You are on page 1of 321

Kulturowe konteksty

jzyka
pod redakcj
Beaty Afeltowicz iJolanty Ignatowicz-Skowroskiej

Szczecin 2014

Recenzent
dr hab. Leonarda Mariak, prof. US
Redakcja
Beata Afeltowicz, Jolanta Ignatowicz-Skowroska
Redakcja techniczna
Jerzy Chrapowicki
Skad komputerowy, projekt graficzny okadki
Dawid Pechan
Druk ioprawa
volumina.pl Daniel Krzanowski

adna cz tej ksiki nie moe by powielana, kopiowana


ani wykorzystywana bez pisemnej zgody autorki.

ISBN: 978837867-xxx-x
Wydawca
volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Ks. Witolda 79, 71063 Szczecin
tel. 91 812 09 08
druk@volumina.pl, www.voluminamarket.pl

Spis treci

Beata Afeltowicz, Jolanta Ignatowicz-Skowroska

Sowo wstpne
Beata Afeltowicz

Kulturowe konteksty nazw szczeciskich przedszkoli publicznych

7
9

Edyta Bocian

Zwizki jzyka woskiego zkultur: wybrane aspekty zzakresu frazeologii 27


Magdalena Czachorowska

Funkcje sownictwa wojskowego wtwrczoci Bolesawa Prusa


Anna Dbrowska-Kamiska

Wybrane antroponimy wperspektywie lokalnej ioglnonarodowej

35
47

Gabriela Dziamska-Lenart

Frazeologizmy zwizane zkultur isztuk wsownikach


frazeologicznych jzyka polskiego

57

Piotr Fliciski

Pierwszy sowniczek frazeologiczny maego dziecka wybrane


elementy twrczoci Grzegorza Kasdepkego
Aleksandra Gad

Genre mowy proby oudzielenie rady

67
79

Magorzata Gbka-Wolak

Ointerpretacji tekstu prawnego (zuwzgldnieniem koncepcji


kontekstu kulturowego)

93

Beata Kdzia-Klebeko

Kanon lekturowy asubiektywizm czytelniczy w ksztaceniu literackim


na studiach romanistycznych

107

Dorota Kozaryn

Jzyk jako gwarant kultury narodowej wwietle Listw Brata iSiostry


Klementyny zTaskich Hoffmanowej

117

Anna Kricka

Kultura wspczesnego jzyka francuskiego wedug Jeana-Marii


Rouarta iLuca Ferryego
Jaromir Krko

Onymick registre vkomunikcii akontakte rozlinch sociokultr

129
139

Wojciech Krysztofiak

Jak bada fakt nierozumienia wypowiedzi jzykowych? Esej onowym


paradygmacie lingwistyki

147

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

Midzy poprawn pisowni aekspresj tekstu unikalna proza


Stanisawa Wyspiaskiego

163

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

Oprofilowaniu znacze na przykadzie przetwarzania nazw pr roku


imiesicy

185

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

To kulturowe wpodrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako


obcego

201

Andrzej Moroz

Lingwistyczne sposoby ksztatowania kulturowego dystansu wadzy na


przykadzie tekstw prawnych

211

Krzysztof Nerlicki

Kulturowe aspekty akwizycji jzykw obcych wwietle bada nad


pogldami uczcych si wybrane problemy

223

Anna Nieroda-Kowal

Rozwijanie kompetencji interkulturowej przez realizacj projektw


midzynarodowych

243

Pavol Odalo

Kcharakteristike literronm vliteratre pre deti (Funkn oscilcia


medzi stnosou apsomnosou)

259

Ewa Pajewska

Pole semantyczne barw drzew ikrzeww wForsthandbuch: Allgemeiner


theoretisch-praktischer Lehrbegriff smmtlicher Frsterwissenschaften
wporwnaniu ztumaczeniem Filipa Nacz-Kobierzyckiego
Umieitno laowa czyli Rkoksig dla wacicieli lasow iich lesnniczych:
pod Tytuem powszechna teoretyczno-praktyczna wszystkich lasowych
umieitnoci Nauka
Vladimr Patr

Sociokultrne kontexty vo vskumoch hovorovej sloveniny

269
283

Piotr Sulikowski

Problem intertekstu irelacji intersemiotycznej wtumaczeniu (na


podstawie tumacze Tadeusza Rewicza na jzyk angielski)

297

Anna Szyntor-Bykowska

Opewnym typie defrazeologizacji na przykadzie jzyka poetyckiego


(komunikat) 307
Lujza Urbancov

Zvieracie dysfemizmy aich pouitie vkomunikcii

315

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

Sowo wstpne

Monografia Kulturowe konteksty jzyka jest owocem dyskusji przeprowadzonej podczas oglnopolskiej konferencji naukowej zudziaem goci zagranicznych, ktra odbya si wdniach 2627 maja 2014 wOrodku Szkoleniowo-Wypoczynkowym Uniwersytetu Szczeciskiego w Pobierowie. Konferencj
przygotowali pracownicy Zakadu Wspczesnego Jzyka Polskiego US, wzio
w niej udzia 30 naukowcw z 9 polskich i zagranicznych orodkw naukowych. Reprezentowane byy nastpujce uczelnie: Uniwersytet Mateja Bela
wBaskiej Bystrzycy, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy, Uniwersytet w Biaymstoku, Uniwersytet Kardynaa Stefana
Wyszyskiego w Warszawie, Politechnika Koszaliska, Akademia Pomorska
wSupsku oraz Uniwersytet Szczeciski.
Na prezentowany tom skada si 25 artykuw powiconych funkcjonowaniu jzyka wrnorodnych kontekstach dawnej iwspczesnej kultury. Wtrakcie opracowania redakcyjnego zamieszczonych wtomie tekstw przyjto zasad
ograniczenia ingerencji do niezbdnej korekty technicznej, pozostawiajc Autorom swobodny wybr konwencji stylistycznej imetodologicznej, uwzgldniajcej uwagi merytoryczne Pani Profesor Leonardy Mariak, ktrej skadamy wtym
miejscu serdeczne podzikowania za wnikliw recenzj.
Beata Afeltowicz
Jolanta Ignatowicz-Skowroska

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

Beata Afeltowicz
Uniwersytet Szczeciski

Kulturowe konteksty nazw szczeciskich przedszkoli


publicznych

Sowa kluczowe:
jzykoznawstwo onomastyka chrematonimia uytkowa przedszkola publiczne
Keywords:
linguistics onomastics usable chrematonymy public kindergartens

Inspiracj do podjcia bada nad nazewnictwem szczeciskich przedszkoli


publicznych by referat Magorzaty Kuakowskiej zUniwersytetu Rzeszowskiego na temat nazw przedszkoli w wojewdztwie podkarpackim, wygoszony
wczasie 18. sowackiej konferencji onomastycznej wPreszowie w2011 roku1.
Autorka wzia pod uwag 375 nazw podkarpackich przedszkoli publicznych,
prywatnych oraz katolickich. Na paszczynie apelatywnej leksem przedszkolanka analizowaa Lucyna Warda-Radys zUniwersytetu Gdaskiego wartykule pt. Przedszkolanka wychowawczyni czy wychowanka z2005 roku2.
Wielki sownik jzyka polskiego PWN on-line nie notuje jeszcze hasa
przedszkole, mona zatem przywoa definicj leksemu przedszkole zamieszczon wUniwersalnym sowniku jzyka polskiego z2003 roku: placwka wychowawcza iopiekucza dla dzieci wwieku od trzech do szeciu lat, wktrej
dzieci przebywaj kilka godzin dziennie USJP III 6543. Wspczenie praca
1

Artyku zosta opublikowany w roku 2012: M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli w wojewdztwie podkarpackim, w: Jednotliv aveobecn v onomastike, 18. slovensk onomastick
konferencia, Preov 12. 14. septembra 2011, red. M. Olotiak, Preov 2012, s. 313324.
L. Warda-Radys, Przedszkolanka wychowawczyni czy wychowanka, w: Wok sw iznacze I.
Polszczyzna pikna ipoprawna, red. E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2005, s. 125141.
W zmieniajcej si rzeczywistoci definicje leksykograficzne dezaktualizuj si, poniewa

10

Beata Afeltowicz

w przedszkolu odbywa si w oparciu o zatwierdzony przez MEN program


nauczania. Dzieci nabywaj wiedz z kilku dziedzin edukacji: spoeczno-moralnej, mowy i mylenia, matematycznej, przyrodniczej, zdrowotnej,
kulturalno-estetycznej, muzycznej, technicznej ikomunikacyjnej. Nie bez znaczenia jest take wychowanie zdrowotne iaktywno fizyczna prowadzca do
prawidowego rozwoju dziecka. Magorzata Bratuszewska iJolanta Witkowska
w artykule pt. Przedszkole szansa czy zagroenie? przedstawiy nastpujce
zadania nowoczesnego przedszkola: zapewnienie dzieciom waciwych warunkw rozwoju fizycznego, umysowego, emocjonalnego ispoecznego, wyrwnanie elementarnych brakw i opnie w tym zakresie, przygotowanie
dziecka do nauki wszkole oraz pomoc pracujcym rodzicom wzapewnieniu
dzieciom opieki wychowawczej4.
Obecnie wPolsce prac przedszkoli reguluje Ustawa zdnia 7 wrzenia 1991
roku osystemie owiaty (Dz.U. nr 256, poz. 2572), ktra jest zacznikiem do
obwieszczenia Marszaka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 listopada 2004 r. wsprawie ogoszenia jednolitego tekstu ustawy osystemie owiaty
(Dz.U. z2004 r., Nr 256, poz. 2572). Cytowana ustawa osystemie owiaty stworzya moliwo funkcjonowania dwch rodzajw przedszkoli: publicznych
iniepublicznych. Przedszkola publiczne s prowadzone przez samorzdy, czyli
gminy lub miasta inosz wwczas miano przedszkoli publicznych, samorzdowych, mog by rwnie okrelane mianem przedszkola miejskie.
Przedszkola niepubliczne zkolei mog by prowadzone przez osoby prawne inne ni samorzdy, np. firmy, spki, stowarzyszenia, fundacje, organizacje
religijne albo jak okazuje si najczciej przez osoby fizyczne. Wwczas
nadanie nazwy ley wgestii waciciela przedszkola. Warunki izasady, na podstawie ktrych mona rozpocz izakoczy dziaalno przedszkola niepublicznego, s precyzyjnie regulowane przez ustaw osystemie owiaty.
Do naszych zada badawczych naleao: zgromadzenie aktualnego kompletnego zbioru onimicznego obejmujcego nazewnictwo szczeciskich przedszkoli

w Wikipedii czytamy, e przedszkole to instytucja opiekuczo-wychowawcza, do ktrej


uczszczaj dzieciwwieku od 3 lat (wPolsce wszczeglnych przypadkach od 2,5) do rozpoczciaobowizku szkolnego (cyt. za: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 5 (P-S), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 361, ISBN 8301119683), http://pl.wikipedia.org/
wiki/Przedszkole [12.05.2014]. Jako ciekawostk mona przytoczy definicj leksykograficzn
omawianego leksemu z1965 roku ze Sownika jzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego,
wktrym czytamy, e przedszkole to zakad wychowawczy dla dzieci wwieku przedszkolnym
(od trzech do siedmiu lat), wktrym dzieci przebywaj kilka godzin dziennie pod opiek fachowych wychowawczy SJPD VII 204205.
M. Bratuszewska, J. Witkowska, Przedszkole szansa czy zagroenie?, http://www.zpo1.mlawa.
pl/index.php?option=com_content&view=article&id=26:przedszkole-szansa-czy-zagroenie&catid=19:publikacje&Itemid=12 [12.05.2014].

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

11

publicznych, jego analiza motywacyjna oraz strukturalna, atake prba odpowiedzi na pytanie, na ile kontekst kulturowy oddziauje na repertuar motyww
nazewniczych wtej kategorii onimicznej.
Materia onimiczny (oraz informacje szczegowe na temat nazw przedszkoli) wyekscerpowano ze rde elektronicznych. Wortal internetowy przedszkola.
edu.pl informuje, e w Szczecinie dziaa obecnie 61 przedszkoli publicznych,
natomiast systemowa obsuga rekrutacji owiatowej w Szczecinie z obecnego
roku aktualizuje te dane i podaje, e czynnych przedszkoli samorzdowych
dziaajcych wmiecie iprowadzcych rekrutacj dzieci jest 555. Organem prowadzcym szczeciskie przedszkola samorzdowe jest Wydzia Owiaty Urzdu
Miasta Szczecina. Nadzr pedagogiczny nad nimi sprawuje Kuratorium Owiaty wSzczecinie na czele zZachodniopomorskim Kuratorem Owiaty.
Wwietle bada onomastycznych nazwy przedszkoli naley wczy do kategorii chrematonimw, czyli nazw wasnych wytworw jednostkowych lub
seryjnych pracy ludzkiej, najczciej nie zwizanych z okrelonym krajobrazem6. Korzystajc zklasyfikacji chrematonimw opracowanej przez Edwarda
Brez, omawiane onimy naley wczy do klasy ergonimw lub instytucjonimw, czyli nazw instytucji, przedsibiorstw, partii, organizacji, stowarzysze (od gr. rgon dzieo, praca; ac. institutio, -onis urzdzenie)7. Chcc dopeni informacje na temat klasyfikacji nazw przedszkoli miejskich, nie sposb
nie przywoa monografii Artura Gakowskiego pt. Chrematonimy w funkcji
kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim z2008 roku8. Wedug znawcy wspczesnej chrematonimii nazwy rnych typw przedszkoli wchodz wskad chrematonimii
uytkowej, przez ktr badacz rozumie wszystkie nazwy wasne, bdce niejako jzykowym dowodem ludzkiej aktywnoci w rnych obszarach kulturowych ycia publicznego: przestrzeni spoecznej, gospodarczej, kulturalnej,
artystycznej, ludycznej, edukacyjnej [...]9. A. Gakowski dokona take klasyfikacji chrematonimii uytkowej10 na trzy zbiory:
a) chrematonimi marketingow (do ktrej wczane s firmonimy, czyli nazwy
firm iproduktw tu naleayby zatem nazwy przedszkoli niepublicznych),
5

7
8

9
10

Por. list z2014 roku: systemowa obsuga rekrutacji owiatowej Szczecin, NABR 2014, https://nabor.pcss.pl/szczecin/przedszkole/nabor [9.05.2014].
E. Breza, Nazwy obiektw iinstytucji zwizanych znowoczesn cywilizacj (chrematonimy), w:
Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Krakw 1998, s. 343.
Ibidem, s. 348.
A. Gakowski, Chrematonimy w funkcji kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim, d 2008.
Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 5253.

12

Beata Afeltowicz

b) chrematonimi spoecznociow, czyli nazwy zrzesze i organizacji pastwowych, wojskowych, spoecznych, edukacyjnych, kulturalnych, kocielnych itp., do ktrych mona zaliczy nazwy przedszkoli publicznych,
c) chrematonimi ideacyjn (nazwy przedsiwzi kulturowych, akcji spoecznych itp)11.
Jednake autor opracowania ju w2008 roku stwierdzi, e nazwy przedszkoli prywatnych speniaj wszelkie kryteria uznania ich mian za firmonimy. Nazwy przedszkoli publicznych zkolei umieci wzbiorze nazewniczym
obejmujcym nazwy placwek edukacyjnych iwychowawczych oraz uzna, e
stanowi one pas przejciowy pomidzy chrematonimi marketingow ispoecznociow ze wzgldu na przyjte zasady ekonomiczne, ktrymi kieruj si
wswojej dziaalnoci12. Powysze stwierdzenie zostao przejte przez Mirosaw wita-Ched, ktra w swojej klasyfikacji chrematonimw13 (konkretnie
ergonimw) wyrnia:
1. ergonimy marketingowe (nazwy firm):
nazwy firm produkcyjnych,
nazwy firm usugowych,
nazwy firm handlowych;
2. ergonimy spoecznociowe (nazwy instytucji);
3. ergonimy marketingowo-spoecznociowe.
Dokonujc analizy nazw szczeciskich przedszkoli publicznych, stajemy przed problemem dotyczcym ostatecznego ksztatu nazwy omawianych
placwek edukacyjnych. Trudno wynika z faktu, e do lat 90. XX wieku
przedszkola takie byy oznaczane za pomoc deskrypcji okrelonych (czyli opisowych wyrae identyfikujcych indywidualny obiekt14) oraz numeru
(np. Przedszkole Publiczne nr 1 wSzczecinie), ale od niedawna otrzymuj take
dodatkowe okrelenia, takie jak np. Chochlik, Jarzbinka, Zefirek, ktre ujmowane s jako nazwy potoczne, nazwy towarzyszce (NT)15 lub waciwe nazwy
wasne okrelonego obiektu (traktujc pozostae skadniki nazwy jako zapis
11

12
13

14

15

Ten typ chrematonimw uytkowych analizuje A. Gakowski w artykule pt. Socjoideonimy


achrematonimy miejsce nazw organizacji iinicjatyw spoecznych wdynamice onimicznej jzyka, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. A. Cielikowa, B. Czopek-Kopciuch,
K. Skowronek, Krakw 2007, s. 495508.
A. Gakowski, Chrematonimy wfunkcji kulturowo-uytkowej, op.cit., s. 119.
M. witaa-Cheda, Wsprawie terminologii nazw firm iich miejsca wchrematonimii, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011, s. 474.
Definicj deskrypcji okrelonej podaj za: Z. Kaleta, Teoria nazw wasnych, w: Polskie nazwy
wasne. Encyklopedia, op.cit., s. 17.
Takie stanowisko reprezentuje A. Gakowski wcytowanym artykule pt. Socjoideonimy achrematonimy miejsce nazw organizacji i inicjatyw spoecznych w dynamice onimicznej jzyka,
op.cit., s. 503.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

13

ocharakterze deskrypcyjnym)16. Wopracowaniu zastosowano podejcie holistyczne reprezentowane przez Mari Biolik, ktra za chrematonim (ergonim)
uznaje oficjaln, pen nazw przedsibiorstwa, czy spki17 zajmujcej si
okrelon dziaalnoci oraz poddaje analizie nazwy wieloskadnikowe bdce zestawieniem kilku czonw18. Przyjte wskazwki metodologiczne pozwoliy wzbiorze nazw szczeciskich przedszkoli publicznych wyrni dwa
podzbiory:
1. chrematonimy spoecznociowe (15 nazw, tj. ok. 27% z grupy 55 nazw
dziaajcych wSzczecinie przedszkoli publicznych),
2. chrematonimy spoecznociowo-marketingowe (40 nazw, tj. ok. 73%).

Chrematonimy spoecznociowe
Pierwsza z wyrnionych grup onimicznych zostaa stworzona przez
urzdnikw Urzdu Miasta Szczecina. W latach 90. XX wieku dokonali oni
unifikacji omawianych nazw, std ich identyczna budowa. Jak pisze M. Kuakowska: Kady samorzd kieruje si wasnym wyczuciem normy wtym zakresie, dlatego na terenie jednej jednostki administracyjnej wszystkie nazwy
przedszkoli publicznych maj t sam struktur19. Wniniejszym opracowaniu
uwzgldniono onimy zobszaru jednej jednostki administracyjnej, zatem ich
budowa obejmuje identyczne skadniki, ktrymi s dwa obligatoryjne czony:
a) czon informacyjny,
b) czon identyfikacyjno-dyferencyjny20.
Wskad czonu informacyjnego wchodzi leksem przedszkole, uzupeniony
przymiotnikiem precyzujcym status placwki, tj. okreleniem publiczne. T
cz moemy uzna za obligatoryjny czon utosamiajcy nazwy przedszkola
publicznego.
Czon identyfikacyjno-dyferencyjny z kolei skada si z nastpujcych
elementw: oznaczenia cyfrowego w postaci leksemu numer oraz liczebnika
16

17

18
19
20

Takie stanowisko prezentuj np. I. Matusiak, K. Zawilska wartykule pt. Tendencje nazewnicze
na przykadzie olsztyskich chrematonimw, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze,
op.cit., s. 542 oraz K. Banderowicz, Mens sana in corpore sano. Wspczesne tendencje wnazewnictwie polskich sanatoriw, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, op.cit., s. 44.
M. Biolik, Modele strukturalne nazw wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej wwojewdztwie warmisko-mazurskim, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, op.cit., s. 60.
Ibidem.
M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli wwojewdztwie podkarpackim, op.cit., s. 316.
Budow chrematonimw spoecznociowych zaczerpnito z opracowania M. Kuakowskiej,
por. przypis 20.

14

Beata Afeltowicz

gwnego (np. nr 1, nr 2), przyimka w inazwy miejscowoci (ojkonim Szczecin). Zbudowane wedug powyszego schematu ergonimy maj posta, np.
Przedszkole Publiczne nr 4 wSzczecinie, Przedszkole Publiczne nr 14 wSzczecinie
i jak ju wspomniano s przykadami chrematonimw spoecznociowych.
Zinnej perspektywy metodologicznej czon informacyjny oraz identyfikacyjno-dyferencyjny stanowi cznie zapis ocharakterze deskrypcyjnym.
Nazwy przedszkoli publicznych reprezentujce typ chrematonimii spoecznociowej uzupeniaj dwa onimy: PP nr 60 Filia oraz PP nr 77 Filia.
Zaprezentowane przykady oprcz wymienionych powyej czonw: informacyjnego oraz identyfikacyjno-dyferencyjnego zawieraj dodatkowe okrelenie
wpostaci leksemu filia (ktry oznacza oddzia jakiej instytucji majcy swoj
lokalizacj poza miejscem funkcjonowania gwnej jednostki), umieszczonego
wpostpozycji do czonw wczeniejszych21.
Przedstawione nazwy przedszkoli publicznych wSzczecinie ocharakterze
spoecznociowym peni kilka funkcji:
1. identyfikacyjn wskazuj na indywidualne obiekty w przestrzeni
miejskiej,
2. informacyjn wnosz informacje ocharakterze dziaalnoci placwki,
3. lokalizujc informuj, wjakiej miejscowoci placwka si znajduje,
4. dyferencyjn czon wpostaci wyraenia liczebnikowego przyczynia si
do odrnienia jednej placwki od innej wobrbie jednej miejscowoci.

Chrematonimy spoecznociowo-marketingowe
Od lat 90. XX wieku do szczeciskich przedszkoli przenika koncepcja
przedszkola nowoczesnego, wyrastajca z praktyki pedagogicznej, ktra postuluje otwarto programow iorganizacyjn. Zjawisko to ma zwizek zreform owiaty wprowadzon wPolsce w1999 roku. Jednym zzaoe reformy
jest uczynienie na rwni odpowiedzialnymi za proces wychowania i edukacji wszystkich jego uczestnikw: nauczycieli, dzieci i rodzicw22. Nowoczesne przedszkole to take takie, ktre staje si firm, instytucj iorganizacj
21

22

Naley take wspomnie otakiej sytuacji, e iprzedszkole gwne, ijego filia mog nosi odrbne nazwy ocharakterze spoecznociowo-marketingowym, mowa oPP nr 51 Pingwinek
oraz jego filii onazwie Tuptusiowe Przedszkole.
Wstatucie kadego przedszkola publicznego znajduje si punkt, wktrym jest mowa, e jego
organami s: dyrektor przedszkola, rada pedagogiczna oraz rada rodzicw. Statuty te s dostpne na stronach internetowych poszczeglnych placwek.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

15

oferujc swoje usugi. Gwnym celem dziaania kadej firmy jest klient, ktry kupi usug, jeli odpowiada ona jego potrzebom ioczekiwaniom. Pojawia
si tu nowe pojcie w funkcjonowaniu przedszkola, jakim jest marketing23.
Specjalici wzakresie prowadzenia przedszkoli uwaaj, e marketing24 wtego
typu placwkach edukacyjnych jest dzi koniecznoci25.
Wskad marketingu (tzw. marketing-mixu) wchodzi produkt, cena, dystrybucja ipromocja. We wspczesnej rzeczywistoci bardzo czsto ten ostatni
element marketingu przyczynia si do wzrostu atrakcyjnoci danego przedszkola. Dziaaniami promocyjnymi moe by np. wydawanie folderw, plakatw informujcych o dziaalnoci placwki i jej ofercie edukacyjnej, prowadzenie strony internetowej. Podejmujc dziaania w zakresie reklamy, kada
placwka wypracowuje wasne sposoby promocji, ktrymi mog by np. stworzenie znaku firmowego logo, nazwy26 ihymnu przedszkola.
Utworzone z powyszych pobudek nazwy szczeciskich przedszkoli publicznych posiadaj nastpujc struktur: czon informacyjny oraz
identyfikacyjno-dyferencyjny + firmonim (inaczej logonim)27. Firmonimy
powstay wwyniku konkursw, wktrych brali udzia: dyrekcja przedszkola,
rada pedagogiczna, rodzice oraz dzieci. Takich nazw, ktre reprezentuj chrematonimi spoecznociowo-marketingow, wynotowano 40, a jedn z ich
podstawowych funkcji staje si promocja placwki edukacyjnej. Wprzypadku
23

24

25

26

27

M. Gerwatowska, Przedszkole jako instytucja edukacyjna wzmieniajacej si rzeczywistoci [on-line], dostpny wInternecie: www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014].
Leksem marketing w Uniwersalnym sowniku jzyka polskiego jest definiowany nastpujco:
<ang.> ekon. hand. dziaania majce na celu badanie rynku pod ktem potrzeb iupodoba
konsumentw, ustalenie wielkoci produkcji, okrelenie cen towarw, atake metod ich sprzeday, dystrybucji ireklamy USJP II 565. Irena Dzierzgowska przytacza trzy typy dziaa, ktre
narzuca marketing wprowadzeniu placwki przedszkolnej: 1. rozpoznanie obecnych ipotencjalnych klientw, sprawdzenie ich potrzeb, czyli badanie rynku, 2. przygotowanie oferty odpowiadajcej oczekiwaniom klientw, czyli rodzicw lub opiekunw, 3. promocja przedszkola,
czyli informowanie i reklamowanie usugi, aby przekona klienta do zakupu (I. Dzierzgowska, Marketing wprzedszkolu, czyli jak skutecznie sprzedawa usug edukacyjn, Managment
wprzedszkolu, RAABE, Warszawa 1997, J. 1.1., s. 3.
Marzena Gerwatowska w wypowiedzi na stronie internetowej www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014] przedstawia decydujce otym
zjawisku czynniki zewnetrzne, m.in. ni demokratyczny powodujcy wiksz liczb miejsc
wprzedszkolu od liczby dzieci czy postawa rodzicw, ktrzy s skonni dowozi swoje dziecko
do oddalonego od miejsca zamieszkania przedszkola cieszcego si dobra opini.
Por. M. Rutkowski, Nazwy na sprzeda. Onazewnictwie na usugach marketingu, Onomastica
2003, t. 48, s. 239254.
M. Biolik charakteryzuje firmonimy nastpujco: Integraln czci niektrych chrematonimw s tzw. firmonimy, nazywane te logonimami, czy markonimami bdce symbolem,
mark firmy. Logonimy czy firmonimy to nazwy hasa (M. Biolik, Modele strukturalne nazw
wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej..., op.cit., s. 60).

16

Beata Afeltowicz

omawianej kategorii onimicznej interesowa nas przede wszystkim czon bdcy firmonimem oraz jego kontekst kulturowy, przez ktry rozumiemy zesp
odniesie do caoksztatu dorobku materialnego i/lub duchowego czowieka,
inaczej to kulturowe, wktrym osadzona jest okrelona jednostka onimiczna.
Elementami kontekstu kulturowego mog by: teksty literackie ipublicystyczne, historia, sztuka (rzeba, malarstwo, muzyka, teatr, film), filozofia, inny tekst
kultury (czyli wnaszym przypadku inna nazwa wasna), czyli oglnie wszystkie dokonania ludzkie wsferze kultury.
Zmotywacyjnego punktu widzenia zgromadzony zbir onimw rozpada
si na dwie grupy: nazw topograficznych ikulturowych. Pierwsz tworz nazwy, ktre wskazuj na pooenie placwki wprzestrzeni miasta (PP nr 37 Na
Grce, zlokalizowane przy ul. Jagielloskiej, w jej stromej czci, na wzniesieniu oraz PP nr 45 Lene przy ul. Czwjdziskiego w Szczecinie-Poni)
lub na charakterystyczne cechy krajobrazu, gwnie na gatunek drzewa rosncego przed lub wokolicy obiektu (PP nr 52 Pod Topol, PP nr 66 Pod
Kasztanem).
Pozostaych 36 firmonimw przedszkoli publicznych wSzczecinie tworzy
zbir nazw kulturowych, ktre moemy odnie do dorobku materialnego lub
duchowego ludzkoci. Najliczniejsz grup omawianych ergonimw stanowi
nazwy osadzone wkontekcie wyobrae oszczliwym, beztroskim dziecistwie (14 nazw). Pod wzgldem strukturalnym nazwy omawianej podgrupy
s reprezentowane przez jednostki onimiczne jednoczonowe i wieloczonowe. Struktury jednoczonowe maj posta przymiotnikw rodzaju nijakiego
(3 nazwy: Baniowe (PP nr 62), Radosne (PP nr 1) oraz Tczowe28 (PP
nr 38)). Szczeglna rola przypada przymiotnikowi baniowy, ktry oznacza
pikno, niezwyko, czyli niepowtarzalno placwki edukacyjnej, ale take
ma znaczenie dotyczcy bani, ktre peni nieocenion rol wwychowaniu
dzieci, poniewa ksztatuj irozwijaj ich osobowo. Poprzez suchanie lub
czytanie bani poznaj one wiat, ucz si wzorw zachowa inorm moralnych, adodatkowo utwory baniowe stanowi rdo inspiracji plastycznej lub
teatralnej dzieci29.
Przymiotnik moe take wchodzi wskad struktury wieloczonowej (PP nr
10 Bajkowa ka). Wczterech nazwach przedszkoli powizano przymiotnik
28

29

M. Kuakowska twierdzi, e przymiotniki takie jak soneczny i tczowy s metaforycznymi


okreleniami odpowiadajcymi przymiotnikowi szczliwy, zob. M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli wwojewdztwie podkarpackim, op.cit., s. 321.
Na temat wpywu bani na osobowo dziecka zob. M. Molicka, Znaczenie bani w rozwoju
dziecka, w: teje, Biblioterapia ibajkoterapia. Rola literatury wprocesie zmiany rozumienia wiata spoecznego isiebie, Pozna 2011, s. 170221.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

17

oznaczajcy rado, szczcie zrzeczownikowym oznaczeniem numerycznym


placwki: Soneczna Dziewitka (PP nr 9), Szczliwa Trzynastka (PP nr
13), Wesoa Osiemnastka (PP nr 18), Wesoe Sidemki (PP nr 77). Zaprezentowane firmonimy peni dodatkowo funkcj mnemotechniczn, poniewa
dziki nim atwiejsze staje si zapamitanie numeru przedszkola.
Do wyrnionej grupy onimicznej nazw szczeciskich przedszkoli zwizanych wwyobraeniami odziecistwie mona rwnie wczy firmonimy powstae wwyniku onimizacji apelatyww nazywajcych mae dzieci, ich cechy
izachowania (3 nazwy: Chochlik (PP nr 30), Figielek (PP nr 79), Smyk
(PP nr 43), atake okrelenia grupowe (2 nazwy: Lena Gromada (PP nr 48),
Maych Przyjaci (PP nr 74).
Powszechnie uznaje si dziecistwo jako pocztek drogi yciowej czowieka. W nawizaniu do tego stwierdzenia wyzyskano zdrobnienie leksemu
rdo (wznaczeniu metaforycznym to, co stanowi pocztek czego) iw2003
roku utworzono nazw PP nr 41 rdeko. Na stronie internetowej przedszkola czytamy, e wpracy kieruje si ono maksym: rdeko przyjani
rdo wiadomoci rdo pierwszych zabaw rdeko radoci, misj za
jest Inspirowanie dzieci do radosnej twrczoci w oparciu o dobra kultury
naszego miasta30.
Obserwacja zebranego materiau chrematonimicznego pozwala na stwierdzenie, e kolejnym kontekstem kulturowym logonimw szczeciskich przedszkoli publicznych jest kontekst literacki (10), wtrnie wwybranych znich
kontekst filmowy. Wystpuj tu tytuy utworw nalecych do kanonu literatury
dziecicej, np. Chatka Puchatka A.A. Milnea(PP nr 21 Chatka Puchatka),
May Ksi A. de Saint Exuperyego (PP nr 59 May Ksi). Do poezji
wiersza dla dzieci Jana Brzechwy Entliczek-pentliczek nawizuje onim PP nr
3 Pentliczek, za nazwa PP nr 35 Krasnala Haabay ma zwizek zutworem
Lucyny Krzemienieckiej Zprzygd krasnala Haabay, wydanym po raz pierwszy w1936 roku. Dwie kolejne nazwy: PP nr 51 Pingwinek oraz PP nr 51 Filia
Tuptusiowe Przedszkole odnosz si zarwno do bohaterw ksikowych, jak
ifilmowych. Pingwin Pik-Pok to bohater ksiki Adama Bahdaja pt. May pingwin Pik-Pok oraz zrealizowanego wSe-ma-forze animowanego serialu lalkowego otym samym tytule. Filia PP nr 51 Tuptusiowe Przedszkole wywodzi
swoje miano od imienia bohatera ksiki Walta Disneya pt. Zajczek Tuptu,
ktry nastpnie sta si bohaterem filmu animowanego pt. Bambi. Do literatury nawizuje rwnie nazwa PP nr 54 Plastusiowo, ktrej podstaw jest tytu
utworu Marii Kownackiej z1931 r. pt. Plastusiowy pamitnik ijego bohater
30

Zob. www.przedszkolezrodelko.pl [dostp: 24.04.2014].

18

Beata Afeltowicz

ludzik zplasteliny Plastu. Wnazwie PP nr 58 Akademia Krasnoludkw


moemy doszuka si kontaminacji ideonimw dwch utworw dla dzieci:
Akademii Pana Kleksa J. Brzechwy oraz Okrasnoludkach isierotce Marysi
Marii Konopnickiej. Nazw fikcyjnej wyspy ze wiata powieci pt. Piotru Pan
J.M. Barriego Nibylandii wyzyskano wcelu kreacji firmonimu PP nr 73 Ekolandia (zastosowany przedrostek wskazuje na profil edukacyjno-wychowawczy
placwki). Tylko wjednym przykadzie wystpuje zestawienie antroponimiczne Julian Tuwim wpoczeniu zleksemem kraina, ktry wbaniach konotuje
miejsca lub przestrzenie archetypowe itowarzyszy wyobraeniom oszczliwym
dziecistwie. W nazwie PP nr 72 Kraina Juliana Tuwima dodatkowo wskazuje na artystyczny profil przedszkola. Nazwy poszczeglnych grup wiekowych,
np. Dyzie, Soniki, Sowiki, Tralalinki, przywouj wiersze poety, takie jak Dyzio
marzyciel, So Trbalski, Ptasie radio, Spniony sowik, OPanu Tralaliskim, tym samym przybliaj twrczo J. Tuwima dzieciom.
Tem kulturowym nastpnych piciu firmonimw przedszkoli miejskich
wSzczecinie jest sztuka, akonkretnie muzyka imalarstwo. Dziedzina muzyki
jest reprezentowana przez nastpujce onimy: Gama (PP nr 50, w ktrym
realizowany jest program edukacji artystycznej Zmuzyk przez wiat), Hejnaek (PP nr 32), Muzyczna semka (PP nr 8; nazwa nawizuje do typu
nuty, ale jednoczenie wskazuje na numer przedszkola) oraz Pnutka (PP nr
80). Nadanie takich nazw jest zwizane zprofilem przedszkola iilustruje zasadnicz dziaalno edukacyjn jednostki. Malarstwo jako dziedzina dziaalnoci artystycznej czowieka znajduje odbicie wfirmonimie Pdzelek (PP nr
53). Priorytetem wtej placwce s zajcia plastyczne (rysowanie, malowanie,
wycinanie itp.). Dyrekcja irada pedagogiczna przedszkola stawia sobie take
cel, aby jego wychowankowie przebywali westetycznych pomieszczeniach31.
Kolejn wyrniajca si grup firmonimw szczeciskich przedszkoli s
cztery nazwy powizane zapelatywnymi okreleniami rolin (drzew, krzeww,
kwiatw), bogatymi ze wzgldu na sw symbolik. PP nr 11 nosi nazw Jarzbinka, bdc zdrobnieniem od leksemu jarzbina, ktra wsferze wierze jest
symbolem niefrasobliwej radoci. Nazwy PP nr 49 Stokrotki oraz PP nr 67
Stokrotka odwouj si do nazwy kwiatu, ktry symbolizuje ewolucj idojrzewanie duchowe. Wnazwie PP nr 61 Niezapominajka tkwi nazwa kwiatu,
ktry w polskiej kulturze jest symbolem pamici. Przedszkole zakada cis
wspprac ze swoimi absolwentami, angaowanie ich do udziau worganizowanych imprezach.
31

Nazwy poszczeglnych grup wiekowych: Akwarelki, Kolorowanki, Modelinki, Plastelinki semantycznie nawizuj rwnie do nazwy przedszkola.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

19

Trzy firmonimy jako skadniki nazw przedszkoli publicznych wSzczecinie


moemy okreli mianem marynizmw onimicznych. Termin marynizm leksykalny wprowadzi Stanisaw Bba wartykule Swojsko iegzotyka wnazwach pomorskich ikujawskich zakadw gastronomicznych z1969 roku32 iobj nim onimy wskazujce na nadmorskie pooenie obiektu. Zuwagi na fakt, e Szczecin
nie jest miastem nadmorskim, do grupy marynizmw onimicznych wczono
ergonimy nawizujce do zbiornikw wodnych (jego czci PP nr 65 Zatoczka33), rodzaju wiatru (PP nr 23 Zefirek, od. ap. zefir ciepy, agodny wiatr),
oprzyrzdowania statkw (PP nr 27 agielek, od. ap. agiel duy pat mocnej
tkaniny rozpinany na maszcie statku, sucy do jego napdzania). Kontekstem
wymienionych firmonimw jest pooenie geograficzne Szczecina nad Odr
oraz eglarstwo. Zjzykoznawczego punktu widzenia przedstawione nazwy reprezentuj specyficzny model nazewniczy, ktry cechuje si jednoczonowoci
elementw (wszystkie nazwy s jednowyrazowe), deminutywnoci (wymienione nazwy s zdrobnieniami) oraz jednolitoci etymologiczn (pochodzeniem
od apelatyww, awic do ich utworzenia wykorzystano proces onimizacji).
Ostatnim kontekstem kulturowym oddziaujcym na dwie nazwy przedszkoli publicznych jest pejza urbanistyczny Szczecina, majcy odbicie wnazwie PP nr 74 Maych Przyjaci (placwka jest zlokalizowana na os. Przyjani) oraz tradycje miejskie zawarte w nazwie PP nr 32 Hejnaek (przy
Zamku Ksit Pomorskich przy ul. Farnej). Ostatnia nazwa informuje otym,
e Szczecin ma swj wasny hejna, ktry jest grany na trbce codziennie wpoudnie zwiey Zamku Ksit Pomorskich oraz zUrzdu Miasta Szczecina34.
Na zakoczenie warto odwoa si do M. Kuakowskiej, ktra analizujc
korpus nazewniczy obejmujcy nazwy przedszkoli w wojewdztwie podkarpackim, skonstatowaa: [...] w grupie nazw przedszkoli mona wyranie
wskaza te, ktre, ktre s firmonimami, czyli nazwy przedszkoli prywatnych
ite, ktre wzasadzie mona zaliczy do chrematonimii spoecznociowej, czyli
32

33

34

S. Bba, Swojsko iegzotyka wnazwach pomorskich ikujawskich zakadw gastronomicznych,


Pomorze 1969, nr 6, s. 12.
PP nr 65 od 2000 r. realizuje program edukacji morskiej, wktry wpisuj si m.in. nazwy grup
zwizane ztematyk morsk: Delfinki, Marynarze, Meduzy, Rybki, eglarze. Przedszkole projektuje model absolwenta, ktry zna iszanuje tradycje morskie.
Hejna Szczecina zosta skomponowany w1995 roku przez Janusza Stalmierskiego, auchwa
Rady Miejskiej wSzczecinie zdnia 2.12.1996 r. zosta przyjty do statutu miasta. Trwa okoo
minuty ijest wykonywany przez jednego trbacza. Wwita pastwowe imiejskie (tj. 26 kwietnia, 1 i3 maja, 5 lipca, 15 sierpnia, 11 listopada) jest grany uroczycie przez trzech trbaczy
[haso: Hejna Szczecina, w: http://pl.wikipedia.org/wiki/Hejna_Szczecina [dostp: 25.04.2014
r.] oraz haso: Hejna Miasta Szczecin, w: http://encyklopedia.szczecin.pl/wiki/Hejna_Miasta_
Szczecin [dostp: 25.04.2014].

20

Beata Afeltowicz

nazwy przedszkoli publicznych i wyznaniowych35. Przeprowadzona analiza


onomastyczna 55 nazw przedszkoli publicznych wSzczecinie pozwala stwierdzi, e od okoo 20 lat obserwujemy proces przesuwania granic chrematonimii marketingowej, poniewa 40 nazw ze zbioru chrematonimw spoecznociowych przesuno si do pasa granicznego pomidzy chrematonimi
spoecznociow i marketingow. Przyczyn tego zjawiska naley upatrywa
wzmieniajcej si rzeczywistoci pozajzykowej iwe wpywie uwarunkowa
ekonomicznych na dziaalno placwek wychowawczo-edukacyjnych, jakimi
s przedszkola samorzdowe.
Wymienione czynniki spowodoway wkroczenie zasad marketingu do zarzdzania przedszkolami miejskimi. Oferowane usugi zaczynaj by traktowane jak towar, ktry trzeba sprzeda; trzeba take znale klienta, ktremu niejako pakuje si towar wokrelone rodki werbalne. Mona do nich zaliczy
m.in. nazw placwki, ktra jest jedn zform promocji usugi wychowawczo-edukacyjnej. Podstawow funkcj omawianych chrematonimw obok funkcji identyfikujcej idyferencyjnej jest funkcja reklamowa.
Wybr rodkw leksykalnych wykorzystywanych wtworzeniu firmonimw
przedszkoli publicznych jest podyktowany przede wszystkim przypisywanymi im konotacjami, ktre najczciej nawizuj do wyobrae oszczliwym
i beztroskim dziecistwie (14 nazw). Nastpnym kontekstem kulturowym
nazw szczeciskich przedszkoli by kontekst literacki, wtrnie firmowy (10
nazw). Dominoway tu tytuy utworw dla dzieci i modziey, nazwy bohaterw bajkowych, sporadycznie imiona i nazwiska twrcw literatury dziecicej. Do muzyki imalarstwa odwoywao si pi nazw przedszkoli. Zkolei
sfera wierze (nazwy symbolicznych rolin, gwnie kwiatw) posuya wcelu
utworzenia czterech nazw omawianych obiektw. Najmniej popularnymi kontekstami kulturowymi wkategorii nazw przedszkoli okazay si kultura eglarska (3 nazwy), atake pejza urbanistyczny oraz tradycje miejskie (2 nazwy).
Przeprowadzone badania nazw przedszkoli publicznych wSzczecinie upowaniaj do wysnucia wniosku, e wniedalekiej przyszoci wszystkie tego typu
placwki oprcz nazwy wpostaci chrematonimu spoecznociowego bd uzupeniane firmonimem. Mona zatem przypuszcza, e opisany proces przyczyni
si do zmiany granic chrematonimii marketingowej oraz do zaanektowania przez
ni obszarw obsugiwanych dotychczas przez chrematonimi spoecznociow.

35

M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli wwojewdztwie podkarpackim, op.cit., s. 315.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

21

Bibliografia
Banderowicz K., Mens sana in corpore sano. Wspczesne tendencje wnazewnictwie polskich sanatoriw, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011, s. 4358.
Bba S., Swojsko iegzotyka wnazwach pomorskich ikujawskich zakadw
gastronomicznych, Pomorze 1969, nr 6, s. 12.
Biolik M., Modele strukturalne nazw wasnych przedsibiorstw ilokali brany gastronomicznej wwojewdztwie warmisko-mazurskim, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011,
s. 5978.
Bratuszewska M., Witkowska J., Przedszkole szansa czy zagroenie?,
http://www.zpo1.mlawa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=26:przedszkole-szansa-czy-zagroenie&catid=19:publikacje&Itemid=12 [12.05.2014].
Breza E., Nazwy obiektw iinstytucji zwizanych znowoczesn cywilizacj
(chrematonimy), w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998, s. 343362.
Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik, J. Duma, Olsztyn 2011.
Dzierzgowska I., Merketing wprzedszkolu, czyli jak skutecznie sprzedawa
usug edukacyjn, Managment wprzedszkolu, RAABE, Warszawa 1997,
J. 1.1., s. 3.
Gakowski A., Chrematonimy wfunkcji kulturowo-uytkowej. Onomastyczne studium porwnawcze na materiale polskim, woskim ifrancuskim, d
2008.
A. Gakowski, Socjoideonimy a chrematonimy miejsce nazw organizacji
iinicjatyw spoecznych wdynamice onimicznej jzyka, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. A. Cielikowa, B. Czopek-Kopciuch,
K. Skowronek, Krakw 2007, s. 495508.
Gerwatowska M., Przedszkole jako instytucja edukacyjna wzmieniajacej si
rzeczywistoci [on-line], dostpny wInternecie: www.eduforum.pl/.../Marzena%20Gerwatowska%20Przedszkole%20jak [dostp: 4.05.2014].
Jednotliv aveobecn v onomastike, 18. slovensk onomastick konferencia, Preov 12. 14. septembra 2011, red. M. Olotiak, Preov 2012.
Z. Kaleta, Teoria nazw wasnych, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia,
red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998, s. 1536.

22

Beata Afeltowicz

Kosyl C., Chrematonimy, w: Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski,


Lublin 2001, s. 447452.
M. Kuakowska, Nazewnictwo przedszkoli wwojewdztwie podkarpackim,
w: Jednotliv aveobecn v onomastike, 18. slovensk onomastick konferencia, Preov 12. 14. septembra 2011, red. M. Olotiak, Preov 2012, s.
313324.
Matusiak I., Zawilska K., Tendencje nazewnicze na przykadzie olsztyskich
chrematonimw, w: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. A.
Cielikowa, B. Czopek-Kopciuch, K. Skowronek, Krakw 2007, s. 541546.
Molicka M., Biblioterapia ibajkoterapia. Rola literatury wprocesie zmiany
rozumienia wiata spoecznego isiebie, Pozna 2011.
Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. A. Cielikowa, B.
Czopek-Kopciuch, K. Skowronek, Krakw 2007.
Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa
Krakw 1998.
Rutkowski M., Nazwy na sprzeda. Onazewnictwie na usugach marketingu, Onomastica 2003, t. 48, s. 239254.
witaa-Cheda M., Wsprawie terminologii nazw firm iich miejsca wchrematonimii, w: Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik,
J. Duma, Olsztyn 2011, s. 469475.
Warda-Radys L., Przedszkolanka wychowawczyni czy wychowanka, w:
Wok sw iznacze I. Polszczyzna pikna ipoprawna, red. E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2005, s. 125141.
Wok sw iznacze I. Polszczyzna pikna ipoprawna, red. E. Rogowska-Cybulska, Gdask 2005.
Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin 2001.

Objanienie skrtw
PP Przedszkole Publiczne
SJPD Sownik jzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 111, Warszawa
19581969.
USJP Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. 14, Warszawa
2003.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

23

Indeks nazw przedszkoli publicznych wszczecinie wroku 2014


1.
2.
3.
4.
5.

PP nr 1 Radosne
PP nr 3 Pentliczek
PP nr 4
PP nr 5
PP nr 6 (wSpecjalnym Orodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niesyszcych im. Hansa Christiana Andersena wSzczecinie)
6. PP nr 8 Muzyczna semka
7. PP nr 9 Soneczna Dziewitka
8. PP nr 10 Bajkowa ka
9. PP nr 11 Jarzbinka
10. PP nr 13 Szczliwa Trzynastka
11. PP nr 14
12. PP nr 18 Wesoa Osiemnastka
13. PP nr 20
14. PP Specjalne nr 21 Chatka Puchatka
15. PP nr 23 Zefirek
16. PP nr 27 agielek
17. PP nr 29
18. PP nr 30 Chochlik
19. PP nr 31
20. PP nr 32 Hejnaek
21. PP nr 33
22. PP nr 35 Krasnala Haabay
23. PP nr 37 Na Grce
24. PP nr 38 Tczowe
25. PP nr 41 rdeko
26. PP nr 43 Smyk
27. PP nr 44
28. PP nr 45 Lene
29. PP nr 46
30. PP nr 48 Lena Gromada
31. PP nr 49 Stokrotki
32. PP nr 50 Gama
33. PP nr 51 Pingwinek
34. PP nr 51 Tuptusiowe Przedszkole
35. PP nr 52 Pod Topol

24

Beata Afeltowicz

36. PP nr 53 Pdzelek
37. PP nr 54 Plastusiowo
38. PP nr 58 Akademia Krasnoludkw
39. PP nr 59 May Ksi
40. PP nr 60
41. PP nr 60 Filia
42. PP nr 61 Niezapominajka
43. PP nr 62 Baniowe
44. PP nr 64
45. PP nr 65 Zatoczka
46. PP nr 66 Pod Kasztanem
47. PP nr 67 Stokrotka
48. PP nr 72 Kraina Juliana Tuwima
49. PP nr 73 Ekolandia
50. PP nr 74 Maych Przyjaci
51. PP nr 75
52. PP nr 77 Wesoe Sidemki
53. PP nr 77 Filia
54. PP nr 79 Figielek
55. PP nr 80 Pnutka

Cultural contexts of public kindergartens names in Szczecin


Summary
The paper gathered and discussed aset of 55 names of public kindergartens
in Szczecin which are intended for children from 2.5 years of age to the start of
compulsory education (usually 6 years of age). Described kindergartens lead
the recruitment of children and are supervised by the Department of Education of the City of Szczecin, and by the Board of Education in Szczecin.
According to the Polish Onomastic terminology by Arthur Gakowski
the names of public kindergartens are included in the set of utility chrematonyms or more precisely to asubset of social chrematonyms. Using the classification of chrematonyms created by Edward Breza, one can call analized names
ergonyms or institutionyms.
The official names of public kindergartens (eg Public Kindergarten No. 1
in Szczecin) are created by officials of a local government, whist the unofficial

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

25

ones (eg Public Kindergarten No. 1 in Szczecin Joyful) are created by ateam
that consists of: Director of kindergarten, teachers council, parents and children who attend to a particular kindergarten.
The study shows that the form of the unofficial name of apublic kindergarten is determined by the following cultural contexts: ideas about childhood,
childrens literature, music, visual arts, architecture and traditions of the city.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

27

Edyta Bocian
Uniwersytet Szczeciski

Zwizki jzyka woskiego zkultur: wybrane aspekty


zzakresu frazeologii

Sowa kluczowe:
jzyk woski, frazeologia, dziedzictwo kulturowe
Sowa kluczowe:
Lingua italiana, fraseologia, patrimonio culturale

Jzyk akultura
Nie sposb przeledzi wkrtkiej formie artykuu zoonego splotu jzyka
naturalnego z szeroko pojt kultur, nie tylko ze wzgldu na rozlego samej tematyki, ale take na fakt, e badanie tych powiza stao si inspiracj docieka wielu badaczy, ktrych owocem jest bogata literatura przedmiotu. Wrd wspomnianych badaczy nie zabrako oczywicie jzykoznawcw,
zainteresowanych rnymi paszczyznami tych zwizkw, z ktrych czsto
wyaniao si przyrwnanie jzyka do utrwalacza, rezerwuaru, przenonika
iprzekanika treci kulturowych1.
Jedn ztych paszczyzn badawczych jest kwestia frazeologicznych zasobw
jzyka. W literaturze przedmiotu na status zwizku frazeologicznego (idiomatyzmu, frazeologizmu) skadaj si parametry odtwarzalnoci danego poczenia wyrazowego, utrwalonej czliwoci poszczeglnych komponentw,
1

J. Anusiewicz, Kulturowa teoria jzyka. Zarys problematyki, w: Jzyk akultura. Tom 1. Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Wrocaw 1991, s. 17.

28

Edyta Bocian

wielowyrazowo, idiomatyczno. Mog one take cechowa si rnym


stopniem zmiennoci, czyli wystpowa w postaciach wariantywnych, przy
czym wiksza lub mniejsza zwarto zwizku frazeologicznego nie wpywa na
zachwianie tosamoci znaczeniowej2. Zwizki te podlegaj rwnie rnym
klasyfikacjom. Ich cech specyficzn jest take tworzenie obrazw przy pomocy mechanizmu metonimii oraz metafor, przy czym ich obrazowo moe by
zwizana zokrelon kultur, odzwierciedla swoisto obyczajw wbardziej
lub mniej odlegych epokach, zawiera nazw wasn, ewentualnie by aluzj
do dorobku kulturowego danego narodu3, aczkolwiek wiele znich jest zwizanych ze wsplnot rozwoju kulturalnego rnych narodw4.
Niemniej jednak na uwag zasuguj take mniej trwae elementy jzykowe, ktre rodz si wwyniku poczenia jzyka zkultur. Chodzi oproblematyk tzw. nazw wasnych metaforycznych. Kerstin Johnasson5 wyrnia dwa
rodzaje tych nazw, jedn znich jest kategoria nazw wasnych metaforycznych
cile powizanych wanie zkultur danego narodu (tzw. Npr mtaphoriques
plus ou moins lexicaliss). Metafory te pojawiaj si wdzieach literatury piknej, dla przykadu belgijska pisarka Amlie Nothomb wpowieci Stupeurs et
tremblements tworzy np. Jtais la Sisyphe de la contabilit []6 (Byam Syzyfem
rachunkowoci []7) nawizujc do mitologicznej postaci Syzyfa, celem zobrazowania bezuytecznoci zmaga gwnej bohaterki zrachunkowoci.
Warto zaznaczy, e procesy metaforyczne wpisuj si jeszcze gbiej
wzwizki jzyka zkultur. Opierajc si na kognitywnej teorii metafory Lakoffa iJohnsona8, czyli na pojciu metafory konceptualnej jako swoistej matrycy
dla metafory jzykowej, wktrej wystpuje konceptualne przecicie si domeny rdowej i docelowej, istotnym wydaje si podjcie bada na wsplnym
metaforycznym dziedzictwie konceptualnym kultury europejskiej w oparciu
okonwencjonalne zasoby metaforyczne jzykw europejskich. Metafory konceptualne s bowiem czsto podobne wwielu jzykach, dotyczy to moe samej formy metafory konceptualnej, atake faktu, e czsto dla tej samej domeny rdowej rne jzyki wykorzystuj te same domeny docelowe.
Interesujce s take, zwaszcza dla italianisty i polonisty, obszary bada
skupiajce si na krzyowaniu si zasobw leksykalnych tych dwch jzykw,
2
3

4
5
6
7
8

A.M. Lewicki (red.), Stao izmienno zwizkw frazeologicznych, UMCS, Lublin 1982.
Cytuj B. Rejakow za A. Olekiewicz, Europa jzykw. Zwizki frazeologiczne oproweniencji
biblijnej iantycznej weuropejskiej wsplnocie sownikowej, Krakw 2007, s. 44.
A.M. Lewicki, Studia zteorii frazeologii, ask 2003, s. 27.
J. Kerstin, Le nom propre: constructions et interprtations, Paris 1994, ss. 214220.
Stupeur et tremblements, Paris 1999, s. 73.
Zpokor iunieniem, Warszawa 2005, s. 45.
Wszczeglnoci publikacja Metaphors we live by.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

29

czyli na wzajemnym przenikaniu si sownictwa zleksykonu jednego jzyka


do drugiego. Oile, wrozwaanym przypadku, trudno mwi owzmoonym
wpywie jzyka polskiego na leksykon jzyka woskiego, otyle kierunek przeciwny odznacza si nieco wiksz intensywnoci wzbogacenia leksykalnego,
aczkolwiek, jak susznie ujmuje to Maria Borejszo: Wpywy woskie, szczeglnie nasilone wczasach pnego redniowiecza irenesansu [...], nigdy nie
przyniosy fali obcych zapoycze do polszczyzny, ograniczajc si do kilku
wybranych dziedzin wczesnego ycia [...], zawsze te konkuroway znimi poyczki zinnych jzykw, np. aciny, czeskiego, niemieckiego, czy nieco pniej
rwnie francuskiego. Z podanych wzgldw udzia italianizmw w podstawowym czonie polskiej leksyki trzeba uzna za stosunkowo niewielki wporwnaniu zzapoyczeniami zinnych rde9.

Zasoby frazeologiczne jzyka woskiego akultura


Inspiracje historyczne
Jednym z aspektw zwizkw jzyka woskiego z kultur jest jego cise
powizanie zhistorycznym dziedzictwem Woch oraz zdziedzictwem historii
wiatowej. Wkategorii tej mog wystpi zarwno nawizania do szczeglnie
istotnych wydarze o historycznym tle, jak i do znaczcych sw wypowiedzianych przez znamienite osoby zdanej epoki oraz kalki wyrae zwizanych
zhistori pochodzce zinnych jzykw.
Zzakresu historii wiatowej pojawia si np. andare aCanossa (25)10 (pj
do Canossy), ktre oznacza upokorzy si, prosi oprzebaczenie. Wyraenie
to zwizane jest ze znanym wydarzeniem zczasw redniowiecznych, kiedy to
ekskomunikowany cesarz Henryk IV uda si do Kanossy prosi papiea Grzegorza VII oprzebaczenie, ktre otrzyma nie bez uprzedniego upokorzenia. Innym utartym zwrotem, ktry warto zasygnalizowa jest fare il portoghese (144)
(udawa Portugalczyka), ktre oznacza wej do jakiego miejsca bez opacenia biletu wstpu. Zwizek ten siga XVIII wieku, podczas ktrego Ambasada
Portugalii wRzymie zorganizowaa widowisko dla rodakw, na ktre mieli oni
9
10

M. Borejszo, Zapoyczenia woskie we wspczesnej polszczynie, Pozna 2007, s. 910.


Cyfra podana w nawiasie wskazuje na numer strony, na ktrej dany zwizek frazeologiczny
zosta przedstawiony wzbiorze woskich zasobw frazeologicznych autorstwa G. Pittno, Frase
fatta capo ha. Dizionario dei modi di dire, proverbi e locuzioni, Bologna 1992. Publikacja ta stanowi punkt odniesienia dla prezentowanych zwizkw, rekonstrukcj kontekstu historycznego
iliterackiego badanych zwizkw przytaczam za cytowanym badaczem.

30

Edyta Bocian

zagwarantowany darmowy wstp. Wystarczyo tylko zadeklarowa, e jest si


Portugalczykiem, aby mc wej gratis, z czego skorzystay take inne nacje
podajc si za mieszkacw tego kraju. Innym frazeologizmem zawierajcym
wswej budowie nazwy narodowoci lub nazwy mieszkacw danego miasta
jest np. filarsela allinglese (158) (wyj po angielsku/ wstylu angielskim), istniejce rwnie wjzyku polskim, francuskim (filer langlais), angielskim (to
take french leave) oraz niemieckim (sich auf Franzsisch empfehlen), wktrych
to jednak wtym samym znaczeniu mwi si owychodzeniu wstylu francuskim. Idiomatyzm ten nawizuje najprawdopodobniej do osiemnastowiecznych francuskich zwyczajw opuszczania przyjcia bez poegnania. Wtakim
znaczeniu dotrwa on do czasw obecnych. W grupie tej mona wymieni
rwnie pagare alla romana (219) (paci po rzymsku), czyli kady za siebie.
Ten zwizek frazeologiczny odwouje si zduym prawdopodobiestwem do
jakiego zwyczaju zokresu staroytnego Rzymu, niestety nieudokumentowanych wjakikolwiek sposb11.
Jeli chodzi natomiast stricte o histori Woch mona zauway zwizki
frazeologiczne zwizane zhistori najnowsz oraz zt starsz, wniektrych
z nich pojawiaj si nazwiska, bardziej lub mniej znanych obecnie postaci,
oraz nazwy wasne. Zzakresu historii najnowszej warto przywoa np. zoccolo duro (297) (twarde kopyto), wyraenie to narodzio si w jzyku polityki
na okrelenie najwierniejszego, najtrwardszego elektoratu woskiej partii
komunistycznej PCI w latach 80. XX wieku. W latach tych partia ta zacza
notowa spadki popularnoci, ajej najwierniejszy elektorat zacz by okrelany tym mianem. Bardzo rozpowszechnionym frazeologizmem jest take piove, governo ladro! (233) (pada, rzd zodziejem!), uywany jest on na potrzeby
werbalnego obarczenia rzdu kadym nieszczciem, pechem, nawet takim,
za ktre nie ponosi on adnej winy, jak wprzypadku deszczu. Wyraenie to
pochodzi zpodpisu pod rysunkiem satyrycznym z1861 roku opublikowanym
na amach gazety Pasquino, bdcym komentarzem do demonstracji, ktra
nie odbya si na skutek opadw deszczu. Natomiast w obrbie odwoa do
historii starszej mona wskaza na paga Pantalone (218) (paci Pantalone), ktre nawizuje do Pantalon de Bisognosi, bdcego symbolem ucisku ludu ze
strony bogatych iwpywowych ludzi. Kolejnym wyraeniem jest np. fare come
padre Zappata che predica bene e razzola male (140) (postpowa jak ojciec
Zappata, ktry dobrze nakazuje/prawi, ale inaczej czyni)12, odwouje si ono
11

12

Pojawia si te akcent polski lordine regna aVarsavia (212) (porzdek panuje wWarszawie).
Wyraenie to suy cynicznemu wskazaniu, e dana sytuacja ulega stabilizacji, bez sprecyzowania jednak, e stan ten zosta otrzymany wwyniku dziaa represyjnych.
Inne zwizki zawierajce w swej budowie nazwy wasne postaci historycznych to np. parlar

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

31

do postaci pojawiajcej si wkronikach, wedug ktrych wXVII wieku y we


Florencji kaznodzieja Zapatta, ktry publicznie potpia iwytyka grzechy tego
wiata, aprywatnie prawdopodobnie zumiowaniem im si oddawa. Niektre
wyraenia natomiast cieszyy si szczeglnym powodzeniem wdanym okresie
historycznym, np. usare il bastone e la carota (43) (stosowa metod kija imarchewki) byo popularne we Woszech wokresie faszystowskim13.
Wpywy literackie
Istotnym zagadnieniem s take nawizania jzyka woskiego do wsplnego dziedzictwa literackiego, legend, opowieci, wypywajcej znich symboliki.
Przede wszystkim mona zauway bardzo wiele wyrae pochodzcych pewnie zbajek Fedrusa np. la montagna ha partorito un topo (222) (gra urodzia
mysz), trovare pane per ipropri denti (278) (trafia kosa na kamie)14. Zkolei
fare la gattamorta (148) (udawa martwego kota) wywodzi si zbajek Ezopa,
oznacza udawa osob naiwn, ktra nie rozumie mechanizmw tego wiata,
aby mc swobodnie dziaa na wasn korzy, podobnie jak kot zbajki Ezopa,
ktry udajc nieywego, zwielk wpraw apie zbliajce si do niego myszy.
Pojawiaj si jednak take wyraenia zinnych znanych opowiada, bajek np.
apriti Sesamo (31) (Sezamie, otwrz si), essere la cenerentola (101) (by Kopciuszkiem), gridare al lupo (167) (alarmowa onadejciu wilka, dawa faszywy alarm), ktre pochodzi zludowych opowiada, wktrych pewien pasterz
artowni zapragn nabra kolegw krzyczc onadchodzcym wilku tak wiele
razy, e gdy ten naprawd nadszed, nikt nie popieszy mu zpomoc.
Z krgu literatury wiatowej pojawia si np. essere un amleto (10) (by
Hamletem), essere un donchisciotte (117) (by Don Kichotem), c del marcio in
Danimarca (60) (le si dzieje wpastwie duskim), essere un arpagone (111)
(by harpagonem). Zzakresu literatury woskiej wystpuj essere un gradasso
(118) posta zOrlando Innamorato Boiarda, pojawiajca si pniej wOrlando Furioso Ariosta; Gradasso by krlem, Saracenem, o niesamowitej sile
irozpierajcej go dumie. Std idiomatyzm ten uywa si na okrelenie kogo,

13

14

male di Garibaldi (221), Paganini non ripete (218) lub nazwy znanych miast np. gli ozii di Capua
(215), tutte le strade portano aRoma (279), fare come fanno aFaenza (137), fare come fanno
iladri di Pisa (138).
Kategori mieszan s te utarte zwroty, ktre nawizuj do powszechnej ludzkiej wiedzy iprzekona z okrelonego okresu historycznego, ale take do wierze, zwyczajw oraz praktyk
ztamtych czasw, np. toccare ferro/ ferro di cavallo (274) (dos. dotyka elazo/ podkow wznaczeniu odpuka wniemalowane), czyli przesdnie chroni si przed zem. Wredniowieczu
powszechnym zwyczajem byo przybijanie do drzwi domostw koskiej podkowy zelaza, aby
ustrzec dom przed zymi siami.
Innymi tego rodzaju wyraeniami s np. il calcio dellasino (51), cantare ai sordi (54).

32

Edyta Bocian

kto jest pyszakiem, fanfaronem. Wpodobnym znaczeniu pojawia si te essere


un rodomonte (122), rwnie posta pojawiajca si wwymienionych powieciach. Zkolei fare come icapponi di Renzo (138) (zachowywa si jak kapony
Renza) pochodzi zIPromessi Sposi Manzoniego. Wyraenie to zwizane jest ze
scen, wktrej Renzo udaje si do Azzeccagarbugli zasign rady wsprawie
zarczyn zLuci. Wramach podzikowania zabiera on ze sob cztery kapony, ktre przeoone przez rami gow wd, podczas drogi, podskakujc na
ramieniu Renza, wydaj si wzajemnie dzioba. Dlatego te zwizek ten oznacza kci si ztowarzyszami niedoli, zamiast ze sprawcami zego losu. Interesujcym idiomatyzmem jest take il paese di Bengodi (216) (kraj Bengodi)
chodzi owyraenie wymylone przez Boccaccia wDekameronie na miejsce,
wktrym, jak opisuje sam pisarz, do wizania winnej latoroli uywa si pt
kiebasy, wystpuje tam gra zparmezanu, sowem wszelkie dobre rzeczy s
powszechnie dostpne ijest ich wbrd. Wmiejscu tym yje si dostatnio, jak
wskazuje sama nazwa Bengodi, czyli poczenie sw bene (dobrze) oraz drugiej osoba liczby pojedynczej godi od bezokolicznika godere (czerpa zczego
przyjemno).
Religia imitologia
Pokan cz woskich zasobw frazeologicznych stanowi take poczenia jzykowe zzakresu religii chrzecijaskiej, tzw. frazeologizmy biblijne, oraz
zmitologii15.
Mog to by dokadne fragmenty zdaniowe zaczerpnite z konkretnych
miejsc Pisma witego, np. przytoczenia sw zaczerpnitych z naucza
Chrystusa - Beati ipoveri di spirito (Bogosawieni ubodzy duchem). Pojawiaj
si te zespolenia frazeologiczne nawizujce do wydarze, tematw iwtkw
opisanych na ksigach Pisma witego, wktrych budowie wystpuj czsto
imiona postaci biblijnych, np. la pazienza di Giobbe (hiobowa cierpliwo). Co
si tyczy natomiast obecnoci mitologii we frazeologicznych zasobach jzyka
woskiego, warto zauway dominacj zwizkw frazeologicznych nawizujcych do wydarze, ktrych gwnymi bohaterami s postacie mitologiczne
wraz zcharakterystycznymi dla nich atrybutami, np. il tallone dAchille (pita
achillesowa), fatica di Sisifo (syzyfowa praca), il complesso di Edipo (kompleks
Edypa), avere gli occhi di Argo (argusowe oczy), czy te la spada di Damocle
(miecz Damoklesa).
15

Szerzej na ten temat pisz wartykule zatytuowanym Wsplne dziedzictwo . Poniej przedstawiam tylko jego wybrane przykady.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

33

Rozwaane jednostki jzykowe mog by take rdem mdroci yciowej. Wtym zakresie moemy wyrni chrzecijask mdro yciow wskazujc na prawdy oglne, np. Nessuno profeta in patria (Nikt nie jest prorokiem we wasnym kraju) podkrela fakt, i trudno by docenionym we wasnym
otoczeniu. Biblijna mdro to rwnie uwagi opisujce postpowanie ludzkie,
np. vedere la pagliuzza nellocchio altrui e non vedere la trave nel proprio. (Widzie dbo wcudzym oku, awswoim belki nie widzie), ktra eksponuje ludzk lepot wdostrzeganiu wasnych wad iprzesadn skonno do zauwaania
najmniejszych ujemnych cech charakteru uinnych. Odnonie prawd imdroci yciowych zaczerpnitych zmitologii, mona wyrni np. la vittoria di Pirro (pyrrusowe zwycistwo), zwizek ten zwraca uwag na fakt, e czasami lepiej
zrezygnowa, gdy nie warto walczy iponosi straty rwne stratom przegranego, tylko dla samego zwycistwa, il tallone dAchille (pita achillesowa) - kady przeciwnik ma swj saby punkt, trzeba tylko go odkry, il cavallo di Troia
(ko trojaski) poucza okoniecznoci bycia czujnym na podstpy16.

Wnioski
Kultura przenika do jzyka, zostaje ona czsto wnim utrwalona na zawsze
jako wiadectwo przeszoci danego narodu lub narodw. Wprzeanalizowanych przykadach odcisna si kultura pojta wsposb bardzo szeroki, czyli
jako caoksztat dorobku ludzkoci, gromadzony przez cay okres jej dziejw
oraz przekazywany zpokolenia na pokolenie. Wyania si znich rwnie obraz
jzyka woskiego gboko zakorzenionego wdziedzictwie kulturowym.
Wniniejszych rozwaaniach skupilimy si gwnie na zwizkach frazeologicznych oproweniencji historycznej, literackiej, atake chrzecijaskiej imitologicznej. Odzwierciedlenie wjzyku znalazy najczciej wydarzenia, postaci historyczne wane dla danego narodu/w wdanym okresie historycznym,
np. dla Wochw by to Garibaldi, ktry odegra wan rol wwalce oZjednoczenie Woch, znany skrzypek i kompozytor Paganini, postacie literackie
np. Gradasso iRodomonte, rwnie zkrgu literatury wiatowej Hamlet, Don
16

Wszystkie przywoane zwizki frazeologiczne maj charakter przykadowy i nie wyczerpuj w peni bogactwa zasobw jzyka woskiego w adnej z analizowanych proweniencji. Na
marginesie rozwaa warto wspomnie take ozwizkach frazeologicznych nawizujcych do
kultury dnia codziennego, do tzw. woskich realiw. Szczeglnie wymowne wtym zakresie jest
wyraenie come il cacio sui maccheroni (70) (jak ser na makaronie), ktre nawizuje do woskiego zamiowania do makaronw posypywanych serem, czyli podkrela co, co wietnie do siebie
pasuje, jak np. parmezan do makaronu.

34

Edyta Bocian

Kichote, Harpagon. Zakorzenieniu ulegy take powszechne wdanym wieku


zwyczaje, np. pagare alla romana lub upodobania kulinarne danego narodu
(np. come il cacio sui maccheroni). Niemniej jednak koniecznym jest wspomnie, e owzajemnym przenikaniu si kultur ijzykw, oich wspegzystencji wcigu wiekw wiadcz rwnie kalki wyrae zinnych jzykw wynikajce zrnego rodzaju sytuacji kontaktowych, czyli ze styku jzykowego, co
prowadzi do interferencji leksykalno-gramatycznych17.
Zwizki frazeologiczne s zatem niewtpliwie cile powizane z jednej
strony zdorobkiem kulturowym narodu posugujcego si danym jzykiem,
zdrugiej strony kultura ta moe charakteryzowa si silnymi cechami wsplnymi zdziedzictwem innych narodw, szczeglnie geograficznie sobie bliskich18.

Legami della lingua italiana con la cultura: alcuni aspetti fraseologici scelti
Riassunto
Larticolo mira apresentare lintrecciarsi della lingua italiana con la cultura
intesa in senso largo. Largomento viene affrontato attraverso lo studio delle
risorse fraseologiche di quattro principali provenienze: storia, letteratura, religione e mitologia. Durante le analisi stato appurato che ilegami in questione
sono molto forti e riguardano non solo la cultura italiana, ma anche quella
mondiale.

17

18

Zaciny wformie niezmienionej przenikny do jzyka woskiego np. ad hoc (17), carpe diem
(57), dura lex, sed lex (90), itd. Zkolei zjzyka francuskiego pojawia si passare un brutto quarto
dora (223) (passer un mauvais quart dhoeur), Tutto va ben madama la marchesa (280) (Tout va
trs bien, madame la Marquise), azjzyka angielskiego terra di nessuno (271) (no mans land).
Warto zasygnalizowa, e zwroty frazeologiczne wystpujce wjzyku woskim (ktrych nie
udao si tutaj, niestety, przeanalizowa) mog pojawia si rwnie winnych jzykach europejskich, tworzc swego rodzaju wsplnot rozwoju kulturalnego rnych narodw, dotyczy
to szczeglnie wyrae orodowodzie biblijnym oraz mitologicznym. Szczegowo pisz otym
w cytowanym ju artykule. Wykaz niektrych publikacji zawierajcych zestawienia kontrastywne zasobw frazeologicznych wdwch lub wicej jzykach zawiera np.: J. Szerszunowicz
Obraz czowieka wpolskich, angielskich iwoskich leksykalnych ifrazeologicznych jednostkach
faunicznych, Biaystok 2011, s. 53 in.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

35

Magdalena Czachorowska
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego wBydgoszczy

Funkcje sownictwa wojskowego wtwrczoci Bolesawa


Prusa

Sowa kluczowe:
twrczo Bolesawa Prusa, sownictwo wojskowe, sowniki wojskowe, funkcje sownictwa wojskowego
Key words:
literary output of Bolesaw Prus, military language, military vocabulary, functions of
military language/vocabulary

OBolesawie Prusie mwi si zazwyczaj, e to doskonay obserwator ycia


miasta, ironiczny, niezwykle dowcipny komentator wydarze, wnikliwy krytyk stosunkw spoecznych, nieoceniony kronikarz epoki batalistyka iPrus
zazwyczaj nie s tak atwo kojarzone. Cho wtwrczoci pisarza tematyka militarna isceny bitewne nie nale do rzadkoci, nie byy dotd przedmiotem
takiego opisu, jak choby wojna iwojskowo uSienkiewicza1 czy eromskiego2. Dokonajmy wic krtkiego przegldu twrczoci Prusa pod ktem nomina militaria, wskazujc na najbogatsze pod tym wzgldem leksykalnie utwory.
Wrd duszych utworw pisarza powie Prusa o staroytnym Egipcie
okazaa si by najbardziej militarnym dzieem wtwrczoci pisarza. Faraon zdominowany zosta przez t tematyk, aco za tym idzie, ileksyk wojskow. Pozostae utwory, zarwno nowele, opowiadania, jak ipowieci, wznacznie mniejszym stopniu s nasycone leksyk zwizan zwojn imilitariami.
1

L. Mariak, Leksyka zzakresu wojskowoci wTrylogii Henryka Sienkiewicza. Cz I: Analiza


iinterpretacja, Szczecin 2010., Cz II: Sownik, Szczecin 2009.
Sownictwo pism Stefana eromskiego, T.6, Walka, wojna, wojskowo, oprac. R. Handke, Krakw 2002.

36

Magdalena Czachorowska

Wyjtek stanowi kilka fragmentw zpierwszego tomu Lalki. Jedn relacj


zdziaa wojennych przedstawia pan Wirski, ktry uczestniczy wkampanii
woskiej. Nowy zarzdca kamienicy Wokulskiego by we Woszech, uczestniczy wzwyciskiej bitwie pod Magent, towarzyszy Napoleonowi III wtrakcie
triumfalnego wjazdu do Parya. Bardziej obszerne s wspomnienia Ignacego Rzeckiego, ktry wraz zAugustem Katzem przekroczy granic wgiersk
iwstpi do legionu polskiego. Wpowieci zamieszczony zosta take szczegowy opis jeneralnej bitwy, poniewa Rzecki iKatz uczestniczyli wbitwie pod
Iszasegiem, ktra odbya si 6 kwietnia 1848 roku.3
Lektura powieci Emancypantki przynosi troch materiau, gwnie za
spraw pojawienia si drugiego ma pani Latter, ktry wyjecha do Ameryki Pnocnej i w armii pnocnoamerykaskiej dosuy si stopnia majora,
oczym opowiada onie, std gwnie materia. Poza tym fragmentem, wktrym pojawi si pan Latter, materia wystpuje okazjonalnie izwojn nie ma
nic wsplnego.
WAnielce wystpiy tylko dwa leksemy militarne (rycerz ionierka).
Z Placwki wypisa mona jedynie 14 wyrazw w 18 uyciach: jazda,
kapitan, kawalerzysta, miecz, oficerski, rewolwer (4x), rycerski, rycerz (2x),
szable, szwadron, uan, wojowa, wojskowa, zbi.
Zrnicowane pod wzgldem nasycenia sownictwem z obszaru nomina
miliataria s nowele Prusa. Na przykad wnoweli Ogrd Saski wrd odwiedzajcych ogrd spacerowiczw jest jeden wojskowy, ktrego paasz zaplta
si sznureczek Bibi, pieska, zktrym przysza wacicielka nieco zaduonych
dbr ziemskich wraz zdziemi - std dwa leksemy paasz iwojskowy.
Jednym zbohaterw opowiadania Kopoty Babuni, penicym take funkcj narratora, jest pukownik, do niego przyjeda tytuowa babunia, wdowa
po majorze V puku piechoty, std obecno materiau jzykowego, ale adnej
sytuacji militarnej, starcia zbrojnego, potyczki, manewrw nie odnajdziemy.
Echa muzyczne to utwr ostrukturze trjdzielnej. Skada si czci nazwanych przez pisarza: Orfeusz handlujcy, Orfeusz wniewoli, Orfeusz.
Leksyka militarna znajduje si przede wszystkim wostatniej czci tej trylogii. Wpierwszej wspomniany jest jedynie marsz wojenny dla armii ksicia
Monaco oraz wojna w1870 roku cznie wic trzy leksemy. Cz druga jest
wogle wolna od sownictwa militarnego.
Cz trzecia to opowie oyciu rekrutw. Po losowaniu feldfebel odprowadza rekrutw do tymczasowych koszar. yd, onaty mieszczanin i ubogi
3

Haso: Wgierska Wojna Ludw [w:] Leksykon Lalki, pod red. A. Bbel iA. Kowalczykowej,
Warszawa 2011, s. 183.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

37

szlachcic, wdrodze peni werwy, animuszu idobrego humoru, dopiero wkoszarach uwiadomili sobie, e wtoczeni zostali wrygor wojskowy. Na uwag
zwraca take sam dobr postaci, bdcych bohaterami tej nowelki, poniewa,
w sposb zamaskowany, duo mwi o zwyczajach panujcych przy losowaniach rekrutw do armii.
Wnoweli Przy ksiycu odnale mona tylko jeden leksem batalistyczny wykorzystany wzwrocie: bawi si wwojsko Przy 63.
Wutworze Omyka wojna, awaciwie powstanie jest stale obecne, ono
nieustannie pojawia si wrozmowach dorosych iwzabawie dziecka. Starszy
brat gwnego bohatera przystpuje do partii powstaczej. Wmiasteczku komentuje si dziaania wojenne. Wojsko przechodzi przez miasto noc. Obok
miasteczka rozgrywa si bitwa, gwny bohater obserwuje wszystko ze strychu. Obywatele miasteczka zastanawiaj si, czy si nie ewakuowa. Jest jeszcze
sprawa tajemniczego ssiada, ktry take swoje ycie zwiza zwojskiem iwojn. To wszystko spowodowao, e utwr jest jednym zbogatszych leksykalnie,
pod wzgldem sownictwa militarnego.
Jak pokazuje skrcony izkoniecznoci pobieny przegld twrczoci Bolesawa Prusa, sownictwo agonologiczne jest komponentem leksykalnym utworw pisarza. Bogactwu sownictwa towarzysz tez rnorodne funkcje penione przez omawiane wyrazy.
Pierwsz, niejako podstawow funkcj jest funkcja mimetyczna polegajca na tym, e obecno sownictwa militarnego jest prost pochodn pierwotnych odniesie przedmiotowych wiata przedstawionego zgodnie zdefinicj
analogicznej funkcji motyww rolinnych w utworach literackich stworzon
przez Andrzeja Stoffa4. Funkcj t w odniesieniu do sownictwa batalistycznego naley zrnicowa w zalenoci od przedmiotu opisu na funkcj mimetyczn w obrazach statycznych oraz drug w partiach dynamicznych. T
pierwsz zastosowa mona wsytuacji, kiedy Prus opisuje ubir iuzbrojenie
pojedynczego onierza lub caej armii, fortyfikacje lub umocnienia, koszary
lub inne miejsca obozowania wojsk, t drug - w momencie opisu scen batalistycznych. To rozrnienie jest potrzebne choby dlatego, e opisom scen
batalistycznych towarzyszy bdzie jeszcze jedna funkcja, oktrej za chwil.
Wtwrczoci Bolesawa Prusa znalazy si takie wyrazy zwizane zwojskiem iwojn wykorzystane wfunkcji mimetycznej wpartiach statycznych jak:
- oglne okrelenia dotyczce wojska iwojskowoci :
4

Problematyka teoretyczna funkcjonowania motyww rolinnych wutworach literackich, [w:]


Literacka symbolika rolin, pod red. A. Matuszewskiej, Gdask 1997, s. 19.

38

Magdalena Czachorowska

trzeba byo co roku [] budowa wysoko pooone drogi dla wojsk, ktre
wkadej porze musiay odbywa marsze. Faraon I910
Wic zamiast narzeka i rozprawia, zbierajcie wojska, bro, ywno
Przemiany 439
Wtym czasie jenera Nitager, naczelny wdz armii, ktra strzee bram Egiptu od najazdu azjatyckich ludw, ma wyruszy od Gorzkich Jezior przeciw nastpcy tronu. Faraon I1415
Tylko od czasu do czasu zfrontu, od tyu albo zbokw przylecia jaki jedziec zkartk albo zustnym poleceniem od majora. Lalka I181
- oglne okrelenia nazywajce onierza:
Nieustraszony bojownik nie wyda jku, owszem nuci pie oniersk,
apo ukoczeniu ceremonii sam chcia si podnie. Faraon I48
Alarm! zawoaem zrywajc si na rwne nogi. Szpad!... konia!... Oficerowie na swoje miejsca!... Sygna do ataku! komenderowaem wpnie sdzc, e mj oddzia ze wszech stron otoczono. Kopoty babuni 185
Skrzypce na chwil umilky ionierz oprzytomnia. Echa muzyczne 52
Wojskowy szed, araczej wlk si naprzd, cywilny opar krokw za nim.
On 407
- realia ycia wojskowego
Atu odby si ma parada iju na placu musztry wida galopujcy sztab
puku. Echa muzyczne 48
Tej nocy spalimy na goym polu nie stawiajc nawet wkozy broni. Lalka
I178
- nazwy broni
- Dziesi dziesi tysicy takich maszyn z odpowiedni liczb armat
wystka Pomorski, spoci si iznowu opar brod na wasnych kolanach. Przemiany 429
Od wwozu dolatywa ich zgiek onierstwa ioskot toczcych si balist
Faraon I33
Kady mia wswej lewej rce karabin, za plecami paasz, ceglaste rumiece
na twarzy biaej jak kred iszeroko otwarte oczy. Omya 142
Dalej oddzia kopijnikw, wbluzach niebieskich iczerwonych, potem wielka
banda ludzi prawie nagich, zbrojnych wmaczugi, znowu procarze ikopijnicy,
iznowu procarze, aza nimi czerwony oddzia zkosami itoporami. Faraon II 59
Libijczyk, Grek, Cheta ju dzieckiem bdc strzela zuku iprocy idoskonale
wada maczug Faraon II 161
Inaczej byo zksicym sztabem, zgreckim pukiem, ktry mu towarzyszy
ikilkoma wojennymi machinami. Faraon I17

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

39

- czci umundurowania
Za przedni stra, otoczona oddziaem topornikw, posuwaa si lektyka
ministra, aza ni, wmiedzianych hemach ipancerzach, greckie roty Faraon
I21
albo te noclegi wlasach ina polach, kiedy jeden drugiemu spycha gow
ztornistra iukradkiem ciga paszcz sucy za wspln kodr? Lalka I177
Do sali weszo dwoma rzdami kilkunastu gwardzistw wzotych hemach
inapiernikach, zobnaonymi mieczami Faraon I63
- formacje ioddziay wojskowe - nazwy jednostek
Marzy, e jest kapitanem jazdy ina czele szwadronu pdzi do ataku. Placwka 235
Tutmozis kaza zaprzc dwadziecia pi dwukolnych wozw cikiej kawalerii iwsadzi na nie ochotnikw. Faraon II 406
Za pitami Sargona chodzili przecie najlepsi wojownicy asyryjscy: ucznicy,
topornicy, kopijnicy, ajednak nie byo takich szeciu, ktrzy potrafiliby maszerowa zgodnie, wjednym szeregu. Faraon I433
- stopnie ifunkcje wojskowe przynaleno do rodzajw broni
Przyjam mu mamk, powiadam ci, bab jak Herod, znasz j przecie, t
Weronik, crk Szczypajy, kaprala zpierwszej kompanii, iPraksedy markietanki?... Kopoty babuni 136
Stosownie do porady otyego majora, ktry swoim lekcewaeniem pci piknej tyle przykroci narobi zacnej przyjacice, postanowilimy okoo poudnia
zoy wizyt emerytowi Batonickiemu. Kopoty babuni 188
By porucznikiem, apniej kapitanem wsidmym puku liniowym. Lalka
I158
Losowanie skoczyo si, a feldfebel odprowadza rekrutw do tymczasowych koszar. Echa muzyczne 38
Prus przywoywa wswych utworach kampanie wojenne zepoki napoleoskiej, dziaania wojskowe zokresu Wojny Ludw, nawizywa do walk powstaczych z1863 roku zawsze mg odwoa si do pamici, dowiadcze
iwiedzy przecitnego czytelnika. Jednak wprzypadku Faraona sytuacja wygldaa zupenie inaczej.
Od pocztku XIX wieku ukazay si liczne publikacje, bardziej lub mniej
naukowe, jako wyraz ogromnego zainteresowania cywilizacj, kultur isztuk
staroytnego Egiptu, ale wrd nich nie znajdziemy dziea, ktre cho wczci
powicone byoby zagadnieniom wojska i wojskowoci w tamtym czasie. Informacje na ten temat pojawiay si bardzo rzadko, nawet incydentalnie, najczciej przy podawaniu informacji na temat historii kiedy to, autorzy traktatw

40

Magdalena Czachorowska

opisywali wyprawy wojenne faraonw lub najazdy na Egipt armii obcych ludw lub na temat sztuki gdy zachwycano si malowidami ipaskorzebami
otematyce wojskowej. AwFaraonie Prus opisuje nie tylko armi faraona, ale
iwojska asyryjskie, oddziay libijskie, puki greckie, wspomina te okolumnach
wojsk hetyckich. Wsytuacji, gdy pisarz odwouje si do tak odlegej rzeczywistoci, funkcji mimetycznej musi towarzyszy iinna funkcja funkcja poznawcza.
Wrd jednostek leksykalnych budujcych wiat staroytnej wojskowoci
znalazy si takie, ktre wydaj si by jak najbardziej adekwatne do wczesnej rzeczywistoci, bo nazwy te od dawna przywoywane s wopracowaniach
inawet jeli zpunktu widzenia dzisiejszego uytkownika jzyka odczuwane s
jako wyrazy przestarzae lub archaizmy nie budz wczytelniku wewntrznego
sprzeciwu. Do takich nomina militaria nale neutralne leksemy typu: alarm,
atak, bitwa, bro, dowdca, haso, oddzia. S uniwersalne na tyle, e mog by
wykorzystane do napisania powieci owojnie zkadej epoki od czasw staroytnych po wspczesno. Takimi s nazwy broni: uk, miecz, taran, tarcza, topr. WFaraonie znalazy si nazwy uzbrojenia, ktre powszechnie uwaane s
za najbardziej prymitywne, aco za tym idzie najstarsze: kamie (iproca uywana ju bya wczasach biblijnych, musiaa by znana za czasw Ramzesa XII),
kij, maczuga, n itd. Ale s take wyrazy nazywajce realia przede wszystkim
znacznie modsze albo zinnych obszarw ikultur. Wtpliwoci co do zasadnoci pojawienia si wpowieci ostaroytnym Egipcie moe budzi na przykad
leksem kopijnicy, poniewa jak nazwa wskazuje by to oddzia zbrojny walczcy
midzy innymi kopiami, a kopia to bro wyksztacona dopiero w XIII w. na
zachodzie Europy5. Winnym miejscu Prus wspomina ooddziaach zkosami.
Kosy owszem byy ju wykorzystywane w staroytnoci jako bro, ale wyposaano wnie koa rydwanw bojowych, by unieszkodliwi konie przeciwnika,
kosy bojowe, wtakim znaczeniu, oktrym pisze Prus to prawdopodobny wynalazek piechoty zaporoskiej zXVII wieku6. Kolejny sprzeciw budzi pojawienie si
wpowieci leksemu lanca, ktry, zgodnie zobjanieniami wliteraturze fachowej, nazywa narodow bro polsk, bdca drzewcow broni kujc, skadajc si zwskiego stalowego grotu osadzonego na drzewcu () Bro ta wswej
ju skrytalizowanej formie uywana bya od II poowy XVIII wieku7.
Funkcj poznawcz peni nomina militaria wykorzystane wpartiach opisowych wpowieci znajdziemy opisy caych armii. Na przykad ooddziaach
asyryjskich czytamy:
5
6

W. Kwaniewicz, 1000 sw obroni biaej iuzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1990, s. 8283.


M. Gradowski, Z. ygulski Jun., Gradowski M., ygulski Z.,Jun., Sownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 1998, s. 88.
W. Kwaniewicz, op. cit. , s. 98.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

41

Midzy niespokojnymi, prawie dzikimi zwierztami, krcio si kilkudziesiciu ludzi, jakich Ramzes jeszcze nie widzia. Mieli oni kudate wosy, wielkie
brody, piczaste czapki zklapami na uszach. Jedni byli odziani wdugie szaty
zgrubego sukna, spadajce do kostek, inni wkrtkie surduty ispodnie, aniektrzy wbuty zcholewami. Wszystko to byo uzbrojone wmiecze, uki iwcznie.
Faraon I358359
Armia faraona musiaa zmierzy si zwojskiem libijskim. Opis starcia obu
walczcych stron poprzedzaj wiadomoci owygldzie Libijczykw:
Otoczony kbami tawego kurzu, zwolna posuwa si libijski korpus niby
kilkuwiorstowy w upstrzony niebieskimi, biaymi iczerwonymi plamami.
Na czele maszerowao kilkunastu jedcw, zktrych jeden odziany wbia pacht siedzia na koniu jak na awie, zwiesiwszy obie nogi na lew stron.
Za jedcami sza gromada procarzy wszarych koszulach, potem jaki dostojnik
wlektyce, nad ktr niesiono duy parasol. Dalej oddzia kopijnikw, wbluzach
niebieskich i czerwonych, potem wielka banda ludzi prawie nagich, zbrojnych
wmaczugi, znowu procarze ikopijnicy, iznowu procarze, aza nimi czerwony
oddzia zkosami itoporami. Faraon II 5859
Kilka razy take w powieci odnajdziemy oczywicie i opisy oddziaw
egipskich.
Funkcja mimetyczna sownictwa militarnego, do ktrej powracamy, realizowana bya take wtrakcie opisu scen bitewnych. Ztym, e wcaej twrczoci Prusa odnajdziemy opis tylko jednej bitwy bitwy nazywanej przez Rzeckiego jeneraln. W Faraonie czytelnik spodziewa si opisu dwch bitew,
ale do pierwszej wczasie manewrw nie dochodzi, aobraz drugiej zasnuwa
kurzawa piachu pustynnego. Wopowiadaniu Omyka dochodzi co prawda
do bitwy midzy oddziaami powstaczymi awojskiem rosyjskim iczytelnik
informowany jest osamym starciu, nawet ojego kolejnych fazach, ale nie widzi
walczcych. Walka relacjonowana jest jedynie poprzez wykorzystanie zmysu
suchu, wrae dwikowych, a e t relacj przekazuje mae dziecko, ktre
nigdy bitwy nie widziao, ato co syszy, odnosi iporwnuje do znanych sobie
odgosw ycia codziennego na wsi. Efekty starcia obserwowa moemy jedynie zoddalenia, aookropnociach tego, co si dzieje, wiadczy zachowanie dorosych mieszkacw miasteczka. Itu pojawia si nastpna funkcja sownictwa
militarnego funkcja ekspresywna, poniewa obrazy bitew itego, jakie skutki
przynosz, wywouj okrelone emocje inastroje uczytelnika.
Bitwa widziana oczami Rzeckiego jest brudna, okrutna, drapiena. Walczcy onierze s oszoomieni hukiem, przeraeni tym, co dzieje si dookoa,

42

Magdalena Czachorowska

czsto zachowuj si wsposb nieludzki, choby pod wpywem strachu, ktry


ich ogarnia na myl, e wkadej chwili mog zgin, wic sami zabijaj.
Cho, jak ju bya mowa, opisu starcia zbrojnego w Faraonie nie byo,
jednak funkcja ekspresywna realizowana jest wmomencie, gdy nastpca tronu, ktry kierowa walk swej armii zpagrka iczytelnik mogli si przekona,
otym, co dziao si tak naprawd na miejscu walki, gdy wdolinie opady piach
ikurz ukazay si ludzkie ciaa straszliwie pokaleczone, piasek pustyni pokryty brunatnymi plamami, wiadczce ookrutnej, bezwzgldnej, krwawej walce:
W niektrych miejscach zwoki leay przy zwokach; niekiedy w jednym
punkcie zgromadzio si trzy icztery trupy. Piasek by popstrzony brunatnymi
plamami krwi; rany byy okropne: jeden wojownik mia odcite obie rce, drugi
rozwalon gow do tuowia, ztrzeciego wychodziy wntrznoci. Niektrzy wili
si wkonwulsjach, azich ust, penych piasku, wybiegay przeklestwa albo bagania, aeby ich dobito. Faraon II 68
Pod wpywem tego widoku izapewne spnionej refleksji na temat skutkw wojny ikruchoci ludzkiego ycia, Ramzes decyduje otym, ze ranni iniewolnicy nie bd zabici.
Sownictwo militarne, tematyka wojskowa wykorzystywane byy czsto
jako element, albo ibaza metafor, tworzonych przez pisarza, wten sposb realizowana bya funkcja metaforyczna. WFaraonie sposoby realizacji tej s
nastpujce:
Po raz pierwszy wojskowo wykorzystana zostaa wten sposb wpierwszym tomie powieci, kiedy to jego witobliwo stary faraon Ramzes XII
opowiada synowi, e podobno istnieje piramidalna gra, ktra po wielu latach
spokoju zaczyna dymi itrz si, hucze iwyrzuca zsiebie masy pynnego
ognia.
Ot Asyria [] jest tak gr. Przez cae wieki panuje wniej spokj icisza,
lecz nagle zrywa si wewntrzna burza, nie wiadomo skd wylewaj si wielkie
armie iniszcz spokojnych ssiadw. Faraon I180
Wczasie podry po kraju, ktr odbywa ksi Ramzes, aby zrozumie
na czym polega rzdzenie, nastpca tronu by tak znuony izmczony nowymi
obowizkami, e zacz wierzy:
e w[jego] gowie osiedli si cay puk wozw wojennych iod rana do nocy
odbywa musztr. Faraon I223
Ramzes nic nie rozumia ztego, co tumaczyli mu nomarchowie, ani sowa
zraportw pisarzy, rzdzenie pastwem wydawao mu si rzecz niezmiernie
skomplikowan. Co innego wojskowo. Sprawy zwizane zwojskiem s dla
niego proste ilogiczne, jak sam ksi tumaczy:

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

43

Bo kiedy mam do czynienia zwojskowoci, wiem wszystko: ilu jest onierzy, koni, wozw, ktrzy oficerowie pij lub zaniedbuj sub, aktrzy peni
swoje obowizki. Wiem te, co robi zwojskiem. Gdy na rwninie sta korpus
nieprzyjacielski, aeby go pobi, musz wzi dwa korpusy. Gdyby nieprzyjaciel
sta wobronnej pozycji, nie wyruszybym bez trzech korpusw. Gdy wrg jest niewywiczony iwalczy wbezadnych tumach, przeciw jego tysicowi mog wystawi piciuset onierzy ipobij go. Gdy strona przeciwna ma tysic topornikw
ija tysic, rzuc si na nich ipokonam, jeeli bd mia do pomocy stu procarzy.
Faraon I240
Inne metafory zbudowane na leksyce wojennej odnale mona wwypowiedziach modego faraona. Swoj filozofi rzdzenia Ramzes wyjania wnastpujcy sposb:
Jak wdz musi prowadzi swoj armi na wasn odpowiedzialno iwedug
wasnego planu, tak ja bd kierowa pastwem. Faraon II 219
Aosporze zkapanami tytuowy bohater mwi:
Midzy mn iarcykapanami ju zacza si wojna. Oni s fortec, ktr
wezwalimy do poddania si. Odmwili, wic musimy przypuci szturm. Faraon II 349
Nowela Cienie rozpoczyna si przypowieci, alegori walki dnia znoc.
Leksemy armia (3x) ionierze wykorzystanie zostay jako osnowa opowieci:
Kiedy na niebie dogasaj blaski soca, z ziemi wynurza si zmierzch.
Zmierzch wielka armia nocy otysicach niewidzialnych kolumn imiliardach
onierzy. Potna armia, ktra od niepamitnych czasw pasuje si ze wiatem,
pierzcha kadego poranku, zwycia kadego wieczora, panuje od zachodu do
wschodu soca, awdzie, rozbita, chowa si po kryjwkach iczeka. Cienie 82
Armia wic pasuje si ze wiatem, pierzcha kadego poranku, zwycia
kadego wieczora, panuje od zachodu, chowa si po kryjwkach iczeka (5x),
wypenia wszystkie skrytki, jest w kadej szczelinie, ley pod najmniejszym
ziarnkiem piasku, czepia si najcieszej nici pajczej, przenosi si na inne miejsce, wysuwa si ze swych ucieczek, zapenia korytarze domw, wypezuje na
rodek pokoju iobsiada firanki, wysuwa si na ulice, szturmuje ciany.
Kolejn, z omwionych funkcji sownictwa militarnego, bdzie funkcja
identyfikacyjna. Niektrych bohaterw wswych utworach Prus nie przedstawia
zimienia inazwiska, posta identyfikowana jest jedynie poprzez rang wojskow.
Wopowiadaniu Kopoty babuni bohater, penicy te funkcj narratora.
by pukownikiem, do niego przyjeda Pudencjanna Modzierznicka, tytuowa
babunia, wdowa po majorze V puku piechoty. Kobieta najczciej nazywana jest
majorow, agwnego bohatera narratora majorowa tytuuje pukownikiem

44

Magdalena Czachorowska

Winnym utworze Przygoda Stasia wrd znajomych pana oskiego,


do bryczki ktrego zosta doczepiony wzek Stasia, by osiemdziesicioletni
eks-pukownik, stary kawaler. Dalej pisarz nazywa swojego bohatera po prostu
pukownikiem.
Milknce gosy: gwnym bohaterem utworu jest pukownik, ktry
w1871 roku po powrocie zpitej kampanii wyciu, wwieku 65 lat wzi dymisj i osiad w Lyonie, cho zamierza wkrtce wrci do kraju. Ponownie
stopie wojskowy wystpuje wfunkcji identyfikacyjnej. Czytelnik nie poznaje
gwnego bohatera zimienia czy nazwiska, zna jedynie jego szar.
Dodatkowo naley zauway, e postacie, ktre identyfikowane s jedynie
rang wojskow wprowadzaj okrelony typ bohatera, zarwno jeli chodzi
ojego wygld, jak icechy osobowoci.
Jest to wic ju osoba starsza, ale aktywny tryb ycia spowodowa, e sprawia wraenie osoby modszej ni jest wrzeczywistoci, trzyma si prosto, chodzi
sprystym, energicznym krokiem. Wojskowy to zawsze mczyzna niezwykle
jowialny, szczery, prawdomwny, prostolinijnym, rubaszny, przede wszystkim
jednak prawy, szlachetny, kierujcy si zdrowym rozsdkiem izawsze postpujcy zgodnie ze swoim honorem. Mamy wic do czynienia zjeszcze jedna funkcj funkcj charakteryzujc. Najpeniej posta nazwana od rangi wojskowej
narysowana jest przez Prusa wEmancypantkach. Wtomie II akcja przenosi
si do rodzinnego miasta Madzi Iksinowa. Przyjacielem domu pastwa Brzeskich by major. Ocharakterze bohatera wiadcz choby takie cytaty:
- Prosz pani zacz czy ja naprawd robi co nieprzyzwoitego?... Bo
wtej chwili major powiedzia, e jestem cham Eman II 385
Trzeba byo wiedzie wtej chwili majora!... Wyj zust olbrzymi faj, nastroszy siwe brwi, na czole yy mu nabrzky Wyglda jak stary smok.
- Nie znam adnego podsdka!... wrzasn uderzajc pici wst, a podskoczyy szachy i zadwiczay szklanki. Nie grywam z pantoflem, ktremu
baby mieszaj we bie jak wszafliku! Eman II 437
Tylko major nazywa j [siostr pana Krukowskiego] star wariatk, ale poniewa jego sdy owszystkich iksinowianach byy ostre, wic zgodzono si nie
zwraca na to uwagi. Eman II 459
Dotychczasowe badania pozwoliy na wyrnienie 6 funkcji sownictwa
militarnego wtwrczoci Bolesawa Prusa: mimetycznej, poznawczej, ekspresywnej, metaforycznej, identyfikacyjnej oraz charakteryzujcej. Jak na pisarza,
ktrego twrczo nie kojarzy si ztematyk militarn, funkcji tych jest sporo,
adokadna analiza dorobku pisarskiego Prusa pozwoli zapewne wyoni nastpne funkcje leksemw zpola semantycznego nomina militaria.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

45

Functions of military language in the works of Bolesaw Prus


Summary
Bolesaw Prus is commonly perceived as asuperb observer of city life, an
ironic and extraordinarily witty commentator of events, an incisive critic of
social relationships, an invaluable chronicler of the epoch. Yet, military art
and Prus are not that easily associated. Although military thematics and battle
scenes frequently occur in the works of this artist, they have not received such
awide description as e.g. war and military affairs in Sienkiewicz or eromski.
This article contains an overview of the functions of military language within
nomina militaria in the works of Bolesaw Prus. The elaborated functions are
mimetical, cognitive, expressive, metaphorical, identifying and characterizing.
Although Prus is not an author whose works are associated with military thematics, various functions of such language may be enumerated. An exact analysis of the literary output of Prus ought to reveal even more of them.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

47

Anna Dbrowska-Kamiska
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego wWarszawie

Wybrane antroponimy wperspektywie lokalnej


ioglnonarodowej

Sowa kluczowe:
antroponimia, nazwa wasna, nazwiska, nazwy odmiejscowe
Keywords:
anthroponymy, proper name, surnames, place names

Zagadnienia zwizane zproprialn sfer jzyka cz si trwale zdziejami


ikultur narodu. Kultur definiuje si na wiele sposobw, zktrych najbardziej adekwatne wniniejszej pracy wydaje si okrelenie: kultura jako caoksztat materialnego i duchowego dorobku ludzkoci gromadzony, utrwalany
i wzbogacany w cigu jej dziejw, przekazywany z pokolenia na pokolenie
(Szymczak 1988: 1083). Najobszerniejsz definicj wartykule Opojciu kultury
jzyka podaa profesor Jadwiga Puzynina (Puzynina 1990: 153162), wedug
ktrej kultura to dziaalno naukowa, popularnonaukowa, publicystyczna
oraz jej wytwory majce na celu: szerzenie wiedzy ojzyku, ukazywanie istotnych wartoci jzyka jako skadnika kultury, jego roli wyciu spoecznym iindywidualnym. Wobie te definicje wsposb szczeglny wpisuj si zagadnienia dotyczce ksztatowania si polskiej antroponimii. Przy ocenianiu formacji
nazewniczych bierzemy pod uwag kryterium narodowe i geograficzne. To
pierwsze wykorzystywane jest wocenie innowacji leksykalnych pochodzcych
zjzykw obcych, czyli wocenie zapoycze leksykalnych (ale uwaga: nie istniej wszak jzyki zwycznie rodzimym sownictwem). Warto komunikatywna takich zapoycze nie pozostaje tu bez znaczenia, poniewa terminy
przyjte wwielu jzykach uatwiaj midzynarodow wymian myli (Butler,

48

Anna Dbrowska-Kamiska

Kurkowska, Satkiewicz 1970: 44). Kryterium geograficzne natomiast nawizuje


do terytorialnego zrnicowania jzyka polskiego. Przejawem tego jest istnienie gwar idialektw, ktre przeciwstawiaj si jzykowi oglnemu. Ani dialektyzmy, ani regionalizmy nie s bdami jzykowymi. Bdem jest natomiast zastosowanie ich wwypowiedzi realizujcej norm oglnopolsk (Doroszewski
1950: 23).
Antroponimia naley do specyficznego obszaru kulturowego polszczyzny.
Nazwy osobowe bowiem s gromadzone, utrwalane i wzbogacane w cigu
dziejw. Nazwiska, ktre przekazywane zpokolenia na pokolenie s wiadectwem zmian jzykowych, aszczeglnie historii rodw, s skadnikami kultury.
Zjawisko wystpowania wnazwiskach cech gwarowych, zapoycze leksykalnych isowotwrczych nie przeciwstawia si tendencjom wjzyku oglnym.
Wniniejszym artykule analizie porwnawczej poddaj antroponimy eksponowane wwariantywnych formacjach nazewniczych, wktrych pojawia si
cecha wielkopolska imazowiecka -ew(i) lub maopolska -ow(i) po historycznie mikkiej spgosce. Wybraam tylko niektre antroponimy zrot1 poznaskich (Andrzejewi, Szymon Boguniewski, Jakuszewi, Markusz Mikoajewski,
Piotraszewi), pyzderskich (Maciejewi), kaliskich (Januszow, Mikoajewym),
krakowskich (Andrzejowi, Jakuszowi, Marciszow), pilzneskich (Andrzejowi,
Bartoszow, Zakrzowski) i warszawskich (Jakuszewi, Ryniewskiemu). Jedynie
formy Boguniewski, Mikoajewski, Zakrzowski iRyniewski funkcjonoway ju
wprzywoanych rotach (zktrych najstarsze pochodz zXIV w., anajmodsze
zXVI w.) jako nazwiska, czyli wznaczeniu nazwy osobowej, wystpujcej obok
imienia (por. na dom pana Ryniewskiego, Szymon Boguniewski, Markusz Mikoajewski). Wystpuj one wspczenie, rwnie wwariantywnych formach
(por. Boguniowski, Mikoajowski, Ryniowski, Zakrzewski) iwszystkie s notowane wSowniku nazwisk Polakw uywanych wXXI wieku Kazimierza Rymuta (SNUP), azatem ite, wktrych kontynuowana jest cecha wielkopolska, ite
zcech maopolsk, cho te ostatnie zwyranie nisz frekwencj.
Wrd antroponimw wrotach odnajdujemy take liczne imiona zgwarowymi cechami dystynktywnymi, amianowicie -ewi wwielkopolskich imazowieckich (Andrzejewi, Jakuszewi, Maciejewi) oraz -owi wkrakowskich ipilzneskich (Andrzejowi, Jakuszowi, Bartoszow, Marciszow). Widoczne s one
w przypadkach zalenych, ze szczeglnym uwzgldnieniem celownika liczby pojedynczej dla rodzaju mskiego. Wtych najstarszych zapisach przysig
1

rda: W. Kuraszkiewicz, Podstawowe wiadomoci z gramatyki historycznej jzyka polskiego, Warszawa 1970; W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543,
Wrocaw 2004.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

49

sdowych cechy gwarowe typowe dla danego regionu wystpuj bardzo konsekwentnie. Czsta wczenie pierwotna kocwka -u wraz zpniejsz -owi
trwa bdzie od XVI/XVII do XIX w. (Klemensiewicz 2002: 300). Wtedy to
rwnolego kocwek -u|| -owi nie pozwalaa gramatykom okreli dokadnie zasigu ich wystpowania, poniewa wybr zalea od zwyczaju, ktry nie
zawsze by ustalony (Klemensiewicz 2002: 610). Opewnej swoistej ekspansji
kocwki -ovi dawnych tematw na *- na pozostae rzeczowniki mskie wcelowniku liczby pojedynczej nadmienia Zdzisaw Stieber przy okazji omawiania jej produktywnoci wpolskim jzyku literackim idialektach poudniowych
(Stieber 2005: 110111). Obecnie wcelowniku liczby pojedynczej imion mskich obowizuje kocwka -owi, por. Andrzejowi, Jdrzejowi, Maciejowi, Mikoajowi. Wapelatywach upowszechnia si take kocwka -owi, natomiast
-ujest waciwa niewielu rzeczownikom inawet wich obrbie zdarza si niekonsekwentne uycie take kocwki -owi (Klemensiewicz 2002: 610).
Jednak wnazwiskach odmiejscowych z-ew lub -ow takie obowizujce
ujednolicenie nie nastpio. Przyjrzyjmy si ojkonimom, ktre motywuj owe
antroponimy semantycznie i sowotwrczo. Wyekscerpowaam je ze sownikw2 (ETSNP, SEMot, SNUP). Nastpnie zestawiam z pochodnymi od nich
nazwiskami. Wyniki zaprezentowaam poniej (po dwukropku w nawiasie),
oile wspomniane ojkonimy wystpiy wprzywoanych wczeniej sownikach.
Wymieniam je wraz zwyszukanymi wrotach isownikach antroponimami.
Materia:
Andrzejewski iAndrzejowski (: Andrzejw);
Bilewski (: Bilew) iBilowski;
Boguniewski (: Boguniewo) iBoguniowski;
Gobiewski (: Gobiewo) iGobiowski (: Gobiw);
Januszewski (: dawniej Januszewo, dzi Janiszewo, Januszewice) iJanuszowski;
Jeewski (: Jeewo) iJeowski (: Jew);
Jdrzejewski (: Jdrzejkowo) iJdrzejowski (: Jdrzejw);
Krzeszewski (: Krzeszew) iKrzeszowski (: Krzeszw);
Maciejewski (: Macewo) iMaciejowski (: Maciejowice);
Mikoajewski (: Mikoajewice) iMikoajowski (: Mikoajowice);
Milewski (: Milewo, Milejw) iMilowski (: Milejowice);
Olszewski (: Olszewo, Olszewice) iOlszowski (: Olszowa, Olszowice);
Pniewski (: Pniewy) iPniowski (: Pniw);
Ryniewski (: Rynie, Rynia) iRyniowski (: Rynowo);
2

Wykaz sownikw oraz skrtw ich tytuw znajduje si wkocowej czci artykuu.

50

Anna Dbrowska-Kamiska

Wilewski (: Wilewo) iWilowski;


Winiewski (: Winiewa) iWiniowski (: Wiszniowa);
Zakrzewski (: Zakrzewo) iZakrzowski (: Zakrzw).
Wprezentowanych powyej parach antroponimw, pragn skupi uwag
na nazwach miejscowych, bdcych ich podstawami. Wszystkie (poza n.m.
Rynie, Rynia) charakteryzuje owa cecha gwarowa, ktra kontynuowana jest
wnazwiskach. Wmaopolskich nazwach miejscowych: Andrzejw, Gobiw,
Jew, Jdrzejw, Krzeszw, Pniw, ilskiej Zakrzw zaszed proces kompensacyjny wzduenia zastpczego. W kwestii za motywacji sowotwrczej
isemantycznej ojkonimw typu Januszewo, Jeewo, Olszewo, Wilewo wiadomo, e zaliczane s one do historycznych nazw miejscowych. Wrd nich wyrazist grup stanowi stare formy dzierawcze z-ow, np. Olszowa, Wiszniowa
(w Maopolsce). Nowsze, z -owice oraz -ice, wystpuj i w Maopolsce: Maciejowice, Mikoajowice, Milejowice, Olszowice, iwWielkopolsce: Januszewice,
Mikoajewice. Wobrbie podstaw sowotwrczych wikszoci ojkonimw ztabeli wystpia oboczno e : o, ktra jest kontynuowana wpochodzcych od
nich nazwiskach. Wmniej licznych za antroponimach oboczno ma miejsce
wsufiksie nazwiskowym, anie wpodstawie, por. Ryniewski/Ryniowski.
Nazwy miejscowoci pierwotnie mogy wywodzi si iod apelatyww, np.
Jeewo, Jew (por. ap. je), Gobiewo, Gobiw (por. ap. gob), Olszewo, Olszowa (por. ap. olszyna), Pniewy (por. ap. pniewina, pniewie3), iod imion, np.
Andrzej, Maciej. Identyfikacja osoby przy pomocy okrelenia miejsca zamieszkania polegaa wtedy na sprecyzowaniu relacji przynalenoci dodanej miejscowoci, zktrej pochodzi lub by wacicielem. Ztakich deskrypcji, przez
zastpienie ich formami syntetycznymi, wyksztaciy si dopiero nazwiska
odmiejscowe (Kowalik-Kaleta 2007: 42). Rozpoznane waciwie nazwy miejscowe wpodstawach nazwisk s istotne rwnie dla identyfikacji czy unikania pomyek w okrelaniu tosamoci danej osoby. Natomiast z porwnania
prezentowanych par nazwisk wynika, e nie wystpuje wnich odziedziczona
jeszcze zprasowiaszczyzny oboczno opo spgosce twardej, ae po jocie
lub spgosce zmikczonej (Moszyski 1984: 193), poniewa we wszystkich
przykadach mamy do czynienia ze spgosk mikk lub historycznie mikk
przed -ow i-ew.
Wymiana e : omiaa miejsce wkocwce C. l. poj. -ewi : -owi, np. Jakuszewi
|| Jakuszowi, Mikoajewi || Mikoajowi; atake wprzyrostku -ew : -ow, np. Olszewo || Olszowa, Olszewice || Olszowice, krlewski || krlowa (Lehr-Spawiski,
3

SPXVI podaje: przewrcone pnie, pie, moe coll. pnie; t. 24.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

51

Klemensiewicz, Urbaczyk 1955: 79). Wynikaa ona zdziaajcego prawa korelacji mikkoci. Stieber zauwaa, e -evi pierwotnie mg wystpowa tylko
po mikkich, zczasem rozszerzy si na pozycj po twardej spgosce, anawet
mg czasem wyprze -ovi (Stieber 2005: 111). Dopiero pniej, pod wyrwnujcym wpywem formacji zo, zaczy si cofa formacje zprawidowym e,
przy czym ichronologia, iterytorialny zasig tego procesu zale od dialektu
oraz od rodzaju morfemu, w ktrym wystpuje grupa -ew- || -ow-, tak np.
rozmaicie wrnych kocwkach, rozmaicie wprzyrostku nazwy pospolitej
awasnej (Klemensiewicz 1999: 103104). Upowszechnienie grupy -ow, poza
bardzo nielicznymi wyjtkami archaicznymi (por. krlewski, krlewic(z), krlewna), stanowi znamienn cech jzyka oglnego ijego literackiej odmiany.
Proces ten najszybciej obj Maopolsk, pniej Mazowsze ina kocu Wielkopolsk, ktra opieraa si temu wyrwnaniu najduej.
W poniszej tabeli prezentuj nazwiska z -ew (1 kolumna) w kolejnoci
wedug ich frekwencji (2), ktra znajduje si obok frekwencji (3) odpowiadajcych im nazwisk z-ow (4). Dane pochodz ze Sownika nazwisk uywanych
wPolsce na pocztku XXI wieku Kazimierza Rymuta (SNUP).
1

Nazwiska zcech wielkopolsk imazowieck -ew

Liczba osb

Liczba osb

Nazwiska zcech
maopolsk -ow

Winiewski

52422

3066

Winiowski

Olszewski

23421

1008

Olszowski

Maciejewski

15612

1127

Maciejowski

Zakrzewski

13623

35

Zakrzowski

Andrzejewski

11997

44

Andrzejowski

Milewski

9348

69

Milowski

Jdrzejewski

7481

843

Jdrzejowski

Gobiewski

7028

6757

Gobiowski

Januszewski

3663

47

Januszowski

Jeewski

2000

490

Jeowski

Mikoajewski

2061

Mikoajowski

Pniewski

1699

30

Pniowski

Krzeszewski

723

701

Krzeszowski

Wilewski

359

34

Wilowski

52

Anna Dbrowska-Kamiska

Bilewski

135

17

Bilowski

Ryniewski

49

Ryniowski

Boguniewski

29

Boguniowski

Suma
151624
14309
cznie: 165933
Tabela 1. Frekwencja nazwisk zcech wielkopolsk imazowieck -ew oraz zcech maopolsk -ow (rdo: Sownik nazwisk uywanych wPolsce na pocztku XXI
wieku K. Rymuta)

Konkludujc, przedmiotem moich rozwaa byy nazwy osobowe, wktrych wystpuje -ew lub -ow po mikkiej lub historycznie mikkiej spgosce. Dane liczbowe zpowyszej tabeli pokazuj, e jest znacznie wicej osb
(151624) znazwiskami zawierajcymi przyrostek -ew ni -ow (14309). Osoby
te maj stae zameldowanie w Polsce i zamieszkuj w konkretnym regionie.
Forma nazwiska okrela proweniencj nosiciela.
Analiza przeprowadzona na powyszym materiale (165933 osb) nie moe
suy dogbnej charakterystyce, ale sygnalizuje pewne tendencje. Odchodz mianowicie historyczne, niektre zawiadczone ju wXIV wieku nazwiska do kronik iakt, coraz mniej osb nosi nazwiska zprzyrostkiem -ow, maleje take liczba osb znazwiskami zprzyrostkiem -ew, jednak granica midzy
starymi, uwarunkowanymi historycznie dialektami zdaje si nadal funkcjonowa wPolsce.
Na poniszej mapie zaznaczyam procentowo nazwiska znajwysz frekwencj Winiewski oraz nazwiska Winiowski. Nosiciele tych nazwisk stanowi ponad 1/3 wszystkich uwzgldnionych wtabeli, zatem jest to najbardziej
reprezentatywny przykad dla tej grupy analizowanych antroponimw. Okazuje si, e tylko wjednym wojewdztwie, amianowicie podkarpackim, frekwencja mieszkacw onazwisku Winiowski jest wysza ni tych onazwisku
Winiewski iwynosi 56%, wmaopolskim 26%, wlskim 17% , wopolskim
14%, wwarmisko-mazurskim 8% iwdolnolskim 7%. Zatem wPolsce poudniowej iwoj. warmisko-mazurskim jest zameldowanych najwicej
Winiowskich.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

53

Mapa zwyszczeglnionym procentowym rozmieszczeniem osb onazwisku


Winiewski iWiniowski wposzczeglnych wojewdztwach na terenie Polski

SNUP rejestruje nazwiska zcechami typowymi dla Wielkopolski iMazowsza,


np.: Bartoszewski (1445)4, Jakuszewski (175), Marciszewski (825), Piotraszewski (7),
Pleszewski (86). Ich wariantywne formacje z-owi wtym sowniku nie wystpuj,
jednak antroponimy Bartoszowski, Piotraszowski, Pleszowski notuj inne sowniki,
amianowicie: SSNO, SEMot, ETSNP. Tylko nazwisko Marciszowski wystpuje jedynie wETSNP. Oznacza to, enazwiska te istniej wsensie historycznym, wpostaci zapisw, wdokumentach, ale nikt si nimi ju nie posuguje. Inny problem
dotyczy nazwisk, ktre istniej tylko wSNUP inie s powiadczone wSSNO, SEMot, ETSNP. Naley do nich np. antroponim Boguniowski. Posuguje si nim 29
4

Wnawiasach znajduj si dane dotyczce frekwencji wedug Sownika nazwisk Polakw uywanych wXXI wieku Kazimierza Rymuta.

54

Anna Dbrowska-Kamiska

osb. Najpewniej brak wczeniejszych zapisw ipotwierdze wdokumentach czy


archiwach spowodowa, e nie zostao to nazwisko uwzgldnione wdostpnych
antroponomastykonach. Ztabeli wynika, e jedyne zgrupy zprzyrostkiem -ow
ma wysz frekwencj ni odpowiednik zprzyrostkiem -ew, czyli antroponim
Boguniewski, powiadczony w 1383 roku. Tylko Boguniowski wyrni si pod
wzgldem statystyki na tle caoci analizowanego materiau.
Niezalenie od cech gwarowych oraz miejsc obecnego zamieszkania nosicieli, wszystkie nale do nazwisk Polakw obecnych wSNUP. Rnice gwarowe bowiem nie zawsze determinuj dzisiejsze rozmieszczenie posiadaczy
nazwisk na terenie Polski, np. ju wokresie midzywojennym5 czsto ludzie
przeprowadzali si wposzukiwaniu pracy doorodkw bardziej uprzemysowionych (dzi do aglomeracji) lub za granic, gdy tam atwiej byo oprac.
Czynnik ekonomiczny spowodowa i powoduje nadal przemieszczanie si
wielu osb znazwiskami charakterystycznymi (np. dla Maopolski) winne regiony. Czsto byy to (is) migracje na stae. Zwykle jednak rnice gwarowe
informuj opochodzeniu posiadaczy danego nazwiska, precyzuj dany obszar
Polski (cezura przebiega midzy Maopolsk i pasem centralnym obejmujcym Wielkopolsk i Mazowsze). Przekadaj si one rwnie na relacje ilociowe, statystyczne, poniewa konsekwentnie nazwisk z-ow po mikkiej jest
zawsze mniej ni z-ew. Ztabeli wynika, e istniej wyjtki, przykadem jest
wspomniane ju nazwisko Boguniowski.
Wpolszczynie normatywn kocwk C. l. poj. r. m. jest obecnie -owi,
ktre obowizuje take w imionach. Owszem, powstay wariant -ewi funkcjonowa zgodnie zobowizujcym wprasowiaszczynie prawem korelacji
mikkoci. Regularne zatem formy typu: ziciewi, teciewi, gociewi trzymay
si dugo, zwaszcza na terenie Wielkopolski i w owiczu oraz w owickiem
(Lehr-Spawiski, Klemensiewicz, Urbaczyk 1955: 80).
Dziki krystalizacji dominant, czyli wpywowi kocwki -ovi zdawnej deklinacji *-tematowej na C. l. poj. rzeczownikw mskich, inne kocwki zostay wyrugowane wXV wieku, poza wspomnianym wczeniej -u.
Na podstawie wybranych przykadw nazwisk zostay omwione relacje
dialektalno-gwarowe na paszczynie lokalnej ioglnonarodowej. Okazuje si,
e cechy gwarowe wnazwiskach nie ra wjzyku literackim. Jednoczenie naley podkreli, e dawne uwarunkowania fonetyczne imorfonologiczne wprasowiaszczynie tak zdominoway kocwki imion oraz apelatyww, e dzi
5

Rzd, aby zapobiec bezrobociu i emigracji mieszkacw tzw. Polski B, zakupi korzystnie
w1935 roku, wcelu uprzemysowienia tereny (nieuytki ipiaski) pod COP (Centralny Okrg
Przemysowy), ktre obejmoway znaczn cz Maopolski ipoudniowo-wschodniej Polski.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

55

stanowi norm oglnopolsk, natomiast regularny dawniej -ewi okrelany jest


dzi jako typowy tylko dla Wielkopolski iMazowsza. Obecnie wpolszczynie
w imionach i rzeczownikach pospolitych (apelatywach) wystpuje niezalenie
od pozycji (po twardej czy mikkiej spgosce) kocwka normatywna -owi.
Natomiast wnazwiskach po spgosce mikkiej lub historycznie mikkiej,
wzalenoci od regionu, moe funkcjonowa -owi lub -ewi. Wrd antroponimw bowiem nazwisko peni kulturowo najwaniejsz funkcj, amianowicie
identyfikacyjn. Wodrnieniu od imienia, dawniej rwnie identyfikujcego,
tylko nazwisko (ijego forma) przekazywane jest zpokolenia na pokolenie.

Wykaz skrtw
ETSNP K. Rymut, Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny,
t. 12, Krakw 19992001.
SEMot Sownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw
osobowych, red. A. Cielikowa, M. Malec, K. Rymut, cz. 17, Krakw
19952002.
SSNO Sownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. IVI,
Wrocaw 19651983; t.VII. Suplement, oprac. pod kierunkiem M. Malec,
Wrocaw 19841987.
SNUP Sownik nazwisk uywanych wPolsce na pocztku XXI wieku, Krakw 2003, wydanie [CD-ROM.].
SPXVI Sownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, F. Pepowski, Wrocaw 1966-.
SJPSz Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I-III, Warszawa 1988.

Bibliografia
Butler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 197071, Kultura jzyka polskiego,
Warszawa.
Dbrowska-Kamiska A., 2013, Nazwy osobowe mieszkacw wojewdztw
ruskich wlustracjach zXVIII wieku, [w:]
. x . .
, . 282291, .

56

Anna Dbrowska-Kamiska

Odmiejscowe nazwiska Polakw wantroponimii kresowej, 2009, [w:] Polszczyzna za granic jako jzyk mniejszoci ijzyki mniejszociowe wPolsce,
IFP UKSW, Prace Jzykoznawcze, t. 1, pod red. E. Dzigiel iA. Zieliskiej,
s. 7393, Warszawa.
Doroszewski W., 1950, Kryteria poprawnoci jzykowej, Warszawa.
Klemensiewicz Z., 2002, Historia jzyka polskiego, Warszawa.
Kowalik-Kaleta Z., 2007, Historia nazwisk polskich na tle spoecznym iobyczajowym (XII-XV wiek), t.1, Warszawa.
Kuraszkiewicz W., 1970, Podstawowe wiadomoci zgramatyki historycznej
jzyka polskiego, Warszawa.
Lehr-Spawiski T., Klemensiewicz Z., Urbaczyk S., 1955, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa.
Moszyski L., 1984, Wstp do filologii sowiaskiej, PWN, Warszawa.
Puzynina J., O pojciu kultury jzyka, Poradnik Jzykowy 1990, z. 3,
s.153162.
Stieber Z., 1966, Historyczna iwspczesna fonologia jzyka polskiego, PWN,
Warszawa.
Stieber Z., 2005, Zarys gramatyki porwnawczej jzykw sowiaskich,
PWN, Warszawa.
Teksty staropolskie. Analizy iinterpretacje, 2003, pod red. W. Decyk-Ziby
iS. Dubisza, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Wydra W., Rzepka W.R., 2004, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku
1543, Wrocaw.

Selected anthroponyms from local and national perspective


Summary
The article deals with some types of surnames of place-name origin in Polish anthroponymy. Some of these surnames preserved distinct characteristics
typical for place name of Mazovia, Greater Poland or for Lesser Poland, i.e.
they occur in several variants, like Olszewo : Olszewski, Olszowski. These formal differences have been caused by phonetical and sometimes morphological
processes. All such surnames function currently among surnames of Poles and
are listed in Dictionary of Surnames Used in Poland in the Beginning of the
21st Century, edited by Kazimierz Rymut.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

57

Gabriela Dziamska-Lenart
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu

Frazeologizmy zwizane zkultur isztuk wsownikach


frazeologicznych jzyka polskiego

Sowa kluczowe:
jzyk polski, idiom, wyraenia idiomatyczne, wyraenia frazeologiczne, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Sownik polskich idiomw, pochodzenie idiomw
Keywords:
Polish Language, an idiom, an idiomatic expressions, a phraseological expression,
a Phraseological Dictionary of Polish Language, Polish Language Dictionary of Idioms,
origins of an idiom

Relacje midzy jzykiem akultur isztuk to zagadnienia, ktre zrnych


perspektyw badawczych s przedmiotem zainteresowania nie tylko jzykoznawcw, ale iantropologw, socjologw, historykw. Wszelkie zmiany spoeczne, kulturowe, ekonomiczne, polityczne iobyczajowe, zachodzce wyciu
narodu czy danej wsplnoty jzykowej, znajduj odzwierciedlenie wjej jzyku.
Jerzy Bartmiski zauwaa: Wkulturze rozumianej jako wieloaspektowa cao obejmujca normy, wzory iwartoci oraz czynnoci, ktre s ich realizacj,
atake wytwory tych czynnoci jzyk funkcjonuje jako podstawa konsolidacji iwyodrbnienia wsplnot ludzkich, jako czynnik modelujcy obraz wiata
iprogramujcy zachowania spoeczne, jako narzdzie utrwalania iprzekazywania kultury [Bartmiski 1991: 78]. Niewtpliwie zwizki midzy jzykiem
awsplnot, ktra si nim porozumiewa, s nierozerwalne idwustronne, bo
jzyk yje i rozwija si razem z narodem. Analiza jzyka danej spoecznoci
pozwala odkry, wjaki sposb jej czonkowie postrzegaj wiat, jakie wyznaj wartoci, na podstawie jakich zasad organizuj ycie spoeczne, polityczne,

58

Gabriela Dziamska-Lenart

kulturalne, religijne. Z drugiej strony wpyw czynnikw zewntrznojzykowych (wtym kulturowych) na ewolucj jzykw narodowych dostrzegaj historycy jzyka.
Kultura i sztuka, terminy uyte w tytule mego szkicu, to leksemy wieloznaczne, wdalszym toku rozwaa bd uywane wich znaczeniach podstawowych. Kultura to wedug definicji sownikowej caoksztat materialnego
iduchowego dorobku ludzkoci, wytworzonego woglnym rozwoju historycznym lub wjego okrelonej epoce [SJPD]. Podobnie szerokie rozumienie kultury prezentuje Bronisaw Malinowski: Kultura jest integraln caoci skadajca si znarzdzi idbr konsumpcyjnych, twrczych zasad rnych grup
spoecznych, ludzkich idei iumiejtnoci, wierze iobyczajw [Malinowski
1958: 28]. Sztuka to twrczo artystyczna obejmujca dziea zzakresu malarstwa, muzyki, literatury, architektury, rzeby, odpowiadajce wymaganiom
estetyki, odznaczajce si piknem, harmoni [SJPD]. Przedmiotem mego
zainteresowania w niniejszym szkicu s lady jzykowo-kulturowe, utrwalone w spoecznej wiadomoci, zwizane z wymienionymi dziedzinami sztuk
piknych i rnymi przejawami kultury, ktre stanowi istotn cz zasobu
frazeologicznego polszczyzny.
Wzasobie tym obok zwizkw majcych charakter naturalny, ktre wyrastaj zobserwacji mimiki, gestw, zachowania si ludzi izwierzt [Kurkowska, Skorupka 1959: 161] wyrnia si tzw. frazeologizmy konwencjonalne,
zwizane zrozwojem kultury duchowej imaterialnej czowieka, awic ze swoistymi warunkami rozwoju narodu, zjego warunkami bytowymi, zzajciami,
obyczajami iwierzeniami. Najstarsze tradycyjne zoe frazeologiczne polszczyzny wedug Stanisawa Skorupki pochodzi ze sownictwa dziedzin od dawna
wPolsce obecnych irozwijanych, takich jak rolnictwo, rzemioso, wojskowo.
Do frazeologizmw konwencjonalnych zalicza si te utrwalone poczenia
wyrazowe wywodzce si z Biblii, mitologii, literatury, kultury i historii staroytnej. Stanowi one wsplne dziedzictwo narodw europejskich, wiadcz
onaszej przynalenoci do tworzonej przez stulecia wsplnoty europejskiej.
Problematyka obecnoci imiejsca biblizmw oraz mitologizmw wjzyku
polskim bya dotychczas przedmiotem bada w pracach Stanisawa Koziary
[2001; 2010], Jana Godynia [2006], Anastazji Olekiewicz [2007], Magdaleny Pudy-Blokesz [2010], Wiktora Steffena [1979]. Mniej uwagi powicono
na zbadanie frazeologii antycznej obejmujcej sw motywacj genetyczn histori, kultur, literatur irealia ycia staroytnych Grekw iRzymian. Rwnie wspczesna frazeologia polska o motywacji kulturowej stanowi obszar
sabo rozpoznany. Wrd rde wspczesnej frazeologii wskazuje si przede

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

59

wszystkim media masowe, oddziaywanie prasy, popularnych programw telewizyjnych iradiowych, oddziaywanie reklamy, piosenki, filmu iserialu telewizyjnego, podkrela si istotny wpyw jzyka polityki na wzbogacanie zasobu
utartych zwizkw wyrazowych [Poowniak-Wawrzonek, 2010]. Idiomatyzowanie si indywidualizmw iskrzydlatych sw oraz minitekstw kultury to
najczciej wspczenie wyzyskiwane sposoby pomnaaniu zasobu frazeologicznego. Mniejsz rol wtym procesie przypisuje si zapoyczeniom zjzykw obcych oraz rodzimym mechanizmom derywacyjnym, polegajcym na
tworzeniu neologizmw strukturalnych ineosemantyzmw frazeologicznych
[Fliciski, 2010].
Frazeologizmy kulturowe, ktre s przedmiotem uwagi w niniejszym
szkicu, proponuj zdefiniowa jako utrwalone iodtwarzalne jednostki danego
jzyka odajcym si ustali pochodzeniu (od realiw, zdarze inazw wasnych
motywowanych treciami kulturowymi) lub jednostki, ktrych znaczenie prymarne bd wtrne ma odniesienie (referencj) do treci kulturowych, dotyczy
rnych dziedzin ycia kulturalnego spoeczestwa, nawizuje wsposb bezporedni lub metaforyczny do twrczoci artystycznej czowieka.
Frazeologizmy kulturowe wywodz si znastpujcych rde:
- Biblia, religia, wierzenia (np. alfa iomega, co do joty, sl ziemi, wiea Babel,
ziemia obiecana, benedyktyska praca).
- Mitologia grecka irzymska (np. stentorowy gos, przybytek Melpomeny, cra
Talii baletnica, dziesita muza, wstpi na Parnas, wsi na Pegaza).
- Literatura wiatowa ipolska (np. homeryckie boje, homerycki miech, jzyk
ezopowy, lwia cz, sobie a muzom, dantejskie sceny, okopy witej Trjcy, chocholi taniec, matka Polka, moralno Kalego, nasza maa stabilizacja,
brzydkie kacztko, krewni iznajomi krlika, ostatni Mohikanin, ukszenie
heglowskie, wiek balzakowski, sytuacja kafkowska, czeka na Godota, trafi
pod strzechy, ka / woy co midzy bajki, by twardym jak Roman Bratny, walczy zwiatrakami, wiele haasu onic).
- Historia, wydarzenia ifakty zycia znanych postaci historycznych (np. arbiter elegancji, bajoskie sumy, spartaskie wychowanie, pj do Canossy,
ple jak Piekarski na mkach, szkoda czasu iatasu).
- Sztuki pikne: malarstwo, rzeba, muzyka, architektura (np. grecki / rzymski profil, rubensowskie ksztaty, tycjanowski kolor, zoty wiek, kto / co na
miar Fidiasza / fidiaszow miar, czowiek orkiestra, renesansowy czowiek,
umiech Giocondy / Mony Lisy, gra pierwsze skrzypce, gra na dwch fortepianach, czu bluesa).

60

Gabriela Dziamska-Lenart

- Media masowe, prasa, radio, film, teatr, telewizja, piosenka (koncert ycze,
lista przebojw, powtrka zrozrywki, teatr wyobrani, na szklanym ekranie,
parcie na szko, kraina agodnoci, zezowate szczcie, co skoczyo si happy
endem, na waciki starczy / wystarczy, nie chce mi si ztob / wami gada, nie
ma mocnych na co / na kogo, nigdy nie mw nigdy, ojeden most za daleko).
- Kultura, obyczaje, reguy zachowania (np. Czapk, papk isol ludzie ludzi niewol jednanie sobie serc uprzejmoci igocinnoci, poda komu
czarn polewk, wita kogo kosmato / kosmat rk winszowa mu zarczyn lub zawarcia maestwa przykady zAKG).
Terminem frazeologizmu kulturowego obejmuj zwizki wyrazowe ornej proweniencji, ktre nie tylko maj przenone znaczenie, ale rwnie sygnalizuj (najczciej za pomoc nazwy wasnej obecnej w strukturze frazeologizmu), e ciekawy jest kontekst, zktrego si wyodrbniy idziki ktremu
utrwaliy si w spoecznej wiadomoci; mwic sowami autorw sownika
Ludzie imiejsca wjzyku odsyaj do konkretnej historii, sygnalizuj, e za
kilkoma sowami stoi caa opowie [Czeszewski, Foremniak 2011: 15].
Z punktu widzenia formalnoznaczeniowego na kulturowy charakter danej jednostki jzykowej moe wskazywa obecno komponentu kulturowego
wjej strukturze (np. rubensowskie ksztaty, Mroek by tego nie wymyli, literatura paszcza i szpady, komedia omyek). Jeli jednak dany zwizek wyrazowy (zarejestrowany wsowniku) nie zawiera wswym skadzie leksykalnym
komponentu kulturowego, to, aby mc go jednoznacznie zakwalifikowa do
grona frazeologizmw kulturowych, musi by speniony przynajmniej jeden
z poniszych warunkw opisu leksykograficznego: 1) opatrzenie frazeologizmu kwalifikatorem genetycznym; 2) artyku hasowy zawiera informacj
opochodzeniu frazeologizmu; 3) definicja sownikowa wskazuje na znaczenie
przenone zwizane zkultur, sztuk, twrczoci artystyczn; 4) cytat ilustrujcy uycie frazeologizmu wskazuje na jego pochodzenie lub typowy zakres
odniesie do wybranej dziedziny kultury; 5) wsownikach ohierarchicznym
lub pojciowym ukadzie hase umieszczenie frazeologizmu wodpowiednim
polu tematycznym.
Informacje o pochodzeniu frazeologizmw pojawiaj si w wikszoci
dzie frazeograficznych, poczwszy od Sowniczka frazeologicznego Antoniego
Krasnowolskiego z1899 roku, askoczywszy na najnowszym Sowniku frazeologizmw eponimicznych, zatytuowanym Ludzie imiejsca wjzyku Macieja
Czeszewskiego iKatarzyny Foremniak (2011), wktrym informacja faktograficzna, wyjaniajca to mitologiczne, biblijne, historyczne omawianych frazeologizmw jest bardzo rozbudowana.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

61

Dla A. Krasnowolskiego geneza frazeologizmw bya bardzo wana, wiadcz otym liczne przykady1. Pochodzenie frazeologizmw biblijnych autor objania, podajc wnawiasie skrt nazwy ksigi inumer wersu np. posypa gow
popioem (na znak pokuty; Izaj. 58, 5, Hiob. 42, 6). Wskazywa pochodzenie
frazeologizmw mitologicznych, np. jabko niezgody (= ko niezgody) rzuci
midzy kogo (zpodania ojabku Erydy, rzuconem midzy trzy boginie). Zoty
deszcz (zpodania greckiego oDanai) (= bogactwo). Frazeologizmy pochodzce zliteratury antycznej objaniane s niekiedy zdokadnym wskazaniem rda (np. trway pomnik po sobie zostawi (wdzieach swoich, Hor. Od. III, 30);
zkoci czyich powstanie mciciel (Wirg. Eneida IV, 625), czasem za bardziej
oglnikowo np. stan na rozdrou (jak Herkules wprzypowieci Prodyka, zapisanej uXenofonta). Bywa te tak, e autor nie powoujc si na adne dostpne rda, wyjania pochodzenie isens powiedze, np. powsta (jak Feniks)
zpopiow (Feniks ptak bajeczny, ktry mia y 100 lat, potem si pali iodradza zpopiow). Informacje owydarzeniach historycznych lecych upodoa znanych wyrae znajdujemy przy takich jednostkach, jak: koci rzucone!
(sowa Cezara nad Rubikonem (= rzecz rozstrzygnita); kapuaskie rozkosze
(zdziejw II wojny punickiej)2, sawa Herostrata (ktry dla wsawienia si spali wityni Diany Efeskiej).
Jak pokazuj przytoczone przykady, wpierwszym sowniku frazeologicznym objanienia genezy frazeologizmw cz si, przeplataj si zdefinicj,
czasem j zastpuj, dopiero wpniejszych dzieach leksykograficznych informacja genetyczna w artykule hasowym zostaje wyodrbniona i podawana wnim zwykle jako ostatni element. We wspczesnych sownikach frazeologicznych (np. wSFWP, WKS, WSF-L, WSF-F) informacja opochodzeniu
frazeologizmw jest graficznie wydzielona w artykule hasowym, autorzy
tych sownikw zwykle w kilkuzdaniowych notkach podaj wyjanienia genezy frazeologizmw albo odsyaj do innych rde (literackich, paremiologicznych iencyklopedycznych, zbiorw cytatw oraz tzw. skrzydlatych sw).
Takie postpowanie nie jest jednak regu, wwielu sownikach frazeologicznych nie ma informacji o pochodzeniu utartych zwizkw wyrazowych, np.
wWSFzP frazeologizmy biblijne, mitologiczne, historyczne s jedynie opatrzone kwalifikatorem ksikowy. W WSFJP frazeologizmy kulturowe wystpuj
1

Poniej omawiane przykady cytuj z czwartego wydania sownika A. Krasnowolskiego


[AKG: 1934].
Wyraenie to nieobecne we wspczesnych sownikach frazeologicznych objania W. Kopaliski, whale Kapua odnotowuje wyraenie wywczasy kapuaskie, ktre odnosi si do czasu,
gdy Hannibal, woczekiwaniu na posiki zKartaginy, przebywa wmiecie ze starszyzn swej
armii, ktra miaa tam utraci wojowniczego ducha (SMTK).

62

Gabriela Dziamska-Lenart

zkwalifikatorami stylistycznymi: ksikowy, dziennikarski oraz kwalifikatorami


specjalistycznymi, np. kwalifikator muzyczny jest przy: gra pierwsze skrzypce;
bra (nut, pasa, ton, akord); czyta (nuty, znut); faszywa nuta; kwalifikator
teatralny przy: gra w<<jakiej>> sztuce; wystawia sztuk; sztuka wchodzi na
afisz; kwalifikator literaturoznawczy przy: biay wiersz; (chropawy, chropowaty)
wiersz; czstochowski wiersz. Kwalifikatory genetyczne wystpuj wSFT, za pomoc skrtw: hist., mitol., lit., bibl. zaznacza si pochodzenie frazeologizmw,
a ponadto na kocu artykuu hasowego znajduj si dodatkowe informacje
dotyczce ich rodowodu.
Przynaleno frazeologizmu do krgu frazeologizmw kulturowych moe
uzasadnia definicja, jest ona pomocna zwaszcza przy zwizkach wyrazowych
niemajcych wswej strukturze komponentu kulturowego, np. sezon ogrkowy
lato, jako ta pora roku, wktrej spada aktywno ycia kulturalnego, np. zamyka si wikszo teatrw, aprasa publikuje artykuy olejszym charakterze SP;
wzi co na warsztat zaj si czym zawodowo, skupi si na pracy twrczej
WSF-F. Wsownikach frazeologicznych stosowane s definicje zakresowe, np.
kas robi wteatrze, osztukach majcych powodzenie AKG; co robi / zrobio klap najczciej oprzedstawieniu nie udaje si, nie daje oczekiwanego
efektu WSF-L; siedzie na jaskce w teatrze: zajmowa miejsce na najwyszym balkonie, na galerii WSF-L; pokaza lwi pazur oartycie: ujawni talent
swym dzieem wyrosn ponad przecitno WSF-F; zabili go iuciek lekcewaco oniezbyt ciekawym bd schematycznym filmie sensacyjnym WSF-F.
Oprzynalenoci frazeologizmu do sfery zwizanej zkultur isztuk wiadczy mog cytaty ilustrujce jego uycie wtekstach. Niezalenie od tego, czy
s to cytaty autentyczne, czy ukadane przez autora sownika, wskazuj one na
typowy dla danego poczenia zakres odniesie. Jako przykad niech posuy
zwrot odcina kupony od czego, ktrego definicje nie wskazuj bezporednio
na znaczenie zwizane zkultur, np. znalazszy si wnowej sytuacji, korzysta
zdorobku przeszoci SFWP; korzysta zdawnej popularnoci, czerpa korzyci zwczeniejszych osigni WSF-F; poprzestawa na czerpaniu korzyci,
zyskw zosignitego kiedy sukcesu zawodowego [] WSF-L; jednak cytaty przytoczone wartykuach hasowych we wskazanych sownikach wiadcz,
e zwrot ten jest czsto stosowany wodniesieniu do artystw korzystajcych
ze zdobytej dawnej sawy. Rwnie definicja wyraenia abdzi piew ostatni przejaw czyjej dziaalnoci wjakiej dziedzinie wSFWP wiadczy oszerokim zakresie odnonoci realnej tego antycznego zpochodzenia wyraenia
we wspczesnej polszczynie. Dla porwnania warto tu zauway, e definicja wyraenia pie abdzia wAKG ma wszy zakres ostatni przedmiertny

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

63

utwr poety albo kompozytora. Chocia znaczenie tego wyraenia w cigu


wiekw ulego rozszerzeniu, to cytaty z wyraeniem abdzi piew zamieszczone wbadanych sownikach wprzewaajcej wikszoci mwi oostatnich
dokonaniach wdziaalnoci artystycznej.
W Sowniku peryfraz M. Baki definicje omawianych zwizkw wyrazowych czsto s uzupeniane informacjami o ich pochodzeniu, np. fabryka
snw, fabryka marze wytwrnie filmowe wHollywood. Nazwa spopularyzowana przez tytu ksiki rosyjskiego pisarza ipublicysty, Ilii Erenburga, z1931
roku SP; powie idioty ycie ludzkie wedug okrelenia Szekspira, uytego
wMakbecie SP. Rwnie ilustracja przykadowa wSP wskazuje na kulturowe
powizania frazeologizmw, trafnie dobrane cytaty odsyaj do twrcw danych powiedze lub pokazuj dany zwizek wyrazowy w jego oryginalnym,
rdowym kontekcie, np. dziesita muza, X Muza film lub twrczo filmowa. Nawizanie do dziewiciu antycznych muz, crek Zeusa iMnemozyne, opiekunek sztuk piknych i nauk: Spoeczn i artystyczn rang filmu
dostrzeg ju wwczas Irzykowski, publikujc gon ksik Dziesita muza
(1924) (Bogdan Suchodolski, Dzieje kultury polskiej) SP; zoty rodek umiar,
umiarkowanie, stanowisko dalekie od skrajnoci: Piewca <<zotego rodka>>, Horacy, ostrzega, by nie podejmowa tematw ponad swoje zdolnoci,
za nim powtarzali to wszyscy trzewi mentorzy literatury (Jan Parandowski,
Alchemia sowa) SP; mae co nieco, mae Conieco 1. Przekska, skromny posiek. Okrelenie pochodzi zKubusia Puchatka, gdzie oznacza porcj miodu
przysmak tytuowego bohatera: Byo mu tak, jakby co wewntrz niego mwio: <<No, ateraz, Puchatku, ju czas na jakie mae Conieco>> [] SP.
Wsownikach, wktrych zastosowano tematyczny ukad hase, frazeologizmy odnoszce si do kultury i sztuki zgromadzone s w jednym miejscu
(wpolu tematycznym). WSFT znajduj si one wczci zatytuowanej Czowiek wspoeczestwie, wktrej jeden zpodrozdziaw zbiera frazeologizmy
dotyczce sztuki irozrywki. Wrozdziale tym, podzielonym na 4 pola tematyczne: Film teatr telewizja, Literatura prasa, Zabawa iModa, zarejestrowano cznie 40 frazeologizmw, gwnie wyrae, np.: gocinne wystpy, gwd programu, opera mydlana, szklany ekran, biay kruk, chochlik
drukarski, czstochowski rym, czwarta wadza, kaczka dziennikarska, literatura
brukowa, ml ksikowy, ostre piro, zota myl, zwroty m.in.: wej na afisz,
pisa do szuflady, wyj spod czyjego pira. WWSF-L frazeologizmy kulturowe zgromadzone s w czci zatytuowanej Rozwj czowiek wartoci,
wktrej rozdzia 5. wiat kultury inauki podzielony jest na trzy podrozdziay: 5.1. Edukacja, 5.2. Pimiennictwo, film, sztuka, 5.3. Rozrywka, sport;

64

Gabriela Dziamska-Lenart

aponadto wrozdziale 6. Spojrzenie na wiat osobno zarejestrowane s frazeologizmy zwizane zreligi, wywodzce si zBiblii imitologii. Wrozdziaach
5.2. i5.3. zanotowano ponad 200 zwizkw frazeologicznych, awrozdziaach
6.1. i6.2. ponad 160 biblizmw imitologizmw.
Przegld kilku sownikw frazeologicznych jzyka polskiego pokaza, e
zasb frazeologizmw, ktre mona okreli jako kulturowe (ze wzgldu na
pochodzenie lub znaczenie), jest zrnicowany pod wzgldem ilociowym
i jakociowym w poszczeglnych opracowaniach leksykograficznych. Przyjcie szerokiej definicji frazeologizmu kulturowego pozwala wczy do tego
krgu nie tylko zwizki oznaczeniu metaforycznym, atake zwizki czliwe,
bliskie wyraeniom terminologicznym, przysowia, skrzydlate sowa, cytaty
itytuy pochodzce zrnych dzie literackich, filmowych, teatralnych, peryfrazy. Liczba zwizkw frazeologicznych zwizanych zkultur isztuk, zarejestrowanych wbadanych sownikach, wzalenoci od przyjtych kryteriw,
waha si od kilkudziesiciu do kilkuset. Jeli wemiemy pod uwag zawarto
informacji metajzykowych dotyczcych poszczeglnych frazeologizmw kulturowych, to rozbienoci pomidzy poszczeglnymi opracowaniami staj si
jeszcze bardziej widoczne. Wypada aowa, e wyczerpujce informacje opochodzeniu frazeologizmw podaj tylko nieliczne sowniki.
Frazeologizmy kulturowe pojawiaj si wtekstach literackich, dziennikarskich, publicystycznych, nale do tzw. frazeologii ksikowej, ich znajomo
wiadczy oerudycji iwyksztaceniu humanistycznym. A.M. Lewicki iA. Pajdziska podkrelaj, e zwizki o rodowodzie biblijnym, odwoujce si do
mitologii greckiej irzymskiej oraz literatury ihistorii staroytnej wystpuj
wwielu innych jzykach europejskich, s atwo uchwytnym przejawem wsplnoty kulturowej, [] ich uywanie postrzegane jest spoecznie jako wiadectwo przynalenoci do elity kulturalnej [Lewicki, Pajdziska 2001: 324]. Skoro uznajemy, e zasb frazeologiczny przechowuje kulturowy dorobek danej
wsplnoty narodowej, to aby mg on by przekazywany zpokolenia na pokolenie, trzeba zadba, aby by on wsownikach rejestrowany idobrze opisywany.
Stopie znajomoci frazeologizmw kulturowych i ich proweniencji wpywa
na oglny zasb wiedzy okulturze, aumiejtno rozpoznawania kodw ikonwencji, rwnie tych utrwalonych wjzyku, wiadczy okompetencji kulturowej czonkw danego spoeczestwa.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

65

Wykaz opracowa leksykograficznych wraz ze skrtami


AKG A. Krasnowolski, H. Galle, 1934, M. Arcta Sownik frazeologiczny.
Poradnik jzykowy, wyd. 4, Warszawa.
LiM Czeszewski M., Foremniak K., 2011, Ludzie imiejsca wjzyku. Sownik frazeologizmw eponimicznych, red. M. Bako, Warszawa.
SF Skorupka S., 19671968, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, t.
12, Warszawa.
SFWP Bba S., Liberek J., 2001, Sownik frazeologiczny wspczesnej polszczyzny, Warszawa.
SJPD Sownik jzyka polskiego, 19581969, red. W. Doroszewski, t. I-XI,
Warszawa.
SMTK Kopaliski W., 1985, Sownik mitw itradycji kultury, Warszawa.
SP Bako M., 2009, Sownik peryfraz, czyli wyrae omownych, Warszawa.
WKS Mosioek-Kosiska K., Ciesielska A., 2001, Wkilku sowach. Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa.
WSF-F Fliciski P., 2012, Wielki sownik frazeologiczny, Pozna.
WSF-L Lebda R., 2008, Wielki sownik frazeologiczny, red. A. Latusek,
Krakw.
WSFJP Mldner-Nieckowski P., 2003, Wielki sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa.
WSFzP Wielki sownik frazeologiczny PWN zprzysowiami, 2005, red. A.
Kosiska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa.

Bibliografia przedmiotowa

Bartmiski J., 1991, Konwersatorium Jzyk akultura. Projekt programu, w: Jzyk aKultura, t. 1: Podstawowe pojcia iproblemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiski, Warszawa.
Fliciski P., 2010, Sposoby pomnaania wspczesnego zasobu frazeologicznego polszczyzny, w: Perspektywy, 2010, s. 2132.
Gody J., 2006, Od Adama iEwy zaczyna. May sownik biblizmw jzyka
polskiego, Warszawa Krakw.
Koziara S., 2010, Biblizmy frazeologiczne wzasobach wspczesnej polszczyzny, w: Perspektywy, 2010, s. 99119.
Koziara S., 2001, Frazeologia biblijna wjzyku polskim, Krakw.

66

Gabriela Dziamska-Lenart

Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska. Zarys. Warszawa.


Lewicki A.M., Pajdziska A., 2001, Frazeologia, w: Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmiski, Lublin, s. 315333.
Malinowski B., 1958, Szkice zteorii kultury. Warszawa.
Olekiewicz A., 2007, Europa jzykw. Zwizki frazeologiczne oproweniencji biblijnej iantycznej weuropejskiej wsplnocie sownikowej, Krakw.
Perspektywy wspczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia oglne,
2010, red. S. Bba, K. Skibski, M. Szczyszek, Pozna.
Poowniak-Wawrzonek D., 2010, Wpyw mediw na wspczesn polska
frazeologi, Kielce.
Puda-Blokesz M., 2010, Frazeologizmy pochodzenia mitologicznego w jzyku polskim (zasb, stan iperspektywy opisu), w: Perspektywy, 2010, s.
121141.
Steffen W., 1979, Z wdrwki frazeologicznej (greckie frazy w jzyku polskim), Eos, vol. 67, s. 81101.

Idiomatic expressions connected with Art and Culture in Polish Language


Dictionaries of Idioms
Abstract
The descriptions subject of the article is cultural idiomatic expressions (idioms) which are imprinted word structures. They have their imprinted background based on reality, events and proper names which was motivated by cultural and phraseological content, which primary or secondary meaning refers
to variety of cultural fields. Analyzed idiomatic expressions are in areference to
such areas of humans activity as literature, music, painting, sculpture, theatre,
television, film etc. The author shows the way idiomatic expressions are described in Polish dictionaries of idioms. They come from The Bible, Greek and
Roman mythology, Polish and worlds literature, from popular series and films,
refer to wide known events or historical figures. The author takes under consideration such aspects as the use of genetic marker dictionary in the entries,
the types of definitions, the way of providing information about the origins of
an idiom, quotations showing the typical use of an idiom, the place of an idiom
in semantic field in thematic dictionaries.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

67

Piotr Fliciski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Pierwszy sowniczek frazeologiczny maego dziecka


wybrane elementy twrczoci Grzegorza Kasdepkego

Sowa kluczowe:
sowniki frazeologiczne, frazeografia, jzyk dziecka
Keywords:
idiom dictionary, phraseography, childrens language

Omwienia frazeografii1, najpeniej czynione przez Gabriel Dziamsk-Lenart, dotycz zwykle wypracowanych sownikw wformie tradycyjnej, zarwno tych dla ogu uytkownikw, jak iprzeznaczonych dla wszego grona,
np. dla modziey szkolnej. Opis sownikw frazeologicznych mia charakter
tak oglny (typy sownikw frazeologicznych, rozwj frazeografii), jak iszczegowy (zwaszcza badania porwnawcze analizujce mikrostruktur sownikw wzakrelonym obszarze zagadnie). Dzi chciabym doczy do tego
rodzaju prezentacji krtkie omwienie sowniczka sensu stricte dla najmodszych dzieci, ktre ucz si wanie czyta lub nabyy t umiejtno wnieodlegej przeszoci (przedzia wiekowy od 6 do 10 lat). Celem mojego referatu
1

Zob. np. G. Dziamska-Lenart, Rozwj frazeografii polskiej po 1989 roku, w: Zzagadnie leksykologii ileksykografii jzykw sowiaskich, pod red. J. Kamper-Warejko, I. Kapro-Charzyskiej, Toru 2007, s. 395400; Otematycznych sownikach frazeologicznych jzyka polskiego, [w:] Ksztatowanie si wzorw iwzorcw jzykowych, pod red. A. Piotrowicz, K. Skibskiego, M. Szczyszka,
Pozna 2009, s. 189197; Nowe typy sownikw frazeologicznych jzyka polskiego, [w:] Sowo.
Tekst. Czas X. Jednostka frazeologiczna wtradycyjnych inowych paradygmatach naukowych, pod
red. M. Aleksiejenki iH. Waltera, SzczecinGreifswald 2010, s. 469478; 110 lat polskiej frazeografii, [w:] Perspektywy wspczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia oglne, pod red.
S. Bby, K. Skibskiego, M. Szczyszka, Pozna 2010, s. 163193; Sowniki frazeologiczne jzyka
polskiego na przeomie XX iXXI wieku, [w:] Przeobraenia wjzyku ikomunikacji medialnej na
przeomie XX iXXI wieku, pod red. M. Karwatowskiej, A. Siwca, Chem 2010, s. 4156.

68

Piotr Fliciski

jest analiza iinterpretacja frazeograficzna ksiki Grzegorza Kasdepkego Co to


znaczy, czyli ponad 101 zabawnych historyjek, ktre pozwol zrozumie znaczenie niektrych powiedze (wyd. 2002). Ksika ta zostaa uhonorowana Nagrod Edukacji XXI wieku2. Korzystaem z ostatniego wydania, jubileuszowego
zroku 2013, ktre zawierao rwnie 2. cz tej ksiki zatytuowan Powrt
Bartusia, czyli co to znaczy po raz drugi (2005), lecz drugiej czci nie objem
analiz, gdy nie zmienioby to waden sposb rezultatw analiz iinterpretacji. Metoda analizy frazeograficznej jest jedynie narzdziem interpretacyjnym
sucym do lingwistycznego opisu dziea literackiego, nie za do wartociowania tekstu literackiego jako takiego wkontekstach kulturowych.

Makro- imikrostruktura sowniczka


Tre ksiki w peni pokrywa si z zapowiedzi wyraon w szczegowym tytule: to 101 krtkich historyjek, wktrych autor usytuowa wkontekcie wielowyrazowe jednostki jzyka; to przede wszystkim frazeologizmy, ale
take nieliczne kolokacje, przysowia oraz innowacje frazeologiczne, nieznajdujce potwierdze wdzieach leksykograficznych. Nie sposb znale metody
doboru wybranych frazeologizmw, std pozostaje tylko wspomnie otym, i
s to frazeologizmy nalece do zbioru zwizkw stabilnych, utrzymujcych
si moc tradycji ich uywania wuzusie wspczesnych Polakw3. Mona poda dla przykadu kilka opisanych idiomw: by kozem ofiarnym, dostawa
biaej gorczki, mie spniony zapon, pita Achillesa, strzyc uszami, upa na
gow, wgorcej wodzie kpany, wiesza na kim psy. Roboczo nazwaem prezentowan ksik Kasdepkego pierwszym sowniczkiem maego dziecka,
gdy jako ywo przypomina ona wswej strukturze opracowanie leksykograficzne dostosowane do moliwoci interpretacyjnych zaoonego odbiorcy. Tytuami rozdziaw4 niewielkich rozmiarw s wanie utarte wyraenia, zwroty
ifrazy uoone wporzdku alfabetycznym. Cao rozpoczyna frazeologizm
ani na lekarstwo, akoczy zwija agle. Ten ukad odzwierciedla swoist makrostruktur, dodatkowo uzupenion przez yw pagin, ktra prcz numeru
2
3

Zob. on-line: http://www.kasdepke.pl/o-autorze/7 [dostp: 7.07.2014].


Wwybranym zbiorze znajduj si frazeologizmy, ktre okrelane s wsownikach jako przestarzae, jak np. zwrot smali cholewki, atake takie frazeologizmy, ktre dopiero wostatnich
dziesicioleciach weszy do zasobu frazeologicznego polszczyzny, jak np. mie spniony zapon. Ostabilnoci zasobu frazeologicznego polszczyzny zob. S. Bba, Innowacje frazeologiczne
wspczesnej polszczyzny, Pozna 1989, s. 2022.
Ze wzgldw stylistycznych rozdziay bd nazywane wtym artykule take historyjkami.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

69

strony zawiera omawiany frazeologizm. Kady rozdzia jest odrbnym ido


specyficznie pojtym artykuem hasowym, ktrego spjno budowana jest na
tosamoci wiata przestawionego iwystpujcych wnim bohaterach ksiki.
Postaci gwn jest Bartu, ktry jak pisze autor jest wwaszym wieku
i nie przejmuje si tym, e czego jeszcze nie wie; jako dziecko ma do tego
prawo (s. 6), aobok niego wystpuj najczciej: Tata, Mama, Dziadek Henio,
Babcia Jadwiga, Dziadek Staszek, Babcia Marysia, Wujek Grzesiek iinni. Tytu
rozdziau mona odczytywa jako gwk hasa, po ktrym nastpuje jego opis.
Wtradycyjnie pojmowanym dziele frazeograficznym mikrostruktura jest
moduowo nieskomplikowanym mikrogatunkiem tekstu, zawiera bowiem
zazwyczaj definicj oraz ilustracj wpostaci cytatu bd przykadu zredagowanego przez autora lub redaktora hasa. Niekiedy artyku hasowy wzbogaca si o kwalifikator wskazujcy na zakresowo (stylistyczn, geograficzn,
dziedzinow, chronologiczn itd.; por. SF, SFWP, WSFJP, WSF) uycia danego
frazeologizmu, informacj poprawnociow (np. wpostaci schematw skadniowych zokrelon ograniczon czliwoci wtzw. kontekcie minimalnym;
por. np. SFWP). Wksice nienaukowej, literackiej, mona jedynie poszukiwa ladw poszczeglnych elementw struktury artykuu hasowego. Poza
wspomnian ju gwk hasa, w kadym rozdziale znajdziemy powtrzenie
frazeologizmu iumieszczon wkontekcie explicite bd implicite informacj
semantyczn, acz treci rozdziau to kontekst szeroki budujcy ilustracj
tumaczonego frazeologizmu. Po analizie 101 historyjek mona stwierdzi, e
autor wykorzystuje 3 podstawowe schematy kompozycyjne (zdefrazeologizacj lub bez defrazeologizacji wtreci historyjek):
1. Typ 1. Znaczenie leksykalne wformie definicji leksykograficznej wplecione
wdialog,
2. Typ 2. Definicja kontekstowo-ilustrujca,
3. Typ 3. Eksplikacja wpleciona wdialog.

Schematy kompozycyjne artykuw hasowych


Typ 1. Znaczenie leksykalne wformie definicji leksykograficznej wplecionej wdialog jest najczciej spotykanym wksieczce schematem kompozycyjnym wprowadzajcym explicite warto semantyczn opisywanego wielowyrazowa. Autor stosuje czsto zabieg literacki polegajacy na tym, e gwny

70

Piotr Fliciski

bohater defrazeologizuje5 nieznany sobie zwizek wyrazowy oznaczeniu przenonym. Kasdepke uzyskuje tym samym efekt humorystyczny, co staje si rwnoczenie powodem do wytumaczenia metafory przez dorosego, ktry dysponuje bardziej zaawansowanymi kompetencjami kulturowymi ijzykowymi.
Znacznie rzadziej autor ztego udosownienia wkontekcie rezygnuje.
Schemat typu 1. jest struktur kompozycyjn np. zwrotu drze z kim
koty. Gwny bohater, Bartu, wraca do domu po wizycie u babci wyranie
czym zbulwersowany, po czym wyjawia rodzicom przyczyn swojego stanu
emocjonalnego:
Wiesz, co robi tata, gdy by may?! zapyta.
Co? Mam dosownie zeraa ciekawo.
Dar koty! krzykn Bartu. Zkolegami!
Zalega cisza.
Apotem tata imama gruchnli miechem ito takim, jakiego Bartu dawno nie sysza.
Drze koty wykrztusia mama. to znaczy kci si zkim dokoczy tata.
Doprawdy? Bartu udawa naburmuszonego.
Ale wgbi serca poczu ulg. (s. 26)6
Dekompozycja znaczenia przenonego przez dosowne rozumienie frazeologizmu przeciwstawiona jest natychmiastowej reakcji dziaajcych bohaterw dorosych, ktrych wypowied zawiera wyjanienie zwrotu. Co ciekawe,
podawana eksplikacja jest tosama z form definicji sownikowej, tak w zakresie poziomu abstrakcyjnoci jzyka, jak i zakresu stylistycznego. Dla porwnania mona przytoczy definicje z wybranych wielkich wspczesnych
sownikw (oglnych ifrazeologicznych): USJP iWSF kci si zkim, y
wniezgodzie, mie stae zatargi; WSJP kto stale kci si zkim lub pozostaje zkim wkonflikcie; WSFJP kci si, spiera si zkim; by zkim
wniezgodzie; nienawidzi si wzajemnie. Jedyn rnic pomidzy definicjami sownikowymi atreci ksiki Kasdepkego jest bardziej rozbudowana eksplikacja wdzieach leksykograficznych, dziki ktrej oddaje si rne niuanse
5

Odefrazeologizacji zob. np. G. Dziamska-Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, [w:] Zzagadnie frazeologii, stylistyki ikultury jzyka, pod red. S. Bby iP.
Fliciskiego, Pozna 2006, s. 3343; teje, Mechanizmy defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, Poznaskie Studia Polonistyczne. Seria Jzykoznawcza, t. XIV (XXXIV), Pozna
2007, s. 716.
Wyrnienia wcytatach P.F.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

71

znaczeniowe wielowyrazowca. Nie wszystkie frazeologizmy wtej ksieczce s


tumaczone przez przywoanie jedynie wybranego fragmentu definicji leksykalnej, ale czsto s to rozbudowane definicje tworzone tak, jak redaguje si definicje sownikowe bd nieznacznie od tego wzorca gatunkowego odbiegajce,
co moe by podyktowane np. wymogami dostosowania jzyka postaci do sytuacji dialogowej itp. Itak, wyraenie niebieski ptak wprowadza autor znanym
ju sposobem defrazeologizacji, po czym daje wyjanienie:
Niebieski ptak wykrztusi po chwili [wujek Grzesiek] to kto, kto nie
przejmuje si ani prac, ani nauk, ani niczym, yje beztrosko ichce si tylko
bawi. (s. 47)
Podobn warto semantyczn tego frazeologizmu przytaczaj wczeniej
ju przywoywane dziea leksykograficzne: USJP iWSF czowiek lekkomylny, nieodpowiedzialny, niemajcy okrelonego zajcia, yjcy cudzym kosztem; prniak, darmozjad; WSJP czowiek niepracujcy i yjcy cudzym
kosztem; WSFJP czowiek yjcy cudzym kosztem, nieodpowiedzialny;
prniak. W ksice dla dzieci autor pomin do wany element definicji,
mwicy o prowadzeniu ycia na czyj koszt, cho oczywicie dla wartoci
estetycznej, kulturowej tego tekstu literackiego nie ma to adnego znaczenia, gdy nie mona go ocenia pod ktem niedostatkw leksykograficznych.
W sownikach z zaoenia pisanych jzykiem niewysublimowanym definicje
s jeszcze blisze tym literackim eksplikacjom Kasdepkego. WISJP czytamy:
Niebieskim ptakiem nazywamy czowieka, ktry nie pracuje, lecz yje cudzym
kosztem, awSFJP-Mos7: Niebieskim ptakiem nazywamy zdezaprobat mczyzn, ktry nigdzie nie pracuje ani si nie uczy, jest na czyim utrzymaniu
inie chce zmieni swej sytuacji.
Niektre zdefinicji zamieszczone wksice mogyby zpowodzeniem peni tak funkcj w tradycyjnym sowniku. Zwrot smali cholewki otrzymuje
wykadni stricte leksykograficzn, np. Smali cholewki wykrztusi wreszcie wujek Grzesiek to znaczy zaleca si do kogo (s. 67). Zapisy sownikowe
(USJP, WSF, WSFJP), co charakterystyczne dla wielu definicji sownikowych,
s bardziej cieniowane synonimami (wtym przykadzie: ubiega si owzgldy kobiety, umizga si). Waciwie tosam definicj zdefinicjami sownikowymi otrzymuje zwrot by nie wsosie: By nie wsosie wyjani wkocu
[tata] znaczy by wzym humorze, le si czu, by le usposobionym (s. 14).
7

Autorki we wstpie do sownika wskazuj, e koncepcj definiowania znacze zaczerpny


zISJP zob. SFJP-Mos, s. 20.

72

Piotr Fliciski

Sowniki daj tu: USJP by wzym humorze, nastroju, by le usposobionym, czu si le, nieswojo; WSFJP by wzym humorze, nastroju; mie ze
samopoczucie; WSF okim bdcym wzym humorze, nastroju, le usposobionym, czujcym si le, nieswojo Przewaa jednak kontekstowo ujcia
obrazu frazeologizmu, std zazwyczaj poziom uszczegowienia eksplikacji
pozostaje na bardziej oglnym poziomie. Najlepszym przykadem bdzie zdefiniowanie zwrotu rzuci okiem [] to znaczy przyjrze si czemu, zerkn
na co, popatrze (s. 63). Znaczenie zapisane wsownikach uszczegowione
jest przez dodanie warunkw przygldania si czemu, tzn. robi to mimochodem, przelotnie, pobienie, powierzchownie (USJP iWSF rzuci spojrzenie,
wzrok, rzuci okiem na kogo, na co spojrze, popatrze, zwaszcza mimochodem, przelotnie, powierzchownie; zerkn; WSJP kto rzuci okiem kto
popatrzy na kogo lub na co przez krtk chwil wcelu sprawdzenia czego
lub pobienego zaznajomienia si zczym; WSFJP rzuci okiem na kogo, na
co spoglda pobienie, szybko, ukradkiem na kogo, co).
Brak defrazeologizacji wtreci historyjki, jako nieatrakcyjny zliterackiego
punktu widzenia, dlatego e nie buduje napicia, nie tworzy sytuacji humorystycznej itp., mona odnotowa jedynie przy kilku przykadach. Kasdepke
wprowadza wwczas definicj sytuacyjnie wdialogu, zwykle po bezporednim
pytaniu owyjanienie, jak np. wporwnaniu biec jak na skrzydach. Historyjka
rozpoczyna si informacj otym, e tata Bartusia chce wzi udzia wbiegu
maratoskim irozpocz mudne do niego przygotowania. Czonkowie rodziny zauwayli, e tata nie jest jednak wnajlepszej kondycji. Mama Bartusia zasugerowaa, aby wystartowa wkolejnym roku, na co tata Bartusia zareagowa
emocjonalnie:
Maraton dopiero za miesic wysapa ciko do tego czasu bd biega
jak na skrzydach!
Bartu spojrza pytajco na mam. Jak na skrzydach?!
To znaczy lekko, szybko, bez zmczenia [] (s. 10)
Bez techniki defrazeologizacji Kasdepke zbudowa te rozdzia opisujcy
idiom kozio ofiarny (wtekcie: by kozem ofiarnym). Whistoryjce tej mama
gwnego bohatera po powrocie zpracy zastaje wdomu wielki nieporzdek,
ktrego powodem byy zabawy Bartusia ze swoim tat. Mama nakazuje Bartusiowi, aby ten poszed do swojego pokoju, natomiast ojciec zaczyna sprzta
mieszkanie:

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

73

Po pgodzinie Bartu wyjrza z pokoju. Tata koczy wanie zamiata


podog wkuchni. By wyrane rozalony
Znowu zostaem kozem ofiarnym!
To znaczy?
To znaczy, e narozrabialimy razem [] aoberwaem tylko ja lekko, szybko, bez zmczenia [] (s. 10)
Schemat typu 1. kompozycyjnie rozwijany jest za pomoc kilku matryc
frazeograficznych8:
1. (X) [to] [znaczy; inaczej; znaczy, e] Y (> 50), np. Chodzi spa zkurami
to znaczy chodzi spa wczenie (s. 15), Gruba ryba [] to po prostu kto
wany (s. 31);
2. Verba dicendi + Y (x 9), np. Tak si mwi [] gdy ma si czego dosy (co
komu wychodzi uszami; s. 19); Mama chciaa powiedzie, e si wciekem
(dostawa biaej gorczki; s. 25);
3. X to [kto, co], [kto, na co] Y (x 8), np. Farbowany lis [] to kto, kto jest
nieszczery, komu nie wolno ufa (s. 29); Wgorcej wodzie kpany jest kto
[] kto jest niecierpliwy, wszystko chce robi od razu, ju! (80);
4. X, czyli Y (x 4), np. Chciae powiedzie pita Achillesa?! Czyli to jest mj
saby punkt, tak?! (s. 53); Tyle, co kot napaka, czyli bardzo mao (s. 77).
W tekcie znajdujemy tylko klika przykadw ilustrujcych typ 2., czyli
definicj kontekstowo-ilustrujc oraz typ 3., czyli eksplikacj wplecion wdialog. Poniewa defrazeologizacj ikwestie szczegowoci znaczenia
omwiono ju wczeniej, warto tylko zaznaczy, e wszelkie ustalenia dotyczce tych zagadnie potwierdzaj si rwnie wanalizie typu 2. i3.
Definicja kontekstowo-ilustrujca9 to opisowy termin, ktry powsta na
potrzeby interpretacji ksieczki Kasdepkego oBartusiu. Wtym typie cay rozdzia stanowi kontekst, zktrego wynika znaczenie frazeologizmu. Wopisie
somianego zapau mamy do czynienia zpodawaniem czynnoci, ktrymi mia
zaj si ojciec gwnego bohatera, ale zjakiego powodu ich nie wykonywa:
malowanie pokoju, wyprawa na basem zsynem, nauka angielskiego. Puenta
rozdziau daje moliwo zdefiniowania znaczenia tego wyraenia:
Naprawd? jkn tata. Od jutra codziennie bd si uczy znaczenia jakich powiedzonek! Zaczn od wyjanienia, co znaczy somiany zapa! (s. 67)
8
9

Odnotowano matryce frazeograficzne zfrekwencj wysz od 3.


Dzikuj bardzo Pani Doktor Gabrieli Dziamskiej- Lenart za pomoc wutworzeniu tego terminu.

74

Piotr Fliciski

Schemat kompozycyjny, ktry polega na eksplikacji wplecionej w dialog


jest najrzadziej spotykanym sposobem budowania rozdziau w ksice Kasdepkego. Ten typ najbardziej odbiega od perspektywy sownikowej zaoonej
wanalizie historyjek ibyby czytany zapewne inaczej, gdyby nie otoczenie innych krtkich historyjek zczytelnym odwzorowaniem mikrogatunku10 artykuu hasowego. Przykadem eksplikacji wpisanej wdialog jest rozdzia powicony zwrotowi pali za sob mosty. Po krtkim wstpie zawierajcym propozycj
wyjazdu na poza miasto do znajomych nastpuje fragment dialogowy, ktry
zawiera wykadni rozumienia frazeologizmu:
Niestety, nie moemy tam pojecha wyjania [mama]. Tata spali za
sob mosty.
Naprawd? Bartusiowi zawieciy si oczy. Amnie to nawet zapaek nie
wolno pali
Nie oto chodzi rozemiaa si mama. Po prostu tata tak si pokci
zGralczykami, e nie mamy ju po co tam jecha (s. 49)

Modyfikacje frazeologiczne11
Autora ksiki cechuje dua dbao ojzyk, jest on chyba rwnie wiadomy, e piszc historyjki ofrazeologizmach, tworzy quasi-sownik dla dzieci.
Bardzo rzadko zdarza si, by opisywany idiom odtworzony by w nieodpowiednim ksztacie bd znieodpowiednim znaczeniem.
Wrd tych kilku niedocigni mona wymieni innowacj nawizujc
(kontaminacj = ?znale si na celowniku zosta poddanym ogldowi, ocenie + ?wzi kogo na muszk, na cel ledzi, zacz ledzi kogo) wzi kogo na celownik ze znaczeniem zwraca na kogo baczniejsz uwag, uwzi
10

11

Przez mikrogatunek rozumiem historycznie, spoecznie ikulturowo uksztatowany iuwiadamiany wzorzec wypowiedzi wchodzcy w skad wikszego tekstu o specyfikacji gatunkowej.
Wtym wypadku mikrogatunek artykuu hasowego jest niezbdnym komponentem tekstu wytworzonego wg wzorca gatunku sownika jzykowego.
Termin modyfikacja frazeologiczna obejmuje wszelkie zmiany formalne, semantyczne iczliwociowe frazeologizmw ijest rozumiany synonimicznie do terminu innowacja frazeologiczna. Oinnowacjach imodyfikacjach frazeologicznych napisano wiele prac (autorstwa m.in. G.
Dziamskiej-Lenart, J. Liberka, J. Ignatowicz-Skowroskiej iin.) ktre najczciej opieray si na
klasyfikacji zaproponowanej przez Stanisawa Bb wInnowacjach frazeologicznych wspczesnej
polszczyzny, op. cit. Omodyfikacjach semantycznych pisaa Grayna Majkowska wartykule Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji zwizkw frazeologicznych, [w:] Zproblemw
frazeologii polskiej isowiaskiej V, pod red. M. Basaja iD. Rytel, Wrocaw 1988, s. 143163.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

75

si na kogo, przyglda si komu dokadniej (s. 91). Frazeologizmu tego nie


notuj wielkie sowniki oglne ifrazeologiczne (SJPD, ISJP, USJP, WSJP-Dun,
SF, SFWP, WSFJP, WSF), cho wpolszczynie ta modyfikacja jest spotykana.
Wzasobach Narodowego Korpusu Jzyka Polskiego12 mona znale przykady kontaminacji wpostaci dwuaspektowej bra-wzi kogo na celownik wznaczeniu przywoanym przez Kasdepkego.
Kolejnym przykadem wykolejenia jest modyfikacja porwnania jak pi
minut polegajca na odtworzeniu nieprawidowego znaczenia zwizku frazeologicznego wraz z jego rozwiniciem o dodatkowy komponent. W ksice
Kasdepkego idom ten przyjmuje posta zwrotu wyglda jak pi minut ze znaczeniem schudn, zmizernie, wyglda le; by bladym13. Sowniki notuj
idiom wpostaci (jak) pi minut, ale ze znaczeniem oczym lub okim maym,
niepozornym (tak USJP iWSF), brak natomiast jakichkolwiek przykadw takiego frazeologizmu wzasobach Narodowego Korpusu Jzyka Polskiego14.
Niezbyt dokadna jest rwnie definicja wyraenia pies ogrodnika, ktre
wksice Kasdepkego eksplikacj Pies ogrodnika to kto, kto sam czego nie
zrobi, ale i komu innemu zrobi tego nie pozwala (s. 52). Sowniki podaj
troch inne znaczenie: USJP okim, kto nie pozwala nikomu zczego korzysta, mimo e sam tego nie uywa; WSJP osoba, ktra nie pozwala innym
skorzysta z czego, mimo e sama z tego nie korzysta; WSF o kim, kto
nie pozwala nikomu zczego korzysta, mimo e sam tego nie uywa lub nie
bdzie mia ztego poytku; WSFJP uniemoliwia innym dostp do czego,
zczego sam nie korzysta.

Podsumowanie
Przyjta metoda analizy frazeograficznej nie miaa na celu podwaenia
jakoci przekazu tekstu literackiego, wrcz przeciwnie interpretacyjna perspektywa naukowego opisu miaa ukaza kulturow warto ksieczki Grzegorza Kasdepkego Co to znaczy, czyli ponad 200 zabawnych historyjek, ktre
pozwol zrozumie znaczenie niektrych powiedze.
Zastosowane schematy kompozycyjne umoliwiy autorowi osigniecie
celw znacznie wybiegajcych poza sfer estetyki i przyjemnoci obcowania
tekstem literackim. Wprowadzenie jzyka opisu przypominajcego w swym
12
13
14

Dostp on-line: http://nkjp.uni.lodz.pl/?q=orjqyop [9.07.2014].


Definicja na podstawie tekstu zob. s. 88.
Dostp on-line: http://nkjp.uni.lodz.pl/?q=kmoj7uo [9.07.2014].

76

Piotr Fliciski

stylu zredagowane leksykograficznie definicje leksykalne pozwalaj dziecku


na obcowanie z treciami ukazujcymi abstrakcyjno mylenia, moliwo
mwienia jzykiem ojzyku, atym samym przekazanie implicite informacji
oaktywnoci metajzykowej funkcji jzyka.
Trafnym zabiegiem autorskim okazao si wykorzystanie defrazeologizacji wfunkcji informacji poprawnociowej, ktr dziecko odczytuje wprost, e
ma wanie do czynienia zmetafor zleksykalizowan, ktr moe napotka
jeszcze winnych tekstach bd te wykorzysta jako skadnik wasnej wypowiedzi. Wyzyskanie okrelonych matryc frazeograficznych informuje oczliwoci frazeologizmu, co moe pozwoli na wiadome nietworzenie kontekstw
wytwarzajcych innowacje rozszerzajce (bdy frazeologiczne).
Dodatkow wartoci ksiki Kasdepkego jest wzbogacenie zasobu leksykalnego dziecka owielowyrazowe jednostki leksykalne oprzenonym znaczeniu, co moe uatwi dziecku rozumienie wprzyszoci metafor uzasadnionych
przez kontekst.
Zpunktu widzenia edukacji dziecka najwaniejsze wydaje si przygotowanie do wiadomego korzystania zdzie leksykograficznych, azatem budowanie
umiejtnoci ikompetencji, ktre s bardzo praktyczne wwiadomym zdobywaniu wiedzy.

Objanienia skrtw:
ISJP: Inny sownik jzyka polskiego, pod red. M. Baki, t. 12, Warszawa
2000.
SFWP: S. Bba, J. Liberek, Sownik frazeologiczny wspczesnej polszczyzny, Warszawa 2001.
SF: S. Skorupka, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, t. 12, Warszawa
19671968.
SFJP-Mos: K. Mosioek-Kosiska, A. Ciesielska, Wkilku sowach. Sownik
frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa 2001.
SJPD: Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa
19581969, wersja on-line: http://doroszewski.pwn.pl/.
USJP: Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2006, wersja elektroniczna 2.0.
WSF: Wielki sownik frazeologiczny PWN zprzysowiami, oprac. A. Kosiska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

77

WSFJP: P. Mldner-Nieckowski, Wielki sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa 2003.


WSJP: Wielki sownik jzyka polskiego, kierownik projektu: P. migrodzki,
gwni wykonawcy: M. Bako, M. Grochowski, K. Kowalik, R. Przybylska;
on-line: http://www.wsjp.pl/.
WSJP-Dun: Wspczesny sownik jzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, t.
12, Warszawa 2007.

The first childrens mini-dictionary of idioms the selected elements of


Grzegorz Kasdepkes oeuvre
Summary
The book written by Grzegorz Kasdepke is akind of quasi-dictionary of
idioms for children. The author of article analyses this literary book from the
perspective of the phraseografical description. In the text were discussed:
makro- and microstructure of the dictionary, the techniques of introduction of
quasi-dictionary definitions, dephraseologization and few substantive defects.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

79

Aleksandra Gad
Uniwersytet Szczeciski

Genre mowy proby oudzielenie rady

Sowa kluczowe:
akty mowy, genry mowy, illokucja, mikroillokucja, makroillokucja, intencja
komunikacyjna
Keywords:
speech acts, speech genre, illocutions, microillocutions, macroillocutions, communication intentions

Celem artykuu jest wykazanie, e sposb modelowania genrw mowy zaproponowany przez A. Wierzbick doskonale nadaje si do eksplikacji elementarnych aktw mowy. Metoda ta nie zawsze pozwala jednak na adekwatne analizowanie bardziej skomplikowanych gatunkw mowy, skadajcych si zkilku
aktw mowy. Artyku prezentuje analiz konkretnej realizacji genreu mowy
proby oudzielenie rady, ktra wykorzystuje zarwno teori aktw mowy, jak
isposb modelowania wypowiedzi zaproponowany przez Wierzbick.
Przedstawiona propozycja wpisuje si w tzw. jzykoznawcze koncepcje
wypowiadania (lingwistyk wypowiadania, lingwistyk tekstu, lingwistyk
dyskursu), wedug ktrych analizy pojedynczych zda lub wyidealizowane
modele komunikacji [R. Jakobson, 1989] nie wyjaniaj wielu zjawisk zachodzcych wtrakcie konkretnej komunikacji midzyludzkiej, szczeglnie za nie
wyjaniaj niepowodze komunikacyjnych. Koncepcje, opracowujce sposoby analizowania wikszych jednostek jzykowych ni zdanie, czsto bazuj na
refleksjach dotyczcych funkcjonowania wypowiedzi M. Bachtina i Ch. Ballyego, [Paveau, Sarfati, 2009: 195240]. Bally uwaa, e badanie jzyka polega
na obserwacji faktw zachodzcych wumyle mwicego wchwili, gdy wyraa

80

Aleksandra Gad

on swoje myli [Bally, 1966: 4041], Bachtin za twierdzi, e rozpatrzenie wypowiedzi jako realnej jednostki jzykowego porozumiewania si pozwoli lepiej
zrozumie rwnie natur jednostek jzyka (jako systemu) sowa izdania
[Bachtin, 1986: 357]. Konkretna realizacja wypowiedzenia moe by zatem
analizowana przez podanie formu zdaniowych, odwoujcych si do stanw
propozycjonalnych rozmwcw. Brak porozumienia czy poczucia rozumienia czyjej wypowiedzi mona wwczas interpretowa jako niefortunne lub
bdne przypisanie rozmwcom okrelonych aktw mentalnych. Aby mc powiedzie, e dwoje osb uyo tego samego wyraenia, musimy mie pewno,
e mieli to samo na myli, gdy go uywali. Na mocy konwencji semantycznych, zwyraeniami skorelowane s rne znaczenia, dlatego wypowiadajc
si wten sam sposb, moemy wyraa rne myli. Wybr okrelonej aparatury pojciowej wpywa na sposb odwzorowywania danych dowiadczenia
[K. Ajdukiewicz, 1985: 175]. Kompetencja komunikacyjna zaley wic przede
wszystkim od umiejtnoci czytania cudzych umysw.
Jzyk nie jest systemem znakw, ktrymi ludzie posuguj si jak narzdziem do komunikowania si, ale jedn zform ludzkiego zachowania. Konceptualizowanie zjawisk jzykowych w kategoriach dziaania, uwikanego
wszereg ludzkich zachowa wokrelonych kontekstach kulturowych, wpyno na rozwj nowych paradygmatw wbadaniach lingwistycznych, ktre byy
inspirowane dzieami L. Wittgensteina iJ.L. Austina. Zdaniem Wittgensteina
kada forma ycia (dziedzina ludzkiego dziaania) skorelowana jest z niezliczon iloci gier jzykowych, wktre uwikany jest podmiot [Wittgenstein,
2000]. Nie oznacza to jednak, e kady akt uycia pewnego wyraenia lub wypowiedzenia jest zupenie dowolny i niepowtarzalny. Mwimy bowiem przy
uyciu okrelonych gatunkw mowy, ktre organizuj wypowied prawie
wtym samym stopniu, co formy gramatyczne (syntaktyczne) [Bachtin, 1986:
374]. J. Searle, modyfikujc koncepcj aktw mowy Austina, wykaza wsposb
przekonujcy, e wskanik mocy illokucyjnej wypowiedzi zmienia sens ireakcj odbiorcy na tre zdania [Searle, 1987].

1. Pojcie genrw mowy


Jak zauwaa Wierzbicka, termin genre mowy jest bliski znaczeniowo pojciu gry jzykowej oraz pojciu aktu mowy. Jednak analizy aktw mowy obejmuj najczciej wypowiedzi jednozdaniowe, nieuwzgldniajce indywidualnych

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

81

intencji izaoe podmiotu mwicego [Wierzbicka, 1983: 125128], za pojcie gry jzykowej jest zbyt szerokie, poniewa ujmuje mwienie wkategoriach
dziaania w ramach okrelonego sposobu uycia [Wittgenstein, 2000: 20].
Bachtin uwaa, e gatunki mowy, za pomoc ktrych mwimy, s nam dane
wtaki sam sposb jak jzyk ojczysty. Kada nasza wypowied, pomimo swojej niepowtarzalnoci itwrczego charakteru, jest odlewana wokrelon form, wyznaczon przez sytuacj komunikacyjn, pozycj spoeczn istosunki
osobiste pomidzy rozmwcami [Bachtin, 1986: 257377]. Na podstawie charakterystyki gatunkw mowy, przedstawionej przez Bachtina, mona zaproponowa nastpujce objanienie terminu: genry mowy to wzgldnie stae, skodyfikowane jednostki porozumiewania si, rnorodne pod wzgldem formy,
stylu, struktury kompozycyjnej idugoci. Genrami mowy mog by zarwno
jednozdaniowe repliki potocznego dialogu, jak iwielozdaniowe, kilkutomowe
powieci [Bachtin, 1986: 357377].
Do repertuaru genrw mowy zaliczamy zatem zarwno gatunki prymarne
(proste), jak iwtrne (zoone) [Bachtin, 1986: 350]. Gatunki pierwotne zostay uksztatowane na bazie bezporedniego jzykowego komunikowania si
zludmi, wtrne za na skutek wprowadzonych do nich modyfikacji, przyczyniaj si do wyabstrahowania ich zkonkretnego, sytuacyjnego odniesienia do
rzeczywistych wypowiedzi. Przykadowe gatunki wtrne to: powieci, artykuy
naukowe, dramaty, tragedie, nowele, opowiadania, wiersze, gatunki publicystyczne, traktaty, kroniki, dokumenty urzdowe itp.
Bachtin charakteryzuje rwnie genry mowy przez podanie ich istotnych
cech. Do konstytutywnych cech wypowiedzi, rozumianych jako cile okrelone jednostki porozumiewania si zaliczamy:
I jasno okrelon granic wypowiedzi (granice wypowiedzi wyznacza zmiana podmiotw mowy, nadawca wypowiedzi zwiecza j odpowiednim
dixi; wypowied powinna by wzgldnie wyczerpujca, tak aby zrealizowa
zamiar mwicego [Bachtin, 1983: 370, 371];
II celowo wypowiedzi (nadanie wypowiedzi nienaturalnego znaczenia1, intencji komunikacyjnej wsensie Gricea); nadawca wypowiedzi, wzalenoci
1

Istotnym rozrnieniem, ktre zawdziczamy Griceowi jest odrnienie tzw. znaczenia naturalnego (natural meaning) od znaczenia nienaturalnego (non-natural meaning). Znaczenie nienaturalne to tzw. nn-znaczenie, ktre jest przez Griceaobjaniane
wnastpujcy sposb: N (nadawca) wygaszajc W(wypowied), znaczy nn, wtedy
itylko wtedy, gdy: (i) zamiarem N jest, aby Wmiao pewien skutek Zwodbiorcy O;
(ii) zamiarem N jest, aby (i) zostao osignite wprost przez rozpoznanie zamiaru (i)
przez odbiorc O. H.P. Grice, Meaning, [online], http://www.ditext.com/grice/meaning.html [dostp: 6 VII 2014].

82

Aleksandra Gad

od intencji, ktre towarzysz jej wygaszaniu, wybiera odpowiedni form


gatunkow, dostosowan do konkretnej, niepowtarzalnej sytuacji obcowania jzykowego; odbiorcy wypowiedzi powinni uchwyci intencj nadawcy
[Bachtin, 1983: 372];
III ekspresywno wypowiedzi (subiektywny, emocjonalny stosunek mwicego do przedmiotowo-znaczeniowej treci wasnej wypowiedzi; oceniajca postawa wobec przedmiotu wypowiedzi, ktra nadaje jej sens [Bachtin,
1983: 382];
IV skierowanie wypowiedzi do kogo (zaadresowanie wypowiedzi wymaga
uwzgldnienia ta aperceptywnego, na ktrym adresat przyjmuje wypowied, czyli takich czynnikw, jak: czy ina ile adresat orientuje si wsytuacji komunikacyjnej, jak posiada wiedz, pogldy, przekonania, uprzedzenia, sympatie iantypatie; czynniki te determinuj wspodpowiadajce
rozumienie bd brak rozumienia wypowiedzi [Bachtin, 1983: 397].
Okrelony gatunek mowy obejmuje zatem nastpujce elementy: (i) przedmiot wypowiedzi to, oczym mwi jej nadawca; (ii) emocjonalny stosunek
nadawcy do przedmiotu wypowiedzi, realizowany na tle wypowiedzi nadanych wczeniej lub mogcych powsta wprzyszoci; (iii) intencj wypowiedzi
cel, dla ktrego nadawca formuuje zdania; (iv) skierowanie wypowiedzi do
modelowego odbiorcy zaoenia nadawcy dotyczce innych, ktrzy rozumiej cel wypowiedzi imog na ni odpowiedzie. Bachtin wyczerpujco scharakteryzowa pojcie genreumowy, nie wskaza jednak adnej metody analizowania konkretnych wypowiedzi. Bardzo interesujc propozycj analizy genrw
mowy przedstawia Wierzbicka [Wierzbicka, 1983].

2. Koncepcja modelowania genrw mowy A. Wierzbickiej


Wierzbicka implementuje semantyk elementarnych jednostek znaczeniowych do modelowania wybranych gatunkw mowy. Autorka wychodzi zzaoenia, e kady akt mowy i genre mowy mona wyeksplikowa za pomoc formu wyraajcych akty mentalne adresata wypowiedzi. Kady gatunek
mowy zostaje wymodelowany poprzez podanie cigu prostych zda zjzyka
naturalnego, ktre wyraaj zaoenia, intencje iinne akty umysowe mwicego, definiujce dany typ wypowiedzi [Wierzbicka, 1983: 129]. Prezentuje
ona formuy definiujce 37 genrw mowy, uznajc, e najistotniejszym ich
komponentem jest intencja komunikacyjna, awic komponent illokucyjny

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

83

wypowiedzi2. Kady typ wypowiedzi rozpoczyna si formu zawierajc predykaty mentalne, tj.: chc, eby to powiedzia dla pytania; chc, eby to
zrobi dla rozkazu, chc, eby si mia dla kawau; chc, eby wiedzia
dla wykadu. W zaproponowanym modelu, mwicy wyraaj swoje myli,
intencje iemocje wkontekcie wyobraanych, antycypowanych czy zakadanych [] sdw, intencji iemocji swoich adresatw (aczsto take innych ludzi potencjalnych [] interlokutorw [Wierzbicka, 1983: 135]. Taksonomia
genrw mowy, przedstawiona za pomoc zmiennego ukadu formu zpowtarzalnymi eksplikacjami prostych aktw umysowych mwicych, zpewnoci
moe stanowi wspln paszczyzn dla analiz zarwno wtrnych, jak iprostych genrw mowy. Jednak podczas gdy proste gatunki mowy mog wyraa
jedn illokucj, wydaje si, e zoone gatunki przekazuj wiksz ich ilo,
czego nie przewiduje taksonomia zarysowana przez Wierzbick. Zkadym aktem illokucyjnym skorelowana jest wizka aktw mentalnych, wyraona wjzyku za pomoc elementarnych iuniwersalnych jednostek semantycznych.
2.1. Proba jako jeden ztypw czynnoci illokucyjnych
Wedug M. Nowaka celem illokucyjnym wyraania jakiegokolwiek mylanego stanu rzeczy jest ustanowienie stosunku zachodzcego pomidzy sdem
wyraanym wzdaniu awiatem, do ktrego si on odnosi3. Dyrektywy, takie
jak np. rozkaz czy proba mog spowodowa zaistnienie pewnego stanu rzeczy (wiat przystosowuje si do sdu). Celem illokucyjnym proby jest zatem
spowodowanie, by jej odbiorcy urzeczywistnili pewien stan rzeczy wwiecie
[Nowak, 2003: 4950]. Wedug definicji sownikowych proba to:
<< skierowanie do kogo jakiego yczenia inaleganie na jego spenienie;
proszenie>> [SJPD VII 65],
<< uprzejme zwrcenie si do kogo w celu uzyskania, wyjednania czego>> [USJP III 906].
Oba przytoczone objanienia pojcia proby mona dokadniej zanalizowa, odwoujc si do czynnoci proszenia, scharakteryzowanej przez Searlea.
Jego zdaniem, prosimy wedug okrelonych kulturowo regu, ktre musz zosta spenione, aby illokucja bya fortunna. Proszenie jest czynnoci mowy
2

Zob. A. Wierzbicka, Genry mowy, [w:] T. Dobrzyska, E. Janus (red.), Tekst izdanie,
Wrocaw 1983, s. 129135.
Zob. M. Nowak, Formalna reprezentacja pojcia sdu. Dla zastosowa w teorii aktw mowy,
d 2003, s. 49.

84

Aleksandra Gad

skierowan na przysz czynno A, ktra ma zosta wykonana przez S, przy


czym S jest wstanie zrobi A, aM (proszcy) jest przekonany, e S jest wstanie
to zrobi. Zarwno S, jak iM nie wiedz, czy przy normalnym przebiegu wydarze S zrobi Azwasnej woli (bez proszenia). M musi chcie, aby S zrobi A, dlatego (za pomoc proby) prbuje go skoni do zrobienia A[Searle, 1987: 88].
2.2. Proba jako genre mowy
Korzystajc zkoncepcji Searleaize stworzonej przez siebie teorii semantyki jednostek elementarnych, Wierzbicka modeluje genre proby wnastpujcy
sposb:
chc, eby zrobi dla mnie co dobrego (X)
mwi to, bo chc, eby to zrobi
nie wiem, czy to zrobisz, bo wiem, e nie musisz robi tego, co ja chc, eby robi [Wierzbicka, 1983: 129].
Prba rekonstrukcji genreumowy proby jest formu skadajc si zuniwersalnych jednostek semantycznych: elementw nominalnych (ja, ty, co),
predykatw mentalnych (chcie, wiedzie), okrelnikw (to, tego), jednostek
dziaania (zrobi), ewaluatora (dobry), cznika midzyzdaniowego (bo), jednostki mowy (mwi) iczasownika modalnego (musie), ktry nie naley do
elementarnych jednostek semantycznych [Wierzbicka, 2006: 5492].
To, co Wierzbicka nazywa gatunkiem mowy proby, Searle nazywa typem
czynnoci illokucyjnej. Obie propozycje odwouj si do predykatw mentalnych, ktre opisuj stany umysowe i wolitywne interlokutorw. Obie s
wyabstrahowanym z konkretnego uycia typem idealnym, rekonstruujcym
prawdopodobn struktur kognitywno-wolicjonaln czynnoci proszenia. Zaprezentowane modele pozbawione s opisu kontekstu wypowiedzi iokrelenia przedmiotu odniesienia dla czynnoci proszenia. Moemy prosi obardzo
rne rzeczy iwykonanie rozmaitych czynnoci, np. ozrobienie kawy, kupienie czego, wyjcie gdzie, udzielenie rady czy wskazwki. Proby kierujemy
zarwno do osb bliskich, ktre nas znaj, jak ido osb, zktrymi cz nas
stosunki formalne (pracodawcw, instytucji etc.). Istotnymi wskanikami,
wpywajcymi na ksztat zaproponowanego przez Searlea i Wierzbick, eksplikowania aktu proszenia, s stosunki zayoci midzy rozmwcami oraz
przedmiot proby (to, oco prosimy). Przedmioty naszych prb zale za od
stosunkw zayoci midzy komunikujcymi si podmiotami. Poproszenie

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

85

obcej osoby owymasowanie stp lub plecw odebralibymy jako aberracj lub
bezczelny akt uwodzenia.

3. Baza materiaowa forum internetowe Inny wiat


Genre mowy, bdcy przedmiotem niniejszej analizy, pochodzi z forum
dyskusyjnego dla rodzicw dzieci z continuum autystycznego, Inny wiat4.
Fora tematyczne funkcjonujce w Internecie skadaj si z okrelonej iloci
wypowiedzi, ktre imituj repliki mowy codziennej5. W ramach dyskursu
odbywajcego si wokrelonej kulturze, mona je ujmowa jako teksty lub hiperteksty wyprodukowane przez okrelon, inkluzyjn grup spoeczn, ktrej
czonkowie (internauci) prowadz swoiste gry jzykowe (np. zakadaj nowe
wtki na forum). Wtrakcie gry, wzalenoci od celu jej prowadzenia, odlewaj oni swoje wypowiedzi wrne gatunki mowy. Forum internetowe Inny
wiat gromadzi rodzicw dzieci autystycznych, ktrzy dziel si midzy sob
wiedz ispostrzeeniami dotyczcymi rnych aspektw ich ycia (problemw
zwizanych ze stawianiem diagnozy, terapi, formalnymi kwestiami zwizanymi z orzeczeniami lekarskimi, dotacjami pastwowymi, dietami, kopotami wychowawczymi, placwkami edukacyjnymi, przyczynami autyzmu itd.).
Wokresie od 25.09.2006 r. do 30.04.2014 r. zarejestrowano 4800 wtkw. Najwikszym powodzeniem odbiorczym cieszy si wtek zatytuowany: Metoda
krakowska co sdzicie?, na ktry odpowiedziano 178 razy. Zosta on zaoony przez matk dziecka autystycznego (nick: niunia mamunia), ktrej neurolog
poradzi terapi dziecka tzw. metod krakowsk prof. Jagody Cieszyskiej.
Kady zaoony na forum wtek moe by analizowany jako oddzielny
gatunek mowy, poniewa zawiera wszystkie komponenty, wskazujce na jego
dialogiczny charakter, takie jak:
I przedmiot wypowiedzi to, oczym mwi jej nadawca,
II emocjonalny stosunek nadawcy do przedmiotu wypowiedzi, na tle innych
wypowiedzi,
III intencja wypowiedzi cel, dla ktrego wypowiada si nadawca,
IV adresaci wypowiedzi (potencjalni rozmwcy).
4

Tytu oryginalny. Zob. http://forum.gazeta.pl/forum/f,10034,Inny_Swiat.html


[dostp: 6 VII 2014].
Opodobiestwach irnicach komunikacji jzykowej wInternecie irealnym wiecie
zob. J. Grzenia, Komunikacja jzykowa wInternecie, Warszawa 2008.

86

Aleksandra Gad

4. Genre mowy proby oudzielenie rady studium przypadku


Tytu wtku Metoda krakowska co sdzicie? sugeruje, e autorka prosi
owyraenie opinii na temat okrelonej metody terapeutycznej6. Jednak dokadna
analiza aktw mowy wyraonych wtreci wypowiedzi, przyczynia si do sformuowania kilku wtpliwoci dotyczcych tego, jakie moce illokucyjne zostay wnim
wyraone. Oto konkretna realizacja wypowiedzi mamy, ktra zaoya ten wtek:
Witam,
mj synek ma 2,5 roku ima stwierdzone zaburzenia ze spektrum autyzmu.
Dotychczas pracowao nad nim 4 specjalistw (psycholog, AAC, fizjoterapeuta
imuzykoterapeuta), jednak na wczorajszej wizycie neurolog stwierdzi, e jego
zdaniem naleaoby postawi na metod krakowsk.
Co Wy sdzicie otej metodzie? Czy wasze dziecko byo t metoda prowadzone ibyy efekty?7.
Ze wzgldu na to, e wypowied koczy si pytajnikiem, naley rozway,
czy wypowiedzi rodzica nie naleaoby potraktowa jako wyraenia pytajnego.
Wierzbicka modeluje genre pytania wnastpujcy sposb:
chc, eby sobie wyobrazi, e ja nie wiem tego, co ty wiesz ie ty chcesz
mi to powiedzie
mwi to, bo chc, eby mi to powiedzia [Wierzbicka, 1983: 129].
Zpewnoci wypowied ta reprezentuje genre mowy pytania. Celem illokucyjnym wypowiedzi jest pozyskanie informacji na temat skutecznoci metody krakowskiej. Jednak pozyskanie tej informacji suy realizacji innego celu,
ktry jest nadrzdny postanowienia o podjciu bd zaniechaniu terapii.
Zatem pozyskanie informacji nie jest jedynym iwystarczajcym celem wyartykuowania serii zda, dlatego naley rozway moliwo potraktowania
6

Kwestia ta zostaa poruszona na konferencji przez prof. D. Kozaryn, ktra zwrcia uwag na
to, e bardzo trudno jednoznacznie ustali, czy wypowied ta ma charakter proby oudzielenie
rady, czy raczej proby owyraenie opinii. Wydaje si jednak, e wkontekcie innych wypowiedzi nastpujcych po tej wypowiedzi oraz wwietle szczegowej analizy tej konkretnej wypowiedzi naley j potraktowa jako prob oporad. Intencj autorki wtku nie jest bowiem
tylko zapoznanie si zprzekonaniami innych internautw, awic wyraenie proby ozaopiniowanie, lecz pozyskanie rady, ktra pomogaby podj decyzj orozpoczciu lub zaniechaniu
terapii. Inn kwesti jest ustalenie, czy kade zaopiniowanie nie suy wanie podjciu decyzji.
Pisownia oryginalna, zob. http://forum.gazeta.pl/forum/w,10034,142669424,,metoda_krakowska_co_sadzicie_.html?s=1 [dostp: 6 VII 2014].

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

87

przytoczonej wypowiedzi jako aktu mowy proby. Przypomnijmy zestaw


formu definiujcych prob:
chc, eby zrobi dla mnie co dobrego (X)
mwi to, bo chc, eby to zrobi
nie wiem, czy to zrobisz, bo wiem, e nie musisz robi tego, co ja chc, eby robi [Wierzbicka, 1983: 129].
Niewtpliwie cytowana wypowied moe by ujmowana jako proba. Problemem pozostaje rozstrzygnicie przedmiotu odniesienia owej proby. Jeeli cytowana wypowied moe by skutecznie analizowana zarwno jako akt pytania,
jak iakt proszenia, to by moe wyraa dwie rne intencje iskada si zdwch
genrw mowy? Cytowany akt mowy spenia Bachtinowskie kryteria bycia odrbnym gatunkiem, poniewa zwieczono go odpowiednim dixi (zdaniem pytajnym) iskierowano do okrelonych odbiorcw (rodzicw dzieci autystycznych,
ktrzy pracowali metod krakowsk), od ktrych oczekuje si podjcia dialogu.
Powierzchowna analiza konkretnej realizacji genreu mowy pokazuje, e
akty mowy (tu: pytania, proby) mona adekwatnie definiowa za pomoc
formu zaproponowanych przez Wierzbick. Strukturze elementarnego aktu
mowy odpowiadaj formuy zda zoone zelementarnych jednostek semantycznych wsensie Wierzbickiej: (i) czynno lokucyjna Austina (Searleaczynno wypowiadania iczynnoci zdaniowe, wyraanie sdu), moe zosta wyraona formu Wierzbickiej: mwi to; (ii) czynno illokucyjna (mwienie
wokrelony sposb, wformie pytania, proby etc.), moe zosta wyraona formu: mwi to, poniewa chc, eby; (iii) czynno perlokucyjna (cel, skutek), mona wyrazi za pomoc formuy: chc, eby to zrobi [Searle, 1987;
Austin, 1993; Wierzbicka 1983].
Czynnoci lokucyjnej odpowiada formua mwi to, obecna prawie
w kadym analizowanym przez A. Wierzbick genrze mowy8. Czynnoci illokucyjne mog zosta scharakteryzowane za pomoc formu odwoujcych
si do postaw propozycjonalnych, a wic pragnie i intencji, wyraajcych
stosunek podmiotu do treci wypowiedzenia. Jeeli wiemy, e nasze yczenia
zostan zrealizowane tylko wtedy, jeli wyrazimy je wpostaci rozkazu (np. dowdca w sytuacji zawodowej posuguje si wycznie rozkazami, przy czym
po treci rozkazu wystpuje formua wykona!), wybieramy ten genre mowy
jako najbardziej skuteczny dla osignicia celu (wykonania rozkazu). Czynnociom perlokucyjnym (rozumianym szeroko) odpowiada formua mentalna
8

Czasami wystpuje ona pod postaci formuy powiedzie.

88

Aleksandra Gad

chc, eby to zrobi. Skutkiem nadania jakiejkolwiek wypowiedzi jest zatem


oczekiwana przez nadawc wypowiedzi reakcja jej odbiorcy. Jeeli odbiorca
nie reaguje, wsposb przewidywany przez nadawc, mamy do czynienia znieporozumieniem komunikacyjnym lub nieskuteczn realizacj aktu mowy.
4.1. Formuy definiujce genre mowy proby oudzielenie rady
Zasadne jest zaoy apriori, i jeden genre mowy moe skada si zkilku elementarnych aktw mowy iwyraa implicite lub explicite kilka illokucji
(intencji gwnej iintencji porednich, sucych realizacji celu nadrzdnego).
Oto prba egzemplifikacji zestawu formu, ktre mog adekwatnie definiowa
konkretny genre mowy proby oporad:
I mwi:
Witam,
mj synek ma 2,5 roku ima stwierdzone zaburzenia ze spektrum autyzmu.
Dotychczas pracowao nad nim 4 specjalistw (psycholog, AAC, fizjoterapeuta
imuzykoterapeuta), jednak na wczorajszej wizycie neurolog stwierdzi, e jego
zdaniem naleaoby postawi na metod krakowsk.
Co Wy sdzicie otej metodzie? Czy wasze dziecko byo t metoda prowadzone ibyy efekty?;
II stwierdzam (informuj was, ebycie zorientowali si wsytuacji) nastpujce fakty:
mj synek jest malutki ijest chory (jako matka szybko reaguj na pojawiajce si problemy),
pracowao nad nim wielu specjalistw (sugestia, e praca bya mao skuteczna, co spowodowao ograniczone zaufanie do rad specjalistw terapeutw),
byam uneurologa (zaoenie, e specjalici od wizw wiedz wicej ni
terapeuci),
neurolog udzieli mi porady, ebym leczya dziecko metod krakowsk
(nie jestem pewna, czy neurolog jest wwikszym stopniu wiarygodny ni inni
specjalici);
III pytam was (bo zakadam, e wy wiecie co, czego ja nie wiem izechcecie mi
powiedzie):
Co Wy sdzicie otej metodzie?;

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

89

IV prosz was:
powiedzcie, jakie byy efekty pracy metod krakowsk (prosz was opowiedzenie mi, czy jest dobra czy za).
Autorka wypowiedzi zanim wygenerowaa analizowany genre mowy, poczynia pewne zaoenia dotyczce potencjalnych odbiorcw wypowiedzi, tj.
zaoya, e jest to okrelona grupa rodzicw dzieci autystycznych, ktra korzystaa zterapii metod krakowsk ijest wstanie oceni jej skuteczno na
bazie wasnego, niepowtarzalnego dowiadczenia. Autorka wie, e forum jest
waciwym miejscem na umieszczanie tego typu prb, poniewa rodzicw cz podobne problemy. Zdaje sobie spraw ztego, e inni rodzice odbior jej
prob jako potrzeb niesienia pomocy wasnemu dziecku iwzwizku ztym,
poradz jej szczerze (dobrze). Zkomunikatu odczyta mona tre implikowan, e mama kieruje si zasad ograniczonego zaufania (wstosunku do lekarzy
iterapii przez nich prowadzonych) ipreferuje pozyskiwanie informacji zrnych rde (od profesjonalistw irodzicw). Prawdopodobnie wiarygodnym
rdem czerpania wiedzy jest dla niej dowiadczenie praktykw rodzicw.
Intencje komunikacyjne obecne wwypowiedzi rodzica mona zrekonstruowa wnastpujcy sposb:

ad. Imwi, bo mam pewne cele,


ad. II stwierdzam, bo chc, ebycie lepiej zrozumieli (wyobrazili sobie), po
co to mwi,
ad. III pytam, bo chc ebycie wyobrazili sobie, e nie wiem, co robi
ijestem troch zrezygnowana,
ad. IV prosz, bo chc, ebycie udzielili mi rady, bo wiem, e macie
dowiadczenia, ktrych nie mam ja ani neurolog,
V wiem, e wiecie, e jeli udzielicie mi rady, bd wiedziaa, co robi.
Genre mowy proby oporad skada si zatem zillokucjii:
I stwierdzenia, dziki ktrej odbiorcy mog zorientowa si wzaistniaej
sytuacji ipozna przyczyny zwracania si zprob oporad;
II pytania, dziki tej illokucji odbiorca wypowiedzi moe dokona wstpnej selekcji potencjalnych odbiorcw wypowiedzi (wypowied skierowano do
rodzicw, ktrzy pracuj ze swoimi dziemi metod krakowsk);
III proby (wyraonej implicite).

90

Aleksandra Gad

Odpowiedzi, ktre zostay udzielone autorce wtku, dodatkowo wspieraj interpretacj tego genreumowy jako proby oudzielenie rady. Poprawne rozkodowanie intencji komunikacyjnej, wskazuje na zrozumienie nadanej intencji jako
proby oporad. 61 razy udzielono rady, wtym 35 razy wsposb zdecydowany
zachcano do stosowania metody krakowskiej. Oto przykady wypowiedzi:
Witaj, ja bardzo polecam metod krakowsk [].
[] wiem, ze ciko tak zaufa. Bo czas leci ipienidze. Dla nas akurat ta
metoda sprawdzia si. [].
[] Unas dziaa [].
21 razy zdecydowanie zniechcano do jej stosowania. Oto przykadowe
wypowiedzi:
[] Unas si wogle nie sprawdzia, cho wanie niektre wpisy na tym
forum pchny nas, eby sprbowa.[] Ae adnych postpw wmowie nie
byo, to po kilku miesicach zrezygnowalimy.
[] Tote twierdzenie, e metoda krakowska jest wietna ipodawanie na
poparcie tej tezy przykadu poszczeglnych dzieci nic nie wnosi, bo mj syn
NIGDY si zni nie zetkn, awietnie si rozwin.
Pozostae wypowiedzi dotyczyy metody krakowskiej i innych terapii.
Podjto dyskusj na temat zaoe teoretycznych lecych upodstaw metody
krakowskiej ina temat relacji midzy mow akomunikacj. Wymieniono si
opiniami na temat sposobw pracy prof. Cieszyskiej (twrczyni metody), jej
biznesu terapeutycznego oraz narzdzi stosowanych wterapii.

5. Wnioski kocowe
Propozycja Wierzbickiej, aby definiowa pojedyncze genry mowy za pomoc
prostych formu, jest bardzo interesujca, ale zbyt redukcjonistyczna, bo oparta wycznie na eksplikacjach budowanych zelementarnych jednostek semantycznych.
Idea ta nie uwzgldnia faktu, e jeden genre mowy moe wyraa wizk mocy
illokucyjnych, tworzc now jako. Analiza konkretnej realizacji genreumowy
pokazuje, e nawet tak proste akty mowy jak proba, mog skada si zkilku elementarnych illokucjii. By moe naleaoby zarezerwowa pojcie genre mowy

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

91

dla wypowiedzi, ktre wyraaj kilka illokucjii zjedn centraln (nadrzdn), za


pojcie elementarnego aktu mowy dla wypowiedzi wyraajcych tylko jedn illokucj. Genry mowy naleaoby wwczas traktowa jako akty mowy, ktrych struktura obejmowaaby jedn makroillokucj, determinujc wybr gatunku mowy
iwizki mikroillokucjii, ktre jej towarzysz [Grzeszczuk, Krysztofiak, 2010].
Niewtpliw zalet zaprezentowanego przez Wierzbick modelu analizy
genrw mowy jest to, e pozwala on na identyfikacj intencji komunikacyjnej,
towarzyszcej wypowiedzeniom. Otym, jak istotna jest umiejtno identyfikowania mocy illokucyjnych wypowiedzi wosigniciu kompetencji spoecznej, wiadczy to, e bardzo inteligentne osoby zzespoem Aspergera, maj powane problemy zrozkodowywaniem intencji komunikacyjnych, aluzji, ironii,
metafor etc. Mona zatem opanowa fonologi, skadni isownikowe znaczenie wyrazw danego jzyka imimo to by niezdolnym do mentalizowania,
a tym samym skutecznego nadawania i odbierania wypowiedzi9. Zdolnoci
pragmatyczne warunkuj sprawne funkcjonowanie wspoeczestwie.
Przedstawiona analiza pokazuje, e cho genry mowy, ktrymi posikujemy si na co dzie, nie s zupenie dowolne, to jednak na ich ostateczny ksztat
wpywa tak wiele czynnikw pozajzykowych, e nie sposb ich uj syntetycznie. Umiejtno rekonstruowania intencji towarzyszcych komunikacji
zaley od kompetencji komunikacyjnej uytkownikw jzyka [Kurcz, 1992:
128]. Im lepiej znamy naszego rozmwc oraz im dokadniej jestemy zorientowani w sytuacji komunikacyjnej, tym trafniej i szybciej rozkodujemy cele,
dla ktrych si wypowiada. Jeeli za czynniki pozajzykowe s nam nieznane
(nie znamy rozmwcy ani kontekstu, wktrym rozgrywa si komunikacja), jestemy zmuszeni do zgadywania intencji. Wtym wypadku, aby uzyska status nadawania na tej samej fali lub choby poczucia rozumienia, rozmwcy s zmuszeni do poddawania swoich wypowiedzi nieustannym zabiegom
uzgadniania celw komunikacyjnych isposobw rozumienia wypowiedzi. Jest
to moliwe jedynie wtedy, gdy komunikujc si, korzystamy znieskoczenie
wielu moliwych, alternatywnych schematw interpretacji wypowiedzi.

Bibliografia
Ajdukiewicz K., Jzyk ipoznanie, t. I, Warszawa 1985.
Austin J.L., Jak dziaa sowami, [w:] Mwienie i poznawanie, Warszawa
1993, s. 550708.
9

Zob. U. Frith, Autyzm. Wyjanienie tajemnicy, Gdask 2008, s. 126149.

92

Aleksandra Gad

Bachtin M., Estetyka twrczoci sownej, Warszawa 1986.


Bally Ch., Stylistyka Ballyego. Wybr tekstw, Warszawa 1966.
Frith U., Autyzm. Wyjanienie tajemnicy, Gdask 2008.
Grice H.P., Meaning [online], http://www.ditext.com/grice/meaning.html
[dostp: 6 VII 2014].
Grzenia J., Komunikacja jzykowa wInternecie, Warszawa 2008.
Grzeszczuk J., Krysztofiak W., Makroillokucja, Ruch Filozoficzny 2010, t.
LXVII, nr 3, s. 467499.
http://forum.gazeta.pl/forum/w,10034,142669424,,metoda_krakowska_
co_sadzicie_.html?s=1 [dostp: 6 VII 2014]
Jakobson R., Wposzukiwaniu istoty jzyka, Warszawa 1989.
Kurcz I., Jzyk apsychologia, Warszawa 1992.
Nowak M., Formalna reprezentacja pojcia sdu, d 2003.
Paveau M-A, Sarfati G-, Wielkie teorie jzykoznawcze, Krakw 2009.
Searle J.R., Czynnoci mowy, Warszawa 1987.
Sownik jzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 19581969.
Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. I-IV, Warszawa 2003.
Wierzbicka A., Genry mowy, [w:] Tekst izdanie, red. T. Dobrzyska, E. Janus, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1983, s. 125137.
Wierzbicka A., Semantyka, Lublin 2006.
Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Warszawa 2000.

Speech genre: acase of the request to provide advice


Summary
The aim of the paper is to present acommunicational model of some special
speech act which may be called as the request to provide advice. My analysis is
based on Bachtins informal conception of the speech genre as well as Wierzbickas
linguistic theory stemmed from Bachtins intuitions. The main result consists in
showing that Wierzbickas interpretation of speech genre as speech acts in Austins
meaning is not sufficient because of its reductionism. In the proposed model, the
request to provide advice is treated as the complex cluster of elementary speech
acts. That is why, in the paper there is formulated ahypothesis according to which
speech genre are not speech acts (in opposition to Wierzbicka), but they are complex, cluster speech structures founded upon elementary speech acts.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

93

Magorzata Gbka-Wolak
Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu

Ointerpretacji tekstu prawnego


(zuwzgldnieniem koncepcji kontekstu kulturowego)

Sowa kluczowe:
teksty prawne, analiza jzykowa tekstw prawnych
Keywords:
legislative documents, linguistic analyses of legislative documents

1. Przedmiot icel opracowania


Przedmiotem uwagi w artykule jest tekst prawny, identyfikowany podobnie jak wliteraturze na podstawie kryterium nadawcy iodbiorcy. Jest to
bowiem tekst tworzony przez podmioty wyposaone we wadz prawodawcz
ikierowany do odbiorcy tzw. generalnego, anie indywidualnego. Tekst prawny sytuuje si wkrgu dziaa zwizanych ztworzeniem prawa. Jest to wic
zawsze tekst konkretnego aktu prawodawczego, tj. ustawy, rozporzdzenia, zarzdzenia czy uchway (Zieliski 1999: 50; 2004: 11, 13).
Podczas stosowania prawa akty prawodawcze poddawane s interpretacji,
ktrej celem jest odtworzenie zawartych wnich norm prawnych. Interpretacja
ta uwzgldnia kwestie jzykowe oraz pozajzykowy kontekst. Z dokonanego
przez autork artykuu przegldu orzecze publikowanych welektronicznym
systemie informacji prawnej LEX wynika, e interpretacje proponowane przez
prawnikw niekiedy pozostaj wsprzecznoci zzasadami analizy jzykowej.

94

Magorzata Gbka-Wolak

Podstawowym celem tego opracowania jest pokazanie przykadw naduy interpretacyjnych. Najpierw jednak przedstawiona zostanie przyczyna, dla ktrej
tekst prawny wymaga wspomnianej interpretacji. Chodzi mianowicie o tzw.
dwupoziomowo odczytywania tekstu prawnego, o ktrej Maciej Zieliski
(2008: 166) przypomina nastpujco:
[] nie mona doskonali tekstw prawnych bez priorytetowego uwzgldnienia dyrektywalnego, a nie deskryptywnego charakteru tych tekstw. Pynie std przestroga dla wszystkich jzykoznawcw zajmujcych si tekstami
prawnymi, by nie traktowali tych tekstw na poziomie deskryptywnym, lecz
by deskryptywn dziaalno widzieli przez pryzmat priorytetowy ich dyrektywnych waciwoci, by dostosowali poziom deskryptywny do dyrektywnego, anie ksztatowali poziomu deskryptywnego niezalenie od dyrektywnego
(Zieliski 2008: 166).
Wtym opracowaniu specyfik tekstu prawnego proponuje si uj na tle
kulturowym, jako typ komunikacji niebezporedniej uwzgldniajcej kontekst
kulturowy wtym wypadku kultur prawn. Wtym celu wykorzystane zostanie narzdzie stosowane wbadaniach spoecznych, amianowicie wprowadzona przez Edwarda Halla (1976, 2001) koncepcja kulturowego kontekstu
komunikacyjnego. Naley wyjani, e koncepcja ta jest wykorzystywana do
klasyfikacji kultur narodowych uwzgldniajcej rnice wsposobie mylenia,
odczuwania, zachowania ikomunikowania si ich przedstawicieli1. Narzdzie
to pozwala jednak zda spraw take z rnic w stylach komunikacyjnych
wobrbie jednej kultury narodowej. Zdaniem Halla (2001: 105) uniwersaln cech systemw informacyjnych jest to, i na znaczenie (czyli to wszystko,
czego oczekuje si od odbiorcy) skada si: komunikacja, dawniejsze dowiadczenia iuprzednio zaprogramowane odpowiedzi odbiorcy oraz sytuacja (dwa
ostatnie nazywane kontekstem wewntrznym izewntrznym). Im mniej informacji zawartych jest explicite wprzekazywanym tekcie, tym wicej zawiera
ich kontekst wewntrzny izewntrzny, co automatycznie powoduje wzrost tzw.
kulturowej kontekstowoci danego przekazu. Itu dochodzimy do sformuowania dodatkowego zadania artykuu. Jest nim zwrcenie uwagi na to, e przekaz
prawny jest silnie determinowany kontekstowo, co z kolei utrudnia porozumienie midzy prawodawc a niebdcym specjalist odbiorc norm prawnych. Tym samym problematyka poruszana wartykule wpisuje si wtoczon
1

Dodajmy, e propozycja Halla we wspczesnych badaniach spoecznych ustpia pola klasyfikacjom wielowymiarowym. Na ten temat zob. Hofstede iHofstede (2007: 4445).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

95

w rodowiskach prawnikw i jzykoznawcw dyskusj na temat komunikatywnoci tekstw prawnych2.

2. Kontekstowo interpretacji tekstu prawnego


W literaturze jest formuowana opinia, e porozumienie midzy prawodawc, tj. nadawc tekstu prawnego, aodbiorc zawartych wnim norm prawnych wymaga od nadawcy, by komunikat formuowa wsposb jasny iprecyzyjny, zgodnie zzasadami techniki prawodawczej3. Odbiorca zkolei powinien
mie przynajmniej podstawow wiedz na temat sposobu budowania tekstu
prawnego (zob. Zieliski 2007: 26; Chodu 2009: 131). Przede wszystkim musi
by wiadomy tego, e wprzepisach, stanowicych jednostki redakcyjne tekstu prawnego, s zakodowane normy prawne. Andrzej Malinowski (2006: 211)
relacj midzy przepisem prawnym anorm prawn objania wten sposb, e
przepis prawny jest sown postaci normy. Przy czym nie chodzi tu tylko
okwestie zwizane ze specjalistycznym kodem jzykowym, ktrym posuguje
si prawodawca. Proces kodowania normy prawnej wformie przepisu prawnego, anastpnie dekodowania teje normy odbywa si bowiem wramach okrelonej kultury prawnej. Zieliski podkrela, e ustawodawca formuuje teksty
prawne nie na pustyni pojciowej, lecz zwykorzystaniem [] wielu dowiadcze wielu pokole prawniczych i legislacyjnych. W zwizku z tym ustawodawca wkada wteksty prawne, niejako jak puzzle, takie pojedyncze sformuowania, ktre nios ze sob ogromn niekiedy wiedz (Zieliski 2007: 27). Co
wicej, prawodawca, formuujc teksty prawne, zgry zakada, e bd one
odbierane woparciu opewien, mniej lub bardziej okrelony, zesp wartoci
oraz za pomoc mniej lub bardziej okrelonego zespou regu interpretacyjnych iinferencyjnych (Zieliski za Gizbert-Studnicki 2004: 46).
Innymi sowy, do odczytania normy prawnej z przepisu prawnego konieczne jest uwzgldnienie zarwno czynnikw tekstowych, tj. interpretacja
wyrae jzykowych budujcych przepis prawny, tzw. wykadnia jzykowa
2

Temu aspektowi polskiej legislacji powicono m.in. debat wSenacie, ktra odbya si 7 grudnia 2006 roku, anastpnie zostaa utrwalona wpostaci publikacji ksikowej (zob. Tietiajew-Raska 2007, oprac.). Na temat komunikatywnoci aktw prawnych mowa take wopracowaniach A. Chodu (2007, 2009) iH. Jadackiej (2010).
Zasady techniki prawodawczej wPolsce s wydawane od 1929 roku (Wierczyski 2010). Obowizujcy jest pitym tego typu aktem izawarty jest wzaczniku do rozporzdzenia Prezesa
Rady Ministrw zdn. 20 czerwca 2002 r. wsprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz. U. Nr
100, po. 908).

96

Magorzata Gbka-Wolak

(gramatyczna), jak i pozatekstowych, np. wykadni systemowej, funkcjonalnej, zasad, ktrymi kierowa si prawodawca, dotychczasowego orzecznictwa,
kontekstu spoeczno-politycznego itp. (zob. Malinowski 2006: 20). Naley przy
tym podkreli, e zarwno redaktor, jak iinterpretator tekstu prawnego korzysta zbardziej lub mniej sformalizowanych, awaciwych dla polskiej kultury prawnej, zasad jego redagowania iinterpretowania:
Redaktor tekstu prawnego, poza znajomoci jzyka, wktrym ten tekst
formuuje, musi by wiadom wszystkich zaoe przyjmowanych (na og
milczco) w danej kulturze prawnej i majcych fundamentaln donioso
zarwno dla formuowania tekstu prawnego, jak idla jego zinterpretowania.
Przez milczce zaoenia rozumiemy tu zaoenia w zasadzie powszechnie
przyjmowane wdanej doktrynie, cho nie zawsze znajdujce wyraz wtekcie
prawnym w postaci bezporednio sformuowanej wypowiedzi. Od zaoe
tych zaley w znacznym stopniu sposb sporzdzania i odczytywania tekstu
prawnego (Wronkowska, Zieliski 1993: 33).
Przyjmuje si na przykad, e podstawow cech tekstu prawnego powinna by jego adekwatno do zamierze prawodawcy. To zkolei osiga si
poprzez zapewnienie tekstowi odpowiedniego stopnia elastycznoci oraz
odpowiedniego stopnia precyzji czy wrcz jednoznacznoci (Wronkowska,
Zieliski 1993: 103). Elastyczno osiga si z kolei dziki stosowaniu nieostrych zwrotw jzykowych, np. uzasadniona obawa, nieuzasadniona obawa,
waciwi ministrowie, wielki uszczerbek, znaczna szkoda, naleyta staranno,
trway i zupeny rozpad poycia maeskiego (Wronkowska, Zieliski 1993:
104109). Trzeba jednak doda, e nieostre zwroty jzykowe bywaj jednoczenie rdem trudnoci interpretacyjnych, zwaszcza jeli prawodawca nie
wskae choby kierunku ich interpretacji4. Prawodawca nie poda na przykad,
w jakich obszarach ycia maeskiego naley szuka zupenoci i trwaoci
rozpadu poycia maeskiego. Dlatego interpretacja tego przepisu dokonywana jest woparciu oorzecznictwo sdowe (Wronkowska, Zieliski 1993: 109).
Jeszcze bardziej problematyczna jest interpretacja tekstu, ktrego tzw. elastyczno, czyli niedookrelono, jest przypadkowa iwynika zbraku umiejtnoci
jzykowych redaktora tekstu. Jak si wydaje, to wanie w takich sytuacjach
jedn ze stosowanych praktyk jest interpretowanie jzykowej materii przepisu
4

Prawnicy mwi o koniecznym uoperatywnieniu nazwy nieostrej (Wronkowska, Zieliski


1993: 109).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

97

prawnego niezgodnie zzasadami analizy lingwistycznej. Przykady tego typu


dziaa podane zostan wp. 3.
Uzasadnione jest wic stwierdzenie, e porozumiewanie si prawodawcy z odbiorc norm prawnych jest przykadem komunikacji odwoujcej si
do kontekstu kulturowego, wtym wypadku prawnego. Bez specjalistycznych
bada trudno natomiast ucili, w jakim stopniu kontekst ten determinuje
komunikacj, a co za tym idzie, trudniej przyporzdkowa interesujcej nas
komunikacji wdziedzinie prawa kategori wysokiej czy redniej kontekstowoci. Jeli jednak wemie si pod uwag bogat literatur na temat zabiegw interpretacyjnych, ktrym podlega tekst prawny (zob. np. Zieliski 1995, 2008),
a take zwizane z tym trudnoci (zob. np. Bielska-Brodziak 2008, 2009),
nasuwa si wniosek oznacznym wpywie kontekstu kulturowego na przekaz
prawny.
Nie ulega te wtpliwoci, e kwestia kulturowej kontekstowoci wypowiedzi jest cile powizana zjej komunikatywnoci. Zdaniem Halla (2001:
105106) komunikowanie si zwizane zwysokim kontekstem wodrnieniu
od komunikowania zwizanego zLC [niskim kontekstem przyp. MGW], jest
ekonomiczne, szybkie, efektywne isatysfakcjonujce, jednake trzeba powici troch czasu na jego zaprogramowanie. Jeli owo programowanie nie zachodzi, komunikacja jest niepena.
Tym samym dochodzimy do sprawy kluczowej dla komunikatywnoci
tekstu prawnego, mianowicie znajomoci przez uczestnikw komunikacji jzykowej kontekstu kulturowego (prawnego) tekstu prawnego, rozumianego
jako zasady jego formuowania iinterpretowania. Zasady te powinny by znane specjalistom z dziedziny prawa, ich poznanie wchodzi bowiem w zakres
ksztacenia jurystw. Inaczej rzecz si ma znieprawnikami, dla ktrych nie s
one ani wpeni jawne, ani tym bardziej jasne. To zkolei rodzi myl, by kwestie
interpretacji tekstu prawnego pozostawi wycznie wgestii prawnikw5. Skoro jednak tekst prawny jak podkrelaj sami prawnicy (zob. Zieliski 1995:
658; Zieliski 1999: 60; Zieliski 2008: 148) jest tekstem, ktry powinien by
5

Takie stanowisko przyjli np. czonkowie Rady Jzyka Polskiego. Na proby przedstawicieli rnych firm odokonywanie interpretacji tekstw prawnych przewodniczcy isekretarz RJP odpowiadaj, e Rada Jzyka Polskiego nie moe interpretowa tekstw prawnych, gdy wnich
oprcz regu jzykowych dziaaj tzw. reguy pozajzykowe. Teksty prawne pisane s jak
wszystkie inne teksty zgodnie zzasadami gramatycznymi ileksykalnymi jzyka polskiego.
Ich zrozumienie opiera si wic na znajomoci polszczyzny oglnej. Jakakolwiek interpretacja
tekstu prawnego wykraczaaby poza obszar jzykowy istawaaby si interpretacj prawn, ado
dokonywania takich analiz Rada Jzyka Polskiego nie jest upowaniona, http://www.rjp.pan.pl/
index.php?option=com_content&view=article&id=1019:interpretacja-tekstow-prawnych&catid=44:porady-jzykowe&Itemid=58 [dostp 24 lipca 2014].

98

Magorzata Gbka-Wolak

utworzony zgodnie zreguami jzyka polskiego, wszczeglnoci zzasadami


skadniowymi, wkwestiach jzykowego ksztatu tekstu prawnego oraz interpretacji lingwistycznej naleaoby uwzgldnia stanowisko specjalistw zdziedziny jzykoznawstwa. Chodzi oto, by interpretacje przyjmowane na gruncie
prawa nie pozostaway w sprzecznoci z wiedz o budowie jzyka polskiego
izasadami przeprowadzania analizy jzykowej, rwnie stanowicymi element
kulturowego kontekstu komunikacji jzykowej.

3. Przykady dyskusyjnych praktyk interpretacyjnych


Wtej czci artykuu zostan przedstawione przykady dyskusyjnych interpretacji jzykowej warstwy tekstw prawnych. W szczeglnoci chodzi
opokazanie, e podczas odtwarzania normy prawnej dokonuje si takich interpretacji, ktre pozostaj wsprzecznoci zzasadami analizy lingwistycznej,
oczywiste bdy jzykowe czy redakcyjne tumacz celowym dziaaniem racjonalnego prawodawcy, ponadto cechuj si arbitralnoci wyboru interpretacji
wodniesieniu do zjawisk jzykowych.
3.1. Zacznijmy od przykadu interpretacji, ktra nie uwzgldnia waciwej
dla danego wyraenia jzykowego hierarchii jego skadnikw. Przedmiotem
interpretacji jest cig Przysuguje mu wyczne prawo emisji pienidza oraz
ustalania i realizowania polityki pieninej, wchodzcy w skad artykuu 227
obowizujcej Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej6:
Centralnym bankiem pastwa jest Narodowy Bank Polski. Przysuguje mu
wyczne prawo emisji pienidza oraz ustalania irealizowania polityki pieninej. Narodowy Bank Polski odpowiada za warto polskiego pienidza. (Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej)
Zdaniem interpretatorw artykuu 227 Narodowy Bank Polski ma wyczne prawo emisji pienidza, nie ma natomiast wycznego prawa ustalania irealizowania polityki pieninej:

Cytaty zaczerpnite zustaw oraz ich komentarze pochodz zelektronicznego systemu informacji prawnej LEX.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

99

Konstytucja, okrelajc charakter Narodowego Banku Polskiego, nadaje


mu status banku centralnego posiadajcego wyczne prawo emisji pienidza,
atake ustalanie irealizowanie polityki pieninej7. (W. Skrzydo, Komentarz
do art. 227 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej)
Inny zkomentatorw omawianego przepisu t sam tez uzasadnia, dokonujc nastpujcej interpretacji:
Krytycznej ocenie naley podda wniosek [...], jakoby z przepisu
art. 227 konstytucji wynikao prawo wycznego ustalania i prowadzenia przez NBP polityki pieninej. Zdanie drugie art. 227 (Przysuguje mu
[tzn. NBP] wyczne prawo emisji pienidza oraz ustalania i realizowania polityki pieninej) skada si z dwch czci poczonych midzyzdaniowym spjnikiem koniunkcyjnym oraz. Wyczno zastrzeona
zostaa tylko wpierwszej czci zdania, dotyczcej emisji pienidza. Wdrugiej jego czci, po spjniku oraz, nie ma ju zwrotu o przyznaniu
NBP wycznoci w zakresie ustalania i realizowania polityki pieninej.
(R. Tupin, artyku Rzeczposp. PCD.2001.11.2 Sprawa nadrzdna gospodarka. Teza nr 1, LEX 31615/1)
Proponowan interpretacj naley odrzuci. Spjnik oraz nie czy zda
wtradycyjnym iformalnym rozumieniu tego terminu, nie czy bowiem konstrukcji zawierajcych orzeczenia czy te finitywne formy czasownikowe, lecz
dwa skadniki nominalne. Waniejsze jest jednak to, e dopeniaczowe formy rzeczownikw ustalania, realizowania wskazuj na ich zwizek zalenoci
zform prawo, anie jak chciaby interpretator zform czasownikow przysuguje. Tym samym womawianym wyraeniu naley wyrni wsprzdny
czon syntaktyczny emisji pienidza oraz ustalania irealizowania polityki pieninej, ktry wcaoci jest bezporednio zaleny od formy rzeczownikowej
prawo, jednoczenie rozwijanej przez form przymiotnikow wyczne. Struktur skadnikow dyskusyjnego zdania przedstawia nastpujce drzewo skadnikw bezporednich.

Jak widzimy, do komentarza wkrad si bd skadniowy. Wyraenie nadaje mu status [],


atake ustalanie irealizowanie [] jest eliptyczne. Po spjniku atake brakuje zapowiadanego
przeze rzeczownika nieodczasownikowego, np. prawo (do ustalania). Spjnik atake uywany jest bowiem do czenia wyrae lub zda, ktre charakteryzuj te same osoby, rzeczy lub
fakty (ISJP, 2000: 2, 805).

100

Magorzata Gbka-Wolak

Rys. 1. Drzewo skadnikw bezporednich

Taki ukad zwizkw skadniowych pociga zkolei za sob interpretacj,


wmyl ktrej zomawianego przepisu wynika, e NBP ma wyczne prawo nie
tylko do emisji pienidza, ale take do ustalania i prowadzenia polityki pieninej. Jeli wic intencj prawodawcy byo nadanie NBP wycznego prawa
tylko do emisji pienidza, przepis prawny powinien mie inn form jzykow,
np. Przysuguje mu wyczne prawo emisji pienidza,(NBP)ustala irealizuje polityk pienin.
3.2. Drugi przykad pokazuje, e interpretator odwouje si do zasady jzykowej, ktra nie dotyczy analizowanego wyraenia, tj. cigu Kto bierze udzia
wbjce lub pobiciu, wktrym naraa si czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia, wchodzcego wskad przepisu zartykuu 158 aktualnie
obowizujcego Kodeksu karnego:
Kto bierze udzia wbjce lub pobiciu, wktrym naraa si czowieka na
bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia albo nastpienie skutku okrelonego wart. 156 1 lub wart. 157 1, podlega karze pozbawienia wolnoci do
lat 3. (Kodeks karny)
Zdaniem sdziw Sdu Najwyszego8 naraenie czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia naley do znamion przestpstwa zarwno
wpostaci pobicia, jak ibjki, anie jak interpretowali sdziowie sdu odwoawczego tylko do znamion pobicia. Swoje stanowisko uzasadnili, powoujc
si na sformuowane wsownikach iwydawnictwach poprawnociowych zasady uycia zaimka ktry9. Przywoali regu mwic otym, e ktry to zaimek
8
9

Chodzi oPostanowienie Sdu Najwyszego zdnia 20 wrzenia 2007 roku (OSNKW 2007/11/79).
Worzeczeniu przywoano nastpujce rda normy: W. Doroszewski (red.), Sownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1980, s. 280, A. Markowski, Nowy sownik poprawnej polszczyzny,
Warszawa 1999, s. 376, S. Dubis (sic!) (red.), Uniwersalny sownik jzyka polskiego, Warszawa
2003, t. 2, s. 551, J. Podracki (red.), Polszczyzna pata nam figle. Poradnik jzykowy dla kadego,

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

101

stojcy na pierwszym miejscu wzdaniu zalenym (moe by poprzedzony jedynie przyimkiem lub wyraeniem przyimkowym) iwskazujcy zawsze na ostatni
rzeczownik wzdaniu nadrzdnym, ewentualnie rzeczownik, na ktry pada akcent zdaniowy. Wdyskutowanym orzeczeniu Sdu Najwyszego czytamy dalej:
Najwaniejsze jednak jest to, e zaimek wzgldny ktry, zgodnie ze
wskazanymi reguami gramatycznymi, po prostu musi zgadza si ze swoim
(ostatnim wzdaniu nadrzdnym) rzeczownikiem pod wzgldem rodzaju iliczby []. Tak wic, przyjcie proponowanego przez Sd odwoawczy brzmienia
kwestionowanego przepisu, kcioby si w sposb oczywisty z powoanymi
wyej reguami jzykowymi. Co wicej, zamieszczenie wzdaniu nadrzdnym
alternatywy (lub), awic stwierdzenie prawdziwoci zdania zoonego wwczas, gdy cho jedno ze zda skadowych jest prawdziwe (moliwo wyboru),
nie pozostawia wtpliwoci, e zawarta wzdaniu podrzdnym rozpoczynajcym si sowem ktry charakterystyka rzeczownika ze zdania nadrzdnego,
dotyczy obu elementw tej alternatywy. (OSNKW 2007/11/79)
Wyjanijmy, e sdziowie sdu odwoawczego, zktrego propozycj polemizuj sdziowie Sdu Najwyszego, zaproponowali pozostawienie dyskusyjnego przepisu wformie z1969 roku, tj.: Kto bierze udzia wbjce lub pobiciu,
wktrych naraa si czowieka, argumentujc zreszt susznie e zmiana
formy zaimka zktrych na ktrym doprowadzia do niejasnej interpretacji normy. Najwaniejsze jest jednak to, e przywoane wPostanowieniu Sdu Najwyszego zasady uycia iinterpretacji zaimka ktrym nie maj zastosowania do
spornej konstrukcji bjce lub pobiciu, jako e jest to konstrukcja wsprzdna.
Przy ustalaniu struktury konstrukcji wsprzdnej, wszczeglnoci za ktre
podrzdniki s podrzdnikami caoci, a ktre s podrzdnikami pierwszego lub drugiego wsprzdnika, jako pierwsze bierze si pod uwag kryterium
zwizku akomodacyjno-konotacyjnego. Zgoda liczbowo-rodzajowa zdrugim
czonem, tj. bjce lub pobiciu, wktrym, przesdza ozwizku przymiotnikowego podrzdnika z czonem drugim, czyli pobiciu. Zwizek z obydwoma
czonami sygnalizuje natomiast liczba mnoga, tj. bjce lub pobiciu, wktrych.
Dopiero gdy zwizki akomodacyjno-konotacyjne nie s relewantne (co jednak
nie dotyczy omawianej konstrukcji), bierze si pod uwag kryterium szyku,
wmyl ktrego podrzdnik umieszczony po drugim wsprzdniku jest interpretowany jako podrzdnik caej konstrukcji wsprzdnej (zob. Kallas 1993:
Warszawa 1993, s. 149, oraz M. Bako, M. Krajewski (sic!), Sownik wyrazw kopotliwych,
Warszawa 1995, s. 162.

102

Magorzata Gbka-Wolak

7276). Podsumowujc, interpretacja artykuu 158 kk, e naraenie czowieka


na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia naley do znamion przestpstwa zarwno wpostaci pobicia, jak ibjki, nie moe by wyprowadzona na
podstawie wykadni gramatycznej.
3.3. Trzeci przykad ilustruje interpretacj, wktrej wyraeniu jzykowemu przypisuje si znaczenie, ktrego wyraenie to nie ma.
Sd Apelacyjny kolejny raz wyraa pogld, e znaczna ilo rodka odurzajcego to taka ilo, ktra wystarczy do odurzenia jednorazowo kilkudziesiciu
tysicy osb, bo przemawia za tym wykadnia jzykowa pojcia znaczna ilo
sprzeciwiajca si uznaniu, by mogo ono dotyczy mniejszych iloci, atake
wzgld na to, by typ kwalifikowany przestpstwa nie obejmowa wikszoci
moliwych przypadkw zrealizowania znamion czynu zabronionego (bo to
powinna by cecha typu podstawowego), lecz dotyczy sytuacji szczeglnych,
wyjtkowych, tyczcych dokonywania obrotu hurtowego. (Wyrok Sdu Apelacyjnego wKrakowie zdnia 1 lutego 2011 roku II AKa 142/10)
W zacytowanym wyej fragmencie wyroku Sdu Apelacyjnego dyskusj
wzbudza uznanie, e posuenie si wyraeniem znaczna pozwala na cise
okrelenie iloci rodka odurzajcego. Forma znaczny wskazuje bowiem tylko
na to, e co jest do due (ISJP, 2000: 2, 1369) lub jest postrzegane jako due
(WSJP). Wyraenie znaczna ilo naley wic do wspomnianych wp. 2. zwrotw nieostrych, zapewniajcych tekstowi prawnemu elastyczno. Podczas stosowania prawa zwrot ten musi wic zosta dookrelony. Naley podkreli, e
dokonywane przez interpretatora uoperatywnienie nazwy nieostrej nie moe
jednake odwoywa si do wykadni jzykowej.
3.4. Czwarty, ostatni zprzykadw omawianych wtym opracowaniu, pokazuje natomiast, e cz dokonywanych przez prawnikw analiz jzykowej
warstwy przepisw cechuje arbitralno wyboru interpretacji, przejawiajca
si brakiem jakiegokolwiek jej uzasadnienia. Wykadnie jzykowe, ktre odnajdujemy worzeczeniach ipostanowieniach sdowych, bywaj niezwykle lakoniczne. Skadaj si bowiem zcytatu definicji ze sownika jzyka polskiego
oraz wniosku. Uzasadnienie przyjtej interpretacji markuj natomiast sformuowania typu zpowyszego wynika, powysze wskazuje, zwykadni jzykowej
wynika, wykadnia jzykowa przemawia za, jak to ma miejsce wpodanym niej
fragmencie wyroku Naczelnego Sdu Administracyjnego.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

103

Zgodnie zdefinicj zawart wsowniku jzyka polskiego (Ryszard Dunaj


Popularny Sownik Jzyka Polskiego10) znaczenie wyrazu odebra jest nastpujce: bra, przyjmowa to co jest przeznaczone dla siebie, otrzymywa,
uzyskiwa, natomiast znaczenie wyrazu otrzyma jest nastpujce: sta si
odbiorc jakiej rzeczy, dostawa, odebra co. Powysze wskazuje na brak
podstaw do twierdzenia ornym znaczeniu omawianych sw. (Wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego wLublinie zdnia 12.11.2003, LEX nr 111121)
Mona si jedynie domyla, e przesank do odrzucenia hipotezy ornym znaczeniu czasownikw otrzyma iodebra bya obecno wcigu wyrae objaniajcych wyraenie odebra czasownika otrzyma, awcigu objaniajcym otrzyma czasownika odebra. Niestety, interpretator nie wzi
pod uwag faktu, e uwzgldnione definicje sownikowe nie podaj znacze,
lecz cig wyrazw bliskoznacznych wstosunku do definiendum. Jak wiadomo,
tego typu definicje zwykle nie speniaj warunku semantycznej rwnowanoci definiensa idefiniendum (zob. migrodzki 2003: 8889). Tym samym atwo odrzuci wniosek zdokonanej wykadni gramatycznej.

4. Zakoczenie
Nie od dzi mwi si o hermetycznoci tekstw prawnych czy te braku ich komunikatywnoci. Przyczyn tego zjawiska upatruje si m.in. w ich
skomplikowanej budowie11, nasyceniu terminami specjalistycznymi czy te
wuchybieniach jzykowych (zob. Pawelec 2007, 2009). To oczywicie wane
aspekty komunikacji midzy legislatorami a odbiorcami tekstw prawnych.
Jednak kluczowa jest kwestia sposobu dekodowania norm zawartych wprzepisach prawnych, jak bowiem podkrela M. Zieliski (2011: 117), wszystkie
teksty prawne rozumiane s wdrodze wykadni. To zkolei jest dziaanie jak
sygnalizowalimy wartykule wymagajce uwzgldnienia kulturowego kontekstu waciwego dla dziedziny prawa. Ztego wzgldu nie wydaje si moliwe pene zrozumienie tekstu prawnego przez niespecjalistw, tj. odtworzenie
przez nich norm prawnych adekwatnie do intencji prawodawcy.
Z drugiej strony nie naley zapomina o jzykowej materii przepisw
prawnych, wszczeglnoci za oprzeprowadzanej przez prawnikw wykadni
10

11

Jak wida, do katalogu uchybie wprzeprowadzanych przez prawnikw analizach jzykowych


mona doda bdy wodwoaniach bibliograficznych.
Szerzej na ten temat mowa np. wzamieszczonym wtym tomie artykule Andrzeja Moroza.

104

Magorzata Gbka-Wolak

jzykowej (gramatycznej) przepisw prawnych. Przegld orzecznictwa sdowego prowadzi do wniosku, e prawnicy interpretujcy jzykow warstw
tekstw prawnych nie zawsze dobrze sobie ztym radz. Moe wic warto byoby pomyle osystematycznym konsultowaniu zjzykoznawcami zarwno
kwestii zwizanych zdekodowaniem norm, jak izredagowaniem przepisw
prawnych. Jak dotychczas, worzeczeniach sdowych sporadycznie pojawia si
informacja okorzystaniu zopinii jzykoznawcw. Onieraz skomplikowanych
kwestiach semantycznych, syntaktycznych czy pragmatycznych rozstrzygaj sdziowie, odwoujcy si do intuicji jzykowej iposikujcy si nierzadko
przypadkowo dobranymi sownikami12. Byoby dobrze, gdyby stan ten udao
si zmieni.

Bibliografia
Bielska-Brodziak A., 2008, Wykadnia jzykowa wedug orzecznictwa sdw
administracyjnych, Toruski Rocznik Podatkowy, nr 1, s. 472, [online],
www.trp.umk.pl [dostp: 29.07.2014].
Bielska-Brodziak A., 2009, Interpretacja tekstu prawnego na podstawie
orzecznictwa podatkowego, Warszawa 2009.
Bielska-Brodziak A., Tabor Z., 2007, Sowniki ainterpretacja tekstw prawnych, Pastwo iPrawo, z. 5, s. 2033.
Bielska-Brodziak A., Tabor Z., migrodzki P., 2008, Opis semantyczny leksemw wsowniku oglnym ijego donioso prawna, Jzyk Polski, nr 12,
s. 313.
Chodu A., 2007, Komunikatywno jzyka tekstw aktw prawnych, Przegld Legislacyjny, nr 2, s. 90100.
Chodu A., 2009, Uwagi okomunikatywnoci tekstw aktw prawnych, [w:]
Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s.
713.
Gizbert-Studnicki T., 2004, Sytuacyjne uwarunkowanie jzykowych waciwoci tekstw prawnych, [w:] Jzyk prawo spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 3748.
12

Problem wykorzystywania sownikw w praktyce prawniczej omawiaj Bielska-Brodziak


(2008, 2009), Bielska-Brodziak, Tabor (2007), Bielska-Brodziak, Tabor, migrodzki (2008),
urowski (2014). Jak zgodnie wskazuj autorzy wymienionych prac, we wspczesnym orzecznictwie problemem nie jest liczba odwoa do sownikw, ale sposb korzystania ze sownikw.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

105

Hofstede G., Hofstede G.J., 2007, Kultury iorganizacje. Zaprogramowanie


umysu, wyd. 2, PWE, Warszawa.
Hall E.T., 1976, Beyond Culture, Garden City, NY.
Hall E.T., 2001, Poza kultur, Warszawa 2001, wyd. II.
ISJP: Bako M., 2000, red., Inny sownik jzyka polskiego, t. 12, Warszawa.
Jadacka H., 2010, Dlaczego nie wszyscy mog rozumie teksty prawne, [w:]
Prawo, jzyk, etyka, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa,
s. 2730.
Kallas K., 1993, Skadnia wspczesnych polskich konstrukcji wsprzdnych,
Toru.
Malinowski A., 2006, Polski jzyk prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa.
Malinowski A., 2008, Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania
logiczno-jzykowe, Warszawa.
Pawelec R., 2007, Zrozumiao ipoprawno skadniowa tekstw prawnych
aproblem nominalizacji, [w:] Wspczesny jzyk prawny iprawniczy, red.
A. Niewiadomski, Warszawa, s. 6775.
Pawelec R., 2009, Poprawno wzwizkach zgody, rzdu iprzynalenoci;
Szyk wyrazw iskrty skadniowe; Budowa zdania zoonego iproblemy stylistyki, [w:] Zarys metodyki pracy legislatora, red. A. Malinowski, Warszawa, s. 371425.
Tietiajew-Raska A., 2007, oprac., Jzyk polskiej legislacji, czyli zrozumiao przekazu astosowanie prawa, Warszawa.
Wierczyski G., 2010, Redagowanie iogaszanie aktw normatywnych. Komentarz, Warszawa.
Wronkowska S., Zieliski M., 1993, Problemy izasady redagowania tekstw
prawnych, Warszawa.
WSJP: migrodzki P., red., Wielki sownik jzyka polskiego [online], http://
www.wsjp.pl [dostp: 29.07.2014].
Zieliski M., 1995, Algorytm interpretacji przepisw prawnych, [w:] Eufonia
ilogos, red. J. Pogonowski, Pozna, s. 657668.
Zieliski M., 1999, Jzyki prawne iprawnicze, [w:] Polszczyzna 2000. Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci, red. W. Pisarek, Krakw, s.
5074.
Zieliski M., 2004, Jzyk prawny, jzyk administracyjny, jzyk urzdowy,
[w:] Jzyk Prawo Spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 918.
Zieliski M., 2007, Wiedza otekstach prawnych jako warunek ich rozumienia, [w:] Jzyk polskiej legislacji, czyli zrozumiao przekazu astosowanie
prawa, oprac. A. Tietiajew-Raska, Warszawa, s. 2630.

106

Magorzata Gbka-Wolak

Zieliski M., 2008, Wykadnia prawna, Warszawa.


Zieliski M., 2011, Mitw wmyleniu owykadni prawa cig dalszy, [w:]
Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 117126.
urowski S., 2014, Leksykografia wpracy prawnika, [w:] Kultura jzyka polskiego wpraktyce prawniczej, red. D. Kala, E. Kubicka, Bydgoszcz, s. 5575.
migrodzki P., 2003, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice.

On the Interpretation of Legislative Documents


(taking into consideration the cultural context)
Summary
The paper concerns the interpretation of legislative documents, i.e. the reconstruction of the actual rules and laws included in judicial acts. Alegislative interpretation consists in analyzing not only language expressions, but also
various extra-linguistic factors traditionally taken into consideration in such
cases. As a result, legislative interpretation turns out to be strongly contextdependent, which makes it harder to communicate between lawgivers and the
persons concerned by legislative acts. The purpose of the present article is to
draw attention to the fact that linguistic analyses of legislative documents performed by lawyers may diverge quite considerably from the basic rules of acorrect language analysis.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

107

Beata Kedzia-Klebeko
Uniwersytet Szczeciski

Kanon lekturowy asubiektywizm czytelniczy wksztaceniu


literackim na studiach romanistycznych

Sowa kluczowe:
kanon literacki, subiektywizm czytelniczy, warsztaty literackie, ksztacenie literackie
Keywords:
Literary canon, subjective reading, writing, literary workshops

Czytelnik XXI w. staje wobec wyzwa ycia w spoeczestwie postprzemysowym, w ktrym istotn rol odgrywa konsumpcja i informacja1. yje
wtzw. mediosferze, tj. wrodowisku mediw, ktre stanowi dla wspczesnego
czowieka niemale rodowisko naturalne. Praktyki czytelnicze uzalenione s
zatem wcoraz wikszym stopniu od informatyzacji, ale take lobby wydawniczego, ktre nie tyle chce informowa iuczy, lecz przede wszystkim uczyni
zczytelnika poeracza ksiek2, nastawionego jedynie na przyjemno lekturow, niekoniecznie zwizan zwysikiem intelektualnym. Hbrard, znany badacz czytelnictwa we Francji, zauwaa ironicznie, e jeden znajistotniejszych
wnioskw przeprowadzonych przez niego bada nad dyskursem, odnoszcy si do praktyk czytelniczych, dotyczy przemiany czasownika czyta lire.
Do dugo by to gwnie czasownik przechodni, bo skupiony na czytanym
przedmiocie ijego jakoci (czyta dobr ksik, z ksik, gazet itp.), ktry
1

Patrz rwnie: B. Kdzia-Klebeko, Midzykulturowe aspekty ksztacenia literackiego na studiach


romanistycznych, in: Homo Communicans, 2013 oraz B. Kdzia-Klebeko, De la connaissance
la re-connaissance de lAutre: vers la potentialit du texte littraire en franais langue trangre.Approche interculturelle, w: Croyance Vrit Mensonge, Szczecin 2014, s. 361372.
David Matsumoto, Psychologia midzykulturowa, Gdask, GWP, 2007, s. 120

108

Beata Kdzia-Klebeko

nagle przyj form nieprzechodni. Poczwszy od lat pidziesitych XX wieku wystarczy, e si czyta!3.
Wkontekcie kryzysu tzw. wysokiej kultury iprzekazu dotyczcego przeszoci, korozji ulega wszkolnej rzeczywistoci sama koncepcja staoci kanonu literackiego. Koncepcja ta jest obecnie czsto poddawana krytyce, asam
kanon podlega systematycznym modyfikacjom w trosce o zachowanie przystpnoci treci przekazywanych przez szko uczniowi. Wpyw na taki stan
rzeczy we Francji, ale take wEuropie miay m.in. zaoenia czynione przez
historykw ksiki w pracach z lat 60. i 70., ktrzy polemizowali z historykami literatury. Historycy badajcy dzieje ksiki ipraktyki lekturowe wierni
tradycji kwantytatywnej iserialnej konstruowali pojcie reprezentatywnoci
czytelnictwa woparciu ostatyczn czstotliwo wystpowania, podczas gdy
historycy literatury konstruowali je w oparciu o znaczenie dzie nadajcych
form estetyczn czy filozoficzn zbiorowym przewiadczeniom, ktre winnych formach nie znajdoway odzwierciedlenia. Pierwsi podnosili, e naley
proponowa wszkole lektury przecitnego czytelnika, tj. tzw. literatur masow, poniewa stanowi ona istotny przedmiot zainteresowania statystycznego
ucznia, adrudzy natomiast podkrelali fakt koniecznoci zapoznawania czytelnika zliteratur wysok bez wzgldu na jej trudno odbiorcz.
Faktem jest, e obie racje s trudne do pogodzenia. To prawda, e czytanie czegokolwiek nie jest czym dobrym zzaoenia, ale prawdopodobnie kady siga w jakim momencie po straszn literatur w postaci np. dobrego
kryminau.
Wobec jednak znaczcego osabienia roli literatury, we Francji od 2002 r. za
porednictwem programw nauczania, ktre wprowadzaj obowizek czytania
tekstw literackich ju wprzedszkolu, polityka publiczna znw pochylia si
nad sposobami przycigania czytelnikw do literatury tzw. klasycznej. Szkoa
jest tu oczywicie znakomit dwigni. Dlaczego? Poniewa literatura stanowi uniwersum (intertekst literacki), do ktrego odwouje si czytelnik. Jeli nie
zna si gwnych cieek wtym wiecie, to trudno jest si wnim odnale.
Zdrugiej jednak strony proponuje si aktualizacj programw nauczania
i lektur szkolnych. Piszc o korpusie literackim J.L. Dyfays4, przypomina, e
lektury szkolne speniaj dwa podstawowe iuzupeniajce si zadania: pierwszy
cel funkcjonalny iegzystencjalny obejmuje szeroko pojt umiejtno czytania. Dziki rnorodnoci dzie literackich ucze moe zrozumie iwczy si
3
4

Ibdem, s. 121
Jean-Louis Dufays, Le corpus littraire analyse de quelques tensions actuelles et clairage
international, in: rd. B. Louicon, A. Rouxel, Du corpus scolaire la bibliothque intrieure,
PUR, Rennes 2010, s. 21.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

109

wnurt ycia otaczajcego go spoeczestwa, rozwijajc swoj tosamo osobow ipsychoafektywn. Kultura popularna staje si gwnym rdem wiedzy
o otaczajcej rzeczywistoci. Drugi cel jest celem kulturowym, refleksyjnym
izmierza do udzielenia odpowiedzi uczniowi co oznacza znajomo literatury.
Uwzgldnia zatem nabycie referencji kulturowych, ksztatowanie umysu krytycznego, umiejtno analitycznego ogldu rzeczy i bytw, wreszcie poznanie meta na temat dziea literackiego. Wtym wypadku mamy do czynienia
z utworami uznanymi bezsprzecznie jako tymi, ktre nale do dziedzictwa
kulturowego danego narodu.
Realizacja tych dwch celw wymaga takiego doboru lektur, ktry zapewniby rwnowag midzy nabywaniem umiejtnoci czytania, konsekwentnym
rozwojem osobowoci ucznia i budowaniem wasnej tosamoci a nabywaniem wiedzy oliteraturze. Dziki temu moliwe jest zachowanie pewnej integralnoci spoeczno-kulturowej jednostki iszkoy.
Jaki zatem los czeka klasyczny ikanoniczny korpus lektur programowych,
zalecany podczas kolejnych lat nauki szkolnej iuniwersyteckiej? Na to pytanie, wobec nieustannie toczcego si dyskursu ideologicznego, trudno odpowiedzie wsposb jednoznaczny. By moe dobrze, e pozostaje ono otwarte.
Dyskusje specjalistw - historykw, teoretykw, dydaktykw literatury trwaj.
Niemniej staje si jasne, e kanon literacki rezerwuje sobie pewien margines
swobody. Trudne jest oostateczne zamknicie listy lektur.
Zjawisko to dotyczy take studiw neofilologicznych, zainteresowania studentw sigaj zarwno przeszoci, jak iteraniejszoci.
W dydaktyce literatury koca XIX i pocztku XX w. kwestia indywidualizacji odbiorczej nie bya brana pod uwag. Kierunek ksztacenia wytycza
podziw dla dziea. Trend ten cechowa nauczanie literatury we Francji, szczeglnie wklasach licealnych. Mona mwi oksztaceniu wduchu podziwu dla
dziea literackiego idokona autora, ktry trwa a do lat 60. XX w.
Wtym okresie umiejtno odczytywania utworw literatury piknej bya
rwnoznaczna z podziwem, jaki ucze powinien odczuwa dla wartoci zarwno estetycznych, jak i moralnych dziea. Celem ksztacenia literackiego
prowadzonego we Francji byo formowanie smaku literackiego iszacunku dla
arcydzie literatury. Byy one przedmiotem tzw. eksplikacji tekstu, ktra zgodnie zzaleceniami programowymi zlat 30. XX w. miaa prowadzi ucznia do
lepszego zrozumienia dzie, do bardziej finezyjnych odczu, awkonsekwencji
gruntownego wyjanienia, do lepszego smakowania igbokiego podziwu.
Swoboda ucznia ijego indywidualizm ograniczay si wic do tego, e podziwia dzieo wsposb uzasadniony, rozumiejc dlaczego, ajego praca zmierzaa

110

Beata Kdzia-Klebeko

do doskonalenia umiejtnoci analizy wsferze formalnej, stylistycznej, jak iwartoci moralnych emanujcych zpostaci bohaterw lub samego autora.
Pozycja czytelnika wtakiej koncepcji nauczania bya do zoona. Jej cele
spotykay si ze zrozumieniem niektrych uczniw. Czsto jednak ksztacenie
smaku literackiego, nie dopuszczajc do gosu spontanicznych odczyta idyskusji, przyczyniao si jeli nie do odrzucenia literatury wogle, to przynajmniej do braku gbszych dozna, oktre tak stanowczo zabiegaa instytucja
szkolna.
Tymczasem wkontekcie formowania si nurtu tzw. swobodnego czytelnika, rozwijajcego si pocztkowo wAnglii iStanach Zjednoczonych, we francuskich bibliotekach modzi czytelnicy zaczli wybiera ksiki bez pomocy
nauczyciela. Tendencje indywidualnych decyzji dotyczcych wyboru lektury
byy te silnie wspierane przez teorie, oktrych wspomniano wyej.
Wefekcie zalecenia wsprawie nauczania literatury wduchu podziwu dla
dziea nie maj ju tak jednoznacznego charakteru we francuskich programach
nauczania koca XX w. Nowe pokolenia licealistw s te coraz mniej skonne
do zachwytw.
Zdaniem Violaine Houdart-Marot ogoszona przez Barthesa mier autora ipodwaenie istnienia arcydzie literatury przyczynia si do uznania oficjalnej mierci podziwu dla tekstw literackich wszkole francuskiej5. Wjaki
sposb mona zachci do podziwiana dziea, jeli kwestia literackoci staje si
problematyczna, podobnie jak poczenie pikna idobra. Rozrnienie dokonane midzy autorem, narratorem, autorem abohaterem nie pozwala ju czy
uczucia podziwu dla autora zpodziwem dla jego bohaterw. Lektura szkolna
oddala si wic od lektury identyfikacji zdzieem, astrukturalizm zachca do
lektury zdystansowanej wodniesieniu do tekstu ijego funkcjonowania.
Czy w tym kontekcie czytelnik staje si bardziej wyzwolony i swobodniejszy? Wydawaoby si pozornie, e tak, poniewa ma prawo do odrzucenia nakadanego przez nauczyciela obowizku podziwiania dziea. Ucze nie
chce by kierowany, pragnie by autentyczny, wyswobodzi si ztak zwanych
przesdw estetycznych, by aktywny wkwestiach interpretacji. Szkoa zachca go wic do rozwijania ducha krytycyzmu, do wzmocnienia poczucia swojego ja wodniesieniu do wiata. Programy nauczania z1981 r. precyzuj ju, e
nauczyciel powinien wzmacnia pragnienie uczniw do wyraania osobistych
reakcji ido precyzowania odczu wodniesieniu do analizowanego utworu.
5

Violaine Houdart-Marot, De la critique d`admiration la lecture scriptible in: Red.Annie


Rouxel iGrard Langlad Le sujet lecteur. Lecture subjective et enseignement de la littrature.,
Presses Universitaires de Renness, Rennes 2004, s. 230.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

111

Nauczanie literatury przechodzi od lektury skoncentrowanej na autorze


(lektura w duchu podziwu) do lektury skoncentrowanej na intencjach tekstu
(lektura zdystansowana, bez podziwu), ale ktra uwzgldnia rwnie intencje
czytelnika. Ten nowy czytelnik ma prawo zarwno krytykowa, jak ipodziwia,
by nawet obojtny, wypowiada sprzeciw swoimi gustami isubiektywizmem
wobec gustw powszechnie przyjtych, wsplnych, uznanych przez szko.
Wobecnej dobie wolno czytelnicza ucznia cigle jeszcze pozostawia wiele
do yczenia, natomiast podwaliny szkolnego ksztatowania ducha podziwu dla
dziea zostay powanie naruszone. Moe jednak fakt, e niektrzy uczniowie
oczekuj wrcz od nauczycieli, by praca nad tekstem literackim przeksztacaa si wpasj ientuzjazm, azajcia szkolne pozwalay nauczy si jak lepiej
podziwia literatur6 nie przesdza ostratach wsposb ostateczny. Jednym ze
sposobw, ktry pozwala pogodzi ducha swobody ucznia zpodziwem iposzanowaniem wartoci estetycznych iaksjologicznych niesionych przez dzieo, jest wykorzystanie na lekcji pisemnej ekspresji. Potwierdzi si wypowied
Barthesa: pisanie innego pociga mnie jednoczenie jako model ijako brak;
kieruje mn pokusa iniezadowolenie. Chc, dosownie, je uzupeni, to znaczy
dopeni iwyrugowa, ito wanie wtym ruchu mioci irzeczywistoci tworzy si moje pragnienie pisania7.
Dziki pisaniu duch podziwu dla dziea moe przybra inn form. Postawa czytelnicza, wktrej uwzgldnia si wypowied pisemn, prowadzi do
odrzucenia podziwu konwencjonalnego, konsensusu, zachca do wyboru wasnych przedmiotw podziwu: dzie lub pisarzy, ktrzy potrafi inspirowa, wyzwala pasj tworzenia tekstw. Rodzi si daleki od zniewolenia, podziw peen
poszanowania, twrczy, taki, ktry zamienia si wtekst pisany. Barthes stwierdza: Wtej perspektywie lektura jest naprawd tworzeniem: nie tyle zbiorem
wewntrznych obrazw, projekcji, fantazmw, ile cakiem dosownie, pewn
prac: wytwr (skonsumowany) przeksztaca si wwytwarzanie, wobietnic,
wpragnienie wytwarzania8. Pozwala on traktowa dzieo jako tekst nadajcy
si do pisania scriptible, jak okreli go R. Barthes, w odrnieniu do tekstu nadajcego si do czytania, lisible, przezroczystego, nie kryjcego wsobie
adnych tajemnic (ale te nie wyzwalajcego adnych pragnie)9. Teksty do
napisania mog natchn ucznia chci stworzenia wasnego tekstu. S one na
6
7

8
9

Ibidem.
Roland Barthes, Lektury, Barthes - przygoda lektury , tum. Micha Pawe Markowski, Wyd.
KR, Warszawa 2001, s. 258.
Ibidem, s. 259.
Ibidem.

112

Beata Kdzia-Klebeko

tyle interesujce ipocigajce, e czytelnik tworzy ich dalszy cig albo urzeczywistnia na nowo wmylach. Czyta zzamknitymi oczami.
Wpraktyce szkolnej przeksztacenie czytania wpisanie moe by jednym
ztych czynnikw, ktre lektur szkoln przemieni wprawdziwie twrcze poznawczo dziaanie. Moe tak si sta, oile zachowana zostanie zasada swobody
iinwencji. Wprzypadku tradycyjnej eksplikacji tekstu czy komentarza, interpretacja ma swoje ograniczenia narzucone przez komentowany utwr, natomiast pisanie inwencyjne otwiera si na nowe perspektywy.
Podziw jest jednym zpodstawowych dozna, ktre tworzy si wkontakcie
zdzieem. Sfery emocji iestetyki splataj si ze sob, tak wic nauczyciel nie
powinien zmierza do uzyskania koniunkturalnego podziwu, ktry wistocie
upoledza dzieo. Czytanie powinno zachca do dalszych lektur i do budowania wasnej osobowoci. Lektura stanowi to pole, wktrym tworzy si wi
midzy podmiotem atekstem, przez ktry przenika inno, odmienno, przyczyniajc si do ksztatowania tosamoci podmiotu, wsplocie subiektywnych
i obiektywnych interakcji tekstu, jzyka, postaw czytelniczych, grupy klasy,
wsppracy nauczyciela iszkoy.
Warto pamita, e zastosowanie tekstu literackiego wprocesie nauczania
jzyka obcego nie ogranicza si do rozszerzania sownictwa, wiczenia sprawnoci czytania oraz czytania ze zrozumieniem czy te tumaczenia oraz opowiadania, streszczania treci tekstu literackiego. Tekst literacki urzeczywistnia
si wmomencie czytania, naley te go rozpatrywa wkontekcie aktywnoci
ucznia czytelnika. Ucze, czytajc tekst, staje si niejako jego wspautorem.
Tekst literacki moe peni rol aktywatora jzykowych kompetencji ucznia;
ale te by przyczynkiem do formowania opinii, ocen, moe pobudza dyskusj iwymian pogldw, tj. budowania wasnej encyklopedii kulturowej.
Zatem nie do pominicia jest kulturoznawcza funkcja tekstu, za pomoc
ktrej ucze poznaje obc kultur, codzienno, mentalno mieszkacw,
sposb ich ycia ibycia (sposb zachowania, mylenia, postrzegania, wartociowania, ich postawy iodczucia, atake pewne zachowania rutynowe irytuay obowizujce wich wiecie).
Proponujc prac nad tekstem literackim, warto sign m. in. po pozycje
tzw. literatury dla modziey odzwierciedlajce problemy wspczesnego spoeczestwa, wtym, m. in. postaw wobec mierci, zagroe cywilizacyjnych,
kwesti relacji zdrugim czowiekiem, powicenia, niekoniecznie analizowane
zpunktu widzenia moralizatora.
Do czytanych wrd modziey francuskiej ksiek pisarzy przedstawicieli
modego pokolenia nale oprcz Amlie Nothomb, Jean Echenoz, Laurent

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

113

Gaud, ale przede wszystkim Guillaume Musso. Pisarz ten jest obecnie zaliczany do jednych znajpoczytniejszych pisarzy francuskich. Jego powieci sprzedawane s wponadmilionowych nakadach, przetumaczono je na 36 jzykw.
Guillaume Musso jest autorem bestsellerw, takich jak Et aprs.., nastpnie
Sauve-moi (2005), Seras-tu l (2006), Parce que je taime (2007) et Je reviens te
chercher (2008), Que serais-je sans toi? (2009), La Fille de papier (2010), LAppel
de lange (2011), 7 ans aprs... (2012) et Demain (2013).
Powie dla modziey Et aprs.., wtumaczeniu na jzyk polski pod tytuem Potem moe sta si przykadem analizy i interpretacji speniajcej
wszelkie wymogi otwartoci. Autor jest przedstawicielem modego pokolenia
pisarzy francuskich, urodzi si w 1974 r. w Antibes. Po studiach magisterskich zzakresu ekonomii podj prac wszkolnictwie, ale rozwija take swoje
zamiowania pisarskie. Wefekcie pobytu wNowym Jorku igromadzenia licznych obserwacji w2001 r. ukazaa si pierwsza powie autora Skidamarink,
ktra spotkaa si zuznaniem krytyki. Trzy lata pniej opublikowano drug
powie Guillaume`a Musso, Et aprs.., ktra utorowaa pisarzowi drog do
wiatowej kariery.
Wybr twrczoci wspczesnego pisarza francuskiego podyktowany jest
faktem, i jego powieci nie opowiadaj jedynie jednostkowych losw, ukazuj
problemy przenikajce wspczesne spoeczestwo francuskie, wtym rwnie
inne spoeczestwa zachodnie. Autor podejmuje tematyk mierci, jej nieuchronnoci, ale te postawy oddania, empatii, zrozumienia cierpienia, ratowania ycia drugiej osoby za cen powiecenia, uwagi iczasu.
Guillaume Musso opisuje rozpad wszelkich wizi - rodzinnych, uczuciowych, przyjacielskich, a take skrajny egotyzm i egoizm poszczeglnych bohaterw, ktrzy zafascynowani karier, bogactwem, zatrcaj si w realizacji
wyimaginowanych celw do tego stopnia, e umykaj im wartoci najwysze:
mio najbliszych, rodzina, poczucie wizi z innym czowiekiem. De facto
bohaterowie ci yj wpoczucia braku speniania ludzkiego sensu ycia do czasu, gdy otwiera si przed nimi szansa naprawienia popenionych bdw. Dopiero wwczas, czasami pod presj wyborw ostatecznych wynikajcych zchoroby imierci, zdaj sobie spraw zistoty ycia iprawdziwego bogactwa, jakie
pynie zrelacji zdrugim czowiekiem.
Nauczanie literatury, araczej jzyka literatury kultury, gdy te trzy elementy s nierozczne, stanowi centralny punkt nauczania wwarunkach studiw neofilologicznych. Zdefiniowanie samego kanonu literatur jest bardzo
trudne, ale nie przeszkadza w stwierdzeniu, i nauczanie literatury jest tak
wane wanie dlatego, e wie si zkultur, tosamoci ijzykiem. Pytanie

114

Beata Kdzia-Klebeko

oto, co zrobi, aby ksztacenie literackie byo ciekawe, zadawane jest od dawna. Jedn zodpowiedzi jest na pewno wiksze otwarcie na teksty wspczesne.
Wdobie spoeczestwa otwartego na rnorodno propozycji wydawniczych
wydawaoby si, e nie sposb pomin literatury dla modziey czy literatury
frankofoskiej wprocesie uczenia. Wcale nie jest to jednak oczywiste inadal
wymaga uzasadnienia.
Warto odda gos czytelnikowi studentowi filologii romaskiej, by zaobserwowa, jak funkcjonuje on jako odbiorca, biorc pod uwag kulturowo
ksztatowan wielowariantowo odbioru, wartociowania i oddziaywania
tekstu. Wane jest poznanie, wjaki sposb odbiera teksty literackie, jakie czynniki warunkuj odbir, a jakie wybr tekstw, jak funkcjonuje samo dzieo
wtych specyficznych warunkach odbioru szkolnego.
Poststrukturalny dyskurs teoretycznoliteracki zredefiniowa rol czytelnika
jako tego, ktry rozbija zwizek autor - tekst. Barthes, umiercajc autora,
sprawi, e czytelnik/odbiorca sta si rwnie autorem/nadawc w strumieniu tekstw, ktre zapisuj wiat. Sartre twierdzi, e kady utwr literacki jest
apelem, Iser nazywa dzieo literackie interakcj, wgr wchodzi wic pewien
dialog, wktrym autor iodbiorca maj okrelone role do spenienia.
Jakie ma to konsekwencje dla nauczania literatury idla odbiorcy - studenta? Uwalnia od przymusu patetycznego podziwu dla klasycznych utworw
iich twrcw, pozostawiajc tym samym wicej miejsca subiektywnej lekturze,
imniej odgrnemu formowaniu gustw. lady tego wida wtekstach pisanych,
tworzonych przez studentw. Tekst literacki staje si bowiem zgodnie z ide
Barthes`a scriptible (moliwy do napisania), a nie tylko lisible (moliwy do
przeczytania). Pisanie jest zawsze aktem komunikacji, zwrceniem si, choby
niejawnym, do czytelnika-odbiorcy. We francuskiej szkolnej praktyce, atake
podajcej jej ladem w romanistycznej w Polsce, praca nad tekstem moe
przybra form warsztatw literackich typu dydaktycznego. Pierwsze przykady pojawiaj si wlatach siedemdziesitych. Ich wsporganizator, Michel Cosem definiuje warsztaty literackie jako narzdzie twrcze, miejsce pracy nad
pisaniem iwykorzystanie wyobrani, ktrego istotnym celem jest wyzwolenie
sowa, zniesienie hamulcw i wewntrznej autocenzury. Praca nad tekstem
wie si nie tylko zpogbianiem wiedzy na temat funkcjonowania dziea literackiego, ale take nierozerwalnie przyczynia si ksztatowania wasnej osobowoci iemancypacji modego czytelnika.
Opierajc si na jego zaoeniach w ramach pracy nad tekstem podczas
ateliers de lecture/criture, studentom proponowane s wiczenia, dziki ktrym tekst literacki stanie si przystpniejszy, atake wyzwala zaangaowanie

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

115

studentw wodkodowanie tekstu obcojzycznego. wiczenia typu: przepisanie, przeksztacenie, parodiowanie, korygowanie, zmian kontekstu czy postaci oraz inne, mog sprawi, e lektura tekstu literackiego stanie si bardziej
kreatywna ipasjonujca, przyczyni si te do pogbienia zrozumienia treci,
kontekstu oraz doskonalszej interpretacji dziea. Uwolnienie lektury poprzez
wasne zaangaowanie twrcze sprawia, e podziw dla dziea literackiego zpasywnego staje si aktywny, prowadzi do kreatywnoci isamodzielnego mylenia, czyli tego, czego wspczesny uniwersytet powinien nauczy studentw.

Podsumowanie
Ksztacenie literackie na studiach neofilologicznych wie si zpogbieniem wiedzy jzykowej, przez jzyk bowiem moliwe jest dotarcie do wiatw
przedstawionych wtekcie, tworzenie odniesie do rzeczywistoci, wasnych
przey, budowanie swojej tosamoci i wzbogacanie jej o poznanie innych
kultur iinnych narodw. Doskonaym sposobem czcym prac nad jzykiem
zprac nad tekstem literackim s tzw. warsztaty literackie. Wyzwolenie ekspresji pisarskiej wymaga uwanej isystematycznej lektury, zrozumienia sownictwa, problematyki oraz zasad funkcjonowania dziea literackiego. Dowiadczenia lekturowe, zrozumiane izwerbalizowane, buduj tosamo ucznia wjego
wymiarze jednostkowym i spoecznym, neutralizuj poczucie obcoci i alienacji wobec obcej kultury. Zrozumienie wasnego ja stanowi olepszym zrozumieniu itolerancji wobec ja innego. Niemniej czsto denie do poznania
ltrange tranger (dziwnego cudzoziemca) koncentruje uwag uczcego si
jzyka obcego na poznaniu kultury obcej, rozumianej jako stereotyp nacechowany egzotycznoci. Czasami egzotyzm zaciera lady rzeczywistoci, warto
zatem przyblia studentom neofilologii dziea literatury wspczesnej, ktre
przybli problemy wane irealne dla obcej spoecznoci.

Rsum
Lanalyse de procds denseignement de la littrature montre combien la
question de la matire littraire quil sagit denseigner est indissociable de celle
qui concerne la manire de la transmettre. Les choix cet gard des mthodes

116

Beata Kdzia-Klebeko

et du contenu attestent que la transmission dune littraire qui soit la fois universelle ou populaire nale sens que si lon offre aux apprenants le maximum de
place pour la lecture subjective qui se tisse de rfrence avec leur exprience de
vie personnelle.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

117

Dorota Kozaryn
Uniwersytet Szczeciski

Jzyk jako gwarant kultury narodowej wwietle Listw


Brata iSiostry Klementyny zTaskich Hoffmanowej

Sowa kluczowe:
jzykoznawstwo diachroniczne idiolekt rola jzyka wtrwaniu narodu ikultury
Key words:
diachronic linguistics idiolect the role of alanguage in endurance of anation and
its culture

Wrd tematw podejmowanych przez Klementyn zTaskich Hoffmanow, yjc wlatach 17981845 pierwsz Polk utrzymujc si zdziaalnoci
literackiej, wane miejsce zajmuje troska ojzyk narodowy, histori ikultur
polsk. Wskazywanie na potrzeb mwienia, pisania iczytania po polsku przez
wszystkich Polakw i co istotniejsze propagowania jzyka polskiego wrd
najmodszych obywateli nieistniejcego wwczas pastwa przynioso znakomite rezultaty: zdaniem Ireny Kaniowskiej-Lewaskiej Hoffmanowa wiadomie braa udzia wwalce ojzyk polski iwduej mierze jej staraniom naley
przypisa zrozumienie wrd krgw spoeczestwa roli iznaczenia jzyka ojczystego wwychowywaniu modych pokole1. Problematyka ta przewija si
wtwrczoci Klementyny waciwie nieustannie trudno znale tekst, wktrym autorka nie wspomniaaby cho zdawkowo okoniecznoci posugiwania
si przez Polakw jzykiem polskim wobec panujcego zwaszcza wrd kobiet przekonania owyszoci francuszczyzny. Wsposb szczeglny stosunek
do jzyka ojczystego, dbao ojego rozwj pojawia si wkolejnych numerach
1

I. Kaniowska-Lewaska, Literatura dla dzieci imodziey do roku 1864. Zarys monograficzny.


Materiay, Warszawa 1980, s. 69.

118

Dorota Kozaryn

zaoonego, redagowanego iwwikszoci tworzonego przez Task miesicznika pt. Rozrywki dla Dzieci. Wnumerach zroku 1824 wdziale IV czasopisma zatytuowanym Wyjtki suce do uksztatowania serca istylu umiecia
Klementyna sze fikcyjnych listw pisanych przez rodzestwo: osiemnastoletniego Zdzisawa idwunastoletni Wand dotyczcych porozumiewania si
wjzyku ojczystym brat nakania siostr2, by ta, wadajc doskonale wskutek
dotychczasowej edukacji jzykiem francuskim, zacza wswych listach do niego posugiwa si jzykiem polskim. Obok rodzestwa wlistach gosu udziela
si dwm jeszcze osobom: Wanda przytacza sowa Wujaszka, wspierajcego jej
wysiki wuczeniu si jzyka ojczystego, Zdzisaw przywouje sowa znajomej
sobie modej Polki, ktra nauczya si jzyka polskiego majc lat siedemnacie,
pod ostatnim listem za znajduje si dopisek od redakcji rozpoczynajcy si od
sw: Moe modym czytelnikom mio bdzie dowiedzie si.... Cykl ten uznawany przez badaczy za najciekawszy [...] inajbardziej wartociowy materia
tego dziau3, potem wydawany jeszcze kilkukrotnie pod tytuem Listy Brata
iSiostry. Ojzyku polskim (bez dodatku od redakcji, za to zOdezw do wzrastajcych dziewczt za mow ojczyst4) czynimy przedmiotem zainteresowania
w niniejszym opracowaniu, stawiajc sobie za cel ukazanie sposobu pisania
Taskiej ojzyku ojczystym iprzypisywanej mu przez ni roli.
Najpierw naley zwrci uwag na elementy jzykowe suce mwieniu
ojzyku bdcym przedmiotem troski Klementyny. Okrelenia te to najczciej
wyraenia, wktrych jednym elementem s leksemy: jzyk lub mowa, drugim
natomiast wyrazy wskazujce na polsko tego rodka porozumiewania si.
Cztery razy uyto poczenia jzyk polski (3, o, 4, 5), dwa razy pojawia si mowa
narodowa (3, 5), jednokrotnie mwi si take onarodowym jzyku (1) imowie
naddziadw (1). Czciej przywouje si poczenia zprzymiotnikiem ojczysty:
2

3
4

Opisowi technik przekonywania ipouczania stosowanych wtym tekcie powica swj artyku
J. Klink, Listy brata isiostry Klementyny zTaskich Hoffmanowej jako przykad formy dydaktycznej, w: Zielonogrskie seminaria polonistyczne 2005, red. S. Borawski, M. Hawrysz, Zielona
Gra 2006, s. 131137.
Ibidem, s. 119.
Ten element znalaz si jako cz listu trzeciego w wydaniu III: w t. 10 Wyboru pism Klementyny zTaskich Hoffmanowej. Nowym oryginalnym wydaniu, przejrzanym ipoprawionym
przez Autork, Wrocaw 1833, s. 121 iztego wydania pochodz wszystkie cytaty wniniejszym
artykule. Podawane po cytatach cyfry arabskie oznaczaj numery listw, zktrych dane fragmenty/ leksemy pochodz (listy nr 1, 3, 5 zostay przypisane autorstwu Zdzisawa, listy nr 2,
4, 6 Wandy), o oznacza Odezw do wzrastajcych dziewczt za mow ojczyst. Pisownia
zostaa dostosowana do dzisiejszych zasad ortograficznych. Pozostae wydania: przedruk caych Rozrywek dla Dzieci wlatach 182728 iw1842 r.; Rozrywki dla dzieci nakadem S.H.
Merzbacha, Warszawa 1857, t. 1; t. 3 Dzie zebranych Klementyny z Taskich Hoffmanowej
wopracowaniu N. michowskiej, Warszawa 1876 tu nie umieszczono Odezwy..., natomiast
zawarto dopisek pod ostatnim listem.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

119

mowa ojczysta 15 razy (1, 3 2 r., o 4 r., 5 5 r.; wszyku przemiennym 3,


o, 5), jzyk ojczysty trzykrotnie (3 2 r., 5). Pozostae wyraenia ze sowami
mowa/ jzyk podkrelaj charakter rodka komunikowania si: osobisty (jzyk
mj 2; mowa moja 5; wasna mowa 3) lub wsplnotowy (jzyk nasz o,
nasz jzyk o). Obok wsplnotowego we frazie: jak wtej [mowie dop. D.K.],
ktr najpierwej usta nasze przemwiy (1) uwydatniony zostaje take aspekt
pojawienia si jzyka polskiego jako pierwszego wprocesie mwienia Polakw.
Okrelenie polszczyzna, jak wskazuj konteksty: z zaimkiem moja (5), twoja
(3), wwyraeniu ta francuska polszczyzna (4) obok znaczenia jzyk polski zawiera take element sposb posugiwania si jzykiem polskim. Podobn warto znaczeniow odnale mona wwyraeniu przyimkowym po polsku (1 2
r., 2 2 r., 3, o 2 r., 4 4 r., 5 4 r., 6 2 r.), uywanym zawsze wpoczeniu
z czasownikami wskazujcym na sposb wykorzystywania jzyka polskiego:
pisania5/ pisywania/ napisania/ czytania imwienia, take mylenia po polsku
(tu nie wprost: nie myl po francusku chcc po polsku pisa 5).
Charakterystyczne dla omawianego tekstu jest wynikajce z przyjtych
przez Task zaoe pozytywne wartociowanie jzyka polskiego wobec deprecjonowania jzyka francuskiego. Wyszo polszczyzny wyraana jest kilkoma sposobami. Po pierwsze nazywa si jzyk polski okreleniami wartoci.
Jest wic mowa polska drog [...] pucizn (3); piknym, bogatym, sodkim jest
nasz jzyk, lecz ktokolwiek nim wmodoci wzgardzi, przed tym on na zawsze
skarby swoje zamyka (o), dlatego nie mona gardzi tym skarbem (3), bowiem
wielk to jest niedorzecznoci przyswaja sobie obc mow, wniej jedynie mwi, czyta, pisa, majc wasn pikn ibogat (3). Przymiotnik drogi wskazuje na postrzeganie jzyka jako elementu cennego, wyraa to take rzeczownik
skarb, leksem bogaty podkrela obfito rodkw jzykowych wpolszczynie,
czyli jego warto uytkow, podobnie jak wyraz sodki wznaczeniu miy, przyjemny. Natomiast sowo pikny uwypukla jego warto estetyczn, ktr mona
podnie: wlicie czwartym pisze si otym, e mona upikni jzyk polski.
Drugim sposobem wartociowania pozytywnego jest uywanie do okrelania polszczyzny form superlatywnych przymiotnikw t moliwo wykorzystuje si tylko wjednym fragmencie: mowa ojczysta najmilsza inajprzyzwoitsza kademu Polakowi (3). Kolejna forma podkrelania wagi iznaczenia
jzyka ojczystego to wskazywanie na pozytywne efekty jego stosowania wpostaci dobrych emocji uosb posugujcych si mow polsk. Jzyk narodowy
lepiej oddziauje: wyrazy przywizania wniej [tj. mowie ojczystej dop. D.K.]
krelone, jeszcze snadniej do serca trafiaj (1), wjakiej eby [mowie dop. D.K.]
5

Wlicie 5 mowa take opisaniu polskim: znacznej biegoci wpisaniu polskiem nabyam.

120

Dorota Kozaryn

uczucia imyli atwiej wyda mona jak wtej, ktr najpierwej usta nasze przemwiy (1). Prociej poprzez jego uycie wywoa pozytywny nastrj: bo sam
dwik narodowego jzyka sodko to serce porusza (1). Znajomo jzyka narodowego staje si elementem przycigajcym do osoby mwicej tym jzykiem,
stanowi jej zalet: Poznaem osob [...], mwic ipiszc po polsku [...]. Ten
jej przymiot pont by dla mnie [...] (5). Posugiwanie si mow ojczyst moe
podnosi samoocen ista si powodem do dumy: chc szczerze nauczy si
dobrze po polsku, [...], ta myl napenia mnie nawet sodk iszlachetn dum
ipodnosi mnie we wasnych oczach (4), czy wywoa szczcie: jake szczliw
bd, gdy pniej sama bez niczyjej pomocy list do ciebie prawdziwie po polsku
napisz (4). Sprawia przyjemno itemu, kto jest jej nadawc: mowa ojczysta
jest gwn, zwyczajn iulubion mow moj ito jej zamiowanie tyle mi przyjemnoci sprawia (5), itemu, kto jest jej odbiorc: tylko listy pisane po polsku,
ktre ci s przyjemne (2). Nie wprost opozytywnej ocenie jzyka narodowego
wiadcz uczucia negatywne pojawiajce si, gdy le si jzyk ten traktuje: pikna za jzykiem polskim przemowa; tak do mojej duszy trafia, em nage wsobie
uczua wzruszenie, arazem wstyd ial niezmierny, i dotd tak mao dbaam
oojczyst mow (5).
Oduej wartoci jzyka polskiego dla Polakw (wszakemy oboje Polacy?
Wszak wkrajach polskich mieszkamy? Po polsku wic pisuj do brata 1) przekonuje take Taska, oceniajc wfikcyjnych listach negatywnie nieznajomo
jzyka ojczystego inieposugiwanie si nim. Postrzega te elementy wkategoriach grzechu, na co wskazuje pisanie ouczeniu si jzyka polskiego, posugiwaniu si nim, jako onawrceniu. Leksem ten, opatrzony wSowniku jzyka
polskiego S.B. Lindego znaczeniem nawrot, nawrcenie si ku dobremu, ku
prawdziwej wierze6 uyty zosta dwukrotnie: jemu samemu bd winna twoje
nawrcenie (4), mowa ojczysta jest gwn, zwyczajn iulubion mow moj
ito jej zamiowanie tyle mi przyjemnoci sprawia, tak nawet zaspokaja sumienie [czyli czyni spokojnym dop. D.K.], e wszystkim znajomym t popraw
zalecam, i prawdziwie szczliw jestem, gdy mi si ktr nawrci uda (5).
Jeden raz nieznajomo jzyka ojczystego nazywa si wprost zem: mylne jest
zdanie tych dziewczt, ktre mwi: C ztego, e ja bd mwi, czyta ipisa
po polsku; c ja jedna pomog, kiedy prawie wszystkie panienki mego wieku
inaczej czyni. [...] ju ma to przekonanie, e si w niczem nie przyczynia do
rozszerzania zego (4). Skoro posugiwanie si jzykiem polskim oznacza popraw (Szczliwa siostra [...] e wtak modym wieku do tej poprawy si bierze
5), jego nieznajomo jest bdem: Natychmiast umyliam si poprawi, nie
6

S.B. Linde, Sownik jzyka polskiego, wyd. 3, Warszawa 1857, t. 3, s. 307.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

121

zraa si bynajmniej trudnociami iniezmczon prac czas stracony odzyska,


bd popeniony nagrodzi (5); dla niewiast dojrzaych, ktre od pieluch obcym
mwi jzykiem [...] wsercu uznaj ten bd edukacji swojej, bolej nad nim
(o) lub wad: bym wskaza ci sposoby poprawienia si zszkodliwego naogu (5).
Zastpowanie jzyka ojczystego jzykiem francuskim jest take konceptualizowane jako choroby: zaraza: jakim sposobem wrd powszechnej prawie zarazy, potrafia jej unikn (5) oraz lepota: ta lepota im powszechniejsza, tem
wicej szkodliwa ibardziej bolesna (3). Zestawiajc niemwienie po polsku ze
lepot izwizanymi zbrakiem zdrowia: uszczerbkiem iblem wskazuje si
na brak moliwoci dostrzeenia tego, co wane. Nazwanie go zaraz podkrela powszechny jego charakter iwpewnym sensie przekonanie oniemonoci jego uniknicia. Przeciwne wnioski wycign naley zokrelania pogldu
o koniecznoci dominacji jzyka francuskiego nad polskim w komunikacji
mianem przesdu: ten przesd jest niemal powszechny upci twojej, e pomimo
pozornej odmiany cigle u was obcy jzyk nad ojczystym przewodzi (3). Leksem ten bowiem oznacza mniemanie przyjte bez naleytego roztrznicia,
uprzedzenie; bdne mniemanie; myl niezgodn z rozumem, a z pokolenia
wpokolenie podawan za prawd izastosowan wyciu7, atakowe mog zosta odrzucone/ zmienione, co powiadcza nastpujcy cytat: do tych lat wic
francuska mowa bya jakby rodowit dla mnie, nie umiaam wojczystej kilku
sw gadko skleci, ajednak dzi uleczona ztego przesdu (5).
Powszechno uywania przez kobiety wkomunikacji jzyka francuskiego
wII po. XVIII w. iprzede wszystkim wIpo. XIX w. jest faktem. Zwracaj na
to uwag wspczeni historycy jzyka8, ale potwierdzaj take listy napisane
przez Task. Wynika znich, e posugiwanie si przez kobiety idziewczta
jzykiem francuskim to efekt sposobu ich wychowywania: ty mi odbierasz tdy
(!) ca mono rozmawia ztob wjzyku, co ja posiadam daleko lepiej jak
mj ico umiaby daleko lepiej malowa moje uczucia. Moe by jest to le, ale to
jest, jak mnie wychowano (2), posiadajc jzyk francuski prawie tak dobrze jak
wszystkie lepiej wychowane Polki (5) iedukowania, skutkujce przekonaniem,
e Polka jzykiem ojczystym posugiwa si nie moe. Tak otym mwi moda
Polka, ktrej dowiadczenia maj by przykadem dla Wandy: ja siedmnacie
lat ju miaam, ajeszcze mowa ojczysta bya mi prawie obc; uwiedziona niemal
powszechnym przykadem, przyzwyczajona od dziecistwa uczy si wszystkiego
wfrancuskim jzyku, wzrosam wtem przekonaniu, e niepodobn jest rzecz
7
8

Sownik jzyka polskiego, red. M. Orgelbrandt, Wilno 1861, cz. 2, s. 1258.


Por. np. B. Walczak, Polszczyzna kobiet prolegomena historyczna, Jzyk aKultura 1994, t. 9,
s. 8596.

122

Dorota Kozaryn

dla kobiety napisa list lub cokolwiek bd innego po polsku (5). Nie dziwi wic
zjednej strony powszechno posugiwania si jzykiem francuskim: gdybym
w tej chwili mg przejrze cudem jakim wszystkie dziewczynek twego wieku
istanu dzienniki, listy, zeszyty, imienniki, modlitwy nawet, znalazbym wszdzie
francuski jzyk wrobocie, azaledwie odkryoby si dziesi na stu, ktre ojczyst
zamioway mow (3), a z drugiej strony problemy, jakie sprawia podjcie
komunikacji w jzyku polskim: nie umiaby uwierzy, jak to mi jest trudne
zwiza co wtym natoku sw iwyrae zjednego jzyka izdrugiego, ktre si
przedstawiaj mojej myli (2).
Ten ciki obowizek (2) posugiwanie si mow ojczyst powinien jednak zosta podjty przez Polki zkilku powodw. Przede wszystkim mwienie wjzyku polskim, jest niezbdne, poniewa za jego jedyn pomoc narodowo zachowa moemy (3). Pisanie, czytanie imwienie po polsku jest wic
przejawem patriotyzmu: zostawione to jest wzrastajcym dziewcztom upikni
jzyk polski iwicej go upowszechnia. Wtak modym wieku mog, skoro zechc szczerze, da ojczynie ten dowd mioci iprzyczyni si do jej chluby (4);
chc szczerze nauczy si dobrze po polsku, chc dobr okaza si Polk, chc,
jak mwisz, przyczyni si do chway kraju mojego (4); iby szczciem byo dla
ciebie przyczyni si do wzrostu chway imienia polskiego (3); Ach, dajcie tej
drogiej ziemi, na ktrej kada zwas si rodzia, ktra was ywi inosi, dajcie
jej ten dowd przywizania (o). Na kobietach spoczywa wrcz obowizek takiego patriotycznego zachowania: wiczcie si wmowie ojczystej, przecie
j nad inne. Ten wasz postpek wielkie skutki za sob pocignie. Wy za lat kilkanacie onami, matkami bdziecie, wpoicie wcrki wasne uczucia izdania
izgubny przesd przetnie si na was, zakoczy si na dzisiejszym pokoleniu;
od was si ustali prawdziwych Polek pasmo, od was powstanie epoka nowego
mowy ojczystej odrodzenia (o). Jzyk polski zasuguje na mwienie nim take
dlatego, e w niczym nie ustpuje innym jzykom: Nie wierzcie tym, ktrzy
utrzymuj, e wjzyku naszym wyda nie mona drobnych itrafnych postrzee, uczu delikatnych, e nikt zniego jzyka towarzystwa, jzyka serca uczyni
nie potrafi (o). Znaczenie ma take prba religijnego udowodnienia wartoci
jzyka narodowego: miaoby Niebo da Polkom tkliwo idowcip, anie uyczy
im mowy, wktrej by te dary wyrazi mogy? Nie! tak niesprawiedliwem nie byo
(o). Rozwj jzyka ojczystego jest drog do rozwoju pimiennictwa: za jego [tj.
jzyka polskiego dop. D.K.] jedyn pomoc [...] moemy, podnie literatur krajow (3). To poprzez mow narodow poznaje si histori swego kraju
inarodu: Wtedy smakujc co dzie wicej wrzeczach ojczystych9, zapragnam
9

To jedyne uycie rzeczownika rzecz w znaczeniu nawizujcym do pierwotnego sensu tego

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

123

nauczy si dokadnie dziejw kraju mojego. Wyszy te wanie wtenczas szacowne piewy historyczne; ich czytanie podwoio t ch we mnie (5), to wtym
jzyku powstaj utwory histori t opisujce (Zgromad polskich dziejopisw,
bdziesz moga atwo mie zbir nierwnie znaczniejszy, gdy w tych czasach
co rok pomnaaj si skarby nasze historyczne 5) iwten sposb tworzy si
tradycj narodow. Tradycj t buduje sam jzyk jako element przekazywany
z pokolenia na pokolenie i pozwalajcy zachowa cigo: jzyk polski drog jest po ojcach naszych pucizn (3), gdzie szuka milszej mowy od mowy
naddziadw (1). Tworzy j take przekonanie okoniecznoci posugiwania si
jzykiem polskim: Jaka to bdzie rado popisywa si tak potrzebn ichwalebn umiejtnoci (6). Wszystkie wskazane powody, dla ktrych Polka powinna
jzykiem ojczystym si komunikowa jednoczenie odzwierciedlaj role zdaniem Taskiej przez jzyk narodowy odgrywane: dbanie oojczyzn, rozwijanie iutrwalanie jej literatury, tworzenie iprzekazywanie jej historii. Wtym
sensie jzyk ojczysty jest wprzekonaniu Klementyny gwarantem trwania kultury narodowej idlatego powinien by upikniany iupowszechniany.
Listy powstay po to, by wskaza, jak powszechnym problemem jest nieposugiwanie si zwaszcza wpimie jzykiem polskim przez Polki oraz jak wielkie stanowi to zagroenie dla trwania kultury polskiej. Dlatego womawianych
tekstach przedstawiono sposb uczenia si jzyka polskiego. Najpierw musi
pojawi si impuls wlistach staje si nim dla Wandy stanowcza proba brata,
napisana przez niego odezwa ukazujca powody, dla ktrych naley uczy si
polszczyzny, dla modej Polki natomiast, stawianej za wzr Wandzie umieszczona wPamitniku Warszawskim pikna za jzykiem polskim przemowa (5).
Nastpnie naley zaprzesta lektury ksiek francuskich izaj si jedynie polskiemi, aeby zapomnie cokolwiek trybu obcej mowy iprzej si prawdziwym
narodowej tokiem (5). Czyta naley klassycznych naszych pisarzy (5). By nauczy si pisania po polsku, nie powinno si tumaczy tekstw obcych, przy
braku znajomoci jzyka polskiego skutkuje to bowiem tym, e przekadajcy
przejmuj nieznacznie skadni sw francusk, a ta jest zupenie naszej przeciwna (5). Warto natomiast czyta kilka razy te same polskie liczne imoralne
dziea (5), by mc potem z pamici zapisywa przeczytane treci. Kolejnym
krokiem jest poznawanie historii Polski zodpowiednich tekstw wedug zasady: czytaam wkadym ztych pisarzy opis jednego panowania lub pewnej epoki; apotem zebrawszy wjedno te rozrzucone tu iowdzie wiadomoci, pisaam
tre ich zpamici. Byo pracy igryzmow dosy, ale to wiczenie wyuczyo mnie
leksemu, okrelonego wSowniku jzyka polskiego B.S. Lindego jako rzeczenie, mowa (op. cit.,
t. 5, s. 186188).

124

Dorota Kozaryn

dobrze dziejw polskich iwprawio wstyl czystszy (5). Po tym etapie mona dopiero zacz tumaczy dla swych potrzeb teksty obcojzyczne, pod warunkiem
wszake znalezienia kogo, kto bdzie te przekady sprawdza pod ktem poprawnej polszczyzny (pimida poprawiaa mi osoba znajca doskonale grammatyk Kopczyskiego 5). Realizacja wszystkich krokw zapewnia wcigu trzech
lat nauczenie si jzyka polskiego wstopniu odpowiednim: tylem nabya biegoci wmowie ojczystej, ile jej mie koniecznie kadej prawdziwej Polce naley (5).
Opisany na przykadzie modej Polki sposb uczenia si jzyka polskiego
to by moe droga samej Taskiej. Wiemy zjej pamitnikw10, e cho pochodzia zrodziny obogatych tradycjach patriotycznych, wlatach 18011811 wychowywana bya wduchu kosmopolityczno-tradycyjno-dewocyjnym przez
starocin wdow po starocie wyszogrodzkim Aniel ze widziskich
Szymanowsk11, przywizujc wag przede wszystkim do znajomoci jzyka
francuskiego. Dopiero po powrocie do domu matki (Marianny) Taska zacza
uczy si jzyka ojczystego czytajc utwory Kochanowskiego, Skargi, Grnickiego, Krasickiego, Woronicza, Brodziskiego12, poznajc take histori Polski zpomoc dawnych przyjaci ojca (Ignacego): ks. Jana Pawa Woronicza13
i Michaa Wyszkowskiego, ktry kierowa studiami i przygotowaniem Klementyny do zawodu literackiego, apotem przeprowadza korekt jej prac14.
10

11
12
13

14

Pod dat 1.01.1818 r. znajduje si m.in. nastpujcy fragment: [...] odtd pamitnik mj po
polsku pisa bd. Ile to dziaa na czeku pierwsze jego wychowanie! Przyzwyczajona od dziecistwa uczy si wszystkiego wfrancuskim jzyku, wzrosam wfaszywem mniemaniu, e zupenie niepodobn jest rzecz dla kobiety napisa list lub cokolwiek bd po polsku; przekonana
teraz jak mylne byo moje zdanie, uznaj, i rwnie dobrze wojczystej, jak wfrancuskiej wysowi si mona mowie; wstydz si dawnego mego zalepienia izchci ustapiabym znajomoci
pisania po francusku za styl pikny, bez bdw iprawdziwie pikny. Usilne oy bd starania,
aby go cho po czci naby: czytam klasycznych autorw naszych iznajduj wnich wdziki
rwne zagranicznym pisarzom. Mao ich jest, prawda, ale teraz kiedy wszyscy nabieraj smaku
do krajowej literatury, wry mona, i coraz wicej kwitn pocznie. Niewiele mamy wprawdzie piszcych, ale nie wiem, czy midzy kobietami szczeglnie liczba ich nie przewysza liczby
czytajcych. Pe nasza zdaj si, i nie nad Wis, ale nad Sekwan si rodzia, tyle ma upodobania wfrancuszczyznie; za pci pikn prawie id wszyscy... Jako zjawienie literackie gosz, e
piewy historyczne wprzecigu kilku miesicy rozprzedane zostay [...]. Zrokiem 1818 zaczynam wic wiczy si wjzyku moim rodzinnym, aujc e uwiedzionej przykadem, rozum ten
ito poznanie tak pno przyszy. K. zTaskich Hoffmanowa, Dziea. Wydanie nowe po red. N.
michowskiej zdodaniem yciorysu iobjanie, Warszawa 1875, t. VI, s. 460461.
J.E. Dbrowska, Klementyna. Rzecz oKlementynie zTaskich Hoffmanowej, Biaystok 2008, s. 33 in.
Ibidem, s. 51.
Por. ibidem, s. 54 in.; tam take oorganizowanych przez Mariann Task wtorkach skupiajcych znane postaci zwizane zTowarzystwem Przyjaci Nauk: Juliana Ursyna Niemcewicza,
Feliksa Bentkowskiego, Krystyna Lach Szyrm, biskupa Jana Pawa Woronicza, ksidza Franciszka Siarczyskiego, Michaa Wyszkowskiego, Kazimierza Brodziskiego, Joachima Lelewela,
Jana uszczewskiego.
Ibidem, s. 54, przypis 153.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

125

Zaskakujca zbieno postpowania Taskiej imodej Polki zanalizowanych


listw zyskuje w nich jeszcze jedno potwierdzenie: przywoywanie konkretnych tekstw zepoki jako wzorcw lekturowych. Pikna za jzykiem polskim
przemowa umieszczona w Pamitniku Warszawskim to wiersz Kazimierza
Brodziskiego pt. al za polskim jzykiem opublikowany wnumerze XII tego
czasopisma z1818 r. na s. 417421. Wtekstach zII po. XIX w. pojawia si opinia dotyczca rzekomego wpywu tego utworu na autork Pamitki po dobrej
matce: Klementyn Task przytaczano take jako przykad oddziaywania
alu za polskim jzykiem: pod wpywem tego utworu pisarka miaaby jakoby zerwa zfrancuszczyzn, pisujc odtd stale wjzyku ojczystym [...]. Gubrynowicz jednak okrela t wersj jako legend [...]15 znajomo yciorysu
Klementyny nakazuje nam zgodzi si zopini tego ostatniego. Szczegowa
lokalizacja wlicie 5 Powieci arabskiej I. Krasickiego: jest wtomie szstym na
karcie 88, wydania Dmochowskiego wskazuje na znajomo tego pierwszego
wydania dzie autora nieyjcego, sporzdzonego przez Franciszka Ksawerego
Dmochowskiego w1802 r. Nieprzypadkowe wydaj si take nazwiska historykw przywoywanych wlistach 5 i6 jako dziejopisw Polski: Teodora Szymona Wagi, pijara, prawnika, historyka igeografa, autora m.in. Historii ksit
ikrlw polskich krtko zebranej, zniektrymi uwagami nad dzieami narodu
dla owiecenia modzi narodowej..., ktrej wydanie 11 uzupenione iprzygotowane do druku przez J. Lelewela wWilnie w1818 r. wspomina Wanda wlicie
616; Jana Chrzciciela Albertrandego, jezuity, biskupa, historyka, poety itumacza, opisujcego panowanie Jagiellonw, Henryka Walezego iStefana Batorego;
Jerzego Samuela Bandtkiego, historyka, bibliografa, bibliotekarza kierujcego
Bibliotek Jagiellosk od 1811 r., autora m.in. Krtkiego wyobraenia dziejw Krlestwa Polskiego wdwch tomach; Jzefa Faleskiego, historyka, autora
podrcznikw, ojca poety Felicjana Faleskiego; Jzefa Miklaszewskiego, autora Rysu historii polskiej...; iniewymagajcych przedstawienia: Adama Naruszewicza iJuliana Ursyna Niemcewicza (tego ostatniego przywoanego wlicie
pitym poprzez jego utwr piewy historyczne, wlicie 6 natomiast znazwiska). Teksty wszystkich tych autorw moga czyta Taska izapewne tak byo,
skoro wanie oni wspominani s womawianych listach. Niewtpliwie znaa
Klementyna take gramatyk jzyka polskiego napisan przez Onufrego Kopczyskiego, choby ze wzgldu na osoby bywajce wdomu jej matki17 czy swoje zwizki zTowarzystwem Przyjaci Nauk wWarszawie18.
15
16
17
18

Objanienia, w: K. Brodziski, Poezje, t. 1, oprac. C. Zgorzelski, Wrocaw 1959, s. 544.


Por. ju mam Niemcewicza, Faleskiego, Miklaszewskiego, Wag zdodatkami Lelewela (6).
Por. przypis 12.
[...] w1826 r. (miaa wwczas dwadziecia osiem lat) zostaa wysunita przez Bentkowskie-

126

Dorota Kozaryn

Listy Brata i Siostry stworzone zostay przez Klementyn Task w celu


upowszechnienia przekonania o potrzebie posugiwania si jzykiem ojczystym. Uczynienie gwnymi odbiorcami i nadawcami listw modych ludzi
wynika zprzekonania autorki okoniecznoci wprowadzenia zmian wsposobie edukowania iwychowywania zwaszcza modych Polek. Przywoane wniniejszym artykule jzykowe rodki wykorzystywane do opisywania narodowej
mowy, sposoby jej konceptualizowania irole przypisywane jzykowi ojczystemu potwierdzaj suszno istniejcego wliteraturze przedmiotu przekonania,
e twrczo Klementyny zTaskich Hoffmanowej to heroiczna walka okultur umysow ijzyk narodowy19.

Bibliografia
Brodziski K., Poezje, t. 1, oprac. C. Zgorzelski, Wrocaw 1959.
Dbrowska J. E., Klementyna. Rzecz oKlementynie zTaskich Hoffmanowej, Biaystok 2008.
Kaniowska-Lewaska I., Literatura dla dzieci imodziey do roku 1864. Zarys monograficzny. Materiay, Warszawa 1980.
Klementyna z Taskich Hoffmanowa, Dziea. Wydanie nowe po red. N.
michowskiej zdodaniem yciorysu iobjanie, Warszawa 1875, t. VI
Klink J., Listy brata isiostry Klementyny zTaskich Hoffmanowej jako przykad formy dydaktycznej, w: Zielonogrskie seminaria polonistyczne 2005,



19

red. S. Borawski, M. Hawrysz, Zielona Gra 2006.


Linde S. B., Sownik jzyka polskiego, wyd. 3, Warszawa 1857.
ossowska I., Klementyna Hoffmanowa zTaskich (17981845), w: Pisarze polskiego Owiecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliski, Warszawa 1996, t. 3.
Sownik jzyka polskiego, red. M. Orgelbrandt, Wilno 1861.
Walczak B., Polszczyzna kobiet prolegomena historyczna, Jzyk aKultura 1994, t. 9.

go na kandydata do Towarzystwa Przyjaci Nauk. Formalnie nie zostaa jednak wybrana


czonkiem zgromadzenia. Na odrzuceniu wniosku zawayy wzgldy pozamerytoryczne. Nie
chciano stwarza precedensu, dotd bowiem wTowarzystwie nie byo kobiet. I. ossowska,
Klementyna Hoffmanowa zTaskich (17981845), w: Pisarze polskiego Owiecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliski, Warszawa 1996, t. 3, s. 821.
J.E. Dbrowska, Klementyna..., op. cit., s. 274.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

127

Language as anational culture guarantorin the light of Listy brata isiostry


[The Letters from the Brother and Sister]
by Klementyna Hoffman of the Taskis
Abstract

This paper discusses a cycle of letters compiled by Klementyna Hoffman


of the Taskis, written by her eighteen-year-old brother Zdzisaw and
twelve-year-old sister Wanda, concerning communication in Polish. The
analysis presented in the text made it possible to identify the vocabulary
and structures that were used to describe their mother tongue, the ways
of its conceptualization and the roles attributed by the author to that
language as aguarantor of the national culture (ensuring the endurance of
the nation, development and reinforcement of the literature, creation and
communication of the history of the state).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

129

Anna Kricka
Uniwersytet Szczeciski

Kultura wspczesnego jzyka francuskiego wedug


Jeana-Marii Rouarta iLuca Ferryego

Sowa kluczowe:
jzyk francuski, kultura, ustawa Fioraso, edukacja, jzyk angielski
Mots cls:
langue franaise, culture, loi Fioraso, ducation, langue anglaise

Wstp
Jzyk francuski wyksztaci si na terenach dzisiejszej Francji okoo IX w.,
w redniowieczu posugiwano si nim rwnie na dworze angielskim1. Od
XVIII w., od czasw krla Ludwika XIV do lat 70. XX w., by midzynarodowym jzykiem dyplomacji ikultury, jego znajomo bya rozpowszechniona jak
znajomo aciny wredniowieczu ipostrzegana jako obowizkowa dla ludzi
wyksztaconych; arystokracja europejska mwia po francusku na co dzie.
Wielu pisarzy ifilozofw europejskich pisao wtym jzyku, na przykad, Woch
Brunetto Latini czy rumuski dramaturg Eugne Ionesco. Wwiatowej literaturze piknej spotykamy czsto dialogi wjzyku francuskim lub francuskie terminy. Na przestrzeni wiekw Francja przywyka do uprzywilejowanej pozycji, ktr przez stulecia zyskiwaa dziki popularnoci jzyka francuskiego na wiecie.
1

Od podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywc w1066 r. do poowy XIV w. francuski odgrywa donios rol na wyspie jako jzyk arystokracji ijzyk literacki (Cf. W.
Maczak, Wiea Babel, WrocawWarszawaKrakw 1999, s. 41). Narodowe motto
brytyjskie nadal jest zdaniem francuskim: Dieu et mon droit (Bg imoje prawo).

130

Anna Kricka

W zwizku z rang jzyka francuskiego w komunikacji midzynarodowej,


wrd Francuzw ugruntowao si przekonanie, e cywilizacja francuska jest
cywilizacj wysz iksztatuje tosamo europejsk. Od XVII w., we Francji,
wasn kultur postrzega si jako kultur fundatorsk Europy, wtakim sensie,
wjakim kulturami fundatorskimi Zachodu mogy nazywa si Grecja iRzym,
a nastpnie Italia czasw Renesansu. Opinia o wasnej kulturze i jzyku jako
omateczniku uniwersalnej racjonalnoci imatrycy cywilizacji nowoczesnej jest
wci bardzo ywa. Wostatnich dekadach XX wieku zaszo wiele zmian, wrezultacie wobecnej rzeczywistoci spoecznej igospodarczej, najbardziej dynamicznymi jzykami s angielski, chiski ihiszpaski, aznaczenie francuskiego
maleje. Jako wspczesnego jzyka francuskiego pogarsza si zjednej strony
zpowodu obniajcego si poziomu nauczania, zdrugiej zpowodu interferencji
jzyka angielskiego idominacji cywilizacji anglosaskiej iamerykaskiej.
Przedmiotem artykuu jest prba przedstawienia sytuacji wspczesnego
jzyka francuskiego wwietle debaty, do ktrej doszo wzwizku zprojektem
ustawy (loi Fioraso2) owprowadzeniu jzyka angielskiego do uniwersyteckiego
szkolnictwa wyszego we Francji. Wdebacie udzia wzili Jean-Marie Rouart3
iLuc Ferry4, opublikowano j 4 czerwca 2013 r. wdzienniku Le Monde. Wypowiedzi obu uczestnikw debaty, poza przyjciem stanowiska wsprawie ustawy Fioraso, stanowi wgld wkwestie jakoci wspczesnego jzyka iedukacji
francuskiej. Niniejszy artyku skada si ztrzech czci. Wpierwszej omwiono sytuacj jzyka francuskiego obecnie. Druga cz powicona jest kulturze wspczesnego jzyka francuskiego, ktrej stan ocenili uczestnicy debaty.
We wnioskach ujte zostay konkluzje wynikajce zprzykadw zawartych we
wczeniejszych czciach.

Sytuacja jzyka francuskiego obecnie


Niemal do koca XX w. jzyk francuskiby po jzyku angielskim drugim najczciej studiowanym i nauczanym jzykiem obcym. Z pocztkiem
XXI wieku zosta wyparty przez jzyk hiszpaski i jest trzecim jzykiem na
2
3

Francuski parlament przyj ustaw Fioraso oszkolnictwie wyszym 9 lipca 2013 r.


Jean-Marie Rouart ur. w1943 r., dziennikarz ipisarz (autor, midzy innymi, La Fuite en Pologne, Avant-guerre, Napolon ou la Destine), od 1973 r., czonek Akademii Francuskiej.
Luc Ferry ur. w1951 r., filozof (autor, midzy innymi, Kant, une lecture des trois Critiques, La
Rvolution de lamour), minister edukacji wlatach 20022004 (wrzdzie Jeana-Pierra Raffarina
walczy zwtrnym analfabetyzmem iwprowadza zmiany programowe wszkolnictwie).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

131

wiecie pod wzgldem liczby osb uczcych si go jako jzyka obcego itrzecim
jzykiem wkomunikacji midzynarodowej5, obecnie przechodzi kryzys popularnoci. Pomimo tego przesunicia, we Francji wierzy si wci, e francuski jest jzykiem uniwersalnym imidzynarodowym. Wielu Francuzw trwa
wprzekonaniu, e s narodem powoanym do reprezentowania wobec reszty
ludzkoci uniwersalnego rozumu powszechnego, chocia wspczesna Francja jest krajem wielonarodowociowym iwielokulturowym6. Jedno zapewnia
Francji obok edukacji idzielenia wartoci Republiki jzyk francuski. Dziki nieustajcej promocji jzyka francuskiego na wiecie przez rzd francuski,
nadal posiada on due znaczenie, wszake podobnie jak inne jzyki nowoytne, znajduje si pod wielk presj jzyka angielskiego, ktry przej rol lingua
franca inadal sukcesywnie wypiera jzyk francuski.
Na wiecie jzyk francuski jest obecny na wszystkich kontynentach, w38
krajach jest jzykiem oficjalnym lub administracyjnym, ogem wada nim 220
milionw ludzi, przy czym dla 115 milionw jest jzykiem ojczystym. Ta obecno jzyka francuskiego jest stale wspierana instytucjonalnie.
We Francji opiek nad jzykiem sprawuje Akademia Francuska7, ktra wypracowuje ksztat jzyka, tak aby by on nadal wsplnym dziedzictwem Francuzw iwszystkich tych, ktrzy uywaj jzyka francuskiego. Zadaniem Akademii jest utrzymanie wysokiego poziomu jzyka uywanego powszechnie,
ledzenie jego zachodzcej ewolucji iustalanie norm jzyka, atake opracowywanie Sownika Akademii Francuskiej8, ktry podaje normy jzykowe izalecenia poprawnociowe oraz gramatyk normatywn. Czonkowie Akademii
bior udzia wlicznych komisjach pracujcych nad terminologi specjalistyczn, dbaj oto, by uywano terminw pochodzenia francuskiego; systematycznie tworz nowe sowa, zastpuj nazewnictwo przyjte zjzyka angielskiego,
5

WEuropie jzyk francuski pozosta najpopularniejszym jzykiem obcym. Aktualnie


najczciej ucz si go osoby wyksztacone w Wielkiej Brytanii. W Niemczech jest
drugim z uywanych jzykw, a dla niektrych mieszkacw jest jzykiem pierwszym.

Tosamo francusk cechuje otwarto na obco, inno, indywidualizm. Wrd


65-milionowej populacji francuskiej prawie 94% mieszkacw stanowi Francuzi, ale szacuje
si, e tylko 90% znich urodzio si wtym kraju, natomiast okoo 30% ma przodkw, ktrzy
byli obcokrajowcami.
Akademia Francuska (Acadmie franaise) jest najstarszym towarzystwem naukowym, zaoonym za panowania krla Ludwika XIII w1635 r. wParyu itym samym pierwsz tego typu
instytucj wEuropie wczasach nowoytnych. Wybr do Akademii jest czsto uwaany za najwysz godno, jak mona uzyska wspoeczestwie francuskim, chocia wybr jej czonkw budzi wiele kontrowersji. Pomimo e Akademia jest instytucj konserwatywn, zachowuje
nadal wielki presti.
Dictionnaire de lAcadmie franaise wydano po raz pierwszy w1694 r.

132

Anna Kricka

szczeglnie odnosz si do skrtowcw, tak by wynikay zfrancuskiej wersji


danej nazwy9. Dziki dotacjom i zapisom na rzecz Akademii, przyznaje ona
kadego roku nagrody literackie, odznaczenia oraz subwencje. Szczegln rang dla jzyka maGrand Prix de la Francophonie, przyznawana od 1986 roku
corocznie, jest ona wyrazem staej dbaoci Akademii oto, by jzyk francuski
odgrywa rol kulturotwrcz wskali wiata.
Nad poprawnoci jzyka francuskiego czuwa Akademia Francuska, promowaniem jzyka francuskiego wskali wiatowej natomiast zajmuje si Midzynarodowa Organizacja Frankofonii, ktra skupia swoj dziaalno na promowaniu jzyka ikultury francuskiej.
We wspczesnych czasach ksztacenie jzykowe dy do dostosowania
koncepcji ksztacenia do wymogw, jakie stawia przed absolwentami rynek
pracy. Wobec rosncej roli jzyka angielskiego jako narzdzia komunikacji
midzynarodowej, ksztacenie w tym jzyku wydaje si niezbdne. Obecna
polityka jzykowa Unii Europejskiej, dotyczca edukacji, promuje wielojzyczno oraz mobilno uczniw istudentw, ktre jako dowiadczenia transnarodowe sprzyjaj rozwojowi kompetencji interkulturowych, tolerancji oraz
odkrywaniu wasnej tosamoci w kontekcie globalnym. W spoeczestwie
obserwuje si wzrost mobilnoci, wielojzycznoci oraz wielokulturowoci,
powstaje konieczno nauczania iuczenia si wjzyku angielskim, jednak edukacja wielojzyczna jest zdefinicji skomplikowana iwie si zzagroeniami
dla rodzimych jzykw ikultur. Cz spoeczestwa francuskiego obawia si
negatywnych skutkw wprowadzenia jzyka angielskiego do uniwersyteckiego szkolnictwa wyszego, nawet jeli jzyk angielski bdzie jzykiem wykadowym w1% wskali caej edukacji uniwersyteckiej, oczym stanowi ustawa
Fioraso. Sceptyczne postawy wobec nauczania wjzyku angielskim wi si
ze wiadomoci, e jzyk peni funkcj depozytariusza kultury itosamoci.
Najmniejsze ograniczenia roli jzyka ojczystego implikuj zagroenia na wielu
paszczyznach spoecznych ikulturowych.

Na przykad SIDA(syndrome de limmunodficience acquise) nie AIDS, OTAN(Organisation du trait de lAtlantique Nord) nie NATO, ADN (acide dsoxyribonuclique) nie DNA, etc.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

133

Kultura wspczesnego jzyka francuskiego


W francuskiej przestrzeni publicznej obecno jzyka angielskiego ulega przeobraeniu, jest on coraz bardziej popularny i obecny, co postrzegane
jest jako zjawisko zagraajce jakoci jzyka francuskiego. Wostatnim czasie
innym zagroeniem jest wprowadzenie jzyka angielskiego jako jednego zjzykw szkolnictwa wyszego. Posunicie to okazao si do kontrowersyjne
iwywoao niepokj oraz dyskusje na temat tego, czy jzyk angielski zagraa
francuskiemu oraz jaka jest kondycja jzyka francuskiego obecnie. Na pocztku 2013 r. wjednej zdebat medialnych udzia wzili Jean-Marie Rouart oraz
Luc Ferry. Obaj uczestnicy debaty, pytani ozaleno jakoci jzyka francuskiego od dominacji jzyka angielskiego we wspczesnym wiecie, dostrzegaj wpromowaniu jzyka angielskiego zagroenia dla jzyka francuskiego oraz
przyczyny obniajcego si poziomu wspczesnej francuszczyzny.
Jean-Marie Rouart okrela, e Francja jest krajem, ktrego jzyk jest wbardzo zym stanie, jednak ani rzd, ani spoeczestwo nie zdaj sobie ztego do
koca sprawy. Ponadto, obecnie Francuzi podchodz do kwestii jakoci jzyka
wsposb niefrasobliwy. Akademik przyznaje, e mamy do czynienia zinwazj jzyka angielskiego, ktrego poziom oglny jest najczciej mierny. Jzyk
angielski jest traktowany jako niedbay, luny, nieformalny iwpywa na jzyk
francuski, degradujc go do tego stopnia, e nie jest to szokujce, anawet nie
zauwaaj tego sami Francuzi. Jzyk angielski niesie ze sob koncepcj marketingu, handlu, komercji ikonsumpcjonizmu, podczas gdy jzyk francuski tradycyjnie pociga za sob inn tosamo, jest ni pewien rozmach umysowy,
mylowy, intelektualny iartystyczny, zwizany zideami wolnoci irepubliki.
Jean-Marie Rouart jest przeciwny wprowadzeniu jzyka angielskiego do
edukacji uniwersyteckiej, do uznania jego nowej roli jako jzyka wykadowego.
Argumentem przeciw akceptacji jzyka angielskiego jako jzyka wykadowego
jest zapis konstytucji mwicy otym, e jzykiem obowizujcym we Francji,
w zwizku z tym rwnie w edukacji, jest jzyk francuski. Pisarz podkrela
przy tym, e nie jest przeciwnikiem jzyka angielskiego, jest za skutecznym nauczaniem jzyka francuskiego. Prawdziwym problemem jest brak wiadomoci, e Francuzi nie potrzebuj jzyka angielskiego wedukacji jako jzyka edukacji, potrzeba taka nie wysza ze spoeczestwa francuskiego, akonieczno ta
zostaa Francuzom narzucona przez autorytety ekonomiczne, gownie amerykaskie, ktrym ulegaj uniwersytety poddane presji komercyjnoci. Tymczasem rzeczywistym powodem do niepokoju jest poziom ksztacenia we Francji. Jean-Marie Rouart dostrzega problemy edukacji francuskiej na podstawie

134

Anna Kricka

wasnych dowiadcze. Jako czonek Akademii Francuskiej odwiedza szkoy


francuskie irozmawiajc zuczniami przekona si, i zdarza si, e nie znaj oni kanonu literackiego, wikszo licealistw nigdy nie syszaa o takich
autorach, jak Corneille, Flaubert czy Chateaubriand10. Zdaniem Jeana-Marie
Rouarta, obecnie we Francji uniwersytet przypomina poziomem niegdysiejsze
gimnazjum: aby studiowa, wystarczy podstawowa znajomo jzyka francuskiego, ograniczajca si do bogactwa leksykalnego ipoprawnoci stylistycznej,
gramatycznej ileksykalnej, wuniwersytecie francuskim obserwujemy zjawisko
zaniku kultury literackiej ihistorycznej, aniekiedy ich brak. Uniwersytety zmuszone s proponowa studentw zajcia zortografii, aby mogli oni poprawnie
redagowa podstawowe wypowiedzi. Spoeczestwo francuskie posuguje si
rodzimym jzykiem na niskim poziomie. Gwny zarzut wobec zego stanu
jzyka dotyczy naduywania we wspczesnej francuszczynie strony biernej,
np. zamiast mwi On vous demande au tlphone (Prosi si pana do telefonu), zachowujc klasyczn struktur podmiot orzeczenia dopenienie,
mwi si Vous tes demands au tlphone (Jest pan proszony do telefonu).
Naduywanie strony biernej inspirowane jzykiem angielskim jest struktur niepoprawn iznacznie ograniczajc komunikacj. Zdaniem akademika
zasadniczym problemem wspczesnego jzyka francuskiego nie s anglicyzmy leksykalne, nie s to kwestie zakresu ani jakoci sownictwa, co nie znaczy, e nie obserwujemy pewnego jzykowego snobizmu, uywania sownictwa
angielskiego wsposb nieuzasadniony iniezrozumiay. Jako wspczesnego
jzyka francuskiego wynika te zbdnej polityki promowania jzyka, zdaniem
autora, obecnie nikt wiadomie nie krzewi we Francji ojczystego jzyka.
Ogromnym zagroeniem dla jzyka francuskiego jest globalizacja destrukcyjna nie tylko wobrbie jzyka, ale stanowica zagroenie rwnie dla
ekonomii, ekologii ipolityki francuskiej ktr autor nazywa wspczesnym
barbarzystwem, polegajcym na niszczeniu i wykorzenianiu tosamoci.
Zdaniem Jeana-Marii Rouarta, globalizacja poza tym, e jest nonikiem kultury anglosaskiej, posuguje si jzykiem angielskim na poziomie miernym,
aambicje jzyka francuskiego zawsze byy wysze. Wzwizku ztym sabnca
jako jzyka francuskiego wynika nie tylko zwspobecnoci jzyka angielskiego wkomunikacji, azglobalizacji, ktra upowszechnia kultur oglnikw,
spyce i uproszcze rwnie na poziomie jzykowym. Jzyk jest nie tylko
10

Kryzys edukacji francuskiej nie dotyczy tylko jzyka, Aurlie Collas, wartykue Lducation nationale ne parvient pas enrayer la pnurie de profs de maths, (opublikowanym 16 lipca 2014 r. wLe Monde), prezentuje raport, zktrego wynika, e we
Francji, brakuje kompetentnych nauczycieli matematyki.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

135

narzdziem sucym wymianie informacji, lecz take wanym skadnikiem


kultury. Nauczanie, przekazywanie iutrwalanie kultury odbywa si przez jzyk. Elbieta Tabakowska podkrela, e nauka jzyka obcego jest nie tylko
procesem nabywania nowej mowy, lecz take procesem poznawania nowej
kultury, dlatego zjawiska jzykowe naley dostrzega w szerokim kontekcie
kulturowym11.
Luc Ferry, drugi uczestnik debaty, wswej opinii nie neguje trudnej sytuacji
jzyka francuskiego, lecz zauwaa, e pomimo spadku jakoci istatusu jzyka
francuskiego, na caym wiecie istniej wci obszary, wktrych jest on popularny, co przy odpowiedniej polityce jzykowej daje moliwo przezwycienia obecnego kryzysu. Luc Ferry precyzuje, e jako jzyka jest obecnie saba, coraz czciej obserwuje si bdy jzykowe, nie tylko wrd tak zwanych
przecitnych Francuzw, niepoprawno jzykowa widoczna jest wrd osb
wypowiadajcych si publicznie, na przykad wrd politykw. Zdaniem byego ministra edukacji, ten stan rzeczy nie ma bezporedniego zwizku zcoraz
aktywniejsz obecnoci jzyka angielskiego, gdy mwienie zym angielskim
nie wyklucza dobrego francuskiego. Przyczyn zego stanu jzyka francuskiego
jest to, e kultura wspczesna jest paszczyzn, na ktrej rywalizuj ze sob
zjednej strony kultura naukowa, azdrugiej kultura handlowa, ekonomiczna,
nastawiona na produkt ijego cyrkulacj. Luc Ferry krytykuje dziaania marketingowe uniwersytetw, ktre zabiegaj ostudentw zBrazylii, Chin, Rosji,
Indii. Zmyl ocudzoziemcach uniwersytety wprowadzaj jzyk angielski jako
jzyk wykadowy, aby uniwersytet francuski by jak dawniej midzynarodow
kolebk intelektualistw. Podobnie jak Jean-Marie Rouart, Luc Ferry dostrzega mankamenty edukacji. Wjego opinii jzyk francuski jest niechlujnie wymawiany, poniewa jest le nauczany. Luc Ferry precyzuje, e 35% uczniw
po trzech latach nauki nie potrafi czyta i nigdy w yciu nie przeczyta caej
ksiki12. Podejmujc kwesti oglnego spadku jakoci jzyka i tumaczc t
sytuacj, Luc Ferry podkrela, e jzyk francuski nie zosta stworzony przez
spoeczestwo wspczesne, zosta odziedziczony, jest dziedzictwem tak jak
kultura, jednak zarwno jzyk, jak ikultura podlegaj poczwszy od XX w. dekonstrukcji. We wspczesnym wiecie dominuje kultura anglosaska iamerykaska, zktrymi wie si wszechobecno jzyka angielskiego. Podobnie jak
przedstawiciel Akademii Francuskiej, Luc Ferry konstatuje, e zagroeniem dla
11

12

Elbieta Tabakowska, Bariery kulturowe s zbudowane zgramatyki, [w:] Przekad


jzyk kultura, red. R. Lewicki, Lublin, 2001, s. 26.

Na wtrny analfabetyzm inieskuteczn edukacj we Francji uwag zwraca rwnie Chantal Delsol wksice La dtresse du petit Pierre qui ne sait pas lire (WrocawWarszawaKrakw 1999).

136

Anna Kricka

jzyka francuskiego nie jest jzyk angielski, aglobalizacja, ktra jest anglosaska
iamerykaska wswej naturze. Wsytuacji oczywistego spadku jakoci wspczesnego jzyka francuskiego rozwizaniem dla Francji byoby podejmowanie
dziaa promujcych poprawno jzykow oraz reforma edukacji.

Wnioski
Zalet debaty jest ocena jakoci wspczesnego jzyka francuskiego, wieloaspektowe ujcie obecnoci jzyka angielskiego we Francji oraz uchwycenie
najwaniejszych kwestii zwizanych zniepokojem dotyczcym ustawy Fioraso.
Uczestnicy debaty zgodnie stwierdzaj, e wspczesny jzyk Francuzw prezentuje niski poziom. Przede wszystkim charakteryzuje go dominacja strony
biernej, obecno czasownikw modalnych, powtarzalno okrelonych modeli
zda izwrotw, stosowanie wybranych metod sowotwrczych, zuboenie leksyki iskadni. Prostot dyskursu potocznego na planie retoryczno-funkcjonalnym,
cechuje najczciej styl nominalny, bezosobowy oraz liczne konstrukcje imiesowowe. Gbsze zbadanie mechanizmw iprzyczyn, dla ktrych jzyk przybiera
tak, a nie inn form, jest trudniejsze, lecz pozwolioby unikn nadmiernej
generalizacji, uczestnicy debaty nie podejmuj si jednak tego zadania.
Spostrzeenia przedstawione wtrakcie debaty skaniaj do nastpujcych
wnioskw. Po pierwsze, dla obu uczestnikw debaty jzyk jest narzdziem
kulturowym, co rodzi spjne oczekiwania wzgldem jego jakoci. Po drugie,
konieczno znajomoci angielskiego ronie, ta rzeczywisto wymaga odpowiedniego ksztacenia jzykowego. W pewnym uproszczeniu polega ono
na wyborze funkcji jedynie komunikacyjnych jzyka angielskiego, poniewa
ksztatuje on niejako postawy bierne izachowawcze. Istotne jest te prowadzenie skutecznej polityki jzykowej, zakadajcej priorytety suce poprawnoci
jzyka ojczystego.
Jzyk francuski opiera si dziki dziaalnoci Akademii Francuskiej anglicyzacji, wtym nadmiernemu zapoyczaniu leksyki angielskiej. Sab kondycj w kwestii stylistyki i gramatyki prezentuje na skutek niedoskonaych
programw szkolnych iprzede wszystkim zpowodu globalizacji izwizanej
zni dominacji kultury anglosaskiej, ktrych cech jest spycanie, upraszczanie isprowadzanie wikszoci zjawisk wspoeczestwie ikulturze do wymiaru ekonomicznego imarketingu, co wie si znarzuceniem okrelonego,
ograniczonego stylu ipoziomu jzyka.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

137

Bibliografia
M.-O. Bherer et B. Floch, Langlais, chance ou danger pour le franais?, Le
Monde 4 juin 2013, s. 17.
A. Collas, Lducation nationale ne parvient pas enrayer la pnurie de profs
de maths, Le Monde 16 juillet 2014, s. 9.
C. Delsol, La dtresse du petit Pierre qui ne sait pas lire, SaintAmand
Montrond 2011.
W. Maczak, Wiea Babel, WrocawWarszawaKrakw 1999.
Przekad jzyk kultura, red. R. Lewicki, Lublin 2001.
E. Tabakowska, Bariery kulturowe s zbudowane zgramatyki, [w:] Przekad
jzyk kultura, red. R. Lewicki, Lublin 2001, s. 2534.

La culture du franais contemporain par Jean-Marie Rouart et Luc Ferry


Rsum
Lacadmicien Jean-Marie Rouart et le philosophe Luc Ferry dbattent de
loportunit de faciliter lemploi de langlais luniversit franaise. Les Franais
ne rclament pas lintroduction de langlais luniversit. Pourtant, la langue
franaise sen trouve menace. Cest pourquoi, Jean-Marie Rouart et Luc Ferry
sont pour lapprentissage conscient et efficace du franais, dautant plus que le
niveau du franais baisse considrablement.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

139

Jaromr Krko
Univerzita Mateja Bela

Onymick registre vkomunikcii akontakte rozlinch


sociokultr

Sowa kluczowe:
jzyk komunikacji, komunikacja spoeczna, nazwa wasna
Keywords:
communication register,social community, proprium

Cieom prspevku je poukza na fungovanie onymickch registrov vrmci


komunikanho registra (i u jednotlivca alebo socilnej skupiny) afungovanie registrov pri kontakte viacerch societ odlinch kultrne ajazykovo.
lovek je od narodenia a po svoj koniec neoddelitenou sasou socilneho priestoru. Od narodenia a po smr sme sasou mnohch socilnych
skupn, vktorch zastvame rozlin socilne pozcie (zo sociologickho hadiska mme rozlin socilne statusy) sme sasou rodiny vpozcii dieaa,
vpozcii rodia, starho rodia, sme sasou kolskch kolektvov vmaterskej,
zkladnej, strednej, i vysokej kole, sasou detskch i mldenckych parti, pracovnch kolektvov, zujmovch aprofesijnch skupn (napr. rybrov,
poovnkov, portovcov) at.
Najnovie lingvistick terie, ktor venuj pozornos komunikcii mench
socilnych skupn, sa opieraj otermn komunikan register (Slanov, 1999,
2013). Ide predovetkm ovskum apelatvnej asti slovnej zsoby. Vsledky
lingvistickch vskumov poukazuj na zloitos priebehu medziudskej komunikcie a mnostvo faktorov ovplyvujcich vber adekvtnych jazykovch
prostriedkov. Register nepredstavuje okrajov as jazyka, ale tvor aktvnu
zloku komunikcie vrmci socilnych interakci prslunkov danch societ.

140

Jaromir Krko

D. Slanov chpe komunikan register vdvoch rovinch: a) makrosocilny


komunikan register tvoria ho aktvne apasvne komunikan registre jednotlivca, ktor s normovan makrosocilnymi registrovmi normami (socilnym statusom arolou jednotlivca), b) mikrosocilny komunikan register
znamen schopnos ud naznaova ameni svoj postoj ku komunikanm
partnerom pomocou jazykovch prostriedkov (Slanov, 1999, s. 95 96). D.
Slanov zrove poukazuje na komunikan register skupiny (sbor vetkch
subregistrov jednotlivch lenov skupiny) akomunikan register jednotlivca.
Komplexn komunikan register loveka je individulny, zloen zmnohch
iastkovch subregistrov, ktor zvisia od potu a druhu socilnych skupn,
ktorch sasou dan jednotlivec je. Do komunikanho registra vak patr aj
vber adekvtnych foriem proprilneho systmu. Tejto problematike venujeme
pozornos viac ako ptns rokov.
Onymick register (OR) meme (podobne ako apelatvny) rozdeli na
onymick register skupiny aonymick register jednotlivca. Primrne delenie
onymickho registra vyplva z lenenia onymie na antroponymiu a toponymiu preto rozliujeme toponymick register (TR) aantroponymick register
(AR). Sekundrne lenenie tchto subregistrov je na register skupiny (RS) aregister jednotlivca (RJ). Schematicky to meme naznai takto:
onymick register
(OR)

antroponymick register
(AR)

antroponymick
register jednotlivca
(ARJ)

antroponymick
register
skupiny
(ARS)

toponymick register
(TR)

toponymick
register jednotlivca
(TRJ)

toponymick
register
skupiny
(TRS)

Antroponymickmu registru sme venovali vostatnom ase pozornos napr.


vtdii Register proprilneho systmu ajeho fungovanie (Krko, 2014), najnovie
nzory o fungovan toponymickho registra prezentuje tdia Toponymick
priestor ako sas kultrno-antropologickho priestoru (Krko, 2013).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

141

Cieom prspevku nie je podrobne analyzova obsahov npl jednotlivch


onymickch subregistrov, ale pre potreby pochopenia ich fungovania vkontakte rozlinch societ odlinch kultrne ijazykovo, je potrebn nartn aspo ich zkladn charakteristiku aobsahov npl.
Antroponymick register jednotlivca (ARJ) predstavuje sbor vetkch
antroponm aich foriem (napr. hypokoristickch podb, prezvok) vetkch
lenov socilnych skupn, do ktorch tento jednotlivec patr aktorch pozn.
ARJ je iastone determinovan asovou existenciou socilnych skupn (po zniku skupiny zanik nominan funkcia antroponm tejto skupiny jednotlivec sce ovlda antroponym lenov bvalej socilnej skupiny, ale nem nimi
koho pomenova, pretoe skupina u neexistuje), socilnymi statusmi lenov
tchto skupn a pragmatickmi aspektami vstupujcich do komunikcie zo
strany lenov societ (pozri napr. Krko, 2000, s. 77). ARJ je tak isto ako apelatvny komunikan register, vntorne diferencovan na subregister blzkych
osb, subregister okrajovch osb, prpadne meme vyleni subregister osb,
ktor netvoria sjednotlivcom socilne skupiny, ale jednotlivec ich ovlda apouva (antroponym tzv. spoloenskho alebo kultrneho kontextu (k tomu
Olotiak, 2007, s. 188) men umelcov, portovcov, politikov...).
Antroponymick register skupiny (ARS) je tvoren sborom vetkch
podb antroponm pouvanch skupinou na oznaenie lenov tejto skupiny.
lenovia society ovldaj antroponymick register svojej skupiny aaktvne ho
pouvaj vkomunikcii skupiny napr. kolsk trieda, skupina zamestnancov, obyvatelia obce a pod. Na zloitos socilnych vzieb a zalenenie jednotlivca do viacerch socilnych skupn v sasnosti poukazuj internetov
socilne siete kad len takejto siete m zoznam priateov, s tam vak rzni
udia zo koly, zprce, zdetstva, rodinn prslunci apodobne. Ak ns niekto kontaktuje apoiada opriatestvo, niektor siete ponkaj novmu lenovi
monos prida mu naich priateov vtomto momente si lovek uvedomuje
diferenciciu sboru virtulnych priateov, resp. socilnu lenitos svojich socilnych skupn, ktorch je lenom amus starostlivo vybera zkontaktov tie,
ktor m spolon snovoprihlsenm priateom. Prve tieto poznatky ns priviedli na mylienku znzornenia onymickho (resp. komunikanho) registra
ako zloitej siete prvkov podobnej neurnovej sieti udskho mozgu.
Vminulosti sme venovali pozornos predovetkm toponymickmu registru najm toponymickmu registru skupiny. Na oznaenie toponm pouvanch vrelatvne uzavretch socilnych skupinch sme vytvorili termn socilne toponym. Tie sme definovali ako toponym, ktor vznikli apouvaj
sa vrelatvne uzavretej socilnej skupine, vyznauj sa nzkou (resp. nulovou)

142

Jaromir Krko

komunikanou potenciou voi nelenom tejto skupiny apomenvaj toponymick objekty socilneho priestoru society poas existencie socilnej skupiny.
Ide otoponym znme naprklad len vskupine poovnkov, rybrov, lesnch
robotnkov, rodiny, ale takouto skupinou mu by aj obyvatelia obce, pretoe
toponym ich chotra nie s znme obyvateom inch skupn (obc zinej asti
ttu, prpadne vzahrani).
Toponymick register skupiny (TRS) predstavuje sbor vetkch toponm,
ktormi dan societa oznauje (pre u) dleit orientan body aktor aktvne vstupuj do komunikcie lenov tejto society. Pri TRS chpeme existenciu
afungovanie tchto rozlinch societ vhorizontlnom avertiklnom smere.1
Vrmci TRS rozoznvame socilne skupiny lenen na zklade veku detsk,
mldencke, na zklade zujmov poovnci, rybri, portovci, zhadiska pracovnho zaradenia ponohospodri, lesn robotnci, meme vyleni rodinu
ako socilnu skupinu, obyvateov obce, reginu apodobne. Jednotlivec me
by (a spravidla aj je) lenom tchto societ. Preto toponymick register jednotlivca (TRJ) predstavuje set ast toponymickch registrov skupn ktorch
dan jednotlivec je lenom.
Z hadiska onymickch registrov dochdza pri stretnut dvoch (a viacerch) socilnych kultr k vzjomnmu ovplyvovaniu jednotlivch skupinovch registrov. Bolo to tak od poiatku existencie udstva ajeho migrcie.
M. uptk sa v rmci svojho lingvistickho vskumu venuje predovetkm
kontaktu nemeckho etnika so slovenskm avsledkom tohto stretu zhadiska bilingvizmu (pozri uptk, 2009, 2011, 2013). Problematikou jazykovch
kontaktov snemeckm etnikom sa zaoberali mnoh jazykovedci zhadiska
vlastnch mien napr. J. Matejk (1995), ktor sledoval rovnak priestor ako
M. uptk. Vemi podnetnou publikciou je monografia B. Czopek-Kopciuk
(1995), ktor vychdzala z nzorov H. Gornowicza a rozdelila adaptovan
nzvy do 6 skupn:
1. substytucje fonetyczne;
2. substytucje fonetyczne zdodaniem polskiego formantu;
3. tumaczenia;
4. tumaczenia zdodaniem polskiego formantu;
5. hybrydy (nazwy mieszane);
6. urzdowe zmiany nazw. (CzopekKopciuch, 1995, s. 26).

Kpodrobnejej charakteristike toponymickho registra pozri Krko, 2013.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

143

Komu vlastne pri kontakte dvoch societ dochdza zpohadu skupinovch


onymickch registrov? Musme vychdza z faktu, e kad societa m pred
kontaktom sinou skupinou relatvne uzavret antroponymick atoponymick
register, resp. skupina, ktor opa pvodn zemie amigruje, nesie so sebou
len virtulny toponymick register ako spomienku na predchdzajci socilny priestor ten vak existuje vapelatvnej aj proprilnej zloke registra danej
society. Pri stretnut dvoch societ dochdza ku kontaktu dvoch rozdielnych
onymickch registrov (z hadiska obsahovch, motivanch i slovotvornch
modelov). Postupnm splynutm tchto societ dochdza ku vzjomnej kontamincii onymickch registrov, ktor mu nadobda podoby, ako ich definovala B. Czopek-Kopciuk (1995).
M. uptk poukazuje aj na problm prekladu vlastnch mien obsiahnutch
vonymickch registroch takchto societ. Pri definovan TRS sme zdraznili,
e tieto registre sa tvoria vhorizontlnom ivertiklnom smere. Horizontlne
chpanie socilnych toponm vnmame ako ich existenciu na rovnakej rovni
(napr. society jednotlivch obc, triednych kolektvov apod.). Pri vertiklnom
chpan existencie socilnych toponm sa prekladate (ale aj ben pouvate
jazyka) me dosta do komunikanch problmov, pretoe nebude rozumie
obsahu propri zinch onymickch registrov. Existencia onymickch registrov
vo vertiklnom smere svis s celkovou globalizciou sveta, mobilitou ud
vrmci celho sveta. lovek sa (hoci aj virtulne) dostva do inho kultrneho
prostredia, znho pohadu spoznva in onymick registre.
Okontakte dvoch alebo viacerch TRS (vtomto prpade meme hovori
onrodnch toponymickch registroch) sved existencia exonm. Tie mu
by nrodn nzov pre oznaenie toponyma sa pouva len vjednom jazyku
(pomenovanie nemeckho mesta Mnchen je vanglitine Munich, vtalianine Monaco di Baviera, vpanieline Mnich, vpotine Monachium, vetine Mnichov, vslovenine Mnchov) alebo medzinrodn nzov sa pouva
najmenej vdvoch jazykoch. Pri stretnut dvoch rozlinch jazykov mus djs
k zosladeniu toponymickch registrov, aby sa predilo komunikanm nedorozumeniam. M. Rutkiewicz-Hanczewska (2013) venovala pozornos vlastnm menm vmotivano-komunikatvnej rovine atak isto kognitvnej strnke
propri vkomunikcii. Komunikujci zrozdielnymi toponymickmi registrami musia voli komunikan stratgiu, aby dolo kprekrytiu nrodnch exonm soznaenm toho istho toponyma.
Zver. Pri kontakte rozlinch etnickch kultr dochdza k naptiu
medzi nrodnmi onymickmi registrami. S tmto faktom musia pota

144

Jaromir Krko

komunikujci, ktor reprezentuj tieto etnik, ale rovnako tak aj prekladatelia


zjednho jazyka do druhho.

Literatra
Bernek, T. akol., Index eskch exonym. Standardizovan podoby. Varianty. Praha 2011.
Czopek-Kopciuk, B., Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w jzyku
polskim. Krakw 1995.
Grnowicz, H., Die Arten Polonisierung deutscher Ortsnamen im Gebiet
von Malbork, [w:] Onomastica Slavogermanica, 1973, VII, s. 7586.
Krko, J., Socilno-psychologick aspekty pomenovania, [w:] Vlastn men
vjazyku aspolonosti. Zbornk refertov zo 14. slovenskej onomastickej konferencie, Bansk Bystrica 6. 8. 7. 2000, red. J. Krko M. Majtn, Bratislava Bansk Bystrica 2000, s. 7584.
Krko, J., Adaptcia nemeckch ternnych nzvov do slovenskej toponymickej
sstavy (na prklade Dobinej), [w:] Varia X. Zbornk materilov zX. kolokvia mladch jazykovedcov (Modra-Piesok, 22. - 24. novembra 2000), red. M.
Nblkov aM. imkov. Bratislava 2003, s. 159165.
Krko, J., Toponymick priestor ako sas kultrno-antropologickho priestoru, [w:] Acta onomastica, 2013, LIV, s. 151169.
Krko, J., Register proprilneho systmu ajeho fungovanie. Prspevok prednesen na konferencii Registre jazyka ajazykovedy (Preov 16. 17. 9. 2013).
Vtlai.
uptk, M., Viacnzvovos vinformatvnom type textov cestovnch sprievodcov avpreklade, [w:] Od textu kprekladu IV., red. A. uricov, Praha 2009,
s. 8494.
uptk, M., o je onymick kompetencia? Viacnzvovos medzi socioonomastikou, jazykovou pragmatikou aprekladom. [w:] Od textu kprekladu
VI. red. A. uricov, Praha 2011, s. 7986.
uptk, M., Onymick viacnzvovos vterminologickch svislostiach zpohadu prekladatea, [w:] Od textu kprekladu VIII. red. A. uricov, Praha
2013, s. 4249.
Matejk, J., Hauerland na strednom Slovensku, [w:] Onymick systmy vregionech. Sbornk pspvk z V. semine Onomastika a kola, konanho

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

145

12.-14. ledna 1993 vHradci Krlov, red. R. rmek, J. Bartkov, V. Koblek, Hradec Krlov 1995, s. 129137.
Olotiak, M., Jazykovotruktrny akomunikano-pragmatick status vlastnho mena (adaptcia anglickch propri vslovenine). Preov 2007.
Rutkiewicz-Hanczewska, M., Genologia onimiczna. Nazwa wasna wpaszczynie motywacyjno-komunikatywnej. Pozna 2013.
Slanov, D., Potrebuje reflexia sasnej slovenskej jazykovej situcie pojem
register?, [w:] Retrospektvne a perspektvne pohady na jazykov komunikciu. I. diel. Materily z3. konferencie okomunikcii, Bansk Bystrica
Donovaly, 11.13. septembra 1997, red. P. Odalo, Bansk Bystrica, 1999,
s. 9596.
Slanov, D., Variety hovorenej podoby sloveniny na vchodnom Slovensku
vtrnerskom mikrosocilnom komunikanom registri, [w:] Jazyk je zzran
organizmus... Metamorfzy jazyka ajazykovedy. Zbornk prspevkov venovanch prof. PhDr. Ivorovi Ripkovi, DrSc., emer. prof. PU, pri prleitosti jeho
ivotnho jubilea, red. M. Imrichov aJ. Kesselov, Preov 2013, s. 200214.

Onymic registers in communication and in contact with various sociocultures


Resum
The paper deals with the functioning of onymic registers within the communication register (of an individual or asocial group). It also deals with the
functioning of the registers when in contact with more societies which differ
both in language and culture. With respect to onymic registers we understand
social contact of various societies as a tension between individual collective
onymic registers. Speakers representing these ethnicities as well as translators translating from one language into another one have to take this fact into
account.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

147

Wojciech Krysztofiak
Uniwersytet Szczeciski

Jak bada fakt nierozumienia wypowiedzi jzykowych?


Esej onowym paradygmacie lingwistyki

Sowa kluczowe:
filozofia jzyka pragmatyka lingwistyczna akty mowy nierozumienie wypowiedzi
jzykowej
Keywords:
philosophy of language linguistic pragmatics speech acts misunderstanding language statement

Teorie lingwistyczne mona na rne sposoby typologizowa lub nawet


klasyfikowa. Jednym z kryterium takich czynnoci metanaukowych jest cel
eksplanacyjny teorii, czyli cel wyjanienia okrelonego typu faktw uznanych
jako fundamentalne z jakich wzgldw filozoficznych. Na przykad, celem
lingwistyki generatywno-transformacyjnej jest wyjanienie faktu kreatywnoci jzykowej, czyli zdolnoci uytkownikw jzyka do produkowania poprawnie zbudowanych, wczeniej nieuywanych zda danego jzyka etnicznego. Zgodnie zinnymi paradygmatami jzykoznawstwa za podstawowy cel
tej nauki uznaje si eksplantacj sensownoci wypowiedzi formuowanych na
gruncie danego jzyka. Wteoriach lingwistycznych uprawianych historycznie
(diachronicznie) poszukuje si mechanizmw formowania si wdanym jzyku
nowych sw ifraz, atake konstrukcji gramatycznych istylistycznych. Przykady rozmaitych celw eksplanacyjnych jzykoznawstwa mona mnoy1.
1

Na temat rnych sposobw typologizowania teorii jzykoznawczych, zob. A. Gad, Pragmatyczna analiza forum dla dzieci rodzicw autystycznych, Praca magisterska, Uniwersytet Szczeciski, Wydzia Filologiczny, Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa, 2013, s. 519. Autorka
wyrnia dwa hiperparadygmaty uprawiania jzykoznawstwa: immanentny oraz transcen-

148

Wojciech Krysztofiak

Wniniejszym artykule zostan wyszczeglnione zaoenia paradygmatyczne teorii jzyka, zgodnie zktr fakt nierozumienia wypowiedzi jzykowych
formuowanych na gruncie danego jzyka jest tym, co w pierwszym rzdzie
owocna teoria jzyka powinna wyjani. Nierozumienie wypowiedzi jzykowych jest bowiem uniwersalnym atrybutem procesw komunikowania si
ludzi, ktre dokonuj si za pomoc jzykw etnicznych. Ta waciwo czynnoci komunikacyjnych czowieka przejawia si nie tylko wtym, e nie rozumiemy na og naszych interlokutorw, ale rwnie wtedy, kiedy sami ze sob
autokomunikujemy si. Wydaje si, e dotychczasowe jzykoznawstwo tkwi
wmetodologicznej iluzji, przeceniajc teoretycznie konstruowany tak zwany
fakt wzajemnego rozumienia si uytkownikw jzyka. O tej iluzji wiadczy
choby to, e do dnia dzisiejszego teoretycy nie skonstruowali rozstrzygalnego
kryterium rozumienia wypowiedzi artykuowanych wrozmaitych sytuacjach
komunikacyjnych przy pomocy wyrae dowolnego jzyka potocznego [na
temat rnych koncepcji rozumienia, zob. Jadacki 1990]. Istniej wic racje
metodologiczne, aby pytanie: dlaczego uytkownik jzyka Urozumie wypowied W, sformuowan w J, w sytuacji komunikacyjnej S?, oceni jako le
postawione, skoro nie dysponujemy rozstrzygajcymi kryteriami sprawdzenia tego, czy rozumiemy nasze wypowiedzi w rozmaitych okolicznociach
komunikacyjnych.

1. Fakt nierozumienia wypowiedzi jzykowej


Wypowiedzi jzykowe s czynnociami uycia wyrae danego jzyka
w okrelonych sytuacjach komunikacyjnych. Nierozumienie wypowiedzi jzykowej jest wic nierozumieniem czynnoci jzykowej. Wyjanienie takiego
typu-faktu redukuje si do udzielenia odpowiedzi na nastpujce pytanie:
dlaczego kada czynno jzykowa (czyli wypowied wyartykuowana wdanej
sytuacji komunikacyjnej) przejawia swoje niezrozumienie przez uytkownikw
jzyka? Jakie s czynniki determinujce to, e kada wypowied sformuowana
wjzyku potocznym, wdowolnej sytuacji komunikacyjnej jest niezrozumiaa?
Stawiajc takie pytanie, naley skonstatowa, e tak zwane fakty rozumienia
wypowiedzi jzykowych stanowi aberracj lub fluktuacj komunikacyjn.
dentny. Wedug zaoe filozoficznych drugiego zhiperparadygmatw, jzyk jest traktowany
jako byt konstytuujcy si wjakimkolwiek, pozajzykowym kontekcie. Konstruowany paradygmat podpada pod hiperparadygmat transcendentny, gdy jzyk jest rozpatrywany jako byt
konstytuujcy si wrodowisku neuronowo-umysowym.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

149

1.1.Skd wiemy to, e nie rozumiemy wypowiedzi jzykowych?


Jeli jestemy wstanie zrozumie wypowiedzi naszych rozmwcw, to rwnie jestemy wstanie zrozumie samych siebie. Stopie trudnoci rozumienia
wypowiedzi innych osb jest wyszy ni stopie rozumienia wypowiedzi wasnych. Wkadamy wicej wysiku, aby zrozumie drug osob, ni wtedy, gdy
usiujemy zrozumie wasne wypowiedzi. Zatem wykazanie tego, e przewanie nie rozumiemy samych siebie jest rwnie argumentem na rzecz tezy, i na
og nie rozumiemy wypowiedzi naszych interlokutorw. Trudno jest bowiem
znale racj na rzecz tezy, i rozumienie wasnych wypowiedzi jest trudniejsze
od rozumienia cudzych wypowiedzi.
Mwienie do siebie, czyli autokomunikowanie si, jest zjawiskiem owiele czstszym ni mwienie do drugiej osoby2. Czynnoci autokomunikacyjne
wykonujemy nie tylko wtedy, kiedy sami spacerujemy ulic, ale rwnie wtedy,
gdy rozmawiamy zinn osob. Zastanawiajc si wmylach oco chodzi naszemu rozmwcy, prowadzimy de facto dialog zsamym sob. Mona nawet
opisa ten stan rzeczy metaforycznie, mwic, i czynnoci heterokomunikacyjne s przerywnikiem wstrumieniu autokomunikacyjnych aktw mowy.
Niech egzemplifikacj tej metafory bdzie nastpujcy eksperyment mylowy:
Napiszmy kilka zda wyraajcych nasze przekonania na temat zakupw
na planowane przyjcie rodzinne. Nastpnie postawmy sobie pytanie po kilku godzinach: co miaem na myli, piszc list zakupowy. Spiszmy nasz komentarz, odpowiadajc na to pytanie. Nie zagldajc do naszego meta-listu
zakupowego nr 1, postawmy to samo pytanie wodniesieniu do listu zakupowego po tygodniu. Powtrzmy t operacj wnastpnych tygodniach, tworzc
szereg komentarzy opostaci: meta-list zakupowy nr 1, meta-list zakupowy
nr 2, , meta-list zakupowy nr 5 itd. Dokonajmy porwnania treci tyche
meta-listw ipostawmy pytanie, czy nasze komentarze wyraaj te same myli. Werdykt bdzie negatywny. Dystans czasowy pomidzy nasz wypowiedzi
Wajej pniejsz replik wsytuacji, wktrej chcemy zda relacj ztego, co
mielimy na myli, mwic W, uniemoliwia wyraenie dokadnie tych samych
myli, kiedy wypowiadalimy W.
Strzaka czasu powoduje rozpad myli wyraanych przez dowoln wypowied. Nie jestemy natomiast wstanie dokona ich ponownej rekonstrukcji. Kada taka prba jest wycznie interpretacj treci rekonstruowanej
2

Na temat autokomunikowalnoci, zob. Krysztofiak 2008, s. 263 oraz Krysztofiak 2007. Wpracach tych zwraca si uwag na dokonane przez egzystencjalistw odkrycie mowy autentycznej, ktrej tre jest konstytutywnie niewyraalna, awic niezrozumiaa (cho zwykle jako
poruszajca nas). Wniniejszej pracy t waciwo egzystencjalnych aktw mowy ekstrapoluje si na wszelkie akty mowy.

150

Wojciech Krysztofiak

wypowiedzi, awic wytworzeniem nowej myli. Nie bdzie naduyciem powiedzenie tego, e kada myl rozpada si wmgnieniu oka wwyniku procesw entropii. Oznacza to, e nie jestemy wstanie przez nawet nieco dusz
chwil utrzyma w strumieniu wiadomoci myli, ktra aktywuje si wraz
zwykonaniem danej czynnoci jzykowej. Nie rozumiemy wic wasnych wypowiedzi, gdy myli wnich artykuowane rozpadaj si momentalnie; s wirtualne, punktowo podlegaj atrofii. Nie jestemy wstanie zmierzy stoperem
dugoci trwania naszej myli tak, jak mierzymy trwanie biegu sportowca. Co
wicej, nie jestemy wstanie nawet wyizolowa lub zatrzyma woknie wiadomoci pojedynczej, elementarnej myli wyraanej wstrumieniu naszych cichych czynnoci jzykowych.
Wirtualno naszego mwienia daje osobie zna wbadaniach empirycznych. Na pytanie opostaci: Kogo lub co masz na myli, kiedy mwisz, e Adam
Maysz jest sportowcem?, cz respondentw odpowiada, e nie rozumiej pytania; inni za e Adama Maysza, jeszcze inni e sportowca lub to, e Adam
Maysz jest sportowcem. Co wicej, zmienno w udzielaniu odpowiedzi na
to pytanie, ewokowana ingerencj eksperymentatora, pokazuje, e uytkownicy jzyka nie posiadaj zdolnoci do identyfikowania przedmiotu odniesienia
swoich wypowiedzi; do utrzymywania kadru myli towarzyszcej wypowiedzi. Nie rozumiemy wasnych wypowiedzi jzykowych, gdy myli wyraane za ich pomoc podlegaj szybkim, momentalnym procesom entropii [por.
Krysztofiak 2008, s. 257]. Wiemy to zkolei std, gdy nie posiadamy wadzy
ich kadrowania. Nie jestemy w stanie ich zatrzyma w strumieniu wiadomoci tak, jak zatrzymujemy kadr ogldanego filmu, robic sobie przerw na
pjcie do kuchni po chrupki.
1.2. Determinanty nierozumienia wypowiedzi jzykowych
To, e badany obiekt jest wirtualny, nie oznacza tego, e nie posiada on
okrelonej struktury determinujcej jego atrybuty. Tak, jak niektre wirtualne obiekty fizykw, czynnoci jzykowe, ktre nie daj si skadrowa, rwnie
posiadaj swoje struktury. Atomy pierwiastkw promieniotwrczych o krtkim okresie ycia maj struktur, ktra da si modelowa na gruncie fizyki
ichemii kwantowej. Podobnie, rozpadajce si wmgnieniu oka czynnoci jzykowe, w ktrych wyraamy myli, posiadaj swoje struktury. Co wic powoduje wstrukturze wypowiedzi jzykowej to, e nie daje si ona dokadnie
zrozumie? Co wic powoduje w strukturze myli wyraanej w wypowiedzi
jzykowej to, e podlega ona momentalnej entropii?

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

151

Odpowied na powysze pytanie wymaga opisu struktury czynnoci jzykowej przy pomocy okrelonego modelu teoretycznego. Aby byy one eksplanacyjnie podne, ich konstrukcja musi obejmowa wszystkie paszczyzny
ontyczne, na ktrych realizuje si wypowied jzykowa, mianowicie:
(i) paszczyzn fizyczn obejmujc mechanizmy kodowania jzyka wmateriale fizycznym, przede wszystkim: fonicznym igraficznym; czynnoci
jzykowe ujawniaj si w tej paszczynie jako stabilne byty materialne
wpostaci napisw oraz dwikw jzykowych;
(ii) paszczyzn mentaln, ktra rozpada si na dwa poziomy: umysowy
oraz poziom wiadomoci. Ten pierwszy obejmuje wszelkie reprezentacje
mentalne, wszczeglnoci reprezentacje napisw oraz dwikw jzykowych, ale rwnie rnych typw treci mylowe. Okreli go mona jako
przestrze mentaln umysu. Ponadto, na ten poziom skadaj si wszelkiego rodzaju mechanizmy formowania (syntezy) tych reprezentacji.
Drugi zpoziomw obejmuje procesy aktywacji reprezentacji mentalnych,
wwyniku ktrych uytkownicy jzyka przeywaj swoj wiadomo mwienia imylenia;
(iii) paszczyzn neurofizjologiczn, ktra obejmuje sposoby implementacji
reprezentacji mentalnych w sieci neuronowej mzgu. Te sposoby obejmuj nie tylko fizyko-chemiczne, ale rwnie informatyczne procesy
przetwarzania, formatowania oraz anihilacji neuronalnych implementacji
reprezentacji mentalnych.
Wiodce koncepcje lingwistyczne akcentuj paszczyzn fizyczn czynnoci jzykowych rozumian wduchu platoskim. Wypowiedzi jzykowe s traktowane jako platoskie cienie wyrae rozumianych jako elementy idealnej
struktury jzykowej. Do dnia dzisiejszego wbadaniach nad jzykami dystynkcja: langue parole organizuje metody badawcze. Wjej wietle, gboka, ukryta
sfera langue peni funkcj nadawania sensu lub znaczenia na poziomie syntaktycznym oraz semantycznym wypowiedziom jzykowym wytwarzanym
wpraktykach komunikacyjnych wsferze parole. Tym samym, poprzez narzucenie schematu: langue parole na uniwersum lingwistyczne, tradycyjni jzykoznawcy musz traktowa sprefabrykowany fakt rozumienia wypowiedzi jzykowych jako fundamentalny atrybut praktyk komunikacyjnych. Langue jest
bowiem tym, co czyni parole zrozumiaym. Determinantami nierozumienia
parole mog by, na gruncie tego schematu, wycznie szumy komunikacyjne
zakcajce procesy tworzenia przez uytkownikw jzyka cieni idealnych,
platoskich wyrae jzykowych. Mechanizmy teje implementacji idealnych
struktur jzykowych wmateriale fizycznym skadaj si na to, co jest okrelane

152

Wojciech Krysztofiak

wwielu wspczesnych koncepcjach jzyka jako kompetencja lingwistyczna.


Nierozumienie wypowiedzi jzykowych jawi si ostatecznie na gruncie tradycyjnego hiperparadygmatu jzykoznawstwa jako aberracja lub fluktuacja czy
anomalia uycia jzyka, jako efekt deficytw funkcjonowania kompetencji lingwistycznej uytkownikw jzyka.
Tak szkicowo opisany schemat badawczy lingwistyki mona atwo podda
dekonstrukcji, wskazujc na jego aprioryczno idogmatyczno. Jeli nasze
wypowiedzi jzykowe rozumiane jako byty fizyczne (napisy lub dwiki) potraktuje si jako efekty implementacji wmateriale fizycznym reprezentacji lingwistycznych zakodowanych w przestrzeni mentalnej umysu3, a te ostatnie
scharakteryzuje si jako podlegajce wariabilnym (heraklitejskim) procesom
zmiany (anihilacji, fuzji, mutacji, wzajemnej konfiguracji, dekonfiguracji itd.),
to wwczas opis takiej relacji implementacji pomidzy reprezentacj mentaln awypowiedzi musi narzuca na ni struktur relacji wielo-jednoznacznej.
Kada wypowied wsensie fizycznym staje si implementacj pewnej, wariabilnie zmieniajcej si wizki reprezentacji mentalnych.
Zjawisko nierozumienia wypowiedzi jzykowych redukowaoby si do mechanizmu rwnego prawdopodobiestwa aktywowania si wielu reprezentacji
mentalnych wdanej wizce. Proces wzrostu entropii, czyli rozpadu wyraanych
myli przez wypowied, byby funkcj uzyskiwania, w interwale czasowym
wgranicy do zera, przez wszystkie reprezentacje danej wizki prawdopodobiestwa aktywacyjnego bliskiego zeru. Upraszczajc, mechanizm entropii myli wyraanej przez wypowied polegaby na uzyskiwaniu, wniezwykle szybkim czasie,
przez wszystkie reprezentacje danej wizki takiego samego prawdopodobiestwa aktywacyjnego bliskiego zeru. Rozumienie wypowiedzi byoby wic efektem procesu odwrotnego, czyli utrzymywania rnych, istotnych statystycznie,
wartoci prawdopodobiestwa aktywacyjnego dla rnych reprezentacji skadajcych si na dan wizk we wzgldnie dugim interwale czasowym. Zakadajc,
e wzrost entropii ukadu, awic wzrost jego nieuporzdkowania jest wycznie
funkcj czasu (oile na ukad nie oddziauj czynniki zzewntrz), nierozumienie
wypowiedzi stanowioby naturalny proces dokonujcy si wkadej przestrzeni
mentalnej dowolnego uytkownika jzyka. Rozumienie wypowiedzi wymagaoby wwczas oddziaywa, przenoszonych asocjacyjnie z innych wizek reprezentacji mentalnych, na dan wizk reprezentacji. Poniewa takie oddziaywania powoduj transformacj danej wizki reprezentacji, procesy zablokowania
3

Pojcie przestrzeni mentalnej jest rozumiane wduchu teorii Fauconniera [Fauconnier 1994;
Harder 2003]. Mona j rozumie jako teoretyczny byt intensjonalny wypeniony rozmaitymi
treciami ustrukturowanymi formalnie na rne sposoby (nazywanymi wkognitywistyce reprezentacjami umysowymi) [Patro, Krysztofiak 2013, s. 57].

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

153

wzrostu entropii danej wizki reprezentacji, kocz si sformatowaniem nowej


wizki, awic wyraeniem nowej myli. Innymi sowy, rozumienie wypowiedzi
jzykowych jest moliwe jedynie wosobliwych ukadach reprezentacji mentalnych, ktre nie dopuszczaj do ich transformowania si na nowe ukady. To, czy
takie ukady s kodowane wprzestrzeni mentalnej umysu, jest spraw dyskusyjn. By moe pojawiaj si one wmodule umysu odpowiedzialnym za czynnoci cile zalgorytmizowane (np. gra wszachy czy warcaby lub generowanie
dowodw wsensie logicznym czy te podczas wykonywania algorytmw obliczeniowych, takich np. jak pisemne dodawanie czy mnoenie).

2. Zaoenia paradygmatyczne lingwistyki nierozumienia


Zgodnie z hiperparadygmatem kognitywizmu, umys ludzki wytwarza
swoj przestrze mentaln, ktra stanowi zbir wzgldnie izolowanych systemw reprezentacji mentalnych. Czynnoci jzykowe stanowi wic sposoby
implementowania fragmentw tej przestrzeni w materiale fizycznym takim,
dla przykadu, jak obiekty graficzne, fale dwikowe, ale rwnie ruchy czci
ciaa ludzkiego czy wkocu ukady bodcw wietlnych. Za pomoc czynnoci
jzykowych uytkownicy jzyka, zgodnie zokrelonymi reguami gramatycznymi, wytwarzaj fizyczne odpowiedniki rozmaitych struktur reprezentacyjnych zakodowanych w przestrzeniach mentalnych. Gramatyczno stanowi
wic podstawowy atrybut procesw implementacji przestrzeni mentalnych
w tworzywie fizycznym. Taki ukad o postaci: <struktura reprezentacyjna,
kod gramatyczny, implementacja struktury reprezentacyjnej>, mona okreli
jako mem, czyli obiekt semiotyczny podlegajcy procesom replikacji, mutacji iselekcji kulturowej [na temat memw, zob. Dawkins 2003]. Sfera memetyczna jest wic trjwymiarowa ontologicznie. Jej pierwszym wymiarem jest
przestrze mentalna, drugim za okrelone uniwersa obiektw fizycznych.
Trzeci wymiar konstytuuje kod gramatyczny, czyli system regu produkcji fizycznych korelatw struktur reprezentacyjnych. Memetyk rozumian jako
teori memw mona okreli jako nauk, ktrej celem jest opis mechanizmw
konstytuowania si oraz przeksztacania si memw. Jako taka, memetyka jest
nadbudowana nad teori mwienia, czyli czynnoci jzykowych, gdy one s
okrelane jako sposoby ich wytwarzania itransformowania.
Celem mwienia nie jest wic uzyskiwanie czego, co tradycyjnie jest
okrelane jako wzajemne porozumiewanie si uytkownikw jzyka, lecz jest

154

Wojciech Krysztofiak

nim wariabilna ekspresja memetyczna. W strumieniu mowy uytkownik jzyka nieustannie produkuje wirtualne memy mutujce si, replikujce kody
memetyczne rozumiane jako instrukcje behawioralne iprzewanie zanikajce.
Iluzja wzajemnego rozumienia si stanowi wycznie efekt wykonania w sytuacji komunikacyjnej okrelonej instrukcji behawioralnej, czyli jej replikacj
winnym memie (najczciej stanowicym mutacj memu nadawcy).
2.1. Przestrze mentalna
Przestrzenie mentalne umysw stanowi uniwersa wzgldnie izolowanych
systemw reprezentacji mentalnych. W systemach tych wystpuj struktury
zwane wiatami moliwymi; wiaty te s wytwarzane na mocy wypowiedzi tekstowych. S one ustrukturowane na rozmaite sposoby; s zamieszkane przez
reprezentacje rozmaitych indywiduw, ich kategorii itypw, rwnie przez reprezentacje faktw, stanw rzeczy, zdarze oraz historii. Nigdy nie s gotowe;
s rozwijane, zmieniane, wzbogacane, uzupeniane dziki aktywnoci memetycznej uytkownika jzyka. Wkadym systemie wiaty mentalne s powizane relacjami osigalnoci midzywiatowej wsensie Hintikki. Te relacje rnicuj si wzalenoci od swojego typu. Mwienie jest wic wgwnej mierze
wytwarzaniem oraz modyfikowaniem wiatw moliwych w ramach rozmaitych systemw skadajcych si na przestrze mentaln uytkownika jzyka.
wiaty mentalne mog by mniejsze lub wiksze. wiat generowany przez
tekst na temat ugotowania obiadu dla ony jest zpewnoci mniejszy od wiata
przedstawionego wpowieci Ogniem imieczem. wiaty mog pozostawa wzgldem siebie wrelacji podobiestwa lub niepodobiestwa. wiat generowany przeze
mnie podczas opowiadania treci filmu Stawka wiksza ni ycie jest podobny do
wiata wytwarzanego przez opowie Siedemnacie mgnie wiosny ijej rozmaite
streszczenia. Hans Kloss iStirlitz s bohaterami podobnymi. Historie oraz sytuacje,
w jakie s uwikani, odsaniaj swoje podobiestwo. Systemy, w ktrych wiaty
mentalne s grupowane, konstytuuj si wprzestrzeni mentalnej wanie zuwagi
na podobiestwo wiatw. wiaty niepodobne przynale do rnych systemw.
Wyjanienie tego, jak dziki czynnociom jzykowym (mwieniu), uytkownicy jzyka wytwarzaj imodyfikuj wiaty mentalne, wymaga skonstruowania teorii modelujcej ujzykowiony umys. Taka teoria powinna spenia nastpujce zaoenia paradygmatyczne4:

Zaoenia (K1) (K4) zostay pierwszy raz sformuowane w pracy [Krysztofiak, Grzeszczuk
2010, s. 476480]. Wniniejszej pracy zaoenia te s objaniane przy uyciu odmiennego zestawu kategorii teoretycznych. Obie eksplikacje wyszczeglnionych zaoe s komplementarne.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

155

(K1) Uytkownicy jzyka wypowiadaj si zawsze wjakiej sytuacji komunikacyjnej, czyli na gruncie jakiego wiata moliwego lub nawet skoczonego
zbioru lub szeregu takich wiatw moliwych.
Zgodnie z (K1) kada wypowied jest skontekstualizowana komunikacyjnie. Kontekstem moe by pojedynczy wiat lub szereg takich wiatw. Na
przykad, kiedy suchamy jakiego przemwienia politycznego wSejmie, kontekst wypowiedzeniowy tego przemwienia moe obejmowa: (i) reprezentacj sytuacji aktualnej wtelewizorze (tum posw, ich aplauz lub gwizdy itd.);
(ii) reprezentacj sytuacji politycznej kraju zakodowan wumyle suchacza.
Jeli suchacz, dla przykadu, zna osobicie przemawiajcego polityka, na kontekst wypowiedzeniowy bdzie skada si rwnie wiat wyznaczony przez
jego narracj wspomnieniow. Wwypadku zapytania si na ulicy nieznanego
przechodnia ogodzin, kontekstem jest na og wiat aktualny obejmujcy
reprezentacje mentalne ulicy, dowiadczanych obiektw i faktw, w jakie s
uwikani. Te wiaty mog mie rny indeks kategorialny: mog by indeksowane realnoci, fikcjonalnoci, przeszoci, aktualnoci, przyszoci,
adunkiem aksjologicznym (dobre lub ze), dystansem przestrzennym lub czasowym (jako bliskie lub odlege). Podczas mwienia w umyle uytkownika
jzyka nigdy nie aktywuj si wszystkie reprezentacje mentalne skadajce si
na dany wiat, lecz jedynie ich wizki. Aktywacje te posiadaj rozmaite natenia wdanym momencie; zupywem czasu natenia te zmieniaj si, dc
do zera, oile nie s wzbudzane przez aktywacje reprezentacji zinnych wizek.
Rozchodzenie si impulsu aktywacyjnego na reprezentacje skadajce si na
dany wiat moe przebiega wedle rozmaitych modeli formalnych wzalenoci
od architektury asocjacyjnej (skojarzeniowej) porzdkujcej, strukturalizujcej dany wiat. Wczeniej zauwaone zjawisko entropii myli, wyraanej przez
wypowied, bdzie efektem osigania stochastycznego (losowego) charakteru
przez proces rozchodzenia si wdanym wiecie impulsu aktywacyjnego.
(K2) Uytkownicy jzyka poprzez swoje wypowiedzi prefabrykuj (wytwarzaj lub modyfikuj) rozmaite wiaty moliwe, wyznaczone przez treci wypowiedzeniowe; wiaty te mona okreli jako lokucyjne korelaty wypowiedzi.
Na og mwienie jest procesem odtwarzania okrelonego wiata, wwyniku ktrego dochodzi do jego modyfikacji. Kada kolejna opowie na temat
romansu kolegi z zeszego lata jest modyfikowaniem pewnego wejciowego
wiata. wiat odtwarzany jest wzbogacany o pewne elementy (reprezentacje

156

Wojciech Krysztofiak

mentalne) ze wiatw skadajcych si na kontekst wypowiedzeniowy opowieci. Nowe wiaty (czyli po raz pierwszy wprowadzane do przestrzeni mentalnej) rwnie s kreowane zelementw pochodzcych ze wiatw kontekstowych. wiatotwrcza aktywno uytkownikw jzyka nie przebiega wprni.
Na og, takimi kontekstowymi wiatami s wszelkiego rodzaju wiaty wyznaczane przez tak zwane teksty kompetencyjne, ktrych uytkownicy jzyka
ucz si wprocesach socjalizacyjnych. Na te teksty skadaj si tzw. ludowe
teorie na dany temat. Na przykad, kady znas dysponuje ludow psychologi,
ludow socjologi, ale take ludow teori na temat podrywania kobiet czy
mczyzn czy w kocu ludow teori ubierania si do pracy. Uczestnictwo
w kulturze dostarcza nam takich ludowych teorii. Czytajc Sztuk kochania
Wisockiej lub studiujc Kamasutr, uytkownik jzyka nabywa ludowej teorii
na temat bajecznego ifantastycznego seksu. Prawdopodobnie upodstaw tych
procesw akwizycji rozmaitych wiatw kompetencyjnych stoi tak zwana wiedza rdzenna, awic wrodzone struktury reprezentacyjne umysu5.
(K3) Istniej dwa sposoby wypowiadania si: nadawczy (aktywny) i odbiorczy (pasywny).
W typowej konwersacji ta sama wypowied jest artykuowana dwukrotnie: wtrybie nadawczym oraz wtrybie odbiorczym. Akt wysuchania czyjej
wypowiedzi jest pocztkiem pobudzenia w przestrzeni mentalnej odbiorcy
okrelonej wizki reprezentacji mentalnych danego wiata. Zarwno nadawca, jak iodbiorca wypowiedzi pobudzaj swoje wizki reprezentacyjne. Impuls
aktywacyjny rozchodzi si zgodnie zokrelonym modelem wumyle nadawcy
ipodobnie, impuls aktywacyjny rozchodzi si zgodnie zokrelonym modelem
wumyle suchacza. Ta sama wypowied wsensie zobiektywizowanym (czyli
jako mem) posiada dwa swoje korelaty mentalne wtypowej sytuacji konwersacyjnej: jeden wpostaci procesw rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego po
reprezentacjach mentalnych wwiecie nadawcy oraz drugi wpostaci procesw
rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego po reprezentacjach wwiecie odbiorcy. Fakt nierozumienia si odbiorcy inadawcy jest wynikiem wzrostu entropii
5

Wielu badaczy podkrela, e na system rdzennych kompetencji skada si pi moduw wiedzy


odpowiedzialnych za: (1) reprezentowanie nieoywionych przedmiotw iich wzajemnych interakcji (ludowa fizyka), (2) reprezentowanie agentw iich celowo zorientowanych dziaa (psychologia ludowa), (3) reprezentowanie liczebnoci, porzdkw iwielkoci (arytmetyka kognitywna),
(4) reprezentowanie miejsc geometrycznych wich przestrzennym rozmieszczeniu (geometria ludowa), (5) reprezentowanie wasnej grupy spoecznej oraz obcych grup spoecznych, atake ich
czonkw (socjologia ludowa). Zob. Kinzler, Spelke 2007; Spelke, Kinzler 2007].

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

157

w procesie rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego w wiatach mentalnych


odbiorcy i nadawcy. Ostatecznie, obaj nie s w stanie uchwyci (skadrowa)
wasnych myli (czyli zatrzyma proces rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego w okrelonej fazie) wyraanych przez t sam wypowied dwukrotnie:
wtrybie nadawczym itrybie odbiorczym.
(K4) Interakcje konwersacyjne s procesami kodowania moliwych wiatw wprzestrzeniach mentalnych zarwno nadawcw, jak iodbiorcw wypowiedzi tekstowych.
Nadawca mwic, poprzez swoj wypowied, pobudza rozmaite wizki
reprezentacji mentalnych. Impuls aktywacyjny rozchodzi si zwizek pocztkowo aktywowanych na inne reprezentacje, wedug okrelonego wzorca, wzalenoci od asocjacyjnej architektoniki pobudzonej struktury reprezentacyjnej,
ktr mona nazwa wanie wiatem moliwym. Niektre wzorce rozchodzenia si impulsw aktywacyjnych mog powtarza si przy okazji wytworzenia
tych samych wypowiedzi; nieco czciej ta sama wypowied wytwarzana przy
rnych okolicznociach wrnych momentach czasowych wywouje rozchodzenie si impulsu aktywacyjnego wedug rnych wzorcw, ale pozostajcych
wzgldem siebie wrelacji podobiestwa; rwnie czsto rozchodzenie si impulsu aktywacyjnego, wywoywanego przez t sam wypowied w rnych
sytuacjach, przebiega wedug rnych, niepodobnych wzorcw. Wzgldnie
stabilne wzorce rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego wdanej strukturze
reprezentacyjnej mona okreli mianem sytuacji jako korelatw semantycznych cigw wypowiedzi zdaniowych6. Wydaje si, e rwnie w wiatach
moliwych zachodz asocjacje pomidzy wzgldnie stabilnymi wzorcami rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego. Okrelone wzorce (architektoniki) rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego wwiecie moliwym mog indukowa
w czasie inne wzorce rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego, na przykad
winnych wiatach, konstytuujc tym samym relacje osigalnoci midzywiatowej. Jeli wprzestrzeni mentalnej nadawcy iodbiorcy aktywuj si reprezentacje mentalne wedug podobnych wzorcw przy okazji wytworzenia danego
cigu wypowiedzi, to wwczas kodowane wprzestrzeniach mentalnych wiaty
(rozumiane jako wzorce rozchodzenia si impulsu aktywacyjnego po reprezentacjach mentalnych) s podobne. Wtakiej sytuacji mona mwi otym,
6

Pojcie sytuacji jako korelatu czynicego znaczenie zda oraz ich wypowiedze jest uywane wsemantyce sytuacyjnej BarwiseaiPerryego [Barwise, Perry 1983], ale rwnie wsemantyce niefregowskiej, inspirowanej filozofi Wittegensteina wyraon w Traktacie logiczno-filozoficznym. Na
temat wspczesnych bada nad semantykami niefregowskimi, zob. Biat (red.) 2009.

158

Wojciech Krysztofiak

e nadawca koduje wprzestrzeni mentalnej odbiorcy duplikat danego wiata


moliwego skorelowanego zjego wypowiedzi tekstow.
2.2. Struktury reprezentacyjne jzyka
W rozmaitych kognitywistycznych teoriach jzyka uywa si na og
wsposb niezdefiniowany pojcia reprezentacji mentalnej. Mwi si oreprezentacjach wypowiedzeniowych: napisw, dwikw sownych; reprezentacjach obiektw, klas obiektw, faktw, zdarze fizycznych, instytucji. Nadto,
wpragmatyczno-kognitywistycznych koncepcjach jzyka mwi si oreprezentacjach intencji jzykowych, mocy illokucyjnych, strategii komunikacyjnych,
celw perswazyjnych, regu, instrukcji. Natomiast nie znajdziemy wpodrcznikach akademickich jasno skrojonej w jzyku formalnym definicji reprezentacji mentalnej wogle. Pojcie to naley wic traktowa jako pierwotne,
podlegajce jedynie intuicyjnej eksplikacji.
Posugujc si luno metafor komputerow, mona by objani reprezentacj mentaln jako zapis wsieci neuronowej dowolnego obiektu wsensie
najszerszym. Ale czy jest w zapis w sieci neuronowej? Mona by odpowiedzie tak: zapisy wsieciach neuronowych s sposobami ich reakcji na dowolny
impuls (bodziec fizyczny). Czym wwczas s owe sposoby reakcji sieci neuronowych na bodce (impulsy)? Matematyk, informatyk czy logik powie, e sposoby reakcji czego na co s funkcjami (lub oglniej: relacjami) przyjmujcymi okrelone wartoci od argumentw, ktrymi s impulsy. Wobec tego, czym
bd owe wartoci tyche funkcji rozumianych jako sposoby reagowania sieci
neuronowych na impulsy? Najprociej odpowiedzie tak: wartociami funkcji
reagowania sieci neuronowej na impulsy s miejsca, wktrych sie neuronowa
aktywuje si wwyniku dziaania impulsw. Jeli uytkownik jzyka syszy wypowied Uwaaj !, to reprezentacj mentaln tego impulsu (bodca wypowiedzeniowego) bdzie pewne miejsce wsieci neuronowej (cig nastpujcych po
sobie neuronw czy te pewna ich rozmaito porozrzucana wwielu rnych
czciach wsieci, na przykad ookrelonej strukturze geometrycznej), ktre
zareaguje na usyszenie teje wypowiedzi. Podobnie, reprezentacj klasy kotw
bdzie miejsce wsieci neuronowej, ktre na widok kota lub usyszenia dwiku
kot lub zauwaenia napisu kot zareaguje wjaki sposb. Naley wic odrnia reprezentacje mentalne od ich aktywacji. Reprezentacje s miejscami
wsieci neuronowej, za aktywacje tych reprezentacji s reakcjami tych miejsc
na odpowiednie bodce (impulsy).
Brak posiadania danej reprezentacji mentalnej oznacza wic to, e wsieci
neuronowej nie wystpuje miejsce, ktre mogoby zareagowa na okrelony

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

159

bodziec (impuls). Bdc Eskimosem, jeli nie rozumiem napisu awoman in


bikini during holiday, to znaczy, e wmojej sieci neuronowej nie ma miejsca
na reakcj na usyszenie odpowiadajcego temu napisowi dwiku jzykowego
lub na przeczytanie danego napisu.
Reprezentacje mentalne danego jzyka s wic miejscami wsieci neuronowej uytkownikw jzyka, ktre reaguj na napisy oraz dwiki wytwarzane
zgodnie z reguami fonetycznymi, graficznymi, gramatycznymi tego jzyka.
Typy tych reprezentacji bd si rnicoway zuwagi na lokalizacj miejsc reakcji sieci neuronowej na bodce jzykowe. Teoretycy jzyka wyrniaj co
najmniej trzy najoglniejsze typy takich reprezentacji: wypowiedzeniowe, semantyczne (lokucyjne), pragmatyczne (illokucyjne). Kiedy dziecko czyta na
gos sowo kot welementarzu, wwczas wjego sieci neuronowej wpewnym
miejscu aktywuje si reprezentacja napisu kot, wnieco innym miejscu reprezentacja dwiku kot (reprezentacje wypowiedzeniowe), jeszcze gdzie indziej
reprezentacja semantyczna samego kota. Poniewa reprezentacje semantyczne
nigdy nie aktywuj si wizolacji, ale zawsze wramach pewnej wizki, to zachodzi wysokie prawdopodobiestwo, e wsieci neuronowej pierwszoklasisty,
podczas czytania sowa kot, aktywowa si bd rwnie te miejsca wsieci
neuronowej, ktre si aktywuj wtedy, gdy dziecko syszy sowo Filemon (bo
tak na imi ma jego kot domowy), sowa: kotek, kicia, kici, kici, Whiskas
(bo zwykle mama kupuje t karm dla Filemona) itd. To, co wchodzi wskad
takiej wizki reprezentacji semantycznych, zaley od sieci asocjacyjnej zakodowanej wprzestrzeni mentalnej tego dziecka.
Dziecko odrnia krzyk ojca zokna Do domu! od dwiku jzykowego
Do domu przeczytanego na lekcji. Podczas usyszenia krzyku wsieci neuronowej dziecka aktywuje si miejsce, ktre zwykle si aktywuje, kiedy dziecku
rodzic lub pani wszkole kae co zrobi. Wtym wypadku dziecko identyfikuje
intencj illokucyjn (jzykow) wypowiedzi. Jeli dziecko nie umie zrnicowa swoich reakcji na woanie ialarmowanie, to znaczy, e jego sie neuronowa wtym samym miejscu reaguje na bodce wypowiedzeniowe tych rnicych si illokucyjnie typw (dlatego nie odrnia obu mocy illokucyjnych
wypowiedzi).
Lingwistyczne opisy reprezentacji mentalnych suy maj konstrukcji
modeli rekonstruujcych ich sposoby przetwarzania, ktre dokonuj si na
rozmaitych poziomach uycia jzyka: gramatycznym, logicznym iinformacyjnym. Celem budowania takich modeli jest z kolei udzielenie odpowiedzi na
pytanie oto, jak uytkownicy wytwarzaj sobie wswoich przestrzeniach mentalnych jzykowe obrazy wiata oraz jakie s mechanizmy ich przeksztacania.

160

Wojciech Krysztofiak

Zakadajc, e jzykowe obrazy wiata oddziauj na systemy behawioralne


uytkownikw jzyka wyznaczajce ich sposoby zachowywania si wokrelonych okolicznociach komunikacyjnych, konstruowanie modeli rekonstruujcych sposoby przetwarzania reprezentacji jzykowych nabiera wartoci technologicznej. Ot, dysponujc takimi modelami mona projektowa rozmaite
zjawiska behawioralne uytkownikw jzyka uczestniczcych w rozmaitych
formach ycia (na rynkach konsumpcji, rynkach rywalizacji seksualnej, politycznej czy artystycznej).

3. Zakoczenie
Zaprezentowane weseju pomysy filozoficzne pojmowania komunikacji
jzykowej dostarcza maj schematw pojciowych opisu rozmaitych zjawisk
jzykowych. S one zamierzone jako narzdzia opisu wypowiedzi jzykowych,
ktre przejawiaj swj konstytutywny atrybut nierozumienia. Wydaje si bowiem, e kada teoria jzyka, ktra traktuje nierozumienie wypowiedzi jzykowych jako aberracj komunikacyjn, nosi wsobie grzech naiwnoci. Czas
najwyszy zastpi dogmat rozumienia wypowiedzi jzykowych na dogmat ich
nierozumienia: aberracj lub anomali wobszarze komunikowania si s zdarzenia rozumienia wypowiedzi jzykowych, za tym, co typowe, normalne,
najczstsze s zdarzenia nierozumienia wytwarzanych wypowiedzi wrozmaitych strumieniach mowy.

Bibliografia
Barwise J., Perry J., Situations and Attitudes, Londyn1983.
Biat A. (red.), Aporie ontologii sytuacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej, Lublin 2009.
Dawkins R., Fenotyp rozszerzony. Dalekosiny gen, (tum. J. Gilewicz),
Prszyski iS-ka, Warszawa 2003.
Gad A., Pragmatyczna analiza forum dla dzieci rodzicw autystycznych,
Praca magisterska, Uniwersytet Szczeciski, Wydzia Filologiczny, Instytut
Polonistyki iKulturoznawstwa, 2013, s. 519.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

161

Fauconnier G., Mental Spaces. Aspects of Meaning Construction in Natural


Language, Cambridge University Press, Cambridge 1994.
Harder P., Mental Spaces. Exactly When Do WE Need Them, Cognitive
Linguistics, Vol. 14 (1), 2003, s. 9199.
Jadacki J.J., Orozumieniu. Zfilozoficznych podstaw semiotyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1990.
Kinzler K.D., Spelke E.S., Core Systems in Human Cognition, Progress In
Brain Research, Vol. 164, 2007, s. 257264.
Krysztofiak W., Cz I. Egzystencjalistyczny model umysu, Ruch Filozoficzny, t. LXIV, 2007, nr 4, s. 703723.
Krysztofiak W., Baza empiryczna teorii referencji, [w:] Kochan E., Ziemski
P. (red.), Oblicza kultury, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2008, s. 255- 274.
Krysztofiak W., Grzeszczuk J., Makroillokucja, Ruch Filozoficzny, Vol.
LXVII, Nr 3, 2010, s. 467499.
Patro K., Krysztofiak W., Umysowe osie liczbowe. Efekt SNARC. Aspekty
filozoficzne, Filozofia Nauki, Rok XXI, Nr 3 (83), 2013, s. 4598.
Spelke E.S., Kinzler K.D., Core Knowledge, Developmental Science, Vol.
10 (1), 2007, s. 8996.

How to investigate facts of non-understanding speech acts?


An essay on anew paradigm in linguistics
Summary
The main of the essay is to present philosophical assumptions underlying
a new paradigm of linguistics, called the linguistics of non-understanding.
According to the basic idea of this paradigm, in communication processes language users do not understand speech acts produced by them. This fact is assumed to be the constitutive feature of each speech act. In light of the proposed
paradigm, facts of language understanding are treated as the communicational
aberration or anomaly.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

163

Aniela Ksiek-Szczepanikowa
Szczecin

Midzy poprawn pisowni aekspresj tekstu


unikalna proza Stanisawa Wyspiaskiego

Sowa kluczowe:
pisownia, ekspresja, proza, Stanisaw Wyspiaski
Keywords:
spelling, expression, prose, Stanisaw Wyspiaski
Nie bd znawc sztuki nie znaj si, ale pracuj irb sam.
niech si drudzy tob zajmuj ociebie kc
ty sied cicho, wtedy si dowiesz, co otobie myl. --- (...)
odwagi! miao! Wicej mskoci.-----1

Zasadniczym problemem nowatorstwa wwypowiedzi artystycznej jest postawa sprzeciwu przeciwko ugruntowanym zasadom, formom, treciom, czy
te uznanym powszechnie rodkom wyrazu. Bywaj jednak autorzy szokujcy
nowoczesnoci tekstu. Czy unikalna proza Stanisawa Wyspiaskiego, zobrazowana wjego listach, miaa podobne zaoenia?
Wyspiaski pisze tak, jak nauczya go szkoa galicyjska, ktra kadc nacisk
na klasyk ijzyki obce, nie doceniaa potrzeby poprawnej polszczyzny. Bardziej uczulone na t spraw byy dwa pozostae zabory. Przeciwstawiajc si
przeladowaniom narodowociowym, walczyy jednoczenie oczysto ipikno jzyka. WKrakowie polska modzie, podobnie jak jej ojcowie idziadowie,
znaa i stosowaa dawne zasady gramatyki, pisowni i stylistyki. Wyspiaski
nie by wyjtkiem, szybko jednak odkry trudnoci wypowiadania si sowem
w pimie i wprowadza wasne pomysy, dotyczce sztuki komunikacji jzykowej, szczeglnie w zakresie interpunkcji. Literaturoznawcy mieli niemay
kopot zproblemem czytelnoci jego korespondencji. Opniao si wydanie
Listw zebranych, aich druk uniemoliwia ostatecznie II wojna wiatowa.

S. Wyspiaski, Listy zebrane, t. III, Krakw 1997,s. 188189.

164

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

Poszczeglne tomy ukazay si dopiero na przestrzeni lat 1979. -19972, dziki


opracowaniu Marii Rydlowej3.
Fakt ten zadecydowa opowstaniu monografii Otwieranie <Wesela> Stanisawa Wyspiaskiego, wktrej piszca te sowa potraktowaa listy malarza-poety jako twrcz autodefinicj czowieka. Teraz przywouje t unikaln
proz celem przypomnienia niedocenionego.

Oczytelnoci listw Wyspiaskiego - prawo artyzmu


Wydawnictwo Literackie Krakw, ktre podjo trud wydania tej unikalnej prozy, zatroszczyo si przede wszystkim oto, aby nie osiga czytelnoci tekstw na drodze wspczesnego wystylizowania listy miay pozosta
dokumentem4.
Decyzj tak podj Zesp Redakcji Literatury Klasycznej tego wydawnictwa po konsultacji z historykami literatury, jzykoznawc, Iren Bajerow i edytorami. Postanowiono moliwie wiernie zachowa jzyk listw Wyspiaskiego. Uwzgldniono wszystkie niekonsekwencje z pogranicza dziea
literackiego i mowy potocznej, pozostawiono swoist interpunkcj, cznie
zzachowaniem maych liter na pocztku zdania. Wzito pod uwag ogromne znaczenie form zapisu dla caego modernizmu, aszczeglnie dla dzie Wyspiaskiego. Celem zespou redakcji byo przekazanie swobodnego biegu myli
iskojarze, bez naruszania swoistoci tekstw.
Pierwszy zachowany list do Jzefa Mehoffera zroku 1888 napisa zaledwie
19-letni Wyspiaski, student krakowskiej Akademii Sztuk Piknych, nad wiek
dojrzay nadawca- nastolatek. Byy wakacje, sierpie, ale modziutki badacz,
przejty jest swoim akademickim zadaniem wyszukiwania wterenie zabytkw
sztuki, ich opisem irejestrowaniem. Jak wszyscy wjego wieku odczuwa potrzeb kontaktu zkolegami. Ujawnia te uwraliwienie na pikno. Jzef Mehoffer
mia okazj przeczyta tak notatk inwentaryzacyjn:
2

Historia wydania Listw Stanisawa Wyspiaskiego,[w:]. Stanisaw Wyspiaski Listy zebrane, t.


III, Krakw 1997, s. 341.
Notatka redakcyjna: Listy cytowano wg Listw zebranych, t. I-IV, 197997, Krakw. Znak skrcenia cytatu () zachowano rwnie wskrceniach dokonanych przez autork wcaoci opracowania.
Patrz: Nota wydawcy,[w:]Dodatek krytyczny, Stanisaw Wyspiaski. Listy zebrane i979. Pominito wczeniejszy projekt Leona Poszowskiego (194940),obejmujcy zmiany skadniowe wg
nowej zasady(interpunkcja skadniowa).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

165

Niesychanie pikna gotycka kropielnica zherbami ikolumienkami. bardzo


adna chrzcielnica, kamienna zprzelicznym drewnianem przykryci.5
Student malarstwa rozumie, e pikno rzeczy i budowli trzeba za wszelk cen ocali przed wandalizmem ignorantw iludzi obojtnych. Jedzi po
zapomnianych wioskach iwioseczkach, co zlecono studiujcej modziey, ale
traktuje to zadanie, jako sub sztuce ikrajowi. Do Mehoffera pisze :
Szukaj no tam na swoj rk po okolicy kociow murowanych, drewnianych, szperaj po strychach, dziurach ajak co znajdziesz bierz do kieszeni lub
pod paszcz iposeaj do Muzeum rysuj co si da - ....6
Sam te wyszukuje, podziwia, rysuje, ajak moe bierze lub wyprasza od
obojtnych wacicieli. Rozradowany wolnoci wakacyjn podziwia te przyrod, zDrzewicy pisze:
Dwr cay otoczony wod , ley bowiem nad rzeczk Drzewiczk, przeliczny
imalowniczy. zganku dworskiego zarosego gsto winem dzikiem , widok przecudny, --- na ruiny zamku wczesnorenaisansowego ----- widzisz tu ca walk
renaisansu zmiejscowym gotycyzmem. zamek wplanie kwadratowym , nieregularny zbasztami kwadratowymi po rogach . przeliczne frontony (...) cao
niesychanie malownicza . ------ budowa ceglana -------czci czci, zwaszcza czci dolne kamienne okadane ciosem7.
Mylniki, wielokropki, cae rzdy kreseczek akcentujcych emocje, namys
w doborze sw i okrele, mobilizujcych ywy odbir czytelnika, stwarzaj atmosfer silnych dozna estetycznych. Intensywno przey domaga si
odbiorcy, prosi zatem Wyspiaski o korespondencj i sam pisze, nawet bez
nadziei zrozumienia ze strony adresata. Sprawy jzykowe nie s dla niego
najwaniejsze.
Ju wpierwszych listach odczytujemy informacje oprzyjacielskim zwizku nadawcy ze swoimi kolegami iznajomymi, ozainteresowaniu ich losami,
chci pomocy, atake opotrzebie inspirowania ich wartoci swoich znalezisk
ibogactwem spostrzee. Zapowiada to bezspornie talent pisarski. Suchacz
krakowskiej Szkoy Sztuk Piknych jeszcze otym nie wie, e jego listy same
5
6
7

S. Wyspiaski, Listy zebrane ,t. I, s. 9.


Ibidem, s. 10.
Ibidem, s. 11.

166

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

w sobie s ju literackimi etiudami, w zwizku z czym maj prawo do


szczeglnego artyzmu wypowiedzi. Nie tylko bowiem czytelnik odbiera znaczenia sowa, ale take szczeglny, emocjonujcy ton zdania icaej wypowiedzi.
Nieco pniej, ledzc korespondencj z Mehofferem w okresie pobytu
Wyspiaskiego na poudniu Europy, mamy podobne wraenia. Celem podry
jest poznawcza penetracja sztuk plastycznych, malarstwa, rzeby iarchitektury, padaj jednak sowa, bdce znakiem wyamywania si zrygorw akademickich. Indywidualizm uzdolnionego studenta dostrzega zarwno Jan Matejko, jak iprof. Wadysaw uszczkiewicz. Adeptom sztuki malarskiej wiele
wybaczano, zatem wlistach studenta do Tadeusza Stryjeskiego odczytujemy
nowy ton, wporwnaniu zlistami do Mehoffera. WWenecji, przy zwiedzaniu miasta wg wskazwek przewodnikw izalece krakowskich profesorw,
mody krakowianin nie ulega jakim nadzwyczajnym olnieniom estetycznym.
Zrwnym zainteresowanie ledzi dziea sztuki iarchitektury , jak blaski soca,
czy ksiyca, podkrelajc to interpunkcj listw :
() eby Pan wiedzia jak mi licznie soce przez okno wieci ----- gdy
wyjrz przez okno: woda, gondole - -- wski brzeg przeciwlegy itylne zabudowania prokuracji starych.8
Woda jest dla modego malarza obcym ywioem inie budzi wnim emocji podobnych do tych, ktre wyraaj przecitni turyci, amoe raczej budzi
tylko takie emocje, pisze zatem:
Po poudniu wybraem si po raz pierwszy do gondoli chciaem zwiedzi
paace iCanal Grande - widziaem - - wraenie, ktrego si nie zapomina. Pomimo tego mnstwo szczegw obniajcych poziom wyobrani (...) obszarpanych gondolierw, parowych statkw, - afiszw porozlepianych. okiennic wkadym oknie, - arkad pozalepianych deskami (...) Monotonne pluskanie fali wolne
posuwanie si dki -- ipanorama owietlona zachodzcym socem coraz to
inne pyszne paace strojne, efektowne (...) 9
Wsowach tych nie mieci si zachwyt, temperatur emocji obnia wyliczanka brzydoty. Pojawia si jednak myl, ktra wykracza poza przecitno:

8
9

Ibidem, s. 218.
Ibidem, s. 237.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

167

Prawdziwie, e pync tak, wdce gdy si jest ujtym dokoa nowym obcym
ywioem (wod), co si dookoa ciebie pluszcze iobija ostopnie tych przepysznych podwoi paacowych doznaje si wobec tego pikna architektonicznego, tak
zharmonizowanego obrazu ozoconego promieniami soca, - doznaje si wraenia
jakiej samotnoci. tak, e chciaoby si eby si to ju raz skoczyo bo 10
Pragnienia nie dopowiedziano. Liczne mylniki sugeruj odbiorczy indywidualizm. Wyspiaski czuje si samotnie wrd nadmiaru pikna. Beznamitnie wymienia te obiekty, ktre powinien jeszcze obejrze . Ma al do Matejki, ktry stanowczo sprzeciwia si jego wyjazdowi, pisze:
(...) straciem przez to ca swobod, - iwolno odbierania wrae bo staj
przed kad rzecz zpytaniem na co ja jej mog potrzebowa, - no aprzyzna
pan (chodzi oStryjeskiego), e zdzieami sztuki wten sposb obchodzi si nie
mona.11
ale na programy zwiedzania i sztywne zalecenia profesorw mwi
znacznie wicej, ni chciaby powiedzie Stryjeskiemu student Wyspiaski .
Wlicie z16 marca czytamy:
Aju doprawdy nie wiem, co mi si dzieje, skoro widz np.. wgalerii dwunastoletnie (swoj drog bardzo adne) angielki podziwiajce Tycjana albo te
mae dzieci co si bawi pod posgiem Colleoniego. jak to, wic wszystkim wolno byo to widzie, patrze na to, - cieszy si tem tylko mnie nie --- ---- dlatego
e ja tego bardziej potrzebowaem ni kto inny.--------- 12
Zpewnoci zadanie domowe, jakie mia odrobi stypendysta wpodry
do Woch, popsuo mu swobod ogldu . Efekt wyznania przedua adresat
listu wielokrotnym mylnikiem, czy te lini dopeniajc wers kiwniciami
gow zdezaprobat. Student nie tylko pisze, on gra swoj rol.
Ogldajc muzea, peen uznania i zadowolenia, suchacz krakowskiej
ASP te nie jest sob, w porwnaniu z radosnym podziwem, jaki okazywa
nielicznym polskim zabytkom. Dziea wybitnych mistrzw, zgrupowane ieksponowane specjalnie dla ogldajcych, nie byy na swoim miejscu, we waciwym rodowisku, nie mogy jego zdaniem przemawia swobodnie, a muzea
10
11
12

Ibidem, s. 238.
Ibidem, s. 240.
Ibidem, s. 241.

168

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

speniay tylko rol chronionego obszaru sztuki. Wyspiaski wyranie odczuwa niedosyt, czasami objawiajcy si swoist przekor wjego epistoach.
Rzecz dziwna jak ci biedni Vivarini, Giov. St Antonio da Murano Basaiti
etc. etc. nawet Bellini, dbali odraperie, jak oni studiowali kady najdrobniejszy
fad, - jak oni ukadali te fady starannie , jak oni dugo imozolnie malowali te
swoje twarze madonn. --- ina co --? na to , aby przyszed Tycjan, (...) wszystko
to cofno si na drugi plan -- -- dla niego byo ju rzecz znan, umian on
szuka akcji ruchu --- --- 13
Mylniki i zgrupowania mylniczkw dziwi czytelnika, pobudzajc
jednoczenie intelekt oraz emocje odbiorcze. Czy dziki nim zdolni jestemy
odebra spostrzeenie studenta ? Moe s jaka wskazwk? (Dzi mamy ju
mylnik, pauz, ppauz idywiz)
Wtedy po prostu we Woszech objawia si Wyspiaskiemu sztuka jako odrbny byt, bardziej skomplikowany, ni si to na pozr wydaje. Moe dlatego
w listach z Norymbergi czy Monachium, mimo zachwytw nad wspaniaymi wityniami, mimo penych podziwu sw, cigle jeszcze nie odnajdujemy wysokiego tonu, ktry pojawi si pniej. Student rozlicza si ze swej
akademickiej marszruty, znarzuconych mu obowizkw akademickich. Prosi
te owskazwki dotyczce zwiedzania miast pruskiego zaboru Polski, uwiadamiajc czytelnikom ponad stuletnich listw, e krakowianinowi zprzeomu
XIX i XX wieku miasta te nie byy znane, leay za granic, w innym kraju.
Wyspiaski czeka niecierpliwie na poznanie zabytkw polskiej przeszoci, ale
nie znajduje zrozumienia , nawet uTadeusza Stryjeskiego, pisze wic zalem:
To co mylaem oPoznaniu iGnienie potrafi odoy na pniej izaj
si czem innem, kiedy ju bd zupenie swobodny inie bd mia nawet sposobnoci si dowiadywa, co kto drugi otem myli.----------- 14
Znowu linia ironicznego zamylenia i dopenienia. Troski studenta-stypendysty mog dziwi tym bardziej, e niespokojny owyniki swej podry, o opinie profesorw, a take o losy kolegw, wyraa bez ogrdek swoje
opinie. Wydaje si, e bardziej martwi si oMehoffera, ni osiebie. Wysoko
go ceni iobawia si zych wpyww na jego twrczo osb do niskich lotw artystycznych, np. prof. uszczkiewicza. Korespondencyjne uwagi maj
13
14

Ibidem, s. 220.
Ibidem, s. 260.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

169

w wikszoci charakter cile zwizany z programem podry , brak w nich


prawdziwie osobistego zaangaowania w poznawan sztuk, jakkolwiek dostrzega si ju nowy sposb patrzenia na malarstwo.
Im wicej patrz na rne obrazy , tem wicej nabieram ochoty do malowania, (...) izdaje mi si obecnie e odbieram wicej kolorystycznych wrae ni rysunkowych., - podoba mi si wiele rzeczy , ktre by mnie dawniej raziy - - pytam
si siebie dlaczego - - iwidz, e dla barw.15
Znaki przestankowe akcentuj te spostrzeenia zwolnieniem rytmu wypowiedzi. Trudno jednak nady za interpunkcyjnym przeduaniem myli
wformie kreseczek, naladujcych mini-mylniki, chocia nios one pewien
urok mowy ywej anawet monologu teatralnego. Czyby nie uwiadomiony
jeszcze kontakt zwidowni? Rytm stylistyki epistolarnej Wyspiaskiego ujawnia zdecydowanie wraliwo audialn imuzyczne oczarowania. Powiadcza
to korespondencja z Henrykiem Opieskim. Poeta tworzy okoo roku 1892
swoje pierwsze teksty dramatyczne. Chce wprowadzi do nich muzyk ibalet,
prosi Opieskiego okomponowanie melodii. 16 Zbyt wiele nowego, jak na czasy twardych regu sztuki, adept malarstwa wywouje niedowierzanie adresatw
swojej korespondencji.

Brak zrozumienia
Ciekawie przedstawiaj twrcz osobowo Wyspiaskiego listy do Karola
Maszkowskiego, pochodzcego zrodziny uzdolnionej artystycznie, wktrej malarze irysownicy, muzycy idyrygenci pojawiaj si obok matematykw. Karol by
od Wyspiaskiego starszy orok. Ukoczy gimnazjum klasyczne we Lwowie. Bra
udzia wwakacyjnych inwentaryzacjach zabytkw wMaopolsce, zastanawia si
nad karier akademick. Przyja zWyspiaskim miaa duy wpyw na jego ycie
iwybr drogi twrczej, ale nie bya to przyja atwa. Maszkowski by przeciwiestwem Wyspiaskiego, pracowa wolno izoporami, mia cige kopoty pienine, co przyprawiao go oniepokj ichwilowe zaamania. Ich listy to niekoczcy
si dialog ozmartwieniach, trudnociach ycia, obezwoli Maszkowskiego icae
serie rad Wyspiaskiego. Wtych listach uspokaja si nieco interpunkcja, znakw
pojawia si nawet za mao. Temperatura wypowiedzi jest umiarkowana:
15
16

Ibidem.
S. Wyspiaski, Listy do Henryka Opieskiego, [w] ibidem , s. 172.

170

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

Bd zdrw kochany Karolu apamitaj e projekt awykonanie to s dwa


pojcia zupenie rnej natury ie umie je zczy wczyn, bardzo jest trudno. Ciekaw jestem czy tym razem mielej si zabierzesz do wykonania twego pomysu.17
Na podstawie takich uwag mona stwierdzi, e przyszy dramaturg narodowej rangi wymaga bardzo duo od swoich kolegw, miara jego entuzjazmu,
uzdolnie ipracowitoci miaa suy innym. Jeli jednak na skutek takiej wymiernoci, nawet zulegym Mehofferem nie umia si czasem porozumie, to
tym bardziej z Maszkowskim, ktry wykorzystywa Wyspiaskiego. Z listw
wynika, e prosi czsto opienidze, liczy na materialn pomoc inie tylko.
Kiedy po zakoczeniu malowania kocioa Franciszkanw Wyspiaski nie poyczy mu kwoty, oktr prosi, bo po prostu nie wzi caej nalenej mu sumy
od zakonnikw, Maszkowski nie uwierzy przyjacielowi, aten zawid si na
kochanym Karolu. Wprocesie poznania osobowoci malarza listy do kochanego Karola znacz jednak bardzo wiele. Napisa ich a 132, apragnc zachci przyjaciela do malarstwa, ogromnie duo opowiada wnich oogldanych
obrazach, ich twrcach i o wasnej pracy. Sam nie wydawa si y sztuk
Woch, ale doskonale wiedzia, ile znaczy jej poznanie dla malarza. Wraenia
izapiski akademickie zpobytu we Woszech przekazywa do entuzjastycznie. Dla Karola powstaway te eseistyczne szkice odzieach, zgromadzonych
wznanych galeriach. Wprzekazie dla kolegi wspomnienia zWoch nabieray
powabnych barw. Nawet Wenecja, ze swoj nieodczn wod, jako obcym
ywioem. Odbir sztuki werbalizowa si literacko wsposb bardzo osobisty:
Jestem zakochany w <Wionie> Botticellego i zupenie zapominam, i nie
wiem otem e to jest dzieo Botticellego dla mnie ta posta wiosny jest tylko
przypomnieniem, uprzytomnieniem wasnych moich snw ipragnie ktre tak
trudno znale wrzeczywistoci, - ale wktrych istnienie wierz.- Ktrych obecno nieraz koo siebie zgaduj (...) al nieraz bierze e nie mona wytworw
wyobrani ubra wywe ksztaty e nie mona przyoblec fantazji wciao (...)18
Dzi mona, dziki symulacji, ale wtedy zostaway osobiste wskazwki,
ktrymi odpowiada utalentowany kolega na zwierzenia przyjaciela. Miay na
celu ugruntowanie pogldw Maszkowskiego na fenomen twrcy itwrczoci.
Wrd omiu wskaza dla przyjaciela, ostatnia mwi najwicej:
17
18

S. Wyspiaski: Listy do Karola Maszkowskiego,[w] ibidem, t. III, s. 14.


Ibidem, s. 147.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

171

Octavo: zachowaj twoje przekonania, twoj inteligencj, twoje wyksztacenie istaraj si je oywi przez szereg faktw ktre by nosiy wszelkie cechy
samoistnoci.- 19
Najwspanialsz rad przesa jednak Wyspiaski Karolowi wlutym 1892 roku:
Nie bd znawc sztuki nie znaj si, ale pracuj irb sam. niech si drudzy
tob zajmuj ociebie kc ty sied cicho, - wtedy si dowiesz, co otobie myl. --- (...) odwagi! miao! Wicej mskoci.----- 20
Mylniki imylniczki peni tu jak zwykle wiele mwic rol ywej mowy
wprost.

Twrca wobec realnej rzeczywistoci


Skupiony na swojej pracy, Wyspiaski nie przestaje myle oinnych. Jego
troska oprzyjaci ipragnienie uczynienia ich na swj obraz staj si przyczyn wielu gorzkich przey. Widzi wnich godnych partnerw wprocesie odbioru sztuki iwiata. Oni jednak nie rozumiej jego postawy (korespondencja
zebrana wtomie III).
Wpocztku lat dziewidziesitych XIX stulecia Wyspiaski by jeszcze zbyt
mody, aby to zrozumie, szczeglnie wprzypadku Maszkowskiego, ktry podpatrujc plany ipomysy utalentowanego kolegi, traktowa je jak swoje. Podobnie przedstawiaa si sprawa dugoletniej przyjani zLucjanem Rydlem. Jemu
rwnie Sta udzieli zbyt wielkiego kredytu zaufania. By przekonany, e jego
przyjaciel nie tylko zdolny jest do pisania dzie nieprzecitnych, ale potrafi by
powiernikiem myli. Pno, bo wdziesi lat pniej, pozna swj bd. Kiedy
jednak wmaju 1890 roku wyjeda do Parya, cieszy si moliwoci przekazywania swoich wrae komu bliskiemu, ze wzgldu na podobny stosunek do
sztuki iwiata. Rydel wydawa si wspaniaym odbiorc bogactwa przey zwdrwek po Europie. Jemu te powierza pierwsze wraenia zParya, donoszc:
(...) czuje si ,e si yje wXIX wieku e si dotkno (jak w Tomasz) do
samych znamion tego nowoczesnego ycia e trzeba niem oddycha atakie to
19
20

Ibidem, s.185186.
Ibidem, s.188189.

172

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

ycie pontne e chciaoby si dla tego rozumu dzisiejszego odda caego siebie,
ca myl, uwag si izdolnoci do jakiejkolwiek pracy, adla swojej ojczyzny
zostawi tylko serce - - (...)21
Jeszcze przed Boyem eleskim pisze te o Krakowie, jak o miecie zamknitym murami przeszoci, ktrego mieszkacy yj (przeom XIX iXX
wieku) dol iniedol dawnych dni, bezwiednie krzywdzc modzie. Ta, otoczona zjednej strony kordonem austriackich nakazw, azdrugiej obciona
tradycj narodow itragizmem historii Polski, miaa niezwykle nike perspektywy yciowe. Razem ze starszym pokoleniem rozpatrywaa bez koca wypadki
dziejowe, szukaa ucieczki wwiat sztuki iodnajdowaa azyl dla wasnej myli
wwiecie przedstawionym dzie kultury. Malarstwo, muzyka, poezja, dramat
staway si dla niej jedyn przestrzeni otwart, bez granic iwojskowych kordonw. A jednak brakowao owemu otwarciu tego, co dla modych stanowi
zasadnicz potrzeb prawdziwego ycia, swobody dziaania wrnych dziedzinach, wyboru nowego, szerokiego oddechu cudz histori, cudzymi problemami, cudzym piknem oraz wieoci nowych wrae. Takimi uwagami dzieli
si zatroskany Wyspiaski zMaszkowskim wlicie zParya, jesieni 1891:
()mody czowiek znajduje rwnowag jedynie wotoczeniu si cywilizacj
pen irozwinit, yjc wrd ludu silnego ipewnego siebie, posiadajcego byt
niezaleny jednym sowem yjc wrd narodu wolnego. Kt znas nie czuje
niewoli, jaka panuje wci wnaszym kraju albo to nie jest ciar straszny,
przygniatajcy, okropny.(...) Precz bym wygna zkraju wszystkich tych modych
swobodnych wesoych siedzcych nad ksikami, precz bym wygna do obcych:
idcie patrze na wolny nard, jak on yje, jak on czuje, jak on si rozwija, umie
czci swoich wodzw, swoich poetw, jak ich rozumie.(...) Moim zdaniem byby
ju czas , zamiast malowa wybornego komtura krzyackiego zmodelu expressa,
malowa tego samego expressa jako czowieka zarobkujcego. Albo to praca jest
niczym wobec historii.22
Sprbujmy tekst gono odczyta, interpunkcja nadaje mu poruszajcy ton,
ajednak autor nie by rozumiany, chocia jako obywatel Krakowa mg na to
liczy. Porwnujc swoisto tego miasta zrzeczywistoci europejsk, pozna
czym jest wolno, brak kompleksw narodowych, perspektywy twrcze, yciowa aktywno. Wiemy ju, e Wyspiaski nie umia chon samotnie tego,
21
22

S, Wyspiaski, Listy di Lucjana Rydla,[w:] Ibidem, Krakw 1997, t. II, s, 11.


S. Wyspiaski, Listy zebrane, op. cit., t. III, s. 107.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

173

co nowe izaskakujce . Wlistach bada zainteresowania Rydla, zasypujc te


przyjaciela opisami wdrwki po Szwajcarii. Przesya je zawsze zprob opotrzeby intelektualne Lucjana, informujc oswoich notatkach zpodry. Dodajmy, ktre czekaj, aby da im gos.
Rydel mao pisze listw, jego potrzeba poznawania wiata wci jest ograniczona murami Krakowa. Nie nada za migotliw myl Wyspiaskiego inie
potrafi odebra jego wrae. Tylko niezwyko natury artystycznej Wyspiaskiego potrafia przerabia rzeczywisto wnieskoczone pikno, dostrzega
je razem nieyjcymi ju artystami minionych wiekw ichon przekaz dzie,
wcaym bogactwie treci iform. Poznawa wybitny krakowianin geniuszy, nieznanych artystw dawnych epok poprzez ich dziea. Podejmowa znimi dialog bezsowny, ale trudno byo mu znale, podobnych do siebie odbiorcw,
wkrgu najbliszych osb. Dialog zmienia si wmonolog utrwalony listem.
Pisa wpustk, cigle wierzc, e ugrzeczniony adresat rwnie pragnie porozumienia ze wiatem isztuk. Zudzenie to rozwiao si zczasem, przybierajc wWeselu ksztat ironicznego izarazem penego wyrozumiaoci rysunku
sylwetki wewntrznej Pana Modego. Warto jednak podkreli, e Wyspiaski
przekaza Rydlowi to, co chcia zpodry po Szwajcarii, nie majc wiadomoci zaistnienia wirtualnych czytelnikw swojej prywatnej korespondencji.
Pary , 16 maja 1890 roku, wlicie czytamy:
(...) Ot byem tam, musz ci powtrzy, aby mi uwierzy iwidziaem
wszystko to oczem pisze Schiller co odczuwaa Sowacki: - byem tam gdzie Tell
mwi swj sawny monolog, - itam gdzie pchn Gesslera na jezioro, gdzie dzi
kaplica stoi harmonii pena ikolorw (...) byem i(w) dolinie Szwyz iwidziaem zdaleka Rutli.23
Modo Wyspiaskiego objawia si w radoci i entuzjazmie ogldania
tego, co znane tylko zkart dzie literackich, zhistorii igeografii. Wraenia zpodry ujawniaj nie koczce si emocje zwizane zpodziwianiem krajobrazw, ycia mieszkacw, usytuowania wsi imiast, zachwytem dla architektury.
Jedno wzruszenie poznawcze przywouje nastpne.
Stacja kolei wComo jest cokolwiek wyej pooona, ni samo miasto zjeziorem bladoniebieskim, statkami, nagromadzonymi w przystani i z caym

23

Ibidem, t. II, s. 12.

174

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

ruchem - obejmuje si zgry ajako pejza przedstawia si cao piknie bo


dookoa ujte cae miasto wwieniec zgr zielonych (...)24
Wyspiaski nie wie co opisywa wpierwszej kolejnoci, nadmiar wrae
utrudnia selekcj.
Szedem wci naprzd przez uliczki wskie tak wskie e dwch by nie
przeszo razem, awszdzie schody albo pod gor albo wd ae to wistocie s
ulice wiadcz napisy na rogatkach inumera domostw - - (...) zokien gapi si
na ciebie mieszkacy dziwic si czego ty tu chcesz waciwie.25
A chcia mody twrca bardzo wiele szerokiego oddechu i spojrzenia
wgb wiata, nie tylko na jego pikno zewntrzne. Jak bardzo chcia, mwi
wanie znaki interpunkcyjne.
Fale rozbawione bij miao obrzegi sun si po nich purpurowe statki
lub biae odzie co piknie odbija si od ta wody - jakby zbkitu caej (...)
(Lucerna)26
Wraliwo na barw, na uksztatowanie terenu, na dwik, na jako wiata, na ksztat, to wszystko odczytujemy zlistu poety, poza informacjami dobrze znanymi podrujcym po Szwajcarii. Najczciej Wyspiaski posuguje
si opisem realnym, niemal mimetycznym, jednak wzapale odbiorczym stosuje czasami metafory bardzo bliskie poetyce romantyzmu.
Szerokie paty zielonej murawy obejmuj jezioro, ktre wydaje si jakby olbrzymim bukietem zniezapominek ate postrzpione sylwety nienych gr, jakby
jego ozdobn manchet.27
Od porwna przechodzi do obserwacji realnych, bliskich odbiorcy, ajednoczenie wiadczcych oumiejtnoci penego odbioru wiata:
Nadbrzene murawy pene kwiecia tak mie itak pocigajce, e a przychodzi ochota rzuci si na ziemi, do tych kwiatw niewyszukanych nie r
ale rumiankw jaskrw mleczw o dziwnie czystych i jasnych barwach
24
25
26
27

Ibidem , s. 13.
Ibidem,s.17.
Ibidem,s. 20.
Ibidem,s.23.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

175

ichciaoby si tak lee wrd nich patrzc na lknice si jezioro bladoniebieskaw iniej srebrn barw - na ciemny fiolet wzgrz na drzewa biae
irowe od kwiecia, - suchajc cigle nieustannego brzku dzwonkw trzd ktre przyszy na kach dzwoni akady dzwonek ma inny gos icigle brzczc
jeden ton wpada wdrugi ijak melodia czy si zmelodi, ton przypominajcy
chrowe piewy wiejskich muzykw (...) 28
Wyspiaski odkrywa tajemnice impresjonizmu. Zwraca uwag na wiato
w obrazie i jego estetyczne konsekwencje. On take syszy chrowe piewy
wiejskich muzykw inie tylko.
Odkrycie impresjonizmu zaznacza si wstylistyce wypowiedzi szczegln
rytmik. Przywouje malarz gamy barw wietlnych, ktre dzi, werze multimedialnoci znacz wiele, komponujc si zobrazem, ruchem czy symulacj. Maksymalnie wykorzystuje umiejtnoci jzykowe, nabyte wrodowisku
znawcw sztuk piknych. Poruszajce odbiorczo s take spotkania malarza-poety zludmi. (List z16 maja 1890 r). Nic jednak wprzekazie przey Wyspiaskiego nie moe si rwna zprezentacj francuskich budowli sakralnych.

wiaty prastarych katedr


eby wyrazy mogy mie barwy, sowa zdolne byy wyrazi czucie iuniesienia na widok arcydzie sztuki ipikna przyrody, zdania doborem dwiku
odda gos igdyby myl starczaa za sowa anie potrzeba byo przedmiotu
poredniego to by to moe jako wszystko wopisie takim wygldao, ale tak
to bdzie tylko notatka (...) 29
Okatedrze wChartres, list do Rydla, 8 czerwca 1890 r.

Znajduje jednak Wyspiaski sowa isposb wyraenia niezwykoci katedry wChartres, widzianej wnocy , zaraz po jego przyjedzie do miasta:
(...) oblana penem blaskiem ksiyca wygldaa jak widmo wiekowe zastyge izakamieniae zpojciami redniowiecznymi panujce dzi jeszcze ogromem swoich ksztatw bogactwem dekoracji izdobnoci fasada paska bez
silnych zagbie ubrana wielolistn r czerniejc na jej czole, ujta ramionami dwu wie, spinajcych si wgr iprzecigajcych si wzajemnie; - nisza
romaska pena powagi idumna wybiega wgr wysokim szczytowym dachem.
28
29

Ibidem,s.25.
Ibidem, s. 50.

176

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

--- Druga ubraa si wXV wieku wiel szczegw architektonicznych. Upstrzona


ukami irami panuje swoj weso iswobodn wyszoci.30
Metaforyczno opisu, uosobienie bryy wityni ijej zdaleka widocznych
wie sprawiaj, e wszystko, czego odbiorca dowiaduje si wdalszej kolejnoci,
jest czym wicej ni informacj baedekerow. Uosobienia wtekcie listu swoicie oywiaj katedr. ywe s wskie zastyge postacie krlw , bo stany
dugim szeregiem, szeroki plac , ktry pozwala si przyjrze katedrze zwielu
stron, loggia oszerokich wschodach otwarta szerokim gankiem, ktra na
linii transeptu wysuna si naprzd, wreszcie fronton grujcy ponad loggi wykorzystujcy swoje prawo pierwszestwa. Miasto, araczej miasteczko
zostaje rwnie uosobione przez Wyspiaskiego.
(...) obsiado dokoa katedr masami domostw maych, rnoksztatnych, wskich ornych wysokociach - ze spadzistymi dachami co przy uliczkach wskich,
krtych kamienistych gdzie nad gow bardzo czsto jaki uk drewniany lub kamienny czy gankiem dwa domostwa co wszystko wyglda malowniczo bardzo.31
Nocne spotkanie z katedr i miasteczkiem ustpuje miejsca widzeniu
wpenym socu:
(...) Biaawoszarawa zodcieniem sinawym (barwa kamienia) , imponujce wywiera wraenie iwdzie araczej teraz dopiero mona oceni szczegow jej staranno dekoracji awszystkie szczegy zadziwiajco mozolnie
wykonane, ujte wszerokie oglne linie, - zharmonizowane izwizane zmasami
nie zamcaj ogu ipodnosz wraenie pikna caoci.32
Dopiero jednak wntrze budowli stanowi bogate rdo estetycznych
przey.
Przeliczne szyby obarwach oglnych niebieskich , jasnych (...) ztrzema szeregami kwadratw witray , biegncych wzdu wysokich okien fasady akady
kwadrat wypeniony scen rodzajow zycia Chrystusa ujt wperowy rbek
kolisty delikatnej ornamentacji. (...) jaka subtelno wzdobieniu jaka wyborna
charakterystyka gestw imin jak werwa wukadzie. - 33
30
31
32
33

Ibidem, s.51.
Ibidem, s.52.
Ibidem, s. 55.
Ibidem, s.56.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

177

Wyspiaski dostrzega wszystko, np. tre malekich witraowych obrazkw, na ktrych Magowie id do Heroda, zostaj przez niego przyjci,, skadaj hod Chrystusowi, wracaj izostaj ostrzeeni przez anioa. Jako malarz
zachwyca si t gwiazd na ich gowami, ktra oywia ijednoczy obrazki,
atake cieszy si wybornie rysowanymi osami, na ktrych trzej krlowie uciekaj do Egiptu . Bogactwo szczegw iich artyzm stanowi zjednej strony pikno
samo wsobie, azdrugiej wcza si wcao struktury katedry, ilustrujc myl
Kocioa Katolickiego iprzekaz jego witych ksig. Zadziwiaa malarza, przyzwyczajonego do przepenionych otarzami ikapliczkami kociow polskich,
czytelno pikna wntrza katedry, Jej wspaniay uporzdkowany wiat.34
Peni przey estetycznych osiga polski turysta przy obserwacji rzeb,
skupiajc rwnie uwag na przelicznie rzebionej balustradzie prezbiterium,
na wiecu kaplic biegncych wzdu nawy okalajcej prezbiterium, nawet na
posadzce, gdzie wyznaczono linie dla pobonych, odbywajcych zich pomoc
pielgrzymki modlitewne po katedrze. Gosu dzwonu, podobny do krakowskiego Zygmunta dopenia wraenia. Listy malarza zadziwiaj czytelnika celnymi spostrzeeniami, umiejtnoci wyszukania i odbioru szczegw, si
wzrusze.
Przepyszny ten w (w. ukasz) Jak nagle zwraca eb ku wzniesionemu
skrzydu iskajc skr rwnoczenie ogania si od much ogonem- (...)35
(...)Kobiety wsukniach zdugiemi po kostki rkawami zwarkoczami plecionemi po kolana otwarzach okrgawych. P umiechnite zdaj si mruga oczami brwi zatoczone szerokim ukiem, szyje grube ksztaty cinita
sznurwk suknie przewizane pasami (...)36
Albo ten diakon wprawym portalu jak on wierzy wswoj godno wswoje powoanie jak bardzo patrzy naprzd ijako si niepomiernie dziwi ,e kto
moe wtpi wniego.37
Czyta Wyspiaski rzeby i bogactwo dekoracji sakralnych, nawizujc
jednoczenie niezwyky wprost kontakt ztwrcami sprzed wiekw, tak bliskimi
wszystkim ludziom duta, pdzla, kielni imota, twrcami niewiadomymi tego,
e przekazuj siebie iswj wiek ludziom przyszych epok, nie tylko chwale Boga.
34
35
36
37

Ibidem, s.57.
Ibidem, s.58.
Ibidem.
Ibidem.

178

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

Malarza zachwycay rwnie odnalezione w masie ozdb desenie kolumn ikolumienek, bliskie sztuce Modej Polski, preferujcej wdecorum artystycznym motywy rolinne.
A kolumienki jake pysznie i coraz to inaczej deseniowane jake bogato
ornamentowane limi iyjtkami rnej natury. 38
Jako twrca podziwia znie mniejsz emocj rzdy maych figurek wportalu, ktrych starotestamentowe pochodzenie czy si zcodziennoci ycia
dawnych wiekw. Obok Dawida, harfiarzy ipiewakw , chry aniow izajcia wiejskie, np. obcinanie drzewek, a take znaki zodiaku, ktrym odpowiadaj okrelone prace gospodarskie. Na uczucia patrzcego silnie oddziauj znaki-potworki, licznie wystpujce obok narracji obyczajowej,.39 One te
wzbogacaj obrazy ludzkiego bytowania duchowoci czowieka, jego dobrem
i zem, buntem i pokor, przekor, ironi, gniewem, dobroci , pych i zoliwoci, wszystkim, co ludzkie. Wtaki sposb ubogaca piszcy swj jzyk
isztuk wypowiedzi osztuce.
Odbiera te wiat katedr, jako szczeglny znak prawdy oczowieku, pozostawiony przez rzemielnikw i artystw przed Paskim otarzem. Mylniki
prowadziy w prostej linii do dialogu w mowie ywej, pomijajc interpunkcj skadniow. Wtrakcie bada tekstw wrodowisku modziey akademickiej , pada propozycja: Nagrajmy to, druga osoba dialogu moe nawet
nie doj do gosu, albo zaznaczy si jej obecno nazwiskiem czy imieniem,
adresem listu itp.40 Pod tym ktem niektre listy analizowano i nagrywano odczytania. Na przykad otym, e na procesji wok katedry wChartres
Wyspiaski wspecjalny sposb odbiera chry dziewczcych sopranw ihuk
bbnw wrytm marszw, raczej wesoych ni majestatycznych, ktre daway
zmieszan muzyk. Polskiemu turycie tony te wydaway si wspgra zarchitektur budowli, spitrzay si na jej wieach igray melodie powan za
liniami gmachu skaday si na jaki gony hymn. 41
Takie odczucia muzyczne odbiera Wyspiaski bardzo czsto. Harmonia
architektury izewntrzny rytm, czy te melodia ycia wok kocielnych budowli wydaj si czy , tak jak rnorodno tematw religijnych iwieckich,
wwystroju wntrz iwozdobach wity. Wolno zatem wnioskowa , e poeta
38
39
40

41

Ibidem, s.59.
Ibidem.
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, konspekty studenckie wykorzystywane wprocesie praktyk szkolnych, rok 2008, 2009.
S. Wyspiaski, Listy zebrane, op. cit. s. 96

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

179

imalarz odbiera wiat isztuk wich wieloznakowoci, caym sob iwszystkimi zmysami integralnie. Przykadem takiego zaangaowania odbiorczego s
fragmenty listu do Rydla z18 czerwca 1890 roku, dotyczce katedry wAmiens.
Rozgorczkowany nowymi przeyciami pisze:
Zkolei , zdworca , leci si naturalnie wprost do katedry (...) ipoczyna si
rozpatrywa ipatrze. na bogat absyd ,obros gromad kaplic, ujt ukami
szkarp ze wszystkich stron, jakby licznymi apami kraba , - zwiel rzeb na wystawkach, gdzie ismoki ibiskupi ijakie dziwolgi bez nazwy. 42
Wielko i wspaniao budowli dyktuje poecie wypowied o niemocy
sw wobec sztuk plastycznych:
Zopisw naleaoby wykreli wyrazy jak ; pikny, we wszystkich wymienionych stopniach bo one nic nie wyraaj. Ale kiedy si patrzy na rzecz tej miary,
jak ta, przed ktr stoj to ten wyraz wydaje si za may, za szczupy nawet do
oddania pierwszego wraenia.(...) Ja wiedziaem ,e to musi by pikne, e jest
pikne (...) ale dopiero orygina moe da wraenie masy.- dopiero patrzc na
dzieo, widzi si objto jego ogromu ,odczuwa si namacalnie tworzenie kadej
czci skadowej, rozumie si kady wyraz tego okresu czyta si kad strof
tego poematu.43
Jakkolwiek Wyspiaski nazywa poematem fasad katedry, jego uwagi dotycz caoci niezwykej budowli. Szukajc waciwych okrele dla oddania
pikna wityni, siga po porwnania poetyckie imuzyczne, co wiadczy nie
tylko ojego niezwykej wraliwoci, ale rwnie oniemal audiowizualnym odbiorze przedmiotw sztuki. Przedmiot wywoywa skojarzenia, dzi dopeniane muzyk prezentacji. Czytamy zatem:
Co za interpunkcja (wzajemny stosunek czci, proporcjonowanie) wraliwa a pena muzyki. to nie instrument jeden grajcy, harmonijny, melodyjny
iwdziczny (jak Rouen), ale potna instrumentacja orkiestralna, ogrubych tonach trb, takcie miarowym bbnw, chrach caych piewnych fletni ibrzku harf
zotostrunnych. soce wieci - soce; wida jak ten mistrz umie opanowa t
orkiestr, jak dobywa zniej tony, jak to uderzenie jego promieni byo <sztuczne
ipotne ,jak struny zadwiczay jak trby mosine> potn gr wiatocienia.
42
43

Ibidem, s. 105.
Ibidem, s. 97, patrz: okresu wznaczeniu zdania.

180

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

(...)Cao to nie koronki i dekoracyjno kobieca o wdzicznych ,wiotkich


ksztatach ujmujcych (Rouen) , ale potna sia mska, zdrowa, naga, yjca
,surowa powag, grujca namitnoci, porywajca. 44
Niezwyk umiejtnoci wykazuje si Wyspiaski w Rouen, przy wspomnianym ju, czytaniu rzeb. Mona by dzi uczy si od niego tej, tak potrzebnej wnaszej ikonosferze, sprawnoci odbiorczej. Oto tekst zlistu do Rydla
dotyczcy fragmentu portalu, przedstawiajcego anioa prowadzcego dusze
do raju:
Co za zabawne miny iruchy; - popychaj si stroj miny niby uroczyste
anie mog wstrzyma si od umieszkw na myl, co za rozkosze ich czekaj.
Anio pokazuje im jakiego whabicie, ktry ju wazi do bramy, schylajc karku
irozgldajc si ostronie .45
Znakomity jest te opis figurek dziewic mdrych igupich, umieszczonych
po obu stronach bramy wmaych niszach.
Pierwsza twarz pikna- oczy wyraziste, ywo patrzce; doniosa szczliwie
swoj lamp, - czeka obecnie, eby j zwolniono zmusu: - panna dorosa ktra
chciaaby wyj za m ju by si jej naleao druga niska; wosy rozpuszczone, twarz szeroka . nikt jej nie chcia stawia si zlamp po nagrod , za
swoj cnot.-(...)46
Jedna zpanien gupich to kobieta wpeni wieku wosy rozpucia szeroko
bujne wdugich splotach podgia zlekka sukienki posuwa si jakby do taca
podniosa weso gwk, piewa. zapomniaa ooliwie przewrcia lamp.47
Zadziwia i dzi rozmaito przedstawie, dokadno i doskonao
typu, wielostronno pojmowania przedmiotu. Wyspiaski pyta isam sobie
odpowiada:
Czy ten rzebiarz by takim artyst chwili nie czy on tak wykombinowa, rozkada, planowa, komponowa - Nie! On patrzy, czu itworzy sam dla
siebie . wieki si skaday na oddanie takich scen suchano ich wkazaniach
komentowano anegdotami, ktre yy wiee wrd grona wesoego igwarliwego
44
45
46
47

Ibidem, s. 98.
Ibidem, s.101.
Ibidem,s.104.
Ibidem,.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

181

czeladki kamieniarskiej i rzebiarskiej, ktra przywdrowaa do malej wioski


nad rzek stawia iciosa kamienn wityni pask. 48
Polak z Krakowa rozumia anonimowych twrcw, wyczuwa kadym
zmysem ich wiekami mierzon obecno ich byt poza mijajcymi epokami.
Obserwujc bogactwo sztuki i ycia w gmachach sakralnych, widzi te udan prb ujcia caoksztatu ludzkiej egzystencji, utrwalony teatr ycia. Jego
pozornie lune epizody powizano gbok wiar, ide celw ostatecznych
czowieka. Wypeniano witynn przestrze do granic moliwoci ksztatem,
obrazem, harmoni struktur, barw iwiatem, nawet sowem ipoezj scen,
muzyk irytmem elementw architektonicznych, grajcych wedug okrelonych regu wstrukturze wiekopomnych budowli.

Ku teatrowi ogromnemu
Ludzie isztuka, literatura ihistoria, codzienno iniezwyko, wiat przyrody izapowiedzi nieba taki splot wrae wynosi ze swoich wdrwek Wyspiaski . Dostarczaj mu obiektw iprzedmiotw godnych podziwu, awnim
samym budz nie do koca rozpoznane moliwoci percepcyjne itwrcze. 49
Rydel nie potrafi sprosta oczekiwaniom przyjaciela, ale jako adresat listw
poety-malarza speni swoj rol, listy zostay napisane. Czytelnika tych tekstw uderza polifoniczno odbioru wiata. Nadawca nie przewidywa, e powrci zeuropejskiego Zachodu nie tylko jako natchniony malarz, ale rwnie
jako poeta-dramaturg, dwigajc ciar dwch talentw itrud dwch rodzajw prac twrczych, niosc jednoczenie ciepo i wiato wszystkich swoich
spotka zwielk sztuk europejsk.
Wlistach tomu IV , dopeniajcych osobowo twrcz dramaturga, odczytujemy na koniec wiadomo nieuleczalnej choroby i bliskiej mierci,
atake niecierpliwo, popiech twrczy, ch wykonania podjtych ju, czy
projektowanych prac. Ton wypowiedzi zmienia si . Wmarcu 1900 roku pisze
Wyspiaski do Zygmunta Hendla:

48
49

Ibidem, s.105.
Patrz: Ibidem. s. 106.

182

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

Za list dzikuj iza zrozumienie. Nie wiem ile mi ycia pozostaje, astrasznie
si boj, abym zniczem nie musia odchodzi wic e mnie Pan Kochany rozumie to mi ju jest pewn pociech.50
Twrca myli orealizacji bliskich planw. Estreicherowi donosi wroku 1897
otym, e al mu odstpi od malowania kocioa w. Krzya wKrakowie, nie
chce dopuci do sfuszerowania pamitki zXVI wieku. (Krakw, Luty 1897)
Listy do wujostwa maj zkolei ducha rodzinnego. Kuzynek rzadko uskara si
na wasne dolegliwoci, a po ostatni list z1907 roku, kiedy nie sposb byo
ukry bliskiego rozstania na zawsze.51 Wiele listw wiadczy o ustawicznym
braku pienidzy ioupokarzajcej roli wypraszania wasnych nalenoci.52 Pojawia si rwnie nieznane dotd Wyspiaskiemu zdumienie zem wiata.
Zdniem kadym rozwijam si ogromnie niebezpiecznie, iodkrywam jakby
dwa wielkie rodzaje ludzi, dwa zgruntu rne, wci ze sob walczce.53
Szczero i krytyk wasnych utworw znajdujemy w listach do Adama
Chmiela, tam te poznajemy wiersz Wyspiaskiego, ilustrujcy jego postaw
wobec dramaturgii idramatycznoci, szeroko pojmowanej jako sztuka ijako
postawa wobec ycia: (Teatr mj widz ogromny )54
Teatr wanie sta si przyczyn wielu cikich przey poety. lad ich pozosta wlistach do Stanisawa Lacka, krytyka literackiego iteatralnego, tumacza
poezji. Wzbiorze 37 listw pochodzcych zroku 1905 uderza fakt, e pisane
byy one niekiedy dzie po dniu, anawet po dwa, trzy, lub cztery jednego dnia.
Wyspiaski spragniony wiernego odbiorcy jego problemw iprzey, znalaz
go wreszcie wchorym, ale silnym duchowo Lacku .55
Na krtko przed mierci, bo w1905 roku, Wyspiaski traci swj idealizm,
swoj duchow modzieczo. Marzenie opracy twrczej na Wawelu iwizja
teatru ogromnego oddalaj si. Kiedy malarz iliterat wjednej osobie pisa
oteatrze ogromnym, awczeniej prezentowa wiaty przedstawione katedr,
ujawnia nie tylko wasne teatralne spojrzenie na sztuk i jej rol, stawa si
jednym zaktorw teatrum wiekw. Bywa te prezenterem pikna , ale najczciej olnionym odbiorc. Mwi ze sceny ycia do adresatw realnych
50
51
52
53
54
55

List do Hendla, [:] Ibidem, t. IV, Krakw 1997, s. 10.


List do J.K. Stenkiewiczw, Pary ,8 czerwca 1991,s. 28.
Listy do Julina Nowaka, zlat 19001995, op. cit. s.179.
Ibidem, list do S. Lacka zkwietnia 1905 roku, s. 325.
List do Adama Chmiela, Ibidem, t. IV, Bad Hall. 6 sierpnia 1904r., s.212.
Trzy listy do Stanisawa Lacka, Bad Hall, sierpie 1905,s.357.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

183

iwirtualnych, astyl wypowiedzi zapowiada er elektroniki, odwoujc si do


dwiku, obrazu czy symulacji.
Dzi odbiorcy sztuki TV oraz Internetu yj wteatrze ogromnym. Kt
jednak uwierzy, e Stanisaw Wyspiaski, to prekursor kultury elektronicznej,
wielkiego internetowego teatrum wiata, e przywoywa mow yw, szukajc wzorw wszdzie: wjzyku przeszoci, wkolokwializmach, wregionalizmach, w gwarze. Suyo mu polskie sowo i polska pisownia, dobrotliwie
tolerujc odstpstwa od norm winterpunkcji skadniowej56, gdy on sam nigdy
iwniczym nie mieci si bez reszty . Win ponosia JEGO WIELKO.

Bibliografia

Teksty rdowe
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. I,Krakw 1994
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. II , Krakw 1979
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane, t. III , Krakw1997
Stanisaw Wyspiaski, Listy zebrane t. IV, Krakw 1997
Historia wydania <<Listw Stanisawa Wyspiaskiego>>, [w:] Stanisaw
Wyspiaski, Listy zebrane, t. III, Krakw 1997
Nota wydawcy, [w:] Dodatek krytyczny, [w:] Stanisaw Wyspiaski: Listy
zebrane, t. I, Krakw 1979
Materiay akademickie, A. Ksiek Szczepanikowa, Adaptacja sceniczna listw Wyspiaskiego. (Konspekty studenckie nigdzie nie drukowane, dostpne wpisemnych sprawozdaniach rocznych UP-H Siedlce, lata 20082012)
Pozycje monograficzne
A. Ksiek-Szczepanikowa, Otwieranie Wesela Stanisawa Wyspiaskiego,
Szczecin 2003.
W. Natanson Stanisaw Wyspiaski. Prba nowego spojrzenia. Pozna
1965.
S. Pigo, piewak wielkoci narodu (W pidziesit rocznic mierci
Stanisawa Wyspiaskiego) [w:] Z ogniw ycia i literatury, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1961.
56

Nawet rozpoczynanie zdania ma liter! Przebieg dyskusji () op. cit.

184

Aniela Ksiek-Szczepanikowa

T. Terlecki, Samotny uniwersalny geniusz z Krakowa: [w:] Stanisaw Wyspiaski. Studium artysty, red. E. Miodoska-Brookes, Krakw 1996.
J. Sawiska, Wkad Antoniny iTymona Terleckiego wprezentacj Wyspiaskiego na Zachodzie, [w:] Stanisaw Wyspiaski. Studium artysty, red. E.
Miodoska-Brookes, Krakw 1996.
K. Wyka, Legenda i prawda o Weselu, [w]; Szkice literackie i artystyczne,
Krakw 1956.
Pozycje uzupeniajce
Encyklopedia R. Wgrzyniaka wydana dla upamitnienia 100-lecia prapremiery Wesela przez Teatr im. Juliusza Sowackiego wKrakowie.
Sownik etymologiczny A. Brucknera SEJPBr
Sownik gwar polskich J. Karowicza SGPK
Sownik jzyka polskiego S. B. Lindego SL

Between correct writing and expressiveness of text


Stanislaw Wyspianskis unique prose
Summary
Stanislaw Wyspiaski, Polish painter, playwright and poet of the turn of
19th and 20th century left over 398 private letters. His writing, and especially
punctuation of the texts, breaks the rules of Polish grammar in anumber of
points. A unique feature of the messages is their expressiveness achieved by
punctuation marks which refer not only to the writing itself but also to the
reading or recitation of the texts. It was not until 19791994 that the letters in
their full, unique prose form were published by Wydawnictwo Literackie in
Krakow. Research on the texts represented here was conducted at academic
sessions between 20082012 at the University of Biological Sciences and Humanities in Siedlce. Insightful study of the entire body of Collected Letters is
not yet available.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

185

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska
Uniwersytet Szczeciski

Oprofilowaniu znacze na przykadzie przetwarzania nazw


pr roku imiesicy

Sowa kluczowe:
lingwistyka kognitywna, konceptualizacje, profilowanie znacze
Stichworte:
kognitive Linguistik, Konzeptualisierung, Bedeutungsprofilierung

Wstp
Perspektywa kognitywna, akcentujca mentalne aspekty jzyka, sytuuje
pole bada lingwistycznych wobrbie relacji: jzyk-kognicja. Wdefinicji kognicji, ktra obejmuje postrzeganie, mylenie, mwienie,1 czy te struktury
iprocesy sterujce wiedz czowieka,2 dzi akcentowane jest szeroko pojte dowiadczenie. Kognicja zatem to zbir procesw przetwarzania informacji, ktry ksztatuje si woparciu ozdobywan wiedz idowiadczenie we wszelkich
jego aspektach: sensomotorycznym, spoecznym, emocyjnym itd.3 Akcentowanie wszelkich przejaww dowiadczenia sprawia, e do bada wczany jest
aspekt emocji, jako skadowa mentalnej reprezentacji wiedzy idowiadczenia.
Kognicj wsptworz wic trzy komponenty: wiedza, dowiadczenie iemocje.4 Wtym kontekcie terminy: kognitywny imentalny uywane s synonimiczne jako okrelenie odniesienia do umysu.5
Jako e wujciu kognitywnym znaczenia maj posta mentaln, czyli tkwi
wumysach uytkownikw jzykw, wlingwistyce kognitywnej przyjmuje si
1
2
3

4
5

M. Schwarz, Einfhrung in die Kognitive Linguistik, Tbingen 19962, s. 13.


U. Neisser, Cognitive Psychology, New York 1967, w: M. Schwarz, op. cit., s. 14.
A. Ziem, Frames und sprachliches Wissen. Kognitive Aspekte der semantischen Kompetenz, Berlin 2008, s.64.
M. Schwarz-Friesel, Sprache und Emotion, Tbingen 2007.
Termin kognitywny zreguy uywany jest wwskim znaczeniu na okrelenie odniesienia do
ludzkiego poznania, patrz: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, Lingwistyka mentalna w zarysie.
Ozdolnoci jzykowej wujciu integrujcym, Krakw 2010, s. 7.

186

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

konceptualistyczne podejcie do znaczenia. Jak wiadomo, czowiek koduje


informacje (wszelkich modalnoci) w postaci konceptw i struktur konceptualnych, ktre pozwalaj na ekonomiczne magazynowanie i przetwarzanie
informacji.6 Podstawowym sposobem interakcji czowieka ze wiatem s konceptualizacje. Powstaj one w ludzkim umyle i odnosz si do elementw
wiata zewntrznego iwewntrznego. S to koncepty nowe istae, tworzone
spontanicznie, pojcia, odczucia zmysowe, motoryczne, emocyjne, oceny
kontekstw fizycznych, jzykowych, spoecznych, kulturowych.7 Z perspektywy kognitywnej jzyk (na wszystkich poziomach organizacji) jest konceptualizacj.8 Znaczenia jzykowe postrzegane s jako tosame ze strukturami
konceptualnymi is zakotwiczone wludzkim dowiadczeniu. Zdzisiejszej perspektywy iwkontekcie prezentowanych tu bada istotny jest aspekt proceduralny reprezentacji mentalnych (konceptw, struktur konceptualnych, konceptualizacji), ktre mog si zmienia wzalenoci od kontekstu.9

1. Indywidualny isubiektywny aspekt znaczenia


Mentalne reprezentacje jzykowe nie s statyczne, ani stabilne, gdy zawieraj skadowe, ktre s kodowane iprzetwarzane indywidualnie isubiektywnie w oparciu o elementy kontekstowe. Koncepty peni zatem rol baz
inferencyjnych, woparciu oktre uytkownik jzyka tworzy konceptualizacje
iprzetwarza znaczenia.10 Poniewa sposoby konceptualizacji irozumienia znacze zale od indywidualnych dowiadcze isubiektywnego odbioru danego
zdarzenia mownego11, mog ulega zmianom pod wpywem rozwijajcego si
dyskursu, czy prowadzonych rozwaa, atake ksztatowa si rnie utego
samego uytkownika jzyka w kontekcie rnych zdarze mownych, nie
mona ich (sposobw konceptualizacji irozumienia znacze) sprowadza do
obiektywnych aspektw danej sytuacji.12
6
7
8

9
10

11

12

M. Schwarzop, op. cit., s. 87.


R. Langacker, Gramatyka kognitywna, Krakw 2009, s. 5155.
A. Ziem, Frames und sprachliches Wissen. Kognitive Aspekte der semantischen Kompetenz, Berlin 2008, s.113.
R. Langacker, op. cit., s. 54.
R. Bartsch, Consciousnee Emerging. The Dynamics of Perception, Imagination, Action, Memory,
Thought and Language, Amsterdam-Philadelphia 2002.
Zdarzenie mowne to wypowied, dyskurs wcaoksztacie kontekstowym, na ktry skada si
wiedza, dowiadczenie, emocje, nastawienie do osb uczestniczcych wkomunikacji ikontekst
sytuacyjny.
J. Taylor, Gramatyka kognitywna, Krakw 2007.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

187

Nic nie jest takie samo dwa razy. Kade wyraenie prezentuje si inaczej
zalenie od okolicznoci fizycznych, jzykowych, spoecznych, psychologicznych.13 Konceptualizacja krystalizuje si kadorazowo indywidualnie wkadym konkretnym zdarzeniu mownym ima charakter zmienny idynamiczny.
Otym, jakie elementy (dowolnych modalnoci) wdanym zdarzeniu mownym s zauwaane, eksponowane ipostrzegane jako waniejsze od innych decyduj mechanizmy kognitywne. Istotnymi czynnikami s elementy caoksztatu kontekstowego: dowiadczenie i wiedza indywidualna i zbiorowa, oglna
kondycja psychiczna, aktualny (nierzadko zmienny) stan emocjonalny osb
biorcych udzia winterakcji jzykowej, elementy kontekstu sytuacyjnego.14

2. Proces profilowania znacze


W procesie przetwarzania znacze, wyraenia aktywuj pewne obszary
wiedzy idowiadcze wraz zemocjami, nastawieniami, odczuciami, ktre razem tworz tzw. matryc domen. Domen moe by kada konceptualizacja
sensoryczna, intelektualna, statyczna, dynamiczna, istniejca, nowa, prosta,
zoona, abstrakcyjna, mog to by wiadomie wydobywane pojcia, gotowe
scenariusze, konteksty sytuacyjne, wczeniejsze dyskursy.15 Podczas przetwarzania znacze okrelone elementy niektrych (wikszoci, wszystkich) domen z matrycy domen podlegaj wyrnieniu. Elementy, ktre szczeglnie
ogniskuj uwag, tworz profil wyraenia, przy czym nie musz to by treci najwaniejsze czy najbardziej dystynktywne.16 Kade wyraenie profiluje
pewne odniesienie w obrbie aktywowanej treci.17 Profil wyraenia zaley
od tego, jakie elementy zmatrycy domen zostan szczeglnie wyrnione. Zatem podstawowa kwestia to ustalenie domen wchodzcych wskad matrycy
domen iich ranking, ktry pozwala ustali centralno domen, czyli ktre domeny zjakim prawdopodobiestwem bd aktywowane wmomencie uycia
13
14
15

16
17

R. Langacker, op. cit., s. 78.


Ibid., s. 51.
Ibid., s. 73; J. Mazurkiewicz-Sokoowska, Zur Rolle der Konzeptualisierung in Sprachverarbeitungsprozessen am Beispiel des ZEIT-Konzeptes, w: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, A. Sulikowska, W. Westphal: Konzeptualisierung, Sprache und Diskurs, Hamburg 2014, s. 934;
Mazurkiewicz-Sokoowska, J.: Emotionen in Konzeptualisierungen und ihren Versprachlichungen, w: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, A. Sulikowska, W. Westphal: Konzeptualisierung, Sprache
und Diskurs, Hamburg 2014, s. 3554.
R. Langacker, op. cit., s. 101.
Ibid.

188

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

danego wyraenia.18 Icho wsowa wpisane s skonwencjonalizowane sposoby aktywowania okrelonego zakresu wiedzy encyklopedycznej, to jednak
jednostka leksykalna nigdy nie jest cakowicie zamknita ani niezmienna.19
Prawdopodobiestwo aktywowania okrelonych domen zmienia si zalenie
od kontekstu, atake wczasie zalenie od uzusu.20
Na znaczenie skada si obok treci pojciowej sposb jej obrazowania.21
Sposb obrazowania treci zaley od tego, zjakiej odlegoci uytkownik jzyka prowadzi ogld (na ile szczegowo, jaka jest ziarnisto irozdzielczo
stopnia uszczegowienia), na co kieruje wzrok (jakie elementy podlegaj
ogniskowaniu, czyli s wydobywane na plan pierwszy, ajakie pozostaj wtle,
relacja: figura-to), wjakim stopniu aktywowane s poszczeglne domeny matrycy (kompozycja izakres, czyli obszar aktywowanej informacji).22 Istnieje
tylko tyle treci, ile jestemy wstanie mentalnie ogarn wdanej chwili.23 Nie
mniej istotna jest perspektywa, czyli miejsce, zjakiego uytkownik jzyka prowadzi ogld (ukad ogldu, relacja midzy ogldajcymi isytuacj ogldan).
Ta sama sytuacja moe by opisywana zrnych punktw widzenia, co prowadzi do powstania rnych obrazw.24
Zatem obok skonwencjonalizowanych treci, wyraenia przywouj treci
aktywowane wskutek zgromadzonych indywidualnie dowiadcze, woparciu
onabyt wiedz wraz zsubiektywnie dowiadczanymi, odbieranymi, przywoywanymi iwywoywanymi emocjami, nastawieniami, odczuciami.
Mona zatem przyj, e wprocesie przetwarzania znacze skonwencjonalizowane ich treci zreguy pozostawa bd wtle, za profilowane bd te ich
elementy, ktre zostan zaktywowane przez mechanizmy kognitywne (mentalne) woparciu omentaln reprezentacj wiedzy, dowiadcze iemocji poszczeglnych uytkownikw jzyka wkontekcie danego zdarzenia mownego.
Ilustracji przedstawionych mechanizmw suy prezentowane poniej badanie empiryczne.

18
19
20
21
22
23
24

Ibid., s.77.
Ibid., s.7778.
Ibid., s.78.
Ibid, s. 85.
Ibid. ,s. 95.
Ibid., s. 9599.
Ibid., s. 109114.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

189

3. Badanie empiryczne

3.1. Cel, materia, metoda


Celem badania jest ustalenie profilowanych treci, centrowoci domen irelacji profil-domeny oraz wskazanie mechanizmw kognitywnych, w oparciu
oktre czowiek przetwarza znaczenia.
Badanie dotyczy przetwarzania nazw pr roku imiesicy. Materia badawczy stanowi podane przez respondentw wartoci emocjonalne iskojarzenia
czone ztestowanymi wyrazami.
W badaniu bierze udzia dziesi osb polskojzycznych i dziesi osb
niemieckojzycznych. Osoby polskojzyczne to studenci filologii germaskiej
Uniwersytetu Szczeciskiego, aosoby niemieckojzyczne s wybrane losowo.25
Zadaniem osb badanych jest podanie wartoci emocjonalnych czonych
zpojawiajcymi si na ekranie wyrazami (nazwy pr roku imiesicy) iskojarze aktywowanych wmomencie badania: raz oglnie, araz wodniesieniu do
samego brzmienia danego wyrazu, przy zastosowaniu skali: -5, -4, -3, -2, -1, 0,
1, 2, 3, 4, 5.
Analiza danych prowadzona jest introspektywnie. Odpowiedzi respondentw przyporzdkowywane s intuicyjnie wydzielonym piciu domenom. Zasadno doboru domen weryfikowana jest empirycznie wtoku analizy danych.
Wydzielone domeny to:
1. czas (podzia na lata, pory roku, miesice, kalendarz),
2. przyroda (krajobraz, zjawiska pogodowe),
3. aktywnoci czowieka,
4. wydarzenia,
5. oddziaywanie na czowieka (nastawienia, reakcje)
Jako e domen moe by kada konceptualizacja (patrz: pkt. 2), kady
zelementw zawartych wnawiasach moe zpowodzeniem stanowi odrbn
domen. Jednak dla uniknicia nadmiernego rozproszenia iuzyskania moliwie czytelnego obrazu, przy doborze domen kierowano si stopniem ziarnistoci iwydzielono domeny stosunkowo gruboziarniste. Jak wiadomo, domeny mog zachodzi na siebie isi zazbia. Dotyczy to take wydzielonych
tu domen: aktywnoci czowieka, wydarzenia, czy oddziaywania okrelonych
25

Badanie dotyczy indywidualnych i jednostkowych wyborw i odnosi si do chwili badania.


Dobr osb badanych: wczci homogeniczny studentki, wczci losowy, pozwala sprawdzi, na ile homogeniczno grupy wpynie na charakter konceptualizacji, centrowo domen
iprofilowane treci.

190

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

interwaw czasowych na czowieka, jego reakcje, nastawienia, odczucia s


cile powizane z domen czasu, podobnie jak i elementy zmieniajcej si
przyrody; zmienno zjawisk przyrodniczych, wtym pogodowych wpywa na
nastawienia ireakcje czowieka oraz na podejmowane przez niego aktywnoci. Wzwizku zpowyszym wprzypadku wielu analizowanych odpowiedzi
istnieje moliwo przyporzdkowania ich do wicej ni jednej domeny. Przyporzdkowanie danej konceptualizacji do okrelonej domeny zaley od perspektywy ogldu osoby interpretujcej.
3.2. Wyniki iich omwienie
Wyniki prezentuj tabele 16. Tabele 14 przedstawiaj konceptualizacje
czone znazwami pr roku imiesicy zpodziaem na nazw danej pory roku
iwchodzcych wjej skad miesicy, przyporzdkowane do wydzielonych uprzednio domen. Kursyw zaznaczono konceptualizacje, ktre wystpuj wycznie
wodpowiedziach niemieckojzycznych osb badanych, za podkreleniem wyrniono konceptualizacje, ktre pojawiaj si wycznie wodpowiedziach polskojzycznych osb badanych. Tabela 5 ilustruje ranking domen wodniesieniu
do kadego testowanego wyrazu (oznaczenia: cz, p, a, w, oodnosz si do poszczeglnych domen: czasu, przyrody, aktywnoci, wydarze, oddziaywa, odpowiednio). Widniejce wartoci to liczby wskaza konceptualizacji dowolnych
elementw zdanej domeny, przy czym dana konceptualizacja liczona jest tylko
raz (kursyw zaznaczono wyniki niemieckojzycznych osb badanych). Tabela
6 zawiera zestawienie urednionych wartoci emocyjnych wizanych zdanym
wyrazem, raz oglnie, araz wodniesieniu do samego brzmienia danego wyrazu
(kursywa oznacza wyniki niemieckojzycznych osb badanych).

czas

aktywnoci

rozkwit,
kwiaty, kwitnce kwiatki,
ptaszki, ziele,
ciepo
trawa, chlapa,
boto, deszcz,
oywienie,
kwiat, mieszana pogoda,
garnek

wiosna

przyroda

wiosna

Domeny

marzec

Wyrazy

wydarzenia

oddziaywania

znajomi, nie trzeba


zakada kurtki
sport na wieym
powietrzu

urodziny
rodzicw

ycie, rado,
mio
melancholia,
modo,
aktywno

ryby
pierwsze wycieczki
rowerowe

Marzanna,
zajczek

wiosna

kwiecie

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

191

krokus, soce,
kwitnce kwiazainaugurowalimy
ty, kwiat, miebalkon
szana pogoda,
plecie

Wielkanoc,
wita

witeczny,
niestay

maj

ciepo, kwiatJuwenalia,
ki, soce,
majwka, grill, dni matury, mierado
kolorowo,
wolne
sic maryjny,
chrabszcz
urodziny
Tab. 1. Wyrniane elementy domen dla wyrazu wiosna inazw miesicy wiosennych.
Domeny
czas

lato
lato
31 dni,
penia lata, dugi m-c dugi m-c

sierpie

lipiec

czerwiec

lato

Wyrazy

przyroda

aktywnoci

wydarzenia

oddziaywania

soce, ciepo,
wakacje,
bocian

plaa, wycieczki,
drinki, basen,
palma, bulwar nad
rzek, morze, odpoczynek, krtkie
spodenki
T-Shirt, czas wolny
na dworze

urodziny,
wakacje

beztroska
ciko

ciepe noce,
ciepo, soce,
upa, gorco
maki, biedronki, czerenie

urlop, praca

sesja, koniec
roku akademickiego,
pocztek
wakacji,
urodziny,
wakacje

zielony,
czerwony

soce, deszcz,
lipa, pole

plaa, jezioro, praca, wyjazdy, morze,


Niemcy

obrona,
urodziny,
wakacje

beztroska

soce

U-Bahn, morze,
Dziwnw, balony,
praca, urlop, euro,
napiwki

wakacje,
urodziny,
sierpie 89,
koniec
wakacji

Tab. 2. Wyrniane elementy domen dla wyrazu lato inazw miesicy letnich.

192

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

Domeny
czas

pne lato, idzie jesie

licie, zoty
kolor, ciepo,
niwa, wrzos
babie lato

jesie
zblia si jesie

wrzesie
padziernik

przyroda
licie, wiatr,
mokro, deszcz,
deszcze, pomaraczowy,
plucha, zota
polska jesie,
je

jesie

Wyrazy

deszcze,
deszcz, licie,
soce
zoty
padziernik

aktywnoci

wydarzenia

oddziaywania

cieplejsze ubrania
zota jesie

pocztek
szkoy
polowanie

smutek, szaro, chandra


jesie ycia,
przemijanie,
zaduma

niwa

szkoa,
wesele, lub,
poprawki,
koniec
wakacji,
rocznice,
urodziny,
sesja
Word Trace
Center NY

niepewno,
pne letnie
wieczory

park,
chodzenie po
liciach

studia, imprezy, urodziny,


szczcie,
powrt na
jesienne wieuczelni
czory, szaro
film Czerwony
Padziernik

zima

Wyrazy

pocztek zimy

listopad

chd, wiatr,
urodziny,
zmiana czasu,
zimno, pocmentarz,
Wszystkich
introwertycznuro, chlapa,
spniajce si
witych,
ny, przytulnie,
szarwka,
pocigi,
wito
listopadowy
licie, pada,
wiece
zmarych
blues
brzydko
Tab. 3. Wyrniane elementy domen dla wyrazu jesie inazw miesicy jesiennych.
Domeny
czas

przyroda

aktywnoci

biel, nieg, deszcz


ze niegiem,
skrzcy nieg, biay puch, soce,
zimno, ciemno

wiateka, kozaki,
choroby, opony
zimowe, kontrole trakcji, narty,
sanki, ywy
czekanie, powoli

wydarzenia oddziaywania

wita,
ferie

nuda, spokj,
ciepy kt
trwa duej,
niby si
chciao

zima

stycze

grudzie

zima, pocztek zimy

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

najciemniej

nieg, zimno

193

prezenty, sanki

wita, Boe
Narodzenie,
domowe
Sylwester,
ciepo
choinka,
spokojny
Mikoaj, ko- czas, tsknota
niec roku
za wiatem
adwent

bawan, czapka, spniajce


si pocigi,
postanowienia

styka,
Nowy Rok
urodziny
znajomej

smutek,
nowy
pocztek

luty

zima, krtki
m-c

Walentynki, ferie,
czerwony,
bawan, lodowisko
post
nuda
urodziny,
karnawa
Tab. 4. Wyrniane elementy domen dla wyrazu zima inazw miesicy zimowych.
Wyraz

Ranking domen
polskojzyczne osoby badane

Niemieckojzyczne osoby badane

wiosna

p 6 > o3 > a2

p = o7 > a= w1 > cz 0

marzec

p 7 > w2 > a= o1 > cz 0

p 6 > a2 > w= cz 1 > o0

kwiecie

p 5 > w2 > cz 1 > a= o0

o5 > p 3 > w2 > a= cz 1

maj

p 4 > a3 > w2 > o1

p 10 > w5 > a2 > o1

lato

a9 > p 3 > w2 > o1 > cz 0

p 7 > a5 > w= o1 > cz 0

czerwiec

p = w5 > a= o2 > cz 1

p 8 > a3 > w1 > o= cz 0

lipiec

a6 > p 4 > w3 > o1 > cz 0

cz = p 4 > a2 > w1 > o0

sierpie

a8 > w4 > p = cz 1 > o0

p = w6 > a=cz 2 > o0

jesie

p 9 > o3 > a2 > w1 > cz 0

p 6 > a= o3 > cz =w0

wrzesie

w> 8 > p 5 > o2

p 5 > cz = w3 > a= o1

padziernik

w= p 4 > o3 > a= cz 1

p 9 > a4 > w= cz 2 > o0

listopad

p 9 > w3 > a2 > o1

p 9 > o3 > w2 > a= cz 1

zima

p 8 > a7 > w2 > cz = o0

o6 > p = a4 > w1 > cz 0

grudzie

w6 > a2 > o1 > cz 1 > p 0

w7 > p 6 > o3 > a2 > cz 1

stycze

a4 > w= p 2 > cz = o1

p 4 > o2 > w= cz 1 > a0

luty

w3 > a= o= cz 2 > p 0
p = w3 > o= cz 1 > a0
Tab. 5. Ranking domen wodniesieniu do nazw pr roku imiesicy.

194

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

Wartoci emocyjne
Wyraz

oglnie

brzmienie

polskojzyczne niemieckojzyczne
osoby badane
osoby badane

polskojzyczne
osoby badane

niemieckojzyczne
osoby badane

wiosna

4,2

3,6

3,6

3,6

marzec

1,1

2,0

0,2

1,6

kwiecie

2,8

1,7

1,7

1,8

maj

4,1

2,7

4,2

4,1

lato

4,2

3,6

3,7

1,7

czerwiec

3,6

2,0

2,8

1,8

lipiec

4,3

2,3

3,6

2,1

sierpie

3,8

3,7

2,1

0,8

jesie

-0,9

2,6

0,4

0,7

wrzesie

0,3

2,2

0,1

1,5

padziernik

0,4

2,3

0,2

0,7

listopad

-1,1

-0,1

1,2

1,6

zima

1,4

0,2

1,4

1,7

grudzie

3,1

1,2

1,8

1,2

stycze

-0,3

0,3

1,5

luty

1,5
0,1
1,8
0,7
Tab. 6. rednie wartoci emocyjne dla nazw pr roku imiesicy.

Wyniki pokazuj, e najrzadziej aktywowan domen jest domena czasu.


adne elementy tej domeny nie pojawiaj si w przypadku nazw pr roku,
za wprzypadku nazw miesicy elementy domeny czasu pojawiaj si 8 razy
wprzypadku polskojzycznych osb badanych i13 razy wprzypadku niemieckojzycznych osb badanych. Charakterystyczne dla obu grup badanych jest
podawanie konceptualizacji bardziej gruboziarnistej wpostaci nazwy odnonej pory roku: w7 przypadkach przez polskojzyczne osoby badane (wodniesieniu do miesicy: kwiecie, czerwiec, sierpie, padziernik, grudzie, stycze
luty) iw11 przypadkach przez niemieckojzyczne osoby badane (wodniesieniu do wszystkich miesicy zwyjtkiem maja iczerwca). Wobu grupach badanych pojawiaj si konceptualizacje bardziej drobnoziarniste idotycz czasu
trwania miesica: lutego wjzyku polskim (krtki miesic) imiesicy: lipca
isierpnia wjzyku niemieckim (dugi miesic, 31 dni;). Wjzyku niemieckim wystpuj te konceptualizacje oporednim stopniu ziarnistoci, jak szczyt
lata, pne lato, pocztek zimy. Wrd konceptualizacji niemieckojzycznych

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

195

wystpuj konceptualizacje o bardziej dynamicznej kompozycji, jak jesie


si zblia, startuje. Porwnanie konceptualizacji czonych z nazwami pr
roku, bdcymi jednostkami bardziej gruboziarnistymi wstosunku do nazw
miesicy, ktre s jednostkami bardziej drobnoziarnistymi ujawnia dziaanie
mechanizmu kognitywnego kategoryzujcego jednostki wrelacjach schemat-konkretyzacja. Dane bdce przedmiotem niniejszej analizy wskazuj na wysz tendencj poszukiwania dla jednostek bardziej szczegowych, konkretnych (tu: miesicy) jednostek oglniejszych, schematw (tu: pory roku). Przy
adnej zpr roku nie pojawiaj si wchodzce wjej skad miesice. Elementy
domeny czasu, ktra wkontekcie analizowanych tu wyrazw, zdaje si by domen najbardziej centrow, stanowi oczywiste to, tkwi wbazie. Szczeglnie
wyrnianymi konceptualizacjami s elementy domeny: przyroda w przypadku siedmiu wyrazw wjzyku polskim idziewiciu wjzyku niemieckim:
wiosna 6, marzec 7, kwiecie 5, maj 4, jesie 9, listopad 9, zima 8 oraz marzec
6, maj 10, lato 7, czerwiec 8, jesie 6, wrzesie 5, padziernik 9, listopad 9, stycze 4, odpowiednio. Drug wrankingu domen wprzypadku osb polskojzycznych okazuje si by domena: aktywnoci. Elementy ztej domeny wyrniane s szczeglnie wczterech przypadkach: lato 9, lipiec 6, sierpie 8, stycze
4. Wprzypadku osb niemieckojzycznych drug wrankingu domen okazuje
si by domena: oddziaywania. Elementy tej domeny wyrniane s szczeglnie wtrzech przypadkach: kwiecie 5, zima 6 iwiosna 7 (wprzypadku wyrazu
wiosna wynik dla domeny: oddziaywania jest rwny temu dla domeny: przyroda). Trzeci wrankingu wyrnianych domen wobu jzykach jest domena:
wydarzenia. Elementy tej domeny aktywowane s wobu jzykach szczeglnie
wprzypadku miesica grudnia (wartoci liczbowe 6 grupa polskojzyczna i7
grupa niemieckojzyczna. Elementy tej domeny znajduj si take na pierwszym miejscu wprzypadku miesica lutego 3 wjzyku polskim.
Konceptualizacje wystpujce tylko w grupie polskojzycznych osb badanych to: Marzanna, zajczek przy wyrazie: marzec, sierpie89 przy wyrazie sierpie iWalentynki przy wyrazie luty. Do konceptualizacji, ktre pojawiaj si tylko w grupie niemieckojzycznych osb badanych nale m.in.
sport na wieym powietrzu, melancholia przy wyrazie wiosna, zainaugurowalimy balkon przy wyrazie kwiecie, chrabszcz przy wyrazie maj, maki,
biedronki, czerenie przy wyrazie czerwiec, polowanie przy wyrazie jesie,
Word Trace Center NY przy wyrazie wrzesie, film Czerwony Padziernik,
chodzenie po liciach przy wyrazie padziernik, wiece, listopadowy blues
przy wyrazie listopad, trwa duej, niby si chciao przy wyrazie zima, tsknota za wiatem przy wyrazie grudzie, karnawa przy wyrazie luty oraz

196

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

konceptualizacja urodziny wystpujca w kontekcie urodzin wasnych,


czonkw bliszej idalszej rodziny oraz znajomych. Podobnie jak wprzypadku
konceptualizacji aktywujcych elementy zdomeny: czas, take iwodniesieniu
do elementw pozostaych domen konceptualizacje osb niemieckojzycznych
wyrnia niejednokrotnie dynamika, cechujca kompozycj, np. zainaugurowalimy balkon czy trwa duej, niby si chciao. Jednak wikszo konceptualizacji w obu jzykach stanowi rzeczowniki. Introspektywna ich analiza
pozwala ledzi mechanizm kognitywny umoliwiajcy rozwinicie tych hasowych konceptualizacji do bardziej lub mniej szczegowych woparciu oodnon wiedz ogln idowiadczenie. Itak np. wiece przy wyrazie listopad
pozwalaj rozwin t konceptualizacj do zapalania wiec, palenia wiec,
palcych si wiec wzaciszu domowym, na parapecie okiennym, na stole,
na awie, dla poprawy nastroju itd. . Zalenie od stopnia drobnoziarnistoci
konceptualizacji przywoane mog by m.in. kolory, wielkoci przedmiotw,
wielkoci pomieszcze, wystrj pomieszcze, elementy nastroju, atmosfera.
Analiza introspektywna ujawnia subiektywno, indywidualno i jednostkowo aktywowanych obszarw wiedzy idowiadcze ipotwierdza fakt, e
aktywowane przez t sam osob konceptualizacje mog by rne izmienne
zalenie od sytuacji, przesanek psychofizycznych, jzykowych, kulturowych.
W tym kontekcie szczeglnie istotny jest czynnik emocji, ktry z jednej
strony jest elementem sytuacji kontekstowej (emocje poszczeglnych osb
uczestniczcych w komunikacji, atmosfera oglna), z drugiej za stanowi
skadow znaczenia wikszych i mniejszych jednostek jzykowych. Skadowa
emocyjna znacze wyrazw moe by uwiadomiona lub nieuwiadomiona,
i odnosi si zarwno do profilowanej treci wyraenia, jak i do jego brzmienia. Zestawienie zawarte wtabeli 6 pokazuje, e brzmienie wyrazu czone jest
generalnie z niszymi wartociami emocyjnymi, ni treci konceptualizacji
oglnych. Wyjtek w przypadku nazw pr roku stanowi wyraz jesie w grupie polskojzycznej (wzrost redniej wartoci emocyjnej z-0,9 do 0,4) iwyraz
zima wgrupie niemieckojzycznej (wzrost redniej wartoci emocyjnej z0,2 do
1,7). Wprzypadku nazw miesicy wysze wartoci emocyjne wodniesieniu do
brzmienia dotycz maja (4,2 z4,1), listopada (1,2 z-1,1), stycznia (0,3 z0) ilutego (1,8 z1,5) wgrupie polskojzycznej oraz kwietnia (1,8 z1,7), maja (4,1 z2,7),
listopada (1,6 z-0,1), stycznia (1,5 z-0,3) ilutego (0,7 z0,1) wgrupie niemieckojzycznej. Spord pr roku najbardziej pozytywne emocje wobu grupach
badanych wywouje wiosna i lato, za najmniej w grupie polskojzycznej
jesie, awgrupie niemieckojzycznej zima. Najbardziej pozytywne miesice
wkontekcie oglnej wartoci emocyjnej to lipiec (warto emocyjna 4,3), maj

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

197

(warto emocyjna 4,1) isierpie (warto emocyjna 3,8) wprzypadku grupy


polskojzycznej, oraz sierpie (warto emocyjna 3,7) wprzypadku grupy niemieckojzycznej. Miesice onajbardziej pozytywnym brzmieniu to maj ilipiec
wprzypadku grupy polskojzycznej (wartoci emocyjne: 4,2; 3,6 odpowiednio)
oraz maj (warto emocyjna 4,1) wprzypadku grupy niemieckojzycznej. Najbardziej negatywny w przypadku grupy polskojzycznej okazuje si listopad
w kontekcie oglnej wartoci emocyjnej (-1,1) i wrzesie w odniesieniu do
brzmienia (warto emocyjna 0,1), za wprzypadku grupy niemieckojzycznej
stycze wkontekcie oglnej wartoci emocyjnej (-0,3) oraz padziernik iluty
wodniesieniu do brzmienia (wartoci emocyjne 0,7).

3.3. Wnioski
Analiza danych empirycznych potwierdza trafno wydzielenia domen.
Najbardziej centrow okazuje si domena przyrody dla obu grup osb badanych
oraz domena aktywnoci dla grupy osb polskojzycznych. Elementy domeny:
wydarzenia aktywowane s w8 przypadkach przez osoby polskojzyczne wodniesieniu do miesica wrzenia iw6 przypadkach przez osoby niemieckojzyczne wodniesieniu do miesica sierpnia oraz przez osoby polsko- iniemieckojzyczne wodniesieniu do miesica grudnia w6 i7 przypadkach, odpowiednio.
Dane, wrd ktrych pojawiaj si konceptualizacje stosownych do pr roku
(miesicy) ubra, pokazuj, e na styku domen: aktywnoci ioddziaywa wydzieli mona jako dodatkow, zazbiajc si znimi domen: ubiory. Wtoku
prowadzenia analizy stwierdzono nadto kilkukrotne pojawienie si przysw/
powiedze w odniesieniu do miesicy: marca i kwietnia (u osb z obu grup
badanych). Fakt ten wskazuje na potrzeb uwzgldnienia, aczkolwiek wrd aktywowanych jako mniej centralne domen, domeny: przysowia ipowiedzenia.
Analiza danych uwidocznia kognitywny mechanizm kategoryzowania zjawisk poprzez ich umiejscawianie na osi schemat-konkretyzacja oraz mechanizm rozwijania konceptualizacji woparciu oindywidualn ipodlegajc zmianom wiedz idowiadczenie, wtym emocje. Istotn rol wprocesie tworzenia/
aktywowania konceptualizacji odgrywa perspektywa ogldu. Znamienne dla
osb zobu grup badanych jest przyjcie perspektywy tu iteraz wkontekcie
wasnej osoby. Wcaym materiale empirycznym znajduj si tylko dwa odniesienia historyczne (po jednym wpolsko- iniemieckojzycznej grupie badanej),
zktrych adne nie przekracza perspektywy 30 lat (sierpie 89 iWord Trace

198

Jolanta Mazurkiewicz-Sokoowska

Center NY, odpowiednio). Homogeniczno grupy polskojzycznej ilosowy


dobr niemieckojzycznych osb badanych nie wpywa znaczco na charakter
konceptualizacji, cho zauway mona w grupie studentw odniesienia do
roku akademickiego, egzaminw isesji, za wrd konceptualizacji osb niemieckojzycznych, wrd ktrych znajduj si osoby starsze, odniesienia do
nastrojw. Jednak niezalenie od tych zwizanych zwiekiem osb badanych
iich aktualnym statusem (studentki), analizowane konceptualizacje pozostaj
jednostkowe, indywidualne isubiektywne.

Zakoczenie
Wyniki przedstawionej analizy potwierdzaj, e: 1. wprawdzie znaczenia zawieraj elementy skonwencjonalizowane, ale s zarazem indywidualne
itkwi wumysach uytkownikw jzyka; 2. znaczenia wkadym zdarzeniu
mownym s wzbogacane o wiedz kontekstow i podlegaj dynamicznym
zmianom; 3. znaczenia maj subiektywn (czsto nieuwiadomion) warto
emocjonaln, ktra take moe si zmienia zalenie od przesanek kontekstowych, wtym nabywanej wiedzy izdobywanych dowiadcze; 4. profilowane s
te elementy, ktre uytkownik jzyka najbardziej wyrnia wdanym zdarzeniu
mownym, za elementy wchodzce wskad skonwencjonalizowanej treci znaczenia zreguy pozostaj wbazie.

Bibliografia
Bartsch, R., Consciousnee Emerging. The Dynamics of Perception, Imagination, Action, Memory, Thought and Language, Amsterdam-Philadelphia
2002.
Langacker, R., Gramatyka kognitywna, Krakw 2009.
Mazurkiewicz-Sokoowska, J., Lingwistyka mentalna wzarysie. Ozdolnoci
jzykowej wujciu integrujcym, Krakw 2010.
Mazurkiewicz-Sokoowska, J., Zur Rolle der Konzeptualisierung in Sprachverarbeitungsprozessen am Beispiel des ZEIT-Konzeptes, w: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, A. Sulikowska, W. Westphal: Konzeptualisierung, Sprache und
Diskurs, Hamburg 2014, s. 934.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

199

Mazurkiewicz-Sokoowska, J., Emotionen in Konzeptualisierungen und ihren Versprachlichungen, w: J. Mazurkiewicz-Sokoowska, A. Sulikowska, W.


Westphal: Konzeptualisierung, Sprache und Diskurs, Hamburg 2014, s. 3554.
Neisser, U., Cognitive Psychology, New York 1967.
Schwarz, M., Einfhrung in die Kognitive Linguistik, Tbingen 1996.
Schwarz-Friesel, M., Sprache und Emotion, Tbingen 2007.
Taylor, J., Gramatyka kognitywna, Krakw 2007.
Ziem, A., Frames und sprachliches Wissen. Kognitive Aspekte der semantischen Kompetenz, Berlin 2008.

ber die Bedeutungsprofilierung am Beispiel der Verarbeitung der


Bezeichnungen von Jahreszeiten und Monaten
Zusammenfassung
Der vorliegende Beitrag geht dem prozessualen Aspekt der Konzeptualisierungen nach. Am Beispiel der Bezeichnungen von Jahreszeiten und Monaten
und der von den polnischen und deutschen ProbandInnen vorgenommenen
Konzeptualisierungen wird das Phnomen der Einmaligkeit, Individualitt
und Subjektivitt der Konzeptualisierungen und ihrer Versprachlichungen
diskutiert. Im Fokus steht die Komponente der Emotionen als gleichwerter Bestandteil der Kognition.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

201

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak


Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu

To kulturowe wpodrcznikach do nauczania jzyka


polskiego jako obcego

Sowa kluczowe:
glottodydaktyka, podrczniki do nauczania jzyka polskiego jako obcego, elementy
kulturowe
Keywords:
foreign languages didactics, textbooks for teaching Polish as aforeign language, cultural components

Nie ulega wtpliwoci, e przynajmniej od lat dziewidziesitych ubiegego wieku powszechn akceptacj specjalistw (aze wzgldu na interdyscyplinarny charakter zagadnienia specjalistami s wtym wzgldzie jzykoznawcy,
literaturoznawcy, kulturoznawcy, socjologowie kultury, etnologowie, antropologowie itd.) zyskuje teza o tym, e kompetencja jzykowa i komunikacyjna
cudzoziemcw uczcych si jzyka polskiego wie si cile zich kompetencj
kulturow, awszczeglnoci socjokulturow, ktr Wadysaw Miodunka za
Janem van Ekiem iJohnem Trimem definiuje jako [] aspekt umiejtnoci
komunikacyjnych, uwzgldniajcych te specyficzne cechy spoeczestwa ijego
kultury, ktre wida wyranie w zachowaniach komunikacyjnych czonkw
tego spoeczestwa, wyrniajc wrd nich zwyczaje spoeczne, rytuay spoeczne i kontrowersyjnie imylco, zanglocentrycznej perspektywy tak zwane dowiadczenia uniwersalne (Miodunka 2004: 97) oraz uzupeniajc ten
zestaw opodstawow wiedz okraju uytkownikw danego jzyka (Miodunka 2004: 101). wiadectwem upowszechniajcego si przekonania oroli treci
kulturowych wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego jest seria monografii
iartykuw wmniejszym lub wikszym stopniu powiconych temu zagadnieniu, zapocztkowana na przeomie ubiegego ibiecego stulecia pracami Piotra Garncarka (1997, 2006), Jarosawa Rokickiego (1999: 165204), Grayny
Zarzyckiej (2000) czy Anny Burzyskiej (2002). Trzeba te wtym kontekcie
wspomnie o dwu caociowych, podbudowanych teoretycznie koncepcjach
czenia nauki jzyka znauczaniem kultury: koncepcji linguakultury Michaela

202

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

Agara (kontynuatora Edwarda Sapira, Benjamina Lee Whorfa iinnych zorientowanych antropologicznie lingwistw amerykaskich), propagowanej ipopularyzowanej na polskim gruncie przez Grayn Zarzyck (ktra tak j definiuje: Gdy [] podczas nauki jzyka obcego traktujemy jzyk ikultur jako
cao lub jako obszar silnie zespolony, zachcamy uczcego si do refleksji nad
wartociami budowanymi wkulturze za pomoc jzyka. T silnie zintegrowan
cao okrela si obecnie mianem linguakultury [] (Zarzycka 2004: 436)
oraz ograniczonej do obszaru sownictwa francuskiej koncepcji leksykultury
Roberta Galissona [polegajcej na inwentaryzowaniu iopracowywaniu leksyki
nacechowanej kulturowo (wmyl zasady od jzyka do kultury poprzez sowa) (Galisson 1991)], popularyzowanej irozwijanej na polskim gruncie przez
Bronisaw Ligar (2008: 5161, 2009: 119146).
Dysponujemy ju dzisiaj zarwno wynikami bada socjologicznych na
temat tego, co ztreci kulturowych wszczeglnym stopniu interesuje (acilej: interesowao przed kilkunastu laty) cudzoziemcw uczcych si jzyka
polskiego [zdaniem Jarosawa Rokickiego s to nastpujce zagadnienia: 1.
Rnice windywidualnym poczuciu dystansu przestrzennego, poczucie prywatnoci. 2. Pozycja, rola ifunkcja rodziny wspoeczestwie polskim. 3. Zwyczaje iobyczaje witeczne. 4. Pozycja irola kobiety wspoeczestwie polskim.
5. Rola religii i Kocioa rzymskokatolickiego. 6. Ekonomiczne i spoeczne
aspekty transformacji ustrojowej. 7. Praca i bezrobocie. 8. Problemy patologii spoecznej, alkoholizm ikorupcja. 9. Ksenofobia, uprzedzenia, dyskryminacja. 10. Tradycje kultury polskiej (Rokicki 1999: 175)], jak i programami
nauczania kompetencji socjokulturowej iszerzej: nauczania jzyka polskiego
w aspekcie kulturowym, odwoujcymi si i nawizujcymi do wytycznych,
zalece iprogramw sformuowanych bd zaakceptowanych przez Rad Europy [jak Threshold level 1990 Jana van Eka iJohna Trima, Progovyj uroven.
Russkij jazyk (1996) czy ESOKJ (2003)]. Zosta te powoany zesp opracowujcy dla Pastwowej Komisji Powiadczania Znajomoci Jzyka Polskiego
jako Obcego Ministerstwa Edukacji Narodowej wymagania kulturowe, jakie
stawia si cudzoziemcom zdajcym egzaminy uprawniajce do uzyskania certyfikatw potwierdzajcych znajomo jzyka polskiego. W coraz szerszym
zakresie wyzyskuje si dowiadczenia glottodydaktyki tych krajw, wktrych
nauczanie treci kulturowych ma dusze ni unas tradycje igruntowniejsze
zaplecze teoretyczno-metodologiczne (a wic na przykad glottodydaktyki
francuskiej, wktrej od dawna wane miejsce zajmuje civilisation (zob. Ligara
2008: 5161, 2009: 119146), czy glottodydaktyki niemieckiej zjej Landeskunde) (zob. Gbal 2004: 6994). Wtej sytuacji, cho ma racj Przemysaw Gbal,

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

203

twierdzc: Wjaki sposb uczy realiw kraju lub krajw jzyka docelowego
iczego uczy to pytania wci otwarte, na ktre glottodydaktyka nie udzielia
jednoznacznej odpowiedzi. Wszelkie ustalenia maj raczej charakter umowny.
Nie okrelono, jak wprzypadku gramatyki, tzw. minimum kulturowego, jakim
powinien dysponowa uczcy si jzyka cudzoziemiec (Gbal 2004: 6970),
moemy ju jednak mwi oistnieniu pewnego podstawowego zakresu opinio communis w tym wzgldzie. Wolno sdzi, e jej wyrazem s programy
nauczania cudzoziemcw treci kulturowych, opublikowane wtomie Kultura
wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania
pomoce dydaktyczne pod redakcj W.T. Miodunki (2004).
W praktyce o miejscu treci kulturowych w nauczaniu jzyka polskiego
jako obcego wrozstrzygajcym stopniu decyduj obok nastawienia wtym
wzgldzie lektorw i wykadowcw podrczniki jzyka polskiego dla cudzoziemcw i szerzej: wszelkie opracowane w tym celu materiay glottodydaktyczne. Ich przegldu pod tym wzgldem dokona ju Mirosaw Jelonkiewicz (2004: 3752)1. Byy to jednak podrczniki imateriay pomocnicze zlat
dziewidziesitych ubiegego wieku, ana chonny rynek tych podrcznikw
trafiaj izdobywaj na nim popularno wci nowe pozycje. Dlatego wany
ipotrzebny jest stay by uy modnego okrelenia monitoring wtym wzgldzie. Pierwsz prb takiego monitoringu przedstawilimy w artykule Treci
kulturowe wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego (Walczak, Mielczarek 2010:
2935). Uwzgldnilimy wnim trzy podrczniki najnowsze (zlat 20052007)
iwocenie wspautorki artykuu (wwczas kierownika Studium Jzyka iKultury Polskiej dla Cudzoziemcw UAM i czynnego lektora jzyka polskiego
jako obcego wkraju iza granic, m.in. na Uniwersytecie Stanowym Arizony
wPhoenix; zob. Mielczarek 2007: 181190) najpowszechniej wtedy uywane
podrczniki do nauki jzyka polskiego jako obcego: Magorzaty Maolepszej
iAnny Szymkiewicz Hurra!!! Po polsku 1 (2005), Agnieszki Burkat iAgnieszki
Jasiskiej Hurra!!! Po polsku 2 (2005) oraz Agnieszki Madei iBarbary Morcinek Polski mniej obcy (2007).
1

Wopracowaniu autor podda ocenie nie tylko sensu stricto podrczniki do jzyka polskiego
jako obcego, lecz take materiay pomocnicze w rodzaju opracowa: L. Klas-Sokol, Polsko-amerykaskie qui pro quo, Warszawa 1994; B. Ogrodowska, E. Piskorz-Branekova, M. lusarska, Kalendarz polski. Historia iobyczaje, Warszawa 1997; O. Budrewicz, Polska dla pocztkujcych, Warszawa 2000; Kanon krajoznawczy Polski, pod red. W. ckiego, Warszawa 2000;
Poland. An Encyclopedic Guide, Warszawa 2000; N. Kissel, Passport Poland. Your Pocket Guide
to Polish Business, Customs and Etiquette, California 2000; T. Kawecki, Poradnik dobrych manier
w zarysie i krtki opis dobrych obyczajw. Kurs adaptacyjny dla repatriantw, Szczecin 2000;
Kultura polska. Silva rerum, red. R. Cudak iJ. Tambor, Katowice 2002; A. Butcher, B. Guziuk-wica, ALaskowska-Mako, Bliej Polski. Wiedza oPolsce ijej kulturze, cz. I, Lublin 2003 itd.

204

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

Dzi, po upywie kilku lat, wobec wspomnianej wyej, a wci aktualnej


chonnoci rynku podrcznikw do nauki jzyka polskiego jako obcego, ich
nieoficjalny ranking przedstawia si ju nieco inaczej. Wocenie wspautorki niniejszego artykuu popularnoci nadal cieszy si podrcznik Hurra!!!
Po polsku 1. Pojawiy si natomiast na rynku nowe, w rnym zakresie (te
geograficznym poszczeglne orodki nauczania jzyka polskiego jako obcego odznaczaj si wpewnej mierze lokaln specyfik, obejmujc te wybr
preferowanych podrcznikw) wyzyskiwane wprocesie glottodydaktycznym,
podrczniki do jzyka polskiego jako obcego. Spord nich, kierujc si ocen
dr Agnieszki Mielczarek, do szczegowego ogldu wybralimy, obok Hurra!!!
Po polsku 1, cztery wydane w latach 20082013 (bralimy pod uwag tylko
podrczniki dla pocztkujcych). Lista podrcznikw ocenianych ze wzgldu
na to kulturowe przedstawia si ostatecznie nastpujco (dla wygody odwoywania si do nich wdalszej czci pracy opatrzylimy je numerami rzymskimi):
(I) M. Maolepsza, A. Szymkiewicz, Hurra!!! Po polsku 1. Propozycja programowa na poziom A1. Podrcznik studenta, Krakw 2005.
(II) A. Janowska, M. Pastuchowa, Dzie dobry! Podrcznik do nauki jzyka
polskiego dla pocztkujcych (poziom podstawowy A1, cz. 1), Tarnw 2008.
(III) K. Dembiska, A. Mayska, Start 1. Survival Polish. Podrcznik do nauki jzyka polskiego na poziomie A0, Warszawa 2010.
(IV) I. Stempek, A. Stelmach, S. Dawidek, A. Szymkiewicz, Polski. Krok
po kroku. Seria podrcznikw do nauki jzyka polskiego dla obcokrajowcw.
Poziom A1, Krakw 2010.
(V) E. Piotrowska-Rola, M. Porbska, Polski jest cool. Seria do nauki jzyka
polskiego jako obcego na poziomie A1. Ksika studenta, Lublin 2013.
Jako to porwnawcze wyzyskalimy pi starszych podrcznikw. Oto ich
lista:
M. Grala, W. Przywarska, WPolsce po polsku. An Elementary Polish Course
for English Speakers, Warszawa 1981.
B. Bartnicka. M. Jurkowski, W. Jekiel, D. Wasilewska, K. Wrocawski, Uczymy si polskiego. Podrcznik jzyka polskiego dla cudzoziemcw. Teksty,
Warszawa 1984.
W. Bisko, S. Karolak, D. Wasilewska, S. Kryski, Mwimy po polsku. ABeginners Course of Polish, Warszawa 1988.
A. Dbrowska, R. obodziska, Polski dla cudzoziemcw, Wrocaw 1998.
J. Kucharczyk, Zaczynam mwi po polsku, d 1999.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

205

Nie wchodzc w szczegy, na ktre tutaj nie ma miejsca, przedstawimy


moliwie najzwilej, wkilku punktach, oglne, syntetycznie ujte wyniki analizy ta kulturowego wuwzgldnionych podrcznikach.
1) W starszych podrcznikach zdecydowanie przewaaa koncepcja staego
bohatera (bohaterw) tekstw poszczeglnych lekcji. Bya to zwykle typowa (zdaniem autorw podrcznika) rodzina polska (czasem zaprzyjanione zsob rodziny polskie), zwykle ostereotypowych nazwiskach pastwo
Kowalscy, Nowakowie, rzadziej Nowiccy czy Szymascy. Wyjtkowo wpodrczniku Anny Dbrowskiej iRomany obodziskiej s to pastwo Jareccy
(chyba zartobliw aluzj do slangowego jareccy rodzice). Typowe (stereotypowe) s te imiona bohaterw (Ewa, Maria, Adam, Jan, Jacek, Micha,
Tomasz itd.). Tymczasem wnajnowszych podrcznikach obserwuje si tendencj do odchodzenia od koncepcji typowo polskiej rodziny jako staego
bohatera tekstw lekcyjnych. Charakterystyczny jest tu krakowski podrcznik (IV), wktrym bohaterami s uczcy si polskiego obcokrajowcy:
Japonka Mami, Angielka Angela, niemiecki biznesmen Uwe Stern, Amerykanin Tom iJavier Prez zArgentyny. Dopiero wtle pojawia si sympatyczne rodzestwo Karol iKarolina oraz jedna zpolskich rodzin, ktra goci
usiebie przyjedajcych na kurs studentw pastwo Maj (sic! zjaskrawym, koszmarnym, racym bdem, zamiast: pastwo Majowie (wszystko
na s. 32, nazwiska recenzenta wydawniczego brak). Jest to zapewne przejaw
realizmu sytuacyjnego (wwikszych orodkach uczcy si jzyka polskiego
cudzoziemcy przebywaj gwnie we wasnym gronie), niemniej jednak wypowiedzi takich bohaterw, niedysponujcych jeszcze polsk kompetencj
socjokulturow, znatury rzeczy pozbawione s ta (kontekstu) kulturowego.
2) Stosunkowo niewiele si zmienia w nowych podrcznikach obraz typowej polskiej rodziny. W starszych podrcznikach by to model zdecydowanie patriarchalny3. W podrczniku warszawskim (Barbary Bartnickiej
iwsppracownikw) pani Kowalska jest dobr gospodyni: przygotowuje
niadanie, gotuje ipodaje obiad (to, co lubi pan Kowalski), przygotowuje kolacj itd. (s. 30). Podobnie zachowuje si pani Nowakowa: wyprawia
ma do pracy, znajduje mu teczk, przygotowuje drugie niadanie itd. (s.
83). Wpodrczniku wrocawskim upastwa Jareckich owp do sidmej
2

By nie mnoy przypisw, tu idalej przykady icytaty lokalizujemy (podajc numer strony)
bezporednio wtekcie pracy.
Nie wspominamy tu ju cho w tym wzgldzie istnieje rzadka moliwo gbokiego
diachronicznego porwnania opodrcznikach stricto sensu historycznych (XVI-XVIII wiek),
poddanych analizie wartykule Anny Dbrowskiej iMagorzaty Pasieki Obraz rodziny wpodrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako obcego. Ujcie diachroniczne (2008: 347363).

206

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

dzwoni budzik, budzc oczywicie pani Jareck (awic on imatk), ktra wstaje irobi dla wszystkich niadanie, potem sprzta mieszkanie, idzie
po zakupy, gotuje obiad, podaje do stou itd. (s. 50). Jeszcze w ostatnim
(z 1999 roku) z tych starszych podrcznikw, dzkim, znajdujemy tak
scenk, obrazujc domowe obowizki kobiety imczyzny: Rano Monika idzie do sklepu ikiosku po zakupy, Damian jeszcze pi. Potem budzi si,
ley iczyta gazety. Monika wraca do domu irobi niadanie. Damian wci
ley i czyta. Na koniec woa: Jest niadanie? Jestem godny! (Kuchnia.
Monika robi niadanie). Monika Damian, niadanie! Damian Ju id!
Co jest na niadanie? [] (s. 5051).
Wnowych podrcznikach ten obraz troch si zmienia, lecz nie radykalnie. Wlubelskim podrczniku (III) przykadowa rodzina realizuje model 2+2,
wlskim (katowickim II) jest to nawet model 2+3 ibabcia, awnajstarszym
znich, Hurra!!! Po polsku 1 (I), rwnie 2+3. Wkrakowskim podrczniku (IV)
w rodzinie pastwa Majw rano pani Joanna robi dla wszystkich niadanie,
potem gotuje obiad itd. (s. 75). Jest to obraz niezbyt odlegy od tradycyjnego
ze starszych podrcznikw. Jednoczenie jednak wtym podrczniku wkwestii
modelu polskiej rodziny znajdujemy (na s. 72) informacj relacjonujc dane
CBOS-u: 36% polskich rodzin reprezentuje model mieszany (m iona pracuj zawodowo, ale m bardziej koncentruje si na tej pracy, podczas gdy ona
ponadto zajmuje si domem idziemi), 23% model tradycyjny (zawodowo
pracuje tylko m, ona zajmuje si domem idziemi), 19% model partnerski (oboje, m iona, wjednakowym stopniu pracuj zawodowo oraz zajmuj si domem i dziemi). Dopiero w najnowszym, KUL-owskim podrczniku (Polski jest cool, V) przykadowa rodzina realizuje model 2+1, dysponujc
mieszkaniem, ktre tym razem wedug danych OBOP-u ze statystycznym
prawdopodobiestwem wyposaone jest w telewizor, radio i pralk (wedug
danych OBOP-uwte sprzty wyposaonych jest ponad 90% polskich mieszka), ze statystycznym prawdopodobiestwem taka przykadowa rodzina jest
te wacicielem samochodu (ma go 60% rodzin), natomiast raczej nie dysponuje rowerem (ma go tylko 41% polskich rodzin), przenonym komputerem
(ma go tylko 35% rodzin) czy zmywark do naczy (ktr dysponuje tylko 18%
rodzin atwo sobie wyobrazi, kto wtakich rodzinach zmywa).
3) Oczywicie w nowych podrcznikach nie ma ju wtrtw ideologiczno-propagandowych, charakterystycznych dla (przynajmniej niektrych)
podrcznikw z epoki PRL-u (jak na przykad w podrczniku Mwimy
po polsku. ABeginners Course of Polish passus zokazji wizyty na wystawie szkolnej: Polska obchodzi wanie urodziny. Ma ju tysic lat. Nard

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

207

polski irzd daj ojczynie pikny prezent: tysic szk na tysiclecie (s.
129).
4) Liczba, rodzaj i rozkad elementw kulturowych (oglnie satysfakcjonujcych) przedstawia si bardzo rnie w rnych podrcznikach. Std
trudno tu ouoglnienia. Na og bardzo dobrze przedstawia si kuchnia
(przy oczywistej obecnoci modnych fast foodw, czego wiadectwem na
przykad bogaty wybr pizz, autorzy staraj si jednak nie zapomina orosole, barszczu, urku ibigosie, atake otradycyjnych potrawach wigilijnych iwielkanocnych), ale ju wkategorii znani Polacy rnice midzy
podrcznikami s ogromne: podczas gdy KUL-owski (V) prezentuje ich
dug list (Maria Skodowska-Curie, Andrzej Wajda, Agnieszka iUrszula
Radwaskie, Wisawa Szymborska, Maria Seweryn, Andrzej Seweryn, Bartosz iMarian Opaniowie, Lech Wasa, Roman Polaski, Krystyna Janda,
Paulina iNatalia Przybysz, Agnieszka Holland, Jan Pawe II, Krzysztof Penderecki, Jan Peszek, Agata Buzek, Hanna Bakua, Kazik Staszewski, Ryszard
Kapuciski, Tomasz Stako, Czesaw Miosz, Adam Maysz, Jerzy Buzek,
Jakub Baszczykowski, Anja Rubik, Anna Maria Jopek, Rafa Blechacz,
Otylia Jdrzejczak, Dorota Masowska, Andrzej Stasiuk, Pawe Huelle,
Olga Tokarczuk, Mikoaj Kopernik, Tadeusz Kociuszko, Jzef Pisudski,
Witkacy, Witold Gombrowicz, krlowa Jadwiga, Jzef Ignacy Kraszewski,
Jan Matejko), anajstarszy znich Hurra!!! Po polsku 1 niewiele krtsz,
lski podrcznik (II) ma wtej kategorii tylko Fryderyka Chopina iMari
Skodowsk-Curie, a(III) i(IV) wogle nie znaj kategorii znani Polacy.
Podobnie niesformatowane s informacje zzakresu literatury, filmu, teatru, muzyki, sztuki itd. Wniektrych podrcznikach obserwuje si wtym
wzgldzie tendencj do swoistej europeizacji, anawet globalizacji.
5) Zpewnym trudem przebijaj si do podrcznikw potrzebne ipoyteczne informacje zzakresu najnowszych, aktualnych elementw kulturowych
irealioznawczych. Wnajstarszym znich, Hurra!!! Po polsku 1 (I), jest przykadowy program telewizyjny, bilet kolejowy, s kartki pocztowe na rne okazje itd. Jest to te jedyny podrcznik, ujawniajcy istnienie wPolsce
osb niepenosprawnych. Zkolei wnajnowszym, KUL-owskim (V) itylko tu jest zdjcie dowodu osobistego czy karty rejestracyjnej samochodu,
atake zdjcia bdcych wobiegu banknotw imonet. Niestety, wniektrych podrcznikach piwo wklubie izakupy wgalerii handlowej wypieraj
inne sposoby spdzania wolnego czasu.
Kompetencja socjokulturowa i realioznawcza jest niewtpliwie istotnym komponentem kompetencji jzykowej ikomunikacyjnej cudzoziemcw

208

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

uczcych si jzyka polskiego. wiadomo tego faktu jest ju chyba powszechna w rodowisku polskich glottodydaktykw. Jak stwierdzilimy ju wyej,
w praktyce o miejscu treci kulturowych w nauczaniu jzyka polskiego jako
obcego wrozstrzygajcym stopniu decyduj lektorzy, wykadowcy ipodrczniki. Zasadna wydaje si wic okresowa (wmiar pojawiania si na rynku
nowych podrcznikw do jzyka polskiego jako obcego) ocena rodzaju, repertuaru iusytuowania treci kulturowych wtych podrcznikach.

Bibliografia
Burkat A., Jasiska A., 2005, Hurra!!! Po polsku 2. Propozycja programowa
na poziom A2. Podrcznik studenta, Krakw.
Burzyska A.B., 2002, Jake rad bym si nauczy polskiej mowy Oglottodydaktycznych aspektach relacji jzyk akultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, Wrocaw.
Burzyska A.B., Dobesz U., 2004, Inwentarz tematyczny i funkcjonalno-pojciowy do nauczania jzyka polskiego jako obcego waspekcie kulturowym, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, Stan obecny
programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw,
s. 119128.
Dbrowska A., Pasieka M., 2008, Obraz rodziny wpodrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako obcego. Ujcie diachroniczne, [w:]
W poszukiwaniu nowych rozwiza. Dydaktyka jzyka polskiego jako
obcego uprogu XXI wieku, red. W.T. Miodunka, A. Seretny, Krakw, s.
347363.
Ek van J.A., Trim J.L., 1993, Threshold level 1990, Council of Europe Press.
ESOKJ: Europejski system opisu ksztacenia jzykowego: uczenie si, nauczanie, ksztacenie, 2003, Council of Europe Wydawnictwo CODN,
Warszawa.
Galisson R., 1991, De la langue la culture par les mots, Paris.
Garncarek P., 1997, wiat jzyka polskiego oczami cudzoziemcw,
Warszawa.
Garncarek P., 2006, Przestrze kulturowa wnauczaniu jzyka polskiego jako
obcego, Warszawa.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

209

Gbal. P., 2004, Realioznawstwo wnauczaniu jzyka niemieckiego, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw, s. 6994.
Gbal P., 2004, Program nauczania cudzoziemcw realiw polskich, [w:]
Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy
nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka, Krakw, s.129147.
Jelonkiewicz M., 2004., Wiedza oPolsce jako element nauczania cudzoziemcw jzyka polskiego. Przegld wybranych materiaw dydaktycznych ipomocniczych, [w:] Kultura w nauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan
obecny programy nauczania pomoce dydaktyczne, red. W.T. Miodunka,
Krakw, s. 3752.
Ligara B., 2008, Leksykultura wujciu Roberta Galissona anauczanie kompetencji kulturowej, [w:] W poszukiwaniu nowych rozwiza. Dydaktyka
jzyka polskiego jako obcego uprogu XXI wieku, red. W.T. Miodunka, A.
Seretny, Krakw, s. 5161.
Ligara B., 2009, Perspektywa kulturoznawcza nauczania kodu: teoria leksykultury Roberta Galissona, [w:] Nowa generacja wglottodydaktyce polonistycznej, red. W.T. Miodunka, Krakw, s. 119146.
Madeja A., Morcinek B., 2007, Polski mniej obcy. Podrcznik do nauki jzyka polskiego dla rednio zaawansowanych, cz. 1 (poziom redni oglny B2),
Katowice.
Maolepsza M. Szymkiewicz A., 2005, Hurra!!! Po polsku 1. Propozycja programowa na poziom A1. Podrcznik studenta, Krakw.
Mielczarek A., 2007, Z dowiadcze nauczyciela jzyka polskiego na Uniwersytecie Stanowym Arizony, Studia Jzykoznawcze 6, s. 181190.
Miodunka W.T., 2004, Kompetencja socjokulturowa w nauczaniu jzyka
polskiego jako obcego. Zarys programu nauczania, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego. Stan obecny programy nauczania
pomoce dydaktyczne, red. idem, Krakw, s. 97117.
Mitrofanova O.D. (red.), 1996, Progovyj uroven. Russkij jazyk, t. I: Povsednevnoe obenie, Sovet Evropy Press.
Rokicki J., 1999, Studenci obcokrajowcy oPolsce iPolakach, [w:] Oswajanie
chrzszcza wtrzcinie, red. W. Miodunka iidem, Krakw, s. 165204.
Walczak B., Mielczarek A., 2010, Treci kulturowe wnauczaniu jzyka polskiego jako obcego, [w:] Oswajanie innoci wedukacji polonistycznej, red. B.
Myrdzik iE. Dunaj, Lublin, s. 2935.
Zarzycka G., 2000, Dialog midzykulturowy. Teoria iopis komunikowania
si cudzoziemcw przyswajajcych jzyk polski, d.

210

Agnieszka Mielczarek, Bogdan Walczak

Zarzycka G., 2004, Linguakultura czym jest, jak j bada i otwiera?,


[w:] Wrocawska dyskusja ojzyku polskim jako obcym, red. A. Dbrowska,
Wrocaw, s. 435443.
Zarzycka G., Jelonkiewicz M., 2004, Indeks hase do Maego leksykonu kultury polskiej dla cudzoziemcw, [w:] Kultura wnauczaniu jzyka polskiego
jako obcego. Stan obecny programy nauczania pomoce dydaktyczne, red.
W.T. Miodunka, Krakw, s. 161171.

Cultural Background in Polish Textbooks for Foreign Students


Summary
This paper presents an overview of the culturally-marked elements in
eight Polish as aforeign language coursebooks: four published between 1981
and 1999 and four between 2005 and 2013. The earlier coursebooks predominantly favored amodel of asingle protagonist or protagonists for each lesson,
usually a typical Polish family, members of which carried traditional names
and surnames. It may be observed that the new coursebooks depart from that
tradition and adopt as protagonists for instance students learning Polish. The
model of Polish family is gradually changing. While the former books depicted
2+2 or 2+3 model of afamily, the newest one portrays 2+1. The coursebooks
published after the year 2000 lack ideological comments found in those issued
earlier. In comparison to the older books, the new didactic materials abound
with the cultural input (especially Polish cuisine, famous Poles), although their
placement varies in every book. Still, little can be found about the most recent
cultural elements from the areas of film, literature, art, music or the contemporary state of affairs.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

211

Andrzej Moroz
Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu

Lingwistyczne sposoby ksztatowania kulturowego dystansu


wadzy na przykadzie tekstw prawnych

Sowa kluczowe:
poprawno jzykowa, skadnia tekstw prawnych, leksyka prawna
Keywords:
language correctness, syntax of legal texts, legal lexicon

1. Zaoenia
Zasady komunikowania si czonkw danej spoecznoci zale od kontekstu kultury, tym samym sposb formuowania myli wodmiennych systemach
bdzie si midzy sob znaczco rni, co wicej, rnice takie bd istniay
take midzy subkodami tego samego jzyka naturalnego. Uwiadomienie sobie tej prawidowoci skania do rozwaenia istotnego z punktu widzenia
uytkownikw problemu komunikatywnoci tekstw prawnych. Ztego te
powodu przedmiotem rozwaa czyni si w tym miejscu dwa zbiory praw,
amianowicie Kodeks karny iKodeks cywilny. Zasadniczym celem ich analizy
jest zkolei prba znalezienia jzykowych wykadnikw ksztatowania kulturowego dystansu wadzy. Nim jednak zostanie podjty ten problem, warto pokusi si osformuowanie kilku zaoe opisu.
1.1. Przede wszystkim naley uwiadomi sobie, e w ideale stosunek
formy do treci wyraenia jest odwzorowywany wrelacji 1:1, czyli okrelony
sens jest oddawany przez jedn form. Prawd jest jednak to, e takie sytuacje
wjzyku s rzadkoci, auytkownik wgruncie rzeczy zmaga si zrozbienociami zachodzcymi na linii tre forma. Id one bd to w kierunku
zwielokrotniania strony treci, czego efektem jest polisemia, bd formy, co
prowadzi do synonimii. Problem napi pomidzy poziomami jzyka co
istotne dotyka take tekstw prawnych. Spord licznych dychotomii, ktre

212

Andrzej Moroz

si tu pojawiaj (np. jzyk prawny a prawniczy; prawny a oglny czy prawny aurzdowy, zob. Chodu 2004, Petzel 2011; Zieliski 2011 iin.), najistotniejsza wkontekcie prowadzonych tu analiz wydaje si odrbno normy
prawnej oraz jej jzykowego wykadnika przepisu. Kady czonek spoecznoci jest bowiem zobligowany do przestrzegania zasad okrelonych normami
prawnymi, jednak dostp do nich uzyskuje poprzez ich jzykowy korelat. Tym
samym im gorszy jest formalny wykadnik prawa, tym trudniej zidentyfikowa
kompleks zachowa wynikajcych znormy; im wiksza jest rozbieno sensu
wynikajcego zprzepisu prawnego ilecego upodstaw normy, tym wiksze
prawdopodobiestwo, e uytkownik jzyka niewaciwie zinterpretuje narzucane mu zasady postpowania. Z takiego stwierdzenia wyania si pierwsza
przesanka prowadzonych tu rozwaa, amianowicie taka, e rodki jzykowe
wykorzystywane wkonstrukcji przepisw mog odbiorc albo przyblia do
waciwego rozumienia zasad postpowania, albo te oddala od prawdziwego
sensu normy prawnej. Okrelenie zasobu podstawowych mechanizmw sucych takim celom oraz regu odpowiedniego znich korzystania wydaje si
czynnoci niezwykle wan (por. Chodu 2009, apa 2008).
1.2. Druga przesanka wynika zfaktu, e prawo jest narzdziem wadzy. Jest
ono przez wadz stanowione i przez wadz wykorzystywane do sprawowania konstytutywnych obowizkw. Ten fakt warto jednak rozway w relacji
do zauwaalnych odmiennoci kulturowych. Ot, jak twierdzi Geert Hofstede
(2000), systemy spoeczestw mona dzieli na indywidualistyczne, kolektywistyczne, kobiece, mskie, kultury ornym dystansie wadzy istopniu unikania
niepewnoci (Ziba 2008: 251). Wkontekcie prowadzonych tu analiz istotny
wydaje si podzia na kultury oduym imaym dystansie wadzy. Wpierwszym
wypadku wkomunikacji podkrelana jest pozycja rozmwcw, miejsce whierarchii, ktre zajmuj, wdrugim za komunikujce si osoby nie podkrelaj
wyszoci adnej ze stron (Ziba 2008: 251). Jest rzecz naturaln, e dystans
wadzy ujawnia si gwnie wkomunikacji bezporedniej za pomoc zwrotw
Pan, Pani, Ty itp., jednak jak si wydaje moemy go powiza zproblemami
stanowienia istosowania prawa, asam proces uzna za narzdzie ksztatowania
dystansu wadzy. Wtakim wypadku pastwo moe dy do jego zmniejszenia
przez upraszczanie procedur stosowania prawa, albo te zmierza wkierunku
przeciwnym, arodkiem wtym zakresie bdzie konstrukcja prawa. Staje si ono
wwczas niezrozumiae, a dotarcie do zakadanych norm postpowania jest
procesem trudnym iwymagajcym wsparcia ze strony specjalistw (por. Pawelec 2007, Gizbert-Studnicki 2009, Jadacka 2010).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

213

Jeeli uwiadomimy sobie istnienie zarysowanej sytuacji kulturowej, to


warto zada pytanie, jakie rodki jzykowe uatwiaj rozumienie (awkonsekwencji stosowanie) prawa, jakie za utrudniaj takie dziaanie, czyli jakimi
metodami lingwistycznymi zwiksza si lub zmniejsza kulturowy dystans wadzy. Prowadzone dalej rozwaania co naley podkreli nie zmierzaj do
udowodnienia tezy, e dziaania prawodawcy maj charakter celowy is ukierunkowane na zwikszenie dystansu pomidzy wadz aobywatelem, co raczej
do ustalenia jzykowych metod ksztatowania analizowanej relacji. Przyjmuje
si tu bowiem, e stanowienie prawa jest czynnoci zoon iadne uproszczenia dotyczce tego procesu nie maj siy eksplanacyjnej (por. Malinowski 2008,
Kcka-Rodak, Wichrowska 2011).

2. Mechanizmy jzykowe atworzenia prawa


Omwienie wszystkich czynnikw wpywajcych na rozumienie komunikatu prawnego wkrtkim tekcie jest naraone wpunkcie wyjcia na niepowodzenie, ztego te powodu warto skoncentrowa si jedynie na wybranych, najbardziej wyrazistych mechanizmach. Przedmiotem obserwacji wtym miejscu
czyni si wobec tego: (a) wybrane rodki leksykalne wykorzystywane wprocesie tworzenia prawa; (b) skadniowe problemy strukturyzowania wypowiedzi
na poziomie zwizkw skadniowych oraz linearnych; (c) problemy struktur
spitrzonych.
2.1. Leksykalne problemy interpretacji tekstw prawnych
2.1.1. Jednym zproblemw tekstw prawnych s wyraenia zdefiniowane
zgodnie zdefinicj legaln nieco odmiennie ni przewiduj to sowniki jzyka polskiego. Nawizuj one ksztatem do jednostek znanych, atym samym
odbiorca tekstu podejmuje prb standardowej ich identyfikacji. Tak jest np.
wwypadku przymiotnika wzgldniejszy, por.
(1) Jeeli w czasie orzekania obowizuje ustawa inna ni w czasie popenienia przestpstwa, stosuje si ustaw now, jednake naley stosowa ustaw
obowizujc poprzednio, jeeli jest wzgldniejsza dla sprawcy. KK, 4, 1
Wsownikach mona znale zasadniczo trzy znaczenia tej jednostki (1)
zaleny od rnych wzgldw, ujmowany wrozmaitych relacjach, relatywny

214

Andrzej Moroz

(zob. SJPSz; USJP, ISJP), (2) odznaczajcy si jak cech (dodatni) wstopniu
umiarkowanym; do dobry, nie najgorszy, umiarkowany, znony (zob. SJPSz,
USJP); (3) jako wzgldne okrelamy to, co uznajemy za wystarczajce lub moliwe do zaakceptowania wdanych okolicznociach. Wlatach siedemdziesitych
na uniwersytecie panowaa wzgldna swoboda nauczania (zob. ISJP). Jak si
wydaje, najblisza rozumieniu sowa wzgldniejszy jest definicja pochodzca
zInnego sownika Zgodnie zni przymiotnik wzgldny wskazuje na warunki
brzegowe moliwe do przyjcia dla uczestnika akcji wzgldna swoboda to
swoboda, ktr jestemy skonni aktualnie zaakceptowa. Wwypadku stopnia
wyszego zastosowanego wprzepisie prawnym mamy dodatkowo do czynienia
z aspektem relatywnym, z tym e z porwnania dwch regu postpowania
sugeruje si wybr lepszej dla uytkownika, co nie znaczy, e jest ona do zaakceptowania dla osoby, ktrej dotyczy problem. Wydaje si wic, e jasno
przekazu byaby wiksza, gdyby wprzepisie zostay wykorzystane wyraenia
korzystniejsza lub lepsza.
Nieco inny problem wie si ze stosowaniem wyrae ozmienionej czliwoci leksykalnej. Tak dzieje si m.in. wwypadku jednostki sprowadzi, por.
(2) Kto sprowadza zdarzenie, ktre zagraa yciu lub zdrowiu wielu osb
albo mieniu wwielkich rozmiarach, majce posta: 1) poaru, 2) zawalenia si
budowli, zalewu albo obsunicia si ziemi, ska lub niegu [] podlega karze
[]. KK 163, 1
USJP przypisuje czasownikowi sprowadza siedem znacze, por. (1) spowodowa (powodowa) przybycie kogo [], (2) sprawi (sprawia), wywoa
(wywoywa) co, pocign (pociga) co za sob, spowodowa (powodowa) jakie konsekwencje, (3) skierowa (kierowa) co na inne miejsce [],
(4) pomc (pomaga) komu zej zgry na d, (5) zmieni (zmienia) temat
rozmowy, (6) wyrazi (wyraa) co wjaki sposb, odnie (odnosi) co do
czego, [], (7) sprowadzi uamki do wsplnego mianownika. Spord definicji proponowanych przez ISJP najblisza znaczeniu analizowanej jednostki
wydaje si propozycja nastpujca: jeli jaka osoba lub okoliczno sprowadzia na kogo jakie niekorzystne zdarzenie lub niekorzystny stan, to spowodowaa, e dowiadczy on tego zdarzenia lub stanu. Tumic nasze uczucia,
sprowadzamy na siebie niszczce cierpienia. Pewn kobiet oskarono osprowadzenie choroby na krowy we wsi. Naley jednak zauway, e wpodanych przykadach mamy raczej do czynienia zdziaaniami abstrakcyjnymi (sprowadza
cierpienia) czy wrcz magicznymi (sprowadza choroby). Wprzeciwiestwie do

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

215

tego wprzepisie pojawia si dziaanie bardzo konkretne spowodowanie podpalenia, spowodowanie zawalenia.
2.1.2. Wtekstach prawnych spotyka si te jednostki, ktre nie zostay zdefiniowane wsownikach, atym samym ich jednoznaczna interpretacja moe
budzi wtpliwoci. Tak jest m.in. wwypadku derywatw onieprecyzyjnej motywacji semantycznej, por.
(3) Zastawca nie bdcy dunikiem moe niezalenie od zarzutw, ktre
mu przysuguj osobicie przeciwko zastawnikowi, podnosi zarzuty, ktre przysuguj dunikowi, jak rwnie te, ktrych dunik zrzek si po ustanowieniu
zastawu. KC 315
(4) Przechowawca powinien przechowywa rzecz wtaki sposb, do jakiego
si zobowiza KC 837
Wprzykadzie (3) wystpuj wyraenia zastawca oraz zastawnik. Wsownikach oglnych pojawia si niekiedy pierwszy znich (USJP), drugiego natomiast prno szuka, atym samym wprocesie jego interpretacji naley odwoa si do struktury wewntrznej wyrazu (podstawa zastawia bd zastaw).
Odbiorca tekstu jedynie domyla si, e oba wyraenia stanowi strony relacji
wizanej podstawami, jednak jednoznaczne jej okrelenie bez znajomoci definicji legalnych jest do trudne. Wniewielkim stopniu pomocna okazuje si
tu analogia do innych derywatw, gdy oba formanty -ca oraz -nik su do
konstruowania nazw wykonawcw czynnoci. Podobnie jest wwypadku przechowawcy, ktrego jak sugeruje przepis prawny wiemy zczasownikiem
przechowywa ijedynie na zasadzie analogii do takich derywatw, jak kierowca,
przeladowca, naladowca czy wykadowca moemy przypuszcza, e iwtym
wypadku chodzi oagensa czynnoci okrelonej podstaw sowotwrcz.
2.2. Interpretacja tekstw prawnych na poziomie skadniowym
2.2.1. Jedn zcech tekstw prawnych jest ograniczanie zestawu rodkw
jzykowych sucych do wyraania norm. Takie dziaanie nie budzi zasadniczo kontrowersji inie jest podoem wtpliwoci. Problemem moe by natomiast tworzenie niestandardowych kolokacji, ktrych interpretacja nie zawsze
jest oczywista dla odbiorcw. Warto zauway, e wiele takich pocze byo
ju opisywanych wliteraturze przedmiotu, por. ciganie oprzestpstwo, orzeka
na rzecz czy przysuguje przeciwko | wzgldem | z mocy ustawy (zob. Moroz
2014); ingerowa wczym, realizowa budow (zob. Zarys 2009: 381, 387), cho

216

Andrzej Moroz

jest ich duo wicej i jak mona sdzi systematyczna ich analiza jest ze
wszech miar podana. Wtym miejscu uwaga zostanie jednak skoncentrowana na strukturach wybranych, por.
(5) Roszczenie oochron posiadania nie przysuguje wstosunkach pomidzy wspposiadaczami tej samej rzeczy, jeeli nie da si ustali zakresu wspposiadania. KC 346
Sowniki opisuj jedynie celownikow czliwo czasownika przysugiwa, por.
(6) Przysuguj mi jeszcze dwa dni urlopu. ISJP
(7) Studentom przysuguje znika na bilety komunikacji miejskiej. NSPP
(8) Komu przysuguje urlop, premia, ubranie ochronne. USJP
atym samym wystpujcy wkodeksie zwrot nie przysuguje wstosunkach
naley uzna za struktur specyficzn. Warto wtym miejscu podkreli, e treciowo wyraenie wstosunkach pomidzy posiadaczami jest rwnowane frazie
celownikowej wspposiadaczom, por.
(5a) Roszczenie [] nie przysuguje w stosunkach
wspposiadaczami
(5b) Roszczenie [] nie przysuguje wspposiadaczom

pomidzy

Trudnoci interpretacyjne wywouje take spotykana wkodeksach kolokacja nastpuje na oraz nastpuje z, por.
(6) Jeeli czyn okrelony w 13 popeniono na szkod osoby najbliszej,
ciganie nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. KK 5
(7) Jeeli do spadku naley gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku nastpuje
zuwzgldnieniem przepisw niniejszego tytuu, atake odpowiednio art. 216. KC 1082
Wtym wypadku rwnie czliwo sygnalizowana przez sowniki odbiega
od rozwiza kodeksw. Przede wszystkim bowiem notuje si w nich poczenia zfraz przyimkowo-nominaln po+Loc oraz uycia bezpodrzdnikowe,
por. USJP, NSPP, ISJP.
(8) Wypadki nastpiy szybko po sobie. USJP
(9) Przemiany wludziach nie nastpuj zdnia na dzie. NSPP

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

217

Prcz tego mona znale poczenia z grup na+Acc, jednak znaczenie


konstrukcji nastpowa na odbiega od interpretacji zawartej wkodeksach, por.
(10) Studenci znw wiecowali inastpowali na paac. ISJP
(11) Kazik nastpi wida na szyszk, bo krzykn bolenie. ISJP
(12) Nastpowaa na mnie, powtarzajc: wiedziaa, wiedziaa. ISJP
Jak wida, podczas tworzenia przepisw legislatorzy nie tylko ograniczaj
zestawy dostpnych rodkw jzykowych, ale rwnie zmierzaj wkierunku
tworzenia nowych. Takie dziaanie zkolei prowadzi do powikszania si rozdwiku pomidzy intencj normotwrcy ainterpretacj odbiorcy.
2.2.2. Znacznym problemem jest te nieprzestrzeganie zasad szyku wypowiedzenia. Wiadomo, e im linearyzacja bardziej zoona, tym trudniej jest
odtworzy sens komunikatu. W tym zakresie gwnym problemem tekstw
prawnych bywa m.in. oddalenie konstytutywnych czonw zdania podmiotu,
orzeczenia idopenienia, por.
(13) ciganie przestpstw okrelonych w art. 197 lub 199 1, jak rwnie
wart. 198, jeeli okrelony wtym przepisie stan ofiary nie jest wynikiem trwaych
zaburze psychicznych, nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. KK 205
Zauwamy, e w powyszym przepisie istotne komponenty podmiot
(ciganie) oraz orzeczenie (nastpuje) s rozdzielone 26 sowami, atym samym wydobycie istoty normy prawnej jest wznacznej mierze utrudnione. Dodajmy, e znaczna cz komponentw rozdzielajcych ma charakter odsyaczowy, co sprawia, e powizanie podmiotu iorzeczenia jest jeszcze trudniejsze.
Zproblemem linearyzacji wie si te kwestia odtwarzania stosunkw skadniowych, ktrych wykadnikami s spjniki wsprzdne (por. Gbka-Wolak
2014). Przykadem tego s struktury, w ktrych ten sam ksztat spjnika jest
wykorzystywany do budowania pocze na rnych poziomach zdania, por.
(14) Kto wbrew obowizkowi nie utrzymuje wnaleytym stanie lub nie uywa urzdze zabezpieczajcych wod, powietrze lub powierzchni ziemi przed
zanieczyszczeniem lub urzdze zabezpieczajcych przed skaeniem promieniotwrczym lub promieniowaniem jonizujcym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. KK 186, 1

218

Andrzej Moroz

Powyej czterokrotnie pojawi si spjnik LUB, ale co ciekawe poszczeglne jego wystpienia nie maj ze sob wiele wsplnego. Pierwsze czy skadniki grupy werbalnej nie utrzymuje lub nie uywa, drugie grupy nominalnej
powietrze lub powierzchnie, trzecie prawdopodobnie najtrudniejsze do interpretacji komponenty grup urzdze zabezpieczajcych wod lub urzdze
zabezpieczajcych przed oraz czwarte grupy skaeniem promieniotwrczym
lub promieniowaniem jonizujcym. Prba oddania zalenoci formalnych wewntrz tego przepisu prowadzi do wygenerowania nastpujcego wykresu:
(14a)

Naturalnie odtworzenie zwizkw skadniowych jest tu moliwe, cho wymaga wysiku interpretacyjnego oraz doszukiwania si powiza logicznych,
gdy wskaniki formalne takiego zadania nie uatwiaj. Zdawa sobie z tego
faktu prawdopodobnie spraw legislator, wprowadzajc wwypadku wtpliwego trzeciego uycia LUB powtrzenie grupy urzdze zabezpieczajcych
lub urzdze zabezpieczajcych. Na marginesie zauwamy, e podmiot (kto)
jest tu oddzielony od orzeczenia (podlega) 28 sowami.
2.3. Problem struktur spitrzonych
Ostatni podejmowany w tym tekcie problem dotyczy kwestii struktur
spitrzonych. Okazuje si, e legislator umieszcza w pojedynczym przepisie
cigi przesanek bd konsekwencji, przekraczajce czsto moliwoci interpretacyjne odbiorcy, por.
(15) Wymierzajc kar, sd uwzgldnia w szczeglnoci motywacj i sposb
zachowania si sprawcy, popenienie przestpstwa wsplnie z nieletnim, rodzaj
istopie naruszenia cicych na sprawcy obowizkw, rodzaj irozmiar ujemnych nastpstw przestpstwa, waciwoci iwarunki osobiste sprawcy, sposb ycia
przed popenieniem przestpstwa izachowanie si po jego popenieniu, azwaszcza
staranie onaprawienie szkody lub zadouczynienie winnej formie spoecznemu
poczuciu sprawiedliwoci, atake zachowanie si pokrzywdzonego. KK 55

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

219

Ju pobieny ogld przepisu ujawnia tendencj do tworzenia w tekstach


prawnych rozbudowanych konstrukcji skadniowych. Ukazuje to niezwykle
dobitnie prba symbolicznego odtworzenia fragmentu struktury wsprzdnej
zprzykadu (15), por.
(15a)

Wyrana jest tu rwnie skonno do budowania cigw zawierajcych


wielopoziomowe ukady podrzdnikw (por. rozmiar ujemnych nastpstw
przestpstwa w(15) czy penic funkcj kierownicz wjednostce organizacyjnej
wykonujcej dziaalno gospodarcz wKK 296a, 1). Teksty takie staj si nieczytelne dla znacznej liczby uytkownikw, aodtworzenie drzemicej wich tle
normy prawnej jest niezwykle skomplikowane. S one take trudne do stosowania przez specjalistw istaj si podoem dyskusji sdowych.

3. Wnioski
Powysze analizy ukazuj fakt, e kultura polska naley do kultur, wktrych dystans wadzy jest stosunkowo wysoki. Jeeli bowiem wemiemy pod
uwag sposb komunikowania onormach postpowania, to okae si, e organy wadzy wniewielkim stopniu uatwiaj rozumienie przepisw, atym samym dotarcie do waciwej interpretacji norm lecych uich podstaw, co wida dziki analizie rnych rodkw jzykowych od leksykalnych poczynajc,
poprzez morfologiczne i skadniowe, a na stylistycznych koczc. Dziaanie
takie bez wtpienia zwiksza dystans pomidzy zakadan norm prawn (treci znaku jzykowego) arealnym ksztatem przepisu (form tego znaku), co
sprawia, e poprawna interpretacja okrelonego zachowania nie jest czynnoci prost iwymaga czsto odwoywania si do kompetencji niewielkiej grupy
osb ludzi dysponujcych wyksztaceniem prawniczym.

220

Andrzej Moroz

Bibliografia
Chodu A., 2004, Jzyk prawny ajzyk potoczy, [w:] Jzyk prawo spoeczestwo, red. E. Malinowska, Opole, s. 7786.
Chodu A., 2009, Uwagi okomunikatywnoci tekstw aktw prawnych, [w:]
Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s.
713.
Dobre praktyki legislacyjne [online], http://rcl.gov.pl/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=130 [dostp: 25 VI 2014].
Gbka-Wolak M., 2014, Norma skadniowa aktw prawnych (wdruku).
Gizbert-Studnicki T., 2009, Postulat jasnoci izrozumiaoci tekstw prawnych adostp do prawa, [w:] Prawo ijzyk, red. A. Mrz, A. Niewidomski,
M. Pawelec, Warszawa, s. 918.
Hall E., 2001, Poza kultur, tum. E. Godziak, Warszawa.
Hofstede G., 2000, Kultury iorganizacje. Zaprogramowanie umysu, tum.
M. Duska, Warszawa.
ISJP Bako M. (red.), 2000, Inny sownik jzyka polskiego, Warszawa.
Jadacka H., 2010, Dlaczego nie wszyscy mog rozumie teksty prawne, [w:]
Prawo, jzyk, etyka, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 2730.
Kcka-Rodak M., Wichrowska W., 2011, Poprawno jzykowa aktw normatywnych rola redaktora jzykowego wprocesie legislacyjnym, [w:] Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa,
s. 131138.
KC Kodeks cywilny Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 z pniejszymi
zmianami.
KK Kodeks karny Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 z pniejszymi
zmianami.
apa R. 2008, Znaczenia gramatyczne znominalizowanych grup imiennych
we wspczesnych tekstach prawnych, Jzyk Polski 88, z. 45, s. 280288.
Malinowski A., 2008, Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania
logiczno-jzykowe, Warszawa.
Moroz A., 2014, Granice bdu norma jzykowa ateksty prawne (wdruku).
NSPP Markowski A. (red.), 2002, Nowy sownik poprawnej polszczyzny,
Warszawa.
Pawelec R., 2007, Zrozumiao ipoprawno skadniowa tekstw prawnych
aproblem nominalizacji, [w:] Wspczesny jzyk prawny iprawniczy, red.
A. Niewiadomski, Warszawa 2007, s. 6775.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

221

Petzel J., 2011, Status lingwistyczny jzyka prawnego, [w:] Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 153165.
SJPSz Szymczak M. (red.), 19781981, Sownik jzyka polskiego, Warszawa.
USJP Dubisz S. (red.), 2004, Uniwersalny sownik jzyka polskiego,
Warszawa.
Zarys metodyki pracy legislatora, 2009, red. A. Malinowski, Warszawa.
Zieliski M., 2011, Mitw o myleniu o wykadni prawa cig dalszy, [w:]
Prawo, jzyk, media, red. A. Mrz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa, s. 117126.
Ziba A., 2008, Jzyk akultura. Komunikacja werbalna wwybranych polskich, brytyjskich iamerykaskich programach telewizyjnych, Investigationes Linguisticae, vol. XVI, Pozna, s. 250263.

Linguistic ways of shaping of cultural distance of the authority


for example legal texts
Summary
The present text is an attempt to describe the linguistic mechanisms that
underlie the differences occurring between legal norm and the legal formula.
These analyzes indicate the selected lexical, syntactic and stylistic features of
the texts, which inhibit proper interpretation of proceeding norms.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

223

Krzysztof Nerlicki
Uniwersytet Szczeciski

Kulturowe aspekty akwizycji jzykw obcych wwietle bada


nad pogldami uczcych si wybrane problemy

Sowa kluczowe:
akwizycja jzyka obcego, pogldy uczcych si, kultura uczenia si
Stichworte:
Fremdsprachenerwerb/-lernen, Lernermeinungen, Lernkultur

1. Wprowadzenie
Nauka jzykw obcych1 jest procesem dugotrwaym, ktry wymaga od
uczcych si stosowania efektywnych strategii, zgodnych m.in. zich zdolnociami, stylami uczenia si oraz wyznaczonymi celami. Sukces wnauce jzyka
zaley te od organizacji nauczania wsystemie edukacyjnym, doboru metod
imateriaw dydaktycznych. Oczywicie, wtrakcie procesu glottodydaktycznego, ale niejednokrotnie take przed jego rozpoczciem, uczcy si rozwijaj
na bazie osobistych dowiadcze, czasem tylko wyobrae, wasne pogldy na
temat, jak uczy si jzykw. Zainteresowanie pogldami stanowi jedno zwanych ogniw wspczesnych bada glottodydaktycznych. Wrd wielu pyta
dwa wydaj si kluczowe: Jakie pogldy o nauce jzykw obcych dominuj
ijaki wpyw maj one na procesy akwizycji jzyka?
Niniejszy artyku ma charakter przegldowy, syntetyzujcy dotychczasowy
stan bada. Ze wzgldu na mnogo publikacji skupi uwag na wybranych
zagadnieniach, ktre przedstawiaj si nastpujco:
1. Wpunkcie drugim odnios si do pojcia kultura uczenia si jzykw obcych.
Nawi m.in. do koncepcji kontekstualnych wbadaniach pogldw, ktre
wswych podstawach teoretycznych sigaj do teorii spoeczno-kulturowych
m.in. JamesaDeweya, Michaa Bachtina oraz Lwa Wygotskiego.
1

Terminy akwizycja, nauka jzykw obcych stosuj wtekcie synonimicznie iodnosz do procesw instytucjonalnych.

224

Krzysztof Nerlicki

2. Nastpnie przedstawi dotychczasowe wybrane wyniki bada. Przede


wszystkim sprbuj odpowiedzie na pytanie, ktre z pogldw mona
okreli jako uniwersalne.
3. Zkolei poddam dyskusji problem wpywu pogldw na procesy uczenia si
jzykw.
4. Rozwaania zakocz wnioskami zarwno dla praktyki, jak ibada naukowych.
Wtekcie posu si przykadami zaczerpnitymi zliteratury przedmiotu
oraz zbada wasnych.

2. Kultura uczenia si jzykw obcych zarys problemu


Znaczenie terminu kultura jest bardzo rozlege. Dla potrzeb niniejszego
wywodu przyjmuj za Franciszkiem Grucz (2012: 35) prekursorem antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich ikulturologii e kultura2 jest pewnym
zakresem wiedzy konkretnej osoby. Wiedza ta ley upodstaw ludzkich kulturowych umiejtnoci izachowa. Dotycz one na przykad tworzenia, odbioru iinterpretacji kulturowych wyrae znakowych (gestw, mimiki, obrazw,
dwikw etc.). Wtym obszarze mieszcz si take ludzkie dziaania ipogldy.
Rzeczywist kultur konkretnej osoby nazywa Grucza (ibidem) jej idiokultur.
Poniewa idiokultury poszczeglnych osb tworz wzajemne relacje, wrd
ktrych mona wyrni zarwno czci wsplne, jak iodrbne, przyjmuj za
Grucz (ibidem) okrelenie polikultura. Odnosi si ono zarwno do logicznego
przekroju idiokultur poszczeglnych czonkw danej spoecznoci, jak isumy
idiokultur konkretnych ludzi. Poniszy schemat obrazuje ten stan rzeczy:

F. Grucza (2012: 35) uywa terminu rzeczywista kultura.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

225

I idiokultury konkretnych osb


P polikultura
P = I1

I2

I3

IN take: P = I1

I2

I3

IN

Mona zatem wycign wniosek, e uczcy si tworz wasne pogldy


na temat uczenia si jzykw obcych, bdce czci skadow ich idiokultur
uczenia si, natomiast logiczny przekrj tych idiokultur bdzie stanowi pewn
polikultur uczenia si.
Wanglojzycznej literaturze glottodydaktycznej dotyczcej pogldw najczciej stosowane jest okrelenie beliefs about language learning, rzadziej uywa si terminw, takich jak: cultural beliefs (Gardner 1988), culture of learning
languages (Barcelos 1995, za: Barcelos 2003), culture of learning (Cortazzi, Jin
1996), learning culture (Riley 1997). Najbardziej obszerna z definicji, autorstwa Any M. F. Barcelos (2003: 9), przedstawia kultur uczenia si jzykw
jako intuicyjn implicytn3 (lub eksplicytn) wiedz, skadajc si zpogldw, wierze, mitw, ideaw (). Wiedza ta opiera si, wzalenoci od wieku
i uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych, na wczeniejszych dowiadczeniach edukacyjnych uczcych si, przeszych ibiecych publikacjach onauce
jzyka, jak ina kontaktach zinnymi ludmi rodzin, przyjacimi, nauczycielami itd. (tum. K.N.).
Jak zauwaamy, badacze podkrelaj spoeczno-kulturowy charakter pogldw, ktry znajduje swoje uzasadnienie wrnych dowiadczeniach uczcych si. Zwolennicy podejcia kontekstualnego wbadaniu pogldw, oktrym
szerzej wspomn w dalszej czci tego punktu, nawizuj do wczeniejszych
koncepcji spoeczno-kulturowych, wypracowanych na polu filozoficznym, pedagogicznym, psychologicznym i socjologicznym. Podstaw do interpretacji
pogldw stay si m.in. prace JamesaDeweya, Michaa Bachtina iLwa Wygotskiego. Wtym miejscu przypomn kilka podstawowych zaoe tych koncepcji.
Niewtpliwie dowiadczenia zwizane zuczeniem si najczciej maj swoje
rdo wkontekcie edukacyjnym. Zwraca ju na to uwag amerykaski pedagog James Dewey (1938, za Hosenfeld 2003: 40), podkrelajc szczegln wag
kontaktu z innymi uczestnikami procesw nauczania i uczenia si nauczycielami oraz pozostaymi uczcymi si. Czci dowiadcze s zatem wszelkie
interakcje zachodzce pomidzy uczestnikami tych procesw. Dotycz one zarwno paszczyzny uywania jzyka obcego (np. wtrakcie prezentacji nowego
materiau, wwiczeniach etc.), jak ipaszczyzny meta zwizanej zobserwacj
3

Wliteraturze przedmiotu wiedz implicytn okrela si te pokady wiedzy, ktre dana osoba posiada wpostaci niewiadomej, wiedz eksplicytn natomiast t wiedz, ktrej jest ona wiadoma.

226

Krzysztof Nerlicki

procesw nauczania i uczenia si, wymian pogldw o tych procesach oraz


emocjami, ktre towarzysz uczeniu si i nierzadko s determinowane przez
pogldy, jak rwnie maj na nie wpyw. Dowiadczenie jest z jednej strony
przeyciem indywidualnym elementem tworzcej si biografii wuczeniu si
jzyka, zdrugiej strony ma charakter ponadindywidualny, spoeczny, ktrego
udziaem s inni ludzie (np. inni uczcy si, nauczyciele, native speakerzy).
Trzeba wtym miejscu podkreli za Michaem Bachtinem, e kade ludzkie dziaanie, lece u podstaw dowiadcze, jest swoistym dialogiem prowadzonym przez uczestnikw tego dziaania. Dla Bachtina dialog to nie tylko konwersacja pomidzy dwojgiem ludzi, to take metafilozoficzna zasada
interakcji, rzdzca ludzk egzystencj (por. Aro 2009: 34). Wedug Bachtina
caa wiedza jest efektem ludzkich dialogw proces uczenia si jest dialogiem.
Bachtin pisze:
Dialogowa jest natura wiadomoci, dialogowa natura samego ycia ludzkiego []. ycie ze swej natury jest dialogowe. y znaczy uczestniczy
wdialogu: zapytywa, wysuchiwa, odpowiada, zgadza si itp. Wdialogu
tym czowiek uczestniczy wsposb cakowity icaym swoim yciem: oczami,
ustami, rkami, dusz, caym ciaem, czynami. Wkada caego siebie wsowo
ito sowo wchodzi wdialogow tkank ludzkiego ycia. (Wsprawie przerbki
ksiki oDostojewskim, za: Czaplejewicz, Kasperski 1983: 17 in.)
Podejcie spoeczno-kulturowe wbadaniach nad pogldami znajduje swoje uzasadnienie take w koncepcji samoregulacji i metakognicji psychologa
Lwa Wygotskiego. Nie wchodzc w szczegy jego teorii na temat rozwoju
psychospoecznego dzieci (por. np. Wygotski 2006), warto wobszarze glottodydaktycznym zauway, e wspomniany wczeniej dialog zotoczeniem oraz
powstajce dowiadczenia przyczyniaj si do rozwoju uuczcych si umiejtnoci samoregulowania (np. planowania, monitorowania, ewaluowania)
osobistych procesw uczenia si oraz do poszerzania wiedzy metakognitywnej
otych procesach (por. Alanen 2003: 57). Czci tej wiedzy s pogldy. Podobnie jak udzieci wich rozwoju psychospoecznym, procesy sterowania iregulowania4 uuczcych si maj miejsce nie tylko na paszczynie interpersonalnej
4

Sterowanie jest zpunktu widzenia teorii komunikacji jednym zpodstawowych procesw, zarwno wwymiarze zewntrznym pomidzy nadawc iodbiorc informacji (np. jak przekazywana przez nauczyciela informacja obcojzyczna wpywa na zachowanie si uczcego si), jak
iwwymiarze wewntrznym pomidzy zmysami danej osoby ajego mzgiem, take wsamym
mzgu pomidzy poszczeglnymi jego orodkami (np. jak nowa struktura obcojzyczna bdzie
oddziaywaa [sterowaa] na struktury ju opanowane). Szerzej na ten temat por np. Szczodrow-

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

227

(np. jako reakcje na wskazwki nauczycieli), ale coraz bardziej na paszczynie


intrapersonalnej (por. te Benson, Lor 1998: 19).
Reasumujc dotychczasowe stwierdzenia, kultur uczenia si jzyka mona
okreli pewien zasb wsplnej wiedzy okrelonej grupy osb (por. te Appel
2000: 69). Upodstaw tej wiedzy ley wsplnie dowiadczona rzeczywisto.
Wiedza ta, jak ju wyej wspomniaem, nie musi mie charakteru naukowego,
jej czci s take pogldy, wierzenia, zaoenia, stereotypy etc. Wiedza ta nie
musi by uwiadomiona. Mimo tego moe by si sprawcz do podejmowania
dziaa (np. przy wyborze strategii uczenia si). Kultura uczenia si tworzy si
na rnych poziomach struktur spoecznych w szkole, w domu, w innych
instytucjach edukacyjnych (np. na kursach jzykowych), poprzez kontakty
prywatne zobcokrajowcami etc. Szczeglnie wana jest klasa szkolna, awniej
konkretny nauczyciel jzyka obcego wraz zjego osobistymi dowiadczeniami
wuczeniu si inauczaniu jzyka oraz konkretni uczcy si iich dowiadczenia. To wanie ta mikropaszczyzna ma zasadniczy wpyw na ksztatujce si
pogldy uczcych si, biorc pod uwag te fakt, e jest ona zalena od innych
wymienionych struktur spoecznych tworzcych makropaszczyzny (np. konkretnej szkoy, instytucji nadzorujcych system edukacyjny etc.).
Podejcie kontekstualne wbadaniach pogldw jest jedn ztrzech metod
zbierania iinterpretowania danych empirycznych. Wtym miejscu wspomn
tylko, e pozostae dwa podejcia to: a) podejcie normatywne, wktrym badacze posuguj si kwestionariuszami okafeterii zamknitej oraz b) podejcie
metakognitywne, wykorzystujce metod wywiadw, najczciej zpytaniami
o kafeterii potwartej5. W podejciu kontekstualnym, ktre stosuje triangulacj metod (wywiady, dzienniczki, kwestionariusze, obserwacje), relewantne
s nie tylko same pogldy uczcych si, ale take kontekst ich powstawania
iwerbalizowania. Dynamika izmienno pogldw wynikaj zarwno zrnych dowiadcze wnauce jzyka, ale take zsytuacji, wktrych podlegaj one
refleksji (por. Aro 2009: 22). Wliteraturze przedmiotu (np. Alanen 2003: 58)

ski (1996, 2004: 2331). Procesy regulowania z podanymi przykadami planowania, monitorowania, ewaluowania maj za zadanie osignicie okrelonych zamierzonych dziaa/stanw
(np. wodniesieniu do opanowania nowej struktury obcojzycznej) (por. Nerlicki 2004: 4851).
Wpodejciu normatywnym respondenci otrzymuj gotowe zestawy pogldw iustosunkowuj si do nich na skali Likerta (np. cakowicie si nie zgadzam raczej si nie zgadzam nie mam
zdania raczej si zgadzam cakowicie si zgadzam). Najbardziej znanym kwestionariuszem
jest BALLI (Beliefs about Language Learning Inventory) autorstwa Ellen Horwitz (1985) wraz
zjego modyfikacjami. Wpodejciu metakognitywnym istot badania jest poznanie, wjakim
stopniu uczcy si s wstanie zwerbalizowa osobiste pogldy ijak te odzwierciedlaj stosowane przez nich strategie uczenia si. Dlatego uzupenieniem wywiadw s take obserwacje.
Prekursork tych bada jest Anita Wenden (np. 1986). Zainteresowanego Czytelnika odsyam
do innych prac przegldowych (np. Barcelos 2003, take Nerlicki 2011: 99167).

228

Krzysztof Nerlicki

podkrela si, e dopiero wchwili werbalizacji pogldw nastpuje ich konstruowanie (Dufva 1998: 99). Dlatego nie bez znaczenia jest osoba / s osoby,
zktr / zktrymi zachodzi wymiana pogldw. Ich gos ma take wpyw na
konstruowanie pogldw przez konkretn osob. Nawizujc do bachtinowskiego pojcia dialogicznoci, gos danego uczcego si jest wypadkow wielu
gosw, ktre wystpuj wdanej polikulturze uczenia si. Mona to zobrazowa wnastpujcy sposb:

Gos
innych

Gos
innych

Gos
innych
MJ
GOS

Gos
innych

Gos
innych

Badacze stwierdzaj, e stao pogldw odnosi si jedynie do dowiadcze, ktre le uich podstaw. Same pogldy s funkcj rnych sytuacji komunikacyjnych. Na przykad, inne mog by wtrakcie wywiadw, odmienne
za w trakcie wykonywania konkretnych wicze, zada komunikacyjnych
lub wtrakcie konwersacji prowadzonych poza szko (por. Dufva, Suni, Aro,
Salo 2013: 62). Dlatego nierzadko dochodzi do zmiany perspektyw ogldu danych dowiadcze, modyfikowania pogldw lub ich przejmowania od innych
uczestnikw prowadzonych dialogw (Aro 2009: 37 in.).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

229

3. Pogldy uczcych si jzykw obcych wkontekcie pytania: czym jest


jzyk?
Analiza pogldw onauce jzykw obcych pozwala na wyodrbnienie ich
kilku fundamentalnych elementw, ktre wlinii prostej prowadz do podstawowych pyta, a mianowicie: jak definiujemy jzyk i co go tworzy? W tym
punkcie przedstawi kilka istotnych wnioskw wynikajcych z dotychczasowych bada nad pogldami.
3.1. Ontologiczny status jzyka
Hannele Dufva i in. (2011: 110) przedstawiciele kontekstualnego podejcia do badania pogldw zwracaj uwag na to, e wjzykoznawstwie
wspczesnym, cigle jeszcze dominuje tradycyjne postrzeganie jzyka, ktre
ma wymiar monologiczny (ang. monologism). Powouj si przy tym na wspomnianego Bachtina, ktry ju na pocztku XX wieku krytykowa nurt strukturalistyczny. Najwaniejsze problemy uj wnastpujcych punktach6:
1) Stabilny, tosamociowy moment form jzykowych dominuje nad ich
zmiennoci.
2) Abstrakcyjne dominuje nad konkretnym.
3) Abstrakcyjna systemowo nad historycznoci.
4) Formy elementw nad formami caoci.
5) Substancjalizacja izolowanego elementu jzykowego zamiast dynamiki
mowy.
6) Wyczna jednoznaczno i jednoakcentowo sowa zamiast jego ywej
wieloznacznoci iwieloakcentowoci.
7) Wyobraenie jzyka jako czego gotowego, przekazywanego zpokolenia na
pokolenie7.
8) Niemono zrozumienia jzyka od wewntrz8 (Czaplejewicz, Kasperski
1983: 91).
6

Bachtin nie by wwczas jedynym krytykiem strukturalizmu. Podobne zdanie w tej sprawie
mia m.in. J.N. Baudouin de Courtenay. Takie samo stanowisko zajmuj polscy twrcy antropocentrycznej teorii jzykw ludzkich (por. np. Grucza, F. 1993, Grucza, S. 2010).
Substancjalizujc system jzyka i traktujc ywy jzyk tak jak martwy i obcy, abstrakcyjny
obiektywizm czyni zjzyka co zewntrznego wstosunku do potoku sownego porozumiewania si. () Ludzie wcale nie otrzymuj gotowego jzyka, wstpuj oni wpotok mowy, cilej:
Jedynie wprocesie uczenia si jzyka obcego mamy do czynienia zgotow wiadomoci (gotow dziki jzykowi ojczystemu) igotowym jzykiem, ktry wiadomo moe tylko przyj.
Jzyka ojczystego ludzie nie przyjmuj wnim po raz pierwszy si budzimy (Czaplejewicz,
Kasperski 1983: 94).
Wtym punkcie Bachtin zauwaa, e abstrakcyjny obiektywizm wujciu synchronicznym, do

230

Krzysztof Nerlicki

Majc na uwadze krytyczne spojrzenie Bachtina na strukturalistyczne podejcie do jzyka, badania kontekstualne wyranie pokazuj kilka grup pogldw dominujcych wrd uczcych si jzykw obcych:
1. Jzyk obcy jest postrzegany poprzez pryzmat danego narodu, spoeczestwa jako pewnej zbiorowoci, anie konkretnych ludzi. Jzyk jest odbierany jako zewntrzny byt wstosunku do konkretnej osoby, anie waciwo
czowieka jego mzgu. Ponadto wystpuje, pewnie wnieunikniony sposb take ze wzgldw lingwistycznych iwkonsekwencji dydaktycznych
standardyzacja jzyka. Jzyk jest traktowany jako co staego, niepodlegajcego zmianom wraz zkadym jego uyciem. Nawizujc do Bachtina
i innych zwolennikw podejcia antropocentrycznego, trzeba zaznaczy,
e jzyk waciwie aktualizuje si w jego jednostkowym uyciu. Bachtin
twierdzi wrcz, z czym cakowicie si zgadzam, e jzyk jako system nie
istnieje, jest jedynie teoretycznym konstruktem tworzonym dla potrzeb bada jzykoznawczych (por. te yko 1994: 88).
2. Nauka jzyka to poznawanie gramatyki, tak jakby gramatyka zawieraa jzyk lub go odwzorowywaa (por. Dufva iin. 2011: 112)9.
3. Nauka jzyka polega na uczeniu si form. Ma to cisy zwizek ze wspomnian wyej gramatyk, ale take nauk sownictwa10.
4. Podstaw do nauki s podrczniki, dlatego gwne wzorce uycia jzyka
pochodz zjego wersji pisanych.
5. Nauka jzyka jest traktowana jako jeden zprzedmiotw szkolnych, dlatego nierzadkie s rozrnienia pomidzy jzykiem poznawanym w klasie
szkolnej (np. ang. classroom English, niem. Schuldeutsch) a jzykiem codziennego uycia (ang. everyday English, niem. Alltagsdeutsch) (por. te
Dufva, Salo 2009: 263, 265).
Uwaam, e wyej wymienione pogldy s przede wszystkim pochodn
pogldu pierwszego na to, czym waciwie jest jzyk. Poniewa w wikszoci bada jzykoznawczych mamy do czynienia zpostrzeganiem jzyka jako
systemu, trudno wic si dziwi, e podobnie rzecz si ma ze spojrzeniem na
procesy akwizycji jzyka. Jak ju wyej napisaem, szczeglne miejsce przypisuje si gramatyce isownictwu. Niejednokrotnie to ich opanowanie rzekomo
ma gwarantowa sukces wnauce. Wkolejnych podpunktach przedstawi kilka
krytycznych uwag wtej sprawie.

9
10

ktrego dyli strukturalici, jest nie do pogodzenia zzaoeniem, e jzyk cigle si staje.
Do tego problemu odnios si szerzej wpodpunkcie 3.2.
Szerzej na ten temat wpodpunkcie 3.3.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

231

3.2. Gramatyka
Nauka gramatyki naley bez wtpliwoci do wanych procesw wakwizycji
jzyka obcego. Cigle brakuje jednak zadowalajcych odpowiedzi na pytanie,
jak naucza ijak uczy si gramatyki, aby przede wszystkim rozwin umiejtno posugiwania si jzykiem, anie tylko posi wiedz ojzyku wpostaci
regu gramatycznych. Susznie zauwaaj Stacey Katz i Johanna Watzinger-Tharp (2008: 188), e to wanie nauczanie gramatyki najmniej si zmienio
wostatnich kilku dekadach.
Badajc pogldy uczcych si, ale take nauczycieli, atwo dostrzec, e to
wanie gramatyka bardzo czsto przejawia si wich narracjach. Jak pisze Joachim Appel (2000: 214), ktry analizowa pogldy niemieckich nauczycieli
jzyka angielskiego, gramatyka staa si pewnym symbolem normalnych zaj
jzyka obcego. To przede wszystkim materia gramatyczny dostarcza pewnej
wymiernoci na lekcje gramatyk mona podzieli, jej znajomo jest atwiej
sprawdzalna przy pomocy rnych wicze i testw, to ona, poza sownictwem, stanowi zdaniem wielu podstaw (Grundgerst) znajomoci jzyka.
Piszc opogldach uczcych si, celowo rozpoczem dyskusj od pogldw
nauczycieli, poniewa to gwnie od modelu proponowanych przez nich zaj
zaley, jakie pogldy rozwin ich uczniowie. Nauczyciele wielokrotnie przyznaj, e ich pogldy na temat, jak uczy si jzyka (take gramatyki), rozmijaj
si zpogldami uczcych si, aprzede wszystkim zwymogami zwizanymi nie
tyle zprogramem nauczania, co zkwesti oceny osigni uczniw wtrakcie
nauki znajomo gramatyki, jak nadmieniem, atwiej podlega ocenie ni na
przykad sprawno mwienia (por. np. Phipps, Borg 2009; Wach 2011).
Wtym miejscu zasadne staje si pytanie orda tych pogldw. Wwielu
publikacjach (np. Yonesaka 2008; Yonesaka, Tanaka 2013; Hongboontri, Keawkhong 2014) przewija si argument, e pogldy uczcych si iich nauczycieli s
funkcj kultury nauczania jzykw obcych, zwizanej wduej mierze zmetod
gramatyczno-tumaczeniow, ktra wprawdzie dominowaa wnauczaniu instytucjonalnym do poowy XX wieku, jednak wiele jej elementw odnajdziemy take wpniejszych metodach (np. wmetodzie kognitywnej). Jak pisze Waldemar
Pfeiffer (2001: 79), celem metody gramatyczno-tumaczeniowej byo ksztacenie rozumu, umysu iserca, awic ksztatowanie osobowoci uczniw.
Inne cele le upodstaw wspczesnego nauczania jzykw obcych poprzez
metod komunikacyjn w centrum ksztacenia winno znale si rozwijanie poszczeglnych sprawnoci jzykowych (np. mwienia), cile powizane
zuyciem jzyka wmoliwie najbardziej autentycznych sytuacjach komunikacyjnych, take przez dobr odpowiednich zada jzykowych (np. zakup przez

232

Krzysztof Nerlicki

Internet biletu na pocig, zapytanie drog mailow o moliwo zarezerwowania noclegu itp.). Cho wspczeni glottodydaktyce przypisuj metodzie
gramatyczno-tumaczeniowej raczej drugorzdn rol, w licznych rejonach
wiata to wanie ona dominuje na lekcjach jzykw obcych lub stanowi ich
przewaajc cz. Publikacje ocharakterze etnograficznym dokumentuj ten
stan rzeczy. Klaus-Brge Boeckmann (2006), ktry przeanalizowa procesy nauczania iuczenia si jzyka niemieckiego wJaponii, stwierdza, e cigle jeszcze
duo czasu powica si na zajciach poznawaniu regu gramatycznych, asam
jzyk, jego uycie jest traktowany jak cytat obrazujcy uycie reguy (Boeckmann 2006: 255). Komunikacja wznaczeniu wymiany informacji, czeniu
poznanych form (take regu) zkonkretnymi treciami znajduje si na drugim
planie. Boeckmann nie twierdzi, e tego typu zajcia s mao efektywne, raczej
uich podstaw le inne cele (Boeckmann 2006: 256). Mona take spotka odmienne gosy, amianowicie: nauczanie komunikacyjne wprowadza pewien zamt, poniewa brakuje wnim objaniania regu, do ktrego uczniowie byli do
tej pory przyzwyczajeni, std te nieobce jest wrd nich oczekiwanie normalnoci (niem. Normalittserwartung), cho dostrzegalne s zmiany pogldw
na bazie pozytywnych dowiadcze zkomunikacyjnym podejciem do nauki
jzyka (Boeckmann 2006: 257 in.). Jak Boeckmann (2006: 267) konstatuje, nauczanie iuczenie si jzyka wmyl metody gramatyczno-tumaczeniowej jest
zwizane zkultur uczenia si jzykw obcych (inie tylko), dominujc wkrajach Dalekiego Wschodu (por. te Levine 2003, Liao 2006, Ishitsuka 2010),
cho inne prace wskazuj na pewn uniwersalno wpodejciu do znajomoci
gramatyki ijej roli wuczeniu si jzyka iposugiwaniu nim (np. Schulz 2001,
Ikonom 2010).
Metoda gramatyczno-tumaczeniowa zapewnia uczcym si pewien stopie bezpieczestwa, poniewa role uczestnikw interakcji s cile okrelone uczcy si uzyskuj dokadne objanienia wjzyku ojczystym, natomiast
typowe sekwencje interakcyjne to: pytanie nauczyciela krtkie odpowiedzi
uczcych si reakcja zwrotna nauczyciela (np. korekta bdw, objanienia)
(por. Boeckmann 2006: 269). Taka modelowa strukturyzacja zaj jest z jednej strony oczekiwana przez wielu uczcych si (por. np. Davis 2003), zdrugiej
strony zdaj oni sobie spraw ztego, e nie zawsze prowadzi ona do rozwinicia
umiejtnoci posugiwania si jzykiem wpraktyce (por. te Schlak 2000: 181).
Badania pogldw polskich uczcych si jzykw obcych take potwierdzaj fakt, e przewaa tradycyjne podejcie do nauki gramatyki. Jak pisze Mirosaw Pawlak (2008: 118, 121), ktry analizowa wypowiedzi studentw anglistyki, wikszo respondentw wybiera typowe strategie wpracy nad gramatyk

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

233

(np. uczenie si na pami niektrych zagadnie, maa znajomo strategii


pamiciowych i kompensacyjnych), wierzc, e opanowanie poszczeglnych,
nierzadko wyizolowanych zkontekstw, struktur gramatycznych pozwoli im je
swobodnie stosowa wtrakcie spontanicznego uycia jzyka. Pawlak konkluduje, e tego typu pogldy mog by zjednej strony odzwierciedleniem stylw
uczenia si ipreferencji badanych, zdrugiej strony jednak, co uznaj za bardziej
prawdopodobne, konsekwencj dowiadcze szkolnych studentw, aszczeglnie powszechnie stosowanej wostatnich latach metody testowania.
Do podobnych wnioskw doszed autor niniejszego artykuu, badajc pogldy studentw germanistyki, zarwno rozpoczynajcych, jak i koczcych
studia (por. Nerlicki 2011: 217 in.)11. Bazujc na dowiadczeniach szkolnych,
respondowani nie s zdania, e w trakcie lekcji szkolnych poznaje si tylko
gramatyk ijej powica si za duo czasu, cho s przekonani, e to wanie
gramatyka wysuwa si na pierwszy plan na lekcjach jzyka obcego przede
wszystkim wpostaci poznawanych regu iwykonywanych wicze12. Ze wzgldu na szczegln wag kontekstu, wktrym powstaj pogldy, wan rol peni wypowiedzi tych studentw, ktrzy kocz szko wysz, majc za sob
niejednokrotnie ponad 10 lat nauki jzyka. Z perspektywy czasu staraj si
oceni ich dotychczasowe dowiadczenia wnauce, ktre dodatkowo interpretuj na podstawie wiedzy fachowej oakwizycji jzyka wogle oraz metodyki
nauczania jzykw obcych. Dua liczba studentw dostrzega, e ich obszerna
wiedza wpostaci regu nie zawsze przekada si na umiejtno swobodnego,
pynnego uywania jzyka, gwnie wtrakcie mwienia. Nie oznacza to jednak, e jest cakowicie nieprzydatna. Oto kilka przykadw13:
(1) Niektrzy nauczyciele za bardzo koncentruj si na gramatyce, ale nie mona powiedzie, e taka decyzja jest znatury bdna. Osobicie lubi gramatyk. [] Wprawdzie moe ona nudzi uczniw, ale nie szkodzi akwizycji
jzyka. Kiedy zapytaam moj nauczycielk: Znam te wszystkie reguy
gramatyczne, ale po co to, jeli nie potrafi pynnie mwi. Nauczycielka
11

12

13

Zarwno wbadaniu Pawlaka, jak iwbadaniu Nerlickiego posuono si metod dzienniczkw. Nerlicki dodatkowo zastosowa kwestionariusze okafeterii zamknitej. Ponadto wyniki
pochodz zpisemnych prac seminaryjnych, wktrych studenci ustosunkowywali si do ich
dowiadcze wnauce jzyka.
Wedug badanych studentw najrzadziej rozwijane s sprawnoci ustne rozumienie ze suchu
imwienie (Nerlicki 2011: 216).
Ponisze przykady, zebrane dla potrzeb tego artykuu, pochodz zrnych bada autora. Celem ich jest zobrazowanie omawianych problemw, dlatego zrezygnowano ze standardowych
opisw konkretnej grupy badawczej. Przykady zostay przetumaczone zjzyka niemieckiego
bez wikszej ingerencji wich warstw stylistyczn.

234

Krzysztof Nerlicki

daa mi odpowied, ktrej nigdy nie zapomn: Wszystko ma swj czas. Gdy
znasz reguy, ciesz si. To tylko kwestia czasu, gdy zaczniesz mwi. Dzisiaj
mog powiedzie, e rzeczywicie miaa racj, ato zdanie powtarzam moim
uczniom.
(2) Do liceum posiadaam tylko wiedz deklaratywn. Etap proceduralizacji
i pierwsze rzeczywiste kontakty z jzykiem zaczy si w pierwszej klasie
liceum w trakcie wymiany uczniowskiej. To bya praktyczna nauka jzyka
obcego, czego brakowao na zwykych lekcjach. [] Nie potrafi powiedzie,
kiedy moja wiedza si zautomatyzowaa. Na pocztku potrafiam powiedzie
tylko kilka sw. Pniej nauczyam si regu gramatycznych istaraam si je
zastosowa wpraktyce.
(3) Wszkole temat lekcji brzmia np. Perfekt, co dzisiaj uwaam za bezsensowne. Objaniano nam skomplikowane reguy gramatyczne. Musielimy je zapisywa wzeszycie. [] Nauczyciel kaza nam koniugowa czasowniki na
tablicy, zamiast je wiczy za pomoc rnych scen. [] Ucz si niemieckiego od 13 lat. [] Najwiksze trudnoci wmwieniu sprawia mi fakt, e
kad duy nacisk na gramatyk. Zanim co powiem, musz si zastanowi,
jak ma wyglda prawidowe zdanie. Jako studentka germanistyki czuj si
zobowizana, aby dobrze mwi wtym jzyku. Wczeniej wolaam milcze
ni powiedzie co zbdami.
(4) Tak wiele gramatyki na lekcji wszkole doprowadzio do katastrofy. [] Do
dzisiaj nie potrafi si swobodnie wypowiada, nie mylc otym, czy mwi
poprawnie. Moim zdaniem gramatyka powinna odgrywa wan rol, ale
wadnym wypadku najwaniejsz.
Wrd cytowanych wypowiedzi przewija si kilka wsplnych elementw.
Po pierwsze, studenci dostrzegaj konieczno cigego czenia wiedzy zuyciem jzyka. Proces proceduralizacji i automatyzacji wiedzy wymaga czasu.
Z perspektywy kilkunastoletnich dowiadcze studenci potrafi oceni, co
udao im si osign, a co nieustannie sprawia im problemy. Dwa ostatnie
przykady s wyranymi dowodami na to, e uniektrych uczcych si tradycyjne nauczanie gramatyki by moe rozwino bardzo dobrze ich wiadomo
jzykow, ktra mimo wszystko niekoniecznie uatwia swobodne posugiwanie si jzykiem. Nadmierne denie do poprawnoci, jak widzimy, nie jest
czynnikiem wspierajcym utych osb komunikacj obcojzyczn.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

235

3.3. Sownictwo
Podobnie jak w przypadku gramatyki, pogldy na temat nauki sownictwa oscyluj wduej mierze wok tradycyjnych strategii jego przyswajania.
Krytycznie naley oceni fakt, e nieustannie panuje swoista atomizacja sownictwa wane s pojedyncze wyrazy, niekiedy nawet zdania lub zwroty, ale
wyizolowane zkontekstu, wktrym byy prezentowane (por. te Dufva, Alanen 2005: 264). Wtym miejscu kolejny raz dostrzegamy statyczne podejcie do
jzyka, brak dynamiki, zmiennoci, ktra jest podstaw istnienia jzyka wwymiarze jego cigego stawania si. Kady wyraz, mimo jego konkretnego znaczenia, nabiera w danym kontekcie nowego sensu. W wikszoci pogldw
uczcy si (take niektrzy nauczyciele) patrz na przyswojone sownictwo
zperspektywy ilociowej. Cigle brakuje przynajmniej nie dokonuje si wyranych podziaw wiadomego rozrnienia pomidzy sownictwem, ktre
na danym etapie nauki, wzalenoci od celw, winno by przyswojone dla potrzeb rozumienia, atym, ktre naley moliwie szybko stosowa, szczeglnie
wjzyku mwionym. Wtym miejscu znw posu si kilkoma przykadami:
(5) Mam zbyt ubogie sownictwo. Wiele wyrazw znam tylko pasywnie. Jestem
tego wiadoma, e powinnam poszerza sownictwo aktywne. Ta sabo
sprawia mi czasami due problemy wtrakcie mwienia. Wiele wyrazw nauczyam si bez kontekstu. Std jestem czsto niepewna, czy wyraz pasuje do
danego kontekstu. Wtedy uywam po prostu innego, prostego wyrazu, ktry
na pewno jest odpowiedni. Dlatego pisz omoim ubogim sownictwie, poniewa unikam skomplikowanych wyrazw.
(6) Zreguy jestem zadowolona zmoich wypowiedzi, szczeglnie wtedy, gdy nie
brakuje mi sownictwa inie popeniam bdw.
(7) Po kadej wypowiedzi wydaje mi si, e mogam wicej powiedzie, lepiej
dobra sownictwo.
(8) Gdy zaczam si uczy jzyka niemieckiego, budowaam najpierw zdanie po
polsku itumaczyam je sowo wsowo na niemiecki. [] Gdy zrezygnowaam ztej strategii, mog stwierdzi, e wyszukuj swek bardziej elastycznie. [] Zdania tworz bardziej automatycznie, bardziej naturalnie, tak jak
wjzyku ojczystym.
(9) Gdy wtrakcie mwienia zabraknie mi sownictwa, zaczynam si ba lub po
prostu przestaj mwi. Czasami zaczynam od pocztku. Zamiast szuka
wyrazw i si dalej gubi, mona zacz wszystko od pocztku, uywajc
innego sownictwa. Jeli to nie pomaga, przerywam moj wypowied.

236

Krzysztof Nerlicki

Brak sownictwa, przede wszystkim wtrakcie mwienia, jest jednym znajczciej wystpujcych problemw, artykuowanych przez uczcych si. Warto
zaznaczy, e dotyczy to samego procesu produkcji mowy, tak jak obrazuj to
powysze przykady. Wraz zprzyrostem kompetencji uczcy si potrafi korzysta ze strategii kompensacyjnych, o ktrych jest mowa explicite w przykadach (5) i(9). Studenci zauwaaj take, e pocztkowo stosowane strategie
tumaczenia zjzyka ojczystego na jzyk obcy nie s efektywne, araczej nie s
im ju potrzebne (8).
Problem braku sownictwa jest po czci tylko skadow szerszych trudnoci zwizanych zbudowaniem interakcji na zajciach jzyka obcego, zarwno
tych ocharakterze monologowym, za szczeglnie na paszczynie dia- ipolilogw (por. te Prokop 2002: 169 in.).

4. Wpyw pogldw na procesy uczenia si jzyka


Tse (2000: 80) wyciga wniosek, e pogldy wspczesnych uczcych si
nie rni si diametralnie od tych sprzed 2030 lat. Potwierdzaj to badania
z obecnej dekady14. Zwaszcza uczcy si z niewielkimi dowiadczeniami na
tym polu przejmuj pogldy uniwersalne, czsto wzmacniane przez modele
edukacyjne, oktrych pisaem wczeniej.
Poniewa uczenie si jzykw obcych jest z perspektywy psycholingwistycznej procesem bardzo zindywidualizowanym, ktry nie do koca moe
by sterowany iregulowany zzewntrz, rola pogldw iwynikajcych znich
dziaa wydaje si by decydujca. Ma to niemae znaczenie dla idiokultury
uczenia si rozwijanej przez dan osob idiokultury, bdcej wypadkow
wasnych pogldw oraz tych reprezentowanych przez inne osoby (nauczycieli, uczcych si, bliskich, znajomych etc.). Inn niemniej istotn spraw jest to,
e wprocesie uczenia si jzyka wiele znacz czynniki indywidualne, przede
wszystkim osobowo iwspzalene od niej poczucie wasnej wartoci, pewno siebie, gotowo do podejmowania ryzyka. Zjednej strony wpywaj one
na procesy uczenia si, z drugiej same podlegaj wpywom w trakcie nauki.
Przedstawione wpodpunktach 3.2. i3.3. przykadowe wypowiedzi (np. 3, 4, 5)
pozwalaj nam zaobserwowa, e uczcym si wielokrotnie, gwnie wtrakcie
mwienia, towarzyszy uczucie niepewnoci, czasem graniczce zbrakiem wiary we wasne moliwoci, lk przed uywaniem jzyka, czsto koczcy si jego
14

Por. cytowane wtekcie publikacje.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

237

unikaniem15. Niekiedy pogldy izachowania nauczycieli te ze emocje jeszcze


pogbiaj. Nie twierdz, e mona ich wcaoci unikn (np. lku przed mwieniem), ale bezsprzecznie mona je poprzez refleksyjne podejcie do uczenia
si, wymian pogldw na wszystkie tematy zwizane zakwizycj jzyka utrzymywa na niskim poziomie intensywnoci. Niepowodzenia zwizane znauk
jzyka s bowiem nierzadko konsekwencj tego, e tosamo uczcych si jest
silnie determinowana przez negatywne dowiadczenia iemocje.

5. Wnioski dla praktyki dydaktycznej iperspektywy dalszych bada


empirycznych
Pogldy uczcych si, bdce czci ich wiedzy, czci ich idiokultur stanowi jeden zrelewantnych obszarw badawczych wglottodydaktyce. Wtym
punkcie sprbuj, podsumowujc dotychczasowe spostrzeenia, przedstawi
kilka wnioskw dla praktyki dydaktycznej oraz zarysuj propozycje dalszych
docieka na paszczynie naukowej.
Jak ju wyej napisaem, nauczyciele powinni przywizywa du wag do
poznawania pogldw uczcych si. Refleksyjne podejcie do nauki uczenie
si uczenia to stay element wspczesnych tendencji metodycznych. Moim
zdaniem niemaa rola przypada wtym miejscu pogldom samych nauczycieli,
ich dowiadczeniom iemocjom, ktre towarzyszyy im wtrakcie nauki jzyka,
a nieraz w dalszym cigu s obecne, na przykad gdy si jzykiem posuguj. Dla uczcych si jest niezmiernie wane, aby obraz wasnych dowiadcze,
zwaszcza tych negatywnych (np. w przypadku lku przed mwieniem), dostrzec take uinnych iprzekona si, e indywidualne drogi uczenia si jzykw wwielu punktach si przecinaj, e nieuniknione problemy nie s jednostkowe, ale dotycz te innych. Poniewa rzeczywisto mentalna, praca naszego
mzgu, moe by tylko porednio odkryta, nie naley stroni od subiektywnych pogldw na temat, jak si ucz jzyka, dlaczego zniektrymi kwestiami mam mniej problemw, azinnymi wicej. Badacze wyranie podkrelaj,
e nie chodzi wtym miejscu oprawd obiektywn, ale oprawd konkretnej
osoby, pogld wypowiadany w danej chwili, zaleny od splotu dowiadcze
iinterlokutorw, zktrymi pogldy wymieniamy (por. Riley 1997: 128, Dufva
iin. 2011: 63). Nauczyciele nie powinni si ba utraty autorytetu tylko ztego
15

Por. np. pogldy zgromadzone wprzykadach (3), (4) i(5).

238

Krzysztof Nerlicki

wzgldu, e bd bezporednio mwi uczcym si owasnych drogach uczenia si, przecie nie zawsze atwych.
Mimo obowizujcych nowoczesnych metod nauczania wpogldach cigle
przewija si problem niedostatecznie silnego przeoenia praktyki uczenia si
jzyka na rozwijane kompetencje. Warto si zastanowi nad osobistym postrzeganiem jzyka, jego rozumieniem przeze mnie jako nauczyciela, ale take jako
osob uczc si, wmyl zasady uczenia si ustawicznego. Atomistyczne podejcie do jzyka, dzielenie go na obszary sownictwa igramatyki, nie musi by koniecznie ze, ale trzeba sobie postawi pytanie, jakie cele stoj przed nami iczy
zawsze wybr tych tradycyjnych modeli, niewtpliwie silnie ugruntowanych
wpogldach spoecznych iedukacyjnych, przyczyni si do efektywnej nauki.
Omwiony w tekcie obszar badawczy stoi przed nowymi wyzwaniami
wraz ze zmieniajcymi si celami, ktre le u podstaw nauki jzykw obcych. Zapocztkowane w ubiegym wieku projekty analizujce powizania
spoeczno-kulturowe uczcych si iich oddziaywanie na procesy uczenia si
jzykw obcych wniosy ju wiele cennych obserwacji. Poniewa nasze spoeczestwa podlegaj obecnie dynamicznym przemianom warto te wpywy
wdalszym cigu analizowa. Dotyczy to na przykad takich kwestii spoeczno-kulturowych, jak: relacje zachodzce pomidzy spoeczestwami kolektywistycznymi / indywidualistycznymi aprocesami uczenia si jzyka istawania si
uczniem autonomicznym, zalenoci wramach dystansu wadzy ainterakcje
pomidzy uczcym si inauczycielem (lub uczcym si inative speakerem).
Ztego wynika te gotowo do podejmowania ryzyka przez uczcych si, tak
niedua zpowodu obaw przed popenianiem bdw. Struktura spoeczna danego kraju moe t tendencj pogbia (por. te Littlewood 1999)16.
Jednym zkolejnych problemw badawczych jest sprawa analizy pogldw,
ich powiza z dowiadczeniami oraz biec sytuacj, w ktrej pogldy s
werbalizowane. Pogldy to nie tylko gosy uczcych si, to take wyobraenia
tego, jak rzeczywisto uczenia si moe/mogaby wyglda, to niejednokrotnie gos pewnej polikultury, zktr dana osoba nie musi si utosamia, ale
zrnych wzgldw to czyni. Wtym miejscu powstaje problem cigego szukania idyferencjowania pomidzy tym, co uczcy si rzeczywicie dowiadczaj (wpozytywnym inegatywnym znaczeniu tego sowa), apewnym stanem
wyidealizowanym lub uchodzcym za powszechnie akceptowany, ktry staje
si czci ich pogldw, ale niekoniecznie osobistych dowiadcze (por. Dufva iin. 2011: 62).
16

Por. badania Geerta Hofstede, ktry analizowa struktury spoeczne wrnych krajach pod ktem
tych kategorii. Na temat Polski por. www.geert-hofstede.com/poland.html (dostp: 1.09.2014).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

239

Podsumowujc, naley ywi nadziej, e praktyka dydaktyczna, wktrej


refleksyjne dziaanie irefleksyjne dyskutowanie otym dziaaniu, oraz badania
naukowe nad pogldami przyczyni si do efektywizacji procesw uczenia si
jzykw obcych. Jest to tym waniejsze, e wiele spraw na tym polu mona
zgbia tylko suchajc jedni drugich.

Bibliografia
Alanen R., Asociocultural approach to young language learners beliefs about language learning, [w:] Beliefs about SLA. New research approaches, red.
A.M.F. Barcelos, P. Kalaja, New York 2003, s. 5585.
Appel J., Erfahrungswissen und Fremdsprachendidaktik, Mnchen 2000.
Aro M., Speakers and doers. Polyphony and agency in childrens beliefs about
language learning, Jyvskyl 2009.
Barcelos, A.M.F., Acultura de aprender lingua estrangeira (ingls) de alunos
de Letras, Sao Paulo 1995, Nieopublikowana praca magisterska.
Barcelos A.M.F., Researching beliefs about SLA: Acritical review, [w:] Beliefs
about SLA. New research approaches, red. A.M.F. Barcelos, P. Kalaja, New
York 2003, s. 733.
Benson Ph., Lor W., Making sense of autonomous language learning. Conceptions of learning and readiness for autonomy, Online ERIC Reproduction Document Service nr ED 428570, [online:] www.eric.ed.gov, [dostp:
13.07.2014].
Boeckmann K.-B., Kommunikativer Fremdsprachenunterricht und regionale Lehr- und Lernkultur. Eine empirische Untersuchung zum Deutsch-al
s-Fremdsprache-Unterricht in Japan, Innsbruck iin. 2006.
Cortazzi M., Jin L., Cultures of learning: Language classrooms in China, [w:]
Society and the language classroom, red. H. Coleman, Cambridge 1996, s.
169203.
Czaplejewicz E., Kasperski E. red., Bachtin. Dialog Jzyk Literatura,
Warszawa 1983.
Davis A., Teachers and students beliefs regarding aspects of language learning, Evaluation and Research in Education 2003, nr 17, s. 207222.
Dewey J., How we think, Boston 1938.

240

Krzysztof Nerlicki

Dufva H., From psycholinguistics to a dialogical psychology of language:


Aspects of the inner discourse(s), [w:] Dialogues on Bakhtin: Interdisciplinary readings, red. M. Lhteenmki, H. Dufva, Jyvskyl 1998, s. 87104.
Dufva H., Alanen R., Metalinguistic awareness in dialogue: Bakhtinian
considerations, [w:] Dialogue with Bakhtin on second and foreign language
learning. New perspectives, red. J.K. Hall, G. Vitanova, L. Marschenkova,
Mahwah, NJ 2005, s. 99118.
Dufva H., Aro M., Alanen R., Kalaja P., Voices of literacy images of books.
Sociocognitive approach to multimodality in learner beliefs, Forum 2011,
nr 6, s. 5874.
Dufva H., Salo O.-P., Languages in the classroom: Institutional discources
and users experience, [w:] Culturally and linguistically diverse classrooms.
New Dilemmas for teachers, red. J. Miller, A. Kostogriz, M. Gearon, Bristol,
NY 2009, s. 252270.
Dufva H., Suni M., Aro M., Salo O.-P., Languages as objects of learning: Language learning as acase of multilingualism, Apples Journal of Applied
Language Studies 2011, nr 5, s. 109124.
Dufva H., Suni M., Aro M., Salo O.-P., The changing concept of language,
Applied Language Studies 2013, nr 5, s. 109124.
Gardner R.C., The socio-educational model of second-language learning:
Assumptions, finding, and issues, Language Learning 1988, nr 38, s. 101126.
Grucza F., Zagadnienia ontologii lingwistycznej: o jzykach ludzkich i ich
(rzeczywistym) istnieniu, [w:] Opuscula Logopedica in honorem Leonis
Kaczmarek, red. J. Bartmiski, Lublin 1993, s. 2547.
Grucza F., Antropocentryczna aparadygmatyczna (tradycyjna) lingwistyka
(stosowana) ikulturologia (stosowana), Lingwistyka Stosowana 2012, nr
6, s. 543.
Grucza S., Gwne tezy antropocentrycznej teorii jzykw, Lingwistyka
Stosowana 2010, nr 2, s. 4168.
Hongboontri Ch., Keawkhong N., School culture: Teachers beliefs, behaviors, and instructional practices, Australian Journal of Teacher Education 2014, nr 39, s. 6688.
Horwitz E.K., Using student beliefs about language learning and teaching in
foreign language methods course, Foreign Language Annals 1985, nr 18,
s. 333340.
Hosenfeld C., Evidence of emergent beliefs of a second language learner:
Adiary study, [w:] Beliefs about SLA. New research approaches, red. A.M.F.
Barcelos, P. Kalaja, New York 2003, s. 3754.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

241

Ikonomu D.M., Regeln und kein Ende. Mehrsprachigkeit funktioniert anders: Pldoyer gegen die Knstlichkeit im Fremdsprachenunterricht, Berlin
iin. 2010.
Ishitsuka I., Grammatik in der mndlichen Kommunikation. Was die Lerner
darber denken?, [w:] Grammatik lehren und lernen im Deutschunterricht
in Japan empirische Zugnge, red. M. Hoshii, G.Ch. Kimura, T. Ohta, M.
Raindl, Mnchen 2010, s. 103114.
Katz S., Watzinger-Tharp J., TAs and grammar teaching: Beliefs, knowledge,
and education, [w:] From thought to action: Exploring beliefs and outcomes
in the foreign language program, red. H.J. Siskin, Boston 2008, s. 188212.
Levine G.S., Student and instructor beliefs and attitudes about target language use, first language use, and anxiety: Report of aquestionnaire study, The
Modern Language Journal 2003, nr 87, s. 343364.
Liao P., EFL learners beliefs about and strategy use of translation in English
learning, RELC Journal 2006, nr 37, s. 191215.
Littlewood W., Defining and developing autonomy in East Asian contexts,
Applied Linguistics 1999, nr 20, s. 7194.
Nerlicki K., Aufbau und Funktionieren des fremdsprachlichen Speichermechanismus. Kodematische Betrachtungsweise mit glottodidaktischer Relevanz, Szczecin 2004.
Nerlicki K., Lernerreflexionen im Blickpunkt. Polnische Germanistikstudenten ber ihre fremdsprachlichen Lern- und Kommunikationserfahrungen,
Hamburg 2011.
Pawlak M., Advanced learners use of strategies for learning grammar: Adiary study, [w:] Investigating English language learning and teaching, red. M.
Pawlak, Pozna-Kalisz 2008, s. 109125.
Pfeiffer W., Nauka jzykw obcych. Od praktyki do praktyki, Pozna 2001.
Phipps S., Borg S., Exploring tensions between teachers grammar teaching
beliefs and practices, System 2009, nr 37, s. 380390.
Prokop I., Typologia interakcji dydaktycznych, [w:] Autonomizacja w dydaktyce jzykw obcych. Doskonalenie si w komunikacji ustnej, red. W.
Wilczyska, Pozna 2002, s. 159173.
Riley P., The guru and the conjurer: aspects of counseling for self-access, [w:]
Autonomy and independence in language learning, red. P. Benson, P. Voller,
New York 1997, s. 114131.
Schlak T., Adressatenspezifische Grammatik im Fremdsprachenunterricht.
Eine qualitativ-ethnographische Studie, Baltmannsweiler 2000.

242

Krzysztof Nerlicki

Schulz R.A., Cultural differences in student and teacher perceptions concerning the role of grammar instruction and corrective feedback: USA Colombia, The Modern Language Journal 2001, nr 85, s. 244258.
Szczodrowski M., Sterowanie wglottodydaktyce obcojzycznej, Jzyki Obce
wSzkole 1996, nr 5, s. 399405.
Tse L., Student perceptions of foreign language study: Aqualitative analysis
of foreign language autobiographies, The Modern Language Journal 2000,
s. 6984.
Wach A., Grammar instruction in ELT: Insights from the classroom, [w:]
Extending the boundaries of research on second language learning and teaching, red. M. Pawlak, Heidelberg iin. 2011, s. 2939.
Wenden A., What do second-language learners know about their language
learning? A second look at retrospective accounts, Applied Linguistics
1986, nr 7, s. 186205.
Wygotski L.S., Narzdzie iznak wrozwoju dziecka, Warszawa 2006 (tum.
B. Grell).
Yonesaka S.M., Students language learning beliefs, proficiency, and
L1-dependence, Studies in Culture 2008, nr 39, s. 239263.
Yonesaka S.M., Tanaka H., First-year Japanese university students language
learning beliefs: Continuity and change, The Electronic Journal for English
as aSecond Language 2013, nr 17, s. 120.
yko B., Michai Bachtin, Gdask 1994.

Fremdsprachenlernkultur im Lichte der Untersuchungen zu Lernermeinungen ausgewhlte Probleme


Zusammenfassung
Individuelle Erfahrungen und Meinungen der Lernenden hinsichtlich des
Fremdsprachenlernens stehen seit den frhen 1980er im Zentrum zahlreicher
empirischer Arbeiten. Im Beitrag, der einen synthetischen Charakter hat, wird
der Frage nachgegangen, ob es eine gewisse sprachen- und lnderbergreifende traditionelle Fremdsprachenlernkultur gibt und wie diese zu beurteilen ist.
Bezug wird genommen auf ausgewhlte Forschungsertrge, insbesondere im
Rahmen des kontextuellen Ansatzes. Beispiele aus eigener Forschung belegen
theoretische berlegungen.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

243

Anna Nieroda-Kowal
Politechnika Koszaliska

Rozwijanie kompetencji interkulturowej


przez realizacj projektw midzynarodowych

Sowa kluczowe:
projekty midzynarodowe, kompetencja interkulturowa, wymiana modziey, lekcja
jzyka obcego, kultura
Keywords:
internationale Projekte, interkulturelle Kompetenz, Jugendaustausch, Fremdsprachenunterricht, Kultur

Wstp
Celem niniejszego artykuu jest zbadanie, czy projekty midzynarodowe
maj wpyw na rozwj kompetencji interkulturowej ijak s one postrzegane
przez samych uczestnikw, czy realizuj wstpne zaoenia iczy zmieniaj oblicze polskiej szkoy.
Badaniu ankietowemu poddano 90 uczniw Gimnazjum Publicznego Pomerania w Dziwnowie, ktre bierze udzia w dwuletnim projekcie midzynarodowym, realizowanym wsplnie ze szko partnersk z Niemiec (Europaschule Werneuchen).
Ankieta cile zwizana ztematyk projektu midzynarodowego Zdrowe
odywianie rdem mdroci dotyczya jego wpywu na zmiany zachowania
konsumenckiego polskich uczniw.

244

Anna Nieroda-Kowal

Ramy teoretyczne
Projekt to przedsiwzicie, podczas ktrego grupa uczcych si planuje,
pracuje samodzielnie nad wybran tematyk itworzy produkt kocowy (por.
wicej Frey 2012: 13).
Moe on mie charakter midzynarodowy, ktry zakada wspprac co
najmniej dwch szk zrnych krajw. Zaplanowanie projektu, realizacja poszczeglnych etapw projektu s wane dla kocowego powodzenia przedsiwzicia. Projekt mona podzieli na nastpujce fazy: okrelenie zakresu tematycznego, sprecyzowanie tematu projektowego, opracowanie planu projektu,
czas przygotowa, faza realizacji projektu, prezentacja efektw pracy nad projektem, ewaluacja projektu (wicej por. Gudjons 2001: 95107).
Podczas projektw midzynarodowych (tu: europejskich) uczniowie wicz intensywnie sprawno rozumienia ze suchu oraz mwienia i rozwijaj
swoj wiadomo bycia Europejczyka (por. wicej Minuth 2012: 4354).
Z realizacj projektw midzynarodowych cile zwizana jest kompetencja interkulturowa jej uczestnikw, ktra pozwala na lepsz komunikacj
pomidzy nimi. W tym kontekcie Minuth (2012: 187) twierdzi, e dopiero
poprzez bezporednie kontakty z rodowitymi uytkownikami jzyka mona
naby kompetencj interkulturow, poniewa tylko wtedy jest moliwa autentyczna komunikacja.
Kompetencja interkulturowa, naleca do tzw. kwalifikacji kluczowych
(por. Bolten 2006: 13), czy te kompetencji kluczowych (por. Wilczyska
2010: 116), jest za Mackiewiczem (2010: 7):
atrybutem bardzo zoonym, na ktry skadaj si odpowiednie postawy,
zachowania, wiedza, umiejtnoci czy nawet indywidualne cechy charakterologiczne sprzyjajce skutecznemu komunikowaniu si idziaaniu wwarunkach
midzykulturowych. [...] Wtym sensie kompetencja interkulturowa oznacza
zarwno ch nauczenia si postaw izachowa jeszcze przed dowiadczeniem
obcoci, jak igotowo do krytycznej analizy przeytych ju zdarze.
Hiller (2012: 45) poszerza zagadnienie ipodkrela:
Do kompetencji midzykulturowej zalicza si wiadomo, zgodnie zktr
czynniki kulturowe, takie jak na przykad odmienne wzory komunikacji lub
wartoci, mog wpyn na interakcj.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

245

Autorka (Hiller 2012: 45) zwraca uwag, i kompetencja to nie rezultat


pojedynczego dowiadczenia, lecz cigy proces, ktry porusza wiele wymiarw irozwija si przy tym spiralnie. Otym, i naley postrzega kultur,
komunikacj i interkulturow komunikacj jako proces, a nie wynik, mwi
Ertelt-Vieth (2005: 18).
Bolten (2006: 3537) definiuje kompetencj interkulturow jako konstrukt
pomidzy kulturami iwyranie odrnia pojcia interkulturowy iintrakulturowy. Ciekawe jest jego spojrzenie na termin interkultury:
[...] interkultury powstaj wtedy, kiedy wspdziaaj odmienne wiaty
ycia.
Iodwrotnie interkultury istniej tylko wpowizaniu zich uczestnikami.
Z tego wzgldu interkultury si wydarzaj: s one permanentnie na nowo
tworzone, ito wsensie czego trzeciego, jakiego midzy-wiata C, ktry nie
odpowiada wpeni ani wiatu ycia A, ani wiatu ycia B. [...] Ze spotkania
tych wiatw moe raczej powsta cakowicie nowa jako, synergia, do ktrej
nie zmierzaby ani sam A, ani sam B. (Bolten 2006: 36)
Kompetencja interkulturowa jest cile powizana zkompetencj komunikatywn. Dowodzi tego Kukowicz-arska (2012: 39):
Kompetencja interkulturowa jest wanie gwarantem zaistnienia komunikacji w obrbie rnych kultur, tworzy baz dla nawizywania kontaktw
zprzedstawicielami innych kultur, zapobiega zakceniom interpretacyjnym,
atake pozwala rozwija umiejtno radzenia sobie wdanych realiach kulturowych. Jzyk moe wic poprawnie funkcjonowa jako przedmiot nauczania
jedynie wcisym zwizku zrozwojem kompetencji interkulturowej, ktra go
wspiera wdeniu do osignicia komunikacji.
Bolten (2006: 39) stawia tez, i bez komunikacji nie byoby kultur irozwija j: gdzie nie zachodzi komunikacja, nie moe si rozwija kultura inie
moe powsta interkultura.
Wnauce jzykw obcych aspekt interkulturowoci jest znany od lat 70. XX
w., gdzie wpodejciu komunikatywnym zwrcono uwag, jak wana jest znajomo wasnych wzorcw kulturowych, aby lepiej zrozumie uytkownikw
kultury posugujcych si jzykiem docelowym.

246

Anna Nieroda-Kowal

Komorowska (2005: 1819) wymienia cele oglnowychowawcze wnauce


jzyka obcego, do nich zalicza m.in. wypracowanie pozytywnej postawy wobec
jzyka obcego iuytkownikw nim wadajcych, przygotowanie do samodzielnoci wpracy nad jzykiem oraz rozwinicie kompetencji interkulturowej.
Jzyk ikultura wydaj si by nierozerwalne. Do czynnikw integrujcych
nard, oprcz jego terytorium, wsplnej historii, nale niewtpliwie jzyk
ikultura, przekazywana zpokolenia na pokolenie. Wtym rwnie kontekcie
naley przytoczy sowa Mihuki (2010: 254), ktra podkrela, e sama wiedza
ornicach kulturowych nie wystarcza. Przy tym nie wolno nam jej ignorowa, tylko szanowa innych iich kultur:
Podczas konfrontacji zprzedstawicielami innej kultury konieczna jest wiedza przede wszystkim oobcej, ale iowasnej kulturze, poniewa to wanie ona
pozwoli nam na odpowiedni interpretacj zachowa (jzykowych ipozajzykowych) rnych od naszych ireakcje na nie.
Otym, jak wane jest uwiadomienie sobie wasnych przyzwyczaje kulturowych irespektowanie innych, traktuje Schondelmayer (263265)
Podsumowujc, kompetencja interkulturowa to umiejtno empatycznego podejcia do partnera wrozmowie, tolerancja iotwarto wobec niego
oraz wykazanie zrozumienia iadekwatnego do sytuacji komunikatywnej zachowania. Wana przy tym staje si rwnie zdolno zmiany perspektywy
na punkt widzenia obcokrajowca. Obrazowego okrelenia w tym kontekcie
uywa Kammhuber (2011: 174) perspektywa rozumienia kultury (kulturverstehende Perspektive).
Aby rozwin kompetencj interkulturow uuczniw, naley na lekcjach
jzyka obcego prowadzi nauczanie interkulturowe, pozwalajce na porwnywanie kultur irefleksj nad wasnym wiatopogldem ibezkrytycznie przejmowanej tradycji etnocentrycznej iwrogoci wobec innoci.
Na zakoczenie wywodu naley unaoczni rol nauczyciela ijego postawy
w ksztatowaniu kompetencji interkulturowej u swoich uczniw. To wanie
on ma duy wpyw na swoich uczniw, jego zaangaowanie moe ograniczy
wznacznej mierze stres wymiany, szok kulturowy, czy te pogbienie si stereotypw iuprzedze.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

247

Analiza ankiet
Badanie ankietowe przeprowadzone zostao wlutym 2014 r. wGimnazjum
Publicznym Pomerania w Dziwnowie, do ktrego uczszcza 96 uczniw
zGminy Dziwnw ipobliskich miejscowoci (Koczewa, Wiseki, Wrzosowa,
Kamienia Pomorskiego). Wiek uczniw oscyluje midzy 12 a17 lat. Wbadaniu
ankietowym wzio udzia 90 uczniw, co stanowi 93,8% uczniw caej szkoy.
Badanie dotyczyo realizowanego przez szko dwuletniego midzynarodowego projektu Zdrowe odywianie rdem mdroci imiao na celu wykazanie skutecznoci podejmowanych akcji na postaw konsumenck uczniw.
Ankieta zawieraa pi pyta. Na pierwsze pytanie, jaka akcja zapada Ci
w pamici, najbardziej Ci si podobaa i uwaasz za najbardziej skuteczn,
uczniowie wymieniali:
- polsko-niemieck wymian modziey (przyjazd niemieckich uczniw do
Dziwnowa) 49 uczniw (54,4%)
- apel szkolny, na ktrym przedstawiono prezentacje multimedialne na temat
zdrowego odywiania, przygotowane przez uczniw iwyonione wdrodze
konkursu - 21 uczniw (23,3%),
- konkurs polonistyczny, wktrym uczniowie poruszali, posugujc si dowoln form literack, tematyk zdrowego odywiania 4 uczniw (4,4%),
- przedstawienie Przy witecznym stole, przygotowane na zajciach artystycznych 3 uczniw (3,3%),
- konkurs geograficzny, ktry polega na napisaniu referatw na temat kuchni regionalnych 2 uczniw (2,2%),
- akcja zbiologii yj smacznie izdrowo 2 uczniw (2,2%).
- przedstawienie Kobieta na przestrzeni dziejw, ktre uczniowie przygotowali rwnie podczas zaj artystycznych 1 ucze (1,1%),
- akcja sportowa Trzymaj form 1 ucze (1,1%).
7 uczniw, co stanowi 7,8%, odpowiedziao, e adna akcja nie zapada im
wpamici/nie podobaa im si.

7 uczniw, co stanowi 7,8%, odpowiedziao, e adna akcja nie zapada im w pamici/nie


podobaa im si.
248

Anna Nieroda-Kowal

7,8%

1,1%
1,1%
2,2%
2,2%
3,3%
4,4%

54,4%

23,3%

wymiana modziey
apel szkolny
konkurs polonistyczny
"Przy switecznym stole"
konkurs geograficzny
akcja z biologii
"Rola kobiety..."
akcja sportowa
adna akcja

Diagram 1: Jaka akcja najbardziej Ci si podobaa?

Diagram 1: Jaka akcja najbardziej Ci si podobaa?


Na plan pierwszy zdecydowanie wysuwa si spotkanie polsko-niemieckie
wDziwnowie. Uczniowie dobrowolnie uzupeniaj swoj wypowied, chwalc
Na plan pierwszy
zdecydowanie
wysuwa si spotkanie polsko-niemieckie w Dziwnowie.
poszczeglne
punkty programu:
Uczniowie dobrowolnie uzupeniaj swoj wypowied, chwalc poszczeglne punkty
Najbardziej podobaa mi si wymiana ipomys gotowania wraz znaszymi toprogramu:
warzyszami. Byo to bardzo ciekawe zajcie, bo moglimy pozna jzyk iobyczaje.
Najbardziej podobaa mi si wymiana i pomys gotowania wraz z naszymi
Wymiana! Wsplne
gotowanie
to wielka
rado
orazpozna
wsplnyjzyk i
towarzyszami.
Byo to
bardzo bya
ciekawe
zajcie,
boizabawa
moglimy
wyjazd do Szklarskiej Porby by to fajny czas, poniewa moglimy wszyscy
obyczaje.
razem wsplnie jeszcze lepiej si pozna.
Najbardziej
zapadogotowanie
mi wpami
robienie
koktajlw,
poniewa
kada
gruWymiana!
Wsplne
bya
to wielka
rado
i zabawa
oraz
wsplny
pa moga wykona je samodzielnie iwedug wasnego uznania.
wyjazd do Szklarskiej Porby by to fajny czas, poniewa moglimy wszyscy

razem
wsplnie
jeszcze
lepiej
si pozna. wyaniajcy si ztych wypowiedzi.
Na uwag
zasuguje
aspekt
interkulturowy,
To spotkanie interkulturowe wymiana modziey stao si wykadni realizacji
projektu. Uczniowie podkrelili wano przy przedsiwziciu poznania kultury
Najbardziej zapado mi w pami robienie koktajlw, poniewa kada grupa
niemieckiej, jzyka, zwyczajw iobyczajw, oraz relacji midzy nimi aniemiecmoga
wykona
je samodzielnie
i wedug
wasnego
uznania. uczniw:
kimi
kolegami.
Wtym
kontekcie naley
zacytowa
wypowiedzi
Na uwag zasuguje aspekt interkulturowy, wyaniajcy si z tych wypowiedzi. To spotkanie
wpamici
tkwistao
mi wymiana
uczniowska,
gdzie Niemcy
interkulturoweNajbardziej
wymiana
modziey
si wykadni
realizacji
projektu.iPolaUczniowie
cy razem przyrzdzali zdrowe ipoywne potrawy. Wedug mnie poprawio to
podkrelilirelacje
wano
przy przedsiwziciu poznania kultury niemieckiej, jzyka, zwyczajw
polsko-niemieckie.

Mi zapada w pamici wymiana, poniewa dziki temu mona pozna kultur,


ludzi zamieszkujcy inny kraj oraz poduczy si jzyka.
KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

249

Mi zapada wpamici
temu mona
poznazwyczajw
kulZdecydowanie
wymiana,wymiana,
poniewaponiewa
uczymy dziki
si niemieckiej
kultury,
i
tur, ludzi zamieszkujcy inny kraj oraz poduczy si jzyka.
obyczajw.

Na drugie pytanie,
czy zostae
dostatecznie
poinformowany
o zdrowym
odywianiu
Zdecydowanie
wymiana,
poniewa
uczymy si niemieckiej
kultury,
zwy- i czy
iobyczajw.
jaki aspektczajw
tematu
wymaga wytumaczeniu, uczniowie w zdecydowanej wikszoci
odpowiedzieli twierdzco
(85 uczniw
94,4%).
Przy tym poinformowany
podkrelili, i aden
aspekt tematu
Na drugie pytanie,
czy zostae
dostatecznie
ozdrowym

i czy jaki
aspekt
tematu wymaga
nie wymagaodywianiu
doprecyzowania.
Tylko
5 uczniw
(5,6%) wytumaczeniu,
wyrazio swojuczniowie
dezaprobat. 3
wzdecydowanej wikszoci odpowiedzieli twierdzco (85 uczniw 94,4%).
uczniw napisao lapidarnie, e nie. Jeden ucze domaga si wicej wiadomoci o zdrowych
Przy tym podkrelili, i aden aspekt tematu nie wymaga doprecyzowania. Tylproduktach. ko
Jeden
z uczniw
napisa:
5 uczniw
(5,6%)
wyrazio swoj dezaprobat. 3 uczniw napisao lapidarnie, e nie.
Jeden ucze
domaga
produk-o diecie
Myl,
e posiadam
du
wiedzsi
nawicej
temat wiadomoci
odywiania,ozdrowych
jednak informacje
tach. Jeden zuczniw napisa:
mogy by by bardziej szczegowe.
Myl, e posiadam du wiedz na temat odywiania, jednak informacje
odiecie mogy by by bardziej szczegowe.
5,6%

tak
nie

94,4%

Diagram 2: CzyDiagram
zostae
dostatecznie
poinformowany
o zdrowym
2: Czy
zostae dostatecznie
poinformowany
ozdrowym
odywianiu?
odywianiu?
Na trzecie pytanie, czy jaki element dot. Twojego odywiania zmienie
pod wpywem
kampanii
informacyjnej,
78 uczniw,
czylizmienie
86,7 % odpowieNa trzecie pytanie,
czy jaki
element
dot. Twojego
odywiania
pod wpywem
dziao twierdzco. Odpowiedzi oscyloway wok sposobu odywiania (wtym
kampanii informacyjnej, 78 uczniw, czyli 86,7 % odpowiedziao twierdzco. Odpowiedzi
wczenie do diety zdrowych produktw, np. ryb, owocw iwarzyw; napojw,
np. wody mineralnej niegazowanej, herbaty owocowej, spoywania maej iloci
fast foodw, sodyczy) nastawienia do zdrowego odywiania, godzin spoywania posikw oraz iloci ijakoci spoywanego poywienia. Kilka przykadw
wypowiedzi, ktre wiadcz ouczniowskiej szczeroci:

250

Anna Nieroda-Kowal

Zaczam zwraca uwag na to, co jem, ile tego jem, kiedy to jem. Uwanie
przygldam ioceniam jako produktu. Ograniczyam niezdrowe jedzenie do
absolutnego minimum.
Owszem zmieni si mj stosunek do zego odywiania. Staram si je
duo owocw oraz warzyw. Dziki temu zaczam dostrzega zmiany, kiedy
zachodz, jak dobrze si odywiam.
Zaczam zdrowiej si odywia, poniewa wiem, czym grozi ze
odywianie.
Zaczam si troch zdrowiej odywia iwiczy iwida efekty!
12 uczniw, co stanowi 13,3%, odpowiedziao, e nie zmienio swego odywiania pod wpywem kampanii informacyjnej.
Zliczby tej 2 uczniw (2,2%) uzasadnio to tym, i zawsze si zdrowo odywiali. Przykad takiej wypowiedzi:
Chyba nie. Zdrowe odywianie izdrowy tryb ycia stosowaam ju wczeniej, jednak kampania ta upewnia mnie, e robi susznie.
13,3%

tak
nie

86,7

86,7%

Diagram3: 3:
zmienie
jaki element
dot. Twojego
Diagram
CzyCzy
zmienie
jaki element
dot. Twojego
odywiania pod wpywem kampaodywiania pod wpywem kampanii
informacyjnej?
nii informacyjnej?
Czwarte pytanie dotyczyo opinii uczniw na temat realizacji projektw.
Czwarte pytanie
dotyczyo
opinii
uczniw
na temat
projektw.
Pozytywnie
Pozytywnie
odnioso
si do
projektw
a 87 realizacji
uczniw (96,7%),
tylko
3 uczniw odnioso
(3,3%) odpowiedziao,
nie, bez tumaczenia
swojego
wyboru.
si do projektw
a 87 uczniwe(96,7%),
tylko 3 uczniw
(3,3%)
odpowiedziao, e nie, bez

tumaczenia swojego wyboru.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

251

3,3%

tak
nie

96,7%

Diagram 4: Czy realizacj projektw uwaasz za zasadne?

Diagram 4: Czy realizacj projektw uwaasz za zasadne?


Uzasadnienia 87 uczniw koncentroway si wok nastpujcych grup
tematycznych:
- zmiana
trybu ycia,sizmiana
odywiania,
informacje na temat
adnienia 87 uczniw
koncentroway
wok sposobu
nastpujcych
grup tematycznych:
zdrowego nabywanie
odywiania,wielu
promocja
zdrowego poczucie
stylu ycia, zmiana sposobu
- praca
w grupach,
umiejtnoci,
(8 uczniw
zmiana
trybu
ycia, zmiana sposobu
odywiania,
informacje naautonomii
temat zdrowego
mylenia oywieniu caego spoeczestwa (47 uczniw 54%)
9,2%) promocja zdrowego stylu ycia, zmiana sposobu mylenia o ywieniu
odywiania,
- ciekawy sposb nauki, nauka wpraktyce, mona si duo nauczy/dowiekontakt
midzy
ludmi,
zmiana
postawy uczniw wobec siebie, lepsze relacje (6
dzie (18
uczniw
20,7%)
caego spoeczestwa
(47
uczniw
54%)
- praca w grupach, nabywanie wielu umiejtnoci, poczucie autonomii (8
uczniw
ciekawy
sposb 6,9%),
nauki, nauka w praktyce, mona si duo nauczy/dowiedzie (18
uczniw 9,2%)
- przygotowanie
dorosego
ycia,
do ycia
w spoeczestwie,
wano
projektw
dla
uczniw
20,7%)
- kontaktdomidzy
ludmi,
zmiana
postawy
uczniw wobec siebie,
lepsze
relacje (6 (4
uczniw
6,9%),
spoeczestwa
uczniw
4,6%),
- przygotowanie do dorosego ycia, do ycia w spoeczestwie, wano
- wymiana
polsko-niemiecka, postulaty o wicej spotka interkulturowych (4 uczniw
projektw dla spoeczestwa (4 uczniw 4,6%),
4,6%).- wymiana polsko-niemiecka, postulaty owicej spotka interkulturowych
(4 uczniw 4,6%).
4,6%

4,6%
6,9%

9,2%
54,0%

zmiana trybu ycia


ciekawy sposb nauki
praca w grupach
lepsze relacje
przygotowanie do
dorosego zycia
wymiana polskoniemiecka

20,7%

Diagram 5: Uzasadnienia uczniw

Diagram 5: Uzasadnienia uczniw

Z przeprowadzonej analizy uzasadnie uczniw jednoznacznie wynika, i mimo pytania

252

Anna Nieroda-Kowal

Zprzeprowadzonej analizy uzasadnie uczniw jednoznacznie wynika, i


mimo pytania oglnego, czy realizacj projektw uwaasz za zasadne idlaczego, ponad poowa ankietowanych odniosa si do konkretnego projektu zich
udziaem Zdrowe odywianie rdem mdroci. Przewaay odpowiedzi, np.:
Realizacj projektw uwaam za zasadn, poniewa dziki nim zmienilimy swj sposb odywiania.
Moim zdaniem takie projekty s bardzo wane, bo zapobiegaj np. otyoci
wrd modziey.
Dla 20,7% ankietowanych projekty s bogatym rdem wiedzy, zrnicowan i ciekaw form zaj lekcyjnych oraz ami stereotypy nauczania
szkolnego:
Tak, to dobry iskuteczny sposb nauki. Do modziey wiele dotaro!
Tak, poniewa jest to najciekawszy sposb przekazania informacji.
Uczniowie (9,2%) chwalili rozwijanie kompetencji spoecznych (prac
wgrupach), innych umiejtnoci oraz autonomii. Nie wszystko umieli nazwa
wprost, ale zich wypowiedzi wynika, i przy realizacji projektw maj poczucie autonomii, wspdecydowania iodpowiedzialnoci, np.:
Myl, e takie projekty s zasadne, poniewa duo podczas nich mona
zmieni, powiedzie imie na wszystko wpyw.
Ankietowani zwrcili rwnie uwag, i projekty sprzyjaj poprawie relacji
midzyludzkich (6,9%) oraz przygotowuj do dobrego funkcjonowania wspoeczestwie (4,6%), np.:
Uwaam, e projekty s wane dla spoeczestwa inas dobrze przygotowuj do ycia wnim.
Odpowiedzi wzywajce do organizowania wicej wymian szkolnych
(polsko-niemieckich) odbiegay od zadanego pytania, ale byy formuowane
przez 4,6% ankietowanych. Przykadowa wypowied:
Myl, e wymiana to wietny pomys. Powinno by wicej wymian!

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

253

Pytanie pite, jaki wpyw mia projekt na Twoje zachowanie konsumenckie, odnosi si do zaoe wstpnych projektu, ktre zakaday popraw sposobu odywiania iwtym zakresie zachowania konsumenckiego.
Odpowiedzi uczniw brzmiay nastpujco:
- patrz na etykietk, na skad produktw 19 uczniw (21,1%),
- zwracam uwag na to, co jem, przestaem je niezdrowe rzeczy 15
uczniw (16,7%),
- zaczem si zdrowiej odywia oraz uprawia sporty 2 uczniw (2,2%),
- nie jem duo chipsw/nie jem frytek, chipsw, pij duo/wicej wody, powstrzymuj si od jedzenia akoci 5 uczniw (5,6%),
- staram si postpowa zgodnie zzasadami zdrowego ywienia, staram si
ograniczy sodycze iniezdrowe przekski, staram si wprowadzi wswoj
diet wicej owocw zamiast sodyczy 3 uczniw (3,3%),
- staram si (zdrowo odywia) ikupowa zdrowe produkty 10 uczniw
(11,1%),
- przepisy wypracowane wramach projektu realizuj wdomu 1 ucze (1,1%),
- ogldam programy kulinarne 4 uczniw (4,4%),
- lubi prac wgrupach 2 uczniw (2,2%),
- patrz na dat wanoci 2 uczniw (2,2%),
- jem wicej warzyw iowocw 3 uczniw (3,3%),
- zwracam uwag na pochodzenie owocw iwarzyw 1 ucze (1,1%),
- jem regularnie, zdrowo, jem mniejsze porcje 6 uczniw (6,7%),
- ograniczyem napoje gazowane, zwracam uwag na jako produktw 4
uczniw (4,4%),
- powiedziaem mamie, eby gotowaa zdrowiej, co nie znaczy niesmacznie
1 ucze (1,1%),
- raczej aden, wikszo zdrowego odywiania znaem ju wczeniej, adne,
zawsze si zdrowo odywiaem 2 uczniw (2,2%),
- aden, nic nie zmieni 10 uczniw (11,1%).

aden, nic nie zmieni 10 uczniw (11,1%).


254

Anna Nieroda-Kowal

11,1%

tak
nie

88,9%

Diagram
6: Czy
mia
Twoje zachowanie konsumenckie?
Diagram 6: Czy
projekt
miaprojekt
wpyw
nawpyw
Twojenazachowanie
konsumenckie?
Projekt mia pozytywny wpyw na zachowanie 78 pytanych uczniw. 12
uczniw byo odmiennego zdania, zczego wypowied dwch osb ma do
pozytywny
wydwik,
i projekt nie
na uczniw.
ich sposb12
odywiania,
ekt mia pozytywny
wpyw
na zachowanie
78 wpyn
pytanych
uczniw poniebyo
wa zawsze si zdrowo odywiali iprowadzili zdrowy tryb ycia.
iennego zdania, z czego wypowied dwch osb ma do pozytywny wydwik,
Z przeprowadzonego badania wynika, i realizacja projektu pozytywnie
rojekt nie wpyn
na ich
sposb odywiania,
poniewa
si zdrowo
odywiali
wpyna
na zachowanie
konsumenckie
ponadzawsze
uczniw,
zwikszya
wiadomo
odywiania na ich zdrowie, funkcjonowanie, osignicia.
owadzili zdrowy
trybroli
ycia.
zrealizowane
przedsiwzicia
rzeprowadzonegoKampania
badania informacyjna,
wynika, i realizacja
projektu
pozytywnieprzyniosy
wpynazamiena
rzone efekty, co potwierdzio badanie ankietowe.
owanie konsumenckie
ponad
uczniw,
odywiania
na ich
Odbir
projektw
przez zwikszya
uczniw jestwiadomo
nad wymiarroli
pozytywny.
Uczniowie
wie, funkcjonowanie,
rozwijaliosignicia.
swoje umiejtnoci zzakresu wsppracy, odpowiedzialnoci za poszczeglne
zadania, wizualizacji
irozpowszechniania
wrodowisku
lokalnym
mpania informacyjna,
zrealizowane
przedsiwzicia
przyniosy zamierzone
efekty,
co
produktw kocowych.
wierdzio badanie ankietowe.
Na marginesie naley zaznaczy, i realizacja projektw ma czsto wicej zwoOdbir projektw
nad wymiar
pozytywny.
Uczniowie
lennikwprzez
wrduczniw
uczniw jest
ni wrd
nauczycieli,
dla niektrych
znichrozwijali
jest trudne
przeamanie
sprawdzonych
form
prowadzenia
lekcji
na
rzecz
pracy
wgrupach
je umiejtnoci z zakresu wsppracy, odpowiedzialnoci za poszczeglne zadania,
zadaniowych, uczenia si od siebie nawzajem, wzajemnej pomocy uczniowskiej.
ualizacji i rozpowszechniania w rodowisku lokalnym produktw kocowych.
Wprojektach nauczyciel organizuje prac, anie jest jej mentorem ijedyn
osob decyzyjn.
Akcj, ktr uczniowie najbardziej zapamitali, to spotkanie interkulturowe (wymiana polsko-niemiecka) we wrzeniu 2013 r. ipodjte wjej ramach
dziaania: przygotowanie wparach mieszanych (jeden ucze zNiemiec ijeden
zPolski) zdrowych potraw, czy te grupach koktajli zowocw.
Badani uczniowie zwracali uwag na aspekt interkulturowoci, dostrzegali
rnice ipodobiestwa kulturowe pomidzy nimi arwienikami zNiemiec,
byli otwarci itolerancyjni, dobrze radzili sobie wsytuacjach komunikacyjnych.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

255

Reasumujc, z badania ankietowego jednoznacznie wynika, i projekty


midzynarodowe rozwijaj wiele umiejtnoci i sprawnoci wrd uczniw,
wtym rwnie kompetencj interkulturow.

Podsumowanie
Projekty midzynarodowe stwarzaj sytuacj edukacyjn, wktrej s rozwijane uuczniw kompetencje spoeczne (wsppraca, praca wgrupach zadaniowych), komunikatywne (konwersacje, porozumiewanie si wjzykach obcych),
interkulturowe (porwnywanie zachowa kulturowych, radzenie sobie zinnym
podejciem do zadania, przeamywanie stereotypw iuprzedze) oraz medialne
(prezentacja irozpowszechnianie efektw pracy nad projektem szerszej rzeszy
odbiorcw publikacje, opisy wInternecie, filmiki, wystawy itp.) Podczas realizacji projektw midzynarodowych nastpuje zderzenie si kultur, obcowanie
zinnoci iprzez to ksztatowana jest uuczniw postawa ciekawoci iotwartoci wobec innych narodw.
Naley tu podkreli wano tych umiejtnoci interkulturowych,
ktre jako kompetencje kluczowe staj si niezbdne dla funkcjonowania modych ludzi w przyszym yciu zawodowym. Globalizacja, moliwo pracy w rnych krajach Unii Europejskiej stawiaj inne zadania
rwnie przed polsk szko, ktra oprcz wiedzy winna ksztatowa umiejtnoci pracy w zespole, selekcjonowania informacji oraz wspiera tolerancj
iotwarto na inne pogldy, religie, kultur (szeroko rozumianej od przejaww
tzw. kultury wysokiej po kultur dnia codziennego, np. zachowania si przy stole, powitania). Przy zachowaniu swojej tosamoci narodowej powinnimy zarazem docenia osignicia iatuty innych narodw iczerpa zich dowiadcze.

Literatura
Bolten J., 2006, Interkulturowa kompetencja, Pozna.
Ertelt-Vieth A., 2005, Interkulturelle Kommunikation und kultureller
Wandel. Eine empirische Studie zum russisch-deutschen Schleraustausch,
Tbingen.
Frey K., 2012, Die Projektmethode, Weinheim iBasel.

256

Anna Nieroda-Kowal

Komorowska H., 2005, Metodyka nauczania jzykw obcych, Warszawa.


Kukowicz-arska K., 2012, Kompetencja interkulturowa wprocesie nauczania jzyka obcego prowadzonego metod komunikacyjn oraz metodami pokrewnymi, w: Interkulturowo, kreatywnos refleksyjno wdydaktyce jzykw obcych, red. Wsikiewicz-Firlej, E. Szczepaniak-Kozak A. Lankiewicz
H., Pia, s. 3544.
Hiller G.G., 2012, Kompetencja midzykulturowa dla polskiej iniemieckiej
modziey wregionie przygranicznym, wUczenie si po tamtej stronie Odry,
red. Busch M./Lis T./Mller D. (red.), s. 4353.
Kammhuber S., 2011, Interkulturelle Aspekte, wGrundlagen der Sprechwissenschaft und Sprecherziehung, red. Pabst-Weinschenk M., Mnchen, Basel.
Mackiewicz M., 2010, Kompetencja interkulturowa wteorii ipraktyce edukacyjnej, Pozna.
Mihuka K., 2010, Nieporozumienia natury werbalnej iniewerbalnej podczas
spotka interkulturowych, wKompetencja interkulturowa wteorii ipraktyce
edukacyjnej, red. Mackiewicz M., Pozna, s. 253264.
Minuth Ch., 2012, Fremdsprachenlernen in Projekten. Entdecken, kommunizieren, verstehen, gestalten, Bad Heilbrunn.
Schondelmayer S., 2008, Stereotypisierung am Arbeitsplatz. Zur Handlungsrelevanz von Selbst- und Fremdbildern in der deutsch-polnischen Interaktion, Mnster, New York, Mnchen, Berlin.
Wilczyska W. 2010, Przygotowanie do komunikacji interkulturowej wytyczne polityki europejskiej adydaktyka jzykw obcych, wKompetencja interkulturowa wteorii ipraktyce edukacyjnej, red. Mackiewicz M., Pozna, s.
113124.

Ankieta dot. realizacji projektu: Zdrowe odywianie rdem mdroci


1. Jaka akcja zapada Ci wpamici, najbardziej Ci si podobaa iuwaasz za
najbardziej skuteczn?
2. Czy zostae dostatecznie poinformowany ozdrowym odywianiu iczy jaki aspekt tematu wymaga wytumaczenia?
3. Czy jaki element dotyczcy Twojego odywiania zmienie pod wpywem
kampanii informacyjnej?
4. Czy realizacj projektw uwaasz za zasadne idlaczego?
5. Czy projekt mia wpyw na Twoje zachowanie konsumenckie iwjaki sposb?

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

257

Zur Entwicklung der interkulturellen Kompetenz durch Realisierung


internationaler Projekte
Der vorliegende Beitrag stellt einen Versuch dar, den Einfluss internationaler Schulprojekte auf die Entwicklung interkultureller Kompetenz im Fremdsprachenunterricht zu bestimmen.
Zu diesem Zweck wurde eine Umfrage unter 90 Schlern des ffentlichen
Gymnasiums in Dziwnw im Rahmen eines zweijhrigen internationalen Projekts, zusammen mit der deutschen Partneranstalt Europaschule Werneuchen,
durchgefhrt. Die Ergebnisse dieser Umfrage wurden in Diagrammen dargestellt und ausgewertet.
In dem Beitrag wird untersucht, ob internationale Projekte von den Teilnehmern selbst als effektiv eingeschtzt und den Herausforderungen polnischer Gymnasien gerecht werden. Sie stellen eine Bildungsebene dar, auf der
soziale, kommunikative, interkulturelle sowie mediale Kompetenzen entwickelt werden. Im Zuge der Realisierung internationaler Projekte kommt es
zum Zusammensto und Verkehr mit andersartigen Kulturen, was Offenheit
und Neugier bei den Schlern frdert.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

259

Pavol Odalo
Univerzita Mateja Bela

Kcharakteristike literronm vliteratre pre deti


(Funkn oscilcia medzi stnosou apsomnosou)1

Kov slov:
detsk literatra J. Uliiansky literronym
Key words:
childrens literature J. Uliiansky literaronyms

1. vodn poznmky
1.1. Zmerom prspevku je zamyslie sa nad kvalitami literronm, ktor
sa nachdzaj vliteratre pre deti. Zviacerch sasnch autorov prz pre deti
sa zameriame na J. Uliianskeho, ktor je autorom prz Adelka Zvonekov
(1981), Nedea (1987), Snehuliacke ostrovy (1990), Mame Emu (1993), Veverika
Veronika (1996), Drak Plamienok (2000), Pn Prvik (2002), Tajomstvo ierneho dvora (2002), Podivuhodn prbehy siedmich mor (2003), arovn chlapec (2005), Kocr na kolieskovch koruliach (2006), Rozprvky zpalety (2007),
Mal princezn (2009), tyria kriatkovia avla (2009), Analfabeta Negramotn
(2011), Leonardo, kocr zulice (2013). Literronym vprzach pre deti J. Uliianskeho skmala vdiplomovej prci P. Kuerov (2014), ktor sa zaoberala
uplatnenm vlastnch mien vprzach uvedenho spisovatea sdrazom na ich
vyuitie na 1. stupni zkladnej koly. J. Uliiansky je zaraovan medzi autorov, ktor vautorskej rozprvke po roku 1989 uplatuj modernistick apostmodernistick prstup sdrazom na imaginciu ametaforu anavytvranie
symbolicko-filozofickho plnu textu (Stanislavov akol., 2010, s. 101).
1.2. Kvality literronm pre deti budeme vymedzova vo vzahu kfungovaniu literronm vonymickch systmoch, vzhadom na ich tvorenie afunkcie,
1

Prspevok vznikol v rmci grantu VEGA 1/0142/14 Hovorov slovenina v nadregionlnom priestore asocilno-komunikanej dynamike.

260

Pavol Odalo

resp. kvalitu literronm si vimneme aj vsvislosti sstnosou apsomnosou. stnos chpeme ako fungovanie jazyka v spontnnych nepripravench
komunikanch situcich, ktor s dominantn pre ivot det amldee, no
vyskytuj sa aj v mimopracovnej komunikcii dospelch. Psomnos svis
snapsanmi textami, ktor s dominantn vpracovnej komunikcii dospelch, no s typick aj pre kolsk komunikciu det amldee.
1.3. Nae doterajie vskumy zrokov 2002 2012, ktor s syntetizovan
v monografii Literronym v slovenskej literatre (Odalo, 2012) poukazuj
na determinciu literrnych vlastnch mien literrnymi smermi/ kolami, literrnymi druhmi ajednotlivmi spisovatemi. Ak vychdzame znaich vskumnch zisten, e literronym determinuj literrne kategrie (smer/kola, druh, spisovate), tak predpokladme, e aj zameranie literrneho diela na
urit vekov skupinu itateov, napr. na deti, ovplyvuje kvalitu literronm.
Odpove na uveden otzku budeme hada na zklade analyzovania diel P.
Uliianskeho Pn Prvik (2002), Leonardo, kocr zulice (2013), Podivuhodn
prbehy siedmich mor (2003) aSnehuliacke ostrovy (1990).

2. Predstavenie analyticko-syntetickch vskumnch vsledkov


2.1.1. Kniha Pn Prvik (2002) obsahuje tyri rozprvky pre prvkov snzvami Pn Prvik, Pn Chrobik, Pn Babrik aPn Hrik. Vrozprvke Pn
Prvik je hlavnou postavou uite pn Prvik, ktor uil cel ivot prvikov
vMalom Psmenkove. Vrozprvke Pn Chrobik bol strednou postavou pn
Chrobik, ktor bol dirigentom. Na koncertoch dirigoval skladbu Let meliaika. Vrozprvke Pn Babrik bol dominujcou postavou pn Babrik, ktor
bol kzelnkom. Vystupoval vdetskej televznej relcii Zzran cylinder. Pn
Babrik pokazil v televznej relcii kzlo, preto tam prestal vystupova. Bol
vak ikovnm opravrom, apreto opravil zlomen podptok na topnke pani
Lodikovej, zaseknut zmku vpokladnike susedy Groovej adouil matematiku syna pani kolkovej malho kolika. Vrozprvke Pn Hrik vystupuje
zakladate prvej poiovne hraiek na svete snzvom Hrad hraiek pn Hrik,
ktorho, ke bol mal chlapec, volali Hugo Hrik.
2.1.2. Kniha nie je vyprofilovan na jednom prbehu, ale na tyroch rznych
prbehoch. Nominan systmy uvedench prbehov s pomerne jednoduch.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

261

Vcentre troch prbehov je umiestnen literrne antroponymum, ktor je


prepojen sliterrnym toponymom alebo chrmatonymom: pn Prvik uil
vMalom Psmenkove, pn Chrobik dirigoval skladbu Let meliaika apn
Hrik prevdzkoval poiovu hraiek Hrad hraiek.
tvrt prbeh je zloitejie truktrovan. Vcentre sa nachdza pn Babrik a televzna relcii Zzran cylinder, na perifrii susedy pani Lodikov,
pani Groov apani kolkov so synom kolikom.
2.1.3. Tvorenie literronm sa realizuje najm transformanm spsobom, pretoe sa modifikuje vchodiskov slovo/tvar najm prostrednctvom
proprializcie zdrobnench podb apelatv: prvik (pn) Prvik, chrobik (pn) Chrobik, meliaik (skladba) Let meliaika, babrik (pn)
Babrik, lodika (pani) Lodikov, kolik (syn) kolik, hrik (pn)
Hrik, prpadne aj prostrednctvom proprializcie nezdrobnench podb
apelatv: gro (suseda) Groov, kolk (pani) kolkov.
2.1.4. Triadick trukturcia funkci v langovo-parolovej lnii sa realizuje nasledovne: langov (veobecnejia) identifikano-diferencian funkcia
sa napa v parolovej nrodno-reprezentanej funkcii v slovenine (vetky
uvdzan prklady vrmci 2.1.1. a 2.1.3.). Langov temporlno-lokalizan
funkcia nem vraznejie parolov zakontextovanie vpriestore aase. Mon
napanie parolovej vzahovej funkcie (podoby mien Prvik, Babrik) nesvis skladnm/ zpornm vzahom postv, ale srealizciou literrnej funkcie.
Vnaich doterajch vskumoch sme zistili napanie langovej literrnej funkcie prostrednctvom charakterizanej, symbolickej asatirickej funkcie. Vliteratre pre deti amlde sa langov literrna funkcia napa prostrednctvom
parolovej funkcie vyjadrujcej detsk aspekt. Uvaovali sme aj oinch nzvoch
uvedenej funkcia, napr. pedografick funkcia /pedo- v zloeninch prv as
svznamom diea/, prp. puerovo-puellov funkcia /zlatinskho puer chlapec
apuella dieva/, no zostali sme pri predstavenom nzve.
Prve zdrobnenos vzkladnej podobe literronm je jednm zprejavov,
ktorm sa realizuje funkcia vyjadrujca detsk aspekt. Zdrobnenos povaujeme za jazykov vlastnos funkcie vyjadrujcej detsk aspekt. alou vlastnosou funkcie vyjadrujcej detsk aspekt je obsiahnutie vliterronymch detskej
sksenosti malho itatea, ktor sa u bol prvikom, babrikom astretol sa
aj s chrobikom. Obsiahnutie detskej sksenosti vliterronymch pokladme
za nejazykov vlastnos funkcie vyjadrujcej detsk aspekt.

262

Pavol Odalo

2.2.1. Kniha Leonardo, kocr zulice (2013) predstavuje rozprvania autora


osvojom kocrovi. Kniha je preto rozdelen do dvanstich kapitol snzvami
Maky maj sedem ivotov, Oom snvaj maky, Niet domova bez maky, Maka je umeleck dielo, Maky s najhravejie tvory na svete, Dobre je myiam, ke
maka nie je doma, Zkadho maaa raz vyrastie maka, o je napsan, to
maka nevyle, Maka vyna zdomu chorobu, Maky s iv ozdoby, Maka
vo vreci, Lska maky je najvm darom. Nzov kadej kapitoly povaujeme
za vlastn meno, ktor obsahuje apelatvum maka.
2.2.2. Kniha je profilovan na jednom prbehu, ktor vytvraj prhody
autora skocrom Leonardom. Na zklade uvedenej skutonosti, kee autor
nie je pomenovan aprezentovan prostrednctvom vlastnho mena, je vcentre onymickho systmu len literronymum Leonardo, pretoe miesto bydliska
autora a kocra nie je oznaen proprilne. Kocr Leonardo je predstaven
vrznych relnych airelnych situcich, napr. poas jeho asti vmaacej sai alebo poas jeho potencilneho ivota na maacom ostrove. Literronym,
ktor svisia suvedenmi situciami, zaraujeme do perifrie onymickho systmu, napr. Top cat cup (medzinrodn vstava maiek), Zlat mitika (cena
na vstave), Hans von Katermann (porotca na vstave z Holandska), ostrov
Maurcius, Plaja Los Granulos, Labo Rezort . 7 (predpokladan bydlisko
kocra Leonarda), Smotanov more (more okolo ostrova Maurcius) apod.
2.2.3. Tvorenie literronm je typicky transpozin vzmysle charakterizcie maacieho sveta: Maurcius (ostrov), Katermann (porotca na vstave maiek). Transpozin charakterizcia maacieho sveta sa uskutouje aj vrmci
viacslovnch pomenovan, napr. Smotanov more, Top cat cap, stav maacej
starostlivosti kocra Leonarda, akciov spolonos.
2.2.4. Triadick trukturcia funkci vlangovo-parolovej lnii sa realizuje
nasledovne: langov identifikano-diferencian funkcia sa napa vparolovej
nrodno-reprezentanej funkcii vslovenine (prklady uvdzan vrmci 2.2.1.
a 2.2.2.), anglitine (Top cat cap), nemine (Hans von Katermann) apanieline (Plaja Los Granulos). Langov temporlno-lokalizan funkcia sa realizuje vparolovej humornej, asocianej avzahovej funkcii. Humorn funkcia je
vraznejia vo vzahu kmaacej problematike, napr. Smotanov more, ostrov
Maurcius apod. Asocian funkcia pri nzve ostrova Maurcius je predsa
len prtomn prostrednctvom signalizcie ostrova Maurcius. Vzahov funkcia sa uplatuje pri literronyme Leo, ke autor vol na kocra Leonarda, aby sa

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

263

iiel kpa. Langov literrna funkcia sa realizuje parolovo funkciou vyjadrujcou detsk aspekt prostrednctvom priamoiareho charakterizovania (ostrov
Maurcius aSmotanov more je pre maky), tematickho profilovania (nzvy
orientovan na maky: Katermann, Top cat cup, Plaja los Granulos), zdrobnenosti (Zlat mitika), uplatovania detskej sksenosti so zvieratmi (kocr Leonardo, maka Sra, vtk Dodo) apod.
2.3.1. Kniha Podivuhodn prbehy siedmich mor (2003) obsahuje osem
prbehov snzvami Kapitn Kukuk, Grf Mentol Kritof, Stroskotanec Robmsm, Barn Prok, Dobrodruh Mric Leovsk, Kapitn Chacha, Cestovate
Marko Kolo, Korzr ierna koa, ktor rmcuje aprepja postava starej krovnej Regny akrovskej plachetnice s nzvom Finta.
2.3.2. Do centra onymickho systmu preto zaraujeme krovn Regnu
ajej partnerov kapitna Kukuka, grfa Mentola Kritofa, stroskotanca Robmsma, barna Prka, dobrodruha Mrica Leovskho, kapitna Chacha, cestovatea Marka Kola akorzra iernu kou. Do centra onymickho systmu
zaraujeme tie lo Fintu, ktor sa istm spsobom viae na muskch predstaviteov, aaj miesta, kde sa rozprvkov prbehy odohrvali. Boli to Snehuliacke ostrovy, Ostrov zvierat, ostrov Bublegum, Pomaranov ostrovy ana. Perifriu onymickho systmu vytvrali ostatn literrne antroponym, geonym
achrmatonym.
2.3.3. Najviac literronm sa tvor prostrednctvom transpozcie. Frekventovan je najm transpozin metaforizcia so zmerom charakterizcie postv, miesta
apod., napr. musk predstavitelia mali metaforicko-charakterizan oznaenia:
grf Mentol Kritof mal rd zelen cukrky mentolky, stroskotanec Robmsm sa
nachdzal na opustenom ostrove, apreto sa rozhodol, e si vetko bude robi sm,
dobrodruh Mric Leovsk bol vemi leniv apod. Metaforicko-charakterizan
boli aj nzvy miest, napr. v adovom mori plvali adov kryhy, vSuchom mori
nebola voda, na ostrove Orange pestovali pomarane.
2.3.4. Triadick trukturcia funkci v langovo-parolovej lnii sa realizovala nasledovne: langov identifikano-diferencian funkcia sa napala v parolovej nrodno-reprezentanej funkcii v slovenine (literronym
v 2.2.1. 2.2.3.) a v anglitine (ostrov Orange, ostrov Bublegum). Langov
temporlno-lokalizan funkcia sa realizuje vparolovej asocianej ahumornej
funkcii. Asocian funkcia sa uplatuje vnzvoch spolupracovnkov krovnej

264

Pavol Odalo

Regny: kapitn Kukuk asociuje kapitna Cooka, grf Mentol Kritof grfa
Monte Christo, stroskotanec Robmsm stroskotanca Robinsona, barn Prok
barna Prila, dobrodruh Mric Leovsk dobrodruha Mrica Beovskho,
kapitn Chacha kapitna Achaba, cestovate Marko Kolo cestovatea Marka
Pla, korzr ierna koa korzra iernu bradu, prp. Pomaranov iapoka
erven iapoku. Humorn funkcia sa realizovala tie pri viacerch literronymch, napr. Such more (V Suchom mori bolo vetko presne tak, ako m
by, ibae bez vody.), na ostrove Orange boli bojovnci kmea Dus-Dus akr
ostrova Orange mal meno Ds Vek, prp. krovn Regna po ochoren bola
jednorzovo/ jedenkrt pomenovan ako krovn Angna apod.
Langov literrna funkcia sa realizuje parolovo funkciou vyjadrujcou detsk
aspekt. Zreten je priamoiare charakterizovanie: dobrodruh Mric Leovsk bol
leniv, kapitn Chacha asto hovoril chacha. Podobne aj vprvej analyzovanej knihe pn Prvik uil prvkov, pn Babrik pokazil kzlo i pn Chrobik bol mal
apri dirigovan lietal. Charakterizcia vychdza zo ivota asksenost det. Zreten je tematick pomenvanie protagonistov, napr. zvierat snzvami dn vtdni:
papagj Pondelok, slon Utorok, opica Streda, krokodl tvrtok, lev Piatok, irafa
Sobota, zebra Nedea. Tematick pomenvanie pln aj didaktick lohu vpodobe
opakovania dn vtdni. Tematickos je zreten aj na Pomaranovch ostrovoch,
kde bolo vetko pomaranov: kme Dus-Dus, nelnk Ds Vek arozprvka
Pomaranov iapoka. Za nejazykov vlastnosti funkcie vyjadrujcej detsk aspekt pokladme: charakterizciu, tematick pomenvanie adidaktickos.
2.4.1. Kniha Snehuliacke ostrovy (1990) obsahuje 13 rozprvkovch prbehov snzvami Snehuliakov labikr, Pnko Snehulianko, Snehov socha, Snehuliacke ostrovy, List pre pna Snehula, Zkaz stavania snehuliakov, Snen mu,
Snehuliak najv na svete, Br. Snehuliak, Snehuliak Sil Vester, Snehuliatko, Snehuliak na streche aEj, t snehozemania.
2.4.2. Rozprvkov prbehy maj pomerne jednoduch dej. V rozprvke
Snehuliakov labikr pn uite Zima u deti v kole v dedine Zmrnut. Dej
rozprvky dotvraj aj slabo tajci iak Mio Zvejovie akolnk Mrzik. Rozprvka Pnko Snehulianko je osmienom bielom pnkovi Snehuliankovi, ktor
pracoval vSnehovom rade. Vrozprvke Snehov socha cisr Cen-cu vtte Cencsko prikzal sochrovi vytvori vek snehov sochu. Rozprvka Snehuliacke
ostrovy je zakomponovan aj do knihy Podivuhodn prbehy siedmich mor,
ktor sme u analyzovali. V rozprvke List pre pna Snehula snehuliak Snehulc poslal zo ttu Snehnia prostrednctvom Snehany posta list snehuliakovi

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

265

Snehulovi na Sneienkov 2 do Snehovskho Mikula. V rozprvke Snen


mu sa vek snehuliak premiestnil na zklade kziel arovnej metly babe Metelice zo Sneiniec do okresnho mesta Vek Vlokovo. Vrozprvke Snehuliak najv na svete Snehov kr zo Snehovej zeme spolu so svojm generlom Guom
aso snehuliakmi vojakmi guoval Juh aJun mesto. Vrozprvke Snehuliak Sil
Vester na Divokom alekom Severe vsnehokopskej osade Sen Severu vcukrrni
Sneh-bar sa uchdzaj opriaze Snenej Lily snehuliaci Sil Vester aSam Hul.
Vrozprvke Snehuliak na streche star pn Stanislav Snehovi chyt prostrednctvom antny, ktor dr snehuliak na streche, snehuliacke televzne programy. Pn Snehovi preto vid seril Sedem statonch snehuliakov, snehuliacke
rozprvky Hansa Christiana Snehansena, Prv zimn snehuliakidu, kopec
Sneku iportovca Ivana adovia Sneenka apouje snehuliacku hymnu Nech
nm snehu nikdy neubda. Rozprvky Snehuliatko, Zkaz stavania snehuliakov,
Br. Snehuliak aEj, t snehozemania neobsahuj vlastn men.
2.4.3. Literronym sa tvoria najm prostrednctvom transformcie vchodiskovho tvaru, napr. prostrednctvom proprializcie a derivcie Snehuliatko, Snehulc, Snehul, Snehovi, prostrednctvom funknho rozlenenia slov
Sil Vester, Cen-cu, prp. prostrednctvom tvorenia nemetaforickch kompozt
azdruench pomenovan, napr. Sneh-bar, Snehov zem, Snehov kr, Snehov
rad, Snehuliacke ostrovy apod.
2.4.4. Triadick trukturcia funkci vlangovo-parolovej lnii sa realizovala
nasledovne: langov identifikano-diferencian funkcia sa napala vparolovej nrodno-reprezentanej funkcii vspisovnej slovenine (uite Zima, kolnk Mrzik), vstredoslovenskom nre (dedina Zmrznut, iak Mio Zvejovie), vanglitine (Sam Hul), ukrajinine (Ivan adovi Sneenko) avdnine
(Hans Christian Snehansen).
Langov temporlno-lokalizan sa realizuje vparolovej humornej funkcii
(cr Cen-cu, snehuliak Sil Vester, portovec Ivan adovi Sneenko, Sneince,
Vek Vlokovo, Snehovsk Mikul), asocianej funkcii (seril Sedem statonch snehuliakov evokuje film Sedem statonch, spisovate Hans Christian
Snehansen asociuje spisovatea Hansa Christiana Andersena), prp. vsvzanej funkcii, prostrednctvom ktorej sa vyjadruje urit forma sinnosti postv,
napr. tm, e sa men zanaj na rovnak hlsku (Snehovi, Sedem statonch
snehuliakov, ajnk Smaltovan nonk, Snehansen, Sneka, Sneenko). Langov
literrna funkcia sa vyjadruje prostrednctvom parolovej funkcie vyjadrujcej detsk aspekt prostrednctvom zdrobnenosti (Snehulianko), obsiahnutia

266

Pavol Odalo

detskej sksenosti (Zima, Mrzik, Cen-cu), priamoiarej charakterizcie


(dedina Zmrznut, Snehov rad) a na zklade hniezdovania, t. j. profilovania mien vnadvznosti na vchodiskov apelatvum: sneh Sneka, Snehovi,
Snehulianko, Snehul, Snehulc, Snehnia, Sneince.

3. Oscilovanie medzi stnosou apsomnosou chpeme ako:

3.1. Literronym svisiace sstnosou:


- vychdzanie zo situanej humornosti apriamoiarej charakterizcie, ktor
sa vyskytuje v stnej komunikcii (men typu Mric Leovsk, nelnk
Ds Vek, Such more),
- odvodzovanie mien zo slangov slova (men typu lo Finta),
- odvodzovanie mien znreovch slov (men typu dedina Zmznut, iak
Mio Zvejovie).
3.2. Literronym svisiace spsomnosou/ psanosou s determinovan
premyslenm prstupom, nem tohto typu sa nevyskytuj vstnej komunikcii:
- tematick pomenovvanie (men typu papagj Pondelok, slon Utorok),
- hniezdovac prstup (men typu Sneka, Sneince, Snehnia, Snehovi apod.),
- asociovanie spoloenskch skutonost (men typu grf Mentol Kritol asociuje grfa Monte Christa).

4. Zver
Zmerom prspevku bolo zhodnoti vchodiskov tzu, i orientcia literrneho diela na deti ovplyvuje kvalitu literrneho vlastnho mena. Zistili
sme, e literrna funkcia literronyma sa realizuje na zklade funkcie vyjadrujcej detsk aspekt, ktorej znakmi s: a) priamoiara charakterizcie (Leovsk), b) zdrobnenos (Prvik), c) obsiahnutie detskej sksenosti (Babrik), d)
tematick pomenvanie sprpadnmi didaktickmi zmermi (Pondelok, Utorok) e) hniezdovanie (napr. literronym odvoden zapelatva sneh), apreto
orientcia literrneho diela na deti ovplyvuje kvalitu literrneho vlastnho
mena.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

267

Literatra
Kuerov, P., 2014, Literronym vprzach pre deti P. Uliianskeho, Diplomov prca, B. Bystrica, Univerzita Mateja Bela, 114 s.
Odalo, P., 2012, Literronym vslovenskej literatre, B. Bystrica, Univerzita Mateja Bela, 162 s.
Stanislavov, Z., 2010: Dejiny slovenskej literatry pre deti amlde po roku
1960. Bratislava, Literrne informan centrum, 318 s.
Uliiansky, J., 1981, Adelka Zvonekov, Bratislava, Mlad let, 47 s.
Uliiansky, J., 1987, Nedea., Bratislava, Mlad let, 29 s.
Uliiansky, J., 1990, Snehuliacke ostrovy, Bratislava, Mlad let, 68 s.
Uliiansky, J., 1993, Mme Emu, Bratislava, Buvik, 31 s.
Uliiansky, J., 1996, Veverika Veronka, Bratislava, Nona, 33 s.
Uliiansky, J., 2000, Drak Plamienok, Bratislava, Buvik, 39 s.
Uliiansky, J., 2002, Pn Prvik, Bratislava, Buvik, 45 s.
Uliiansky, J., 2002, Tajomstvo ierneho Dvora, Bratislava, Trio, 115 s.
Uliiansky, J., 2003, Podivuhodn prbehy siedmich mor, Bratislava, Perfekt, 53 s.
Uliiansky, J., 2005, arovn chlapec, Bratislava, Perfekt, 2005, 86 s.
Uliiansky, J., 2006, Kocr na kolieskovch koruliach, Bratislava, Perfekt, 76 s.
Uliiansky, J. Palk, P., 2007, Rozprvky z palety, Martin, Vydavatestvo
Matice
slovenskej, 61 s.
Uliiansky, J., 2009, Mal princezn, Bratislava, Perfekt, 86 s.
Uliiansky, J., 2009, tyria kriatkovia avla, Bratislava, Perfekt, 37 s.
Uliiansky, J., 2011, Analfabeta Negramotn, Bratislava, Trio, 94 s.
Uliiansky, J, 2013, Leonardo, kocr zulice, Bratislava, Trio, 47 s.

The characteristics of literaronyms in childrens literature


(Functional oscillation between oral deposition and documents)
Resum
The orientation of literary work influences the quality of the childrens
literary proper name. Presented focus is reflected in the function expressing
the childrens aspect. In this function we can recognized following features:
straightforward characterization, diminutive, inclusion of childs experience,
themed naming with didactic intentions and nesting.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

269

Ewa Pajewska
Uniwersytet Szczeciski

Pole semantyczne barw drzew ikrzeww wForsthandbuch:


Allgemeiner theoretisch-praktischer Lehrbegriff smmtlicher
Frsterwissenschaften wporwnaniu ztumaczeniem
Filipa Nacz-Kobierzyckiego Umieitno laowa czyli
Rkoksig dla wacicieli lasow iich lesnniczych: pod Tytuem
powszechna teoretyczno-praktyczna wszystkich lasowych
umieitnoci Nauka1

Sowa kluczowe:
pole semantyczne barw, komparatystyka, historia lenictwa, podrczniki dla lenikw
Keywords:
semantic field of colors, comparative linguistics, history of forestry, manuals for foresters

Wiek XVIII ipocztek dziewitnastego by dla wielu europejskich wsplnot komunikatywnych okresem tworzenia wdziedzinie nauk przyrodniczych
nowoczesnych dyskursw abstrakcyjnych oraz dyskursw dydaktycznych.
Stopniowo zaczto interpretowa otaczajc rzeczywisto w jzykach narodowych, wyzwalajc si z dominacji aciny. Podjto ogromny wysiek intelektualny dla ustalenia zasad tworzenia wzorcowych tekstw wtym zakresie.
Niezbdne stao si wypracowanie zasad postpowania metodologicznego,
ustalenie kategorii pojciowych, stanowicych podstaw struktury treci, przyjcie okrelonych sposobw interpretacji oraz ustalenie zasad wartociowania.
To pozwalao zjednej strony na ewolucyjne tworzenie si jzyka nauk przyrodniczych jako takiego, azdrugiej strony na ksztatowanie norm tego dyskursu
1

Friedrich, August Ludwig von Burgsdorf, Forsthandbuch oder allgemeiner theoretisch-praktischer


Lehrbegriff smmtlicher Frsterwissenschaften, t. 2, Berlin 1788/1796, wyd. 2. Frankfurt-Lipsk
1790/1797 (cytaty zwydania drugiego), Umiejtno lasowa czyli rkoksig dla wascicieli lasow
i ich lesniczych pod Tytuem Powszechna Teoretyczno-Praktyczna Wszystkich Lasowych Umiejtnoci Nauka przez Pana F.A.L. Burgsdorf Krlesko Pruskiego tajnego Radce i naywyszszego
wBrandeburgii Leniczego wielu Akademii izgromadze uczonych wspczonka wniemieckim
izyku iako Ksizka Klasyczna wydany. aprzez Filipa. Jakoba Naecz Kobierzyckiego dobr J.W.
Hrabi Morskeigo generalnego Rzdce na ojczysty izyk przeozony zskrocony ido kraiowych okolicznoci przystosowany, t. 1, Przemyl 1809, t. 2, Przemyl 1810.

270

Ewa Pajewska

przez autorw pierwszych tekstw wkonkretnym jzyku narodowym. Polacy


wtym czasie zkoniecznoci korzystali czsto zobcych wzorw, co uwarunkowane byo gwnie kontekstem polityczno-spoecznym. Nie zapominajmy
take, e nasze pastwo nie istniao na mapie wczesnej Europy, anowoczesna
nauka, wychodzc naprzeciw zmianom ekonomicznym tworzona bya przede
wszystkim wkrajach najsilniejszych gospodarczo. Promotorzy tworzenia dyskursu abstrakcyjnego wjzyku polskim zdobywali wyksztacenie gwnie na
uniwersytetach niemieckich i francuskich. Dochodzio w zwizku z tym do
konfrontacji jzyka narodowego zjzykiem obcym (wnaukach lenych przede
wszystkim z jzykiem niemieckim). Dla autorw tego typu prac najwaniejszym problemem do rozwizania by wybr odpowiednich sposobw wprowadzania terminologii. Na poziomie jzykowym tego dyskursu mieli oni trzy
moliwoci: stosowanie obcych jednostek wpostaci cytatw lub kalk, tworzenie terminologii rodzimej, bd te mieszanie obu tych sposobw.
Punktem wyjcia do dalszych rozwaa jest fakt, e terminologia, bez
wzgldu na jej sposb tworzenia, nigdy nie wystpuje bez otoczenia atrybutywnego. Ta warstwa leksykalna rzadko bya przedmiotem zainteresowania
jzykoznawcw, azwaszcza przedmiotem bada komparatystycznych najstarszych tekstw specjalistycznych z dwch obszarw jzykowych. Interesujce
jest w zwizku z tym przeledzenie sposobw wprowadzania okrele tylko
zjednego pola semantycznego, wtym wypadku pola barw, ktre suyy opisowi drzew ikrzeww (czyli najwaniejszym obiektom gospodarki lenej) przez
polskich autorw podrcznikw i monografii naukowych, ktre byy tumaczone zjzyka obcego. Naley postawi pytanie, czy wpolskich tekstach pojawiaj si dokadne tumaczenia nazw tych barw zjzykw oryginau, czy te
moe wprowadzane s okrelenia inne, typowe wycznie dla jzyka polskiego. Jak przedstawia si semantyczna ich czliwo? Aby odpowiedzie na te
pytania analizie poddano wycznie okrelenia barw wystpujce w opisach
drzew i krzeww zamieszczonych w pierwszym, na poziomie akademickim,
napisanym po polsku podrczniku dla lenikw pt. Umieitno laowa czyli Rkoksig dla wacicieli lasow i ich lesnniczych: pod Tytuem powszechna
teoretyczno-praktyczna wszystkich lasowych umieitnoci Nauka. Wybr takiego rda materiau i samego przedmiotu analizy motywowany jest tym,
e semantyka ifunkcje barw wliteraturze, szczeglnie literaturze minionych
epok byy przedmiotem wielu opracowa lingwistycznych2, natomiast niewiele
2

Patrz np.: Ryszard Tokarski, Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, wyd. 2 rozszerz.,
Lublin 2004, Magdalena Czachorowska, Wyobrania pisarska Bolesawa Prusa iStefana eromskiego na przykadzie sownictwa topograficznego inazw barw, Bydgoszcz 2006, Joanna Rychter,
Jzykowa kreacja przyrody nieoywionej wutworach poetyckich Juliusza Sowackiego, Szczecin

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

271

uwagi powicono, jak ju wspomniaam, barwom wnajstarszych dyskursach


specjalistycznych. Wybrany do tej analizy podrcznik jest tumaczeniem zjzyka niemieckiego pracy Augusta Ludwiga von Burgsdorfa pt. Forsthandbuch:
Allgemeiner theoretisch-praktischer Lehrbegriff smtlicher Frsterwissenschaften, ktra wydana zostaa wdwch tomach wBerlinie (pierwszy wroku 1788,
a drugi w 1796). Przetumaczy j, mieszkajcy w Wgierce k. Pruchnika,
Filip Nacz-Kobierzycki w 1808 roku, rzdca dbr w Kluczu Pruchnickim,
awydrukowano j wtake wdwch tomach pierwszy wroku 1809, adrugi
w1810 wPrzemylu, wdrukarni Jana Gobiowskiego. Fakt, e przekadu dokonano wpo 1314 latach od ukazania si oryginau, wiadczy obardzo dobrej
orientacji Nacza-Kobierzyckiego wstanie wczesnej wiedzy lenej. Tumaczenie oddaje stan polszczyzny, jak posugiwano si wtamtym czasie3. Autor
zdawa sobie sprawie ztego, e jest pionierem wzakresie krzewienia wiedzy
na temat zasad gospodarowania wlasach wjzyku ojczystym. Wprowadzi do
tumaczonego tekstu take wasne przemylenia odnoszce si do stanu polskich lasw, czynic przy tym odstpstwa od tekstu oryginau. Przystosowa
take do polskich realiw zestawienia tabelaryczne imateriay kartograficzne.
Na pocztku tumaczonej pracy pisze nastpujco: Przestraszone tak dowiadczonym niedostatkiem drzewa narody lub smutnym przypadkiem niebacznego
ssiada ostrzeone, nie chcc utraci swego przemysu, handlu, rolnictwa iwasnej wygody, uznay za jedne zswych zasad: utrzymanie pozostaych szcztkw
swych lasw, zasiewanie nowych ipielgnowanie onych awszytkiech gospodarne
uycie. Ktr zasad nazywam wmoim jzyku Rzecz lasow. Za aeby ta zasada poytecznie uskutkowan icelowi swemu odpowiadajc by moga, zebrano zniezawodnych dowiadcze reguy, ktre unich s podstaw do osignicia
zbawiennego w oddaleniu najprzykrzejszego i najnieznoniejszego niedostatku
drzewa, celu, ktry zbir regu nazywam Nauk lasow, ktra utych bacznych
narodw, przez nauczycielw zkatedr we wszechnicach goszona bywa4.
Wopracowaniu chc przedstawi wkad tumacza wksztatowanie obrazu
barw wodniesieniu do nauk lenych. Dziki dostpowi do zasobw internetowych umoliwiajcych korzystanie z dzie nalecych do dziedzictwa kulturowego naszej cywilizacji dokonano porwnania midzy tekstem oryginau

2009, teje: Jzykowa kreacja barw wpoezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Szczecin 2014.
Nacz-Kobierzycki by kreatywny w tworzeniu terminw wiadczy choby to, e wybiera
midzy rnymi technikami, np. stosowa kalkowanie typu rkoksig dla niemieckiego Handbuch (pniejszy podrcznik), wykorzystywa te moliwoci derywacyjne jzyka polskiego
np. wierzchnia, biaogowskie drzewa.
Umiejtno lasowa czyli rkoksig dla wacicieli, op.cit., m t. 1, s. 6.

272

Ewa Pajewska

apolskim tumaczeniem5. Digitalizacja starych drukw pozwala na prowadzenie bada porwnawczych wszerszym ni do tej pory zakresie.
Przy porwnywaniu tekstu tumaczenia zoryginaem nie naley zapomina okonwencjach tworzenia jzykowego obrazu wiata wkonkretnym systemie jzyka. Kada kreacja jzykowa, atak jest tworzenie konkretnego typu
wypowiedzi przez jednostk, jest wypadkow wpywu konwencji, obrazw,
sposobw kategoryzowania jzyka ojczystego iwyboru niektrych lub te adnej zjzyka tekstu tumaczonego. Wybory te nie s zobiektywizowane, bo jak
pisze E. Tabakowska: Historia napisana po angielsku, a potem przeoona na
polski, jest jak symfonia wtonacji As-dur, potem przetransponowana wtonacje
fis, na dwa fortepiany. Czyli przekad idealnie ekwiwalentny w stosunku do
oryginau jest po prostu izdefinicji niemoliwy. Moliwe s tylko mniejsze lub
wiksze przyblienia, iztym zaoeniem wpamici tumacz musi si stara jak
najwierniej odegra oryginaln melodi6.
Nacz Kobierzycki nie zawsze jest wierny oryginaowi, np. w niemieckim zdaniu ... an den jungen Stammen und Zweigen ist sie aber erst lichtgrn,
dann braun (132) mamy dwa okrelenia barw, tj.: lichtgrn wietlistozielony, jasnozielony7 oraz braun brzowy, awpolskim tumaczeniu nie ma ju
mowy obarwach kory, tylko wystpuje odniesienie do wczeniejszego zdania
traktujcego obarwie kory dbu ozimego, np.: Kora iarego wcale podobna iest
owey ozimey dbu (I, 86). Odwouje si wic do kompetencji czytelnika, do jego
wiedzy orodowisku lenym, nie uznajc za konieczne wprowadzanie nazwy
barwy. Wtym miejscu mona ju, wyprzedzajc cilejsze ustalenia, wskaza
na fakt, e tumacz zawsze konsekwentnie wprowadza polskie okrelenie intensywnoci barwy zielonej tj. jasno zielony, ktre woryginale niemieckim ma
dwa odpowiedniki, wskazany w powyszym przykadzie lichtgrn, ktry na
polski mona te przetumaczy jako wietlicie zielony i hellgrn, dokadny odpowiednik wyrazu polskiego jasnozielony. Mamy wic do czynienia ze
wiadomym wyborem przez tumacza jednego tylko wariantu. Niektre nazwy
barw Nacz- Kobierzycki tumaczy dosownie, aniektre zamienia wjzyku
polskim na kolor lub jego odcie, ktry wydaje mu si odpowiedniejszy, np.:
niem. Der Samme dieser Sorte ..... ist strohgelb, glatt.... (134), czyli somianote na pol.: Nasienie ... somiano zote, gadkie (I, 88), co znaczy, e zamiast
barwy tej wybra jej wariant, czyli kolor zoty. Zdarza si te tak, e wnie5
6

http://www.archive.org/stream/forsthandbuchal02burggoog#page/n23)9/mode/2up

Elbieta Tabakowska, Oprzekadzie na przykadzie. Rozprawa tumacza zEurop


Normana Daviesa, Krakw 2003, s. 2223.

Wartykule zachowana jest pisownia ortograficzna uyta przez Nacz-Kobierzyckeigo. Wtakiej te postaci podawane s przykady.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

273

mieckim oryginale opis jest dokadniejszy, wystpuj dodatkowe desygnaty


ibarwy lub barwa, ktrej nie ma wpolskim tekcie, np.: Die Rinde der jungen
Triebe ist braun, an alteren Stammen wird sie braungrau... (135), co wtumaczeniu oddane jest jako: Kora na starych jest brunatnoszara, na starszych kostrbata ispkana (I, 88). Mona te odnale przykady, wktrych okrelone
roliny lub ich czci wjzyku niemieckim s dokadnie scharakteryzowane,
jeeli chodzi okolor: Die Blatter sind dunkelgrn und glnzend... (135), natomiast w polskim tumaczeniu nie ma opisu barwy lici, tylko nastpujce
zdanie: Licie w Kwietniu rozwiai si a w Padzierniku opadai (I, 88), co
oznacza moe, e autor tumaczenia pomija ten fragment, uznajc go za tak
oczywisty, e niegodny uwagi. Zdarza si, e Nacz-Kobierzycki wprowadza
inne porwnanie zbarw ni ma to miejsce wtekcie Brgsdorfa, np.: Die Rinde der jungen Zweige ist buttergelb, gegen den Winter wird sie orangenfarbig...
(165), tj.: Kora modszych gazek jest tkowota, ten w jesieni odmienia
wpadajc wkolor zoltawo ceglasty... (I, 119). Wniemieckim tekcie kora jest
ta jak maso, awpolskim ta jak tko, aprzed zim wtekcie polskim
tawo ceglasta, awniemieckim koloru pomaraczowego. Rnica wskojarzeniach wic jest do znaczna inie mona mwi otosamoci barwy. Cech charakterystyczn, na ktr naley take na wstpie zwrci uwag, jest
konsekwentne tumaczenie niemieckiego przymiotnika braun brzowy jako
brunatny oraz hellbraun idunkelbraun jako jasnobrunatny iciemnobrunatny oraz innych moliwych pocze, jak np. podany powyej przykad tumaczenia wyrazu braungrau brunatnoszary. Taki sposb postpowania tumacza
obrazuj nastpujce przykady: 1. niem. Ob sie schon im Herbste absterben
und braun werden, bleiben.... (128); pol. Chocia li tego dbu wzimie umiera
ibrunatnym staje si... (I, 82). Wpolskim tekcie przymiotnik brzowy, take
wzoeniach wystpuje tylko 3 razy, np. pol. Kora modych rolin umodych
gazi jest gadka iczerwonawo zielona, ana starych drzewach ciemno brzowa (I, 92), niem. Die Rinde der jungen Pflanzen und junge Zweigen ist glatt und
rothlich grun; an altar rauch; an alten Baumen aber dunkelbraun... 128.
We wspczesnych tekstach specjalistycznych zzakresu nauk lenych wystpuj oba przymiotniki wymiennie, np. wopisie barwy kory drzew, tak wic
kora dbu moe by zarwno brunatna, jak ibrzowa. Interesujce jest stwierdzenie faktu, e Nacz-Kobierzyski zdecydowanie preferowa uycie przymiotnika brunatny wmiejscu niemieckiego braun.
Wopisach drzew ikrzeww wpolskim wydaniu podrcznika dominuje,
czego naleao si spodziewa, barwa zielona. Jest to barwa chromatyczna,
ktra jest prototypowa dla rolinnoci. Do pola semantycznego barwy zielonej

274

Ewa Pajewska

nale wedug liczy liczby uy wbadanym tekcie: zielony (38), jasnozielony (10), ciemnozielony (10), letniozielony (6), zielono (3), zielonawy (2),
zielonkowaty (2), glanocownozielony (2), czerwonawo- zielony (2), tawo
zielony (2), zielonkawy, biaawozielony, biaozielonawy, brunatno zielonawy, trawnozielony, zielony jak oliwka, zielonoty, na zielono, trawny, zieleniejcy, zielenie si wszystkie po jednym uyciu. Razem wpolu barwy
zielonej mamy 22 warianty cznie w88 uyciach.
Podstawowy wariant nazwy wystpuje najczciej (308 razy) iokrela drzewa, krzewy lub ich czci, np.: drzewa: ywe drzewa rni i iezcze dwoiako,
wiele ich s letniozielone, ktre we licie na zime trac, inne zawze s zielone
(I, 66), licie: Licie s zawze zielone ... (I, 196), szyszki: ... zielonych zyszek ...
(I, 226), owoce: Owoce nim docign, to iet gdy zielone s. (I, 160), jagody: ...
iagoda ... zpoctku zielona ... wLipcu czerwona, daley czarna (I, 192), misz:
zawierai wsobie zielone mio (I, 161), droga pykowa: ty guzik iet
mieity, adroga pykowa zblizn zielona. (I, 159), denko: ... denko zielone (I,
200), kotki: kwiat mki zkada i dugich cienkich na do wiezaicych zielonych kotek ... (I, 81), (niem. Die mannlichen bestehen aus langen, dnnen, herunterhangenden grnen Ratzchen oder Trodeln, die an der ... der jungen Triebe
sitzen (127); daleko mnieyze sa ... zielonemi (I, 81). Istotne jest to, e zawsze
byy tumaczeniem niemieckiego przymiotnika grn, ktry wniemieckim oryginale nie wystpowa zdodatkowymi okreleniami, pozwalajcymi wskaza na
odcie koloru zielonego. Nastpnie zaprezentowa naley inne warianty barwy
zielonej, ktre wskazuj na stopie intensywnoci barwy, czyli wprowadzaj cieniowanie. Pierwszym typem cieniowania jest tworzenie intensywnoci barwy
zielonej za pomoc przyswka jasno, np.: jasnozielony (I, 10): Ma litki iasno
zielonego koloru (I, 113 ); Kicie toi na gaazkach iano zielone (I, 180);
Kora na wierzchniey pazczyznie iano zielona na spodniey za biaawza zmnogoci wypukych y (I, 83) oraz przyswka ciemno, np. ciemno zielony (10):
Plazczyzna ich ciemno zielona glancowana, dolna biaa (I, 202); Licie ciemno
zielone (I, 192); Li tego dbu iet gadki iciemno zielony.... (I, 82); Na wierzchu iet gadki iciemnozielony... (I, 82) niem. Die Blatter ... oben weden dunkel
grn und glatt (128). Ten sposb przedstawiania intensywnoci odnosi si gwnie do barwy lici. Wzapisie ortograficznym pisownia jest rozdzielna, tak wic
przyswkowy czon przymiotnika zoonego jest mocniej podkrelony.
Cieniowanie barwy zielonej moe take by wprowadzane wtekcie za pomoc formantw -awy, -kawy oraz nietypowego -kowaty. Oba konsekwentnie wskazuj na mniejsze nasycenie koloru, czyli zielonawy to nieco zielony,
wpadajcy w zielony SW VIII 496: ktre 4. zielonawych owalnych wklych

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

275

listkw ma (I, 159), zielonkawy: Denko kwiatowe iet biao zielonkawe... (160),
zielonkowaty wpadajcy w zielony SW VIII 49, np.: oprcz biaego ziarka
i zielonkowatego kieka... (I, 223); Kora na modszey iet zielonkowata, na
starzych biaa i gadka (I, 102). Najczciej okrela si wten sposb bardzo
mode drzewka imode licie, ktre zaczynaj okres wegetacji. Inne okrelenia
do przymiotnika zielony to: trawnozielony: Kolor ich trawno zielony(I, 113).
Jest to tumaczenie zjzyka niemieckiego leksemu grasgrn, gdzie porwnanie do trawy jest wskazaniem na intensywno barwy zielonej. Konstrukcja
porwnawcza zielony jak pojawia si wanalizowanym materiale tylko raz, tj.
zielony jak oliwka, abyo to wskazanie barwy owocu: Owoc zpocztku zielony
iak oliwka... (I, 159). Pozostae okrelenia do przymiotnika zielony odnosz
si do intensywnoci innej barwy tj. czerwonej, tej ibiaej, ktra czy si
zzielon, tworzc ich mieszanin. Mog to by okrelenia zformantem -awy,
np. czerwonawo zielony dla okrelenia barwy kory drzewa lub jego gazi:
...kora modszych dbkw igazek iet gadka czerwonawo- zielona... (I, 83);
czerwonawo zielone rozczki mi ku doowi zakrzywione czerwone kolce (I,
185 ); tawo zielony dla okrelenia barwy kwiatw drzew ikrzeww: Zultawo zielone kwatki wyratai wMaju razem zliciem (I, 133); zotawo zielone
kwiatywytrykai wMaiu (I, 170); biaawo zielony dla okrelenia barwy kwiatw: Kwiaty dwupiowe biaawo zielone ... (I, 170).
Zielony wystpuje take w poczeniu z okreleniem czasowym, co jest
szczeglnie godne podkrelenia w tekcie tumaczonym przez Nacza-Kobierzyckiego zawsze wodniesieniu do letniej pory roku, tj. letniozielony
icharakteryzuje drzewa lub las, np.: ywe drzewa roni i iezcze dwoiako,
wiele ich s letnio zielone, ktre licie swe na zime trac... (I, 66); ...letnio zielonym drzewom nie zkodz (I, 220); klon pospolity wlaach letnio zielonych...
(130); W porzdnych letnio zielonych lasach... (I, 132); letniozielonym drzewom... (I, 136); wlaach letnio zielonych...(I, 142, 156). Wniemieckim oryginale drzewa zielone to Laubwalder, Laubholzer lub Laubbarten, czyli lasy
liciaste, drzewa liciaste, drewno liciaste. Jak ztego wynika tumacz wprowadzi neologizm letniozielony, ktry si jednak w perspektywie minionych
dwch wiekw nie przyj wjzyku specjalistycznym lenikw.
Od kontekstu zaley interpretacja leksemw zieleniejcy si, zielenie si,
ktre mog wskazywa na pocztkow faz jakiego procesu, bd te na trwae
bycie zielonym: Bagienka zawze zielenieice i litki toi na krtkich ogonkach
(I, 202); szyszki ... ony zawze zieleniei i... (I, 215). Wraz zprzymiotnikiem
zielony wystpuje te okrelenie poysku, bdce adaptacj zjzyka niemieckiego tj. glancowo, np. glancowo-zielony: Li... na brzegach wochaty wyginany

276

Ewa Pajewska

iglancowno zielony... (I, 95). Nazw cechy bycie zielonym zformantem -o,
tj. zielono czy tumacz zlimi, szyszkami ikor, co jest zgodne ztekstem
oryginau, np.: Ich wierzchnia iet pikna ciemna zielono glancowna... (I, 121);
Powierzchownie mai dn zielono is gadszemi, zpodpodu za biaawe
(I, 122 ); zyzki zielono swe na brunatno zamieniai... (I, 369); Do iluminowania planw zdatn nie iet, gdyz sw pikn zielono w kilka mieicy
wbrzydki kolor zamienia (I, 171). Ten derywat zastosowany zosta wpierwszym zdaniu wmiejsce niemieckiego wyrazu dunkelgrn, tj.: Die obere Flache
ist schon dunkelgrn und glanzend... (166), wdrugim wmiejsce przymiotnika
grn wzmocnionego przez przyswek schon: Oberwarts sind sie schon grn
und ganz glatt... (167). Zielona barwa moe te by wprowadzona dla wskazania osabienia barwy biaej, tej lub szarej, np.: zielono te listki kwiatowe (I,
169); Kora na pniu iet gadka zielonawo szara... (I, 111).
Nastpn barw stosowan wopisie drzew ikrzeww womawianym podrczniku dla lenikw jest barwa czerwona. W koncepcjach lingwistycznych
barw czerwon zalicza si do chromatycznych, podstawowych. Stanowi centrum
procesualne iznaczeniowe dla innych pochodnych nazw kolorw8. Wpolu semantycznym barwy czerwonej wystpiy takie warianty, jak: czerwony (32), gdzie
najczciej barwa ta bya skadowym elementem terminu nazwy gatunkowej
drzewa lub innej roliny lenej, np. : Bez czerwony (I, 168), czas czerwonej olszy
siewu... (I, 364); z czerwonej olszy (I, 363). Oglnie okrela te barw krzewu
lub drzewa, np.: krzak ma atrament czerwony... (I, 183); wjesieni dostaje kolor
czerwony (I, 180), owoce ijagody lub ich czci: Owoc jest... ku kocu Sierpnia
czerwonym (I, 155); Owoc ...we wrzeniu czerwony, glancowany, misisty... (I, 159);
owoc ...czerwonego nabiera koloru... (I, 146); Owoc daley ...czerwonym... staie si...
(I, 172); wrzodku czerwona pestka.... (I, 176), kwiaty lub ich czci, np: die weibliche, sind rothe Knopfchen... (I, 142); Kwiat niewieci, s czerwone guziki... (94),
licie lub ich czci: Licie s mikkie zczerwonymi ykami... (I, 169).
Wystpuj take atrybuty wskazujce na cieniowanie barwy czerwonej,
takie jak np.: czerwonawy (12), dla okrelenia drewna: Biae drzewo kruszyny ku drzeniowi czerwonawe mitkie... (I, 173), kwiatw iich czci: Korony
kwiatowe bywaj ... czasem czerwonawe... (I, 150); ... kwiaty maj czerwonawa
koron (I, 151); maj ... na wzdu podniesion czerwonaw y... (I, 156),
czerwonawobrunatny (4), dla okrelenia kory: Kora na modych brzoskach iest
czerwono brunatna zbiaemi kropkami... (I, 104); Kora modych gazek czerwonawo brunatna... (I, 150); Kora czerwonawo brunatna... (I, 156); Kora gadka
czerwonawo brunatna... (I, 137), szkaratowy (2), okrelenia jagd, owocw:
8

R. Tokarski, Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, op.cit., s. 87106.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

277

jagody podugowato okrage glancowne szkaratowego koloru.... (I, 176);


Owoc ... szkaratowego koloru... (I, 184); toczerwonawy (2), dla okrelenia
drewna: Drzewo ma kolor to czerwonawy... (I, 238); drzewo drzeniowe jest
to czeronawego koloru (I, 209), czerwono 2, Kolor jego wczerwono lub
biao wpada... (I, 232); Drzewo olszowe po ciciu ma pikn czerwono... (I,
99), purpurowy (1), dla okrelenia kory: Kora... wpurpurowy wpada kolor...
(I, 123), brunatnoczerwony (1): Kolor jej ronatno czerwony (I, 208), purpura
(1) dla okrelenia kwiatw, ich czci, jagd, owocw: Nitki pykowe wpurpur ubrane (I, 153), niem. Die zwanzig Staubfden sin purpurroth. 197, czarnoczerwony: Owoc jagodowy... wWrzeniu dojrzewajc czarno czerwonym staje
si.... (I, 167), czarnawo czerwony: Jagody jasno lub czarnawo czerwone... (I,
136), wysoka czerwono: Wysokiej czerwonoci tego bzu jagody dojrzewaj
wLipcu (I, 169), jasno czerwony: Jagody dalej... jasno czerwone... (I, 175); jasnoczerwonawobrunatny: odmieniajc swoy czerwonawy kolor w zielony...
wjasnoczerwonawo brunatny (I, 229); glancownoczerwony: ... jest glancowno czerwona (I, 121); glancownobrunatnoczerwony: jest glancowno brunatno
czerwona (I, 121); czerwonawozielony: Czerwonawo zielone roszczki mai ku
doowi zaokraglone czerwone kolce (I, 185); bladoczerwony: Kwiaty... s blado czerwone... (I, 184). Razem wystpio dwadziecia wariantw barwy biaej
w67 uyciach, co powoduje, e barwa czerwona ijej odcienie jest drug co do
frekwencji wopisie zjawisk przyrodniczych zwizanych zrolinnoci len.
W tym miejscu mona take umieci kolor pomaraczowy i ceglasty.
Pierwszy powstaje po zmieszaniu dwch podstawowych barw, tj. czerwonej
itej, adrugi po zmieszaniu barwy czerwonej ipomaraczowej. Kolory te
wystpuj w nastpujcych przykadach: nasienie pomaraczowego koloru
skrk okryte... (I180); za dodaniem potau daje im barw pomaraczow... (I,
190); nitki pomaraczowego koloru... (I, 142/3); kora ceglasta... (I, 135).
Trzeci barw wopisie drzew ikrzeww lenych jest barwa brunatna. Jak
ju wspomniano na wstpie, w ten sposb Nacz-Kobierzycki tumaczy konsekwentnie niemiecki wyraz braun brzowy. W polu semantycznym barwy
brunatnej wystpiy takie warianty jak: brunatny (20), czerwonobrunatny (9),
ciemnobrunatny (2), jasnobrunatny (2), czarnawobrunatny (2), glancownobrunatny (2), brunatnawy, czerwonawobrunatny, tawobrunatny, biaawobrunatny, cynamonowobrunatny, janiejbrunatny, ciemno- czerwonobrunatny, brunatno, brunatnoczerwony, brunatnoszary, brunatna szaro po
jednym uyciu. Razem wpolu semantycznym barwy brunatnej mamy 17 wariantw wcznie 48 uyciach. Ztego zestawienia wynika, e liczba wariantw
jest zbliona do wariantw barwy zielonej, natomiast zdecydowanie rzadziej s

278

Ewa Pajewska

one wykorzystywane w tekcie. Barw brunatn ma przede wszystkim kora:


Kora dugi czas iest brunatna... (I, 90), niem. Die Rinde bleibt lange braun... (I,
137); Kora wmodoci olszy iest bronatn... (I, 99), licie: ... chocia li tego dbu
na zime umiera i brunatnym staie si... (I, 82); werden im Herbste braun... (I,
142), nasiona: nasienie, ktre brunatne iest...(I, 98), niem. Da sie braun ist... (I,
142), skrka okrywajca nasiona: Te ziarka s take okryte brunatn skrk... (I,
99), niem. Diese sind ebenfals mit einer braunen Haut... (142), owoce iich czci:
Owoc brunatny.... (I, 200); torebki: ... same torebki s brunatne... (I, 94); znaiduie
si brunatna wena ... (I, 144) (tu: wena meszek pokrywajcy nasiona), ... miso
... biaawo brunatne (I, 188) (tu: miso misz). Moliwy jest wybr cieniowania, ktre moe by wprowadzone przez formy brunatnawy lub nieco brunatny,
ktre odpowiadaj niemieckiej formie braunlich, np.: 1. niem. Die glatte Rinde
des Baumes ist den jungen stammen braunlich (I, 143); 2. pol. Kora iest gladka
na modzych bukach iest nieco brunatna (I, 95). Kora moe te by ciemnobrunatna: Kora modych dbkw igazek jest gadka czerwonawo zielona na starszych kosturbata ciemno brunatna popkana (I, 83); niem. Die Rinde der jungen
Pflanzen und junge Zweigen ist glatt und rothlich grun; an altar rauch; an alten
Baumen aber dunkelbraun... (I, 128), a nasiona jasno brunatne: nasienie powierzchnie brunatne... (I, 91); niem. Das Saamenbehaltniss ... helbraun ... (I, 139).
Interesujcy jest nietypowy przykad wprowadzenia barwy cynamonowej
jako sposobu na oddanie cieniowania barwy brzowej szyszek, np.: trzy gatunki
szyszek... Drugie maic kolor cynamonowo brunatny... (I, 214); niem. Die zweiten haben vor zwei Jahren geblutet... sie sind zimtbraun ... (I, 283), jest to jednak
jak zpowyszego cytatu wynika dosowne tumaczenie zjzyka niemieckiego.
Kolejn barw wystpujc wopisie rolinnoci lenej wbadanym materiale
jest barwa ta. Najczciej wprowadzana jest przez atrybut ty, ktry okrela kor: kora ta (I, 120); Kora na zewntrz jest ta... (I, 182), kwiaty iich
czci: ty kwiatek (I, 159); denko kwiatowe jest te... (I, 181); Kady kwiat ma
6. tych nitek pykowych z12. tymi pykowymi strzakami... (I, 182); kwiaty
koloru tego (I, 190); pczki pykowe tym proszkiem okrywa... (I, 221); dwa
tych pykowych prcikw mie powinien... (I, 115), niem. Diese Ktzen sind aus
vielen Blmchen zusammengestelt, deren jedes 2 gelbe Staubkolben tragen
sollte... 161; drewno: drzewo ma kolor ty (I, 232); wtwarde tgo koloru drzewo zamienia si ... (I, 167); Krzak ten farbierzom ta daje farbe... (I, 190).
Barwa ta jest barw podlegajc cieniowaniu iokrelana jest wtedy atrybutami tawoty: kora modych drzew tawo ta (I, 119); jasnoty: kora jasnota (I, 182), siarczystoty:... listki kwiatowe siarczysto te
tak iako nitki... (142/3); bladoty: Paszczyzna lisci... blado ta... (I, 143);

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

279

tawy: jagoda ma kolor ltawy ... (I, 188); szyszki na niektrych drzewach
ltawe ... (I, 206); ltawe mae nasionka... (I, 207); kora ltawa... (I, 208,
216); kora tawa (I, 132, I, 177); kora ztawa (115); pcherzyk tawy...
(I, 178); zielonoty: zielono te listki kwiatow... (I, 168); tawomczny:
tawo mczne miso (I, 146), niem. mit weissem Fleische 190; zoty: nazwy
gatunkowe: zota wierzba (I, 73, 122).
Barwa biaa oddawana jest najczciej poprzez uycie przymiotnika biay,
ktry jest atrybutem dla: nazw gatunkowych: olsza biaa (I, 73); biaa olsza (I,
364)9, biaa wierzba (I, 122), kwiatw: krzaczki tego gatunku, ktre biae kwiaty
mai... (I, 191); przeciwnie pachnce biae kwiaty... (I, 167); kwiaty wbiaym kolorze.. (I, 154), kwiatki biae (I, 136), drzew iich czci: drzewa mode biae... (I,
209); biay biel... (I, 218); drzewo biae..., drzewo topoli jest biae... (I, 109), biae
drzewo kruszyny.. (I, 173); ... drzewo biae... (179); pi biaych listkw.. (I, 155);
biae listki (I, 138); drzewo biae... (I, 144), d. ziaren, jagd, soku: ... oprcz biaego
ziarna... (I, 223); Jagoda ... pena flegmistego, biaego soku... (I, 195). Ponadto barwa biaa jest cieniowana poprzez derywat zformantem -awy, tj. biaawy: Wierzchnia jej paszczyzna zielona, dolna biaawa... (I, 199); szyszki mai wiele maych
biaawych usek... (I, 206); [szyszki] na poczatku s biaawemi... (I, 212); kora jest
biaawa, licie biaawe (I, 122), biaawe ziarko (I, 125), biaawa wen okryta.. (I,
176), biaawe listki (I, 180); grna paszczyzna ... wbiaawy wpada kolor... (I, 137);
kolor liscia wpada wbiaawy... (I, 111), rurka owocowa biaawa (I, 160).
Barwa biaa okrelana jest te jako: biao: ... kolor jego wbiao wpada (I,
232). Tu mona te wskaza na cieniowanie tej barwy, np.: wysokiej biaoci:
na wszystkich powierzchniach listkowie wysokiej biaoci... (I, 104), mleczny:
Wjderkach ziarka... znajduje si mleczna materya czyli tynktura (I, 32), mleczysty: wytryska z nich sok mleczysty... (I, 132), srebrny: Licie wpadaj na
dolnej paszczynie wsrebrny kolor... (I, 117)
Barwa czarna (najczciej wformie przymiotnika czarny) to barwa typowa
dla ziemi, gleby: ziemia czarna ipulchna... (I, 83); Cis ronie na dobrym czarnym
gruncie...; na gruntach dobrych, czarnych... (I, 210); grunt pulchny zziemia czarn... (I, 109), nazw gatunkowych: bez czarny... (I, 168), czarna jagoda (I, 161; I,
170), owocw iich czci: owoc czarnym staje si... (I, 172); nasiona s czarne...
(I, 115); skrka jest tga, koloru czarnego... (I, 188); uski czarne... (I, 213); wiele
czarnych ziarek (I, 107); Jagody daley czarne... (I, 192), kwiatw i ich czci:
Kwiaty wytryskaj wMaiu... kady ma swj ogonek ijest czarny..., 193), kory:
kora czarna... (I, 172). Mona znale take wtekcie przykady stopniowania,
np. czerniejszy grunt im czarniejszy tym lepszy... (I, 126). Bardzo rzadko barwa
9

Nie ustabilizowa si jeszcze typowy dla terminologii szyk.

280

Ewa Pajewska

ta okrelana jest poprzez czasownik. Wpracy wystpi tylko czasownik procesualny czernie (stawa si czarnym): drzewo wwodzie czernieje (I, 209).
Barwa szara to barwa powstaa poprzez zmieszanie bieli iczerni wrwnych
proporcjach. Wbadanym materiale mamy przede wszystkim uycie przymiotnika szary, ktry suy okreleniu barwy kory: Kora na starszych jest szara...
(I, 181); kora szara... (I, 168; I, 171; I, 190; I, 192; I, 216). Wystpuje take cieniowanie szaroci, bladoszary: ony od dobrych szyszek rni si blado szarym
kolorem... (I, 386); szarawy: szyszki odmieniaj kolor wszarawy... (I, 212); listki
szarawe ... (I, 123); czarnawoszary: kora modszych gazek maica czarnawo
szary kolor (I, 150); szaro: kora wpada wszaro... (I, 160); zielonawoszary:
kora na pniu jest zielonawo szara... (I, 111). Popielaty uwaany jest za odcie szaroci, ktry bliszy jest bieli, prototypowy dla niego jest kolor popiou.
Wtekcie popielata bya przede wszystkim kora: pol. Kora ie[t nieco brunatna na starych popielata daley biaawa (I, 95); niem.: Die glatte Rinde des
Bumes der jungen Stmmen ist brunlich ltern aschfarbig und weilicher
142; kora jest popielata... (I, 163; I, 183; I, 225), czasami licie: listki popielate...
(I, 123). Kolor kory mg by przedstawiany take wrnych odcieniach, np.:
popielatosiwy: kora ma kolor popielatosiwy... (I, 113); popielato- szary: popielato szara kora (I, 156; I, 176; I, 177).
Barwa niebieska barwa zostaa w tekcie oddana wycznie poprzez cieniowanie niebieskawy: osobliwie limi, ktte niebieskawe s... (I, 145), albo
poprzez poczenie zinnym kolorem, np. czarnoniebieski: ... czarnoniebieskie
jagody widzie si dai... (I, 238).

Wnioski
1. Barwy drzew ikrzeww oddawane s gwnie poprzez przymiotniki proste (zielony, brunatny), derywowane (zielonawy, zielonkawy) oraz zoenia
(jasnozielony, ciemnobrunatny). Bardzo rzadko poprzez rzeczowniki (purpura), czasowniki (czernie) czy porwnania (zielony jak oliwka).
2. Najliczniejsze s wbadanym tekcie nazwy barw (iich wariantw), takie kolejno jak: barwa zielona, czerwona, brunatna, biaa, ta, czarna, niebieska.
3. Tumacz unika nazwy barwy brzowej, zastpujc j w zasadzie konsekwentnie (zwyjtkiem trzech przykadw) barw brunatn.
4. Najwicej wariantw (odcieni) ma w tekcie barwa zielona (jasnozielony, ciemnozielony, zielonawy, zielonkowaty, glanocownozielony,

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

281

czerwonawozielony, tawozielony, zielonkawy, biaawozielony, biaozielonawy, brunatnozielonawy, trawnozielony, zielony jak oliwka, zielonoty, trawny, nastpnie czerwona (czerwonawy, czerwonawobrunatny,
szkaratowy, toczerwonawy, purpurowy, czarnoczerwony, czarnawoczerwony, brunatnoczerwony, jasnoczerwony, jasnoczerwonawobrunatny,
glancownoczerwony, glancowano brunatno-czerwony, czerwonawozielony,
bladoczerwony) oraz barwa brunatna (czerwonobrunatny, ciemnobrunatny, jasnobrunatny, czarnawobrunatny, glancownobrunatny, brunatnawy,
czerwonawobrunatny, tawobrunatny, biaawobrunatny, cynamonowobrunatny, janiejbrunatny, ciemnoczerwonobrunatnybrunatnoczerwony,
brunatnoszary).
5. W zasadzie nazwy kolorw tumaczone s konsekwentnie i oddaj sens
oryginau, chyba e tumacz uwaa, e barwa jest powszechnie znana iwtedy pomija j wtumaczeniu, albo wprowadza pewn modyfikacj wybierajc wariant wedug siebie odpowiedniejszy (niem. Der Samme dieser Sorte
..... ist strohgelb, glatt.... (134), czyli somiano te na pol.: Nasienie ...
somiano zote, gadkie (I, 88).
6. Nie ma wikszych rnic midzy jzykiem polski iniemieckim wpolach
semantycznych nazw barw drzew ikrzeww.

Semantic field of colors of trees and shrubs in the Forsthandbuch:


Allgemeiner Theoretisch-praktischer Lehrbegriff smmtlicher
Frsterwissenschaften compared with the translation of Filip
Nacz-Kobierzycki titeled Umieitno laowa czyli Rkoksig
dla wacicieli lasow iich lesnniczych: Nauka powszechna
teoretyczno-praktyczna wszystkich lasowych umieitnoci
Summary
The eighteenth century and the beginning of the nineteenth was for many
European communicative communities an create period in the area of natural science modern abstract discourses and discourses of teaching. This article
presents acomparative analysis of the semantic field of trees and shrubs colors
in the original German text in combination with Polish translation. In Poland,
it was the first academic textbook for foresters. Semantic fields of color names
in the languages of two neighboring language groups are similar, but one can
also indicate minor differences due to the specificity of agiven culture.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

283

Vladimr Patr
Univerzita Mateja Bela

Sociokultrne kontexty vo vskumoch hovorovej sloveniny

Sowa kluczowe:
komunikacja, lingwistyka, studia interdyscyplinarne, socjolingwistyka, aksjologia,
kolokwialny jzyk sowacki, zintegrowany socjokulturowy koncepct
Keywords:
communication, linguistics, interdisciplinary studies, sociolinguistics, axiology,
colloquial Slovak, integrated sociocultural concept

Na vod predstavme bzu a ciele nasledujcich vah, kontatci a poznmok. Po priblen inpirci ahlavnho motvu nm je metodologicky
apraxeologicky nron vlastnos hovorovosti pristpime ku kontrovaniu
sociokultrneho arelu na jej sasn vskumy. Argumentcia pritom vedno
sreprezentatvnou prpadovou tdiou kotv vslovenine aslovenskom prostred. Pravdae, tdia si nrokuje na interlingvlne svislosti ana uplatnenie poznatkov aj vinch jazykoch asociokomunikanch prostrediach. Zver sa viae
na zoveobecnenia amon vyuitie nhadov vteoreticko-metodologickch
konceptoch avedch svyou mierou univerzality, vktorch rezonuje jazykov
komunikcia aspoluzastuje sa lingvistika. Mme na mysli predovetkm
sociolgiu, axiolgiu, teriu (komunikanho) sprvania akonania, kulturolgiu a, samozrejme, metodolgiu sjej metavednm poslanm.
Vzah medzi mimojazykovmi vlastnosami (formami dorozumievania)
stnos (hovorenos) psanos (tlaenos) je zretene prtomn, repektovan, ale aj popieran i priam odmietan vlingvistike u prinajmenom ostatnch sto rokov. Vre po pragmatickom obrate vpolovici minulho storoia
apo nstupe arozvoji parolovej lingvistiky sa ako metodologicky naliehav
zleitos dostalo do centra vedeckho zujmu aj relativizovanie uvedench
protiplov. Zblenie oboch vlastnost a uznanie prirodzenho oslabenia a
zniku hranc medzi stnosou a psanosou zvl v re elektronicky podmienenej komunikcie v ostatnch dvoch-troch desaroiach sa dostalo do
popredia ako nron, ale iaduca aproduktvna vskumn cesta. Bolo aje
len samozrejm, e strety oboch zkladnch spsobov dorozumievania si

284

Vladimr Patr

vyaduj aj odlin prstupy kpredmetu pozornosti priamej komunikcii


prostrednctvom ivej hovorenej rei.
V naznaench svislostiach a s ohadom na stredn motv aktulneho
konferennho podujatia si dovoujeme podnikn krtky exkurz do minulosti, ktorej sme sa s kolegami stali priamymi, pritom tmovmi astnkmi
atak trocha ispolutvorcami. Vroku 1993, vkrtkom obdob po prevratovom
rozhran 80. a90. rokov sme prijali as na medzinrodnej konferencii Wok
spoecznego zrnicowania jzyka, ktor sa uskutonila na tetnskej univerzite
vtetne (pokonferenn zbornk vyiel pod rovnakm nzvom; pozri Kania,
1996). U na zmienenom podujat sa popri dominujcom languovo-parolovom
ponman skmanej problematiky s ukotvenm pozornosti v tradinom
teoreticko-metodologickom rozmedz u spene aktivizovali aj interdisciplinrne lnie, vtom ase svznamnm zameranm na sociolingvistiku. Otakmer
tvrstoroie neskr sme sa v zariaden tetnskej univerzity zastnili konferennho podujatia so zberom na komunikujceho loveka vspolonosti,
s repektovanm vehikula jazyka/rei, ale najm so zdrazovanm kultrotvornch strnok komunikanch interakci.
Vhodn podmienky na naznaen trasovanie jestvovali v 90. rokoch aj
v slovenskom jazykovednom prostred. Vrazn predel na rozvinutie interdisciplinrnych vskumov vytvorila konferencia Dynamick tendencie v jazykovej komunikcii vmji 1988 vSmoleniciach (rovnomenn zbornk pozri
Bosk, 1990). Na konferennom podujat boli predstaven, prediskutovan
akomplexne usvzanen dynamizan faktory, ktor znane ovplyvuj stav
v udskej komunikcii, v komunikanch sfrach prostrednctvom prirodzenho jazyka. Konferencia sa stala vhodnou avtanou platformou na diskusiu
opripravovanej kninej publikcii Dynamika slovnej zsoby sasnej sloveniny (Horeck Buzssyov Bosk akol., 1989), ktor ovplyvnila aj slovensk
interdisciplinrny odborn diskurz vjazykovede.
Sben vedeck a praktick impulz pre slovensk lingvistiku so sociolingvistickou orientciou predstavoval vskumn projekt Slovenina v sasnej komunikcii (Buzssyov, 1989). Hlavn motivick lniu v om tvaroval
draz na loveka ajeho jazyk vspolonosti, vjazykovom spoloenstve. Prve
jazyk bol pritom povaovan za neoddeliten sas loveka, udskej podstaty
asociokultrnej identity. Zsadn metodick vetvu utvrali vskumy postojov
hovoriacich kjazyku ako celku. Projekt v90. rokoch ana prelome storo priniesol viacer cenn rieenia, ktor spene anadlho iniciovali alie vedeck
smerovanie vo vskumoch hovorenej komunikcie.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

285

Metodologick podloie a predpokladan, najm vak napan prnos


vskumov vrokoch 1990 2000 rmcovalo silie skma vzah hovoriacich
kjazyku ako k(nrodnej) hodnote. Tento zsadn zmer korepondoval sbdateskmi vzvami aj vinch slovanskch lingvistikch (vberovo veskom
prostred vniekokch vydaniach napr. Koensk Hoffmannov Jaklov
Mllerov, 1990; vposkch podmienkach Gajda, 1997, ai.). Vzsadnch Gajdovch nzoroch sa zdrazuje sila teri, ktor erpaj zkultrnych tradci
apevnch kultrnych vzorcov; vautorovom viden s terie schopn podnieti
vznik vekej syntzy, na ktor si nrokuje prve lingvistika sjej antropokultrnou asociokomunikanou bzou (Gajda, 1997).
Na komplexn dynamick kontrukt Koenskho akol., na Gajdov viacrozmerne, integratvne vybudovan mylienkov a koncepn skelet a alie
provnaten zmery zareagovali v slovenskej jazykovede konca storoia predovetkm interdisciplinaristi. Treba poznamena, e tto modern lnia
ovplyvuje vskumy svojho druhu dodnes. Ide pritom oprogramov prstupy,
od 90. rokov pravidelne predstavovan vzbornkoch edcie Sociolinguistica slovaca1 ainne konzultovan na monotematickch medzinrodnch vedeckch
podujatiach. Zbanskobystrickho akademickho prostredia uvdzame konferencie ojazykovej komunikcii, ktor sa konaj od roku 1991 dodnes (prehad
doteraz vydanch pokonferennch zbornkov pozri Patr, 2014).
Vnartnutch sradniciach sa vnovom storo ocitla aj problematika hovorenej komunikcie. Zhadiska ustavinej premenlivosti, permanentnej nehotovosti dorozumievania otvorenou reou priam pred naimi oami asnam prispenm ide o stlu vzvu v slovenskej jazykovede prinajmenom od
60. rokov 20. storoia. Popri ternnych vskumoch atruktrno-systmovch
charakteristikch prienikovho konglomertneho tvaru zastreme ho zdruenm terminologickm pomenovanm hovoren podoba sloveniny sa vo
svetle parolovej lingvistiky vnovch asoch zamerala pozornos na pragmatiku komunikovania, komunikano-konverzan stratgie akomunikan kompetenciu, na otzky ne/kvality komunikcie zhadiska kultry vyjadrovania,
ale aj na podstatu, socilno-komunikan vzahy acharakteristiky astnkov
komunikanch interakci. Na kriovatkch vskumnch lni sa exponuje hovorov slovenina ako varieta nrodnho jazyka srtami prirodzenosti. Takto
sa na povinn pozornos venovan jazykovej/reovej bze, ktorej sa vak nevzdva ani interdisciplinrne profilovan jazykoveda, navrstvuje zujem nielen
omultimodlne vnman jazykov kd, ale aj ojeho samotnch nositeov, resp.
1

Pln verzie edcie s k dispozcii online na http://www.juls.savba.sk/ediela/sociolinguistica_


slovaca

286

Vladimr Patr

pouvateov. [Kaiskovm teoreticko-metodologickm, prierezovm, terminologickm, resp. syntetickm prstupom kstavu adynamike hovorenej komunikcie ahovorovej sloveniny po roku 2000 vberovo pozri Findra, 2007;
Bodnrov, 2013; Patr, 2008, 2010, 2012a, 2012b.]
Rozlenenie zujmovho arelu a debu prce vo vskumoch hovorovosti ahovorovej sloveniny vobdob po milniovom medznku pravdae,
vrtane prpustnho rozptylu s konvergujcimi trendmi stvrnime prostrednctvom nrtu.
Obr. 1 Hovorov slovenina na rozhran aktulnych teoreticko-metodologickch limt
ainpirci po roku 2000

U bolo uveden, e vskumy hovorovosti adorozumievania prostrednctvom ivej, otvorenej rei s stle atraktvnou, kontinulnou aotvorenou vzvou pre al rozvoj vedeckho poznania vo vymedzenom fokuse. Je pritom
prirodzen, e pri alch bdaniach sa ich osnovatelia arealiztori vysporadvaj s teoretickmi podnetmi a metodologickmi koncepciami, ktor do
jazykovedy prdia zinch, nezriedka aj vzdialenejch vednch sfr snrokmi na vysok stupe zoveobecnenia. V tejto svislosti sa sbene objavuje
dvojotzka: a) akm spsobom si pokraujce vskumy hovorenej komunikcie ahovorovej sloveniny udriavaj kontinuitu svykonanmi bdaniami

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

287

anajm b) ako si vstle sa zvujcom metodologickom mori nadobudnut


poznatky ainterpretcie zachovaj svoju jednoznan jazykovedn podstatu.
U pri ranch impulzoch zoblasti integratvnych vied terie komunikcie,
sociolingvistiky, psycholingvistiky, pragmalingvistiky, konverzanej adiskurznej analzy, novie napr. pri kognitvno-lingvistickch, inter- aetnojazykovch
exkurzoch sa roziruje zujmov arel lingvistiky. Ksyntzam sa vak autori obas dopracvaj neprli objektvnymi aschodnmi cestami. [Orizikch
amonostiach prnosnho vyuitia sptosti jazykovedy sinmi vednmi oblasami systematicky uvauje S. Gajda pozri Gajda, 1997; najnovie snvrhmi
na nov videnie cez priezor tlu Gajda, 2013.]
Na podporu prijatenej perspektvy pri vskumoch hovorovosti (ahovorovej sloveniny) je potrebn predloi primeran argumenty. Ako vchodisko
sli transkript relnej dialogickej komunikcie. Uskutonila sa vmodelovej
komunikanej situcii typu predaj nkup, uplatnil sa vnej symetrick dialg
avyznauje sa elegantnm dosiahnutm kovch komunikanch zmerov
aefektov. Zhrme ich do prakticistickej sentencie: predava sa usiluje zbavi
tovaru a zkaznk zama za produkt min peniaze. Komunikan stratgia win-win je pritom samozrejmosou, sktorou podvedome potaj obaja
astnci obchodnej komunikanej interakcie u pred uskutonenm samotnho kontaktu.

Ukka:
komunikan sfra sluieb
pracovn rozhovor, dialg predava (P) zkaznk (Z)
Autentick zznam: november 2000, prevdzka pneuservisu, Bansk Bystrica
Trvanie: 4:20 min. snevyhnutnmi prestvkami
Autor tdie = zastnen pozorovate
1 P: dobr DE / prajete si prosm
2 Z: DObr de / ak vs mem poprosi ja by som potreboval NA auto
/ GUMY zimn / aj sdiskami / aby som ich nemusel preobva na jar
3 P: AK mte auto
4 Z: FElcia je to / KRtka mohli by ste mi poradi

288

Vladimr Patr

5 P: TK to s TRInstky pozrite sa SEM (gesto uke na stojan) /


jesto BArumky
MAtadorky
MIelny
tieto nm prili
prve DNES zle pravda NA cene kolko chcete INvestova
6 Z: no ja neviem / O by ste mi odporali
7 P: (gesto ukazuje na vybran vzorku prslunej znaky) barumky s SPOlahliv asoldna cena / sdiskami vs vyjd / / N/ / OSEMns tisc
8 Z: / tie milny s FAKT trochu drah / no aj by som ich VZAL tie
BArumky / aj sDISkami mte aj STRIEborn
9 P: hej / chcete uns aj PREhodi
10 Z: NO bolo by to dobr
11 P: tak mem blokova CEL spravu
12 Z: hej BUte tak dobr zoberem ich KOMplet //
(Pvype tenku, Zuhrad sumu, Pvyd pokladnin blok)
13 P: TK tu je to pi sa
/ ja vm to odveziem NA ps auto pristavte kzadnm dverm
14 Z: dobre PICA VAka //
(zkaznk odchdza kautomobilu)
Osobitn transkripn znaky:
1 P...................................... slovan repliky predavaa vlinernom porad
2 Z...................................... slovan repliky zkaznka vlinernom porad
/ .......................................... krtka pauza
// ......................................... dlhia pauza
DE ................................... prznakov vetn przvuk (draz)
FElcia ............................... slovn przvuk
TK ................................... emfza
MIelny..................... spomalenie tempa rei
....................................... hezitan zvuk so sprievodnou mimikou tvre
(gesto uke na stojan) ... scnick poznmky

.................. melodick stvrnenie:
konkluzvna kadencia antikadencia semikadencia
Nam zmerom2 na tomto mieste nie je minucizne predstavi priebeh,
peripetie avsledky modelovho konvennho dialgu. Na takto el nepostauje plocha aciele jednej programovo zameranej tdie. Pri tejto prleitosti
2

Autor tdie vyuil ukku soporou ouveden metodiku pred niekokmi rokmi ako podklad
na komplexn analzy so tudentmi na hodinch terie komunikcie. Transkript bol viacrozmerne rozpracvan poas celho semestra.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

289

vak mienime poukza na jednu zpodnetnch monost na komplexn analzu komunikanho procesu vrtane samotnho textu. Metodicky podnetne,
sdslednou oporou oteriu algoritmov tto monos u na rozhran 80. a90.
rokov predstavila esk autorsk zostava (porov. Koensk Hoffmannov
Jaklov Mllerov, 1990). Za pozornos a zdraznenie stoj fakt, e v avizovanej metodike zotrvva kontext, znakovo-kdov podstata ahumanistick
aspekt prirodzenho jazyka, repektujci fyzick prtomnos akomunikan
aktivity astnkov s ich kognitvnym, mentlnym, sksenostnm a sociokultrnym zzemm. Prve naopak: jazyk (re, komunikcia) sa vleuje do
para- a extralingvlnych, viacrozmerne truktrovanch, hierarchizovanch
anavzjom prepojench rovn, na ktorch sa exponuje samotn progresvna
rta analytickho postupu. ou je procedurlne ponmanie komunikanch
interakci aich veobecnho kontextu. Aj pri efemrnosti hovorenej komunikcie je proces toti zretene postrehnuten ajeho parcelty mono exaktne
pozna, leni, kategorizova a vysvetova. Koenskho autorsk zostava tak
postupuje prostrednctvom kovej entity nazvanej obsahovo-pragmatick
jednotka, prstupnej vedeckmu skmaniu avkladom.
Vreprezentatvnej transkribovanej ukke s zretene prtomn zkladn
vlastnosti hovorovho reovho tvaru, uchopen apredstaven komplexnou
optikou. Prototypovo, prpustne enumeratvne ich identifikujme prostrednctvom reazca prznakovch vlastnost:
a) vy stupe komunikanej pohotovosti apripravenosti zo strany predavaa (predava zvlda komunikan situciu vseznnom obdob rutinovane
aopakovane poas pracovnej doby), ale zrove varian impulzy plynce
zo strany zkaznka, na ktor je predava kolen (klient je vdy in),
b) prchavos obsahu, t. j. len schopnos referovania, nie doslovnho reprodukovania komuniktu zo strany astnkov dorozumievacch aktov,
c) stieranie deliacich miest medzi jazykovmi sasami (najm na syntaktickej rovine vtruktre skladov, vo vete svariabilnm stupom koherencie akohzie), ktor s vit, ustlen arepektovan vpsomnej podobe
komunikcie,
d) tandardizovanos skeletu, stereotypnos priebehu rozhovoru, aiaca zustlench sociokomunikanch vzorcov, akceptovanch, vyadovanch, ale aj
oakvanch vprslunej komunikanej sfre aplniacich kontaktov, informatvnu aintruktnu funkciu (repliky 1P, 2Z, 3P, iastone 11P a14Z),
e) multimodlnos, t. j. elov, spravidla pohotov stret lingvlnych, paralingvlnych a extralingvlnych kdovch sstav, stiaci do synergickho
celku (vrazne 7P, 8Z),

290

Vladimr Patr

f) okamihov synchronizovanie sast intonanej sstavy spsobom ad hoc,


prtomnos situanch akontextovch elps, vy stupe deixy, juxtapozin nadvzovanie vetnch sast so zmenou vetnej perspektvy (markantne
8Z),
g) nejestvovanie tenzi medzi tradine vymedzovanmi opozitnmi charakteristikami spisovnos nespisovnos, sprvnos nesprvnos vrazu (kolko
5P; spolahliv 7P; tak dobr, zoberem 12Z),
h) kladenie drazu na komunikan zrunos hovoriaceho, t. j. schopnos
efekt(v)ne aekonomicky zvldnu komunikan interakcie apokia mono s minimalizovanm nmahy dosiahnu zaman, resp. pragmaticky
vzniknut komunikan cie ai.
Pravdae, zrove s vhre aj alie hbkov, pritom skryt identifiktory,
ktor poukazuj na procedurlne osobitosti reovej komunikcie vaktulnej
komunikanej sfre asitucii. Vkomunikanch aktoch na ne u neupozoruje samotn inventr vrazovch prostriedkov zjazykovho/reovho kdu.
Na postrehnutie ich psobenia vkomunikte je nevyhnutn pozna aj irie
inter- a/alebo etnokultrne osobitosti, medzijazykov vzahy asvislosti, miesta potencilneho prepnania kdu (switching of code) aich dsledky na priebeh
komunikanej udalosti akomunikanch aktov.
Prslun miesta nachdzame aj vukke. Pritom vbec nie je paradoxn, e
inician polia sa odhauj vrmcovch zlokch komuniktu vode azvere. Na poiatku, pri vstupe perspektvneho klienta do obchodno-prevdzkovej
miestnosti sa komunikovanie zana vyadovanou zdvorilostnou formulciou (replika 1P). elo nasledujcej repliky 2Z zodpoved konvennej lnii,
ktor pritom potvrdzuje aj zkaznkovu prirodzen opatrnos, prp. rozpaky.
Od druhej polovice oznaenej repliky sa objavuj kolokvializan sklony hovoriaceho. [Markantn avza hovorov pomenovanie + inverzn slovosled;
hovorov/profesiov pomenovanie aalie. s vo fragmentoch zvraznen
podiarknutm.]
2 Z: [ ] GUMY zimn / aj sdiskami / aby som ich nemusel preobva
na jar
Modelovo zhodn situcia nastva vpasi sreplikami 3P 5P. Vreplike
4Z sa pritom nachdza okamih, ktor je zsadn pre ilokun zloku nasledujcej komunikcie apre perlokun zloku komern, sociopsychologick
aspoloensk spenos obchodnej transakcie. Po vcelku formlnej panelovej otzke v3P zkaznk po vstupnom otestovan predavaovej prstupnosti

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

291

a vzbuden dvery vyuva kooperatvny princp (porov. Grice, 1975; Leech,


1983). Prechdza do spornho, pohotovho dialgu, ktor komunikanmi
zvyklosami asksenosami konvenuje aj predavaovi. Zlomovm miestom sa
stva pripojen vetn len so statusom profesionalizmu (krtka felcia = limuzna, nie automobil typu kombi) aaktualizovan pauza:
4 Z: FElcia je to / KRtka mohli by ste mi poradi
Komunikan partner po bezproblmovom rozpoznan komunikanej
hladiny hovoriaceho prechdza do zhodnho spsobu dorozumievania. Bez
nstojivosti, vtieravho presviedania presadzuje informano-propagan
funkciu a sleduje persuazvnu lniu s myslom zska klienta a podpori relnos komernej transakcie. Ako impulzy v v 5P slia tieto komponenty:
emfatick zaiatok repliky, pouitie profesionalizmu (teda nie rozvlne to s
pneumatiky srozmerom trins palcov; viete, pane, o je to palec? To je pvodne
britsk miera. Jeden palec pri prepote na centimetre predstavuje 2,54 cm), operatvna gestika anapokon hovorov podoby znaiek pneumatk sprslunm
spomalenm tempa rei. sporn komunikcia sodbornmi rtami sa rchlo
stva prijatenou pre obe strany avyuva sa ako nosn spsob dorozumievania
poas celej komunikanej udalosti. Ako argumenty podporujce ekonomickos dorozumievania slia pomenovania zinventra profesiovej slovnej zsoby: strieborn (disky) povrch diskov kolies so striebristou farebnou pravou;
8Z; prehodi vymeni pneumatiky sletnm deznom za spravu pneumatk
na zimn prevdzku; 9P; pica je to vborn (ide ovplnkov asticov komponent shodnotiacou funkciou); 14Z.
Npadn sas repliky 5P predstavuje zvukov podoba pomenovania mielny (pneumatiky znaky Michelin). Zkaznk vreplike 8Z pouva in zvukov rad:
8 Z: / tie milny s FAKT trochu drah /
Vtomto prpade ide osignl inojazykovej (pvodnej) vslovnosti snosovou hlskou na konci. Bez dkladnejej analzy je mon iba predpoklada niektor zmonost: zkaznk 1. ovlda francztinu, 2. osvojil si vslovnos slova
zpoutia i mdi, 3. imituje in jazyk, 4. prejavuje sklony ku komunikanej
maniere, jazykovmu snobizmu apod.
Zvery. Teoreticko-metodologick podloie, interdisciplinrne (najm
sociolingvisticky) koncipovan vklady, transkript anapokon jeho analza si

292

Vladimr Patr

nrokuj na potvrdenie niekokch navzjom prepojench azoveobecnench


zisten apoznatkov. Uvdzame ich vhierarchickom usporiadan.
1. Vtdii je spsobom pars pro toto predstaven cie uchopi, vytvori, overi
auplatni integrovan sociokultrny koncept, vhodn na interpretovanie
hovorovej sloveniny prostrednctvom siete rozmanitch, navzjom svisiacich podmienok apredpokladov zjazykovej aj mimojazykovej oblasti.
Aj jeho sledovanm adosiahnutm mu modern holistick vskumy prispieva kspoznvaniu axiologickho axenologickho potencilu hovorovej
sloveniny vrtane antropolingvistickch paradigiem sich normami, charakteristikami komunikantov, ambciami, postojmi a vzahmi. Vskumy
potaj s odvodovanm multikdovosti a multimodlnosti hovorovej
sloveniny, priom ber do vahy kombinatoriku asupletvnos metodk
avskumnch technk. [Oxenovednch podnetoch vo vzahu kjazykovede adorozumievaniu uvauje Faragulov, 2013.]
2. Oalie vskumy auplatovanie sociokultrneho prstupu sa okrem inch
usiluj aj rieitelia vedeckho projektu vrmci vedeckej agentry Ministerstva kolstva, vedy, vskumu aportu Slovenskej republiky VEGA 1/0142/14
Hovorov slovenina v nadregionlnom priestore a socilno-komunikanej
dynamike. Projektov loha je pritom nadvzujcou zleitosou: rieitelia
pokrauj vo vskumnch lnich svojich skupinovch, resp. individulnych predchodcov (okontinuite pozri Findra, 2007).
3. Konkurennm presadzovanm hovorovho reovo-komunikanho zu
aoslabovanm normatvnych pravidiel azsad, charakteristickch pre psomn/tlaen komunikciu sa aj hovorov verejn polo/oficilne dorozumievanie stva vpovedne plnohodnotnou, komunikane rovnocennou zleitosou spatrinou mierou kultivovanosti aspoloenskej uplatnitenosti.
4. Hovorov sloveninu ako multikdov amultimodlne vehikulum je nenleit marginalizova a odsudzova na nhradkov poslanie i plnenie
zstupnch loh. Dvody takhoto kontatovania s prinajmenom dva:
a) tdiom bezprostrednch dialogickch komunikanch interakci na platforme hovorovej sloveniny sa bdate me dopracova kexaktnmu poznaniu pojmu hodnota, t. j. nielen ketalnu, norme, ale khodnote ako
vzahovej kategrii pecifick vzah objektu ksubjektu, dan vznamom
azmyslom, ktor m objekt na uspokojenie potrieb, zujmov apod. subjektu v jeho individulnom a socilnom kontexte (Geist, 1992, s. 102
n, heslo hodnota). Ako vidno, sociologick defincia hodnoty sa takmer
kryje so sociolingvistickmi parametrami prirodzenho jazyka. Ak zastvame nzor, e vzahy medzi lenmi komunikujceho spoloenstva maj

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

293

prinajmenom pri vzjomnch interakcich jazykov/reov povahu, je


zrejm, e jazyk ako ich nosite avyjadrovate obsahuje hodnotovo- akultrnotvorn dispozcie, ato vo svojom akomkovek uplatnen. Tu sa otvra
priestor na operacionalizovan vahy, interpretcie asyntzy vyieho rangu; sohadom na sociokomunikan podloie hovorovosti vdy ostane zachovan lingvistick podstata problematiky avdy s poskytnut monosti
na jej vyuvanie pri bdaniach.
b) Vparadigme silnejceho presadzovania hovorovosti ako vlastnosti spontnnych bezprostrednch komuniktov astierania rozmedz medzi stnosou
psanosou sa spene roziruje verejn dorozumievac priestor. Pritom
vbec nie paradoxne sa revitalizuj aj medze psomnosti aprslunch
noriem, pravdae, sinpirciami na dynamick korigovanie hranc kodifikanej praxe vgrafickej/vizulnej komunikcii. [Odynamike pri spolunavan stnej (hovorenej) apsanej komunikcie sdrazom na modifikcie
psanosti pod vplyvom hovorenosti pozri napr. Patr, 2012b.]

Bibliografia
BODNROV, Martina. 2013. Terminologick reflexia komunikcie vskromnej sfre vo vzahu khovorovmu tlu ajemu blzkym javom niekoko vah apoznmok. In: Slovensk re, 78, 2013, . 3 4, s. 174 186.
ISSN 00376981.
Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/2013/34/SR20133-4.pdf [Cit.
20140502.]
BOSK, Jn (ed.). 1990. Dynamick tendencie vjazykovej komunikcii. Materily zvedeckej konferencie konanej vSmoleniciach 23. 25. mja 1988.
Bratislava : Jazykovedn stav udovta tra SAV, 1990. 190 s.
BUZSSYOV, Klra. 1989. Sociolingvistick orientcia vskumnej lohy
Slovenina vsasnej komunikcii. In: Jazykovedn asopis, 40, 1989, . 2,
s. 105 123.
Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/jc/1989/2/JC_1989_2_LQ.pdf [Cit.
20140426.]
FARAGULOV, Alena. 2013. Xenologick pohad na vnmanie cudzosti
vrmci firemnch kultr zahraninch korporci na Slovensku. In: Slovensk re, 78, 2013, . 5, s. 259 273. ISSN 00376981.

294

Vladimr Patr

Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/2013/5/SR20135.pdf [Cit.


20140509.]
FINDRA, Jn. 2007. Program vskumu reovej praxe v stnej verblnej
komunikcii. In: Slovensk re, 72, 2007, . 5, s. 257 269. ISSN 00376981.
Online: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/2007/5/sr20075.pdf [Cit.
20140502.]
GAJDA, Stanisaw. 1997. Najnowsze przemiany jzykowe zmetodologiczn
o-jzykoznawczego punktu widzenia. In: Sociolinguistica Slovaca. 3. Slovenina na konci 20. storoia, jej normy aperspektvy. Ed. S. Ondrejovi.
Bratislava: Veda, 1997, s. 15 27. ISBN 8022404799.
GAJDA, Stanisaw. 2013. Slavic National Styles / Sowiaskie style narodowe. In: XV minarodny zjezd slavistau (Minsk, Belarus, 20 27 niunja 2013 g.). Tezisy dakladau. U dvuch tamach. Tom 1. Movaznaustva.
Ed. A. A. Lukaanec. Minsk: Belaruskaja navuka, 2013, s. 330. ISBN
9789850815941.
GEIST, Bohumil. 1992. Sociologick slovnk. Praha: Victoria Publishing,
1992. 647 s. ISBN 8085605287.
GRICE, Herbert Paul. 1975. Logic and Conversation. In: Syntax and Semantics. Vol. 3: Speech Acts. Eds. P. Cole & J. L. Morgan. New York: Academic Press, s. 41 58.
HORECK, Jn BUZSSYOV, Klra BOSK, Jn a kol. 1989. Dynamika slovnej zsoby sasnej sloveniny. Bratislava: Veda, vydavatestvo
Slovenskej akadmie vied, 1989. 436 s. ISBN 8022400475.
KANIA, Stanisaw (ed.). 1996. Wok spoecznego zrnicowania jzyka.
Materiay Konferencje Nr. 13. Szczecin: Uniwersytet Szczeciski, 1996.
186 s. ISSN 12325848.
KOENSK, Jan HOFFMANNOV, Jana JAKLOV, Alena MLLEROV, Olga. 1990. Komplexn analza komunikanho procesu atextu.
2. vyd. esk Budjovice: Pedagogick fakulta v eskch Budjovicch,
1990. 150 s.
LEECH, Geoffrey Neil. 1983. Principles of Pragmatics. London: Longman,
1983. 250 s.
PATR, Vladimr. 2008. Echo paradigmatickej zmeny a alie vskumy
benej komunikcie. In: Jazyk ajazykoveda vpohybe. Na poes Slavomra
Ondrejovia. Ed. S. Misloviov. Bratislava: Veda, 2008, s. 83 90. ISBN
9788022410267.
PATR, Vladimr. 2010. Hovoren podoba jazyka vmeste ako metodologick odkaz avzva. In: Odkazy avzvy modernej jazykovej komunikcie.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

295

Zbornk prspevkov zo 7. medzinrodnej vedeckej konferencie konanej 23.


24. 09. 2009 vBanskej Bystrici. Ed. J. Klinckov. Bansk Bystrica: Univerzita Mateja Bela, 2010, s. 138 150. ISBN 9788080839604.
PATR, Vladimr. 2012a. Kdynamike noriem vhovorenej komunikcii
obyvateov centrlnej asti strednho Slovenska. In: Dynamika spoloenskch zmien astratifikcia nrodnho jazyka. Zbornk prspevkov zkonferencie konanej 13. 04. 2010 vBanskej Bystrici. Ed. A. Glisov. Bansk Bystrica: Univerzita Mateja Bela, 2012, s. 69 81. ISBN 9788055704418.
PATR, Vladimr. 2012b. Sociolingvistick vskumy bezprostrednej komunikcie adynamika pojmu stnos. In: Jzyki sowiaskie wujciu socjolingwistycznym. Prace przygotowane na XV Midzynarodowy Kongres
Slawistw, Misk 2013. Biblioteka LingVariw, T. 15. Red. H. Kurek.
Krakw: Uniwersytet Jagielloski Wydzia Polonistyki, 2012, s. 171
182. ISBN 9788376382371.
Patr, V. (ed.). 2014. Polarity, paralely a prieniky jazykovej komunikcie. Zbornk prspevkov z 8. medzinrodnej vedeckej konferencie o komunikcii konanej 6. 7. 9. 2012 v Banskej Bystrici. Bansk Bystrica:
Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici-Belianum, 2014. 334 s. ISBN
9788055707310.

Sociocultural Contexts within the Research of the Colloquial Slovak Language


Summary
The paper which focuses its attention on verbal immediate and mediated communication presents asectional as well as synthesizing contribution
towards the ongoing research of colloquiality in the language. With regard to
acontrastive approach the author identifies parameters of colloquiality from
the point of view of their methodological projection, and outlines options related to a synergistic concept of colloquiality. The paper aims to present an
integrated sociocultural concept which might be appropriate for interpreting
the colloquial Slovak language through the network of varied conditions and
assumptions. With respect to these aspects the modern research may claim
to illustrate an axiological potential of the colloquial Slovak, all together with
antropolinguistic paradigms with their norms, characteristics of communicants, their attitudes and relationships. They reckon with argumentation
of multicode and multimodal aspects of the colloquial Slovak language, and

296

Vladimr Patr

simultaneously they respect combinatorics and intertwining of methodologies


as well as research techniques. Interoperation and credibility of these areas are
representatively applied in the case study. The findings, knowledge and recommendations tend to be used within agroup of Slavic languages at the very least.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

297

Piotr Sulikowski
Uniwersytet Szczeciski

Problem intertekstu irelacji intersemiotycznej wtumaczeniu


(na podstawie tumacze Tadeusza Rewicza na jzyk
angielski)

Sowa kluczowe:
tumaczenie, intertekstualno, intersemiotyczno, intersemiotyczny, poezja, Rewicz
Keywords:
translation, intertextuality, intersemioticity, intersemiotic, poetry, Rewicz

Niniejszy artyku stawia sobie za zadanie nakrelenie problemu przekadu


tekstu poetyckiego na jzyk obcy. Materia badawczy stanowi wybrane teksty
T. Rewicza wydane przez Wydawnictwo Literackie wroku 1997 wdwujzycznym tomie pt. Poezje wybrane / Selected Poems. Tumaczenia na jzyk angielski dokonali Adam Czerniawski oraz Richard Sokoloski (wjego przypadku
byy to 4 utwory oraz esej na kocu tomu autorstwa Johna Osborna pt. Tadeusz Rewicz: Pigtail).
Mona sobie postawi pytanie, gdzie pord topiki i specyficznych cech
jzyka poetyckiego pojawi si miejsce dla wspomnianych wtytule intertekstw
ielementw intersemiotycznych. Problem ten wypywa przy analizie dziea literackiego wedug stosowanego przeze mnie uproszczonego, ale za to dobrze
weryfikowalnego modelu tekstu literackiego.
Nie zaprzeczajc istnieniu rozlicznych poziomw tekstu wduchu Ingardena, Kaysera iinnych badaczy, naley zauway, e wiele ztych konstruowanych
na rne potrzeby poziomw zatwoci wymyka si obiektywnemu opisowi.
Wcentrum mojego zainteresowania s rnej wielkoci jednostki przekadowe, czyli pewne logiczne caoci, niekoniecznie pokrywajce si zgranicami
wyrazw oraz ich ekwiwalenty, to jest odpowiedniki, winnym kodzie, womawianym przypadku wjzyku angielskim. Jednostka przekadowa zmienia swoj wielko zalenie od gatunku tekstu. Wtekcie specjalistycznym moe ona
obejmowa jeden wyraz, bez wdawania si wspr lingwistyczny na temat tego,
czym ten wyraz jest (np. imi, nazwisko), moe te by to grupa wyrazowa,
np. wczeniejsze miejsce zatrudnienia i stanowisko, ktra, zalenie od jzyka,

298

Piotr Sulikowski

moe wystpowa jako jedno pojcie lub grupa kilku poj albo produkt sowotwrczy, jak zoenie czy derywat. W tekcie popularno-naukowym czy
tekcie prasowym, ktrego cech charakterystyczn jest jego nieokrelono,
bowiem granice pl semantycznych pozostaj nieostre, acaa kompozycja tekstu jest czsto przypadkowa, jednostka przekadowa moe przyjmowa rn
wielko, bez straty wzakresie semantyki tekstu oryginalnego.
Podobnie bdzie w tekcie mwionym w codziennej komunikacji, bdcym gwnym przedmiotem tumaczenia ustnego (konferencyjnego). Wielko jednostki przekadowej jest tutaj najczciej jednakowa zwielkoci wypowiedzenia w ramach okrelonej illokucji, typu illokucyjnego i zwizanego
zni wypowiedzenia.
Zaznaczy jednak naley, e wszelkie formy komunikacji jzykowej, niewykazujce wiadomie utworzonej kompozycji izastosowanych figur stylistycznych nie mog by traktowane jako tekst literacki. Rnica pomidzy tekstem
uytkowym i literackim, nawet jeli oba posiadaj t sam form, jest taka
sama jak pomidzy upuszczonymi przypadkowo na asfalt puszkami ztrzema
kolorami farby atak samo wygldajcym, trjkolorowym wspczesnym obrazem. Tekst codzienny, bez jego deprecjacji, nie wykazuje wystarczajcej gstoci kompozycyjnej, ani przemylanej struktury, nie jest uksztatowany wedug
obranej przez autora poetyki, wystpujce tu figury stylistyczne, oile s obecne, okazuj si by rzadkie.
Biorc pod uwag konieczno rzeczowego ujcia zagadnienia, ograniczam
si do nastpujcych poziomw analizy dziea literackiego.
Najniszym poziomem jest poziom leksykalny, gdzie podstawowym aspektem analizy jest znaczenie leksykalne / denotatywne okrelonej jednostki, uzupenione opodstawowe elementy rekcji iskadniki kolokacji.
Poniej tego poziomu pojawia si wprzypadku realizacji gosowej poziom
fonetyczno-fonologiczny, obejmujcy rwnie zjawiska, takie jak akcentowanie, stopy rytmiczne, realizacj pojedynczych fonemw itd. Poziom ten jest
jednake najczciej fenomenem akompaniujcym i poza nielicznymi wyjtkami poezji eksperymentalnej oraz np. piosenek popularnych lub partytur
operowych zasadniczo reprezentuje standardow foni jzyka wyjciowego
i jzyka docelowego. Ukad gosek moe pojawi si w centrum zainteresowania tumacza jako jeden zpriorytetw przekadowych, jeli tekst przekadu
ma np. zosta wprowadzony wtekcie medialnym wznaczeniu Tomaszkiewicz
jako element synchronizowany zruchem ust bohatera, lub jeli chodzi oprzekad piosenki, gdzie woryginale na dan nut przypada samogoska, trwajca
przez 4 takty. Realizacja wtym miejscu spgoski nie jest moliwa.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

299

Zpowodu syntetycznoci jzyka Rewicza, jego okaleczenia, niewielkich


dugoci wersw, poziom fonetyczno-fonologiczny pomijam, poniewa po
analizie caoci jego twrczoci poetyckiej mog stwierdzi, e utwory zbudowane na modelu klasycznej poetyki stanowi uniego mniejszo. Wprzypadku klasycznego wiersza sylabicznego, czy sylabotonicznego, polifonia iwspgranie goskowe s oczywicie, jako element wduchu dominanty semantycznej
Baraczaka, jednym zpriorytetw przekadowych.
Adekwatno przekadu na poziomie leksykalnym moe by zweryfikowana nie tylko na podstawie dostpnych sownikw, ktre wykazuj po pierwsze
opnienie wstosunku do rzeczywistoci ookoo 10 lat, po drugie nie zawieraj najczciej rzadszych konstrukcji sowotwrczych i okazjonalizmw bdcych elementem stylu danego autora (wskazuj tu chociaby na Lemiana,
Szymborsk, Tuwima itp.), ale ina podstawie udokumentowanych przykadw
uycia, czy to wformie list frekwencyjnych czy korpusw.
Badania poziomu leksykalnego bazoway wprzypadku Rewicza (podobnie jak moje wczeniejsze badania nt. Twardowskiego, Szymborskiej, Lemiana, opublikowane wmonografii Neologismus in der polnischen Dichtung eine
translatorische Analyse: Besprochen an Hand der Beispiele aus dem bersetzerischen Werk von Karl Dedecius, Hamburg 2007) na pewnym sprawdzonym
modelu: badane byy kolejno: budowa okrelonego leksemu, produktywno
grupy zgodnie zdanym modelem sowotwrczym, wielko teje grupy, przynaleno leksemu do danego rejestru i zakres jego znaczenia leksykalnego,
unikalno danej konstrukcji wujciu chronologicznym (rola cezury jako wyznacznika dla konstrukcji nacechowanych, jak archaizm czy neologizm). Do
tego momentu badanie przebiega na bazie dzie normatywnych ileksykograficznych wramach jednego jzyka. Wcelu wyznaczenia cezury stosuj zwykle
dobrany do przykadw zestaw sownikw monolingwalnych, co miao miejsce przy analizie tumacze Stu wierszy polskich Karla Dedeciusa, gdzie uyem
przy badaniu neologizmw sownika S.B. Lindego, sownika wileskiego, warszawskiego, W. Doroszewskiego, M. Szymczaka inowszych pozycji.
Analiza techniki przekadowej odbywa si na podstawie sownikw bilingwalnych, z tym zastrzeeniem, e nie dostarczaj one penej informacji
oekwiwalentach, awybr tyche jest mocno ograniczony.
Techniki przekadowe stosowane wmateriale badawczym to amplifikacje,
redukcje, emulacje, imitacje, obejmujce rwnie problem zapoycze iksenizmw. Kada ztechnik przekadowych moe by motywowana na trzy sposoby: jako wynik rnic wsystemach jzyka wyjciowego idocelowego, jako
wynik rnic kulturowych oraz jako efekt zabiegw tumacza w formie np.

300

Piotr Sulikowski

rnorakich stylizacji czy realizacji obranego skopos. Suma iproporcje zastosowanych technik na rnych poziomach pozwalaj na ustalenie strategii przekadowej danego tekstu i profilu tumacza. Oczywicie sam tekst oryginau,
jak to trafnie zauwaa Baraczak (2004: passim), sam determinuje sposb jego
przekadu. Uzupeni to stwierdzenie naleaoby ocz drug: specyfika jzyka przekadu, jego stosowania oraz uwarunkowania kulturowe przekadu to
druga cz ukadu determinujcego prac tumacza.
Poziom drugi, stylistyczno-pragmatyczny, jest cile zwizany zpoziomem
pierwszym iobejmuje dalsze skadowe znaczenia jednostek leksykalnych, takie
jak znaczenie konotatywne, pragmatyczne oraz elementy, takie jak interteksty,
nawizania intersemiotyczne i elementy kulturowe, wymykajce si opisowi
leksykograficznemu i czsto obarczone wysokim poziomem nieoznaczonoci wujciu Ingardena (1960). Osobnym problemem jest wystpujca na tym
poziomie stylizacja, zastosowanie wariantw z odmian regionalnych jzyka,
socjolektw i, co czasem si pomija, idiolektu danego autora czy chronolektu
(formy uycia jzyka typowej dla danych czasw). Zauwaalna staje si tutaj
rwnie pluralizacja sensw wypowiedze. Wprzypadku takich zjawisk najczstsz stosowan technik przekadow jest redukcja, tj. usunicie takich
zmian i ujednolicenie jzyka docelowego oraz emulacja, ktra moe okaza
si zabiegiem brzemiennym wskutki, szczeglnie wtedy, gdy tumacz podejmie decyzj o oddaniu np. dialektu podhalaskiego w oryginale za pomoc
dialektu szkockiego wjzyku angielskim, czy dialektu bawarskiego wjzyku
niemieckim, co powoduje modyfikacje skojarzeniowe ilokalizuje tekst przekadu winnych realiach, przypominajcych historyczne adaptacje dramatw
greckich wXVII- iXVIII-wiecznej Europie.
Badanie translatologiczne na poziomie stylistyczno-pragmatycznym wymaga mylenia analitycznego isyntetycznego, kojarzenia faktw kulturowych
oraz rnorodnych realizacji zjawisk metatekstualnych, takim jak tekstemy
w ujciu genologii lingwistycznej (Bartmiski, Niebrzegowska-Bartmiska
2009).
Problem tworzenia irozumienia takich relacji, ktre mona rwnie okreli jako dziaanie kompozycyjne autora i dekompozycyjno-rekompozycyjne
tumacza opisaem w roku 2008 jako shifty, czce powierzchni dziea literackiego z jego struktur gbok, ktr definiowaem jako to kulturowe
sensu largo, sigajce od idiokultury autora poprzez zjawiska kultury danego jzyka a do nawiza funkcjonujcych wramach kultury europejskiej czy
panmedialnej.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

301

Problem rozumienia takich relacji, ktrych charakter jest wprzypadku relacji midzytekstowych czy wprzypadku relacji tekst-tekstem, albo tekst-tekst
kultury lub tekst vs. genre/gatunek (Nycz 1995: 120) intertekstualny awprzypadku nawiza tekst-nietekst intersemiotyczny, jest zwizany zwysokim poziomem nieoznaczonoci iindywidualnoci. Niestety, take itutaj moe pojawi si przypadkowo, wynikajca zdwch aspektw problemu: ograniczenia
lub specyfikacji wiedzy autora itego samego zjawiska utumacza. Dodatkowym ograniczeniem wydaje si tutaj fakt, e zreguy jeden zjzykw roboczych przekadu jest dla tumacza jzykiem obcym ijedna zkultur te jest mu
znana gorzej, co powoduje wiksz przypadkowo wzakresie rozumienia iinterpretacji nawiza intertekstualnych.
Poziom najwyszy wanalizie nazwaem za Lucyn Wille ijej koncepcj poziomem wyszych jednostek semantycznych (2003). Wystpujce tu elementy
s oczywicie skonstruowane z opisanych ju tutaj jednostek niszego rzdu
w zakresie leksyki, frazeologii i jej innowacji, stylizacji, zapoycze rnego
rodzaju, intertekstw, relacji intersemiotycznych itp. S one jednak podporzdkowane innemu celowi: konstrukcji kompozycyjnej, utworzeniu pewnego
symbolu, konstrukcji postaci, budowie specyficznego wiata przedstawionego.
Przykadem niech bdzie drzewo zczarnego dymu atree of black smoke
zprzeraajcego wiersza pt. Rze chopcw (20, 21), tworzce makabryczn
o wiata przedstawionego idzieci palonych ywcem wpiecu krematoryjnym.
wiat przedstawiony skada si, co prawda, zwyrazw iich grup, ale nimi nie
jest. Tumacz ma w takim przypadku uzasadnione prawo do wyboru drogi,
strategii itechnik odpowiednich dla jzyka docelowego, aby utworzy rwnie
przeraajcy wiat przedstawiony.
Wyniki moich bada przekadu poezji T. Rewicza1 na jzyk angielski
ksztatuj si nastpujco. Na zbadanych 90 przykadw najwiksz grup stanowi emulacje leksykalne (40%), wynikajce ze znanych rnic wzakresie pl
semantycznych jzykw, wnaszym przypadku angielskiego ipolskiego. Powoduje to, e zastosowanie ekwiwalentu sownikowego, mimo jego domniemanej
prawidowoci, nie do koca zachowuje komponenty znaczeniowe jednostki
oryginau, np.
wzdu drcych peronw along vibrating platforms

Artyku bazuje wzakresie wynikw badawczych na wydanej w2013 r. monografii autora pt.
Mountains and Words. Tadeusz Rewiczs Selected Poems in English. On Translation Techniques
in the Language of Poetry. Verlag Dr. Kova, Hamburg 2013.

302

Piotr Sulikowski

Czasownik dre zawiera wjzyku wyjciowym komponent reakcji ywego


organizmu na dane zjawisko, czego nie zawiera bardziej fizyczny wswoim znaczeniu czasownik vibrate.
Drug co do wielkoci grup stanowi redukcje leksykalne (28%), rwnie
umotywowane z jednej rnicami i nieprzystawaniem pl semantycznych,
zdrugiej strony wyborem okrelonego ekwiwalentu przez tumacza.
Niewielkimi grupami s amplifikacje leksykalne (8%), redukcje stylistyczno-pragmatyczne iimitacje leksykalne.

Rys. 1. Techniki przekadowe zastosowane wwybranych utworach zSelected Poems


T.Rewicza wtumaczeniu na jzyk angielski (rdo: Sulikowski 2013: 144).

Rozpatrujc wyniki poszukiwa elementw intertekstualnych i intersemiotycznych wcaej twrczoci poetyckiej T. Rewicza, mona zauway nastpujce zjawiska:
Zalenoci intertekstualne, jako ju zdefiniowane kontakty midzy tekstem
a innymi tekstami (tekstemami, wzorcami tekstowymi, tekstami danego autora, tekstami epoki, genreu itp.) mog wystpi w formie markerw intertekstualnoci (pojcie zaczerpnem ze wietnej pracy Majkiewicz), ktre s
eksplicytne, implicytne lub ukryte. Wprzypadku wielu utworw T. Rewicza
s to markery eksplicytne wformie bezporednich cytatw (np. wtomie Wiersze iobrazy cytowany jest K.I. Gaczyski), czsto nawet opatrzonych cudzysowem. Niekiedy s to markery implicytne, ktre wymagaj bogatszej wiedzy
tumacza, okreliem je jako riddle forms (formy zagadek), ktre dla polskiego

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

303

czytelnika s zpewnoci bardziej czytelne ni dla odbiorcy winnym jzyku,


np. lemianek (P4, 239) czy Jan Jzef (P4, 357).
Ciekaw form zabaw intertekstualnych (IT) Rewicza s, okrelane przez
Drewnowskiego (4246) jako wiczenia poetyckie, wprawki przetwarzajce,
czasem w formie pastiszu, styl poezji Przybosia, Peipera czy Lemiana. Rewicz powojenny, skaony, realizujcy zasad minimum sw do takiego
samego minimum redukuje wlatach pidziesitych swoje nawizania intertekstualne (IT).
Centralny dla moich bada Rewicza jest rok 1952, kiedy pojawia si tom
Wiersze iobrazy, ktry pomimo realizacji wspomnianej poetyki minimalizmu
stosuje rwnie klasyczne formy wiersza izawiera liczne nawizania IT, niektre trudne do odgadnicia, m.in. do poezji Juliana Tuwima, Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego, tekstw Kornela Filipowicza.
Zalenoci intersemiotyczne (IS) oznaczaj odniesienia do zjawisk nietekstowych, np. do faktw historycznych, historii kultury, pisarzy, bez uwzgldniania ich dzie. Takie zjawisko wystpuje wtomie C ztego e we nie (2006)
Adam Mickiewicz. Czst zalenoci IS, ktr obserwujemy np. uJacka Kaczmarskiego, jest opisywanie jzykiem dzie malarstwa. Zjawisko takie odnajdujemy wtomie Srebrny kos (1955), gdzie analizowany jest obraz H. Boscha Syn
marnotrawny (P1, 406).
Niektre odniesienia IS zabezpieczay zapewne Rewicza wobec cenzury,
kiedy angaowa si wswojej poezji politycznie, np.
tak wygldaa zagada / obozu jecw radzieckich i dalej Nie syszeli
tego strzau / i nie widzieli tej mierci / Morgan i Rockefeller / Krupp Cloy
iThyssen (P1, 367, 372),
wkraju czterdziestu omiu gwiazd / planuj budow podziemnych miast
/ chc ycie / zepchn pod ziemi / przed promieniami wodorowych soc
(P1, 373).
W tomach nastpnych obserwowa mona skaenie intertekstualne Rewicza jzykiem propagandy komunistycznej, np.: Gotujcie krlom szubienic (P1, 410), czcijcie pomie ywy / ktry za wolno tej ziemi / mody
ijasny zgas (P1, 411) oraz nawizania do twrczoci Hansa Christiana Andersena, Lwa Tostoja iJosepha Conrada, jak iprywatne polemiki ze starym
poet Leopoldem Staffem (Formy 1958), ale ipowrt do rda kultury europejskiej: Biblii, wystpujcej zarwno w formie opracowa motyww biblijnych, np. Nieznany list (P2, 160). Wlatach 60. czste s uRewicza gry IS

304

Piotr Sulikowski

zartystami, jak np. w1961: Zielona ra. Kartoteka iGos anonima postaci van
Gogha, Witkacego ijego mierci (lepa kiszka) isztuki woskiej.
Wtomie Nic wpaszczu Prospera pojawiaj si nieliczne gry lingwistyczne:
kobysiumia (P2, 336) oraz liczne relacje IT: nazwiska, tytuy czasopism,
Liryki lozaskie Mickiewicza, Shakespeare, motywy klasyczne (Venus, Leda,
wiea Babel). Od lat 60. zaobserwowa mona coraz czstsze relacje IS zfilmem, nowymi mediami.
Szczeglnie znaczce okazuj si lata osiemdziesite. W tomie Na powierzchni poematu iwrodku (1983) stwierdziem wiele dosownych cytatw
opatrzonych cudzysowem, niekiedy w jzykach obcych. Relacje IS staj si
coraz bardziej zagadkowe, trudne do przetumaczenia, np. [Friedrich] Hlderlin, [Stefan] Kisiel[ewski], Stefan Otwinowski. W tomie Paskorzeba (1991)
pojawiaj si cytaty wjzykach obcych (niemiecki, francuski, acina).
Jednym z ciekawych utworw w zakresie IT i IS jest Poemat autystyczny bdcy kolaem m.in. nastpujcych motyww: bezporednich tumacze
Bergsona, wypowiedzi Religi, cytatw z Mickiewicza, modlitw chrzecijaskich oraz relacji IS zosobami: Klaus Mann, [Witold] Wirpsza, Witkacy, [Mieczysaw] Jastrun, [Karol] Irzykowski, August von Goethe, Martin Heidegger
iKornel Filipowicz.
W latach 90. (Zawsze fragment, 1996; Zawsze fragment. Recycling, 1998)
technika kolau jest stale obecna, anawet dochodzi do cytowania graficznego,
jak wprzypadku rkopisu Wandy Rutkiewicz wformie facsimile (P4, 16).
Tomy po roku 2000 s praktycznie nieprzetumaczalne zpowodu nagromadzenia rnorakich relacji IT iIS (Umiechy, 2000; Noyk profesora, 2001;
Szara strefa, 2002; Wyjcie, 2004; C ztego e we nie, 2006).
Gra zczytelnikiem wymaga ogromnej wiedzy oglnej ierudycji (Reichstag,
Jagieo, Moniuszko, Ery (sic) Honecker, Wadysaw okietek), znajomoci literatury polskiej (Longinus Podbipita, Edward Stachura, Wyspiaski, Jan Jzef Szczepaski), midzynarodowej (Krl Ubu zUbu Roi ou les Polonais, sztuki
Alfreda Jarry; Steinbeck; Else Lasker-Schler; Dante Alighieri; Paul Valry),
filozofii i teologii (Toms de Aquino, Roman Ingarden, Friedrich Nietzsche,
Tadeusz Kotarbiski, Dietrich Bonhoeffer) iwietnej orientacji wcodziennych
wydarzeniach medialnych (ksidz Jankowski i jego majtno, Festiwal Piosenki wOpolu, Maradona, Dudek, Maysz, Ronaldo).
Jakie wnioski mona wysnu zprzedstawionych wynikw?
1. Oczywicie systemy leksykalne jzykw, zakresy znaczeniowe ipojciowe
nie przystaj do siebie, co jest rnic obiektywn.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

305

2. Zalenoci intertekstualne iintersemiotyczne s wwysokim stopniu spersonalizowane, zalene od prywatnych dowiadcze i specyficznego rozumienia kultury i mediw przez kadego z uczestnikw komunikacji
literackiej.
3. Trudnoci przekadu rosn wraz zpodwyszaniem poziomu tekstu iskomplikowaniem jednostek przekadowych.
4. Na wyszych poziomach tekstu literackiego pojawiaj si cechy intertekstualne, intersemiotyczne, ktre wraz zjednostkami niszego rzdu tworz
kompozycj utworu.
5. Poetyka i zasb prywatywnych relacji IT i IS Rewicza powoduj (np.
nasz pan apostolski, trzecia dama polskiego teatru ifilmu, pisarz Jzef
H., Rysio, Pani Profesor), e jego utwory mimo obiektywnej atwoci
ich tumaczenia staj si nieprzekadalne, co staraem si pokaza na podstawie krtkiego podsumowania.
Moe wanie to nagromadzenie elementw stanowicych domen wycznie polskiej kultury, bdcych niewiadom dla czytelnika obcojzycznego, rwnie spowodowao, e niedawno zmary, bardzo przeze mnie ceniony,
poeta skaony nigdy nie dostpi zaszczytu otrzymania nagrody Nobla.
Tumaczenie zatem, mwic klasycznie, moe zapewni niemiertelne
laury poecie, ale istrci go zmidzynarodowego piedestau, rwnie zpowodu podjtych przeze wyborw kompozycyjnych w dziele literackim,
hermetycznych dla czytelnika.

Bibliografia
Baraczak, Stanisaw (2004): Ocalone wtumaczeniu. a5, Krakw.
Bartmiski, Jerzy / Niebrzegowska-Bartmiska, Stanisawa (2009): Tekstologia. PWN, Warszawa.
Ingarden, Roman (1960): Odziele literackim: Badania zpogranicza ontologii, teorii jzyka ifilozofii literatury. PWN, Warszawa.
Nycz, Ryszard (1993): Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze. IBL, Warszawa.
Nycz, Ryszard (1995). Intertekstualno i jej zakresy. [w:] Tekstowy wiat.
Poststrukturalizm awiedza oliteraturze. IBL, Warszawa.
Rewicz, Tadeusz (1994). Poezje wybrane. Selected Poems. Tumaczenie
Adam Czerniawski iRichard Sokoloski. Wydawnictwo Literackie, Krakw.

306

Piotr Sulikowski

Sulikowski, Piotr (2013): Mountains and Words. Tadeusz Rewiczs Selected Poems in English. On Translation Techniques in the Language of Poetry.
Verlag Dr. Kova, Hamburg.
Sulikowski, Piotr (2007): Neologismus in der polnischen Dichtung eine
translatorische Analyse: Besprochen an Hand der Beispiele aus dem bersetzerischen Werk von Karl Dedecius. Verlag Dr. Kova, Hamburg.
Sulikowski, Piotr (2008): Strategie und Technik der literarischen bersetzung an aus-gewhlten Beispielen aus Bertolt Brechts Hauspostille im Polnischen und im Englischen. Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin.
Wille, Lucyna (2003): Semantische Figuren in der bersetzung: ein Spiel mit
Wort und Werk. Tectum, Marburg.

The problem of intertext and intersemiotic relationships in translation.


Based upon Tadeusz Rewiczs translations into English
Summary
The following article discusses the problem of intertextual and intersemiotic relationships within aliterary text as aproblem in the literary translation.
Sulikowski describes shortly his proven model for the analysis of aliterary text,
built of four structural levels (lexical level, syntactic level, stylistic-pragmatic
level, level of higher semantic units). He states the commonly known differences between semantic fields and meaning extensions in different languages. The
intertextual and intersemiotic relationships appear on higher text levels, they
are highly personified, dependent from authors experiences and his/her specific understanding of culture and media. The literary translation depends on
their proper unscrambling by the translator. Rewiczs poetry appears to be
partially untranslatable because of the increasing amount of these relationships
in the later periods of his literary oeuvre.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

307

Anna Szyntor-Bykowska
Uniwersytet Szczeciski

Opewnym typie defrazeologizacji na przykadzie jzyka


poetyckiego (komunikat)

Sowa kluczowe:
zwizek frazeologiczny, defrazeologizacja, obrazowo zwizku frazeologicznego,
innowacja frazeologiczna
Keywords:
idiom, demetaphorisation, imaging idiom, idiomatic innovations

Defrazeologizacja bya ju od dawna obiektem bada lingwistycznych. Pisali oniej m.in. Stanisaw Bba1, Gabriela Dziamska-Lenart2, Danuta Buttler3,
Agnieszka Krygier4, Jarosaw Liberek5, Grayna Majkowska6, Jadwiga Stawnicka7, Anna Pajdziska8, Marian Kucaa9 iWojciech Chlebda10. Przegldu ich
rozwaa dokona Karol wietlik11 wartykule Pojcie defrazeolgizacji wpolskiej
teorii frazeologii.
S. Bba, Innowacje frazeologiczne wspczesnej polszczyzny, Pozna 1989, s. 185.
G. Dziamska-Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji staych zwizkw wyrazowych, w: Zzagadnie frazeologii, stylistyki ikultury jzyka, pod red. S. Bby, P. Fliciskiego, Pozna 2006, s. 33.
3
D. Buttler, Polski dowcip jzykowy, Warszawa 1974.
4
A. Krygier, Upozorowane frazeologizmy iupozorowane defrazeologizacje wtwrczoci poetyckiej
Stanisawa Baraczaka mechanizmy konstrukcji, w: Synchroniczne idiachroniczne aspekty bada nad polszczyzn, t. I: Materiay II Kolokwium Jzykoznawczego. Szczecin, 1618 wrzenia
1992 r., pod red. M. Biaoskrskiej iS. Kani, Szczecin 1994.
5
J. Liberek, Innowacje frazeologiczne wpowojennej fraszce polskiej, Pozna 1998, s. 34.
6
G. Majkowska, Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji zwizkw frazeologicznych,
w: Zproblemw frazeologii polskiej isowiaskiej V, pod red. M. Basaja iD. Rytel, Wrocaw 1988.
7
J. Stawnicka, Innowacje frazeologiczne we wspczesnych nagwkach prasowych, w: Jzyk akomunikacja 1. Zbir referatw zkonferencji Jzyk trzeciego tysiclecia. Krakw, 24 marca, pod
red. G. Szpili, Krakw 2000, s. 209.
8
A. Pajdziska, Defrazeologizacje w poezji Tymoteusza Karpowicza, w: Biuletyn Lubelskiego
Towarzystwa Naukowego. Humanistyka, t.22, nr 2, Lublin 1980.
9
M. Kucaa, Defrazeologizacja wnowszych przekadach Biblii, w: Zpolskich studiw slawistycznych, seria IX, Jzykoznawstwo. Prace na XII Midzynarodowy Kongres Slawistw wKrakowie
1998, Warszawa 1998.
10
W. Chlebda, Defrazeologizacja jako ogniwo procesw spoecznych, w: Sprawozdania Opolskiego
Towarzystwa Przyjaci Nauk1991. Wydzia II Jzyka iLiteratury, seria B, nr 23, Opole 1992, s. 17.
11
K. wietlik, Pojcie defrazeologizacji wpolskiej teorii frazeologii, w: Poznaskie Studia Polonistyczne. Seria Jzykoznawcza IX, Pozna 2002, s. 237249.
1
2

308

Anna Szyntor-Bykowska

Celem mojego wystpienia jest zasygnalizowanie pewnego typu defrazeologizacji, ktremu jak si wydaje nie powicono dotychczas zbyt wiele uwagi.
Podejmujc ten temat, nawizuj te do swoich wczeniejszych rozwaa zawartych wreferacie powiconym Mechanizmom defrazeologizacyjnym na przykadzie tekstw poetyckich12. Wtym miejscu przypomn jedynie najwaniejsze
zawarte wnim ustalenia, ktre bd stanowiy wstp do dzisiejszych analiz.
Azatem na uytek niniejszej pracy przyjmuj, e defrazeologizacja to takie
uycie zwizku frazeologicznego, wktrej wmniejszym lub wikszym stopniu
odywa jego znaczenie strukturalne. Jest to uwarunkowane zabiegami formalnymi na tym frazeologizmie lub na jego kontekstach minimalnym czy maksymalnym. Prowadzone tu rozwaania, oparte na materiale poetyckim, porzdkuj zuwagi na stopie zaawansowania zabiegw defrazeologizacyjnych,
czyli stopie, w jakim doszo do odycia znaczenia strukturalnego spetryfikowanego poczenia sownego. Opieram si zatem na nastpujcej typologii
defrazeologizacji, wktrej wyrniam:
1. defrazeologizacj czciow, polegajc jedynie na krtkotrwaym osabieniu znaczenia realnego staego poczenia wyrazowego, momentalnym
odyciu jego obrazowoci, wzmocnieniu ekspresji, jednak dla interpretacji
tekstu decydujce okazuje si znaczenie realne frazeologizmu,
2. gr znacze, kiedy dla interpretacji tekstu wane s jednoczenie znaczenie
metaforyczne idosowne frazeologizmu,
3. defrazeologizcj cakowit, kiedy zwizek frazeologiczny traci znaczenie metaforyczne, awinterpretacji tekstu istotny jest jedynie jego sens dosowny13.
12

13

Sowo. Tekst. Czas XI. Frazeologia sowiaska waspekcie onomazjologicznym, lingwokulutrologicznym ifrazeologicznym, pod red. M. Hordy, W. Mokijenki, T. Szutkowskiego, H. Waltera,
Szczecin Greifswald 2012, s. 444449.
Jzykoznawcy wrnorodny sposb porzdkuj omawiane przez nas zjawisko defrazeologizacji, np. klasyfikacja A. Pajdziskiej uwzgldnia trzy typy omawianego zjawiska: defrazeologizacj
tylko planu treci, defrazeologizacj dotyczc planu treci jak iplanu wyraania oraz pozostanie
jedynie obrazu, dotychczas ukrytego w strukturze znaczeniowej zwizku, a oywionego przez
jej naruszenie., por. Defrazeologizacje wpoezji, op. cit., s. 34.; M. Kucaa, wskazujc na rne
stopnie defrazeologizacji, mwi o jej dwch typach: defrazeologizacji czciowej modyfikacji
frazeologii idefrazeologizacji zupenej (cakowitej). Wskazuje, e: Przy rozpatrywaniu defrazeologizacji wane s stopnie jej wystpowania: defrazeologizacja czciowa (niewielka, znaczna, bardzo
znaczna) cakowita, por. Defrazeologizacja, op. cit., s.164; G. Majkowska mwi ozamierzonej
dwuznacznoci idefrazeologizacji pozornej. T pierwsz okrela wnastpujcy sposb: Cech wyrniajc modyfikacje tego typu jest wspwystpowanie znacze tradycyjnego (wyjciowego)
i zmodyfikowanego lub dosownego i metaforycznego. Natomiast wedug badaczki defrazeologizacja pozorna polega na takim przeksztaceniu frazeologizmu, by przy lekturze naiwnej, czy te
nie respektujcej regu gry jzykowej proponowanej przez nadawc, odbiorcy narzucao si tylko
znaczenie dosowne zwizku wyrazowego., por. G. Majkowska, Klasyfikacja semantyczna, op.
cit., s. 139.; G. Dziamska-Lenart zperspektywy poziomu zabiegw defrazeologizacyjnych wyrnia: osabienie znaczenia przenonego, stan rwnowagi midzy znaczeniem metaforycznym ido-

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

309

Przejdmy do przykadw ilustrujcych wymienione wczeniej typy defrazeologizacji. Zwrmy jednak uwag na fakt, e przywoywane niej zwizki frazeologiczne, podlegajc w mniejszym lub wikszym stopniu procesowi
defrazeologizacji, odsaniaj obraz w nich zawarty bd znaczenie dosowne
wynikajce zsumy znacze ich komponentw. Przejdmy zatem do cytatw.
Jako przykad defrazeologizacji czciowej niech posuy nam fragment tekstu
Tadeusza Dulemby. Autor wykorzysta wutworze Wlasku arkoskim mechanizm oparty na relacji pokrewiestwa sowotwrczego midzy elementem wewntrznym struktury frazeologicznej aelementem kontekstowym:
Kto piew ptaka
wrzaskiem zgasi,
Pewnie czowiek
zmdkiem ptasim.
Dulemba, Przekadaniec 16
Komponent przymiotnikowy aktualizowanego wyraenia ptasi, kurzy
mdek iron. o czyim ograniczonym umyle, take o osobie majcej taki
umys wrelacji zform dopeniacza rzeczownika ptak udosawnia si, wwyniku czego zostaje na moment uwidoczniony wwiadomoci czytelnika obraz
maego, ptasiego mdku, ktry ukryty jest pod znaczeniem metaforycznym
omawianego wyraenia frazeologicznego. Mechanizm ten nastawiony jest jedynie na podkrelenie ekspresji iwyrazistoci fraszki, poniewa gwnym celem omawianego utworu jest krytyczne scharakteryzowanie czowieka, ktry
nie umie zachowa si wodpowiedni sposb na onie przyrody.
Wkolejnym przykadzie mamy do czynienia zbardziej zaawansowan defrazeologizacj nastawion na gr znacze: metaforycznego idosownego. Odwoajmy si do stosownego cytatu, stanowicego poetycki opis rzeki abnicy:
()
Itoczy si rzeka
Wci rzeka
Bezszelestna otej porze
Rzeka
Wszystko wsiebie wciga
Zabiera
sownym oraz wysunicie si na plan pierwszy znaczenia strukturalnego ipozostanie wtle znaczenia metaforycznego., por. G. Dziamska Lenart, Zzagadnie defrazeologizacji, op. cit., s.36.

310

Anna Szyntor-Bykowska

Szczupak si zniej
Nie wyrwie
Mucha
Nie sidzie.
()
M. Witkowski, Taki mieszny jest ten strach 35
Wpowyszym liryku zaktualizowana zostaa fraza mucha nie siada, bdca synonimem treci oczym, co jest bez zarzutu, bez wad, udane, doskonae,
wyjtkowe. W analizowanym fragmencie uyto jej innowacyjnie, poniewa
w normie frazeologicznej w zwizek utrwalony jest w aspekcie niedokonanym. Wnaszym przykadzie uyto go wformie dokonanej mucha nie sidzie14.
Dodatkowo tak zmodyfikowany frazeologizm wprowadzono w nietypowy
dla kontekst, w ktrym pojawiaj si leksemy typu rzeka, szczupak. Wchodz one zkomponentem analizowanego zwizku mucha wrelacj wsplnoty
pola tematycznego: nazywaj bowiem zjawiska zzakresu wiata przyrody. Oba
opisane zabiegi: iinnowacja regulujca wzakresie aspektu, iinnowacja kontekstowa, sprawiaj, e odywa znaczenie dosowne interesujcego nas frazeologizmu. Winterpretacji cytowanego tekstu naley przecie uwzgldni oba
znaczenia spetryfikowanego poczenia sownego. Wszak dla wymowy utworu
wana jest ich wzajemna interakcja semantyczna: opisywana rzeka jest wyjtkowa idoskonaa (mucha nie siada) iadna mucha na niej nie sidzie.
Zgr znaczenia dosownego imetaforycznego mamy rwnie do czynienia wkolejnym, lirycznym utworze, pochodzcym ztomu Chd nocy Jzefa
Bursewicza:
()
Umara moja ona
Idziwiy si drzewa
e nie skacze po bruku jej gos
Nieli trumn na ramionach
Opasani skrami rymarze

14

Taki typ przeksztace S. Bba zalicza do grupy innowacji regulujcych; por. S. Bba, Frazeologia polska, Pozna 2009, s. 27.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

311

Umara moja ona


Zamknito jej usta inogi
Iprzez to mg piewa ksidz
()
J. Bursewicz, Chd nocy 14
Tre wiersza Ballada omierci ony rymarza skupiona jest na podkreleniu
cechy umarej, ktr bya jej nadmierna gadatliwo. Wopisywanej wtekcie
rzeczywistoci nie dziwi nikogo kondukt aobny. Zadziwiajcy jest natomiast
fakt, e bohaterka nic nie mwi: dziwiy si drzewa/e nie skacze po bruku jej gos.
Azatem dopiero mier izamknicie zmarej wtrumnie byy wstanie uciszy
on rymarza. By odda te sensy, poeta odwoa si do frazeologizmu zamkn,
zatka komu (czym) usta, euf. buzi, posp. gb, mord, pysk zmusi, skoni
kogo do milczenia, ktry rozwin skadnikiem szeregowym inogi. Innowacja
zamkn komu usta inogi wopisywanym kontekcie uruchamia oba znaczenia zwizku wyjciowego: autor wiersza opisa dosowne zamknicie gadatliwej
bohaterki w trumnie (dokadniej: jej ust i ng) i jej zamilknicie, dziki czemu moga odby si uroczysto aobna: iprzez to mg piewa ksidz.
Przejdmy do przykadu defrazeologizacji, ktrej semantycznym skutkiem
jest cakowite odycie znaczenia dosownego spetryfikowanego poczenia sownego. Przypomnijmy, e tego typu innowacje prowadz do eliminacji znaczenia
metaforycznego zwizku frazeologicznego, ktry interpretowany jest jako dorane zestawienie sowne. Przykad takiej defrazeologizacji odnajdujemy wutworze
cytowanego ju wczeniej szczeciskiego fraszkopisarza Tadeusza Dulemby:
Domokrca
- Moe kupi pani kawior?
-Nie, dzikuj tak mi przykro.
- Kto mamusiu do nas puka?
- By tu jaki facet zikr.
D. Dulemba, Bombowe niewypay, 33
Autor tego zabawnego tekstu wykorzysta frazeologiczne wyraenie kto
zikr osoba energiczna ipena wigoru. Kontekst maksymalny, wktrym zaktualizowany zosta cytowany zwizek sowny, spowodowa, e frazeologizm
straci zupenie swoje znaczenie metaforyczne na rzecz znaczenia dosownego.
Wtekcie nie chodzi bowiem oto, e tytuowy domokrca by czowiekiem
penym wigoru itemperamentu, tylko oto, e posiada rybi ikr, ktr chcia

312

Anna Szyntor-Bykowska

sprzeda. Przewrotno fraszki zasadza si zatem na cakowitym odyciu znaczenia dosownego zaktualizowanej struktury frazeologicznej.
We wszystkich czterech przytoczonych przykadach rne zabiegi modyfikacyjne, ktrym poddano frazeologizmy, skutkoway defrazeologizacj spetryfikowanych pocze sownych, to znaczy wmniejszym lub wikszym stopniu
aktywizowaa si obrazowo zwizkw lub ich potencjalne znaczenie dosowne. Wswoich materiaach znalazam pojedyncze przykady defrazeologizacji,
kiedy naraony na ni zwizek zasadniczo nieobrazowy, uzyskuje na skutek
rnych zabiegw obrazowo.
Odwoajmy si do stosownego przykadu. Pierwszy z nich odnalelimy
wpoetyckim tomiku Heleny Raszki Liczba mnoga:
Hymn przemijania
Przemijamy wgorczce,
stoczone godziny szczytu
nios nas
otpiaych znueniem igwarem
przyziemnych dozna
pezajcych po mapach naszych wyobrae,
H. Raszka, Liczba mnoga, 48
Autorka wiersza zdecydowaa si powiza wyraenie godziny szczytu godziny wzmoonego ruchu pojazdw; maksymalnego obcienia zimiesowem
stoczone, ktry prymarnie odnosi si do ludzi15. Jest to zatem przykad innowacji
rozwijajcej. Zauwamy ponadto, e sam wsobie frazeologizm godziny szczytu
nie jest obrazowy, albo inaczej: obrazowo zwizku nie wynika ze znacze, ktre podsuwaj jego komponenty. Jeden z nich okrela przecie jednostki czasu
godziny, ktre s pojciem abstrakcyjnym. Ajednak innowacyjnie uyty frazeologizm godziny szczytu podsuwa nam szereg obrazw znim zwizanych, co
wicej, wzmocnionych iwyrazistszych dziki innowacji stoczone godziny szczytu oraz kontekstowi maksymalnemu, wktrym pojawiaj si sowa stoczone
godziny szczytu/ nios nas/ otpiaych znueniem i gwarem. Widzimy zatem
obraz zatoczonego miasta, wktrym samochody stoj wkorku, zmczeni ludzie
si tocz, pdz, wzajemnie obijajc si osiebie16. Wanalizowanym fragmencie
15

16

Wedug Sownika frazeologicznego, S. Skorupki wyraz tok oznacza nagromadzenie, natok


ludzi; cisk, ciba, Warszaw 1974, s. 372.
Por. Narodowy Korpus Jzyka Polskiego PELCRA (data eksploracji 9.05.2014): Godziny szczytu trwaj tu niemal cay dzie, jezdnie s cakowicie zapchane; Na pocztku wrzenia pani Marzena wybraa si zcrk na zakupy. Godziny szczytu, parkingi zapchane, koszmar; Wwczas

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

313

dochodzi zatem do czciowej defrazeologizacji polegajcej na odsoniciu obrazu kojarzonego zfrazeologizmem, ktry sam wsobie obrazowy nie jest.
Znieco inn sytuacj mamy do czynienia wkolejnej fraszce, rwnie Tadeusza Dulemby, wktrej czytamy:
Na cmentarzu ksidz dobrodziej:
- Ale chyba pani przyzna,
e na stypie pogrzebowej,
Zmary dusz towarzystwa.
T. Dulemba, Bombowe niewypay 32
W przytoczonym fragmencie podstaw zabiegw defrazeologizacyjnych
jest rwnie frazeologizm oobrazowoci konotowanej, zapoyczonej zsytuacji,
do ktrej odsya, amianowicie zwrot by dusz czego (towarzystwa, zebrania itp.) by centraln postaci, inspiratorem czego, odgrywa najwaniejsz
rol wczym. Komponent tego zwizku, dusza, ktry dosownie oznacza: waciwoci psychiczne czowieka; psychika, duch, wiadomo, wreligii chrzecijaskiej: duchowy pierwiastek istot ludzkich odrbny od ciaa, obdarzony
niemiertelnoci17, odnosi si przecie do pojcia abstrakcyjnego. Obraz,
ktry zwizek uruchamia, to skojarzenia znim zwizane: wyobraenie kogo,
kto stanowi centrum jakiego towarzystwa, wzbudza oglne zainteresowanie,
wyrnia si spord innych. Obrazu takiego nie wyprowadzamy jednak ze
znacze sw stanowicych komponenty zwizku, lecz na podstawie naszej
wiedzy owiecie. Wcytowanej fraszce zabiegi defrazeologizacyjne, cho dotycz frazeologizmu oobrazowoci asocjacyjnej, s gbsze ni wprzykadzie
poprzednim: prowadz do gry znacze dosownego iprzenonego. Za jej uruchomienie odpowiada przewrotne sformuowanie: zmary dusz towarzystwa,
rejestrujce wswoim skadzie wieloznaczny komponent dusza. Dziki odpowiedniemu uksztatowaniu kontekstu maksymalnego, stanowicego poetycki
opis uroczystoci poegnalnej, interesujcy nas frazeologizm zaktualizowany
jest wdwch znaczeniach: metaforycznym, mier kogo jest bowiem powodem zorganizowania stypy pogrzebowej, idosownym, gdy dusza zmarego
uczestniczy wtym spotkaniu. Naley doda rwnie, e wyeliminowanie komponentu werbalnego z omawianej struktury frazeologicznej nie wpywa na
zmian jej znaczenia, elipsa ta stanowi bowiem o konstrukcyjn caej fraszki,
wktrej wpierwszym iostatnim wersie zostao zredukowane orzeczenie.
17

zacz ucieka przez miasto, cho byy to godziny szczytu, gdy ulice s zakorkowane.
Popularny sownik jzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 2000, s. 112.

314

Anna Szyntor-Bykowska

Przechodzc do podsumowania przeprowadzonych rozwaa, naley zauway, e:


1. Defrazeologizacja to wynik rnych zabiegw formalnych i/lub kontekstowych na frazeologizmach, ktry wmniejszym lub wikszym stopniu prowadzi do odycia obrazowoci frazeologicznej i/lub znaczenia dosownego
zwizku frazeologicznego.
2. Najczciej opisywane wliteraturze przedmiotu przykady defrazeologizacji dotyczyy frazeologizmw obrazowych, ktrych obrazowo wynikaa
ze znacze komponentw tworzcych dan struktur frazeologiczn.
3. Pojawiaj si jednak przykady, kiedy defrazeologizacji mog by poddane frazeologizmy oobrazowoci konotowanej przez kojarzone znimi realia, sytuacje.
4. Zwyrazist aktywizacj takich konotowanych obrazw mamy do czynienia
wprzypadku defrazeologizacji ukierunkowanej tylko na odsonicie obrazowoci zwizku ijego ekspresj.
5. Gbsze formy defrazeologizacji, na przykad opisywana powyej gra znacze, nie koncentruj ju uwagi czytelnika na obrazowoci zwizku, lecz na
efektach semantycznych zabiegw formalnych.

Acertain type of demetaphorisation based on example of poetic language


(stateme)
Summary
The article describes the phenomenon of demetaphorisation understood
by the author as aresult of different formal and/or contextual treatments to an
idiomatic expression, which to alesser or greater degree leads to arevival of
the idiomatic imagery and/or of the literal meaning of idiomatic expression.
The most commonly reported examples in the literature of demetaphorisation
concern imaging idioms, their imagery results from the meanings of the components which create given idiomatic structure. The author shows on the example of poetic language innovations that there are examples when idiomatic
expressions of connoted imagery of associated with them realities, situations.
The material which is described in the article proves that with distinct activation of such connoted images we have the case of demetaphorisation focused
only on the unveiling of the imagery of the relation and its expression. Deeper
forms of demetaphorisation do not focus reader's attention on imagery of the
relation, but on the effects of formal semantic treatments.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

315

Lujza Urbancov
Univerzita Mateja Bela

Zvieracie dysfemizmy aich pouitie vkomunikcii1

Sowa kluczowe:
dysfemizm, nazwy odzwierzce, antropocentryzm, geneder
Keywords:
dysphemism, animal names, anthropocentrism, gender.

N jazyk od zaiatku uruje, o je pre ns dleit vidie [...] ao je menej


dleit [...] Jazyk uruje aj to, omu pre ns je potrebn aomu nie je potrebn venova pozornos, o je dobr azl, sprvne anesprvne. Jazyk sa podiea
na uren jednak toho, o vidme, jednak toho, ako sa na to pozerme, ako to
hodnotme (Skutnabb-Kangas 2000: 12).
Uveden slov je mon rozvin v rmci mnohch interdisciplinrnych
postojov skmajcich podstatu vzahu loveka, jazyka a pomenvanej skutonosti. Budeme sa pohybova vdvoch tematickch okruhoch antropocentrickos jazyka v oblasti ekolingvistiky a pouitie lexm jednotlivmi rodmi
vrodovej lingvistike. Na zaiatku naich vah bolo pozorovanie dysfemizmov
vkomunikcii ien amuov. Zaznamenan lexika ns inpirovala ktomu, aby
sme sa venovali zvieracm dysfemizmom avzskanom materili zisovali vzah
rodu komunikantov k zvieracm dysfemizmom. N zujem o problematiku
jazyka akultry bol vyvolan materilom zskanm pri vskume pouvania
dysfemizmov. Zvskumu vrmci rodovej lingvistiky sme sa presunuli kekolingvistickej problematike atie kvzahu jazyka akultry, resp. kjazykovmu
obrazu asti sveta nositeov slovenskho jazyka ijcich na zem Slovenska
v21. storo. Toto vymedzenie povaujeme za dleit vzhadom na charakter
vskumu. Nam cieom nie je skma vzah jazyka akultry komplexne (ako
napr. J. Anusiewicz (1995: 117-150) pri analze obrazu maky akoa vpotine), zaujma ns vlune sasn stav vbenej komunikcii anegatvne expresvna as lexiklneho vznamu pomenovan ivochov, najm zvierat.

Text bol napsan vrmci rieenia projektu VEGA . 1/0142/14 Hovorov slovenina vnadregionlnom priestore asocilno-komunikanej dynamike.

316

Lujza Urbancov

Pozornos venujeme celej skupine zvierat oznaovanch ako domce, pouvame vraz vznamovo priezranej aneantropocentrick: zvierat sliace
uom. Vmame si, ako sa antropocentrickos jazyka ako stla a potvrden
vlastnos tohto komunikanho kdu prejavuje v nami skmanej oblasti. Aj
bez pecilnych tatistk, vychdzajc spozorovania benho ivota, meme
uvies, e zmena spsobu ivota na vidieku priniesla so sebou aj znenie potu
zvierat sliacich uom vdomcnostiach. loha zvierat, resp. ivochov, sa
zmenila zprevane itkovej na baviacu i obveseujcu. Hadme odpove na
otzku omieste zvieracch dysfemizmov vsasnej komunikcii ud akee
zvieracie dysfemizmy nie s rodovo homognne, rozdeujeme poda rodu aj
komunikantov.
Analyzovanie podb vzahu loveka kzvieratm vyjadrenom jazykovmi
prostriedkami m svoju tradciu; spomeme naprklad vedeck zujem Janusza
Anusiewicza vmonografii Lingwistyka kulturowa (1995), kde sa venuje okrem
inch oblast aj komplexnmu obrazu maky a koa v potine. Monografia
podva rozsiahly aj inpiratvny prehad ovzahu jazyka akultry ponmanej
virom zmysle slova. Rovnako ucelen je tdia A. Dbrowskej akol. (2000).
Zeskho prostredia erp tdia H. Prokovej ovzahu loveka apsa vetine
(Prokov 2013).
Dysfemizmy definujeme ako: expresvne vrazy, ktormi sa asto obraznou formou zveliuje chyba alebo negatvna rta (Mistrk 1993: 125). Na
zklade pozorovania benej komunikcie sme vytvorili korpus pomenovan
zvierat pouvanch ako dysfemizmy; zaznamenali sme, i je negatvne expresvny vznam jednotlivch lexm uveden vKrtkom slovnku slovenskho jazyka (KSSJ, 2003) aako je pecifikovan (zaujmalo ns aj to, i sa uvdza rod,
ku ktormu sa vzahuje expresvny vznam). Vsledky prezentuje tabuka 1
(vprvej asti tabuky s zvierat sliace uom alebo ijce vich bezprostrednej blzkosti a prijmajce od nich potravu, v druhej asti s niektor vone
ijce zvierat, exotick zvierat, vprvom stpci je uveden lexma oznaujca
zviera, druh stpec oznauje znakom + vskyt negatvne expresvnej asti lexiklneho vznamu vKSSJ, tret stpec ukazuje, i je vdefincii vznamu uveden
oznaenie poda pohlavia (ena, mu) alebo veobecne lovek, prpadne iadne oznaenie, vo tvrtom stpci je defincia zKSSJ, resp. vznam vkomunikcii
pri dysfemizmoch, ktor nie s uveden vKSSJ, apiaty stpec ukazuje rod denottu oznaenho danm dysfemizmom vbenej komunikcii).

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

317

Tabuka 1. Zvieracie dysfemizmy vslovnkoch avkomunikcii


Dysfemizmus

KSSJ

Mu/ena/
lovek/0

Defincia poda KSSJ/vznam vkomunikcii

Komunikcia

zviera

lovek

surov lovek, netvor

mu/ena

baran

lovek

tvrdohlav alebo hlpy


lovek

mu

bk

lovek

mocn, hrub lovek

mu

cap

nadvka

mu

holub

zaiatonk

mu

hovdo

lovek

nadvka lovekovi

mu

hus

ena

hlpa, naivn ena

ena

kocr

mu

zletn mu

mu

koht

mu

vypnav mu

mu

koza

ena

nadvka ene alebo dievau

ena

mu

nadvka muovi

mu

krava

nadvka

ena

kvoka

ena, ktor je stle doma,


nespoloensk ena

ena

moriak

lovek

nadut lovek

mu

morka

nadut ena

ena

ovca

obmedzen ena

ena

pv

pyn lovek

mu

pvica

ena

pyn ena

ena

pes

lovek

bezohadn lovek

mu

prasa

nadvka

mu

sliepka

obmedzen ena

ena

somr

lovek

hlpy lovek

mu

suka

ena

zl, nemravn ena

ena

svia

nadvka

lovek

vl

nadvka

mu

zajac

zaiatonk, nesksen
lovek

mu

baant

novik, zaiatonk

mu

diviak

neslun mu, prli


temperamentn

mu

had

lovek

falon lovek

mu

hyena

lovek

bezoiv lovek

lovek

318

Lujza Urbancov

krysa

lovek

zkern lovek

lovek

liiak

lovek

prefkan lovek

mu

lka

lovek

falon lovek

ena

maco

lovek

tun, arbav lovek

mu

medve

lovek

tun, arbav lovek

mu

opica

ena

nadvka ene

ena

opiiak

mu

nadvka muovi

mu

ropucha

nadvka

ena

sup

lovek

hrub, bezohadn lovek

lovek

ava

nadvka

ena

tigrica

ena

krut alebo praliv ena

ena

veryba

ena snadvhou

ena

vtik

prefkanec, hunct

lovek

irafa

lovek

chud avysok lovek

lovek

ralok

lovek

nensytn, bezohadn
lovek

mu

Naa sonda ukzala, e vetky slovensk pomenovania zvierat sliacich


uom atch, ktor udia kmia vblzkosti svojich obydl, nadobudli adherentn expresivitu astali sa vslovenine dysfemizmami (ako samostatn lexmy
alebo vprirovnaniach) (naprklad aj tak lexma ako maka vKSSJ sa sce
dysfemick vznam neuvdza, ale vSlovnku slovenskho jazyka (1959 1968)
je vznam: oprtulnch, slabch, falonch uoch, najm oench). Pvodne
uveden zvierat slili uom, ili snimi aprispievali kukvalite ich ivota.
Vlastni naprklad kravu znamenalo ma obivu, naopak, strata domceho
zvieraa bola neraz rodinnou tragdiou. Vjazyku sa vak neodrazila len tto
kvalita zvierat (ie to, m boli loveku uiton, o mu poskytovali, resp. o
on nemal), ale uplatnili sa aj tie vlastnosti, ktor loveka situovali do nadradenej pozcie (napr. neschopnos zvieraa rozma ako lovek), vraznm zdrojom adherentnej expresivity sa stal vzor zvieraa, vytvrajci konotan vznam (pv, pvica, moriak, koht), prpadne sa zvierau pripsali ist vlastnosti
na zklade pozorovania ich ivota, ale niekedy aj bez takhoto vzahu krealite
(vl, hovdo, somr, pes). Samotn lexma zviera pri prenesen na loveka je
dysfemizmus aoznauje surovho loveka, netvora. Pri rozirovan vznamov
zvieracch pomenovan sa uplatnila tzv. ditann stratgia, aplikujca sa najm vo vzahu loveka kprrode. Ako tvrd S. Ondrejovi: Antropocentrizmus
pomha vyuva prrodu pre svoje ciele. (Ondrejovi 1996: 19). Ditann

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

319

stratgie [...] maj na starosti nielen potvrdi vlunos loveka, ale aj zbavi
ho neprjemnch pocitov, ktor vznikaj, resp. by mohli vznikn pri zabjan
anien (Ondrejovi 1996: 18). lovekpvodne pre neho vlune pozitvny
(aj ke asymetrick) utilitrny vzah zhodnotil aj vnegatvnych vznamoch
lexm primrne oznaujcich denott zvieracieho pvodu. Rozdiely sa vsasnosti ukazuj vtom, e lexmy oznaujce zvierat sliace uom, napr.
krava, koza, hus, somr, sa stle pouvaj ako dysfemizmy, ale ulexm oznaujcich zvierat bvajce vblzkosti loveka, ktor sasn lovek vnma ako
zbavu, napr. maka, pes, sa negatvne expresvny vznam postupne strca. Ak
si lovek vybral niektor zo zvierat, poskytuje im potravu anezskava itok
vpodobe priamej materilnej (mlieko, vlna, mso), vtedy sa zviera stva bliie loveku. Materilna neutilitrnos je reflektovan vjazyku pozitvne, lebo
vtomto prpade nie je nutn aplikova ditann stratgie.
Pri sledovan rodu zvieracch dysfemizomov sme zistili, e v definovan
expresvneho vznamu lexm vslovnku sa preferuje lexma lovek, prp. neuvedenie pohlavia oznaovanho denottu. Vina lexm sa d poui vprirovnaniach vzahujcich sa na obidve pohlavia. Tie lexmy, ktor maj vslovnku
uveden pohlavie oznaovanho denottu (mu, ena), sa vinou nepouvaj na oznaenie inho pohlavia ani vprirovnaniach, napr. hus, koza, pvica,
suka ako oznaenie ien; kocr, koht na oznaenie muov.
Pri skman pouitia dysfemizmov vkomunikcii sme sledovali tak vpovede, kde sa lexma vyskytuje vexpresvnom vzname bez spojky ako abez
atribtu. Vbenej komunikcii s vinou ist dysfemizmy pripisovan bu
muom, alebo enm.
Vskum bol realizovan dotaznkovou metdou vskupine 50 ien a50 muov
vo veku 18 26 rokov (Prekopov 2014). Zo vetkch zistench lexm snegatvnou expresvnosou sme vybrali len zvieracie dysfemizmy. Zaujma ns, ak m
pohlavie respondentov vplyv na pouvanie danch lexm (tabuka 2 atabuka 3).
Tabuka 2. Zvieracie dysfemizmy oznaujce eny

Respondent ena

kared ena

Hlpa ena

ena, ku ktorej m
respondent negatvny postoj

krava

krava

krava

opica

ava

opica

ed myka

sliepka

svia

hroica

koza

koza
hus

320

Lujza Urbancov

Respondent mu

kared katko

krava

krava

ovca

ovca

hus

svia

oslica

hyena

sliepka

ava

Tabuka 3. Zvieracie dysfemizmy oznaujce muov

Respondent ena

kared mu

Hlpy mu

Mu, ku ktormu
m respondent
negatvny vzah

mro

somr

somr

hroch

svia

mufln

hovdo

prasa
opiiak
opica
Respondent mu

hovdo

somr

somr

osol
lama
vl

Zvieracie dysfemizmy pouvaj respondenti oboch pohlav aneprejavil sa


vraznej rozdiel vzvislosti pouvania zvieracch dysfemizmov od pohlavia
respondenta alebo oznaovanho. Tabuky ukazuj preferovanie pomenovan zvierat sliacim uom na oznaenie enskho rodu a mierne vraznejie pouvanie pomenovan vone ijcich zvierat pri muskom rode. Zvierac
dysfemizmus snajirm obsahom je krava pouil sa na oznaenie rznych
negatvnych atribtov eny. Pri muskom rode je to lexma somr.
Uveden vskum ajeho interpretcia naznauj alie postupy pri uchopovan danej problematiky. Kad pomenovanie zvieraa sa me sta objektom
podrobnej diachrnnej asynchrnnej analzy na zskanie dajov ovzahu jazyka akultry. Podnetn by tie mohlo by porovnanie opisu lexiklnych vznamov vstarch anovch lexikografickch zdrojoch.

KULTUROWE KONTEKSTY JZYKA

321

Bibliografia
Anusiewicz J., 1995, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wroclaw.
Anusiewicz J., Dbrowska A., Fleischer M., 2000, Jzykowy obraz wiata
ikultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Acta Univeritatis Wratislaviensis, no. 2218, Jzyk ikultura, Wroclaw, s. 11-44.
Krtky slovnk slovenskho jazyka, 2003, [online], http://www.juls.savba.sk/
kssj_4.html [dostp 20 I2014].
Mistrk J. akol., 1993, Encyklopdia jazykovedy, Bratislava.
Mosioek-Kosiska K., 1997, Antropocentryzm leksyki zwierzecej, [w:]
Grzegorczykowa R., Zaron Z. (eds.), Semantyczna struktura sownictwa
iwypowiedzi, Warszawa, s. 71-78.
Ondrejovi S., 1996, Jazykov ekolgia aekolgia lingvistiky, [w:] Jazykovedn asopis, ro. 47, . 1, s. 3-24.
Prekopov V., 2014, Rodovo podmienen pouvanie dysfemizmov, [Diplomov prca.] Bansk Bystrica.
Prokov H., 2013, lovek apes kapitola zeskho jazykovho obrazu
sveta, [w:] Jazyk adiskurz vkultrnom apolitickom kontexte, Sociolinguistica Slovaca 7, Bratislava, s. 191-197.
Skutnabb-Kangas T., 2000, Menina, jazyk arasizmus, Bratislava.
Slovnk slovenskho jazyka, 1959 1968, [online], http://www.juls.savba.sk/
ssj_peciar.html [dostp 20 I2014].

Animal dysphemismsand their place in communication


Summary
The author pays attention to that part of lexical meaning of animal names
which has negative connotation. She focuses on animals serving people and
proves theories on anthropocentrism of the lexicon. The second part introduces results of animal dysphemisms usage research in common spoken
communication.

You might also like