie, zdrowo, jem mniejsze porcje 6 uczniw (6,7%),
- ograniczyem napoje gazowane, zwracam uwag na jako produktw 4
uczniw (4,4%),
- powiedziaem mamie, eby gotowaa zdrowiej, co nie znaczy niesmacznie
1 ucze (1,1%),
- raczej aden, wikszo zdrowego odywiania znaem ju wczeniej, adne,
zawsze si zdrowo odywiaem 2 uczniw (2,2%),
- aden, nic nie zmieni 10 uczniw (11,1%).
Anna Nieroda-Kowal
11,1%
tak
nie
88,9%
Diagram
6: Czy
mia
Twoje zachowanie konsumenckie?
Diagram 6: Czy
projekt
miaprojekt
wpyw
nawpyw
Twojenazachowanie
konsumenckie?
Projekt mia pozytywny wpyw na zachowanie 78 pytanych uczniw. 12
uczniw byo odmiennego zdania, zczego wypowied dwch osb ma do
pozytywny
wydwik,
i projekt nie
na uczniw.
ich sposb12
odywiania,
ekt mia pozytywny
wpyw
na zachowanie
78 wpyn
pytanych
uczniw poniebyo
wa zawsze si zdrowo odywiali iprowadzili zdrowy tryb ycia.
iennego zdania, z czego wypowied dwch osb ma do pozytywny wydwik,
Z przeprowadzonego badania wynika, i realizacja projektu pozytywnie
rojekt nie wpyn
na ich
sposb odywiania,
poniewa
si zdrowo
odywiali
wpyna
na zachowanie
konsumenckie
ponadzawsze
uczniw,
zwikszya
wiadomo
odywiania na ich zdrowie, funkcjonowanie, osignicia.
owadzili zdrowy
trybroli
ycia.
zrealizowane
przedsiwzicia
rzeprowadzonegoKampania
badania informacyjna,
wynika, i realizacja
projektu
pozytywnieprzyniosy
wpynazamiena
rzone efekty, co potwierdzio badanie ankietowe.
owanie konsumenckie
ponad
uczniw,
odywiania
na ich
Odbir
projektw
przez zwikszya
uczniw jestwiadomo
nad wymiarroli
pozytywny.
Uczniowie
wie, funkcjonowanie,
rozwijaliosignicia.
swoje umiejtnoci zzakresu wsppracy, odpowiedzialnoci za poszczeglne
zadania, wizualizacji
irozpowszechniania
wrodowisku
lokalnym
mpania informacyjna,
zrealizowane
przedsiwzicia
przyniosy zamierzone
efekty,
co
produktw kocowych.
wierdzio badanie ankietowe.
Na marginesie naley zaznaczy, i realizacja projektw ma czsto wicej zwoOdbir projektw
nad wymiar
pozytywny.
Uczniowie
lennikwprzez
wrduczniw
uczniw jest
ni wrd
nauczycieli,
dla niektrych
znichrozwijali
jest trudne
przeamanie
sprawdzonych
form
prowadzenia
lekcji
na
rzecz
pracy
wgrupach
je umiejtnoci z zakresu wsppracy, odpowiedzialnoci za poszczeglne zadania,
zadaniowych, uczenia si od siebie nawzajem, wzajemnej pomocy uczniowskiej.
ualizacji i rozpowszechniania w rodowisku lokalnym produktw kocowych.
Wprojektach nauczyciel organizuje prac, anie jest jej mentorem ijedyn
osob decyzyjn.
Akcj, ktr uczniowie najbardziej zapamitali, to spotkanie interkulturowe (wymiana polsko-niemiecka) we wrzeniu 2013 r. ipodjte wjej ramach
dziaania: przygotowanie wparach mieszanych (jeden ucze zNiemiec ijeden
zPolski) zdrowych potraw, czy te grupach koktajli zowocw.
Badani uczniowie zwracali uwag na aspekt interkulturowoci, dostrzegali
rnice ipodobiestwa kulturowe pomidzy nimi arwienikami zNiemiec,
byli otwarci itolerancyjni, dobrze radzili sobie wsytuacjach komunikacyjnych.
255
Podsumowanie
Projekty midzynarodowe stwarzaj sytuacj edukacyjn, wktrej s rozwijane uuczniw kompetencje spoeczne (wsppraca, praca wgrupach zadaniowych), komunikatywne (konwersacje, porozumiewanie si wjzykach obcych),
interkulturowe (porwnywanie zachowa kulturowych, radzenie sobie zinnym
podejciem do zadania, przeamywanie stereotypw iuprzedze) oraz medialne
(prezentacja irozpowszechnianie efektw pracy nad projektem szerszej rzeszy
odbiorcw publikacje, opisy wInternecie, filmiki, wystawy itp.) Podczas realizacji projektw midzynarodowych nastpuje zderzenie si kultur, obcowanie
zinnoci iprzez to ksztatowana jest uuczniw postawa ciekawoci iotwartoci wobec innych narodw.
Naley tu podkreli wano tych umiejtnoci interkulturowych,
ktre jako kompetencje kluczowe staj si niezbdne dla funkcjonowania modych ludzi w przyszym yciu zawodowym. Globalizacja, moliwo pracy w rnych krajach Unii Europejskiej stawiaj inne zadania
rwnie przed polsk szko, ktra oprcz wiedzy winna ksztatowa umiejtnoci pracy w zespole, selekcjonowania informacji oraz wspiera tolerancj
iotwarto na inne pogldy, religie, kultur (szeroko rozumianej od przejaww
tzw. kultury wysokiej po kultur dnia codziennego, np. zachowania si przy stole, powitania). Przy zachowaniu swojej tosamoci narodowej powinnimy zarazem docenia osignicia iatuty innych narodw iczerpa zich dowiadcze.
Literatura
Bolten J., 2006, Interkulturowa kompetencja, Pozna.
Ertelt-Vieth A., 2005, Interkulturelle Kommunikation und kultureller
Wandel. Eine empirische Studie zum russisch-deutschen Schleraustausch,
Tbingen.
Frey K., 2012, Die Projektmethode, Weinheim iBasel.
256
Anna Nieroda-Kowal
257
259
Pavol Odalo
Univerzita Mateja Bela
Kov slov:
detsk literatra J. Uliiansky literronym
Key words:
childrens literature J. Uliiansky literaronyms
1. vodn poznmky
1.1. Zmerom prspevku je zamyslie sa nad kvalitami literronm, ktor
sa nachdzaj vliteratre pre deti. Zviacerch sasnch autorov prz pre deti
sa zameriame na J. Uliianskeho, ktor je autorom prz Adelka Zvonekov
(1981), Nedea (1987), Snehuliacke ostrovy (1990), Mame Emu (1993), Veverika
Veronika (1996), Drak Plamienok (2000), Pn Prvik (2002), Tajomstvo ierneho dvora (2002), Podivuhodn prbehy siedmich mor (2003), arovn chlapec (2005), Kocr na kolieskovch koruliach (2006), Rozprvky zpalety (2007),
Mal princezn (2009), tyria kriatkovia avla (2009), Analfabeta Negramotn
(2011), Leonardo, kocr zulice (2013). Literronym vprzach pre deti J. Uliianskeho skmala vdiplomovej prci P. Kuerov (2014), ktor sa zaoberala
uplatnenm vlastnch mien vprzach uvedenho spisovatea sdrazom na ich
vyuitie na 1. stupni zkladnej koly. J. Uliiansky je zaraovan medzi autorov, ktor vautorskej rozprvke po roku 1989 uplatuj modernistick apostmodernistick prstup sdrazom na imaginciu ametaforu anavytvranie
symbolicko-filozofickho plnu textu (Stanislavov akol., 2010, s. 101).
1.2. Kvality literronm pre deti budeme vymedzova vo vzahu kfungovaniu literronm vonymickch systmoch, vzhadom na ich tvorenie afunkcie,
1
Prspevok vznikol v rmci grantu VEGA 1/0142/14 Hovorov slovenina v nadregionlnom priestore asocilno-komunikanej dynamike.
260
Pavol Odalo
resp. kvalitu literronm si vimneme aj vsvislosti sstnosou apsomnosou. stnos chpeme ako fungovanie jazyka v spontnnych nepripravench
komunikanch situcich, ktor s dominantn pre ivot det amldee, no
vyskytuj sa aj v mimopracovnej komunikcii dospelch. Psomnos svis
snapsanmi textami, ktor s dominantn vpracovnej komunikcii dospelch, no s typick aj pre kolsk komunikciu det amldee.
1.3. Nae doterajie vskumy zrokov 2002 2012, ktor s syntetizovan
v monografii Literronym v slovenskej literatre (Odalo, 2012) poukazuj
na determinciu literrnych vlastnch mien literrnymi smermi/ kolami, literrnymi druhmi ajednotlivmi spisovatemi. Ak vychdzame znaich vskumnch zisten, e literronym determinuj literrne kategrie (smer/kola, druh, spisovate), tak predpokladme, e aj zameranie literrneho diela na
urit vekov skupinu itateov, napr. na deti, ovplyvuje kvalitu literronm.
Odpove na uveden otzku budeme hada na zklade analyzovania diel P.
Uliianskeho Pn Prvik (2002), Leonardo, kocr zulice (2013), Podivuhodn
prbehy siedmich mor (2003) aSnehuliacke ostrovy (1990).
261
262
Pavol Odalo
263
iiel kpa. Langov literrna funkcia sa realizuje parolovo funkciou vyjadrujcou detsk aspekt prostrednctvom priamoiareho charakterizovania (ostrov
Maurcius aSmotanov more je pre maky), tematickho profilovania (nzvy
orientovan na maky: Katermann, Top cat cup, Plaja los Granulos), zdrobnenosti (Zlat mitika), uplatovania detskej sksenosti so zvieratmi (kocr Leonardo, maka Sra, vtk Dodo) apod.
2.3.1. Kniha Podivuhodn prbehy siedmich mor (2003) obsahuje osem
prbehov snzvami Kapitn Kukuk, Grf Mentol Kritof, Stroskotanec Robmsm, Barn Prok, Dobrodruh Mric Leovsk, Kapitn Chacha, Cestovate
Marko Kolo, Korzr ierna koa, ktor rmcuje aprepja postava starej krovnej Regny akrovskej plachetnice s nzvom Finta.
2.3.2. Do centra onymickho systmu preto zaraujeme krovn Regnu
ajej partnerov kapitna Kukuka, grfa Mentola Kritofa, stroskotanca Robmsma, barna Prka, dobrodruha Mrica Leovskho, kapitna Chacha, cestovatea Marka Kola akorzra iernu kou. Do centra onymickho systmu
zaraujeme tie lo Fintu, ktor sa istm spsobom viae na muskch predstaviteov, aaj miesta, kde sa rozprvkov prbehy odohrvali. Boli to Snehuliacke ostrovy, Ostrov zvierat, ostrov Bublegum, Pomaranov ostrovy ana. Perifriu onymickho systmu vytvrali ostatn literrne antroponym, geonym
achrmatonym.
2.3.3. Najviac literronm sa tvor prostrednctvom transpozcie. Frekventovan je najm transpozin metaforizcia so zmerom charakterizcie postv, miesta
apod., napr. musk predstavitelia mali metaforicko-charakterizan oznaenia:
grf Mentol Kritof mal rd zelen cukrky mentolky, stroskotanec Robmsm sa
nachdzal na opustenom ostrove, apreto sa rozhodol, e si vetko bude robi sm,
dobrodruh Mric Leovsk bol vemi leniv apod. Metaforicko-charakterizan
boli aj nzvy miest, napr. v adovom mori plvali adov kryhy, vSuchom mori
nebola voda, na ostrove Orange pestovali pomarane.
2.3.4. Triadick trukturcia funkci v langovo-parolovej lnii sa realizovala nasledovne: langov identifikano-diferencian funkcia sa napala v parolovej nrodno-reprezentanej funkcii v slovenine (literronym
v 2.2.1. 2.2.3.) a v anglitine (ostrov Orange, ostrov Bublegum). Langov
temporlno-lokalizan funkcia sa realizuje vparolovej asocianej ahumornej
funkcii. Asocian funkcia sa uplatuje vnzvoch spolupracovnkov krovnej
264
Pavol Odalo
Regny: kapitn Kukuk asociuje kapitna Cooka, grf Mentol Kritof grfa
Monte Christo, stroskotanec Robmsm stroskotanca Robinsona, barn Prok
barna Prila, dobrodruh Mric Leovsk dobrodruha Mrica Beovskho,
kapitn Chacha kapitna Achaba, cestovate Marko Kolo cestovatea Marka
Pla, korzr ierna koa korzra iernu bradu, prp. Pomaranov iapoka
erven iapoku. Humorn funkcia sa realizovala tie pri viacerch literronymch, napr. Such more (V Suchom mori bolo vetko presne tak, ako m
by, ibae bez vody.), na ostrove Orange boli bojovnci kmea Dus-Dus akr
ostrova Orange mal meno Ds Vek, prp. krovn Regna po ochoren bola
jednorzovo/ jedenkrt pomenovan ako krovn Angna apod.
Langov literrna funkcia sa realizuje parolovo funkciou vyjadrujcou detsk
aspekt. Zreten je priamoiare charakterizovanie: dobrodruh Mric Leovsk bol
leniv, kapitn Chacha asto hovoril chacha. Podobne aj vprvej analyzovanej knihe pn Prvik uil prvkov, pn Babrik pokazil kzlo i pn Chrobik bol mal
apri dirigovan lietal. Charakterizcia vychdza zo ivota asksenost det. Zreten je tematick pomenvanie protagonistov, napr. zvierat snzvami dn vtdni:
papagj Pondelok, slon Utorok, opica Streda, krokodl tvrtok, lev Piatok, irafa
Sobota, zebra Nedea. Tematick pomenvanie pln aj didaktick lohu vpodobe
opakovania dn vtdni. Tematickos je zreten aj na Pomaranovch ostrovoch,
kde bolo vetko pomaranov: kme Dus-Dus, nelnk Ds Vek arozprvka
Pomaranov iapoka. Za nejazykov vlastnosti funkcie vyjadrujcej detsk aspekt pokladme: charakterizciu, tematick pomenvanie adidaktickos.
2.4.1. Kniha Snehuliacke ostrovy (1990) obsahuje 13 rozprvkovch prbehov snzvami Snehuliakov labikr, Pnko Snehulianko, Snehov socha, Snehuliacke ostrovy, List pre pna Snehula, Zkaz stavania snehuliakov, Snen mu,
Snehuliak najv na svete, Br. Snehuliak, Snehuliak Sil Vester, Snehuliatko, Snehuliak na streche aEj, t snehozemania.
2.4.2. Rozprvkov prbehy maj pomerne jednoduch dej. V rozprvke
Snehuliakov labikr pn uite Zima u deti v kole v dedine Zmrnut. Dej
rozprvky dotvraj aj slabo tajci iak Mio Zvejovie akolnk Mrzik. Rozprvka Pnko Snehulianko je osmienom bielom pnkovi Snehuliankovi, ktor
pracoval vSnehovom rade. Vrozprvke Snehov socha cisr Cen-cu vtte Cencsko prikzal sochrovi vytvori vek snehov sochu. Rozprvka Snehuliacke
ostrovy je zakomponovan aj do knihy Podivuhodn prbehy siedmich mor,
ktor sme u analyzovali. V rozprvke List pre pna Snehula snehuliak Snehulc poslal zo ttu Snehnia prostrednctvom Snehany posta list snehuliakovi
265
266
Pavol Odalo
4. Zver
Zmerom prspevku bolo zhodnoti vchodiskov tzu, i orientcia literrneho diela na deti ovplyvuje kvalitu literrneho vlastnho mena. Zistili
sme, e literrna funkcia literronyma sa realizuje na zklade funkcie vyjadrujcej detsk aspekt, ktorej znakmi s: a) priamoiara charakterizcie (Leovsk), b) zdrobnenos (Prvik), c) obsiahnutie detskej sksenosti (Babrik), d)
tematick pomenvanie sprpadnmi didaktickmi zmermi (Pondelok, Utorok) e) hniezdovanie (napr. literronym odvoden zapelatva sneh), apreto
orientcia literrneho diela na deti ovplyvuje kvalitu literrneho vlastnho
mena.
267
Literatra
Kuerov, P., 2014, Literronym vprzach pre deti P. Uliianskeho, Diplomov prca, B. Bystrica, Univerzita Mateja Bela, 114 s.
Odalo, P., 2012, Literronym vslovenskej literatre, B. Bystrica, Univerzita Mateja Bela, 162 s.
Stanislavov, Z., 2010: Dejiny slovenskej literatry pre deti amlde po roku
1960. Bratislava, Literrne informan centrum, 318 s.
Uliiansky, J., 1981, Adelka Zvonekov, Bratislava, Mlad let, 47 s.
Uliiansky, J., 1987, Nedea., Bratislava, Mlad let, 29 s.
Uliiansky, J., 1990, Snehuliacke ostrovy, Bratislava, Mlad let, 68 s.
Uliiansky, J., 1993, Mme Emu, Bratislava, Buvik, 31 s.
Uliiansky, J., 1996, Veverika Veronka, Bratislava, Nona, 33 s.
Uliiansky, J., 2000, Drak Plamienok, Bratislava, Buvik, 39 s.
Uliiansky, J., 2002, Pn Prvik, Bratislava, Buvik, 45 s.
Uliiansky, J., 2002, Tajomstvo ierneho Dvora, Bratislava, Trio, 115 s.
Uliiansky, J., 2003, Podivuhodn prbehy siedmich mor, Bratislava, Perfekt, 53 s.
Uliiansky, J., 2005, arovn chlapec, Bratislava, Perfekt, 2005, 86 s.
Uliiansky, J., 2006, Kocr na kolieskovch koruliach, Bratislava, Perfekt, 76 s.
Uliiansky, J. Palk, P., 2007, Rozprvky z palety, Martin, Vydavatestvo
Matice
slovenskej, 61 s.
Uliiansky, J., 2009, Mal princezn, Bratislava, Perfekt, 86 s.
Uliiansky, J., 2009, tyria kriatkovia avla, Bratislava, Perfekt, 37 s.
Uliiansky, J., 2011, Analfabeta Negramotn, Bratislava, Trio, 94 s.
Uliiansky, J, 2013, Leonardo, kocr zulice, Bratislava, Trio, 47 s.
269
Ewa Pajewska
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
pole semantyczne barw, komparatystyka, historia lenictwa, podrczniki dla lenikw
Keywords:
semantic field of colors, comparative linguistics, history of forestry, manuals for foresters
Wiek XVIII ipocztek dziewitnastego by dla wielu europejskich wsplnot komunikatywnych okresem tworzenia wdziedzinie nauk przyrodniczych
nowoczesnych dyskursw abstrakcyjnych oraz dyskursw dydaktycznych.
Stopniowo zaczto interpretowa otaczajc rzeczywisto w jzykach narodowych, wyzwalajc si z dominacji aciny. Podjto ogromny wysiek intelektualny dla ustalenia zasad tworzenia wzorcowych tekstw wtym zakresie.
Niezbdne stao si wypracowanie zasad postpowania metodologicznego,
ustalenie kategorii pojciowych, stanowicych podstaw struktury treci, przyjcie okrelonych sposobw interpretacji oraz ustalenie zasad wartociowania.
To pozwalao zjednej strony na ewolucyjne tworzenie si jzyka nauk przyrodniczych jako takiego, azdrugiej strony na ksztatowanie norm tego dyskursu
1
270
Ewa Pajewska
Patrz np.: Ryszard Tokarski, Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, wyd. 2 rozszerz.,
Lublin 2004, Magdalena Czachorowska, Wyobrania pisarska Bolesawa Prusa iStefana eromskiego na przykadzie sownictwa topograficznego inazw barw, Bydgoszcz 2006, Joanna Rychter,
Jzykowa kreacja przyrody nieoywionej wutworach poetyckich Juliusza Sowackiego, Szczecin
271
2009, teje: Jzykowa kreacja barw wpoezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Szczecin 2014.
Nacz-Kobierzycki by kreatywny w tworzeniu terminw wiadczy choby to, e wybiera
midzy rnymi technikami, np. stosowa kalkowanie typu rkoksig dla niemieckiego Handbuch (pniejszy podrcznik), wykorzystywa te moliwoci derywacyjne jzyka polskiego
np. wierzchnia, biaogowskie drzewa.
Umiejtno lasowa czyli rkoksig dla wacicieli, op.cit., m t. 1, s. 6.
272
Ewa Pajewska
apolskim tumaczeniem5. Digitalizacja starych drukw pozwala na prowadzenie bada porwnawczych wszerszym ni do tej pory zakresie.
Przy porwnywaniu tekstu tumaczenia zoryginaem nie naley zapomina okonwencjach tworzenia jzykowego obrazu wiata wkonkretnym systemie jzyka. Kada kreacja jzykowa, atak jest tworzenie konkretnego typu
wypowiedzi przez jednostk, jest wypadkow wpywu konwencji, obrazw,
sposobw kategoryzowania jzyka ojczystego iwyboru niektrych lub te adnej zjzyka tekstu tumaczonego. Wybory te nie s zobiektywizowane, bo jak
pisze E. Tabakowska: Historia napisana po angielsku, a potem przeoona na
polski, jest jak symfonia wtonacji As-dur, potem przetransponowana wtonacje
fis, na dwa fortepiany. Czyli przekad idealnie ekwiwalentny w stosunku do
oryginau jest po prostu izdefinicji niemoliwy. Moliwe s tylko mniejsze lub
wiksze przyblienia, iztym zaoeniem wpamici tumacz musi si stara jak
najwierniej odegra oryginaln melodi6.
Nacz Kobierzycki nie zawsze jest wierny oryginaowi, np. w niemieckim zdaniu ... an den jungen Stammen und Zweigen ist sie aber erst lichtgrn,
dann braun (132) mamy dwa okrelenia barw, tj.: lichtgrn wietlistozielony, jasnozielony7 oraz braun brzowy, awpolskim tumaczeniu nie ma ju
mowy obarwach kory, tylko wystpuje odniesienie do wczeniejszego zdania
traktujcego obarwie kory dbu ozimego, np.: Kora iarego wcale podobna iest
owey ozimey dbu (I, 86). Odwouje si wic do kompetencji czytelnika, do jego
wiedzy orodowisku lenym, nie uznajc za konieczne wprowadzanie nazwy
barwy. Wtym miejscu mona ju, wyprzedzajc cilejsze ustalenia, wskaza
na fakt, e tumacz zawsze konsekwentnie wprowadza polskie okrelenie intensywnoci barwy zielonej tj. jasno zielony, ktre woryginale niemieckim ma
dwa odpowiedniki, wskazany w powyszym przykadzie lichtgrn, ktry na
polski mona te przetumaczy jako wietlicie zielony i hellgrn, dokadny odpowiednik wyrazu polskiego jasnozielony. Mamy wic do czynienia ze
wiadomym wyborem przez tumacza jednego tylko wariantu. Niektre nazwy
barw Nacz- Kobierzycki tumaczy dosownie, aniektre zamienia wjzyku
polskim na kolor lub jego odcie, ktry wydaje mu si odpowiedniejszy, np.:
niem. Der Samme dieser Sorte ..... ist strohgelb, glatt.... (134), czyli somianote na pol.: Nasienie ... somiano zote, gadkie (I, 88), co znaczy, e zamiast
barwy tej wybra jej wariant, czyli kolor zoty. Zdarza si te tak, e wnie5
6
http://www.archive.org/stream/forsthandbuchal02burggoog#page/n23)9/mode/2up
Wartykule zachowana jest pisownia ortograficzna uyta przez Nacz-Kobierzyckeigo. Wtakiej te postaci podawane s przykady.
273
274
Ewa Pajewska
nale wedug liczy liczby uy wbadanym tekcie: zielony (38), jasnozielony (10), ciemnozielony (10), letniozielony (6), zielono (3), zielonawy (2),
zielonkowaty (2), glanocownozielony (2), czerwonawo- zielony (2), tawo
zielony (2), zielonkawy, biaawozielony, biaozielonawy, brunatno zielonawy, trawnozielony, zielony jak oliwka, zielonoty, na zielono, trawny, zieleniejcy, zielenie si wszystkie po jednym uyciu. Razem wpolu barwy
zielonej mamy 22 warianty cznie w88 uyciach.
Podstawowy wariant nazwy wystpuje najczciej (308 razy) iokrela drzewa, krzewy lub ich czci, np.: drzewa: ywe drzewa rni i iezcze dwoiako,
wiele ich s letniozielone, ktre we licie na zime trac, inne zawze s zielone
(I, 66), licie: Licie s zawze zielone ... (I, 196), szyszki: ... zielonych zyszek ...
(I, 226), owoce: Owoce nim docign, to iet gdy zielone s. (I, 160), jagody: ...
iagoda ... zpoctku zielona ... wLipcu czerwona, daley czarna (I, 192), misz:
zawierai wsobie zielone mio (I, 161), droga pykowa: ty guzik iet
mieity, adroga pykowa zblizn zielona. (I, 159), denko: ... denko zielone (I,
200), kotki: kwiat mki zkada i dugich cienkich na do wiezaicych zielonych kotek ... (I, 81), (niem. Die mannlichen bestehen aus langen, dnnen, herunterhangenden grnen Ratzchen oder Trodeln, die an der ... der jungen Triebe
sitzen (127); daleko mnieyze sa ... zielonemi (I, 81). Istotne jest to, e zawsze
byy tumaczeniem niemieckiego przymiotnika grn, ktry wniemieckim oryginale nie wystpowa zdodatkowymi okreleniami, pozwalajcymi wskaza na
odcie koloru zielonego. Nastpnie zaprezentowa naley inne warianty barwy
zielonej, ktre wskazuj na stopie intensywnoci barwy, czyli wprowadzaj cieniowanie. Pierwszym typem cieniowania jest tworzenie intensywnoci barwy
zielonej za pomoc przyswka jasno, np.: jasnozielony (I, 10): Ma litki iasno
zielonego koloru (I, 113 ); Kicie toi na gaazkach iano zielone (I, 180);
Kora na wierzchniey pazczyznie iano zielona na spodniey za biaawza zmnogoci wypukych y (I, 83) oraz przyswka ciemno, np. ciemno zielony (10):
Plazczyzna ich ciemno zielona glancowana, dolna biaa (I, 202); Licie ciemno
zielone (I, 192); Li tego dbu iet gadki iciemno zielony.... (I, 82); Na wierzchu iet gadki iciemnozielony... (I, 82) niem. Die Blatter ... oben weden dunkel
grn und glatt (128). Ten sposb przedstawiania intensywnoci odnosi si gwnie do barwy lici. Wzapisie ortograficznym pisownia jest rozdzielna, tak wic
przyswkowy czon przymiotnika zoonego jest mocniej podkrelony.
Cieniowanie barwy zielonej moe take by wprowadzane wtekcie za pomoc formantw -awy, -kawy oraz nietypowego -kowaty. Oba konsekwentnie wskazuj na mniejsze nasycenie koloru, czyli zielonawy to nieco zielony,
wpadajcy w zielony SW VIII 496: ktre 4. zielonawych owalnych wklych
275
listkw ma (I, 159), zielonkawy: Denko kwiatowe iet biao zielonkawe... (160),
zielonkowaty wpadajcy w zielony SW VIII 49, np.: oprcz biaego ziarka
i zielonkowatego kieka... (I, 223); Kora na modszey iet zielonkowata, na
starzych biaa i gadka (I, 102). Najczciej okrela si wten sposb bardzo
mode drzewka imode licie, ktre zaczynaj okres wegetacji. Inne okrelenia
do przymiotnika zielony to: trawnozielony: Kolor ich trawno zielony(I, 113).
Jest to tumaczenie zjzyka niemieckiego leksemu grasgrn, gdzie porwnanie do trawy jest wskazaniem na intensywno barwy zielonej. Konstrukcja
porwnawcza zielony jak pojawia si wanalizowanym materiale tylko raz, tj.
zielony jak oliwka, abyo to wskazanie barwy owocu: Owoc zpocztku zielony
iak oliwka... (I, 159). Pozostae okrelenia do przymiotnika zielony odnosz
si do intensywnoci innej barwy tj. czerwonej, tej ibiaej, ktra czy si
zzielon, tworzc ich mieszanin. Mog to by okrelenia zformantem -awy,
np. czerwonawo zielony dla okrelenia barwy kory drzewa lub jego gazi:
...kora modszych dbkw igazek iet gadka czerwonawo- zielona... (I, 83);
czerwonawo zielone rozczki mi ku doowi zakrzywione czerwone kolce (I,
185 ); tawo zielony dla okrelenia barwy kwiatw drzew ikrzeww: Zultawo zielone kwatki wyratai wMaju razem zliciem (I, 133); zotawo zielone
kwiatywytrykai wMaiu (I, 170); biaawo zielony dla okrelenia barwy kwiatw: Kwiaty dwupiowe biaawo zielone ... (I, 170).
Zielony wystpuje take w poczeniu z okreleniem czasowym, co jest
szczeglnie godne podkrelenia w tekcie tumaczonym przez Nacza-Kobierzyckiego zawsze wodniesieniu do letniej pory roku, tj. letniozielony
icharakteryzuje drzewa lub las, np.: ywe drzewa roni i iezcze dwoiako,
wiele ich s letnio zielone, ktre licie swe na zime trac... (I, 66); ...letnio zielonym drzewom nie zkodz (I, 220); klon pospolity wlaach letnio zielonych...
(130); W porzdnych letnio zielonych lasach... (I, 132); letniozielonym drzewom... (I, 136); wlaach letnio zielonych...(I, 142, 156). Wniemieckim oryginale drzewa zielone to Laubwalder, Laubholzer lub Laubbarten, czyli lasy
liciaste, drzewa liciaste, drewno liciaste. Jak ztego wynika tumacz wprowadzi neologizm letniozielony, ktry si jednak w perspektywie minionych
dwch wiekw nie przyj wjzyku specjalistycznym lenikw.
Od kontekstu zaley interpretacja leksemw zieleniejcy si, zielenie si,
ktre mog wskazywa na pocztkow faz jakiego procesu, bd te na trwae
bycie zielonym: Bagienka zawze zielenieice i litki toi na krtkich ogonkach
(I, 202); szyszki ... ony zawze zieleniei i... (I, 215). Wraz zprzymiotnikiem
zielony wystpuje te okrelenie poysku, bdce adaptacj zjzyka niemieckiego tj. glancowo, np. glancowo-zielony: Li... na brzegach wochaty wyginany
276
Ewa Pajewska
iglancowno zielony... (I, 95). Nazw cechy bycie zielonym zformantem -o,
tj. zielono czy tumacz zlimi, szyszkami ikor, co jest zgodne ztekstem
oryginau, np.: Ich wierzchnia iet pikna ciemna zielono glancowna... (I, 121);
Powierzchownie mai dn zielono is gadszemi, zpodpodu za biaawe
(I, 122 ); zyzki zielono swe na brunatno zamieniai... (I, 369); Do iluminowania planw zdatn nie iet, gdyz sw pikn zielono w kilka mieicy
wbrzydki kolor zamienia (I, 171). Ten derywat zastosowany zosta wpierwszym zdaniu wmiejsce niemieckiego wyrazu dunkelgrn, tj.: Die obere Flache
ist schon dunkelgrn und glanzend... (166), wdrugim wmiejsce przymiotnika
grn wzmocnionego przez przyswek schon: Oberwarts sind sie schon grn
und ganz glatt... (167). Zielona barwa moe te by wprowadzona dla wskazania osabienia barwy biaej, tej lub szarej, np.: zielono te listki kwiatowe (I,
169); Kora na pniu iet gadka zielonawo szara... (I, 111).
Nastpn barw stosowan wopisie drzew ikrzeww womawianym podrczniku dla lenikw jest barwa czerwona. W koncepcjach lingwistycznych
barw czerwon zalicza si do chromatycznych, podstawowych. Stanowi centrum
procesualne iznaczeniowe dla innych pochodnych nazw kolorw8. Wpolu semantycznym barwy czerwonej wystpiy takie warianty, jak: czerwony (32), gdzie
najczciej barwa ta bya skadowym elementem terminu nazwy gatunkowej
drzewa lub innej roliny lenej, np. : Bez czerwony (I, 168), czas czerwonej olszy
siewu... (I, 364); z czerwonej olszy (I, 363). Oglnie okrela te barw krzewu
lub drzewa, np.: krzak ma atrament czerwony... (I, 183); wjesieni dostaje kolor
czerwony (I, 180), owoce ijagody lub ich czci: Owoc jest... ku kocu Sierpnia
czerwonym (I, 155); Owoc ...we wrzeniu czerwony, glancowany, misisty... (I, 159);
owoc ...czerwonego nabiera koloru... (I, 146); Owoc daley ...czerwonym... staie si...
(I, 172); wrzodku czerwona pestka.... (I, 176), kwiaty lub ich czci, np: die weibliche, sind rothe Knopfchen... (I, 142); Kwiat niewieci, s czerwone guziki... (94),
licie lub ich czci: Licie s mikkie zczerwonymi ykami... (I, 169).
Wystpuj take atrybuty wskazujce na cieniowanie barwy czerwonej,
takie jak np.: czerwonawy (12), dla okrelenia drewna: Biae drzewo kruszyny ku drzeniowi czerwonawe mitkie... (I, 173), kwiatw iich czci: Korony
kwiatowe bywaj ... czasem czerwonawe... (I, 150); ... kwiaty maj czerwonawa
koron (I, 151); maj ... na wzdu podniesion czerwonaw y... (I, 156),
czerwonawobrunatny (4), dla okrelenia kory: Kora na modych brzoskach iest
czerwono brunatna zbiaemi kropkami... (I, 104); Kora modych gazek czerwonawo brunatna... (I, 150); Kora czerwonawo brunatna... (I, 156); Kora gadka
czerwonawo brunatna... (I, 137), szkaratowy (2), okrelenia jagd, owocw:
8
277
278
Ewa Pajewska
279
tawy: jagoda ma kolor ltawy ... (I, 188); szyszki na niektrych drzewach
ltawe ... (I, 206); ltawe mae nasionka... (I, 207); kora ltawa... (I, 208,
216); kora tawa (I, 132, I, 177); kora ztawa (115); pcherzyk tawy...
(I, 178); zielonoty: zielono te listki kwiatow... (I, 168); tawomczny:
tawo mczne miso (I, 146), niem. mit weissem Fleische 190; zoty: nazwy
gatunkowe: zota wierzba (I, 73, 122).
Barwa biaa oddawana jest najczciej poprzez uycie przymiotnika biay,
ktry jest atrybutem dla: nazw gatunkowych: olsza biaa (I, 73); biaa olsza (I,
364)9, biaa wierzba (I, 122), kwiatw: krzaczki tego gatunku, ktre biae kwiaty
mai... (I, 191); przeciwnie pachnce biae kwiaty... (I, 167); kwiaty wbiaym kolorze.. (I, 154), kwiatki biae (I, 136), drzew iich czci: drzewa mode biae... (I,
209); biay biel... (I, 218); drzewo biae..., drzewo topoli jest biae... (I, 109), biae
drzewo kruszyny.. (I, 173); ... drzewo biae... (179); pi biaych listkw.. (I, 155);
biae listki (I, 138); drzewo biae... (I, 144), d. ziaren, jagd, soku: ... oprcz biaego
ziarna... (I, 223); Jagoda ... pena flegmistego, biaego soku... (I, 195). Ponadto barwa biaa jest cieniowana poprzez derywat zformantem -awy, tj. biaawy: Wierzchnia jej paszczyzna zielona, dolna biaawa... (I, 199); szyszki mai wiele maych
biaawych usek... (I, 206); [szyszki] na poczatku s biaawemi... (I, 212); kora jest
biaawa, licie biaawe (I, 122), biaawe ziarko (I, 125), biaawa wen okryta.. (I,
176), biaawe listki (I, 180); grna paszczyzna ... wbiaawy wpada kolor... (I, 137);
kolor liscia wpada wbiaawy... (I, 111), rurka owocowa biaawa (I, 160).
Barwa biaa okrelana jest te jako: biao: ... kolor jego wbiao wpada (I,
232). Tu mona te wskaza na cieniowanie tej barwy, np.: wysokiej biaoci:
na wszystkich powierzchniach listkowie wysokiej biaoci... (I, 104), mleczny:
Wjderkach ziarka... znajduje si mleczna materya czyli tynktura (I, 32), mleczysty: wytryska z nich sok mleczysty... (I, 132), srebrny: Licie wpadaj na
dolnej paszczynie wsrebrny kolor... (I, 117)
Barwa czarna (najczciej wformie przymiotnika czarny) to barwa typowa
dla ziemi, gleby: ziemia czarna ipulchna... (I, 83); Cis ronie na dobrym czarnym
gruncie...; na gruntach dobrych, czarnych... (I, 210); grunt pulchny zziemia czarn... (I, 109), nazw gatunkowych: bez czarny... (I, 168), czarna jagoda (I, 161; I,
170), owocw iich czci: owoc czarnym staje si... (I, 172); nasiona s czarne...
(I, 115); skrka jest tga, koloru czarnego... (I, 188); uski czarne... (I, 213); wiele
czarnych ziarek (I, 107); Jagody daley czarne... (I, 192), kwiatw i ich czci:
Kwiaty wytryskaj wMaiu... kady ma swj ogonek ijest czarny..., 193), kory:
kora czarna... (I, 172). Mona znale take wtekcie przykady stopniowania,
np. czerniejszy grunt im czarniejszy tym lepszy... (I, 126). Bardzo rzadko barwa
9
280
Ewa Pajewska
ta okrelana jest poprzez czasownik. Wpracy wystpi tylko czasownik procesualny czernie (stawa si czarnym): drzewo wwodzie czernieje (I, 209).
Barwa szara to barwa powstaa poprzez zmieszanie bieli iczerni wrwnych
proporcjach. Wbadanym materiale mamy przede wszystkim uycie przymiotnika szary, ktry suy okreleniu barwy kory: Kora na starszych jest szara...
(I, 181); kora szara... (I, 168; I, 171; I, 190; I, 192; I, 216). Wystpuje take cieniowanie szaroci, bladoszary: ony od dobrych szyszek rni si blado szarym
kolorem... (I, 386); szarawy: szyszki odmieniaj kolor wszarawy... (I, 212); listki
szarawe ... (I, 123); czarnawoszary: kora modszych gazek maica czarnawo
szary kolor (I, 150); szaro: kora wpada wszaro... (I, 160); zielonawoszary:
kora na pniu jest zielonawo szara... (I, 111). Popielaty uwaany jest za odcie szaroci, ktry bliszy jest bieli, prototypowy dla niego jest kolor popiou.
Wtekcie popielata bya przede wszystkim kora: pol. Kora ie[t nieco brunatna na starych popielata daley biaawa (I, 95); niem.: Die glatte Rinde des
Bumes der jungen Stmmen ist brunlich ltern aschfarbig und weilicher
142; kora jest popielata... (I, 163; I, 183; I, 225), czasami licie: listki popielate...
(I, 123). Kolor kory mg by przedstawiany take wrnych odcieniach, np.:
popielatosiwy: kora ma kolor popielatosiwy... (I, 113); popielato- szary: popielato szara kora (I, 156; I, 176; I, 177).
Barwa niebieska barwa zostaa w tekcie oddana wycznie poprzez cieniowanie niebieskawy: osobliwie limi, ktte niebieskawe s... (I, 145), albo
poprzez poczenie zinnym kolorem, np. czarnoniebieski: ... czarnoniebieskie
jagody widzie si dai... (I, 238).
Wnioski
1. Barwy drzew ikrzeww oddawane s gwnie poprzez przymiotniki proste (zielony, brunatny), derywowane (zielonawy, zielonkawy) oraz zoenia
(jasnozielony, ciemnobrunatny). Bardzo rzadko poprzez rzeczowniki (purpura), czasowniki (czernie) czy porwnania (zielony jak oliwka).
2. Najliczniejsze s wbadanym tekcie nazwy barw (iich wariantw), takie kolejno jak: barwa zielona, czerwona, brunatna, biaa, ta, czarna, niebieska.
3. Tumacz unika nazwy barwy brzowej, zastpujc j w zasadzie konsekwentnie (zwyjtkiem trzech przykadw) barw brunatn.
4. Najwicej wariantw (odcieni) ma w tekcie barwa zielona (jasnozielony, ciemnozielony, zielonawy, zielonkowaty, glanocownozielony,
281
czerwonawozielony, tawozielony, zielonkawy, biaawozielony, biaozielonawy, brunatnozielonawy, trawnozielony, zielony jak oliwka, zielonoty, trawny, nastpnie czerwona (czerwonawy, czerwonawobrunatny,
szkaratowy, toczerwonawy, purpurowy, czarnoczerwony, czarnawoczerwony, brunatnoczerwony, jasnoczerwony, jasnoczerwonawobrunatny,
glancownoczerwony, glancowano brunatno-czerwony, czerwonawozielony,
bladoczerwony) oraz barwa brunatna (czerwonobrunatny, ciemnobrunatny, jasnobrunatny, czarnawobrunatny, glancownobrunatny, brunatnawy,
czerwonawobrunatny, tawobrunatny, biaawobrunatny, cynamonowobrunatny, janiejbrunatny, ciemnoczerwonobrunatnybrunatnoczerwony,
brunatnoszary).
5. W zasadzie nazwy kolorw tumaczone s konsekwentnie i oddaj sens
oryginau, chyba e tumacz uwaa, e barwa jest powszechnie znana iwtedy pomija j wtumaczeniu, albo wprowadza pewn modyfikacj wybierajc wariant wedug siebie odpowiedniejszy (niem. Der Samme dieser Sorte
..... ist strohgelb, glatt.... (134), czyli somiano te na pol.: Nasienie ...
somiano zote, gadkie (I, 88).
6. Nie ma wikszych rnic midzy jzykiem polski iniemieckim wpolach
semantycznych nazw barw drzew ikrzeww.
283
Vladimr Patr
Univerzita Mateja Bela
Sowa kluczowe:
komunikacja, lingwistyka, studia interdyscyplinarne, socjolingwistyka, aksjologia,
kolokwialny jzyk sowacki, zintegrowany socjokulturowy koncepct
Keywords:
communication, linguistics, interdisciplinary studies, sociolinguistics, axiology,
colloquial Slovak, integrated sociocultural concept
Na vod predstavme bzu a ciele nasledujcich vah, kontatci a poznmok. Po priblen inpirci ahlavnho motvu nm je metodologicky
apraxeologicky nron vlastnos hovorovosti pristpime ku kontrovaniu
sociokultrneho arelu na jej sasn vskumy. Argumentcia pritom vedno
sreprezentatvnou prpadovou tdiou kotv vslovenine aslovenskom prostred. Pravdae, tdia si nrokuje na interlingvlne svislosti ana uplatnenie poznatkov aj vinch jazykoch asociokomunikanch prostrediach. Zver sa viae
na zoveobecnenia amon vyuitie nhadov vteoreticko-metodologickch
konceptoch avedch svyou mierou univerzality, vktorch rezonuje jazykov
komunikcia aspoluzastuje sa lingvistika. Mme na mysli predovetkm
sociolgiu, axiolgiu, teriu (komunikanho) sprvania akonania, kulturolgiu a, samozrejme, metodolgiu sjej metavednm poslanm.
Vzah medzi mimojazykovmi vlastnosami (formami dorozumievania)
stnos (hovorenos) psanos (tlaenos) je zretene prtomn, repektovan, ale aj popieran i priam odmietan vlingvistike u prinajmenom ostatnch sto rokov. Vre po pragmatickom obrate vpolovici minulho storoia
apo nstupe arozvoji parolovej lingvistiky sa ako metodologicky naliehav
zleitos dostalo do centra vedeckho zujmu aj relativizovanie uvedench
protiplov. Zblenie oboch vlastnost a uznanie prirodzenho oslabenia a
zniku hranc medzi stnosou a psanosou zvl v re elektronicky podmienenej komunikcie v ostatnch dvoch-troch desaroiach sa dostalo do
popredia ako nron, ale iaduca aproduktvna vskumn cesta. Bolo aje
len samozrejm, e strety oboch zkladnch spsobov dorozumievania si
284
Vladimr Patr
285
286
Vladimr Patr
pouvateov. [Kaiskovm teoreticko-metodologickm, prierezovm, terminologickm, resp. syntetickm prstupom kstavu adynamike hovorenej komunikcie ahovorovej sloveniny po roku 2000 vberovo pozri Findra, 2007;
Bodnrov, 2013; Patr, 2008, 2010, 2012a, 2012b.]
Rozlenenie zujmovho arelu a debu prce vo vskumoch hovorovosti ahovorovej sloveniny vobdob po milniovom medznku pravdae,
vrtane prpustnho rozptylu s konvergujcimi trendmi stvrnime prostrednctvom nrtu.
Obr. 1 Hovorov slovenina na rozhran aktulnych teoreticko-metodologickch limt
ainpirci po roku 2000
U bolo uveden, e vskumy hovorovosti adorozumievania prostrednctvom ivej, otvorenej rei s stle atraktvnou, kontinulnou aotvorenou vzvou pre al rozvoj vedeckho poznania vo vymedzenom fokuse. Je pritom
prirodzen, e pri alch bdaniach sa ich osnovatelia arealiztori vysporadvaj s teoretickmi podnetmi a metodologickmi koncepciami, ktor do
jazykovedy prdia zinch, nezriedka aj vzdialenejch vednch sfr snrokmi na vysok stupe zoveobecnenia. V tejto svislosti sa sbene objavuje
dvojotzka: a) akm spsobom si pokraujce vskumy hovorenej komunikcie ahovorovej sloveniny udriavaj kontinuitu svykonanmi bdaniami
287
Ukka:
komunikan sfra sluieb
pracovn rozhovor, dialg predava (P) zkaznk (Z)
Autentick zznam: november 2000, prevdzka pneuservisu, Bansk Bystrica
Trvanie: 4:20 min. snevyhnutnmi prestvkami
Autor tdie = zastnen pozorovate
1 P: dobr DE / prajete si prosm
2 Z: DObr de / ak vs mem poprosi ja by som potreboval NA auto
/ GUMY zimn / aj sdiskami / aby som ich nemusel preobva na jar
3 P: AK mte auto
4 Z: FElcia je to / KRtka mohli by ste mi poradi
288
Vladimr Patr
Autor tdie vyuil ukku soporou ouveden metodiku pred niekokmi rokmi ako podklad
na komplexn analzy so tudentmi na hodinch terie komunikcie. Transkript bol viacrozmerne rozpracvan poas celho semestra.
289
vak mienime poukza na jednu zpodnetnch monost na komplexn analzu komunikanho procesu vrtane samotnho textu. Metodicky podnetne,
sdslednou oporou oteriu algoritmov tto monos u na rozhran 80. a90.
rokov predstavila esk autorsk zostava (porov. Koensk Hoffmannov
Jaklov Mllerov, 1990). Za pozornos a zdraznenie stoj fakt, e v avizovanej metodike zotrvva kontext, znakovo-kdov podstata ahumanistick
aspekt prirodzenho jazyka, repektujci fyzick prtomnos akomunikan
aktivity astnkov s ich kognitvnym, mentlnym, sksenostnm a sociokultrnym zzemm. Prve naopak: jazyk (re, komunikcia) sa vleuje do
para- a extralingvlnych, viacrozmerne truktrovanch, hierarchizovanch
anavzjom prepojench rovn, na ktorch sa exponuje samotn progresvna
rta analytickho postupu. ou je procedurlne ponmanie komunikanch
interakci aich veobecnho kontextu. Aj pri efemrnosti hovorenej komunikcie je proces toti zretene postrehnuten ajeho parcelty mono exaktne
pozna, leni, kategorizova a vysvetova. Koenskho autorsk zostava tak
postupuje prostrednctvom kovej entity nazvanej obsahovo-pragmatick
jednotka, prstupnej vedeckmu skmaniu avkladom.
Vreprezentatvnej transkribovanej ukke s zretene prtomn zkladn
vlastnosti hovorovho reovho tvaru, uchopen apredstaven komplexnou
optikou. Prototypovo, prpustne enumeratvne ich identifikujme prostrednctvom reazca prznakovch vlastnost:
a) vy stupe komunikanej pohotovosti apripravenosti zo strany predavaa (predava zvlda komunikan situciu vseznnom obdob rutinovane
aopakovane poas pracovnej doby), ale zrove varian impulzy plynce
zo strany zkaznka, na ktor je predava kolen (klient je vdy in),
b) prchavos obsahu, t. j. len schopnos referovania, nie doslovnho reprodukovania komuniktu zo strany astnkov dorozumievacch aktov,
c) stieranie deliacich miest medzi jazykovmi sasami (najm na syntaktickej rovine vtruktre skladov, vo vete svariabilnm stupom koherencie akohzie), ktor s vit, ustlen arepektovan vpsomnej podobe
komunikcie,
d) tandardizovanos skeletu, stereotypnos priebehu rozhovoru, aiaca zustlench sociokomunikanch vzorcov, akceptovanch, vyadovanch, ale aj
oakvanch vprslunej komunikanej sfre aplniacich kontaktov, informatvnu aintruktnu funkciu (repliky 1P, 2Z, 3P, iastone 11P a14Z),
e) multimodlnos, t. j. elov, spravidla pohotov stret lingvlnych, paralingvlnych a extralingvlnych kdovch sstav, stiaci do synergickho
celku (vrazne 7P, 8Z),
290
Vladimr Patr
291
292
Vladimr Patr
293
Bibliografia
BODNROV, Martina. 2013. Terminologick reflexia komunikcie vskromnej sfre vo vzahu khovorovmu tlu ajemu blzkym javom niekoko vah apoznmok. In: Slovensk re, 78, 2013, . 3 4, s. 174 186.
ISSN 00376981.
Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/2013/34/SR20133-4.pdf [Cit.
20140502.]
BOSK, Jn (ed.). 1990. Dynamick tendencie vjazykovej komunikcii. Materily zvedeckej konferencie konanej vSmoleniciach 23. 25. mja 1988.
Bratislava : Jazykovedn stav udovta tra SAV, 1990. 190 s.
BUZSSYOV, Klra. 1989. Sociolingvistick orientcia vskumnej lohy
Slovenina vsasnej komunikcii. In: Jazykovedn asopis, 40, 1989, . 2,
s. 105 123.
Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/jc/1989/2/JC_1989_2_LQ.pdf [Cit.
20140426.]
FARAGULOV, Alena. 2013. Xenologick pohad na vnmanie cudzosti
vrmci firemnch kultr zahraninch korporci na Slovensku. In: Slovensk re, 78, 2013, . 5, s. 259 273. ISSN 00376981.
294
Vladimr Patr
295
296
Vladimr Patr
297
Piotr Sulikowski
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
tumaczenie, intertekstualno, intersemiotyczno, intersemiotyczny, poezja, Rewicz
Keywords:
translation, intertextuality, intersemioticity, intersemiotic, poetry, Rewicz
298
Piotr Sulikowski
moe wystpowa jako jedno pojcie lub grupa kilku poj albo produkt sowotwrczy, jak zoenie czy derywat. W tekcie popularno-naukowym czy
tekcie prasowym, ktrego cech charakterystyczn jest jego nieokrelono,
bowiem granice pl semantycznych pozostaj nieostre, acaa kompozycja tekstu jest czsto przypadkowa, jednostka przekadowa moe przyjmowa rn
wielko, bez straty wzakresie semantyki tekstu oryginalnego.
Podobnie bdzie w tekcie mwionym w codziennej komunikacji, bdcym gwnym przedmiotem tumaczenia ustnego (konferencyjnego). Wielko jednostki przekadowej jest tutaj najczciej jednakowa zwielkoci wypowiedzenia w ramach okrelonej illokucji, typu illokucyjnego i zwizanego
zni wypowiedzenia.
Zaznaczy jednak naley, e wszelkie formy komunikacji jzykowej, niewykazujce wiadomie utworzonej kompozycji izastosowanych figur stylistycznych nie mog by traktowane jako tekst literacki. Rnica pomidzy tekstem
uytkowym i literackim, nawet jeli oba posiadaj t sam form, jest taka
sama jak pomidzy upuszczonymi przypadkowo na asfalt puszkami ztrzema
kolorami farby atak samo wygldajcym, trjkolorowym wspczesnym obrazem. Tekst codzienny, bez jego deprecjacji, nie wykazuje wystarczajcej gstoci kompozycyjnej, ani przemylanej struktury, nie jest uksztatowany wedug
obranej przez autora poetyki, wystpujce tu figury stylistyczne, oile s obecne, okazuj si by rzadkie.
Biorc pod uwag konieczno rzeczowego ujcia zagadnienia, ograniczam
si do nastpujcych poziomw analizy dziea literackiego.
Najniszym poziomem jest poziom leksykalny, gdzie podstawowym aspektem analizy jest znaczenie leksykalne / denotatywne okrelonej jednostki, uzupenione opodstawowe elementy rekcji iskadniki kolokacji.
Poniej tego poziomu pojawia si wprzypadku realizacji gosowej poziom
fonetyczno-fonologiczny, obejmujcy rwnie zjawiska, takie jak akcentowanie, stopy rytmiczne, realizacj pojedynczych fonemw itd. Poziom ten jest
jednake najczciej fenomenem akompaniujcym i poza nielicznymi wyjtkami poezji eksperymentalnej oraz np. piosenek popularnych lub partytur
operowych zasadniczo reprezentuje standardow foni jzyka wyjciowego
i jzyka docelowego. Ukad gosek moe pojawi si w centrum zainteresowania tumacza jako jeden zpriorytetw przekadowych, jeli tekst przekadu
ma np. zosta wprowadzony wtekcie medialnym wznaczeniu Tomaszkiewicz
jako element synchronizowany zruchem ust bohatera, lub jeli chodzi oprzekad piosenki, gdzie woryginale na dan nut przypada samogoska, trwajca
przez 4 takty. Realizacja wtym miejscu spgoski nie jest moliwa.
299
300
Piotr Sulikowski
rnorakich stylizacji czy realizacji obranego skopos. Suma iproporcje zastosowanych technik na rnych poziomach pozwalaj na ustalenie strategii przekadowej danego tekstu i profilu tumacza. Oczywicie sam tekst oryginau,
jak to trafnie zauwaa Baraczak (2004: passim), sam determinuje sposb jego
przekadu. Uzupeni to stwierdzenie naleaoby ocz drug: specyfika jzyka przekadu, jego stosowania oraz uwarunkowania kulturowe przekadu to
druga cz ukadu determinujcego prac tumacza.
Poziom drugi, stylistyczno-pragmatyczny, jest cile zwizany zpoziomem
pierwszym iobejmuje dalsze skadowe znaczenia jednostek leksykalnych, takie
jak znaczenie konotatywne, pragmatyczne oraz elementy, takie jak interteksty,
nawizania intersemiotyczne i elementy kulturowe, wymykajce si opisowi
leksykograficznemu i czsto obarczone wysokim poziomem nieoznaczonoci wujciu Ingardena (1960). Osobnym problemem jest wystpujca na tym
poziomie stylizacja, zastosowanie wariantw z odmian regionalnych jzyka,
socjolektw i, co czasem si pomija, idiolektu danego autora czy chronolektu
(formy uycia jzyka typowej dla danych czasw). Zauwaalna staje si tutaj
rwnie pluralizacja sensw wypowiedze. Wprzypadku takich zjawisk najczstsz stosowan technik przekadow jest redukcja, tj. usunicie takich
zmian i ujednolicenie jzyka docelowego oraz emulacja, ktra moe okaza
si zabiegiem brzemiennym wskutki, szczeglnie wtedy, gdy tumacz podejmie decyzj o oddaniu np. dialektu podhalaskiego w oryginale za pomoc
dialektu szkockiego wjzyku angielskim, czy dialektu bawarskiego wjzyku
niemieckim, co powoduje modyfikacje skojarzeniowe ilokalizuje tekst przekadu winnych realiach, przypominajcych historyczne adaptacje dramatw
greckich wXVII- iXVIII-wiecznej Europie.
Badanie translatologiczne na poziomie stylistyczno-pragmatycznym wymaga mylenia analitycznego isyntetycznego, kojarzenia faktw kulturowych
oraz rnorodnych realizacji zjawisk metatekstualnych, takim jak tekstemy
w ujciu genologii lingwistycznej (Bartmiski, Niebrzegowska-Bartmiska
2009).
Problem tworzenia irozumienia takich relacji, ktre mona rwnie okreli jako dziaanie kompozycyjne autora i dekompozycyjno-rekompozycyjne
tumacza opisaem w roku 2008 jako shifty, czce powierzchni dziea literackiego z jego struktur gbok, ktr definiowaem jako to kulturowe
sensu largo, sigajce od idiokultury autora poprzez zjawiska kultury danego jzyka a do nawiza funkcjonujcych wramach kultury europejskiej czy
panmedialnej.
301
Problem rozumienia takich relacji, ktrych charakter jest wprzypadku relacji midzytekstowych czy wprzypadku relacji tekst-tekstem, albo tekst-tekst
kultury lub tekst vs. genre/gatunek (Nycz 1995: 120) intertekstualny awprzypadku nawiza tekst-nietekst intersemiotyczny, jest zwizany zwysokim poziomem nieoznaczonoci iindywidualnoci. Niestety, take itutaj moe pojawi si przypadkowo, wynikajca zdwch aspektw problemu: ograniczenia
lub specyfikacji wiedzy autora itego samego zjawiska utumacza. Dodatkowym ograniczeniem wydaje si tutaj fakt, e zreguy jeden zjzykw roboczych przekadu jest dla tumacza jzykiem obcym ijedna zkultur te jest mu
znana gorzej, co powoduje wiksz przypadkowo wzakresie rozumienia iinterpretacji nawiza intertekstualnych.
Poziom najwyszy wanalizie nazwaem za Lucyn Wille ijej koncepcj poziomem wyszych jednostek semantycznych (2003). Wystpujce tu elementy
s oczywicie skonstruowane z opisanych ju tutaj jednostek niszego rzdu
w zakresie leksyki, frazeologii i jej innowacji, stylizacji, zapoycze rnego
rodzaju, intertekstw, relacji intersemiotycznych itp. S one jednak podporzdkowane innemu celowi: konstrukcji kompozycyjnej, utworzeniu pewnego
symbolu, konstrukcji postaci, budowie specyficznego wiata przedstawionego.
Przykadem niech bdzie drzewo zczarnego dymu atree of black smoke
zprzeraajcego wiersza pt. Rze chopcw (20, 21), tworzce makabryczn
o wiata przedstawionego idzieci palonych ywcem wpiecu krematoryjnym.
wiat przedstawiony skada si, co prawda, zwyrazw iich grup, ale nimi nie
jest. Tumacz ma w takim przypadku uzasadnione prawo do wyboru drogi,
strategii itechnik odpowiednich dla jzyka docelowego, aby utworzy rwnie
przeraajcy wiat przedstawiony.
Wyniki moich bada przekadu poezji T. Rewicza1 na jzyk angielski
ksztatuj si nastpujco. Na zbadanych 90 przykadw najwiksz grup stanowi emulacje leksykalne (40%), wynikajce ze znanych rnic wzakresie pl
semantycznych jzykw, wnaszym przypadku angielskiego ipolskiego. Powoduje to, e zastosowanie ekwiwalentu sownikowego, mimo jego domniemanej
prawidowoci, nie do koca zachowuje komponenty znaczeniowe jednostki
oryginau, np.
wzdu drcych peronw along vibrating platforms
Artyku bazuje wzakresie wynikw badawczych na wydanej w2013 r. monografii autora pt.
Mountains and Words. Tadeusz Rewiczs Selected Poems in English. On Translation Techniques
in the Language of Poetry. Verlag Dr. Kova, Hamburg 2013.
302
Piotr Sulikowski
Rozpatrujc wyniki poszukiwa elementw intertekstualnych i intersemiotycznych wcaej twrczoci poetyckiej T. Rewicza, mona zauway nastpujce zjawiska:
Zalenoci intertekstualne, jako ju zdefiniowane kontakty midzy tekstem
a innymi tekstami (tekstemami, wzorcami tekstowymi, tekstami danego autora, tekstami epoki, genreu itp.) mog wystpi w formie markerw intertekstualnoci (pojcie zaczerpnem ze wietnej pracy Majkiewicz), ktre s
eksplicytne, implicytne lub ukryte. Wprzypadku wielu utworw T. Rewicza
s to markery eksplicytne wformie bezporednich cytatw (np. wtomie Wiersze iobrazy cytowany jest K.I. Gaczyski), czsto nawet opatrzonych cudzysowem. Niekiedy s to markery implicytne, ktre wymagaj bogatszej wiedzy
tumacza, okreliem je jako riddle forms (formy zagadek), ktre dla polskiego
303
304
Piotr Sulikowski
zartystami, jak np. w1961: Zielona ra. Kartoteka iGos anonima postaci van
Gogha, Witkacego ijego mierci (lepa kiszka) isztuki woskiej.
Wtomie Nic wpaszczu Prospera pojawiaj si nieliczne gry lingwistyczne:
kobysiumia (P2, 336) oraz liczne relacje IT: nazwiska, tytuy czasopism,
Liryki lozaskie Mickiewicza, Shakespeare, motywy klasyczne (Venus, Leda,
wiea Babel). Od lat 60. zaobserwowa mona coraz czstsze relacje IS zfilmem, nowymi mediami.
Szczeglnie znaczce okazuj si lata osiemdziesite. W tomie Na powierzchni poematu iwrodku (1983) stwierdziem wiele dosownych cytatw
opatrzonych cudzysowem, niekiedy w jzykach obcych. Relacje IS staj si
coraz bardziej zagadkowe, trudne do przetumaczenia, np. [Friedrich] Hlderlin, [Stefan] Kisiel[ewski], Stefan Otwinowski. W tomie Paskorzeba (1991)
pojawiaj si cytaty wjzykach obcych (niemiecki, francuski, acina).
Jednym z ciekawych utworw w zakresie IT i IS jest Poemat autystyczny bdcy kolaem m.in. nastpujcych motyww: bezporednich tumacze
Bergsona, wypowiedzi Religi, cytatw z Mickiewicza, modlitw chrzecijaskich oraz relacji IS zosobami: Klaus Mann, [Witold] Wirpsza, Witkacy, [Mieczysaw] Jastrun, [Karol] Irzykowski, August von Goethe, Martin Heidegger
iKornel Filipowicz.
W latach 90. (Zawsze fragment, 1996; Zawsze fragment. Recycling, 1998)
technika kolau jest stale obecna, anawet dochodzi do cytowania graficznego,
jak wprzypadku rkopisu Wandy Rutkiewicz wformie facsimile (P4, 16).
Tomy po roku 2000 s praktycznie nieprzetumaczalne zpowodu nagromadzenia rnorakich relacji IT iIS (Umiechy, 2000; Noyk profesora, 2001;
Szara strefa, 2002; Wyjcie, 2004; C ztego e we nie, 2006).
Gra zczytelnikiem wymaga ogromnej wiedzy oglnej ierudycji (Reichstag,
Jagieo, Moniuszko, Ery (sic) Honecker, Wadysaw okietek), znajomoci literatury polskiej (Longinus Podbipita, Edward Stachura, Wyspiaski, Jan Jzef Szczepaski), midzynarodowej (Krl Ubu zUbu Roi ou les Polonais, sztuki
Alfreda Jarry; Steinbeck; Else Lasker-Schler; Dante Alighieri; Paul Valry),
filozofii i teologii (Toms de Aquino, Roman Ingarden, Friedrich Nietzsche,
Tadeusz Kotarbiski, Dietrich Bonhoeffer) iwietnej orientacji wcodziennych
wydarzeniach medialnych (ksidz Jankowski i jego majtno, Festiwal Piosenki wOpolu, Maradona, Dudek, Maysz, Ronaldo).
Jakie wnioski mona wysnu zprzedstawionych wynikw?
1. Oczywicie systemy leksykalne jzykw, zakresy znaczeniowe ipojciowe
nie przystaj do siebie, co jest rnic obiektywn.
305
2. Zalenoci intertekstualne iintersemiotyczne s wwysokim stopniu spersonalizowane, zalene od prywatnych dowiadcze i specyficznego rozumienia kultury i mediw przez kadego z uczestnikw komunikacji
literackiej.
3. Trudnoci przekadu rosn wraz zpodwyszaniem poziomu tekstu iskomplikowaniem jednostek przekadowych.
4. Na wyszych poziomach tekstu literackiego pojawiaj si cechy intertekstualne, intersemiotyczne, ktre wraz zjednostkami niszego rzdu tworz
kompozycj utworu.
5. Poetyka i zasb prywatywnych relacji IT i IS Rewicza powoduj (np.
nasz pan apostolski, trzecia dama polskiego teatru ifilmu, pisarz Jzef
H., Rysio, Pani Profesor), e jego utwory mimo obiektywnej atwoci
ich tumaczenia staj si nieprzekadalne, co staraem si pokaza na podstawie krtkiego podsumowania.
Moe wanie to nagromadzenie elementw stanowicych domen wycznie polskiej kultury, bdcych niewiadom dla czytelnika obcojzycznego, rwnie spowodowao, e niedawno zmary, bardzo przeze mnie ceniony,
poeta skaony nigdy nie dostpi zaszczytu otrzymania nagrody Nobla.
Tumaczenie zatem, mwic klasycznie, moe zapewni niemiertelne
laury poecie, ale istrci go zmidzynarodowego piedestau, rwnie zpowodu podjtych przeze wyborw kompozycyjnych w dziele literackim,
hermetycznych dla czytelnika.
Bibliografia
Baraczak, Stanisaw (2004): Ocalone wtumaczeniu. a5, Krakw.
Bartmiski, Jerzy / Niebrzegowska-Bartmiska, Stanisawa (2009): Tekstologia. PWN, Warszawa.
Ingarden, Roman (1960): Odziele literackim: Badania zpogranicza ontologii, teorii jzyka ifilozofii literatury. PWN, Warszawa.
Nycz, Ryszard (1993): Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze. IBL, Warszawa.
Nycz, Ryszard (1995). Intertekstualno i jej zakresy. [w:] Tekstowy wiat.
Poststrukturalizm awiedza oliteraturze. IBL, Warszawa.
Rewicz, Tadeusz (1994). Poezje wybrane. Selected Poems. Tumaczenie
Adam Czerniawski iRichard Sokoloski. Wydawnictwo Literackie, Krakw.
306
Piotr Sulikowski
Sulikowski, Piotr (2013): Mountains and Words. Tadeusz Rewiczs Selected Poems in English. On Translation Techniques in the Language of Poetry.
Verlag Dr. Kova, Hamburg.
Sulikowski, Piotr (2007): Neologismus in der polnischen Dichtung eine
translatorische Analyse: Besprochen an Hand der Beispiele aus dem bersetzerischen Werk von Karl Dedecius. Verlag Dr. Kova, Hamburg.
Sulikowski, Piotr (2008): Strategie und Technik der literarischen bersetzung an aus-gewhlten Beispielen aus Bertolt Brechts Hauspostille im Polnischen und im Englischen. Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin.
Wille, Lucyna (2003): Semantische Figuren in der bersetzung: ein Spiel mit
Wort und Werk. Tectum, Marburg.
307
Anna Szyntor-Bykowska
Uniwersytet Szczeciski
Sowa kluczowe:
zwizek frazeologiczny, defrazeologizacja, obrazowo zwizku frazeologicznego,
innowacja frazeologiczna
Keywords:
idiom, demetaphorisation, imaging idiom, idiomatic innovations
Defrazeologizacja bya ju od dawna obiektem bada lingwistycznych. Pisali oniej m.in. Stanisaw Bba1, Gabriela Dziamska-Lenart2, Danuta Buttler3,
Agnieszka Krygier4, Jarosaw Liberek5, Grayna Majkowska6, Jadwiga Stawnicka7, Anna Pajdziska8, Marian Kucaa9 iWojciech Chlebda10. Przegldu ich
rozwaa dokona Karol wietlik11 wartykule Pojcie defrazeolgizacji wpolskiej
teorii frazeologii.
S. Bba, Innowacje frazeologiczne wspczesnej polszczyzny, Pozna 1989, s. 185.
G. Dziamska-Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, w: Zzagadnie frazeologii, stylistyki ikultury jzyka, pod red. S. Bby, P. Fliciskiego, Pozna 2006, s. 33.
3
D. Buttler, Polski dowcip jzykowy, Warszawa 1974.
4
A. Krygier, Upozorowane frazeologizmy iupozorowane defrazeologizacje wtwrczoci poetyckiej
Stanisawa Baraczaka mechanizmy konstrukcji, w: Synchroniczne idiachroniczne aspekty bada nad polszczyzn, t. I: Materiay II Kolokwium Jzykoznawczego. Szczecin, 1618 wrzenia
1992 r., pod red. M. Biaoskrskiej iS. Kani, Szczecin 1994.
5
J. Liberek, Innowacje frazeologiczne wpowojennej fraszce polskiej, Pozna 1998, s. 34.
6
G. Majkowska, Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji zwizkw frazeologicznych,
w: Zproblemw frazeologii polskiej isowiaskiej V, pod red. M. Basaja iD. Rytel, Wrocaw 1988.
7
J. Stawnicka, Innowacje frazeologiczne we wspczesnych nagwkach prasowych, w: Jzyk akomunikacja 1. Zbir referatw zkonferencji Jzyk trzeciego tysiclecia. Krakw, 24 marca, pod
red. G. Szpili, Krakw 2000, s. 209.
8
A. Pajdziska, Defrazeologizacje w poezji Tymoteusza Karpowicza, w: Biuletyn Lubelskiego
Towarzystwa Naukowego. Humanistyka, t.22, nr 2, Lublin 1980.
9
M. Kucaa, Defrazeologizacja wnowszych przekadach Biblii, w: Zpolskich studiw slawistycznych, seria IX, Jzykoznawstwo. Prace na XII Midzynarodowy Kongres Slawistw wKrakowie
1998, Warszawa 1998.
10
W. Chlebda, Defrazeologizacja jako ogniwo procesw spoecznych, w: Sprawozdania Opolskiego
Towarzystwa Przyjaci Nauk1991. Wydzia II Jzyka iLiteratury, seria B, nr 23, Opole 1992, s. 17.
11
K. wietlik, Pojcie defrazeologizacji wpolskiej teorii frazeologii, w: Poznaskie Studia Polonistyczne. Seria Jzykoznawcza IX, Pozna 2002, s. 237249.
1
2
308
Anna Szyntor-Bykowska
Celem mojego wystpienia jest zasygnalizowanie pewnego typu defrazeologizacji, ktremu jak si wydaje nie powicono dotychczas zbyt wiele uwagi.
Podejmujc ten temat, nawizuj te do swoich wczeniejszych rozwaa zawartych wreferacie powiconym Mechanizmom defrazeologizacyjnym na przykadzie tekstw poetyckich12. Wtym miejscu przypomn jedynie najwaniejsze
zawarte wnim ustalenia, ktre bd stanowiy wstp do dzisiejszych analiz.
Azatem na uytek niniejszej pracy przyjmuj, e defrazeologizacja to takie
uycie zwizku frazeologicznego, wktrej wmniejszym lub wikszym stopniu
odywa jego znaczenie strukturalne. Jest to uwarunkowane zabiegami formalnymi na tym frazeologizmie lub na jego kontekstach minimalnym czy maksymalnym. Prowadzone tu rozwaania, oparte na materiale poetyckim, porzdkuj zuwagi na stopie zaawansowania zabiegw defrazeologizacyjnych,
czyli stopie, w jakim doszo do odycia znaczenia strukturalnego spetryfikowanego poczenia sownego. Opieram si zatem na nastpujcej typologii
defrazeologizacji, wktrej wyrniam:
1. defrazeologizacj czciow, polegajc jedynie na krtkotrwaym osabieniu znaczenia realnego staego poczenia wyrazowego, momentalnym
odyciu jego obrazowoci, wzmocnieniu ekspresji, jednak dla interpretacji
tekstu decydujce okazuje si znaczenie realne frazeologizmu,
2. gr znacze, kiedy dla interpretacji tekstu wane s jednoczenie znaczenie
metaforyczne idosowne frazeologizmu,
3. defrazeologizcj cakowit, kiedy zwizek frazeologiczny traci znaczenie metaforyczne, awinterpretacji tekstu istotny jest jedynie jego sens dosowny13.
12
13
Sowo. Tekst. Czas XI. Frazeologia sowiaska waspekcie onomazjologicznym, lingwokulutrologicznym ifrazeologicznym, pod red. M. Hordy, W. Mokijenki, T. Szutkowskiego, H. Waltera,
Szczecin Greifswald 2012, s. 444449.
Jzykoznawcy wrnorodny sposb porzdkuj omawiane przez nas zjawisko defrazeologizacji, np. klasyfikacja A. Pajdziskiej uwzgldnia trzy typy omawianego zjawiska: defrazeologizacj
tylko planu treci, defrazeologizacj dotyczc planu treci jak iplanu wyraania oraz pozostanie
jedynie obrazu, dotychczas ukrytego w strukturze znaczeniowej zwizku, a oywionego przez
jej naruszenie., por. Defrazeologizacje wpoezji, op. cit., s. 34.; M. Kucaa, wskazujc na rne
stopnie defrazeologizacji, mwi o jej dwch typach: defrazeologizacji czciowej modyfikacji
frazeologii idefrazeologizacji zupenej (cakowitej). Wskazuje, e: Przy rozpatrywaniu defrazeologizacji wane s stopnie jej wystpowania: defrazeologizacja czciowa (niewielka, znaczna, bardzo
znaczna) cakowita, por. Defrazeologizacja, op. cit., s.164; G. Majkowska mwi ozamierzonej
dwuznacznoci idefrazeologizacji pozornej. T pierwsz okrela wnastpujcy sposb: Cech wyrniajc modyfikacje tego typu jest wspwystpowanie znacze tradycyjnego (wyjciowego)
i zmodyfikowanego lub dosownego i metaforycznego. Natomiast wedug badaczki defrazeologizacja pozorna polega na takim przeksztaceniu frazeologizmu, by przy lekturze naiwnej, czy te
nie respektujcej regu gry jzykowej proponowanej przez nadawc, odbiorcy narzucao si tylko
znaczenie dosowne zwizku wyrazowego., por. G. Majkowska, Klasyfikacja semantyczna, op.
cit., s. 139.; G. Dziamska-Lenart zperspektywy poziomu zabiegw defrazeologizacyjnych wyrnia: osabienie znaczenia przenonego, stan rwnowagi midzy znaczeniem metaforycznym ido-
309
Przejdmy do przykadw ilustrujcych wymienione wczeniej typy defrazeologizacji. Zwrmy jednak uwag na fakt, e przywoywane niej zwizki frazeologiczne, podlegajc w mniejszym lub wikszym stopniu procesowi
defrazeologizacji, odsaniaj obraz w nich zawarty bd znaczenie dosowne
wynikajce zsumy znacze ich komponentw. Przejdmy zatem do cytatw.
Jako przykad defrazeologizacji czciowej niech posuy nam fragment tekstu
Tadeusza Dulemby. Autor wykorzysta wutworze Wlasku arkoskim mechanizm oparty na relacji pokrewiestwa sowotwrczego midzy elementem wewntrznym struktury frazeologicznej aelementem kontekstowym:
Kto piew ptaka
wrzaskiem zgasi,
Pewnie czowiek
zmdkiem ptasim.
Dulemba, Przekadaniec 16
Komponent przymiotnikowy aktualizowanego wyraenia ptasi, kurzy
mdek iron. o czyim ograniczonym umyle, take o osobie majcej taki
umys wrelacji zform dopeniacza rzeczownika ptak udosawnia si, wwyniku czego zostaje na moment uwidoczniony wwiadomoci czytelnika obraz
maego, ptasiego mdku, ktry ukryty jest pod znaczeniem metaforycznym
omawianego wyraenia frazeologicznego. Mechanizm ten nastawiony jest jedynie na podkrelenie ekspresji iwyrazistoci fraszki, poniewa gwnym celem omawianego utworu jest krytyczne scharakteryzowanie czowieka, ktry
nie umie zachowa si wodpowiedni sposb na onie przyrody.
Wkolejnym przykadzie mamy do czynienia zbardziej zaawansowan defrazeologizacj nastawion na gr znacze: metaforycznego idosownego. Odwoajmy si do stosownego cytatu, stanowicego poetycki opis rzeki abnicy:
()
Itoczy si rzeka
Wci rzeka
Bezszelestna otej porze
Rzeka
Wszystko wsiebie wciga
Zabiera
sownym oraz wysunicie si na plan pierwszy znaczenia strukturalnego ipozostanie wtle znaczenia metaforycznego., por. G. Dziamska Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji, op. cit., s.36.
310
Anna Szyntor-Bykowska
Szczupak si zniej
Nie wyrwie
Mucha
Nie sidzie.
()
M. Witkowski, Taki mieszny jest ten strach 35
Wpowyszym liryku zaktualizowana zostaa fraza mucha nie siada, bdca synonimem treci oczym, co jest bez zarzutu, bez wad, udane, doskonae,
wyjtkowe. W analizowanym fragmencie uyto jej innowacyjnie, poniewa
w normie frazeologicznej w zwizek utrwalony jest w aspekcie niedokonanym. Wnaszym przykadzie uyto go wformie dokonanej mucha nie sidzie14.
Dodatkowo tak zmodyfikowany frazeologizm wprowadzono w nietypowy
dla kontekst, w ktrym pojawiaj si leksemy typu rzeka, szczupak. Wchodz one zkomponentem analizowanego zwizku mucha wrelacj wsplnoty
pola tematycznego: nazywaj bowiem zjawiska zzakresu wiata przyrody. Oba
opisane zabiegi: iinnowacja regulujca wzakresie aspektu, iinnowacja kontekstowa, sprawiaj, e odywa znaczenie dosowne interesujcego nas frazeologizmu. Winterpretacji cytowanego tekstu naley przecie uwzgldni oba
znaczenia spetryfikowanego poczenia sownego. Wszak dla wymowy utworu
wana jest ich wzajemna interakcja semantyczna: opisywana rzeka jest wyjtkowa idoskonaa (mucha nie siada) iadna mucha na niej nie sidzie.
Zgr znaczenia dosownego imetaforycznego mamy rwnie do czynienia wkolejnym, lirycznym utworze, pochodzcym ztomu Chd nocy Jzefa
Bursewicza:
()
Umara moja ona
Idziwiy si drzewa
e nie skacze po bruku jej gos
Nieli trumn na ramionach
Opasani skrami rymarze
14
Taki typ przeksztace S. Bba zalicza do grupy innowacji regulujcych; por. S. Bba, Frazeologia polska, Pozna 2009, s. 27.
311
312
Anna Szyntor-Bykowska
sprzeda. Przewrotno fraszki zasadza si zatem na cakowitym odyciu znaczenia dosownego zaktualizowanej struktury frazeologicznej.
We wszystkich czterech przytoczonych przykadach rne zabiegi modyfikacyjne, ktrym poddano frazeologizmy, skutkoway defrazeologizacj spetryfikowanych pocze sownych, to znaczy wmniejszym lub wikszym stopniu
aktywizowaa si obrazowo zwizkw lub ich potencjalne znaczenie dosowne. Wswoich materiaach znalazam pojedyncze przykady defrazeologizacji,
kiedy naraony na ni zwizek zasadniczo nieobrazowy, uzyskuje na skutek
rnych zabiegw obrazowo.
Odwoajmy si do stosownego przykadu. Pierwszy z nich odnalelimy
wpoetyckim tomiku Heleny Raszki Liczba mnoga:
Hymn przemijania
Przemijamy wgorczce,
stoczone godziny szczytu
nios nas
otpiaych znueniem igwarem
przyziemnych dozna
pezajcych po mapach naszych wyobrae,
H. Raszka, Liczba mnoga, 48
Autorka wiersza zdecydowaa si powiza wyraenie godziny szczytu godziny wzmoonego ruchu pojazdw; maksymalnego obcienia zimiesowem
stoczone, ktry prymarnie odnosi si do ludzi15. Jest to zatem przykad innowacji
rozwijajcej. Zauwamy ponadto, e sam wsobie frazeologizm godziny szczytu
nie jest obrazowy, albo inaczej: obrazowo zwizku nie wynika ze znacze, ktre podsuwaj jego komponenty. Jeden z nich okrela przecie jednostki czasu
godziny, ktre s pojciem abstrakcyjnym. Ajednak innowacyjnie uyty frazeologizm godziny szczytu podsuwa nam szereg obrazw znim zwizanych, co
wicej, wzmocnionych iwyrazistszych dziki innowacji stoczone godziny szczytu oraz kontekstowi maksymalnemu, wktrym pojawiaj si sowa stoczone
godziny szczytu/ nios nas/ otpiaych znueniem i gwarem. Widzimy zatem
obraz zatoczonego miasta, wktrym samochody stoj wkorku, zmczeni ludzie
si tocz, pdz, wzajemnie obijajc si osiebie16. Wanalizowanym fragmencie
15
16
313
dochodzi zatem do czciowej defrazeologizacji polegajcej na odsoniciu obrazu kojarzonego zfrazeologizmem, ktry sam wsobie obrazowy nie jest.
Znieco inn sytuacj mamy do czynienia wkolejnej fraszce, rwnie Tadeusza Dulemby, wktrej czytamy:
Na cmentarzu ksidz dobrodziej:
- Ale chyba pani przyzna,
e na stypie pogrzebowej,
Zmary dusz towarzystwa.
T. Dulemba, Bombowe niewypay 32
W przytoczonym fragmencie podstaw zabiegw defrazeologizacyjnych
jest rwnie frazeologizm oobrazowoci konotowanej, zapoyczonej zsytuacji,
do ktrej odsya, amianowicie zwrot by dusz czego (towarzystwa, zebrania itp.) by centraln postaci, inspiratorem czego, odgrywa najwaniejsz
rol wczym. Komponent tego zwizku, dusza, ktry dosownie oznacza: waciwoci psychiczne czowieka; psychika, duch, wiadomo, wreligii chrzecijaskiej: duchowy pierwiastek istot ludzkich odrbny od ciaa, obdarzony
niemiertelnoci17, odnosi si przecie do pojcia abstrakcyjnego. Obraz,
ktry zwizek uruchamia, to skojarzenia znim zwizane: wyobraenie kogo,
kto stanowi centrum jakiego towarzystwa, wzbudza oglne zainteresowanie,
wyrnia si spord innych. Obrazu takiego nie wyprowadzamy jednak ze
znacze sw stanowicych komponenty zwizku, lecz na podstawie naszej
wiedzy owiecie. Wcytowanej fraszce zabiegi defrazeologizacyjne, cho dotycz frazeologizmu oobrazowoci asocjacyjnej, s gbsze ni wprzykadzie
poprzednim: prowadz do gry znacze dosownego iprzenonego. Za jej uruchomienie odpowiada przewrotne sformuowanie: zmary dusz towarzystwa,
rejestrujce wswoim skadzie wieloznaczny komponent dusza. Dziki odpowiedniemu uksztatowaniu kontekstu maksymalnego, stanowicego poetycki
opis uroczystoci poegnalnej, interesujcy nas frazeologizm zaktualizowany
jest wdwch znaczeniach: metaforycznym, mier kogo jest bowiem powodem zorganizowania stypy pogrzebowej, idosownym, gdy dusza zmarego
uczestniczy wtym spotkaniu. Naley doda rwnie, e wyeliminowanie komponentu werbalnego z omawianej struktury frazeologicznej nie wpywa na
zmian jej znaczenia, elipsa ta stanowi bowiem o konstrukcyjn caej fraszki,
wktrej wpierwszym iostatnim wersie zostao zredukowane orzeczenie.
17
zacz ucieka przez miasto, cho byy to godziny szczytu, gdy ulice s zakorkowane.
Popularny sownik jzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 2000, s. 112.
314
Anna Szyntor-Bykowska
315
Lujza Urbancov
Univerzita Mateja Bela
Sowa kluczowe:
dysfemizm, nazwy odzwierzce, antropocentryzm, geneder
Keywords:
dysphemism, animal names, anthropocentrism, gender.
Text bol napsan vrmci rieenia projektu VEGA . 1/0142/14 Hovorov slovenina vnadregionlnom priestore asocilno-komunikanej dynamike.
316
Lujza Urbancov
Pozornos venujeme celej skupine zvierat oznaovanch ako domce, pouvame vraz vznamovo priezranej aneantropocentrick: zvierat sliace
uom. Vmame si, ako sa antropocentrickos jazyka ako stla a potvrden
vlastnos tohto komunikanho kdu prejavuje v nami skmanej oblasti. Aj
bez pecilnych tatistk, vychdzajc spozorovania benho ivota, meme
uvies, e zmena spsobu ivota na vidieku priniesla so sebou aj znenie potu
zvierat sliacich uom vdomcnostiach. loha zvierat, resp. ivochov, sa
zmenila zprevane itkovej na baviacu i obveseujcu. Hadme odpove na
otzku omieste zvieracch dysfemizmov vsasnej komunikcii ud akee
zvieracie dysfemizmy nie s rodovo homognne, rozdeujeme poda rodu aj
komunikantov.
Analyzovanie podb vzahu loveka kzvieratm vyjadrenom jazykovmi
prostriedkami m svoju tradciu; spomeme naprklad vedeck zujem Janusza
Anusiewicza vmonografii Lingwistyka kulturowa (1995), kde sa venuje okrem
inch oblast aj komplexnmu obrazu maky a koa v potine. Monografia
podva rozsiahly aj inpiratvny prehad ovzahu jazyka akultry ponmanej
virom zmysle slova. Rovnako ucelen je tdia A. Dbrowskej akol. (2000).
Zeskho prostredia erp tdia H. Prokovej ovzahu loveka apsa vetine
(Prokov 2013).
Dysfemizmy definujeme ako: expresvne vrazy, ktormi sa asto obraznou formou zveliuje chyba alebo negatvna rta (Mistrk 1993: 125). Na
zklade pozorovania benej komunikcie sme vytvorili korpus pomenovan
zvierat pouvanch ako dysfemizmy; zaznamenali sme, i je negatvne expresvny vznam jednotlivch lexm uveden vKrtkom slovnku slovenskho jazyka (KSSJ, 2003) aako je pecifikovan (zaujmalo ns aj to, i sa uvdza rod,
ku ktormu sa vzahuje expresvny vznam). Vsledky prezentuje tabuka 1
(vprvej asti tabuky s zvierat sliace uom alebo ijce vich bezprostrednej blzkosti a prijmajce od nich potravu, v druhej asti s niektor vone
ijce zvierat, exotick zvierat, vprvom stpci je uveden lexma oznaujca
zviera, druh stpec oznauje znakom + vskyt negatvne expresvnej asti lexiklneho vznamu vKSSJ, tret stpec ukazuje, i je vdefincii vznamu uveden
oznaenie poda pohlavia (ena, mu) alebo veobecne lovek, prpadne iadne oznaenie, vo tvrtom stpci je defincia zKSSJ, resp. vznam vkomunikcii
pri dysfemizmoch, ktor nie s uveden vKSSJ, apiaty stpec ukazuje rod denottu oznaenho danm dysfemizmom vbenej komunikcii).
317
KSSJ
Mu/ena/
lovek/0
Komunikcia
zviera
lovek
mu/ena
baran
lovek
mu
bk
lovek
mu
cap
nadvka
mu
holub
zaiatonk
mu
hovdo
lovek
nadvka lovekovi
mu
hus
ena
ena
kocr
mu
zletn mu
mu
koht
mu
vypnav mu
mu
koza
ena
ena
mu
nadvka muovi
mu
krava
nadvka
ena
kvoka
ena
moriak
lovek
nadut lovek
mu
morka
nadut ena
ena
ovca
obmedzen ena
ena
pv
pyn lovek
mu
pvica
ena
pyn ena
ena
pes
lovek
bezohadn lovek
mu
prasa
nadvka
mu
sliepka
obmedzen ena
ena
somr
lovek
hlpy lovek
mu
suka
ena
ena
svia
nadvka
lovek
vl
nadvka
mu
zajac
zaiatonk, nesksen
lovek
mu
baant
novik, zaiatonk
mu
diviak
mu
had
lovek
falon lovek
mu
hyena
lovek
bezoiv lovek
lovek
318
Lujza Urbancov
krysa
lovek
zkern lovek
lovek
liiak
lovek
prefkan lovek
mu
lka
lovek
falon lovek
ena
maco
lovek
mu
medve
lovek
mu
opica
ena
nadvka ene
ena
opiiak
mu
nadvka muovi
mu
ropucha
nadvka
ena
sup
lovek
lovek
ava
nadvka
ena
tigrica
ena
ena
veryba
ena snadvhou
ena
vtik
prefkanec, hunct
lovek
irafa
lovek
lovek
ralok
lovek
nensytn, bezohadn
lovek
mu
319
stratgie [...] maj na starosti nielen potvrdi vlunos loveka, ale aj zbavi
ho neprjemnch pocitov, ktor vznikaj, resp. by mohli vznikn pri zabjan
anien (Ondrejovi 1996: 18). lovekpvodne pre neho vlune pozitvny
(aj ke asymetrick) utilitrny vzah zhodnotil aj vnegatvnych vznamoch
lexm primrne oznaujcich denott zvieracieho pvodu. Rozdiely sa vsasnosti ukazuj vtom, e lexmy oznaujce zvierat sliace uom, napr.
krava, koza, hus, somr, sa stle pouvaj ako dysfemizmy, ale ulexm oznaujcich zvierat bvajce vblzkosti loveka, ktor sasn lovek vnma ako
zbavu, napr. maka, pes, sa negatvne expresvny vznam postupne strca. Ak
si lovek vybral niektor zo zvierat, poskytuje im potravu anezskava itok
vpodobe priamej materilnej (mlieko, vlna, mso), vtedy sa zviera stva bliie loveku. Materilna neutilitrnos je reflektovan vjazyku pozitvne, lebo
vtomto prpade nie je nutn aplikova ditann stratgie.
Pri sledovan rodu zvieracch dysfemizomov sme zistili, e v definovan
expresvneho vznamu lexm vslovnku sa preferuje lexma lovek, prp. neuvedenie pohlavia oznaovanho denottu. Vina lexm sa d poui vprirovnaniach vzahujcich sa na obidve pohlavia. Tie lexmy, ktor maj vslovnku
uveden pohlavie oznaovanho denottu (mu, ena), sa vinou nepouvaj na oznaenie inho pohlavia ani vprirovnaniach, napr. hus, koza, pvica,
suka ako oznaenie ien; kocr, koht na oznaenie muov.
Pri skman pouitia dysfemizmov vkomunikcii sme sledovali tak vpovede, kde sa lexma vyskytuje vexpresvnom vzname bez spojky ako abez
atribtu. Vbenej komunikcii s vinou ist dysfemizmy pripisovan bu
muom, alebo enm.
Vskum bol realizovan dotaznkovou metdou vskupine 50 ien a50 muov
vo veku 18 26 rokov (Prekopov 2014). Zo vetkch zistench lexm snegatvnou expresvnosou sme vybrali len zvieracie dysfemizmy. Zaujma ns, ak m
pohlavie respondentov vplyv na pouvanie danch lexm (tabuka 2 atabuka 3).
Tabuka 2. Zvieracie dysfemizmy oznaujce eny
Respondent ena
kared ena
Hlpa ena
ena, ku ktorej m
respondent negatvny postoj
krava
krava
krava
opica
ava
opica
ed myka
sliepka
svia
hroica
koza
koza
hus
320
Lujza Urbancov
Respondent mu
kared katko
krava
krava
ovca
ovca
hus
svia
oslica
hyena
sliepka
ava
Respondent ena
kared mu
Hlpy mu
Mu, ku ktormu
m respondent
negatvny vzah
mro
somr
somr
hroch
svia
mufln
hovdo
prasa
opiiak
opica
Respondent mu
hovdo
somr
somr
osol
lama
vl
321
Bibliografia
Anusiewicz J., 1995, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wroclaw.
Anusiewicz J., Dbrowska A., Fleischer M., 2000, Jzykowy obraz wiata
ikultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Acta Univeritatis Wratislaviensis, no. 2218, Jzyk ikultura, Wroclaw, s. 11-44.
Krtky slovnk slovenskho jazyka, 2003, [online], http://www.juls.savba.sk/
kssj_4.html [dostp 20 I2014].
Mistrk J. akol., 1993, Encyklopdia jazykovedy, Bratislava.
Mosioek-Kosiska K., 1997, Antropocentryzm leksyki zwierzecej, [w:]
Grzegorczykowa R., Zaron Z. (eds.), Semantyczna struktura sownictwa
iwypowiedzi, Warszawa, s. 71-78.
Ondrejovi S., 1996, Jazykov ekolgia aekolgia lingvistiky, [w:] Jazykovedn asopis, ro. 47, . 1, s. 3-24.
Prekopov V., 2014, Rodovo podmienen pouvanie dysfemizmov, [Diplomov prca.] Bansk Bystrica.
Prokov H., 2013, lovek apes kapitola zeskho jazykovho obrazu
sveta, [w:] Jazyk adiskurz vkultrnom apolitickom kontexte, Sociolinguistica Slovaca 7, Bratislava, s. 191-197.
Skutnabb-Kangas T., 2000, Menina, jazyk arasizmus, Bratislava.
Slovnk slovenskho jazyka, 1959 1968, [online], http://www.juls.savba.sk/
ssj_peciar.html [dostp 20 I2014].