May wykad z mechaniki kwantowej

Kacper Zalewski
27 sierpnia 2004

Spis treci
1 Staa Plancka h

2 Pomiary w mechanice kwantowej

11

3 Wektory stanu zasada superpozycji

15

4 Interpretacja probabilistyczna

19

5 Reprezentacje wektorw stanu funkcje falowe

25

6 Funkcje falowe i wektory uoglnione

31

7 Kwantowanie

37

8 Wartoci rednie

43

9 P
ed cz
astki w mechanice kwantowej

47

10 Rwnanie Schrdingera niezalene od czasu

51

11 Wielkoci jednoczenie mierzalne

59

12 Cz
astki identyczne

65

13 Metoda zaburze

73

14 Metoda Rayleigha-Schrdingera

79

15 Metoda zaburze dla stanw zdegenerowanch

83

16 Kr
et cz
astki o spinie zero

91

17 Przestrzenie niezmiennicze i nieredukowalne wzgl

edem grupy
obrotw
99
18 Spin
19 Spin

105
1
2

109

20 Rwnanie Schrdingera dla cz

astki ze spinem 1/2
1

115

21 Rwnania ruchu obrazy mechaniki kwantowej rwnanie

Schrdingera zalene od czasu.
121
22 Stany stacjonarne i pakiety falowe

125

23 Swobodne pakiety falowe

129

24 Rozpraszanie

133

25 Obraz Heisenberga

139

26 Metoda zaburze zalenych od czasu

143

27 Zaburzenie stae w czasie

147

28 Kinematyka rozpraszania elastycznego

151

29 Pierwsze przyblienie Borna

157

30 Rozpady rezonansw

161

31 Oddziaywanie adunku elektrycznego z polem elektromagnetycznym

165
32 Zaburzenie harmonicznie zalene od czasu

171

33 Przejcia dipolowe elektryczne w atomach

175

Rozdzia 1

Staa Plancka h

Za dzie narodzenia mechaniki kwantowej jest uwaany 14 grudnia roku 1900.

Tego dnia, na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego w Instytucie
Fizyki Uniwersytetu Berliskiego czterdziestodwuletni profesor zwyczajny tego
uniwersytetu, Max Planck wygosi referat pt O teorii prawa rozkadu energii
w widmie normalnym". W ciagu roku akademickiego posiedzenia Niemieckiego
Towarzystwa Fizycznego w Berlinie odbyway sie co dwa tygodnie. Uczestniczyli
w nich zycy z rnych jednostek naukowych i nie tylko jednym z zaoycieli
by synny przemysowiec Siemens. W porwnaniu do naszych konwersatoriw
PTF te zebrania byy bardziej robocze. W szczeglnoci, w roku 1900 referaty
dotyczyy czesto promieniowania ciaa doskonale czarnego, nad ktrym zycy
berliscy prowadzili badania zarwno dowiadczalne jak i teoretyczne. Referat
Plancka te nalea do tej serii.
Powszechnie wiadomo, e ciaa rozgrzane wieca. Nateenie wiata zaley
od rodzaju wiecacego ciaa. Na przykad roztopione szko wieci znacznie
sabiej ni kawaek wegla rozgrzany do tej samej temperatury. Kirchho w
roku 1859 pokaza metodami termodynamiki, e dla ciaa w rwnowadze z
promieniowaniem stosunek nateenia promieniowania emitowanego do nateenia
promieniowania absorbowanego przy danej dugoci fali jest uniwersalna, niezalena od rodzaju ciaa i jego powierzchni funkcja dugoci fali i temperatury
e()
= (, T ).
a()

(1.1)

Zgodnie z obecnymi zwyczajami zamiast dugoci fali wprowadzilimy tu

czesto koowa
2c
.
(1.2)

W tym wzorze c oznacza predko wiata w prni. Szybko zauwaono, e

wzr (1.1) upraszcza sie, jeli rozwaa ciao, ktre absorbuje cae padajace
na nie promieniowanie niezalenie od jego dugoci fali. Dla takiego ciaa,
nazwanego ciaem doskonale czarnym, przy odpowiednim doborze normalizacji, a() 1 i funkcja (, T ) jest rozkadem energii w promieniowaniu emitowanym. Planck zaproponowa wzr na ten rozkad, ktry w odrnieniu
od wzorw proponowanych przez jego poprzednikw znakomicie zgadza sie z
dowiadczeniem. W dzisiejszych oznaczeniach:
=

(, T ) =

h 3
1
.
h

2
3
c e kB T 1

(1.3)

Iloczyn (, T )d, daje energie na jednostke objetoci, promieniowania o czestoci

koowej z przedziau d, znajdujacego sie w rwnowadze z ciaem doskonale
czarnym o temperaturze T . Ten wzr zawiera dwie stae zyczne: staa Boltzmanna kB , ktra wystepuje take we wzorze Boltzmanna aczacym entropie
ukadu z liczba dostepnych ukadowi stanw mikroskopowych, i staa h. Oznaczenie h, ktre zostao wprowadzone znacznie pniej przez Diraca, jest obecnie powszechnie uywane. Planck wprowadzi staa h = 2h, ktra zostaa
potem na jego cze nazwana staa Plancka. Staa h ma rne nazwy: zredukownana staa Plancka, h-przekrelone, lub po prostu staa Plancka. Staa
Boltzmanna wystepuje w wielu wzorach termodynamicznych. Mimo to Boltzmann nie wyznaczy nigdy jej wartoci numerycznej. We wzorach termodynamicznych znanych Boltzmannowi przed rokiem 1900 staa kB wystepuje zawsze
pomnoona przez staa Avogadry. Ten iloczyn, oznaczany przez R i znany jako
staa gazowa, by dobrze zmierzony, ale poniewa oszacowania liczby Avogadry
byy wwczas bardzo niepewne, trudno byo przej od staej R do staej kB .
Porwnujac swj wzr z dowiadczalnym rozkadem energii w widmie ciaa
doskonale czarnego, Planck wyznaczy po raz pierwszy warto numeryczna
staej Boltzmanna. Znajac te staa i staa gazowa wyliczy staa Avogadry.
Otrzyma bardzo rozsadny wynik, co stanowio niezalene od widma ciaa doskonale
czarnego potwierdzenie wzoru (1.3). Wedug obecnych danych:
h = 1, 055 1034 J sek.

(1.4)

Znane sa jeszcze cztery dalsze cyfry za przecinkiem, ale nie podajemy ich tutaj. Staa Plancka ma wymiar dziaania, czyli iloczynu energii i czasu, lub
rwnowanie pedu i drogi.
W swoim referacie Planck poda wyprowadzenie wzoru (1.3) w oparciu o
zdumiewajace wspczesnych zaoenie, e przekazywanie energii miedzy ciaem
promieniujacym i polem promieniowania odbywa sie nie w sposb ciagy, ale
paczkami" o energii
E = h.

(1.5)

Sam Planck, zyk konserwatywny, geboko znajacy i ceniacy klasyczna zyke,

nazwa w pniejszych wspomnieniach przyjecie tego zaoenia "aktem rozpaczy". Widzia, e wzr (1.3) dobrze odtwarza dane i chcia go za wszelka cene
jako wyprowadzi. Na podstawie klasycznej elektrodynamiki przyjmowano
wtenczas, e rdem promieniowania o czestoci jest oscylator harmoniczny
o czestoci . Wzr (1.5) sugerowa wiec, e oscylatory harmoniczne emitujace
promieniowanie nie zmieniaja energii w sposb ciagy, ale maja poziomy energetyczne odlege od siebie o wielokrotnoci kwantu energii h. Pniej, w
oparciu o rozumowanie, ktre ma ju warto tylko historyczna, Planck doszed
do susznego wniosku, e stan oscylatora o najniszej energii ma energie 12 h.
Tak wiec energia oscylatora harmonicznego moe przyjmowa tylko wartoci
1
En = h(n + ),
2

n = 0, 1, 2, . . . .
4

(1.6)

V (x)
h

1.5

0.5

-2

-1

Kx

Rysunek 1.1: Energia potencjalna jednowymiarowego oscylatora harmonicznego

V (x) = 21 Kx2 w jednostkach h. Linie poziome oznaczaja, podzielone przez h,
energie stanu podstawowego i pierwszego stanu wzbudzonego oscylatora.
Te dozwolone wartoci energii sa nazywane poziomami energetycznymi. Poziom
podstawowy ma najnisza z moliwych energie. Potem nastepuja kolejne stany
wzbudzone. Czesto koowa oscylatora harmonicznego jest zwiazana z jego
staa siowa K i masa m klasycznym wzorem
=

K
.
m

(1.7)

Zaleno energii potencjalnej oscylatora harmonicznego od wsprzednej x i

dwa pierwsze poziomy energetyczne sa pokazane na rysunku 1.
Mwi sie, e energia oscylatora jest skwantowana. Kwant energii, czyli
rnica energii miedzy sasiednimi poziomami, zaley od czestoci czy dugoci
fali. Dla wiata widzialnego, przyjmujac = 5 105 cm, co odpowiada
czestoci koowej = 41015 sek1 , otrzymujemy h = 41019 J. Operowanie
wielkociami tak dalekimi od jednoci jest niewygodne i dlatego wprowadza
sie rne inne ukady jednostek. Przyjmujac za jednostke energii jeden elektronowolt mamy
h = 6, 582 1016 eV sek

(1.8)

i co za tym idzie dla powyszego przykadu h = 2, 5 eV. Popularne sa te

ukady jednostek, w ktrych z denicji h = 1. Wystepowanie staej Plancka jest
charakterystyczne dla efektw kwantowych. W przypadku oscylatora harmonicznego rnica energii miedzy sasiednimi poziomami energetycznymi i rna
od zera najnisza moliwa energia oscylatora sa proporcjonalne do h. W zyce
klasycznej obie te liczby sa rwne zeru. W roku 1918 Planck otrzyma nagrode Nobla "w uznaniu wkadu do zyki teoretycznej przez odkrycie kwantw
energii".
W roku 1905 zostao zrobione kolejne wielkie odkrycie zwiazanie ze staa
Plancka. Einstein postawi teze, e wiato skada sie z kwantw o energii h,
ktre sa niepodzielne jak atomy. Powszechnie dzi uywana nazwa foton zostaa
dla takiego kwantu wprowadzona dopiero w roku 1926 przez G.N. Lewisa. W
roku 1921 Einstein otrzyma nagrode Nobla "za zasugi dla zyki teoretycznej, a
5

y
5

Ly

2
Lp

x
Lx

Rysunek 1.2: Fotony nadlatujace wzdu drogi 1 traaja na lustro pprzepuszczalne Lp. Jeeli lustra odbijajace Lx i Ly sa odchylone, to foton zostaje
przepuszczony i traa do detektora x lub odbity i traa do detektora y. Jeli
lustra odbijajace sa ustawione jak na rysunku, to fotony moga wytworzy praki
interferencyjne na ekranie E. Kady foton potrzebuje do tego obu drg 3 + 5
i 2 + 4. Obserwator w O moe spowodowa przestawienie luster zanim doleci
do nich foton, nawet jeli decyzje podejmie, kiedy ten foton ju opuci okolice
lustra Lp.
w szczeglnoci za odkrycie praw rzadzacych efektem fotoelektrycznym", a wiec
za teorie kwantw wiata, a nie za teorie wzglednoci, ktra komisji noblowskiej
wydawaa sie jeszcze wtedy nieco podejrzana. Teoria kwantw wiata spotkaa
sie ze sprzeciwem wiekszej czeci wczesnych czoowych zykw, a nawet i dzi,
kiedy prawie wszyscy sie z nia zgadzaja, sporna jest interpretacja paradoksw,
do ktrych prowadzi. Ograniczymy sie tu do przedstawienia cyklu eksperymentw wykonanych przy pomocy ukadu przedstawionego na rysunku 2.
A1) Rozwamy najpierw nastepujacy eksperyment. Klasyczna wiazka wiata
leci wzdu osi x i traa na lustro pprzepuszczalne Lp ustawione w poczatku
ukadu wsprzednych, pod katem /4 do osi x. (rysunek 2). Zgodnie z denicja
lustra pprzepuszczalnego poowa nateenia wiazki zostaje przepuszczona i leci
dalej wzdu osi x. Druga poowa zostaje odbita i leci wzdu osi y. Jeeli gdzie
dalej na osiach x i y ustawimy detektory, powiedzmy w punktach x = x0 i
y = y0 , to bedziemy mogli stwierdzi, e nateenia kadej z wiazek po spotkaniu
z lustrem jest rwne poowie nateenia wiazki pierwotnej. eby nie byo problemw z dzieleniem pojedynczych fotonw przyjelimy, e wiazka jest klasyczna,
to znaczy, e zawiera bardzo duo fotonw.
A2) Powtrzmy poprzedni eksperyment w sytuacji, kiedy padajaca wiazka
zawiera tylko jeden foton. Dowiadczalnie jest to wykonalne. Poniewa foton nie moe sie podzieli albo jeden, albo drugi detektor notuje przybycie
fotonu, ale nigdy oba. Ju to jest dosy dziwne. Mamy dokadnie okrelony
stan poczatkowy i nie potramy przewidzie jaki bedzie stan kocowy, ale to
jest dopiero poczatek trudnoci. Wydaje sie oczywiste, e jeli zadziaa detektor w x0 , to foton przeszed przez lustro i lecia wzdu osi x , a jeli zadziaa
detektor w y0 , to foton sie odbi i lecia wzdu osi y. Zobaczymy poniej, e
nawet ta sprawa nie jest taka prosta.
B1) Wstawmy teraz na osiach przed detektorami, powiedzmy w punktach
6

x0 1 i y0 1, dodatkowe lustra Lx i Ly ustawione pod katami /4 do osi i

zorientowane tak, e w przypadku klasycznej wiazki odbite promienie spotykaja
sie w punkcie (x0 1, y0 1). Jak wiadomo, przy takim spotkaniu nastepuje
interferencja i jeeli wstawimy w obszarze spotkania odpowiedni ekran pokryty
emulsja fotograczna, oznaczony na rysunku E, to powstana na nim praki interferencyjne. Mona dobra dugo fali i emulsje tak, eby jeden foton zaczernia dokadnie jedno ziarno emulsji. Liczne fotony zawarte w klasycznej wiazce
traaja w jedne obszary ekranu czeciej, a w inne rzadziej i powstaja praki.
Cze wiazki, ktra przesza przez pierwsze lustro, i cze wiazki, ktra sie od
niego odbia, dochodza do ekranu rnymi drogami. Jeeli ktrakolwiek z tych
drg zablokowa, to praki interferencyjne znikna. eby nastapia interferencja,
potrzebne jest wiato idace obu drogami.
B2) Niech teraz w powyszym ukadzie padajaca wiazka skada sie z jednego
fotonu. Zostanie zaczernione tylko jedno ziarno i trudno stwierdzi, czy bya interferencja, czy nie. Moemy jednak powtarza ten eksperyment z pojedynczymi
fotonami co jaki czas, nie zmieniajac emulsji na ekranie. Po duszym czasie,
kiedy zaczernionych punktw bedzie ju duo, stwierdzimy, e powstay praki
interferencyjne takie same jak w klasycznym eksperymencie. Wynikaja z tego
trzy wane wnioski:
Foton interferuje sam ze soba, bo powstay praki interferencyjne, a w
okolicy ekranu nie byo nigdy wiecej ni jeden foton naraz. Co wiecej,
rne fotony nie interferuja ze soba, bo w eksperymencie z klasyczna
wiazka, gdzie duo fotonw nadlatuje jednoczenie, adna dodatkowa interferencja nie powstaje.
Skoro do interferencji wystarcza jeden foton, to ten foton musi w jakim
sensie i obu drogami naraz. Zgadza sie to z obserwacja, e zablokowanie
ktrejkolwiek z dwu drg powoduje, e praki nie powstaja. Wida stad
te, e wprawdzie nie moemy zaobserwowa podzielenia sie fotonu, ale
foton, ktry nie jest obserwowany, moe sie zachowywa tak, jakby sie
podzieli.
Nie da sie przewidzie, gdzie tra w ekran pojedynczy foton, tak jak
poprzednio nie dawao sie przewidzie, ktry z licznikw go zarejestruje.
Jeeli jednak fotonw jest bardzo duo, to rozkad punktw traenia
jest przewidywalny. Wynik jest taki, jakby rozkad prawdopodobiestwa
punktw traenia by dobrze okrelony. Przy rzucaniu moneta to, czy
w jednym rzucie wyjdzie orze czy reszka, jest nieprzewidywalne, ale przy
bardzo wielu rzutach prawo wielkich liczb gwarantuje (dla monety "rzetelnej"), e liczba orw bedzie mniej wiecej rwna liczbie reszek. Podobnie
jest i w omawianym tu eksperymencie. Punkt traenia jednego fotonu
jest nieprzewidywalny, ale rozkad trae bardzo wielu fotonw musi by
mniej wiecej taki, jak przewiduje klasyczna teoria.
C) W eksperymentach (A) foton padajacy na lustro pprzepuszczalne zostaje
cakowicie przepuszczony lub cakowicie odbity. Mwimy, e poszed jedna z
dwu moliwych drg. W eksperymentach (B) foton jako idzie obu drogami,
cho nie zostaje rozbity na dwa fotony. Powstaje pytanie, skad foton padajacy
na lustro pprzepuszczalne wie, jak sie ma dalej zachowywa. Dowiadczenie
wskazuje, e w ukadzie (A) wybiera inna moliwo ni w ukadzie(B), cho7

cia w obu tych ukadach otoczenie lustra pprzepuszczalnego wyglada dokadnie tak samo. Mona by przypuszcza, e wpywa na to ustawienie pozostaej
aparatury konkretnie luster odbijajacych. Zamy wiec, e lustra odbijajace
w punktach x0 1 i y0 1 sa osadzone na zawiasach tak, e mona je ustawia w
dwu pozycjach. W pozycji 1 lustro odbija wiazke jak w eksperymencie (B). W
pozycji 2 lustro jest odchylone i wiato przechodzi obok. Jeeli kade z luster
ustawimy w pooeniu 2, realizujemy ukad z eksperymentu (A) i kady foton
idzie jedna droga. Jeli kade z luster ustawimy w pozycji 1, to realizujemy
ukad z eksperymentu (B) i kady foton idzie obu drogami. Wyobramy sobie
teraz, e urzadzenie eksperymentalne jest bardzo due. Powiedzmy, e kady
z prostoliniowych odcinkw drg fotonw za lustrem pprzepuszczalnym ma
jeden rok wietlny dugoci. W rodku kwadratu utworzonego przez te cztery
odcinki siedzi eksperymentator, ktry w trzy miesiace po tym, jak foton padnie na lustro pprzepuszczalne, decyduje, czy ma by realizowany eksperyment
(A) czy eksperyment (B). atwo sprawdzi, e jest jeszcze dosy czasu, eby nie
przekraczajac predkoci wiata przekaza te decyzje do obu luster odbijajacych
i odpowiednio je ustawi. W tym wariancie foton decyduje, czy ma i jedna
droga czy obydwoma, na trzy miesiace zanim powstanie informacja, jaki ukad
dowiadczalny zostanie ustawiony, a mimo to i tak zawsze dobrze zgaduje, co
bedzie potrzebne.
Niektrzy uwaaja teorie, ktra prowadzi do takich paradoksw (poznamy
ich wiecej w dalszych wykadach), za sprzeczna ze zdrowym rozsadkiem i wyraaja
nadzieje, e da sie ja zastapi czym lepszym, cho na razie nie wiedza czym.
Inni twierdza, e pki kto nie wykae, e te trudnoci prowadza do sprzecznoci
z dowiadczeniem, a nie tylko z czyim zdrowym rozsadkiem, nie ma sie czym
przejmowa. Prawie wszyscy specjalici zgadzaja sie, e do praktycznych zastosowa mechaniki kwantowej jej obecna interpretacja jest zupenie wystarczajaca.
Kolejne wielkie odkrycie zostao dokonane przez de Brogliea w roku 1924 i
uczczone w roku 1929 nagroda Nobla "za odkrycie falowej natury elektronw".
De Broglie zaoy, e z kada czastka swobodna zwiazana jest fala, ktrej wektor falowy jest rwnolegy do pedu czastki. Czesto fali jest zwiazana z energia
czastki wzorem (1.5). Wektor falowy fali k jest zwiazany z pedem czastki p
wzorem, ktry obecnie jest znany jako wzr de Brogliea:
p = hk.

(1.9)

Zauwamy, e dla fotonu ten wzr wynika ze wzoru (1.5), bo dla czastki o masie
rwnej zeru dugo wektora pedu pomnoona przez c jest rwna energii czastki,
a dla wiata dugo wektora falowego pomnoona przez c jest rwna czestoci
koowej . Dla czastki o masie rnej od zera zwiazek miedzy wektorem falowym
i dugocia fali (k = 2/) pozostaje bez zmian, natomiast, jak wida ze wzorw
(1.5) i (1.9), zwiazek miedzy czestocia koowa i wektorem falowym przybiera
posta
r
p
m2 c2
E
1
2
4
2
2
.
(1.10)
m c + p~ c = c ~k 2 +
= h
=
h
h2
Tego wzoru nie mona bez dodatkowych zaoe wyprowadzi ani ze wzoru
(1.5), ani z optyki. Z teorii de Brogliea wynika zdumiewajacy dla wspczesnych wniosek, e czastki o masie rnej od zera powinny interferowa podobnie
8

jak fotony. Ten wniosek zosta wkrtce potwierdzony dowiadczalne przez G.P.
Thomsona i niezalenie przez C.J. Davissona i L.H. Germera. Davisson i Thomson otrzymali w roku 1937 nagrode Nobla "za dowiadczalne odkrycie dyfrakcji
elektronw na krysztaach".

10

Rozdzia 2

Pomiary w mechanice
kwantowej
W mechanice klasycznej, jeli podamy pooenie i ped lub predko punktu materialnego, to jego stan w danej chwili jest cakowicie okrelony. Pomiar moe
zmieni te parametry. Na przykad, mierzac predko pocisku przy pomocy
wahada balistycznego, hamujemy bieg pocisku, ale mona te, innymi metodami, pomiar przeprowadzi delikatnie, tak e ani ped, ani pooenie pocisku
nie zostana zaburzone. Oczywicie kady konkretny pomiar wprowadza jakie
zaburzenie, ale przez odpowiedni dobr metody pomiaru moemy to zaburzenie
uczyni mniejszym ni jakakolwiek z gry zadana granica.
W mechanice kwantowej sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowana. Oprcz
ogranicze wynikajacych z niedoskonaoci zastosowanej metody pomiaru, sa
jeszcze ograniczenia wynikajace z praw Przyrody. Na poczatek zwracamy uwage
na trzy takie problemy:
Niektre pary wielkoci nie dadza sie jednoczenie zmierzy. Na przykad,
jakkolwiek pomysowy byby eksperymentator, nie wymyli metody, ktra
pozwoliaby jednoczenie i z dowolna dokadnocia zmierzy x-owa skadowa
wektora pooenia czastki i x-owa skadowa jej wektora pedu.
Pojedyncza wielko da sie w zasadzie zmierzy z dowolna dokadnocia,
ale jeeli mamy kilka ukadw w tym samym stanie, to naog dla kadego
z nich pomiar da inny wynik. Zwykle nie da sie wiec przewidzie wyniku
pomiaru znajac (dokadnie!) stan ukadu.
Nawet jeeli ukad jest w takim stanie, e potramy dokadnie przewidzie
wynik pomiaru jakiej wielkoci, to zwykle nie mona gwarantowa, e stan
ukadu po pomiarze bedzie taki sam jak przed pomiarem. W szczeglnoci
ponowny pomiar wielkoci, ktra przedtem bya dobrze okrelona, moe
ju da zupenie inny wynik.
Dla czowieka wychowanego na klasycznej zyce, kade z tych stwierdze
jest wielkim odkryciem lub wielkim bedem. Oba te stanowiska byway bronione przez najwiekszych zykw. Obecnie jest prawie powszechnie przyjete,
e do celw praktycznych dzisiejsza mechanika kwantowa jest dobra. Niektrzy
sadza jednak, e jest jeszcze do odkrycia jaka nowa interpretacja, dzieki ktrej
11

ta teoria stanie sie atwiejsza do przyjecia, a moe i poszerzy zakres stosowalnoci. Obecna sytuacja stwarza puapke, ktra wciaga niektrych amatorw.
Dowiaduja sie z wiarygodnych rde, e oczekiwana jest nowa teoria na miejsce
mechaniki kwantowej, a kiedy nie szczedzac wolnego czasu zbuduja taka teorie,
nikt nie traktuje ich powanie. Dlatego dobrze jest wiedzie, e po to eby taka
nowa teoria moga by potraktowana powanie, musi zawiera nastepujace dwa
elementy: po pierwsze dowd, e wszystkie dobre wyniki mechaniki kwantowej
wynikaja te z proponowanej teorii, po drugie precyzyjne stwierdzenie, ktre z
podstawowych zaoe mechaniki kwantowej zostay usuniete, co wprowadzono
na ich miejsce i dlaczego to ma by ulepszenie.
Jednym z ciekawych epizodw dyskusji wok podstaw mechaniki kwantowej
bya praca Einsteina Podolskyego i Rosena z roku 19351 . W tej pracy autorzy zaproponowali sposb jednoczesnego pomiaru pooenia i pedu czastki
wbrew pierwszemu z powyszych punktw. Rozwaali nastepujacy eksperyment mylowy. Niech czastka A rozpada sie na czastki B i C. W ukadzie
spoczynkowym czastki A, na mocy zasady zachowania pedu, ktra obowiazuje
take w mechanice kwantowej, czastki B i C leca z rwnymi co do wielkoci
pedami w przeciwnych kierunkach. Kiedy oddala sie od siebie tak znacznie, e
wszelkie ich wzajemne oddziaywania moemy zaniedba, mierzymy ped czastki
B i stad wyliczamy ped czastki C. Ten ped zachowuje sie pki czastka C nie
oddziauje z niczym. Mierzymy teraz pooenie czastki C, co podobnie jak pomiar samego pedu jest dozwolone przez mechanike kwantowa. W ten sposb
wyznaczylimy w danej chwili i ped, i pooenie czastki C. Jak sie wkrtce wyjanio, kluczowe jest tu zaoenie, e kiedy czastki B i C sa bardzo daleko od
siebie, to pomiar wykonany na jednej z nich nie zaburza stanu drugiej. To zaoenie, znane obecnie jako zaoenie lokalnego realizmu, jest sprzeczne z mechanika
kwantowa i, jak ju dzi wiemy, z dowiadczeniem. Obecnie mwi sie o paradoksie EPR, od pierwszych liter nazwisk autorw, polegajacym na tym, e wbrew
intuicji stany nawet bardzo od siebie odlegych czastek moga by skorelowane.
Drugi z powyszych punktw budzi nie mniejsze emocje. Kiedy lozofowie uczyli, e rne skutki dowodza rnych przyczyn. Mechanika kwantowa
dostarcza kontrprzykadw na to twierdzenie. Wyobramy sobie zbir atomw
radu. Kady z tych atomw jest dokadnie w tym samym stanie i ewoluuje
dokadnie w takich samych warunkach. Mimo to moe sie zdarzy, e atom A
rozpadnie sie po godzinie, a atom B po tysiacu lat. Wedug mechaniki kwantowej nie ma w tym adnej sprzecznoci i nie da sie znale adnej przyczyny
rnych losw atomw A i B. Ten wynik jest sprzeczny z naszym codziennym
dowiadczeniem. Jest te sprzeczny z programem zyki, w ktry wierzono od
czasw Newtona. Wedug tego programu celem zyki jest znajdowanie rwna,
ktre na podstawie warunkw poczatkowych pozwola jednoznacznie przewidzie
dalsze losy ukadu. Dugo nie watpiono, e takie rwnania istnieja. eby ratowa ten program zaproponowano, e atomy radu sa wprawdzie identyczne
we wszystkich parametrach, ktre potramy zmierzy, ale istnieja jeszcze inne
"ukryte"parametry, ktrych nie potramy zmierzy, ale gdybymy potrali, to
moglibymy przewidzie indywidualny czas ycia kadego z atomw. Na razie
nikomu nie udao sie zbudowa teorii z ukrytymi parametrami, ktra byaby
lepsza od standardowej mechaniki kwantowej. Hipotezy o ukrytych parametrach nie da sie obali, jeli sie precyzyjniej nie sformuuje jej zaoe. John
1 A.

Einstein, B. Podolsky i N. Rosen, Physical Review 47(1935)777.

12

Bell poda zaoenia, ktre wydaja sie bardzo naturalne dla teorii z ukrytymi
parametrami. W oparciu o te zaoenia wyprowadzi pewne nierwnoci, znane
obecnie jako nierwnoci Bella, ktre w niektrych sytuacjach sa sprzeczne z
mechanika kwantowa. Dzi ju wiadomo, e te nierwnoci sa take sprzeczne
z dowiadczeniem. To wyklucza szeroka klase modeli z ukrytymi parametrami,
ale mona szuka dalej. W tych wykadach bede sie trzyma strony praktycznej
mechaniki kwantowej unikajac subtelnoci interpretacyjnych. Bardzo dobry i
przystepny opis kilku popularnych obecnie interpretacji mechaniki kwantowej
mona znale w ksiace Daviesa i Browna "Duch w atomie"2 .
To, ktre wielkoci mona jednoczenie zmierzy, jest jednym z wanych
przewidywa teorii. Wrcimy do niego pniej. Zastanwmy sie teraz, jak
mona by stwierdzi dowiadczalnie, e ukad znajduje sie w takim, a nie innym
stanie. eby unikna problemw z zaburzaniem ukadu przez pomiar, naley
do pomiarw uy nie jednego ukadu, ale zbioru ukadw, z ktrych kady
jest w tym samym stanie. Taki zbir nazywa sie zespoem i zakadamy, e potramy go przygotowa. Na kadym z elementw zespou dokonujemy pomiaru
tylko raz. Musimy sie liczy z tym, e nawet przy bardzo dobrze przeprowadzonych pomiarach rne pomiary dadza rne wyniki. Jak wiec uzyska informacje o stanie ukadu? Okazuje sie, e przy zwiekszaniu liczby pomiarw
na ukadzie w danym stanie, wymaga to oczywicie dostatecznie licznego zespou, czestoci poszczeglnych wynikw (stosunki liczby pomiarw, ktre day
ten wynik do cakowitej liczby pomiarw) daa do okrelonych granic rozkad
prawdopodobiestwa wynikw pomiaru jest dobrze okrelony i mierzalny. Zauwamy, e chocia nie da sie jednoczenie zmierzy pooenia i pedu czastki,
to mona wyznaczy osobno rozkad prawdopodobiestwa dla pedw i rozkad
prawdopodobiestw dla pooe w danym stanie ukadu. Mierzac dostatecznie
duo takich rozkadw prawdopodobiestwa, mona okreli stan ukadu. Ile?
to zaley od stanu i od rodzaju ukadu.
Jako prosty przykad rozwamy stan podstawowy (o najniszej energii) jednowymiarowego oscylatora harmonicznego. Oznaczymy ten stan |E0 i. Taki
zapis stanw zosta wprowadzony przez Diraca. Zauwamy na razie, e miedzy
jego dwa nawiasy mona wygodnie wpisywa dowolna ilo informacji o stanie.
Na przykad, dla atomu wodoru czesto rozwaa sie stany |n, l, m, sz i, gdzie
n, l, m, sz okrelaja odpowiednio energie, kret, rzut kretu na o z i rzut spinu
na o z. Stan |E0 i jest okrelony przez jedna liczbe rzeczywista energie, chocia okrelenie stanu klasycznego jednowymiarowego oscylatora harmonicznego
wymagao by podania dwu liczb, na przykad pooenia i pedu. Precyzyjny
pomiar energii w tym stanie daje z prawdopodobiestwem jeden (na pewno)
warto E0 . Prawdziwe jest i twierdzenie odwrotne. Jeeli pomiar energii oscylatora daje zawsze wynik E0 , to oscylator jest w stanie |E0 i. Pomiary pedu
daja rozkad Gaussa

(p) = N e

p2

h
mK

(2.1)

gdzie m oznacza mase czastki, K staa siowa oscylatora, a N jest staa normalizacyjna zalena od liczby wykonanych pomiarw. Czesto uywa sie te
rozkadw znormalizowanych do jednoci, to znaczy ze wspczynnikiem normalizacyjnym N dobranym tak, eby sumowanie po wszystkich moliwych wynikach
2 P.

Davies i T.R. Brown Duch w atomie Wydawnictwo CIS Warszawa (1996)

13

1
(x)

0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
-2

-1

Rysunek 2.1: Znormalizowany do jednoci rozkad prawdopodobiestwa

(2.2)
q
4 mK
dla wsprzednej oscylatora harmonicznego. Parametr =
. Klasycznie
h
2
dostepny jest tylko obszar |x| < 1. Prawdopodobiestwo znalezienia czastki
poza tym obszarem wynosi okoo 15,7%. Prawdopodobiestwo znalezienia jej
poza obszarem |x| < 2 wynosi niecae 0,5%
pomiaru w obecnym przypadku cakowanie po pedzie p od minus nieskoczonoci do plus nieskoczonoci dawao wynik jeden. Zauwamy, e
w zyce
klasycznej warto bezwzgledna pedu nie mogaby przekracza wartoci 2mE0 ,
przy ktrej energia kinetyczna staje sie rwna energii cakowitej oscylatora. W
mechanice kwantowej, natomiast, pomiar (poprawny!) moe da dowolnie dua
warto pedu, cho pedy wieksze od dozwolonych klasycznie zdarzaja sie rzadko.
Pomiary pooenia te daja rozkad Gaussa
(x) = N e

mKx2
h

(2.2)

. Mona byo
Ten rozkad jest pokazany na rysunku 1, gdzie parametr = 4 mK
h
2
dla prostoty pooy = 1, ale przy wyborze zmiennych jak na rysunku, wykres
jest poprawny dla kadej dodatniej wartoci parametru . Znw dozwolone,
cho mao prawdopodobne, sa wartoci
bezwzgledne x wieksze od najwiekszej
q

0
wartoci dopuszczalnej klasycznie 2E
K , czyli 1/, przy ktrej energia potencjalna staje sie rwna energii cakowitej, a energia kinetyczna osiaga warto zero
i nie moe sie ju dalej zmniejsza. Znajac rozkady, moemy wylicza wartoci
rednie. Dla wielkoci mierzalnych x i p otrzymujemy zero, co w notacji Diraca
zapisujemy hxi = 0 i hpi = 0. Ciekawsze sa wyniki dla rednich kwadratw,
rwnych w tych przypadkach wariancjom

h mK
h
2
2
; hp i =
.
(2.3)
hx i =
2
2 mK
Dobierajac iloczyn mK coraz wiekszy lub coraz mniejszy, moemy dowolnie
zmniejsza wariancje odpowiednio pooenia lub pedu, a uznamy, e warto
jest z dostateczna dla nas dokadnocia jednoznacznie okrelona, ale nie da
2
sie jednoczenie zmniejszy tych wariancji, bo ich iloczyn jest rwny h4 niezalenie od wartoci mK. To potwierdza, e jednoczesne ustalenie wartoci pedu
i wsprzednej nie jest moliwe.

14

Rozdzia 3

Wektory stanu zasada

superpozycji
Dirac zauway, e wiele rozumowa w mechanice kwantowej bardzo sie upraszcza, jeeli obiekty okrelajace stan, takie jak |E0 i wprowadzony w poprzednim rozdziale, interpretowa jako wektory. W dalszym ciagu bedziemy je nazywali wektorami stanu.
eby przypomnie terminologie zaczniemy od szczeglnie atwych do wyobraenia sobie wektorw wektorw na paszczynie. Nie jest to mechanika kwantowa, ale moe uatwi zrozumienie podanych dalej w tym rozdziale rozwaa
z mechaniki kwantowej. Rozwaamy wektory zaczepione w poczatku ukadu,
tak jak wektory narysowane na Rys. 1. Te wektory maja nastepujace dwie
wasnoci: jeeli a jest wektorem i c liczba, to iloczyn ca jest wektorem. Jeeli
a i b sa wektorami, to a + b te jest wektorem. Rwnowanym, a krtszym,
sformuowaniem tych wasnoci jest stwierdzenie, e wektory na paszczynie
stanowia przestrze wektorowa. Stwierdzenie, e stanowia przestrze wektorowa
nad ciaem liczb rzeczywistych, oznacza dodatkowo, e liczby c sa rzeczywiste.
Wektor c1 a + c2 b, gdzie c1 , c2 sa liczbami, nazywamy kombinacja liniowa wektorw a i b.
W przestrzeni wektorowej moemy wprowadzi baze, to znaczy zbir wektorw taki, e kady wektor z rozwaanej przestrzeni da sie przedstawi jako
kombinacja liniowa wektorw z tego zbioru i e aden podzbir tego zbioru nie
jest baza. Najbardziej znana baza dla wektorw na paszczynie skada sie z
dwu wektorw, jednego leacego na osi x i drugiego leacego na osi y. Ale istnieje nieskoczenie wiele innych baz. Kade dwa wektory nie leace na jednej
prostej stanowia baze. Liczba wektorw bazowych nie zaley od wyboru bazy
i nazywa sie wymiarem przestrzeni wektorowej. Wymiar przestrzeni wektorw
na paszczynie wynosi oczywicie dwa. O wektorach mwi sie, e stanowia
ukad zupeny, jeeli kady wektor z rozwaanej przestrzeni wektorowej da sie
przedstawi jako ich kombinacja liniowa. Baza jest wiec ukadem zupenym
zawierajacym minimalna liczbe wektorw.
Wektor mona przedstawi jako uporzadkowany zbir liczb. Na przykad
wektor a mona przedstawi jako pare liczb (ax , ay ) gdzie ai oznacza rzut wektora a na o i. Elementy tego zbioru liczb, w naszym przykadzie ax i ay ,
nazywamy wsprzednymi wektora. Porzadek jest wany, bo wektor (a1 , a2 ) jest
15

j
b
i
a

Rysunek 3.1: Kade dwa wektory z czterech przedstawionych na rysunku

stanowia baze dla wektorw na paszczynie. Wektor b ma inne wsprzedne
(inna reprezentacje) w bazie (i, j), a inne w bazie (a,j)
.
naog rny od wektora (a2 , a1 ). Uporzadkowany zbir wsprzednych wektora
(liczb) nazywamy reprezentacja wektora. Kady wektor moe by reprezentowany na nieskoczenie wiele rnych sposobw w zalenoci od tego, jak
wybieramy wektory bazowe, na ktre rzutujemy. Do denicji rzutw potrzebne
jest pojecie iloczynu skalarnego. Iloczyn skalarny wektorw a i b deniujemy
wzorem
a b = ax bx + ay by

(3.1)

aD b = ax bx + ay by .

(3.2)

Wektor nazywamy jednostkowym, jeli kwadrat jego dugoci, a2 a a =

1. Jeeli a b = 0, to mwimy, e wektory a i b sa wzajemnie ortogonalne.
Baze zoona z wektorw jednostkowych i parami ortogonalnych nazywamy baza
ortonormalna.
Dla przestrzeni wektorowych nad ciaem liczb zespolonych wzr (3.1) trzeba
uoglni, bo w przeciwnym razie, na przykad, wektor o wsprzednych (i, 0) miaby ujemny kwadrat dugoci. W tym celu dla kadego wektora a wprowadzamy
wektor dualny aD . Dla wektorw na paszczynie mona przyja, e wsprzednymi
wektora aD sa (ax , ay ), gdzie gwiazdka oznacza sprzeenie zespolone. Zamiast
iloczynu skalarnego (3.1) bedziemy stosowa iloczyn

Denicje dugoci wektora i ortogonalnoci dwu wektorw pozostaja bez zmian.

Ta denicja iloczynu skalarnego redukuje sie do denicji (3.1), jeli wektor a
ma wsprzedne rzeczywiste Wynika z niej te, e dugo kadego wektora jest
liczba rzeczywista i nieujemna, przy czym dugo wektora zero oznacza, e
wektor jest zerowy, czyli e kada z jego wsprzednych jest rwna zeru. Naog
iloczyn skalarny nie jest ju jednak przemienny

aD b = (bD a)

(3.3)

Zestawimy teraz wasnoci iloczynu skalarnego, ktre sa oczywiste, jeli sie

uywa denicji (3.2), ale ktre w oglniejszym przypadku sa przyjmowane jako
16

aksjomaty. Wprowadzamy oznaczenia Diraca, w ktrych iloczyn skalarny (3.2)

jest pisany jako ha|bi. Zapiszmy jego waciwoci.
1. Kwadrat dugoci wektora a, ha|ai, jest liczba rzeczywista nieujemna,
rwna zeru wtedy i tylko wtedy kiedy wektor a jest wektorem zerowym
2. Iloczyn skalarny wektorw a i b jest liniowy to znaczy, e dla dowolnej
liczby c i dowolnych wektorw a, b, b1 i b2

hb1 + b2 |ai = hb1 |ai + hb2 |ai.

hb|cai = chb|ai

(3.4)
(3.5)

3. Iloczyn skalarny ha|bi jest liczba, naog zespolona. Zmiana porzadku

czynnikw jest rwnowana ze sprzeeniem zespolonym:
hb|ai = ha|bi .

(3.6)

Wracamy teraz do mechaniki kwantowej. Naley zwraca uwage zarwno

na podobiestwa, jak i na rnice z omwionym powyej prostym przykadem. Zbir wektorw stanu danego ukadu uzupeniony wektorem zerowym
stanowi przestrze wektorowa nad ciaem liczb zespolonych. To, oczywicie,
nie jest twierdzenie z matematyki, tylko wany fakt z zyki. Wektor zerowy
nie odpowiada adnemu stanowi ukadu. Jeeli dwa wektory rnia sie tylko o
stay czynnik liczbowy, to odpowiadaja temu samemu stanowi ukadu. Tak wiec
kademu rnemu od wektora zerowego wektorowi z tej przestrzeni przypisany
jest jednoznacznie stan ukadu, natomiast kademu stanowi ukadu odpowiada
nieskoczony zbir wektorw c|i, gdzie wektor |i okrela stan ukadu, a c
moe by dowolna liczba zespolona rna od zera. Podkrelamy, e wektory
stanw rnych ukadw, na przykad jednoczastkowe wektory stanu dwu elektronw, nie nalea do tej samej przestrzeni wektorowej. Wektory stanu pary
elektronw uzupenione wektorem zerowym natomiast, stanowia przestrze wektorowa.
Twierdzeniu, e kombinacja liniowa dwu wektorw naleacych do danej przestrzeni
wektorowej jest wektorem naleacym do tej samej przestrzeni, odpowiada jedno
z podstawowych praw mechaniki kwantowej znane jako zasada superpozycji.
Zasada superpozycji: Jeeli |i i |i s
a wektorami stanu tego samego
ukadu, a liczby (naog zespolone) c1 i c2 nie s
a jednoczenie rwne
zeru, to c1 |i + c2 |i jest te wektorem stanu tego ukadu.
Z punktu widzenia klasycznej mechaniki ta zasada jest zupenie niezrozumiaa. Punkt materialny moe mie pooenie ~x1 i ped p~1 lub pooenie ~x2 i ped p~2 ,
ale co znaczy kombinacja liniowa takich stanw? atwiej jest znale analogie w
optyce. Rozwamy monochromatyczna wiazke wiata, spolaryzowana liniowo i
propagujaca wzdu osi z. Paszczyzna polaryzacji jest jednoznacznie okrelona
przez wektor polaryzacji ~1 . Jest to wektor jednostkowy w paszczynie (x, y).
Niech teraz ta wiazka interferuje z inna wiazka o tej samej dugoci fali i tej samej
fazie, te propagujaca wzdu osi z i majaca polaryzacje liniowa okrelona przez
wektor polaryzacji ~2 . Wiazka wypadkowa bedzie spolaryzowana liniowo i jej
wektor polaryzacji bedzie kombinacja liniowa wektorw ~1 i ~2 . Wspczynniki
c1 , c2 tej kombinacji liniowej beda zaleay od stosunku amplitud interferujacych
17

wiazek. Wemy teraz przykad z mechaniki kwantowej. Oscylator harmoniczny

moe by w stanie podstawowym |E0 i, lub w pierwszym stanie wzbudzonym
|E1 i. Wynika stad, e jeeli liczby c1 , c2 nie sa rwnoczenie rwne zeru, to
oscylator moe by take w stanie
|i = c1 |E0 i + c2 |E1 i.

(3.7)

Przypadki, kiedy c1 = 0 lub c2 = 0 sa mao interesujace. Wtedy oscylator

jest odpowiednio w stanie |E1 i lub |E0 i. Jeeli natomiast adna z liczb c1 , c2
nie jest rwna zeru, to stan |i jest rny od kadego ze stanw skadowych.
W szczeglnoci dokadny pomiar energii bedzie czasami dawa wynik E0 , a
czasami wynik E1 . Odpowied na pytanie, jak czesto otrzymamy ktry wynik,
wymaga znajomoci dodatkowego prawa zyki i bedzie omwiona w nastepnym
rozdziale.
Denicja iloczynu skalarnego jest zbudowana podobnie jak dla dwuwymiarowych wektorw, ale z jedna istotna zmiana. Wektory a i a naleay do tej
samej przestrzeni w tym sensie, e ich suma bya dobrze okrelona. Dla wektorw stanu z mechaniki kwantowej wektory stanu |i i wektory dualne do nich,
ktre oznacza sie h|, nalea do rnych przestrzeni i dodawanie ich do siebie
nie ma sensu, podobnie jak nie ma sensu dodawanie sekund do kilogramw.
Jak zobaczymy dalej, przestrze stanw danego ukadu w mechanice kwantowej ma czesto wymiar nieskoczony. W takim razie obliczanie iloczynw
skalarnych wymaga sumowania szeregw nieskoczonych lub liczenia caek. Moe
sie okaza, e suma czy caka jest rozbiena i wtedy iloczyn skalarny nie istnieje. W dalszym ciagu bedziemy rozrnia wektory, ktrych kwadrat jest
liczba skoczona, i wektory uoglnione, dla ktrych sytuacja jest bardziej skomplikowana. Jedne i drugie sa uywane w mechanice kwantowej. Okazuje sie,
e wektory stanu odpowiadajace stanom zwiazanym, jak stan oscylatora harmonicznego czy stan elektronu w atomie wodoru, sa wektorami. Natomiast
inne wane stany, jak stan czastki o cile okrelonym pedzie czy pooeniu, sa
wektorami uoglnionymi.

18

Rozdzia 4

Interpretacja probabilistyczna
Omwimy teraz bardzo wane zagadnienie interpretacji zycznej wspczynnikw liczbowych w kombinacjach liniowych wektorw stanu. Zaczniemy od
przykadu z zyki klasycznej. Rozwamy rwnolega wiazke wiata monochromatycznego spolaryzowana liniowo i biegnaca rwnolegle do osi z. Stan polaryzacyjny wiazki jest okrelony przez jednostkowy wektor polaryzacji leacy
w paszczynie (x,y) prostopadej do kierunku biegu wiazki. Orientacje wektora polaryzacji mona ustali przy pomocy pryzmatu Nicola. Kiedy wiato
spolaryzowane liniowo pada na taki pryzmat, przechodzi w caoci jeli wektor
polaryzacji jest rwnolegy lub antyrwnolegy do osi pryzmatu, ktra ustawiamy rwnolegle do osi x. Jeli wektor polaryzacji jest prostopady do tej osi,
nateenie wiazki przepuszczonej spada do zera. Jeeli kat miedzy osia x i wektorem wynosi , i nateenie padajacej wiazki jest I, to przechodzi wiazka
o nateeniu I cos2 . Ten fakt mona interpretowa nastepujaco. Nateenie I
wiazki jest proporcjonalne do kwadratu dugoci wektora . Wiazke interpretujemy jako superpozycje dwu wiazek: wiazki z wektorem polaryzacji o dugoci
cos skierowanym rwnolegle do osi x i wiazki o wektorze polaryzacji o dugoci
sin skierowanym prostopadle do osi x (Rys. 4.1). Oznaczajac jednostkowe
wektory polaryzacji skierowane odpowiednio wzdu osi x i y przez x i y
otrzymujemy
= cos x + sin y .

(4.1)

Ten rozkad jest zgodny ze zwykymi reguami rozkadu wektora na skadowe.

Pierwsza z wiazek w caoci przechodzi, a druga jest w caoci zatrzymana. Stad
nateenie przepuszczonej wiazki jest zredukowane o czynnik cos2 .
Sprawa sie komplikuje, jeli rozpatrujemy wiato jako zbir fotonw. Nateenie
mona dobra tak mae, e bedzie pada jeden foton dziennie i wobec niemoliwoci rozbicia fotonu, nie jest moliwe przepuszczenie czeci fotonu i zatrzymanie
reszty. Postulujemy, e w takim wypadku kady foton ma prawdopodobiestwo
cos2 przejcia przez pryzmat. Na mocy twierdzenia wielkich liczb, jeli fotonw pada bardzo duo, to stosunek liczby tych, ktre przejda do cakowitej
liczby padajacych fotonw, bedzie bardzo bliski cos2 . Poniewa kady foton niesie taka sama energie, tak samo podzieli sie nateenie padajacej wiazki.
Otrzymujemy wiec wynik zgodny z dowiadczeniami dla wiazek zawierajacych
wiele fotonw, jeli zaoymy e prawdopodobiestwo przejcia fotonu przez
19

Rysunek 4.1: Pryzmat Nicola jest ustawiony tak, e przepuszcza wiato spolaryzowane liniowo, jeli wektor polaryzacji jest rwnolegy do wektora x i
cakowicie je zatrzymuje, jeli wektor polaryzacji jest rwnolegy do wektora
y. Jeli wektor polaryzacji tworzy kat z wektorem x, to kady foton ma
prawdopodobiestwo przejcia cos2 i co za tym idzie prawdopodobiestwo
sin2 zostania zatrzymanym.
pryzmat Nicola, to znaczy zachowania sie tak jakby foton mia polaryzacje x ,
i prawdopodobiestwo zatrzymania fotonu, to znaczy zachowania takiego jakby
foton mia polaryzacje y , dane sa odpowiednio przez kwadraty wspczynnikw
we wzorze (4.1): cos2 i sin2 . Mona te prawdopodobiestwa wyrazi przez
iloczyny skalarne odpowiednich wektorw. Oznaczmy przez P (x ) prawdopodobiestwo, e foton z polaryzacja zachowa sie jak foton z polaryzacja x , czyli
przejdzie przez pryzmat. Oznaczmy przez P (y ) prawdopodobiestwo, e foton
z polaryzacja zachowa sie jak foton z polaryzacja y , czyli nie przejdzie przez
pryzmat. Wtedy
P (x ) = (x )2 ;

P (y ) = (y )2 .

(4.2)

Powysze wzory dopuszczaja jeszcze jedna interpretacje, i te wanie stosuje sie

zwykle w mechanice kwantowej. Kiedy foton pada na pryzmat Nicola, nastepuje
pomiar jego polaryzacji. Jeeli wektor polaryzacji fotonu nie jest rwnolegy,
antyrwnolegy czy prostopady do osi x, to wynik takiego pomiaru nie da sie
przewidzie, chocia stan polaryzacyjny padajacego fotonu jest dokadnie znany.
Mona tylko obliczy prawdopodobiestwa wynikw ze wzorw (4.2). Jeeli
foton przejdzie przez pryzmat Nicola, to uznajemy, e by w stanie polaryzacyjnym x (a nie tylko, e zachowa sie tak jakby by w tym stanie). Jeeli foton
zostanie zatrzymany wnioskujemy, e by w stanie polaryzacyjnym y . Mona
wiec wyliczy, lub wyznaczy z pomiarw, prawdopodobiestwo, e foton, ktry
ma wektor polaryzacji , okae w pomiarze, e ma wektor polaryzacji x , lub e
ma wektor polaryzacji y . Ten wynik moe sie wydawa naturalna konsekwencja
wzoru (4.1), ale jest tu trudno. W jaki sposb foton w stanie , ktry jest
superpozycja fotonw w stanach x i y , przechodzi w foton w jednym z tych
stanw i ju na pewno nie w tym drugim? Ta trudno bedzie lepiej widoczna
w paradoksie z kotem Schrdingera, ktry przedyskutujemy w dalszym ciagu
rozdziau.
Oglnie, w mechanice kwantowej postulujemy, e jeeli stany |i i |i tego
20

samego ukadu s
a znormalizowane do jednoci, co znaczy e h|i =
h|i = 1, to prawdopodobiestwo wyniku pomiaru wskazuj
acego, e
ukad jest w stanie, |i, jeli wiadomo, e ukad jest w stanie |i,
wynosi
P () = |h|i|2 .

(4.3)

Liczbe, naog zespolona, h|i nazywamy amplituda prawdopodobiestwa.

Rozumujac jak w zyce klasycznej, mona by sie spodziewa, e jeli wiemy
e ukad jest w stanie |i, to tym samym wiemy, e nie jest w adnym innym
stanie i w szczeglnoci prawdopodobiestwo, e ukad jest w stanie |i =
6 |i
powinno by rwne zero. W mechanice kwantowej jednak, pomiar zaburza ukad
i moe da wynik |i, take jeli przed pomiarem ukad by na pewno w stanie
|i.
Rozpatrzmy kilka przykadw. Jeeli jednowymiarowy oscylator harmoniczny jest w stanie |E0 i, w ktrym pomiar energii na pewno daje wynik E0 , to
prawdopodobiestwo wyniku E1 , wskazujacego e ukad jest w stanie E1 , jest
zero. Stad
hE1 |E0 i = 0.

(4.4)

Oglniej, dwa wektory stanu odpowiadajace jednoznacznie okrelonym, rnym

wartociom jakiej wielkoci mierzalnej sa zawsze ortogonalne. Jeeli takie
wektory stanowia baze w przestrzeni wektorw stanu danego ukadu, to normalizujac je do jednoci otrzymujemy baze ortonormalna. W dalszym ciagu
bedziemy prawie zawsze uywa baz ortonormalnych, bo to upraszcza wzory.
Rozwamy teraz stan jednowymiarowego oscylatora harmonicznego
|i = c0 |E0 i + c1 |E1 i.

(4.5)

Na mocy zasady superpozycji jednowymiarowy oscylator harmoniczny moe by

w takim stanie. Zakadamy, e kady z wektorw stanu |i, |E0 i, |E1 i jest znormalizowany do jednoci. Amplituda prawdopodobiestwa, e pomiar energii da
wynik E0 , wynosi
hE0 |i = c0 hE0 |E0 i + c1 hE0 |E1 i = c0 .

(4.6)

Pierwszy iloczyn skalarny w rodkowym wyraeniu jest rwny jeden z zaoenia

o normalizacji, a drugi zero jak wida z poprzedniego przykadu. Rozumujac
podobnie dla amplitudy prawdopodobiestwa, e wynik pomiaru bedzie E1 ,
otrzymujemy
P (E0 ) = |c0 |2 ;

P (E1 ) = |c1 |2 .

(4.7)

Poniewa wyniki E0 i E1 nawzajem sie wykluczaja i sa jedynymi moliwymi

wynikami pomiarw w stanie |i, to z teorii prawdopodobiestwa wiadomo, e
powinno zachodzi |c0 |2 +|c1 |2 = 1. atwo sprawdzi, e to wynika z normalizacji
wektora |i. Wektorem dualnym do wektora |i jest
h| = c0 hE0 | + c1 hE1 |.
stad
21

(4.8)

1 = h|i = |c0 |2 + |c1 |2 ,

(4.9)

gdzie skorzystalimy z ortogonalnoci i normalizacji wektorw |E0 i |E1 i.

Wyniki uzyskane tu dla kombinacji liniowej dwu wektorw stanu przenosza
sie na kombinacje liniowe wiekszej liczby, skoczonej lub nieskoczonej, wzajemnie ortogonalnych, znormalizowanych do jednoci wektorw stanu. Zawsze prawdopodobiestwo otrzymania wyniku pomiaru odpowiadajacego i-temu wektorowi
stanu jest rwne kwadratowi moduu jego wspczynnika |ci |2 i zawsze suma
wszystkich tych prawdopodobiestw jest rwna jeden (wiczenie).
Sprawa sie komplikuje, jeli wynik pomiaru moe przebiega ciage widmo
wartoci. Na przykad pooenie x czastki w jednym wymiarze moe przyjmowa dowolna warto od minus do plus nieskoczonoci. Kombinacje liniowa
wektorw |xi trzeba teraz pisa jako cake
Z
|i = dx (x)|xi,
(4.10)

Prawdopodobiestwo uzyskania w wyniku pomiaru danej wartoci pooenia

x jest naog rwne zeru. Rozkad prawdopodobiestwa naley wiec okreli
nie przez podanie prawdopodobiestw wszystkich moliwych wynikw, jak w
poprzednim przypadku, ale przez podanie gestoci prawdopodobiestwa (x)
zwiazanej z prawdopodobiestwem wzorem
Z x1
dx (x ).
(4.11)
P (x0 x x1 ) =
x0

Odpowiednikiem wzorw (4.7) jest w tym przypadku wzr

(x) = |(x)|2 .

(4.12)

Obiekty takie jak |xi, ktre nazwalimy tu wektorami, sa cilej mwiac wektorami uoglnionymi. Wektora uoglnionego nie mona znormalizowa do jednoci, bo jego kwadrat jest nieokrelony. Jakie okrelenie normalizacji jest
jednak konieczne, bo inaczej nie byaby okrelona normalizacja funkcji (x), a
wiadomo z teorii prawdopodobiestwa, e powinno by
Z

dx (x) = 1.

(4.13)

Poprawna interpretacja wektorw uoglnionych wymaga zastosowania do zaawansowanej matematyki, ale to sie opaca, bo wiele rachunkw bardzo sie
skraca i upraszcza, jeli dopucimy wektory uoglnione. Wektory uoglnione
omwimy w rozdziale szstym.
Trudnoci pojeciowe zwiazane z interpretacja probabilistyczna mechaniki
kwantowej dobrze ilustruje eksperyment mylowy znany jako kot Schrdingera.
Wyobramy sobie kota zamknietego w szczelnym pokoju. W pokoju, poza
zasiegiem kota znajduje sie urzadzenie, ktre ma 50% szans na otworzenie
przeacznika p. Urzadzenie ma by kwantowe, takie e po jego zadziaaniu
stan przeacznika jest
1
1
|i = |p+i + |pi,
2
2
22

(4.14)

gdzie |p+i oznacza stan z otwartym przeacznikiem, a |pi stan z zamknietym

przeacznikiem. Jeeli przeacznik zosta otwarty, to uruchamia ciearek, ktry
spada na butelke z cyjanowodorem, ktry jak wiadomo jest silnie trujacym
gazem. Butelka zostaje stuczona, cyjanowodr dociera do kota i kot zdycha.
Jeli przeacznik nie zosta otwarty, nic sie nie dzieje i kot pozostaje w dobrym zdrowiu. Takie urzadzenie uruchamiajace przeacznik atwo jest zaprojektowa. Mona na przykad wykorzysta ukad opisany w rozdziale pierwszym.
Pojedynczy foton pada na lustro pprzepuszczalne, jeli przejdzie jest rejestrowany przez detektor, ktry nastepnie otwiera przeacznik, jeli sie odbije,
nic ciekawego sie nie dzieje. Jaki czas po zadziaaniu urzadzenia mamy wiec
stan, ktry wyewoluowa ze stanu przeacznika
1
1
|i = |p+, zdechy koti + |p, ywy koti.
(4.15)
2
2
W tym zapisie pominelimy mniej interesujace cechy ukadu jak to, czy butelka
jest stuczona, czy nie. Powyszy stan, zupenie poprawny z punktu widzenia
mechaniki kwantowej, jest czym bardzo dziwnym. Nikt nigdy nie widzia superpozycji ywego i zdechego kota. Przy czym nie chodzi tu o zdychajacego kota,
ale o kota, ktry z prawdopodobiestwem 50% jest cakiem zdechy i z prawdopodobiestwem 50% jest ywy, wesoy i tryskajacy energia. Ale to jest dopiero
poczatek trudnoci. Kiedy kto zajrzy do pokoju po zakoczeniu eksperymentu
z kotem (przez okienko, eby sie nie zatru) , zobaczy kota ywego (na pewno),
lub zdechego (na pewno). Wyglada, jakby wzrok zagladajacego mg dobi
lub uratowa tego kwantowego kota miedzy yciem i miercia. Istnieje jeszcze
dziwniejsza wersja tego eksperymentu mylowego znana jako "przyjaciel Wignera". Przypumy, e zagladajacy sam znajduje sie w zamknietym domku zawierajacym pokj z kotem i e obieca podnie prawa reke do gry, jeli zobaczy
kota ywego, a opuci ja, jeli zobaczy kota martwego. Pki nikt nie obserwuje
domku, mona twierdzi, e stan wewnatrz jest opisany przez wektor
1
1
|i = |p+, zdechy kot, reka w di + |p, ywy kot, reka do gryi.
2
2
(4.16)
Dopiero kiedy przyjaciel zagladajacego spojrzy przez okno w domku i zobaczy
jak zagladajacy trzyma reke, nastapi pomiar i kot zostanie dobity, lub uratowany. Schrdinger uzna, e w tym przykadzie jest tyle sprzecznoci, e
mechanika kwantowa powinna zosta gruntownie przerobiona. Dopiero teoria
bez takich sprzecznoci mogaby by do przyjecia. Inny poglad, prezentowany na
przykad przez Feynmana w jego synnych wykadach, jest nastepujacy. Celem
zyki jest przewidywanie wynikw dowiadcze. W dowiadczeniu z kotem teoria przewiduje, e jeli przeprowadzimy ten eksperyment bardzo wiele razy, to
mniej wiecej w poowie przypadkw kot przeyje, a w poowie zdechnie. Dopiero
gdyby to przewidywanie okazao sie sprzeczne z dowiadczeniem, czego nikt sie
nie spodziewa, byoby sie nad czym zastanawia. Jeszcze inne poglady w tej
sprawie mona znale w cytowanej ju ksiace Davisa i Browna.
Szczeglnie dyskutowane jest pytanie, jak sie to dzieje, e stan taki jak
kot ywy+zdechy przechodzi w procesie pomiaru w kota cakiem ywego lub
cakiem zdechego. Wymylono dla tego procesu nazwe: redukcja pakietu, ale
to niewiele pomaga. Ten proces zachodzi w czasie, ale czy da sie opisa rwnaniami ruchu mechaniki kwantowej? Jedni odpowiadaja nie, inni odpowiadaja
23

tak, ale tylko jeli sie uwzgledni szczeglne wasnoci ukadw makroskopowych
o bardzo wielu stopniach swobody, jak kady klasyczny aparat pomiarowy,
czy w naszym przykadzie kot i kady z obserwatorw. Co to sa za wasnoci i jak je uwzgledni, niezbyt wiadomo. Jeeli mechanika kwantowa nie
wystarcza, to powstaje pytanie w ktrym miejscu sie zaamuje i dla czego.
Prbowano odpowiedzi, e do redukcji pakietu potrzeby jest wiadomy obserwator i mechanike kwantowa trzeba uzupeni nieznanymi jeszcze prawami
Przyrody dotyczacymi wiadomoci. Ale ta odpowied nasuwa nastepne pytania. Czy to musi by wiadomo czowieka, czy wystarczy dinozaur, czy jaki
pierwotny stwr jednokomrkowy? Od tego zaley, od jak dawna mona byo
redukowa pakiety. Co sie dziao przedtem, czy wszystkie moliwoci wspistniay jak w przykadzie z kotem? Wszechwiat jest zapewne te ukadem opisywanym przez teorie kwantowa, ale skad tu wzia zewnetrznego obserwatora.
Odpowied Berkeleya, e tym zewnetrznym obserwatorem jest pan Bg nie jest
obecnie popularna wrd zykw. Jak wida mona tu stawia wiele pyta, ale
nie wiadomo nie tylko jakie sa odpowiedzi, ale nawet, czy same pytania maja
sens.
Interpretacje probabilistyczna mechaniki kwantowej zaproponowa w roku
1926 Max Born, ktry otrzyma w roku 1954 nagrode Nobla "za podstawowe
badania w dziedzinie mechaniki kwantowej, w szczeglnoci za jego statystyczna
interpretacje funkcji falowej". Historia tego odkrycia dobrze ilustruje trudnoci,
ktre napotykaja badacze dochodzac do wynikw. Potem, na wykadach, te
wyniki sa czesto przedstawiane jako co niemal oczywistego. W majacej niecae
cztery strony, ale bardzo ciekawej, pracy o rozpraszaniu1 Born uzyska wynik,
ktry w naszej notacji mona by zapisa jako (x) = (x). Na dole strony
jest notka dodana w korekcie: staranniejsze rozwaanie wskazuje, e prawdopodobiestwo jest proporcjonalne do kwadratu wielkoci (znw w naszej notacji) (x). Po paru miesiacach stao sie jasne, gwnie pod wpywem zalenego
od czasu rwnania Schrdingera, w ktrym wystepuje jednostka urojona i, e
funkcje falowe naog przyjmuja wartoci zespolone i ju jako co naturalnego
zaczeto interpretowa we wzorze na prawdopodobiestwo kwadrat amplitudy
jako kwadrat moduu amplitudy.

1 M.

Born, Zeischrift fr Physik 37(1926)863

24

Rozdzia 5

Reprezentacje wektorw
stanu funkcje falowe
Jeeli w przestrzeni stanw danego ukadu wybierzemy baze, to kady wektor z tej przestrzeni mona jednoznacznie okreli przez podanie jego skadowych wzgledem tej wybranej bazy. Liczba wektorw bazowych jest z denicji
rwna wymiarowi przestrzeni, w ktrej ta baza jest okrelona, i wymiarowi
reprezentacji w tej bazie. Operowanie uporzadkowanymi zbiorami liczb, czyli
reprezentacjami wektorw, czesto okazuje sie dogodniejsze ni operowanie abstrakcyjnymi wektorami.W tym rozdziale omwimy niektre wasnoci takich
reprezentacji.
Naley rozrni dwa rodzaje baz. W jednym, zbir wektorw bazowych
mona ponumerowa wskanikiem k = 1, 2, . . . Jeeli liczba wektorw bazowych
jest skoczona i wynosi n, to baza, ma wymiar n. Jeeli liczba wektorw
bazowych jest nieskoczona, to mwimy, e baza jest przeliczalna. W tym
przypadku wymiar jest nieskoczony. W obu tych przypadkach mwimy, e
baza jest dyskretna. Dla danego wektora i danej bazy dyskretnej, reprezentantem jest skoczony, lub nieskoczony, ciag skadowych wektora, czyli liczb ck ,
naog zespolonych.
Inny rodzaj stanowia bazy, gdzie wektory bazowe mona okreli przy pomocy wskanika , ktry zmienia sie w sposb ciagy. W tym przypadku
mwimy o bazie i reprezentacji ciagej. Symbol moe oznacza jedna liczbe
lub skoczony zbir liczb, na przykad wektor. Reprezentacje ciage sa oczywicie nieskoczenie wielo wymiarowe. W tych reprezentacjach zamiast listy
wspczynnikw ck podaje sie funkcje, na przykad () (), gdzie oznacza
wektor stanu, ktry opisujemy; grny wskanik , ktry sie zwykle pomija, przypomina, e uywamy bazy , a argument jest konkretna wartocia wskanika,
ktremu odpowiada wspczynnik liczba (). Ze wzgledw historycznych
takie funkcje sa nazywane funkcjami falowymi. Jak zobaczymy w tym rozdziale
i w nastepnym, stosowanie baz ciagych wymaga pokonania pewnych trudnoci
matematycznych. Na przykad okazuje sie, e wektory bazowe nie sa takimi
wektorami, jakie dotad rozwaalimy, bo ich iloczyny skalarne naog nie sa
liczbami. Mogyby wiec by okrelane jako wektory uoglnione. W dalszym
ciagu bedziemy uywali terminu wektory uoglnione, tylko kiedy bedzie nam
zaleao na podkreleniu, e dany obiekt nie jest wektorem z dobrze okrelonymi
25

~a
y
y
x
x

x
x

Rysunek 5.1: Bazy (

x, y) oraz (x , y ) i wektor ~a.
iloczynami skalarnymi, ale moe by wektorem stanu jakiego ukadu. W innych przypadkach bedziemy, niezbyt cile, nazywali wektorami zarwno wektory zwyke jak i uoglnione. W praktyce, stosowanie baz ciagych jest naturalne
i powszechnie stosowane. Na przykad stany czastki o danym pooeniu |~xi, jak
rwnie stany czastki o okrelonym pedzie |~
pi tworza bazy ciage.
Istnieja i bardziej skomplikowane przypadki, kiedy wektory bazowe maja
jednoczenie wskaniki dyskretne i ciage, albo kiedy w jednej bazie niektre
wektory bazowe maja wskaniki dyskretne, a niektre wskaniki ciage, ale
uoglnienie na takie przypadki jest ju atwe i nie bedziemy go osobno dyskutowa. Omwimy teraz reprezentacje dyskretne i reprezentacje ciage, podkrelajac podobiestwa i rnice. Najpierw jednak, jako wprowadzenie, przypomnimy odpowiednie wasnoci zwykych, znanych z geometrii wektorw na
paszczynie.
Kady wektor ~a na paszczynie mona zapisa w postaci
~a = cx x
+ cy y,

(5.1)

gdzie x
i y oznaczaja wektory jednostkowe rwnolege odpowiednio do osi x i do
osi y. Para liczb rzeczywistych (cx , cy ) okrela jednoznacznie wektor ~a. Mwimy,
e ta para liczb stanowi reprezentacje wektora ~a. Mwi sie take, e liczby
(cx , cy ) przedstawiaja wektor ~a w reprezentacji (
x, y). Te dwa znaczenia sowa
reprezentacja moga prowadzi do nieporozumie, wiec widzac to sowo naley sie
zawsze zastanowi, w ktrym z nich zostao uyte. Dla uatwienia, tam gdzie ta
niejednoznaczno moga by by szczeglnie kopotliwa, bedziemy nazywali pare
liczb (cx , cy ) reprezentantem wektora ~a w reprezentacji (
x, y). Para wektorw
x
i y stanowi dla wektorw na paszczynie baze. Jest to baza ortonormalna,
bo dugo kadego z wektorw bazowych jest rwna jeden (
x2 = y2 = 1) i
wektory bazowe sa do siebie ortogonalne (
x y = 0). Wymiar przestrzeni jest
zdeniowany jako rwny liczbie jej wektorw bazowych. Z tego, e baza skada
sie z dwu wektorw wynika wiec, e wektory na paszczynie stanowia przestrze
dwuwymiarowa.
Gdybymy wybrali inna baze, otrzymalibymy inna reprezentacje wektora
~a. Na przykad, wybierajac jako wektory bazowe wektory x , y (rysunek 1),
otrzymalibymy inna reprezentacje (cx , cy ) tego samego wektora ~a. Jak atwo
26

sprawdzi przy pomocy rysunku,

cx = Vx x cx + Vx y cy ,
cy = Vy x cx + Vy y cy ,

(5.2)

gdzie elementy macierzowe Vij sa rwne kosinusom katw miedzy odpowiednimi osiami, lub rwnowanie iloczynom skalarnym odpowiednich wektorw
bazowych: Vx x = x x
itd. Powyszy wzr mona przepisa w postaci macierzowej

cx
Vx x Vx y
cx
=
,
(5.3)
cy
Vy x Vy y
cy
czyli oznaczajac macierze pojedynczymi literami, jako C = V C. Macierz V
jest ortogonalna, to znaczy e jej odwrotnocia jest jej macierz transponowana:
V T V = V V T = 1. Dla macierzy transponowanej z denicji (V T )ij = Vji .
Przez operator bedziemy tu rozumie obiekt, ktry dziaajac na wektor z
jakiej przestrzeni daje ten sam lub inny wektor z tej samej przestrzeni. W
szczeglnoci operator x
x
+ yy, ktrego dziaanie na wektory jest okrelone
wzorami
(
xx
+ yy)~a = x
(
x ~a) + y(
y ~a),

~a(
xx
+ yy) = (~a x
)
x + (~a y)
y,

(5.4)

jest operatorem jednostkowym, bo dziaajac prawostronnie, czy lewostronnie na

dowolny wektor ~a daje ten sam wektor ~a.
W mechanice kwantowej sytuacja jest podobna, ale pod kilkoma wzgledami
bardziej skomplikowana. Zacznijmy od wybrania w przestrzeni stanw jakiej
ortonormalnej bazy. Dla bazy dyskretnej ortonormalno oznacza, e
hi |j i = ij ,

(5.5)

gdzie wskaniki cakowite i, j numeruja wektory bazowe, a delta Kroneckera

po prawej stronie jest z denicji rwna jeden, jeli i = j i zero jeli i 6= j.
Napisanie odpowiedniego wzoru dla bazy ciagej jest znacznie trudniejsze i
zostanie omwione dopiero w nastepnym rozdziale.
Z denicji bazy, kady wektor stanu ukadu da sie zapisa jako (skoczona
lub nieskoczona) kombinacja liniowa wektorw bazowych. Dla bazy dyskretnej
|i =

X
i

()

ci |i i,

(5.6)

gdzie sumowanie jest po wszystkich wartociach wskanika i. Dla bazy ciagej

Z
|i = ()|id.
(5.7)

To jest caka okrelona, obszarem cakowania jest cay zakres zmiennoci wskanika
. W praktyce cakuje sie zwykle po przestrzeni n-wymiarowej, gdzie n jest
liczba skadowych wskanika , lub po jakim obszarze w tej przestrzeni. W
27

dalszym ciagu bedziemy czesto stosowali ten skrcony sposb zapisywanie caek
okrelonych.
()
Wspczynniki ci we wzorze (5.6) sa naog liczbami zespolonymi. Mnoac
te rwno obustronnie przez wektor dualny hk | i korzystajac z warunku ortonormalnoci otrzymujemy wzr na wspczynniki
()

= hk |i.

(5.8)

() = h|i,

(5.9)

ck

Dla przypadku ciagego powinno wyj

ale nie majac odpowiednika wzorw (5.5) nie potramy tego udowodni.
Podstawiajac wynik (5.8) do wzoru (5.6) otrzymujemy
X
|i =
|i ihi |i.
(5.10)
i

Wida stad, e operator

X
i

|i ihi | = 1

(5.11)

dziaajac na dowolny wektor stanu |i daje znw ten sam wektor. Jest to wiec
operator jednostkowy. atwo sprawdzi (wiczenie), e ten operator dziaajac
na dowolny wektor dualny te dziaa jak operator jednostkowy. Zobaczymy w
dalszym ciagu, e znajomo tego operatora czesto sie przydaje. Podobnie dla
bazy ciagej, podstawiajac wzr (5.9) do wzoru (5.7), otrzymujemy wzr
Z
|i = |ih|id
(5.12)

i stad

|ih|d = 1,

(5.13)

ktry znaczy, e dziaajac operatorem po lewej stronie tej rwnoci na dowolny

wektor stanu |i odtwarzamy ten sam wektor.
()
Jako zastosowanie wzoru (5.11) znajdziemy wzr aczacy wspczynniki ck
()
ze wspczynnikami ci = hi |i. Mnoac przez operator jednostkowy wektor
|i we wzorze (5.8), co nie psuje rwnoci, otrzymujemy
X
()
ck =
hk |i ihi |i.
(5.14)
i

Podobnie dla baz ciagych, mnoac obie strony rwnoci (5.7) przez wektor
bazowy h| z bazy otrzymujemy wzr na zmiane funkcji falowej ze zmiana
reprezentacji
Z
() () = h|i () ()d
(5.15)

Jeeli zapiszemy wzr (5.14) w postaci macierzowej C () = V C () , to na

elementy macierzy V otrzymujemy wzr
28

Vki = hk |i i.

(5.16)

Pokaemy teraz, e macierz V jest unitarna, to znaczy, e spenia warunki

V V = 1 i V V = 1, gdzie V oznacza macierz hermitowsko sprzeona do

macierzy V , to znaczy taka, e (V )ik = Vki

. Gwiazdka, jak zwykle, oznacza
sprzeenie zespolone. Dla macierzy skoczonych wystarczy udowodni jeden z
tych warunkw. Drugi ju z niego wynika. Dla macierzy nieskoczonych jednak, moe sie zdarzy, e jeden z warunkw jest speniony, a drugi nie. Trzeba
wiec sprawdzi oba. W naszym przypadku dowody obu warunkw sa bardzo
podobne, wiec udowodnimy tylko pierwszy, pozostawiajac dowd drugiego jako
wiczenie. Naley wykaza, e
(V V )ik =

(V )ij Vjk = ik ,

(5.17)

gdzie pierwsza rwno wynika z denicji iloczynu macierzy, a druga z denicji

macierzy jednostkowej. Podstawiajac wzr na elementy macierzy Vik i wykorzystujac denicje sprzeenia hermitowskiego otrzymujemy wyraenie na iloczyn
macierzy
X
j

hj |i i hj |k i =

X
j

hi |j ihj |k i = hi |k i = ik ,

(5.18)

co byo do udowodnienia. Pierwsza rwno wynika z wasnoci iloczynu skalarnego,

druga z denicji operatora jednostkowego, a trzecia z ortonormalnoci bazy |j i.
Analogiczny wynik mona wyprowadzi i dla wektorw uoglnionych, ale dowd
znw wymaga znajomoci odpowiednika wzoru (5.5).
Zastapienie abstrakcyjnego wektora ciagiem zwykych liczb jest czesto wygodne,
()
ale naley rozumie, e nie kady ciag liczb ci reprezentuje wektor. Poniewa
zbir wartoci wskanika jest dyskretny, wchodzi w gre tylko wektor zwyky, a
nie uoglniony. Wektor |i musi mie dobrze okrelony kwadrat dugoci h|i.
Mnoac rozwiniecie (5.6) przez wektor do niego dualny
h| =

()

ci

hi |

(5.19)

i wykorzystujac ortonormalno bazy |i i otrzymujemy

h|i =

X
i

()

|ci |2 .

(5.20)

()

eby ciag liczb ci przedstawia wektor, szereg po prawej stronie musi by

zbieny. Podobnie dla przypadku ciagego, zakadajac wzr (5.13), otrzymujemy
Z
Z
h|i = h|ih|id = |()|2 d.
(5.21)

Po to eby funkcja falowa () odpowiadaa zwykemu wektorowi stanu, a nie

na przykad wektorowi uoglnionemu, caka z kwadratu jej moduu po caym
obszarze zmiennoci wskanika musi by zbiena.
Jeeli normalizacja wybrana jest tak, e suma szeregu (5.20) jest rwna
jeden, mamy prosta interpretacje probabilistyczna wspczynnikw
29

(i ) 2

P (i ) = |ci

| .

(5.22)

W przypadku ciagym prawdopodobiestwo, e ukad jest w stanie |i jest

naog rwne zero. Inaczej nie dao by sie speni warunku, e suma prawdopodobiestw wszystkich moliwych stanw |i jest rwna jeden. Jeeli jednak
przyjmiemy, e funkcja falowa jest znormalizowana wedug wzoru
Z
|()|2 d = 1,
(5.23)

to mona interpretowa kwadrat moduu funkcji falowej jako gesto prawdopodobiestwa. To znaczy, e jeli V jest obszarem w przestrzeni , to prawdopodobiestwo, e ukad znajduje sie w jakim stanie |i naleacym do V
wynosi
Z
P (V ) =
|()|2 d.
(5.24)
V

W szczeglnoci, jeli parametr jest jedna liczba rzeczywista, to

Z 1
|()|2 d.
P (0 < < 1 ) =

(5.25)

Na przykad, dla jednej czastki, funkcja falowa (~x) (x) (~x) daje rozkad
prawdopodobiestwa znalezienia czastki w zwykej przestrzeni, a funkcja falowa
(~
p) (p) (~
p) daje rozkad prawdopodobiestwa znalezienia czastki w przestrzeni
pedw. Znalezienie rozkadu prawdopodobiestwa dla pedw |(~
p)|2 , jeli znana
jest funkcja falowa (~x), te jest moliwe, ale trzeba najpierw obliczy funkcje
falowa w reprezentacji pedw (~
p), stosujac wzr (5.15).

30

Rozdzia 6

Funkcje falowe i wektory

uoglnione
W poprzednim rozdziale pozostawilimy nierozwiazany problem, jak okreli
dla baz ciagych relacje odpowiadajace relacjom ortonormalnoci (5.5) dla baz
dyskretnych. Okrelenie powinno by takie, eby wynikaa z niego relacja
() = h|i, lub rwnowanie ( korzystamy ze wzoru na operator jednostkowy
(5.13)) wzr
Z
() = ( )( )d ,
(6.1)

gdzie wprowadzilimy synna delte Diraca

( ) = h| i.

(6.2)

Trudno polega na tym, e jak udowodniono nie ma takiej funkcji dwu zmiennych i , ktra podstawiona za h| i speniaaby rwno (6.1) dla dowolnej
funkcji (). Wymaganie, eby rwno zachodzia dla dowolnej funkcji ()
jest za silne, ale przy rozsadnych zaoeniach, na przykad, e funkcja () jest
ciaga i cakowalna z kwadratem moduu, twierdzenie o niemoliwoci pozostaje
prawdziwe. Kiedy Dirac w latach dwudziestych wprowadzi swoja delte, ktra
zreszta niepoprawnie nazywa funkcja, powstaa ciekawa sytuacja. Matematycy
uwaali, e rachunki z uyciem delty Diraca sa bedne i pracowicie wykazywali, e te same wyniki mona uzyska inaczej. Fizycy stosowali w rachunkach
delte Diraca, bo dzieki temu rachunki staway sie znacznie krtsze i prostsze,
a wyniki byy takie same jak otrzymane mudnymi metodami dopuszczanymi
przez matematykw. Dopiero okoo roku 1950 wyjanio sie e delta Diraca
istnieje, ale jest dystrybucja, a nie funkcja.
Zauwamy najpierw, e n-wymiarowa delte Diraca mona wyrazi przez
delty jednowymiarowe
n () =

n
Y

1 (i )

(6.3)

i=1

gdzie i oznacza i-ta skadowa wskanika , a jednowymiarowa delta spenia

dla kadej ciagej w otoczeniu zera funkcji f (x) rwnanie
31

(1)

d5 (x)
5
4
3
2
1

-1

-0.5

0.5

(1)

Rysunek 6.1: Funkcja d5 (x) ze wzoru (6.5).

f (0) =

dxf (x) 1 (x).

(6.4)

Problem sprowadza sie wiec do zdeniowania dystrybucji 1 (x) zalenej od jednej zmiennej rzeczywistej x. W dalszym ciagu bedziemy zwykle opuszczali
wskanik 1, bo z kontekstu bedzie wida, kiedy mwimy o delcie jednowymiarowej, a kiedy o wielowymiarowej.
Dystrybucje mona wprowadzi albo przez wzory cakowe takie jak rwno
(6.4), albo przez ciagi zwykych funkcji tak, jak liczby niewymierne mona
okreli jako granice ciagw liczb wymiernych. To drugie podejcie wydaje sie
lepiej dostosowane do sytuacji, ktre spotykamy w zyce. Dalsze rozwaanie
dotyczy delty jednowymiarowej. Co trzeba te zaoy o dopuszczalnych funkcjach f (x). Przyjmujemy, e sa ciage i e ich moduy (wartoci bezwzgledne) sa
ograniczone .
(1)
Rozwamy ciag funkcji dn zdeniowanych dla n = 1, 2, . . . nastepujaco

1
n dla |x| < 2n
d(1)
(x)
=
(6.5)
1
n
0 dla |x| 2n

Dla n = 5, ta funkcja jest narysowana na rysunku 1. Ze wzrostem n supek

na wykresie staje sie coraz wyszy i coraz weszy, ale pole pod nim jest zawsze
rwne jeden. Granica tego ciagu przy n nie istnieje jako funkcja, bo ciag
(1)
dn (0) jest rozbieny do nieskoczonoci. Jeeli jednak podstawimy funkcje
(1)
dn (x) w miejsce delty Diraca w cace po prawej stronie wzoru (6.4), to granica
caki przy n istnieje i jest rwna f (0) (wiczenie). W tym sensie, ktrego
(1)
nie bedziemy tu dalej ucila, granica ciagu dn (x) istnieje, ale nie jest funkcja
tylko dystrybucja, ktra nazywamy delta Diraca. Ta sama dystrybucja moe
by przedstawiona jako granica ciagu funkcji na wiele sposobw. Na przykad
(1)
zamiast ciagu funkcji dn (x) mona wybra ciag funkcji
d(2)
n (x) =

1
2

dkeikx|k|/n =

n
1
.
2
n x2 + 1

(6.6)

Ta funkcja, pokazana dla n = 16 na rysunku 2, jest jakociowo podobna do

32

(2)

d16 (x)
5
4
3
2
1

-1

-0.5

0.5

(2)

Rysunek 6.2: Funkcja d16 (x) ze wzoru (6.6).

5
4
3
2
1

-1

-0.5

0.5

-1
(3)

Rysunek 6.3: Funkcja d16 (x) ze wzoru (6.8).

(1)

funkcji dn (x). Przy wzrastajacym n, maksimum przy x = 0 staje sie coraz

wysze i coraz wesze, ale tak, e pole pod krzywa pozostaje rwne jeden.
Funkcja (6.6) podstawiona do wzoru (6.4) w miejsce delty Diraca, daje w granicy
n poprawny wynik f (0). Przechodzac z n do nieskoczonoci w funkcji
podcakowej we wzorze (6.6), otrzymuje sie czesto przez zykw uywany wzr
Z

dkeikx = 2 1 (x).

(6.7)

Z punktu widzenia klasycznej denicji caki niewaciwej ten wzr jest bez
sensu, ale rozumiany dystrybucyjnie jest dobry i jak dalej zobaczymy bardzo
poyteczny. Jako kolejny przykad ciagu funkcji zbienego do delty Diraca
rozwamy blisko zwiazany z poprzednim ciag
Z n
sin nx
1
dkeikx =
.
(6.8)
d(3)
(x)
=
n
2 n
x
Ta funkcja dla n=16 jest pokazana na rysunku 3. Jak poprzednio w otoczeniu
zera pojawia sie maksimum, ktre ze wzrostem n staje sie coraz wysze i coraz
wesze, ale dla x 6= 0 funkcja nie day do zera jak w poprzednich przypadkach.
33

Obszar x znaczaco rnych od zera, ktry nie powinien dawa wkadu do caki
(3)
we wzorze (6.4), jest wyeliminowany nie przez to, e funkcja dn (x) jest tam
maa, jak to miao miejsce w poprzednich przykadach, ale przez to, e bardzo
szybko oscyluje wok zera. To te dziaa. Z tego ostatniego przykadu wida
take, e spotykane niekiedy w starych podrecznikach sformuowanie, e delta
Diraca ma warto zero dla rnych od zera wartoci argumentu jest bedne.
(3)
Tak byo w pierwszych dwu przykadach, ale w trzecim granica funkcji dn (x)
przy ustalonym x i n daacym do nieskoczonoci nie istnieje. Poniewa dystrybucja delta jest okrelona jako wsplna granica wszystkich ciagw funkcyjnych,
ktre podstawione do wzoru (6.4) daja w granicy rwno prawdziwa, ten jeden kontrprzykad wystarcza, eby stwierdzi, e warto dystrybucji dla danej
wartoci argumentu jest naog wielkocia nieokrelona. Natomiast, jak atwo
sie przekona choby na podstawie rysunkw 1-3, prawdziwe jest twierdzenie, e
caka z iloczynu delty Diraca i dowolnej funkcji po obszarze, w ktrym argument
delty nie przyjmuje wartoci zero, znika. Dlatego twierdzenie, e (x 6= 0) = 0,
cho cile biorac faszywe, czesto daje dobry wynik.
Wracamy do oglnej dyskusji przypadku n-wymiarowego.
Ze wzoru (6.2)
p
wida, e dla stanu |i dugo zdeniowana jako h|i jest nieokrelona.
Dlatego obiekty |i nie sa zwykymi wektorami, tylko wektorami uoglnionymi.
Rozwamy, co z tego wynika. Przedstawienie zwykego wektora stanu |i w
reprezentacji wektorw uoglnionych zostao opisane w poprzednim rozdziale
i nie prowadzi do trudnoci. Twierdzenia podane tam bez dowodu staja sie
atwe do udowodnienia przy zastosowaniu delty Diraca. Zastosowanie funkcji
falowych do opisu stanw ukadw jest tak powszechne, e poczatkujacy czasem nawet nie zdaja sobie sprawy, e to nie jest jedyna moliwo. Uywanie
wektorw uoglnionych jako wektorw stanu ukadw zycznych ma istotna
niedogodno. Poniewa dugo takiego wektora jest nieokrelona, nie da sie
odpowiadajacego mu rozkadu prawdopodobiestwa znormalizowa do jednoci.
Z tego powodu, w niektrych problemach unika sie wprowadzania stanw ukadu
odpowiadajacych wektorom uoglnionym. Przykad takiej sytuacji spotkamy
w rozdziale 29. Mona jednak oblicza prawdopodobiestwa wzgledne. Jeli
funkcja falowa () odpowiada uoglnionemu wektorowi stanu |i, to stosunek
prawdopodobiestwa, e zawiera sie w obszarze V1 do prawdopodobiestwa,
e zawiera sie o obszarze V2 wynosi
R
|()|2 d
P (V1 )
.
(6.9)
= RV1
P (V2 )
|()|2 d
V2

W praktyce opis stanw za pomoca wektorw uoglnionych jest stosowany

bardzo czesto. Wany przykad przedyskutujemy w rozdziale 9.
To, czy stan ukadu bedzie opisany przez wektor zwyky czy uoglniony,
mona czesto atwo rozpozna. Czastka zwiazana w polu jakiego potencjau
prawie na pewno znajduje sie niedaleko centrum tego potencjau, wiec gesto
prawdopodobiestwa da sie znormalizowa i stan jest opisywany przez zwyky
wektor stanu. Czastka swobodna, ktra z tym samym prawdopodobiestwem
moe sie znale w kadym punkcie przestrzeni, ma gesto prawdopodobiestwa
staa, a wiec nie dajaca sie znormalizowa, i wektor stanu jest wektorem uoglnionym.
W dalszych rozdziaach bedziemy wiekszo wzorw pisali dla baz dyskretnych. Przejcie do bazy ciagej jest zwykle atwe i sprowadza sie do zastapienia
34

sumowa cakowaniami i delt Kroneckera deltami Diraca.

35

36

Rozdzia 7

Kwantowanie
Przez kwantowanie rozumiemy przechodzenie od teorii klasycznej do teorii kwantowej. Nie jest znana adna oglna metoda kwantowania, za pomoca ktrej
mona by skwantowa dowolna teorie klasyczna. Nawet nie jest jasne, ktre
teorie klasyczne naley kwantowa. Trwaja, na przykad, dyskusje czy i jak
kwantowa oglna teorie wzglednoci. Pierwsza metode kwantowania mechaniki
ktra do dzi dnia uwaamy za dobra, wymyli Heisenberg, w oparciu o wczeniejsze idee Bohra, w lecie roku 1925. Na poczatku roku 1926 Schrdinger, zainspirowany wynikami de Brogliea, poda swoja metode kwantowania mechaniki,
ktra wydawaa sie zupenie inna od metody Heisenberga. Nawet nazwy byy
rne: mwio sie o mechanice kwantowej Heisenberga i o mechanice falowej
Schrdingera. Wkrtce Dirac poda jeszcze inna metode kwantowania, znacznie
oglniejsza, z ktrej metody Heisenberga i Schrdingera wynikay jako szczeglne
przypadki. Te wyniki zostay szybko docenione. Heisenberg otrzyma nagrode
Nobla w roku 1932 "za stworzenie mechaniki kwantowej, ktrej zastosowanie
doprowadzio miedzy innymi do odkrycia alotropowych postaci wodoru", a nagrode w roku 1933 przyznano za "odkrycie nowych produktywnych postaci teorii
atomowej" i podzielono po poowie miedzy Diraca i Schrdingera.
Metoda, ktra tu omwimy, zostaa wybrana ze wzgledu na jej prostote. W
miare potrzeby bedziemy ja pniej uoglnia. Podstawowy pomys polega na
tym, e kadej wielkoci mierzalnej przypisujemy operator liniowy i hermitowski.
Tu i w dalszym ciagu
Niech wielkoci mierzalnej A odpowiada operator A.
daszek nad symbolem wskazuje, e symbol oznacza operator i e, co za tym
idzie, mona nim dziaa na wektor, zwyky lub dualny, i w wyniku otrzymuje
sie znw wektor, odpowiednio zwyky lub dualny. Rozwiazujac problem wasny
tego operatora
n i = an |n i,
A|
(7.1)
otrzymujemy wszystkie moliwe wyniki dokadnego pomiaru wielkoci mierzalnej A to sa wartoci wasne an i odpowiadajace im wektory stanu |n i.
Stwierdzenie, e operator jest hermitowski, oznacza e jego wektory wasne
stanowia ukad zupeny i e wszystkie jego wartoci wasne sa rzeczywiste.
Zauwamy, e hermitowsko operatora A jest bardzo naturalnym zaoeniem.
Moliwe wyniki pomiaru an musza by liczbami rzeczywistymi. Dla dowolnego
stanu |i powinny by okrelone amplitudy prawdopodobiestwa wynikw pomiaru a1 , a2 , . . ., czyli przedstawienie tego stanu jako kombinacji liniowej stanw
37

|1 i, |2 i, . . . (Rozdzia 4), a to wanie znaczy, e wektory wasne stanowia

ukad zupeny.
Zapis (7.1) jest uproszczony. Jak zaraz zobaczymy na przykadzie, jednej wartoci wasnej an czy rwnowanie jednej wartoci wskanika n, moe
odpowiada wiele rnych wektorw wasnych. Dlatego wektor |n i naley
naog rozumie jako skrcony zapis wektora |n , i, gdzie zawiera dodatkowe
informacje potrzebne do jednoznacznego okrelenia wektora odpowiadajacego
danej wartoci wasnej an . Wektory |n , i, dla danego n, stanowia przestrze
wektorowa (wiczenie). W tej przestrzeni mona wybra baze ortonormalna.
Zesp wektorw bazowych wszystkich tych przestrzeni (jedna baza dla kadego
n) stanowi baze ortonormalna w przestrzeni wektorw stanu ukadu. Kady
inny wektor wasny operatora A moe by przedstawiony jako kombinacja liniowa tych wektorw bazowych. Wprowadzona powyej baze bedziemy nazywali
Z denicji
baza ortonormalna w przestrzeni wektorw wasnych operatora A.
hn , |n , i = n,n , .

(7.2)

1|i = |i.

(7.3)

Jeeli wskaniki n lub przebiegaja ciagy zbir wartoci, to odpowiednio naley

delte Kroneckera zastapi delta Diraca. Jeeli wskanik skada sie z kilku liczb,
to odpowiednia delte Kroneckera czy Diraca naley zastapi iloczynem delt.
Dla przypomnienia niektrych poje zwiazanych z problemami wasnymi,
rozwamy szczeglnie prosty przykad, kiedy operator A jest operatorem jednostkowym:

To rwnanie ma dla dowolnego rozwiazanie |i = 0, ale takie, zerowe, rozwiazania nie licza sie jako rozwiazania problemu wasnego. Dla |i =
6 0 rozwiazania
istnieja tylko dla = 1. Mwimy, e jedyna wartocia wasna jest = 1. Dla
= 1 kady niezerowy wektor |i jest rozwiazaniem, czyli wektorem wasnym.
Jest wiec oczywiste, e te wektory stanowia ukad zupeny i co za tym idzie, e
operator jednostkowy jest hermitowski. Wektory wasne rniace sie od siebie
tylko o stay czynnik, odpowiadaja tej samej wartoci wasnej. Nie liczymy ich
jako rnych rozwiaza. Jeeli danej wartoci wasnej odpowiada k > 1 liniowo
niezalenych wektorw wasnych, mwimy e ta warto wasna jest k-krotnie
zdegenerowana. W tym przykadzie warto wasna = 1 jest nieskoczenie
wielokrotnie zdegenerowana. Dwa dowolnie wybrane, liniowo niezalene wektory
wasne naog nie sa ortogonalne, ale da sie wybra w przestrzeni wektorw
wasnych operatora baze ortogonalna.
Wracamy do mechaniki kwantowej. Narzucaja sie dwa pytania:
Czy dla kadej wielkoci mierzalnej A istnieje operator A speniajacy
rwno (7.1)?
Jak wyznaczy ten operator?

eby odpowiedzie na pierwsze pytanie rozwamy operator

X
A =
|i , iai hi , |,

(7.4)

i,

gdzie sumowanie przebiega po wszystkich wektorach z bazy ortonormalnej przest Wartociami wasnymi tego operatora
rzeni wektorw wasnych operatora A.
sa liczby ai , ktrym odpowiadaja wektory wasne |i , i, bo
38

 k , i =
A|

X
i,

|i , iai hi , |k , i = ak |k , i.

(7.5)

Wida stad, e operator A istnieje, jakikolwiek byby zbir (rzeczywistych!)

moliwych wynikw pomiaru wielkoci mierzalnej A i zbir (zupeny!) odpowiadajacych im wektorw wasnych.
Powysza konstrukcja wymaga znajomoci wszystkich moliwych wynikw
pomiaru wielkoci A i odpowiadajacych im wektorw stanu. Nie jest wiec
uyteczna, jeli tych wielkoci dopiero szukamy. Bardzo uyteczna, cho nie
cakiem oglna, jest natomiast nastepujaca metoda zaproponowana przez Schrdingera dla reprezentacji pooe. Ta metoda stosuje sie, cho nie zawsze, do
wielkoci mierzalnych O(~
p, ~x), ktre w zyce klasycznej sa funkcjami pedw i
pooe. Przyjmujemy, e

x)(~x).
h~x|O|i
= O(~

(7.6)

Zauwamy, e wstawiajac w elemencie macierzowym po lewej stronie operator

jednostkowy zbudowany z wektorw |x~ i i korzystajac z denicji funkcji falowej
otrzymujemy bez dalszych zaoe
Z

x~ i(x ).
h~x|O|i = dx h~x|O|
(7.7)

dadza sie zapisa w postaci

Jeeli elementy macierzowe operatora O
x~ i = (~x x~ )O(~
x),
h~x|O|

(7.8)

to wynika stad wzr (7.6). Operatory speniajace ten warunek nazywa sie
lokalnymi. Kwantowanie, ktre tu opisujemy, prowadzi do operatorw lokalnych,
x). Suy do tego nastepujaca recepta1 .
pozostaje wiec znale operator O(~
Tam gdzie we wzorze klasycznym wystepuje skadowa wektora pooenia
czastki xi wstawi liczbe xi . Te liczbe moemy interpretowa jako operator, ktrego dziaanie na funkcje falowa polega na pomnoeniu tej funkcji
przez xi .
Tam gdzie we wzorze klasycznym wystepuje skadowa wektora pedu czastki

~ na wektor nabla,
. Przyjete jest oznaczenie
pi wstawi operator ih x
i

ktrego skadowymi sa pochodne xi , wiec pisze sie czesto

~ = ih
~
p

(7.9)

Zauwamy, e powysze podstawienia nie miayby sensu, gdyby je stosowa do

po lewej stronie wzoru (7.6). Wida to choby stad, e wektory
operatora O
|i, na ktre ten operator dziaa, nie zalea naog od pooenia ~x. Zobaczmy
teraz na przykadach, jak sie stosuje ten przepis.
Przykad 1. eby sie dowiedzie jakie wartoci moe przyjmowa x-owa
skadowa pedu czastki i co stad wynika dla funkcji falowych, naley rozwiaza
problem wasny
1 Oglniej, mona wybra dowolne wsprz
edne qi niekoniecznie kartezjaskie i stosowa
opisan
a poniej metode do nich i do sprzeonych z nimi kanonicznie pedw pi . Przykady
zastosowania tej oglniejszej recepty mona znale w rozdziaach 11, 16 i 31.

39

ih

px (x)
= px px (x).
xi

(7.10)

Funkcja falowa px (x) moe zalee od innych jeszcze zmiennych, ale pochodna
czastkowa po zmiennej x nie dziaa na nie. Zbir liczb px , dla ktrych rozwiazanie
powyszego problemu wasnego istnieje, jest zbiorem moliwych wynikw pomiaru x-owej skadowej wektora pedu. Funkcja falowa px (x) zaley od wartoci
wasnej px , ale moe te zalee od innych wskanikw. Przedyskutujemy ten
przykad dokadniej w rozdziale dziewiatym.
Przykad 2. Klasyczny hamiltonian (energia) jednowymiarowego oscylatora harmonicznego dany jest wzorem
K
p2x
+ x2 ,
(7.11)
2m
2
gdzie m i K oznaczaja odpowiednio mase czastki i staa siowa oscylatora.
Otrzymujemy stad operator
H=

2
2
x) = h + K x2
H(~
2m x2
2

(7.12)

i problem wasny
h2 2 n (x) K 2
+ x n (x) = En n (x).
(7.13)
2m x2
2
Z interpretacji zycznej wynika, e mamy to do czynienia ze stanem zwiazanym,
bo czastka nie powinna sie znajdowa bardzo daleko punktu x = 0. Przyjmujemy wiec warunek na rozwiazanie, e funkcje n (x) maja day na tyle szybko
do zera
R przy x daacym zarwno do minus jak i do plus nieskoczonoci, eby
caka |n (x)|2 dx bya zbiena2 . To jest wany punkt. Oprcz znalezienia rwnania trzeba jeszcze naoy odpowiednie warunki na dopuszczalne rozwiazania.
Wybr tych warunkw jest podyktowany przez sytuacje zyczna, ktra chcemy
opisa.
Rozwiazanie powyszego problemu wasnego jest do trudnym problemem
z matematyki, podamy wiec tylko wynik kocowy. Rozwiazania istnieja tylko
dla

1
En = h(n + ),
2

n = 0, 1, . . . ,

(7.14)

q
K
e wiec wynik Plancka opisany w rozdziale piergdzie =
m . Odtwarza si
wszym. Kadej wartoci wasnej odpowiada jedna tylko funkcja wasna (funkcji
rniacych sie o stay czynnik nie uwaamy za rne):
r
1 2 2

n (x) = n Hn (x)e 2 x .
(7.15)
2 n!
q
W tym wzorze = 4 mK
, a Hn (x) oznaczaja wielomiany Hermitea, ktre
h
2
mona znale w tablicach, albo za pomoca programw komputerowych. Stay
2 Ta caka mogaby by zbiena take, jeli funkcja (x) nie d
ay do zera przy x .
Dla stanw zwi
azanych odrzucamy takie rozwi
azania, jeli sie pojawi
a, jako niezyczne

40

0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
-6 -4 -2

0.6
0.4
0.2
-6 -4 -2
-0.2
-0.4

2 4 6

2 4 6

0.4
0.2
-6 -4 -2
-0.2
-0.4

2 4 6

0.6
0.4
0.2
-6 -4 -0.2
-2
-0.4
-0.6

2 4 6

0.6
0.4
0.2
-6 -4 -2
-0.2
-0.4
-0.6

2 4 6

0.4
0.2
-6 -4 -2
-0.2
-0.4

2 4 6

Rysunek 7.1: Funkcje

falowe jednowymiarowego oscylatora harmonicznego
(7.15) (podzielone przez ) dla n = 0, 1, . . . , 5. Funkcja n (x) przecina o x
w n miejscach
wspczynnik jest dobrany tak, eby funkcje n byy znormalizowane do jednoci. Zauwamy, e funkcje 1 n (x) przy danym n zalea tylko od bezwymiarowego parametru x. Ich wykresy dla n = 0, 1, . . . , 5 sa podane na rysunku
1.
Problem wasny rozpatrywany w tym przykadzie jest szczeglnym przypadkiem rwnania Schrdingera niezalenego od czasu, ktre bedzie omawiane w
rozdziale dziesiatym. W mechanice kwantowej, podobnie jak w mechanice klasycznej, tylko bardzo nieliczne problemy da sie dokadnie rozwiaza analitycznie.
Te rozwiazania sa jednak bardzo cenne jako podstawa rnych prostych modeli
i jako punkt wyjcia dla metod przyblionych.
Przedstawimy teraz wane ograniczenie opisanej w tym rozdziale metody
kwantowania mechaniki. Przypumy, e chcemy znale operator odpowiadajacy
wielkoci klasycznej iloczynowi px x. Stosujac nasza recepte moglibymy otrzyma

(x)

.
(x(x)) = ih (x) + x
pd
h
x x(x) = i
x
x

(7.16)

Piszac to samo wyraenie klasyczne w postaci xpx otrzymalibymy

x
d
px (x) = ihx

(x)
,
x

(7.17)

a wiec inny wynik. Opisana metoda kwantowania jest w tym przypadku niejednoznaczna i nie nadaje sie do zastosowania. Komutator dwu operatorw, powiedzmy
jest zdeniowany wzorem
A i B,
h
i
B
AB
B
A.

A,
(7.18)
41

Jeeli dla dwu operatorw ich komutator jest rwny zeru, mwimy e te operatory komutuja ze soba. Dla operatorw x
i px znalelimy
[
x, px ] (x) = ih(x).

(7.19)

Poniewa ta rwno zachodzi dla kadej funkcji (x), moemy ja zapisa jako
rwno operatorw3
[
x, px ] = ih.

(7.20)

Operatory px i x
nie komutuja miedzy soba. atwo sprawdzi, e kady operator
komutuje sam ze soba i e komutuja ze soba zarwno operatory odpowiadajace
rnym skadowym wektora pooenia jak i operatory odpowiadajace rnym
skadowym wektora pedu. Metoda kwantowania opisana w tym rozdziale stosuje sie tylko wtedy, kiedy kwantowana wielko nie zawiera iloczynw wielkoci,
ktrym odpowiadaja nie komutujace ze soba operatory. Stosuje sie wiec w
szczeglnoci do hamiltonianw bedacych suma energii kinetycznej, zalenej
tylko od pedw, i energii potencjalnej, zalenej tylko od pooe czastek. To
jest bardzo szeroka klasa problemw, obejmujaca miedzy innymi zyke atomw
czasteczek i jader atomowych.
Zwracamy uwage, e podajac recepte na kwantowanie nie okrelalimy liczby
wymiarw przestrzeni . Te sama metode kwantowania mona wiec stosowa do
trzech skadowych pedu jednej czastki, jak i do trzydziestu skadowych pedw
dziesieciu czastek.

3 Dwa operatory, ktre dziaaj

ac na kady wektor daj
a ten sam wynik, s
a z denicji identyczne

42

Rozdzia 8

Wartoci rednie
Jeeli wielko mierzalna A moe przyjmowa wartoci a1 , a2 , . . . z prawdopodobiestwami odpowiednio P1 , P2 , . . . to z denicji warto rednia A:
X
A =
Pi ai .
(8.1)
i

eby posuy sie tym wzorem, trzeba zna wszystkie moliwe wyniki pomiaru
ai i wszystkie prawdopodobiestwa Pi oraz jeszcze zwykle wykona nieskoczone sumowanie lub cakowanie. Dlatego wane jest, e w mechanice kwantowej
istnieje jeszcze inny, zwykle znacznie prostszy, sposb obliczania wartoci rednich.
Twierdzenie: Niech A oznacza warto rednia wielkoci mierzalnej A w
stanie |i, a A odpowiadajacy tej wielkoci operator kwantowo-mechaniczny.
Wtedy

A = h|A|i.

(8.2)

Wstawiajac operatory jednostkowe i korzystajac z denicji funkcji falowej

mona ten wzr przepisa w postaci
A =

Z
Z Z
x~ ihx~ |i = dx dx (x)h~x|A|
x~ i(x~ ).
dx dx h|~xih~x|A|

(8.3)

Cakowania dx i dx oznaczaja, jak zwykle, cakowania po wszystkich skadowych wektora pooenia i, w razie potrzeby, jeszcze sumowania po zmiennych
dyskretnych. Zwykle bedziemy mieli do czynienia z operatorami "lokalnymi",
ktrych elementy macierzowe dadza sie zapisa w postaci
x~ i = (~x x~ )A(~
x).
h~x|A|

(8.4)

Dla takich operatorw cakowanie po dx mona wykona dzieki delcie Diraca i

otrzymujemy prostszy wzr
Z

A = dx (x)A(x)(x).
(8.5)

Przykad: dla stanu podstawowego

jednowymiarowego oscylatora harmonq
1 2 2
ad
icznego funkcja falowa 0 (x) = e 2 x , gdzie 2 = mK
h
. St
43

x
=
px
x
2
p2x

=
=
=

dxxe

Z +

x2

12 2 x2

dxe

Z +

dxx2 e

dxe 2

=0

x2

x2

ih
x

1
22

h2

2
x2

e 2

x2

e 2

=0

x2

h2 2
2

(8.6)

zgodnie z wynikami cytowanymi w rozdziale drugim.

Dowd twierdzenia (8.2) jest bardzo prosty. Niech wektory |i i beda
wektorami wasnymi operatora A odpowiadajacymi odpowiednio wartociom
wasnym ai i niech znormalizowany do jednoci wektor stanu |i ma rozwiniecie
X
|i =
ci |i i.
(8.7)
i

Na mocy interpretacji probabilistycznej mechaniki kwantowej i denicji wartoci

redniej
X
A =
|ci |2 ai .
(8.8)
i

i i = ai hj |i i = ai ij . Tak
Z drugiej strony, ci = hi |i,
= h|i i i hj |A|
wiec
X
j ihj |i.
A =
h|i ihi |A|
(8.9)
ci

i,j

Czony i = j z tej sumy daja prawa strone rwnoci (8.8), a czony i 6= j sa

rwne zeru. Usuwajac dwa czynniki 1 z tego wzoru otrzymujemy teze (8.2).
Podamy teraz bez dowodu wane twierdzenie o wartociach rednich w mechanice kwantowej. Niech 2 (O) oznacza wariancje wielkoci O w stanie |i
2 |ih|O|i
2 . Jeeli operatory A i B
sa hermitowskie oraz |i, A|i

czyli h|O

i B|i sa wektorami (nie wektorami uoglnionymi!), to zachodzi nierwno

h
i
1
B
|i|2 ,
|h| A,
(8.10)
4
gdzie [ ] oznacza komutator. To jest jedna z postaci synnej zasady nieokrelonoci
Heisenberga. W szczeglnoci, podstawiajac wzr z poprzedniego rozdziau
[
x, px ] = ih, otrzymujemy najsynniejszy przykad tej zasady
2 (A)2 (B)

1 2
h .
(8.11)
4
Analogiczne wzory stosuja sie do pozostaych skadowych wektorw pooenia i
pedu. Mona natomiast jednoczenie dokadnie zmierzy, na przykad, x i py .
Przykad Zasada nieokrelonoci Heisenberga pozwala prosto zrozumie,
dlaczego elektron w atomie nie spada na jadro. Wyjanimy to na prostszym
przykadzie jednowymiarowego oscylatora harmonicznego o masie m i staej
2 (x)2 (px )

44

siowej K, z hxi = 0 i hpx i = 0. Dla takiego oscylatora, hx2 i = 2 (x) i hp2x i =

2 (px ). Wobec tego energia

E=

2 (px ) 1
h2
1
+ K 2 (x)
+ K 2 (x) Emin ( 2 (x)),
2m
2
8m 2 (x) 2

(8.12)

gdzie nierwno wynika z zasady Heisenberga. Ograniczenie od dou Emin robi

sie bardzo due zarwno przy spadaniu czastki na punkt przyciagania ( 2 (x)
0) jak i przy prbie unieruchomienia czastki ( 2 (px ) 0 czyli 2 (x) ).
2
Minimum ograniczenia Emin jest osiagane dla 2 (x) = 2hmK i wynosi 21 h, co
(przypadkowo!) zgadza sie dokadnie z energia stanu podstawowego oscylatora.
W mechanice klasycznej czasem okrela sie stan czastki dokadnie, na przykad
podajac jej ped i pooenie, a czasem podaje sie tylko rozkad prawdopodobiestwa
dla pedw i pooe czastki. Na przykad w zyce statystycznej, przy odpowiednich zaoeniach, dowodzi sie, e gesto prawdopodobiestwa znalezienia czastki
o pedzie p~ w punkcie ~x wynosi
p,~
x)
1 E(~
e kB T .
(8.13)
Z
To jest synny rozkad Boltzmanna: E(~
p, ~x) oznacza energie czastki o pedzie p~ i
pooeniu ~x, kB T jest iloczynem staej Boltzmanna i temperatury bezwzglednej,
a Z1 jest wspczynnikiem normalizacyjnym.
Podobne rozrnienie istnieje i w mechanice kwantowej. Stan opisany przez
wektor stanu czy funkcje falowa nazywa sie stanem czystym. Poza tym rozpatruje sie stany mieszane okrelone jak nastepuje. W przestrzeni wektorw stanu
ukadu wybieramy baze |1 i, |2 i, . .P
. Gdybymy powiedzieli, e ukad znajduje sie w stanie |10 i, czy w stanie i ci |i i, to okrelilibymy stan czysty w
ktrym znajduje sie ukad. Zamiast tego mwimy, e ukad znajduje sie z prawdopodobiestwem p1 w stanie |1 i, z prawdopodobiestwem p2 w stanie |2 i itd.
Wane jest, e miedzy tymi moliwociami nie ma interferencji. Tak wiec stan
czysty c1 |1 i + c2 |2 i naog zmienia sie, jeli wektorowi |2 i zmienimy faze,
a pozornie podobny stan mieszany z prawdopodobiestwami stanw |1 i, |2 i
odpowiednio |c1 |2 i |c2 |2 nie. W ten sposb podajemy okrelenie stanu ukadu
analogiczne do podania rozkadu prawdopodobiestwa dla pedw i pooe w
mechanice klasycznej. Tak okrelony stan w mechanice kwantowej nazywamy
stanem mieszanym, w odrnieniu od stanw czystych.
Zrozumienie rnicy miedzy stanami czystymi i mieszanymi moe uatwi
wyobraenie sobie odpowiednich zespow. Dla stanu czystego |i wszystkie
elementy zespou sa w tym samym stanie |i. Dla stanu mieszanego, niektre
elementy sa w stanie |1 i, inne w |2 i itd. przy czym w stanie |1 i jest uamek
p1 cakowitej liczby elementw, w stanie |2 i uamek p2 itd.
Stan mieszany mona okreli krcej przez podanie operatora g
estoci
X
=
|i ipi hi |.
(8.14)

(~
p, ~x) =

Rozumujac jak dla operatorw przypisanych wielkociom mierzalnym, atwo

sprawdzi, e prawdopodobiestwa pi sa wartociami wasnymi tego operatora,
a stany |i i sa odpowiadajacymi im wektorami wasnymi. Operator gestoci
zawiera wiec pena informacje o stanie mieszanym.
45

Zamiast operatora gestoci mona te uywa jego macierzowych reprezentacji. W dowolnej bazie |i i elementy macierzy gestoci zdeniowane sa wzorem
analogicznym do wzorw okrelajace reprezentacje macierzowe operatorw odpowiadajacych wielkociom mierzalnym
()

ij = hi |
|j i.

(8.15)

Przykad: Rozkad Boltzmanna opisuje stan mieszany. Wybierajac jako

wektory bazowe |n i wektory stanw o okrelonej energii |Ei , i, gdzie oznacza
pozostae parametry potrzebne do jednoznacznego okrelenia stanu o danej energii, mamy
1 kEiT
e B .
Z
Macierz gestoci w reprezentacji stanw |Ei , i ma posta
p(Ei , ) =

1 kEiT
e B i,j , .
Z
atwo sprawdzi (wiczenie), e sa to elementy macierzowe operatora
hEj , |
|Ei , i =

(8.16)

(8.17)

1 k HT
(8.18)
e B ,
Z
jest operatorem energii, dla ktrego H|E
i , i = Ei |Ei , i.
gdzie H
Twierdzenie: W stanie mieszanym wartoci rednie operatorw odpowiadajacych
wielkociom mierzalnym dane sa wzorem:

A = T r A .
(8.19)
=

lad (Tr) operatora jest zdeniowany jako suma wszystkich elementw diagonalnych macierzy reprezentujacej ten operator. Dowodzi sie, e warto ladu
nie zaley od wyboru reprezentacji.
Dla dowodu twierdzenia wystarczy wykaza, e w jakiej bazie |i i zachodzi
X
i i,
A =
hi |
|j ihj |A|
(8.20)
i,j

Wybierzmy jako baze |i i, baze zoona z wektorw wasnych operatora gestoci.

W tej bazie
hi |
|j i = pi ij ,

wiec wzr poprzedni przyjmuje posta

X
i i.
A =
pi hi |A|

(8.21)

(8.22)

Zgodnie z udowodnionym powyej twierdzeniem o redniej dla stanw czystych,

ten wzr jest prawdziwy, bo prawa strona jest rednia po stanach czystych i ze
redniej w danym stanie czystym i.

46

Rozdzia 9

Ped czastki w mechanice

kwantowej
W tym rozdziale omwimy kwantowanie pedu w mechanice kwantowej. Zaczniemy od przestrzeni jednowymiarowej. Ped czastki (punktu materialnego)
ma wiec jedna tylko skadowa, ktra w klasycznej teorii oznaczymy p. Naley
okreli wedug mechaniki kwantowej, jakie wartoci moe da dokadny pomiar
p i jakie wektory stanu opisuja ukad, dla ktrego wynik pomiary pedu da na
pewno wynik p. Zamiast wektorw stanu mona, rwnowanie, poda jaka ich
reprezentacje.
Jak widzielimy w rozdziale 7 (przykad 1) moliwe wyniki pomiaru p i
odpowiadajace im funkcje falowe w reprezentacji pooe p (x) wystepuja w
problemie wasnym
ih

p (x)
= pp (x).
x

(9.1)

Pochodna czastkowa oznacza, e rniczkowanie po x przebiega przy ustalonych

wartociach wszystkich innych zmiennych, od ktrych moga by jeszcze zalee
funkcja falowa p (x). Na rozwiazanie nakadamy warunek, e ma by wektorem
dajacym sie znormalizowa do jednoci lub wektorem uoglnionym dajacym
sie znormalizowa do delty Diraca. Ta druga moliwo pojawia sie, bo, jak
zobaczymy, stan czastki o okrelonym pedzie nie jest stanem zwiazanym.
Rozwiazanie rwnania (9.1), jak atwo sprawdzi przez podstawienie, istnieje
dla kadej liczby rzeczywistej p i ma posta
px

p (x) = Cei h ,

(9.2)

gdzie C jest dowolna staa rna od zera. Na podstawie rwnania, wspczynnik C nie zaley od x. Jeli x jest jedyna zmienna w problemie, to C jest
staa liczbowa. W oglnym przypadku C moe zalee od dowolnych zmiennych niezalenych od x. Dla zespolonych wartoci parametru p funkcja p (x)
te spenia rwnanie, ale ronie wykadniczo przy x , lub przy x +,
wiec nie da sie znormalizowa. Potwierdza to wybr warunku naoonego na
rozwiazanie ten warunek wyklucza zespolone wartoci parametru p, ktre ani
nigdy nie sa otrzymywane jako wynik dokadnego pomiaru pedu, ani nie moga
47

by wartociami wasnymi operatora hermitowskiego. Poniewa kwadrat moduu funkcji p (x) jest rwny staej |C|2 , nie da sie tej funkcji znormalizowa
R +
przez warunek |(x)|2 dx = 1. Nie ma w tym zreszta nic dziwnego, bo nie
zaoylimy, e na czastke dziaa jaka sia, ktra by ja zmuszaa do trzymania
sie w niewielkiej odlegoci od wybranego punktu w przestrzeni. Wektor stanu
|pi jest wiec wektorem uoglnionym i naley go znormalizowa do delty Diraca.
Naley tu zwrci uwage na rnice w stosunku do czastki o ustalonej energii
w potencjale oscylatora harmonicznego, ktrej funkcje falowe mona byo znormalizowa do delty Kroneckera, i wobec tego odpowiadajace im wektory stanu
byy zwykymi (nie uoglnionymi) wektorami .
Warunek normalizacji przyjmujemy jak w rozdziale szstym. Powinno by
hp |p i = (p p ).

(9.3)

Wstawiajac po lewej stronie operator jednostkowy utworzony z wektorw |xi i

korzystajac z denicji funkcji falowej i ze wzoru (9.2) otrzymujemy
Z

i
x
e h (p p)x .
hp |p i = dxhp |xihx|p i =
= |C| h d
h
(9.4)
Dzieki pomnoeniu i podzieleniu ostatniego wyraenia przez h moemy bezporednio zastosowa wzr (6.7), co daje
dxp (x)p (x)

hp |p i = 2h|C|2 (p p ).

(9.5)

Przyrwnujac do jedynki wspczynnik przy delcie Diraca wyliczamy staa |C|

i otrzymujemy
px
1
ei h .
p (x) =
2h

(9.6)

Warunek normalizacyjny daje tylko warto bezwzgledna wspczynnika C. Dla

prostoty przyjelimy konwencje, e ten wspczynnik jest rzeczywisty i dodatni.
Jego staa faza nie wpywa na przewidywania zyczne.
Podsumujmy wyniki. Wynikiem dokadnego pomiaru pedu w przypadku
jednowymiarowym moe by dowolna liczba rzeczywista. Dla danej wartoci
pedu p, funkcja falowa w reprezentacji pooe opisuje fale paska z wektorem
falowym k zwiazanym z pedem p wzorem de Brogliea p = hk.
Uoglnienie powyszych wynikw na ukad d-wymiarowy jest bardzo proste.
Zamiast jednego rwnania wasnego mamy ukad d rwna, ktre moemy zapisa jako jedno rwnanie wektorowe:
~ p~ (~x) = p~p~ (~x).
ih

(9.7)

Kade z tych rwna okrela zaleno funkcji falowej p~ (~x) od jednej ze skadowych wektora pooenia ~x. Na przykad rwnanie pierwsze z pochodna czastkowa
po x1 daje
p~ (~x) = f (x2 , . . . , xd )ei

p1 x1
h

(9.8)

gdzie czynnik f jest dowolna funkcja zmiennych x2 , . . . , xd . Udowodni to

mona przez podstawienie do rwnania. Uwzgledniajac wszystkie rwnania i
48

pamietajac wzr na iloczyn skalarny dwu wektorw w d wymiarach (~x p~ =

x1 p1 + + xd pd ) otrzymujemy
p~ (~x) = Cei

p
~~
x
h

(9.9)

Normalizacje wprowadzamy podobnie jak w przypadku jednowymiarowym. Przyjmujemy

i otrzymujemy

p p~ ),
hp~ |p~ i = d (~

p~ (~x) =

p
~~
x
1
ei h .
(2h)d/2

(9.10)

(9.11)

W stanie opisywanym przez funkcje falowa p~ (~x) mona zmierzy wszystkie

skadowe pedu i dla kadej z nich wiadomo na pewno, jaki bedzie wynik pomiaru.
Poniewa stany te stanowia ukad zupeny (kada funkcje mona przedstawi
jako kombinacje liniowa funkcji p~ (~x)), mwimy oglnie, e skadowe pedu sa
jednoczenie mierzalne. W tej denicji zupeno ukadu jest wana. Zdarza sie,
e jakie wielkoci mierzalne sa jednoczenie dobrze okrelone dla zbioru stanw,
ktry nie jest ukadem zupenym. To nie wystarczy, eby uwaa te wielkoci
za jednoczenie mierzalne. Wrcimy do tego zagadnienia w rozdziale 11. Pozostae uwagi sa jak dla ukadu jednowymiarowego. Dowolna liczba rzeczywista
moe by wynikiem pomiaru dowolnej skadowej wektora pedu czastki. Stanowi
z dobrze okrelonym wektorem pedu odpowiada funkcja falowa opisujaca fale
paska, przy czym wektor falowy tej fali jest zwiazany z pedem czastki (lub
czastek!) wzorem de Brogliea p~ = h~k.
Znajac funkcje falowe p~ (~x) = h~x|~
pi, atwo jest powiaza funkcje falowe
ukadu czastek w reprezentacji pooe z odpowiadajacymi im funkcjami w
reprezentacji pedw. Oznaczmy funkcje falowe danego ukadu, w danym stanie,
w reprezentacji pooe i w reprezentacji pedw odpowiednio przez
( ~x)
(~
p)

= h~x|i,
= h~
p|i.

(9.12)
(9.13)

Wstawiajac do pierwszego wzoru jedynke zbudowana z wektorw |~

pi i do drugiego
jedynke zbudowana z wektorw |~xi oraz pamietajac, e zmiana kolejnoci czynnikw w iloczynie skalarnym jest rwnowana ze sprzeeniem zespolonym, otrzymujemy
(~x) =
(~
p) =

Z
p
~~
x
1
dd pei h (~
p),
d/2
(2h)
Z
p
~~
x
1
dd xei h (~x).
d/2
(2h)

(9.14)
(9.15)

Takie wzory pozwalaja powiaza, na przykad dla stanu podstawowego atomu

wodoru, rozkad gestoci elektronu w przestrzeni |(~x)|2 z jego rozkadem pedu
|(~
p)|2 .
Wedug terminologii matematycznej funkcja (~
p) jest transformata Fouriera
funkcji (~x). Z punktu widzenia zyki mamy tu przykad zastosowania zasady
49

superpozycji i interpretacji probabilistycznej mechaniki kwantowej. Funkcja

falowa (~x) zostaa przedstawiona jako superpozycja fal paskich, a kwadrat
moduu wspczynnika (~
p) daje gesto prawdopodobiestwa otrzymania wyniku
p~ przy dokadnym pomiarze pedu w stanie |i.
Ta uwaga pozwala na prosta interpretacje zasady nieokrelonoci Heisenberga dla wsprzednej i odpowiadajacego jej pedu. Stan o okrelonym pedzie
p~ odpowiada fali paskiej z okrelonym wektorem falowym ~k = p~/h i amplituda staa w caej przestrzeni. Chcac wytworzy pakiet falowy zlokalizowany
gdzie w przestrzeni, musimy wykorzysta interferencje konstruktywna w obszarze koncentracji i destruktywna poza tym obszarem fal o rnych wektorach falowych. Im lepsza jest wymagana lokalizacja w przestrzeni, tym szerszy zakres dugoci fal czy wektorw falowych, czy pedw musi by uyty.
Wzr Heisenberga odpowiada znanemu od dawna matematykom twierdzeniu o
cakach Fouriera.
Niekiedy zamiast normalizacji do delty Diraca stosuje sie tak zwana normalizacje w pudle. Zacznijmy od przypadku jednowymiarowego. Intuicyjnie
wydaje sie rozsadne, e jeli zaoymy, e funkcje falowe sa okresowe z okresem
L, duo wiekszym od rozmiarw badanego ukadu, to to nieznacznie wpynie
na wyniki. Zaoenie o okresowoci prowadzi do warunku na wartoci wasne
pL
= 2n,
h
gdzie n jest liczba cakowita, czyli do wartoci wasnych

(9.16)

2h
n;
n = 0, 1, 2, . . .
(9.17)
L
Otrzymalimy rozkad dyskretny, ale w praktyce dla L nie wiele rniacy
sie od ciagego. Wybieramy teraz jako warunek normalizacyjny zaoenie, e
caka z kwadratu funkcji falowej po odcinku o dugoci L jest rwna jeden. To
daje |C|2 L = 1, a zatem znormalizowana funkcja falowa ma posta
pn =

1 px
(9.18)
p (x) = ei h .
L
Analogicznie w trzech wymiarach, zastepujac odcinek L objetocia V , otrzymujemy
p
~~
x
1
(9.19)
p~ (~x) = ei h .
V
W praktyce, jeli da sie zrobi przejcie graniczne, odpowiednio L albo
V , normalizacja w pudle daje poprawne wyniki. Te metode normalizacji
zastosujemy w rozdziale 29, gdzie zobaczymy jej zalety.
Wybr warunku brzegowego prowadzacego do okresowoci funkcji falowej
nie jest jedynym moliwym. Moliwoci jest nieskoczenie wiele. Mona by, na
przykad, przyja tak zwany warunek anty-okresowoci

pL
h
= (2n + 1), czyli pn =
(2n + 1).
(9.20)
h
L
Jak atwo sprawdzi, ta zmiana nie wpywa na wyniki w granicy L . To
jest szczeglny przypadek twierdzenia Weyla, stosujacego sie te w przypadku
trjwymiarowym, o niezalenoci wynikw dla L czy Lx , Ly ,
Lz od warunkw na brzegach przedziau czy puda.
50

Rozdzia 10

Rwnanie Schrdingera
niezalene od czasu
W tym rozdziale przedyskutujemy problem znajdowania moliwych wynikw
dokadnego pomiaru energii ukadu i znajdowania funkcji falowych stanw,
dla ktrych wynik dokadnego pomiaru energii da sie z pewnocia przewidzie.
Moliwe wyniki pomiaru energii sa nazywane poziomami energetycznymi ukadu.
Stan o najniszej energii, jeli istnieje dla danego ukadu, jest nazywany stanem
podstawowym. Pozostae stany to sa stany wzbudzone. Danej wartoci energii
moe odpowiada dokadnie jeden stan wtedy mwimy, e ten poziom energetyczny jest niezdegenerowany lub nieskoczenie wiele rnych stanw. Jak
zostanie pokazane w dalszym ciagu tego rozdziau, stany odpowiadajace danej
wartoci energii stanowia przestrze wektorowa. Jeeli ta przestrze ma wymiar
k > 1, skoczony lub nieskoczony, to mwimy, e odpowiednia warto wasna
jest k krotnie zdegenerowana.
Wemy jako przykad stany elektronu w polu kulombowskim w przyblieniu, ktre daje nierelatywistyczna mechanika kwantowa bez uwzglednienia spinu
elektronu. Ten ukad moe suy jako uproszczony model atomu wodoru czy
jonu z jednym elektronem, takiego jak He+ , Li++ itd. Niektre poprawki
do tego modelu zostana przedyskutowane w dalszych rozdziaach. Ju teraz,
dla uproszczenia sformuowa, bedziemy nazywali rdo pola kulombowskiego
jadrem. Jako poziom zerowy energii przyjmujemy energie spoczynkowa elektronu.
Oznaczmy adunek jadra przez Ze, gdzie liczba (ujemna) e oznacza adunek
elektronu, a mase elektronu przez m. Wtedy, jak mona pokaza, poziomy energetyczne o ujemnej energii dane sa wzorem
En =

me4 Z 2
;
2h2 n2

n = 1, 2, . . .

(10.1)

To, e te wartoci energii sa ujemne oznacza, e dla tych stanw energia elektronu w polu jadra jest nisza ni energia swobodnego elektronu, a zatem e
elektron jest zwiazany. Energia stanu podstawowego, ktra otrzymujemy podstawiajac n = 1 do powyszego wzoru, moe by interpretowana jako rnica
energii miedzy elektronem w stanie podstawowym i nieruchomym elektronem nie
oddziaujacym z jadrem. Energia stanu podstawowego ze zmienionym znakiem
51

daje wiec minimalna prace potrzebna na wyrwanie elektronu z atomu czy jonu i
przeniesienie go na tak dua odlego, e energia oddziaywania z jadrem staje
sie do zaniedbania. W zwykej terminologii to jest energia jonizacji. Oprcz
wartoci (10.1), energia moe jeszcze przyjmowa dowolne wartoci nieujemne.
Zbir moliwych wartoci energii nazywamy widmem energii. W omawianym
przykadzie to widmo skada sie z czeci dyskretnej E < 0 i z czeci ciagej przy
E 0. Stany odpowiadajace energiom ujemnym sa, jak pokazalimy, stanami
zwiazanymi i ich wektory powinny da sie znormalizowa do jednoci. Stany
odpowiadajace energiom nieujemnym sa stanami, w ktrych elektron nie jest
zlokalizowany w adnej skoczonej czeci przestrzeni i powinny by wektorami
uoglnionymi. Takie stany sa te nazywane stanami rozproszeniowymi.
eby okreli jednoznacznie wektor stanu w rozpatrywanym przykadzie,
mona poda trzy liczby: liczbe naturalna n, ktra okrela energie wedug
wzoru (10.1), nieujemna, mniejsza od n liczbe cakowita l i liczbe cakowita
m nie wieksza co do wartoci bezwzglednej od liczby l. Tak wiec stan mona
jednoznacznie okreli jako |n, l, mi. Takie liczby okrelajace stan, jak n, l, m
w rozwaanym tu przykadzie, nazywa sie niekiedy liczbami kwantowymi. Dla
n = 1 moliwe sa tylko l = 0 i m = 0 poziom jest niezdegenerowany. Dla
kadego wyszego n wystepuje natomiast degeneracja. Na przykad dla n = 2
moliwe sa l = 0 i l = 1. Dla l = 0 musi by m = 0, natomiast dla l = 1 moliwe
sa m = 1, 0, 1. Tak wiec mamy cztery rne wektory stanu odpowiadajace tej
samej energii E2 : |2, 0, 0i, |2, 1, 1i, |2, 1, 0i i |2, 1, 1i. Liczba n okrela energie
ukadu wedug wzoru (10.1). Jak pokaemy w rozdziale szesnastym, liczby l i
m okrelaja odpowiednio kwadrat kretu elektronu i rzut tego kretu na o z. Z
interpretacji probabilistycznej mechaniki kwantowej wynika wiec (patrz rozdzia
sidmy), e dwa stany |n, l, mi rniace sie cho jedna z liczb kwantowych n, l, m
sa do siebie ortogonalne. Stad dalej wynika, e poziom energetyczny n = 2 jest
czterokrotnie zdegenerowany. Schemat poziomw energetycznych atomu wodoru
jest narysowany w rozdziale dwunastym.
Jak wynika z podanych w rozdziale sidmym zasad kwantowania, eby uzyskiwa wyniki takie, jak omwione powyej dla modelu atomu wodoru, naley
rozwiaza problem wasny dla operatora energii

H|i
= E|i.

(10.2)

To rwnanie, jedno z najsynniejszych w caej mechanice kwantowej, jest znane

jako niezalene od czasu rwnanie Schrdingera. Rwnanie Schrdingera zalene od czasu, ktre mona uwaa za uoglnienie rwnania (10.2), jest te
bardzo wane i zostanie omwione w rozdziale dwudziestym pierwszym. Z rwnania (10.2) mona w znale wszystkie moliwe wartoci energii, jako wartoci
wasne E, jak rwnie odpowiadajace im wektory stanu |i. Rwnanie jest
liniowe, wiec jeeli wektory |1 i i |2 i sa jego rozwiazaniami odpowiadajacymi
tej samej wartoci wasnej E, to dowolna kombinacja liniowa c1 |1 i + c2 |2 i
te jest rozwiazaniem odpowiadajacym tej samej wartoci wasnej. To dowodzi,
e jak zapowiedzielimy wczeniej, wektory stanu odpowiadajace danej wartoci
wasnej stanowia przestrze wektorowa.
W praktyce, zwykle przechodzi sie do reprezentacji pooe, gdzie rwnanie Schrdingera, przy zaoeniu e operatora Hamiltona jest lokalny (rozdzia
sidmy), przyjmuje posta

H(x)(x)
= E(x),
52

(10.3)

1
R

Rysunek 10.1: Rozpraszanie na jednowymiarowej, prostokatnej barierze potencjau. Amplituda fali dla czastki nadlatujacej z lewej strony jest umownie
przyjeta rwna jednoci. Amplitudy fal odbitej i przepuszczonej sa odpowiednio
rwne R i T .
Argument x oznacza zbir wszystkich zmiennych wystepujacych w problemie, na

przykad wektor ~x, a hamiltonian H(x)

jest kwantowym odpowiednikiem klasycznego hamiltonianu zbudowanym tak, jak to zostao opisane w rozdziale sidmym. To rwnanie te jest nazywane rwnaniem Schrdingera. Na przykad,
dla elektronu w polu kulombowskim z przykadu podanego powyej w tym
rozdziale, rwnanie Schrdingera niezalene od czasu przybiera posta1
Ze2
h2 ~ 2
(~x)
(x) = E(x).
(10.4)
2m
r
Zaoylimy tu, e jadro znajduje sie w poczatku ukadu wsprzednych i odlego
~ 2 = 22 + 22 +
elektronu od jadra oznaczylimy r. Symbol nabla kwadrat
x
y

2
z 2

oznacza sie niekiedy i nazywa laplasjanem. Rozwiazanie tego rwnania jest dosy trudne. Wartoci wasne podalimy w tym rozdziale. Do
odpowiadajacych im funkcji wasnych wrcimy w rozdziale szesnastym.
eby znale interesujace nas wartoci wasne i funkcje wasne trzeba wiedzie,
jakie warunki maja spenia rozwiazania. Niektre z tych warunkw wynikaja
z samego rwnania. Na przykad, jeeli potencja V (x) nie ma osobliwoci,
funkcja powinna by co najmniej dwa razy rniczkowalna. Inne warunki
wynikaja z opisu sytuacji zycznej. Na przykad, jeli funkcja falowa ma opisywa stan zwiazany, to czastka powinna by niele zlokalizowana i nakada sie
zwykle warunek normalizacji
Z
|(x)|2 dx = 1.
(10.5)

Zauwamy, e jeli funkcja (x) jest rozwiazaniem rwnania Schrdingera, to

jest nim take funkcja c(x), dla dowolnej rnej od zera staej c. Istota
powyszego warunku jest wiec to, e caka z kwadratu moduu funkcji falowej
po caej dostepnej przestrzeni jest zbiena. Wybr normalizacji do jedynki jest
zrobiony tylko dla wygody i czasem wygodniej jest przyja inna konwencje.
Przykad takiej sytuacji spotkamy w rozdziale czternastym.
Dla stanw nie odpowiadajacych ukadom zwiazanym, czyli dla stanw rozproszeniowych, oprcz warunku normalizowalnoci do delty Diraca nakadamy jeszcze
czasem dalsze warunki. Rozwamy na przykad jednowymiarowy ukad przedstawiony na rysunku 10.1. Czastka nadlatuje z lewej strony i traa na bariere
1 Zgodnie ze zwyczajem, powszechnie przyjmowanym w wykadach mechaniki kwantowej,
uywamy ukadu jednostek Gaussa, a nie zalecanego przez rne wadze ukadu MKSA.

53

potencjau. Klasycznie, jeli energia czastki jest nisza od wysokoci bariery,

czastka odbija sie i wraca skad przysza. Jeli energia czastki jest wieksza
od wysokoci bariery, czastka przelatuje przez bariere i zmierza ku duym xom. Wedug mechaniki kwantowej, czastka przy kadej energii ma pewne prawdopodobiestwo odbicia sie od bariery i pewne prawdopodobiestwo przenikniecia
przez bariere. Przenikanie przez bariere czastek o energii niszej ni wysoko
bariery byo tak zaskakujace, e otrzymao osobna nazwe: efekt tunelowy albo
tunelowanie. Ten efekt czesto wystepuje w przyrodzie. Na przykad rozpady
jader atomowych sa moliwe tylko dzieki efektowi tunelowemu. W omawianym
przez nas przykadzie przyjmujemy nastepujace warunki brzegowe:
(x) eikx + Reikx ,
ikx

(x) T e

x ,

x +.

(10.6)
(10.7)

Te warunki maja prosty sens zyczny. W obszarze duych co do wartoci

bezwzglednej ujemnych x-w, mamy superpozycje fali padajacej odpowiadajacej
czastce o pedzie p = hk > 0 i fali odbitej o pedzie przeciwnym. W obszarze
duych dodatnich x-w mamy tylko fale przepuszczona o pedzie takim jak fala
padajaca. Stosunek amplitudy fali odbitej do amplitudy fali padajacej wynosi
R, a stosunek amplitudy fali przepuszczonej do amplitudy fali padajacej wynosi
T . Wynika stad, e prawdopodobiestwo odbicia czastki od bariery wynosi
|R|2 , a prawdopodobiestwo przenikniecia czastki przez bariere wynosi |T |2 .
Rozwiazujac rwnanie Schrdingera niezalene od czasu z powyszymi warunkami brzegowymi i z warunkiem, e funkcja falowa i jej pierwsza pochodna
po x maja by ciage, stwierdza sie, e dla danej bariery i przy danym k
rozwiazanie istnieje tylko dla jednej, cile okrelonej, pary liczb (R, T ). W
ten sposb wyznacza sie prawdopodobiestwo przejcia czastki przez bariere i
prawdopodobiestwo odbicia. Oczywicie wychodzi |R|2 + |T |2 = 1.
Wyliczona zaleno prawdopodobiestwa przejcia |T |2 od energii jest pokazana
na rysunku 10.2. W tym problemie wystepuja trzy parametry wymiarowe:
wysoko bariery V0 , szeroko bariery a oraz energia E czastki padajacej.
Sa jeszcze dwie stae wymiarowe: staa Plancka i masa czastki m. Wielkoci
bezwymiarowe, jak prawdopodobiestwo przejcia, zalea tylko od dwu bezwymiarowych kombinacji tych parametrw. Wybralimy stosunek energii czastki do
wysokoci bariery VE0 i bezwymiarowy parametr utworzony z masy czastki i
parametrw bariery 2h2 mV0 a2 . Klasycznie, |T |2 jest rwne jeden dla E > V0
i zero dla E < V0 . Z grnej czeci rysunku wida, e jeli bariera jest niska
lub waska, to punkt E = V0 niczym sie nie wyrnia prawdopodobiestwo
przejcia ronie od progu, i nie osiaga wartoci jeden nawet dla E 3V0 . Ze
wzrostem szerokoci lub wysokoci bariery, prawdopodobiestwo tunelowania,
to znaczy transmisji, przy E < V0 , maleje, ale pojawiaja sie silne oscylacje dla
E > V0 czastka przy niektrych energiach ma due prawdopodobiestwo, e
zostanie odbita, chocia rozumujac klasycznie bariera jest na to za niska.
Bardziej skomplikowany jest przypadek trjwymiarowy, gdzie zakadajac, e
czastka pada z pedem ~k rwnolegym do osi z otrzymuje sie warunek brzegowy
dla r :
(~x) eikz +
54

f (, ) ikr
e .
r

(10.8)

|T |2

1
0.8
0.6
0.4
0.2
0.5 1 1.5 2 2.5 3

E
V0

|T |2

1
0.8
0.6
0.4
0.2
0.5 1 1.5 2 2.5 3

E
V0

|T |2

1
0.8
0.6
0.4
0.2
0.5 1 1.5 2 2.5 3

E
V0

Rysunek 10.2: Prawdopodobiestwo przejcia przez bariere |T |2 dla czastki

o masie m, padajacej na prostokatna bariere o wysokoci V0 i szerokoci a.
2
0a
dla kolejnych wykresw liczac od gry wynosi
Bezwymiarowy parametr 2mV
h
2
55
1, 6 i 11.

Pierwszy czon po prawej stronie oznacza fale padajaca, drugi fale rozproszona. Amplituda fali rozproszonej zaley od katw sferycznych i kierunku,
w ktrym poleciaa czastka rozproszona. Rozwiazujac rwnanie Schrdingera
niezalene od czasu, wyznacza sie jedyna funkcje f (, ), dla ktrej rozwiazanie
istnieje. Kwadrat moduu tej funkcji daje rniczkowy przekrj czynny (rozdzia
28) na rozpraszanie elastyczne pod katami , .
Jako przykad rozwiazania rwnania Schrdingera niezalenego od czasu,
rozwamy przypadek jednowymiarowy, kiedy potencja V (x) jest rwny zero
dla 0 < x < 1 i nieskoczono poza tym odcinkiem. Czastka nie moe sie
znale w obszarze, gdzie potencja jest nieskoczony, wiec moemy przyja,
e tam funkcja falowa (x) 0 i ograniczy sie do szukania funkcji falowej w
obszarze 0 < x < 1. Rwnanie Schrdingera ma tam posta

h2 d2 (x)
= E(x).
2m dx2

(10.9)

eby funkcja falowa bya ciaga w punktach x = 0 i x = 1 nakadamy warunki

brzegowe
(0) = (1) = 0.

(10.10)

Ciago funkcji falowej jedni uwaaja za wniosek z interpretacji zycznej, inni

wyprowadzaja z samego rwnania jak nastepuje. Zastepujac nieskoczony potencja poza studnia przez stay potencja V (x) = V0 , mona udowodni, e
funkcja falowa i jej pierwsza pochodna sa ciage. Przechodzac z V0 do nieskoczonoci traci sie ciago pochodnej, ale funkcja falowa pozostaje ciaga2 .
Oglne rozwiazanie powyszego rwnania Schrdingera ma posta
(x) = c1 sin(kx) + c2 cos(kx),
(10.11)

gdzie k = h
2mE. Z warunku w x = 0 otrzymujemy c2 = 0. Warunek w
x = 1 powoduje, e nie dla kadej wartoci parametru k, a wiec i nie dla kadej
wartoci energii E, otrzymujemy dopuszczalne rozwiazanie. Rozwaany tu problem jest na tyle prosty, e mona go rozwiaza analitycznie, ale pouczajace jest
nastepujace, znacznie oglniejsze rozumowanie.
Istnieje metoda numerycznego rozwiazywania rwna rniczkowych znana
jako metoda wstrzeliwania sie. Wprowadzamy may parametr o wymiarze dugoci x. W naszym przypadku dla dowolnego x < 1 x zachodzi w przyblieniu
1

1
(x + x) = (x) + (x)x + (x)(x)2 ,
2
(x + x) = (x) + (x)x,
2mE
(x + x) = 2 (x + x).
h

(10.12)

Pierwsza rwno ma bad rzedu (x)3 , co jest do zaniedbania, jeli "krok"x

zosta wybrany dostatecznie may. Druga rwno ma bad rzedu (x)2 , ale
pochodna (x) w najwaniejszym dla nas wzorze na funkcje falowa (x) wystepuje
2 Tu te jest potrzebne zaoenie zyczne, cho bardzo naturalne, e granica rozwi
azania
przy V0 jest rozwi
azaniem dla V0 =

56

pomnoona przez x, wiec bad na funkcje falowa spowodowany niedokadnym

wyliczeniem pochodnej jest znw rzedu (x)3 . Trzecia rwno wynika z rwnania Schrdingera i jest dokadna. W punkcie x = 0 mamy (0) = 0 i stad
(0) = 0. Pierwszej pochodnej w punkcie x = 0 nie znamy, ale poniewa normalizacja funkcji (x) jest dowolna, moemy wybra ja tak, eby byo (0) =
13 . eby zacza rozwiazywa rwnanie, potrzebna nam jest jeszcze warto
wasna E, ktra mona zgadna lepiej lub gorzej. Znajac (0), (0), (0) i E
moemy obliczy, z podanych wyej rwnoci, funkcje falowa i jej pierwsze dwie
pochodne dla x = x. Powtarzajac te procedure obliczamy w kocu warto
funkcji (1). Jeeli zgadlimy warto E troche mniejsza od E0 , to otrzymamy
(1) > 0. Jeli zgadlimy warto E troche wieksza od E0 , to otrzymamy
(1) < 0. Tylko jeli zgadlimy E = E0 , otrzymamy zgodna z warunkami
zadania warto (1) = 0. Te trzy przypadki sa przedstawione na rysunku 3.
Oczywicie trzeba by tu jeszcze uwzgledni bad spowodowany zastosowanym
przyblieniem, ale to jest problem z metod numerycznych, ktrego dyskusje
pominiemy. Powysza dyskusja pozwala zrozumie, co w oglnym przypadku
jednowymiarowego rwnania Schrdingera wyrnia wartoci wasne. Podobne
rozumowanie stosuje sie, jeli szukamy rozwiazania dla < x < . Na
przykad, na rysunku 7.1 sa pokazane funkcje falowe jednowymiarowego oscylatora harmonicznego. Te funkcje odpowiadaja poprawnym wartociom wasnym
i dlatego daa do osi x-w przy x . Gdybymy prbowali konstruowa
rozwiazania uywajac zgadnietych wartoci wasnych, stwierdzilibymy, e naog
ze wzrostem |x| otrzymane funkcje uciekaja do plus lub minus nieskoczonoci.
Wracamy do rozwiazania analitycznego naszego problemu. Jak atwo sprawdzi
podstawiajac rozwiazanie do rwnania, E = h2 k 2 /2m. Po to, eby funkcji
(x) bya rwna zero dla x = 1, potrzeba i wystarcza, eby k byo cakowita
wielokrotnocia . Stad na wartoci wasne energii otrzymujemy
h2 2 n2
;
n = 1, 2, . . . .
(10.13)
2m
Warto wspczynnika c1 jest kwestia umowy, ale jeli przyjmiemy, e chcemy
funkcje falowe znormalizowa do jednoci i e stae wspczynniki normalizacyjne powinny by rzeczywiste i dodatnie, to otrzymamy
En =

n (x) =

2 sin(nx);

n = 1, 2, . . . .

(10.14)

Funkcje 0 (x) i n (x) te speniaja rwnanie i warunki brzegowe, ale 0 (x)

0, wiec nie opisuje adnego stanu, a n (x) n (x), wiec opisuje ten sam
stan |ni.

3 Przypadku (0) = 0 nie rozwaamy, bo prowadzi do rozwi

azania (x) 0, ktre jest nie
do przyjecia.

57

sin(kx)

1
0.8
0.6
0.4
0.2
0.2

0.4

0.6

0.8

-0.2
Rysunek 10.3: Funkcje sin(kx) dla k = 0.9, , 1.1.

58

Rozdzia 11

Wielkoci jednoczenie
mierzalne
Wedug mechaniki kwantowej niektre pary wielkoci moga by jednoczenie
ustalone i zmierzone, a inne nie. Na przykad, mona jednoczenie ustali dwie
skadowe wektora pooenia czastki czy dwie skadowe wektora jej pedu, ale nie
da sie jednoczenie ustali x-owej skadowej wektora pooenia i x-owej skadowej wektora pedu. W tym rozdziale podamy oglne twierdzenie, ktre dla
dwu dowolnych wielkoci mierzalnych A i B pozwala stwierdzi, czy te wielkoci
dadza sie jednoczenie ustali.
Mwimy, e wielkoci mierzalne A i B dadza sie jednoczenie ustali, jeeli
istnieje baza wsplnych wektorw wasnych odpowiadajacych im operatorw.
Te wektory bazowe z denicji speniaja rwnania:
i , bj , i = ai |ai , bj , i,
A|a
i , bj , i = bj |ai , bj , i.
B|a

(11.1)
(11.2)

Parametr oznacza zbir parametrw potrzebny, poza parametrami ai i bj , do

jednoznacznego okrelenia wektora bazowego. Zgodnie z zasadami podanymi w
rozdziale piatym, w stanie |ai , bj , i pomiar wielkoci A da na pewno wynik ai
i pomiar wielkoci B da na pewno wynik bj . Przyjmujemy, e w tym stanie
wielkoci A i B sa jednoczenie ustalone i dadza sie jednoczenie zmierzy.
istnieja, ale nie
Moe sie zdarzy, e wsplne wektory wasne operatorw A i B
stanowia ukadu zupenego. W takim razie nie mwimy, e wielkoci A i B sa
jednoczenie mierzalne.
atwo jest sprawdzi, e jeeli wielkoci A i B sa jednoczenie mierzalne, to
odpowiadajace im operatory komutuja. Rzeczywicie
i , bj , i = bj A|a
i , bj , i = ai bj |ai , bj , i,
AB|a
A|a
i , bj , i = ai B|a
i , bj , i = ai bj |ai , bj , i,
B

(11.3)
(11.4)

jest rwny operatorowi B

A w dziaaniu na wektory z rozpawiec operator AB
trywanej bazy. Poniewa dowolny wektor da sie przedstawi jako kombinacja
59

 sa liniowe, mamy dla dowolliniowa tych wektorw bazowych i operatory A i B

nego wektora |i wynik (AB B A)|i = 0, co daje dla operatorw

B]
= 0.
[A,

(11.5)

Zamiast mwi, e komutator dwu operatorw jest rwny zeru, mona te

mwi, e te dwa operatory komutuja ze soba. Prawdziwe, chocia nieco trudniejsze do udowodnienia, jest te twierdzenie odwrotne, ktre podajemy tu
komutuja, to ich wsplne wektory wasne
bez dowodu: jeeli operatory A i B
stanowia ukad zupeny.
Otrzymane wyniki mona krtko podsumowa jako:
Twierdzenie: po to eby wielkoci mierzalne A i B byy jednoczenie mierzalne,
potrzeba i wystarcza, eby odpowiadajace im operatory komutoway ze soba.
Podamy teraz trzy przykady zastosowania tego twierdzenia.
Przykad 1: Cz
astka swobodna w przestrzeni trjwymiarowej
Trzy skadowe pedu czastki px , py , pz sa jednoczenie mierzalne. eby to
wykaza, trzeba udowodni znikanie trzech komutatorw, ale poniewa wszystkie te komutatory liczy sie tak samo, ograniczymy sie do komutatora [
px , py ].
W reprezentacji pooe mamy
2 (~x)
,
xy
2 (~x)
py px (~x) = h2
.
yx

px py (~x) = h2

(11.6)
(11.7)

Pochodne po prawych stronach tych rwna sa sobie rwne, co poniewa funkcja

(~x) jest dowolna, prowadzi do wniosku, e komutator jest rwny zeru. atwo
te sprawdzi, e hamiltonian czastki swobodnej
p~2
(11.8)
2m
komutuje z operatorami skadowych pedu czastki. Istnieje wiec ukad zupeny
px , py , pz . W rozdziale dziewiatym
wsplnych funkcji wasnych operatorw H,
stwierdzilimy jednak, e wymaganie, eby jaka funkcja (~x) bya wsplna
funkcja wasna operatorw wszystkich skadowych wektora pedu, okrela ja z
dokadnocia do staego czynnika, ktrego warto bezwzgledna mona wyznaczy z warunku normalizacji. Na mocy twierdzenia takie funkcje stanowia
take ukad zupeny funkcji wasnych hamiltonianu. Nie ma wiec potrzeby
rozwiazywania rwnania Schrdingera dla czastki swobodnej. Wystarczyo znale
wsplne funkcje wasne operatorw skadowych wektora pedu, co jak wida z
dyskusji w rozdziale dziewiatym sprowadza sie do rozwiazania trzech identycznych rwna rniczkowych zwyczajnych pierwszego rzedu. Jest to zadanie
znacznie prostsze ni rozwiazywanie rwnania Schrdingera, ktre jest czastkowym
rwnaniem rniczkowym trzech zmiennych i drugiego rzedu. Znajac funkcje
wasne, atwo jest ju znale wartoci wasne hamiltonianu
H(~x) =

2
x)p ,p ,p (~x) = p~ p ,p ,p (~x).
(11.9)
H(~
x y z
2m x y z
Ten przykad jest typowy. Jeli znamy jaki operator prostszy od hamiltonianu i komutujacy z hamiltonianem, to zwykle mona przy jego pomocy uproci rozwiazywanie rwnania Schrdingera niezalenego od czasu. Zauwamy,

60

e znalelimy ukad zupeny funkcji wasnych hamiltonianu, a nie wszystkie

funkcje wasne hamiltonianu. Na przykad funkcja px ,py ,pz (~x)+px ,py ,pz (~x)
jest funkcja wasna hamiltonianu, cho nie jest funkcja wasna adnego z operatorw px , py , pz .
Przykad 2: Trjwymiarowy oscylator harmoniczny.
Hamiltonian trjwymiarowego oscylatora harmonicznego mona zapisa w
postaci
=H
x + H
y + H
z,
H

(11.10)

gdzie
2
2
u = h + 1 Ku2 ;
H
u = x, y, z.
(11.11)
2m u2
2
x, H
y, H
z, H
komutuja miedzy soba, wiec istnieje ukad zupeny
Operatory H
u , funkcjami wasich wsplnych funkcji wasnych. Dla kadego z operatorw H
nymi sa funkcje falowe jednowymiarowego oscylatora harmonicznego podane w
rozdziale sidmym. Interpretacja zyczna jest nastepujaca. Drgania trjwymiarowego oscylatora harmonicznego mona sobie wyobraa jako superpozycje
drga w kierunku osi x, drga w kierunku osi y i drga w kierunku osi z. Te
drgania skadowe sa od siebie niezalene i energia oscylatora jest suma energii
tych trzech jednowymiarowych oscylacji. Dalsze rozumowanie jest takie, jak dla
omwionego w rozdziale dziewiatym pedu czastki w przestrzeni trjwymiarowej.
x, H
y, H
z sa dane wzorem
Wsplne funkcje wasne operatorw H

nx ,ny ,nz (~x) = nx (x)ny (y)nz (z),

(11.12)

gdzie liczby nx , ny , nz przybieraja niezalenie od siebie wartoci cakowite nieusa funkcjami wasnymi jednowymijemne, a funkcje nu (u); u = x, y, z
arowego oscylatora harmonicznego, podanymi w rozdziale dziesiatym. Na mocy

twierdzenia, te same funkcje (11.12) sa te funkcjami wasnymi hamiltonianu H

u ma w
trjwymiarowego oscylatora harmonicznego. Kady z hamiltonianw H
stanie (11.12) ustalona energie h(nu + 21 ). Wynika z tego, e energia oscylatora
trjwymiarowego te jest ustalona i wynosi

3
.
(11.13)
Enx +ny +nz = h nx + ny + nz +
2

Zauwamy, e wszystkie poziomy energetyczne poza podstawowym sa zdegenerowane, bo kada liczbe cakowita wieksza od zera mona na rne sposoby
przedstawia jako sume trzech liczb cakowitych nieujemnych. Dla danej wartoci
liczby kwantowej nx + ny + nz , funkcje (11.12) stanowia baze w przestrzeni
wektorowej funkcji wasnych odpowiadajacych energii (11.13). Jeeli jednak
nx + ny + nz > 0, to ta przestrze jest wiecej ni jednowymiarowa i mona w
niej wybra baze na nieskoczenie wiele sposobw. Baza z funkcji (11.12) jest
poprawna, ale warto pamieta, e jaka inna baza moe by wygodniejsza.
Przykad 3: Problem dwu cia.
Rozwamy w zyce klasycznej dwie czastki o masach m1 i m2 , pooeniach
~x1 i ~x2 oraz pedach p~1 i p~2 . Zakadamy, e na te czastki nie dziaaja adne
siy zewnetrzne i e energia ich wzajemnego oddziaywania zaley tylko od ich
wzajemnego pooenia ~x1 ~x2 . Klasyczny hamiltonian ma posta
61

p~2
p~21
+ 2 + V (~x1 ~x2 ).
(11.14)
2m1
2m2
Rwnanie Schrdingera odpowiadajace temu hamiltonianowi jest czastkowym
rwnaniem rniczkowym w szeciu zmiennych. Pokaemy, jak wykorzystujac
twierdzenie o wielkociach jednoczenie mierzalnych, mona zastapi to rwnanie rwnaniem w trzech zmiennych.
Z klasycznej mechaniki wiadomo, e jeli wprowadzi nowe masy, wsprzedne
i sprzeone z niemi pedy wedug wzorw:
H=

M = m 1 + m2 ,
m1 m2
=
,
M
~ = m1 ~x1 + m2 ~x2 ,
X
M
~x = ~x1 ~x2 ,
P~ = p~1 + p~2 ,
p~ =

(11.15)

m2 p~1 m1 p~2
,
M

to hamiltonian mona przepisa w postaci

H=

p~2
P~ 2
+
+ V (~x).
2M
2

(11.16)

Nowe zmienne maja prosta interpretacje zyczna. M i P~ oznaczaja cakowita

mase i cakowity ped ukady dwu cia, a ~x1 ~x2 jest pooeniem czastki 1, jeli
~ jest pooepooenie czastki 2 przyja za poczatek ukadu wsprzednych. X
niem rodka masy ukadu. Ped p~ ma najprostsza interpretacje w ukadzie rodka
masy, gdzie p~1 = ~
p2 = p~. Jeeli stosunek mas czastek jest bardzo rny od jednoci, to masa zredukowana jest niewiele mniejsza od masy lejszej z czastek.
Na przykad, dla atomu wodoru masa zredukowana ukadu elektron-proton jest
mniejsza od masy elektronu o okoo 0.05%. Jeeli masy sa rwne, jak w przypadku ukadu e+ e , to masa zredukowana jest rwna poowie masy czastki. We
wzorze (11.16) pierwszy czon po prawej stronie daje energie swobodnego ruchu
ukadu jako caoci. Nastepne dwa czony daja energie kinetyczna i energie
potencjalna ruchu wzglednego.
Kwantujac hamiltonian (11.16) wedug regu z rozdziau sidmego, co stanowi
uoglnienie od pary (wsprzedna czastki, ped czastki) na pare (wsprzedna
ukadu, ped kanonicznie sprzeony z ta wsprzedna), otrzymujemy
=H
c + H
w,
H

(11.17)

gdzie hamiltonian ruchu caoci

2
~2
c = h
H
2M X
i hamiltonian ruchu wzglednego

(11.18)

~ 2 + V (~x).
w = h
H
2 x
62

(11.19)

 c rniczkowania sa
Wskaniki przy nablach przypominaja, e we wzorze na H
~

po skadowych wektora X, a we wzorze na Hw po skadowych wektora ~x. Operc i H

w komutuja ze soba. Istnieje wiec ukad zupeny wsplnych funkcji
atory H
H
c, H
w . Hamiltonian H
c jest hamiltonianem czastki
wasnych operatorw H,
swobodnej o masie M . Wobec tego wsplne funkcje wasne mona zapisa w
postaci
~ ~

~ = (~x)ei PhX .
P~ (~x, X)

(11.20)

Jeeli nie interesuje nas ruch caoci, to moemy wybra stany odpowiadajace
wartociom wasnym P~ = 0 i wsplne funkcje wasne sprowadzaja sie do funkcji
(~x). Wtedy wkad energii ruchu caoci do penej energii ukadu jest rwny
zeru i energia E sprowadza sie do energii w ukadzie rodka masy. Warunek,
w , daje
e wsplne funkcje wasne sa te funkcjami wasnymi hamiltonianu H
rwnanie

h2 ~ 2
(~x) + V (~x)(~x) = E(~x).
2 x

(11.21)

To rwnanie rni sie od rwnania Schrdingera dla jednej czastki w polu

si o potencjale V (~x) tylko zamiana masy czastki m na mase zredukowana
pary czastek . Na przykad, w rozdziale dziesiatym by dyskutowany model
atomu wodoru i jonw wodoropodobnych, w ktrym elektron porusza sie w
zewnetrznym polu kulombowskim Ze
r , ktre mogo by interpretowane jako
pole kulombowskie pochodzace od jadra tak ciekiego, e jego ruchy mona
zaniedba. Z dyskusji podanej w bieacym rozdziale wynika, e uwzglednienie
realistycznej, skoczonej masy jadra sprowadza sie do zastapienia we wzorach
masy elektronu przez mase zredukowana ukadu elektron-jadro. Jest to poprawka
niedua, ale przy dokadnociach uzyskiwanych w spektroskopii atomowej bardzo
wana.

63

64

Rozdzia 12

Czastki identyczne
W zyce klasycznej znany by nastepujacy paradoks Gibbsa. Rozwamy naczynie
rozdzielone przegroda na dwie czeci o takiej samej objetoci. W jednej z tych
czeci znajduje sie N czasteczek tlenu, a w drugiej N czasteczek azotu. Kiedy
usuwamy przegrode, nastepuje nieodwracalny proces mieszania sie gazw i jak
atwo obliczy entropia wzrasta o 2kB N ln 2, gdzie kB oznacza staa Boltzmanna. Gdyby po obu stronach przegrody znajdowa sie tlen, to po usunieciu
przegrody makroskopowo nic by sie nie stao, wiec i nie byoby wzrostu entropii. Gibbs i jego nastepcy zastanawiali sie, jak interpolowa miedzy tymi
dwoma sytuacjami. Co sie dzieje, kiedy czasteczki po obu stronach przegrody
staja sie coraz podobniejsze do siebie? Czy zmiana przyrostu entropii, kiedy
rnica miedzy czasteczkami day do zera, zmienia sie nagle w jakim punkcie
czy przebiega stopniowo?
Mechanika kwantowa daa zaskakujace rozwiazanie tego paradoksu: jest zasadnicza rnica miedzy czastkami czy ukadami czastek, jak czasteczki czy
jadra, identycznymi a nieidentycznymi, choby bardzo podobnymi do siebie. Nie
ma wiec powodu spodziewa sie ciagego przejcia, kiedy czasteczki zmieniaja sie
z bardzo podobnych do siebie w identyczne. Ju samo stwierdzenie, e czastki
identyczne istnieja jest ciekawe. Filozofowie uczyli kiedy, e jeli dwa obiekty
sa pod kadym wzgledem identyczne, to sa tym samym obiektem. Mechanika
kwantowa dostarcza licznych kontrprzykadw na to twierdzenie. Na przykad,
kade dwa elektrony sa identyczne. To nie tylko znaczy, e maja dokadnie
takie same masy, adunki i inne parametry. To take znaczy, e nie ma sensu
stwierdzenie, e ten elektron jest w Krakowie, a tamten w ywcu. W pewnym
sensie, ktry omwimy w dalszym ciagu tego rozdziau, kady z tych elektronw
jest i tu, i tam, ale w taki sposb, e poprawne jest stwierdzenie, e jeden elektron znajduje sie w Krakowie, a drugi w ywcu. Nie ma sensu tylko pytanie,
ktry z nich jest gdzie.
Rozwamy funkcje falowa N czastek identycznych. Argumentami tej funkcji
(i)
beda wielkoci xk . W tym zapisie xk oznacza zbir liczb potrzebny do penego
okrelenia stanu jednej czastki. Dla dodatniego mezonu mogyby to by
trzy skadowe wektora pooenia, lub trzy skadowe wektora pedu. Dla elektronu, oprcz tych trzech liczb, trzeba by jeszcze doda informacje o orientacji
spinu, na przykad rzut spinu na dowolnie wybrana, ale ustalona, o z. Dla
nukleonu, oprcz danych jak dla elektronu, potrzebna jest jeszcze informacja
o adunku, pozwalajaca stwierdzi, czy mwimy o protonie, czy o neutronie.
65

Grny wskanik okrela, ktra z N czastek znajduje sie w stanie xk . Zauwamy,

e wobec nierozrnialnoci czastek ta informacja, ktrej uyjemy do budowy
funkcji falowej, nie da sie uzyska dowiadczalnie. Naoy to warunki na moliwe
funkcje falowe. Zgodnie z przyjetymi oznaczeniami funkcje falowa N czastek
(1)
(N )
identycznych moemy zapisa w postaci (x1 , . . . , xN ).
Uwzglednimy teraz fakt, e zamiana stanami dwu czastek identycznych nie
prowadzi do innego stanu N -czastkowego. Zgodnie z interpretacja funkcji falowej
to znaczy, e na skutek takiej zamiany funkcja falowa moe co najwyej zosta
pomnoona przez stay czynnik. Przypumy, e zamienilimy stanami czastki
i-ta i k-ta, wtedy
(1)

(i)

(k)

(N )

(1)

(i)

(k)

(N )

(1)

(i)

(k)

(N )

(1)

(i)

(k)

(N )

(x1 , . . . , xi , . . . xk , . . . , xN ) = (x1 , . . . , xk , . . . , xi , . . . , xN ),
(12.1)
gdzie, jeli umwimy sie, e funkcje sa znormalizowane do jednoci, wspczynnik jest staa, rwna co do wartoci bezwzglednej jeden. Wzr (12.1) jest tylko
zapisem faktu, e zamiana czastek identycznych jest niewykrywalna dowiadczalnie, czyli nie zmienia stanu ukadu. Metodami kwantowej teorii pola udowodniono jednak nastepujace twierdzenie. W przestrzeni trjwymiarowej, wspczynnik zaley tylko od rodzaju czastek identycznych opisywanych przez funkcje
falowa i moe przyjmowa tylko wartoci = 1. Wspczynnik nie zaley
wiec od tego, ile identycznych czastek jest w ukadzie, ktre z nich zamieniamy,
czy w jakich te czastki sa stanach. Twierdzenie uoglnia sie na cztery i wiecej
wymiarw, natomiast nie jest prawdziwe w przestrzeni dwuwymiarowej, gdzie w
zwiazku z tym zachodza rne ciekawe efekty, ktrych tu nie bedziemy omawia.
Wykorzystujac powysze twierdzenie moemy przepisa wzr (12.1) w postaci
(x1 , . . . , xi , . . . xk , . . . , xN ) = (x1 , . . . , xk , . . . , xi , . . . , xN ).
(12.2)
Czastki, dla ktrych stosuje sie znak plus, nazywamy bozonami, a czastki, dla
ktrych stosuje sie znak minus, fermionami. Jak zobaczymy w dalszym ciagu
rozdziau, wasnoci fermionw istotnie rnia sie od wasnoci bozonw. Dlatego dobrze jest wiedzie, ktre czastki sa bozonami, a ktre fermionami. Przydaja sie tu dwie reguy. Kada czastka ma spin. Jak pokaemy w rozdziale
siedemnastym, w przestrzeni trjwymiarowej, dla czastek o masie rnej od
zera, spin czastki moe przyjmowa tylko wartoci cakowite s = 0, 1, 2, . . . lub
powkowe s = 21 , 23 , . . . Znw metodami kwantowej teorii pola udowodniono, e
wszystkie czastki o spinie cakowitym sa bozonami, a wszystkie czastki o spinie
powkowym sa fermionami. Ten wynik stosuje sie take do czastek o masie
zero. Istnieja obszerne tablice czastek, w ktrych miedzy innymi podane sa ich
spiny, wiec ta regua jest atwa do stosowania. Sa jednak typy czastek (czy quasiczastek), ktrych sie nie umieszcza w takich tablicach. Przykadami sa fonony,
rotony, magnony itd. uywane w zyce fazy skondensowanej. Wtedy przydaje
sie nastepna regua. Bozonami sa czastki, ktre moga powstawa i znika pojedynczo, jak foton absorbowany, czy emitowany przez atom. Fermionami sa
czastki, ktre moga powstawa i znika tylko parami, jak pary e+ e w procesie
anihilacji. Wrd najbardziej rozpowszechnionych czastek, elektrony, nukleony
i intensywnie teraz badane neutrina sa fermionami. Natomiast czastki poredniczace w oddziaywaniach silnych (gluony), elektromagnetycznych (fotony),
sabych (bozony poredniczace W i Z 0 ) i grawitacyjnych (grawitony) sa bo66

zonami. Jadra atomowe, jeli odlegoci miedzy niemi sa duo wieksze od ich
rozmiarw, czesto mona traktowa jako czastki. W takim razie sa fermionami, jeli skadaja sie z nieparzystej liczby nukleonw i bozonami, jeli skadaja
sie z parzystej liczby nukleonw. To powoduje, na przykad, e widmo rotacyjne czasteczki 16 O 16 O jest zupenie inne od widma rotacyjnego czasteczki
16
O 17 O.
Dla fermionw wzr (12.2) oznacza, e funkcja falowa jest antysymetryczna
wzgledem zamiany czastek, czyli zmienia znak przy takiej zamianie. Szczeglnie
ciekawy jest przypadek, kiedy dwa lub wiecej ze stanw czastek sa identyczne.
Przypumy, e we wzorze (12.2) zachodzi xi = xk . Wtedy funkcje po obu
stronach rwnoci sa identyczne, a zarazem na mocy rwnoci musza mie przeciwne znaki, co moe by prawda tylko jeli
(1)

(i)

(k)

(N )

(x1 , . . . , xk , . . . xk , . . . , xN ) = 0.

(12.3)

Ten wzr wyraa zakaz Pauliego. Dwa identyczne fermiony nie moga znajdowa sie w tym samym stanie. Zakaz Pauliego ma podstawowe znaczenie przy
opisie ukadw zoonych z wielu identycznych fermionw, jak atomy, czasteczki
czy jadra atomowe. W roku 1945 Pali dosta nagrode Nobla "za odkrycie zasady wykluczania zwanej take zakazem Pauliego". Naley jednak pamieta,
e zakaz Pauliego jest tylko jednym z wnioskw z bardziej oglnego twierdzenia
o antysymetrii funkcji falowej wielu identycznych fermionw. To uoglnienie
wprowadzi Dirac.
Jako przykad zastosowania zakazu Pauliego omwimy ukad okresowy pierwiastkw, czyli tak zwana tablice Mendelejewa. Dokadna teoria jest bardzo
skomplikowana, wiec ograniczymy sie do prostego modelu. W dokadnym hamiltonianie wystepuje energia oddziaywania miedzy elektronami i energia oddziaywania elektronw z jadrem. Jako uproszczenie zaoymy, e elektrony
nie oddziauja miedzy soba, ale poruszaja sie w pewnym rednim potencjale
pochodzacym od jadra i od chmury elektronowej. Zaoymy te, e w pierwszym przyblieniu ten potencja jest podobny do potencjau kulombowskiego
w atomie wodoru i jonach wodoropodobnych. Takie przyblienia czesto sie
stosuje w zyce. Mwi sie, e prawdziwy hamiltonian zastepujemy hamiltonianem efektywnym, ktry powinien by wybrany tak, eby dawa wyniki moliwie
bliskie do prawdziwych w zakresie, ktry nas interesuje. Schemat poziomw energetycznych elektronu w polu kulombowskim jest pokazany na rysunku 12.1.
Energia zaley tylko od liczby kwantowej n. Dla danej pary liczb kwantowych
n, l < n, poziom energetyczny jest zdegenerowany 2l+1 razy. Stany, dla ktrych
l = 0, 1, 2, 3, . . ., nazywa sie tradycyjnie stanami S, P, D, F, . . .. Liczbe n dopisujemy przed litera deniujaca warto l. Na przykad stan l = 2 z n = 4 oznacza
sie jako stan 4D. Musimy jeszcze uwzgledni spin elektronu. Zakadamy, e
kady ze stanw przedstawionych na rysunku 12.1 wystepuje w dwu wersjach:
ze spinem skierowanym do gry i ze spinem skierowanym w d.
Pierwsze dwa elektrony mona umieci w stanach n = 1. Na rysunku jest
tylko jeden taki stan, ale ta liczba sie podwaja ze wzgledu na spin elektronu.
Trzeci elektron musi ju obsadzi stan z n = 2 o znacznie wyszej energii. Zgodnie z tym, w pierwszym wierszu tablicy Mendelejewa mamy dwa atomy: wodr
z jednym elektronem i hel z dwoma. Dla helu wypeniona jest powoka 1S, czyli
elektrony zajmuja wszystkie miejsca na poziomie n = 1. Dla n = 2 jest osiem
miejsc (dwa razy cztery) i rzeczywicie w drugim wierszu tablicy Mendelejewa
67

(1)

(3)

(5)

(1)

(3)

(5)

(1)

(3)

(7)

(1)

Rysunek 12.1: Stany atomu wodoru dla n = 1, 2, 3, 4 i l = 0, 1, 2, 3. Energia

zaley tylko od liczby kwantowej n. Dla danych n, l kreska oznacza 2l + 1
stanw, co przypomina liczba w nawiasie nad kreska. Nad osia l podane sa
spektroskopowe oznaczenia stanw z l = 0, 1, 2, 3.

68

jest osiem atomw od litu do neonu. Dla atomu neonu wypeniona jest druga
powoka elektronowa, ktra zawiera dwa elektrony 2S i sze elektronw 2P . Zauwamy, e caa ta konstrukcja opiera sie na zakazie Pauliego w jednym stanie
wolno nam umieci co najwyej jeden elektron. W trzecim wierszu pojawia sie
pierwsza trudno. Spodziewamy sie osiemnastu atomw, a jest ich osiem tak,
jak w wierszu drugim. Ten wynik nie jest zaskakujacy. Degeneracja (2l + 1)krotna stanw przy danych n i l wynika z symetrii sferycznej atomu i powinna
by zachowana take dla hamiltonianu efektywnego. Natomiast niezaleno
energii przy danym n od liczby kwantowej l, jest szczeglna cecha potencjau
kulombowskiego i nie ma powodu oczekiwa, e bedzie sie stosowa dokadnie
take dla hamiltonianu efektywnego. Dane wskazuja wiec, e energia stanw 3D
jest na tyle wysoka, e powoka zamyka sie bez nich i koczacy ten wiersz atom
argonu ma w zewnetrznej powoce elektrony 3S i 3P . W nastepnym wierszu
jest osiemnacie atomw i zewnetrzna powoka atomu kryptonu, ktry koczy
ten wiersz tabeli, zawiera dwa elektrony 4S, sze elektronw 4P i dziesie elektronw 3D. Energie poziomw 4D i 4F przesuney sie do gry. W nastepnym,
piatym wierszu dochodza elektrony 5S, 5P i 4D. W szstym wierszu obserwujemy nowe ciekawe zjawisko. Dochodza elektrony 6S, 6P ,5D i 4F . Elektrony
4F pojawiaja sie tak pno, bo ich energie sa znacznie wysze ni byyby, gdyby
potencja by kulombowski. Niemniej, odpowiadaja one liczbie kwantowej n = 4
i w zwiazku z tym znajduja sie wyranie bliej jadra ni pozostae elektrony,
ktre doszy w tym wierszu. Wasnoci chemiczne atomu zalea gwnie od
jego zewnetrznych elektronw. Dlatego 15 pierwiastkw rniacych sie miedzy
soba tylko liczba elektronw 4F , nf = 0, . . . , 14, ma prawie identyczne wasnoci chemiczne. To sa pierwiastki ziem rzadkich, ktrych rozdzielenie sprawio
kiedy chemikom duo kopotu. Sprawe dodatkowo komplikuje fakt, e poziomy
energetyczne 4F i 6S sa bardzo bliskie siebie. W nastepnym, jak dotad ostatnim, wierszu tablicy Mendelejewa rzecz sie powtarza i odpowiednikiem pierwiastkw ziem rzadkich sa aktynowce, ale to ju sa bardzo ciekie pierwiastki
promieniotwrcze i zwiazane z niemi problemy chemiczne sa zupenie inne. Zauwamy, e gdyby nie zakaz Pauliego, wszystkie elektrony umieszczay by sie
na poziomie 1S i wiat taki jak go znamy nie mgby istnie.
W badaniach nad ukadami wielu identycznych czastek wana role odgrywa
sposb liczenia stanw ukadu. Mwi sie o trzech statystykach: statystyce Boltzmanna dla czastek rozrnialnych, statystyce Fermiego-Diraca dla fermionw i
statystyce Bosego-Einsteina dla bozonw. W klasycznej zyce nie ma pojecia
czastek identycznych, w takim sensie jak tu omawiamy, i zawsze stosuje sie
statystyka Boltzmanna. Rozwamy najpierw dwie czastki rozrnialne w dwu
wzajemnie ortogonalnych stanach 1 i 2, na przykad w stanie podstawowym i w
pierwszym stanie wzbudzonym oscylatora harmonicznego. Jeeli funkcje falowa
czastki w pierwszym z tych stanw oznaczymy 1 (x) i czastki w drugim 2 (x),
to stan tej pary czastek opisuje funkcja falowa 1 (x(1) )2 (x(2) ). Ten stan, w
ktrym czastka pierwsza jest w stanie pierwszym, a czastka druga w stanie
drugim, jest rny od stanu 1 (x(2) )2 (x(1) ), w ktrym czastka pierwsza jest
w stanie drugim, a czastka druga w stanie pierwszym. To jest sposb liczenia
stanw, do ktrego jestemy przyzwyczajeni w zyce klasycznej. adna z tych
funkcji falowych pary czastek nie moe jednak opisywa pary czastek identycznych, bo adna nie spenia warunku 12.2. Speniaja natomiast ten warunek,
odpowiednio dla bozonw i dla fermionw, funkcje
69

1
BE (x(1) , x(2) ) = (1 (x(2) )2 (x(1) + 1 (x(1) )2 (x(2) ),
2
1
F D (x(1) , x(2) ) = (1 (x(2) )2 (x(1) 1 (x(1) )2 (x(2) ).
2

(12.4)
(12.5)

Z tych funkcji nie da sie ju jednak odczyta, ktra czastka jest w stanie 1,
a ktra w stanie 2. Stosujac probabilistyczna interpretacje mechaniki kwantowej moemy tylko stwierdzi, e kada z dwu czastek znajduje sie z rwnym
prawdopodobiestwem w kadym z tych dwu stanw. Wobec tego, trzeba sie
przyzwyczai, e majac dane dwie czastki identyczne i dwa stany moemy
utworzy tylko jeden stan dwuczastkowy, a nie dwa jak w zyce klasycznej.
Przykad z czterema stanami i czterema czastkami identycznymi przedstawiony
jest na rysunku 12.2. Na rysunku kada z kratek oznacza stan jednoczastkowy
i kada kropka czastke. W czeci (b) cztery czastki znajduja sie w jednym
stanie. Wedug statystyk Boltzmanna i Bosego-Einsteina odpowiada tej sytuacji dokadnie jeden stan czteroczastkowy. Wedug statystyki Fermiego-Diraca
takiego stanu czteroczastkowego nie ma ze wzgledu na zakaz Pauliego. W czeci
(a) w kadym ze stanw jednoczastkowych znajduje sie dokadnie jedna czastka.
Wedug statystyk "kwantowych" Fermiego-Diraca i Bosego-Einsteina, istnieje
dokadnie jeden stan czteroczastkowy odpowiadajacy tej sytuacji. Wedug statystyki
Boltzmanna jest takich stanw 4! = 24, bo na tyle sposobw mona rozmieci cztery czastki rozrnialne w czterech stanach tak, eby w kadym stanie
bya dokadnie jedna czastka. Jeeli kady stan czteroczastkowy jest jednakowo
prawdopodobny, jak sie to czesto zakada w zyce statystycznej, to stosunek
prawdopodobiestwa stanu (b) do prawdopodobiestwa stanu (a) wynosi zero
1
dla
dla statystyki Fermiego-Diraca, jeden dla statystyki Bosego-Einsteina i 24
statystyki Boltzmanna. Jeeli te stany nie sa dokadnie rwnoprawdopodobne,
to i tak w porwnaniu do statystyki klasycznej prawdopodobiestwo uktuacji polegajacej na tym, e wszystkie czastki spotkaja sie w jednym stanie jednoczastkowym, zostaje znacznie zwiekszone dla bozonw i zredukowane do zera
dla fermionw. O konsekwencjach zakazu Pauliego dla fermionw mwilimy
ju. Zwrmy teraz uwage na bozony.
W bardzo niskich temperaturach, cieky hel 4 He, ktrego atomy sa bozonami, wykazuje nadcieko, to znaczy pynie bez lepkoci. Mona to jakociowo
zrozumie w oparciu o powysza dyskusje. Atomy pynacego helu maja w przyblieniu wszystkie ten sam ped. Dziaanie lepkoci polegaoby na zmianie pedu
niektrych atomw, ale dla bozonw prawdopodobiestwo tego, e wszystkie
atomy sa w tym samym stanie jest znacznie wieksze ni w zyce klasycznej, stad
dziaanie lepkoci jest znacznie sabsze ni mona by sie klasycznie spodziewa.
Podobnie mona tumaczy (jakociowo) brak oporu elektrycznego w nadprzewodnikach. Wprawdzie elektrony sa fermionami, ale w nadprzewodniku sa skorelowane w dwuelektronowe "pary Coopera", ktre sa (w przyblieniu) bozonami.
Innym przykadem ciekawych wasnoci bozonw jest kondensacja Einsteina.
Rozwamy gaz doskonay zoony z identycznych bozonw. Liczac stany wedug
statystyki Bosego-Einsteina i robiac zwyke przyblienia polegajace na zastepowaniu
sum przez caki, otrzymuje sie dla liczby czastek gazu o energii niszej ni E
wzr
70

N (E) = AV

dx

x
,
f ex 1

(12.6)

gdzie energia jest liczona w jednostkach kB T , A jest staa, V oznacza objeto, a

lotno f naley dobra tak, eby cakujac po caym zakresie energii od zera do
nieskoczonoci uzyska cakowita liczbe czastek w ukadzie. Jeeli f jest bardzo
due, jedynke w mianowniku mona zaniedba i otrzymujemy wzr znany z
klasycznej zyki. Im mniejsza warto lotnoci f , tym wieksza wychodzi liczba
czastek w ukadzie, ale lotno f nie moe by mniejsza od jedynki, bo wtedy
caka staje sie rozbiena. Wykresy funkcji N (E) dla f = 1.1, f = 1.01 i f = 1
sa pokazane na rysunku 12.3 Wida, e kiedy f osiaga minimalna warto jeden, otrzymuje sie pewna skoczona graniczna liczbe czastek w ukadzie i nie
jest jasne, jak opisywa ukad, kiedy liczba czastek jest wieksza od tej granicy.
Einstein zauway jednak, e w jednym tylko stanie o energii zero (czastki nieruchome) jest miejsce na
n0 =

1
f 1

(12.7)

czastek, a wiec mona ich tam pomieci dowolnie duo, kiedy f zmierza do jednoci. Wkad od tego stanu jest zaniedbywany, kiedy sie przyblia sumy przez
caki. Jak bedzie wiec wyglada poprawny rozkad energii czastek? Pki lotno
f nie jest bardzo bliska jednoci, wkad od stanu zerowego jest zaniedbywalny
i mona uywa krzywych jak na rysunku 12.3. Na przykad dla f = 1.01,
na poziomie zerowym znajduje sie (rednio!) sto czastek, co jest cakowicie
zaniedbywalna czecia liczby 6 1023 czastek w molu gazu. Jeeli jednak liczba
czastek w ukadzie jest znaczaco wieksza ni maksymalna liczba, ktra mona
otrzyma ze wzoru cakowego, to cay nadmiar siedzi w stanie o energii zerowej (i sasiednich, bo rozkad energii czastki swobodnej jest ciagy) i moe
by dowolnie duy. Wtedy czastki dziela sie na dwie grupy: cze ma rozkad
odpowiadajacy rysunkowi 12.3 dla f = 1, a reszta, zwana kondensatem, ma energie rwna zeru, lub prawie. Przechodzenie czastek do kondensatu jest znane
jako kondensacja Einsteina. Naley zwrci uwage na analogie z kondensacja
pary wodnej w cieka wode przy skraplaniu. Dla skraplania jednak, kondensacja zachodzi w zwykej przestrzeni, a dla kondensacji Einsteina w przestrzeni
pedw. Kondensacja Einsteina jest wanym modelem przejcia fazowego.
Prostsze przykady kondensacji Einsteina otrzymujemy w przypadkach, kiedy
widmo energii jest dyskretne. Przypumy, na przykad, e gaz omawiany
powyej znajduje sie w polu si o potencjale V (~x) = 12 K~x2 . To jest potencja trjwymiarowego oscylatora harmonicznego, wiec poziomy energii dane sa
wzorem (11.12). rednia liczba czastek w danym stanie i o energii Ei dana jest
znanym z zyki statystycznej wzorem
hni i =

1
fe

Ei
kB T

(12.8)

gdzie lotno f naley wyznaczy ze wzoru na cakowita liczbe czastek N :

X
i

hni i = N.
71

(12.9)

(a)

(b)

Rysunek 12.2: Dwa rozkady czterech czastek w czterech stanach

N(E)/A
3

2.5
2
1.5
1
0.5
2

10

E
kT

Rysunek 12.3: Wykres funkcji N (E) zdeniowanej w tekcie. Krzywe liczac od

dou odpowiadaja wartociom lotnoci:f = 1.1, f = 1.01 i f = 1.
Kiedy przy staej temperaturze lotno maleje, w kadym ze stanw (rednio)
przybywa czastek. Ale lotno nie moe by mniejsza ni eE0 /kB T , bo wyszaby
ujemna liczba czastek w stanie podstawowym. Przy lotnoci daacej z gry do
tej granicy, rednia liczba czastek w stanie podstawowym day do nieskoczonoci. rednie liczby czastek w pozostaych stanach, natomiast, daa do
granic skoczonych i to tak, e liczba N hn0 i te day do skoczonej granicy.
Otrzymywanie i badanie rnych kondensatw Einsteina jest obecnie wanym
dziaem optyki.

72

Rozdzia 13

Metoda zaburze
W mechanice kwantowej, podobnie jak w mechanice klasycznej, tylko bardzo
nieliczne problemy da sie dokadnie rozwiaza analitycznie. Zwykle trzeba
stosowa metody przyblione. Jedna z najczeciej uywanych metod przyblionych jest metoda zaburze, nazywana take metoda perturbacji. Te metode
stosuje sie wtedy, kiedy hamiltonian ukadu da sie zapisa w postaci
=H
0 + H
1,
H

(13.1)

gdzie dla "hamiltonianu niezaburzonego" H0 znamy dokadne wartoci wasne

n i odpowiadajace im wektory wasne |ni speniajace rwnania
0 |ni = n |ni,
H

(13.2)

1 jest mae w tym sensie,

jest parametrem liczbowym i "zaburzenie" H
e powoduje tylko nieznaczne zmiany rozwiaza niezaburzonych. Jeli jaka
warto wasna n jest zdegenerowana, to odpowiada jej nieskoczenie wiele
rnych wektorw wasnych stanowiacych przestrze wektorowa (rozdzia dziesiaty).
W takim przypadku do zbioru wektorw |ni waczamy tylko jaka baze ortonormalna tej przestrzeni.
Na przykad, zewnetrzne pole elektryczne powoduje przesuniecia i rozszczepienia poziomw energetycznych atomw (efekt Starka). Dla atomu wodoru w jednorodnym polu elektrycznym o nateeniu E woltw na centymetr, skierowanym
wzdu osi z, hamiltonian ma posta
2
2
= h e + eEz.
H
2m
r

(13.3)

Rwnania Schrdingera z tym hamiltonianem nie da sie rozwiaza analitycznie,

ale jeeli za hamiltonian niezaburzony wybierzemy hamiltonian atomu wodoru
bez pola zewnetrznego
2
2
0 = h e
H
2m
r

(13.4)

i jeli nateenie pola E jest dostatecznie mae, to mona prbowa zastosowa

metode zaburze. eby nabra wyczucia, co tu znaczy, e nateenie pola jest
73

mae, zamy, e E = 104 V/cm. rednica atomu wodoru w stanie podstawowym wynosi okoo 108 cm, wiec wywoane zewnetrznym polem zmiany energii przy przesunieciach elektronu wewnatrz atomu sa rzedu 104 elektronowolta.
Energia przejcia miedzy stanem podstawowym i pierwszym stanem wzbudzonym atomu wodoru wynosi kilka elektronowoltw, wiec wkad zewnetrznego
pola do energii, przy tym nateeniu pola, jest rzeczywicie niewielki. Na tej
podstawie mona mie nadzieje, e metoda zaburze da dobre wyniki, ale jak
zobaczymy z przykadw w dalszej czeci tego rozdziau, pewnoci nie ma.
zalea naog od
Wartoci wasne i wektory wasne penego hamiltonianu H
parametru . Podstawowym zaoeniem metody zaburze jest, e te zalenoci
sa analityczne w otoczeniu punktu = 0, to znaczy e mona napisa tak zwane
rozwiniecia perturbacyjne

En () =
n (x, )

k=0

En(k) k ,

(13.5)

n(k) (x)k .

(13.6)

k=0

Szeregi po prawych stronach tych wzorw powinny by zbiene, i to szybko,

bo zwykle nie potramy wyliczy wiecej ni pare pierwszych wyrazw. Dla
= 0 mamy problem niezaburzony, wiec na podstawie rwnania (13.2) moemy
napisa
En(0)
(0)
n (x)

= n ,

(13.7)

= hx|ni.

(13.8)

Metody obliczania dalszych wspczynnikw zostana podane w nastepnych dwu

rozdziaach. Tu przedyskutujemy trzy przykady ilustrujace stosowalno metody
zaburze w rnych sytuacjach.
Przykad 1: Jednowymiarowy oscylator harmoniczny zaburzony
sta
a si
a.
Przyjmijmy

H0
H1

1
p2
+ Kx2 ,
2m 2
= Kx.
=

(13.9)
(13.10)

Fizycznie jest to jednowymiarowy oscylator harmoniczny zaburzony staa sia.

Peny hamiltonian moemy po prostych przeksztaceniach zapisa w postaci
1
K2
p2
+ K(x + )2
.
(13.11)
2m 2
2
Zaburzenie nie zmienio wiec masy, ksztatu potencjau ani staej siowej oscylatora, natomiast przesuneo minimum potencjau do punktu x = i spowodowao
2
dodanie do energii potencjalnej przyczynku K
2 . Jeeli dla problemu niezaburzonego wartoci wasne energii byy n , to dla problemu zaburzonego
H=

74

Energia

potencjalna oscylatora
250
200
150
100
50

-50

-40

-30

-20

-10

10

20

Kx

-50
-100
Rysunek 13.1: Energia potencjalna oscylatora harmonicznego niezaburzonego
(linia symetryczna wzgledem osi x = 0) i tego samego oscylatora zaburzonego
czonem anharmonicznym 0.025Kx3 (linia przesunieta w lewo, dla x > 0 w gre,
a dla x < 0 w d).

En = n

K 2
,
2

(13.12)

bo samo przesuniecie potencjau bez zmiany ksztatu nie wpywa na pooenie

poziomw energetycznych. Wida, e w tym przypadku rozwiniecie perturbacyjne istnieje dla kadego z poziomw energetycznych i jest zbiene dla kadej
wartoci parametru . Dla kadego n rne od zera sa tylko dwa wspczynniki:
(0)
(2)
En = n i E n = K
2 . Jeeli dla problemu niezaburzonego funkcje falowe hx|ni
odpowiadajace wartociom wasnym n oznaczymy n (x), to odpowiadajace im
funkcje wasne dla problemu zaburzonego maja posta n (x + ), bo dodanie
staej do energii potencjalnej ukadu nie wpywa na funkcje falowe. Korzystajac
ze znanych wzorw (7.15) na funkcje wasne jednowymiarowego oscylatora harmonicznego, mona sprawdzi, e rozwiniecia perturbacyjne dla funkcji falowych
te istnieja dla kadego n i sa zbiene dla kadej wartoci parametru .
Przykad 2: Jednowymiarowy oscylator anharmoniczny.
Rozwamy teraz pozornie bardzo podobny problem, gdzie hamiltonian niezaburzony jest znw hamiltonianem oscylatora harmonicznego, ale zaburzenie
ma posta
1 = Kx3 ;
H

> 0.

(13.13)

Zaleno od x energii potencjalnej, zaburzonej i niezaburzonej, jest pokazana

na rysunku 1. Dla maych wartoci |x| energia potencjalna w problemie zaburzonym niewiele sie rni od energii potencjalnej bez zaburzenia, bo |x3 | x2 .
Jeeli parametr jest may, to ten obszar, gdzie zaburzenie nieznacznie tylko
zmienia energie potencjalna, moe by cakiem szeroki, ale w kocu, dla dostatecznie duych wartoci |x|, zaburzenie zaczyna by wieksze co do moduu od
niezaburzonej energii potencjalnej. W szczeglnoci, dla x potencja
75

niezaburzony zmierza do plus nieskoczonoci, a potencja zaburzony do minus nieskoczonoci. Wynika z tego, e ukad zaburzony, w przeciwiestwie
do ukadu niezaburzonego, nie ma stanu podstawowego o najniszej energii.
Jakkolwiek niska energie miaby jaki stan zaburzony, zawsze mona uzyska
stan o energii jeszcze niszej, przesuwajac czastke dalej na lewo. Dla tego szeregi perturbacyjne nie moga by zbiene do poprawnych wartoci wasnych
energii i odpowiadajacych im funkcji wasnych w tym przykadzie szeregi perturbacyjne sa rozbiene dla wszystkich n i dla wszystkich wartoci ! Mogo by
sie wydawa, e w takim razie metoda zaburze nic nie daje, ale to nie musi tak
by. Jeeli obszar, w ktrym wpyw zaburzenia jest niewielki, jest dostatecznie
duy, to okazuje sie, e istnieje stan "rezonansowy" o energii bliskiej energii
niezaburzonego stanu podstawowego, a czasem take stany rezonansowe o energiach bliskich energiom niezbyt wysokich niezaburzonych stanw wzbudzonych.
Te stany nie sa stanami o najniszej energii, nie sa te stanami trwaymi. Po
jakim czasie czastka znajdujaca sie poczatkowo w takim stanie ucieknie do obszaru duych ujemnych x-w. Ale czas ycia takich stanw rezonansowych moe
by cakiem dugi i mona ich energie wyznacza dowiadczalnie. Wrcimy do
tego zagadnienia w rozdziale trzydziestym. Okazuje sie, e niekiedy szeregi perturbacyjne, chocia sa rozbiene, moga by wykorzystane do oszacowa energii
i funkcji falowych takich stanw rezonansowych. Dzieje sie tak wtedy, kiedy
te szeregi sa "zbiene asymptotycznie". Kiedy sumujemy wyraz po wyrazie szereg asymptotycznie zbieny, poczatkowo jest tak, jak dla szeregw zbienych
wartoci bezwzgledne kolejnych wyrazw maleja, cho nie zawsze monotonicznie, sumy czeciowe stopniowo zbliaja sie do dokadnego wyniku. Ale tak
jest tylko z poczatku. Potem wyrazy znowu rosna i wartoci sum czeciowych
oddalaja sie od wynikw dokadnych. Dobrze to oddaje nazwa rosyjska takich
szeregw: szeregi zbiene z poczatku. Warto zapamieta, e sukcesy metody
zaburze w praktyce nie zawsze wiaa sie z prawdziwa zbienocia szeregw perturbacyjnych. Na przykad atom wodoru umieszczony w jednorodnym polu elektrycznym staje sie nietrway po jakim czasie nastepuje jonizacja. Wobec tego
poziomy energetyczne, ktre znajdujemy badajac efekt Starka, sa poziomami rezonansowymi i szeregi perturbacyjne nie moga by zbiene. Mimo to, energie
wyliczone perturbacyjnie, dla niezbyt silnych pl, dobrze zgadzaja sie z dowiadczeniem, bo szeregi sa asympotyczne i w tym przypadku pozwalaja podej
bardzo blisko do dokadnych wartoci energii stanw rezonansowych. Podobnie
w elektrodynamice kwantowej, szeregi perturbacyjne sa rozbiene, a mimo to
perturbacyjnie, uywajac grafw Feynmana, uzyskuje sie niezwykle dokadne
wyniki.
Przykad 3: Stany zdegenerowane przykad klasyczny
Przedyskutujemy teraz przypadek, kiedy metode zaburze stosujemy do
stanu zdegenerowanego. Ten przypadek jest bardzo wany w praktyce. Na
przykad, jeli chcielibymy stosowa metode zaburze do atomu wodoru w jednorodnym polu elektrycznym, tak jak to opisalimy na poczatku tego rozdziau, musielibymy uwzgledni fakt, e wszystkie stany niezaburzone oprcz
stanu podstawowego sa zdegenerowane. Dyskusje teorii kwantowej odoymy
do rozdziau pietnastego, a tu wyjanimy podstawowa trudno na przykadzie
z zyki klasycznej. Iga kompasu w polu magnetycznym Ziemi wskazuje na
pnoc. Jeeli to pole magnetyczne uznamy za zaburzenie, to dla ukadu niezaburzonego kompas bez pola magnetycznego wszystkie orientacje igy odpowiadaja
tej samej energii, mamy wiec degeneracje. Rozwamy teraz stan igy jako
76

funkcje nateenia pola magnetycznego Ziemi. Oczywicie w rzeczywistoci to

nateenie ma jaka jedna dobrze okrelona warto, ale w metodzie zaburze tak
sie robi rozwaa sie zaleno zaburzenia od wielkoci czonu zaburzajacego
(parametru ) i dopiero na kocu podstawia sie interesujaca nas wielko tego
zaburzenia. Jakkolwiek sabe byoby pole magnetyczne Ziemi, iga wskazuje na
pnoc. Jeeli szeregi perturbacyjne maja by zbiene, to granica rozwiazania
zaburzonego przy zaburzeniu daacym do zera, powinna by rwna rozwiazaniu
niezaburzonemu. Przypumy, e jako stan niezaburzony wybralimy stan z
iga wskazujaca na wschd. Z punktu widzenia ukadu niezaburzonego ten
wybr jest rwnie dobry jak kady inny. Przy tym wyborze jednak, metoda
zaburze sie nie stosuje. Stan niezaburzony nie przechodzi, przy waczeniu
bardzo sabego pola magnetycznego Ziemi, w bliski mu stan zaburzony po
waczeniu dowolnie sabego pola, nastepuje skok igy o 90o . Jeeli natomiast
jako stan niezaburzony wybierzemy stan z iga wskazujaca na pnoc, to metoda
zaburze stosuje sie bardzo dobrze. Po waczeniu pola magnetycznego orientacja igy magnetycznej w ogle sie nie zmienia, a energia ukadu ronie liniowo
z nateeniem przyoonego pola. Widzimy wiec, e po to eby stosowa metode
zaburze do stanw zdegenerowanych, trzeba umie odpowiednio wybra stany
niezaburzone. Mwi sie, e trzeba wybra stany niezaburzone "dopasowane do
zaburzenia". To jest wany problem zyczny, ktry omwimy w rozdziale 15.
Przykad 4: Stany zdegenerowane przykad kwantowy
Zaburzenia stanw zdegenerowanych sa tak wane, e zilustrujemy je jeszcze
jednym przykadem. Rozwamy problem wasny

1
1

an
bn

= En

an
bn

(13.14)

To jest przyblione rwnanie Schrdingera dla nieruchomej czastki o spinie 12

w polu magnetycznym skierowanym wzdu osi x (rozdzia 20). Pole o zerowym nateeniu odpowiada problemowi niezaburzonemu. W problemie niez0 =
aburzonym H
1, wiec n = 1 i kady wektor jest wektorem wasnym hamiltonianu. Warto wasna jest dwukrotnie zdegenerowana. Jako baze w przestrzeni
rozwiaza mona wybra na przykad wektory

0 =

1
0

1 =

0
1

(13.15)

Fizycznie, te stany odpowiadaja rzutom spinu 12 h na o z (rozdzia 19). Dokadne

rozwiazanie problemu wasnego daje

E0 = 1+,

1
0 =
2

1
1

E1 = 1,

1
1 =
2

1
1

. (13.16)

Warunkiem stosowalnoci metody zaburze jest eby w granicy 0 rozwiazanie

zaburzone przechodzio w rozwiazanie niezaburzone. Dla rozwiaza niezaburzonych (13.15) ten warunek nie jest speniony, wiec metoda zaburze sie nie stosuje. Moemy natomiast wybra funkcje niezaburzone "dopasowane do zaburzenia"
1
0 =
2

1
1

1
1 =
2

,
77

1
1

(13.17)

Przy tym wyborze metoda zaburze ju w pierwszym przyblieniu daje dokadne

rozwiazanie. Fizycznie, funkcje i odpowiadaja stanom z rzutami spinu 21 h na
kierunek pola. Wida tu bliska analogie z przykadem klasycznym omwionym
poprzednio.

78

Rozdzia 14

Metoda
Rayleigha-Schrdingera
Metoda Rayleigha-Schrdingera jest najprostsza wersja metody zaburze. Stosuje sie do stanw niezdegenerowanych, wiec nie ma problemu szukania stanw
niezaburzonych dostosowanych do zaburzenia, i nie stosuje sztuczek przyspieszajacych zbieno szeregw perturbacyjnych. Takie sztuczki, stosowane w innych
metodach zaburze, w pewnych wypadkach pozwalaja uzyska lepsze wynik
przy mniejszym wkadzie pracy, ale nie bedziemy ich tu omawia. Problem
polega na znalezieniu rozwinie perturbacyjnych dla rozwiaza rwnania (patrz
poprzedni rozdzia)
0 + V )|n i = En |n i.
(H

(14.1)

Z zaoenia, znane sa rozwiazania rwnania niezaburzonego, ktre mona zapisa w dwu rwnowanych postaciach
0 |ni = n |ni,
H
0 = n hn|.
hn|H

(14.2)
(14.3)

Drugie z tych rwna powstaje z pierwszego przez sprzeenie hermitowski (przejcie do wektorw dualnych). Zakadamy, e ukad wektorw |ni stanowi baze
ortonormalna w przestrzeni moliwych stanw ukadu. Mnoac rwnanie (14.1)
lewostronnie przez wektor dualny hk| i wykorzystujac rwnania niezaburzone,
otrzymujemy ukad rwna (po jednym dla kadego k) rwnowany z rwnaniem
(14.1)
k hk|n i + hk|V |n i = En hk|n i.
eby skrci wzory, wprowadza sie zwykle oznaczenie
Z
Vkn hk|V |ni = dxk (x)V (x)n (x).

(14.4)

(14.5)

Druga z tych rwnoci otrzymuje sie przez wstawienie jedynek zbudowanych z

wektorw wasnych operatora pooenia |xi przy zaoeniu, e operator V jest
79


lokalny (rozdzia sidmy). Na mocy tej denicji Vkn = Vnk
. Przyjmiemy teraz
zaoenie, e

hn|n i = 1,

(14.6)

lub rwnowanie
|n i = |ni +

k6=n

cnk |ki.

(14.7)

Poniewa rwnanie (14.1) nie okrela normalizacji wektora |n i, ten warunek

nie jest zaoeniem zycznym, tylko konwencja, ktra okae sie wygodna w
dalszych rachunkach. cile mwiac, przyjelimy tu zaoenie, e wspczynnik
przy wektorze |ni w rozwinieciu wektora |n i nie jest rwny zero. Poniewa
jednak w warunkach stosowalnoci metody zaburze wektor |n i ma by bliski
odpowiadajacemu mu wektorowi niezaburzonemu |ni, to zaoenie jest zawsze
spenione.
Rozwamy najpierw rwnanie (14.4) dla k = n:
n + hn|V |n i = En .

(14.8)

Podstawiajac za |n i i En ich rozwiniecia perturbacyjne i przyrwnujac do

zera wspczynniki przy kolejnych potegach parametru , otrzymujemy zwiazki
dla wspczynnikw rozwinie perturbacyjnych. Dla czonw niezalenych od
(0)
rwnanie jest prawdziwe, jeli En = n , co ju wiemy, e zachodzi. Dla
czonw rzedu otrzymujemy
En(1) = Vnn .

(14.9)

Na przykad, dla stanu podstawowego atomu wodoru zburzonego polem

elektrycznym o nateeniu E, otrzymujemy w pierwszym przyblieniu rachunku
zaburze
Z
E0 = 0 + eE d3 x|0 (~x)|2 z + O(2 ),
(14.10)

gdzie symbol O(2 ) oznacza czon rzedu 2 , czyli w tym przypadku rzedu (eE)2 .
Jeeli w cace zrobimy podstawienie z z, to funkcja |0 (~x)|2 , ktra jest
sferycznie symetryczna, nie ulegnie zmianie, a czynnik z i z nim caa funkcja
podcakowa i caa caka zmieni znak. Poniewa zmiana zmiennych w cace nie
moe zmieni jej wartoci, wynika stad, e caka jest rwna zeru przesuniecie
poziomu podstawowego pod wpywem pola elektrycznego w pierwszym rzedzie
rachunku zaburze znika. Tak wiec, to przesuniecie bedzie proporcjonalne do
kwadratu nateenia pola elektrycznego1 . Mamy tu do czynienia z tak zwanym
kwadratowym efektem Starka.
Oglnie, wyliczenie pierwszej poprawki perturbacyjnej do energii jest dosy
atwe wymaga policzenia jednej caki. Przyrwnujac do zera wspczynnik
przy czonach rzedu 2 , otrzymujemy relacje
En(2) = hn|V (x)|n(1) i.
1 Zakadaj
ac,

(2)

e E0

6= 0, co w tym przypadku jest prawd

a.

80

(14.11)

eby policzy te poprawke, trzeba zna pierwsza poprawke perturbacyjna do

funkcji falowej.
(k)
Zauwamy, e wobec przyjecia normalizacji (14.6), wspczynniki n = 0
dla k = 1, 2, . . . i nie musimy ich wylicza. eby wyliczy poprawki do funkcji
falowej wykorzystujemy rwnania (14.4) dla k 6= n. Podstawiajac rozwiniecia
perturbacyjne dla En i |n i, i przyrwnujac do zera wspczynniki przy kolejnych potegach parametru , otrzymujemy kolejne zwiazki dla wspczynnikw
rozwinie perturbacyjnych. Dla czonw niezalenych od otrzymujemy rwno
k hk|ni n hk|ni = 0, ktra jest prawdziwa, bo iloczyny skalarne ortogonalnych
wektorw bazowych sa rwne zeru. Dla czonw proporcjonalnych do pierwszej
potegi parametru otrzymujemy, podstawiajac znane energie i wektory wasne
niezaburzone,
k hk|n(1) i + Vkn = n hk|n(1) i.

(14.12)

To pozwala wyliczy
hk|n(1) i =

Vkn
n k

dla

k 6= n.

(14.13)

Ten wzr traci sens, jeli k = n , wiec zaoenie o braku degeneracji jest tu
(1)
naprawde potrzebne. Peny wektor |n i moemy teraz znale ze wzoru:
|n(1) i =

k6=n

|ki

Vkn
.
n k

(14.14)

Podstawiajac pierwsza poprawke dla funkcji falowej do wzoru na druga poprawke

dla energii, otrzymujemy
En(2) =

X |Vkn |2
.
n k

(14.15)

k6=n

Dla stanu podstawowego, powiedzmy n = 0, energia niezaburzona 0 jest nisza

od wszystkich innych energii niezaburzonych. Wynika z tego, e wszystkie mianowniki w sumie po prawej stronie poprzedniego wzoru sa ujemne i, poniewa
aden z licznikw nie jest ujemny, otrzymujemy oglny wynik
(2)

E0

0.

(14.16)

Na przykadzie stanu podstawowego atomu wodoru zaburzonego jednorodnym polem elektrycznym atwo jest zrozumie powysze wyniki. W przyblieniu, w ktrym rozkad elektronu elektronu wok jadra opisujemy sferycznie
symetryczna funkcja falowa stanu podstawowego, energia oddziaywania z jednorodnym polem elektrycznym jest rwna zero. To jest pierwsza poprawka perturbacyjna do energii. Pierwsza poprawka perturbacyjna do funkcji falowej czy
wektora stanu polega na przesunieciu chmury elektronowej wzgledem pola tak,
e powstaje dipol elektryczny z momentem rwnolegym do pola elektrycznego.
Ten moment dipolowy jest rzedu , czyli w tym konkretnym przypadku proporcjonalny do E. Jego oddziaywania z polem elektrycznym, ktre te jest
rzedu , powoduje obnienie energii rzedu 2 . Dla maych wartoci jest to
bardzo mae przesuniecie. Na przykad, dla stanu podstawowego atomu wodoru
zaburzonego polem elektrycznym o nateeniu 104 V/cm, energia obnia sie o
81

okoo 108 elektronowolta. Zobaczymy w nastepnym rozdziale, jak dla stanw

zdegenerowanych powstaje znacznie wiekszy, liniowy efekt Starka.
Rachunki wygodnie jest prowadzi przy normalizacji (14.6), ale majac ju
wynik, mona wrci do zwykej normalizacji do jednoci. Taka zmiana normalizacji jest nazywana renormalizacja. W tym przypadku jest to renormalizacja
funkcji falowej. W kwantowej teorii pola renormalizuje sie rne wielkoci, wiec
to dookrelenie jest uyteczne. Zapisujemy wektor stanu w postaci
|n i = Z|n ipert ,

(14.17)

(14.18)

gdzie wektor | . . .ipert jest obliczony w normalizacji (14.6), a staa rzeczywista

Z ma by tak dobrana, eby wektor po prawej stronie by znormalizowany do
jednoci. Mamy

|n i = Z(|ni +

k6=n

hn | = Z(hn| +

|ki

Vkn
),
n k

hk|

k6=n

Vkn
).
n k

(14.19)

Mnoac przez siebie te wektory, otrzymujemy po lewej stronie hn |n i = 1, a

po lewej, uwzgledniajac ortogonalno wektorw wasnych problemu niezaburzonego i pomijajac czony rzedu w wyszego ni pierwszy, Z 2 . W tym przyblieniu Z = 1, to znaczy, e otrzymane wektory wasne ju sa znormalizowane
do jednoci. atwo sprawdzi, e w drugim przyblieniu metody zaburze staa
Z jest ju rna od jednoci.

82

Rozdzia 15

Metoda zaburze dla stanw

zdegenerowanch
W tym rozdziale zastosujemy metode zaburze do zdegenerowanych poziomw
energii. Zakadamy, e dla badanego ukadu N stanw niezaburzonych ma
dokadnie te sama energie:
1 = 2 = = N .

(15.1)

Poza tym zwykle ukad ma jeszcze wiele stanw z innymi energiami. Jak
zwracalimy uwage w poprzednich dwu rozdziaach, do zdegenerowanego poziomu
energii nie mona stosowa metody Rayleigha-Schrdingera i trzeba najpierw, z
pord nieskoczenie wielu wektorw stanu, stanowiacych przestrze wektorowa
odpowiadajaca tej energii, wybra odpowiednia baze baze dostosowana do
zaburzenia. Przypumy, e znamy jaka baze w tej przestrzeni wektorowej:
|1i, . . . , |N i. Dalej bedziemy nazywali te baze pierwotna. Nie zakadamy, e
baza pierwotna jest dostosowana do zaburzenia. Wektory z bazy dostosowanej
do zaburzenia, ktre bedziemy oznaczali |1 i, . . . , |N i, sa z denicji bazy kombinacjami liniowymi wektorw bazowych |ji z bazy pierwotnej:
|k i =
Rwnanie Schrdingera

N
X
j=1

ckj |ji.

0 + V )|n i = En |n i
(H

(15.2)

(15.3)

daje jak w poprzednim rozdziale

k hk |n i + hk |V |n i = En hk |n i.

(15.4)

Zakadajac, e po wybraniu bazy |k i mona stosowa metode zaburze, podstawiajac rozwiniecia perturbacyjne dla energii En oraz dla wektora stanu |n i,
i przyrwnujac do zera wspczynniki przy kolejnych potegach parametru ,
otrzymujemy, jak w poprzednim rozdziale, relacje dla wspczynnikw rozwinie
perturbacyjnych. Dla czonw niezalenych od otrzymujemy k hk |n i =
n hk |n i, co jest prawda podobnie jak w metodzie Rayleigha-Schrdingera,
83

bo baza |k i jest ortonormalna. W pierwszym rzedzie po otrzymujemy dla

k = n :
hk |V |n i = 0,
dla k 6= n,
(1)
hn |V |n i = En .

(15.5)
(15.6)

Drugie z tych rwna jest jak w metodzie Rayleigha-Schrdingera, ale pierwsze

jest nowe i jak zaraz zobaczymy czesto pozwala znale stany dopasowane do
zaburzenia |k i.
Zachowujemy dla elementw macierzowych operatora V , w reprezentacji stanw z pierwotnej bazy, oznaczenie z poprzedniego rozdziau Vkn = hk|V |ni.
Macierz V w tej reprezentacji naog nie jest diagonalna. Ze wzorw (15.5)
wynika natomiast, e ta sama macierz jest diagonalna w reprezentacji stanw
|k i. Problem: jak majac dana macierz znale reprezentacje, w ktrej ta
macierz jest diagonalna i jak znale elementy diagonalne w tej reprezentacji,
jest dobrze znany z algebry. Wspczynniki pierwszej poprawki do energii
(1)
En sa wartociami wasnymi macierzy V , a wektory bazowe dopasowane do
zaburzenia |k i sa jej wektorami wasnymi. Jeeli wszystkie wartoci wasne sa
rne, to wektory wasne sa jednoznacznie okrelone (jak zwykle z dokadnocia
do staego czynnika, ktrego modu mona wyznaczy z warunku normalizacji).
W problemie zycznym mwimy wtedy, e zaburzenie cakowicie usuwa czy zdejmuje degeneracje w pierwszym przyblieniu rachunku zaburze poziomy sa ju
niezdegenerowane. Poziom energetyczny, ktry by N -krotnie zdegenerowany
w problemie niezaburzonym, rozszczepia sie pod wpywem zaburzenia, w tym
przypadku, na N poziomw o rnych energiach. Jeeli wszystkie wartoci
wasne sa rwne, to daja pierwsza poprawke perturbacyjna do energii wszystkie N poziomw przesuwa sie jednakowo o iloczyn parametru i otrzymanej
wartoci wasnej ale nie daja adnej informacji o stanach niezaburzonych dopasowanych do zaburzenia. W takim wypadku, jeli chcemy sie czego dowiedzie
o tych stanach, musimy bada wysze przyblienia metody zaburze, co zreszta
te nie zawsze jest skuteczne. Mwimy wtenczas, e zaburzenie w pierwszym
przyblieniu metody zaburze nie zdejmuje degeneracji. Moe sie wreszcie
zdarzy, e zaburzenie w pierwszym przyblieniu metody zaburze zdejmuje
degeneracje czeciowo. Niektre wartoci wasne sa rwne, inne sa rne, i
otrzymujemy czeciowa informacje o stanach dopasowanych do zaburzenia.
Jako przykad przedyskutujemy w pierwszym przyblieniu rachunku zaburze
rozszczepienie pierwszego poziomu wzbudzonego atomu wodoru przez pole elektryczne (efekt Starka). Wybieramy o z ukadu wsprzednych rwnolega do
kierunku pola. Operator zaburzenia dla tego problemu zosta wprowadzony w
rozdziale trzynastym
V (~x) = eEz.

(15.7)

Moemy przyja, e = eE. Pierwszy poziom wzbudzony atomu wodoru jest

czterokrotnie zdegenerowany. Jako wektory bazowe pierwotne moemy wybra
wektory stanu |n, l, mi = |2, 0, 0i, |2, 1, 1i, |2, 1, 0i, |2, 1, 1i (rozdzia dziesiaty).
Macierz V , ktrej wartoci wasne i wektory wasne beda nam potrzebne, jest
wiec macierza o czterech wierszach i czterech kolumnach. Taka macierz ma 16 el
ementw, ale ze wzgledu na relacje Vjk
= Vkj wystarczy obliczy dziesie z nich.
84

(1)

|a|
(4)

(2)

|a|
(1)
Rysunek 15.1: Rozszczepienie czterokrotnie zdegenerowanego pierwszego stanu
wzbudzonego atomu wodoru (n=2) pod wpywem pola elektrycznego (linowy
efekt Starka). Na osi pionowej (nie narysowanej) odkadana jest energia stanu.
Liczby w nawiasach podaja degeneracje poziomw energetycznych. Denicja
parametru a podana jest w tekcie.
Okazuje sie, e dziewie z tych dziesieciu elementw jest rwnych zero, co mona
prosto pokaza wykorzystujac symetrie tak, jak w dyskusji pierwszej poprawki
perturbacyjnej do energii stanu podstawowego atomu wodoru w poprzednim
rozdziale, albo wypisujac elementy macierzowe za pomoca funkcji falowych
podanych dalej w tym rozdziale, przechodzac do wsprzednych sferycznych
i wykonujac cakowania po katach. Jedyny niezerowy element oznaczymy a.
Mamy
a = h2, 0, 0|V |2, 1, 0i.

(15.8)

Pierwsze poprawki do energii wyliczamy jako pierwiastki "rwnania sekularnego"

x a
0
0

a
x 0
0
2 2
2

(15.9)
= x (x |a| ) = 0.
0
0
x
0

0
0
0 x

To rwnanie ma pierwiastek pojedynczy x1 = |a|, pierwiastek podwjny

x2 = x3 = 0 i jeszcze jeden pierwiastek pojedynczy x4 = |a|. To znaczy, e
czterokrotnie zdegenerowany poziom 2 rozszczepi sie na trzy poziomy, prze(1)
suniete w stosunku do energii niezaburzonej 2 odpowiednio o: E2,1 = |a|,
(1)

(1)

(1)

E2,2 = E2,3 = 0 (podwjnie zdegenerowany) i E2 = +|a| (rysunek 15.1).

Degeneracja nie zostaa cakowicie zdjeta, wiec stany niezaburzone dopasowane
do zaburzenia nie zostana jednoznacznie okrelone.
atwe cakowanie z wykorzystaniem funkcji falowych atomu wodoru podanych poniej daje |a| = 3|eE|a0 , gdzie "promie Bohra" a0 0.53 108
85

cm. Podstawiajac nateenie pola 104 woltw/cm otrzymujemy przesuniecia

poziomw o okoo 1.5 104 elektronowolta, a zatem mae w porwnaniu z energiami wzbudze atomu wodoru, ale due w porwnaniu z kwadratowym efektem Starka omawianym w poprzednim rozdziale. Ciekawszy od tego niewielkiego
przesuniecia jest fakt rozszczepienia poziomu. Z tego powodu linie odpowiadajace
przejciom z tego poziomu i na ten poziom te moga sie rozszczepi, chocia nie
musza, bo czasem niektre przejcia moga by zakazane. Moga sie te zdarza
przejcia miedzy rozszczepionymi poziomami tego samego multipletu.
eby znale wektory stanu dopasowane do zaburzenia musimy znale niezerowe rozwiazania rwna

xk
a

0
0

a
xk
0
0

0
0
xk
0

0
c1k

0
c2k
0 c3k
c4k
xk

0
0
= ;
0
0

k = 1, 2, 3, 4, (15.10)

albo tych samych rwna w krtszej notacji macierzowej

V ~ck = xk~ck ;

k = 1, 2, 3, 4.

(15.11)

Czasem wygodnie jest zapisywa wektory ~ck w postaci transponowanej, bo wtedy mieszcza sie w jednej linijce tekstu. Oglnie ~cTk = (c1k , c2k , c3k , c4k ). Wektorowi ~ck odpowiada wektor stanu
|k i = c1k |200i + c2k |2, 1, 0i + c3k |2, 1, 1i + c4k |2, 1, 1i.

(15.12)

Mnoac te rwno lewostronnie przez wektor dualny hx|, otrzymujemy rozwiniecie

niezaburzonej funkcji falowej dopasowanej do zaburzenia k (x) na niezaburzone funkcje pierwotne 2,l,m (x). Moemy wiec te same rozwiazania przedstawia za pomoca wektora ~ck , wektora transponowanego wzgledem niego ~cTk ,
niezaburzonego wektora stanu dopasowanego do zaburzenia |k i, lub niezaburzonej funkcji falowej dopasowanej do zaburzenia k (x). Poniej uywany funkcji
falowych.
Dla k = 1 otrzymujemy
1
1 (x) = (2,0,0 (x) + 2,1,0 (x)) .
2

(15.13)

Znak miedzy dwoma skadnikami w nawiasie zaley od znaku parametru a, ktry

przyjelimy ujemny. Par rozwiaza odpowiadajacych wartoci wasnej zero, dla
k = 2 i k = 3, jest nieskoczenie wiele, ale mona je wszystkie zapisa w postaci
2 (x) = cos 2,1,1 (x) sin 2,1,1 (x),

3 (x) = sin 2,1,1 (x) + cos 2,1,1 (x),

(15.14)
(15.15)

gdzie kat jest dowolny. Wida, e tych funkcji falowych dopasowanych do

zaburzenia nie da sie jednoznacznie okreli. To jest zreszta jeden z tych przypadkw, kiedy przechodzenie do wyszych rzedw rachunku zaburze te nie
pozwala jednoznacznie okreli tych funkcji. Dla k = 4 otrzymujemy
86

1
4 (x) = (2,0,0 (x) 2,1,0 (x))
(15.16)
2
Znajac funkcje falowe dla pierwszego poziomu wzbudzonego atomu wodoru:
h~x|2, 0, 0i

h~x|2, 1, 0i

h~x|2, 1, 1i

p
p

1
8a30

e 2a0 (1

1
32a50

r
),
2a0

re 2a0 cos ,

r
1
= p 5 re 2a0 sin ei ,
8 a0

(15.17)
(15.18)
(15.19)

atwo jest znale interpretacje zyczna funkcji niezaburzonych dopasowanych

do zaburzenia. Dla stanu |1 i, rozkad skadowej z wektora pooenia elektronu jest pokazany na rysunku 2. Wida, e adunek ujemny zosta przesuniety w kierunku przeciwnym do kierunku pola. Wskutek tego powsta moment dipolowy rwnolegy do pola i energia obniya sie. Wane jest, e to
przesuniecie adunku, a zatem i wytworzony moment dipolowy, nie zaley od
nateenia pola. Stworzenie superpozycji dwu stanw o tej samej energii nie
wymaga dodatkowej energii. Energia sprzeenia niezalenego od pola momentu
dipolowego z polem jest proporcjonalna do pierwszej potegi nateenia pola i dla
tego mamy tu do czynienia z liniowym efektem Starka, a nie z kwadratowym,
jak w przypadku niezdegenerowanego stanu podstawowego atomu wodoru, ktry
dyskutowalimy w poprzednim rozdziale. Dla stanu |4 i przesuniecie elektronu
jest w przeciwnym kierunku. Wobec tego powstaje dipol, taki sam, ale zorientowany antyrwnolegle do pola i mamy wzrost energii, a nie spadek. W stanach
|2 i i |3 i nie ma przesuniecia adunku i w zwiazku z tym nie ma zmiany energii.
Moliwo tworzenia ze zdegenerowanych, lub nieznacznie rniacych sie energia, stanw jednoczastkowych, stanw o nie zwiekszonej energii, gdzie chmura
elektronowa jest wysunieta w jakim kierunku daleko do jadra, uatwia tworzenie wiaza chemicznych. To zjawisko jest znane w chemii jako hybrydyzacja. Na
przykad w atomie wegla ze stanu 2S i jednego stanu 2P mona utworzy stany
takie jak stany |1 i i |4 i dla pierwszego stanu wzbudzonego atomu wodoru.
Moe to prowadzi do powstania czasteczki, w ktrej atom wegla jest zwiazany
z dwoma innymi atomami tak, e wszystkie trzy atomy lea na jednej prostej.
Tak jest zbudowana czasteczka acetylenu C2 H2 . Ze stanu 2S i dwu stanw
2P mona zbudowa trzy kombinacje liniowe, w ktrych elektrony sa wysuniete
w trzech kierunkach leacych w jednej paszczynie i tworzacych ze soba katy
1200 (znak Mercedesa). Tak sa zhybrydyzowane atomy wegla na przykad w
czasteczce benzenu C6 H6 i w gracie. Wreszcie ze stanu 2S i trzech stanw 2P
mona zbudowa cztery kombinacje liniowe, w ktrych elektrony sa wysuniete
ku wierzchokom czworocianu regularnego, w ktrego rodku masy znajduje
sie atom wegla. Tak jest zbudowana na przykad czasteczka metanu CH4 i
diament.
Jako kolejny przykad rozpatrzymy rozszczepienie poziomu podstawowego
pary atomw wodoru znajdujacych sie w odlegoci R od siebie. Jako zaburzenie wydzielamy wzajemne oddziaywanie tych dwu atomw. W stanie niezaburzonym mamy wiec dwa atomy wodoru, kady w swoim stanie podstawowym.
Uwzgledniamy spiny, wiec stan podstawowy kadego z atomw jest dwukrotnie
87

zwyrodniay a stan podstawowy caego ukadu czterokrotnie. Jeeli odlego

miedzy atomami jest bardzo dua, to ich wzajemne oddziaywanie jest zaniedbywalne. Kiedy atomy zbliaja sie do siebie, poziom niezaburzony rozszczepia
sie na poziom niezdegenerowany (singlet) i poziom trzykrotnie zdegenerowany
(triplet) rysunek 3. Pokaemy w rozdziale dziewietnastym, jak ten fakt mona
zrozumie bez adnych rachunkw. W stanach tripletowych energia jest wieksza
ni suma energii dwu izolowanych atomw i nic szczeglnie ciekawego sie nie
dzieje. W stanie singletowym natomiast, energia jest nisza ni energia dwu
izolowanych atomw, co stanowi warunek konieczny, chocia w mechanice kwantowej nie dostateczny, powstania trwaej czasteczki. Przy bardzo maych odlegociach R, dominuje odpychanie elektrostatyczne miedzy protonami i energia szybko ronie. Po drodze wystepuje wiec gdzie minimum energii. Klasycznie,
odlego miedzy protonami dajaca minimum energii jest wielkocia czasteczki
H2 liczona od protonu do protonu i warto energii w tym punkcie daje minus
energie dysocjacji czasteczki wodoru. Kwantowo, sytuacja jest nieco bardziej
skomplikowana. Ze wzgledu na zasade nieokrelonoci protony nie moga utrzymywa staej odlegoci R, ale wykonuja drgania, co z kolei zmniejsza energie
potrzebna do rozerwania czasteczki. Poza tym, przesuniecie energii wyliczone
w pierwszym przyblieniu metody zaburze nie jest dokadne. Mimo to, wyniki
uzyskane w pierwszym przyblieniu metody zaburze dla stanw zdegenerowanych
sa na tyle rozsadne, e wanie taki rachunek zosta kiedy opublikowany jako
pierwszy dowd, e mechanika kwantowa dobrze tumaczy budowe czasteczki
wodoru.
Rozwamy teraz kryszta sodu zawierajacy jeden mol, czyli okoo 6 1023
atomw. Kady taki atom na zewnatrz zamknietej powoki elektronowej ma
jeden elektron. Jeeli zaniedbamy oddziaywanie miedzy atomami, to energie
wszystkich tych elektronw zewnetrznych sa rwne, ale rozumujac jak dla dwu
atomw wodoru widzimy, e degeneracja tego poziomu jest olbrzymia. Kiedy
waczymy oddziaywanie, poziom sie rozszczepi, ale na takie mnstwo poziomw,
e z jednego poziomu powstanie pasmo wypeniajace praktycznie w sposb
ciagy pewien przedzia energii. Takie pasma sa jednym z podstawowych poje
w zyce ciaa staego.

88

(z)

0.175
0.15
0.125
0.1
0.075
0.05
0.025
-10

-8

-6

-4

-2

Rysunek 15.2:
Rozkad gestoci prawdopodobiestwa znalezienia elektronu (wycakowany po x i y) w stanie odpowiadajacym funkcji falowej
1 (h~
x|2, 0, 0i + h~x|2, 1, 0i). Analogiczny rozkad dla stanu odpowiadajacego
2
funkcji falowej 12 (h~x|2, 0, 0i h~x|2, 1, 0i) mona otrzyma przez odbicie
rozkadu na rysunku wzgledem osi z = 0.

E (1)

(3)

(1)

Rysunek 15.3: Jakociowe przedstawienie zalenoci rozszczepienia, w pierwszym przyblieniu rachunku zaburze, czterokrotnie zdegenerowanego stanu
podstawowego pary atomw wodoru (uwzgledniamy spiny), od odlegoci R
miedzy atomami. Liczby w nawiasach oznaczaja degeneracje stanw po
rozszczepieniu

89

90

Rozdzia 16

Kret czastki o spinie zero

Przez czastke bedziemy tu rozumieli odpowiednik czastki punktowej z klasycznej
mechaniki. Stan klasycznej czastki punktowej jest jednoznacznie okrelony przez
podanie jej pedu i pooenia. W najprostszym uoglnieniu kwantowym, stan
czastki jest okrelony przez podanie pedu albo pooenia. Takie czastki omawiamy w bieacym rozdziale. Okazuje sie jednak, e chcac opisa dane dowiadczalne trzeba wprowadzi oglniejsze czastki, te punktowe, ktre oprcz pedu
czy pooenia maja jeszcze spin. Teoria czastek ze spinem jest omawiana w
nastepnych czterech rozdziaach. Czastki punktowe nie wystepuja w przyrodzie,
ale sa wygodna idealizacja. W nierelatywistycznej mechanice kwantowej elektrony, nukleony i zwykle jadra atomowe mona traktowa jako czastki punktowe. Atomu wodoru zwykle nie moemy traktowa jako czastki punktowej.
Nie chodzi tu o to, e wiemy, e atom skada sie z protonu i elektronu i e ma
skoczony promie. Nukleon te skada sie z kwarkw i gluonw i ma skoczony promie. Atom wodoru jednak, nawet przy okrelonym pedzie i spinie,
ma wiele stanw o rnych energiach. Ma wiec dodatkowe, "wewnetrzne" stopnie swobody. Jadro atomowe jest traktowane jako czastka punktowa tylko w
sytuacjach, kiedy prawdopodobiestwo wzbudzenia go jest do zaniedbania.
W klasycznej mechanice dua role odgrywa kret, zdeniowany dla czastki
~ = ~r p~ lub, rozpisujac na wsprzedne,
punktowej wzorem L
Lx
Ly
Lz

= ypz zpy ,
= zpx xpz ,

= xpy ypx .

(16.1)

Poniewa w tych wzorach nie wystepuja iloczyny wielkoci, ktrym odpowiadaja

niekomutujace ze soba operatory, kwantowanie mona przeprowadzi przez zwyke
~
podstawienie p~ = ih:

x = ih y z ,
L
z
y

y = ih z
,
L
x
x
z

z = ih x y .
L
y
x
91

(16.2)

 z . Rwnanie
Znajdziemy teraz wartoci wasne i funkcje wasne operatora L
wasne ma posta
z m (~x) = hmm (~(x)).
L

(16.3)

Zgodnie ze zwyczajem oznaczylimy tu warto wasna przez hm. Rachunki

wygodniej jest prowadzi we wsprzednych cylindrycznych, w ktrych
x = r cos ;

y = r sin .

(16.4)

Zgodnie z regua rniczkowania funkcji zoonych

x
y
=
+
,

x y

(16.5)

ale na mocy poprzednich wzorw

x

= r sin = y,
= r cos = x.

(16.6)

z = ih
L

(16.7)

Wobec tego1

i rwnanie wasne dla Lz przyjmuje prostsza forme

i

m (r, , z)
= mm (r, , z).

(16.8)

Oglne rozwiazanie tego rwnania ma posta

m (r, , z) = Ceim ,

(16.9)

gdzie C jest dowolna funkcja zmiennych r, z. Rwnie dobrze mona byo prowadzi
rozumowanie uywajac wsprzednych sferycznych i wtedy C byoby dowolna
funkcja zmiennych r, . Pozostaje naoy warunki, ktre musi spenia rozwiazanie,
eby byo zycznie do przyjecia. Kiedy kat wzrasta o 2 przy ustalonych
wartociach pozostaych zmiennych, kady punkt w paszczynie (x, z) zatacza
koo wok osi z i wraca tam skad wyszed. eby funkcja falowa nie miaa
nieciagoci, musi zachodzi
e2im = 1,

(16.10)

a to znaczy, e m musi by liczba cakowita. Udowodnilimy wiec dwa wane

twierdzenia:
Wynik dokadnego pomiaru z-owej skadowej kretu Lz moe da tylko
wynik hm, gdzie m jest liczba cakowita.
1 Ten wzr mona otrzyma prociej zauwaaj
ac, e Lz jest pedem kanonicznie sprzeonym
do wsprzednej i stosuj
ac uoglnion
a regue kwantowania z rozdziau sidmego.

92

 Funkcja falowa m (~x) jest proporcjonalna do funkcji eim , przy czym

wspczynnik proporcjonalnoci nie zaley od zmiennej .
Analogiczne rozumowanie mona oczywicie przeprowadzi dla kadej ze skad~
owych wektora L.
Wyliczymy teraz komutatory operatorw odpowiadajacych skadowym kretu,
eby sprawdzi, czy da sie jednoczenie ustali warto wiecej ni jednej skadowej. Poniewa rachunki dla wszystkich trzech par skadowych sa takie same,
wystarczy wyliczy jeden komutator, na przykad

x, L
y = h2 y z
L
z
+h2 z
y
.
x
x
z
z
y
x
z
x
z
z
y
(16.11)
Dziaajac obu stronami tej rwnoci na dowolna funkcje f , otrzymujemy po
redukcjach wyraenia po prawej stronie
i
h
z f.
x, L
y f = ihL
(16.12)
L
h

Poniewa funkcja f jest dowolna, z tej rwnoci wynika te rwno miedzy

x, L
y ] = ihL
z . Analogicznie oblicza sie pozostae dwa komutaoperatorami: [L
tory i w kocu otrzymujemy trzy reguy komutacji przechodzace w siebie przez
cykliczne przestawienia wskanikw:
x, L
y ] = ihL
z,
[L
y, L
z ] = ihL
x,
[L

(16.14)

z, L
x ] = ihL
y.
[L

(16.15)

(16.13)

Mona te zapisa te trzy rwnoci jako jedna rwno wektorowa

~ L
~ = ihL.
~
L

(16.16)

Z tego, e komutatory nie sa rwne zero, wyciagamy wniosek, e adne dwie

z trzech skadowych kretu nie sa jednoczenie mierzalne2 . Sytuacja jest tu inna
ni dla skadowych wektora pedu czy wektora pooenia.
Kwadratowi dugoci wektora kretu odpowiada operator
~2 = L
2 + L
2 + L
2.
L
x
y
z

(16.17)

Za pomoca regu komutacji (16.13) atwo jest sprawdzi, e:

~2 , L
x ] = [L
~2 , L
y ] = [L
~2 , L
z ] = 0.
[L

(16.18)

Mona wiec jednoczenie okreli kwadrat kretu i jedna ze wsprzednych wektora kretu. W dalszym ciagu bedziemy najczeciej uywa wsplnych funkcji
2
~ i L
z.
wasnych operatorw L
Problem wasny dla operatora kwadratu kretu zapiszemy w postaci:
2 Mona jednoczenie zmierzy L i L w stanach, w ktrych L = 0, ale takie stany nie
x
y
z
stanowi
a ukadu zupenego.

93

~2 l,m (~x) = h2 l(l + 1)l,m (~x).

L

(16.19)

~2 mona przedstawi jako operator zbudowany ze zmiennych sferOperator L

ycznych i , ale wzr jest do skomplikowany, wiec nie bedziemy go tu podawa. Rozwiazania problemu wasnego istnieja dla l cakowitych, nieujemnych.
Dla kadej wartoci l moliwe sa wartoci m cakowite, nie wieksze co do wartoci
bezwzglednej od l. Funkcje wasne maja posta
l,m (~x) = f (r)Ylm (, ),

(16.20)

gdzie f (r) jest dowolna funkcja odlegoci r punktu od poczatku ukadu wsprzednych
(wzgledem ktrego jest mierzony kret), a funkcje Ylm sa znane jako "funkcje
kuliste" i znajduje sie je w odpowiednich tablicach lub za pomoca programw
komputerowych. Normalizacja funkcji kulistych wybrana jest tak, e kwadrat
moduu takiej funkcji, zcakowany po penym kacie bryowym (d = dd cos ),
daje jedynke. Z faktu, e sa to zarazem funkcje wasne z-owej skadowej kretu,
wynika e musza by postaci: funkcja od razy eim Poniej podajemy dla
przykadu funkcje kuliste dla l 2:
Y00 (, )

Y10 (, )

Y11 (, )

Y20 (, )

Y21 (, )

Y22 (, )

1
;
4
r
3
cos ;
4
r
3
sin ei ;

8
r
1
5 3
( cos2 );
4 2
2
r
15
sin cos ei ;

8
r
15
sin2 e2i .
32

(16.21)

(16.22)

Jak wida, czynniki zalene od kata sa niezbyt skomplikowanymi wyraeniami

zbudowanymi z sinusw i kosinusw tego kata.
Niektre z podanych tu faktw prosto ilustruje klasyczny "model wektorowy"
przedstawiony na rysunku 1. Wektor kretu precesuje wok osi z tworzac z nia
stay kat. W ten sposb dugo wektora kretu i jego rzut na o z sa jednoznacznie okrelone, natomiast rzuty na osie x i y nie maja staych wartoci. W
rozdziale dwudziestym podamy dalsze zastosowania tego modelu.
Wany praktycznie jest przypadek, kiedy hamiltonian ukadu dla prostoty
przyjmujemy, e ukadem jest jedna czastka komutuje ze wszystkimi skadowymi operatora kretu i co za tym idzie, take z operatorem kwadratu kretu.
z . To znaczy, e dla dowolnej
Zamy, e hamiltonian komutuje z operatorem L
funkcji f (~x):

ihH

(~x))

(Hf
H
f (~x)
f (~x) ,
= ih
= ih
f (~x) ihH

94

(16.23)

~
L

~ procesuje wok osi z.

Rysunek 16.1: Model wektorowy: Wektor kretu L
Dugo wektora i jego rzut na o z sa okrelone, a rzuty na osie x i y zmieniaja
sie
gdzie druga rwno wynika z zastosowania wzoru (Leibnitza) na pochodna
iloczynu. Porwnujac pierwsze wyraenie z ostatnim widzimy, e zaoenie o
komutacji hamiltonianu z operatorem z-owej skadowej kretu jest rwnowane z
zaoeniem, e hamiltonian nie zaley od kata , lub rwnowanie: nie zmienia
sie przy obrotach wok osi z. Zaoenie, e hamiltonian komutuje z operatorami odpowiadajacymi wszystkim trzem skadowym operatora kretu oznacza,
e hamiltonian nie zmienia sie przy obrotach wok adnej z osi x, y, z; ale
z takich obrotw mona zoy dowolny obrt, wiec otrzymujemy nastepujace
twierdzenie: stwierdzenie, e hamiltonian komutuje z operatorami odpowiadajacymi wszystkim trzem skadowym operatora kretu jest rwnowane ze stwierdzeniem, e hamiltonian jest sferycznie symetryczny.
Dla hamiltonianw sferycznie symetrycznych mona znale ukad zupeny
2
L
~ , L
z . Takie funkcje wasne musza
wsplnych funkcji wasnych operatorw H,
mie posta
n,l,m (~x) = fnl (r)Ylm (, ).

(16.24)

Na przykad, funkcje falowe dla pierwszego poziomu wzbudzonego atomu wodoru,

ktre byy podane w poprzednim rozdziale, sa tego ksztatu. Podstawiajac taka
funkcje do rwnania Schrdingera, ktre jest w tym przypadku czastkowym
rwnaniem rniczkowym trzech zmiennych, otrzymujemy zwyczajne rwnanie
rniczkowe na funkcje jednej zmiennej fnl (r), co jest znacznym uproszczeniem
zadania. Okazuje sie, e jeszcze wygodniej jest wprowadzi funkcje
nl (r) = rfnl (r).

(16.25)

Dla takich funkcji, z rwnania Schrdingera otrzymujemy po przeksztaceniach

(trzeba zna wzr na laplasjan we wsprzednych sferycznych) rwnanie:
95

h2 d2 nl (r)
h2 l(l + 1)

nl (r) = Enl (r).

+ V (r) +
2m dr2
2mr2

(16.26)

Oprcz zwykych warunkw dla funkcji falowych funkcja nl (r) musi spenia
warunek
nl (0) = 0,

(16.27)

bo inaczej funkcja fnl (r), a zatem i funkcja nlm (~x), miaaby niedopuszczalna
osobliwo w poczatku ukadu wsprzednych. Zauwamy, e rwnanie na
funkcje , a zatem i ta funkcja, nie zaley od liczby kwantowej m. Ten fakt
ma prosta interpretacje zyczna. Rzut m zaley od wyboru kierunku osi z
w przestrzeni, ale dla sferycznie symetrycznego hamiltonianu wszystkie takie
wybory sa rwnowane. Rwnanie zaley natomiast od liczby kwantowej l.
Dodatkowy, zaleny od l czon, ktry dodaje sie do potencjau, mona interpretowa jako odpowiednik klasycznego potencjau si odrodkowych. Na rysunku
2 porwnane sa efektywne potencjay
h2 l(l + 1)
(16.28)
2mr2
dla stanw l = 0 i l = 1 atomu wodoru. Rysunek uatwia zrozumienie, dla
czego dla stanw z l = 0 w punkcie r = 0 jest maksimum gestoci elektronw,
a dla l > 0 gesto elektronw w tym punkcie jest rwna zero. Skala trudnoci rozwiazywania rwnania Schrdingera dla czastki poruszajacej sie w trzech
wymiarach w polu si o potencjale sferycznie symetrycznym jest podobna jak
dla czastki poruszajacej sie w przestrzeni jednowymiarowej. Za pomoca komputera problem jest zwykle atwy, ale znale rozwiazanie analityczne udaje sie
tylko wyjatkowo.
Podajemy tu dla przykadu rozwiazanie analityczne dla elektronu w polu
kulombowskim pochodzacym od adunku Z|e|, punktowego jadra znajdujacego
sie w poczatku ukadu wsprzednych. Rozwaamy tylko stany zwiazane, to
znaczy stany odpowiadajace ujemnym wartociom wasnym energii. adunek
elektronu i mase zredukowana ukadu elektron-jadro oznaczamy odpowiednio:
e i . Czeci radialne funkcji falowych falowe maja posta :
s
3
2Z
(n l 1)! l 2l+1
e 2 Ln+l ().
(16.29)
fnl (r) =
na0
2n[(n + l)!]3
Vef f = V (r) +

8
Staa a0 = e
cm jest bardzo bliska promieniowi Bohra, =
2 0.53 10
2Zr
p
(r)
s
a
stowarzyszonymi
wielomianami Laguerrea, ktre podobnie jak
,
a
L
q
na0
wielomiany Hermitea z problemu oscylatora harmonicznego, znajduje sie w
tablicach lub za pomoca komputera. Liczba kwantowa n moe przyjmowa
dowolne wartoci cakowite dodatnie, a liczba kwantowa l dowolne wartoci
cakowite nieujemne i mniejsze od n. Wartoci wasne energii dane sa wzorem
rniacym sie od cytowanego ju w rozdziale 10 tylko podstawieniem za m :

e4 Z 2
.
(16.30)
2h2 n2
Niezaleno wartoci wasnej energii od rzutu kretu, czyli od liczby kwantowej
m, wynika z podanej w tym rozdziale teorii. Niezaleno od kwadratu kretu,
Enlm =

96

Vef f (r)
1

0.75
0.5
0.25
20

40

60

80

100

-0.25
-0.5
-0.75
-1
Rysunek 16.2: Efektywna energia potencjalna dla stanw z l=0 (dolna krzywa)
i dla stanw z l = 1 (grna krzywa) dla elektronu w polu kulombowskim.
Jednostka odlegoci jest promie Bohra, a jednostka energii jeden Rydberg
e2
13, 6 elektronowolta).
(1Ry = 2a
0
czyli od liczby kwantowej l, jest zjawiskiem wyjatkowym, zachodzacym akurat
dla potencjau kulombowskiego.

97

98

Rozdzia 17

Przestrzenie niezmiennicze i
nieredukowalne wzgledem
grupy obrotw
Wedug teorii rozwinietej w poprzednim rozdziale, jeeli ped czastki jest rwny
zero, to rwny zero jest take jej kret. Ten fakt jest oczywisty w zyce klasy~ = ~r p~ = 0; ale wedug wzorw podanych w
cznej, gdzie jeeli p~ = 0, to te L
poprzednim rozdziale, zachodzi i w zyce kwantowej: z podanych tam wzorw
na skadowe wektora kretu wida, e jeli dla kadej ze skadowych operatora
i (~x) = 0.
pedu zachodzi pi (~x) = 0, to take dla kadej skadowej kretu L
Mona ten wynik sformuowa inaczej: Jeeli wszystkie trzy operatory skadowych pedu ih x k dziaajac na funkcje falowa daja zero, to znaczy, e ta
funkcja nie zaley ani od x, ani od y, ani od z, a wiec e jest staa. Funkcja
(skalarna, patrz dalej) majaca te sama warto w kadym punkcie przestrzeni

otrzynie zmienia sie przy obrotach, wiec dziaajac na nia operatorem ih

mujemy zero. To jednak znaczy, e skadowa z-owa kretu w stanie opisywanym
przez te funkcje falowa jest rwna zero. To samo dotyczy obrotw wok osi
y i z, a zatem i skadowych kretu Ly i Lz . Trudno z tym wynikiem polega
na tym, e jak wiadomo z dowiadczenia, elektron z pedem zero ma rny od
zera kret. Podobnie jest dla wielu innych czastek. Wprowadzamy wiec nowa
wielko: kret czastki w jej ukadzie spoczynkowym, ktry nazywamy spinem
~ Jeeli czastka ma spin rwny zero, to mona ja opisywa za
i oznaczamy S.
pomoca teorii z poprzedniego rozdziau. Jeeli czastka ma spin rny od zera,
potrzebne jest uoglnienie teorii. Peny kret czastki, ktry bedziemy oznaczali
~ powinno sie oblicza jako sume kretu orbitalnego L
~ i spinu S.
~ Wiemy ju, e
J,
~
~
~
dla czastki o spinie zero J = L i e w ukadzie spoczynkowym czastki J~ = S.
Zwracamy uwage, e czastka o masie zero nie ma ukadu spoczynkowego, wiec
nasza dyskusja dotyczy tylko czastek o masie rnej od zera.
Teoria z poprzedniego rozdziau zostaa uzyskana przez kwantowanie klasycznego wzoru na kret. Teraz potrzeba czego oglniejszego. Zauwamy najpierw, e stwierdzenie: jeli funkcja jest staa, to nie zmienia sie przy obrotach, nie jest oglnie prawdziwe. Wemy jako przykad jednorodne pole si,
na przykad pole grawitacyjne Ziemi w niewielkim obszarze. Na dany punkt
materialny w kadym punkcie dziaa taka sama sia. Sia jako funkcja pooe99

nia jest wiec staa. Ta staa sia jest jednak skierowana w d, nie jest wiec
prawda, e jej skadowe nie zmieniyby sie, gdyby obrci ukad. Zakadajac,
~ x), mona opisa czastke ze spinem, ale ten
e funkcja falowa jest wektorem (~
opis nie pasuje do elektronu. Byby to opis czastki, dla ktrej w jej ukadzie
spoczynkowym rzut kretu (spinu) na o z moe przyjmowa wartoci h, 0, h,
podczas gdy dla elektronu obserwuje sie tylko rzuty spinu h2 i h2 . W nastepnym
rozdziale podamy oglne rozwiazanie problemu: jaki spin moe mie czastka i
jakie funkcje falowe odpowiadaja jakim spinom. Funkcje takie jak dla czastek
ze spinem zero nazywamy skalarnymi. Wspominalimy ju moliwo uycia
wektorowych funkcji falowych. Okae sie, e jest nieskoczenie wiele moliwych
spinw i kademu z nich odpowiada inny typ funkcji falowej.
W dalszym ciagu tego rozdziau podanych bedzie szereg zaoe, twierdze i
denicji. eby uatwi orientacje, twierdzenia i pojecia deniowane zaznaczone
sa tustym drukiem. Poza tym, odnoszace sie do nich teksty zaczynaja sie:
znakiem dla zaoe, znakiem dla twierdze i znakiem dla denicji.
Nie moemy zachowa odpowiednika klasycznego wzoru na skadowe kretu,
ktry dyskutowalimy w poprzednim rozdziale, bo to daje teorie za mao oglna.
Potrzebujemy uoglnienia. Zauwamy, e dla czastki o spinie zero operatory
odpowiadajace skadowym kretu sa blisko zwiazane z operatorami bardzo maych
obrotw. Rozwamy najpierw obroty wok osi z. Z denicji, dziaanie na
funkcje skalarna operatora obrotu o bardzo may kat d dane jest wzorem
z (d)f () = f ( + d)
R

(17.1)

W tym wzorze f oznacza dowolna funkcje, ktra oprcz moe mie jeszcze
inne argumenty nie zmieniajace sie przy obrotach wok osi z. Przykadami
takich dodatkowych zmiennych sa zmienne (r, ) we wsprzednych sferycznych
czy zmienne (r, z) we wsprzednych cylindrycznych. Z drugiej strony, z denicji
pochodnej:
f ( + d) = f () + d

f ()
.

(17.2)

Tu i w dalszym ciagu ograniczamy sie do przyblienia liniowego w bardzo maym

parametrze d. Porwnujac te dwa wzory otrzymujemy
Rz (d)f () = (1 + d

)f ()

(17.3)

z z poprzedniego rozdziau,
i stad, wykorzystujac wzr na skadowa kretu L
z.
Rz (d) = 1 + ih1 dL

(17.4)

Poniewa czastka opisywana przez skalarna funkcje falowa ma spin zero, dla niej
Ji = Li i powyszy wzr mona zapisa w postaci
Rz (d) = 1 + ih1 dJz .

(17.5)

Zakadamy, e ten wzr i analogiczne wzory dla operatorw odpowiadaj

acych
skadowym Jx i Jy :
Rk (d) = 1 + ih1 dJk ,
100

k = x, y, z

(17.6)

s
a oglnie prawdziwe dla wszystkich rodzajw funkcji falowych, czyli
dla cz
astek z dowolnymi spinami.
Twierdzenie (bez dowodu): z przyjetego zaoenia o skadowych wektora
kretu wynika, e reguy komutacyjne dla skadowych Ji s
a takie jak
znalezione w poprzednim rozdziale dla skadowych Li . Te reguy sa
wiec uniwersalne i stosuja sie dla czastek z dowolnym spinem. Wynika z nich,
jak w poprzednim rozdziale, e kwadrat wektora kretu
2
J~ = Jx2 + Jy2 + Jz2

(17.7)

komutuje ze wszystkimi operatorami skadowych Ji .

2
Wartoci wasne operatorw Jz i J~ oznacza sie podobnie jak w poprzednim rozdziale, z tym e w wartoci wasnej kwadratu kretu zamiast l pisze sie
j. W dalszym ciagu wana role, podobnie jak dla czastek o spinie zero, beda
odgrywa wsplne wektory wasne
Jz |j, mi

hm|j, mi,

h2 j(j + 1)|j, mi;

J~ |j, mi

(17.8)
j 0.

(17.9)

W szczeglnoci z takich wektorw utworzymy baze w przestrzeni stanw czastki

o danej energii i pedzie zero, ale na razie nie wiemy ile rnych stanw o danych
(j, m) trzeba uwzgledni moe sie okaza potrzebny dodatkowy wskanik, eby
takie stany rozrnia. Nie wiemy te ilu i jakich wartoci wskanikw (j, m)
2
trzeba bedzie uy. Wybrany sposb zapisania wartoci wasnych operatora J~
nie stanowi adnego ograniczenia, bo ta warto wasna musi by nieujemna, a
dla kadej liczby nieujemnej g 2 mona znale takie j 0, e g 2 = h2 j(j + 1).
Zakadamy dodatkowo, e j 0. W ten sposb j jest okrelone jednoznacznie
przez warto wasna.
Rozwamy teraz w szczeglnoci stany danej czastki, o danej energii i z
pedem rwnym zero. Dla czastki o spinie zero by tylko jeden taki stan. Naog
jest ich wiecej. Na mocy zasady superpozycji te stany stanowia przestrze
wektorowa. Zakadamy, e ta przestrze jest niezmiennicza wzgl
edem
grupy obrotw. Grupa obrotw, to jest zbir wszystkich moliwych obrotw.
Niezmienniczo przestrzeni wzgledem grupy obrotw oznacza, e dokonujac
dowolnego obrotu dowolnego wektora naleacego do tej przestrzeni otrzymamy
wektor, ten sam lub inny, te naleacy do tej przestrzeni. Przykadem przestrzeni
niezmienniczej wzgledem obrotw jest przestrze zwykych wektorw w przestrzeni
trjwymiarowej (zaczepionych w poczatku ukadu). Jakkolwiek obrcimy taki
wektor otrzymamy znw wektor z tej samej przestrzeni trjwymiarowej. Przykadem przestrzeni, ktra nie jest niezmiennicza wzgledem grupy obrotw trjwymiarowych, jest przestrze wektorw leacych w paszczynie (x, y) (te zaczepionych w poczatku ukadu). Obrt takiego wektora wok osi leacej w paszczynie
(x, y) przeksztaca go naog w wektor, ktry ju nie ley w paszczynie (x, y).
Nasuwaja sie pytania: czy to zaoenie nie jest oczywiste, a jeli nie jest oczywiste, to czy jest prawdziwe. Na nieoczywisto tego zaoenia wskazuje fakt,
e bardzo podobne twierdzenie jest faszywe. Jeeli stan neutrina poddamy
odbiciu lustrzanemu w paszczynie rwnolegej do pedu czastki, to otrzymamy
stan, ktry nie wystepuje w przyrodzie, a wiec jest niemoliwy. Obecnie nie
101

sa znane adne fakty wiadczace o tym, e przez obrt stanu moliwego mona
otrzyma stan niemoliwy, wiec zaoenie, ktre tu omawiamy jest rozsadne.
Jest te powszechnie przyjmowane.
Kada przestrze niezmiennicza wzgledem grupy obrotw ma dwie "trywialne" podprzestrzenie niezmiennicze: caa te przestrze i podprzestrze zoona
z samego tylko wektora zerowego. Jeeli przestrze niezmiennicza nie ma
"nietrywialnych" podprzestrzeni niezmienniczych, to mwimy e jest nieredukowalna.
Przyjmujemy zaoenie, e przestrze stanw cz
astki o danej
energii i p
edzie rwnym zero jest nie tylko niezmiennicza, ale i nieredukowalna. Zobaczymy w dalszym ciagu, jak duo daje to zaoenie. Jego
interpretacje zyczna dyskutujemy w nastepnym rozdziale.
Czesto stosowany jest jeszcze inny zapis zaoenia (17.5). W teorii grup
i , zwiazane z transformacjami bardzo bliskimi
wprowadza sie generatory G
jednoci wzorami, ktre w naszym przypadku przyjmuja posta
k;
Rk (d) = 1 + idG

k = x, y, z.

(17.10)

Operatory skadowych wektora kretu wiaa sie wiec z generatorami grupy obrotw
prostym wzorem
k,
Jk = hG

k = x, y, z.

(17.11)

i sa operatorami hermitowskiemi.
Z tego wzoru wynika, e generatory G
Operator
2
~ 2
2 + G
2 + G
2 = h2 J~
G
=G
x
y
z

(17.12)

bywa czesto nazywany operatorem Casimira. Zauwamy, e baza |j, mi moe

by rwnie dobrze uwaana za zbir wsplnych wektorw wasnych operatora
z jak i za zbir wsplnych wektorw wasnych operatorw
Casimira i operatora G

kwadratu kretu i Jz
Twierdzenie: oznaczmy przez H dowoln
a przestrze wektorow
a
niezmiennicz
a i nieredukowaln
a wzgl
edem grupy obrotw. Wszystkie
wektory w tej przestrzeni s
a wektorami wasnymi operatora Casimira
do tej samej wartoci j. Jako baze przestrzeni H mona przyja wektory |j, i, gdzie oznacza wszystkie wskaniki potrzebne oprcz j do jednoznacznego okrelenia wektora bazowego. Wybieramy j = j1 odpowiadajace
jednemu z tych wektorw bazowych. Wektory wasne operatora Casimira z
j = j1 stanowia przestrze wektorowa (Rozdzia 10). Z faktu, e operator
Casimira komutuje ze wszystkimi trzema generatorami wynika, e komutuje
take z bardzo maymi obrotami wok kadej z osi kartezjaskiego ukadu
wsprzednych (x, y, z). Ale z takich obrotw mona zoy kady obrt, wiec
mamy
dla dowolnego obrotu R
~ 2
~ 2
G
1 , i.
G
R|j1 , i = R
|j1 , i = j1 (j1 + 1)R|j

(17.13)

1 , i odpowiada tej samej wartoci wasnej

To znaczy, e wektor obrcony R|j
operatora Casimira, co wektor |j1 , i. Udowodnilimy wiec, e przestrze wektorw wasnych operatora Casimira do wartoci j1 jest niezmiennicza. Ale ta
przestrze jest podprzestrzenia niezmienniczej i nieredukowalnej przestrzeni H.
102

Poniewa nie sprowadza sie do wektora zerowego, musi wiec by identyczna z

caa ta przestrzenia. A zatem wszystkie wektory z przestrzeni H sa wektorami
wasnymi operatora Casimira do tej samej wartoci j = j1 , co byo do udowodnienia.
Pozostaje nam ju tylko sprawdzi, jakie wartoci j sa dozwolone, jakie
wartoci m sa dopuszczalne przy danej wartoci j i czy sa potrzebne dalsze
wskaniki. Jak pokaemy w nastepnym rozdziale, odpowiedzi te pytania wynikaja
z regu komutacji i z zaoenia o nieredukowalnoci.

103

104

Rozdzia 18

Spin
Podsumujmy uzyskane dotad informacje na temat spinu. Przez spin czastki
rozumiemy tu kret tej czastki w jej ukadzie spoczynkowym. Dlatego reguy
komutacji dla skadowych spinu sa takie same jak dla skadowych cakowitego
kretu. Powysza denicja spinu ma sens tylko dla czastek o masie rnej od
zera. Dla czastki o masie zero, na przykad dla fotonu, nie da sie przej
do ukadu spoczynkowego i spin trzeba deniowa inaczej. Stany czastki w
jej ukadzie spoczynkowym stanowia przestrze wektorowa. Zakadamy, e ta
przestrze jest niezmiennicza wzgledem grupy obrotw i nieredukowalna. Zaoenie niezmienniczoci omawialimy ju w poprzednim rozdziale. Sens zaoenia o nieredukowalnoci wyjania nastepujacy przykad.
Przypumy, e kto chciaby uzna za czastke atom wodoru na pierwszym
poziomie wzbudzonym (n = 2). Jeeli rozmiar atomu jest duo mniejszy od
wszystkich innych wielkoci o wymiarze dugoci wystepujacych w problemie i
jeli z jakich przyczyn energia atomu nie ulega zmianie, to taka propozycje
mona rozwaa. Pierwszy poziom wzbudzony atomu wodoru jest czterokrotnie
zwyrodniay, wiec przestrze stanw (w ukadzie spoczynkowym atomu) jest
czterowymiarowa. Ta przestrze jest niezmiennicza wzgledem grupy obrotw,
ale okazuje sie, e zawiera dwie nietrywialne podprzestrzenie niezmiennicze
wzgledem grupy obrotw: jednowymiarowa i trjwymiarowa (rozdziay 15 i
16). W myl przyjetego zaoenia trzeba wiec uzna, e mamy tu dwie rne
czastki o tej samej energii w ukadzie spoczynkowym atomu. Jedna z nich
jest opisywana wektorem z przestrzeni jednowymiarowej, druga wektorami z
przestrzeni trjwymiarowej. Okae sie, e pierwsza z ma spin zero, a druga spin
jeden. Te dwie czastki moga ze soba interferowa. Zaoenie o nieredukowalnoci
przestrzeni stanw w ukadzie spoczynkowym jest wiec elementem przyjetej tu
denicji czastki. Wiele czastek, jak na przykad elektrony czy nukleony, spenia
to zaoenie. W przypadkach bardziej skomplikowanych obiektw, jak omwiony
tu atom wodoru, trzeba wprowadzi dwie lub wiecej czastek mogacych ze soba
interferowa.
W rozwaanej przestrzeni wprowadzamy baze zoona z wsplnych wektorw
wasnych kwadratu kretu i rzutu kretu na o z. Bedziemy oznaczali te wektory
|j, mi, cho na razie nie wykluczylimy jeszcze, e jakie dodatkowe liczby kwantowe oprcz j i m beda potrzebne do jednoznacznego okrelenia takiego wektora
bazowego. Liczbe wektorw bazowych, czyli wymiar przestrzeni, bedziemy oznaczali d. Zakadamy, e d jest liczba skoczona. Reprezentantem wektora stanu
105

jest wiec uporzadkowany zbir d liczb, czyli wektor d-wymiarowy, a reprezentantem operatora, macierz hermitowska o d kolumnach i d wierszach.
Wiemy ju, e w danej przestrzeni niezmienniczej i nieredukowalnej wszystkie wektory bazowe maja te sama warto liczby kwantowej j. Pozostaje
do zbadania: jakie wartoci moe przyjmowa j, czy j jednoznacznie okrela
przestrze nieredukowalna, jakie wartoci moe przyjmowa liczba m dla danej
wartoci j i czy sa potrzebne jakie dalsze liczby kwantowe?
w przestrzeni niezmiElementami macierzy reprezentujacej dowolny operator O
mi.
enniczej i nieredukowalnej wzgledem grupy obrotw sa liczby hj, m |O|j,
Takie reprezentacje sa znane jako reprezentacje macierzowe. Reprezentacje
macierzowe dziaajace w przestrzeniach nieredukowalnych sa okrelane jako reprezentacje nieredukowalne. Przykadem reprezentacji nie macierzowej jest reprezen
tacja Jz = ih
wprowadzona w rozdziale 16. Znajdziemy wszystkie macier-

2
zowe, skoczenie wymiarowe, nieredukowalne reprezentacje dla operatorw Jx , Jy , Jz , J~ .
Wiemy ju, e kady wektor z przestrzeni odpowiadajacej danemu j jest wektorem wasnym operatora kwadratu kretu do wartoci wasnej h2 j(j + 1). To
znaczy, e dziaanie operatorem kwadratu kretu na stan jest rwnowane z pomnoeniem wektora stanu przez liczbe h2 j(j + 1). Wobec tego
J~2 = h2 j(j + 1)1,

(18.1)

gdzie 1 oznacza d-wymiarowa macierz jednostkowa. Poza tym wiemy, e operator Jz jest diagonalny i e na diagonali ma wszystkie liczby hm. Pozostae
informacje musimy uzyska z regu komutacji.
Wzory robia sie bardziej przejrzyste, jeeli zamiast skadowych kretu uywa
i i jeli zamiast generatorw G
x i G
y
proporcjonalnych do nich generatorw G
stosowa ich kombinacje liniowe
= G
x iG
y,
G

(18.2)

nie sa hermitowskie,
gdzie i jest jednostka urojona. Zauwamy, e operatory G
speniaja natomiast relacje
= G
.
G
+

(18.3)

x, G
y , G
z otrzymuje sie atwo
Za pomoca regu komutacji dla generatorw G
reguy komutacji
z , G
] = G
,
[G
+, G
] = 2G
z .
[G

(18.4)
(18.5)

Operator Casimira moe by zapisany w postaci

2

~
G
+ + G
2z + G
z .
G
=G

(18.6)

Z pierwszej pary regu komutacji wynika, e

z G
= G
G
z G
= G
(G
z 1).
G

Dziaajac obu stronami tej rwnoci na wektor |j, mi otrzymujemy

106

(18.7)

z G
|j, mi = (m 1)G
|j, mi.
G
(18.8)

To znaczy, e kady z wektorw G |j, mi jest: albo wektorem wasnym oper z do wartoci wasnej odpowiednio m + 1 lub m 1, albo wektorem
atora G
zerowym. Oba te przypadki mona zapisa acznie wzorami
+ |j, mi
G

|j, m + 1i
G

= xm
j |j, m + 1i,
=

xm
j |j, mi.

(18.9)
(18.10)

Relacja miedzy wspczynnikami liczbowymi po prawej stronie wynika, jak zaraz

zobaczymy, z relacji (18.3). Mnoac powysze wzory stronami przez wektory dualne hj, n| i korzystajac z ortogonalnoci wektorw |j, mi dla rnych wartoci
wskanika m, stwierdzamy, e jedynymi rnymi od zera elementami macier sa
zowymi operatorw G
+ |j, mi
hj, m + 1|G
|j, m + 1i
hj, m|G

= xm
j ,
=

xm
j .

(18.11)
(18.12)

Kady element (m, m ) pierwszej macierzy moe by otrzymany przez sprzeenie

zespolone z elementu (m , m) drugiej. Speniona jest wiec relacja (18.3). Zbir
dopuszczalnych wartoci liczby kwantowej m musi mie warto maksymalna,
oznaczymy ja max, bo gdyby do kadego dopuszczalnego m mona byo znale
wieksze od niego m te dopuszczalne, to wymiar przestrzeni byby nieskoczony
wbrew zaoeniu. Z tej samej przyczyny zbir wartoci m musi mie warto
najmniejsza min. Wiemy ju jednak, e dopuszczalne wartoci m zmieniaja sie
krokami m = 1. Wynika z tego, e liczba rnych dopuszczalnych wartoci
m jest max min + 1, ktre wobec tego musi by liczba cakowita. Z tej
dyskusji wida te, e dla zapewnienia niezmienniczoci przestrzeni wzgledem
grupy obrotw nie potrzeba wprowadza wiecej ni jednego wektora dla danych
(j, m). W taki razie, z zaoenia nieredukowalnoci wynika, e nie wolno tego
robi.
Korzystajac ze wzoru na operator Casimira (18.6) i wiedzac jak dziaaja na
, G
z , otrzymujemy na diagonalne elementy operatora
stany |j, mi operatory G
Casimira, o ktrych wiemy, e sa rwne j(j + 1), wzr
2
2
|xm
j | + m + m = j(j + 1).

(18.13)

xm
j .

Okrelony jest tu tylko modu wspczynnika

Tak musi tak by, bo faza
tego wspczynnika zaley od rnicy faz miedzy stanami |j, mi i |j, m + 1i,
ktrej nie okrelilimy. Zwykle przyjmuje sie konwencje Condona i Shortleya,
e liczby xm
a rzeczywiste i nieujemne. Wtedy otrzymujemy
j s
p
p
j(j + 1) m2 m = (j m)(j + m + 1).
(18.14)
xm
j =

Z ostatniego wyraenia wida, e max = j, min = j, a zatem, e 2j jest liczba

cakowita.
Podsumujmy uzyskane wyniki. Sformuujemy je dla spinu, chocia jak wynika
z dyskusji na poczatku rozdziau, mona je stosowa i do cakowitego kretu, jeli
zaoenie o nieredukowalnoci przestrzeni stanw jest spenione.
107

 Baze w przestrzeni niezmienniczej i nieredukowalnej stanw czastki o pedzie

zero stanowia wektory |s, mi. Liczby s i m sa czesto nazywane spinem
czastki
pi rzutem spinu na o z, cho moliwe wyniki pomiaru sa odpowiednio h s(s + 1) i hm.
Liczba kwantowa s jest jednoznacznie okrelona dla danej przestrzeni i
moe mie dowolna warto ze zbioru s = 0, 21 , 1, 23 , . . .. To jest wane
przewidywanie zyczne. Nie istnieja czastki o spinach 31 , 34 i tak dalej.
Wynik dotyczy czastek w przestrzeni trjwymiarowej. W dwu wymiarach
moliwe sa dowolne spiny. Wprowadzono nawet dla takich czastek nazwe
anyony od angielskiego any jakikolwiek.

Dla danej wartoci liczby s liczba m moe przyjmowa wartoci od +s do

s krokami co jeden. Wynika z tego, e przestrze ma wymiar d=2s+1.
Ten wynik nie przenosi sie na czastki o masie zero. Na przykad foton ma
spin jeden, a moliwe rzuty spinu na kierunek pedu sa tylko m = 1.
Macierz reprezentujaca kwadrat spinu jest iloczynem liczby h2 s(s + 1) i
macierzy jednostkowej o 2s + 1 wierszach i 2s + 1 kolumnach.
Macierz reprezentujaca z-owa skadowa spinu jest diagonalna i ma na
diagonali liczby hm zmieniajace sie krokami hm = h od hs do hs.
Jedynymi rnymi od zera elementami macierzy odpowiadajacej opera+ + G
) sa hs, m + 1|Sx |s, mi = hs, m|Sx |s, m + 1i =
torowi Sx = h2 (G
p
h

(s m)(s + m + 1).
2
Jedynymi rnymi od zera elementami macierzy odpowiadajacej operah

) sa hs, m + 1|Sy |s, mi = hs, m|Sy |s, m + 1i =
(G+ G
torowi Sy = 2i
p
h

(s m)(s + m + 1).
2i

Najprostszym przykadem jest czastka o spinie zero, dla ktrej s = 0.

~ 2 sa macierzami o jedWynika stad, e m = 0, d = 1; macierze Sx , Sy , Sz , S
nym wierszu, jednej kolumnie i o jedynym elemencie rwnym zero. Wektory
stanu sa jednokomponentowe i nie zmieniaja sie przy obrotach. Takie funkcje
nazywamy skalarnymi (wzgledem obrotw). Reguy komutacji sa oczywicie
spenione, ale przypadek jest niezbyt ciekawy. Potwierdza sie, e spin czastki
opisywanej przez skalarna funkcje falowa jest rwny zero. Ciekawszy przypadek
czastki o spinie s = 21 omwimy w nastepnym rozdziale. Przestrze staych
funkcji wektorowych jest trjwymiarowa, niezmiennicza wzgledem obrotw i,
jak atwo sprawdzi, nieredukowalna, wiec 2s+1 = 3 i s = 1. Czastki opisywane
przez wektorowe funkcje falowe, mwi sie czasem krtko czastki wektorowe, to
sa czastki o spinie jeden.

108

Rozdzia 19

Spin 21
Czastki ze spinem 12 sa interesujace miedzy innymi z dwu przyczyn. Prawie
caa materia w naszym otoczeniu skada sie z nukleonw i elektronw, czyli z
czastek o spinie 21 . Funkcje falowe czastek o spinie 21 nie sa ani skalarami, ani
wektorami, wiec stanowia dobry przykad mniej znanych wasnoci transformacyjnych funkcji falowych czastek z rnym od zera spinem.
Jeeli j = 21 , to d = 2 i moliwe sa wartoci m = 21 . Jedynym rnym
1/2
od zera wspczynnikiem jest x1/2 = 1. Ze wzorw podanych w poprzednim
rozdziale otrzymujemy
h
h
h
Sy = y ;
Sz = z .
(19.1)
x ;
2
2
2
Macierze reprezentujace operatory piszemy bez daszkw. Wystepujace w tych
wzorach macierze Pauliego i sa zdeniowane wzorami
Sx =

x =

0 1
1 0

y =

0
i

i
0

z =

1
0

0
1

(19.2)

Wektory bazowe odpowiadajace m = 12 i m = 21 zapisujemy w postaci

1
0
=
;
=
.
(19.3)
0
1

Dualne do nich sa wektory

= (1, 0);

= (0, 1).

(19.4)

atwo sprawdzi (wiczenie), e wektory i stanowia ukad ortonormalny

i e sa wektorami wasnymi macierzy Sz odpowiednio do wartoci wasnych
~ 2 jest iloczynem
h2 . Na podstawie wynikw z poprzedniego rozdziau macierz S
3 2
liczby 4 h i dwuwymiarowej macierzy jednostkowej. Ten sam wynik mona
otrzyma podnoszac do kwadratu i dodajac do siebie macierze reprezentujace
operatory skadowych kretu. To, e wektory i sa wektorami wasnymi
~ 2 , jest wiec oczywiste, bo kady niezerowy wektor jest wektorem
macierzy S
wasnym macierzy jednostkowej. Dalej mona sprawdzi (wiczenie), e otrzymane macierze speniaja wszystkie reguy komutacji otrzymane dla operatorw
skadowych kretu.
109

Czesto mona w dobrym przyblieniu zaoy, e hamiltonian nie zaley od

spinw czastek. Wtedy dla jednej czastki, jeli funkcja falowa (~x) jest funkcja
wasna tego hamiltonianu, to sa niemi take funkcje
+ (~x) = (~x),

(~x) = (~x),

(19.5)

bo z punktu widzenia rozwiazywania niezalenego od spinu rwnania Schrdingera,

wektory i sa staymi wspczynnikami, ktre mona zawsze wprowadzi. Z
punktu widzenia przewidywanych wynikw pomiaru, czynnik lub uzupenia
informacje zawarta w skalarnej funkcji falowej informacja o rzucie kretu na o
z w ukadzie spoczynkowym czastki. Jeeli hamiltonian wieloczastkowy, peny
lub efektywny, nie zawiera oddziaywa miedzy czastkami, to rozwiazaniami sa
odpowiednio zsymetryzowane iloczyny jednoczastkowych funkcji falowych. Tego
przyblienia uywalimy dla elektronw w atomie, omawiajac ukad okresowy
pierwiastkw w rozdziale dwunastym. Dla fermionw wieloczastkowa funkcja
falowa musi by antysymetryczna wzgledem wymian czastek. Wynika z tego
zakaz Pauliego, ale w rozdziale dwunastym podalimy, e poniewa elektrony
maja spin 12 , to w kadym stanie teorii bez spinu mona umieci dwa elektrony. Moemy teraz pokaza jak sie to dzieje. Jednoczastkowej funkcji falowej
dla czastki bezspinowej 0 (~x) przypisujemy stan dwuczastkowy
1 2 1 2

.
(19.6)
2
Czynnik spinowy nie wpywa na to, e ta funkcja falowa jest funkcja wasna
hamiltonianu, ale zapewnia antysymetrie wymagana przez statystyke FermiegoDiraca. Zauwamy, e gdyby nie spin, taki stan dwuczastkowy byby niemoliwy,
bo cze niezalena od spinu (przestrzenna) jest symetryczna, a nie antysymetryczna.
Powysze rozumowanie moemy uoglni na przypadek dowolnego hamiltonianu
niezalenego od spinu, zastepujac zsymetryzowany iloczyn jednoczastkowych
przestrzennych funkcji falowych dowolna, symetryczna wzgledem wymiany czastek,
funkcja zmiennych przestrzennych (~x1 , ~x2 ). Tak jest zbudowany, w bardzo dobrym przyblieniu, stan podstawowy atomu helu. Dla stanw wzbudzonych
atomu helu sytuacja jest bardziej skomplikowana. Przypumy, e dwa elektrony zajmuja dwa rne stany przestrzenne opisywane przez funkcje falowe
1 (~x) i 2 (~x). Wtedy przy uwzglednieniu spinu mona zbudowa cztery stany
dwuczastkowe
s (~x1 , ~x2 ) = 0 (~x1 )0 (~x2 )

1
(1 (~x1 )2 (~x2 ) + 2 (~x1 )1 (~x2 )) (1 2 1 2 ),
2
1
a+ (~x1 , ~x2 ) = (1 (~x1 )2 (~x2 ) 2 (~x1 )1 (~x2 )) 1 2 ,
2
1
a0 (~x1 , ~x2 ) = (1 (~x1 )2 (~x2 ) 2 (~x1 )1 (~x2 )) (1 2 + 1 2 ),
2
1
a (~x1 , ~x2 ) = (1 (~x1 )2 (~x2 ) 2 (~x1 )1 (~x2 )) 1 2 .
2
s (~x1 , ~x2 ) =

(19.7)
(19.8)
(19.9)
(19.10)

Poniewa z punktu widzenia niezalenego od spinw rwnania Schrdingera,

i to nawet zawierajacego oddziaywania miedzy elektronami, czynniki spinowe
w tych funkcjach sa tylko staymi wspczynnikami, wartoci rednie energii w
trzech stanach zapisanych ze wskanikiem a musza by identyczne. Warto
110

energii odpowiadajaca stanowi ze wskanikiem s moe by natomiast inna,

bo inna jest przestrzenna cze funkcji falowej. Tu te mona uoglni rozumowanie wprowadzajac oglne funkcje pooe symetryczne i antysymetryczne
wzgledem wymiany czastek zamiast zsymetryzowanych i zantysymetryzowanych
iloczynw funkcji jednoczastkowych. Dla atomu helu wynika stad, e powinny
wystepowa dwa rodzaje poziomw energetycznych: singlety, do ktrych naley
stan podstawowy i triplety. Ten fakt by odkryty dowiadczalnie zanim powstaa
mechanika kwantowa i nie dawa sie zrozumie na gruncie starej teorii kwantw. Wyjanienie go byo jednym z wczesnych efektownych sukcesw mechaniki
kwantowej. Analogiczne rozumowanie wyjania fakt przedstawiony w rozdziale
pietnastym, e stan podstawowy dwu atomw wodoru po uwzglednieniu oddziaywania miedzy tymi atomami rozszczepia sie na singlet i triplet. Mona
nawet zrozumie, dla czego stan zwiazany odpowiada singletowi. Po to, eby
dwa atomy wodoru zwiazay sie w czasteczke, elektrony musza z duym prawdopodobiestwem znale sie w niewielkim obszarze miedzy dwoma protonami,
eby je przyciaga i tym samym ekranowa ich kulombowskie odpychanie. W
stanach a przestrzenna cze funkcji falowej jest antysymetryczna wzgledem
przestawienia elektronw. W zwiazku z tym jest rwna zero dla ~x1 = ~x2 i z
ciagoci niedua dla ~x1 ~x2 . To zmniejsza prawdopodobiestwo znalezienia
sie obu elektronw naraz w niewielkim obszarze. Cze przestrzenna funkcji
s jest symetryczna wzgledem przestawienia elektronw i ta trudno tam nie
wystepuje. Wobec tego ekranowanie jest skuteczniejsze i energia nisza. Podobnie naley rozumie uywany niekiedy przez chemikw zwrot, e po to eby powstao wiazanie chemiczne potrzebne sa dwa elektrony o przeciwnych spinach.
Nie chodzi tu o jakie siy zalene od spinu, tylko o to, eby cze przestrzenna
funkcji falowej bya symetryczna wzgledem przestawienia elektronw. Zauwamy
jeszcze, e przeciwne spiny oznaczaja w tym stwierdzeniu tylko funkcje spinowa
wystepujaca w funkcji s . To, e w funkcji a0 rzuty spinu elektronu na o z
te sa przeciwne, nie liczy sie.
Zbadamy na koniec wasnoci transformacyjne wektorw i przy obrotach.
W rozdziale siedemnastym pokazalimy, e dla obrotu o bardzo may kat d
wok osi k = x, y, z
k () = 1 + idG
k.
R

(19.11)

Obrt o skoczony kat moemy interpretowa jako N kolejnych obrotw o

. Jeeli N jest bardzo due i co za tym idzie kat N

jest bardzo may,
katy N
moemy napisa
k (d) =
R

1+

i
Gk
N

= eiGk ,

(19.12)

gdzie rwnoci staja sie dokadne przy N . Przechodzac od oglnych

operatorw do macierzy reprezentujacych je, dla czastek o spinie 12 otrzymujemy
Rk () = e

i
2 k

(19.13)

Ten wzr mona przepisa w innej postaci uywajac znanego twierdzenia Eulera
Rk () = cos

k + i sin
k
2
2

111

(19.14)

Rozwiniecie funkcji cos(x) w szereg potegowy zawiera wyacznie parzyste potegi

argumentu. Poniewa, jak atwo sprawdzi k2 = 1, czynnik k w argumencie
kosinusa mona zastapi macierza jednostkowa przed kosinusem. Rozwiniecie
funkcji sin(x) w szereg potegowy zawiera tylko nieparzyste potegi argumentu,
ale kada nieparzysta potega k jest rwna k , wiec czynnik k w argumencie
sinusa mona zastapi czynnikiem k mnoacym cay sinus. W kocu dostajemy
dogodniejsze wyraenie na macierz Rk ():

Rk () = 1 cos
+ ik sin
,
(19.15)
2
2

gdzie jedynka tustym drukiem oznacza dwuwymiarowa macierz jednostkowa.

W szczeglnoci dla obrotw wok osi z, podstawiajac macierz z i korzystajac
jeszcze raz z wzoru Eulera, otrzymujemy
Rz () =

ei
0

0
ei

(19.16)

Z tego wzoru wida, e mnoac wektory i lewostronnie przez macierz Rz ()

otrzymujemy

Rz () = ei 2 .

Rz () = ei 2 ;

(19.17)

Szczeglnie ciekawy jest wynik obrotu o kat 2. Dla skalarw, wektorw czy
tensorw taki obrt nic nie zmienia, co intuicyjnie jest do oczywiste. Tu
jednak zarwno wektor , jak i wektor zmienia znak. Poniewa kady wektor
w przestrzeni stanw nieruchomej czastki o spinie 21 da sie przedstawi jako
kombinacja liniowa wektorw i , kady wektor z tej przestrzeni zmienia znak
pod wpywem obrotu wok osi z o kat 2.
Kady obrt w przestrzeni trjwymiarowej mona przedstawi jako ciag
nastepujacych trzech obrotw o "katy Eulera": obrotu o kat wok osi z,
obrotu o kat wok osi y i obrotu o kat wok osi z. Dziaanie operatorw
obrotu wok osi z ju znamy. eby mc przeprowadzi dowolny obrt wystarczy jeszcze wiedzie, jak dziaaja obroty wok osi y. Podstawiajac we wzorze
(19.15) dla i = y macierz y otrzymujemy

Ry () =

cos

sin

cos 2

sin

(19.18)

Znw dla kata obrotu 2 jest to minus macierz jednostkowa, wiec kady wektor
pomnoony przez nia zmienia znak. atwo sprawdzi, e taka zmiana znaku
nastepuje przy obrocie o kat 2 wok dowolnej osi, nie tylko wok osi x, y, z.
Wielkoci, ktre przy obrotach transformuja sie tak jak tu opisalimy, sa nazywane spinorami. Zauwamy, e iloczyn n spinorw obrcony o kat 2 zyskuje
czynnik fazowy (1)n , a zatem znak zmienia sie wtedy i tylko wtedy, kiedy n
jest nieparzyste.
Pozostaja do przedyskutowania konsekwencje zyczne zmiany znaku spinora
przy obrocie o kat 2. Taki obrt nie powinien zmienia stanu ukadu. To, e
zmienia znak funkcji falowej, nie jest szkodliwe, bo stay czynnik fazowy w
funkcji falowej jest nieobserwowalny. Problem mgby powsta tylko wtedy,
gdybymy rozwaali sume wektorw stanu, z ktrych jeden, powiedzmy |i,
112

zmienia znak przy obrocie o kat 2, a drugi, powiedzmy |i, nie zmienia znaku.
Mielibymy wtenczas
R(2)(|i + |i) = |i |i.

(19.19)

To ju nie jest zmiana fazy, tylko mierzalna zmiana stanu. Wyjciem z tej
trudnoci jest przyjecie postulatu, e nie wolno tworzy kombinacji liniowych
z wektorw stanu zmieniajacych znak przy obrocie o 2 i wektorw stanu nie
zmieniajacych znaku przy takim obrocie. Ze wzgledu na zasade superpozycji
oznacza to w szczeglnoci, e jeden ukad nie moe mie stanw tych dwu
rodzajw. Nie moe te by przej miedzy takimi stanami. Wynika stad dalej,
e w ukadzie zawierajacym tylko czastki o spinie 12 , takie czastki moga pojawia sie czy znika tylko parami tak, eby parzysto ich liczby nie ulega zmianie. Podalimy ju te regue w rozdziale dwunastym, jako jeden ze sposobw
stwierdzania, e czastki sa fermionami. Rzeczywicie, mona udowodni, e zmiana znaku przy obrocie o kat 2 wystepuje dla wszystkich spinw powkowych,
czyli dla wszystkich fermionw, a nie wystepuje nigdy dla spinw cakowitych,
czyli dla bozonw. Oglna regua jest wiec, e dany ukad nie moe mie stanw
z rna parzystocia liczby fermionw i, co za tym idzie, e parzysto liczby
fermionw w ukadzie nie moe sie zmienia. Jeeli sie przestrzega tej reguy, to
zmiana znaku niektrych funkcji falowych przy obrocie o kat 2 nie prowadzi
do adnych sprzecznoci.

113

114

Rozdzia 20

Rwnanie Schrdingera dla

czastki ze spinem 1/2
1
2

mona oglnie zapisa w postaci

+ (~x)
,
(~x, sz ) = + (~x) + (~x) =
(~x)

Funkcje falowa czastki o spinie s =

(20.1)

gdzie sz oznacza rzut spinu na o z. W niezalenym od czasu rwnaniu Schrdingera,

x, sz )(~x, sz ) = E(~x, sz ),
H(~

(20.2)

x, sz ) musi wiec by macierza o dwu wierszach i dwu kolumnach.

operator H(~
Najprostszy jest przypadek, kiedy hamiltonian nie zaley od spinu, to znaczy
kiedy jest proporcjonalny do macierzy jednostkowej
x, sz ) =
H(~

x)
H(~
0

H(~x)

(20.3)

Wtedy rwnanie Schrdingera rozpada sie na dwa identyczne rwnanie bezspinowe

x)+ (~x)
H(~
x) (~x)
H(~

= E+ (~x),
= E (~x).

(20.4)
(20.5)

Jako rozwiazania mona przyja spinory

+ (~x, sz ) = (~x),

(~x, sz ) = (~x),

(20.6)

lub jakiekolwiek ich dwie, wzajemnie ortogonalne kombinacje liniowe. Pominelimy

wskanik przy funkcji (~x), bo w obu rozwiazaniach moe to by ta sama
funkcja. Musi tak nawet by, jeli warto wasna E, rozumiana jako warto
x)(~x) = E(~x), jest niezdegenerowna. Dla hamiltonianu
wasna rwnania H(~
niezalenego od spinu wylicza sie wiec funkcje wasne tak, jakby czastka miaa
spin zero, a nastepnie mnoy sie otrzymana funkcje przez spinor lub . W ten
sposb kademu rozwiazaniu bez spinu odpowiadaja dwa rozwiazania spinowe
o tej samej energii.
115

~j2

m2

~j

m1

~j1

Rysunek 20.1: Model wektorowy: kret j precesuje wok osi z tak, e jego
dugo i rzut na o z (m) sa stae. Wektory kretu j1 i j2 precesuja wok
wektora j tak, e ich dugoci pozostaja stae i e ich suma wektorowa jest stale
rwna j. Rzuty wektorw j1 , j2 na o z (m1 , m2 ) nie sa ustalone, ale ich suma
zawsze wynosi m.
Funkcje (~x, sz ) zdeniowane powyej nie sa naog funkcjami wasnymi
cakowitego kretu ukadu. Przyczyne ilustruje model wektorowy przedstawiony
na rysunku 1. Prostsza wersje tego modelu rozpatrywalimy w rozdziale szesnastym. Tu rozpatrujemy przypadek, kiedy cakowity kret j jest suma dwch
kretw j1 i j2 . Na przykad kret elektronu w atomie wodoru jest suma jego
kretu orbitalnego i jego spinu:
~j = ~l + ~s.

(20.7)

Nie bedziemy omawiali teorii skadanie kretw w mechanice kwantowej, ograniczajac sie do zwrcenia uwagi na fakty widoczne z modelu wektorowego (co oczywicie nie jest adnym dowodem!). W modelu, wektor wypadkowy ~j precesuje
wok osi z tak, e jego rzut m na te o pozostaje stay. Mamy wiec, jak to byo
omwione w rozdziale szesnastym, dobrze okrelone: dugo wektora ~j i jego
rzut na o z. Rzuty wektora ~j na osie x i y sa natomiast nieokrelone. Wektor ~j jest suma wektorowa wektorw ~j1 i ~j2 . Wymaga to, wedug elementarnej
geometrii, eby byy spenione tak zwane nierwnoci trjkata
|j1 j2 | j j1 + j2 .

(20.8)

Symbole j, j1 , j2 oznaczaja tu liczby kwantowe wystepujace na przykad w denicji

wektorw bazowych, a nie pierwiastki z wartoci wasnych operatorw kwadratw
kretw (podzielone przez h). Na przykad elektron P w atomie wodoru (l = 1)
moe mie tylko j = 21 lub j = 23 . Wektory j1 , j2 precesuja wok wektora j.
Jak wida z rysunku, nie tylko rzuty tych wektorw na osie x i y, ale take i ich
rzuty na o z sa nieokrelone. Zachodzi natomiast rwno
116

(20.9)

m = m 1 + m2 .

eby uzyska stan o danym krecie rwnym j i jego rzucie na o z rwnym m, czyli
|j, mi, naley zbudowa kombinacje liniowa stanw iloczynowych |j1 , m1 i|j2 , m2 i,
zawierajaca naog wszystkie skadniki, dla ktrych m1 +m2 = m. Nie bedziemy
dalej omawia tego problemu, cho jest to problem wany. Dla sferycznie
symetrycznego hamiltonianu mona jednoczenie z energia okreli wartoci
wasne operatorw kwadratu cakowitego kretu i jego rzutu na o z, podczas
gdy analogiczne operatory zbudowane z kretu orbitalnego, lub spinu, naog nie
komutuja z hamiltonianem.
Ciekawe sa przypadki, kiedy hamiltonian zaley od spinu. Na przykad dla
atomu wodoru uywa sie czesto hamiltonianu
~ ~ + h 1 V (r) ~ L.
~
x, sz ) = 1H
0 (~x) eh B
H(~
2me c
4m2e c2 r r

(20.10)

Pierwszy wyraz po prawej stronie jest zwykym bezspinowym hamiltonianem zawierajacym energie kinetyczna elektronu, energie oddziaywania kulombowskiego
elektronu z protonem i energie oddziaywania poruszajacego sie elektronu z
zewnetrznym polem magnetycznym. W szczeglnoci, jeeli elektron ma kret
~ to energia oddziaywania jego ruchu orbitalnego z polem magnetyorbitalny L,
cznym, dla nie za silnych pl, dana jest znanym z klasycznej zyki wzorem
e ~ ~
L B.
(20.11)
2mc
W tym wzorze e i m oznaczaja odpowiednio adunek elektronu (e < 0) i
mase elektronu. Mona te powiedzie, e kraacy elektron, jak kady kraacy
adunek elektryczny, wytwarza magnetyczny moment dipolowy
E1magn =

e ~
L,
(20.12)
2mc
ktrego energia oddziaywania z polem magnetycznym dana jest zwykym wyrae~
niem ~
B.
Drugi czon znany jako czon Pauliego daje dodatkowe oddziaywanie
elektronu z zewnetrznym polem magnetycznym. Skadowymi wektora ~ sa
macierze Pauliego, wiec z denicji iloczynu skalarnego

Bz
Bx iBy
~
B ~ =
.
(20.13)
Bx + iBy
Bz

~ orb =

Szczeglnie prosty jest przypadek, kiedy trzeci czon mona zaniedba, na przykad
dla tego, e pole magnetyczne jest bardzo silne. Wybierajac o z wzdu pola
magnetycznego mamy1 Bx = By = 0 i wobec tego niezalene od czasu rwnanie
Schrdingera przybiera posta

0 (~x) + B + (~x) = E+ (~x),

H

0 (~x) B (~x) = E (~x).

H

(20.14)
(20.15)
B

x
z
pole magnetyczne musi spenia rwnanie Maxwella B
+ yy + B
= 0,
x
z
zaoenie Bx = By = 0 oznacza, e Bz = Const, czyli e pole magnetyczne jest jednorodne.

1 Poniewa

117

Wprowadzilimy tu warto liczbowa momentu magnetycznego elektronu

=

|e|h
.
2me c

(20.16)

Ta liczba jest znana jako magneton Bohra. Zastepujac mase elektronu przez
mase nukleonu, otrzymalibymy inna, blisko dwa tysiace razy mniejsza, jednostke nazywana magnetonem jadrowym. Wida, e poprawka do energii od
czonu Pauliego rozszczepia poziom energetyczny na dwa, przesuniete odpowiednio o |B|. Efekt jest taki, jakby elektron posiada oprcz momentu magnetycznego zwiazanego z ruchem orbitalnym
~ orb jeszcze zwiazany ze spinem moment magnetyczny wielkoci , ktry sie ustawia rwnolegle lub antyrwnolegle
do pola magnetycznego. Formalnie mona napisa

~=

e ~
eh
~ =
S,
2mc
mc

(20.17)

~ oznacza spin elektronu. Zauwamy, e wspczynnik przy wektorze spinu

gdzie S
w tym wzorze jest dwa razy wiekszy ni wspczynnik przy krecie orbitalnym
we wzorze (20.12). Nie da sie wiec przedstawi energii oddziaywania z polem
magnetycznym jako iloczynu jakiego wspczynnika liczbowego i cakowitego
~ + S.
~ Dla danego J energie stanw o rnych L i S sa rnie
kretu J~ = L
przesuwane pod wpywem pola magnetycznego. Prowadzi to do rozszczepie
linii widm atomowych znanych jako efekt Zeemana. cilej mwiac, jest to
normalny efekt Zeemana. Zwykle w praktyce obserwuje sie anomalny efekt Zeemana, gdzie przyczynki do przesunie poziomw od drugiego i trzeciego czonu
w hamiltonianie (20.10) sa porwnywalne. Komplikuje to oczywicie teorie.
Jeeli pole magnetyczne nie jest jednorodne, to interesujace jest obliczenie siy, zalenej od tego pola, dziaajacej na elektron. Rniczkujac czon
Pauliego po z, zmieniajac znak i redniujac po stanie spinowym otrzymujemy
z-owa skadowa siy
Fz =

Bz
hz i,
z

(20.18)

gdzie zaoylimy, e hx i = hy i = 0. Ten wzr stanowi podstawe analizy

dowiadczenia Sterna - Gerlacha.
Trzeci czon ma taka posta tylko jeli potencja V (~x) jest sferycznie symetryczny,
co zaznaczylimy piszac V (r). Jest to tak zwane sprzeenie spin-orbita, ktre
moe by zinterpretowane nastepujaco. Elektron w swoim ruchu orbitalnym
wytwarza pole magnetyczne. To pole oddziauje ze spinowym momentem magnetycznym elektronu. Powodowane przez ten czon rozszczepienia linii widmowych atomu wodoru sa nazywane struktura subtelna linii. Rzeczywicie, te
rozszczepienia sa znacznie mniejsze ni rnice miedzy wartociami wasnymi
bezspinowego hamiltonianu. Analogiczne rozszczepienia sa natomiast due i
wane w zyce jadrowej.
Jest jeszcze wiele innych efektw spinowych, ktrych nie uwzglednilimy w
hamiltonianie (20.10). Wspomnimy jeszcze jeden. Energia oddziaywania momentu magnetycznego elektronu z momentem magnetycznym jadra daje tak
zwana strukture nadsubtelna linii. Na przykad stan podstawowy atomu wodoru
rozszczepia sie na dwa stany o energiach tak bliskich, e przejciom miedzy
niemi odpowiada promieniowanie o dugoci fali okoo 21cm, co odpowiada
118

czestoci okoo 1420 megahercw. To promieniowanie jest wykorzystywane

przez astronomw do oceny iloci wodoru w rnych obszarach kosmosu. Obserwujac modykacje czestoci tej fali, mona nawet ocenia pola magnetyczne
w obszarach, z ktrych to promieniowanie pochodzi. Badania nadsubtelnych
rozszczepie linii widmowych atomw daja te wane informacje o strukturze
jader.

119

120

Rozdzia 21

Rwnania ruchu obrazy

mechaniki kwantowej
rwnanie Schrdingera
zalene od czasu.
W mechanice klasycznej, znajac stan ukadu w jakiej chwili t = t0 , mona za
pomoca rwna ruchu przewidzie stan tego ukadu w jakiejkolwiek pniejszej
chwili t > t0 . W mechanice kwantowej sprawa jest bardziej skomplikowana, bo
wektor stanu, okrelajacy stan ukadu, nie jest wielkocia mierzalna. Mierzalne

sa tylko wartoci rednie, czyli elementy macierzowe h|O|i,

gdzie operator O
odpowiada wielkoci mierzalnej O, a |i jest wektorem stanu ukadu. Mona
wiec zrobi prawie dowolne zaoenie o zalenoci wektora stanu |i od czasu,
a nastepnie otrzyma poprawna zaleno elementu macierzowego od czasu
przez zaoenie odpowiedniej zalenoci operatora od czasu. Mona te wybra
prawie dowolnie zaleno operatora od czasu i uzyska poprawna zaleno elementu macierzowego od czasu przez dopasowanie zalenoci wektorw stanu od
czasu. Z powodu tej dowolnoci istnieje wiele "obrazw" mechaniki kwantowej,
ktre wszystkie daja te same przewidywania dla zalenoci od czasu wielkoci
mierzalnych, ale proponuja bardzo rne rwnania ruchu dla wektorw stanu
i operatorw. Rnica miedzy mechanika kwantowa Schrdingera i mechanika
kwantowa Heisenberga polegaa gwnie na tym, e uywali rnych obrazw
mechaniki kwantowej.
Zamy na przykad, e wektor stanu ukadu spenia rwnanie
ih

|i = A|i,
dt

(21.1)

gdzie operator A jest dowolnym operatorem hermitowskim tak, e rwnanie dla

dualnego wektora stanu ma posta
ih

h| = h|A.
dt

Zakadamy teraz, e rwnanie ruchu dla operatorw ma posta

121

(21.2)

i h
dO
O
+ O .
H A,
=
(21.3)
dt
h
t

Rniczkujac element macierzowy h|O|i

po czasie zgodnie ze zwyka regua
rniczkowania iloczynu i podstawiajac za pochodne wektorw i operatorw
podane wyej wzory otrzymujemy
h
i

d
i

O
|i + h| O |i.
h|O|i
= h| H,
(21.4)
dt
h
t
Powysze rwnanie
Ten wynik w ogle nie zaley od wyboru operatora A.

okazuje sie poprawne, jeeli operator H interpretowa jako hamiltonian ukadu,

i stanowi jedna z podstawowych zasad mechaniki kwantowej. Pokaemy dalej w
tym rozdziale, jak ten fakt mona prbowa zrozumie. Wynika z niego jednak,
e podane na poczatku tego rozdziau rwnanie ruchu dla wektorw stanu i op Jeeli
eratorw sa poprawne przy kadym wyborze hermitowskiego operatora A.
potramy uzasadni ktrekolwiek z nich, to tym samym uzasadnilimy postulat
(21.4). Chocia formalnie kady wybr A jest rwnie dobry, powstaje pytanie,
czy w praktyce jaki wybr nie jest dogodniejszy od innych. Wedug powszechnego przekonania nie ma jakiego najlepszego wyboru. W rnych sytuacjach
rne wybory okazuja sie dogodne. Rnych obrazw mechaniki kwantowej
opisano w literaturze wiele, ale szczeglnie czesto uywane sa nastepujace trzy.
Obraz Heisenberga. W tym obrazie A = 0, a zatem wektory stanu nie
zalea od czasu. Zaleno od czasu operatorw jest natomiast dana do
skomplikowanym rwnaniem Heisenberga:

i h i O
dO
H, O +
=
.
(21.5)
dt
h
t
Zastosowania obrazu Heisenberga zostana omwione w rozdziale dwudziestym piatym.
To znaczy, e tylko
Obraz Schrdingera. W tym obrazie A = H.

jawna zaleno operatorw od czasu jest uwzgledniona. ddtO = tO . Operatory bedace funkcjami tylko wsprzednych, skadowych wektorw pedu,
spinw itd, w ogle od czasu nie zalea. Wektor stanu natomiast, spenia
do skomplikowane rwnanie Schrdingera zalene od czasu
d

|i = H|i.
(21.6)
dt
Obraz Schrdingera zostanie uyty w tym rozdziale do uzasadnienia postulatu (21.4). Rne jego zastosowania omwimy w rozdziaach dwudziestym drugim, dwudziestym trzecim i dwudziestym czwartym. Z tego, e
wiecej miejsca powiecamy obrazowi Schrdingera ni obrazowi Heisenberga, nie naley wyciaga wniosku, e obraz Heisenberga jest mniej wany.
Rzeczywicie, proste nierelatywistyczne problemy zwykle atwiej jest rozwiazywa i dyskutowa w obrazie Schrdingera, ale w bardziej skomplikowanych problemach, zwaszcza relatywistycznych, czesto obraz Heisenberga okazuje sie dogodniejszy.
ih

122

 Obraz oddziaywania, nazywany te obrazem Diraca lub obrazem Tomon

agi. Ten obraz stosuje sie tylko w sytuacji, kiedy hamiltonian ukadu H

jest suma dwu operatorw hermitowskich H0 i H1 . Zwykle operator H0

1 zaburzeniem. W obrajest hamiltonianem niezaburzonym, a operator H

zie oddziaywania A = H1 i rwnania ruchu przybieraja posta

d
1 |i,
|i = H
dt

i h i O
dO
=
H0 , O +
.
dt
h
t
ih

(21.7)
(21.8)

Ewolucja operatorw jest wiec taka, jaka byaby w obrazie Heisenberga,

1 by zaniedbywalny, a ewolucja funkcji falowej jest taka,
gdyby operator H
jaka byaby w obrazie Schrdingera, gdyby hamiltonianem by opera 1 . W sytuacji, kiedy stosuje sie rachunek zaburze, operator H
1
tor H
jest "may" i wektor stanu powoli zmienia sie z czasem. Ten obraz jest
szczeglnie wygodny przy wyprowadzaniu wzorw metody zaburze dla
procesw zalenych od czasu.
Poniewa wektory stanu i operatory zmieniaja sie z upywem czasu inaczej
w kadym z obrazw, powstaje pytanie, jak porwnywa stany i operatory w
rnych obrazach. Zwykle przyjmuje sie konwencje, e w chwili t = 0 wektory stanu i operatory maja jakie dane wartoci, a nastepnie z upywem czasu
zmieniaja sie, w kadym obrazie inaczej.
Pokaemy teraz uzasadnienie postulatu (21.4). Nie jest to aden dowd
postulatw sie nie dowodzi ale rozumowanie pomagajace zrozumie, skad sie
taki postulat wzia. Jak ju wspominalimy, zaoenie (21.4) jest rwnowane
z rwnaniami ruchu w ktrymkolwiek obrazie. Wybieramy obraz Schrdingera
i zakadamy, e hamiltonian jest operatorem lokalnym (rozdzia sidmy). Wtedy zalene od czasu rwnanie Schrdingera w reprezentacji pooe przybiera
posta1
(~x)
x)(~x).
= H(~
(21.9)
t
To rwnanie jest podobne do rwna dla operatorw skadowych pedu. Na
przykad
ih

(~x)
= px (~x)(~x).
(21.10)
x
Niema w tym podobiestwie nic dziwnego, bo jak wiadomo z teorii wzglednoci
energia i wektor pedu, podobnie jak czas i wektor pooenia, tworza razem jeden czterowektor. Pozostaje tylko do wyjanienia rnica w znaku. Ot, eby
takimi czterowektorami wolno byo operowa jak zwykymi wektorami euklidesowymi, trzeba przyja, e czwarta skadowa jest urojona. Mamy wiec czterowektory (~x, it) oraz (~
p, iE). Powyszemu wzorowi dla skadowych (trj)pedu odpowiada
= +ih , co byo do
= ih czyli E
wiec wzr dla czwartych skadowych iE
it
t
wykazania.
ih

d
1 Pena pochodna po czasie zamienia si
e na cz
astkow
a, bo h~
x| dt
|i =
rniczkowanie po czasie ma by prowadzone przy staym ~
x.

123

h~
x|i
t

Mona sie przekona o tej rnicy znakw jeszcze prociej, jeeli przyja,
~
e klasyczny wzr na pole fali paskiej eit+ik~x jest te wzorem na funkcje
falowa czastki swobodnej. eby uzyska czynnik rwny skadowej pedu, trzeba
te funkcje zrniczkowa po odpowiedniej wsprzednej, pomnoy przez ih i
skorzysta ze wzoru de Brogliea. eby uzyska czynnik rwny energii, trzeba te
funkcje zrniczkowa po czasie, pomnoy przez +ih i skorzysta ze wzoru Einsteina. Wida stad, e rwnanie Schrdingera zalene od czasu jest naturalnym
odpowiednikiem wzoru na operatory skadowych pedu, co oczywicie nie jest
dowodem jego poprawnoci. Dowodem takim jest ogromna liczba przewidywa
zgodnych z dowiadczeniem, ktre za pomoca tego rwnania uzyskano.

124

Rozdzia 22

Stany stacjonarne i pakiety

falowe
Rwnanie Schrdingera zalene od czasu mona atwo rozwiaza analitycznie,
jeli spenione sa nastepujace dwa warunki.
Hamiltonian nie zaley explicite od czasu, to znaczy
x)
H(~
= 0.
t

(22.1)

Rozwiazania niezalenego od czasu rwnania Schrdingera z tym hamiltonianem

x)n (~x) = En n (~x)
H(~

(22.2)

sa znane.
W takim przypadku, wprowadzajac oznaczenie
n (~x, t) = n (~x)ein t ,
gdzie jak zwykle n =

En
h
,

(22.3)

atwo sprawdzi przez podstawienie, e

n (~x, t)
x)n (~x, t).
= H(~
(22.4)
t
Otrzymujemy wiec obszerna klase rozwiaza zalenego od czasu rwnania Schrdingera.
Stany ukadu odpowiadajace tym rozwiazaniom sa znane jako stany stacjonarne
i maja szereg ciekawych wasnoci. Poniewa dla kadej wartoci t funkcja falowa
n (~x, t) jest funkcja wasna hamiltonianu odpowiadajaca wartoci wasnej En ,
ukad w stanie stacjonarnym ma energie rwna En , cile okrelona i niezalena od czasu. Prawdziwe jest te twierdzenie odwrotne: jeeli ukad ma cile
okrelona energie En staa w czasie, co znaczy, e dla kadej chwili t funkcja
falowa jest wektorem wasnym hamiltonianu do wartoci wasnej En , to stan
ukadu jest stanem stacjonarnym.
Dla chwili t = 0 czynnik wykadniczy w funkcji falowej jest rwny jeden i
otrzymujemy
ih

125

(22.5)

n (~x, 0) = n (~x).

Rozwiazanie niezalenego od czasu rwnania Schrdingera jest tu wiec warunkiem poczatkowym dla rwnania Schrdingera zalenego od czasu. Dla rwnania rniczkowego pierwszego rzedu wzgledem czasu, jak zalene od czasu
rwnanie Schrdingera, warunek poczatkowy jednoznacznie okrela rozwiazanie.
Poniewa, oczywicie, take rozwiazanie okrela jednoznacznie warunek poczatkowy
znale wszystkie moliwe rozwiazania rwnania znaczy to samo co znale
rozwiazania odpowiadajace wszystkim moliwym warunkom poczatkowym. Stany
stacjonarne sa rozwiazaniami dla szczeglnych warunkw poczatkowych (22.5).
Sa to jedyne rozwiazania przy takich warunkach poczatkowych. Stany o ustalonej
energii, jak stan podstawowy atomu wodoru czy piaty stan wzbudzony oscylatora harmonicznego, sa stanami stacjonarnymi. W stanie stacjonarnym
|n (~x, t)|2 = |n (~x)|2 .

(22.6)

Gesto prawdopodobiestwa znalezienia czastki w przestrzeni jest wiec niezalena od czasu i taka, jak wynika z rozwiazania niezalenego od czasu rwnania
Schrdingera.
W oglnym przypadku funkcja wyraajaca warunek poczatkowy: (~x, 0), nie
jest funkcja wasna hamiltonianu, ale poniewa wektory wasne hamiltonianu
stanowia ukad zupeny, zawsze moemy napisa
X
(~x, 0) =
cn n (~x).
(22.7)
n

Jak zwykle piszemy sume, ale pamietamy, e jej cze lub cao moe zosta
zastapiona caka. Rozwiazaniem rwnania Schrdingera zalenego od czasu jest
w tym wypadku funkcja falowa
X
(~x, t) =
cn n (~x)ein t ,
(22.8)
n

co atwo sprawdzi przez podstawienie. Poniewa takie rozwiazanie potramy

zbudowa dla kadego warunku poczatkowego, jest to oglne rozwiazanie zalenego od czasu rwnania Schrdingera w przypadku, kiedy hamiltonian nie
zaley explicite od czasu. Jest oczywicie problem praktyczny eby korzysta
z tego rozwiazania trzeba zna funkcje wasne hamiltonianu: n (~x). Wanym
zastosowaniem tych rozwiaza jest badanie ewolucji w czasie pakietw falowych:
w chwili t = 0 budujemy pakiet falowy, ktry ma takie wasnoci jak chcemy,
a nastepnie budujemy odpowiadajace mu rozwiazanie rwnania Schrdingera
zalenego od czasu i patrzymy, co sie z pakietem dzieje w miare upywu czasu.
Oczywicie, eby taka analize przeprowadzi, trzeba mie dany hamiltonian
x).
H(~
Przykady pakietw falowych omwimy w nastepnym rozdziale. Tu chcemy
zwrci uwage na pewna oglna ich wasno. Przypumy, e wybralimy
warunek poczatkowy dla czastki w jednym wymiarze
1

x2

e 4R2 ,

(22.9)
2R2
gdzie R2 jest liczba dodatnia. Znajac gesto prawdopodobiestwa |(x, 0)|2 ,
atwo znale (porwnaj nastepny rozdzia) rednie: hxi = 0 i hx2 i = R2 . Jeeli
(x, 0) =
4

126

wiec parametr R2 jest may, ten pakiet opisuje czastke dobrze zlokalizowana w
otoczeniu punktu x = 0. Na pytanie, jak ten pakiet bedzie ewoluowa w miare
upywu czasu, nie da sie bez dalszych zaoe odpowiedzie. Jeeli hamiltonian
jest hamiltonianem oscylatora harmonicznego ze staa siowa dobrana tak, e
0 (x) = (x, 0), to odpowiadajace temu warunkowi poczatkowemu rozwiazanie
zalenego od czasu rwnania Schrdingera jest stanem stacjonarnym i rozkad
prawdopodobiestwa znalezienia czastki w przestrzeni nie bedzie sie w ogle
zmienia. Jeli hamiltonian jest hamiltonianem czastki swobodnej, to pakiet
jest skomplikowana superpozycja fal paskich o rnych czestociach. Kada
taka fala z osobna daaby jednakowa gesto prawdopodobiestwa znalezienia
czastki w kadym punkcie przestrzeni ( < x < ); ale przy t = 0, w superpozycji, dla x 0 interferencja jest konstruktywna i prawdopodobiestwo
znalezienia czastki jest znaczne, wszedzie gdzie indziej interferencja jest destruktywna i prawdopodobiestwo znalezienia czastki jest bliskie zera. Wybierzmy z
tej superpozycji dwie fale o czestociach 1 > 2 . W chwili t = 0 te dwie fale interferuja konstruktywnie, czyli maja w przyblieniu takie same fazy. Po upywie
czasu t powstanie miedzy nimi rnica faz (1 2 )t Et/h, gdzie rnice
energii E1 E2 oznaczylimy E i czas t od powstania pakietu oznaczylimy t.
Pki ta rnica jest maa, interferencja jest dalej konstruktywna. Interferencja
destruktywna moe sie pojawi dopiero kiedy
Et h.

(22.10)

Ten wynik mona stosowa do caego pakietu, jeli E jest odpowiednio urednione po parach fal paskich skadajacych sie na pakiet.
Zauwamy, e to rozumowanie, ktre przeprowadzilimy na przykadzie swobodnego pakietu falowego, mona zastosowa przy dowolnym hamiltonianie,
jeli tylko na poczatku, w chwili t = 0, mamy pakiet dobrze zlokalizowany
w przestrzeni, powstay dzieki interferencji skadnikw o rnych energiach.
To jest synna zasada nieokrelonoci Heisenberga dla energii i czasu: czas
potrzebny na to, eby pakiet sie rozpyna (znikna), moe by dowolnie duy
czy nawet nieskoczony, ale nie moe by duo mniejszy ni stosunek parametru
h do typowej rnicy energii dla fal stanowiacych pakiet. Parametr E nazywa
sie czesto szerokocia pakietu w energii. Zasada nieokrelonoci dla czasu i
energii jest wcia jeszcze przedmiotem dyskusji i bada. Wzr jest zawsze
taki jak podalimy powyej, ale rne jego interpretacje prowadza do rnych
nierwnowanych, cho prawdziwych, twierdze.

127

128

Rozdzia 23

Swobodne pakiety falowe

W tym rozdziale najpierw przedyskutujemy zachowanie pakietw falowych stanowiacych odpowiednik, w mechanice kwantowej, klasycznej czastki swobodnej o
masie m, spoczywajacej w punkcie x = 0. Hamiltonian takiej czastki jest hamiltonianem bez oddziaywa
p~2
.
(23.1)
2m
Pedu czastki i jej pooenia nie da sie w mechanice kwantowej jednoczenie cile
okreli, ale bedziemy budowali pakiety, gdzie te wielkoci sa w dobrym przyblieniu okrelone. Ograniczymy sie do przypadku jednowymiarowego, bo wtedy
wzory sa najprostsze, a uoglnienie na wiecej wymiarw jest atwe i nic istotnie
nowego nie wnosi. W poprzednim rozdziale wprowadzilimy jednowymiarowy
pakiet gaussowski, ktremu dla chwili t = 0 odpowiada funkcja falowa
H=

e 4R2 .

e 2R2 .

x2

(23.2)
2R2
Rozkad prawdopodobiestwa dla pooenia czastki jest dany przez kwadrat
moduu funkcji falowej. Mamy wiec
(x, 0) =
4

(x, 0) =

2R2

x2

(23.3)

Ten rozkad jest pokazany na rysunku 1 (krzywa dla t = 0). Im mniejsze jest R2 ,
tym bardziej rozkad jest skupiony w otoczeniu punktu x = 0. Z symetrii wida,
e warto rednia hxi = 0. Dobra miara szerokoci rozkadu jest wariancja,
ktra przy zerowej redniej dana jest wzorem
Z +
2
dx(x, 0)x2 .
(23.4)
hx i =

Podstawiajac gesto ze wzoru (23.3) otrzymujemy

hx2 i(t = 0) = R2 .

(23.5)

Waski rozkad moliwych pooe atwo jest otrzyma dobierajac odpowiednio

mae R, ale chcielibymy jeszcze, eby i rozkad pedu by waski. Funkcje falowa
w reprezentacji pedw dla chwili t = 0 otrzymujemy wstawiajac do wzoru na
129

R(x, t)

0.8

0.6

0.4

0.2

-30

-20

-10

10

20

30

x
R

Rysunek 23.1: Rozkad prawdopodobiestwa znalezienia czastki opisywanej

przez pakiet gaussowski omwiony w tekcie. Kolejne, coraz szersze krzywe
odpowiadaja wartociom iloczynu E t = 0, 12 h, h, 23 h
funkcje falowa w reprezentacji pedw jedynke zoona z wektorw wasnych
operatora pooenia

(p)

(p) =

dxhp|xihx|(0)i.

(23.6)

Pierwszy czynnik pod caka jest sprzeeniem zespolonym funkcji falowej w

reprezentacji pooe czastki o ustalonym pedzie p (rozdzia dziewiaty). Drugi
czynnik jest funkcja falowa (23.2). Argument funkcji (0) oznacza, e wektor
stanu jest liczony dla chwili t = 0. Mamy wiec

(p)

(p) =

px
x2
dx

ei h 4R2 =
4
2h 2R2

r r
R R22p2
4 2
e h ,
h

(23.7)

atwo sprawdzi, e kwadrat moduu tej funkcji jest znormalizowany do jednoci, e warto rednia pedu hpi = 0 i otrzyma wariancje
hp2 i =

h2
.
4R2

(23.8)

Warunkiem na maa wariancje pedu jest wiec due R2 , w sprzecznoci z warunkiem na maa wariancje pooenia x. Nie ma w tym nic zaskakujacego. Na mocy
zasady nieokrelonoci Heisenberga (rozdzia smy) iloczyn wariancji pooenia
i pedu nie moe by mniejszy ni 41 h2 . Wymuszanie bardzo maej wariancji
pooenia, musi wiec prowadzi do bardzo duej wariancji pedu. W przypadkach makroskopowych, dzieki maemu wspczynnikowi h2 we wzorze na wariancje pedu, mona uzyska jednoczenie mae wariancje i pooenia, i pedu. Do
takich przypadkw odnosi sie dyskusja w tym rozdziale. Jeeli jednak potrzebujemy na przykad lokalizacji elektronu w objetoci rzedu objetoci atomu, czy
130

nukleonu w objetoci rzedu objetoci jadra, to wariancja pedu robi sie dua i
czastka z okrelonymi jednoczenie pedem i pooeniem jest bardzo kiepskim
obrazem rzeczywistoci. W rozwaanym tu przykadzie najprawdopodobniejsza
jest warto pedu zero, ktrej odpowiada zerowa energia. Jako typowa warto
2
i
ec
energii, ktra oznaczymy E, przyjmiemy jej warto rednia hp
2m . Mamy wi
h2
.
(23.9)
8mR2
Poniewa hxi = 0 i hpi = 0, rozwaany pakiet jest odpowiednikiem klasycznej czastki spoczywajacej w punkcie x = 0. Klasycznie taki stan jest trway.
Zobaczymy teraz, co sie z nim dzieje wedug mechaniki kwantowej. Funkcjami
wasnymi hamiltonianu i jednoczenie rozwiazaniami zalenego od czasu rwnania Schrdingera sa funkcje
E =

p (x, t) =

px
1
ei h ip t ,
2h

(23.10)

gdzie
p2
.
(23.11)
2mh
Funkcje falowa opisujaca stan poczatkowy pakietu moemy zapisa w postaci
Z +
dphx|pihp|(0)i.
(23.12)
hx|(0)i =
p =

Pierwszy czynnik pod caka jest funkcja falowa w reprezentacji pooe, czastki
ktra ma ped p (rozdzia dziewiaty), drugi jest funkcja falowa w reprezentacji
pedw, stanu poczatkowego pakietu (23.7). Podstawiajac otrzymujemy
r r
Z +
1 4 2 R R22p2 i px
dp
(x, 0) =
(23.13)
e h e h .
2h h

Zgodnie z dyskusja z poprzedniego rozdziau, za pomoca wzoru (23.10) otrzymujemy funkcje falowa pakietu wana dla dowolnego czasu, zastepujac czynnik
px
px
ei h czynnikiem ei h ip t :
r r
Z +
1 4 2 R R22p2 i px ip t

dp
(x, t) =
e h e h
.
(23.14)
2h h

To jest znowu caka Gaussa, ktra atwo jest wykona i otrzymuje sie
p
(t) (t) x22
4R ,
(23.15)
(x, t) =
e
4
2R2
gdzie
(t) =
1 + 16

tE
h

2 .

(23.16)

Dla t = 0 wspczynnik (t) = 1 i otrzymujemy pakiet poczatkowy. W miare

upywu czasu wspczynnik (t) maleje i pakiet sie rozmywa (rysunek 1). Zauwamy, e zgodnie z zasada nieokrelonoci dla czasu i energii rozmycie jest
131

zaniedbywalne, jeli iloczyn tE jest znacznie mniejszy od h. Rozmycie dotyczy

tylko pooenia czastki. Rozkad pedu zachowuje sie w czasie. Iloczyn wariancji
wsprzednej x i wariancji pedu ronie nieograniczenie, ale od poczatku jest
2
niemniejszy od granicznej wartoci h4 wynikajacej z zasady nieokrelonoci dla
pedu i wsprzednej.
W oglnym przypadku jednowymiarowy, swobodny pakiet falowy mona zapisa w postaci
Z +
px
(23.17)
dp(p)ei h ip t .
(x, t) =

Zakadamy, e funkcja (p) jest dobrana tak, e w chwili t = 0, w dobrym

przyblieniu x x0 i p p0 . Szczeglny przypadek, jedna z wielu moliwych
takich funkcji dla x0 = 0, p0 = 0, rozwaalimy powyej. Rozkad pedu dany
jest przez kwadrat moduu funkcji (p) i nie zmienia sie z upywem czasu.
Zbadamy natomiast ewolucje rozkadu przestrzennego |(x, t)|2 .
2
Funkcja p p0 , bo p p0 . Dokadniej, z tosamoci p2 = (p0 + (p p0 )) =
2
2
p0 + 2p0 (p p0 ) + (p p0 ) otrzymujemy
p p0 +

v0
(p p0 ).
h

(23.18)

W tym wzorze pominelimy may wyraz proporcjonalny do (pp0 )2 i wprowadzilimy predko pakietu v0 = pm0 . Podstawiajac do wzoru (23.17) i biorac warto
bezwzgledna otrzymujemy

Z +

p(xv0 t)
i
.

|(x, t)| =
(23.19)
dp (p)e

Ta caka rni sie od caki dajacej funkcje |(x, 0)| tylko podstawieniem x v0 t
w miejsce x. O cace |(x, 0)| zaoylimy, e ma wartoci istotnie rne od zera
tylko, jeli x x0 . Wynika stad, e caka |(x, t)| ma wartoci istotnie rne
od zera tylko jeli x v0 t x0 . Czyli, jeli
x x0 + v0 t.

(23.20)

To znaczy, e w rozpatrywanym tu przyblieniu pakiet (x, t) przesuwa sie bez

zmiany ksztatu, ruchem jednostajnym z predkocia v0 wzdu osi x-w. Jest
to spodziewany wynik dla klasycznej czastki, na ktra nie dziaa adna sia.
Naley jednak pamieta, e przedstawiony tu wynik jest tylko przyblieniem.
Pena analiza, uwzgledniajaca zaniedbany tu wyraz rzedu (p p0 )2 wskazuje,
e w miare ruchu pakiet powoli sie rozpywa.

132

Rozdzia 24

Rozpraszanie
Badajac procesy rozpraszania, mona uzyska wiele cennych informacji o ukadach
zycznych. Ta metoda jest stosowana w rnych dziedzinach zyki, od zyki
czastek, przez zyke jadrowa, atomowa i molekularna do zyki fazy skondensowanej. Od strony dowiadczenia podstawowym pojeciem jest przekrj czynny.
Rozwaamy czastki padajace na jaka tarcze. Zakadamy, e kada z tych
czastek ma taki sam ped skierowany wzdu osi z. Czastki sa niezalene i, pomijajac oddziaywania z tarcza, kada z nich z jednakowym prawdopodobiestwem moe tra w kady punkt paszczyzny (x, y) prostopadej do kierunku
wiazki, czyli do pedu poczatkowego p~i padajacych czastek. W tych warunkach
dobrze okrelona jest wielko ni rednia liczba czastek padajacych na jednostke powierzchni paszczyzny prostopadej do wiazki. Ta wielko ma wymiar
cm2 . Na skutek oddziaywania z tarcza padajace czastki ulegaja rozproszeniu.
Procesy rozpraszania moga by bardzo rne. Czastka padajaca moe zmieni
swj ped, moe znikna, moga zosta wytworzone inne czastki, moe sta sie
co z tarcza itd. Przypumy, e mamy detektor rejestrujacy interesujacy nas
rodzaj rozprosze na przykad rozproszenia elastyczne, w ktrych kocowy
ped czastki p~f tworzy z pedem czastki padajacej p~i kat miedzy i + d i z
ppaszczyzna (x > 0, z) kat miedzy i + d. Taki ukad jest naszkicowany
na rysunku 1. Oznaczmy ND liczbe czastek zarejestrowanych przez detektor.
Oczywicie ta liczba jest bezwymiarowa. Wtedy przekrj czynny zdeniowany
jest wzorem
ND = ni .

(24.1)

eby wymiary sie zgadzay, przekrj czynny musi mie wymiar powierzchni.
Na przykad mona go liczy w cm2 . W zyce jadrowej i zyce czastek znacznie
popularniejsza jest jednostka "barn"; 1 barn = 1024 cm2 . Zauwamy, e przekrj
czynny jest zawsze przekrojem czynnym na jaki proces, zdeniowanym przez
detektor. Ten proces moe by bardzo oglny. Na przykad rozpatruje sie
cakowity przekrj czynny, to znaczy przekrj czynny na jakiekolwiek oddziaanie czastki padajacej z tarcza.
Sens geometryczny przekroju czynnego wyjania nastepujacy przykad (rysunek 2). Na dua powierzchnie o polu A, prostopada do pedu wiazki, pada ni A
czastek. Na powierzchni A znajduje sie mae kko o powierzchni s. Obliczymy
133

detektor

p~f

tarcza
p~i

Rysunek 24.1: Czastka nadlatuje z pedem p~i rwnolegym do osi z. Pod wpywem oddziaywania z tarcza, ped czastki ulega zmianie. Warunkiem traenia do
narysowanego detektora jest, eby kierunek pedu kocowego by bliski kierunku
p~f . Kat rozpraszania jest .

Rysunek 24.2: Prawdopodobiestwo, e czastka padajaca prostopadle na

powierzchnie A tra w czarny kraek o powierzchni s wynosi przy zaoeniach podanych w tekcie As . Stad przekrj czynny na traenie w kraek wynosi
s.

134

przekrj czynny na traenie w to kko. Liczba czastek padajacych na centymetr kwadratowy powierzchni A wynosi ni . Poniewa kada z czastek moe z
jednakowym prawdopodobiestwem tra w kady punkt powierzchni A, prawdopodobiestwo, e okrelona czastka tra w kko wynosi As . Na mocy prawa
wielkich liczb, dla bardzo duej powierzchni A, i co za tym idzie dla bardzo
duej liczby padajacych czastek, liczba czastek, ktre traa w kko, jest rwna
iloczynowi liczby czastek padajacych ni A i prawdopodobiestwa traenia dla
jednej czastki As . To daje ND = ni s. Stad przekrj czynny wynosi s czyli jest
rwny polu kka. Istotne sa tu zaoenia zrobione przy deniowaniu przekroju
czynnego. Dobry strzelec mgby za kady strzaem traa w kko, co nie
daoby adnych informacji o powierzchni kka, ale wtedy zaoenie, e kada
para wsprzednych (x, y) jest rwnie prawdopodobna, nie byoby spenione.
Inne byyby te wyniki, gdyby traenie w jaki punkt (x, y) uatwiao, lub utrudniao, nastepne traenia w tej okolicy, czyli gdyby nie byo spenione zaoenie
o niezalenoci padajacych czastek.
Zadaniem dla teorii jest obliczenie przekroju czynnego na badany proces w
oparciu o jakie zaoenia zyczne. Jeli wyniki sa zgodne z dowiadczeniem, zaoenia sa potwierdzone, jeli nie, naley je odrzuci, lub zmodykowa. Czesto
zaoenia zawieraja parametry, ktrych wartoci nie znamy. Wtedy porwnanie z dowiadczeniem daje odpowied na dwa pytania: czy wyliczony przekrj
czynny jest poprawny przy jakichkolwiek rozsadnych wartociach parametrw i,
jeeli tak, to jakie sa, najlepiej pasujace do danych, wartoci parametrw. Klasycznym przykadem takiej analizy byo oszacowanie przez Rutherforda promienia
jadra atomu azotu, na podstawie danych o przekroju czynnym na elastyczne
rozpraszanie czastek alfa na azocie. Podstawowymi pojeciami teoretycznymi w
takiej analizie sa macierz S i amplituda rozpraszania, ktre teraz omwimy.
Przyjmujemy nastepujacy model procesu rozpraszania. Czastka padajaca
przylatuje z daleka i pki jest daleko od tarczy, moe by w dobrym przyblieniu opisywana jako czastka swobodna z jakim pedem p~in , lub (cilej!) jako
swobodny pakiet falowy in (~x, t). W jakim skoczonym przedziale czasu wok
chwili t = 0 czastka padajaca oddziauje z tarcza i wtedy jej funkcja falowa
(~x, t) moe by bardzo rna od funkcji falowej czastki swobodnej. Potem
czastka oddala sie od tarczy i w kocu znw moe by opisywana jako czastka
swobodna z jaka funkcja falowa out (~x, t). Zauwamy, e to jest tylko pewien
model procesu rozpraszania, ktry nie zawsze sie stosuje. Na przykad, kiedy
meteor traa w Ziemie, jest to niewatpliwie proces rozpraszania, ale nie ma
stanw |out i. Kometa przelatujaca obok Soca moe mie tor paraboliczny.
Parabola nie ma asymptot, wiec ruch nie zdaa do ruchu prostoliniowego swobodnej czastki, jakkolwiek dua jest odlego miedzy kometa i Socem. Mimo
istnienia takich kontrprzykadw, zakres stosowalnoci opisanego tu modelu jest
tak duy, e ograniczymy sie do niego.
Przez stany poczatkowe rozumiemy stany czastek swobodnych, w ktre przechodza prawdziwe stany czastek padajacych, kiedy czas t . Stany poczatkowe |in i stanowia ukad zupeny. Jako baze w przestrzeni stanw poczatkowych
wybiera sie pakiety falowe z niele okrelonym pedem p~ p~i . W dowiadczeniu
zwykle redni ped czastki padajacej jest znany, ale nie znamy funkcji falowej
pakietu. Na szczecie okazuje sie, e przy rozsadnych zaoeniach wyniki nie
zalea od takich szczegw. Zrobimy wiec (niecise!) zaoenie, e stanami
poczatkowymi sa stany o okrelonym pedzie |~
pi i. Podobnie deniujemy stany
kocowe, jako stany w ktre przechodza stany czastek rozproszonych na tar135

czy, kiedy czas t +. Z zaoenia sa to stany czastek swobodnych, ktre

stanowia ukad zupeny. Jako baze w przestrzeni tych stanw wybieramy znw
(nieciso!) stany czastki swobodnej o dokadnie okrelonym pedzie |~
pf i.
Zwykle wiemy, jaki by ped poczatkowy czastki rozpraszanej, czyli stan |~
pi i, i
wiemy ktre ze stanw kocowych nas interesuja, czyli ktre zapewniaja traenie czastki do detektora. Czastka w stanie |~
pi i, na skutek oddziaywania z
tarcza, przechodzi w superpozycje stanw kocowych z rnymi pedami p~f .
Opiszemy ten efekt jako dziaanie operatora S na stan |~
pi i:
pi i.
|~
pi i S|~

(24.2)

pi i.
Sf i = h~
pf |S|~

(24.3)

S = 1 + iT.

(24.4)

Stan po prawej stronie jest stanem kocowym stanowiacym superpozycje stanw

|~
pf i. Zgodnie z oglnymi zasadami, amplituda prawdopodobiestwa na przejcie ze stanu poczatkowego |~
pi i do danego stanu kocowego |~
pf i jest iloczynem

skalarnym wektora S|~

pi i i wektora |~
pf i. Oba te wektory nalea do tej samej
przestrzeni stanw kocowych, wiec iloczyn jest dobrze zdeniowany. Operator
S jest podstawowym pojeciem w teorii rozpraszania. Ze wzgledw historycznych
czeciej ni o operatorze mwi sie o macierzy S, ktrej elementami sa liczby

Zauwamy, e wektor |~
pi i jest z przestrzeni stanw poczatkowych, a stan |~
pf i z
przestrzeni stanw kocowych.
Szczeglnie prosty jest przypadek, kiedy rozpraszania w ogle nie ma, na
przykad z braku tarczy, wtedy wektor |~
pi i nie zmienia sie w procesie rozpraszania i macierz S jest macierza jednostkowa. cilej mwiac, jest macierza jednostkowa, jeli uywamy wektorw stanu (znormalizowalnych pakietw falowych),
a delta Diraca, jeli uywamy wektorw uoglnionych. Dalej, dla uproszczenia
wzorw, bedziemy zakadali, e w tym przypadku macierz S jest macierza jednostkowa. Poniewa w braku rozpraszania przekrj czynny na dowolny proces
powinien by rwny zero, wprowadza sie oprcz operatora i macierzy S jeszcze
amplitude rozpraszania T zdeniowana wzorem

Wida, e przy braku rozpraszania, kiedy macierz S jest macierza jednostkowa,

amplituda rozpraszania znika. Dziaajac operatorem iT na stan poczatkowy
otrzymujemy "fale rozproszona", ktra stanowi rnice miedzy fala w stanie kocowym i fala padajaca. W oglnym przypadku przekrj czynny jest z denicji
proporcjonalny do kwadratu moduu odpowiedniego elementu macierzowego
amplitudy rozpraszania. Wyprowadzenie wspczynnika proporcjonalnoci w
tym wzorze wymaga analizy kinematyki procesu, ktrej tu nie bedziemy omawia. Zwrcimy natomiast uwage, na ciekawe zjawisko oglne.
Z zachowania liczby czastek w rozpraszaniu elastycznym wynika, e dziaanie
operatorem S nie moe zwiekszy normy wektora. Moe natomiast zmieni jego
faze. Przypadek S = 1 jest moliwy i odpowiada znanej z optyki zmianie fazy
fali o . W tym przypadku jednak
|T |2 = |S 1|2 = 4.

(24.5)

To znaczy, e przekrj czynny jest cztery razy wiekszy od przekroju geometrycznego, ktry odpowiada przypadkowi S = 0, kiedy fala rozproszona dokad136

nie znosi sie z fala padajaca i kiedy wszystkie czastki, ktre oddziaay, sa rejestrowane przez detektor. Taki duy przekrj czynny nie prowadzi do sprzecznoci
z dowiadczeniem, bo dla S = 1 mamy tylko, rozpraszanie "w przd", kiedy
czastki rozproszone sa dla detektorw nieodrnialne od padajacych. Amplituda rozproszenia w przd, ktra zwykle mona oszacowa przez ekstrapolacje
z pomiarw rozpraszania elastycznego pod bardzo maymi katami, daje ciekawe
informacje poprzez tak zwane twierdzenie optyczne. To twierdzenie pochodzi
z optyki, gdzie oznacza, e osabienie wiazki padajacej (cie) jest dane przez
ilo wiata rozproszonego (nie w przd) i zaabsorbowanego. W normalizacji,
w ktrej funkcja falowa stanu kocowego przy odlegoci od tarczy r daacej do
nieskoczonoci dana jest wzorem (rozdzia dziesiaty)
pz

(x) ei h +

f (, ) i pr
e h ,
r

(24.6)

twierdzenie optyczne przybiera posta

p
Imf ( = 0).
(24.7)
4h
W tym wzorze tot oznacza cakowity przekrj czynny, a Imf cze urojona amplitudy f . Argument = 0 wskazuje, e wystepuje tu amplituda rozproszenia
w przd. Dowiadczalnie do atwo jest zmierzy kwadrat moduu amplitudy
f , rwny rniczkowemu przekrojowi czynnemu na rozpraszanie elastyczne, i
cakowity przekrj czynny tot . Twierdzenie optyczne umoliwia uzyskanie informacji o fazie amplitudy rozpraszania elastycznego f dla = 0.
tot =

137

138

Rozdzia 25

Obraz Heisenberga
W obrazie Heisenberga wektory stanu nie zalea od czasu:
d
|i = 0,
dt
a operatory speniaja rwnanie ruchu Heisenberga

(25.1)

i h i O
d
O=
H, O +
.
(25.2)
dt
h
t
Do tego, e wielkoci mierzalne, jak ped czy pooenie, zalea od czasu, jestemy
przyzwyczajeni w mechanice klasycznej. Okazuje sie, e w obrazie Heisenberga
mechaniki kwantowej uzyskuje sie szereg wynikw wygladajacych bardzo podobnie do klasycznych, chocia oczywicie ich interpretacja jest inna. Zilustrujemy
to przykadami.
Prawo zachowania energii.
Kady operator komutuje sam ze soba. Stosujac rwnanie ruchu Heisenberga
do hamiltonianu otrzymujemy

H
dH
=
.
(25.3)
dt
t
Jeeli hamiltonian nie zaley explicite od czasu, to jest staa ruchu. Ten wynik
bardzo przypomina klasyczna zasade zachowania energii, ale naley pamieta, e
w mechanice kwantowej operator Hamiltona nie jest wielkocia mierzalna, wiec
fakt, e w obrazie Heisenberga nie zaley od czasu, nie jest przewidywaniem
nadajacym sie do bezporedniego porwnania z dowiadczeniem. Zakadajac,
e hamiltonian nie zaley explicite od czasu, moemy natomiast napisa

d
dH

|i = h|H|i
= 0.
(25.4)
dt
dt
Pierwsza rwno jest poprawna tylko w obrazie Heisenberga, gdzie wektory |i
d
i h| nie zalea od czasu, wiec mona przesuna operator dt
. Druga rwno jest
poprawna niezalenie od obrazu, bo warto rednia operatora odpowiadajacego
wielkoci mierzalnej jest mierzalna i nie zaley od obrazu. Otrzymalimy wiec
twierdzenie nadajace sie do porwnania z dowiadczeniem: jeli hamiltonian nie
zaley explicite od czasu, to warto rednia energii ukadu jest zachowywana.
Jeeli energia ukadu jest okrelona dokadnie lub prawie, sytuacja jest bardzo
h|

139

podobna do tego, co znamy z zyki klasycznej. Mierzac energie w rnych

chwilach czasu (wymaga to uycia zespou, a nie jednego ukadu, rozdzia drugi),
otrzymujemy zawsze wynik ten sam, lub prawie. Jeeli natomiast rozkad energii
ukadu ma dua wariancje, wyniki kolejnych pomiarw moga by bardzo rne,
cho mona pokaza1 , e ich rozkad jest stay w czasie.
Wzory Ehrenfesta.
Dla hamiltonianu jednoczastkowego w postaci
p~2
+ V (~x)
(25.5)
2m
obliczymy pochodne po czasie operatorw wsprzednych i operatorw skadowych pedu. Te operatory nie zalea explicite od czasu, wiec problem sprowadza
sie do obliczenia odpowiednich komutatorw. Zaczynamy od skadowej x-owej
wektora pooenia. Mamy

h
i
h2 2

,x
,
(25.6)
H, x
=
2m x2
H=

bo operator x
komutuje z operatorami wsprzednych, a wiec i z operatorem
energii potencjalnej, oraz z operatorami skadowych pedu py i pz , a operatorem

. eby znale komutator,

odpowiadajacym x-owej skadowej pedu jest ih x
dziaamy nim na dowolna funkcje f (x). Otrzymujemy
2

2 (xf (x))
2 f (x)

,x
f (x) =
x
= 2 f (x).
(25.7)
2
2
x
x
x2
x

Te rwnoci zachodza dla dowolnych funkcji f (x). Jeeli dwa operatory dziaajac na kady wektor daja ten sam wynik, to musza by rwne (rozdzia
sidmy), wiec
2

,x
=2 .
(25.8)
x2
x
Podstawiajac ten wynik do rwnania ruchu, i korzystajac raz jeszcze z denicji
operatora odpowiadajacego x-owej skadowej pedu, otrzymujemy

d
x
px
=
.
(25.9)
dt
m
Wyglada to na elementarny wzr z mechaniki: pochodna wsprzednej po czasie,
czyli skadowa predkoci, jest rwna odpowiedniej skadowej pedu podzielonej
przez mase czastki. Ale znw stosuje sie dyskusja z poprzedniego przykadu.
eby dosta wynik nadajacy sie do porwnania z dowiadczeniem, trzeba wzia
wartoci rednie operatorw wystepujacych po obu stronach rwnoci. Otrzymujemy
d
h|
px |i
h|
x|i =
.
(25.10)
dt
m
I znw, jeli mamy do czynienia ze stanem, w ktrym wsprzedna i ped sa do
dokadnie okrelone, sytuacja jest bliska znanej z klasycznej zyki. W oglnym
przypadku jednak, wyniki pomiarw moga by bardzo dalekie od przewidywa
1 Dowd wynika z uwagi, e zachowywana jest nie tylko warto rednia hamiltonianu, ale
i warto rednia kadej potegi hamiltonianu.

140

klasycznych. Analogiczne wyniki otrzymuje sie dla pochodnych czasowych pozostaych dwu wsprzednych.
Dla skadowej x-owej wektora pedu mamy
i
i h
d
px
px , V (~x) .
(25.11)
=
dt
h
Wykorzystalimy tu fakt, e operator px komutuje z operatorami odpowiadajacymi
wszystkim skadowym wektora pedu, a wiec i z operatorem energii kinetycznej.
Podstawiajac wyraenie na operator px i rozumujac jak w poprzednim przypadku otrzymujemy
V (~x)
d
px
=
= Fx ,
dt
x

(25.12)

gdzie sie F~ zdeniowalimy, jak w klasycznej zyce, jako minus gradient potencjau. Otrzymane rwnanie wyglada jak klasyczne rwnanie Newtona, ale
znw bezporedni sens zyczny ma tylko rwno dla wartoci rednich
d
h|
px |i = h|Fx |i.
(25.13)
dt
Rwnania opisane w tym punkcie sa znane jako rwnania Ehrenfesta. Zapiszemy
je w postaci wektorowej

d
|i = h|p~|i ,
h|~x
dt
m
d

h|p~|i = h|F~ |i.

dt

(25.14)
(25.15)

Symetrie i prawa zachowania.

W zyce klasycznej istnieja wane powiazania miedzy symetriami ukadu
i prawami zachowania. Na przykad, zamy, e energia ukadu nie zmienia
sie przy przesunieciach ukadu rwnolegych do osi x. To jest pewna symetria
ukadu. Fakt, e energia kinetyczna nie zmienia sie przy przesunieciach, jest
oczywisty. Wane jest natomiast, e nie zmienia sie take energia potencjalna.
To znaczy, e energia potencjalna nie zaley od wsprzednej x. Wobec tego,
x-owa skadowa siy, ktra jest minus pochodna energii potencjalnej wzgledem
x, jest rwna zero, a w takich warunkach, jak wynika z rwna Newtona, x-owa
skadowa pedu jest zachowywana. Pokaemy teraz, jak sie otrzymuje analogiczne wyniki w mechanice kwantowej.
Wprowadzamy operator Tx (a) przesuniecia o wektor a, rwnolegy do osi x.
Ten operator z denicji dziaa na funkcje wedug wzoru
Tx (a)f (x) = f (x + a).

(25.16)

Dla bardzo maego przesuniecia da, pomijajac czony rzedu (da)2 , mamy
i

(25.17)
Tx (da)f (x) = (1 + da )f (x) = (1 + da px )f (x).
x
h
To, e hamiltonian nie zmienia sie przy przesunieciach, oznacza e dla dowolnej
funkcji (~x) dziaanie przesunietym i nieprzesunietym hamiltonianem daje ten
sam wynik
141

 Tx (da)(~x) = H(~
x).
Tx (da)H

(25.18)

Zauwamy, e w wyraeniu po lewej stronie operator Tx (da) przesuwa zarwno

hamiltonian, jak i funkcje (~x), ale dla funkcji (~x) to przesuniecie jest skompensowane przeciwnym przesunieciem pochodzacym od operatora Tx (da). Tak
wiec przesuniety jest tylko hamiltonian. Poniewa powysza rwno zachodzi
Tx (da) =
dla kadej funkcji (~x), wynika z niej rwno operatorowa Tx (da)H
i stad, mnoac stronami prawostronnie przez Tx (da), zerowanie sie komutaH
tora
=0
[Tx (da), H]

(25.19)

Na podstawie wzoru (25.17) ten wzr oznacza, e operator px komutuje z hamiltonianem, a zatem, na mocy rwnania ruchu Heisenberga, e x-owa skadowa
pedu jest zachowywana formalnie zupenie jak w klasycznej zyce. Jak ju
wiemy, w mechanice kwantowej otrzymujemy stad sprawdzalne dowiadczalnie
przewidywanie dla wielkoci rednich
d
h|
px |i = 0.
(25.20)
dt
Podobnie jak w klasycznej mechanice ten wynik mona znacznie uoglni. Jeeli
hamiltonian nie zmienia sie przy zmianie ktrejkolwiek wsprzednej, niekoniecznie
kartezjaskiej, to kanonicznie sprzeony z ta wsprzedna ped jest zachowywany.
Na przykad, jeli hamiltonian nie zmienia sie przy obrotach wok osi z, czyli
przy zmianach kata , to skadowa z-owa kretu jest zachowywana. Jeli hamiltonian jest sferycznie symetryczny, to znaczy nie zmienia sie przy adnych obrotach, wszystkie skadowe kretu sa zachowywane, chocia nie wiecej ni jedna na
raz jest okrelona.
Podobiestwo wzorw klasycznych do wzorw mechaniki kwantowej w obrazie Heisenberga odegrao zasadnicza role przy odkryciu mechaniki kwantowej.
Heisenberg postulowa relacje znane mu z mechaniki klasycznej, a nastepnie
interpretowa je kwantowo.

142

Rozdzia 26

Metoda zaburze zalenych

od czasu
Metoda zaburze zalenych od czasu, to jest metoda zaburze zastosowana do
zalenego od czasu rwnania Schrdingera:
ih

d|(t)i

= H|(t)i.
dt

(26.1)

da sie
Jak zwykle w metodzie zaburze zakadamy, e peny hamiltonian H
zapisa w postaci
=H
0 + H
1,
H

(26.2)

1 jest proporcjonalne do maego parametru . Bedziemy

gdzie zaburzenie H
niekiedy pisa
1 = V (t).
H

(26.3)

Parametr powinien by "may"w sensie teorii zaburze, to znaczy taki, e

szereg
|(t)i =

k=0

k | (k) (t)i

(26.4)

jest szybko zbieny. Szersza dyskusja tego zaoenia bya podana w rozdziale
13.
0 nie zaley od czasu i ma znane,
Zakadamy, e hamiltonian niezaburzony H
niezalene od czasu, wektory wasne i wartoci wasne
0 |ni = En |ni.
H

(26.5)

Zauwamy zmiane oznacze w porwnaniu do dyskusji metody zaburze dla

rwnania Schrdingera niezalenego od czasu teraz En oznacza warto wasna
hamiltonianu niezaburzonego.
Bedziemy szukali perturbacyjnego przyblienia do rozwiazania zalenego od
czasu rwnania Schrdingera (26.1) przy warunku poczatkowym
143

(26.6)

|(0)i = |ki,

0 . Przy tym wyborze

gdzie |ki jest jednym z wektorw wasnych hamiltonianu H
warunku poczatkowego wzory wychodza najprostsze, a ze wzgledu na liniowo
rwna rozszerzenie na bardziej oglne warunki poczatkowe nie przedstawia
trudnoci. Poniewa rwnanie Schrdingera jest pierwszego rzedu wzgledem
czasu, warunek poczatkowy jednoznacznie okrela poszukiwane rozwiazanie.
Podobnie jak w metodzie zaburze niezalenych od czasu, podstawiamy
rozwiniecie (26.4) do rwnania w tym przypadku do zalenego od czasu rwnania Schrdingera i przyrwnujemy do zera wspczynniki przy kolejnych
potegach parametru . W rzedzie 0 otrzymujemy
d| (0) (t)i
= H0 | (0) (t)i.
(26.7)
dt
To rwnanie dyskutowalimy ju w rozdziale dwudziestym drugim. Jak atwo
sprawdzi przez podstawienie, rozwiazaniem speniajacym warunek poczatkowy
(26.6) jest stan stacjonarny
ih

| (0) (t)i = ei

Ek t
h

(26.8)

|ki.

W tym przyblieniu ukad nigdy nie opuci stanu |ki, co zreszta w przyblieniu, w ktrym zaburzenie jest cakowicie zaniedbane nie powinno dziwi. Dla
czonw rzedu otrzymujemy rwnanie
ih

d (1) (t)i
0 | (1) (t)i + V (t)| (0) (t)i.
=H
dt

(26.9)

Wektor | (0) (t)i ju znamy. Wektora | (1) (t)i bedziemy szuka w postaci
| (1) (t)i =

cn (t)ei

En t
h

|ni,

(26.10)

gdzie sumowanie przebiega po wszystkich n, dla ktrych okrelone sa wartoci

wasne i wektory wasne hamiltonianu niezaburzonego. Podstawiajac do rwnania (26.9) i mnoac powstae rwnanie stronami przez wektor dualny hm|
otrzymujemy po prostych przeksztaceniach
dcm (t)
1
= eimk t hm|V (t)|ki,
dt
ih
gdzie wprowadzilimy oznaczenie
mk =

Em E k
.
h

(26.11)

(26.12)

Warunek poczatkowy (26.6) daje

cn (0) = nk .

(26.13)

Cakujac stronami rwnanie (26.11) otrzymujemy dla m 6= k

cm (t) =

1
ih

dt eimk t hm|V (t )|ki,

144

(26.14)

Dolna granica cakowania jest tu wybrana tak, eby warunki poczatkowe byy
spenione.
Na mocy tego wzoru, prawdopodobiestwo e ukad, ktry w chwili t = 0 by
w stanie |ki, znajdzie sie w chwili t w stanie |mi rnym od stanu poczatkowego,
wynosi
Z t
2

1 (t )|ki .
Pkm (t) = h2
dt eimk t hm|H

(26.15)

1 , wynika stad, e znaleziony

Czynnik , ktry zamienia operator V na operator H
(1)
przez nas wektor | (t)i wystepuje w rozwinieciu (26.4) wektora |(t)i pomnoony przez . eby podkreli, e te prawdopodobiestwa przej sa rzedu
2 , zapisuje sie niekiedy wzr (26.15) w postaci
Pkm (t) =

Z
2

2 t imk t
(t )|ki .
dt
e
hm|
V
2

h
0

(26.16)

Znajac prawdopodobiestwa przej do wszystkich stanw rnych od stanu |ki

i wiedzac, e suma prawdopodobiestw wszystkich moliwych przej jest rwna
jeden, otrzymujemy
X
Pkk (t) = 1
Pkm (t)
(26.17)
m6=k

Bezporednie obliczenie tego prawdopodobiestwa metoda zaburze byoby trudniejsze. Dla wspczynnikw cm z m 6= k, pierwsze nie znikajace czony rozwiniecia
perturbacyjnego sa rzedu i ich kwadraty daja pene wkady rzedu 2 do prawdopodobiestw przejcia |cm |2 . Dla wspczynnika ck , rozwiniecie perturbacyjne
zaczyna sie od jedynki i, eby obliczy peny wkad rzedu 2 do |ck |2 , trzeba by
obliczy ck te z dokadnocia do czonw rzedu 2 .
W tym rozdziale wyprowadzilimy podstawowe wzory na prawdopodobiestwa
przej w pierwszym przyblieniu rachunku zaburze zalenych od czasu. W
nastepnych rozdziaach omwimy szczeglne przypadki i zastosowania tych wzorw.

145

146

Rozdzia 27

Zaburzenie stae w czasie

Rozpatrzymy teraz przypadek zaburzenie staego w czasie, miedzy chwila waczenia
t = 0 i chwila wyaczenia t = T (rysunek 1). Na przykad, w chwili t = 0
umieszczamy atomy wodoru w jednorodnym polu elektrycznym. Po czasie
T wyaczamy pole. Pytanie jest, ile atomw wodoru zostao zjonizowanych?
Jak zawsze w metodzie zaburze, wynik jest tym bardziej wiarygodny, im
sabsze jest zaburzenie, ale w podanym tu przykadzie wany jest stosunek
pola zewnetrznego do typowego pola wewnatrz atomu. Jak dyskutowalimy
w rozdziale trzynastym, cakiem silne pola, liczac w woltach na centymetr, sa
w tej skali sabe.
Zgodnie z wynikami z poprzedniego rozdziau, prawdopodobiestwo przejcia ze stanu poczatkowego |ki do jakiego wybranego stanu kocowego |ni dane
jest dla czasw t > T wzorem
2 |Vnk |2
Pkn (t) =
h2

Z
2
T

dteink t .

(27.1)

Wykorzystalimy tu zaoenie, e element macierzowy Vnk = hn|V |ki znika dla

t > T , a dla 0 < t < T nie zaley od czasu i wobec tego moe by wyciagniety
przed cake. Wykonujac cakowanie otrzymujemy

Z
1

ei 2 nk T (ei 12 nk T ei 21 nk T )
T
1
2

ink t
sin
nk T . (27.2)
dte
=
=

nk

0
ink
2
Vnk (t)

Rysunek 27.1: Element macierzowy zaburzenia staego w czasie V .

147

sin2 x
x2

1
0.8
0.6
0.4
0.2

-10

-5

10

Rysunek 27.2: Po podstawieniu x = 12 kn T jest to wykres czeci zalenej od

czestoci nk we wzorze na prawdopodobiestwo przejcia ze stanu |ki do stanu
|ni.
Druga rwno wynika z tego, e dla kadego rzeczywistego x: |eix | = 1 i eix
eix = 2i sin x. Podstawiajac do wzoru na prawdopodobiestwo otrzymujemy

2 |Vnk |2 4 sin2 21 nk T 2
Pkn (t) =
T .
(27.3)
2 T2
nk
h2
Zauwamy, e prawdopodobiestwo przejcia nie zaley od czasu t > T , ktry
mona pooy nieskoczono, natomiast zaley od czasu dziaania zaburzenia
T . Zaleno prawdopodobiestwa przejcia od rnicy energii miedzy stanami
poczatkowym i kocowym, proporcjonalnej do nk , jest zawarta w drugim
uamku po prawej stronie. Wykres tej zalenoci pokazany jest na rysunku
2.
Jak wida z rysunku, najprawdopodobniejsze sa przejcia zachowujace energie, to znaczy takie, dla ktrych nk = 0. Dla ustalonej wartoci parametru
1
nk T,
(27.4)
2
prawdopodobiestwo przejcia zawsze zawiera czynnik T 2 , ale wspczynnik
proporcjonalnoci jest bardzo may, jeli modu x jest duy. Uznajmy za nieprawdopodobne te przejcia, dla ktrych modu x jest wiekszy od jakiego x0 . Odpowiada
to ograniczeniu na zmiane energii (z denicji dodatnia)
x=

x0
.
(27.5)
T
A zatem dla dugich czasw T energia jest prawie, e zachowywana. Iloczyn
nieokrelonoci energii E i czasu T jest rzedu h zgodnie z zasada nieokrelonoci
dla energii i czasu. Zauwamy, e nie ma tu adnej korelacji miedzy rozmyciem
energii E i sia zaburzenia . Jakkolwiek delikatnie ukad jest zaburzany, zawsze wywouje to zmiany energii rzedu Th . Dla maego prawdopodobiestwo
E < 2h

148

oddziaania zaburzenia z ukadem moe by znikome, ale jeeli ju to oddziaywanie zajdzie, to typowa zmiana energii nie zaley od . Jest to jeden z
powodw, dla ktrych wedug mechaniki kwantowej nie mona przeprowadzi
na ukadzie pomiaru nie zaburzajac go.
W dalszym ciagu tego rozdziau bedziemy dyskutowali przypadek, kiedy
czas T jest bardzo dugi. Podobnie jak przy dyskusji sabych p (rozdzia
trzynasty) okazuje sie, e czas bardzo dugi w skali atomowej nie musi by dugi
liczac w sekundach. To jest wane, bo gdyby ten czas by za dugi, to zaburzenie
byoby due i rachunek zaburze by sie nie stosowa. Bedziemy wiec formalnie
rozpatrywali granice T , pamietajac jednak, e wyniki otrzymane w tej
granicy maja zakres stosowalnoci siegajacy te do niezbyt dugich czasw.
W procesie jonizacji atomu wodoru przez stae pole elektryczne, i w wielu innych wanych przykadach, interesuje nas nie tyle prawdopodobiestwo przejcia
do jakiego jednego cile okrelonego stanu kocowego, co prawdopodobiestwo
przejcia do grupy stanw o zblionych energiach. Jak wynika z poprzedniej
dyskusji, jeeli prawdopodobiestwo przejcia nie ma by znikomo mae, to energie tych stanw musza by bliskie energii stanu poczatkowego, tym blisze im
duszy jest czas T . Chcemy wiec obliczy
Z
X
sin2 x
2
(27.6)
|Vnk |2 2 dn T 2 .
Pkn () = 2
x
h
n
Sumowanie po n zastapilimy po prawej stronie cakowaniem. Zrobimy teraz
trzy zaoenia upraszczajace, ktre zwykle sa bardzo dobrze spenione

Stany n, dla ktrych prawdopodobiestwo przejcia nie jest zaniedbywalne, rnia sie nieznacznie energia i zwykle sa do siebie do podobne.
Zaniedbamy wiec zaleno elementw macierzowych od n.
Rozkad stanw kocowych jest ciagy, lub prawie ciagy, w energii. Przyjmiemy
wiec, e
dn = (Ef )dEf ,

(27.7)

gdzie gesto stanw kocowych (Ef ) jest staa. W rzeczywistoci gesto

stanw zaley od ich energii, ale przejcia moliwe przy duych czasach
T nastepuja do tak waskiego przedziau energii, e te zaleno moemy
zaniedba.
Cakowanie po energii rozciagniemy od minus do plus nieskoczonoci.
Poza waskim zakresem energii odpowiadajacym nk 0 przej praktycznie nie ma, wiec to zaoenie nie zmienia w istotny sposb wynikw.
Przy tych zaoeniach, zmieniajac zmienne z n na Ef , a nastepnie z Ef na x,
otrzymujemy
Z
X
2 |Vnk |2
2h 2 + sin2 x
Pkn () =
dx.
(27.8)
T
(E
)
f
T
x2
h2

Korzystajac ze wzoru

sin2 x
dx = ,
x2
149

(27.9)

ktrego nie bedziemy tu wyprowadza, otrzymujemy

X
n

lub rwnowanie

Pkn () =

2
|Vnk |2 (Ef )T,
h

d X
2
1 |ki|2 (Ef ).
|hn|H
Pkn () =
dT n
h

(27.10)

(27.11)

Ten ostatni wzr jest znany jako zota regua Fermiego. Fermi go nie odkry,
ale w swoich znakomitych wykadach z mechaniki kwantowej tyle problemw za
jego pomoca rozwiazywa, e nazywa go zota regua (regola doro) i ta nazwa
przyjea sie.
Wedug zotej reguy Fermiego, prawdopodobiestwo przejcia na jednostke
czasu dziaania zaburzenia jest stae. Na przykad, w danym polu elektrycznym,
w ciagu dwu godzin ulegnie jonizacji dwa razy wiecej atomw ni w ciagu jednej godziny. Ten wynik jest zgodny z intuicja. Zauwamy, e otrzymalimy go
dzieki cakowaniu po stanach kocowych. Dla przejcia do jednego stanu n przy
|nk T | 1 prawdopodobiestwo przejcia jest proporcjonalne do T 2 , a nie do
T . Ten bardzo duy dodatkowy czynnik jest kompensowany znikomo maym
wspczynnikiem. Operowanie takimi wielkociami typu zero razy nieskoczono jest niewygodne i dla tego stosujac metode zaburze zalenych od czasu,
jeeli taki problem wystepuje, staramy sie go unikna przez przejcie do wielkoci
zcakowanych. Inny przykad tego podejcia spotkamy w rozdziale trzydziestym
trzecim.

150

Rozdzia 28

Kinematyka rozpraszania
elastycznego
W nastepnym rozdziale pokaemy, jak metoda zaburze z zaburzeniem staym
w czasie mona wyprowadzi wzr na rniczkowy przekrj czynny w rozpraszaniu elastycznym. W tym rozdziale wprowadzimy potrzebne wiadomoci z kinematyki. Z kinematyki, to znaczy te, do ktrych nie sa potrzebne informacje o
tym, jakie oddziaywanie powoduje rozpraszanie.
Przez rozpraszanie elastyczne rozumiemy rozpraszanie, w ktrym ani pocisk,
ani tarcza nie ulegaja zmianie. W takich procesach energia kinetyczna jest zachowywana. W przypadku rozpraszania jednej czastki na nieruchomym potencjale V (~x) znaczy to, e modu pedu czastki w stanie kocowym jest taki sam
jak w stanie poczatkowym. Zmieni sie moe tylko kierunek pedu i ewentualnie spin, ale efektw spinowych nie bedziemy tu dyskutowa. Przykadami
procesw nieelastycznych sa wszystkie procesy z produkcja czastek i procesy, w
ktrych liczba czastek nie ulega zmianie, ale ktra z czastek zostaje wzbudzona.
W przypadku dwu czastek rozpraszajacych sie elastycznie na sobie, analiza jest
bardzo podobna, jeli prowadzi ja w ukadzie rodka masy pary. Modu pedu
kadej z czastek jest zachowywany i jako masa wystepuje masa zredukowana
pary (rozdzia jedenasty). Bedziemy tu mwili o rozpraszaniu jednej czastki na
potencjale, ale naley pamieta, e przeniesienie tych wynikw na rozpraszanie
dwuczastkowe jest bardzo proste.
Przy opisie rozpraszania elastycznego wygodnie jest wprowadzi detektory
rejestrujace wszystkie czastki rozproszone elastycznie1 , ktre traaja do elementu kata bryowego d. Mona rwnowanie myle o obszarze d na
powierzchni odpowiedniej kuli jednostkowej w zwykej przestrzeni lub w przestrzeni
pedw. Liczba zlicze ND jest w tych warunkach funkcja powierzchni d, i to
zarwno pola tej powierzchni, jak i jej pooenia na powierzchni kuli. Jeeli
jednak rednica powierzchni d jest dostatecznie maa, to zwykle liczba ND dla
danego pooenia na powierzchni jest proporcjonalna do pola powierzchni d i
nie zaley od ksztatu d. Gesto padajacych czastek ni (rozdzia dwudziesty
czwarty) nie zaley od wyboru detektora, wiec moemy zapisa przekrj czynny
na rozpraszanie elastyczne do kata bryowego d w postaci
1 Sprawdzenie

tego moe wymaga pomiaru energii

151

d
d.
(28.1)
d
Wspczynnik przy d po prawej stronie, ktry zaley od pooenia detektora,
ale nie zaley ju ani od ksztatu, ani od pola d, jest znany jako rniczkowy
przekrj czynny rozpraszania elastycznego.
Jeeli ped czastki padajacej oznaczymy p~i i ped czastki rozproszonej p~f , to
rnica tych pedw wynosi
(d) =

~ = p~i p~f .
hK

(28.2)

Te rnice nazywa sie pedem przekazanym, bo to jest ped, ktry utracia czastka
padajaca i, jeli cakowity ped jest zachowywany, zyskaa tarcza. Podnoszac
obie strony tego wzoru do kwadratu, pamietajac, e p~i p~f = p2 cos , gdzie
jest katem miedzy wektorami p~i i p~f , czyli katem rozpraszania, i gdzie p2
oznacza kwadrat moduu pedu (wszystko jedno poczatkowego, czy kocowego)
otrzymujemy
~ 2 = 2p2 (1 cos ) = 4p2 sin2 .
(28.3)
h2 K
2
Potrzebne nam beda funkcje in (~x) opisujace czastke padajaca jako czastke
swobodna i funkcje out (~x) opisujace czastke rozproszona jako czastke swobodna
(rozdzia dwudziesty czwarty). Przyjmiemy, e sa to funkcje falowe czastek z
okrelonym pedem. Takie funkcje normalizowalimy do delty Diraca (rozdzia
szsty), ale tu chcielibymy pokaza, jak przy liczeniu rniczkowego przekroju
czynnego rne czynniki, ktre moga day do zera czy do nieskoczonoci, upraszczaja sie. Tak powinno by zawsze przy liczeniu wielkoci porwnywalnych
z dowiadczeniem. Przyjmiemy wiec, e te funkcje falowe znikaja poza jakim
pudem o bardzo duej objetoci V . Przy tym zaoeniu mona stosowa zwyka
normalizacje do jednoci i otrzymujemy
p
~f ~
x
1
out (~x) = ei h .
V

p
~i ~
x
1
in (~x) = ei h ;
V

(28.4)

Powysza normalizacja, przy ktrej in (~x) i out (~x) sa zwykymi wektorami,

bo
Z
|(~x)|2 d3 x = 1,
(28.5)
V

jest do czesto uywana i nazywa sie normalizacja w pudle (rozdzia dziewiaty).

Przy tej normalizacji musimy teraz obliczy gesto czastek padajacych ni .
Rozwamy prostopadocian (rysunek 1), ktrego podstawa jest 1cm2 powierzchni
prostopadej do wiazki i ktrego wysoko jest rwna vt0 . Jeeli v jest predkocia
padajacych czastek ( |~pmi | ), to wszystkie czastki, ktre znajduja sie w tym prostopadocianie w chwili t = 0 (i adna inna!) przetna podstawe w czasie od t = 0
do t = t0 . Prawdopodobiestwo, e padajaca czastka znajduje sie w tym
prostopadocianie, jest rwne stosunkowi objetoci prostopadocianu do objetoci
V , bo w objetoci V znajduje sie na pewno dokadnie jedna czastka i prawdopodobiestwo znalezienia tej czastki w jakiej objetoci V wewnatrz V jest
rwne V /V , jako e kwadrat moduu funkcji falowej wynosi V1 , a wiec jest staa.
Otrzymalimy
152

1cm2
vt0

Rysunek 28.1: Prostopadocian uyty w tekcie przy obliczeniu gestoci czastek

ni . Podstawa oznaczona 1cm2 ley w paszczynie prostopadej do kierunku
wiazki. Objeto prostopadocianu jest 1cm2 vt0 = vt0 .

vt0
.
(28.6)
V
Parametr t0 oznacza czas, przez ktry waczony jest potencja V (~x), i odpowiada
parametrowi T z poprzedniego rozdziau. Oczywicie czas t0 musi by taki,
eby prostopadocian zmieci sie w objetoci V , ale poniewa ta objeto jest
dowolnie dua, nie jest to adne ograniczenie. cile mwiac, obliczone tu ni jest
prawdopodobiestwem bardzo maa liczba a nie liczba czastek uderzajacych
w wybrany 1cm2 powierzchni, ktra moe by tylko zero, lub jeden. Na mocy
twierdzenia wielkich liczb jednak, przy wielokrotnym powtarzaniu dowiadczenia, warto rednia liczby czastek bedzie rwna prawdopodobiestwu, ktremy
tu wyliczyli.
eby zastosowa zota regue Fermiego, potrzebny jeszcze bedzie wzr na
gesto stanw kocowych. Zaczniemy od prostszego przykadu, czastki swobodnej w przestrzeni jednowymiarowej, w pudle o dugoci L. Wartoci wasne
energii i funkcje falowe, przy L = 1 i warunkach brzegowych, e funkcja falowa
przyjmuje warto zero na kocach puda ((0) = (L) = 0), znalelimy ju w
rozdziale 10. Tu potrzeby nam bedzie wynik przy dowolnym L i wygodniej jest
przyja warunek, e funkcja falowa jest okresowa z okresem L, co oczywicie nie
wyklucza innych, mniejszych czy wiekszych okresw. Wtedy rozumujac jak w
rozdziale 10. otrzymujemy
ni =

4 2 h2 2
n ;
n = 0, 1, 2, . . . .
(28.7)
2mL2
Kadej z tych wartocienergii, za wyjatkiem E0 , odpowiadaja dwa stany z
pedami odpowiednio 2mEn . Otrzymujemy wiec zbir dozwolonych pedw,
okrelajacych jednoznacznie stany,
En =

2h
n;
n = 0, 1, 2, . . . .
(28.8)
L
Te pedy sa rozoone rwnomiernie na osi pedw < p < tak, e kademu
stanowi mona przypisa odcinek osi o dugoci 2h/L. Objeto w przestrzeni
fazowej przypadajaca na jeden stan jest iloczynem objetoci L w zwykej przestrzeni
pn =

153

pz
d
dp

px

Rysunek 28.2: Element objetoci w przestrzeni pedw. Warunek p < |~

p| <
p + dp wycina sfere o powierzchni 4p2 i gruboci dp. Ograniczenie do pedw,
ktre traaja w kat bryowy d, redukuje powierzchnie 4p2 do powierzchni
p2 d. Jeeli powierzchnia d jest ograniczona ukami = Const i = Const,
dozwolony obszar jest w granicy bardzo maych rozmiarw prostopadocianem
o objetoci p2 ddp = p2 d cos ddp.
i objetoci 2h/L w przestrzeni pedw, a wiec wynosi 2h. Mona pokaza
(twierdzenie Weyla), e przy L ten wynik nie zaley od wyboru warunkw
brzegowych.
Dla czastki swobodnej w trzech wymiarach liczba stanw kwantowych te
jest proporcjonalna do objetoci przestrzeni fazowej, to znaczy szeciowymiarowej przestrzeni, ktrej kady punkt odpowiada okrelonym wartociom trzech
skadowych wektora pooenia w zwykej przestrzeni i trzem skadowym wektora pedu czastki. Podobnie jak w przypadku jednowymiarowym dowodzi sie,
e na kada objeto (2h)3 przestrzeni fazowej przypada jeden stan kwantowy.
Dla czastki, ktra moe sie znajdowa gdziekolwiek w objetoci V , ma modu
pedu z przedziau [ p, p + dp ] i kierunek pedu odpowiadajacy elementowi kata
bryowego d (rysunek 2) mamy wiec, korzystajac z denicji gestoci stanw,
liczbe stanw
(Ef )dEf =
Poniewa Ef =

p2
2m ,

rniczka dEf =

V p2 dpd
.
(2h)3

p
m dp.

(Ef ) =

(28.9)

Stad otrzymujemy ostateczny wzr

V mp
d.
(2h)3

(28.10)

Zestawmy dane o niebezpiecznych czynnikach, ktre musza sie poupraszcza,

eby powsta wzr nadajacy sie do porwnania z dowiadczeniem. Objeto V ,
ktra moe by dowolnie dua, wystepuje we wzorach na funkcje in i out ,
we wzorze na gesto czastek ni i we wzorze na gesto stanw (Ef ). Czas
154

oddziaywania t0 , za ktry nie bardzo wiadomo co podstawi, wystepuje we

wzorze na ni . Element kata bryowego d, ktry powinien by jak najmniejszy,
wystepuje we wzorze na gesto stanw.

155

156

Rozdzia 29

Pierwsze przyblienie Borna

W tym rozdziale zastosujemy zota regue Fermiego do obliczenia rniczkowego
przekroju czynnego na rozpraszanie czastki bezspinowej o masie m na potencjale
V (~x). Wystarczy w tym celu dokona odpowiednich podstawie w oglnym
wzorze z rozdziau dwudziestego sidmego
X
f

Pif =

2
2
1 |ii (Ef )t0 .
hf |H
h

(29.1)

Wprowadzilimy tu troche zmian w oznaczeniach, eby sie dostosowa do zwyczajw panujacych w teorii rozpraszania. Pominelimy czas oznaczany poprzednio
t, ktry mona zastapi nieskoczonocia. Oznaczenie t0 przyjelimy natomiast dla czasu oddziaywania oznaczanego przedtem T . Stan poczatkowy oznaczylimy |ii. Jest to stan czastki swobodnej o znanym pedzie p~i . Grupa
stanw kocowych |f i to sa stany czastki swobodnej z okrelonymi pedami
p~f takimi, e gwarantuja traenie do detektora obejmujacego kat bryowy d.
1 (~x) bedzie te oznaczane V (~x), tym razem bez czynnika . Mamy
Zaburzenie H
wiec
Z
1 |ii = (~x)V (~x)in (~x)d3 x
hf |H
(29.2)
out
Przy pomocy wzorw z poprzedniego rozdziau moemy ten wynik przepisa
jako
Z
~
1 |ii = 1
hf |H
eiK~x V (~x)d3 x
(29.3)
V

Przekrj czynny na rozproszenie elastyczne w kat bryowy d

P
V X
f Pif
(d) =
=
Pif .
ni
vt0

(29.4)

Podstawiajac sume prawdopodobiestw ze zotej reguy Fermiego i wzr na

gesto stanw z poprzedniego rozdziau, otrzymujemy:
2
Z
V mp
V 2 1
~ x
iK~
3
e
V (~x)d x
dt0 .
(d) =

2
vt0 h V
(2h)3
157

(29.5)

Zauwamy, e objeto V i czas t0 upraszczaja sie. Podstawiajac za (d)

d
iloczyn d
d widzimy, e we wzorze na rniczkowy przekrj czynny upraszcza
sie take element kata bryowego d, i otrzymujemy po prostych redukcjach
wzr bez "niebezpiecznych" parametrw
2
Z

m2
d
~ x
iK~
3
e
V (~x)d x .
=
4

2
d
4 h

(29.6)

Ten wzr jest znany jako pierwsze przyblienie Borna. Cay szereg perturbacyjny nazywa sie w teorii rozpraszania szeregiem Borna. Wysze przyblienia
Borna mona wylicza, liczac kolejne przyblienia perturbacyjne. Jak wida
wyliczenie rniczkowego przekroju czynnego w przyblieniu Borna jest zwykle
do atwe sprowadza sie do wykonania caki potrjnej. Naog znacznie trudniej jest znale odpowied na pytanie, jak wiarygodny jest ten wynik, czyli
jak dalece sie rni od wyniku dokadnego? Istnieje jednak mnstwo wynikw
czastkowych i eksperci na ich podstawie zwykle potraa powiedzie, gdzie w
zakresie ich specjalnoci pierwsze przyblienie Borna jest wiarygodne, a gdzie
nie.
Jako przykad zastosowania wyliczymy, w pierwszym przyblieniu Borna,
rniczkowy przekrj czynny dla rozpraszania na potencjale Youkawy
V (~x) =

ger
.
r

(29.7)

Cake
Vf i =

eiK~x

ger 3
d x
r

(29.8)

wyliczymy we wsprzednych sferycznych wybierajac o z rwnolegle do wektora

~ Przy tym wyborze funkcja podcakowa nie zaley od zmiennej , wiec
K.
cakowanie po daje czynnik 2. Cakowanie po cos jest cakowaniem funkcji
wykadniczej i otrzymujemy
Z
2g r(iK)
e
er(+iK) dr.
(29.9)
Vf i =
iK 0

Zauwamy, e gdybymy zamiast potencjau Youkawy wybrali jako przykad

potencja kulombowski, identyczny z potencjaem Youkawy dla = 0, to otrzymalibymy cake rozbiena. Wykonujac cakowania po r i porzadkujac wynik
mamy
Vf i =

4g
.
2 + K 2

(29.10)

Co po podstawieniu do wzoru Borna daje

4m2 K 2
d
= 4 2
.
d
h ( + K 2 )2

(29.11)

Zauwamy, e ten wzr, podobnie jak i wzr na cake Vf i , ma dobrze zdeniowana granice przy 0:
d
4m2 g 2
=
.
d
(hK)4
158

(29.12)

Oznaczajac staa sprzeenia przez e2 i korzystajac ze wzoru na (hK)2 podanego w poprzednim rozdziale, dostajemy stad poprawnie wzr Rutherforda
na rozpraszanie kulombowskie:
d
m2 e4
= 4 4 1
d
4p sin 2

(29.13)

Ten wzr mona wyprowadzi na wiele sposobw. Rutherford wyprowadzi

go klasycznie, co byo moliwe, bo nie wystepuje tu staa Plancka. Podane
w tekcie wyprowadzenie mona by uzasadni nastepujaco. Potencja kulombowski rozciagajacy sie na caa przestrze jest nierealistycznym potencjaem
od adunku punktowego. Predzej, czy pniej pojawi sie jakie ekranowanie.
Potencja Youkawy z maym wspczynnikiem moe by interpretowany jako
ekranowany potencja kulombowski. Granica potencjau Youkawy przy
0 moe wiec by lepsza aproksymacja realistycznego potencjau punktowego
adunku, ni po prostu potencja kulombowski. Na szczecie nie musimy sie
zastanawia, czy ten argument jest w peni przekonywujacy, bo na innej drodze
ni tu podalimy, mona cile wyprowadzi wzr Rutherforda od razu dla potencjau kulombowskiego.

159

160

Rozdzia 30

Rozpady rezonansw
W tym rozdziale bedziemy rozpatrywali przypadek zburzenia niezalenego od
czasu, kiedy stan |ki jest rezonansem a przejcie ze stanu |ki do grupy stanw
|ni jest rozpadem tego rezonansu. Na mocy zotej reguy Fermiego prawdopodobiestwo, e rezonans nie rozpad sie do chwili t, mona zapisa w
postaci,
Pkk (t) = 1

t
,

(30.1)

gdzie
2
2
1
1 |ki (Ef ).
=
(30.2)
hn|H

h
Czas t nie moe by za krtki, bo zota regua Fermiego zostaa wyprowadzona dla czasw dugich, ale nie moe te by za dugi, bo w kocu prawdopodobiestwo wyliczone z tego wzoru staoby sie ujemne. Zreszta, ju znacznie
wczeniej stracioby wiarygodno pierwsze przyblienie metody zaburze. Zajmiemy sie teraz wyprowadzeniem wzoru na prawdopodobiestwo dla czasw
dugich. Punkt wyjcia stanowi wzr

dt
(30.3)
Pkk (t + dt) = Pkk (t) 1

Ten wzr wymaga dyskusji. W jezyku teorii prawdopodobiestwa zdarzenie, e

rezonans nie rozpad sie do chwili t + dt jest iloczynem dwu zdarze: tego, e rezonans nie rozpad sie do chwili t i tego, e rezonans nie rozpad sie w przedziale
czasowym (t, t+dt). Prawdopodobiestwo rozpadu w danym odcinku czasu, jeli
wiadomo, e na poczatku tego okresu rezonans jeszcze sie nie rozpad, nie zaley
od tego, jak dugo przed tym y rezonans, wiec prawdopodobiestwo iloczynu
zdarze jest iloczynem prawdopodobiestw czynnikw. Prawdopodobiestwo
tego drugiego zdarzenia liczymy ze zotej reguy Fermiego. Jest oczywicie
jakie ograniczenie od dou na czas dt, eby ta regua sie stosowaa, ale zakadamy, e praktycznie jest ono bez znaczenia. Taka sytuacja wystepuje w
zyce czesto. Na przykad, gesto materiau w danym punkcie przestrzeni
deniuje sie jako stosunek masy materiau do jego objetoci, przy objetoci
(cilej rednicy objetoci) daacej do zera. Ta granica jest jednak rozumiana jako "zyczna", to znaczy taka, e nawet w granicy objeto zawiera duo
161

atomw. Podobnie jest i tu. Granica dt 0 oznacza granice zyczna, to

znaczy taka, e nawet w granicy mona stosowa zota regue Fermiego. Z
drugiej strony, poniewa czas dt jest may, zastosowanie metody zaburze jest
wiarygodne. Przenoszac Pkk (t) na druga strone rwnania, dzielac obie strony
rwnania przez dt i zastepujac iloraz rnicowy przez pochodna, otrzymujemy
rwnanie rniczkowe
dPkk (t)
1
= Pkk (t);
t 0.
(30.4)
dt

Zakadajac, e w chwili t = 0, kiedy zaczynamy obserwacje, rezonans sie jeszcze

nie rozpad, mamy warunek poczatkowy
(30.5)

Pkk (0) = 1.
Jedynym rozwiazaniem rwnania z tym warunkiem poczatkowym jest
t

Pkk (t) = e ;

t 0.

(30.6)

To rozwiazanie jest wane dla wszystkich czasw nieujemnych, z wyaczeniem

bardzo krtkich, ktre nas tu nie interesuja i, z przyczyn trudniejszych do
prostego wyjanienia, bardzo dugich, ktre zwykle te sa praktycznie bez znaczenia.
Jest to powszechnie znane prawo wykadniczego rozpadu. Tak sie rozpadaja
jadra atomw promieniotwrczych, czastki "elementarne", stany wzbudzone
atomw i czasteczek etc.
Powstaje pytanie, jakiej funkcji falowej, czy oglniej amplitudzie, rezonansu
odpowiada to prawo rozpadu. Prawdopodobiestwo jest kwadratem moduu
amplitudy, a wiec
t

|Ak (t)| = e 2 ;

t 0.

(30.7)

O fazie wzr na prawdopodobiestwo nie daje adnej informacji, ale przyjmiemy

zaoenie, naturalne przynajmniej dla rezonansw, ktre yja dostatecznie dugo,
e faza jest taka, jak dla swobodnej czastki o energii Ek = hk . Wtedy
t

Ak (t) = e 2 eik t ;

t 0.

(30.8)

Dla t < 0 musimy pooy Ak (t) = 0, eby nam sie rezonans za wczenie nie
rozpad. Ze wzgledu na pierwszy czynnik i na skok w chwili t = 0 nie jest to
amplituda stanu o okrelonej energii. Musi by natomiast superpozycja stanw
o okrelonej energii i da sie zapisa w postaci
Ak (t) =

d()eit .

(30.9)

Rozkad prawdopodobiestwa dla energii (E) i rozkad prawdopodobiestwa

dla czestoci () sa zwiazane wzorem (E)dE = ()d. Na mocy poprzedniego wzoru () = |()|2 i poniewa dE = hd,
(E) = h1 |()|2 .

(30.10)

eby znale funkcje () mona albo pomnoy rwno (30.9) obustron

nie przez ei t i wykona cakowanie po czasie po prawej stronie za pomoca
162

wzoru (6.15) z rozdziau szstego, albo rozpozna we wzorze (30.9) transformacje Fouriera i skorzysta ze znanego wzoru na transformacje odwrotna. W
kadym razie otrzymuje sie
Z
1
1
1
Ak (t)eit dt =
() =
.
(30.11)
1
2 0
2 2
+ i(k )

Stad rozkad energii jest

(E) = h1 |()|2

1
(k )2 +

1
4 2

(30.12)

Jest to zarazem rozkad energii dla produktw rozpadu, z ktrego w praktyce

wnioskujemy o energii uwolnionej w rozpadzie. Na przykad, jeli wzbudzony
atom rozpada sie na atom w stanie podstawowym i kwant promieniowania elektromagnetycznego, to suma energii kwantu i energii odrzutu atomu w stanie
podstawowym nie jest ustalona, ale ma rozkad (30.12). Mwi sie w takim
przypadku o prolu linii widmowej. W ostatnim wzorze pominelimy mao interesujacy stay czynnik. Wprowadzajac szeroko rezonansu
h
,

otrzymujemy, znw pomijajac czynnik normalizacyjny, wzr

=

(E)

1
.
(Ek E)2 + 14 2

(30.13)

(30.14)

Ten wzr jest tak wany, e by wielokrotnie odkrywany i ma rne nazwy. Na

przykad w zyce czastek i w zyce jadrowej nazywa sie wzorem Breita-Wignera.
W optyce jest to wzr Lorentza, a w matematyce wzr Cauchyego. Wykres tej
funkcji jest pokazany na rysunku 1. Jak wida ze wzoru i z rysunku, kiedy
rnica energii |E Ek | jest dua, gesto jest maa. Gesto jest maksymalna
dla E = Ek . W otoczeniu tego punktu rozciaga sie obszar o szerokoci rzedu ,
w ktrym gesto ma wartoci porwnywalne z gestocia maksymalna. Bardziej
ilociowo, gesto spada do poowy gestoci maksymalnej przy E = Ek 21 . Dla
tego parametr jest nazywany niekiedy szerokocia powkowa. Zauwamy, e
wobec prostego zwiazku (30.13) miedzy parametrami i , jest wszystko jedno
czy podajemy szeroko rezonansu , czy czas ycia rezonansu . Zwykle podaje
sie , jeli czas ycia jest dosy dugi, a , jeli jest bardzo krtki, ale to jest
tylko zwyczaj. Zauwamy na koniec, e wariancja otrzymanego rozkadu jest
rozbiena do nieskoczonoci.

163

(E)

1
0.8
0.6
0.4
0.2

-10

-5

-1

Rysunek 30.1: Rozkad Breita-Wignera

164

10

k
2 EE

Rozdzia 31

Oddziaywanie adunku
elektrycznego z polem
elektromagnetycznym
Wedug zyki klasycznej, na punktowy adunek elektryczny e dziaa w polu
elektromagnetycznym sia Lorentza

1
~
~
~
F = e E + ~v B .
(31.1)
c

~
Ta sia, przy danym adunku e, zaley od nateenia pola elektrycznego E,
~
predkoci czastki ~v i nateenia pola magnetycznego B. Pola moga by wyraone
przez potencjay. Jeeli pole magnetyczne nie zaley od czasu, to mona wprowadzi
potencja elektrostatyczny (~x) zwiazany ze skadowymi wektora pola elektrycznego wzorami
Ex =

;
x

Ey =

;
y

Ez =

.
z

(31.2)

~ x) jest zwiazany ze skadowymi pola magnetycznego

Potencja wektorowy A(~
wzorami
Bx =

Az
Ay

;
y
z

By =

Ax
Az

;
z
x

Bz =

Ay
Ax

.
x
y

(31.3)

W krtszym zapisie wektorowym

~ = (~
~ x);
E

~ =
~ A.
~
B

(31.4)

~ x) A
~ (~x) = A(~
~ x) + (~
~ x),
A(~

(31.5)

Znajac pole elektryczne, mona wyznaczy potencja elektrostatyczny z dokadnocia do staej addytywnej. Znajac pole magnetyczne, mona wyznaczy potencja wektorowy tylko z dokadnocia do tak zwanej transformacji cechowania

gdzie (~x) jest dowolna dostatecznie regularna funkcja pooenia. Potencjay

~ i A
~ daja to samo pole magnetyczne, a za tym i te sama sie
wektorowe A
165

dziaajaca na czastke. Dla prostoty ograniczylimy sie tu do szczeglnego przypadku, kiedy ani potencjay, ani funkcja (~x) nie zalea od czasu. Twierdzenie, e w teorii klasycznej sia zaley od potencjaw tylko poprzez pola, jest
jednak oglnie prawdziwe. Mona wiec potencjay cakowicie wyeliminowa
i rozwiazywa rwnania ruchu uywajac tylko pl: elektrycznego i magnetycznego.
W teorii kwantowej niezalene od czasu rwnanie Schrdingera dla czastki
w polu elektromagnetycznym, ktrego wyprowadzenie pomijamy, ma posta1

h2
2m

2
~ ie A(~
~ x) (~x) + e(~x)(~x) = E(~x).

hc

(31.6)

~ x) = 0 i identykujac iloczyn e(~x) z potencjaem V (~x), otrzymujemy

Kadac A(~
stad zwyke, niezalene od czasu, rwnanie Schrdingera bez pola magnety~ x) nie jest identycznie rwny zero,
cznego. Jeeli jednak potencja wektorowy A(~
to otrzymujemy rwnanie, z ktrego naog nie da sie wyeliminowa potencjau wektorowego przez odpowiednie podstawienie pola magnetycznego. Mona
natomiast pokaza, e to rwnanie nie zmienia sie przy transformacjach cechowania w tym sensie, e jeli dwa potencjay wektorowe speniaja relacje
(31.5), to opisuja taki sam ukad. Fakt, e znajomo pl nie wystarczy do
tego, eby przewidzie ruch czastki, ilustruje synny efekt Bohma-Aharonowa,
ktry dyskutujemy poniej.
Rozwamy nastepujacy ukad. Elektron wylatuje ze rda Z i po drogach
C1 i C2 dolatuje do punktu na ekranie E (rysunek 1, strzaki na razie ignorujemy). Zakadamy, e drogi czastek sa w paszczynie rysunku. W tych warunkach na ekranie zachodzi interferencja i, na przykad jeli ekran jest pokryty
odpowiednia emulsja, mona zobaczy praki interferencyjne. Jak dotad jest
to uproszczona wersja eksperymentu opisanego w rozdziale pierwszym. Przypumy jednak, e miedzy torami C1 i C2 znajduje sie obszar D, narysowany
jako kko na rysunku, w ktrym jest jednorodne pole magnetyczne o nateeniu
~ skierowane prostopadle do paszczyzny rysunku. Poza obszarem D pole
B,
magnetyczne jest identycznie rwne zero. W szczeglnoci jest rwne zero w
obszarach przebywanych przez elektrony. Klasycznie, skoro elektrony poruszaja
sie w obszarze, gdzie pole jest zero, nie oddziauja z polem i to jakie pole panuje
w obszarze D nie powinno wpywa na ich ruch. Tymczasem dowiadczalnie
stwierdza sie, e pooenia prakw na ekranie zalea od tego, jak silne jest
pole B. Ten wynik, sprzeczny z klasyczna zyka, jest znany jako efekt BohmaAharonowa. Wynika z oddziaywania elektronw z potencjaem wektorowym,
ale nie zaley od wyboru wycechowania. Mona go wyprowadzi z podanego
powyej rwnania Schrdingera. atwo sie przekona, e jakiekolwiek wybralibymy wycechowanie, potencja wektorowy nie moe znika w caym obszarze,
przez ktry leca elektrony: Ze zwiazku potencjau wektorowego z polem magnetycznym i z znanego z matematyki twierdzenia Stokesa wynika, relacja
1 Wynika to st
~ wektorowi pooead, e klasycznie, w obecnoci potencjau wektorowego A,
~ gdzie
~ = p
nia ~
x cz
astki o adunku e odpowiada kanonicznie z nim sprzeony ped P
~ + ec A,
p
~2
~
p
~ jest tym pedem, ktry wchodzi do wzoru na energie kinetyczn
a: Ekin = 2m . Pedowi P
~
odpowiada zgodnie z oglnymi reguami kwantowania
operator ih. Stad pedowi do wzoru

~ i kwadrat tego operatora zosta wstawiony

~ ie A
na energie odpowiada operator p
~ = i
h

do rwnania Schrdingera.

h
c

166

C1

C2
Rysunek 31.1: Efekt Bohma-Aharonowa. Elektrony ze rda Z drogami C1 i
C2 docieraja do ekranu E i tam daja praki interferencyjne. Rozkad prakw
zaley od pola magnetycznego w obszarze D, chocia elektrony przez ten obszar
nie przechodza, a tam gdzie leca elektrony pole magnetyczne jest zawsze rwne
zero. Krzywa zamknieta i zorientowana C, wspominana w tekcie, skada sie z
ukw C1 i C2 przebieganych jak oznaczaja strzaki.

~ d~s = (C).
A

(31.7)

Po lewej stronie tego wzoru jest caka okrena po krzywej zamknietej C, obieganej w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara. Po prawej stronie jest
strumie pola magnetycznego przez dowolna powierzchnie ograniczona krzywa
C. Krzywa C ogranicza wiele rnych powierzchni, ale strumie pola magnetycznego przez kada z nich jest taki sam. Wemy jako krzywa C krzywa zoona z
toru C1 przebieganego rwnolegle do predkoci elektronu i toru C2 przebieganego
w przeciwnym kierunku. acznie krzywa C jest krzywa zamknieta i przebiega
przez obszar, gdzie sie poruszaja elektrony. Wybierzmy jako powierzchnie, dla
ktrej liczymy strumie pola magnetycznego, obszar w paszczynie rysunku 1
ograniczony krzywymi C1 i C2 . W skad tego obszaru wchodzi obszar D z
rnym od zera strumieniem pola magnetycznego i pozostae obszary, ktrych
wkad do strumienia pola magnetycznego jest rwny zero. Wynika z tego, e
strumie cakowity po prawej stronie wzoru jest rny od zera. To z kolei
dowodzi, e caka okrena po lewej stronie musi by rna od zera, co nie byoby
~ by w jakimkolwiek wycechowaniu rwny
moliwe, gdyby potencja wektorowy A
zero wszedzie wzdu drg elektronw. Niezaleno tej caki od wycechowania
mona, zreszta, sprawdzi i bezporednio, bo przy do sabych zaoeniach
caka okrena z gradientu dowolnej funkcji jest rwna zero, a zatem zmiana
wycechowania polegajaca na dodaniu gradientu do potencjau wektorowego nie
wpywa na cake okrena. Efekt Bohma-Aharonowa zosta przewidziany pno
(dopiero w roku 1959) i zaskoczy wielu zykw. Dzi rozumiemy, e ten efekt
ilustruje jedna z gebokich rnic miedzy zyka klasyczna i zyka kwantowa.
Rwnanie Schrdingera zalene od czasu dla czastki w polu elektromagne167

tycznym, ktre moe by zalene od czasu, ma posta

(~x, t)
h2
ih
=
t
2m

2
ie ~
~
A(~x, t) (~x, t) + e(~x, t)(~x, t),
hc

(31.8)

przy czym (~x, t) nie jest ju naog zwykym potencjaem elektrostatycznym.

To rwnanie upraszcza sie nieco, jeli potencja wektorowy jest saby w sensie
teorii zaburze. W rozwinieciu

ie ~
~ A(~
~ x, t) + A(~
~ x, t)
~ + O(A
~ 2 (~x, t)) (31.9)
~ 2 ie
~
A(~x, t) =
hc
hc

~ 2 (~x, t). Dalsze uproszczenie mona

moemy wtedy pomina ostatni czon rzedu A
uzyska, jeli wybra cechowanie, w ktrym
~ x, t)
~ =
~ A(~
~ x, t)).
A(~

(31.10)

Takie cechowanie zwykle da sie znale. W kocu wszystkie pozostae czony

zawierajace potencja wektorowy mona zebra w jeden operator zaburzenia
~.
~ x, t)) p
1 = e A(~
(31.11)
H
mc
Mona wiec prbowa nastepujacej strategii przy rozwiazywania problemw
wasnych z nie za silnym polem magnetycznym. Najpierw rozwiaza problem bez pola magnetycznego, a nastepnie wprowadzi to pole jako zaburzenie i
stosowa metode zaburze.
eby mc przeprowadzi konkretne rachunki, trzeba zna potencja wektorowy pola. Dla przej dipolowych elektrycznych w atomach, dyskutowanych
w rozdziale trzydziestym trzecim, (~x, t) = 0, ale bedzie nam potrzebny, wzr
na potencja wektorowy paskiej fali elektromagnetycznej o czestoci koowej
i wektorze falowym ~k. Oglny wzr ma posta
~
A(,
~x, t) = A~0 () cos(~k ~x t).

(31.12)

Jak wida wychodzimy tu poza klase potencjaw wektorowych niezalenych od

1 pozostaje w mocy. Wektor A
~ 0 ()
czasu, ale wzr na operator zaburzenia H
jest wektorem staym w czasie i w przestrzeni, ktry ze wzgledu na wybrane
~ 0 () = 0. Dugo wektora A
~ 0 () jest
wycechowanie musi spenia warunek ~k A
zwiazana z czeciej uywanym parametrem z nateeniem fali przy czestoci
oznaczanym I() wzorem
8c
I()d
(31.13)
2
Dalsze uproszczenie mona uzyska, jeli zauway, e w argumencie kosinusa
pierwszy czon jest bardzo may. Oszacujmy ten czon. Operator zaburzenia
bedzie redniowany po stanie atomu. Istotne sa wiec wektory pooenia z |~x|
a0 , gdzie a0 0.53 108 cm oznacza, jak zwykle, promie Bohra. Wektor
falowy ~k zaley od dugoci emitowanej fali. Dla wiata widzialnego o dugoci
5
1
. Iloczyn skalarny ~k ~x jest
fali rzedu 105 cm mamy |~k| 2
6 10 cm
~ 0 ()|2 =
|A

168

wiec w praktyce rzedu 0.003 radiana. Taka poprawka do argumentu kosinusa

jest zwykle bez znaczenia i mona stosowa przyblienie

~
~ 0 () cos(t) = 1 A
~ 0 () eit + eit .
A()
A
(31.14)
2
To przyblienie, jak pokaemy w rozdziale trzydziestym trzecim, prowadzi do
wzorw na prawdopodobiestwa przej dipolowych elektrycznych w atomach.
Czesto sie zdarza, zwykle w zwiazku z jaka symetria, e dla danych dwu stanw
atomu prawdopodobiestwo przejcia dipolowego elektrycznego jest zero linia
jest wzbroniona. W takich sytuacjach mae wyrazy, ktre pomijamy dla przej
dozwolonych, staja sie istotne i otrzymuje sie przejcia wzbronione: dipolowe
magnetyczne, kwadrupolowe elektryczne itd.
W stworzeniu teorii i dowiadczalnym odkryciu takich przej zasadnicza
role odegrali polscy zycy: teoretycy Wojciech Rubinowicz i Jan Blaton, oraz
eksperymentator Henryk Niewodniczaski. Trudno dowiadczalna polegaa
na tym, e czasy ycia odpowiadajace przejciom wzbronionym sa dugie i
zwykle zanim atom zday wypromieniowa kwant elektromagnetyczny i przej do stanu podstawowego, uderza w inny atom lub w cianke i traci swoja
energie bez wypromieniowania kwantu. atwo jest zredukowa wpyw cianek
zwiekszajac cinienie gazu, lub zredukowa wpyw zderze zmniejszajac cinienie gazu. Nie byo jednak wiadomo, jak wyeliminowa obie te przeszkody
jednoczenie. Pomys Henryka Niewodniczaskiego polega na tym, eby rozcieczy gaz promieniujacych atomw gazem doskonaym. Atomy gazw doskonaych nie maja nisko leacych stanw wzbudzonych i dla tego ich zderzenia z
innymi atomami sa zwykle elastyczne zderzajace sie atomy zmieniaja tylko
pedy, zachowujac bez zmiany swoje stany elektronowe. Z drugiej strony, takie
zderzenia rwnie dobrze chronia przed dotarciem do cianek jak inne. Mieszajac
atomy par oowiu z atomami argonu, rzeczywicie udao mu sie zaobserwowa
linie widmowe zakazane przez reguy rzadzace promieniowaniem dipolowym
elektrycznym linie wzbronione. W tym przypadku byo to promieniowanie
dipolowe magnetyczne, co udao sie udowodni badajac rozszczepienie linii w
polu magnetycznym (efekt Zeemana). Potem odkryto jeszcze wiele linii wzbronionych. Jak dzi wiemy, niektre sa nawet dobrze widoczne goym okiem
w zorzach polarnych. Tam panuje niskie cinienie, ale nie ma problemu ze
ciankami. Linie wzbronione tlenu i azotu zaobserwowano w roku 1864 w widmie Wielkiej Mgawicy w Orionie. Poniewa w warunkach ziemskich te linie nie
byy obserwowane, przypisano je nowemu pierwiastkowi, ktry nazwano nebulium. Jak hel na Socu, tak nebulium miao znajdowa sie w mgawicach.
Sprawa zostaa denitywnie wyjaniona dopiero metodami mechaniki kwantowej
w drugiej poowie lat dwudziestych XX wieku. W tych wykadach ograniczamy
sie do przej dipolowych elektrycznych.

169

170

Rozdzia 32

Zaburzenie harmonicznie
zalene od czasu
W tym rozdziale omwimy inny wany przykad zaburzenia zalenego od czasu
zaburzenie harmonicznie zalene od czasu. Przyjmujemy, e element macierzowy
zaburzenia ma posta
1 |ki = Vnk eit ;
hn|H

6= 0.

(32.1)

Wspczynnik Vnk w tym wzorze jest staa i dzieki temu cake z rozdziau
dwudziestego szstego
Pkn (t) = h

2
Z t

ink t

e
hn|H1 |kidt

(32.2)

atwo jest wykona. Cakujac jak w rozdziale dwudziestym sidmym otrzymujemy

Z
2
2 |Vnk |2 t i(nk )t
2 |Vnk |2 sin2 12 (nk )t 2
Pkn (t) =
e
dt =
1
2 t .

h2
h2
0
2 (nk )t
(32.3)
Wida, e dla = 0 ten wzr przechodzi w wzr dla zaburzenia niezalenego
od czasu z rozdziau dwudziestego sidmego. Stosuje sie te rysunek 2 z tego
rozdziau z ta tylko zmiana, e teraz
x=

1
(nk )t.
2

(32.4)

Tak wiec, bieacy czas t zastepuje czas trwania zaburzenia T i rnica nk

wielko nk . Przenoszac tu dyskusje tamtego rysunku widzimy, e dla duych
czasw t moliwe sa tylko przejcia, dla ktrych
nk .

(32.5)

Interpretacja tego wyniku zaley od znaku parametru . Zacznijmy od przypadku > 0. Wtedy warunkiem przejcia jest
171

En Ek = h > 0.

(32.6)

Ek En = h|| > 0.

(32.7)

Po wpywem tego zaburzenia moliwe jest tylko przejcie ze stanu k do stanu o

energii wyszej, mniej wiecej o h. Dla < 0 odpowiedni warunek ma posta

W tym przypadku moliwe jest wiec tylko przejcie do stanu o energii niszej o
h||.
Rozpatrzmy konkretny przykad. Gaz skada sie z atomw o poziomach
energetycznych E0 < E1 < E2 < . . . Przez ten gaz przechodzi wiazka wiata.
Jak omawialimy w poprzednim rozdziale, odpowiada to zaburzeniu, ktrego
operator jest iloczynem operatora niezalenego od czasu i czynnika
cos (t) =

1 it
e + eit ;
2

> 0.

(32.8)

cilej mwiac, tak byoby, gdyby wiazka bya dokadnie monochromatyczna.

Realistyczna wiazka wiata ma pewien rozkad czestoci (). Jak pokaemy
w dalszej czeci tego rozdziau, prawdopodobiestwa przej pochodzace od
rnych wartoci i znakw parametru mona oblicza osobno i dodawa do
siebie. Przypumy teraz, e temperatura jest niska i praktycznie wszystkie
atomy sa w stanie o energii E0 . Wtedy k = 0 i moga zachodzi tylko przejcia z
En > Ek . Wobec tego czony zaburzajace proporcjonalne do eit ; > 0, czyli
eit ; < 0 w poprzedniej notacji, nie daja przej. Czony zaburzajace proporcjonalne do eit ; > 0 moga powodowa przejcia, ale tylko dla czestoci
speniajacych w przyblieniu warunek (32.6). Co zaobserwujemy badajac wiazke,
ktra przesza przez gaz? Przepuszczajac wychodzaca wiazke przez pryzmat o
dostatecznie duej zdolnoci rozdzielczej zobaczymy w widmie czarne praki.
Brakujace czestoci beda powiazane z energiami wzbudze atomw wzorem
(32.6). Stanowia wiec wizytwke gazu, przez ktry wiato przeszo. Zaobserwowanie takich prakw w wietle sonecznym pozwolio na ustalenie skadu
chemicznego atmosfery Soca i byo poczatkiem wspczesnej astrozyki. Mylac
o wiazce jako o roju fotonw, mona zada sobie pytanie, co sie z niemi dzieje po
zaabsorbowaniu. Zwykle po chwili zostaja znw wyemitowane, ale naog ju
nie w kierunku wiazki, wiec obserwator patrzacy wzdu wiazki ich nie widzi.
To co tu opisalimy, to sa widma absorbcyjne i efekt rezonansowy polegajacy na
tym, e tylko niektre czestoci sa zdolne do wzbudzania atomw. Patrzac na te
sama wiazke w gazie z boku, widzimy tylko fotony weymitowane przez atomy,
ktre je pochoney. Ze wzgledu na opisany powyej mechanizm, beda to tylko
fotony o okrelonych czestociach charakterystycznych dla rozpraszajacego gazu.
Robiac analize rozkadu czestoci mona wiec i z tego wiata wyznaczy skad
promieniujacego gazu. Nazywa sie to badaniem widm emisyjnych.
Nasuwa sie pytanie, co powoduje, e gaz emituje fotony. Na pierwszy rzut
oka odpowied wydaje sie bardzo prosta. W emisji stan poczatkowy ma wysza
energie ni stan kocowy, wiec emisje powoduja czony zaburzajace typu eit ;
> 0. Jest tu jednak jedna istotna trudno, na ktra zwrci uwage Einstein. Poniewa w fali paskiej (32.8) czony e+it i eit wystepuja z rwnymi
wspczynnikami, prawdopodobiestwa przej ze stanu k do stanu n i ze stanu
n do stanu k, liczone na jeden atom, wychodza takie same. Liczba atomw przechodzacych ze stanu k do stanu n jest rwna iloczynowi tego prawdopodobiestwa
172

En

nk pw

nn pw

nn ps

Ek
Rysunek 32.1: Rwnowaga miedzy stanami |ki i |ni wymaga, eby rednie liczby
czastek w tych stanach, nk i nn byy zachowywane, przy czym wiadomo, e nk >
nn . Prawdopodobiestwa przej wymuszonych miedzy rozwaanymi stanami
sa rwne i wynosza pw na atom i na jednostke czasu. Prawdopodobiestwo
przejcia samorzutnego ze stanu |ni do stanu |ki wynosi ps na atom i jednostke
czasu. Przej samorzutnych ze stanu |ki do stanu |ni nie ma. Warunkiem
rwnowagi jest nk pw = nn (pw + ps ).
i liczby atomw w stanie k. Liczba atomw przechodzacych w tym samym czasie
ze stanu n do stanu k jest rwna iloczynowi tego samego prawdopodobiestwa
i liczby atomw w stanie n. Jeeli ukad jest w rwnowadze, to liczba atomw
przechodzacych ze stanu k do stanu n powinna by rwna liczbie atomw przechodzacych w tym samym czasie ze stanu n do stanu k. Sprzeczno staje sie
widoczna, jeeli sie wie, e wedug mechaniki statystycznej w stanie o niszej
energii znajduje sie w stanie rwnowagi wiecej atomw ni w stanie o wyszej
energii. Einstein rozwiaza problem postulujac, e chocia wzbudzanie atomw
(absorbcja wiata) jest poprawnie opisywana przez mechanike kwantowa, to
istnieja dwa mechanizmy emisji: emisja wymuszona, taka jak sie liczy w mechanice kwantowej i dodatkowa emisja samorzutna, ktrej jest akurat tyle, eby
speniony by warunek rwnowagi (rysunek 1). To znaczy, e nawet przy zupenym braku pola zewnetrznego, kiedy zaburzenie jest zero i nie powoduje
adnych przej, wzbudzony atom ma skoczony czas ycia. Odwrotnocia
tego czasu ycia, pomnoona przez h, jest tak zwana szeroko wasna linii.
Dzi wiadomo, jak prawdopodobiestwa samorzutnych przej w atomach liczy
metodami elektrodynamiki kwantowej. Jest godne uwagi, e Einstein zdoa je
wyliczy, uywajac tylko mechaniki kwantowej i zyki statystycznej.
Rachunek jest bardzo prosty. W stanie rwnowagi (rysunek 1)
(1)

(1)

(S)

dPkn
dP
dP
nn (T )I(, T ) nk = nn nk .
(32.9)
dt
dt
dt
Prawdopodobiestwa przej wymuszonych napisalimy tak, e caa zaleno
od temperatury znajduje sie w czynniku I(, T ) (rozdzia 33). Nateenie promieniowania w rwnowadze I(, T ) otrzymuje sie mnoac gesto energii ze wzoru Plancka
(rozdzia 1) przez predko wiata c
nk (T )I(, T )

I(, T ) =

1
h 3
.
h

2
2
c e kB T 1

rednie populacje stanw dane sa wzorem Boltzmanna (rozdzia 8)

173

(32.10)

N kEiT
e B ;
i = k, n,
(32.11)
Z
gdzie N/Z jest staa normalizacyjna. Podstawiajac i rozwiazujac na prawdopodobiestwo przejcia samorzutnego na jednostke czasu, otrzymujemy
ni =

(1)

(S)

dPnk
h 3 dP
4e2 3
= 2 2 nk =
|hn|~x|ki|2 ,
(32.12)
dt
c
dt
3hc3
gdzie druga rwno wynika ze wzoru, wyprowadzonego w rozdziale 33, na
prawdopodobiestwa przej wymuszonych na jednostke czasu, w przyblieniu
dipolowym elektrycznym.
W granicy dugich czasw mona uproci wyraenie na prawdopodobiestwo
przejcia przy zaburzeniu harmonicznym, uywajac matematycznego twierdzenia
sin2 (xt)
= (x).
(32.13)
t x2 t
Podstawiajac ten zwiazek do wzoru na prawdopodobiestwo przejcia na jednostke czasu, otrzymujemy przyblienie dobre dla bardzo duych t
lim

2 |Vnk |2 nk
d
Pkn (t) =
).
(32.14)
(
dt
2
h2
W tej granicy dwie rne czestoci nie moga interferowa ze soba, bo daja
wkady do przej do rnych stanw kocowych. Wida te, e po to, eby
ten wzr porwnywa z dowiadczeniem, trzeba sie pozby delty Diraca. W
poprzednim rozdziale osiagnelimy to przez cakowanie po energii stanu kocowego, czyli, z dokadnocia do staego czynnika, po nk . W nastepnym
rozdziale wykorzystamy w tym celu cakowanie po . Zapiszemy jeszcze wynik
dla zaburzenia, gdzie zaleno od czasu jest typu V cos(t). Wobec braku
interferencji otrzymujemy

d
nk
2 |Vnk |2
nk +
(
Pkn (t) =
) + (
) .
(32.15)
dt
2
2
4h2
Wyniki dotyczace rezonansowej absorbcji i emisji maja prosta interpretacje,
jeeli rozumie wiato ( oglniej fale elektromagnetyczna ) jako zbir fotonw o
energiach h. W pierwszym przyblieniu rachunku zaburze moliwe sa procesy
dwu typw: atom absorbuje kwant i zwieksza swoja energie o h lub atom
emituje kwant i zmniejsza swoja energie o h. Tak wiec w obu procesach energia
jest zachowywana. W wyszych przyblieniach rachunku zaburze otrzymuje
sie procesy wielokwantowe, gdzie atom absorbuje, czy emituje, dwa lub wiecej
kwantw i zmienia swoja energie tak, e cakowita energia jest zachowywana. W
zakresie stosowalnoci metody zaburze, to znaczy przy nie za silnych polach
elektromagnetycznych, prawdopodobiestwo takiego procesu szybko spada ze
wzrostem liczby acznie absorbowanych, lub emitowanych, kwantw.

174

Rozdzia 33

Przejcia dipolowe
elektryczne w atomach
W tym rozdziale wyprowadzimy wzr na prawdopodobiestwa przej dipolowych
elektrycznych w atomach. Beda nam potrzebne elementy macierzowe hamiltonianu zburzenia wyprowadzonego w rozdziale trzydziestym pierwszym
e ~
~|ki cos(t).
A0 () hn|p
(33.1)
mc
W caym obecnym rozdziale przyjmujemy konwencje > 0. Element macierzowy pedu przeksztacimy wykorzystujac wzory Ehrenfesta i rwnanie ruchu
Heisenberga
1 |ki =
hn|H

~|ki = mhn|
hn|p

im
d~x
~x
H|ki.
~x

|ki =
hn|H
dt
h

(33.2)

~ 0 | gra w tym problemie role maego parametru . Element

Dugo wektora |A
macierzowy (33.1) obliczamy w pierwszym przyblieniu rachunku zaburze,
czyli z dokadnocia do czonw rzedu . Z tego wynika, e we wzorze (33.2)
1 , ktry jest rzedu i po podstawieniu do wzoru
moemy zaniedba operator H
2
(33.1) daby wyraz rzedu . We wzorze (33.2) moemy wiec zastapi operator
przez operator H
0 . Jest to istotne uproszczenie, bo stany |ki i |ni sa stanami
H
0 do wartoci wasnych odpowiednio Ek i En . Wynika
wasnymi operatora H
stad, e wzr (33.2) mona przepisa w postaci
~|ki = imnk hn|~x
|ki,
hn|p

(33.3)

gdzie, jak zwykle, wprowadzilimy oznaczenie

nk =

En E k
.
h

(33.4)

Mamy wiec
2
e2 nk
|ki|2 .
~ 0 () hn|~x
|A
(33.5)
c2
Ostatni czynnik po prawej stronie jest kwadratem iloczynu skalarnego dwu wektorw. Iloczyn skalarny mona zapisa jako iloczyn trzech czynnikw: dugoci

1 |ki|2 =
|hn|H

175

pierwszego wektora, dugoci drugiego wektora i kosinusa kata miedzy tymi

~ 0 jest ustalony, a oridwoma wektorami. Przyjmiemy, e kierunek wektora A
entacje atomw w gazie sa rozdzielone losowo tak, e wszystkie orientacje wek |ki sa jednakowo prawdopodobne. Warto rednia funkcji cos2 po
tora hn|~x
rozkadzie sferycznie symetrycznym jest rwna jednej trzeciej. Mamy wiec dla
redniego kwadratu elementu macierzowego
2
e2 nk
|ki|2
~ 0 ()|2 |hn|~x
|A
3c2
lub podstawiajac wzr z rozdziau trzydziestego pierwszego

1 |ki|2 =
|hn|H

(33.6)

2
8e2 nk
|ki|2 I()d.
|hn|~x
(33.7)
3c 2
Podstawiajac ten wynik do wzoru na pochodna po czasie prawdopodobiestwa
przejcia (32.15), otrzymujemy

1 |ki|2 =
|hn|H

2
8e2 nk
nk
nk +
2

d
|hn|~x|ki| I() (
) + (
) .
3c 2
2
2
0
(33.8)
Ze wzgledu na obecno delt Diraca pod caka moemy wprowadzi uproszczenia:
dPkn

= 2
dt
4h

2
nk
= 1;
2

I() = I(|nk |).

(33.9)

Powstaje wiec wzr

nk
nk +
(
) + (
) .
2
2
0
(33.10)
Zmienilimy zmienna cakowania z na 21 , eby uatwi cakowanie delt Diraca.
Niezalenie od tego, czy opisujemy absorbcje promieniowania (nk > 0), czy
emisje (nk < 0), jedna z delt pod caka nie daje przyczynku, a druga daje
cake rwna jeden. Mamy wiec kocowy wzr
dPkn
4 2 e2
|ki|2 I(|nk |)
|hn|~x
=
dt
3h2 c

d
2

4 2 e2
dPkn
|ki|2 I(|nk |)
|hn|~x
(33.11)
=
dt
3h2 c
stosujacy sie rwnie dobrze do emisji, jak i do absorbcji. Rwno tych dwu
prawdopodobiestw bya ju wykorzystywana w poprzednim rozdziale przy uzasadnianiu istnienia przej samorzutnych.
Otrzymane tu prawdopodobiestwo jest proporcjonalne do kwadratu moduu elementu macierzowego
Z
|ki dx (~x)e~xk (~x).
hn|e~x
(33.12)
n

Jeeli dodatni adunek |e| jest skoncentrowany w poczatku ukadu wsprzednych,

a ujemny adunek e ma gesto (~x) znormalizowana do jednoci, to taki ukad
ma moment dipolowy elektryczny
Z
d~ = d3 xe~x(~x).
(33.13)
176

Ze wzgledu na podobiestwo tego wzoru do wzoru (33.12), przejcia, ktre tu

omawiamy, nazywa sie przejciami dipolowymi elektrycznymi.
Przejcie danego typu miedzy danymi stanami atomu jest moliwe tylko,
jeli spenione sa odpowiednie warunki, znane jako reguy wyboru. Na przykad
badajac cake po prawej stronie wzoru (33.12) mona udowodni, e w atomie
wodoru przejcie dipolowe elektryczne ze stanu |n, l, m, sz i do stanu |n , l , m , sz i
jest moliwe tylko, jeli sz = sz , m = m lub m = m 1 i l = l 1.

177