Jerome Carcopino Życie Codzienne W Rzymie W Okresie Rozkwitu Cesarstwa

J E R O M E
C A R C O P I N O
ZYCIE CODZIENNE
W RZYMIE
u; okresie rozkinitu cesarstiua
Przeoya
MARIA PKCINSKA
PASTWOWY
INSTYTUT
WYDAWNICZY
I
CZSC ri RR WSZ
WARUNKI YCIA W RZYMIE
i.
RODOWISKO MATERIALNE: MIASTO, JEGO DOMY

I SUBA PORZDKOWA
Cechy okrelajce oblicze materialne cesarskiego Rzymu gubi si

w sprzecznociach, ktre byyby nie do rozwizania, gdyby nie zgodno
pomidzy histori a yciem.
Z jednej strony zarwno znaczna liczba ludnoci Rzymu, jak i wielko
. architektury oraz marmurowe pikno jego budowli publicznych zbliaj
go do wielkich metropolii wspczesnego Zachodu, z drugiej za za
gszczenie, na ktre skazywa tumy swoich mieszkacw, stoczonych
na nierwnym terenie, na przestrzeni ograniczonej przez natur i przez
ludzi, wsko spltanych uliczek, dotkliwy brak usug municypalnych,
niebezpieczne zatory ulicznego ruchu upodabniaj go do owych miast
redniowiecznych, ktre opisuj kronikarze i ktrych malowniczo, to
uwodzc, to odpychajc na przemian, zaskakujc szpetot i bezadn
krztanin zachoway a do naszych czasw niektre miasta muzu
maskie.
Ten wanie zasadniczy kontrast naley wyjani w pierwszym rzdzie.
Rozdzia pierwszy
PRZEPYCH, OBSZAR, LUDNO RZYMU

I. PRZEPYCH MIASTA: FORUM TRAJANA
Niech mi wolno bdzie pooy nacisk na przepych, ktry panowa

w Miecie na pocztku II w. n. e. Pikno ruin, ktre go odzwierciedlaj,
jest niezrwnane; wylicza je jednak, a tym bardziej opisywa byoby
rzecz nudn. Wystarczy, gdy zatrzymam si przez chwil nad t ich
grup, z ktr zwizane jest imi Trajana i gdzie do szczytu dochodzi
geniusz jego wieku. 1 O ile wszdzie waciwie przechowuj one w go
rcym wietle, ktre je spowija harmonijn potg budowli, dajc
nam zreszt najczciej tylko ich obnaon konstrukcj, to nigdzie chyba
tak jak na Forum Trajana, ktre lec w centrum Miasta czyo Forum
Cezara i Augusta, nie wzbudzaj w nas tak podniosego a zarazem tak
penego wyobraenia o cywilizacji, ktrej bogactwa roztaczaj przed
naszymi oczyma, o spoeczestwie, ktrego zdyscyplinowanie wywouj
niejako z przeszoci, o podobnych nam ludziach, naszych przodkach,
ktrych zalety umysowe i artystyczne mistrzostwo znalazy w nich
swj peny wyraz. Tu wanie midzy 109 a 113 rokiem Trajan potrafi
dokona dziea, ktre nie tylko wywouje nasz podziw, ale odpowiada
take naszym obecnym tendencjom. Rozmachem swojej oglnej kon
cepcji, lekkoci a zarazem uytecznoci poszczeglnych czci, prze
pychem materiaw, miaoci konturw, ukadem i ywoci ozdb
zesp ten taki, jaki po wieych wykopaliskach Corrado Ricci mo
emy wskrzesi w jego pierwotnej doskonaoci atwo wspzawod
niczy by mg z najbardziej ambitnymi dzieami nowoczesnych archi
tektw; nie przesta im te dostarcza, mimo swego zniszczenia, wska
zwek i wzorw. Bdc wietnym i wiernym wyrazem swoich czasw
zbliy je nam nadto, jak zobaczymy, do czasw nam wspczesnych.
Mimo nierwnoci terenu i kopotliwego ssiedztwa zabytkw wcze
niejszych, ktre utrudniay jego rozwj, zesp ten, stanowicy jak naj
bardziej spoist i jednolit cao, obejmowa: plac publiczny, czyli fo
rum, bazylik sdow, dwie biblioteki, synn kolumn, ktra wznosia
si pomidzy tymi dwoma budynkami, oraz ogromny kryty targ. Nie
wiemy, kiedy zosta on ukoczony, lecz wybudowano go z pewnoci
16
Warunki ycia w Rzymie
wczeniej ni kolumn, jej wysoko bowiem bya uzaleniona, jak to

zobaczymy, od jego wysokoci. Forum i bazylika zostay uroczycie
otwarte przez Trajana 1 stycznia 112 r., odsonicie kolumny nastpio
13 maja 113 r. Cao tona w nieprawdopodobnym wprost przepychu.
Zaczynajc od strony poudniowej podziwiamy najpierw majestatyczn
prostot waciwego Forum: jest to szeroki plac, wykadany pytami
kamiennymi o 116 m dugoci i 95 m szerokoci, otoczony portykiem, pod
trzymywanym od strony poudniowej, gdzie znajdowao si wejcie,
jednym szeregiem kolumn, podwjn za kolumnad z trzech innych stron;
jego wschodnia ciana, zbudowana z tufu wykadanego marmurem, za
amywaa si porodku, tworzc pkole o 45 m gbokoci. Na rodku
placu wznosi si posg konny cesarza, ze zoconego brzu, za nim cign
si midzy kolumnami orszak skromniejszych posgw, przedstawiaj
cych sawnych ludzi, ktrzy mieczem lub sowem dobrze zasuyli si
pastwu. Std wstpowao si po trzech stopniach z tego marmuru
ku wejciu do bazyliki Ulpia, zwanej tak od rodowego imienia Trajana
Ulpius. Dugo jej, ze wschodu na zachd, wynosia 159 m, szeroko,
z pnocy na poudnie 55 m. Wznosia si ponad Forum o 1 m i prze
wyszaa je jeszcze bogactwem. By to olbrzymi hall" typu orientalizujcego, podtrzymywany przez kolumnad, do ktrego dostp znajdowa
si od wschodu i prowadzi przez jedn z jego wielkich cian bocznych.
Podzielony poczwrn kolumnad wewntrzn, zoon ogem z 96
kolumn, na 5 naw o dugoci 130 m, z ktrych rodkowa miaa 25 m
szerokoci, wyoony na caej przestrzeni marmurami z Luny i pokryty
dachwk z brzu, hall" ten by otoczony portykiem, ktrego prze
wity zapenione byy rzebami; attyk jego zdobiy paskorzeby godne
uwagi ju to z powodu delikatnoci swego modelunku, ju to dziki
ywoci przedstawienia, na belkowaniu grnym wreszcie, z kadej fron
towej strony powtarza si wiele razy krtki i dumny napis: e manubiis
wzniesiony z upw wojennych (wzitych na Dakach Decebala). Po
wyej, sterczc nad dolnym poziomem bazyliki o tyle, o ile poziom ten
wznosi si ponad Forum, cigny si rwnolege do niej prostokty
.dwch bibliotek Ulpijskich". Nazwa ich, podobnie jak bazyliki, wy
wodzi si od gentilicium ich wsplnego fundatora: jedna z tych bibliotek
przeznaczona bya dla dzie greckich, druga dla dzie aciskich i ar
chiwum cesarskiego, jedn i drug zdobi, umieszczony ponad plutei,
czyli szafami zawierajcymi manuskrypty,, szereg popiersi przedstawia
jcych pisarzy, ktrzy zdobyli sobie najwikszy rozgos swoj twr
czoci w dwch jzykach Imperium.
Biblioteki oddzielone byy od siebie wskim czworobokiem o wymia
rach 24 m na 16, porodku ktrego wznosia si i wznosi cigle, prawie
nietknita, najcudowniejsza z tych cudw: kolumna Trajana. Piedesta
Przepych, obszar, ludno Rzymu
17
jej jest idealnym niemal szecianem k a m i e n n y m o wysokoci 5 m 50 cm.

Od strony poudniowej wybita w nim zostaa b r a m a z brzu, ponad ktr
mona byo odczyta napis dedykacyjny, z trzech innych stron zdobiy
go trofea wojenne, a dookoa obrzeony by okrami, ktre oplatay
laury. Trzon kolumny, w y k o n a n y w caoci z m a r m u r u , ma 3 m 70 cm
rednicy i 100 stp (29 m 77 cm) wysokoci. Mieci on w sobie schody
z biaego m a r m u r u w ksztacie limaka, ktre wychodz z k o m n a t y pie
destau i licz 185 stopni, oraz dwiga m o n u m e n t a l n y , dorycki kapitel,
n a d k t r y m wznosi si pocztkowo orze z brzu z rozpostartymi skrzy
dami, nastpnie za, po mierci Trajana, posg, take z brzu, tego
wanie wadcy. Prawdopodobnie zosta on strcony i stopiony w za
wierusze najazdw, a w r. 1588 zastpiono go posgiem w. Piotra, ktry
ogldamy dzisiaj. Cakowita wysoko k o l u m n y wynosia i wynosi prawie
38 m, ktre odpowiadaj 128,5 stopom, podawanym przez d o k u m e n t y
staroytne. Ale, jakkolwiek proporcje k o l u m n y Trajana s same w sobie
okazae", efekt powiksza jeszcze zewntrzny ukad blokw, z ktrych
kolumna ta si skada. Rozwija ona na 17 olbrzymich, m a r m u r o w y c h
bbnach 23 paszczyzny spirali, ktra w linii prostej mierzyaby prawie
200 m i wzdu k t r e j nastpuj po sobie, od podstawy a do kapitelu,
tak jak szy po sobie w dziejach, od pocztku pierwszej w y p r a w y a do
koca drugiej, gwne sceny z dwch wojen dackich. Paskorzeby te
zreszt zostay w y k o n a n e w t y m celu, aby zrcznie ukry 43 okna
wkomponowane w nie dla owietlenia wewntrznych schodw, 2 500
postaci natomiast, ktre na nich wyliczono i k t r y m niszczce dziaanie
niepogody przywrcio obecnie ciepy i jednolity koloryt paryjskiego
m a r m u r u , byszczay niegdy ywymi barwami, jakimi byy pomalowane,
a i dzi jeszcze gosz one mistrzostwo rzymskich rzebiarzy w t y m
wanie rodzaju historycznego reliefu.
Wiadomo, e po mierci Trajana, ktra nastpia niespodziewanie
w pierwszych dniach sierpnia 117 r. w chwili, kiedy to po przekazaniu
Hadrianowi dowdztwa nad armi, ktr zmobilizowa przeciw P a r t o m ,
by ju wanie w drodze powrotnej do Italii prochy jego zostay
sprowadzone z Azji do Rzymu, zamknite w zotej urnie i zoone
w komnacie mieszczcej si w piedestale kolumny. Lecz jeli jego na
stpca Hadrian oraz senat przydzielili t e n grobowiec Trajanowi po tej
stronie linii pomerialnej tu gdzie p r a w a zabraniay grzeba zwykych
miertelnikw, i owiadczyli zgodnie, e zmary przerasta oglnie przy
jte warunki, to nie mogli powzi decyzji bardziej niepodanej i nieprzewidywanej przez Trajana. Kolumna Trajana staa si dopiero z cza
sem grobowcem swego twrcy, on sam natomiast kaza j wznie dla
upamitnienia swych dwch czynw: za pomoc zdobicych j obrazw
chcia uwieczni zwycistwa, ktre odnis n a d wrogiem zewntrznym,
18
a przez nadanie jej niezwykych rozmiarw uniemiertelni nadludzki

wysiek, dziki k t r e m u przezwyciy n a t u r dla upikszenia i pomyl
nego rozwoju Rzymu. Pod t y m wzgldem dwa ostatnie wiersze inskrypcji,
z ktrych dzi zachowao si zaledwie kilka liter, a ktre jeszcze w VII w.
mg przepisa w caoci nie znany n a m podrnik, tzw. Anonim
z Einsiedeln, wyraay intencj Trajana w sformuowaniu, ktrego sens
jest teraz przejrzysty: ad declarandum quantae altitudinis mons et locus
tantis operibus sit egestus. Poniewa po acinie czasownik egerere posiada
dwa znaczenia sprzeczne: oprni, u s u n " i wznie", jasne jest, e
interpretujc dosownie to d u m n e zdanie kolumna b y a przezna
czona do tego, by ju przez sam swoj strzelisto wskazywa, do jakiej
wysokoci i za cen jakich t r u d w wynioso (mons), cignca si od
Wzgrza
Kwirynalskiego do Kapitoliskiego,
zostaa
zniwelowana
i w miar tych p r a c od razu, na t y m s a m y m miejscu (locus) pokryta
olbrzymimi budowlami, dopeniajcymi od strony wschodniej dziea,
ktrego odgruzowanie Corrado Ricci ukoczy w 1932 r., umoliwiajc
n a m dziki s w e m u zapaowi n a u k o w e m u dostp do tych zabytkw i ich
ogldanie. Chodzi mianowicie o majestatyczne pkole z cegy, k t r e
otacza od strony K w i r y n a u i S u b u r y waciwe F o r u m Trajana i pod
trzymuje z najwiksz atwoci pi piter, na ktrych b y y rozmiesz
czone sklepy, czyli tabernae targu", w liczbie 150. Na parterze znajduj
si izby niezbyt gbokie, gdzie, na r w n y m poziomie z Forum, sprze
dawano prawdopodobnie owoce i kwiaty. Na pierwszym pitrze, obrze
one przez loggi o szerokich arkadach, toczyy si dugie, sklepione
sale, gdzie magazynowano wino i oliw. Na drugim i na trzecim pitrze
sprzedawano p r o d u k t y bardziej rzadkie, a zwaszcza pieprz i korzenie,
sprowadzane z Dalekiego Wschodu, tzw. pipera; pami ich przetrwaa
w wiekach rednich w nazwie ulicy stromej i krtej, ktra suya
kupcom korzennym, zanim nie zostaa przejta przez poddanych papiey
jako Via Biberatica. Na czwartym pitrze znajdowaa si okazaa sala,
gdzie dokonywano rozdziau darw i w ktrej u t r z y m a y si bez przerwy,
od koca II w., biura rozdawnictw cesarskich: stationes
arcariorum
Caesarianorum. Na pitym i ostatnim pitrze byy urzdzone baseny
targu rybnego, jedne poczone z akweduktami, ktre doprowadzay
wod. sodk, inne przeznaczone do wody morskiej, sprowadzanej z Ostii.
S t d obejmujemy wzrokiem ogrom dziea Trajana i dostrzegamy, e
jestemy dokadnie na poziomie aureoli posgu w. Piotra, k t r y dwiga
kolumna Trajana; i kiedy zgbiamy teraz znaczenie napisu, k t r y odtd
nie bdzie ju przedmiotem kontrowersji, o d k r y w a m y niezrwnan
wielko prac dokonanych przez architekta Apollodora z Damaszku na
rozkaz najlepszego z cezarw. Ich brya obejmuje i osania zbocza
Kwirynau, o k t r e zostaa oparta i ktre niegdy, bez pomocy m a t e r i a w
19
wybuchowych, jakimi rozporzdzaj nasi inynierowie, zostay dla niej

wanie zniwelowane. Proporcje jej dobrano tak szczliwie, e zapomi
namy o jej ciarze, odczuwajc tylko doskona rwnowag. Jest to
prawdziwe arcydzieo, ktre przetrwao wieki, nie przestajc wzrusza.
Niegdy Rzymianie zdawali sobie spraw, e miasto ich i wiat nie miay
nic pikniejszego dla zadziwienia ludzi. Ammianus Marcellinus opowiada,,
e cesarz Konstancjusz, kroczc po raz pierwszy po kamiennych pytachs
Forum Trajana, kiedy to w r. 356 dokonywa uroczystego wjazdu do
Rzymu wraz z ambasadorem perskim Hormisdasem, nie mg powstrzy
ma okrzyku podziwu, a zarazem pozby si uczucia dotkliwego alu
na myl, e nigdy nie bdzie mia posgu konnego dajcego si porwna
z posgiem jego poprzednika. Na c si zdadz twoje skargi odpowie
dzia pose krla krlw skoro nie byby w stanie da twemu koniowi
takiej stajni jak ta." W pnym okresie cesarstwa czuli Rzymianie sw
niemoc wobec tego wspaniaego rozkwitu, z ktrego promieniowa ge' niusz ich przodkw u szczytu ich przeznacze. Take i my, cho jestemy
tak peni dumy z naszych dzie, uwaamy, i nie ma w staroytnym
Rzymie niczego, co mogoby si nam bardziej podoba. W Koloseum,
jakkolwiek czym doskonaym jest jego cudowna elipsa, chwyta nas
nieprzezwyciony niepokj na wspomnienie o rzeziach, jakich by wi
downi. Termy Karakalli maj co przesadnego i oszaamiajcego, co
zapowiada dekadencj. W obliczu Forum i targu Trajana, przeciwnie,
nic nie mci podniosoci naszych wrae. Budowle te wprawiaj nas
w podziw, ale nie przytaczaj, a ich ogrom nabiera lekkoci dziki czy
stym zagiciom ich krzywizn. Budynki owe osigny jeden z tych
szczytw sztuki, gdzie spotykaj si twrcy najlepszych epok i na ktry
wspili si jako arliwi uczniowie lub ulegli naladowcy zarwno
Micha Anio, ktry przenis pewne elementy tego umiarkowanego,
a zarazem penego rozmachu ukadu na fasad paacu Farnese, jak
i architekci Napoleona I, ktrzy z brzu armat spod Austerlitz odlali
kolumn Vendme. S one wspaniaym zwierciadem, w ktrym odbija
si oblicze Rzymu w jego najwikszym rozkwicie; jawi si nam tutaj
Rzym jako miasto o znaczeniu wiatowym, bliskie naszym stolicom,
miasto, ktre w trosce o zaspokojenie potrzeb podobnych do tych, ktre
teraz odczuwamy, doznawao ju wtedy uczu, bdcych punktem ho
noru wspczesnej nam elity.
Uderzajce jest istotnie, e Trajan wznoszc te pomniki chcia naj
wyraniej nie tylko przypomnie w ten sposb o zwycistwie, ktre
poprawio od razu finanse cezarw i byo rdem tych wszystkich
bogactw, ale take, e stara si zwycistwo to usprawiedliwi wyszoci
kultury, ktr jego onierze nieli zwycionym. W posgach swoich
portykw zestawia ustawicznie saw inteligencji ze saw ora. U pod-
noa targu, gdzie lud zaopatrywa si w ywno, na skrzydach Forum,

gdzie konsulowie udzielali posucha, a cesarze wygaszali swe mowy
czy to jak Hadrian, aby oznajmi o darowaniu dugw, czy te jak Marek
Aureliusz, aby wnie do publicznego skarbca swoje osobiste mienie
roztaczao si pkole, gdzie, jak to wykaza H. Marrou, nauczyciele
literatury jeszcze w IV wieku gromadzili w dalszym cigu swoich su
chaczy i odbywali wykady.
Bazylika, wyrniajca si swym przepychem, bya nisza o trzy
stopnie od ssiednich bibliotek; ozdobna kolumna, ktra staa pomidzy
nimi i ktrej pniejsze naladownictwa mona atwo wymieni, mia
nowicie: kolumn aureliuszow w samym Rzymie, kolumny Teodora
i Arkadiusza w Konstantynopolu, eby wspomnie tylko o przykadach
antycznych a ktrej wzoru nie udao si dotd odkry nikomu
winna by niewtpliwie uwaana, zgodnie z nowym objanieniem danym
przez Paribeni'ego, za oryginalne wykonanie przez architekta Apollodora
z Damaszku wasnego pomysu cesarza; wznoszc j porodku dzielnicy
ksiek Trajan chcia, jak si zdaje, rozwin w pokrywajcych j spira
lach dwa Volumina, ktre miay kreli w marmurze jego czyny wojenne
i wychwala pod niebiosy jego potg i agodno. Zreszt jeden z relie
fw, trzy razy wikszy ni inne, oddziela dwa szeregi napisw i odsania
nam ich znaczenie. Przedstawia on bogini zwycistwa, piszc wanie
na swojej tarczy. Ense et stylo mieczem i pirem tak mona by to
skomentowa. Jest to przejrzysty symbol pokojowych i cywilizacyjnych
celw, jakie Trajan wiza szczerze ze swymi podbojami. Wyjania on
myl, ktra przywiecaa jego planom, a imperializm rzymski, usiujc
zrzuci z siebie zarzut bezprawia i przemocy, stara si w ten sposb
za wszelk cen uzyska duchow aprobat.
Widzimy tu nie tylko idea nowego pastwa w caym jego blasku, ale
czujemy rwnie, jak bije serce stolicy, ktrej wzrostowi towarzyszy
ogromne rozprzestrzenianie si i ktra w kocu dorwnuje liczebnoci
najpotniejszym naszym stolicom. Otwierajc swoje Forum koczy
Trajan zamierzone dzieo odnowy Miasta, ktre chcia uczyni godnym
swego panowania a zarazem dopomc jego ludnoci, przytoczonej wzra
stajc liczebnoci mieszkacw. W tym te celu poszerzy wielki cyrk,
wykopa basen dla naumachii", uregulowa Tyber, poprowadzi nowe
akwedukty, zaoy najobszerniejsze termy publiczne, jakie kiedykolwiek
oglda Rzym, podda przezornym i surowym przepisom prywatn inicja' tyw w dziedzinie budownictwa. Teraz uwieczy swoje dzieo: rozko
pujc Kwiryna utorowa nowe drogi dla tranzytu; dodajc obszerny
plac publiczny do tych, ktre zaoyli jego poprzednicy: Cezar, August,
Flawiusze i Nerwa, ktrzy take starali si zapobiec przepenieniu
rotundami, bazylik, bibliotekami da spieszcym tu codziennie tumom

mono kulturalnego spdzania wolnych chwil; przeduajc te budowle
halami" swego targu, ktre ze wzgldu na ich rozlego i rozmiar
oraz pomysowo urzdze mona porwna z halami, w jakie Pary
wyposaony zosta dopiero w XIX w., uatwi aprowizacj tego olbrzy
miego miasta. Prace, ktrych dokona, nabieraj specjalnego znaczenia,
jeli si pomyli o wielkim skupisku ludzkim, ktrego byt niewtpliwie
poprawiy. Wrd wyludnionych obecnie ruin oczyma wyobrani wi
dzimy tumy dawnych mieszkacw. Narzucaj nam ten obraz zacho
wane zabytki i one same wystarczyyby najzupeniej jako wiadectwo,
gdyby nie ustaliy tego od dawna wiarogodne dokumenty.
II. MURY RZYMU I JEGO RZECZYWISTA ROZLEGO
Nie ma zagadnienia, nad ktrym by bardziej rozprawiano, ni sprawa

zaludnienia stolicy imperium rzymskiego. 2 Nie ma kwestii bardziej pa
lcej dla historyka, jeli prawd jest to, co twierdzi ju socjolog berberyjski Ibn-Khaldoun, e wzrost miast, bdcy koniecznym nastp
stwem rozwoju spoeczestw ludzkich, jest do pewnego stopnia mier
nikiem rozwoju ich cywilizacji. Lecz, niestety, nie ma te tematu, ktry
by wywoywa wicej polemik i sprzecznych wywodw. Od czasw
Renesansu uczeni, ktrzy go poruszali, dzielili si cigle na dwa prze
ciwne obozy. Jedni, jakby urzeczeni przedmiotem swoich bada, przy
pisuj bez wahania staroytnoci, ktr uwielbiaj niby wspomnienie
zotego wieku, rozmach i rozwj, moliwy dziki postpowi wiedzy
dopiero w okresie nowoytnym. Justus Lipsius na przykad ocenia naj
spokojniej liczb mieszkacw Rzymu okresu Cesarstwa na 4 miliony.
Inni znw, przekonani o niszoci minionych generacji, odmawiaj im
a priori moliwoci rozwoju, ktre zachowuj dla swoich czasw,
a Dureau de la Maile, nasz pierwszy powany badacz demografii antycz
nej, obnia liczb ludnoci Rzymu do okoo 261000 mieszkacw,
uwaajc j za najwysz, jak z pewn doz prawdopodobiestwa
mona przypisa miastu cezarw. Dureau de la Maile i Justus Lipsius
niewtpliwie posunli si za daleko; midzy tymi kracowociami jednak
wolna od uprzedze krytyka moe zbliy si do poznania prawdy.
Zwolennikami tego, co nazwabym maym Rzymem, s zazwyczaj
statystycy, ktrzy sprzeciwiaj si z gry badaniu wiadectw. Odrzucaj
oni a priori tak przecie wyrane wskazwki autorw staroytnych
i opieraj swoje wnioski na badaniu terenu. Zachowuj tylko jedn
22
wierzchni i moliwego zaludnienia. W rezultacie tego zabiegu stwier

dzaj, e Rzym cesarski, ktrego powierzchnia wydaje im si dokadnie
okrelona przez mur obwodowy Aureliana i odpowiadajca niemal tej,
na ktrej rozciga si Rzym przez nich zwiedzany, nie mg mie wik
szego zaludnienia. Na pierwszy rzut oka wywd wydaje si przekony
wajcy. Po namyle widzimy jednak, e opiera si on na zudnej wierze,
i zna si obszar terytorialny dawnego Rzymu, i na bdnym postulacie,
ktry polega na autorytatywnym przenoszeniu na t powierzchni
wspczynnika demograficznego wzitego z ostatnich statystyk.
Metoda ta bdna jest przede wszystkim dlatego, e nie uwzgldnia
elastycznoci terenu, lub, mwic cilej, moliwoci zagszczania lud
noci. Dureau de la Maile uzyska dane, ktre powiadcza dowodami,
przenoszc poza mury Aureliana zagszczenie Parya z czasw Ludwika
Filipa, tj. 150 mieszkacw na hektar. Gdyby pisa 75 lat pniej, kiedy
zagszczenie to wzroso, jak w 1914 r., do 400 mieszkacw na hektar,
otrzymaby wynik 3 razy wyszy. Ferdinand Lot przypisa bez waha
nia Rzymowi Aurelianowemu zagszczenie Rzymu z 1901 r., ktry
zamieszkiwao 538 000 mieszkacw. Od tego czasu Rzym nie podwoi
bynajmniej swego terytorium powojennymi budowlami, a jednak spis
ludnoci ze stycznia 1939 r. przyznaje mu wicej ni podwjn ilo
ludnoci, mianowicie 1284 600. W obydwu tych przypadkach obszar
przypisywany staroytnemu Rzymowi nie odpowiada, jak si to sdzi,
wczesnemu jego zaludnieniu, lecz temu wanie, ktre mgby mie
w momencie, gdy przeprowadza si badania na podstawie okrelonych
dokumentw; moment ten zreszt jest przez badacza wybrany zazwyczaj
zupenie dowolnie. Nawet na niezmiennym obszarze warunki mieszkalne
zmieniaj si w kadej epoce i jest rzecz jasn, e zaleno, ktr si
staramy ustali, pomidzy w zasadzie znanym obszarem a nieznanym
zaludnieniem, musi pozosta niewiadom.
Ja ze swej strony dorzuc jeszcze jedn niewiadom, ktrej rozwiza
nie obcione jest z gry moliwoci bdu, jeli, jak sdz, Rzym
staroytny nie zamyka si w tych granicach, ktre si powszechnie
przyjmuje. Rzym cesarski bowiem nie mieci si w obrbie muru Aure
liana, podobnie zreszt jak niegdy Rzym republikaski nie mieci si
w granicach pomerium czy muru faszywie przypisywanego Serwiuszowi
Tuliuszowi. Lecz to wymaga kilku wyjanie retrospektywnych.
Rzym antyczny, jak wszystkie miasta staroytne greckie i aciskie,
skada si zawsze, od czasw legendarnych do koca swojej historii,
z dwch nierozdzielnych elementw: cile okrelonego orodka miej
skiego Urbs Roma i terenu wiejskiego, ktry by z nim zwizany
Ager Romanus. Ten ostatni koczy si na linii miast pogranicznych,
ktrych municypalnej indywidualnoci nie zdawia aneks ja polityczna;
23
s t o : Lavinium, Ostia, Fregenae, Veii, Fidenae Ficulea, Gabii, T i b u r

i ovillae. Gdyby posuy si danymi, k t r e przekaza n a m bizantyczyk
Zachariasz, to Rzym przedstawiaby elips, ktrej osie, rwne odpowied
nio 17 km 600 m i 19 km 100 m, tworzyyby, przy obwodzie okoo
57 km, powierzchni rwn prawie 25 000 hektarw. Nie m a m y oczywi
cie adnego sposobu dokadnego oznaczenia jego k o n t u r w i okrelenia
liczby jego rozproszonej ludnoci. Obywatele jego byli Rzymianami
z Rzymu z tego samego t y t u u co cives, zamieszkujcy c e n t r u m skupiska.
J e d n a k ci jedynie tworzyli plebs miejski, ktrzy mieszkali wewntrz
linii zakrelajcej oficjalnie t e r e n waciwego Miasta Urbs.
Tu przebywali bogowie w swoich wityniach, krl, a pniej urzdnicy-spadkobiercy jego rozczonkowanej wadzy, Senat i Komicja, ktre
pocztkowo wraz z krlem, potem wsplnie z Senatem zarzdzay t y m
miastem-panstwem. Pocztkowo wic Miasto przedstawiao zupenie co
innego i co wicej ni zwyke, mniej l u b bardziej zwarte, skupisko
mieszka: bya to witynia" powicona zgodnie z reguami wiedzy
kapaskiej i jako taka cile odgraniczona przez bruzd, ktr latyski
zaoyciel, posuszny przepisom r y t u a u przejtego z Etrurii, wyobi
dookoa pugiem zaprzonym w byka i k r o w olniewajcej biaoci,
podnoszc lemiesz ponad miejscami, gdzie miay by wzniesione bramy,
i baczc na to, by odrzuca do wewntrz skiby, ktre odrywa pug. Od
tego witego o k r g u (orbe), z zamierzonymi dopiero szacami i przy
szymi m u r a m i , ktrych wizj dawa on jakby w miniaturze, skd nazwa
pomerium (pone muros), stolica Urbs wzia swoje imi, swoje pier
wotne okrelenie, swoj nadprzyrodzon opiek, zapewnion i n t e r d y k t a mi, ktre usuway z jej t e r e n u obce kulty, zwalniay od groby b u n t w
zbrojnych oraz zakazyway okrywajcego zmaz grzebania zmarych.
W epoce klasycznej jednak pomerium, ktrego granice zreszt przesuway
si w m i a r przyczania ssiednich osiedli tworzc w t e n sposb Rzym
historyczny, zachowao wprawdzie swoje znaczenie religijne i stale
strzego wolnoci politycznej swoich obywateli, zamykajc b r a m y przed
zgrupowaniami legionw, lecz przestao ono ogranicza Miasto. Sprowa
dzone do wartoci symbolu, zostao ono w swej praktycznej funkcji za
stpione przez konkretn rzeczywisto; m u r , przypisywany przez fa
szyw tradycj krlowi Serwiuszowi Tuliuszowi, zosta zbudowany na
rozkaz republikaskiego S e n a t u midzy 378 a 352 r. p. n. e. z blokw
tufowych tak mocno sprzonych, e cae jego ciany wynurzaj si
z ziemi jeszcze w Rzymie XX w., zwaszcza na via delie Finanze, w ogro
dach paacu Colonna, na Piazza del Cinquecento, naprzeciw dworca
a obfito tych ladw pozwolia go zrekonstruowa. Poczwszy od
III w. p. n. e. ju nie pomerium okrela obszar miejski Rzymu, lecz m u r ,
ktrego potne zway odwrciy najazd Hannibala: nie miesza si go
34
ju z pomerium. Podobnie jak pomerium pozostawia on na zewntrz swej

linii rwnin zwan Polem Marsowym, rozpocierajc si midzy Tybrem a wzgrzami, a przeznaczon do wicze wojskowych i suby
bogom, jest jednak od pomerium duszy i obejmuje tereny, ktrych ono
nie obejmowao, mianowicie: Arx i Wzgrze Kapitoliskie, pnocno-wschodni kraniec Eskwilinu, Velabrum, a przede wszystkim dwa Wzg
rza Awentyskie: pnocne od pocztku swego istnienia, poudniowe na
tomiast od chwili, gdy konsuowie z r. 87 przeduyli go a dotd, aby
lepiej odpiera ataki Cynny. Obliczono, e mur ten ogranicza przestrze
obejmujc 426 ha. Jest to niewiele w porwnaniu z 7 000 ha Parya,
ale za to duo w porwnaniu ze 120 ha opasanego murem obszaru antycz
nej Kapui, z 117 miasta Caere, z 32 zaledwie hektarami, ktre okala
wwczas mur Praeneste. Lecz po c tyle porwna? Obliczenie po
wierzchni Rzymu nie mwi nic o jego zaludnieniu. Odkd bowiem Rzy
mianie, zajci podbojem wiata, przestali obawia si swoich wrogw,
od tej chwili mury, ktrymi otoczyli si zaraz przeywszy groz walk
z Gallami, straciy sw uyteczno wojskow, a mieszkacy Urbs zaczli
przekracza mury swego miasta, podobnie jak mury te niegdy przekro
czyy pomerium. W 81 r. p. n. e. Sulla w imi prawa imperatores, ktrzy
powikszyli granice cesarstwa, a w rzeczywistoci take w tym celu, by
uly plebsowi miejskiemu, odda pod budynki mieszkalne cz Pola
Marsowego midzy Kapitolem i Tybrem, ktrej wymiarw niestety nie
znamy. Stolica z tej strony wysza oficjalnie poza swe mury, podobnie
jak praktycznie wysza poza nie ju dawniej. Cezar zalegalizowa tylko
stan faktyczny, sigajcy bez wtpienia II w. p. n. e., kiedy przenis
o jedn mil (1 478 m) poza mury miasta supy graniczne, ktrych loka
lizacj wyznaczaj dla Rzymu zarzdzenia dotyczce prawa grzebalnego
zachowane nam przez tablic z Heraklei.
August z kolei podj jedynie i rozwin inicjatyw swego przybranego
ojca, kiedy to w 8 r. p. n. e. utosami ostatecznie Urbs z czternastoma
okrgami, wrd ktrych wydzieli dzielnice stare i nowe: 13 okrgw
znajdowao si na lewym brzegu Tybru, czternasty na prawym, po tam
tej stronie rzeki" regio Transtiberina, ktrej wspomnienie przeyo
w dzisiejszym Trastevere.
August, ktry szczyci si tym, e przywrci wiatu pokj i zamkn
uroczycie wityni Janusa, nie obawia si pomin w swoich planach
starej fortyfikacji republikaskiej. Rzym, wolny dziki swej sawie
i podbojom od troski o wasne bezpieczestwo, rozsadzi j wwczas ze
wszystkich stron. O ile pi z czternastu okrgw Augusta znajduje si
wewntrz starego muru, to pi innych rozpociera si po obydwu jego
stronach, cztery za cakowicie na zewntrz: V (Eskwilin), VII (Via Lata),
IX (Circus Flaminius) i XIV (Transtiberim); i jakby dla podkrelenia
25
intencji cesarza, powszechny zwyczaj nada wkrtce pierwszemu z nich

nazw Bramy Kapeskiej, ktra oznaczaa ipocztkowo peryferie, teraz
za znalaza si w centrum. 3
Czternacie okrgw Augusta trwao tak dugo jak Imperium; w ich
obrbie wanie musimy umiejscowi Rzym pierwszych Antoninw, one
te wyznaczaj zarazem jego granice. Granice te nie s jednak dokadnie
wymierne i nie mona byoby popeni wikszej pomyki ni utosamia
je z granicami, ktre zakrela przed naszymi oczyma mur z cegie,
wzniesiony przez Aureiana jako osona stolicy cesarstwa na wie o zbli
aniu si barbarzycw. Od r. 274 n. e. mur ten wyznacza pomerium,
a zarazem by waem ochronnym. Dzi jeszcze ze swymi walcymi si
w gruzy osonami i zdekompletowanym szeregiem wie, imponujcy ten
szaniec, ktrego ceglane mury pon dumnie w blaskach zachodzcego
soca, wywouje nawet u najmniej wraliwego turysty wizj majestatu,
z ktrego syn Rzym nawet w okresie dekadencji. Powstrzymajmy si
jednak od pomniejszania tutaj jego obrazu. W caej okazaoci pokae
' go nam wiek zoty.
Cho mur Aureiana zatacza koo dugoci 18 km 837 m i opisuje prze
strze rwn 1 386 ha 67 a 50 m 2 , zosta on wykonany nie inaczej ni
znacznie pniejsze mury, ktrymi najeya si Galia przeciw plemionom
germaskim i ktre tak dobrze zbada u nas Adrien Blanchet. Tak jak
nie broniy one nigdy caego miasta, lecz tylko ywotnych jego czci,
niczym pancerz pier obrocy, tak te mur aureliaski nie osania
wszystkich 14 okrgw Rzymu, a inynierowie Aureiana, zamiast zaj
mowa si jego uksztatowaniem, zaprztali sobie raczej myl pocze
niem poszczeglnych punktw strategicznych i najodpowiedniejszym'
zuytkowaniem konstrukcji wczeniejszych, takich jak akwedukty, mniej
lub bardziej dajcych si zuytkowa w jego systemie. Od Pincius do
bramy Salaria w sidmym okrgu zostay odkryte supy akcyzy.w odle
goci 100 m poza murem. Na odcinku od kramy Praenestina do bramy
Asinaria okrg pity rozciga si poza nim o 300 m, poniewa w tej
wanie od niego odlegoci wznosi si obelisk Antinoosa, wystawiony,
jak mwi jego hieroglificzny napis, ,,na granicy Miasta". Podobnie na
odcinku od bramy Metronia do bramy Ardeatina pierwszy okrg prze
kracza mur przecitnie o 600 m., poniewa redni wa biegnie na tym
odcinku o 1 mil (1 478 m) na poudnie od bramy Capena i poniewa
pierwszy okrg obejmowa aedes Martis, odleg o 1,5 mili, i dochodzi
do rzeki Almo (dzisiejsza Acquataccio), ktra pynie 800 m dalej. Nade
wszystko wreszcie byoby atwo wykaza, e czternasty okrg, ktrego
obwd podwaja si poza Tybrem, przekracza mur na przestrzeni 1 870 m
na pnocy i 1 300 m na poudniu. W tych warunkach nie wolno zamyka
czternastu okrgw, z ktrymi identyfikuje si Rzym cesarski, na ter-
26
nach objtych murem Aureliana; tym wicej zreszt nie byoby rzecz
dozwolon ogranicza jego obszaru do jakich 2 000 ha, ktre otacza
ruchomy kordon posterunkw celnych: od epoki Augusta bowiem praw
nicy wysunli zasad, e Rzym czternastu okrgw nie by zwizany
z niezmiennym pasem, ale e zarwno prawnie, jak i faktycznie stanowi
on jak gdyby wiecznie rozwijajcy si twr, automatycznie rozcigajcy
si w miar swej rozbudowy, bez przerwy przeduajcy to w jednym,
to w drugim okrgu bloki dawnych budynkw, i to a do 1 mili (1 478 m)
od ostatniego z nich: Roma continentibus aedificiis finitur, raille passus
a continentibus aedificiis numerandi sunt 4; powysze, bardzo rzeczowe
okrelenie prawne nie tylko wystarcza do tego, aby obali wszelk prb
oparcia liczby ludnoci Rzymu na podstawie tak niepewnej i zmiennej,
jak powierzchnia 14 okrgw, ale take zakada, i mieli suszno ci,
ktrzy wyraali przekonanie o nieograniczonym wzrocie miasta cezarw.
III. WZROST ZALUDNIENIA RZYMU
O rozwoju Rzymu wiadcz niezbicie dostpne nam dokumenty. Po

stpujcy stopniowo od czasw Sulli a do pryncypatu, wzmg si on
jeszcze pod szczliwymi rzdami Antoninw. Aeby si o tym przeko
na, wystarczy zestawi dwie statystyki oddzielone przerw trzech
wiekw ktre przekaza nam przypadek, a mianowicie statystyki vici
Rzymu, tzn. dzielnic, wyznaczonych przez ulice, ktre je ograniczay
w obrbie czternastu okrgw; kada z nich od czasw Augusta obda
rzona bya specjaln administracj pod wadz merw" vicomagistri
i opiek Larw rozstajnych drg. Z jednej strony Pliniusz Starszy donosi
nam, e poczwszy od 73 r. n. e., przez najblisze piciolecie w ktrym god
no cenzorw piastowali Wespazjan i Tytus, Rzym by podzielony na 165
vici. Z drugiej za strony Kroniki lokalne (Regionarii), ten tak cenny
zbir z IV wieku, ktry Lanciani nazywa Goth" * staroytnoci i ktry
istotnie czy w sobie wycig z Bottina ze streszczeniem z Joanne'a**,
podaj liczb 307 vici. Tak wic midzy rokiem 73 a powiedzmy
345 n. e., ktry to rok jest dat poredni pomidzy rokiem 334, kiedy
to powstaa najstarsza Kronika lokalna Notitia, a rokiem 357, do kt* Regionarii katalogi z czasw Konstantyna zawierajce wykaz okrgw
Rzymu i dane statystyczne dotyczce ulic i domw oraz wiadomoci o wzgrzach,
placach, mostach i ciekawszych budowlach. Gotha synny almanach ukazujcy
si w Gotha w latach 17631944.
** Bottin Sebastian znany statystyk francuski, 17641853. Joanne Adolphe
geograf francuski, 18131884.
27
rego sprowadza si uoenie najmodszej Curiosum, liczba vici wzrosa

o 46 jednostek, co stanowi dla Rzymu wzrost terytorialny o 15,4%.
Jednoczenie stwierdza si w okresie od Cezara do Septymiusza Sewera
proporcjonalny wzrost demograficzny, ktry nie jest wprawdzie powiad
czony, lecz ktry wynika w sposb oczywisty z powikszenia wydatkw
na opiek spoeczn dla plebsu rzymskiego. W czasach Cezara i Augusta
Annona miaa na karku 150 000 ubogich, ktrym rozdzielaa bezpatnie
zboe w czasie rozdawnictwa z 203 r. Na pocztku panowania Septy
miusza Sewera, ktrego wspaniaomylno chwali Dio Kassjusz, liczba
podopiecznych podniosa si do 175 000, co oznacza wzrost o 16,6%.
Wzajemny stosunek tych wartoci procentowych jest z dwch wzgldw
pouczajcy. Jak mona byo przypuszcza a priori, wiadczy on przede
wszystkim o tym, e rozwj terytorialny Rzymu czternastu okrgw
wiza si z jego rozwojem demograficznym. Wskazuje on nastpnie na
to, co mona byo take wywnioskowa z utrwalania si pokoju rzym
skiego w pierwszej poowie II wieku, e najwikszy przyrost, o ktrym
wiadcz Kroniki lokalne z IV wieku, a ktry przejawia si ju wczeniej
w hojnych rozdawnictwach z 203 r., siga tych wanie czasw. Wyci
gamy std wniosek, e zaludnienie Rzymu za panowania pierwszych
Antoninw, to znaczy w okresie wietnego rozkwitu, z ktrego to okresu
brak nam, niestety, zupenie statystyk, naley szacowa na liczb wiksz
ni w okresie bezporednio poprzedzajcym, blisk natomiast liczbie,
ktr nam sugeruj pne dane Kronik lokalnych.
Tak wic od pocztku I w. p. n. e. do poowy I w. n. e. obserwujemy
wyran tendencj ustawicznego wzrostu ludnoci Rzymu. Pniejsze
nasilenie tej tendencji doprowadzio wreszcie do tego, e spoisto miasta
zostaa zachwiana, a aprowizacja zagroona. Jak to wykazaem gdzie
indziej, wybuch wojny ze sprzymierzecami w 91 r. p. n. e., powodujc
gwatowny i bezadny napyw wszystkich Italikw, ktrzy odmwili
wyjcia z powstacami i szukali schronienia przeciw represjom, wywoa
skok liczby ludnoci, analogiczny do tego, ktry przed pitnastu laty
wynis Ateny, miejsce ucieczki Grekw z Azji Mniejszej, do rzdu
wielkich stolic europejskich. Wobec tego, e Italia i prowincje rozdzielone
zostay pomidzy rzd demokratyczny Rzymu a armie, ktre stan sena
torski zmobilizowa przeciw niemu, cenzorowie z r. 86 musieli zaniecha
powszechnego spisu obywateli Imperium, przystpili natomiast do obli
czenia wszystkich kategorii mieszkacw, ktrzy stoczeni byli w Miecie:
w. Hieronim zanotowa w swojej Kronice wynik tej akcji, dokonanej
bez rozrnienia pci, wieku, stanu lub narodowoci; wynosi on ogem
463 000 gw:
descriptione
Romae
facta
inventa
sunt
hominum
CCCCLXIII milia. W trzydzieci lat pniej liczba ta wybitnie si po
wikszya, jeli istotnie, jak to stwierdza scholiasta Lukana, Pompejusz,
28
k t r y w sierpniu 57 r. p. n. e. wzi na siebie ciar Annony, potrafi

zorganizowa zmagazynowanie zboa potrzebnego do wyywienia co n a j
mniej 486 000 ludzi. Po tryumfie Juliusza Cezara w 45 r. p n. e. m i a
miejsce nowy skok naprzd, ktrego zasigu, z b r a k u liczb, nie moemy
wymierzy. Znaczenie jego jednak jest niewtpliwe, poniewa zamiast.
: 40 lub 50 tysicy podopiecznych zaopatrywanych w zboe w 17 r. p. n. e.r
o ktrych czyni wzmiank Cyceron w Werrynach, Cezar w 44 r. p. n. e.
' o b d a r z y przywilejem o t r z y m y w a n i a darmowego zboa 150 000 ludzi,.
a jako prefekt obyczajnoci u t r z y m a na stae doran akcj cenzorw
; z 86 r. p. n. e. i poleci uzupeni t r a d y c y j n y wykaz (album) obywateli
I m p e r i u m pen statystyk mieszkacw Miasta, ktra odtd m i a a b y
sporzdzana, ulica po ulicy i nieruchomo za nieruchomoci, w e d u g
wskazwek i pod odpowiedzialnoci wacicieli.
Liczba ludnoci wzrastaa nadal za p r y n c y p a t u Augusta; zgodne
wskazwki z owego czasu skaniaj n a s do ustalenia cyfry mieszkacw
Rzymu na prawie milion. Do wskazwek tych naley przede wszystkim,
ilo zboa, ktr za jego panowania Annona musiaa wydawa z m a g a
zynu corocznie na wyywienie: 20 milionw modii (1 750 000 hi) dostar
czanych przez Egipt, jak podaje Aureliusz Wiktor, i dwa razy tyle, d o
starczonych przez Afryk, zgodnie ze wiadectwem Jzefa Flawiusza;
w sumie 60 milionw modii (5 250 000 hi), co przy racji redniego spo
ycia 60 modii (5,25 hi) na gow rocznie, daoby milion p o b i e r a n y c h
porcji. N a s t p n y m dowodem jest owiadczenie Augusta w jego Res
Gestae, e obdarzony po raz dwudziesty pierwszy wadz t r y b u n a i po
raz d w u n a s t y konsulatem, tzn. w 5 r. p. n. e. rozda po -60 d e n a r w
kademu z 320 000 obywateli", ktrzy stanowili wwczas plebs miejski..
Ot zgodnie z terminologi, uywan przez cesarza, rozdawnictwo to
dotyczyo tylko dorosych mczyzn: viritim jak to okrela tekst a
ciski, y.txr' (xvox w brzmieniu egzemplarza greckiego. Wykluczao w i c
ono kobiety i chopcw poniej jedenastu lat, ktrzy take wchodzili
w skad rzymskiego plebsu. Wynika std, e o ile oprzemy si na p r o
porcjach xistalonych w naszych czasach przez aktuariuszy pomidzy m
czyznami, kobietami i dziemi, stan liczbowy mieszkacw Miasta w 5 r.
p. n. e. podnis si przynajmniej do 675 000 cives. Do tego n a l e y d o
rzuci i garnizon, z okoo dziesiciu tysicami ludzi, ktry mieci si
w Rzymie, ale zupenie nie korzysta z rozdawnictw, i t u m osiedlecw,.
i o wiele jeszcze liczniejszy t u m niewolnikw. W t e n sposb wic s a m
August pomg n a m oszacowa cakowite zaludnienie Rzymu pod jego
panowaniem na liczb okoo 1 miliona, jeli nie wicej.
Statystyki zawarte w Kronikach lokalnych z IV w. n. e. 5 zmuszaj n a s
do powikszenia jeszcze t e j liczby dla II wieku, kiedy to, jak zauwayli
my, zaludnienie Rzymu wzroso najbardziej. G d y dodajemy, okrg po-
29
okrgu, mieszkania Stolicy spisane w Guriosum, otrzymujemy dwukrot

nie podan liczb ogln: 1782 domus i 46 290 insulae, streszczenie
breviarium natomiast, od ktrego zaczyna si Notitia, ogranicza si do
jednorazowego wymienienia 1797 domus i 46 602 insulae. Rnica midzy
tymi dokumentami pochodzi z pewnoci z nieuwagi kopisty Curiosum,
ktrego upiy dugie i nuce wyliczenia, jakie musia przepisa, i ktry
w czasie swej przykrej pracy przekrci albo omin niektre dane, skoro
nie tylko je po prostu podwoi powtrzeniami analogicznymi do tych,
ktre popeni przyznajc t sam liczb domus dziesitemu u jedenaste
mu okrgowi, ale zaraz potem t sam liczb insulae przypisa zarwno
trzeciemu i czwartemu, jak i dwunastemu oraz trzynastemu okrgowi.
Bylibymy w bdzie starajc si niepotrzebnie pogodzi Curiosum
i Notitia. Naley raczej z dwch Kronik lokalnych wybra t, ktrej tekst
kryje w sobie najmniejsz moliwo bdu. Innymi sowy, wolno nam
tylko oprze si na streszczeniu z Notitia i z przekazanej przez ni liczby
' mieszka Rzymu wyprowadzi t liczb, ktrej nam nie podaje, ale ktra
z niej wynika, a mianowicie liczb mieszkacw, ktrzy zaludniali 1797
domus i 46 602 insulae z wymienionego spisu.
Oczywicie wynik mgby by tylko przybliony, przesadne zreszt
skrupuy wspczesnej krytyki niepotrzebnie skomplikoway szanse obli
czenia. Zwaszcza u nas we Francji Edward Cuq i Ferdynand Lot uwaali,
e liczba mnoga domus w Notitia obejmuje wszystkie nieruchomoci
w Miecie, a liczb mnog insulae rozumieli jako synonim cenacula, ozna
czajcy mieszkania urzdzone w tych nieruchomociach. Sdzili wic, e
te dwa wskaniki mieszcz si jeden w drugim, i przyjmujc przecitn
piciu mieszkacw na mieszkanie, zastosowali j autorytatywnie do
46 602 insulae z Notitia, eby bez wikszego kopotu wycign std liczb
globaln 233 010 mieszkacw. Zabiegi ich s jednak bdne ju w samym
zaoeniu z powodu oczywistej pomyki w interpretacji sownej. Dla
latynisty domus, ktrego brzmienie wywouje etymologicznie pojcie po
siadoci dziedzicznej, jest to oddzielny budynek, w ktrym, wykluczajc
wszelki podzia, yje wycznie rodzina jego waciciela; natomiast insula
budowla wydzielona, ktrej obraz wywouje sama nazwa, jest to nie
ruchomo dochodowa, blok" podzielony na wiksz ilo mieszka lub
cenacula, z ktrych kade jest schronieniem albo jednego lokatora, albo
caej rodziny lokatorskiej. Mona by mnoy przykady w nieskoczono,
wystarczy jednak wskaza na: Swetoniusza, ktry przypomina przepis
Cezara, przekazujcy sporzdzanie zwojw spisu ludnoci wacicielom
insul: per dominos insularum; Tacyta, ktry cofa si przed trudnoci
cisego obliczenia wity, domus, insulae zniszczonych w czasie poaru
w 64 r. n. e.; biografa Historii Augusta, ktry opowiada, e jednego tylko
dnia za panowania Antonina Piusa pomienie strawiy w Rzymie 340
30
mieszka nieruchomoci czynszowych i domw prywatnych incendium trecentas quadraginta insulas vel domus absumpsit. We wszy
stkich tych tekstach insula wystpuje zawsze tylko jako budynek auto
nomiczny. Jest to jednostka architektoniczna, a nie jednostka najemcza;
dowd, e nazwa ta w tym wanie znaczeniu zostaa uyta w streszcze
niu Notitia, wynika bez adnej wtpliwoci ze wzmianki, i szczegowy
tekst tego samego dokumentu, wrd innych budowli, godnych widzenia
w dziewitym okrgu, zwraca uwag turystw na insula Felicles, tzn.
na blok" Felikuli, o ktrego niezwykych rozmiarach bdziemy mwi
pniej. Wobec tego nie wolno nam wtacza 46 602 insulae do 1797 domus
statystyki. Sumuj si one z nimi i, aby obliczy ich pojemno miesz
kaln, radzi nieradzi, musimy pomnoy ich liczb nie tylko przez redni
mieszkacw cenaculum, ale take z kolei przez redni cenacula lub
mieszka, ktre kade z nich musiao zawiera.
Nadto suma 233 010 mieszkacw uzyskana przez rachmistrzw, ktrzy
rozpoczli od narzucenia pojciu insula ograniczajcego je i znieksztaca
jcego znaczenia, oznacza obnienie cyfry zaludnienia, ktre jest nie do
przyjcia choby tylko w porwnaniu z liczb dorosych obywateli, obj
tych w Rzymie hojnymi rozdawnictwami Augusta. Jest to cyfra tak
miesznie maa, i wiadczy, e zaoenie, z ktrego wynika, jest non
sensem. Czy wobec tego, w odpowiedzi na powysze metody, naleaoby
przyj dla kadej insula 21 lub 22 cenacula, ktre by wynikay w Notitia
ze stosunku 1797 domus, okrelonych jako tyle insulae, do 46 602 insulae,
okrelonych jako tyle cenacula? Byoby to wpada w przesad tak samo
niewybaczaln, jak dopiero co omwiony bd. Gdy w nastpnym roz
dziale przestudiujemy typ domu rzymskiego, przekonamy si szybko,
e rednio insula powinna zawiera pi do szeciu cenacula lub mieszka,
z ktrych kade byo zajte przez co najmniej pi do szeciu osb.
A zatem, na podstawie wiadectwa Kroniki lokalnej, dotyczcego IV
wieku, zmuszeni jestemy obecnie stwierdzi, e ju w II wieku, w kt
rym Rzym prawdopodobnie zakoczy swj rozwj, lub w kadym razie
bardzo go przyspieszy, Miasto, oprcz 50 000 obywateli, wyzwolecw
i niewolnikw rozdzielonych przynajmniej na tysic domus, miao lud
no rozproszon w mieszkaniach 46 602 domw czynszowych, ktrej
liczba wahaa si midzy 1 165 050 a 1 677 672 mieszkacw. Jeli nawet
przyjmiemy nisz z tych dwch ocen, jeli nawet ograniczymy zaludnie
nie Rzymu za Antoninw do okoo 1 200 000 mieszkacw6, to jasne jest,
e zbia si ono do zaludnienia naszych miast, cho nie korzystano,
wwczas z udogodnie technicznych i komunikacyjnych, ktre uatwiaj
moliwo zagszczania i wyywienia miast nowoczesnych.
Nie mona take ukry faktu, e stolica Imperium musiaa odczuwa
wszystkie ze skutki przeludnienia, ktre byo gorsze ni to, na ktre
31
cierpi nasze metropolie. Jeli osigna ona w swoim czasie rozwj tak
olbrzymi, jak, zachowujc wszelkie proporcje, obecnie New-York, jeli
Rzym, krlowa wiata antycznego,
Terrarum dea gentiumque, Roma,
Cui par est nihil et nihil secundum1
(bstwo ldw i ludw, o Rzymie, ktremu nic nie jest rwne i nic po
dobne), sta si w czasach Trajana miastem tak rozlegym i ogromnym,
e wielko jego wprawiaa w zdumienie cudzoziemcw i mieszkacw
prowincji, podobnie jak wielko metropolii amerykaskiej zadziwia
dzisiejsz Europ, to Rzym, jak si zdaje, droej jeszcze zapaci za swj
gigantyczny rozwj, bo rozwj ten ostatecznie go przytoczy.
Rozdzia drugi
DOMY I ULICE, BLASKI I NDZE STAROYTNOCI

Jeli nawet powikszymy obszar Rzymu powyej 2 000 hektarw, to
bdzie on jednak i tak zbyt may, aby wygodnie pomieci 1 200 000
mieszkacw, tym wicej, e nie wszystkie czci miasta byy wykorzy
stane, ani nawet nadajce si do wykorzystania. Trzeba istotnie wyczy
ze czciowo liczne dzielnice, w ktrych budowle publiczne, witynie,
bazyliki, doki, termy, cyrki i teatry byy oddane przez wadze publiczne
jedynie garstce uytkownikw: odwiernym, wacicielom skadw komi
sowych, skrybom, wonym, niewolnikom publicznym lub czonkom nie
ktrych uprzywilejowanych korporacji; przede wszystkim jednak trzeba
ze wyczy cakowicie kapryne oysko Tybru i tereny parkw i ogro
dw, ktre rozcigay si zwaszcza na Eskwilinie, na Pincius, wzdu
obydwu brzegw rzeki, nastpnie dzielnic Palatynu, ktrej wyczne
uytkowanie zastrzega sobie cesarz, wreszcie Pole Marsqwe, ktrego
witynie, portyki, palestry, ustrina i grobowce zajmoway ponad 200
hektarw, a przez szacunek dla bogw usunito std na stae mieszkania
ludzkie. Jeli teraz zwaymy, e staroytni nie rozporzdzali nieograni
czonymi niemal moliwociami rozwoju, ktre postp w transporcie
naziemnym i podziemnym w Londynie, New-Yorku i Paryu otwiera
przed wspczesnymi metropoliami, to staje si zaraz jasne, e Rzymianie
skazani byli przez ubstwo swej komunikacji na to, by nigdy nie prze
kroczy pewnych granic terytorialnych, tych mianowicie, ktre August
i jego nastpcy wyznaczyli Rzymowi i poza ktrymi jego ycie tracio
sw wi i sw jednolito. Nie mogc powikszy terytorium w miar
Wzrostu swej ludnoci, musieli Rzymianie pogodzi si z tym, by na
obszarze cile ograniczonym na skutek niskiego poziomu techniki powe
towa sobie ten brak przestrzeni przez zastosowanie rodkw, bdcych
rozwizaniem kracowym: ciasnot ulic i wysoko domw. Tote Rzym
cesarski ze swym monumentalnym przepychem przedstawia stale i wsz
dzie obraz peen kontrastw: jego budynki mieszkalne niewygodne
a zarazem okazae, nadmiernie wielkie i nietrwae poczone byy
splotem wskich i ciemnych uliczek; i gdy usiujemy odnale rysy jego
Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci
33
prawdziwego oblicza, zbijaj nas z tropu sprzecznoci, ktre sprawiaj

zamt w naszych umysach, wywoujc wraenie nowoczesnej wielkoci
a zarazem redniowiecznego prymitywu; i nagle nasze uprzednie jasne
wyobraenie uporzdkowanego na sposb amerykaski ukadu ulic ust
puje niewyranej wizji wschodniego labiryntu.
I. CECHY NOWOCZESNOCI W DOMU RZYMSKIM
Na pierwszy rzut oka uderza nas nowoczesny" wygld tego, co byo

niegdy przecitnym typem budynkw rzymskich. Publikacja, ktr
w 1910 r. ogosiem na temat dzielnicy dokw w Ostii, wykopaliska, ktre
od r. 1907 wznowione zostay na terenie tej kolonii, na przedmieciu
i w ogle w tym miecie, bdcym w miniaturze wiernym odzwierciedle
niem Rzymu, a z ktrych 10 lat pniej Guido Calza wycign z talen
tem konieczne wnioski, rekonstrukcja w samym Rzymie budynkw na
szlaku ulicy Pieprzowej, via Biberatica, na rynku Trajana, wydobycie
szcztkw zachowanych pod schodami Ara Coeli, zbadanie budowli, ktre
znajdoway si na stokach Palatynu, na via dei Cerchi i pod galeri placu
Colonna otworzyy nam oczy na wymiary tych budynkw, ich plan
i prawdziw konstrukcj 1 . Skoro przed trzydziestu laty staralimy si
je sobie odtworzy, przenosilimy w wyobrani nad brzegi Tybru rno
rodne modele konstrukcji, wydobytych spod lawy lub lapilli Wezuwiusza,
i pochlebialimy sobie, e naszkicowalimy obraz Rzymu, opierajc si
na wzorach wzitych z Herkulanum i Pompei. Dzi natomiast aden
dowiadczony archeolog nie zechce zastosowa tej zbyt powierzchownej
i zwodniczej metody. Z pewnoci tak zwany dom Liwii na Palatynie,
a w Ostii dom Gamala, ktry przeszed nastpnie w rce jakiego
Apuejusza, podobne s do budynkw Kampanii, i, cile biorc, mona
przyj, e prywatne paace" bogaczy, jednorodzinne domy zamonych
wacicieli, czyli domus, o ktrych jest mowa w Kronikach lokalnych,
przejmoway od nich najczciej sw konstrukcj. Lecz Kroniki lokalne
podaj w sumie dla Rzymu tylko 1 797 domus wobec 46 602 insulae, to
znaczy, e jeden prywatny paac wypada na 26 domw czynszowych;
zgodnie ze wiadectwem tekstw i obiektywn interpretacj fragmentw
katastru Rzymu, ktry Septymiusz Sewerus wystawi na Forum Pokoju,
ostatnie badania wykazay, e tak wielka jest rnica pomidzy ogromn
wikszoci domw czynszowych (insulae) a niektrymi domami pry
watnymi (domus), jak pomidzy rzymskim paacem a plaowym villino,
czy te domami" z ulicy Rivoli i wielkich bulwarw paryskich a wiej
skimi domkami" Szmaragdowego Wybrzea. I, jakkolwiek to twierdzenie
34
wyda si paradoksalne na pierwszy r z u t oka, istnieje z pewnoci o wiele

wiksze podobiestwo midzy domem czynszowym (insula) cesarskiego
Rzymu i p o p u l a r n y m i case Rzymu wspczesnego ni midzy n i m a pryiwatnym domem (domus) t y p u pompejaskiego.
;
Ten ostatni, zwracajc ku ulicy jedynie lepy i lity mur, p a t r z y wszy
stkimi swymi o t w o r a m i okiennymi na dziedziniec wewntrzny. Insula
znw otwiera zawsze na zewntrz swoje drzwi, okna i schody, kiedy za
rozplanowana jest w czworobok wok centralnego podwrka, ma je
take i od strony w e w n t r z n e j .
Domus skada si z sal, ktrych proporcje zostay obliczone raz na
zawsze, a przeznaczenie ustalone z gry. S one uszeregowane jedna za
drug wedug niezmiennego porzdku: fauces, atrium, alae, triclinium,
tablinum i perystyl. Insula zawiera poszczeglne pokoje, ktre cz si
w cenacula, to znaczy oddzielone i wyodrbnione pomieszczenia, odpowia
dajce naszym mieszkaniom"; pokoje te nie maj adnego z gry o k r e
lonego przeznaczenia i na poziomie tego samego pitra mog by rnie
uytkowane, natomiast w pionowym ukadzie gmachu cile sobie odpo
wiadaj. Domus, wywodzcy si bezporednio z architektury hellenistycz
nej, rozciga si w paszczynie poziomej. Insula natomiast, powstaa
prawdopodobnie w cigu IV w. p. n. e. z koniecznoci przyjcia w gocin
poza tzw. m u r a m i Serwiuszowymi cigle wzrastajcej liczebnie ludnoci,
rozwija si w paszczynie pionowej. W przeciwiestwie do domus z P o m
pei rzymska insula rosa wzwy i za cesarstwa osigna zawrotne wy
miary. To jest wanie jej cech dominujc, t y m wanie wzbudzaa
podziw staroytnych i zadziwia nas obecnie: uderza nas mianowicie i za
skakuje jej podobiestwo z najnowoczeniejszymi i najbardziej miaymi
gmachami naszych miast. J u w III w. p. n. e. insulae trzypitrowe (tabulata, contabulationes, contignationes) stay S1Q tel k liczne, e nie zwra
2
cano na nie uwagi; T y t u s Liwiusz , wyliczajc cudowne zdarzenia (prodigia), ktre zim 217218 r. p. n. e. zapowiaday ofensyw Hannibala,
wspomina, nie kadc na to zreszt wikszego nacisku, o insuli, lecej
przy F o r u m Boarium, na ktrej schody a do 3 pitra wspi si byk,
uciekszy z targu, i rzuci si w prni wrd krzykw przeraenia miesz
kacw. Pod koniec Republiki rednia wysokoci, o ktrej wspomina na
wiasem ta anegdota, zostaa przekroczona. Rzym Cycerona jest jakby
zawieszony w powietrzu na pitrach swoich mieszka: Romam cenaculis
3
sublatam atque suspensam. Rzym Augusta wznosi si
jeszcze wyej.
W okresie tym, jak to opisuje Witruwiusz, okazao Miasta, znaczny
wzrost jego ludnoci w y m a g a y niezwykego rozszerzenia si jego za
budowa i same te fakty zmusiy do szukania jakiego wyjcia w wyso
koci b u d y n k w " . 4 Wyjcia tak niebezpiecznego zreszt, e cesarz, prze
raony zagroeniem bezpieczestwa obywateli i waleniem si domw na
35
skutek ich wysokoci, ograniczy j i zabroni osobom p r y w a t n y m b u dowa domy wysze p o n a d 70 stp (20 m ) . 5 W rezultacie jednak waci
ciele i przedsibiorcy przecigali si w skpstwie i zuchwaoci s t a r a j c
si wykorzysta w peni swobod, jak im jeszcze pozostawia t e n zakaz.
Przez cay okres cesarstwa m a m y wiele wiadectw tego wspinania si
w gr, w co jak na t epok, t r u d n o nieomal uwierzy. Strabon, opisujc
Tyr z pocztkowych lat n. e. zauwaa ze zdumieniem, e domy tegosawnego wschodniego p o r t u s wysze nieomal ni cesarskiego Rzymu. f t
W sto lat pniej J u w e n a l i s kpi sobie z tego w powietrzu zawieszonego
Rzymu, ktry spoczywa na beleczkach cienkich i dugich j a k flety. 7
50 lat po nim Aulus Geliusz narzeka na domy o licznych i stromych
pitrach: multis arduisque tabulatis;8 a retor Eliusz Arystydes na serio
przypuszcza, e gdyby mieszkania Rzymu zebra wszystkie razem na
poziomie parteru, to cignyby si one a do Hadrii nad Morzem Adria
tyckim. 9 Na prno T r a j a n przywrci 1 0 restrykcje Augusta i obostrzy
ie nawet, ograniczajc do 60 stp (18 m) wysoko b u d y n k w p r y w a t n y c h :
potrzeba bya silniejsza ni prawo; jeszcze w IV wieku pokazywano
wrd osobliwoci Rzymu, obok P a n t e o n u i k o l u m n y Aureliana, olbrzymi
dom, ktrego niezwyke w y m i a r y zasugiway cigle na uwag zwiedza
jcych: insula Felicles, nieruchomo Feiikuli. Zosta on zbudowany
dwiecie lat przedtem, gdy na pocztku p r y n c y p a t u Septymiusza Se
w e r a (193211) jego sawa przekroczya ju morza i gdy Tertulian chcia
przekona swoich afrykaskich ziomkw o niedorzecznoci pomysw,
za pomoc k t r y c h walentynianie usiowali zapeni nieskoczono, od
dzielajc stworzenie od Stwrcy, nie mg wwczas znale bardziej
pouczajcego porwnania: wymiewa on bez litoci tych heretykw, ota
czajcych si m n s t w e m porednikw i mediatorw, ktrych zrodzio
ich szalestwo, wymiewa z tego powodu, e przeobrazili wszechwiat
w jaki olbrzymi pensjonat, na szczycie ktrego, na poddaszu ad summas tegulas umiecili Boga, a budowla ta wznosi ku niebu tyle piter,
ile ma ich w Rzymie posiado Feiikuli". 1 1 Z pewnoci mimo edyktw
Augusta i Trajana przedsibiorcy budowlani nabrali jeszcze wikszej
miaoci -i insula Felicles wznosia si ponad Rzymem Antoninw jak
drapacz c h m u r . Jeli n a w e t bya ona niezwykym wyjtkiem, m o n s t r u a l
n y m niejako w swych wymiarach, to wok niej, jak wiadomo, znajdo
way si picio- i szeciopitrowe domy, ktre w porwnaniu z ni nie
wchodziy w ogle w r a c h u b . W j e d n y m z nich, na Kwirynale, przy
u n c
y ,,Gruszanej" mieszka poeta Marcjalis, k t r y wracajc do siebie
musia wchodzi tylko na trzecie pitro, lecz nie mieszka on najgorzej.
I w jego insuli, i w insulach ssiednich byli lokatorzy znacznie gorzej
urzdzeni, poniewa mieszkali o wiele wyej: w straszliwym obrazie po
aru w Rzymie, ktry odmalowa n a m Juwenalis, zwraca si poeta, jak
36
si zdaje, do nieszczliwca, zakwaterowanego, jak Bg walentynianw,

na poddaszu: J u mwi on trzecie pitro jest w ogniu, a ty nic
o t y m nie wiesz. Poczwszy od p a r t e r u t u m toczy si i rozpycha, lecz
ten, kto usmay si ostatni to biedak, ktrego od deszczu chroni tylko
dachwka, gdzie rozmarzone gobie przychodz skada swe jaja." 1 2
Te okazae budowle, ktre trudno tu wszystkie wyliczy, a od ktrych
przechodzie musia si oddali, eby zobaczy ich szczyt, dzieliy si na
dwie kategorie: najwspanialsze, w ktrych parter, tworzc cao oddan
do uytku j e d n e m u tylko wacicielowi, gra zasadniczo rol prywatnego
a p a r t a m e n t u , jakkolwiek mieci si w insuli", i std nazwa domus, ktr
mu czsto n a d a w a n o w odrnieniu od mieszka lub cenacula wyszych
piter; i najpospolitsze, ktrych p a r t e r by podzielony na niezliczone
mnstwo sklepw i magazynw, tzw. tabernae, o ktrych czsto wspomi
naj teksty i k t r e t y m atwiej mona sobie wyobrazi, e szcztki wielu
z nich na via Biberatica i w Ostii przetrway a do naszych czasw. Tylko
wybitne i bardzo zamone osobistoci pozwalay sobie na luksus prywat
nych a p a r t a m e n t w (domus), ktre mieciy si w pierwszej ze wspom
nianych kategorii budowli; wiemy np., e ju w czasach Cezara Celiusz
paci za swj a p a r t a m e n t rocznego czynszu 30 000 sestercw.* 1 3 Pod
sklepieniem t a b e r n natomiast wegetowaa ludno niezamona. Kada
z t a b e r n miaa od ulicy obszerne, sklepione drzwi, ktre zajmoway nie
mal ca jej szeroko i ktrych d r e w n i a n e skrzyda byy w dzie otwarte,
kadego wieczoru za z nastaniem m r o k u z a m y k a n e i starannie ryglo
w a n e . Na pierwszy r z u t oka nie zawieraa ona nic innego poza m a g a z y n e m
kupca, k r a m i k i e m rzemielnika, lad lub sklepikiem handlarza. Ale pra
wie zawsze w k t r y m rogu taberny byo miejsce na schody o czterech
do piciu stopniach z cegy lub kamienia, k t r e przeduaa drewniana
drabina; tdy mona si byo dosta na antresol, owietlon jedynym,
podunym oknem, przebitym porodku ponad drzwiami; t u t a j znajdo
wao si p r y w a t n e mieszkanie dzierawcw sklepu, dozorcw magazynu,
robotnikw pracowni. W kadym razie pracownicy wolni lub suba nie
wolnicza, uytkownicy taberny, nigdy nie mieli do dyspozycji dla siebie
i swoich bliskich wicej ni jednej izby: t a m pracowali, przygotowywali
posiki, jedli, spali we wzajemnym stoczeniu mniej wicej r w n y m
t e m u , w jakim jak zobaczymy yli lokatorzy najwyszych piter.
By moe nawet byli oni, oglnie biorc, bardziej upoledzeni. Wydaje
si przynajmniej, e mieli zazwyczaj due trudnoci w opacaniu czynszu.
Waciciel, aeby wywrze nacisk na swych dunikw, poprzestawa <
jak podaj staroytni na zabraniu drabiny, ktra prowadzia do ich
* Przecitny koszt utrzymania dla jednej osoby wynosi w Rzymie ok. 34 ses
tercw dziennie, (przyp. tum.)
zaktka, i w t e n sposb, odcinajc im ywno, doprowadza do u k a d u .

Ot wyraenie: percludere inquilinum, blokowa lokatora, ktre oddaje
t wanie sytuacj, nie staoby si wrd p r a w n i k w synonimem z m u
szania lokatora do pacenia, gdyby- metoda postpowania, ktrej wyrae
nie to odpowiada i k t r a bya moliwa jedynie w stosunku do nieza
monych mieszkacw t a b e r n y nie bya powszechnie stosowana w ce
sarskim Rzymie. Istniej wic rnice pomidzy dwoma rodzajami do
m w czynszowych, okrelanych nazw' insula; polegaj one jednak p r a
wie wycznie na r n y m zuytkowaniu p a r t e r u , mianowicie jako a p a r t a
m e n t u prywatnego (domus) lub jako pomieszczenia na sklepy (tabernae).
Rnice te nie przeszkadzay jednak temu, aeby jedne i drugie insulae
ssiadoway z sob i podlegay t y m s a m y m zasadom, jeli chodzi o urz
dzenia wewntrzne i zewntrzny wygld piter.
Przyjrzyjmy si Rzymowi obecnemu: prawd jest, e w cigu ostatnich
szedziesiciu lat, a zwaszcza po rozparcelowaniu villa Ludovisi, zetkn
si on ze zjawiskiem zupenego odseparowania dzielnic artystokratycz
n y c h " . Jednake dawniej jakie tchnienie rwnoci zawsze zbliao n a j
bardziej zbytkowne a p a r t a m e n t y do domw najbardziej pospolitych;
i dzi jeszcze cudzoziemiec jest niekiedy zaskoczony, widzc u w y l o t u
ulic rojcych si m r o w i e m ludzkim nagle wyaniajcy si majestat na
przykad P a a c u F a r n e s e . To przez t e n r y s b r a t e r s t w a Rzym obecny
wskrzesi Rzym cezarw, w k t r y m wysze klasy i klasy szarych ludzi
stykay si z sob wszdzie, nigdzie si nie spychajc. Wyniosy P o m p e jusz nie uwaa, e ponia go to, i pozosta w i e r n y K a r e n o m . Najbardziej
wyrafinowany spord patrycjuszw, Juliusz Cezar, przed przeniesie
niem si ze wzgldw politycznych i religijnych do Regii, mieszka w S u burze. Pniej Mecenas zaoy swoje ogrody w tej czci Eskwilinu,
ktra m i a a najgorsz opini. W t e j samej epoce arcybogaty Azyniusz
Polion wybra pod swoj rezydencj plebejski pagrek Awentynu, k t r y
obra za miejsce zamieszkania rwnie Licyniusz Sura, ,,vice-cesarz" za
panowania Trajana. Pod koniec I w. n. e. b r a t a n e k cesarza Wespazjana
i poeta-pasoyt Marcjalis mieszkali niedaleko od siebie na stokach Kwiryn a u ; a w kocu II w. K o m m o d u s zostanie zamordowany podczas od
wrotu, k t r y m kierowa, w demokratycznym Caelius. Z pewnoci, po
kadym poarze, k t r y niszczy Rzym, rne jego dzielnice odradzay si
z popiow trwalsze i coraz bardziej wspaniae; mimo to kontrasty,
o ktrych mwilimy, utrzymuj si cigle, niemal bez zmiany po kadej
takiej odbudowie i wszelka prba zrnicowania czternastu dzielnic
Miasta skazana jest na niepowodzenie. Trzeba si zgodzi chyba tylko na
to, e delikatnisie, pragncy unika tumu, zmuszeni byli wycofywa si
coraz dalej z Miasta, chroni w pobliu w s i " w sosnowe lasy Pincius
i J a n i k u l u m , gdzie rozcigay si p a r k i ich podmiejskich willi 1 4 , podczas
38
gdy ludzie z gminu, wygnani z c e n t r u m z powodu obecnoci d w o r u

i wielkiej liczby b u d y n k w publicznych, lecz dcy do niego m i m o
i wszystko ze wzgldu na sprawy, k t r e si tu rozgryway, napywali
t u m n i e przede wszystkim do okrgw lecych pomidzy r y n k a m i
a przedmieciem, do dzielnic przylegajcych bezporednio do m u r u r e | publikaskiego, k t r e reforma Augusta wcielia w obrb Rzymu. Istotnie,
gdy zagldamy do Kronik lokalnych i b a d a m y w nich, dzielnica po dziel
nicy, liczby wpisanych tu insul, tzn. b u d y n k w czynszowych, i viel, tzn.
arterii obsugujcych insule, i gdy dodajemy te liczby w dwch oddziel
nych grupach dla omiu dzielnic starego Miasta i szeciu nowego, to
rednia o t r z y m a n a z tego o b r a c h u n k u wynosi dla pierwszej grupy 2 965
insulae i 17 viel, dla drugiej za 3 429 insulae i 28 viel. Tak wic, przy
rwnej iloci dzielnic, w nowym Miecie stoczona bya najwiksza ilo
nieruchomoci, a przy rwnej iloci viel bynajmniej nie w s t a r y m Mie
cie, gdzie w y p a d a o 174 insulae na vicus, lecz w nowym, gdzie byo ich
tylko 123 na vicus, domy czynszowe b y y najliczniejsze. Nadto Kroniki
lokalne umiejscowiy ogromn insul, drapacz chmur Felikuli w dzie
witym okrgu, z w a n y m Circus Flaminius, w s a m y m rodku nowego
Miasta. Badania sporadyczne skaniaj do tego samego wniosku, co sta
tystyki oglne: osignicia urbanistyczne cesarskiego Rzymu powikszyy
nadmiernie we wszystkich kierunkach i na sposb nowoczesny obszerne
budowle dawnego Rzymu. Z zewntrz wszystkie te m o n u m e n t a l n e bloki"-insulae byy do siebie mniej wicej podobne i zwracay ku ulicy pra
wie jednakowe fasady. Wszdzie na ich pitrach ukaday si symetrycz
nie, jedne nad d r u g i m cenacula o szerokich otworach okiennych, a ka
m i e n n e schody, prowadzc prosto z ulicy do wyej pooonych mieszka,
odcinay swymi dolnymi stopniami lini sklepw (tabernae) lub cian
domu (domus) na parterze. Schemat ich sprowadzony do swych zasadni
czych k o n t u r w jest n a m dobrze znany. Mona by powiedzie, e domy
miejskie budowane dawniej i dzi oraz rekonstrukcje, sporzdzone przez
najlepszych ekspertw na podstawie najlepiej zachowanych zabytkw,
nasuwaj tyle analogii z mieszkaniami, jakie zajmujemy obecnie, e na
pierwszy r z u t oka jestemy skonni t e m u nie dowierza. J e d n a k e bar
dziej uwane badania potwierdzaj prawdziwo i dokadno naszych
wnioskw; wystarczyo np. Boethiusowi zestawi na jednym i t y m s a m y m
zdjciu fotograficznym taki a taki odcinek r y n k u Trajana, czy te taki
a taki budynek z Ostii z t a k i m a takim domem wspczesnym z via dei
Cappellari w Rzymie lub z via dei Tribunale w Neapolu, aeby wykaza,e pomidzy t y m i formami, ktre rozdzielaj wieki, istniej zdumiewa
jce podobiestwa, wywoujce niekiedy wraenie niemal identyczno
15
ci. Gdyby powstali z m a r t w y c h poddani Trajana i Hadriana, to, prze
kraczajc prg wspczesnych casoni, sdziliby z pewnoci, e wracaj
39
do siebie; i mieliby nawet prawo aowa, e zewntrznie przynaj

mniej mieszkania ich raczej straciy, ni zyskay w cigu wiekw.
Insula cesarskiego Rzymu przy powierzchownym porwnaniu ze sw
spadkobierczyni z okresu trzeciej Italii wiadczy o subtelniejszym sma
ku i wykwintniejszych wymaganiach swoich mieszkacw i, naprawd,
to dom antyczny wanie robi na nas wraenie najbardziej nowoczesnego.
Jego elewacje, na ktre skadaj si to drzewo i tucze, to znw cegy
umiejtnie dobrane, stanowiy dziea sztuki o takiej doskonaoci, jakiej
nie spotykamy od czasw paacw normandzkich i zamkw Ludwika XIII.
Drzwi i okien mia on tak samo duo, a czsto byy one wiksze. Sklepiki
byy zazwyczaj osonite i ukryte pod portykiem. Na pitrach byy za
wieszone w miejscach najszerszych albo loggie pergulae ktre spo
czyway na tych portykach, albo te balkony maeniana o malowni
czej rnorodnoci: jedne, ktrych belki podpierajce znaleziono w obmu
rowaniu, byy z drzewa, inne z cegy rzucone niekiedy na wrniki,
'ktrych poziome linie Impostowe stworzyy sklepienia rwnolege, czasem
znw oparte byy na szeregu sklepie kolebkowatych, podpartych duymi
wspornikami z trawertynu mocno osadzonymi w obmurowaniu na prze
dueniu murw bocznych. Na pilastrach loggii, na porczy balkonw
owijay si roliny pnce. W wikszoci okien byy wystawione doniczki
z kwiatami, tworzc owe mae ogrdki, o ktrych nam mwi Pliniusz
Starszy i ktre w najbardziej dusznych zaktkach wielkiego miasta osa
dzay nieco biednym mieszkacom, pochodzcym z rodw chopskich, ich
tsknot za wsi.16 Wiemy, e w Ostii pod koniec IV wieku nawet skromne
obere, jak ta, w ktrej w. Augustyn mia swoj ostatni, poufn rozmo
w ze w. Monik, byy zwykle otoczone dajc cie zieleni; casa dei
Dipinti, niewtpliwie starsza, bya, jak si zdaje, ozdobiona festonami
i ukwiecona od gry do dou ze wszystkich stron; jej rekonstrukcja, ktr
opublikowali Calza i Gismondi, sugeruje bardzo chyba zbliony do praw
dy obraz jakiej dzielnicy ogrodw, pod kadym wzgldem podobnej do
najbardziej czarujcych dzielnic, zakadanych dzi dla robotnikw
i mieszczan wielkich orodkw przez najbardziej postpowe zrzeszenia
mieszkaniowe i najbardziej wspaniaomylne stowarzyszenia filantropij
ne. Gdy patrzymy na ten osobliwy i moe troch tylko pochlebiony obraz,
skonni jestemy zaprzeczy istnieniu postpu i nieomal zazdrocimy lu
dziom, ktrzy niegdy za Trajana, Hadriana czy Antonina Piusa poznali
rozkosze rzeczywistoci, jawicej si obecnie naszym oczom.
Niestety w insuli tej, najbardziej luksusowej ze wszystkich, z jakimi
nas dotd zapoznaa archeologia, wygody w najmniejszym stopniu nie
odpowiaday zewntrznej ozdobnoci. Niewtpliwie architekci nie za
niedbali niczego, aby j upikszy. Wyoyli j posadzk i mozaikami,
ktrych skomplikowane recepty przekaza nam Witruwiusz. Stosujc
i 40
dugie i kosztowne zabiegi, ktre zanalizowa tene autor, pokryli j bar

wami dzi ju bardziej ni w trzech czwartych zatartymi, ale niegdy
rwnie wieymi i ywymi jak freski pompejaskie, ktrym to barwom
zawdzicza ona swoj nazw casa dei Dipinti, dom malowide, jak j
wanie okrelili uczeni woscy. Nie omielibym si, oczywicie, zaopa
trywa jej w laquearia, poprzegradzane ruchomymi pytkami z tui lub
misternie obrobionej koci soniowej, ktrych mechanizm tacy parweniusze, jak Trymalchion, rozcigali nad swymi jadalnymi salami, aeby
spuszcza tamtdy na sytych i olnionych biesiadnikw deszcz kwiatw,
perfum lub maych, lecz cennych podarkw. Lecz by moe, pokoje
miay sufity ze zoconego stiuku, ktre tak bardzo odpowiaday gustom
wikszoci wspczesnych Pliniusza Starszego. W kadym razie przepych
ten by czym okupiony, a najbardziej bogate insulae miay jednoczenie
takie wady, jak: nietrwaa budowa, niedostateczne umeblowanie, niewy
starczajce owietlenie i ogrzewanie oraz brak urzdze higienicznych.
II. CECHY ARCHAICZNOCI W DOMU RZYMSKIM
Te wysokie budowle byy o wiele za wskie. Podczas gdy prywatne

domy Pompei rozcigaj si wygodnie na 800 czy 900 m 2 , to ju insulae
Ostii, ktre zreszt zostay zbudowane wedug oglnego planu, narzuco
nego ich architektom przez Hadriana, bardzo rzadko pokrywaj tak du
przestrze; i jeli chodzi o insulae Rzymu, to ich powierzchnie, jak wy
nika z fragmentw katastru Septymiusza Sewera, w ktrym s podane,
wahaj si zazwyczaj midzy 300 a 400 m 2 . Gdyby nawet przypuci,
co byoby niezbyt rozsdne, e nie byo insul zajmujcych mniejsz po
wierzchni wrd tych, ktre zostay na zawsze pogrzebane wskutek
2
trzsie ziemi, to cyfry te s zaskakujce: 300 m powierzchni poziomej
na wysoko pionow 1820 m jest to niewtpliwie mao, zwaszcza
jeli pomyli si o gruboci stropw, ktre oddzielay pitra; wystarczy
tylko zestawi te dwie dane, aeby zrozumie niebezpieczestwo zwizane
z ich dysproporcj. Domy rzymskie nie miay zupenie podstawy odpo
wiedniej do ich pdu w gr i tym bardziej naleao obawia si ich za
walenia, e budowniczowie, zwabieni chci zysku, robili oszczdnoci na
robotach murarskich i na jakoci materiaw. Prawo, mwi Witruwiusz,
nie zezwalao na to, aeby mury zewntrzne miay wicej ni ptorej
.stopy (0,45 m) gruboci, a pozostae aby nie traci miejsca nie po
winny by grubsze." Witruwiusz dorzuca, e przynajmniej od czasw
Augusta zapobiegano tej przepisowo przesadnej cienkoci, stosujc war
stwy cegie, wzmacniajce szabrowanie, i stwierdza z filozoficznym
Domy i ulice, blaski ndze staroytnoci
41
umiechem, e ta mieszanina pokadw kamieni, warstw cegie i upkw

pozwalaa domom osign bez przeszkd znaczne wysokoci, a ludowi
rzymskiemu budowa sobie bez trudu pikne mieszkania populus Romanus egregias habet sine impeditione habitationes.17
Dwadziecia lat pniej Witruwiusz spuciby z tonu. Elegancja bu
dynkw i atwo ich wznoszenia, ktre go tak ciesz, byy osigane
kosztem trwaoci. Nawet w II wieku, gdy w budownictwie zacza prze
waa cega, tzn. gdy przyzwyczajono si pokrywa ceg cao elewacji,
obsunicia si domw lub zapobiegawcze ich wyburzanie nie przestaway
napenia Miasta hukiem, a mieszkacy insui yli w cigym strachu, czy
te nie spadnie im ona na gow. Przypomnijmy sobie pospn i gwa
town tyrad Juwenalisa: Kt si obawia, kto si kiedykolwiek obawia
zawalenia swego domu w chodnej Praeneste, w Wolsiniach, ktre otaczaj
lesiste wzgrza?... Lecz my mieszkamy w miecie, ktre w duej czci
zbudowane jest tylko z beleczek, i skoro administrator domu zatka ju
. szczelin starego pknicia, zachca ludzi, aby spali w zupenym spokoju
pod gruzami wiszcymi im nad gow." Zreszt satyryk bynajmniej nie
przesadza i wiele tego rodzaju przypadkw, ktre przewidziane s
w Digestach, wiadczy o niepewnej sytuacji mieszkacw domw czyn
szowych, podsycajcej gniew poety. Przypuciwszy na przykad, e
waciciel insui wydzierawi j ryczatem za 30 000 sestercw gw
nemu lokatorowi, ktry, dziki swym podnajemcom, osiga z niej dochd
40 000 sestercw, i e nastpnie waciciel odwaa si na zburzenie jej
pod pretekstem, e si zawali, to lokator gwny bdzie mg wystpi
o odszkodowanie. Jeli istotnie budynek zosta zburzony na skutek ko
niecznoci, powd bdzie mia prawo umorzenia swego wasnego czynszu,
ale nic ponadto. Natomiast, jeli budynek zosta zburzony po to, aeby
uatwi wacicielowi odbudow lepszego, a co za tym idzie bardziej
intratnego, odnajemca bdzie musia zwrci ponadto dzierawcy, dla
ktrego inicjatywa ta stanie si powodem wyzucia z posiadania subloka
18
torw, sum, ktrej ten exodus pozbawi lokatora gwnego."
Tekst ten jest wiele mwicy zarwno sam w sobie, jak i z powodu
refleksji,' jakie nasuwa. Forma, w jakiej zosta zredagowany, nie pozo
stawia adnej wtpliwoci co do czstoci praktyk, o ktrych mowa; wy
nika z tego, e domy cesarskiego Rzymu, tak samo lekkie, a nawet lejsze
ni stare domy amerykaskie, zawalay si i rozsypyway w gruzy podob
nie, jak do niedawna domy New-Yorku.
Paliy si natomiast tak czsto, jak budowle Stambuu za sutanw.
Dziao si tak, poniewa byy nietrwae, poniewa cika konstrukcja ich
podg zmuszaa do wprowadzania przy ich budowie wielkich drewnia
nych belek, poniewa niebezpieczestwo poaru wynikao nadto z uy
wania przenonych kuchenek ogrzewalnych, wiec, kopccych lamp
42
i pochodni sucych w nocy do owietlania, poniewa wreszcie, jak to

zobaczymy, woda bya skpo rozdzielana po pitrach. Std dua liczba
poarw i szybko ich rozprzestrzeniania si. Pamitamy o wybiegu,
"jaki w ostatnim wieku Republiki wymyli plutokrata Krassus, aby
cign z tego zyski i z cudz szkod powiksza sw olbrzymi fortun.
Na wiadomo o wypadku przybiega on na miejsce zdarzenia, wyraa
swoje wspczucie wacicielowi zrozpaczonemu z powodu nagego zni
szczenia jego dobytku i z miejsca kupowa od niego po niskiej
cenie, znacznie poniej rzeczywistej wartoci, teren, na ktrym lea ju
tylko stos gruzw. Nastpnie z jedn ze swych ekip murarskich, przez
siebie kierowanych, odbudowywa na placu insul zupenie now, z kt
rej dochd wzbogaca go niebawem o sum o wiele wysz ni woony
kapita. Ot pniej w okresie Cesarstwa, po stworzeniu przez Augusta
oddziau straakw i wigilw, taktyka Krassusa nie dawaaby gorszych
rezultatw. Nawet za Trajana, tak zreszt dbajcego o stra porzdkow
stolicy, poary byy chlebem codziennym w yciu Rzymian. Bogacz dry
o swoje mieszkanie i zaniepokojony kae grupie niewolnikw strzec
swego bursztynu, swych brzw, swych kolumn z frygijskiego marmuru,
swych szylkretowych inkrustacji. Biedak, ktrego, znienacka, w czasie
snu zaskakuje w jego mansardzie wybuch pomieni, boi si, e ywcem
zostanie upieczony. U wszystkich wystpuje obsesja tak silna, e Juwenalis, aeby si z niej otrzsn, bliski jest ucieczki z Rzymu. Ach, kie
dy bd mg y w takim miejscu, gdzie nie byoby poarw, gdzie
noce byyby wolne od alarmw." 19 Jeli poeta przekroczy miar, to
w kadym razie niewiele. Satyry jego znalazy echo u prawnikw i, jak
donosi Ulpian, nie byo w cesarskim Rzymie dnia bez licznych poarw:
plurimis uno die incendiis exortisP
Brak mebli zmniejsza na szczcie zasig kadej z tych katastrof. Bie
dacy z cenacula, tacy jak Ukalegon, ktrego Juwenalis obdarzy na po
miewisko epicznym imieniem pewnego Trojanina z Eneidy, o ile tylko
zawiadomiono ich na czas o poarze, byli w stanie szybko ,,wynie sw
21
tandet". Bogaci mieli w danym wypadku wicej do stracenia i nie
mogliby, jak Ukalegon, uratowa caego swego mienia w jednej pace.
Jednake i oni, razem ze swymi posgami z marmuru i brzu, mieli mebli
bardzo mao, a ich kosztowno polegaa nie tyle na iloci i rozmiarach
poszczeglnych sztuk, ile na cennym materiale i wyszukanych ksztatach,
jakich si od nich wymagao.
Jeli w cytowanym wyej urywku Juwenalisa milioner, ktrego przed
stawia poeta, poczyni tyle rodkw ostronoci na wypadek ognia, to
dlatego, aby zabezpieczy nie to, co nazwalibymy dzi meblami, lecz
tylko dziea sztuki i bibeloty. U wszystkich Rzymian umeblowanie ska
dao si zasadniczo z , na ktrych spali w nocy i podczas sjesty, na
43
ktrych jedli, przyjmowali goci, czytali i pisali przez reszt dnia. Ubodzy
zadowalali si ndznymi, murowanymi kami, przytwierdzonymi do
cian i przykrytymi siennikami. Inni znw uywali tym wicej ek
i tym pikniejszych, im byli bogatsi. Byy wic mae ka na jedno
miejsce: lectuli, i tych bya wikszo. Byy ka maeskie na dwa
miejsca: lectus genialis; ka na trzy miejsca do pokojw jadalnych:
triclinia; a u tych, ktrym chodzio o popisanie si swym majtkiem
i zadziwienie znajomych ka na sze miejsc. Jedne byy odlewane
z brzu, inne, i tych byo znacznie wicej, zrobione byy z drzewa: czy
to z dbu i klonu, czy z terpentynowca, tui lub ze znanych drzew egzo
tycznych o falistych sojach i przernych, barwnych refleksach, ktre
mieniy si tysicami kolorw, jak w ogonie pawim: lecti pavonini. Byy
i takie, ktre miay ramy drewniane, a nogi z brzu, albo te nogi z koci
soniowej, a ramy z brzu. Byy oa, ktrych drzewo inkrustowane byo
szylkretem, w innych znw brz by wyoony zotem lub srebrem. 2 2
Byy nawet oa z litego srebra, jak u Trymalchiona. Niezalenie zreszt
od tego, jak wygldao, oe byo zasadniczym meblem zarwno w ma
gnackim domu, jak i w proletariackiej insuli i ono to bodaje stao si
przyczyn, e Rzymianie nie czuli potrzeby posugiwania si innymi me
blami. Ich stoy nie miay nic wsplnego z naszymi. Stoami masywnymi,
o czterech nogach, jakich obecnie uywamy, stay si dopiero pno, za
porednictwem kultu chrzecijaskiego. W okresie wczesnego cesarstwa
mensae byy albo marmurowymi etaerkami, osadzonymi na jednej no
dze i przeznaczonymi do wystawiania najcenniejszych domowych przed
miotw (cartihula), aby wywoa zachwyt zwiedzajcego, albo okrgymi
stolikami o jednej nodze, drewnianymi lub z brzu, zaopatrzonymi w trzy
lub cztery ruchome trapezofores, albo te zwykymi trjnogami, ktrych
metalowe i wygite nogi koczyy si zazwyczaj pazurami lwa. Jeli cho
dzi o krzesa, to ich szcztki spotyka si jeszcze rzadziej w wykopaliskach
ni szcztki stow. Powd jest zrozumiay: poniewa ludzie jedli i pra
cowali lec, nie byy im one potrzebne. Fotel lub thronus z porcz
i oparciem by przeznaczony waciwie dla bstwa; krzeso z oparciem
mniej lub wicej wygitym cathedra, nie miao zastosowania w yciu
prywatnym; jedynie kilka wielkich dam, ktrych zniewieciao wy
miewa zreszt Juwenalis, miao zwyczaj rozpiera si na nich leniwie,
a teksty ukazuj nam je tylko w dwch domach: w sali przyj paacu
Augusta We krzeso, Cynno" naszego starego Corneille'a pochodzi
w prostej linii z opowiadania Seneki iw pokoju, cubiculum, do ktrego
Pliniusz Modszy zaprasza swych przyjaci na rozmow. Poza tym po
jawiaj si one tylko jako atrybut nauczyciela, ktry uczy w swej schola,
albo kapana, ktry skada ofiary w wityni: brata-Arwala religii ofi
cjalnej, przeoonych niektrych pogaskich sekt ezoterycznych, a p-
44
niej k a p a n a chrzecijaskiego; susznie z a t e m z ich n a z w y cathedrae

wyprowadzilimy nazw naszych k a t e d r (franc, chaires). Rzymianie
zadowalali si zazwyczaj awami (scamna), stokami (subsellia) lub k r z e
sami bez porczy i oparcia (sellae), ktre wychodzc zabierali z sob
i ktre, niezalenie od tego, czy to byy krzesa kurulne, z koci soniowej,
jak np. krzesa wyszych urzdnikw, czy te zote, jak krzeso Juliusza
Cezara, byy zawsze skadane". Reszta urzdzenia, a raczej jego cz
zasadnicza, poza oami, skadaa si z pokrowcw, dywanw, koder p i
kowanych, poduszek, ktre rozpocierano lub umieszczano na oach,
u podna stow, na siedzeniach stokw i na krzesach, a take z ozdb
i naczy stoowych. S r e b r n e naczynia stoowe byy w t a k powszechnym
uyciu, e Marcjalis wyszydza tych wacicieli, ktrzy s zbyt skpi, a b y
na Saturnalia obdarowa swoich klientw cho piciu funtami (nieco
wicej ni ptora kg) 2 3 srebra. Tylko biedni uywali naczy stoowych
z gliny. W domach bogatych byy one rzebione przez mistrzw, iskrzce
si zotem, ozdobione drogimi kamieniami. 2 4 Czytajc niektre opisy sta
roytne, doznajemy zachwytu, jak przy jakiej bajce z Tysica i jednej
nocy; przypominaj one warunki, w ktrych nadal yje Islam: widzimy
due, nagie pokoje, gdzie bogactwo mierzy si iloci i gbokoci sof,
poyskiwaniem t k a n i n adamaszkowych, wietnoci zotnictwa i damaszkowanych naczy miedzianych, a gdzie jednoczenie nie znane s te
wszystkie e l e m e n t y komfortu, do ktrych obecnie przyzwyczajony jest
Zachd.
Przede wszystkim wic w rzymskich domach, nawet najznakomitszych,
owietlenie pozostawiao wiele do yczenia: nie dlatego, eby p o p r z e : bijane w nich obszerne otwory okienne nie mogy nigdy pawi si w p o
wietrzu i socu, ktrego my tak akniemy, lecz dlatego, e albo nie p r z e
puszczay one w ogle ani powietrza, ani wiata, albo te zaleway
mieszkania olepiajcym blaskiem i n a d m i e r n i e je przewietrzay. Na
przykad zarwno na via Biberatica, na r y n k u Trajana, jak i w casa dei
Dipinti w Ostii nie znaleziono odamkw miki lub okruchw szka obok
okien, co stanowi dowd, e budynki te nie byy zaopatrzone ani w cien
kie przezroczyste p y t k i lapis specularis, k t r y m i w czasach Cesarstwa
w zamonych rodzinach zasaniano zazwyczaj bd to alkow sypialni,
azienk, oraneri w ogrodzie, bd te lektyk, ani te w kawaki szka
grubego i nieprzezroczystego, ktre widuje si w okienkach t e r m P o m p e i
i H e r k u l a n u m , gdzie ta przegroda hermetyczna przyczyniaa si do za
25
chowania ciepa, nie powodujc zarazem zupenej ciemnoci. Okna m u ,siay wic by osonite albo bardzo le, za pomoc ptna lub skry,
wstrzsanych w i a t r e m i bitych ulew, albo a nazbyt dobrze, za pomoc
okiennic o j e d n y m lub dwch drewnianych skrzydach, ktre nie chro
niy od zimna, deszczu, u p a u i pnocnego wiatru, przeryway n a t o m i a s t
45
dopyw wiata. W mieszkaniu za tymi cikimi okiennicami waciciel

niech to bdzie dawny konsul i niech si nazywa Pliniusz Modszy
skazany by albo na dygotanie z zimna w dzie, albo te, gdy chroni si
przed burz, na przebywanie poza zason, w ciemnociach tak gbokich,
e nawet wiato byskawic nie przedostawao si, aby je rozjani. 26 Jak
mwi przysowie, drzwi powinny by albo otwarte, albo zamknite.
W rzymskiej insuli natomiast, jeli jej lokatorzy mieli si czu dobrze,
okna nie powinny byy by ani cakowicie otwarte, ani zupenie zamkni
te. Pewne jest take, e mimo duej iloci tych okien i ich pokanych
rozmiarw nie oddaway one-mieszkacom tych usug i nie dostarczay
tej przyjemnoci, co okna w naszych domach.
Take warunki ogrzewania byy w insuli bardzo wadliwe. Poniewa
skasowaa ona atrium, a jej cenacula wzajemnie si nad sob spitrzay,
nie mona w niej byo zastosowa ogniska, ktre chopi rozpalali w rod
ku swoich chat, a ktrego iskry i dym wydobyway si przez otwr po
zostawiony umylnie w pokryciu budynku. Z drugiej znw strony byoby
wielkim bdem sdzi, e insula zaznaa kiedykolwiek dobrodziejstwa
centralnego ogrzewania, w ktre wyposaono j jedynie przez pomyk
i na skutek niewaciwego uycia tego terminu. Instalacje kaloryferw,
ktrych lady zachowao tyle ruin, nigdy nie speniay tego zadania.
Przypomnijmy sobie, z jakich czci si one skaday. Przede wszystkim
wic wymieni naley przyrzd do ogrzewania hypocausis skada
jcy si z jednego lub dwch piecw, zasilanych zalenie od potrzebnej
intensywnoci i czasu podtrzymywania pomienia drzewem lub wglem
drzewnym, chrustem lub such traw, i z przewodu spalinowego, przez
ktry ciepo, sadza i dym przenikay zmieszane do przylegego hypo
caustum; dalej znajdowaa si komora cieplna hypocaustum, ktra wy
peniona bya rwnolegymi rzdami maych supkw ceglanych, midzy
ktrymi spaliny te kryy, otaczajc je dookoa; i wreszcie komnaty
ogrzewane pooone byy lub raczej zawieszone ponad hypocaustum
i zwano je z tego powodu suspensurae. Niezalenie od tego, czy
suspensurae poczone byy z hypocaustum za pomoc wyobie w cia
nach; czy te nie, musiay by one od niego oddzielone puapem utwo
rzonym z pokadu cegie, warstwy glinki i wykadziny kamienia lub
marmuru, ktrego spoisto miaa na celu uczyni puap nieprzepu
szczalnym dla przykrych i szkodliwych wyzieww, a jednoczenie
osabia proces ogrzewania. Naley stwierdzi, e w tym urzdzeniu
powierzchnia ogrzewania suspensurae nie przewyszaa nigdy po
wierzchni hypokaustw i e uruchomienie go wymagao tyle samo, lub
nawet wicej piecw (hypocausis) ni komr cieplnych (hypocaustum).
Z tego wynika, e system ten nie by centralnym ogrzewaniem i nie da
si stosowa w budynkach pitrowych. W dawnej Italii "mg on obsu-
46
y cay budynek tylko wwczas, gdy budynek ten stanowi osobn

pojedyncz izb, jak np. latryna wydobyta z gruzw w 1929 r. w Rzymie
pomidzy Wielkim Forum a Forum Cezara. Gdzie indziej obejmuje on
tylko ma cz budynkw, w ktrych jest zainstalowany azienk
w lepiej wyposaonych willach Pompei, caldarium term publicznych
i naturalnie nie mamy jego ladw w adnej z insul, ktre znamy.
Sytuacja w insulach przedstawiaa si zreszt jeszcze gorzej: podobnie
jak kaloryferw, insula rzymska nie posiadaa take kominw. W Pom
pei s tylko nieliczne piekarnie, w ktrych piec zaopatrzony by w prze
wd, przypominajcy przewody naszych kominw. Nie moglibymy
jednak twierdzi, e jest z naszymi przewodami kominowymi identycz
ny, albowiem z dwch przykadw, ktre mona przytoczy, jeden prze
wd ucina si w ten sposb, e nie wiemy, gdzie wychodzi, a drugi ko
czy si nie pod dachem, lecz w ani pooonej na pierwszym pitrze.
Podobnych przewodw nie odkryto ani w willach Pompei, ani Herkula
num, ani tym bardziej w domach Ostii, ktre dokadnie wzoruj si na
rzymskiej insuli. Musimy wic wycign std wniosek, e o ile chleb
i placki pieczono w budynkach rzymskich w specjalnym piecu, to inne
pokarmy gotowano na przenonych piecykach, a do walki z zimnem lu
dzie byli uzbrojeni tylko w kuchenki. Kuchenki te byy w wikszoci
przenone lub na kkach. Niektre byy misternie obrobione w miedzi
ub brzie, z wielk zrcznoci i pen wdziku fantazj. Ale szlachetny
powab tego rzemielniczego kunsztu nie wyrwnuje bynajmniej niskiego
poziomu technicznego i zwizanej z tym maej stosunkowo przydat
noci. Wysokie domy Rzymu byy pozbawione zarwno agodnego ciepa,
ktre roztaczaj dookoa kaloryfery naszych pokoi, jak i radoci, ktra
lni i skrzy si w pomieniu kominka. Ponadto byy one niekiedy nara
one na podstpny atak szkodliwego gazu, czsto za na przedostawanie
si dymu, ktrego nie dao si unikn przy duszym wysuszaniu,
a waciwie przy zwglaniu si paliwa (ligna coctilia, acapna); tak wic
mieszkacy dawnego Rzymu, w surowych, na szczcie rzadkich, okre
sach chodniejszych pr roku rozgrzewali swoje skostniae palce tylko
przy arze gowni. 27
Nie lepiej take bya zaopatrzona insula w wod. Trzeba przyzna, e
oglne przekonanie jest wprost przeciwne. Zapomina si, e doprowa
dzenie wody na koszt pastwa byo przez Rzymian pomylane wycznie
jako urzdzenie uytecznoci publicznej, przy czym interes prywatny
by tu ju w zaoeniu wykluczony. Instalacja ta w dalszym cigu,
^ funkcjonowaa w okresie cesarstwa ad usum populi, jak mwi Frontinus,
to znaczy dla dobra ogu, a bez uwzgldniania dobra poszczeglnych
jednostek. Pamita si na og o czternastu akweduktach, ktre rozle
way w Rzymie wieo apeniskich rde i, wedug oblicze Lancia-
47
niego, dostarczay dziennie miliard litrw wody do 247 wie cinie

castella, gdzie woda ta si klarowaa, do fontann, ktre niegdy, t a k jak
dzi, napeniay Miasto melodi swego s z u m u i snopami wiata, do tych
wielkich przewodw z oowiu, ktre odprowadzay do mieszka prywat
nych wod, dostarczan przez akwedukty i ujmowan fontannom; i cht
nie wyobraamy sobie, e domy rzymskie cieszyy si, tak jak nasze,
dobrodziejstwem wody biecej. Ot wcale tak nie jest. Przede wszy
stkim trzeba byo czeka a na panowanie Trajana i na uroczyste otwarcie,
24 czerwca 109 r. 2 8 , a k w e d u k t u nazwanego od imienia tego cesarza
aqua Traiana aby woda rdlana bya doprowadzona do dzielnic pra
wego brzegu Tybru, ktre musiay a do tego czasu zadowoli si stud
niami. Nastpnie, nawet na brzegu lewym odgazienia zaoone za zgod
cesarza w castellach jego akweduktw b y y przyznawane, za opat czyn
szow, tylko cile personalnie i tylko wacicielom domw; poza tym,
przynajmniej a do pocztku II wieku, te uciliwe koncesje mogy by
przez zarzd odwoywane i brutalnie kasowane wieczorem tego samego
dnia, w k t r y m zmar koncesjonariusz. Wydaje si wreszcie, e te pry
watne urzdzenia doprowadzajce wod byy wszdzie ograniczone do
parterw, gdzie osiedlali si przede wszystkim kapitalici, ktrzy za
mieszkiwali domy czynszowe. Na przykad w Ostii, ktra przecie wzo
rem ssiedniego Rzymu posiadaa akwedukt, k a n a y miejskie i przewody
prywatne, w adnej konstrukcji nie wykryto pionw, ktre pozwalayby
na transportowanie wody rdlanej na pitra; a dawne teksty, niezalenie
od tego, kiedy byy pisane, wiadcz przeciwko takiej moliwoci. J u
w komediach P l a u t a pan domu czuwa n a d tym, by jego suba kadego
dnia napeniaa wod osiem do dziewiciu dzbanw (dolia) z brzu lub
gliny, ktre stale t r z y m a w rezerwie. 2 9 W okresie cesarstwa poeta Marcjalis z koniecznoci posuguje si pomp o wygitej rczce, ktra zdobi
dziedziniec jego domu. 3 0 W Satyrach Juwenalisa nosiciele wody (aqarii)
s okrelani jako w y r z u t k i niewolnictwa. 3 1 Wedug prawnikw pierwszej
poowy III wieku s oni tak niezbdni w zbiorowym yciu kadego domu,
e stanowi, eby tak rzec, jedn z nim cao i podobnie jak odwierni
(ostiarii) i zamiatacze (zetarii) przechodz razem z nim w spadku. 3 2 P r e
fekt pretorii, Paulus, nie zaniedba w swoich instrukcjach do prefekta
wigilw przypomnie t e m u dowdcy rzymskiej stray ogniowej, e do
niego naley zawiadomienie lokatorw, i powinni oni w swoich miesz
kaniach mie zawsze przygotowan wod, ktr mgby by ugaszony
rozpoczynajcy si poar: ut aquam unusquisque inquilinus in cenaculo
habeat
iubetur
admonere.33
Naley przypuszcza, e gdyby Rzymianie z epoki cesarstwa mogli, jak
nasi wspczeni, tylko odkrci kran, aby woda pyna do zlewu stru
mieniami, polecenie to byoby zbyteczne. J u sam fakt, e je P a u l u s wy-
48
da, wskazuje na to, i poza nielicznymi wyjtkami, wymagajcymi jesz

cze zreszt opracowania, woda z akweduktw dochodzia tylko do p a r t e
rw insul. Uytkownicy cenakul, pooonych wyej, zmuszeni byli chodzi
po ni do najbliszej studni. Byo to t y m przykrzejsze, e im wyej po
oone byy cenacula, im znajdoway si bliej poddasza, t y m trudniej
byo utrzyma w nich czysto i przeprowadzi mycie, ktrego wymagay
bardziej ni inne przepierzenia i podogi zwykych mieszka z ostat
nich kondygnacji" (contignationes). Oczywicie nie trzeba chyba doda
wa, e z b r a k u tych generalnych porzdkw i biecej wody wiele
mieszka w insulach rzymskich skazanych byo na gromadzenie si brudu,
a fatalne byo to, e w kocu zawsze przed n i m kapituloway, nie majc
kanalizacji, k t r a istniaa jedynie w domysach zbyt optymistycznych
archeologw.
Daleki jestem od tego, aby skpi podziwu, na jaki zasuguje sie ka
nalizacyjna, k t r a odprowadzaa do T y b r u nieczystoci Rzymu. Rozpo
czta w VI w. p. n. e., ustawicznie powikszana i ulepszana za Republiki
i Cesarstwa bya ona pomylana, wykonana i u t r z y m y w a n a w dobrym
stanie na tak olbrzymi skal, e w niektrych jej odcinkach atwo m o
gyby si porusza wozy z sianem, a Agryppa, ktry by moe najwicej
przyczyni si do podniesienia jej wydajnoci i w a r u n k w sanitarnych,
przelewajc do niej siedmioma kanaami jednoczenie n a d m i a r wody
z akweduktw, mg atwo w barce przemierzy j ca. Bya ona przy
t y m tak mocno zbudowana, e najobszerniejszy i najstarszy z jej kana
w synna cloaca maxima, ktra na przestrzeni pomidzy F o r u m
a Awentynem staa si kolektorem centralnym, wpada dzi jeszcze, na
naszych oczach do rzeki na wysokoci Ponte Rotto i, jak za czasw
krlw, ktrych miaa by dzieem, wygina cigle peny uk swego skle
pienia o piciu m e t r a c h rednicy, ktrego tufowe zworniki, powleczone
patyn, nie naruszone przez wieki, trwaj w dobrym stanie od dwch
tysicy piciuset lat. J e s t to imponujce arcydzieo, na ktre zoyy si:
dugie dowiadczenie, zebrane przez E t r u s k w przy drenowaniu ich m o
czarw, oraz rozmach i cierpliwo n a r o d u rzymskiego; n a w e t w t y m
stanie, w jakim przetrwao do naszych czasw, przynosi zaszczyt staro
ytnoci. Nie ulega jednak wtpliwoci, e staroytni, jakkolwiek do
miali, aeby dzieo to przedsiwzi, do cierpliwi, aby je wykona,
nie byli jednak dostatecznie obrotni, aby je wykorzysta tak, jak my
bymy to zrobili na ich miejscu; nie wycignli ze tych wszystkich ko
rzyci, jakie im dawao, jeli chodzi o czysto ich miasta, zdrowie i wy
god jego mieszkacw.
O ile urzdzenie to przydao im si do zbierania nieczystoci z p a r t e r w
oraz z l a t r y n publicznych, ustawionych bezporednio wzdu jego prze
biegu, to w k a d y m razie nie zatroszczyli si ju o to, aby je poczy
'
'
49
z prywatnymi latrynami na pitrach. W Pompei bya tylko niewielka

liczba willi, ktrych latryny pooone na pitrze mogy odprowadza
nieczystoci do kanalizacji albo za pomoc bezporedniego poczenia
z latrynami poniej, albo te za pomoc specjalnych przewodw ruro
wych. W 1910 r. wydawao mi si, e w dwch lub trzech salach dzielnicy
dokw w Ostii natrafiem jia rury odprowadzajce. 34 Nic nie jest jednak
mniej pewne ni zaproponowane wwczas przeze mnie objanienie tych
przewodw cylindrycznych o szabrowaniu zbyt grubym zreszt, aby nie
miay pochodzi z pnej epoki. S one ukryte w kcie taberny i cz
si z ziemi za pomoc kostki murarskiej, take marnie wykonanej. Po
niewa nie odkopano podziemia, nie mona by twierdzi, e przechodziy
tamtdy. Poniewa nastpnie wysze czci bloku domw, do ktrego
nale, s zawalone, nie moemy by pewni nawet tego, czy poprowa
dzone byy wyej ni antresola taberny". I wreszcie, poniewa brak ich
zarwno w najwikszych insulach Ostii, jak i w dotychczas odkopanych
ruinach Rzymu, musimy pozosta przy pogldzie abb Thdenata, ktry
przed trzydziestoma laty twierdzi po prostu, e kloaki Rzymu nigdy nie
miay pocze z mieszkaniami insul. Kanalizacja domu rzymskiego to
tylko mit stworzony przez usun wyobrani ludzi nam wspczesnych
i ze wszystkich niewygd, ktre ciyy Rzymowi, t wanie dzisiejsze
spoeczestwo odrzucioby z najwikszym wstrtem.
Najbogatsi niewtpliwie atwo jej mogli unikn. Jeli mieszkali
w swych prywatnych paacach, mogli bez przeszkd urzdzi sobie la
tryn. Dochodzia tu woda z akweduktw, a w ostatecznoci, jeli byo
zbyt daleko od odgazie kanalizacyjnych, aeby spukiwa nieczystoci,
to wwczas spaday one do rowu, lecego poniej, ktry zreszt, jak np.
rw odkopany w 1892 r. w pobliu San Pitro in Vincoli, grzeszy bra
kiem odpowiedniej gbokoci i szczelnoci; sprzedawcy nawozu otrzyrnali
za Wespazjana prawo oprniania takich roww. Jeli wybracy losu
mieszkali w insuli, wwczas mieli mono odnajmowa w niej parter,
ktry dawa im takie same korzyci jak dom prywatny i dlatego nazywa
si take domus. Biedni natomiast musieli przebywa dusz drog.
W kadym razie zmuszeni byli wychodzi z domu. Jeeli nie musieli
liczy si z tym drobnym wydatkiem, chodzili, za opat, do ktrej z pu
blicznych latryn, ktrymi zarzdzali dzierawcy skarbowi conductores
foricarum. Ju sama wielka ilo tych zakadw, ktr wykazuj spisy
inwentarzowe Kronik lokalnych, wiadczy o duej liczbie ich klienteli.
W Rzymie Trajana, jak jeszcze nadal w tylu naszych zacofanych wsiach,
ogromna wikszo ludzi miaa do swej dyspozycji tylko latryny publicz
ne. Ale porwnanie koczy si na tym. Latryny dawnego Rzymu przy
najmniej o tyle, o ile je sobie rekonstruujemy z przykadw z Pompei,
Tinigad, Ostii, a w samym Rzymie z przykadu, ktrego nam dostar-
50
czya wspomniana ju przeze mnie forica, pooona na skrzyowaniu

Forum i Forum Iulium, ogrzewana zim przez hypocaustum, z dwoja
kiego powodu wprawiaj nas w zdumienie. S one publiczne w caym
tego sowa znaczeniu, to jest tak, jak latryny onierskie na wsi. Bez
skrpowania spotykaj si tu ludzie, rozmawiaj i oczekuj zaprosze na
obiady. 35 Latryny rzymskie byy przy tym zbytkownie wyposaone,
z czego my obecnie rezygnujemy, i przyozdobione z tak rozrzutnoci,
jakiej nie zwyklimy roztacza w tego rodzaju miejscach. Wok zakre
lonego przez nie z wdzikiem pkola albo prostokta pyna bez przer
wy woda w rowkach, przed ktrymi byo umieszczonych okoo 20 sie
dze. Wykonywano je z marmuru, a paszczyzna z otworami obramowa
na bya wspornikami wyrzebionymi w ksztacie delfinw, ktre suyy
jednoczenie jako oparcie i przegroda. Nisze ponad siedzeniami mieciy
w sobie nierzadko posgi bohaterw lub bogw, jak to miao miejsce na
przykad na Palatynie lub, jak w Ostii, otarz Fortuny, bogini darzcej
zdrowiem i przynoszcej szczcie;36 czsto zdarzao si take, e sal
rozwesela szmer fontanny, jak np. w Timgad. Przyznajemy, e jestemy
zbici z tropu przez t zdumiewajc mieszanin delikatnoci i prostactwa,
e czujemy si nieswojo zarwno z powodu namaszczenia i wdziku
ozdb, jak i enujcej poufaoci bywalcw tych miejsc. I oto mimo woli
przychodz nam na myl medresy* z XV wieku, ktre zwiedziem w Fezie
i ktrych latryny, nastawione take na obsugiwanie caego tumu ludzi
jednoczenie, pokryte s stiukami o wyszukanej pretensjonalnoci, a sufit
jest osonity koronk z drzewa cedrowego. I nagle doznajemy wraenia,
e Rzym, gdzie nawet latryny paacu cesarskiego, bogato ozdobione i ma
jestatyczne jak sanktuarium pod kopu, miay po trzy miejsca obok
siebie, e ten Rzym mistyczny i przyziemny zarazem, artystyczny i zmy
sowy oddala si od nas a w gb Magrebu i bez zakopotania i bez
wstydu idzie na spotkanie epoki Merinidw.**
Lecz do latryn publicznych nie uczszczali ani skpcy, ani biedacy.
Ci nie chcieli zostawi ani jednego asa zarzdcom forik". Woleli oni
poprzesta na dzbanach glinianych, umylnie w tym celu wyszczerbio
nych, ktre umieszcza przed sw wystaw sklepow folusznik z rogu,
kupiwszy zezwolenie na to od Wespazjana za cen podatku od zapachu;
przechodnie napeniali je gratis moczem, potrzebnym dla jego warsztatu
przemysowego. Albo te zbiegali oni ze swych piter, aby oprni na
czynia nocne (lasaiia) i wydrone krzesa (sellae pertusae) w kadzi ub
dolium, umieszczonych pod klatk schodow.37 Jeli jednak waciciel * Medresy wysze szkoy muzumaskie, teologiczno-prawnicze.
** Magreb pn. zach. cz Afryki. Merinidzi dynastia ksit w Maroku
(12691550).
51
insuli zabrania im tego sposobu, udawali si wwczas do kupy mieci,

mieszczcej si w ssiedztwie. Bowiem w Rzymie Cezarw, tak jak w le
utrzymanej wiosce, niejedna uliczka pena bya wyzieww z dow na
mieci (lacus), ktre Kato Starszy, bdc cenzorem, kaza obmurowa
wwczas, kiedy oczyszcza kloaki i doprowadza je pod Awentyn. Doy
te nie zniky jeszcze w czasach Cycerona i Cezara: Lukrecjusz wspomina
o nich w swoim poemacie De rerum natura. W dwiecie lat pniej, za
Trajana, znajdoway si tu cigle i widywano nadto, jak przelizgiway
si do nich wiedmy zdecydowane uwolni si od swego potomstwa i jak
pod ochron barbarzyskiego prawa przychodziy podrzuca tu swe nowo
narodzone dzieci; mona tu byo take zobaczy matrony zgnbione sw
bezpodnoci, ktre spieszyy, aby zabra po kryjomu podrzucone dzieci
i zaspokoi w ten sposb instynkt ojcowski, tkwicy w sercach ich a
twowiernych mw. 38 Ale wrd biednych byli i tacy, ktrzy uwaali,
e mietniska s za bardzo odlege, a schody w insulach zbyt strome,
eby wic oszczdzi sobie trudu drogi wylewali przez okno na ulic za
warto swoich naczy nocnych. Biada spacerowiczom, ktrzy wwczas
znaleli si na drodze. Zabrudzeni lub nawet okaleczeni, jak w satyrze
Juwenalisa 39 , musieli zadowoli si skadaniem skarg na nieznajomych,
i w niejednym miejscu Digestw klasyczni prawnicy zadaj sobie trud, aby
scharakteryzowa tego rodzaju przestpstwa, wzruszy sdziw, wytropi
przestpcw i okreli wysoko odszkodowania nalenego poszkodowa
nym. Ulpian szereguje hipotezy, aby lepiej dosign winnego: Jeli
mwi on mieszkanie (cenaculum) zostao rozdzielone pomidzy wielu
mieszkacw, zoy si skarg tylko przeciw temu z nich, ktry prze
bywa w tej czci mieszkania, skd wylana zostaa ciecz. Jeli lokator
zeznaje, e podnajmuje (cenacularium exercens), ale mimo to zachowuje
dla siebie uytkowanie wikszej czci swego mieszkania, on jeden bdzie
odpowiada. Jeli znw lokator, ktry zeznaje, e odnajmuje, zachowuje
dla swego uytku jedynie skromn przestrze, on i jego sublokatorzy
bd pocignici t wsplnie do odpowiedzialnoci. I bdzie tak samo, jeli
uderzenie lub opryskanie pochodzio z balkonu." Ulpian nie wyklucza
zreszt odpowiedzialnoci indywidualnej, o ile by j ustalio ledztwo,
i wzywa pretora, sprawiedliwie sdzcego, aby swj wyrok wyda zale
nie od wielkoci szkd. Na przykad, skoro na skutek spadnicia tego
rodzaju zawartoci, wyrzuconej z jakiego domu, ciao wolnego czowieka
doznaoby uszkodzenia, sdzia winien przyzna ofierze, poza zwrotem
honorariw lekarskich i innych wydatkw zwizanych z leczeniem, take
ogln sum wynagrodzenia, ktrego zostaa i zostanie pozbawiona na
skutek wynikej std niezdolnoci do pracy". 4 0 S to mdre rozporzdze
nia i mona by sdzi, e z nich czerpie natchnienie nasze orzecznictwo
wypadkowe, lecz w rzeczywistoci nie poszo ono za nimi do koca, bo-
52
Warunki
ycia
Rzymie
w i e m Ulpian koczy na t y m zastrzeeniu, ktre, gdyby zostao przyjte

przez nasze t r y b u n a y , zamknoby szybko dopyw pacjentw do klinik
chirurgii kosmetycznej. Ulpian da tu jednak wyraz w sowach prostych
i beznamitnych szlachetnemu poczuciu godnoci ludzkiej, ktre go oy
wiao. Jeli chodzi o blizny i oszpecenia, k t r e by mogy wynikn z tych
r a n , to nie bd one podlega adnemu oszacowaniu, gdy ciao czowieka
wolnego nie ma ceny."
Ten ostatni przejaw rzadkiej wzniosoci m o r a l n e j odcina si jak kwiat
ponad bagnem i w z m a g a jeszcze zamt, w jaki nas wprawia obraz, ktrego
si domylamy, czytajc liczne i subtelne analizy prawnikw. Nasze
wielkie miasta take dotknite s ndz, skaone niechlujstwem nor
mieszkalnych, zhabione powstaym w nich wystpkiem. Ale trd, ktry
je dry, jest na szczcie umiejscowiony i nie przekracza zazwyczaj
dzielnic wykltych. Tymczasem ma si wraenie", e Babitt i Soho roz
cigay si po wszystkich dzielnicach cesarskiego Rzymu. P r a w i e wsz
dzie w stolicy insulae naleay do wacicieli, ktrzy, pragnc unikn
trosk zwizanych z bezporedni ich administracj, za czynsz m n i e j wi
cej r w n y czynszowi mieszkania z p a r t e r u wydzierawiali na 5 lat miesz
kania na pitrze ludziom, ktrzy si t y m zawodowo zajmowali. Taki
gwny lokator nie t r u d n i si a t w y m rzemiosem. Musia on u t r z y m y
wa w dobrym stanie lokale, werbowa i umieszcza swych goci, u t r z y
m y w a w domu spokj i wynajmujc na rok podejmowa czynsz
kwartalnie. Oczywicie wynagradza sobie swoje kopoty i ryzyko ogrom
n y m i zyskami. Zwyka cen komornego jest wiecznym t e m a t e m do narze
k a w literaturze rzymskiej. W 153 r. p. n. e. komorne byo ju t a k wy
growane, e pewien krl, znajdujcy si na wygnaniu, musia dzieli
swj a p a r t a m e n t z artyst malarzem, aby unikn eksmisji. W czasach
Cezara najskromniejsze czynsze dochodziy ju do 2 000 sestercw.
W czasach Domicjana i Trajana za te pienidze mona byo naby na
wasno mi i adn posiado w Sorze lub Frosinonie. 4 1 W tej sytuacji
lokatorzy gwnego lokatora obarczeni nieznonym ciarem czynszu, aby
wydoby si z t y c h trudnoci, zmuszeni byli niemal wszdzie w y n a j m o
wa z kolei wszystkie pokoje swego cenaculum, ktre im nie byy ko
niecznie potrzebne; prawie wszdzie wic im wyej, t y m zagszczenie
stawao si coraz bardziej uciliwe i t y m wikszy panowa t a m niead.
Jeli parter by podzielony na wiele tabern, to zapeniali je rzemielni
cy,, przekupnie, waciciele garkuchni jak n p . deversitor z insuli, opisanej
42
przez Petroniusza. Jeli by on przeznaczony na mieszkanie dla jednego
tylko uprzywilejowanego posiadacza, to by po mieszczasku zajty przez
ludzi ,,pana d o m u " . W kadym jednak w y p a d k u powyej znajdoway si
mieszkania, do k t r y c h po trochu wdzierao si mrowie ludzkie i wiatek
zodziejski, gdzie ulegay wyniszczeniu cae rodziny, gdzie gromadzi si
53
stopniowo kurz, odpadki, mieci i gdzie w kocu dostaway si pluskwy,

ktre jeden z nicponiw z Satiriconu, ukryty pod swym ndznym przy
kryciem, musia umierca na cianie, czarnej od robactwa. I niemal
wszdzie, zarwno jeli chodzi o eleganckie domy prywatne (domus), jak
i o insule domy czynszowe, ktrych publiczno straszliwie przemie
szana wymagaa dla utrzymania porzdku caej armii niewolnikw i od
wiernych pod wodz zarzdcy-niewolnika, mieszkania Rzymu rzadko
znajdoway si w budynkach ustawionych wzdu jakiej prostej ulicy,
lecz toczyy si w labiryncie cieek pncych si w gr, ulic, uliczek
mniej lub bardziej wskich, krtych i ciemnych, gdzie marmur paacw"
byszcza wrd mrokw zbjeckich jaski.
III. ULICE RZYMU. RUCH ULICZNY
Gdyby przy pomocy czarodziejskiego piercienia mona byo rozmota

pltanin drg Rzymu i umieci je jedna za drug43, to wedug pomiarw
i oblicze dokonanych przez Wespazjana i Tytusa za ich cenzury w 73 r.
n. e., pokryyby one odlego rwn 60 000 krokw, co stanowi okoo
85 km; Pliniusz Starszy, zastanawiajc si nad t ogromn dugoci ulic,
przejty dum, porwnuje z ni wysoko domw przy nich stojcych
i stwierdza zaraz potem, e nie byo w antycznym wiecie miasta, ktrego
wielko mogaby by porwnana z wielkoci Rzymu. 44 Ale naprawd
chodzi tu tylko o wielko kwantytatywn, w rzeczywistoci bowiem
elementy, z ktrych ona powstaa, nie dadz si z sob powiza, gdy sie
drg rzymskich nie ukadaa si bynajmniej w wyobraonej perspekty
wie, ktrej prost lini wykreli na swym pergaminie Pliniusz, lecz gu
bia si w terenie w cienionym i zawiym splocie uliczek, a wielko
budynkw, ktre przy nich stay, pogarszaa jeszcze sytuacj i stwarzaa
dodatkowe trudnoci. Z tym wanie bezadem ulic cienionych, krtych
i wijcych si samopas, jakby byy wytyczone bez planu, wrd mnstwa
ogromnych insul, wie Tacyt atwo i szybko, z jak szerzy si stra
45
szliwy poar w Rzymie w 64 r. n. e.; i jeli Neron, ktry skorzysta
z tej lekcji, kaza odbudowa zniszczone bloki wedug planu bardziej
racjonalnego, z, bardziej prawidowym wytyczeniem linii ulic i obszer
niejszymi przewitami, to ostatecznie jednak chybi on celu. W swym
caoksztacie a do koca cesarstwa ulice Rzymu stanowiy raczej nieorga
niczn gmatwanin ni naprawd celowy i uyteczny ukad. Ciy na
nich stale stary podzia, sigajcy odlegych czasw, kiedy byy jeszcze
drogami wiejskimi, podzia na drogi dostpne tylko dla' pieszych
itinera, na takie, ktre pozwalay przejecha jednoczenie tylko jednej
54
furze actus, i takie wreszcie na ktrych mogy si wymin lub i

obok siebie dwa wozy waciwe via. Na niezliczon ilo ulic Rzymu
tylko dwie miay prawo do nazwy via w obrbie dawnego muru republi
kaskiego, a mianowicie via Sacra i via Nova, ktre przecinay Forum
lub szy wzdu niego, a ktrych niepozorno cigle nas zaskakuje. Mi
dzy bramami muru a peryferiami czternastu dzielnic dwadziecia innych
ulic zasuguje na t sam nazw s to drogi, ktre z Rzymu prowadziy
do Italii: via Appia, droga Latyska (via Latina), droga do Ostii (via
Ostiensis), droga Lawikaska (via Lavicana) etc. Ich szeroko waha si
midzy 4,80 m a 6,50 m, co jest dowodem, e niewiele poszerzyy si od
epoki, kiedy to Dwanacie Tablic przyznao im maksymalnie 16 stp,
zo si rwna 4 m 80 cm. Wikszo innych drg, waciwe ulice, czyli
vic, z trudem osigay t ostatni cyfr, a wiele z rich byo wszych:
zwyke przejcia angiportus lub cieki semitae, ktrych szeroko
okrelono na 10 stp, rwnych 2,90 m, w tym celu, aby mieszkacy przy
legych domw na pitrach mogli uzyska pozwolenie budowania balko
nw.49- Ich wsko bya tym bardziej uciliwa, im wicej zakrelay
zygzakw, zwaszcza e na siedmiu pagrkach" musiay stale wspina
si i schodzi w d po najbardziej stromych stokach skd nazwa po
rczy" clivi nadana wikszoci z nich: clivus Capitolinus, clivus
Argentarius etc. Dlatego trudno je byo oczyci z brudu i odpadkw
wyrzucanych codziennie z okolicznych domw; 47 nigdy te nie byy tak
dobrze utrzymane, jak to zaleca Cezar w swym prawie pomiertnym,
i nie zawsze wyposaone w chodniki i bruk, jak to w tyme prawie na
kazywa dyktator.
Odczytajmy znw ten synny tekst, wyryty w brzie tablicy z Heraklei. Gronym tonem Cezar nakazuje wacicielom ziemskim, ktrych
Dudynki stoj wzdu drogi publicznej, aby j oczyszczali przed swymi
bramami i murami, a edylowi, do ktrego naley dana dzielnica, wydaje
nakaz, aby agodzi skutki ewentualnego uchylania si od obowizku,
powierzajc wyznaczonemu wedug umw pastwowych przedsibiorcy
organizowanie koniecznych robt za cen, ktra byaby ustalona z gry
na licytacji i ktr delikwenci zobowizani byliby wypaci, a najmniej
sze opnienie w uiszczeniu nalenoci powodowaoby jej podwojenie.
Nakaz jest kategoryczny, a sankcja bezlitosna. Ale, cho chwyt ten mg
by sprytnie obmylony, to jednak caa ta procedura pocigaa za sob
pewn zwok przynajmniej 10 dni co najczciej musiao j czyni
bezskuteczn i musimy zgodzi si na to, e liczne ekipy zamiataczy i czy
cicieli ulic, rekrutowane i zatrudniane bezporednio przez edylw, za
atwiyby si z ca spraw szybciej i lepiej. Nic jednak nie wskazuje
na to, eby ekipy takie istniay, a myl, e pastwo powinno by w tym
wypadku zaangaowa swj autorytet i przej na siebie odpowiedzia-
55
no, ktr byli obarczeni poszczeglni obywatele, nie moga przyj do

gowy adnemu Rzymianinowi, choby by obdarzony geniuszem Juliusza
Cezara. Rwnie z powodu braku odpowiednio zorganizowanych usug
urzdnicy mimo swej gorliwoci i zapau nie byli w stanie zapewni uli
com cesarskiego Rzymu warunkw sanitarnych naszych ulic.
Nie udao im si take, moim zdaniem, pooy w caym miecie trotuarw (margines, crepidines), a nawet bruku (sternendae viae), ktrym
niegdy Cezar chcia pokry ulice.
Archeolodzy, ktrzy myl inaczej, przytaczaj z ca powag jako
dowd szerokie bruki drg italskich, nie pamitajc, e uoenie bruku
na via Appia w 312 r. p. n. e. poprzedzio o 60 lat wprowadzenie go na
clivus Publicius, wewntrz muru republikaskiego. 48 Albo te odwouj
si raz jeszcze do przykadu Pompei zapominajc, jak bardzo analogia
ta jest mylna. Nie powinno jej si istotnie stosowa ani w odniesieniu
do ulic, ani te do insul Rzymu. Gdyby ulice cesarskiego Rzymu szeroko
' korzystay z dobrodziejstwa bruku, jak to si przypuszcza, to pretor
Flawiuszw, o ktrym mwi Marcjalis, nie byby musia, przemierzajc
je, maszerowa w szczerym bocie" 49 i nie unurzaby si w nim nastp
nie Juwenalis. Jeli chodzi o trotuary, to niemoliwe jest, eby znajdo
way si one wzdu tych ulic, ktre zalaby niewtpliwie potok straga
nw, gdyby nie zaj si tym edykt Domicjana, sawionego* przez epigram:
Dziki niemu nie widzi si ju filarw otoczonych powizanymi butel
kami. Nie ma ju czarnych garkuchni, ktre schodz a na publiczne
drogi. Golarz, szynkarz, pasztetnik, rzenik trzymaj si swych wasnych
progw. Mamy wreszcie Rzym, ktry niedawno by tylko obszernym
50
sklepikiem."
Czy edykt, o ktrym mowa, przynis trwa popraw? Wolno w to
wtpi. W kadym razie odpyw koszykw z ulic, ktrego wola despo
tycznego wadcy nie osigna by moe za dnia, odbywa si spontanicz
nie noc. Jest to wanie jedna z cech, ktrymi Rzym cesarski rni si
najbardziej od stolic wspczesnych: jego ulice, gdy nie byo ksiyca,
pogrone byy w gbokiej ciemnoci. adnych przytwierdzonych do
murw latar ulicznych na oliw czy na wiece 51 , adnych latar za
wieszonych na ocapach bram, poza wyjtkowymi iluminacjami, ktrymi
Rzym rozbyska nagle, aby obchodzi jakie nieprzewidziane wito, na
znak kolektywnej radoci, jak ta na przykad, ktra opanowaa miasto
owego wieczoru, gdy Cycero ocali je od plagi katylinowej. W czasach
normalnych noc spada na Miasto jak cie nieokrelonego, skrytego,
strasznego niebezpieczestwa. Kady wraca do swego domu, zamyka si
tu i barykaduje. Wszdzie sklepiki milkn, a acuchy bezpieczestwa
napraj si za skrzydami drzwi; zamykaj si z kolei okiennice miesz
ka, a z okien znikaj doniczki z kwiatami, ktre je zdobiy 52 .
58
Bogaci, jeli musz wyj, ka si odprowadza niewolnikom, ktrzy

nios pochodnie, aby owietla i osania ich drog. Inni nie licz zbytnio
na patrole nocne (sebaciaria), ktre z pochodniami w r k u odbywaj
druyny wigilw przemierzajc odcinek dwch dzielnic, zbyt zreszt
rozlegy, aby wszdzie mg by dopilnowany porzdek. Kada z siedmiu
kohort miaa za zadanie patrolowanie dwch dzielnic miasta. Mieszkacy
]
Rzymu nie odwaaj si wic i gdzie dalej bez nieokrelonego lku
i pewnych oporw. Wybra si na kolacj, nie sporzdziwszy p r z e d t e m
testamentu, jest to naraa si na zarzut niedbalstwa, mwi z westchnie
niem Juwenalis; i jeli satyryk grzeszy pewn przesad utrzymujc, e
Rzym jego czasw by m n i e j bezpieczny ni las Gallinaria czy Bagna
Pontyjskie 3 3 , to wystarczy przerzuci Digesta i wynotowa z nich miejsca
powicone k a r o m wymierzonym przez prefekta wigilw przeciw mor
dercom (sicarii), wamywaczom (effractores), rabusiom wszelkiego po
kroju (raptores), k t r y c h peno byo w Miecie, aby zgodzi si na to, e
w rzymskich mrocznych uliczkach, gdzie w epoce Sulli Roscjusz z Amerii,
wracajc z obiadu na miecie, znalaz mier, trzeba si byo obawia
wielu przykrych wypadkw. Nie wszystkie byy tragiczne, chocia nocny
spacerowicz naraa si na mier lub przynajmniej na oblanie cuchnc
ciecz zawsze, ilekro otwieray si nad nim okna, poza ktrymi jeszcze
nie spano". Najmniej chyba przykra bya przygoda bohaterw romansu
Petroniusza, ktrzy, odchodzc bardzo pno od stou Trymalchiona,
podchmieleni, zabdzili w drodze z powodu b r a k u latar i w t y m la
biryncie ulic bez tabliczek z nazwami, bez n u m e r w i wiata z t r u d e m
odnaleli nad r a n e m swe domy. 5 4
Te k o n t r a s t y pomidzy dniem i noc ciyy nad r u c h e m ulicznym.
We dnie panowao o g r o m n e oywienie, wielki zgiek, cisk i piekielny
haas. T a w e r n y zapeniay si ludmi zaraz po otwarciu i wystawieniu
przed drzwi koszykw. T u t a j fryzjerzy gol swych klientw na rodku
ulicy. Tu znw chodz domokrcy z Zatybrza, wymieniajc paczki siar
kowanych knotw na drobne wyroby szklane. Gdzie indziej waciciele
garkuchni, ochrypli od gonego nawoywania klientw, udajcych g u
chych, wystawiaj swoje dymice kiebaski w gorcych rondlach. N a u c z y
ciele szkolni i ich uczniowie wrzeszcz na wieym powietrzu. Z j e d n e j
strony waciciel k a n t o r u w y m i a n y dzwoni na b r u d n y m stole swym za
sobem m o n e t z wizerunkiem Nerona, z drugiej znw klepacz zota bije
szybko energicznymi uderzeniami swego byszczcego, drewnianego m o t
ka w zniszczony kamie; na rozstaju grupa gapiw pokrzykuje wok za
klinacza ww; wszdzie rozbrzmiewaj dwiki motw kotlarskich,
i sycha drce gosy ebrakw, ktrzy w imi Bellony lub wspominajc
wasne nieszczcia staraj si wzruszy przechodniw. Ci ostatni id
nieprzerwan fal, ktra mimo napotykanych przeszkd staje si w k r t c e
57
rwcym potokiem. Przez pode, jak na wsi, uliczki cay tum w socu
lub cieniu posuwa si tam i z powrotem, krzyczy, toczy si i rozpycha 55 ;
podobnie jak zatoczenie Parya" byo natchnieniem dla Boileau, tak
pitnacie wiekw wstecz zatoczenie staroytnego Rzymu stao si tema
tem dla Juwenalisa.
Mona by sdzi, e gwar i tok ustan noc, w penej lku ciszy i w gro
bowym spokoju. Tymczasem pojawia si o tej porze inny rodzaj ruchu.
Po defiladzie ludzi, ukrytych obecnie w swych domach, nastpuje, z woli
Cezara, defilada zwierzt jucznych z wonicami i ich konwojami. Dykta
tor zrozumia bowiem, e w uliczkach tak krtych, wskich i oywionych,
jak rzymskie vici, ruch pojazdw, jakiego wymagay potrzeby setek ty
sicy mieszkacw, doprowadziby we dnie do natychmiastowego zatoru
i stanowiby ustawiczne niebezpieczestwo. Dlatego te Cezar chwyci
si radykalnego sposobu, o ktrym mwi nam jego prawo pomiertne:
od wschodu soca a do zmierzchu ruch koowy w miecie ma by
' wstrzymany. Wozy, ktre zostan tu wprowadzone noc, a ktre zastanie
wit, bd miay prawo postoju, jednake po uprzednim ich rozadowaniu;
od tej obowizujcej zasady przewiduje si tylko cztery wyjtki. Trzy
z nich dotycz zezwole okolicznociowych, kadorazowo -ponawianych,
mianowicie: w dnie uroczystych ceremonii dla wozw westalek, Krla
Ofiar i Flaminw, w dnie triumfu dla wozw niezbdnych w zwyci
skim orszaku i wreszcie w dnie igrzysk dla wozw, ktrych wymagaj
tego rodzaju oficjalne obchody. Nastpnie staego pozwolenia udziela
si kadego dnia w roku wozom przedsibiorcw, ktrzy burz zatoczone
i duszce si miasto, aby je odbudowa zdrowszym i pikniejszym. Poza
tymi cile okrelonymi wyjtkami w dawnym Rzymie kr podczas dnia
jedynie piesi, jedcy i lektyki; jeli za chodzi o skromne pogrzeby, urz
dzane nad wieczorem, lub o wspaniae orszaki aobne, kroczce w biay
dzie, to niezalenie od tego, czy s one poprzedzane przez flecistw
i trbaczy, czy id za nimi dugie szeregi bliskich, przyjaci i zawodo
wych paczek (praeficae), czy te nie, sami zmarli, umieszczeni we was
nej trumnie (capulum) lub zoeni w jakiej trumnie wynajtej (sandapila), niesieni s na stos, gdzie zostan spaleni, lub do grobu, gdzie bd
pogrzebani, na zwykych marach, dwiganych na ramionach przez vespillones.56
Natomiast z nadejciem nocy rozpoczyna si w Rzymie usankcjonowa
ny rozgardiasz wszelkiego rodzaju zwzek, ktre napeniaj miasto
swym haasem.
Nie naley bowiem sdzi, e prawodawstwo Cezara nie przeyo go,
e poszczeglne osoby, pod wpywem swego zamiowania do wygd i do
konwenansw, zaczy z czasem omija jego drakoskie zarzdzenia.
elazna rka dyktatora zaciya nad wiekami, a cesarze, jego spadko-
58
biercy, nigdy nie wyzwolili Rzymian od nakazw, ktrym w ywotnym

interesie zbiorowoci twardo ich kiedy podporzdkowa. Uwicali je oni
kolejno i umacniali. Klaudiusz rozcign przepisy Cezara na inne pro
wincjonalne miasta italskie, Marek Aureliusz na wszystkie miasta Im
perium, bez wzgldu na ich statut miejski, tymczasem za Hadrian ogra
niczy zaprzgi i obcienie wzkw, uprawnionych do wjedania do
Miasta 5 7 ; i zarwno pod koniec I w. n. e., jak i w wieku drugim pisarze
odtwarzaj nam stale ten sam obraz Rzymu, ujty w karby przepisw
Juliusza Cezara.
U Marcjalisa na przykad wanie noc wozy wstrzsaj insule turko
tem swych k, a Tyber odbija echem znj tragarzy i holownikw. 58
U Juwenalisa ten nieustanny ruch towarowy i towarzyszcy mu haas
skazuj Rzymian nieodwoalnie na bezsenno. W jakim mieszkaniu
wynajtym moliwy jest sen? Przejazd wozw na zakrtach uliczek, prze
klestwa poganiaczy muw, ktre nie chc i dalej, odjyby go nawet
samemu cesarzowi Klaudiuszowi i fokom." A w cigu dnia, w niezno
nym toku, na ktry zaraz potem narzeka poeta, spostrzegamy pocztkowo
ponad cib piechurw tylko koysanie si lektyki liburnijskiej". Tum,
ktry unosi poet, idzie pieszo i cigle wybuchaj w nim gwatowne
ktnie. Ludzie idcy przed Juwenalisem tamuj jego ruchy, idcy z tyu
tocz mu si na plecy. Kto trca go okciem, kto inny belk, kto
trzeci znw tucze go po gowie baryk o pojemnoci trzydziestu dzie
wiciu litrw. Jaki wielki but rozgniata mu nog. onierski gwd
wbija mu si w palec, a oto i w strzpach jego tunika, ktra miaa by
wanie dana do naprawy. Potem nagle wybucha panika. Ukaza si wy
wrotny wzek, na ktrym koysze si duga belka, za nim inny, ktry
przewozi ca jod, i jeszcze jeden, naadowany marmurami z Ligurii.
Gdyby zamaa si o i gdyby tracc rwnowag caa ta masa runa
na przechodniw, c by zostao, zaprawd, z ich biednych, roztartych
59
na miazg cia?"
Tak wic za Flawiuszw i za Trajana, podobnie jak ptora wieku
przedtem, tu po ogoszeniu zarzdzenia Juliusza Cezara, jedynymi po
jazdami, ktre w cigu dnia kr po Rzymie, s wozy przedsibiorcw.
Prawo zmarego Cezara pozostaje cigle w mocy i wanie to obstawanie
przy nim jest bardzo znamienne. Zapewnio ono cesarskiemu Rzymowi
miejsce niezrwnane pord wszystkich miast geografii i historii. Rzym
godzi bez trudu najbardziej sprzeczne cechy. W sposb naturalny przy
stosowuje si do najbardziej rnorodnych form przeszoci i tera
niejszoci i skaniajc do sprzecznych pozornie analogii i porwna ,
pozostaje w gruncie rzeczy nieporwnywalny. Dopiero co mwilimy, e
jego wyniose i kruche jednoczenie domy osigay z jednej strony nie
zwyky poziom nowoczesnego niemal wyrafinowania i przepychu, z dru-
59
giej za przedstawiay opakany obraz redniowiecznego braku komfortu.

A teraz, aeby skoczy, wprawiaj nas znw w zdumienie ulice. Robi
one wraenie, jakby zapoyczyy sceny, ktre si tu rozgrywaj, ze
wschodnich rynkw. Zapeniaj je haaliwe, rojne i rnobarwne tumy,
takie, na jakie moemy si natkn na placu Demaa Elfna w Marrakeszu.
S one pene zamtu, ktry naszym zdaniem nie da si pogodzi z samym
pojciem cywilizacji. I oto nagle wyania si z tego chaosu, przeobraajc
go w mgnieniu oka, logiczny i nakazujcy posuch porzdek, ustalony
jednym pocigniciem rylca, a zachowywany przez pokolenia, porzdek,
bdcy symbolem tej dyscypliny spoecznej, ktra zastpia Rzymianom
braki ich techniki, a ktr dzi Zachd, przytoczony mnoc si wci
liczb wynalazkw i zoonoci swego postpu, stara si take wprowa
dzi w ycie, widzc w tym swj ratunek.
2. K L I M A T M O R A L N Y
Podobnie jak miasto, spoeczestwo, ktre je zaludnia w II wieku, pene
jest zadziwiajcych kontrastw. Jego cile hierarchiczna struktura wy
kazuje jednoczenie szczere tendencje do rwnouprawnienia: klasa red
nia zajmuje tu miejsce rodkowe pomidzy wyrniajc si warstw
arystokracji multimilionerw a anonimowymi masami proletariatu. Ro
dziny rzymskie przeszy ewolucj od surowego rygoryzmu do cakowitej
wolnoci. wiadomo spoeczna przepojona godnoci wasnej kultury,
ale pozbawiona oparcia w prawdziwej wiedzy, miotana pomidzy suro
wymi nakazami doktryn ascetycznych a rozprzeniem gorszcej amoralnoci, oscyluje pomidzy biernoci egoistycznego sceptycyzmu a pory
wami i zapaem arliwych mistykw; elita za albo oddaje si z pasj
uprawianiu najwzniolejszych cnt, albo te habi najbardziej niskimi
wystpkami. Tak wic jak bg Janus ukazuje nam dwa oblicza, tak te
Rzym Trajana z punktu widzenia moralnego przedstawia z jednej strony
widok ostatecznego zepsucia i zgnilizny, w ktr zaczyna si stacza sta
roytno, z drugiej za obraz jakiego wzniosego przybytku, w kt
rym staroytno ta ocalia ostatecznie i wypenia czysty idea, majcy
odrodzi cywilizacj.
Rozdzia pierwszy
SPOECZESTWO. KLASY MAJTKOWE. POTGA PIENIDZA
1. HIERARCHIA SPOECZNA. TENDENCJE DO RWNOUPRAWNIENIA.
KOSMOPOLITYZM
Na pierwszy rzut oka spoeczestwo rzymskie najeone jest barierami

i przegrodami. Z reguy ludzie wolno urodzeni, nawet proci, byleby tylko
byli obywatelami rzymskimi, s cakowicie oddzieleni przez wyszo
swego pochodzenia od tumu niewolnikw, byda o ludzkiej twarzy, bez
praw, bez rkojmi bezpieczestwa, bez osobowoci, tumu oddanego jak
trzoda na ask pana i, jak trzoda, uwaanego raczej za zbir rzeczy ni
grup istot ywych: res mancipi. Wrd ludzi wolnych naley nastpnie
przeprowadzi zasadniczy rozdzia pomidzy obywatelami rzymskimi,
ktrych osania prawo, i innymi, ktrych ono ujarzmia. Sami obywatele
rzymscy wreszcie ustawiaj si na szczeblach drabiny spoecznej, zalenie
od wielkoci swych majtkw.
Na najniszym stopniu znajduj si najbiedniejsi, humiliores, plebs
zoony z ludzi ubogich, bez znaczniejszych, mogcych wchodzi w rachu
b kapitaw. Pliniusz Modszy, zarzdzajcy Bityni jako legat Trajana,
uwaa za suszne odsun ich od zaszczytw miejskich, a w Rzymie przy
najmniejszym przekroczeniu podlegaj oni karze chosty, za najmniejszy
za wystpek grozi im wysanie do kopalni, ad metalla, rzucenie na pa
stw dzikim zwierztom w amfiteatrze lub ukrzyowanie. Ponad xiimi
zajmuj miejsce tzw. ludzie przyzwoici, honestiores, wczeni bour
geois", ktrym posiadanie przynajmniej 5 000 sestercw zastpuje szla
chetne pochodzenie i zapewnia, w wypadku powaniejszego wykroczenia,
kary agodniejsze i mniej habice: banicj, deportacj, konfiskat. Ci
zreszt dziel si znw na liczne kategorie: najnisza, a jednoczenie naj
liczniejsza, nie moe roci sobie prawa do suenia pastwu, to znaczy
piastowania i sprawowania najmniejszej nawet czstki wadzy publicznej,
a zatem nie zasuguje na pikn nazw klasy: ordo. Pojcie ordo dotyczy
wyszego jeszcze stopnia. Zaczyna si od klasy ekwitw, ktrej czonko
wie posiadaj co najmniej 400 000 sestercw i otrzymuj od cesarza, po
zdobyciu jego zaufania, dowdztwo nad jego oddziaami przybocznymi
i pewn ilo urzdw cywilnych, ktre zostay dla nich zastrzeone: pro
kuratury w dobrach cesarskich i pastwowych, zarzd^ drugorzdnymi
64
prowincjami, jak Alpejskie, Mauretaskie, kierownictwo, od czasw Hadriana, rnymi resortami w gabinecie cesarskim, a od Augusta wszy
stkie prefektury, poza prefektur Rzymu. Tytu ordo przysuguje nastp
nie stanowi senatorskiemu, ktrego czonkowie, posiadacze przynajmniej
miliona sestercw, zostaj, jeli chce tego cesarz, przywdcami legionw,
legatami i prokonsulami najwikszych prowincji, zwierzchnikami naj
waniejszych wydziaw w Miecie i najwyszymi kapanami. Pomidzy
tymi rnymi rodzajami uprzywilejowanych pitrzy si kunsztowna
hierarchia stopni i, eby ich granice byy jeszcze bardziej widoczne, Ha
drian przyznaje kademu z nich jemu tylko waciwy tytu szlachectwa:
miano ma znakomitego (vir egregius) zwykym prokuratorom, ma do
stojnego (vir perfectissimus) prefektom z wyjtkiem prefektw pretorii,
ktrych tytu eminencji (vir eminentissimus) zostanie pniej wskrzeszo
ny dla uytku kardynaw w Kociele rzymskim; miano czowieka prze
wietnego (vir clarissimus) senatorom i ich dzieciom.
Ten sztywny i cisy system, ktrego kunsztowne kombinacje zapo
wiadaj skomplikowan hierarchi czynw", wymylonych przez Piotra
Wielkiego oraz odpowiednie stopnie w armii i Legii Honorowej, wprowa
dzone przez Napoleona, tworzy w Rzymie, gdzie wanie powstay i skd
pochodz szczeble oficerw i funkcjonariuszy, rodzaj piramidy o wzno
szcych si stopniach, na szczycie ktrej wyodrbnia si i odcina midzy
niebem a ziemi niezrwnane dostojestwo cesarza.
W pewnym sensie, jak zreszt na to wskazuje sama jego nazwa, cesarz
jest niczym innym jak tylko pierwszym Princeps spord Senatu
i Ludu. Lecz z drugiej znw strony to pierwszestwo zakada istniejc
midzy nim a reszt ludzkoci rnic nie tylko stopnia, lecz i natury;
cesarz bowiem, wcielenie prawa i nosiciel auspicjw, podobny jest raczej
bogom, od ktrych si chlubnie wywodzi i do ktrych nastpnie, obwoany
boskim (divus), wrci po swej mierci dziki apoteozie, ni zwykym
miertelnikom, do rzdu ktrych ciga go, od chwili dojcia do wadzy,
jego wity charakter Augusta. Nawet jeli Trajan odrzuci ze wzgard
roszczenia, jakie wyrazi Domicjan, a mianowicie eby by witany po
dwjnym tytuem pana i boga (dominus et deus), to nie mg on jednak
wzgardzi kultem, ktrego przedmiotem w jego osobie by geniusz ce
sarski i ktry suy jako wi dla federacji rnorodnych pastw, two
rzcych zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie powszechne Impe
rium (orbis Romanus); musia on take znosi to, e jego decyzje okre
lane byy oficjalnie jako boskie" przez tych przynajmniej, dla ktrych
oznaczay spenienie ycze. Tak wic, na pierwszy rzut oka, Rzym uka
zuje si nam jako wiat zakrzepy pod samowadnymi rzdami teokracji,
w niezliczonych przedziaach sztywnej organizacji.
Spoeczestwo, klasy majtkowe, potga pienidza
65
Przy bliszym jednak wejrzeniu dostrzegamy, e bariery, ktre go dzie

l, nie s bynajmniej szczelne i e nieustannie przepywaj tu potne
prdy wyrwnawcze, ktre mieszaj i odnawiaj bez przerwy poszczegl
ne elementy spoeczestwa, tak e przegrody te porzdkuj je jedynie,
a nie izoluj. Nie ma miejsca, a do domu cesarskiego wcznie, ktre by
nie stao przed nimi otworem. Od czasw gdy na Neronie wygasa ro
dzina Juliuszw, Pryncypat przestaje by udziaem jakiej uprzywilejo
wanej rasy. Przy bysku mieczw, ktre stary si w wojnie domowej
69 r., arkana" wadzy, jak mwi Tacyt, zostay odkryte. Odtd udziela
jej ju nie krew Cezara czy Augusta, ale poparcie legionw. Wespazjan,
legat na Wschodzie, Trajan, legat w Germanii, doszli do najwikszej
wadzy, pierwszy wysunity jednomylnie przez swe oddziay, drugi
z powodu obawy, jak budzia jego armia, i zaufania, jakie w niej
budzi on sam. Jeden i drugi wznieli si do boskoci, poniewa najpierw
uchwycili dowdztwo, ktre stanowio o wadzy, zamiast jak Kaligula,
Klaudiusz czy Neron siga po wadz w imieniu boskoci ich dynastii.
Legiony, ktre obwoay Wespazjana, senatorzy, ktrzy zmusili Nerw do
adoptowania, w osobie Trajana, generaa z nadreskich granic, dokonali
rewolucji; a po niej, tak samo jak bdzie si mwi o kadym kapralu
Wielkiej Armii, e nosi w swej adownicy buaw marszakowsk, tak
te zrozumiano w Rzymie, e kady dowdca armii moe wstpi pewnego
dnia na tron za spraw najwyszego wyniesienia, przyznawanego naj
lepszemu z rzymskich onierzy.
Nie trzeba si take dziwi, e w tym samym czasie, gdy pojcie zasugi
i awansu zastosowane jest po raz pierwszy do najwyszej wadzy, prze
nika ono i kry w caym organizmie pastwa, aby je oywi i odmodzi^.
Dziki niemu otwieraj si zewszd przegrody midzy narodami i klasami,
aby je przewietrzy, zbliy i stopi w jedno. W miar jak ius gentium, tj.
prawo narodw obcych, wzoruje si na ius civile, tj. na prawie obywateli
rzymskich, i, jak z drugiej znw strony, ius civile pod wpywem filozofii
dy do zblienia si ku prawu naturalnemu ius naturale, skraca si
dystans pomidzy Rzymianinem i cudzoziemcem, midzy obywatelem
i nieobywatelem (peregrinus) i w kadej chwili, czy to dziki zasugom
indywidualnym i wyzwoleniu, czy na skutek masowych naturalizacji,
ktre obejmuj od razu jak cz zdemobilizowanych oddziaw posi
kowych lub jaki kolektyw miejski zamieniony na koloni honorow,
nowy napyw cudzoziemcw uzyskuje obywatelstwo Rzymu. Nigdy dotd
nie uwydatnia si w takim stopniu kosmopolityczny charakter Miasta.
Wszystkie warstwy spoeczne rodowitych Rzymian zalewa nie tylko fala
imigracji italskiej, ale take tum. mieszkacw prowincji, ktrzy przy-
66
bywaj tu ze swymi narzeczami, obyczajami, zwyczajami i przesdami

ze wszystkich stron wiata.
Juwenalis buntuje si wic przeciwko temu zalewowi bota pyncemu
z Orontu do Tybru. Ale Syryjczycy, ktrymi pogardza, przyjmowali obywatelstwo rzymskie, skoro tylko to mogli uczyni, a ci wanie, ktrzy
zion niechci do cudzoziemcw, sami s take w mniejszym lub wik
szym stopniu cudzoziemcami w stolicy, ktrej chcieliby broni przed
nowymi intruzami. Juwenalis na przykad jest Kampaczykiem lub Hernikiem, ktry osiad w Rzymie. W swoim domu przy ulicy Gruszanej,
na Kwirynale, wzdycha Marcjalis za Bilbilis, sw ma aragosk
ojczyzn. Pliniusz Modszy tak w Rzymie, jak w swej laurentyskiej
willi lub posiadoci toskaskiej pozostaje wierny rodzinnej Cyzalpinie
i dalekiemu Komum, ktrego obraz zachowuje stale w swym sercu. Kuria
gromadzi teraz senatorw przybyych z Galii, Hiszpanii, Afryki i Azji,
a cesarze rzymscy pochodz z miast lub miecin pooonych za grami
i morzami i czsto dopiero co naturalizowanych. Trajan i Hadrian s
rodem z Italiki w Betyce. Ich nastpca Antoninus Pius wyszed z miesz
czaskiej rodziny galijskiego miasta Nemausus, a pod koniec II wieku
wadza zostaa podzielona midzy Cezara Klodiusza Albinusa z Hadrumetum (obecna Suza) i Augusta Septymiusza Sewera z Leptis Magna
w Trypolitanii, ktremu, jak opowiada jego biograf, nawet na tronie nie
udao si pozby w swej wymowie semickiego akcentu, jaki zawdzicza
punickiemu pochodzeniu. Tak wic Rzym Antoninw jest rozstajem,
gdzie spotykaj si z ludem rzymskim ludy barbarzyskie, przeciwko
ktrym dawne prawa wystawiay solidne, jak si zdawao, zapory etnicz
ne, lub raczej jest on tyglem, w ktrym mimo istniejcych praw
nowe praktyki asymilacyjne ludy te ustawicznie pomidzy sob mieszay.
Jest to, by uy tego porwnania, jaka wiea Babel, lecz wiea Babel,
w ktrej wszyscy, chcc nie chcc, ucz si mwi i myle po acinie. 1
II. NIEWOLNICY I WYZWOLECY
Ucz si wszyscy, nawet niewolnicy, ktrzy pod koniec II wieku pod

nosz swoj stop yciow do poziomu ludzi wolno urodzonych i ktrym
prawodawstwo, coraz bardziej agodne, stopniowo rozluniao wizy
i umoliwiao wyzwolenie. Zmys praktyczny Rzymian a take pewien
rys humanitaryzmu waciwy ich chopskim duszom ochroniy ich przed
okruciestwem w stosunku do niewolnikw (servi). Zawsze ich oszcz
dzali, jak Katon swe woy pocigowe; i, jak daleko sigamy w przeszo,
widzimy, e Rzymianie, by doda bodca wysikom swych niewolnikw,
67
nagradzali ich premiami i zapat, ktre po odoeniu tworzyy fundusik

wystarczajcy na og, aby wykupi si z niewoli. Poza pewnymi wy
jtkami niewola ta nie bya w Rzymie ani nieznona, ani wieczna; trzeba
jednak przyzna, e nigdy, by moe, nie bya tak agodna i tak atwa do
zerwania jak za Antoninw.
Od ostatniego wieku Republiki przyznano niewolnikowi dusz, a wolni
obywatele przyjli go do wsplnego praktykowania swych ulubionych
kultw. W Minturnach na przykad od 70 r. p. n. e. witynia Spes, bo
gini Nadziei, bya obsugiwana przez tylu magristri-niewolnikw co magistri- wyzwoleca w i wolno urodzonych. Pniej, wraz z duchowym
wzbogaceniem si kultury i rosncym wpywem filantropijnych kierun
kw filozofii, powikszyo si jeszcze miejsce niewolnikw przy otarzach
bogw. W I w. n. e. niewolnicze epitafia zaczynaj otwarcie czci many
zmarych, w drugim natomiast pogrzebowe i mistyczne kolegia, jak na
przykad to, ktre powstao w Lanuwium w 133 r. n. e. jako bractwo
pod podwjnym wezwaniem Diany i Antinousa, gromadz po bratersku
zczonych ludzi wolno urodzonych, wyzwolecw i niewolnikw. Ci
ostatni zobowizuj si, e jeli zostan kiedy wyzwoleni, ugoszcz
wwczas amfor wina czonkw swego bractwa. Prawo szo oczywicie
za postpem myli. Na pocztku epoki cesarstwa niejaka lex Petronia za
bronia panu wydawa swego niewolnika dzikim zwierztom bez zezwo
lenia sdu. Okoo poowy I wieku edykt cesarza Klaudiusza wprowadzi
obowizkowe wyzwalanie niewolnikw chorych lub sabych, porzuco
nych przez ich panw, a nieco pniej edykt Nerona, wydany by moe
za namow Seneki, ktry jawnie domaga si dla niewolnikw praw
czowieka, zobowizywa prefekta Rzymu do przyjmowania i nadawania
dalszego biegu skargom, wniesionym przez niewolnikw przeciw ich pa
nom. W r. 83 uchwaa senatu (senatus consultum) zabronia trzebienia
niewolnikw, a waciciela, winnego naruszenia tego zakazu, skazywaa
na konfiskat poowy jego mienia. Hadrian w II wieku podwoi kar
za t zbrodni, uznan przeze za gwn", i podyktowa Senatowi dwa
dekrety natchnione t sam szlachetnoci: jeden zakazywa wacicie
lom sprzedawania niewolnikw zarwno strczycielowi (leno), jak wa
cicielowi szkoy gladiatorw (lanista), strczycielce i organizatorowi walk
gladiatorskich; drugi uzalenia wykonanie wyrokw wydanych przez
wacicieli na swych niewolnikw od zezwolenia prefekta wigilw. W po
owie wieku te humanitarne przeobraenia dobiegy swego kresu, gdy
Antoninus Pius potpi jako zabjstwo wszelkie wydanie na mier nie
wolnika jedynie na rozkaz jego pana.
W tej epoce zreszt prawodawstwo odzwierciedla raczej- agodno,
jaka zapanowaa w obyczajach, anieli do niej zmusza. Juwenalis choszcze biczem satyry skpca, ktry godzi swoich niewolnikw, gracza, ktry
68
jedn gr w koci roztrwoni fortun i pozwala, aby jego ludzie trzli

si z zimna w swych dziurawych tunikach; kokietk, ktra przy naj
mniejszym opnieniu si swych tragarzy, przy najdrobniejszej niezrcz
noci pokojwek unosi si, wrzeszczy i bije z caej siy rzgami lub
rzemieniem. Oburzenie poety zgodne jest tu z opini publiczn, ta bo
wiem odwraca si od tego widoku z t sam odraz, jak od Rutilusa, kt
rego szkaradne okruciestwo napitnowa Juwenalis. 2 W jego czasach
wikszo panw, o ile nie rezygnuje w ogle z karania przewinie nie
wolnikw za pomoc kar cielesnych, to zadowala si wymierzaniem
delikwentom chosty, ktr Marcjalis bez wyrzutw sumienia nakada
na swego kucharza za nieudan potraw. Nie przeszkadza to im bynaj
mniej pielgnowa niewolnikw, kocha ich, a nawet opakiwa ich nie
szczcia lub mier 3 ; w duych za domach, gdzie wielu niewolnikw
to zdolni specjalici, gdzie niektrzy z nich, jak lekarze, pedagodzy, czy
lektorzy, maj oglne wyksztacenie, traktuje si ich tak jak ludzi wol
nych. Z jakim znawstwem Pliniusz Modszy zwraca si do kuzyna Paternusa, aby mu ich wybra na rynku! Z jak troskliwoci czuwa on
nad zdrowiem swych niewolnikw, posuwajc si a do tego, e aby je
przywrci, bierze na siebie wydatki zwizane z dugimi i kosztownymi
podrami do Egiptu czy w okolice prowansalskiej rwniny Frejus. Z jak
askawoci odnosi si do ich susznych ycze suchajc wwczas, jak
sam twierdzi, ich sugestii jak rozkazw. Z jakim zaufaniem liczy bardziej
na ich przywizanie ni na sw surowo, gdy chce rozpali ich gorliwo,
kiedy to przypadkiem jaki krewny przybywa do jego domu; przekona
ny jest bowiem, e bd si oni stara przypodoba panu w osobach jego
goci! U jego przyjaci obserwujemy zreszt ten sam poufay, powie
dziabym, nawet familijny stosunek. Gdy starego senatora Korneliusza
Rufusa przykua do ka choroba, chce on, aby jego ulubieni sudzy
dotrzymywali mu towarzystwa w jego pokoju, i jeli dla wysuchania
jakiej poufnej wiadomoci godzi si, aby ich odprawi, jego ona wy
chodzi wraz z nimi. Pliniusz Modszy daje dowd nie mniejszej yczli
woci: nie gardzi bynajmniej rozmow ze swymi niewolnikami, a kiedy
przebywa na wsi, zaprasza najbardziej wyksztaconych spord nich na
uczone dysputy, ktre urozmaicaj jego poobiedni przechadzk. Niewol
nicy ze swej strony okazuj uprzedzajc grzeczno dla tak dobrych
panw. Osupienie, w jakie wprawia Pliniusza Modszego wiadomo
o zamachu dokonanym na senatora Larcjusza Macedo przez cz jego
niewolniczej suby 4 , wskazuje na rzadko takich niesychanych zbrodni, *
podobnie jak troskliwa, lecz niestety daremna opieka, jak otaczaj ofiar
niewolnicy, ktrzy pozostali wierni, dowodzi, e w domach, gdzie niewl-
69
nicy byli najbardziej ostro trzymani, traktowali oni swego pana tak, jak
on ich traktowa, to znaczy po ludzku. P e w i e n Grek, ktry mieszka
waa midzy niewolnikami a ludmi wolnymi. Objawiaa si ona jego
w Rzymie w poowie II wieku, zaskoczony by zayoci, jaka tu panozdziwionym oczom n a w e t w podobiestwie stroju: w Rzymie bowiem,
jak zauwaa Appian piszcy za Antonina Piusa, niewolnik n a w e t ze
wntrznie nie odrnia si od czowieka wolnego i wyjwszy wypadek,
gdy jego pan musi woy toga prtexta, symbol sprawowanego urzdu,
nie ubiera si bynajmniej inaczej ni on; Appian uzupenia nastpnie t
uwag obserwacj, k t r a zdumiewa go jeszcze bardziej: ot dawny nie
wolnik po s w y m wyzwoleniu yje na rwnej stopie z obywatelami. 5
Istotnie, w wiecie antycznym tylko pastwo rzymskie szczycio si
saw, e wykupywao swoich pariasw" i otwierao przed nimi b r a m y
swych domw. Oczywicie wyzwolony niewolnik (Libertus) nie zyskiwa
od razu dostpu do urzdw i wadzy. Niewtpliwie by on jeszcze zwi
zany ze swym d a w n y m panem, ktrego nazywa swoim p a t r o n e m
patronus przez wiadczone mu usugi czy opaty pienine oraz przez
obowizek niemal synowskiego szacunku obsequium. Z chwil jednak
gdy jego wyzwolenie zostao oficjalnie ogoszone, czy to przed pretorem,
w fikcyjnym procesie rewindykacyjnym, per vindictam, czy te przez
wpisanie na listy cenzorskie (censu) podczas odbywajcego si co pi
lat spisu, czy wreszcie, co miao miejsce najczciej, na mocy klauzuli
t e s t a m e n t u (testamento), to wwczas o t r z y m y w a on z aski swego y
jcego lub zmarego p a n a imiona i t y t u p r a w n y obywatela rzymskiego.
W trzeciej generacji jego potomstwo mogo ju w peni korzysta z p r a w
politycznych i niczym nie rnio si od potomstwa ludzi wolno urodzo
nych. Z czasem zreszt formalnoci zwizane z wyzwalaniem ulegy
uproszczeniu i dawn procedur wyzwalania, z b r a k u odpowiedniego
prawa, zastpuje zwyczajowo inna, bardziej s p r a w n a i prostsza: zwyky
list patrona lub jedynie u s t n e owiadczenie, wygoszone na przykad
w czasie uczty, przy czym za wiadkw brani byli gocie. W kocu wmie
szaa si w to moda i mona by powiedzie, e panowie powodowani m i
oci wasn starali si o to, aby mnoy wok siebie wyzwolecw, 'a
wreszcie August, przeraony t rozrzutnoci, obmyli sposb powcig
nicia jej nadmiaru. Ustali on najniszy wiek 18 lat, poniej ktrego
nie miao si prawa wyzwala i najwyszy wiek 30 lat, powyej ktrego
nie mona byo by wyzwolonym. Uzalenia on wyzwalanie na mocy
t e s t a m e n t u ktre byo niewtpliwie najczstsze spord sposobw le
galnego wyzwalania od pewnego wskanika, ktry zalenie od przy
p a d k u dostosowywa liczb wyzwolecw do liczby niewolnikw, bd
cych wasnoci danego pana, a ponadto ogranicza j m a k s i m u m do 100.
70
Warunki iycia w Rzymie
Stworzy on wreszcie nisz kategori p-obywateli, zwanych Latynami Junijskimi, ktrym nadano czciowo tylko prawo latyskie (ius
Latii) i ktrych obciono nadto biern i czynn niezdolnoci do dzia
ania prawnego w zakresie testamentw. Zrobi to August dlatego, aby
tam zepchn zarwno niewolnikw, wyzwolonych przez panw z pogwa
ceniem wydanych przeze przepisw, jak i tych, ktrzy zostali uwolnieni
w sposb nieformalny. Zwyczaje jednak, silniejsze ni wola Augusta,
podkopay jego prawodawstwo. On sam, aby powstrzyma coraz wy
raniejsze objawy zmniejszania si przyrostu naturalnego, podwign
Latynw Junijskich, ojcw rodzin, z upoledzenia, na ktre ich skaza.
Nastpnie Tyberiusz zgodzi si na podobne ustpstwo wobec dawnych
wigilw, aby zwikszy zacigi do swych kohort. Klaudiusz z kolei celem
ulenia czy dodania bodca gospodarce rozcign te przywileje na wy
zwolecw obojga pci, ktrzy uyliby swych kapitaw do wyposaenia
okrtw handlowych, Neron na tych, ktrzy je inwestowali w budow
domw czynszowych, Trajan za da je tym, ktrzy za swe pienidze za
kadali piekarnie. Wszyscy cesarze wreszcie z pobaliwoci dla swych
wasnych liberti oraz liberti swych przyjaci zaczli zaciera ostatnie
lady ich niewolniczego pochodzenia i przenosi ich od razu do drugiego
stanu w pastwie, czy to przyznajc im stan wolno urodzonych przez
tzw. natalium restitutio, czy te wkadajc im na palec zoty piercie
rycerski. Tak wic w epoce, ktr si zajmujemy, wyzwalanie, czstsze
ni kiedykolwiek, stawia dawnych niewolnikw, ktrzy ze korzystaj,
na stopie zupenej rwnoci z innymi obywatelami, zapewnia im dobr
pozycj i fortun, a nastpnie pozwala, jak na przykad Trymalchionowi,
na kupno caej rzeszy niewolnikw.
Wraenie, jakie odnosi epigrafik z szybkiej przechadzki poprzez rzym
skie ruiny, to przede wszystkim przewaga niewolnikw i wyzwolecw
w epoce cesarstwa, co wida z napisw pochodzcych z tego okresu, ktre
w trzech czwartych ich wanie wymieniaj na murach, gdzie dadz si
jeszcze odczyta. Tenney Frank w swoim wietnym z powodu wyczerpu
jcych i dokadnych statystyk artykule bez trudu przekona nas, e jeli
przyj, i w wikszoci przypadkw niewolnicy Rzymu zdradzali ww
czas brzmieniem swych imion grecko-wschodnie pochodzenie, to przy
6
najmniej 80% ludnoci Rzymu wywodzio si ze stanu niewolniczego
i zostao obywatelami dziki wczeniej lub pniej przeprowadzonemu
wyzwoleniu. Na pierwszy rzut oka ma si wraenie, e to ustawiczne
wspinanie si w gr jest czym bardzo pozytywnym zarwno dla spo
eczestwa rzymskiego, ktre zasila bez przerwy nowymi elementami,
jak i dla pastwa, przed ktrym otwiera nieprzejrzane wprost perspek
tywy asymilacji; i chciaoby si przyzna Rzymowi Antoninw walory
doskonaej demokracji z jej woln gr si spoecznych.
Spoeczestwo, klasy majtkowe, pctga pienidza
71
III. PRZEWARTOCIOWANIE WARTOCI SPOECZNYCH
Jest rzecz niemoliw, niestety, nie zauway take cieniw, ktre

w rzeczywistoci zaciemniay obraz. Niewtpliwie wane byo to, e
w Miecie, gdzie od pryncypatu Nerwy pozostaa tylko poowa rodzin
senatorskich, ktrych liczba trzydzieci pi lat wczeniej wynosia 65,
a trzydzieci lat pniej tylko jedn z czterdziestu piciu rodzin patrycjuszowskich, przywrconych przed stu siedemdziesiciu piciu laty przez
Juliusza Cezara, e w miecie tym nieustanny dopyw wieej krwi mg
wznosi si jak oywcza fala z najskromniejszych nawet warstw spo
eczestwa, aby zasila i odnawia jego elit. Ale czerpic prawie wy
cznie z dna niewolniczych mas spoeczestwo i pastwo rzymskie na
raao si na wielkie niebezpieczestwa w przyszoci, a w teraniejszoci
na nieuchronn degradacj.
Aeby niewolnicy mogli zapenia nieustannie luki w warstwach wy
szych, musieli take by zasilani bez przerwy nowym napywem. Ot
wojny Trajana, a szczeglnie jego druga wyprawa dacka, z ktrej cesarz
wedug wiadectwa jego lekarza, Krytona, przyprowadzi 50 000 jecw
wystawionych zaraz na sprzeda 7 , s ostatnimi wojnami, w ktrych ce
sarstwo odnioso zwycistwo bez wikszych trudnoci i zawodw. Po
spokojnych rzdach jego kolejnych nastpcw, Hadriana i Antonina
Piusa, przyjd za Marka Aureliusza drogo okupione pzwycistwa, m
czce walki obronne i wreszcie inwazje i klski, ktre wyczerpi obfite
rdo napywu siy niewolniczej; i mona ju przewidzie chwil, kiedy
niewolnicy skazani na ograniczenie swych szeregw z powodu coraz
rzadszych zdobyczy wojennych nie bd ju w stanie podtrzymywa pio
nu, na ktrym si opieraa w poprzednich generacjach ekonomika rzym
ska i kiedy wobec tego Rzym, chcc utrzyma swoje panowanie, bdzie
zmuszony zaoy wiatu ten rozpaczliwy kaftan bezpieczestwa, jakim
bya w okresie pnego cesarstwa dziedziczna przynaleno do poszcze
glnych stanw.
Oczywicie za Flawiuszw i pierwszych Antoninw niebezpieczestwo
to nie zarysowuje si jeszcze. Istniej jednake inne, bardziej bezpored
nie niebezpieczestwa, ktrych groba ciy ju na pozornie szczliwym
panowaniu tych dynastii. Ten pd spoeczny, ktry pniej sta si zbyt
powolny, by pocztkowo zbyt szybki i nieumiarkowany; etapy, ktrym
pierwsi cesarze zamierzali go podporzdkowa, zostay skrcone lub
w ogle pominite, a rnorodne braki systemu rzdw jednoczenie sa
mowadnych i opartych na cenzurze zakciy bieg i skaziy istot prze
mian spoecznych.
72
Poniewa cesarze mimo zachowania pozorw, ktre zreszt nie w p r o w a

dzaj ju w bd nikogo, dzier w swych r k a c h i sprawuj w istocie
wadz absolutn, niewolnicy ich i wyzwolecy uzyskuj przewag n a d
reszt obywateli miasta. W teorii s tylko rzeczami", -a w najlepszym
w y p a d k u obywatelami niepenymi. W p r a k t y c e jednak z tej przyczyny,
i maj codzienny dostp do witej osoby pana, e ciesz si jego zaufa
niem, e przelewa on na nich lepo cz swoich ogromnych uprawnie,
panuj oni bezwzgldnie nad plebejuszami i notablami rzymskimi. Do
Klaudiusza gabinet" cesarski, do ktrego napyway petycje z caego
s w a t a , skd wychodziy instrukcje zarwno dla namiestnikw prowincji,
jak i urzdnikw Rzymu i gdzie wypracowywano orzecznictwo p r a w n e
dla wszystkich t r y b u n a w , w t y m take dla wysokiego T r y b u n a u S e
natorskiego-, gabinet" t e n b y zoony wycznie z niewolnikw. Od K l a u
diusza do Trajana wcznie r e k r u t o w a si on spord wyzwolecw.
I podobnie jak szlachta XVII wieku bdzie gry swe wdzida pod p a n o
waniem nikczemnego mieszczastwa", ministrw i ich urzdnikw, t a k
senatorowie za cesarstwa musieli z wciekoci w sercu i w milczeniu
chyli gowy przed potg dawnych niewolnikw, ktrzy wyniesieni
nagle na stopnie tronu, obsypani, jak Narcyz czy Pallas, bogactwem
i honorami, dziki swej zakulisowej dziaalnoci i wielkim w p y w o m
dysponowali w imieniu cesarza awansami, majtkiem i yciem jego oby
wateli. To nie wszystko: jeli cesarz wybiera poza nimi, spord dwch
wyszych stanw w pastwie, powiernikw i przyjaci, to, poniewa.
ci posiadali rwnie niewolnikw i wyzwolecw, na krych mieli zwy
czaj przerzuca trosk prowadzenia swych spraw, arystokracja, ktra,
jak si wydawao, panowaa jako druga po cesarzu, w rzeczywistoci,
podobnie jak on, rzdzia tylko za porednictwem swojej suby. T a k
wic do niewolnikw i wyzwolecw cesarza przyczali si niewolnicy
i wyzwolecy jego dworu, aby rzdzi Miastem i wiatem. Zrozumiano
dobrze, jak daleko sigay ich tajne porozumienia i ich wadza, kiedy
to ci, ktrych podejrzliwy despotyzm i nienasycona chciwo Domicjana
pozostawiy przy yciu w Kurii, zdecydowali pozby si go, aby ocali
sw skr. Zabjstwo tyrana, ktrego yczyli sobie i k t r e inspirowali
senatorowie, zostao przygotowane w przedpokojach jego domu, doko
n a n e przez jego l u d z i " i przez ludzi" z jego otoczenia: chopca usu
gujcego w kaplicy powiconej l a r o m (puer a sacrario), pokojowca (praepositus a cubiculo), Greka Partheniosa i jednego z zarzdcw siostry ce
sarza Domicylli, Greka Stefanusa. Po zamachu sowo Wolno (Libertas
restituta) zostao wybite na monetach, a patres conscripti wyobraali
sobie, e wskrzeszaj Republik, powierzajc wadz jednemu z n a j b a r - 1
dziej przecitnych swoich kolegw, szedziesicioletniemu, niemiaemu
Nerwie. Lecz stao si jasne, e byy to tylko czcze sowa i puste pozory.
73
Republika, ktra jest wsplnym dobrem obywateli, wolno, k t r a wy

m a g a od nich t r u d n e j szkoy, nie mogy odrodzi si ze spisku u k n u t e g o
przez cudzoziemcw i wyniesionych z niewolnictwa zausznikw dwor
skich; cesarzy ogarna w kocu obawa o trwao ich rzdw, gdy wi
dzieli, jak ci ludzie pojawiaj si nagle u szczytw pastwa. H a d r i a n
podj wic inicjatyw, ktr mieli respektowa jego nastpcy, miano
wicie, a b y kierownicze stanowiska w cesarskim gabinecie zachowywa
dla stanu rycerskiego. Jeli jednak chcia, aby reforma ta bya gruntowna,
trzeba byo przeprowadzi j tak, by obja take stanowiska drugorzdne.
Tymczasem cesarze i moni, aeby mie pewno posuchu, aeby uchro
ni si od malwersacji, ktrych nie byli w stanie natychmiast powstrzy
ma, woleli, podobnie jak dawniej, obsadza urzdy administracyjne
personelem zoonym z cudzoziemcw i niewolnikw, tzw. procuratores
i institutores; byli przy t y m przekonani, e uzalenili tych ludzi od siebie,
podczas gdy n a p r a w d byo przeciwnie i w m i a r poszerzania si granic
i rozwoju systemu administracyjnego coraz bardziej sami si od nich
uzaleniali. Niewtpliwie wrd tych servi, pragncych otrzyma za sw
gorliwo manumissio, wrd tych liberti, w ktrych wyzwolenie w z b u
dzao t y m wiksz wdziczno, im mniejsze kado na nich obowizki,
byo wielu p u n k t u a l n y c h urzdnikw, uczciwych rzdcw, agentw u l e
gych i oddanych; i jeli w machinie p a s t w o w e j nie byo sycha w II
wieku zgrzytw, to fakt t e n przypisa prawdopodobnie naley nie t y l e
czujnoci jej stranikw, ile wiadomej i zawodowej niejako zrcznoei
jej obrotw. J e d n a k e stado byo zbyt wielkie, by nie zawiera take par
szywych owiec: vilici zbyt chciwych w swych daniach i poborach,
wonych zbyt asych na zarobki prowizyjne i napiwki, zuchwaych, o k r u t
nych i niesumiennych zarzdcw; by to wic z pewnoci zgubny pa
radoks rzd, k t r y w chwalebnej intencji poprawienia sprawnoci
swych funkcji powierza je ludziom nieprzygotowanym do tego i -bez
odpowiednich kwalifikacji moralnych. Zamiast korzysta z dobrodziejstw
ustaw cesarskich obywatele rzymscy musieli podlega staej degradacji,
bdcej wynikiem samowolnych przesuni, brutalnego przestawiania
klas i rl. Wywoywao to zniechcenie zarwno w stolicy, jak i na wsi:
za Kommoda podnios skarg wolni obywatele,, ktrzy uprawiali jako
dobrowolni osadnicy ziemie Souk-el-Khmis i ktrych chosta bezprawnie
i bez litoci, w imieniu cesarza, niewolnik-administrator jego posiadoci
Saltus Burunitanus.8 Skarg t poprzedziy na pocztku II wieku gniewne
sowa Juwenalisa, oburzonego na widok synw ludzi wolnych, ktrzy
w Rzymie za Trajana, powodowani interesem i dla pochlebstwa szli
nikczemnie w orszaku niewolnikw-bogaczy:
Divitis hic
Filius...
servo
claudit
latus
ingenuorum
74
Od czasw Juwenalisa wydawa si mogo istotnie, e ze wzgldu na

wasne dobro lepiej byo by niewolnikiem bogacza ni wolnym, ale
biednym obywatelem. Wystarczyo to, aby wstrzsn piknym ukadem
cesarstwa; to zachwianie rwnowagi pogbio si zreszt ju teraz, po
niewa w spoeczestwie, ktrego hierarchia zaleaa od majtku, kapita,
zamiast kry wrd rodzin pracowitych i wydawa owoce dziki pracy
i oszczdnoci, koncentrowa si z aski cesarza i przez spekulacj w coraz
bardziej ograniczonym krgu ludzi specjalnie wyrnianych i uprzywile
jowanych. Podczas gdy w prowincjach, a nawet w Italii, istnieje jeszcze
silna i liczna klasa buruazji, ktra ponosi ciary municypalne, to w sto
licy zarysowuje si coraz bardziej rnica pomidzy plutokratami, ktrzy
kr wok dworu, a mas plebsu, zbyt ogoocon z mienia, aby utrzy
mywa si bez datkw cesarza i podarunkw monych panw i zbyt bez
czynn, by nie odczuwa potrzeby widowisk, ktre za Trajana stanowiy
co drugi dzie jej rozrywk.
IV. STOPA YCIOWA I PLUTOKRACJA
Niewtpliwie brak nam dokadnych cyfr. Ale pewne zestawienia poz

wol nam je jako tako zastpi. Widzielimy w pierwszym rozdziale, e
liczba podopiecznych" wzrosa w cigu II wieku ze 150 000 do 175 000 od
biorcw. Moemy miao wycign z tych cyfr wniosek, e okoo 130 000
rodzin, przedstawionych do rozdawnictw byo ywionych przez pastwo.
Gdyby liczy z Marcjalisem rednio pi gw na rodzin, to otrzymana
suma wahaaby si midzy 600 000 a 700 000 podopiecznych.10 Bezpo
rednio lub porednio przynajmniej jedna trzecia a moe poowa ludnoci
stolicy ya z dobroczynnoci pastwowej. Bdem byoby jednake wy
ciga std wniosek, e dwie trzecie lub poowa obywateli obchodzia si
bez pomocy pastwa, bowiem w oglnej liczbie ludnoci, nie objtej rozdawnictwami, miecili si onierze garnizonu przynajmniej dwanacie
tysicy ludzi, cudzoziemcy bawicy przejazdem w Rzymie, ktrych liczba
wymyka si nam, ale nie bya ona znaczna wobec czstych wypadkw
nadawania praw obywatelskich drog manumissiones, i wreszcie niewol
nicy stanowicy co najmniej jedn trzeci ludnoci wolnej, jak to byo
11
w tym samym czasie w Pergamie.
Jeli zatem przyjmujemy cyfr
1 20 000 dusz dla Rzymu Trajana, musimy od niej odj 400 000 nie
wolnikw, co sprowadza do okoo 100 000 liczb panw rodzin rzymskich,
ktrych dochody zwalniay od potrzeby stukania do bram Annony.
Fakt, e odsetek posiadaczy by tak drobny w porwnaniu z tumem
bez mienia, ju sam w sobie przykry, staje si przeraajcy, jeli zdamy
75
sobie spraw z nierwnoci majtkw w onie tej mniejszoci; wikszo

tak zwanych przez nas klas rednich wegetowaa, podczas gdy kilku
multimilionerw roztaczao niewiarygodny wprost przepych. Bowiem
w Rzymie w czasach Trajana 5 000 sestercw, ktrych posiadanie wyr
niao w municypiach czowieka znakomitego (honestior) od plebsu, nie
chronio bynajmniej ich posiadaczy przed niedostatkiem. 20 000 sester
cw nie kapitau, lecz renty oto jakie byo minimum yciowe" zwy
kego mieszczanina rzymskiego. Jest to dochd, ktrego sobie yczy na
stare lata zrujnowany hulaka, przedstawiony przez Juwenalisa w jednej
z jego satyr 2 , w innej za satyrze, mwic ju w swoim imieniu, ogra
nicza poeta do sumy 400 000 sestercw yczenia mdrca: Jeeli na t
cyfr zwraca si do swego wyimaginowanego rozmwcy dsasz si,
we dwa majtki rycerskie, a jeli i to nie zadowala ci jeszcze, nigdy
ani bogactwa Krezusa, ani skarby krlw perskich nie zaspokoj twego
serca." 13 Jasne jest, e wedug Juwenalisa mdrzec powinien poprzesta
na ograniczonym dobrobycie, ale te najskromniejszy dobrobyt wyraa
si kapitaem wymaganym od ekwitw, tzn. 400 000 sestercw. Te dwa
wiadectwa potwierdzaj si i uzupeniaj wzajemnie, poniewa wiemy
z ca pewnoci po badaniach Billetera, e w czasach kiedy poeta pisa
swe wiersze, normalne odsetki wynosiy 5%. A zatem w Rzymie w cza
sach Trajana klasy rednie zaczynay si dopiero od cenzusu rycerskiego
i aby prowadzi najskromniejszy nawet tryb ycia, trzeba byo mie przy
najmniej 20 000 sestercw rocznego dochodu, a tyle wanie przynosia
suma wymagana od ekwity. Poniej tej sumy zaczynao si ubstwo mas
sproletaryzowanych, ktrym zreszt zwykli mieszczanie" byli w rzeczy
wistoci znacznie blisi ni arcybogatym kapitalistom, w rzdzie ktrych
ustawiay ich waciwie tylko fikcje prawne.
Jakie bowiem mogo mie znaczenie 400 000 sestercw wobec milio
nw, dziesitkw milionw, ktrymi obracali prawdziwi magnaci stolicy:
senatorowie, ktrzy przybywali z prowincji gdzie rozcigay si po
siadoci i przedsibiorstwa zapewniajce im wstp do przewietnego
stanu" najczcigodniejszych i ostatecznie krzeso w Kurii nie tylko po
to, by wypenia tu obowizki swego urzdu i doglda gruntw obowiz
kowo zakupywanych w Italii, ale take i przede wszystkim po to, aby
wsawi swe imi i swj kraj rodzinny przepychem swego rzymskiego
domu i wietnoci stanowiska uzyskanego w stolicy; ekwici, ktrzy
doszli do najwyszych urzdw w swej klasie i wzbogacili si dziki ko
lejnym staom w zarzdzaniu finansami i aprowizacj; wyzwolecy wre
szcie, ktrzy zebrali fortuny jako zarzdcy cesarza i monych panw.
Tak wic Rzym, wadca wiata, ciga zewszd bogactwa. I, biorc oczy
wicie w rachub rnic czasw i rodowisk, nie sdz,'aby od pryncypatu Trajana koncentracja kapitaw bya w Rzymie mniejsza ni w na-
[76
Warunki
ycia w
Rzymie
szym XX wieku u ludzi interesu z City, czy bankierw z Wall S t r e e t .

Niczym lordowie w Londynie, Rzymianie posiadaj teraz cae dzielnice
miasta, jak na przykad taki Maksymus, k t r e m u Marcjalis powica
nastpujcy epigram: Masz jeden dom na Eskwilinie, drugi na wzgrzu
Diany, a ulica Patrycjuszy liczy te jeden budynek, k t r y do ciebie naley.
Std masz widok na s a n k t u a r i u m Kibeli; std znw na Westy; z j e d n e j
strony widzisz now wityni Jowisza (na Kapitolu), z drugiej jego
dawn siedzib (na Kwirynale). Powiedz mi wic, gdzie mog ci spotka,
gdzie ci mog odnale. Kto mieszka wszdzie, Maksymusie, nie mieszka
nigdzie." J a k finansici w Nowym Jorku, Rzymianie mno swe k a p i t a y
obracajc je na due i niezliczone poyczki. W i n n y m epigramie syszymy
na przykad, jak jaki Afer powtarza dla wasnej przyjemnoci nazwiska
swych dunikw i cyfry ich dugw: K o r a n u s winien mi 100 000 sestercw, a Mancinus 200 000; Titius 300 000, Albinus dwa r a z y tyle; Sabinus
milion, a S e r a n u s drugi..." Afer, podobnie jak dopiero co w y m i e n i o n y
Maksymus, jest, by moe, tylko postaci wyimaginowan; obydwaj jed
nak s bardzo typowi dla plutokracji, ktra panowaa podwczas w R z y
mie. W jej wskim i byszczcym od zota krgu wielu byo z pewnoci
posiadaczy 100 milionw s e s t e r c w 1 4 , jak na przykad frykanus, w s p o m
niany gdzie indziej przez Marcjalisa, a bogatym omiela si nazwa d o
piero ten, kto mia przynajmniej 20 milionw. D a w n y konsul, najwikszy
by moe adwokat swych czasw Pliniusz Modszy, ktrego t e s t a m e n t
pozwala si domyla nieomal tej sumy 1 5 , utrzymuje, z zasugujc na
wiar szczeroci, e nim nie jest; i widzimy, jak pisze, najbardziej serio,
do Kalwiny, ktrej ojciec winien mu by 100 000 sestercw i k t r e m u
mia z nich wanie zrobi podarunek, e jego rodki materialne s s k r o m
ne modicae facultates, e jego dochody, odpowiednio do sposobu uyt
kowania jego niewielkich posiadoci, s zarwno mae, jak i n i e r e g u l a r n e
i e ich szczupo stara si wyrwna skromnoci swego utrzymania. 1 *
Istotnie, taki wyzwoleniec jak Trymalchion, ktrego majtek szacuje
Petroniusz na 30 milionw, by bogatszy od niego 1 7 ; a nie znany bliej
Afer, ktrego k a r y k a t u r przedstawi Marcjalis, i ktrego dochody, po
chodzce wycznie z czynszw, dochodziy do 3 600 000 sestercw, by
trzykro od niego bogatszy. W kadym razie fortuna Pliniusza, pidzie
sit razy wiksza ni cenzus rycerski, bya tego samego rzdu co ich
majtki, podczas gdy pomidzy ni a majtkiem klas rednich" nie byo
ju waciwie wsplnego miernika. Ubodzy mieszczanie byli dosownie
przytoczeni przez bogatych i jedyn pociech, jaka im pozostawaa w ich
ponieniu, byo stwierdzenie, e najwiksze fortuny s niczym wobec
nieprzeliczonych bogactw cesarza.
Cesarz nie poprzestawa na dodawaniu do majtkw wasnej rodziny
nacznej czci mienia swych poprzednikw, na dziedziczeniu to tu, to-
77
t a m , a zwaszcza w Azji i Afryce, o g r o m n y c h latyfundiw, na zagarnia

n i u wszdzie tego, co najlepsze, z cakowitych lub czciowych konfiskat
przeprowadzanych z w y r o k u jego sdziw; mg on nadto czerpa bez
adnej rnicy zarwno zs swojej p r y w a t n e j szkatuy, jak i skarbu p a
stwowego, do ktrego napyway zyski z podatkw pobieranych na utrzy
m a n i e onierzy, i nikt nie omieliby si zada ode z tego r a c h u n k w ;
a prcz tego mg wedug wasnego upodobania dysponowa dochodami
z Egiptu, bdcego osobist wasnoci korony, i bra penymi garciami
z upw wojennych. Zwaszcza cesarz Trajan, ktry w 106 r. 1 8 pooy
r k na skarbie Decebala i majc na wzgldzie wasn korzy skwapli
wie zaj si reorganizacj eksploatacji y kruszcu na nowo podbitych
terenach 1 9 , sta si a u t e n t y c z n y m miliarderem, ktrego a u t o r y t e t polega
odtd nie tyle moe na posuszestwie, zaprzysionym mu przez wojska,
i l e na nieograniczonych moliwociach, jakie mu zapewniaa bezkonku
rencyjna, niekontrolowana i niezmierzona fortuna. Pomidzy nim a plut o k r a t a m i rzymskimi istnieje prawie tak wielki dystans, jak midzy plut o k r a t a m i a klas redni". Dystans t e n ujawnia si take w rozdziale
niewolniczej siy roboczej.
Na pocztku II w. p. n. e. rzadko jeszcze spotykao si w Rzymie domy,
ktre liczyy wicej ni jednego niewolnika, jak o t y m wiadcz imiona
wasne, skadajce si najczciej ze sowa puer, oznaczajcego tu nie
wolnika i z dopeniacza od imienia p a n a : Lucipor, Marcipor niewolnik
Lucjusza, niewolnik Marka. W II w. n. e. dzieje si przeciwnie: nie ma,
.eby si t a k wyrazi, pana, k t r y by m i a tylko jednego niewolnika; m u
siano wic liczy ich na palcach, poniewa wskazywano na nich palcem,
20
jak na przykad hoysz Kotta, z ktrego kpi sobie Marcjalis. Albo wic
nie kupowano wcale niewolnikw, poniewa, jak pisze Juwenalis, drogo
kosztowao napenianie brzucha niewolnika, albo te kupowano ich wicej
i ywiono wsplnie; dlatego zreszt J u w e n a l i s w wymienionym wyej
wierszu uywa sowa b r z u c h " w liczbie mnogiej:
servorum
...magno
ventres!21
Dwch niewolnikw jest to m i n i m u m mogce zadowoli chyba tylko

zrezygnowanego starca, ktrego umiarkowanie podziwialimy wyej,
a k t r e m u chodzio o to, aby mia go kto odprowadzi do Cyrku. Jednake
rednia jest cztery lub pi razy wiksza. Najskromniejsi waciciele
musz si wykaza posiadaniem omiu niewolnikw pod groz poderwa
nia swego k r e d y t u . U Marcjalisa n a w e t skpy Cimber urzdza si tak
w Saturnalia, e kae nie swj mikroskopijny baga, z w a r t y m i mie-
78
chu podarkami, omiu Syryjczykom 22 ; u Juwenalisa znw procesujcy

si uwaaliby swj proces za przegrany, jeliby go powierzyli adwokato
wi, ktry by nie mg pokaza si przed sdem z eskort omiu niewolni
kw 23 . Taki wanie zastp wystarczy zazwyczaj biednym mieszczanom.
Bogaci natomiast dowodz caym batalionem, jeli nie wicej. Aeby si
! rozezna w tym tumie, dziel swj personel zalenie od tego, czy uyI waj go w stolicy, czy te na wsi; w stolicy dziel znw niewolnikw na
tych, ktrych potrzebuj w domu (servi atrienses), i tych, ktrymi po
suguj si poza domem (cursores, viatores), i wreszcie rozczonkowuj
te zwarte grupy na tyle elementw, aby zawieray dziesitki decuriae,
ktre odpowiednio numeruj. Ostrono zreszt zbyteczna. Pan i niewol
nicy w najlepszym razie nie znaj si wzajemnie. Trymalchion w poowie
uczty nie wie ju waciwie, ktremu z niewolnikw rzuca swe rozkazy:
Z ktrej dekurii jeste? pyta swego kucharza. Z czterdziestej
odpowiada zapytany. Kupiony czy urodzony w domu? Ani jedno,
ani drugie; zostaem przekazany w spadku testamentem Pansy. Uwa
aj wic, eby si wyrnia, jeli nie przerzuc ci do dekurii go
cw." 24 Gdy czytamy tego rodzaju dialog, przychodzi nam na myl, e
wrd tak duej liczby niewolnikw Trymalchiona chyba nie wicej ni
jeden na dziesiciu zna swego pana. Sdzc z powyszego tekstu byo
ich co najmniej 400, ale poniewa nic nas nie upowania do stwierdzenia,
e czterdziesta dekuria jedyna, o ktrej mamy wzmiank w romansie
Petroniusza bya ostatnia, wolno nam przypuci, e byo ich o wiele
wicej. W kadym razie Pliniusz Modszy, ktremu, jak widzielimy,
brakowao okoo 10 milionw sestercw, aby dorwna Trymalchionowi,
posiada co najmniej 500 niewolnikw, skoro wyzwoli w testamencie
100, a wedug przepisw prawa Fufia Caninia, ustanowionego prawdo
podobnie w 8 r. p. n. e. i bdcego jeszcze w mocy w II w. n. e.25, wolno
byo wacicielom 100500 niewolnikw wyzwoli pit ich cz, posia
daczom za ponad 500 niewolnikw prawo wyranie zabraniao wyzwoli
wicej ni 100. Nie moemy powstrzyma si od zdziwienia wobec tak
duych liczb; a jednak pewne jest, e w II wieku byy one czsto prze
kraczane. Pewnego rodzaju zdumienie, jakiego dowiadcza prawnik
Gajusz stwierdzajc, w ptora wieku po ustanowieniu prawa Fufia Ca
ninia, e nie przesuno no wskanika wyzwalania drog testamentu
powyej 100 wyzwole na 500 niewolnikw, jest niewtpliw wskazw
k, e wskanik ten przesta odpowiada nowej rzeczywistoci; i jeli
za Flawiuszw cyfra 4 116 niewolnikw, ktrych mia pod koniec I w.
p. n. e. wyzwoleniec K. Celiusz Izydorus, bya, jeli chodzi o ludzi pry- *
watnych, wyjtkiem do osobliwym, by Pliniusz Starszy uzna j za
godn wzmianki 2 6 , to bez wtpienia familiae serviles wielkich kapita-
79
listw rzymskich dochodziy do 1000 gw, a nieskoczenie bogatszy

od najbogatszych Rzymian cesarz musia ich mie przynajmniej
20 000.
S to dane maksymalne, ktre spotykamy u Atenaj osa 27 i ktre choby
z powodu swej niezwykej wielkoci mog si odnosi tylko do cesarza.
Od tej armii trzeba oczywicie odliczy rzesze niewolnikw, ktrych
boski dom" domits divina cezarw, posiada rozproszonych po caym
wiecie, aby cigali podatki, aby strzegli najwaniejszych folwarkw
wadcw, aby zarzdzali ich ogromnymi posiadociami wiejskimi, ko
palniami metali, kamienioomami marmuru i porfiru; ale nawet w Rzy
mie, na Palatynie, gdzie nowoytni uczeni, w zwizku z graffiti z peda
gogium, zwrcili szczegln uwag na lady karnych pomieszcze dla
niewolnikw, niewolnicy cesarscy musieli stanowi legion, choby dlate
go, by wypenia niewiarygodnie rnorodne prace, ktre na nich ciyy,
a o ktrych mwi nam ich napisy nagrobne.
Czytajc je bez uprzedze jest si zaskoczonym powiadczon przez
nie specjalizacj, doprowadzon do ostatecznoci, bezsensownym luksu
sem, drobiazgow etykiet, ktra sprawiaa, e specjalizacja taka bya
konieczna. Dla przygotowywania i utrzymywania w porzdku garderoby
rozporzdza cesarz tyloma kategoriami niewolnikw, ile rodzajw stro
jw posiada: o tuniki paacowe troszcz si niewolnicy a veste privata,
o togi, noszone w miecie a veste forensi, o zwyky strj wojskowy
a veste castrensi, o mundury galowe a veste triumphali, o szaty,
ktre nosi cesarz w teatrze, dbaj specjalni niewolnicy a veste scenica,
o te, ktre wkada udajc si do amfiteatru a veste gladiatoria. Jego
naczynia stoowe czyci tyle ekip niewolniczych, ile jest rodzajw tych
naczy: naczynia, na ktrych jada, z ktrych pija, naczynia srebrne, zote,
z krysztau, inkrustowane drogimi kamieniami. Jego klejnoty powierzone
s chmarze tzw. servi lub liberti ab ornamentis, wrd ktrych oddzieln
grup stanowi midzy innymi niewolnicy opiekujcy si szpilkami
(a fibulis) i perami (a margaritis). Przy toalecie cesarskiej krztaj si
kpielowi (balneatores), masayci (aliptae), fryzjerzy (ornatores), go
larze (tonsores). Nad porzdkiem ceremoniau przyj czuwaj rnego
rodzaju odwierni: velarii podnosz kotary przy wejciu goci, niewol
nicy ab admissione doprowadzaj ich przed oblicze cesarza, nomenclatores natomiast przedstawiaj mu przybyych. Przy gotowaniu po
sikw, nakrywaniu i obsugiwaniu stou zajta jest caa gromada, po
czwszy od palaczy piecw (fornicarii) i zwykych kucharzy (coci), a
do piekarzy (pistores), pasztetnikw (libarii) i cukiernikw {dulciarii).
Wchodz tu take poza marszakami dworu, odpowiedzialnymi za ukad
potraw (structorea) i lokajami sudzy, ktrzy donosz potrawy, i tacy,
80
Warunki iyeia w Bzymie
ktrych zadaniem jest je odnosi, podczaszowie, ktrzy podaj napoje i kt

rych znaczenie zalene jest od tego, czy trzymaj dzban z w i n e m (a lagoena), czy te ofiarowuj kubek (a cyatho), i wreszcie ci, ktrzy kosztuj
najpierw p o t r a w y (praegustatores) i k t r z y maj wywizujc si ze
swych
obowizkw lepiej
oczywicie
ni
praegustatores Klaudiusza
i Brytanika wyprbowa na sobie s a m y c h zupen nieszkodliwo na
pojw i potraw. Jeli wreszcie chce si cesarz zabawi, wystarczy, aby
zada sobie t e n t r u d i wybra pomidzy piewem swoich chrzystw
(symphoniaci), gr orkiestry, popisami tancerzy (saltatrices), artami
k a r w (nanni), gupcw" (fatui) i baznw (moriones).
Jeli n a w e t cesarz, jak na przykad Trajan, mia skromne upodobania,
unika przepychu i ucieka przed wystawnoci, to nie mg on jednak na
oczach swych poddanych oddzieli sprawowania swej witej funkcji od
wspaniaego splendoru, k t r y m otoczona bya w Rzymie jego osoba. Oka
la on jego dziaalno oficjaln mitologiczn niemal wspaniaoci,
w ktrej n a w e t ,,krl krlw" nie czuby si obco, a take, jak sdz
eby uciec si do byskotliwych, lecz zarazem nieco niedocignitych
porwna n a w e t dwr Walezjuszw mgby zazdroci mu rozkoszy,
a dwr wersalski okazaej wielkoci i uroczystego p r z e p y c h u ceremo
niau. Przed Krlem-Socem rzymski Cezar mgby wzi za dewiz
sowa Ludwika XIV: nec pluribus impar. Oczywicie domy m a g n a t w
rzymskich s t a r a y si naladowa paac cesarski. Lecz nie dorwnyway
mu one bynajmniej i cho byy tak obszerne i urzdzone w sposb tak
skomplikowany, jak si tego domylamy midzy wierszami pochwa
nagrobnych ich wyzwolecw i niewolnikw to, jednak zawsze
byty tylko jego bladym, dalekim i j a k b y zmniejszonym odbiciem. Cezar
przytacza n a w e t najwikszych ze swych poddanych, a przekonanie
o jego niedocigej wyszoci, ktre wszyscy podzielali, pomagao n a j
biedniejszym pogodzi si z ograniczeniami i ponieniem, jakie w po
rwnaniu z l u k s u s e m klas panujcych niosa z sob ich ndzna egzy
stencja.
Zreszt przejcie z plebsu do redniozamonego mieszczastwa byo
jeszcze stosunkowo a t w e . Dobrobyt, jaki nastpi po szczliwych wy
prawach wojennych Trajana, szybki rozwj handlu, k t r e m u jego zwy
cistwa i dyplomacja H a d r i a n a otworzyy drogi na Daleki Wschd, eko
nomiczny liberalizm, ktrego przykad dali pierwsi cesarze z dynastii
Antoninw, nie dopuszczajc do niepodanego gromadzenia ziemi w jed
nych rkach przez ustanowienie z pominiciem wacicieli ziemskich,
a nawet, jeli byoby trzeba, w b r e w ich woli prawa dziedzicznego
uytkowania na korzy tych, ktrzy mieli odwag uprawia stojce ugo
r e m pola wszystko to sprzyjao jeszcze rozwojowi interesw i ludziom
81
pomysowym i energicznym, gwnym dzierawcom czy te osadnikom

odnajmujcym cz ziemi w wielkich posiadociach, armatorom i ban
kierom, kupcom hurtowym i detalistom dawao dodatkow okazj zdo
bycia uczciw drog uczciwego dostatku. Z drugiej znw strony reformy,
ktre wadcy godni wreszcie tego, by panowa, zarzdzili we wszystkich
gaziach administracji, mianowicie: przywrcenie porzdku i surowej
dyscypliny w armii, troska o waciwy wybr i awanse przywdcw cy
wilnych i wojskowych a take due uposaenia i wysoki od, ktre wy
nagradzay ich usugi i zapewniay bezinteresowno byy to czynniki
sprzyjajce rozkwitowi i powstawaniu redniozamonego mieszczastwa
z niszych warstw spoecznych. Nie byo prokuratora cesarskiego, ktry
by pobiera mniej ni 60 000 sestercw rocznie. Nie byo setnikw ani
te pierwszych centurionw legionu, ktrzy by nie otrzymywali przy
najmniej 20 000 wzgldnie 40 000 sestercw 2 8 . Pierwsi byli w stanie
podwoi ub potroi cenzus rycerski, ktry ju posiadali, drudzy mogli
go naby, jak to powiadczaj liczne inskrypcje z II w. Poeta Juwenalis,
ktry wyraa najlepiej w swej epoce ducha klasy redniej, jest wanie
jednym z dawnych oficerw, ktrzy zaokrglili swe dochody i zapewnili
sobie przyzwoit egzystencj wrd redniozamonego rzymskiego miesz
czastwa.
Prawd jest, e Juwenalis wzdycha za szczliwym yciem, ktre jego
skromne rodki pozwoliyby mu prowadzi na wsi, a ktrego odmawiaj
mu w Rzymie. Zreszt i pod tym wzgldem jest on reprezentatywny dla
swoich czasw. W miastach italskich wanie i na prowincji klasa, do
ktrej naley, znajduje waciwy dla siebie klimat. W Rzymie bya ona
wwczas opanowana i przytoczona ogromem bogactw, do ktrych nie
miaa adnego dostpu, i jeli nawet wydawao si, e ten sam acuch
czy j z jednej strony z plebsem, z ktrego rekrutowaa si jej klien
tela, z drugiej za z magnatami, ktrym znw dostarczaa klientw spo
rd siebie, to odczuwaa ona raczej ciar tego acucha, ni znajdowaa
w nim oparcie i nie majc nadziei wznie si do poziomu bogaczy nie
moga take zrzuci tego ciaru. Wielkie fortuny wzrastay w skali zu
penie dla niej niedostpnej albo przez spontaniczne i samorzutne po
wikszanie si, albo dziki sprzyjajcym okolicznociom, ktre tylko
one mogy wykorzystywa, mianowicie: sprawowanie wadzy, ktra sta
nowia wyczny monopol klas uprzywilejowanych, przy czym niektre
urzdy, np. prokonsulaty, przynosiy rocznie milion sestercw; dziki
szczeglnej asce cesarza, ktry mg bez adnych ogranicze przelewa
swe penomocnictwa na stale tych samych faworytw; na skutek nagych
.zmian kursu i spekulacji tym bardziej rozpasanej, e w Rzymie, banku
wczesnego wiata, stanowia ona gwn spryn ekonomiki, w ktrej
82
zasig produkcji zmniejsza si z dnia na dzie, a merkantylizm ogarnia

kad dziedzin ycia. Praca, tworzca jeszcze dobrobyt, nie wystarczaa
ju do zapewnienia fortuny, ktr darzy przypadek w postaci aski ce
sarza lub miae spekulacje na giedzie. Jedynie porednicy i pochlebcy,
te dwie plagi spoeczne, zgarniali miliony. Marcjalis oburza si, widzc
adwokatw przyjmujcych honoraria w naturze, i ubolewa, e najpik
niejsze talenty umysowe rozwija si na prno: Jakiemu nauczycielo
wi, Lupusie, powierzy wyksztacenie twego syna? Prosz ci: niech nie
tyka ani ksig Cycerona, ani poematw Wergilego. Ka mu si raczej
wyuczy zawodu harfiarza lub flecisty, albo te, jeli ma tp gow, zrb
ze licytatora (praeco)." 29 A gdzie indziej woa: Dwch pretorw, czte
rech trybunw, siedmiu adwokatw prosio niedawno starca o rk jego
crki. Bez wahania wybra na zicia licytatora Eulogusa. Powiedz mi,
Sewerze, czy znaczy to, e postpi niedorzecznie?" 30 O ile drobna buruazja poza stolic wierzya jeszcze w dobrodziejstwo pracy, to w samym
Rzymie nie miaa ju bynajmniej tej wiary.
Odczytajmy jeszcze ten uroczy epigram, w ktrym poeta-pasoyt wy
cyzelowa co, co nazwabym chtnie sonetem Plantina" literatury a
ciskiej, ktremu zreszt z pewnoci posuy za wzr: 3 1
Oto co czyni ycie szczliwym, najmilszy Marcjalisie: Fortuna nie
zdobyt prac, lecz odziedziczona, pole nie jaowe, ognisko, co nie wygasa;
nigdy procesu, mao odwiedzin, umys spokojny, penia si, zdrowe ciao,
rozsdna prostota, rwni stanem przyjaciele, pobaliwi wspbiesiadnicy,
st niezbytkowny, wieczory bez pijastwa, lecz wolne od trosk, ona
wstydliwa, jednak bez zbytniej surowoci, sen, ktry skraca mroki nocy,
zadowolenie z tego, czym si jest, bez tsknoty za czym innym; nie
ba si mierci, ale te jej nie pragn."
Poezja ta nie jest krzykiem szczcia; jest ona raczej westchnieniem,
w ktrym rezygnacja idzie w parze z zadowoleniem. Nie wyraa ona
adnego denia ku czemu lepszemu, co byoby niemoliwe do osigni
cia. Szczcie umieszcza w wykluczeniu pracy, majc na myli jej bez
celowo. Przez ten pospny idea przeziera chmurna rzeczywisto i wy
ania si ze zmczenie starzejcego si wiata. Klasy spoeczne, przy
najmniej w Pizymie, zaczynaj si utrwala. Ich hierarchia, ruchoma
jeszcze na szczeblach porednich, krzepnie na szczycie. Regularne przy
pywy, ktre powinny j bez przerwy odwiea, ulegaj zbyt czsto
doranym bodcom i nieprzewidzianym wstrzsom. Zawracane z drogi,
zwalniane i przyspieszane prdy niosce rwno zbaczaj ku jaskrawej
nierwnoci. Demokratyczny porzdek wraz z klas redni, ktra jest
jego tarcz obrotow, ugina si pod podwjnym ciarem, mianowicie
ciarem mas, ktrym zachwiany ukad ekonomiczny nie pozwala zmie-
83
ni w sposb normalny ich losu, oraz nadmiernej biurokracji, ktra po

tguje absolutyzm cesarza, obracajc jego bajecznymi skarbami i dajc
wyraz w dokumentach prawnych jego wszechpotnej woli. Tak wic
blask, ktrym promienieje Rzym w II w. n. e. przesaniaj cienie, ktre
w okresie pnego cesarstwa rozcign si na reszt wiata. Zagszczaj
si one zowrogo, a Miasto nie ma ju odwagi ich rozproszy. eby sku
tecznie walczy przeciw zu, musz ludzie wierzy w sw przyszo.
Ot spoeczestwo rzymskie, zawiedzione w swych nadziejach na spra
wiedliwe i ustawiczne wznoszenie si po stopniach awansu, zaniepokojo
ne objawami marazmu, to znw niestaoci swego losu, zaczyna wtpi
w siebie, a tymczasem ulega zachwianiu trwao jego rodzin i jednoli
to wiatopogldu.
Rozdzia drugi
MAESTWO, KOBIETA I RODZINA: CNOTY I WYSTPKI

j
I. OSABIENIE WADZY OJCOWSKIEJ
W II w. n. e. dawne prawo pokrewiestwa wyszo z uycia: totum

gentilicium lus in desuetudinem abiit1, a zasady, na ktrych opieraa si
stara rzymska rodzina patriarchalna: pokrewiestwo agnatyczne, nie
ograniczona wadza pana domu (patris familias), przeszy ju waciwie
do historii.
Podczas gdy dawniej jedynym pokrewiestwem prawnym byo to, ktre
tworzyo pokrewiestwo w linii mskiej agnatic, to teraz obejmuje
ono take cooTiatio, czyli pokrewiestwo przez kobiety, i wykracza
poza zakres prawnych zwizkw maeskich.
Od schyku Republiki matka odzyskaa formalne prawo do szacunku
ze strony swych dzieci, na rwni z ojcem. Edykty pretora przyznay jej
prawo dozoru nad potomstwem tak w przypadku opieki, jak i niewypeniania obowizkw przez jej ma. Za Hadriana, dziki senatus consultum Tertullianum, uzyskaa ona jeli miaa troje dzieci i gdy
zmary nie mia wasnego potomstwa ani przyrodnich braci prawo
do dziedziczenia ab intestato dla kadego z nich, nawet jeli zostay zro
dzone poza maestwem. Za Marka Aureliusza wreszcie ustawa zwana
senatus consultum Orphitianum, wydana w 178 r., uprawnia dzieci do
dziedziczenia po ich matce niezalenie od prawomocnoci zwizku, z kt
rego pochodziy, i to w pierwszym rzdzie, przed agnatami" zmarego.'
Na tym koczy si ewolucja, ktra podkopaa antyczny system dziedzi
czenia cywilnego i ktra burzc podstawowe zasady rzymskiej rodziny
uwicia ostatecznie prawo krwi" w sensie, jaki mu naday spoecze
stwa nowoytne. Rodzina w Rzymie opiera si odtd na coniunctio san
guinis, poniewa, wedug piknego okrelenia Cycerona w De officiis,
ta naturalna wsplnota bya najbardziej odpowiednia do tego, by wiza
istoty ludzkie wzajemn yczliwoci i mioci
Maestwo, kobieta i rodzina: cnoty i wystpki
85
W t y m s a m y m okresie dwa najwaniejsze przejawy ojcowskiej wadzy

(patria potestas), t j . absolutna wadza ojca nad dziemi i absolutna w a
dza ma n a d on, oddan w jego rce (in manu), jak gdyby bya jedn
z jego crek loco filiae stopniowo si zacieray. Mona przyj,
e w II w. n. e. zupenie ju waciwie zaniky. Ojciec straci teraz w sto
s u n k u do dzieci prawo ycia i mierci, k t r e przyznao mu Dwanacie
Tablic i tak zwane wite ustawy krlewskie. Niewtpliwie posiada on
jeszcze straszn wadz, ktra zostanie mu odjta dopiero w 374 r. n. e.
dziki dobroczynnemu wpywowi chrzecijastwa, a mianowicie prawo
porzucania nowo narodzonych dzieci na mietniskach publicznych, gdzie
giny one z godu i zimna 3 , o ile nie zlitowa si nad nimi przechodzie,
zwiastun i narzdzie aski boej, nie wzi ich i w por nie u r a t o w a ;
niewtpliwie, o ile Rzymianin jest biedny, ucieka si tak samo chtnie
jak niegdy do tej swoistej formy legalnego dzieciobjstwa i pomimo
odosobnionych protestw niektrych kaznodziejw stoickich, jak Musoniusz Rufus, ojcowie stale porzucaj bez w y r z u t w sumienia zwaszcza
dzieci nielubne i dziewczynki, poniewa inskrypcje z okresu panowania
Trajana odnotowuj na licie zasikw ywnociowych dla jednorocz
nych, w t y m s a m y m miecie i w t y m s a m y m roku, tylko dwoje dzieci
nielubnych, czyli spurii, na 179 dzieci prawego oa, a w tej liczbie tylko
34 dziewczynki na 145 chopcw nierwnomiernoci tej nie mona
oczywicie wytumaczy inaczej, jak tylko o d w r o t n y m stosunkiem licz
bowym porzuce", k t r y c h ofiar paday najczciej wanie dzieci nie
lubne i dziewczynki. 4 Lecz z chwil gdy ojciec oszczdzi swe dzieci
przy ich urodzeniu, nie mg si ju ich pozby ani przez sprzeda
mancipatio, k t r a niegdy oddawaa je w niewol, a teraz bya tolero
w a n a wycznie jako p r a w n a fikcja dla celw wrcz odwrotnych
adopcji i emancypacji, ani te przez stracenie, ktre, przyjte jeszcze
w I w. p. n. e., jak tego dowodzi los jednego ze wsplnikw Katyliny,
Aulusa Fulwiusza, zostao uznane pniej za zbrodni gwn. Zanim
K o n s t a n t y n uzna dzieciobjstwo za rwne ojcobjstwu, Hadrian u k a r a
zesaniem na wysp ojca, ktry w czasie polowania zabi swego syna,
5
winnego zreszt zniesawienia jego drugiej ony , a cesarz Trajan zmusi
kogo innego, kto po prostu le si obchodzi ze swym synem, do na
tychmiastowej emancypacji i zrezygnowania na przyszo z e w e n t u a l
nego spadku po emancypowanym. 6
Od schyku Republiki emancypacja dziecka zmienia zasadniczo swoje
znaczenie i sens. Zamiast by kar, ktra nie dorwnujc wprawdzie wy
rokowi mierci czy oddaniu w niewol bya jednak kiedy bardzo cika,
gdy zrywaa wizy czce dziecko z bliskimi i sprowadzaa n a wy
kluczenie z rodziny, a zatem w kocu wydziedziczenie, emancypacja
przynosia mu teraz korzyci; dziki p r a w u pretorskiemu bonorum
86
possesio, ustanowionemu na pocztku pryncypatu, emancypacja pozwa

laa na nabywanie i zarzdzanie dobrami, nie pozbawiajc jednoczenie
emancypowanego spadku po ojcu. Dopki bya ona kar, ojcowie rodzin
wzdragali si przed jej uywaniem. Kiedy natomiast staa si dla ich
dzieci dobrodziejstwem, ktrego koszty mieli ponosi rodzice, zaczli j
powszechnie stosowa. Raz jeszcze p r a w a stay si odzwierciedleniem
uczu, a opinia publiczna za Trajana i Hadriana, potpiajc okrutn su
rowo dawnych czasw, kojarzya z wadz ojcowsk jedynie peni
szacunku i czuo, z ktr te utosami j pewien prawnik z III wieku
piszc: patria potestas in pietate debet, non atrocitate consistere?
Wystarczyo to, aby odnowi atmosfer rzymskiej rodziny i stosunkom
pomidzy ojcem a synem nada odcie serdecznej yczliwoci, w t y m
s a m y m stopniu dalekiej od oschoci i surowego rygoryzmu, ktrych
obraz da w swym domowym ognisku K a t o n Starszy, jak bliska jest ona
yczliwej przyjani, kwitncej dzisiaj w naszych rodzinach. Przyjrzyjmy
si literaturze wspczesnej: obfituje ona w przykady ojcw rodzin,
k t r y c h a u t o r y t e t wyraa si wycznie w pobaliwoci, oraz sylwetki
dzieci, ktre na oczach swych ojcw yj na swj wasny sposb, jak
gdyby byy p a n a m i siebie. Pliniusz Modszy, ktrego m a e s t w a byy
bezdzietne, domaga si dla synw swoich przyjaci niezalenoci, jeli
chodzi o styl ycia i zachowanie, ktrej by nie odmwi take swoim
dzieciom, poniewa wesza ona w zwyczaj i dla ludzi dobrze wychowa
n y c h " staa si spraw dobrego tonu. Pewien ojciec pisze on gnie
wa si na syna z powodu w y d a t k w nieco zbyt wielkich... Powiedziaem
mu wic kiedy, gdy m o d y czowiek wyszed: No a ty, czy nie zrobie
8
nigdy nic takiego, co by zasugiwao na nagan ze strony twego ojca?"
Oczywicie Pliniusz Modszy mia z pewnoci racj, zalecajc agod
no, czy, jeli k t o woli liberalizm, k t r y dzisiaj t a k n a m odpowiada.
Lecz, niestety, Rzymianie nie umieli zachowa miary. Nie ograniczyli
si bynajmniej do zmniejszenia swej surowoci. Ulegli nierozwanym
odruchom n a d m i e r n e j pobaliwoci. Zrzekszy si kierowania swymi
dziemi pozwolili na to, aby one nimi kieroway, i chlubili si, e spe
niaj swj obowizek rujnujc si do ostatecznoci, aby zaspokoi fan
tazj swego potomstwa. Osignli to tylko, e wychowali dzieci na pr
niakw i marnotrawcw, podobnych do Filomuzusa, o ktrego przykrej
przygodzie opowiada n a m Marcjalis. Odziedziczywszy nagle spadek po
ojcu, poczu si Filomuzus bardziej ogoocony z mienia ni wwczas, gdy
m'g regularnie pobiera hojne miesiczne r a t y : Twj ojciec, Filomuzusie, zapewni ci dochd 2 000 sestercw miesicznie i wypaca ci t
> sum w r a t a c h dziennych. Po swojej mierci uczyni ci swoim jedynym
spadkobierc. Twj ojciec ci wydziedziczy, F i l o m u z u s i e ! " 9 Niestety,
nie tylko ojcowizny paciy o k u p za liberalizm, ktry wwczas wi-
87
ci triumfy. Od II w. n. e. osabi on w Rzymie hart ducha; i podczas gdy

zaciera si stopniowo surowe oblicze tradycyjnego pater familias, coraz
czciej pojawia si pocieszna posta syna, niemiertelny typ rozpie
szczonego dziecka, charakterystyczny dla spoeczestw, ktre przyzwy
czaiwszy si do luksusu, zatraciy poczucie miary. Co gorzej: wida, jak
zarysowuje si tu ju zowrogi profil ojca nie wahajcego si z chci
zysku zaprzepaci nadziei wasnego rodu i demoralizowa metodycznie
modziecw, ktrych mia za zadanie wychowywa. Tak byo w przy
padku wielkiego adwokata Regulusa, rywala i wroga Pliniusza Modsze
go. Wszczepi on swemu synowi wszystkie swoje kaprysy. Urzdzi mu
ptaszarni gwidc, piewajc i mwic gosami kosw, sowikw
i papug. Kupi dla niego psy wszystkich ras. Postara mu si o galijskie
kuce do zaprzgu i konnej jazdy. A skoro tylko zmara mu ona, ktrej
ogromna fortuna umoliwiaa opacanie tych podarkw, pospieszy si
z jego emancypacj, aby mody czowiek mg wej w posiadanie ma
jtku matki, korzysta ze bez rozwagi i pozostawi go ojcu rozstajc si
z yciem, ktre musiay skrci te szalone wybryki. 10 Naturalnie jest to
wypadek szczeglnie potworny, ktrym Pliniusz Modszy czuje si zgor
szony. Jednake sam fakt, e mg on si zdarzy to ju bardzo wiele;
nie byby on w ogle moliwy, gdyby kobiety nie wyzwoliy si w tym
samym lub nawet wikszym stopniu ni dzieci z wizw wsplnoty, jakie
nakadaa niegdy rodzinom rzymskim patria potestas. Wraz z jej upad
kiem rozluniy si take owe wizy.
II. ZARCZYNY I MAESTWO
Wraz ze zmniejszajc si stale wadz ojca (patria potestas) nad dzie

mi traciy take sw moc prawa ma wobec ony. Niegdy trzy formy
rzymskiego maestwa oddaway on w rce (manus) ma: confarreatio
czyli uroczyste ofiarowanie przez maonkw placka z orkiszu Jowi
szowi Kapitoliskiemu w obecnoci najwyszego arcykapana i sugi naj
wikszego z bogw, flamen dialis; coemptio czyli fikcyjna sprzeda,
przez ktr ojciec-plebejusz oddawa na wasno" sw crk mowi,
i wreszcie usus pozwalajcy plebejuszowi i patrycjuszce na podstawie
jednorocznego, nieprzerwanego wspycia maeskiego uzyska te same
konsekwencje prawne. Ot z tych trzech form adna nie przetrwaa do
II w. n. e. Najpierw zaniechany zosta usus i prawdopodobnie zniosy go
formalnie prawa Augusta. Laudatio Turiae, wspczesna proskrypcjom
drugiego triumwiratu, jest ostatnim z przykadw, w ktrych wyranie
powiadczona jest coemptio. Jeli chodzi o confarreatio, to do tego stopnia
88
wysza ona z uycia na pocztku pryncypatu, e za Tyberiusza z t r u d e m

mona byo znale w Rzymie trzech patrycjuszy, pochodzcych ze zwiz
kw przez ni uwiconych. Te formy, o ktrych Gajusz mwi ju tylko
w czasie przeszym i k t r e suyy jedynie jako przedmiot k o m e n t a r z y
prawnikw, zastpio maestwo, przypominajce zarwno w swym
aspekcie zewntrznym, jak i z d u c h a nasze zalubiny, ktre jak wolno
przypuszcza, bezporednio ze si wywodz.
Przede wszystkim byo ono poprzedzone zarczynami, ktre nie na
kadajc rzeczywistych obowizkw b y y obchodzone w Rzymie tak
czsto, e Pliniusz Modszy zalicza je do tych tysica bahostek, niepo
trzebnie zatruwajcych ycie jego wspczesnym 1 1 . Polegay one na
wzajemnym zobowizaniu, ktre podejmowali narzeczeni za zgod swych
rodzicw i w obecnoci pewnej liczby k r e w n y c h i przyjaci; jedni z tych
ostatnich wystpowali jako wiadkowie, inni natomiast zadowalali si
wziciem udziau w bankiecie, na ktry wszyscy byli zaproszeni i k t r y
stanowi zakoczenie wita. Z e w n t r z n y m w y r a z e m zarczyn byo prze
kazanie przez narzeczonego narzeczonej podarkw mniej lub bardziej
kosztownych 1 2 oraz symbolicznego piercienia, bdcego prawdopodobnie
wspomnieniem przedwstpnego z a d a t k u l s przed pierwotn sprzeda
(coemptio). Niezalenie od tego, czy by on elazn obrczk obrzeon
zotem, czy te zotym piercieniem podobnym do naszych obrczek
lubnych, narzeczona m i a a dba o to, a b y go woy w czasie zarczyn
na palec, na k t r y m nosimy zazwyczaj nasze obrczki, to znaczy na
palec ssiadujcy z m a y m palcem lewej r k i " 1 4 , ktry z tego powodu
okrelamy m i a n e m pochodzcym z pnej aciny: 1'annulaire (annularius),
nie zdajc sobie zreszt sprawy, dlaczego Rzymianie wybrali wanie
t e n palec. Wyjani to n a m Aulus Geliusz w mozolnym wywodzie: Kie
dy otwieramy ciao ludzkie, jak to czyni Egipcjanie, i kiedy robimy
sekcje, dvqcro/uat eby uy t e r m i n u greckiego znajdujemy bardzo
delikatny nerw, k t r y wychodzi z palca serdecznego i koczy si w sercu.
Wydaje si stosowne przyzna t e m u wanie palcowi zaszczyt noszenia
piercionka, wyrniajc go spord wszystkich innych, a to z powodu
cisego zwizku i pewnego rodzaju wizi, k t r a czy go z organem
15
gwnym."
Przez t bezporedni czno, ustalon w imi urojonej
nauki, pomidzy sercem a zarczynowym piercionkiem Aulus Geliusz
najwyraniej chcia podkreli powag zarczyn, wano zobowizania,
ktre uwicay, a przede wszystkim gbi uczucia wzajemnej mioci,
k t r e z t y m wizali jego wspczeni i ktrego dobrowolne i publiczne
wyznanie stanowio wwczas nie tylko zasadniczy element tej c e r e m o n i i
'ale take podstaw prawn maestwa rzymskiego.
Liczne wzmianki literackie przekazay n a m najdrobniejsze nawet
szczegy, dotyczce tego obrzdu. Oznaczonego dnia narzeczona, k t r e j
89
wosy poprzedniego wieczoru zostay ujte w czerwon siatk, kadzie

na siebie tradycyjny strj: tunik bez obrzee tunica recta pod
trzymywan przez weniany pasek o podwjnym wizaniu, cingidum
herculeum, na ni paszcz, czyli pall (palla), koloru szafranu; na nogi
naciga sanday w t y m samym odcieniu, na szyj wkada metalowy
naszyjnik, a na gow przy czym wosy s osonite szecioma sztucz
n y m i wakami, porozdzielanymi za pomoc wstek, tzw. seni crines,
ktre westalki nosz stale w czasie penienia swej suby pomienisto
pomaraczowy welon, skd jego nazwa flammeum. Welon t e n zasania
wstydliwie gr twarzy. Kadzie si n a s k r o m n y wieniec, spleciony
z m a j e r a n k u i werweny, a w czasach Cezara i Augusta oraz pniej
z m i r t u i kwiatu pomaraczy. Po skoczeniu toalety p a n n a moda w oto
czeniu swych bliskich przyjmuje narzeczonego, jego rodzin i przyjaci.
Wszyscy przenosz si wwczas albo do ssiedniej wityni, albo do do
mowego atrium, aby zoy ofiar bogom. Kiedy ofiara z wybranego
zwierzcia, czasem kozy, rzadko byka, najczciej wini, zostaa ju spe
niona, wwczas zjawiaj si auspex i wiadkowie. Ci ostatni w liczbie
dziesiciu, wybrani spord otoczenia obojga maonkw, s waciwie
niemymi s t a t y s t a m i i rola ich ogranicza si do pooenia pieczci na
kontrakcie lubnym, ktrego spisanie nie jest zreszt obowizkowe.
Auspex, ktrego nieprzetumaczalny t y t u oznacza funkcj rodzinnego,
prywatnego wrbity, bierze na siebie, bez godnoci kapaskiej w p r a w
dzie i oficjalnego upowanienia, bardzo wane zadanie. Zbadawszy
wntrznoci zwierzcia ma on stwierdzi, e wrby s pomylne, bez
czego maestwo, potpione przez bogw, nie byoby wane. Skoro wic
w y m w i wrd uroczystej ciszy sowa obwieszczajce o tej wanie przy
chylnoci bogw, maonkowie wyraaj w jego obecnoci sw wzajemn
zgod na zawarcie maestwa, wypowiadajc formu, ktra niejako
wie w jedno ich dwie istoty i wole: Ubi tu-Gaius, ego Gaia. Wwczas
obrzdek uwaa si za speniony, a obecni wznosz radosne okrzyki dobrej
wrby: Fliciter! Niech towarzyszy w a m szczcie! Oglna rado
przeradza si w festyn, ktry koczy si dopiero z zapadniciem nocy,
kiedy to przychodzi m o m e n t wyrwania p a n n y modej z obj m a t k i
i wprowadzenia jej do domu ma. Flecici, a za nimi piciu ludzi z po
chodniami, otwieraj pochd. W czasie drogi orszak rozbrzmiewa wawy
mi i radosnymi piosenkami. Dochodzc do miejsca przeznaczenia uczest
nicy rozrzucaj zwabionym t u m n i e dzieciom orzechy, te orzechy, k t r y m i
panna moda bawia si w dziecistwie, a ktrych wesoe stukanie o b r u k
ulicy zapowiada jej dzisiaj peni szczcia, jakie niesie przyszo. Przede
wszystkim wysuwa si naprzd trzech przyjaci pana modego. J e d e n
z nich pronubus, ktrego bymy dzi nazwali pierwszym drub, wy
wija weseln pochodni, zrobion z ciasno splecionego gogu. Za nim
90
dwch innych porywa pann mod, unosi j w ramionach i sprawia, e

nie dotknwszy stop ziemi przekracza ona prg swego nowego miesz
kania, przystrojonego biaymi obiciami i zielenicymi si limi. Za nowo
polubion (nova nupta) wchodz trzy jej towarzyszki: jedna z nich niesie
jej kdziel, druga wrzeciono widoczne symbole jej cnt i domowej
pracy. W chwili gdy m ofiaruje jej wod i ogie, trzecia z towarzyszek,
a pierwsza, jeli chodzi o godno, tzw. pronuba, prowadzi j do oa
lubnego. Tu m zaprasza j, by usiada, zdejmuje jej pall i zaczyna
rozwizywa nodus herculeus jej paska, gdy tymczasem wszyscy obecni
dyskretnie i pospiesznie usuwaj si, jak wymagaj tego konwenanse
i zwyczaj.16
Pomimy krwaw ofiar i zapomnijmy o pomiennym blasku lubnego
welonu: czy nie odnosimy wraenia, e ceremonia ten przey cesarstwo
rzymskie i e, z tymi nielicznymi zmianami, cigle jeszcze dyktuje po
rzdek wikszoci wspczesnych lubw? Jak to niedawno zauway
Duchesne z przenikliwoci, ktra jest tym bardziej uderzajca, e
odosobniona: Poza wreniem z trzewi cay rzymski rytua lubny za
chowa si w zwyczajach chrzecijaskich. Odnosi si to nawet do wie
cw, ktre take znalazy tu zastosowanie. Koci zasadniczo konserwa
tywny zmieni w tego rodzaju obrzdach tylko to, co nie dao si pogo
dzi z jego wierzeniami." Maestwo chrzecijaskie w swej najgbszej
istocie polega, jak wiadomo, na wolnym, wzajemnym ofiarowaniu si
sobie dwch dusz. Niezalenie od radoci, ktre si z nim wi i nawet
od obowizku, ktry mu zwyke towarzyszy, sakrament wynika z zapew
nienia o wewntrznej zgodzie, ktre wypowiadaj maonkowie w obec
17
noci kapana, bdcego tu po to tylko, aby je powiadczy wobec Boga.
Jest to wic definicja podobna do definicji maestwa rzymskiego
z epoki klasycznej. Dochodzio ono do skutku take w chwili, gdy Gajusz i Gaja, umocnieni yczliw zgod bogw stwierdzon przez wrbit
(auspex), owiadczali wsplnie o swej woli zwizania si wzajemnego;
dochodzio do skutku trzeba to jeszcze doda na podstawie tej
wanie deklaracji. Reszta byy to tylko przypadkowe upikszenia
i zbyteczne dodatki. Tote ju pod koniec Republiki, gdy Katon z Utyki
eni si po raz drugi z Marcj, postanowili wsplnie z on wyrzec si
ich. Wymienili wzajemne przysigi, rezygnujc z bezdusznego przepy
chu. Obyli si bez wiadkw. Nie zaprosili nawet swych bliskich. Wy
starczyo im poczy si w ciszy, przy dobrej wrbie, ogoszonej przez
Brutusa:
Pignora nulla domus; nulli coiere propinqui
Iunguntur taciti contentique auspice Bruto.ls
Jest co bardzo szlachetnego w tej zgodzie serc, ktra wystarcza, by

oprze na niej maestwo. Nie ulega wtpliwoci, e postpy filozofii,
91
a szczeglnie stoicyzmu, ktrego zasady przywiecay ju Katonowi

i Porcji, przyczyniy si w duej mierze do narzucenia prawu rzym
skiemu tej wrcz nowoczesnej koncepcji, ktra obca jego pierwotnym
tendencjom rozwojowym wstrzsna ostatecznie jego ukadem. Sta
roytni, o ktrych Gajusz mwi jak o postaciach z zamierzchej prze
szoci, traktowali kobiet jako istot z natury sab, a wic stale jakby
nieletni i skazan na cig zaleno.19 W maestwie cum manu wy
zwalaa si spod manus swych krewnych po kdzieli czy po mieczu po to
tylko, aby przej pod wadz ma. W maestwie sine manu podlegaa
wadzy tzw. prawnego opiekuna 2 0 , ktrego obowizkowo wybierano
spord jej agnatw z chwil mierci ostatniego z jej krewnych z linii
wstpnej. Dopiero w czasach, gdy maestwo sine manu wyrugowao
inny rodzaj maestwa, nierozczna od niego opieka prawna stracia
wszelkie znaczenie. Od koca Republiki wystarczyo, by niepenoletnia
sierota poskarya si na nieobecno, choby krtk, swego opiekuna,
by otrzyma innego, wyznaczonego usunie przez pretora; i gdy na po
cztku Cesarstwa zostay wniesione ustawy demograficzne, z ktrymi
zwizane jest imi Augusta, prawnych opiekunw powicono koncepcji
wadcy, ktry roztoczy opiek nad podnymi maestwami: prawa te
nie tylko uwalniay od opieki ony, majce troje dzieci, lecz nakazyway
take, aby odwoywa z urzdu opiekuna, o ktrym doniosa sierota",
e waha si on ze zgod na jej plany matrymonialne lub z wypaceniem
jej posagu. W czasach Hadriana kobiety zamne nie potrzeboway ju
opiekuna nawet przy spisywaniu swego testamentu; ojcowie za nie zmu
szali swych crek do maestwa wbrew ich woli ani te bez wakich
argumentw nie stawiali przeszkd maestwu, na ktre si zdecydo
way, albowiem, jak to okrela wielki prawnik cesarski, Salvius Julianus,
zalubiny dokonuj si nie przez gwat, lecz za wzajemn zgod maon
kw i nieprzymuszona wola modej dziewczyny jest niezbdna przy ich
zawieraniu: nuptiae consensu contrahentium fiunt; nuptiis filiam familias consentire oportet.21
III. EMANCYPACJA I BOHATERSTWO RZYMSKIEJ KOBIETY
Oczywicie ta nowa definicja maestwa rzymskiego zmienia do gbi

jego natur. Te same przyczyny sprowadzaj niezmiennie te same skutki.
Widzielimy, jak w naszych czasach we Francji prawodawca wykluczy
i usun wszelkie przeszkody przed wol maonkw, ktra odniosa
triumf; a to, co mogo jeszcze przetrwa z wadzy rodzicw, zniko w tym
92
samym czasie co ich prawo sprzeciwu wobec maestw postanowionych

przez ich dzieci. T a k samo stao si w cesarskim Rzymie. Uwolniona ju
spod wadzy ma dziki zdecydowanej przewadze maestw sine manuT
m a t r o n a r z y m s k a wyzwolona zostaa od swych opiekunw dziki wol
n e m u wyborowi, jakiego wymaga zwizek w nowych czasach; wszedszy
za jako wolna w zwizki maeskie, bya odtd rwna swemu mowi.
Bowiem w b r e w u t a r t e j opinii, ktra swe wyobraenie o w a r u n k a c h
w epoce cesarskiej opiera na przedawnionych ju wspomnieniach z p i e r w
szych wiekw republiki, jest rzecz pewn, e kobieta w czasach, o k t
r y c h mwimy, cieszya si czci i autonomi rwn lub wysz od t e j ,
jakiej wspczesny n a m r u c h emancypacyjny domaga si dla naszych
kobiet. Niejeden teoretyk emancypacji kobiet w staroytnoci, jak n p .
Mzoniusz Rufus, da jej systematycznie za Flawiuszw w imi r w
noci intelektualnej i duchowej obu p c i . 2 2 Koniec I w. i pocztek II w.
obfituj w owe wzniose sylwetki kobiece, od ktrych promieniuje sia
c h a r a k t e r u i k t r e nakazuj szacunek. Na t r o n i e nastpuj po sobie ce
sarzowe n a p r a w d godne noszenia obok swych mw witego t y t u u
Augusty, ktry Liwia uzyskaa dopiero po mierci swego maonka.
P l o t y n a dzieli zarwno chwa, jak i odpowiedzialno Trajana, k t r e m u
towarzyszy w w y p r a w i e przeciw P a r t o m , a w ostatnich chwilach optimi
principis potrafi tak dobrze wyoy i uzupeni ostatni jego wol, e
Hadrian, dziki niej wanie, przejmuje w spokoju i porzdku najwysze
dziedzictwo, k t r e z m a r y cesarz skrycie dla niego przygotowa. Sabiny
nie zdoali dosign r e d a k t o r z y Historii Augusta, ktrych plotki zostay
zdementowane przez mnstwo penych szacunku napisw, wspominaj
cych jej dobrodziejstwa, oraz przez liczne posgi, ktre ubstwiy j
jeszcze za ycia. Zreszt Hadrian, k t r y w e d u g powszechnego m n i e m a
nia nie y z ni w zgodzie, chcia j w rzeczywistoci widzie otoczon
takimi wzgldami i szacunkiem, e za uchybienie im sekretarz ab epistulis Swetoniusz, cign na siebie z miejsca u t r a t swego u r z d u p i
sarza". Z kolei znw wielkie d a m y z arystokracji powouj si z dum,
jak na niezniszczalne wzory, na owe bohaterki z okresu zych, minionych
rzdw, k t r e jako powiernice swych maonkw, zwizane z ich polityk
i postanowieniami, nie chciay sysze n a w e t o rozstaniu si z nimi, gdy
zbliao si niebezpieczestwo, i wolay zgin raczej ni ich opuci
i wyda osamotnionych na ciosy t y r a n w .
a Tyberiusza ani Sekscja nie chciaa przey Emiliusza Skaurusa, a n i
Paksea Pomponiusza Labeo. 2 3 Skoro N e r o n oznajmi Senece o w y d a n y m
'na wyroku mierci, moda ona filozofa, Paulina, otworzya sobie yy
razem ze swym mem; nie zgina z powodu wykrwawienia tylko dla
tego, e Neron, dowiedziawszy si o jej powiceniu, rozkaza przeszko-
83
dzi jej w tym za wszelk cen i e zmuszono j do tego, by pozwolia

na zabandaowanie rk i opatrzenie ran. Opis tej patetycznej sceny, ktry
zachoway nam Annales, nakrelony przez nie wizerunek pozbawionej
krwi i zbolaej twarzy, noszcej lady przebytej tragedii przez kilka je
szcze lat, ktre wdowa po Senece musiaa spdzi tu na ziemi 2 4 , wyraaj
gbokie wzruszenie, jakie wywoywao u Rzymian z czasw Trajana
wspomnienie tego dawnego ju, bo sprzed p wieku, dramatu mae
skiej mioci. Tacyt odczuwa dla staoci Pauliny ten sam podziw co
jego przyjaciel Pliniusz Modszy dla dumnej odwagi, okazanej za
Klaudiusza przez Arri Starsz, ktr wielbi w najpikniejszym z listw,
skadajcych si na jego korespondencj. 25
Niech mi czytelnik wybaczy, e raz jeszcze odwoam si do tych syn
nych stronic. Arria Starsza polubia senatora Cecyn Petusa. W boles
nych i smutnych okolicznociach wykazaa ona, do jak wielkich powi
ce zdolna bya jej mio dla niego. Petus by chory i chory by take
jego syn, obydwaj, jak si zdawao, beznadziejnie. Modzieniec zmar.
By on obdarzony wyjtkow urod i nie mniej rzadk czystoci oby
czajw, a rodzice kochali go wicej jeszcze dla jego zalet ni dlatego, e
by ich synem. Arria przygotowaa pogrzeb syna i poprowadzia kondukt
aobny tak, e m jej niczego nie zauway. Przebywajc w pokoju
Petusa udawaa, e ich syn yje, e nawet czuje si lepiej, a poniewa
ojciec bardzo czsto pyta o nowiny od niego, odpowiadaa: Dobrze wy
pocz, jad z przyjemnoci." Po czym, czujc, e dugo powstrzymywa
ne zy popyn za chwil wbrew jej woli, wychodzia i pograa si
w swej rozpaczy. Kiedy si wypakaa, ocieraa oczy, poprawiaa twarz
i wracaa zostawiajc, e tak ipowiem, sw aob za progiem. Przez ten
nadludzki wysiek Arria moga ocali przynajmniej swego ma od
mierci, ktra wydara jej syna. Ostatecznie jednak nie udao jej si
uchroni go od cesarskiej zemsty, kiedy to w 42 r. n. e. objty represja
mi po rewolcie Skryboniana, w jej oczach zosta zatrzymany w Ilirikum,
dokd mu towarzyszya. Bagaa onierzy, aby j take zabrali. Musicie
mwia byemu konsulowi da niewolnikw, aby mu suyli przy
stole, ubierali go i wkadali mu obuwie. To wszystko zrobi ja sama."
Poniewa nic nie uzyskaa swymi probami, wynaja d ryback i na
tym wtym stateczku pojechaa do Italii za okrtem, na ktrego poka
dzie znajdowa si Petus. Na prno. W Rzymie Klaudiusz okaza si
bezlitosny. Arria oznajmia wic, e umrze ze swym mem. Pocztkowo
jej zi, Thrasea, stara si j odwie od tego. Jake nalega jak
mogaby si zgodzi na to, eby, jeli pewnego dnia take ja bd musia
zgin, twoja crka zgina wraz ze mn?" Arria nie daa si bynajmniej
ugi w swym nieodwoalnym postanowieniu. Gdyby moja crka ya
94
z tob tak dugo i w tak wielkiej zgodzie jak ja z Petusem, zgodziabym

si na to" odpowiedziaa, i eby od razu uci wszelkie jego usiowania,
jednym skokiem rzucia si na mur, rozbia sobie gow i upada zemdlo
na. Powrciwszy do siebie powiedziaa: Uprzedziam ci, e znajd drog
ku mierci, choby trudn, jeli odmwisz mi atwej." I kiedy dla Petusa
wybia krytyczna godzina, wycigna z fad sukni sztylet, przebia nim
! sobie pier i wycignwszy go nastpnie z rany podaa swemu mowi,
dodajc owe niemiertelne i niemal boskie sowa: Petusie, to nie boli."
Zatrzymaem si przy tych sawnych epizodach dlatego, e pokazuj
nam one w osobie kobiety z epoki cesarskiej jedno z najpikniejszych
wciele ziemskiej wielkoci. Dziki takim jak Arria niezalenym i dum
nym istotom Rzym antyczny w tych samych latach, kiedy mia otrzyma
krwawy chrzest w osobach pierwszych mczennikw chrzecijaskich,
wznis si na szczyty moralne ludzkoci; a w II w. nie tylko pami tych
kobiet bya przedmiotem prawdziwego kultu, lecz take ich przykad po
budza stale do naladowania. Niewtplwie sprawiedliwo cesarzy
oszczdzaa teraz matronom rzymskim powice, ktre im narzuca
gniew Klaudiusza, okruciestwo Nerona i ktre niemal nie skoczyy
si mierci Arri Modszej z powodu surowoci Wespazjana 2 6 . Jednake
twarde ycie codzienne pozostawiao im jeszcze zbyt wiele okazji do po
dobnych powice i, przynajmniej wrd elity, kobiety rzymskie bynaj
mniej nie zatraciy swego moralnego poziomu.
Pliniusz Modszy opisuje takie spord swego otoczenia, ktre posuway
swe przywizanie do mw a do pragnienia wsplnej z nimi mierci.
Jedziem wanie odzi po mym Komaskim Jeziorze pisze kiedy
pewien starszy ode mnie wiekiem przyjaciel zwrci m uwag na will...
ktra wznosi si nad jeziorem. To std wanie, powiedzia, pewnego
dnia jedna z naszych rodaczek rzucia si wraz ze swym mem. Za
pytaem o powd. M mia wrzd narzdw intymnych. Jego ona za
daa, aby pozwoli go jej zobaczy, bowiem nikt nie powie bardziej
szczerze, czy moliwe jest wyleczenie. Zobaczya, stracia wszelk na
dziej, zwizaa si z mem i wraz z nim rzucia si do jeziora." 27
Niewtpliwie s to wyjtki lub, jeli kto woli, przypadki kracowe,
w ktrych odwaga gwatownie si potguje, a cnota zaczyna przejawia
nadmiar surowoci. Lecz obok tego ile byo maestw poczonych
wzem czuoci, ile on po prostu szlachetnych i czystych. Nawet
u Marcjalisa mamy ca galeri kobiet doskonaych. Klaudia Rufina,
s,cho pochodzi z wytatuowanych Bretoczykw", ma dusz prawdziwie
latysk. Nigrina, szczliwsza ni Euadne czy Alcestis, zasuya na to,
e nie musi umiera, aby dowie swej mioci". W literackich kompo
zycjach poety jawi si czysta dusza Sulpicji i nie wzrusza ona szale-
95
stwem czarownicy z Kolchidy, nie opowiada o uczcie straszliwego Thyestesa, uczy jedynie czystej mioci. Nigdy kobieta nie bya bardziej prze
korna, nigdy kobieta nie bya bardziej wstydliwa; nie zgodziaby si ani
na to, by zosta maonk Jowisza, ani te na to, by sta si kochank
Apollina, gdyby wydarto jej Kalenusa." 28 Take wiat kobiecy, w kt
rym obraca si Pliniusz Modszy, tchnie oddaniem, dystynkcj, uczci
woci. Maonka jego starego przyjaciela Makrinusa byaby godna tego,
by postawi j za przykad, nawet gdyby ya w dawnych czasach:
przeya z nim trzydzieci dziewi lat bez jednej ktni, bez adnych
dsw, w zayoci bez chmur i we wzajemnym szacunku". 29 Sam Pli
niusz Modszy zazna, jak si zdaje, doskonaego szczcia w maeskim
zwizku ze sw trzeci on Kalpurni. Nie szczdzi jej pochwa, sa
wic jej subtelno, powcigliwo, mio, wierno i upodobanie do
literatury, ktre czerpaa ze swej dla niego sympatii. Ile niepokoju,
skoro dowie si, e musi on stawa przed sdem! Jaka rado, gdy wie,
e ju jest po wszystkim! Nie nuy jej bynajmniej czytanie, odczytywanie,
uczenie si na pami jego pism. Kiedy m jej ma publiczny odczyt, towa
rzyszy mu za kurtyn, owic chciwym uchem pochway, ktre zbiera.
Gdy on pisze wiersze, ona komponuje do nich melodie i akompaniuje mu
na cytrze, cho nie braa lekcji od adnego artysty, chyba od mioci,
ktra jest najlepszym z mistrzw." 3 0 Tak wic Kalpurni przy boku
swego ma-literata staje si w naszych oczach nowoczesnym typem
ony-wsptowarzyszki". Jej wsppraca, pozbawiona wszelkiego pedan
tyzmu, podwaja wdzik, ktrym zdobi j modo, i nie niszczy, lecz oy
wia wieo uczu, ktre odczuwa dla ma, a ktre on podziela. Za
rwno dla niej, jak i dla niego najkrtsza rozka staje si rdem
prawdziwego cierpienia. Kiedy Pliniusz zmuszony jest wyjecha, Kalpur
ni szuka go w jego dzieach, ktre pieci i kadzie w miejscach, gdzie
przyzwyczaia si go widzie; Pliniusz z kolei, gdy jego ona jest nie
obecna, bierze raz po raz do rk listy Kalpurnii, jakby dopiero co na
deszy. Noc, nie pic, odtwarza sobie w wyobrani jej drog posta;
w dzie natomiast, w godzinach, kiedy zazwyczaj j widywa, nogi nios
go same" do pokoju, gdzie zwykle przebywaa, i ogarnia go smutek, jak
gdyby drzwi przed nim zamkna, gdy wraca z tej pustej izby". 31
Przerzucajc te pene sodyczy liciki miosne, ma si pocztkowo
ochot wystpi przeciw pesymizmowi La Rochefoucaulda i wykaza
fasz maksymy, e nie moe by maestw doskonaych. Nastpnie, po
rozwadze, widzi si jednak, e wchodzi tu w gr pewna konwencja, ktra
wkrada si w te nieco napuszone i ksikowe wynurzenia. W wiecie
Pliniusza maestwa kojarzy raczej konwenans ni uczucie. On sam
musia sobie on wybra nie inaczej, ni robi to dla Minucjusza Acylia-
86
nusa, ktremu zgadza si j wyszuka biorc pod uwag nie tylko zalety
fizyczne i moralne wybranej, ale take jej powizania rodzinne i sytuacj
majtkow; bowiem jak wyznaje powiedziaem sobie, e nie naley
bynajmniej tego lekceway ne id quidem praetereundum esse videtur.32 W Kapurnii kocha Pliniusz, jak si zdaje, najbardziej podziw,
jakim darzya jego pisma, i niebawem odnosi si wraenie, jakkolwiek
sam autor twierdzi wrcz co przeciwnego, e atwo pocieszy si z po
wodu jej nieobecnoci, na ktr si skary, znajdujc przyjemno w wy
gadzaniu stron, gdzie j tak adnie opakuje. Zreszt, nawet jeli ma
onkowie yli pod jednym dachem, yli waciwie oddzielnie, mieli bo
wiem, jak bymy dzi powiedzieli, osobne pokoje. Nawet w spokojnej
willi toskaskiej Pliniusz Modszy szuka przede wszystkim samotnoci,
sprzyjajcej jego rozmylaniom; i widzimy, e o wicie przyzywa do
swego ka sekretarza (notarius), a nie on Kalpurnia. 8 3 Jego mio
maeska, uregulowana kodeksem savoir-vivre'u, bya dla przede
wszystkim spraw wiatowej grzecznoci i musimy stwierdzi, e biorc
wszystko to pod uwag brakowao jej ogromnie aru i intymnoci.
Zajrzyjmy na przykad do penych niepokoju listw, ktre wysa do
dziadka i do ciotki Kapurnii, aeby ich zawiadomi jednoczenie o na
dziejach ojcostwa, ktrym miaa go uradowa jego ona, i o smutnym
wydarzeniu, ktre je brutalnie zniweczyo. 34 Kalpurniuszowi Fabatusowi donosi: Im bardziej pragniesz, abymy ci obdarzyli prawnukami,
tym bardziej zmartwisz si na wiadomo, e twoja wnuczka miaa po
ronienie. Nie wiedzc o swej ciy z braku dowiadczenia, Kalpurnia
zaniedbaa tego, co naley robi w podobnym wypadku, i odwrotnie, ro
bia to, czego trzeba byo zaniecha. Zapacia za ten bd w sposb, ktry
by dla niej wielk nauczk, znalaza si bowiem u bram mierci." Piszc
do Kapurnii Hispulli zmienia form, a nie sens tych dziwnych wyjanie.
Kalpurnia narazia si na bardzo wielkie niebezpieczestwo oby to
sowo nie przynioso nam nieszczcia! nie z wasnej winy, lecz z winy
jej wieku. Std poronienie i smutne rozwizanie ciy, o ktrej nic nie
wiedziaa. Podejmij si wytumaczenia tego nieszczcia swemu ojcu,
poniewa kobiety bardziej s zdolne je zrozumie." Nie rozumiemy zaiste,
a przynajmniej trudno nam dobrze zrozumie, do jakiego stopnia Pliniusz
Modszy, tak zwracajcy uwag na wychowanie intelektualne swej ony,
nie interesowa si reszt. Jest w tym dowd oziboci, ktra nas razi,
odseparowanie si, ktre wydaje si przeciwne naturze. Jest to odwet
za wolno, ktra przerodzia si w obojtno, i za rwno maonkw
w ich zwizku, ktra zamiast ich zblia doprowadzaa niejedno
krotnie najlepszych z nich do swego rodzaju egoistycznego odrtwienia,
innych natomiast rzucaa w odmt rozpusty i perwersji.
87
IV. FEMINIZM I DEMORALIZACJA
Bohaterkom spord arystokracji za cesarstwa, kobietom nieposzlako

wanym i doskonaym matkom, jakie liczy ona jeszcze w swych szeregach,
mona by atwo przeciwstawi maonki wyzwolone" lub raczej rozpasane", ktrych rnorodne typy wytworzyy nowe warunki maestwa
rzymskiego: nale tu te kobiety, ktre, aeby nie straci nic ze swej
swobody, unikaj obowizkw macierzystwa, te, ktre ubiegaj si o to,
aby nie ustpowa swym mom na adnym terenie i rywalizuj z nimi
nawet w prbach siy nieodpowiednich, jak by si zdawao, dla ich pci,
te wreszcie, ktre niezadowolone z ycia przy -boku swych maonkw,
urzdzaj sobie w razie potrzeby ycie bez nich za cen zdrad lub po
rzucenia, przy czym nie zadaj sobie nawet trudu, aby si z tego powodu
rumieni.
Czy to na skutek dobrowolnego ograniczania urodzin, czy te z powodu
wyczerpania si rasy, maestwa rzymskie pod koniec I i na pocztku
II w. n. e. bardzo czsto dotknite s bezpodnoci. Przykad zreszt
idzie z gry. Po Nerwie, cesarzu nieonatym i by moe wybranym wa
nie z powodu swego celibatu, przyszed Trajan, potem Hadrian, ktrzy,
jakkolwiek obydwaj onaci, nie mieli jednak prawych potomkw. Byy
konsul Pliniusz Modszy z trzech kolejnych zwizkw maeskich nie
uzyska potomkw, a jego majtek zosta po jego mierci rozdzielony na
religijne fundacje i midzy domownikw. Mieszczastwo nie byo z pew
noci bardziej podne. W kadym razie pozostawio nam tysice epita.fiw, w ktrych zmary opakiwany jest przez swych wyzwolecw,
a nie przez wasne potomstwo. Marcjalis zupenie serio kae podziwia
swoim czytelnikom Klaudi Rufin, poniewa miaa troje dzieci, i skada
jc jej hod w epigramie zredagowanym specjalnie na jej cze, wspo
mina rwnie, e pewna matrona spord jego znajomych bya dwukrot
nie uczczona w czasie stuletnich obchodw z tego powodu, e miaa ze
swym mem piciu synw. Tak wic podno, ktra dzi we Francji
nie zasugiwaaby ani na wzmiank, ani te na specjaln nagrod, ucho
dzia w wczesnym Rzymie za co niezwykego i godnego najwspanial
szych wyrnie.
O ile Rzymianki czuj teraz wstrt do wypeniania swych obowizkw
macierzyskich, to w zamian za to oddaj si z zapaem, zakrawajcym
na wyzwanie, rnego rodzaju zajciom, ktre w czasach Republiki za
zdronie zastrzegli sobie mczyni; tote Juwenalia w swej szstej
satyrze mg namalowa, dla zabawienia swych czytelnikw, cay szereg
portretw, w maym zaledwie stopniu przejaskrawionych, przedstawia-
98
jcych kobiety, k t r e porzuciwszy hafty, czytanie, piew i lir, usiuj

z t y m samym zapaem upodobni si do mczyzn, jeli nie przewyszy
ich o klas we wszystkich dziedzinach. S wrd nich takie, k t r e z roz
kosz zanurzaj si w aktach procesw, oraz takie, ktre pasjonuj si
polityk, ciekawe nowin z caego wiata, ase na plotki ze stolicy i intrygi
dworu, zorientowane w tym, co zdarzyo si T r a k o m czy Serom, oblicza
jce wag pogrek wiszcych nad k r l e m A r m e n i i lub P a r t a m i , na tyle
bezczelne, by w obecnoci swych milczcych mw wykada z haali
w y m t u p e t e m w a s n e teorie i plany dowdcom u b r a n y m w paludamentum. S takie, k t r e ponad kombinacje dyplomatyczne i wiczenia w stra
tegii przedkadaj zdobycie literackiego rozgosu: widzi si je, jak nie
wyczerpane i elokwentne, gosz mieszny p u r y z m jzykowy w grece
i acinie,, jak zdumiewaj, nawet przy stole, swych rozmwcw cisoci
skojarze i stanowczoci sdw, jak usprawiedliwiaj gotow na mier
Dydon..., zawieszaj na szali z jednej strony Wergilego, z drugiej Ho
m e r a " i z bezapelacyjn pewnoci siebie zamykaj usta zarwno n a j uczeszym gramatykom, jak i najbardziej w y m o w n y m r e t o r o m . 3 5 Pli
niusz Modszy z pewnoci ulegby czarowi ich erudycji; wystarczy
choby wspomnie nie tylko pochway udzielane Kalpurnii, ale take
entuzjazm, w jaki go wprawia k u l t u r a i dobry smak towarzyszki P o m p e jusza S a t u r n i n u s a oraz jej listy tak adnie uoone, e mona by je wzi
za P l a u t a lub Terencjusza proz". 3 6 J u w e n a l i s znowu, ktrego filozofi
mia u nas przej poczciwina Chryzal, nie mg cierpie tych uczonych
biaogw". Porwnuje ich paplanie do klekotu i brzku dzwonkw, czuje
wstrt do tych wykwintnie", ktre wyjaniaj metod P a l e m o n a nie
tknwszy n a w e t zasad jzyka, i aeby im zrobi wstyd, zachwala kobiet,
ktra nie ma wasnego stylu, nie wie czego z historii i wcale nie rozu
37
mie wszystkiego, co czyta".
Tyle o intelektualistkach. Lecz s p o r t s m e n k i " maj dar jeszcze wik
szego podniecania s a t y r y k a ni niebieskie poczochy". Dzi ganiby
z pewnoci szoferki" i lotniczki". Nie szczdzi swych sarkastycznych
uwag ani t y m swoim wspczesnym, k t r e bior udzia w wyprawach
myliwskich wraz z mczyznami i, jak Mewia, z oszczepem w rku
i odkryt piersi przebijaj na wylot dziki z E t r u r i i " , ani tym, ktre
w mskich strojach przygldaj si wycigom rydwanw, a nade wszy
stko tym, ktre pasjonuj si szermierk i walk. Z szyderstwem wspo
m i n a o maci woskowej (ceroma), ktr si smaruj, i przyborach, k t
r y c h uywaj: szorstkich okryciach, naramiennikach, nagolennicach, pa
sach, hemach, oraz o gwatownych i wyczerpujcych wiczeniach. P r z y
patrzcie si, z jakim zapaem wymierzaj ciosy, ktrych si ich uczy!
Kt nie widzia naci supa, ktre wydraj silnymi uderzeniami rapiera i na ktry nacieraj z tarcz w garci? Kt wie nawet, czy ich ser-
99
ca nie toczy wiksza ambicja, czy nie zamierzaj bi si na dobre w amfi

t e a t r z e ? " By moe niejeden, kto podziwia dzisiaj tyle wietnych rekor
dw" kobiecych, wzruszy ramionami i posdzi Juwenalisa o maodusz
no i ciasnot umysow. Niemniej m u s i m y zgodzi si na to, e krce
wwczas skandaliczne plotki usprawiedliwiaj obawy, ktre wypowie
dzia poeta w t y m p o w a n y m zapytaniu: Czy moe zachowa wstyd
kobieta w hemie, k t r a wyrzeka si swej p c i ? " Feminizm, ktry wici
triumfy w epoce cesarstwa, nie przynis z sob wycznie korzyci,
a fatalne byo to, e zbytnio naladujc mczyzn, Rzymianka przeja
od nich wady daleko szybciej, ni n a t u r a pozwolia jej dorwna im si. 3 8
Od trzech wiekw m a t r o n y rzymskie towarzyszyy swym mom na
ucztach. Od czasu, gdy n a d t o stay si ich k o n k u r e n t k a m i w palestrze,
zaczy naturalnie prowadzi tryb ycia atletw i dotrzymywa m
czyznom k r o k u przy stole, podobnie jak walczyy z nimi o palm zwy
cistwa na arenie. Take kobiety, ktre nie miay usprawiedliwienia
w sporcie, przyzwyczaiy si do takiego jedzenia i picia, jak gdyby odda
way mu si codziennie. Petroniusz pokazuje n a m F o r t u n a t e , opas on
Trymalchiona, opychajc si jedzeniem i winem, z oboonym jzykiem,
mglistymi skojarzeniami i spojrzeniem zamionym od alkoholu. Wielkie
d a m y lub kobiety uchodzce za nie z powodu swego majtku, k t r e w sa
t y r a c h choszcze Juwenalis, popisuj si bezwstydnie odraajcym ob
arstwem. J e d n a z nich przeciga pijatyk a do pnocy i pochania
ogromne ostrygi, podczas gdy pieni si pachnida, wlane do czystego
Falerna, a jej si wydaje, e sufit wiruje n a d jej gow i dwoi si liczba
wiecznikw na sali". Inna, ktra niej jeszcze upada w swym upodle
niu, wpada na uczt spniona, z rozognion twarz. Wypiaby takie
ma pragnienie ca postawion u jej stp amfor. Przed jedzeniem
czerpie z niej jeden, p o t e m drugi kufel, ktry, gdy go zwrci na ziemi,
wywouje w niej wilczy wprost apetyt, przepukawszy dobrze jej odek.
J a k dugi w, k t r y spad na dno kadzi, pije ona i wymiotuje, powodujc
w s t r t i mdoci u swego ma, ktry z najwikszym t r u d e m stara si
powstrzyma swj gniew." 3 9
Niewtpliwie byy to odpychajce wyjtki. Wystarczy jednak sam fakt,
e satyryk czu si upowaniony uczyni z nich typy, ktre mogli roz
pozna jego czytelnicy; oczywiste jest nadto, e niezaleno, ktr cie
szyy si wwczas kobiety rzymskie, doprowadzaa czsto do zbytniej
swobody obyczajw i, na skutek rozpusty, do rozlunienia wizw ro
dzinnych. Kobiety zaczy teraz y po prostu jak ssiadki swych mw:
Vivit tamquam vicina mariti.*"
Wkrtce zaczy one take nie dotrzymywa im wiary, ktr powinny
byy przyrzec, i ktrej wiele z nich, polubiajc swych mw, z cyniz-
i 100
mem im odmawiao. y wasnym yciem" jest to formua, ktr Rzymianki ju w II w. n. e. wprowadziy w mod. Zawarlimy niegdy
umow oznajmia jedna z nich swemu mowi, e ty bdziesz robi, co
bdziesz chcia, i e ja take bd zaspokaja wszystkie moje fantazje.
Moesz sobie krzycze i poruszy niebo i ziemi: jestem istot ludzk!"
Ut jaceres tu quod velles nec non ego possem
Indulgere mihi. Clames licet et mare caelo
Confundas! Homo sum!41
Problem cudzostwa wystpuje nie tylko w Epigramach Marcjalisa
i Satyrach Juwenalisa. W nieskazitelnej korespondencji Pliniusza Mod
szego cay jeden list powicony jest temu, by opowiedzie nam o pery
petiach procesu, ktry rozstrzygn sam Trajan jako najwyszy dowdca
armii. Proces ten toczy si przeciw pewnemu centurionowi, ktremu
dowiedziono, e uwid on jednego ze swych zwierzchnikw, trybuna
senatorskiego w legionie, w ktrym sam suy. Ot tym, co w danym
wypadku uderza Pliniusza Modszego jako co niezwykego, nie jest
bynajmniej cudzostwo jako takie, lecz nieprzewidziany zbieg okolicz
noci, ktry mu towarzyszy: fakt jaskrawego naruszenia dyscypliny, kt
rego dopuci si centurion i ktre spowodowao natychmiastow jego
degradacj, oraz wahania trybuna w daniu w imi wasnego honoru
potpienia, na ktre zasuya jego ona, a ktre cesarz powinien by
w jaki sposb oficjalnie wyrazi. 42 Widocznie przypadki nieszczliwego
poycia maeskiego nie liczyy si ju w Rzymie zupenie, skoro Juwenalis w sposb jak najbardziej naturalny zaklina przyjaciela, ktrego
zaprosi na obiad, aby zapomnia przy jego stole o zmartwieniach, dr
czcych go przez cay dzie, a zwaszcza o kopotach przysparzanych mu
przez wybryki jego ony, ktra wychodzi o brzasku, wraca natomiast
do domu dopiero noc, z wosami w nieadzie, rozognionymi oczyma
i przyspieszonym oddechem". 4 3
Na prno August przed stu laty usiowa sroy si przeciw zdronym
miostkom, ogaszajc prawo, ktre skazywao na wygnanie cudzocw,
pozbawiao ich poowy majtku i zabraniao im na zawsze pobra si
wzajemnie. Bez wtpienia, z naszego nowoczesnego punktu widzenia za
znaczy on w ten sposb niezaprzeczalny postp w porwnaniu z daw
nym prawem. W czasach Katona Cenzora na przykad, Rzymianie uzna
wali win kobiety za zbrodni, uprawniajc zniewaonego ma do
ukarania jej mierci, nie przywizywali natomiast wagi do takiego samego przewinienia ma i uwalniali go od kary, jak gdyby by cakowicie
niewinny. Prawodawstwo cesarskie byo bardziej humanitarne, poniewa
odbierao mowi prawo wymierzania sobie w sposb okrutny sprawie
dliwoci, a take sprawiedliwsze, rozdzielao bowiem swoje sankcje rw-
ioa
nomiernie midzy jedn i drug pe. Ale fakt, e jak bymy dzisiaj
powiedzieli oddawao ono trybunaom karnym sprawy cudzostw,
wskazuje niewtpliwie, e tego rodzaju wykroczenia popeniane byy
czsto; z drugiej znw strony jest rzecz pewn, e nie udao si ich
ograniczy.44 U schyku I w. n. e lex Julia de adulteriss popada w zupene
niemal zapomnienie. eby j znowu stosowa, musia Domicjan odnowi
uroczycie jej zarzdzenia. Marcjalis nie wie, jakie wymyli pochway
dla tego witego edyktu najwikszego z wadcw", ktremu Rzym
zawdzicza jak mwi wicej ni jego triumfom, poniewa przy
wrci mu wstyd:
Plus
debet
tibi
Roma
quod
pudica
estis
Wydaje si jednak, e po mierci Domicjana jego zarzdzenie zajo

miejsce obok lex Julia w kurzu archiww i spotkao si z t sam obojt
noci sdziw. Kilka lat pniej Juwenalis omiela si szydzi z jego
autora, owego kochanka skalanego tragicznym kazirodztwem, ktry
usiowa wskrzesi przepisy uciliwe dla wszystkich i straszne nawet
dla Marsa i Wenus"! 4 6 a w dwie generacje po Juwenalisie prawo to tak
dalece ulego zdyskredytowaniu, e Septymiusz Sewerus musia znw
wzi na warsztat prac Domicjana,47 podobnie jak Domicjan usiowa
j podj po Augucie. Prawd mwic, jeli liczba cudzostw zmniej
szya si w II w., to nie z powodu surowych zarzdze, ktre prawodaw
stwo od czasu do czasu przeciw nim wytaczao, lecz przeciwnie stao
si to dlatego, e uatwienia w rozwodach poniekd je z gry uznaway.
V. ROZWODY I NIETRWAOC RODZINY
Nigdy, nawet w czasach legendarnych, do ktrych Rzym klasyczny

lubi wraca myl, aby odnale tu swj obraz bliszy idealnemu wy
obraeniu, jakie mia teraz o sobie, a od ktrego rzeczywisto oddalaa
go kadego dnia coraz bardziej, nigdy w przeszoci maestwo rzymskie
nie byo nierozerwalne. O ile w maestwie cum manu z pierwszych
wiekw Rzymu wypdzenie ma przez on, oddan pod jego wadz,
byo zupen niemoliwoci, to natomiast wypdzenie ony przez
ma byo prawem, wynikajcym wanie z wadzy, jak nad ni spra
wowa. Jedynie praktyka bez wtpienia w interesie staoci rodzin
przyniosa pewien umiar w stosowaniu tej zasady i a do III w. p. n. e.,
jak to widzimy na konkretnych przykadach, przekazanych przez tra
dycj, wypdzenie ony uzalenione jest faktycznie od tego, czy zostanie
jej przypisana wina i czy zostanie ona potpiona na naradzie, odbyte|
102
przez rodzin ma. Dwanacie Tablic przekazao nam prawdopodobnie

wycig z formuy tego kolektywnego potpienia, pozwalajcego mowi
zada od ony kluczy domowych, ktrymi jako gospodyni zarzdzaa
i ktrych miaa by odtd bezapelacyjnie pozbawiona: claves ademit,
exegit.48 W 307 r. p. n. e. cenzorowie pozbawili godnoci pewnego sena
tora, ktry odprawi swoj on nie zwoawszy przedtem rodzinnego
trybunau dla wydania wyroku 49 , a w wiek pniej, w 235 r. p. n. e., se
nator Sp. Karwiliusz Ruga wywoa jeszcze zgorszenie wrd swych ko
legw, wypdzajc on, ktrej nie mia nic do zarzucenia poza tym, e
nie obdarzya go dzieckiem. 50
Wkrtce jednak w podobnych wypadkach nie naraali si ju mowie
na potpienie i w nastpnych generacjach Rzymianie zaczli si pozby
wa swych on nie wywoujc u nikogo oburzenia czy nagany bez
cienia nawet powanego motywu: tej bo wysza z odkryt twarz, tej
poniewa zatrzymaa si na ulicy, by pomwi z wyzwolenic o zej
reputacji; innej wreszcie gdy posza bez pozwolenia na publiczne
widowisko.51 Lepiej byoby obywa si w ogle bez pretekstw ni po
woywa na tak maostkowe. Pod koniec Republiki, gdy mowie przy
waszczyli sobie bezprawnie przywilej samowolnego uniewaniania zwiz
kw, ktre zawarli, doszo do tego, e maestwo sine manu przyznao
to prawo take kobiecie. Jeli wesza ona w zwizek maeski oddajc
si pod wadz swych krewnych z linii wstpnej lub krewnych agnatycznych, wystarczyo wwczas jedno sowo z ich strony, by zerwa te
zwizki i zabra j z powrotem do siebie abducere uxorem. Jeli, stra
ciwszy rodzicw, zaleaa ona ju tylko od siebie i uwalniaa si jedynie
od wasnego prawa sui iuris wwczas ona wanie musiaa wypo
wiedzie te sowa, by zerwa. 52 Podobnie jak w epoce Cycerona, rozwd
za zgod obojga maonkw lub z woli jednego z nich sta si monet
obiegow w stosunkach rodzinnych. Starzejcy si Sulla oeni si po
raz pity z mod rozwdk Waleri, przyrodni siostr mwcy Hortensjusza. 53 Pompejusz dwukrotnie owdowiay, a mianowicie po mierci
Emilii i po mierci Julii, rozwid si tymczasem dwa razy. Z Antysti,
o ktrej rk poprosi, aby pozyska sobie przychylno pretora, od niego
bowiem zaleao objcie przeze w posiadanie ogromnej ojcowskiej for
tuny. Nastpnie jednak zwizek ten zerwa, gdy naraa go na prze
szkody w karierze politycznej. Rozwid si rwnie z Mucj, ktrej pro
wadzenie si w czasie jego dugiej nieobecnoci z powodu zamorskich
54
kampanii pozostawiao wiele do yczenia. Cezar, wdowiec po zmarej
'Kornelii, usun z domu Pompej, ktr polubi po mierci crki Cynny,
podajc jako powd rozwodu to, e chocia niewinna, ona Cezara nie
powinna podlega najmniejszym podejrzeniom. 55 Cnotliwy Katon Mod
szy, rozwidszy si z Marcj, nie mia skrupuw biorc j ponownie
103
za on, skoro do jej wasnego majtku dosza fortuna Hortensjusza, kt

rego polubia i utracia w tym czasie.56 Bez faszywego take wstydu
Cyceron doszedszy do wieku 57 lat nie zawaha si bynajmniej dla pod
reperowania swych finansw posagiem modej i bogatej Publilii opuci
po 37 latach wsplnego poycia matki swoich dzieci, Terencji, ktra
zreszt zniosa lekko, jak si zdaje, t nieask, wysza bowiem jeszcze
dwukrotnie za m: najpierw za Salustiusza, pniej za Messal Korwina,
i zmara przeywszy ponad 100 lat. 57
Jestemy wiadkami przynajmniej jeli chodzi o arystokracj, ktr
ukazuj nam zachowane dokumenty jakiej epidemii rozwodw i mimo
praw Augusta albo raczej wanie z ich powodu zaraza ta za cesarstwa
staje si niemal endemiczna. August za pomoc lex de ordinibus maritandis zmierza jedynie do zahamowania wrd wyszych klas spadku
przyrostu naturalnego i o ile przez zastosowanie sankcji niezdolnoci do
dziaa prawnych, pod ktr podpadali oporni, wywiera nacisk na roz
wiedzionych, aby ich doprowadzi do powtrnego maestwa, to nigdy
nie stara si przeszkodzi rozwodom, ktre powodujc rozejcie si
maestw nieszczliwych umoliwiay niemal natychmiast zastpienie
ich zwizkami lepiej dobranymi i bardziej podnymi. Zakaza zrywania
narzeczestwa, poniewa spostrzeg, e dugi szereg zarczyn, zrywanych
kolejno dla zabawy, by sposobem, ktrym posugiwali si zapamitali
kawalerowie, aeby odkada do nieskoczonoci luby, ktre zawsze uro
czycie ogaszali, a nigdy ich nie obchodzili, i aby w ten sposb zrcznie
obej zarwno rozporzdzenia, jak i sankcje, ktrymi August grozi
58
opornym. Nie mg i z pewnoci nie chcia przeszkadza w rozwodach.
Zadowoli si ich regulowaniem. Najpierw wic przyj, e wola jednego
ze wspmaonkw wystarczy, jak niegdy, do przeprowadzenia rozwodu,
i wymaga jedynie, aby wola ta bya wyraona w obecnoci siedmiu
wiadkw i oznajmiona za pomoc zawiadomienia, ktre zwykle roznosi
wyzwoleniec danego domu. Nastpnie wpad na pomys, aeby przez za
stosowanie postpowania cywilnego zwanego actio rei uxoriae pozwoli
porzuconej onie na dochodzenie swych praw do spadku nawet wwczas,
jeli przez lekkomylno czy nadmiar zaufania ona lub jej bliscy nie byli
na tyle ostroni, aby w kontrakcie lubnym przewidzie jego zwrot w wy
padku zerwania; do tego zwrotu miaa odtd kobieta prawo, z wyjtkiem
tej czci posagu, ktrej zatrzymanie" przyznawa mowi sdzia czy
to z tytuu zapomogi na utrzymanie dzieci, pozostajcych pod jego opiek
(propter liberos), czy te z tytuu odszkodowania za straty, ktrych przy
czyn bya ona przez swoje marnotrawstwg (propter impensas), zanied
banie (propter res amotas) lub ze prowadzenie si (propter mores).59
Ustanawiajc takie prawa, kierowa si August t sam pobudk, jak
gdy kaza wyczy spod administracji ma t cz posagu, ktra bya
104
ulokowana w ziemi italskiej. W jednym i drugim wypadku bronic po

sagw, bdcych zawsze magnesem dla kandydatw na mw, broni
tym samym szans kobiet na ponowne maestwo. Okazao si jednak, e
jego intencje cakowicie zgodne z jego polityk demograficzn, niena
ganne zreszt z punktu widzenia spoecznego, przyspieszyy w kon
sekwencji co powinien by August przewidzie upadek zmysu ro
dzinnego u Rzymian. Jeli bowiem obawa przed utrat posagu miaa
skania ma do zatrzymania ony, ktr polubi, kierowany nadziej
posagu, to nic dobrego nie mogo wynikn z tak marnego uczucia. Za
channo ta pogbiaa na dusz met zaleno ma od bogatej ony,
0 czym mwi Horacy:
...dotata
coniux."0
regit
virum
Obniajc godno maestwa, chciwo taka nie moga mu jednake

zapewni trwaoci duej ni do momentu, kiedy mczyzna, znudzony
sw on, zdobywa pewno znalezienia sobie wkrtce kobiety bardziej
posanej; nie mona si wic dziwi, e w tych warunkach, za ktre po
nosi czciowo odpowiedzialno zbyt wychwalane rzymskie prawodaw
stwo, przez pierwsze dwa wieki cesarstwa teksty aciskie pokazuj nam
wycznie albo maestwa scementowane na krtko przez majtek, albo
te rozwiedzione pomimo jego posiadania, a czsto wanie z jego powodu.
Bdc wic pani z racji statutu sine manu swych wasnych po
siadoci i majc pewno dziki ustawom julijskim odzyskania przynaj
mniej gwnej czci, jeli nie caoci posagu, ktrym m nie mg ju
bez jej zgody ani zarzdza w Italii, ani te, chyba za jej zezwoleniem,
61
zabezpieczy go na hipotece gdzie indziej , matrona rzymska przypomina
te Amerykanki z Pitej Avenue, ktre narzucaj mom tyrani swych
dolarw. Naleycie wyszkolona przez rzdc, ktry suy jej swymi ra
dami i naprzykrza si uprzedzajc grzecznoci jest to jakby domo
rosy prokurent, ktrego widziano stale, za Domicjana, przy boku ony
62
Mariariusa handluje ona, dziaa, wydaje rozkazy. Jak stwierdza Juwenalis, m nie moe niczego podarowa bez jej zgody, niczego sprze
63
da, jeli si ona temu sprzeciwi, niczego kupi, jeli ona tego nie chce".
1 gdy poeta-satyryk zapewnia, e nic na wiecie nie jest, bardziej nie do
zniesienia ni bogata ona:
Intolerabilius
nihil
est
quam
femina
dives,
Marcjalis ze swej strony owiadcza, e nigdy nie dogadzaaby mu ona

bogata, nie kwapi si bowiem do tego, by by uduszony pod lubnym
welonem:
Uxorern quare locupletem ducere nolim
quaeritis? Uxori nubere nolo meae.,s
Maestwo, kobieta rodzina: cnoty i wystpki
105
Bdc winiami posagu, a nie wasnej maeskiej czuoci, uciekali

mczyni wczeniej ub pniej, o ile nie zostali przedtem odprawieni
przez sw wadczyni, z jednych zotych okoww w inne; w stolicy, po
dobnie jak na dworze, nietrwae maestwa cesarskiego Rzymu usta
wicznie byy zajte rozwodzeniem si, lub, jeli kto woli, rozwizywa
niem, aby si zwiza na nowo i tak bez koca, a do staroci i do mierci.
Wyzwoleniec, ktrego prawo Augusta obarczao przekazywaniem waci
wej osobie pisma o separacji, nigdy jeszcze nie by tak zajty. Juwenalis
nie pomija sposobnoci, aby skreli jego zaaferowan sylwetk w swych
satyrach: Niech trzy zmarszczki poka si na twarzy Bibuli, a Sertoriusz, jej m, skwapliwie popdzi za innymi miostkami. Pakuj swoje
rzeczy, zawiadomi j domowy wyzwoleniec, i wyno si!" M W podob
nym wypadku wypdzanej onie pozostawao tylko posucha rozkazu,
ktrego formu zmieni nieco poeta, a ktrego brzmienie prawne za
chowa nam Gajusz: tuas res tibi agito zabieraj z sob swoje rzeczy";
musiaa jednak baczy na to, by nie wzi czego, co naleao do jej
ma, ktremu odchodzc przyznawaa jego wasno, mwic: Zatrzy
maj swoje rzeczy" tuas res tibi habeto.67
Nie naley zreszt sdzi, e inicjatywa rozwodu naleaa zawsze do
ma. Kobiety take porzucay swych mw i podyktowawszy im bez
litosne warunki, opuszczay ich bez skrupuw, jak na przykad pocha
maonka, ktr wytyka palcem Juwenalis, a ktra naliczya omiu
68
mw w cigu piciu jesieni , lub Telezylla, wymieniona przez Marcjalisa, ktra w trzydzieci dni po przywrceniu przez Domicjana praw
julijskich polubia swego dziesitego ma. 69 Na prno cesarze stawiali
teraz swym poddanym za wzr wasn monogamie. Poddani zamiast bra
przykad z Trajana i Plotyny, Hadriana i Sabiny, Antonina i Faustyny,
zwizanych z sob na cae ycie, woleli i w lady wczeniejszych ce
sarzy, ktrzy, wszyscy bez wyjtku, nawet August, rozwiedli si raz lub
wiele razy. Rozwody zdarzay si tak czsto i byy tak masowe, e, jak
nam donosz wspczeni prawnicy, koczyy si niejednokrotnie najniespodziewaniej, po licznych etapach przejciowych, powrotem piknej
pani i jej posagu do pierwszego oa. 70 Nawet te powody, ktre dzi przy
kuyby kobiet silniej do ma, a wic: staro, choroba, wyjazd na front
byy przez wczesne Rzymianki cynicznie podawane jako przyczyna
opuszczenia domowego ogniska; 7 1 i, co jest objawem jeszcze wikszej
demoralizacji, nie raziy one ju wyzutej z ludzkich uczu i zobojtniaej
na wszystko opinii publicznej. Do Rzymu Antoninw, przypominajcego
pod tym wzgldem Reno ze stanu Nevada,-dadz si zastosowa przykre
w swej prawdzie sowa Seneki: adna kobieta nie powinna rumieni
si dlatego, e zrywa zwizki maeskie, bowiem najznakomitsze damy
miay zwyczaj liczy lata nie wedug imion konsulw, lecz swych
106
Warunki ycia
Rzymie
mw. Rozwodz si one, by wyj za m. Wychodz za m, by si

rozwie: exeunt matrimonii causa, nubunt repudii." 72
Jake daleko jestemy od budujcego obrazu, jaki dawaa nam rodzina
rzymska w heroicznych czasach Republiki! Owa brya bez pkni po
kruszya si ze wszystkich stron. Kobieta podlegaa niegdy cile swemu
panu i wadcy, teraz dorwnuje mu ona, wspzawodniczy z nim, o ile
nawet nad nim nie gruje. 73 Dawniej ya ona w przewiadczeniu, e
dobra maonkw s wsplne, teraz nastpuje cakowity niemal ich
rozdzia. Bya dumna ze swej podnoci, ktrej obecnie si boi. Bya wier
na, a jest pocha i zdemoralizowana, 74 Rozwody zdarzay si rzadko, teraz
staj si za tak czste, e korzysta z tej swobody jest to waciwie, jak
mwi Marcjalis, uprawia legalne wiaroomstwo:
i
Quae nubit totiens, non nubit: adultra lege
est75
Rozdzia trzeci
WYCHOWANIE, KULTURA, WIERZENIA: BLASKI I CIENIE

I. OBJAWY ROZKADU
Nie prawa, lecz inne przyczyny przyspieszyy ten tak wielki upadek
powodujc odwrcenie wartoci, na jakich opieraa si rodzina.
S to: przyczyny ekonomiczne, wynike ze zowrogiej potgi bogactw
le zdobytych i jeszcze gorzej rozdzielonych, na co zwrcilimy uwag
poprzednio; przyczyny spoeczne, wywoane niebezpiecznym wirusem,
zaszczepionym wolnym spoeczestwom przez kontakt z niewolnictwem;
przede wszystkim wreszcie przyczyny moralne, ktre wizay si z umy
sowym zamtem, jaki panowa w kosmopolitycznym pastwie, gdzie
zarwno najpospolitsza obojtno, jak i najprymitywniejsze przesdy
utrudniay szlachetne wzloty nowej mistyce.
W pierwszej wierci II w. n. e., ktr wsawiy zwycistwa Trajana,
niewolnicy i niewolnice, napywajc tysicami z Dacji, Arabii i znad
odlegych brzegw Eufratu i Tygrysu, zalewali rynki i domy stolicy.
Jednoczenie wzmogy si ujemne zjawiska, towarzyszce wzrostowi
liczby niewolnikw, i spoeczestwo wczesne sprawdzio na sobie to
prawo natury, e zawsze i wszdzie tam, gdzie istnieje niewolnictwo,
ponia ono i kala maestwo, o ile go zupenie nie niweczy. Bogaci Rzy
mianie, ktrych przeraaa perspektywa ycia w cigej walce i codzien
nego liczenia si z wol prawowitej maonki, nawet jeli nie byli rozpu
stnikami, woleli od waciwych zalubin wygodny konkubinat. August,
jakkolwiek uzna ten zwizek za niszy, zalegalizowa go jednak 1 , opinia
publiczna bynajmniej go nie potpia, a wkrtce ucieknie si do po
swoim owdowieniu, ukoronowany mdrzec, cesarz Marek Aureliusz. 2
Rzymianie wyzwalali chtnie ukochan niewolnic w przekonaniu, i
obowizana do posuszestwa obsequium swemu patronowi, bdzie im
zawsze ulega i wierna; wiedzieli nadto, e jeli z ich wzajemnego zwizku
zrodz si dzieci, wystarczy, aby je adoptowali, a zmaz z nich pitno
dzieci nielubnych. By moe zreszt uchylali si oni czsto od wypenie
nia tej formalnoci, ktra w wyniku moga zmniejszy ich wadz. Mn
stwo epitafiw, gdzie m i ona, ktra jest jednoczenie jego wyzwo-
108
lenic (liberta), zastrzegaj dostp do swego grobu nie dla wasnego p o

tomstwa, lecz dla wyzwolecw, pozwala przypuszcza, e w p e w n y c h
wypadkach, kiedy nie wchodzia w gr bezpodno zwizku, te d r u g o
r z d n e " maestwa wolay od przepisowej adrogatio swoich potomkw
zwyk manumissio, uzupenion nastpnie udziaem w spadku zagwa
r a n t o w a n y m w testamencie. Widzimy wic, jak w najlepszych rodzinach
stolicy zaczyna si sporadycznie krzewi krzyowanie si ras, podobne
do tego, jakiemu ulegy stosunkowo niedawno inne narody o s t r u k t u r z e
niewolniczej. Uwydatnio ono w sposb jaskrawy objawy narodowego
i spoecznego rozkadu, wywoanego niemal wszdzie przez rozpowszech
niajce si wyzwalanie.
Gdyby przynajmniej obywatelom r z y m s k i m udao si w d a n y m w y
padku ocali pozory, zachowujc w sposobie ycia m i n i m u m z e w n t r z n e j
przyzwoitoci. Wielu z nich jednak, i to wanie znaczniejszych, uwaao
te tak przecie lekkie wizy zwykego k o n k u b i n a t u za zbyt jeszcze sztyw
ne i uciliwe. Zajci wycznie w a s n y m i przyjemnociami i k i e r o w a n i
wasn wygod, obojtni zarwno na obowizki swego stanu, jak i na
zachowanie godnoci, jakiej w y m a g a y n a d a w a n e im zaszczyty, uwaali
za bardziej przyjemne rzdzi, niczym jaki pasza, niewolniczymi h a r e
mami, na u t r z y m y w a n i e ktrych pozwalao im ich bogactwo. Kiedy czo
nek senatu, kolega Pliniusza Modszego, dawny pretor Larcjusz Macedo
zosta zamordowany przez grup niezadowolonych niewolnikw, widzia
no, jak przybiega do jego zwok, krzyczc i zawodzc gromada jego odalisek": concubinae cum ululatu et clamore concurrunt.3 Obecno nie
wolnikw wprowadzia niebawem n a w e t do maestw prawowitych
element zamtu i niepokoju. Ile pociskw wymierzy Marcjalis w domo
wych cudzocw, czy to gdy wymiewa tego pana, k t r y w y k u p u j e
suc, gdy bez niej jako kochanki nie moe si obej, czy to, gdy
w dyskretnych sowach wskazuje na pewn wielk dam, k t r a zakochaa
si we fryzjerze i ktra, wyzwoliwszy go, obdarzya sum rwn cenzu
sowi ekwitw, czy te gdy wymienia Marull, ktrej liczne dzieci przy
pisuje nie jej mowi Cynnie, lecz intendentowi, cukiernikowi, flecicie,
a nawet bokserowi i baznowi. Niewtpliwie wspomniane epigramy godz
w najbardziej jaskrawe skandale stolicy. T e m a t t e n nie byby jednake
tak szeroko t r a k t o w a n y , gdyby wypadki tego rodzaju zdarzay si rza
dziej; lektura poetw z tych czasw sprawia na nas wraenie, e w wielu
rzymskich domach obrzucano si wwczas inwektywami, ktre podsuwa
nastpujcy dystych:
Ancillariolum tua te
Lecticariola est...
vocat uxor et ipsa
Wychowanie, kultura, wierzenia: blaski i cienie
109
ona nazywa go asym na niewolnice, a ona sama ugania si za tra

garzami lektyk..." 4
Wida wyranie, e stosunki z niewolnicami i niewolnikami doprowa
dziy do rozlunienia moralnoci nawet w rodzinach uprzywilejowanych,
w ktrych miostki ze sucymi byy wykluczone. Bardziej ni wulgarna
prostytucja ulicznic", ktre z zapadniciem nocy gromadziy si na
przedmieciach poza grobowcami 5 , cige stykanie si z konkubinatem,
ktry wtargn do najlepszych domw, atmosfera obojtnoci i bez
wstydu, ktr wywoay liczne zwizki z niewolnicami, podwayy ma
estwo; odtd uwaano je ju tylko za mao znaczc i przejciow
prb. A przy tym, aby przeciwstawi si tej upadlajcej zarazie, za
brako Rzymianom siy pyncej z ideau, ktrego poza kilkoma po
tnymi indywidualnociami, pewnymi szkoami filozoficznymi i sektami
prawdziwie wierzcych rozum ich, osabiony przez wyksztacenie zbyt
elementarne, werbalne i powierzchowne, nie by w stanie poj, a sab
nca wiara nie moga wprowadzi w ycie.
II. SZKOA PODSTAWOWA
Troska kobiety o dzieci, jej opieka nad nimi koczya si z chwil

przekroczenia przez nie wieku dziecicego. Kornelia, matka Grakchw,
pozostaje osamotniona w swej chwale. W surowych latach Republiki
Katon Starszy zastrzega sobie wycznie wychowanie swego syna i chlubi
si, e nauczy go czyta, pisa, bi si i pywa, a za cesarstwa trzeba
tiyo doczeka dopiero panowania Antonina Piusa, aby sdziowie, prze
wiadczeni o niegodziwoci ojca na podstawie rozpatrzonych dowodw,
nie wydajc zreszt wyroku pozbawiajcego go wadzy, mieli prawo po
6
wierzy matce dozr nad dziemi. W kadym jednak wypadku, skoro
tylko dzieci podrosy, matka przestawaa si troszczy o ich wyksztace
nie. Kobieta bogata oddawaa je w rce znakomitego pedagoga, ktrego
miaa mono kupi za cen zota, i uwaaa, e wypenia wobec nich
swoje obowizki, skoro zachowaa przy ostatecznym wyborze wszystkie
7
ostronoci i zasigna rady powanych i kompetentnych osb. Jeli
chodzi o matki biedne, to mogy one odesa swe dzieci do jednej ze szk
prywatnych, ktre pod koniec II w. p. n. e. otwierali w stolicy zawodowi
nauczyciele i ktrych teraz byo w Rzymie bardzo wiele.
Zwyczaje te spowodoway jednake wiele za. Przede wszystkim wic
kompletne prnowanie stao si, jak mwi Pliniusz Modszy, wrcz
zgubne dla kobiet. Jedne, mianowicie najgorsze z nich, znajdoway w bez
czynnoci podniet, wzgldnie wytumaczenie dla swego rozwizego y-
110
cia. Inne, najuczciwsze, ju to staray si z niej otrzsn przez rozbu

dzenie w sobie sztucznych zamiowa i schodziy, jak widzielimy, na
manowce, ju to zabijay czas krztanin i paplaniem w klubach", gdzie
zbieray si w swym kku 8 , jeli nie chciay si zgodzi na zgnunienie
w bogim odrtwieniu gyneceum, jak staruszka Umidia Kwadratilla,
ktra a do mierci w 80 roku swego ycia spdzaa dnie nie mogc
chodzi na widowiska publiczne albo na przesuwaniu pionkw po
szachownicy, albo te na ogldaniu pantomim, ktre kazaa sobie urz
dza i ktrych gwarem napeniaa swj dom 9 . Nade wszystko jednak
wanie dzieci cierpiay najwicej z powodu tego opuszczenia ich przez
matk. W kadym wypadku powierzano ich wychowanie komu od nich
niszemu, niewolnikom lub w najlepszym razie wyzwolecom, i ten jas
krawy paradoks doprowadzi ostatecznie do nieszczsnych konsekwencji.
Jeli ucze nalea do bogatej rodziny, mia doskona okazj do prze
sunicia rzekomego nauczyciela na podrzdne miejsce, ktre naleao si
sudze, cho by wychowawc. Ju Plaut w Bacchides pokaza na scenie
przemdrzaego, przedwczenie rozwinitego modzieca Pistokleresa,
ktry chcc zacign swego pedagoga" Lydusa do wasnej kochanki,
przypomnia mu tylko jego niewolniczy stan. Bo ostatecznie powie
dzia mu czy ja jestem twoim niewolnikiem, czy te ty moim?" 10 Py
tanie nie wymagao odpowiedzi i niejeden magister w Rzymie, jak za
uwaa finezyjnie Gaston Boissier, musia wysuchiwa podobnych uwag.
A jak przedstawiaa si sprawa z dziemi ubogich rodzicw? Nie odczu
way one adnego szacunku dla wychowawcy niskiego pochodzenia, do
ktrego szkoy chodziy, a ktry, wynagradzany mieszn zapat 8 asw
miesicznie na gow, zmuszony szuka uzupenienia swych dochodw,,
przyjmujc najnisze prace pisarza publicznego 11 , utrzymywa wrd
swych uczniw autorytet tylko za pomoc rzgi i chosty, co z takim
zapaem stosowali w czasach Marcjalisa i Juwenalisa nastpcy Orbiliusza,
przed ktrym dra kiedy Horacy. 12
Zawd pedagoga by zawsze w pogardzie. Annalici z pocztku I w.
p. n. ., pod wyranym wpywem antypatii, jak w nich wzbudza, wy
mylili dla magistra z Falerii, pierwszego w historii rzymskiej nauczy
ciela szkolnego, niewdziczn rol przysowiowego zdrajcy. 13 Za cesar
stwa pedagodzy" nie cieszyli si lepsz opini, a ludzie z zasadami pa
trzyli na nich niemal jak na wyrzutkw spoeczestwa. 14 Nietrudno jest
waciwie odnale przyczyny, ktre zoyy si na to, by zepchn
nauczycieli tak nisko. Zawinia tu obojtno pastwa, ktre zupenie
nie kontrolowao ich dziaalnoci i nie uwaao za stosowne jej wyna
gradza. Uczynio to dopiero w 425 r. n. e., i to w Bizancjum w pitnacie
lat po spldrowaniu Rzymu przez Alaryka. 15 Wrd innych przyczyn
naley wymieni nieodpowiednie warunki, w ktrych zwykle odbywao
111
si nauczanie: dziewczynki i chopcy uczyli si razem, stoczeni w jednym

szczupym i niewygodnym pomieszczeniu, nie brano przy tym pod uwag
rnicy wieku ani pci; dziewczynki miay od siedmiu do trzynastu lat,
chopcy od siedmiu do pitnastu. Do podniesienia autorytetu nauczyciela
nie przyczyniaa si take brutalna dyscyplina, ktr trzeba byo sto
sowa wobec tak szczeglnej zbieraniny, a ktra z powodu naduywania
kar cielesnych doprowadzaa zwykle uczniw do obudy i tchrzostwa,
w nauczycielu za rozbudzaa niekiedy sadyzm. Bl i obawa owiad
cza ze smutkiem Kwintylian ka robi dzieciom rzeczy, o ktrych
nie mona by mwi bez wstydu i ktre wkrtce okrywaj je hab.
O wiele jeszcze jest gorzej, jeli zaniedbano upewni si co do obyczajw
wychowawcw i nauczycieli. Nie odwa si powiedzie, do jakich niegodziwoci omielaj si posun ci wstrtni ludzie, wykorzystujc prawo
kary cielesnej, ani do jakich naduy daje im niekiedy okazj strach
nieszczliwych dzieci: zbyt dobrze mnie ju chyba zrozumiano nimium est quod intellegitur..." 16
Tak wic ludus litterarius, pocztkowa szkoa rzymska moga psu
modzie zamiast j ksztaci; rzadko natomiast dawaa jej odczu na
prawd pikno poznania. Lekcje zaczynay si o wicie, trway bez przer
wy do godzin popoudniowych, odbyway si pod okapem jakiego skle
piku, wrd gwaru ulicy, od ktrej oddzielay uczcych si tylko ptna
namiotu, a za wyposaenie suyo jedno krzeso dla nauczyciela, awki
lub stoki dla uczniw, tablica, tabliczki i kilka liczyde. Zajcia toczyy
si bez adnych przerw, z wyjtkiem dni targowych (nundinaei), Quinquatrus albo Quinquatria [wito Minerwy obchodzone przez pi dni,
poczwszy od 19 marca] oraz wakacji letnich, przez wszystkie dni w roku,
z rozpaczliw monotoni. Ambicja nauczyciela ograniczaa si do tego,
by nauczy dzieci czytania w sposb mechaniczny, pisania i liczenia; a po^
niewa dla wypenienia tego planu rozporzdza szeregiem lat, nie zada
wa sobie wic najmniejszego trudu, aby ulepszy swe ubogie metody
lub raczej wydoby si nieco z przygnbiajcej rutyny. Tak wic, stosujc
potpione przez Kwintyliana sposoby, uczy on swoich suchaczy nazw
i alfabetycznego porzdku liter, nie pokazawszy im przedtem ich ksztatu
i kiedy z trudem doszli ju do rozpoznawania znakw po ich wygldzie,
pozostawao im jeszcze, za cen nowego wysiku, czy je w sylaby i so
wa. 17 Wysiek ich by niepotrzebnie hamowany; a gdy przechodzili do
pisania, natykali si na t sam nierozsdn i opniajc technik. Sta
wiao ich si po prostu przed wzorem litery, a poniewa nie byli zupenie
dotd przygotowywani do jej odtworzenia, nauczyciel musia trzyma
ich palce i cudza rka nimi kierowaa, by mogli nakreli kontury zarysu,
ktry im przedstawiono; w ten sposb mijao wiele posiedze, zanim
zdobyli potrzebn zrczno i mogli ju samodzielnie wykona t prost
112
kopi.18 Nauka matematyki nie wymagaa od nich take wikszego za

stanawiania si i nie przynosia im rwnie wikszej radoci. Godzinami
zaprawiali si w liczeniu na palcach jednostek: jednego i dwch na rce
i prawej, trzech i czterech na rce lewej, po czym przechodzili do oblicza
nia dziesitek, setek i tysicy przesuwajc mae kamyki calculi, na
odpowiednich liniach liczyde. 19
Niewtpliwie jak wiadczy o tym choby inskrypcja Aljustrela
wadcy z II w. n. e., a zwaszcza Hadrian, yczliwym okiem patrzyli na
to, jak powstawao coraz wicej szk pocztkowych w najodleglejszych
prowincjach ich cesarstwa, i zachcali, przez zwalnianie od podatkw,
nauczycieli, ktrzy chcieli osiedli si w zapadych wioskach, w rejonach
grskich, jak np. Wipaska w Luzytanii. 20 By moe take utyskiwania
Kwintyliana odniosy tu i wdzie skutek oraz podziaa przykad nie
ktrych pedagogw" sawnych rodzin, szczeglnie za tego, o ktrego
wystara si dla swego syna Herodes Attykus: aeby szybciej nauczy
swego ucznia, bawic go jednoczenie, nie tylko wpad on na pomys, by
da mu alfabet z koci soniowej lub z ciasta, ale take kaza spacerowa
i kry przed nim niewolnikom, z ktrych kady nosi na plecach na
ogromnym plakacie olbrzymi znak jednej z 24 aciskich liter. 21 Ale bya
to tylko jednostka, ktra usiowaa wyrwa si z rutyny, ilu natomiast
nauczycieli cigle w niej tkwio! Wrd licznych szk pocztkowych
(ludi litterarii), ktre rozmnoyy si w II w. n. e., ile nie speniao misji
wychowawczej, cicej na nich wobec dzieci obywateli! Ostatecznie wic
musimy przyzna, e nawet w najpikniejszym okresie cesarstwa liczne
szkoy, ktrymi pokryy si ziemie Imperium, nie wypeniay bynajmniej
obowizkw, jakie wyznaczamy naszym szkoom. Osabiay one poczucie
moralnoci zamiast je rozwija. Zncay si nad ciaami zamiast je
wzmacnia. I jeli nawet wzbogacay nieco umysy, to nie potrafiy wpro
wadzi w nie harmonii i adu. Uczniowe opuszczali je z ciko nabytym
bagaem niewielkiej iloci praktycznych, lecz pospolitych i przyziemnych
poj, bagaem tak zreszt lekkim, e Wegecjusz w IV wieku bdzie si
trapi 'z powodu duej liczby analfabetw, ktrzy wstpuj do legionw
22
i nie s w stanie nauczy si nawet liczebnoci ich oddziaw. Z braku
przyjemnych skojarze, idei wzniosych i krzepicych, a take z braku
jakiego zaciekawienia intelektualnego, z ktrego rodz si w yciu po
woania, wynosili oni ze szkoy jedynie ponure wspomnienie lat straco
nych na bezustannym, beznadziejnym powtarzaniu i wyjkiwaniu lekcji,
lat znaczonych okrutnymi karami. Wychowanie publiczne zbankrutowao
wic w Rzymie zupenie i jeli istniaa pedagogika rzymska, to nie u pe
dagogw", ktrych wypadaoby o ni pyta, lecz u gramatykw i retorw,
ktrzy dali arystokracji i mieszczastwu za cesarstwa co, co mona by
nazwa rwnowanikiem naszego wyksztacenia redniego i wyszego.
113
III. FORMALISTYCZNA NAUKA U GRAMATYKA
Gdvby sucha zwolennikw rzymskiego wyksztacenia, chepicych

si sw wiedz i sw wymownoci, to mogoby si wydawa, e osigno
ono niemal idea doskonaoci, e wiodo wprost do najwyszego dobra.
Na uczcie napisze pod koniec II wieku jeden z tych krasomwcw,
Apulejusz z Madaury pierwszy puchar zaspokaja pragnienie, drugi
sprawia przyjemno, trzeci rozkosz, czwarty wywouje sza. Na biesia
dach Muz dzieje si przeciwnie, im wicej daj nam pi, tym wicej dusza
nasza zdobywa mdroci i rozsdku. Pierwszy puchar napenia nam
nauczyciel (litterator), ktry zaczyna wygadza chropowatoci naszego
umysu. Nastpnie przychodzi gramatyk (grammaticus), ktry nas wzbo
gaca rnorak wiedz. Wreszcie przypada kolej na retora (rhetor), ktry
daje nam w rk or wymowy." 2S Nie mona by bardziej zadowolonym
z siebie, lecz niestety daleko byo od tych pucharw do ust, a rzeczy
wisto nie usprawiedliwiaa bynajmniej zapau Apulejusza.
Najpierw wic gramatycy i retorzy zwracali si do ograniczonego krgu
suchaczy i nawet w II w. n. e. nauka ich zachowaa charakter elitarny,
ktry nadaa mu niegdy pena podejrzliwej nieufnoci rzdzca oligar
chia. Skoro w cigu II w. p. n. e. patres conscripti, ktrych or i dyplo
macja zwrcone byy ku Grekom, zrozumieli, e w adnym razie nie
mog dopuci, aby ich synowie pozostawali w tyle za poddanymi i wasa
lami, ktrymi odtd mieli rzdzi, zaczli popiera zakadanie w Rzymie
szk typu hellenistycznego, wzorowanych na szkoach, ktre przey
way swj rozkwit na Wschodzie, w Atenach, w Pergamon i na Rodos,
i dyli do tego, by uczono w nich na wzr grecki wszystkiego, co umieli
najbardziej wyksztaceni Grecy. Ale jednoczenie senatorowie zdawali
sobie spraw, e to wysze wyksztacenie kryje w sobie wielkie atuty
przy wyborach. Zdecydowani nie wypuci z rk niczego, co by miao
zwizek z ich monopolem politycznym, postarali si zachowa dla swojej
klasy te nowe przywileje. Pierwszymi profesorami gramatyki i retoryki,
ktrzy za ich zgod osiedlili si w Rzymie, byli uchodcy z Azji i Egiptu,
ofiary Arystonikosa i Ptolemeusza Fyskona, ktrym Rzym udzieli schro
nienia; jedni i drudzy nauczali po grecku. Kiedy w czasach pniejszych
Italczycy zajli ich miejsce, zastosowali si do praktyki swoich poprzed
nikw i przejli ich jzyk; w klasach gramatycznych" udzielali lekcji
po grecku i po acinie, w klasach retorycznych" natomiast w dalszym
cigu wycznie po grecku. Miay nawet miejsce prby przeamania pa
nujcego zwyczaju, ktry nosi pitno pewnego elitaryzmu. Podczas re-
114
wolucji demokratycznej, z ktr zwizane jest imi Mariusza, jeden z jego

klientw, Plocjusz Gallus, wysun postulat mwienia po acinie do swych
uczniw, a w kilka lat pniej zostaa opublikowana Retoryka do Herenniusza, ktra przeadowana przykadami wzitymi z najnowszej historii,
naszpikowana aluzjami do tematw roztrzsanych na komicjach, wyo
nia si z pewnoci z tego samego liberalnego prdu o okrelonych ten
dencjach popularyzacyjnych. Lecz oligarchia czuwaa. Nie chciaa poz
woli, aby pozbawiono j dziedzicznej wadzy: skoro wymowa panowaa
nad zgromadzeniami, ktre corocznie odnawiay penomocnictwa, oligar
chowie dyli do tego, by jedynie ich synowie posiadali jej sekrety i dla
tego przeladowali zuchwaych nowatorw. Retoryka do Herenniusza
bynajmniej si nie rozpowszechnia i dotd nie znamy imienia jej autora.
Jeli chodzi o Plocjusza Gallusa, to musia on przerwa swoje lekcje na
rozkaz cenzorw, ktrzy w 93 r. p. n. e. orzekli, ,,e naleao wrci do
obyczaju przodkw i e Plocjusz by winien przejmowania nowoci,
sprzecznych z dawnymi zwyczajami". 24 Aby szkoy wymowy aciskiej
zostay w Rzymie ponownie otwarte, trzeba byo czeka na dyktatur
Cezara, ktrej przyszy w sukurs traktaty Cycerona 23 , i na rzdy cesarzy,
ktrzy mianowicie Flawiusze bd hojnie wspomaga najznako
mitszego z nauczycieli w osobie Kwintyliana. Ale nawyk utrwali si ju
i nie da si atwo usun: jeli nawet nauka retoryki odbywa si teraz
zarwno po acinie, jak i po grecku, to pozostaje ona nadal przywilejem
maej liczby; eby za lepiej trafia do suchaczy, klasa gramatyczna,
ktra stanowi pierwszy stopie wyksztacenia, pozostaje dwujzyczna
a do koca pnego cesarstwa.
Z czasem take wymowa, do ktrej prowadziy stopniowo gramatyka
i retoryka, pozbawiona zostaa wszelkiej rzeczowej treci. Musiaa ona
zrezygnowa z polityki i opuci Forum, gdy zjawili si na nim pretoria
nie. Kontrowersje prawne, zacieniajce si coraz bardziej do grup spe
cjalistw, take przestay by przedmiotem mw, odkd cesarze, po
czwszy od Augusta, a skoczywszy na Hadrianie, zaczli wciga prawoznawstwo w swoj sub. Filozofia wreszcie oraz nauki matematyczne
i przyrodnicze, ktre w Grecji miay z retoryk cisy zwizek, cieszyy
si poparciem Trajana i Hadriana jedynie w swym kraju macierzystym,
mianowicie w Aleksandrii i w Atenach. W Rzymie, skd Wespazjan wy
gna filozofw pozbawiwszy ich przywilejw, nadanych wanie retorom
i gramatykom 2 6 , studia filozoficzne nie mogy si nigdy uwolni od sta
rego interdyktu, ktry naoy na nie senat w 161 r. p. n. e. i ktry
wznowi w 153 r. p. n. e., wypdzajc zarazem bez wzgldu na ich nie
tykalno jako posw: akademika Karneadesa, stoika Diogenesa i perypatetyka Krytolaosa. 27 Filozofia nigdy nie przestaa w Rzymie wznieca
Dodeirzliwvch zastrzee 28 i ironicznei krytyki; eby si jej oddawa
115
wyjwszy oczywicie przyjacielskie rozmowy,

przypadkowe p r y w a t n e
dysputy lub samotne rozmylania w swej wiey z koci soniowej
obywatel rzymski mia zazwyczaj dwie rzeczy do wyboru: musia albo
rozporzdza majtkiem wystarczajcym na u t r z y m a n i e nauczyciela we
w a s n y m domu, albo wyjecha do jednego z tych odlegych miast, gdzie
filozofowie mogli swobodnie wykada swe doktryny. Greckie systemy,.
zarwno fizyczne, jak i metafizyczne nie b y y w Rzymie przedmiotem
systematycznych i publicznych wykadw, podobnie jak polityka c z y
historia, a wymowa pozbawiona czystej myli i wiedzy, skoro ograniczona
pole jej dziaania, obracaa si w ciasnym k r g u literackich wicze i w e r
balnej wirtuozerii. Tote m i m o wzgldw, jakimi darzya te retoryczne
popisy modzie, m i m o poparcia ze strony cesarzy, mimo honorowego'
miejsca, jakie zajmoway one w miecie, gdzie Cezar przeznaczy im
tabernae swego forum, a Trajan jedno pkole na swoim r y n k u 2 9 , studia
przygotowawcze g r a m a t y k i i r e t o r y k i zostay wyjaowione na skutek n i e
uleczalnego formalizmu, do ktrego zostaa sprowadzona sama wymowa.
Modzi ludzie zaczynali uczszcza do g r a m a t y k a w wieku, ktry oczy
wicie by rny i zalea zarwno od ich zdolnoci, jak i w a r u n k w
domowych. Niekiedy jednak, jak wiadcz napisy nagrobne z pierwszych
wiekw naszej ery, zblia si on niepokojco do wieku przedwczenie
dojrzaych cudownych dzieci. 3 0 Nauczyciel zapoznawa ich z literatur
lub raczej z dwiema literaturami, ktrych by profesorem: u g r a m a t y k a
l i t e r a t u r a grecka sza bowiem w parze z acisk lub nawet j wyprze
dzaa. W nowej ksice, znakomitej zreszt, o witym Augustynie
i kocu kultury antycznej H. Marrou wyraa pogld, i poczwszy od
Kwintyliana wida objawy wskazujce na sabnicie wpyww greckich
31
w k u l t u r z e r z y m s k i e j , jestem jednak przekonany, e autor sta si
ofiar specyficznego p u n k t u widzenia, do czego skoni go z koniecznoci
temat, zerodkowany na indywidualnoci doktora Kocioa, o k t r y m
pisa, i obawiam si, czy nie rozcign zbyt pochopnie na Itali wnioskw
susznych dla Afryki Augustyna, urodzonego w Thagacie, ksztaccego
si w Madaurze i Kartaginie, a zmarego jako biskup Hippony. Jego
pogldowi atwo jest przeciwstawi cay szereg faktw, ktre go obalaj,
jeli chodzi o Rzym II w. n. e. mianowicie: przesadne uwielbienie dla
jzyka greckiego pikni", ktre wymiewa Juwenalis i Marcjalis 3 2 ,
sukcesy, jakie odnosili przez cay II wiek zarwno w Galii, jak i w Italii
wdrowni retorzy greccy, ktrych najbardziej oryginalny t y p reprezen
tuje Lukian 3 2 , ogaszanie po grecku t r a k t a t w filozoficznych" poczwszy
od Muzoniusza Rufusa do Faworyna z Arelate, epigramy greckie cesarza
Hadriana i Rozwaania Marka Aureliusza, a nade wszystko utrzymanie
si jzyka greckiego w liturgii i apologetyce rzymskich chrzecijan; acin
116
Warunki ycia
w Rzymie
przyj tu Koci dopiero po wielkim wstrzsie, ktry okoo poowy

III wieku rozdzieli Imperium i zachwia podstawami cywilizacji antycz
nej. 3 4 Byoby rzecz dziwn, gdyby jzyk grecki usuwa si w cie
w Rzymie wwczas, gdy aby zrobi mu miejsce we wszystkich gatunkach
literackich, chyli si w Italii ku upadkowi literatura aciska; i rzeczy
wicie jego ywotno, jeli chodzi o nauczanie, powiadczaj nawet in
skrypcje, poczwszy od epitafium modego Kw. Sulpicjusza Maksyma,
zmarego w jedenastym roku ycia po odniesieniu zwycistwa nad 52 kon
kurentami i uzyskaniu nagrody za poezj greck na Zawodach Kapitoliskich w 94 r. p. n. e.35, a skoczywszy na nagrobku syna Delmacjusza,
ktry straciwszy ycie w wieku lat siedmiu, nie mia jeszcze czasu na
inn nauk poza chodzeniem na wykady jzyka greckiego i musia uczy
si sam liter aciskich. 36 Gramatycy rzymscy nigdy wic, jak si zdaje,
nie przestali opiera swojej nauki literatury aciskiej na wykadzie lite
ratury greckiej, podobnie jak w naszych gimnazjach Ancien Regime'u
nauczanie francuskiego czyo si zawsze z acin.
O ile w rezultacie takiego nauczania lekcje traciy moe zwizek
z aktualnym yciem, o tyle mogy zyskiwa na urozmaiceniu. Gdy bo
wiem w ludus litterarius nauka magistra" .ograniczaa si do jednej
jedynej ksiki, mianowicie egzemplarza Dwunastu Tablic, ktrych litery
sylabizoway berbecie, zanim sprboway je przepisa, to grammaticus
rozporzdza podwjn bibliotek. Dziay jej byy jednak nierwne, ude
rzaa przewaga dzie obcych i uprzywilejowanie staroytnoci. O ile Ho
mer, tragicy, komicy, zwaszcza Menander, lirycy i Ezop dostarczali
nauczycielowi obfitego wyboru tekstw greckich, to wrd autorw a
ciskich musia si dugo ogranicza do poetw pierwszych generacji:
Liwiusza Andronika, Enniusza, Terencjusza przy czym miewa fine
zyjne pomysy objaniania po grecku tych pisarzy, ktrych dziea byy
w mniejszym lub wikszym stopniu adaptacj z greckiego.37 Dopiero
w ostatniej wierci I w. p. n. e. wyzwoleniec Attyka, Kw. Cecyliusz
Epirot, zdecydowa si przeprowadzi w klasie gramatyki, ktr wwczas
kierowa, dwie rewolucje jednoczenie: omieli si mwi po acinie i za
szczyci wprowadzeniem do programu lekcji autorw aciskich, yjcych
jeszcze lub niedawno zmarych, mianowicie Wergilego i Cycerona. 38 Jego
odwag naladowali niemiao inni i przez pierwsze dwa wieki cesarstwa
obserwujemy zjawisko, e w jedno lub dwa pokolenia po mierci saw
nego pisarza dziea jego wzbogacay ju spisy programu; znalazy si
w nich kolejno, jeli chodzi o proz traktaty Seneki, z wierszy za
Listy Horacego, Fasti Owidiusza, Pharsalia Lukana, Thebaida Stacjusza.
Jednake te nie koczce si prby odmodzenia nie wystarczay, aby
zmieni zasadniczy charakter nauczania, ktre tym bardziej mona by
117
nazwa klasycznym", e wykazywao ono przywizanie do powszechnie

uwiconych tradycji; i jest nawet prawdopodobne, e klasycyzm przy
bra na sile, gdy za panowania Hadriana rozkwit attycyzmu, ktry ob
serwujemy na tylu posgach i paskorzebach, odznaczajcych si chod
nym wykwintem, musia czy si w literaturze z nawrotem do archa
izmu, ktry gosi wyksztacony, lecz bardziej rozmiowany w Katonie
Starszym i Enniuszu ni Wergilim i Cyceronie cesarz. W mniejszym
lub wikszym stopniu, zalenie od okresu, gramatyczna szkoa rzymska
patrzya zawsze w przeszo i acina, ktrej tu uczono, nigdy nie bya
w dosownym znaczeniu mow yjc, lecz podobnie jak grecki, z ktrym
bya nierozcznie zwizana, stanowia jzyk klasykw", ktry ustali
si w formach, jakie mu raz na zawsze naday ich talenty. W tym czysto
ksikowym nastawieniu gramatykw tkwiy ju jednak zacztki skle
rozy, ktr miay jeszcze powikszy niepotrzebnie skomplikowane me
tody nauczania.
Polegay one najpierw na wiczeniach w gonym czytaniu i recyto
waniu na pami. Stawiajc sobie odlegy cel wychowania przyszego
mwcy, klasa gramatyczna zaczynaa si od kursu dykcji, ktry wysubtelnia niewtpliwie smak uczniw i rozszerza ich horyzonty, ale jed
noczenie rozwija w nich, ze szkod dla prawdziwej wraliwoci, skon
no do popisowych wystpw i teatralnych pz. Potem przystpowa
profesor do egzegezy w cisym tego sowa znaczeniu. Chodzio najpierw
o to, by uzgodni teksty, ktre uczniowie mieli w rkach i w ktrych
kaprys przepisywaczy sta si powodem rozbienoci, od jakich wolne
s nasze drukowane wydania. Tak wic emendatio, ktr nazwalibymy
dzisiaj krytyk tekstu, odwoywaa si do rozsdku suchaczy i byaby
zbawiennym wiczeniem dla ich inteligencji, gdyby nie to, e stale
czono z ni dyskusj nad zaletami i wadami ustalanych tekstw i e
wskutek tego obciona bya faszywymi ocenami estetycznymi, podczas
gdy prowadzona obiektywnie przyczyniaby si do ich sprostowania.
W deniu do oceny caoci, ktra zazwyczaj koczya lekcje, toczy si
lub raczej cign waciwy komentarz, owa enarratio, ktrej wady za
szkodziy pniej dzieu niejakiego Serwiusza.
Gramatyk szybko zaatwia si z analiz utworu, ktry wybra, a na
stpnie zaczyna jego objanianie explanatio zdanie po zdaniu lub
wiersz po wierszu, wydobywajc ze skrupulatnym pedantyzmem zna
czenie kadego sowa, okrelajc jedna po drugiej figury, w jakich wy
stpoway poszczeglne wyrazy i rnorodno tropw", w skad kt
rych wchodziy, a wic: metafor, metonimi, katachrez, litotes i syllepsis.
Tre rozpatrywa zawsze tylko jako rzecz wtrn, jako funkcj wyrazw,
ktre j oznaczay, i uzalenia w pewnym sensie znajomo rzeczy jako
takich od formy wypowiedzi, ktre pozwalay dostrzega je niewyranie,
118
Warunki
ycia w
Rzymie
midzy wierszami. Ubocznie tylko pojawiay si w jego nauczaniu te

dyscypliny, ktre rzymianie nazywali sztukami wyzwolonymi i ktrych
wizka, nie obejmujca bynajmniej wszystkich czci tego, co stao si
pniej nauk, czya w sobie jedynie cienkie gazki wiedzy; Grecy
i utosamiali z ni yxvxfao mxideia to znaczy nie tyle wyksztacenie
encyklopedyczne, co zwyke, przecitne wyksztacenie, ktre staroytno
przekazaa redniowieczu. Gramatyk rzymski porusza po trochu wszy
stkie tematy, adnego z nich nie pogbiajc, a jego uczniowie z kolei
lekko i przygodnie ocierali si o wiadomoci zawarte w literaturze: mito
logi, niezbdn dla zrozumienia poetyckich legend, muzyk, o tyle o ile
zaleaa od niej miara metryczna d i chrw, geografi, kiedy trzeba
byo i ladami penej przygd wdrwki Odyseusza, histori, bez ktrej
niejeden ustp z Eneidy byby niezrozumiay, astronomi, jeli wscho
dzia lub zachodzia gwiazda w kadencji jakiego wiersza, nauki mate
matyczne w zakresie potrzebnym dla muzyki i astronomii. Olepieni nad
miarem zmysu praktycznego, w pogoni za natychmiastowymi korzycia
mi, nie dostrzegali Rzymianie, jaki poytek przynosi na dusz met
bezinteresowne badanie, nie rozumieli jego wartoci, nie czuli jego powa
bu; zbierali gotowe przepisy, do ktrych nauka dosza przed nimi, i ze
swych ksiek brali wiedz ju gotow, nie odczuwajc potrzeby jej po
mnaania ani nawet sprawdzania. Na przykad wczesny Pico delia
Mirandola, krl Juba, ktry zosta wychowany w domu Oktawu i ktrego
pastwa mauretaskie nawiedzay stada soni, wola, zamiast je oglda
na wasne oczy, wyobraa sobie te zwierzta o grubej skrze na pod
stawie bajeczek z wasnej lektury, ktre rozpowszechnia nastpnie
w swoich pismach; a pidziesit lat wczeniej Salustiusz, mianowany
przez Cezara zarzdc nowej prowincji Afryki, tak dalece zlekceway
sobie spraw zasignicia informacji na temat miast, ktre nie podporzd
koway si jego wadzy, e majc w De hello Iugurthino umiejscowi
Cyrt," przysz Constantine a dawn stolic Numidw, ktra miaa by
zamieniona na autonomiczn koloni, umieci j najspokojniej... nieda
leko morza. 39 Jeli tak wielk obojtnoci odznaczay si w Rzymie
najwybitniejsze umysy, to zrozumiae jest, e przecitna opinia publicz
na nie protestowaa przeciw systemowi wyksztacenia, ktry sprowadza
wiedz do roli suebnej wobec literatury, podobnie jak redniowiecze
uczynio z filozofii pokorn pomocnic teologii; i nic niewtpliwie nie
przyczynio si bardziej do wyczerpania sokw ywotnych nauki szkol
nej w Rzymie ni wanie to niedorzeczne podporzdkowanie i chyba
take znikomo celu, ktry Rzymianie wyznaczali literaturze jako takiej,
dajc od niej wycznie tego, aby ksztacia mwcw w czasach, gdy
sztuka wvmowv nie miaa ju racji bytu.
119
IV. ODERWANA OD YCIA RETORYKA
Albowiem, jak to okreli Tacyt, wielka w y m o w a magna eloquentia

. wymowa prawdziwa, ta, ktra, gdy trzeba, drwi sobie z elokwencji,
podobna jest do pomienia; podobnie jak on podsyca si materi,
podnieca wzruszeniem, janieje s p a l a n i e m " 4 0 ; * i podobnie jak pomie
ganie, gdy zaczyna mu brakowa powietrza, t a k nie ma take w y m o w y i
gdy upada wolno. Ot caa historia, n a d ktr mg rozmyla
Tacyt, utwierdzaa go w jego mniemaniu; w y m o w a nie moga utrzyma
si w Rzymie po rozwizaniu zgromadze, podobnie
jak niegdy
u Grekw z nastaniem despotyzmu w pastwach diadochw. Nauczyciel
Aleksandra Arystoteles, rozrniajc 5 * t r z y rodzaje wymowy, zalenie
od tego, czy mwca stara si spowodowa okrelon decyzj, czy uspra
wiedliwia uchwa wczeniej ju zapad, czy zadowala si przemwie
niami lub pochwaami, obojtnymi dla biegu s p r a w i postpowania ludzi,
uzna niegdy wyszo pierwszego rodzaju n a d drugim i drugiego nad
trzecim. Okoo 150 r. p. n. e. widzimy natomiast, e retor Hermagoras
odwraca t hierarchi wartoci i przyznaje pierwsze miejsce rodzajowi,
ktry nazywa epideiktycznym, to znaczy czystej wymowie popisowej,
t y m bardziej zasugujcej w jego oczach na wyrnienie, e obracajc si
w cile okrelonej i mao z rzeczywistoci zwizanej sferze, reprezen
towaa, ze wzgldu na t wanie ostentacyjn samowystarczalno, jakby
teori sztuki dla sztuki w dziedzinie, w ktrej ta doktryna jest nie
41
do utrzymania. wiadomie czy te nie, H e r m a g o r a s wycign konsek
wencje z przewrotu, jaki dokona si w krlestwach hellenistycznych,
a Rzymianie chtnie przejli jego paradoks, skoro pogodzili si z ustro
j e m politycznym, podobnym do Basileis, w k t r y m najwysza wadza
i m p e r a t o r a " wchona cakowicie republik. Niespena w jedno poko
lenie po Katonie Starszym, ktry, utosamiajc mwc z czowiekiem
uczciwym, zdolnym narzuci swe szlachetne przekonania vir bonus
et dicendi peritus podporzdkowa w y m o w dziaaniu, przyjli oni
bez zastrzee greckie t r a k t a t y retoryczne, w ktrych te dwie rzeczy
byy rozdzielone; i kiedy Cezar nagi ich do swojej monarchii, dokonali
naturalnie rozdziau, k t r y skaza wymow, nauczan w szkoach, na
obracanie si w prni z niepotrzebnym bagaem stereotypowych przepi
sw i czczym dwikiem sw bez echa.
W sposb jednostajny rzymscy profesorowie dzielili ukad kadej m o
wy na sze czci od wstpu do zakoczenia. Nastpnie analizowali
rnorodne kombinacje, w jakich mona je byo ewentualnie stosowa.
* Przekad S. Hammera.
120
Z kolei przeprowadzali cay szereg wicze, ktre miay doprowadzi

do doskonaoci w kadej z nich; na przykad wiczyli opowiadanie, sen
tencje, chreje, umiejtno oddawania charakterw, czyli ethopoij,
argumentacj i zbijanie argumentw przeciwnika. 42 Przewidzieli naj
drobniejsze szczegy, a ich rozwijanie nastpowao po sobie zawsze
niezmiennie tak samo, w automatycznej jakby kadencji. Miao si wra
enie, e brali oni na serio formu, i mwc ksztatuje si od stp do
gw jiunt oratores i e byli przekonani, i mog, wdraajc swych
uczniw do tych akrobacji, zjedna dla nich wszystkich bez wyjtku
pikne imi retora. Nic by moe nie jest tak charakterystyczne dla tej
skrconej metody jak chreja, owa odmiana nie sw, lecz myli lub raczej
zda, ktre j wyraay pod paszczykiem wysokiego autorytetu, jak
gdyby maksyma mdrca moga zmienia swe odcienie i wzbogaca si ze
zmian przypadkw i liczb, przez ktre kaza j niezmordowanie deklinowa nauczyciel: Marek Porcjusz Kato powiedzia, e korzenie wiedzy
s gorzkie. Od Marka Porcjusza Katona pochodzi ta maksyma, e... wy
dawao si Markowi Porcjuszowi Katonowi, e... przez Marka Porcjusza
Katona zostaa wypowiedziana myl, e... Katonowie mwi, e..." etc.
W podobny sposb zachca si bdzie Jourdaina, gdy zacznie si on
uczy piknego wysawiania, aby wymyla nieskoczon ilo wariantw
na temat chrei, ktr mu poda jego profesor: Pikna markizo, pani
pikne oczy sprawiaj, e umieram z mioci; e z mioci umieram, spra
wiaj to, pikna markizo, pani pikne oczy", etc. Tylko e Molier chcia
wymia Jourdaina i jego nauczyciela literatury, podczas gdy aden retor
w Rzymie w I i II w. n. e. nie zamierza mia si z chrei, ktrych paskie
sformuowania przekaza nam uroczycie przed Diomedesem Swetoniusz 43 , a ktrych uprawianie powiadcza Kwintylian w swoim Traktacie. 44
Kiedy wreszcie profesor retoryki uzna, e jego uczniowie przyswoili
sobie dostatecznie zawioci tej bezmylnej paplaniny, wwczas wymaga
od nich wykazania si talentem w przemwieniach, wygaszanych pu
blicznie. Za cesarstwa jednak te prby literackie zatraciy miano causae,
ktre nosiy jeszcze w czasach Cycerona i z ktrego pochodzi francuskie
sowo chauses. Jeli chodzi o suasoriae, w ktrych roztrzsane byy mniej
lub bardziej draliwe sprawy sumienia, czy te o controversiae, ktre
byy fikcyjnymi mowami obronnymi lub oskarycielskimi, to stay si one
ju tylko deklamacjami declamationes z odcieniem pejoratywnym,
jakiego nabra odtd ten termin. Zapewne, gdyby nauczyciele potrafili
uwolni si od swej maniery, ten rodzaj prbnych wicze mgby przy
wrci kontakt pomidzy ich szkoami a konkretn rzeczywistoci. Stao
si jednak inaczej i mona by powiedzie, e na wycigi przed t rzeczy
wistoci uciekali i im bardziej temat by nieprawdopodobny, tym wik
sz okazywali skonno, by si nim zaj. Na pocztku grammaticus
121
i rhetor zajmowali si waciwie tym samym. 4 5 Pniej szkoy ich si

rozdzieliy, lecz pozosta midzy nimi zawsze lad pierwotnego poczenia.
Gramatyk torowa drogi lekcjom retora. Te z kolei dreptay w krgu
myli i wyobrae, ktre poda gramatyk. Ucze mg nawet zmieni
klas a duch nauczania si nie zmienia, pozostawao ono zawsze na
usugach sztucznej literatury w wizach ciasnego klasycyzmu.
Zamiast nawizywa na przykad do aktualnych problemw, tematy
suasorii", ktre Seneka Starszy dawa swoim uczniom, odnosiy si
zawsze do przeszoci, a czsto do przeszoci cudzej i odlegej. Najbar
dziej aktualne z tych, ktre nam po nim zostay, dotycz wymylonych
epizodw z ostatnich tygodni ycia Cycerona: w jednym Cyceron waha
si, czy prosi, czy te nie o ask Antoniusza, w innym, czy, aby j
uzyska, zgodzi si na spalenie swoich dzie. Wszdzie zreszt historia
rzymska pomijana jest na rzecz historii greckiej: Aleksander Wielki roz
myla nad tym, czy popynie na Ocean Indyjski, to znw czy wkroczy
do Babilonu wbrew wyroczniom; Ateczycy zastanawiaj si, czy pod
porzdkuj si ultimatum Kserksesa, a trzystu Spartan Leonidasa, czy
dadz si wybi co do jednego, aby opni przejcie Persw przez Termopile. Zdarza si jednak take, e te dawne motywy wydaj si jeszcze
zbyt wiee i banalne. Wwczas retor, zanurzajc t przeszo, ktrej
bieg lubi zawraca, a w mroki legendy, poleca uoy swym uczniom
mow, w ktrej Agamemnon zadaje sobie pytanie, czy, aby zapewni
swej flocie pomoc sprzyjajcych wiatrw, ma posucha wieszczego na
kazu Kachasa i zoy w ofierze sw crk Ifigeni.
Widzimy, ile byo sztucznoci w tych suasoriach". Jeli chodzi o kon
trowersje (controversiae), ktre miay przygotowa adwokata do jego
zawodu, to ich tematy odbiegay daleko od biecego ycia i gubiy si
w zudnym wiecie dziwacznych hipotez i niesamowitych zdarze. Wtki,
ktre wydoby Swetoniusz ze starych manuskryptw, s ju skaone
przez ow chorobliw skonno do tego, co wyjtkowe i dziwaczne.
W jednym z tych fikcyjnych procesw widzimy wczgw, ktrzy pew
nego piknego, letniego dnia przyszli na pla w Ostii pooddycha wia
trem morskim i umwili si z jednym z rybakw, ktrych tu spotkali,
e kupi od niego jego pow. Zawarszy umow, dali wydania im za
nisk cen, do jakiej si wobec rybaka zobowizali, sztabki zota, ktr
cudownym trafem przynis on w swym wicierzu. Inny proces przed
stawia nam sprzeczk pomidzy handlarzem niewolnikw, ktry, aby
uchroni od oclenia najcenniejszy okaz swego adunku, wpad na pomys,
by przy ldowaniu w Brundisium ustroi piknego chopca w tog obra
mowan purpur, jak nosili modzi obywatele, a tyme przebranym
chopcem, ktry po przybyciu do Rzymu nie chce porzuci swego prze
brania i twierdzi stanowczo, e je otrzyma na znak wyzwolenia. 46
122
Te dwie osobliwe mowy obronne zawieraj jeszcze nieco prawdy, nie

ma jej natomiast zupenie w licznych kontrowersjach, ktrych tematy
rozwija nam szeroko Seneka Starszy. Zamiast wzorowa wiczenia zada
wane uczniom na procesach wspczesnych, stara si retor nagromadzi
w nich jak najwicej anachronizmw i nieprawdopodobiestw. Wystrzega
si ograniczenia schematw swoich kontrowersji do ram prawa cywilnego.
Wrcz przeciwnie: krelc je posuguje si faktami niejednokrotnie zmy
lonymi, przewanie znieksztaconymi, wyszukanymi i majcymi za za
danie bawi. Fakty te koordynuje, nie zwaajc na logik, z odlegymi
i przedawnionymi przepisami prawnymi, a nawet z ustawami cakowicie
zmylonymi w jego pracowni. Spord tematw przytoczonych przez Se
nek Starszego mog wskaza tylko jeden, ktry zosta oparty bez widocz
nych zmian na autentycznym wiadectwie rocznikw (annales) aciskich:
o obraz majestatu zosta oskarony L. Kwinkcjusz Flamininus, ktry
winien by tego, i gdy zarzdza Gali, rozkaza w czasie bankietu, na
yczenie swojej przyjaciki, aby w jej obecnoci cito gow jednemu
z winiw. Wszystkie inne fabuy jawnie urgaj prawdzie. Wiemy na
przykad, e wskutek proskrypcji z 43 r. p. n. e. Cyceron ponis mier
z rki niejakiego Popiliusza Lenasa, ktrego interesw broni niegdy
jako adwokat najprawdopodobniej w procesie cywilnym, a w kadym
razie mao znaczcym, skoro aden z naszych autorw nie kwapi si
z okreleniem jego natury. Retor jest pod wraeniem tego zbiegu oko
licznoci, lecz poniewa rys niewdzicznoci, ktry tu wystpuje, nie
przedstawia si dostatecznie czarno jego oczom, dowolnie go przejaskra
wia i najspokojniej dyktuje swoim suchaczom nastpujce zadanie: Po
piliusza, oskaronego o ojcobjstwo, broni Cyceron i uzyska jego unie
winnienie. Cycerona nastpnie proskrybowanego przez Antoniusza zabi
Popiliusz. Wytoczy przeciw Popiliuszowi oskarenie o ze obyczaje."
W danym wypadku actio de moribus nie daaby si zastosowa, nadto
zostaa ona tu wymylona dla potrzeb sprawy 4 7 , wreszcie nikt nigdy nie
powiadczy, e Popiliusz Lenas popeni jak inn zbrodni poz le
galnym" zabiciem Cycerona. Nie miao to znaczenia dla retora, e po
wika prawo i zada gwat historii, o ile przez te wiadome bdy udao
mu si skomplikowa mow, ktrej wymaga od swych uczniw.
W tym wypadku poprzesta przynajmniej na umiejscowieniu swego
tematu na tle rzymskim. Zazwyczaj woli go podbarwia egzotyzmem
i przenosi suchaczy do innych krajw. Udaje si wic do dawnej Grecji
po anegdoty, ktrym stara si jeszcze doda pikanterii. Zakada na przy
kad, e istniao w Elidzie prawo, ktre nakazywao obcina rce wito
kradcom, i tworzy cakowicie zmylon kontrowersj tego rodzaju:
mieszkacy Elidy zwrcili si do Aten z prob o wypoyczenie im
Fidiasza, aby wyrzebi dla nich posg, ktry zamierzali ofiarowa Dzeu-
123
sowi Olimpijskiemu. Ateny przekazay im artyst pod warunkiem, e

Elijczycy zwrc im rzebiarza albo wypac sto talentw. Kiedy Fidiasz
skoczy swoj prac, Elijczycy orzekli, e sprzeniewierzy on cz zota
przeznaczonego na posg boga, i odesali go do Aten po obciciu mu rk
jako witokradcy. Rzecznik ateski da stu talentw, przedstawiciel
Elidy ich odmawia. W innej kontrowersji retor przekrca dowolnie bio
grafi Ifikratesa, a nastpnie Kimona, syna Milcjadesa, i aby wywoa
wiksz lito i trwog, komponuje, nie zwaajc zupenie na chronologi,
nieprawdopodobn mow oskarycielsk przeciwko Parazjosowi, ktry
niesusznie przemieniony w nikczemnego kata mia podda torturom
swego modela, Olintyjczyka, sprzedanego po klsce do niewoli, aby lepiej
odda cierpienia Prometeusza, ktrego obraz przeznaczy malarz do
wityni Ateny. Jeli zreszt mistrz retoryki rezygnuje z faszowania
historii, to jedynie po to, aby ukada mae powieci detektywistyczne,
w ktrych wystpuj przesadnie scharakteryzowani bohaterowie i peno
jest fantastycznych perypetii. Mwi si w jego szkole tylko o tyraniach
i spiskach, o porwaniach i rozpoznaniach, o nieprzyzwoitociach i okrop
nociach. Syszy si tu procesujcego si ma, ktry obwinia on
o cudzostwo, poniewa bogaty kupiec z ssiedztwa uczyni j sw spad
kobierczyni w hodzie dla jej cnoty; ojca, ktry pragnie wydziedziczy
syna, poniewa nie daje si on skusi perspektyw korzystnego mae
stwa i chce zatrzyma jako on crk bandyty, ktr polubi, ocaliwszy
dziki niej ycie i odzyskawszy wolno; bezbonego, lecz walecznego
onierza, ktry, by skuteczniej zwycia nieprzyjaci, pldruje grb,
pooony w pobliu pola walki i ogaaca go z broni, wiszcej tu jako
zdobycz wojenna; dziewic, ktr porywacze zmusili si do prostytucji,
a ktra zbuntowawszy si przeciw swemu haniebnemu procederowi, za
bia starego onierza w chwili, gdy si do niej zblia, nastpnie ucieka
z domu rozpusty i odzyskawszy wolno otrzymaa w kocu godno
kapanki w jednej ze wity.
Nauczyciele retoryki byli dumni z tych konceptw. W pogoni za
efektem wyobraali sobie, e tym atwiej go osign, im mniej prawdo
podobne i bardziej zagmatwane sytuacje uda im si wymyli i im bar
dziej nieprzecitni bd ich bohaterowie. Warto mowy oceniali w za
lenoci od liczby i ciaru gatunkowego trudnoci, ktre przezwyciyli,
i stawiali ponad wszystko umiejtno przekonywajcego przedstawiania
rzeczy nieprawdopodobnych materias inopinabiles i, eby tak rzec,
wydobywania czego z niczego wzorem Favorina z Arelate, ktry, za
Hadriana, jednego dnia wzbudza zachwyt w suchaczach pochwa Tersytesa, innego za mow dzikczynn pod adresem malarii. Krtko
mwic, retorzy mieszali stale sztuk ze sztuczkami i oryginalno z bra
kiem naturalnoci i kiedy gbiej zastanowimy si nad tym, odnosimy
124
wraenie, e byli oni zdolni ksztaci jedynie kabotynw i m a r n y c h n a

ladowcw. Wprawdzie znaleli si -wrd nas, w ostatnich n a w e t cza
sach, tacy krytycy, k t r z y bior ich w p e w n e j m i e r z e " w obron, d o
wodzc, e ich pedagogika sza w i n n y m k i e r u n k u ni nasza i e, z m i e
rzajc wycznie do wyrobienia w swych uczniach pomysowoci, mieli
prawo sdzi, e jak to powiedzia Aulus Geliusz, im bardziej t e m a t jest
niedorzeczny, t y m wiksz zasug ma ucze, ktry go o p r a c o w u j e " . 4 8
Lecz sama ta koncepcja bya a b s u r d e m 4 9 i zostaa w t e n wanie sposb
oceniona przez ostatnich wielkich pisarzy aciskich.
Seneka potpia system nauczania, k t r y nie przysposabia ludzi do ycia,,
lecz jedynie uczniw do szkoy: non vitae sed scholae discimus.50 P e t r o niusz na pierwszej stronie swojej powieci wyszydza m a m r o t a n i e n a p u
szonych zda, k t r e napeniao klasy szkolne w jego epoce. 5 1 T a c y t stwier
dza ze smutkiem, e ,,tyranobjstwa, rodki przeciwko zarazie, stosunki
kazirodcze m a t r o n , nad ktrymi dyskutuje si w szikoach uywajc wiel
kich sw, nie maj adnego zwizku z forum i e ta przesada urga
prawdzie". 5 2 J u w e n a l i s wymiewa tych rzekomych mwcw, k t r y m
nic nie bije w piersi", t y c h skoczonych osw, tych osw arkadyjskich,
zawracajcych n a m gow swym strasznym Hannibalem i p r z e m w i e
niami, ktre mu ka codziennie wygasza", tych nieszczsnych nauczy
cieli, ktrzy umieraj przytoczeni kapust, ktr sto razy odgrzewali". 5 3 .
Nie bdmy wic bardziej rzymscy ni sami Rzymianie i nie s t a r a j m y si
rehabilitowa systemu, ktrego przeraajc pedanteri potpili najlepsi
z nich.
Oczywicie, jeli ograniczymy si do przygodnego tylko zacytowania
niektrych u t a r t y c h dziwactw tego rodzaju, wzruszymy po prostu r a
mionami. Jeeli j e d n a k m u s i m y je czyta nieprzerwanie w traktacie S e
neki Starszego, ogarnia nas w k r t c e nieprzezwycione uczucie n u d y
i obrzydzenia. I gdy zastanowimy si n a d tym, e na takich w a n i e
jednostajnych m e t o d a c h pedagogicznych, na t a k rozmylnie skompliko
wanych w treci i mudnych wiczeniach, na tego rodzaju faszywych
i pozbawionych zdrowego sensu danych opierao si wysze w y k s z t a c e
nie w Rzymie, wwczas opanowuje nas niepokj o przyszo l i t e r a t u r y
rzymskiej, ktra w poowie II w. n. e. umiera na nadmiar literackoci";.
d r y m y o los cywilizacji, ktrej te pracowite dziwactwa wr zgrzy
biao; przeraa nas myl o wyjaowieniu, na jakie skazana bdzie elita
modziey, pozbawiona wszelkiej s t r a w y intelektualnej poza m a r n y m
i niepoywnym obrokiem, k t r y m j raczyo bajanie tych m a n d a r y n w " .
Z obawy, aby nie by posdzonym o ignorancj, z chci zadziwiania
i olniewania zastpowao si mylenie przypominaniem sobie, ludzki
gos importowanymi z daleka wrzaskami i z gry odmierzonym wyciem,
szczero afektacj, naturalno udawaniem i poz, ktre nie zasugiway
125
nawet na miano nowoci. Przez chorobliw skonno do niezwykoci

i nadzwyczajnoci odrzucano zdrowy rozsdek jako wad, znajomo ycia
jako sabo, a jego wierny obraz jako brzydot. ycie brao ju jednak
nieunikniony odwet na tych renegatach i Rzymian zaczy wreszcie m
czy szkolne bzdury. Najbardziej trzewi wrd nich brali za sztuk
parodi, co napawao niesmakiem i kazao im wtpi i wymiewa si ze
wszystkiego, jak Lukian, lub, jak to czynio posplstwo, nie interesujc
si adnymi przejawami kultury ograniczali swj horyzont do natych
miastowego zaspokajania potrzeb i zaywania przyjemnoci. 54 Najcie
kawsi i najszlachetniejsi zawiedzeni wprawdzie, lecz nie zniechceni
zwracali si do religii po odpowied na pytania, ktre pena tajemnic
rzeczywisto stawiaa ludzkiemu rozumowi, po zaspokojenie potrzeb
duszy, ktrego nie moga da ani wczesna niewystarczajca wiedza, ani
te zmanierowana przez gramatykw i retorw literatura.
V. UPADEK TRADYCYJNEJ RELIGII
Wane zjawisko duchowe dominuje nad yciem epoki Cesarstwa, mia

nowicie pojawienie si religii indywidualnej, bdce rezultatem opano
wania Rzymu przez wschodni mistycyzm. Oczywicie rzymski Panteon
istnieje nadal, pozornie niezmieniony, a ceremonie, ktre od wiekw
odbyway si tu w dniach oznaczonych przez pontifeksw w ich witym
kalendarzu, tocz si dalej zgodnie ze zwyczajem przodkw. Nie przy
ciga jednak Panteon ludzkich umysw i cho ma jeszcze swoich kapa
nw, to brak mu ju wiernych. Religia rzymska ze swymi bogami bez
wyrazu i bezbarwnymi mitami o prostej fabule, podsunitej przez pewne
szczegy latyskiej topografii lub zaczerpnitej po prostu z opowiada
o przygodach, ktre przydarzyy si Olimpijczykom w greckiej epopei,
z modlitwami wyraonymi stylem kontraktw handlowych, suchymi jak
akta sdowe, ze swoim brakiem zainteresowa metafizycznych i obojt
noci na wartoci moralne, z ograniczonym nieciekawie polem dziaania,
ograniczonym do spraw pastwa i polityki mrozia wszelkie porywy
wiary przez swj przemylany chd i prozaiczny utylitaryzm. 55 Moga
ona co najwyej doda odwagi onierzom wobec niebezpieczestw wojny,
a rolnikw wesprze w obliczu szkd, wyrzdzonych przez niepogod,
w mienicym si rnorodnymi barwami Rzymie II w. n. e. stracia ona
jednak wadz nad sercami.
Niewtpliwie gmin nie przesta bynajmniej okazywa najywszego
zainteresowania dla wit bogw, na ktre oyy chtnie kasy publiczne,
*"CZ L r a s t o n B o i s s i e r 0r7P!^7.v n a r l m i a r p m
ftrihrmi7nni
ViorK
nOrt^7
n\iT-3i
126
objaw pobonoci. Wrd rozrywek, k t r y m oddaj si biedni ludzie,

s takie, ktre podobaj im si wicej, poniewa s weselsze, bardziej
56
haaliwe i wydaj si dla nich odpowiedniejsze". Byoby wic bdem
udzi si co do istoty uczu, k t r e wzbudzaj w nich tego rodzaju
obchody; a zwaszcza z ich zamiowania do pijatyk i tacw, ktre corocz
nie towarzyszyy odbywajcemu si nad Tybrem witu A n n y P e r e n n y ,
wyciga wnioski o przemylanej szczeroci ich uwielbienia dla tej
prastarej bogini latyskiej byoby w t y m samym stopniu nierozsdne,
co mierzy zasig i ywotno katolicyzmu w P a r y u na podstawie licz
nego udziau P a r y a n w wieczerzy wigilijnej. Bez wtpienia nie brak
take dowodw, e za cesarstwa mieszczastwo rzymskie cigle jeszcze
wytrwale wypeniao swoje obowizki wobec bogw uznanych przez
pastwo. Na pierwszy r z u t oka wydaje si na przykad, e taki konser
w a t y s t a " jak Juwenalis, ktry popisuje si s w y m w s t r t e m do obcych
zabobonw, jest ca dusz przywizany do ojczystej religii, i mona s
dzi, e ywi dla niej gbokie uczucie, gdy si czyta liczny pocztek XII
satyry, w k t r y m opisa on z cudown wieoci przygotowania do ofiary
ku czci Trjcy Kapitoliskiej. Sodszy jest dla mnie, Korwinie, ni moje
urodziny t e n dzie, w k t r y m otarz na m u r a w i e czeka, odwitny, na
obiecane bogom zwierzta. Prowadz dla Krlowej jagnitko biae jak
nieg; drugie, o podobnym runie, ofiarowane bdzie bogini, k t r a w czasie
walki wkada na siebie zbroj Gorgony libijskiej. Nieco dalej przezna
czona dla Jowisza Tarpejskiego ofiara, swawolc, szarpie i wstrzsa swym
powrozem i gronie nastawia czoo dzielny byczek odpowiedni ju na
otarz, do wityni. Pokropi go si wic czystym winem; wstydzi si on
teraz ssa wymiona swej m a t k i i swymi wyrzynajcymi si rogami trca
pnie drzew. G d y b y m mia duy majtek, mogcy sprosta m y m chciom,
to przyprowadzibym na ofiar byka wikszego ni Hispulla: chc bo
wiem uczci powrt przyjaciela, k t r y peen jest jeszcze lku z powodu
przeytych niebezpieczestw i ktry dziwi si, e jeszcze yje." 5 7
Przeczytajmy jednak uwanie te wspaniae wiersze. Nie ku bogom
wznosi si ich tkliwa arliwo: zwraca si ona do wiejskiego krajobrazu,
ktry stanowi to przygotowywanej ofiary, do zwierzt domowych, ktre
Juwenalis ma w y b r a spord trzody na ofiar i ktrych pikno ocenia
jako waciciel i jako poeta; przede wszystkim wreszcie do przyjaciela,
ktrego niespodziany powrt zamierza poeta uroczycie obchodzi. Za
proszony, czytajc ten powabny i pogodny opis, rozkoszowa si bdzie
z gry woni biesiady, wydanej na jego cze w dowd radoci. Jeli cho
dzi o bstwa, ktre zajmuj dalsze to obrazu, to musz si one zadowoli
albo skromn peryfraz, jak na p r z y k a d Minerwa, albo, jak Krlowa
J u n o n a s w y m zwykym tytuem, albo po prostu czysto geograficznym
127
epitetem, przypisanym Jowiszowi, ktrego witynia na Kapitolu staa,

iak wiadomo, nad Ska Tarpejsk. Sam Juwenalis byby w kopocie,
dyby musia da jakie wyjanienia na temat ich postaci. Rysy ich

zatary si w jego oczach; byli dla niego ju tylko istotami, ktre prze
nis en bloc do mitologii: czy nie pisa bowiem, e w to, i s gdzie
many i krlestwo podziemne, i erd Charona, i czarne aby w otchani
Styksu i e jedna d moe wystarczy do przeprawienia tylu milionw
zmarych w to nawet dzieci ju nie wierz, z wyjtkiem tych, ktre
nie maj jeszcze odpowiedniego wieku, by opaci sobie wejcie do
ani..." s s
W gruncie rzeczy zreszt sceptycyzm Juwenalisa by zjawiskiem
oglnym. Obj on szerokie rzesze ludnoci; ci, ktrzy byli oywieni naj
lepszymi chciami, wskazuj z ubolewaniem na obojtno wikszoci
obywateli dla tych bogw rzymskich, ktrzy maj teraz nogi sptane"
pedes lanatos. Sceptycyzm ten gosiy bez wahania wielkie damy
stolatae ktre ,,za nic maj Jowisza". 59 Podzielali go najwybitniejsi
i najbardziej konformistycznie nastawieni obywatele z czasw Juwena
lisa. Jeli istotnie tacy wielcy panowie jak Tacyt czy Pliniusz Modszy
byli tak jak Juwenalis lub nawet w wikszym stopniu praktykujcy",
to nie byli jednak bardziej ni on wierzcy". Tacyt, ktry by za Domicjana pretorem, a za Trajana konsulem i prokonsulem w Azji, musia
z koniecznoci bra udzia w obrzdach powszechnie uznawanego politeizmu, a jego niech do ydw dorwnuje chyba niechci Juwenalisa.
To wanie upewnia nas o jego ortodoksyjnoci. Jest jednak co, co nas
niepokoi pod tym wzgldem. U tych samych ydw, do ktrych czuje
odraz, nie waha si Tacyt chwali porednio wiary w jednego wiecz
nego i najwyszego Boga, ktrego wizerunkw nie wolno odtwarza
i ktry jest niezniszczalny". W Germanii znw nie kryje swego podziwu
dla barbarzyskiego szczepu, ktry nie godzi si na zamykanie swych
bogw w murach ani na przedstawianie ich w ludzkim ksztacie z obawy,
aby nie urazi ich majestatu, szczepu, ktry woli powici im dla celw
kultowych puszcze i lasy swego kraju i dla ktrego owe tajemnicze
samotnie, gdzie czci swych bogw nie widzc ich, zdaj si utosamia
z samym bstwem". Nie wyraona w sowach, ale oczywista w obu tych
przypadkach sympatia wiadczy, e Tacyt nie by zupenie szczerym
poganinem. 60
Jego przyjaciel Pliniusz Modszy wykazuje nie mniejsze przywizanie
do form religijnych, do ktrych, ze wzgldu na ich staroytno i powag
pastwa, ktre je uwicio, nagi swe obyczaje i podporzdkowa swe
gesty, lecz odmwi im jednoczenie wewntrznego przyzwolenia swej
wiadomoci. Gaston Boissier przytacza jako dowd religijnoci Pliniusza
128
list, w ktrym opisuje on szczegowo swemu przyjacielowi Romanusowi

urok, jaki roztacza w cieniu cyprysw rdo Klitumna i stara witynia,
gdzie Jowisz wydaje swe wyrocznie. 61 Istotnie jest to pena wdziku stro
nica, ale wywodzi si ona z tego samego natchnienia, co wiersze Juwenalisa, ktre dopiero co przytoczylimy. Jest wiea jak one i jak one wy
raa uczucie gbokiego wzruszenia, ktre wywouje w mionikach
natury ogldanie adnego krajobrazu. Nie dba jednak o pobone praktyki,
ktre si na tle tego pejzau odbywaj, i koczy si pociskiem wymie
rzonym w dewotw, ktrzy przybyli tu, aby te praktyki wypeni: Tutaj,
Romanusie, moesz si czego nauczy, bowiem odczytasz tu wiele na
pisw, wyrytych przez tumy ludzi na -wszystkich kolumnach i na kadym
murze ku czci rda i boga. Wiele rzeczy wzbudzi w tobie zdziwienie.
Niektre wywoaj miech. Albo raczej, poniewa jeste dobrze wycho
wany, nie bdziesz si mia z niczego." 62 W innym miejscu swojej ko
respondencji okazuje Pliniusz gotowo wzniesienia, zgodnie z rad wy
roczni, kaplicy Cerery w jednej ze swych posiadoci w Toskanii. Jednake
sposb, w jaki zwierza si ze swego projektu architektowi, wiadczy nie
tyle o czci ku bogini, co o trosce o wiernych. Pliniusz przewiduje kupno
nowej Cerery", poniewa w obecnym posgu, drewnianym i bardzo
starym, brak niejednego kawaka". Przede wszystkim jednak myli
p zbudowaniu kolumnady w pobliu wityni, gdy, jak dotd, odwie
dzajcy nie maj w pobliu adnego schronienia przed socem i desz
czem". 63 Wicej take ni ask Cerery pragnie Pliniusz przychylnoci
swoich osadnikw, i troska, z jak stara si o uatwienie im pielgrzymek,
w tym samym stopniu wiadczy o jego wasnych przekonaniach, co
o przekonaniach Woltera jego pilne staranie o naboestwa religijne
w jego dobrach w Ferney.
Istniej zreszt inne jeszcze dowody, aby wykaza gbok obojtno
Pliniusza Modszego wobec kultw, cho w zasadzie wypenia nakadane
przez nie obowizki. Odczytajmy list, w ktrym oznajmia o swej kooptacji do kolegium augurw. Rado, jak z tego powodu odczuwa, ma
charakter cakowicie wiecki. Zaledwie robi aluzj do witej wadzy,
jak go obdarza ta godno sacerdotium piane sacrum; nie kadzie
take nacisku na niezrwnany przywilej, do ktrego odtd ma prawo,
mianowicie przywilej tumaczenia znakw boskiej woli, pouczania urzd
nikw i samego cesarza o znaczeniu wrb. W posannictwie tym, ktrego
nadprzyrodzone brzemi czowiek pobony przyjby w trwodze i radoci,
najbardziej godne pozazdroszczenia wydaje mu si to, e zostao mu ono
powierzone na cae ycie insigne est quod non adimitur viventi; na
stpnie, e przypado mu w udziale z polecenia Trajana, e uzyska je
w zastpstwie Frontinusa i przede wszystkim e piastowa je nie-
129
gdy tak wspaniay mwca jak M. Tuliusz Cycero. 6 4 Zadowolenie, jakim

si n a p a w a Pliniusz Modszy, nie ma wic w sobie nic religijnego. J e s t
to zadowolenie dworaka, wiatowca, literata, a nie czowieka wierz
cego. Pliniusz Modszy cieszy si, e zosta m i a n o w a n y augurem, prawie
w t e n sam sposb, jak dzisiejszy pisarz czuje si szczliwy z powodu
przyjcia do Akademii Francuskiej; i jeli go dobrze zrozumiemy, to wi
dzimy, e urzdy kapaskie stay si dla rzymskich dostojnikw czym
w rodzaju akademii".
Nawet zapa, jaki wywoywa pocztkowo kult cesarza, ostyg z cza
sem i sta si tylko najnowsz i najlepiej zmontowan czci pastwowej
machiny, ktra sza swoim rozpdem, a ktr opucia dusza. Upadek
Nerona, na k t r y m wygasa rodzina Augusta, zada t e m u kultowi cios
nie do naprawienia pozbawiajc go dynastycznej podpory, a z dynasti
wanie w monarchiach diadochw byo zwizane ubstwienie krlw
(basileis). Parweniusz, ktry mia nadziej stworzy now dynasti,
Wespazjan, symulowa w Egipcie cudotwrcz moc, w Rzymie jednak
nie pozwala na takie o sobie m n i e m a n i e i znany jest dowcip, ktry od
way si powiedzie, bdc w agonii, na t e m a t swojej przyszej apoteozy;
Czuj, rzek miejc si, e wanie staj si bogiem." 6 5 Zamordowanie
jego syna, Domicjana, ktry zapominajc o s w y m pochodzeniu da dla
siebie nawet w Italii t y t u u P a n a " i Boga", dominus et deus, wykazao
niebawem, jak bardzo usprawiedliwiony by ojcowski sceptycyzm. Religia
cesarska przeyaby, by moe, zbrodnie ysego Nerona", gdyby mia
on w r k u dostatecznie dugo i dostatecznie wiele pienidzy, aby wzbo
gaca pretorianw i zjednywa sobie motoch rzymski. U k a r a n i e jego
zbrodni doprowadzio religi do upadku, spostrzeono bowiem, e o ile
rokosze wojskowe mogy obwoywa cesarzy, to wystarczy jeden spisek
paacowy, aby obali wadc, ktrego bosko ona wanie postulowaa.
Za czasw pierwszych Antoninw kult cesarzy pojawia si ju tylko jako
pretekst do hulanki, symbol lojalnoci lub klauzula stylistyczna. Trajan,
zaraz po swoim wstpieniu na tron, ogosi boskim divus zmarego
Nerw, swego przybranego ojca, lecz zatroszczy si o to, aby sprowa
dzi t e n wypadek do skali ludzkiego prawdopodobiestwa. Nie tylko
wic zastrzega zaszczyt apoteozy jedynie dla zmarych, lecz widzia
w
niej najwysz nagrod pastwa dla jego dobroczycw; pozostawiajc
nastpnie swemu chwalcy trosk o dokadne okrelenie laickiego ducha,
k t r y m by oywiony, gdy przystpowa do t e j formalnoci bdcej do
wodem dobrej administracji oglnej, pozwoli Pliniuszowi Modszemu
owiadczy senatorom, e najpewniejszym potwierdzeniem boskoci
zmarego cezara jest jego dobry nastpca certissima divinitatis fides
est bonus successor a do formuy publicznych modlitw, zanoszonych
9
Zycie codzienne w Rzymie
130
do bogw o jego ycie i zdrowie, doda to zastrzeenie, e bd one z pew

noci wysuchiwane tylko wwczas, jeli bdzie zarzdza Rzeczpospolit
dobrze i ku oglnemu poytkowi: si bene rem publicam et ex utilitate
omnium rexerit 66
Byoby niesprawiedliwoci nie uzna szlachetnych pobudek tego ro
dzaju polityki. Ale jednoczenie naiwnoci byoby sdzi, e nadawaa
si ona do poryww i wzlotw. Nie byy to ju te czasy, kiedy to zwy
cizca spod Akcjum, ktry pooy kres wojnom domowym i da Rzy
mowi pokj oraz panowanie nad wiatem, przyjmujc jako wyraz hodu
tytu Augusta, stawa tym samym poza i ponad reszt ludzi i wznosi
si, wrd entuzjazmu tumw i pieni poetw, do rzdu bogw; nie byy
to ju czasy, kiedy atwowierny lud wyobraa sobie, e ledzi na niebie
ponad Rzymem, wzdu torw komety, drog boga-Cezara, swego ojca,
poprzez niebieskie sklepienie; czasy, w ktrych kady, od ostatniego oby
watela do cesarskiego potomka-spadkobiercy tronu, przypisywa opiece
jego syna-Tyberiusza moc oywiajc plany dowdcw i zapewniajc
im niewtpliwe powodzenie, prawie w ten sam sposb, jak w naszych
czasach admira japoski przypisze swoje zwycistwo pod Czuszim ro
zumowi mikada. Teraz osoba i dzieje cesarza zostay sprowadzone na
ziemi. Jeli przez si przyzwyczajenia i nakaz ceremoniau skromni
poddani powoywali si na boski dom" 67 i boskie postanowienia" cezara,
to wikszo zdawaa sobie spraw, e nie byo ju, mwic cile,
domu" cesarskiego, a najwiksi weredycy dajc wyraz swej wdzicz
noci, sawili w cezarze po prostu jego niestrudzon trosk o dobro
68
ludzkoci". Nawet sami cesarze, najwysi sudzy pastwa, uwiada
miali sobie, e zdobycie wadzy jest dla nich ostatnim niejako awansem.
Trajan tak mao dba o otaczanie swych czynw nimbem nadprzyrodzonoci, e tym wicej chlubi si ze swego pobicia Germanw przed
wstpieniem na tron, i wwczas nikt nie mg go jeszcze uwaa za syna
boga: necdum dei filius (erat)l69 Przejrzyjmy zreszt jego Panegiryk;
monarchia, ktr zaoy, jest tu odmalowana na kadej stronie jak naj
lepsza z republik. Miaa w niej powsta, zgodnie z terminologi rzdw
poprzednich, nowa forma rzdu, w ktrej po raz pierwszy, wedug wy
raenia Tacyta, wolno szaby w parze z pryncypatem. Ale przez fataln
kompensat religia cesarska miaa w niej ostatecznie zatraci, w Rzymie przynajmniej i w koach senackich, swoj transcendentno i cakowicie
si zsekularyzowa. I mimo powrotu wiatego despotyzmu z pewnoci
ani drwica poufao Hadriana, ani usuwanie si w cie Antonina Piusa,
ani stoickie poddanie si wyrokom Opatrznoci praktykowane przez
Marka Aureliusza nie rozbudz ju w sercach tego wzruszenia, ktre
wywoywa w nich niegdy kult Augusta.
131
VI. WZROST WPYWW MISTYKI WSCHODNIEJ
Wiara jednake nie zanika w Rzymie, ani si nawet nie zmniejszya.

Wrcz przeciwnie. W miar jak umysy ludzkie z powodu brakw w wy
ksztaceniu, ktre nie miao ju w sobie nic racjonalnego i nie wykazy
wao adnego zwizku z rzeczywistoci, uboay i staway si bezbronne,
religia rozszerzaa pole swojego dziaania, a jej sia rosa. Wiara rzymska
zmienia jedynie swoj orientacj i swj przedmiot. Odsuna si ona od
oficjalnego politeizmu, a schronia w kapliczkach", ktre zakaday teraz
sekty filozoficzne, i w bractwach, gdzie celebrowano misteria wschodnich
bogw. Tu wanie wierni zaspokajali sw ciekawo i znajdowali wy
tchnienie od niepokoju, tu otrzymywali wyjanienie zagadki wiata,
reguy postpowania, wyzwolenie od za i mierci. Tak wic w II w. n. e.
jestemy wiadkami tego paradoksu, e Rzym, w momencie kiedy jego
religia pastwowa przestaa y w ludzkiej wiadomoci, zacz mie
wasne ycie religijne w dzisiejszym znaczeniu tego terminu.
Te przeobraenia, przygotowywane od dawna i majce ogromne zna
czenie, s rezultatem wpyww hellenistycznych, ktrym Rzym od
dwch wiekw ulega nie zdajc sobie nawet z tego sprawy i ktre spra
wiy ostatecznie, e wschodnie dogmaty objawione i pouczenia greckiej
filozofii sploty i zrosy si nawzajem w jedn cao. W epoce, o ktrej
* mowa, filozofia grecka, wygnana ze swych katedr, przyjmuje w Rzymie
posta i nabiera znaczenia religii zarwno w oczach swych nauczycieli,
ktrzy staj si prawdziwymi kierownikami sumie, jak i adeptw, dla
ktrych wyznacza normy dziaania i dyktuje wszystko a do strzyenia
brody i kroju ubrania wcznie. Jeli nawet, jak w epikureizmie, przeczy
ona istnieniu ycia pozagrobowego i skazuje Niemiertelnych na bezczyn
no w midzywiatach, to jednak wyzwala od lku przed mierci i usta
nawia dla swych zwolennikw nabone wita, ktrych bohaterami"
s zaoyciele" epikureizmu i ktre obejmuj te same hymny i te same
ofiary co ceremonie ku czci bogw.70 Jeli nawet jej gosiciele s Grekami
z
Aten lub Rzymianami mwicymi i piszcymi po grecku, to jednak nie
da si ukry wschodniego ta spekulacji, w ktrych pogrona jest jej
dialektyka. Joseph Bidez wykaza, co zawdzicza stoicyzm nie tylko Semitom, ktrzy go propagowali, ale take wierzeniom semickim 71 ; jest
take rzecz pewn, e neopitagoreizm, goszony w Rzymie przez Nigidiusza Figulusa, uleg gbokim przeobraeniom pod wpywem myli
aleksandryjskiej. 72 Z drugiej znw strony podobiestwa, na ktre zwrci
uwag Franz Cumont, pomidzy kultami tak rnymi, jeli chodzi o po
chodzenie, jak kult Kibeli i Atys, Mitry, Baala, Dea Syria, Izydy i Sera
gs
S2
pisa, s zbyt liczne i wyrane, aeby nie spostrzec jakiego wsplnego

dla nich wszystkich ta. Niezalenie od tego, czy pochodz z Maej Azji,
czy z Iranu, z Syrii czy z Egiptu, czy s mskie, czy eskie, czczone
wedug r y t u a w k r w a w y c h czy bezkrwawych bstwa wschodnie",
ktre spotykamy w Rzymie cesarskim, maj cechy identyczne, a ich
koncepcja wykazuje wiele rysw wsplnych i pokrywajcych si wzajem
nie. S to bogowie, ktrzy nie przejawiaj bynajmniej nieczuoci na
cierpienie, przeciwnie cierpi, umieraj i zmartwychwstaj; dotyczce
ich m i t y obejmuj Kosmos i zamykaj w sobie jego tajemnic; s to bo
gowie, ktrych astralna ojczyzna panuje nad wszystkimi krajami ziemi
i ktrzy tylko s w y m wtajemniczonym, ale ju bez rnicy narodowoci
i stanu, zapewniaj opiek zalenie od czystoci kadego z nich.
Prny byby wysiek wysnucia na podstawie czcych te bstwa
podobiestw jakiej okrelonej koncepcji o jednolitej mentalnoci ludw
Wschodu, ktre je stworzyy. P r a w d a wyglda w t e n sposb, e adna
z tych religii o r i e n t a l n y c h " nie dotara do Italii inaczej jak po dugiej
uprzedniej aklimatyzacji w k r a j u greckim lub zgrecyzowanym; sprowa
dzone przez hellenizm, nazajutrz po podbojach Aleksandra, przekroczyy
one granice Italii dopiero po zrzuceniu z siebie najciszego bagau
i przejciu zamiast niego filozofii kosmopolitycznej. 7 3 Std pochodzi jed
nolity koloryt, k t r y m zostay podbarwione, std dostosowanie przy
pomocy symbolizmu, ktrego znaki nie rni si midzy sob ich
poszczeglnych m i t w do idei bstwa powszechnego. Std dalej wypywa
ich zaleno od astrologii, wyranie widoczna zarwno na promienistym
diademie Atysa w Ostii, jak i na wikszoci naszych mithraea, czy te
na suficie wityni Baala w Palmirze, gdzie orze Dzeusa rozpociera
swe skrzyda w kole konstelacji zodiakalnych. Std wreszcie wynika
atwo, z jak Rzymianie uwierzyli w bogw Wschodu, uwierzyli nie
tylko dlatego, e Wschd by l u d n y i bogaty, lecz dlatego, e cywilizacja
hellenistyczna, ktr rwnie Rzym b y przeniknity, zmienia jednolicie
kulty, przybye ze wszystkich krajw Wschodu, na swoj mod i pod
naciskiem wasnych skonnoci duchowych.
W II w. n. e. k u l t y te opanowuj wanie Rzym. K u l t y pochodzenia
maoazjatyckiego zostay tu wprowadzone przez reform, ktr ogosi
cesarz Klaudiusz. K u l t y egipskie, usunite za Tyberiusza, zostay oficjal
nie przyjte przez Kaligul, a witynia Izydy, zniszczona przez poar
w 80 r. n. e., zostaa odbudowana przez Domicjana z wielkim przepychem,
Q czym wiadcz zachowane obeliski, stojce czciowo na placu Minerwy,
czciowo w jego najbliszym otoczeniu, przed P a n t e o n e m , oraz ogromne
posgi Nilu i Tybru, k t r e podzieliy midzy siebie Muzeum Watykaskie
i L u w r . Od poowy I wieku Hadad i Atargatis, bogini syryjska jedyne
bstwa, k t r y m Neron, odrzucajcy wszystkich innych bogw, pozwoli
133
skada cze posiadali w Rzymie wityni, ktr odnalaz P a u l

Gauckler w 1907 r., a ktra znajdowaa si na p r a w y m brzegu Tybru,
poniej Lucus Furrinae, na J a n i k u l u m . J e s t wreszcie rzecz pewn, e
w epoce Flawiuszw wzniesiono wityni M i t r y w Rzymie i Kapui, 7 4
Liczne zgromadzenia, k t r e oddaway cze t y m rnorodnym bogom, nie
tylko wspistniay z sob zgodnie, ale stowarzyszay si nawet dla zjed
nywania sobie nowych wyznawcw. W Ostii czciciele Atysa i Mitry na
byli, jak si zdaje, wsplnym kosztem plac, na k t r y m wznieli obok
siebie swoje budowle kultowe. W wityni J a n i k u l u m bstwa syryjskie
yy w zgodzie z greckimi i egipskimi. 7 5 Pomidzy tymi rnymi religiami
wicej byo podobiestwa i wsplnoty ni rywalizacji. Wszystkie one
byy obsugiwane przez kapanw, cile odseparowanych od t u m u p r o
fanw; n a u k a ich opieraa si na objawieniu, a swj autorytet zawdzi
czali specjalnym strojom i trybowi ycia. Wszystkie te religie nakaday_
na swych mistw obowizek wstpnych wtajemnicze i okresowej,
mniej lub bardziej cisej, ascezy. Wszystkie wykada, kada na swj
sposb, te same spekulacje astralne i monoteistyczne, gosiy to samo
posannictwo nadziei.
Ci, ktrych religie te nie pocigay, ywili do nich wszystkich to samo
uczucie podejrzliwej nienawici. I tak Juwenalis, ktrego nie przestaje
gniewa widok O r o n t u wlewajcego do T y b r u fale swych przesdw,
godzi w nie z ca gwatownoci i bez adnych rozrnie. Poniewa
, Tyberiusz chwyci si pretekstu, aeby na podstawie pewnego cudzostwa,
uprawianego przez wyznawcw Izydy, wygna ich z kraju, Juwenalis
choszcze na rwni wszystkich kapanw wschodnich, ktrych posdza
o szarlataneri i oszustwo, a wic: Chaldejczykw, Kommageczykow,
Frygw, to jest wyznawcw Izydy u b r a n y c h w ptno lniane, z ostrzy
on czaszk, ktrzy przebiegaj ulice w masce Anubisa, miejc si
w duchu z powszechnej skruchy". 7 6 Bez p r z e r w y wraca on do sprawy
bezwstydnego wyzysku, k t r e m u si oddaj, sprzedajc za tust g
lub m a r n y placek" pobaliwo swoich bogw atwowiernym grzeszni
com lub obiecujc, jako obdarzeni d a r e m proroczym i zdolnociami wr
biarskimi, tej adnego chopca-kochanka, t a m t e j wspaniaomylny te
s t a m e n t bezdzietnego bogacza". 7 7 Piorunuje J u w e n a l i s na ich bezwstyd
czy to mwic o p o n u r y m pochodzie ku czci Matki Bogw, z ktrego
w y n u r z a si posta ogromnego eunucha czczonego przez nikczemnych
p o d d a n y c h " 7 8 , czy te o tym, co si dzieje w czasie misteriw, kiedy
flet pobudza zmysy i gdy pod w p y w e m trbki i wina Menady Priapa.
tracc panowanie n a d sob, rozsypuj swe wosy i gono zawodz". 7 9
T r z y m a si on za boki, gdy widzi pokut i umartwienia, jakim poddaj
si bigoci i bigotki w pospnym uniesieniu: jedna w biay dzie i w peni
z i m y " kruszy lody Tybru, aeby si w nim trzykrotnie zanurzy...", a na-
134
stpnie naga i drca" czoga si wzdu pola Tarkwiniusza Pysznego

na zakrwawionych kolanach", inna znw na rozkaz biaej lo" idzie a
w gb Egiptu, aeby zaczerpn w gorcym Meroe wody, ktr zabierze
80
z sob i pokropi ni wityni Izydy".
Ta nieprzychylna surowo nie powinna nas zaskakiwa. Juwenalis
wyraa z ca si swego geniuszu naturaln reakcj starych Rzymian",
konserwatywnych i wrogich wszelkim nowinkom, ktrych kada wy
bujao razia jak jakie ponienie i ktrzy chtnie by pokierowali ru
chem religijnym i uporzdkowali go jak na cywilnej czy wojskowej pa
radzie. Ale, po upywie czasu, jego uprzedzenia musz si nam wydawa
raco niesuszne. Przede wszystkim dlatego, e tylko religiom wschod
nim wypomina on przesdy, ktrych pocztek siga przecie o wiele
dalej ni wkroczenie Wschodu w histori Rzymu, a ktrych dalszy rozwj
toczy si take czsto poza ich obrbem. Zalepiony przez sw zawzito
nie dostrzega nastpnie Juwenalis postpu moralnego, ktry religie
wschodnie pomimo ekscesw i bdw potrafiy osign dziki swojej
arliwoci.
Wrbiarstwo na przykad, do ktrego oywienia przyczynia si nie
wtpliwie wschodnia astrologia, byo zawsze praktykowane w Rzymie.
Jako konsekwencja politeizmu, ktry od czasw Homera nawet samego
Dzeusa uzalenia od wyrokw Przeznaczenia, byo ono nieodcznie
zwizane z auspicjami i wreniem z wntrznoci zwierzt, podejmowa
nym w imieniu pastwa. W II w. n. e. umysy obojtne, a nawet wrogie
obcym religiom uciekay si do tych wrb bez zakopotania i nieufnoci,
a oficjalne wadze tak dalece w nie wierzyy, e karay wrbitw nie
posiadajcych uprawnie. Kiedy wic Juwenalis omiesza adeptw
Chaldejczykw, ktrzy dreli z trwogi na wie o koniunkcjach Saturna,
lub gupi kobiet, ktra bdc obonie chora nie chce przyj poywie
81
nia przed godzin wyznaczon przez Petosirisa" , to woy sobie na
oczy koskie okulary, by nie widzie, e na wszystkich szczeblach spo
eczestwa rzymskiego obojtni i niewierzcy byli pastw atwowiernoci
i obaw, ktre poeta gani u dewotw. Taki na przykad parweniusz, jak
wyzwoleniec Trymalchion, zaprasza swych goci do stou, na ktrym
znajduje si patera przedstawiajca figury zodiaku, chepi si przed za
proszonymi, i urodzi si pod znakiem Raka", wyjtkowo pomylnym,
ktremu zawdzicza to, e trzyma si mocno na nogach i posiada swe
dobra na ziemi i morzu", nastpnie sucha z otwartymi ustami historii
wampirach i wilkoakach, a kiedy na koniec, w czasie nocnej pijatyki,
usysza pianie koguta, niepokoi si i dygoce z powodu tej zej przepo
wiedni. 82 Na wyszym szczeblu drabiny spoecznej jest take wiele nie
mniej wymownych przykadw. Pomimo kilku dyskretnych zastrzee
i przelotnej ironii Tacyt powstrzymuje si przed formalnym poddaniem
135
w wtpliwo prawdziwoci prodigiw", wymienia je tak skrupulatnie

jak jego poprzednicy i wyznaje, e nie omiela si bynajmniej pomija
83
i traktowa jak bajki faktw ustalonych przez tradycj".
Wikszo
ludzi z jego otoczenia drcz te same troski. Swetoniusz jest wstrznity
z powodu snu i cakowicie przekonany, e przegra proces, w k t r y da
si uwika. Regulus, nienawistny przeciwnik w palestrze Pliniusza
Modszego, posuguje si horoskopami i wrbami z trzewi zwierzt, aby
umocni swoj saw i zdoby spadek. Jeli chodzi o Pliniusza Modszego,
to skania si on do odrzucenia dziecinnej w i a r y w sny i wyraa pogld,
cytujc Homera, e w k a d y m w y p a d k u i jakiekolwiek by byy nawie
dzajce nas zjawy senne, najlepsza wrba polega na tym, by broni
swej ojczyzny". Ale jednoczenie niepokoi swoimi sprawami cesarskiego
przyjaciela, konsula Licyniusza Sur, ktry czy w sobie talenty wojsko
wego ze saw kopalni wiedzy, i pyta go na pimie, co naley sdzi
o upiorach i zjawach, wiele dowiadcze bowiem, ktre drobiazgowo
opisuje, skonio go do wiary w ich istnienie. 8 4 List Juwenalisa na ten
t e m a t wystarczy, eby nas uczyni ostronymi wobec jego namitnych
atakw. Gdy czytamy nonsensy, ktrymi jest przeadowany, ogarnia nas
nagle uczucie pobaliwoci dla wrbiarstwa, ktre stoicy starali si
przynajmniej wytumaczy staym dziaaniem Opatrznoci, i dla okultyz
mu oraz magii, ktrymi posugiway si religie wschodnie, aby dopro
wadza dusze do stanu egzaltacji.
Daremnie bowiem odmawialibymy religiom wschodnim wyszoci nad
ogarnit bezwadem teologi, ktr wyrugoway. Bez wtpienia takie
obrzdki, jak taurobolia Wielkiej Macierzy Bogw* czy wystawianie na
widok publiczny i obnoszenie w pochodzie w y r w a n e j z ziemi sosny, ktra
przypominaa o okaleczeniu Atysa, maj w sobie co barbarzyskiego
i bezwstydnego i dlatego mona byo o nich powiedzie, e wydzielaj
jakby jak stch wo rzeni i domu r o z p u s t y " . 8 5 Niemniej jednake
religie, ktre p r a k t y k i te stosoway, wywieray na ludzi krzepicy i do
broczynny wpyw, k t r y sprawia, e wznosili si oni ponad sw wasn
n a t u r . eby si o t y m przekona, wystarczy sign do wietnej analizy,
86
ktr zawdziczamy F. Cumontowi. Religie wschodnie olniewaj swo
ich wiernych wietnoci wit i wspaniaoci procesji; urzekaj ich
penymi rozmarzenia pieniami i podniecaj muzyk; zarwno przez na
picie nerwowe, wywoane dugotrwaym u m a r t w i a n i e m ciaa i mcz
cymi rozmylaniami, jak przez podniecajce, zawrotne tace, jak wreszcie
przez picie oszaamiajcych napojw po dugim okresie abstynencji d
* Ofiary ekspiacyjne z byka (czasami te z baranw i kz) skadane Kibeli
i Atysowi. W Rzymie praktykowano je od czasw Antoninw. Podczas obrzdu
kapan skrapia si krwi ofiarowywanego zwierzcia, co miao oznacza odrodzenie
i byo odpowiednikiem chrztu, (przyp. tum.)
136
one zawsze do wywoania ekstazy, w ktrej dusza wyzwolona z cieles

nych wizw i uwolniona od blu zatraca si w zachwycie". F r a n z C u m o n t
zauwaa susznie, e w mistycyzmie mona si atwo stoczy od wznio
soci do deprawacji". Ale prawd jest take, e z tej deprawacji, zwi
zanej z k u l t a m i n a t u r a l n y m i , pod w p y w e m spekulacji greckiej i r z y m
skiej dyscypliny mistyczne religie wschodnie potrafiy wyoni pewien
idea i wznie si do tych wysokich rejonw ducha, gdzie penia wiedzy,
doskonaa cnota i przezwycienie blu, grzechu i mierci janiej wiet
n y m blaskiem, niby wypenienie boskich obietnic. Jakkolwiek bdna
moga by nauka, zawarta w gnozie" kadej z tych religii, to jednak
pobudzaa ona i zaspokajaa zarazem gd wiedzy u swych wtajemniczo
nych. Do ablucji i oczyszcze rytualnych, k t r e religie wschodnie prze
pisyway wiernym, dodaj one teraz postulat zdobycia spokoju w e w n t r z
nego drog wyrzeczenia i ascezy. P r z e d e wszystkim jednak uczc, e
liturgia nie byaby skuteczna bez pobonoci, uzyskuj one prawo obie
cywania sv/oim mistom szczliwej wiecznoci, ktr posiadaj 7 w niebie
wiecznie odradzajcy si bogowie. Wkrtce daj one pocztek ruchowi
spirytualistycznemu, k t r y pociga duchy buntownicze.
Z jednej strony bowiem najlepsi w Miecie, cznie z tymi, ktrzy
uwaali, e s jak najbardziej dalecy mistyce wschodniej, czuli niejasno,
e boskie aski nie tyle powinno si otrzymywa, co na nie zasugiwa.
Zanim Juwenalis powcignie wybuchy swego gniewu w pogodnym
stwierdzeniu, e czowiek jest droszy bogom ni sobie s a m e m u " 8 7 ,
Persjusz na pocztku drugiej poowy I wieku nie wtpi bynajmniej, e
bogowie ktrych zreszt nie rozrnia wymagaj od niego duszy,
w ktrej rzdz zgodnie prawo wieckie i prawo wite, ducha oczyszczo
nego a co najdalszych zakamarkw, serca penego szlachetnej uczciwo
88
ci" ; Stacjusz za, za Domic Jana, formuuje nastpujcy akt wiary
w wyjtkow si religii indywidualnej: Bdc tak biednym, jak jestem,
w jaki sposb m g b y m spaci swj dug wobec bogw? Nie, nigdy
b y m tego nie osign, nawet gdyby U m b r i a wyczerpaa dla m n i e bo
gactwo swych dolin i gdyby ki K l i t u m n u dostarczyy mi swych biaych
jak nieg bykw; a przecie bogowie niejednokrotnie przyjli ofiar
89
z odrobiny soli i mki, ktr im skadaem na skrawku m u r a w y " . Poeci,
ktrzy s wyrazicielami pogldw swoich wspczesnych, uwaaj wic,
e boa aska jest nagrod za cnot ludzi.
- Z drugiej znw strony w uyciu jzykowym II wieku aciskie sowo
salus, z ktrym niegdy wizao si zazwyczaj jedynie pojcie zdrowia
fizycznego, nabiera znaczenia moralnego i eschatologicznego, zawieraj
cego w sobie myl o wyzwoleniu duszy tu na ziemi i o jej szczliwej
wiecznoci w niebie; rwnoczenie za t r a n s c e n d e n t n a idea zbawienia roz-
137
ciga si coraz bardziej z kultw wschodnich na wszystkie prawdziwie

religijne kierunki staroytnoci rzymskiej. Oywia ona ustanowiony
za Hadriana kult Antinousa, piknego niewolnika bityskiego, ktry
w Egipcie powici swe ycie, aby ocali ycie cesarza. 9 0 Zespala wok
siebie bractwa, w ktrych spotykali si, zwaszcza w Bovillae, za Anto
nina Piusa, dendroforzy Kibeli i Atysa*, 9 1 a take zwyke kolegia po
grzebowe, ktre od czasw Hadriana cz w j e d n y m zgromadzeniu, pod
podwjnym wezwaniem Diany umarych i Antinousa-zbawcy, plebejuszy
i niewolnikw L a n u w i u m . 8 2 Idea zbawienia wywieraa tak wielki urok,
e zarwno jedni, jak i drudzy przyjli dla siebie nazw, w ktrej wyraa
si ta wielka nadzieja: collegium, salutare. Nawet cesarze nie mog ju
uchyli si od tego zniewalajcego wpywu. J a k to wykazuj monety
i posgi z II w . u . e., cesarze, jakkolwiek pragn upodobni si do Olimpij
czykw August do Marsa, ktrego p o t o m k a m i byli zaoyciele Rzymu,
Augusta do Wenus, m a t k i Cezarw i narodu rzymskiego 9 3 - oraz zanu
rzy sw wie bosko w witej fai starych legend aciskich, nie
wierz jednak, aby apoteoza przyznana im protokolarnie przez Senat
wystarczya do zapewnienia im nadprzyrodzonego zbawienia, ktrego
potrzeb odczuwaj podobnie jak inni ludzie. Po wystawieniu przez
Hadriana posgw, wity i miast Antinousowi, a przed wstpieniem
Kommoda do bractwa Mitry, 9 4 Antoninus Pius powiadcza w przejrzy
stych sowach na drugiej stronie monet, e F a u s t y n a Starsza, ona, ktr
straci na pocztku swego panowania i ktrej witynia cigle jeszcze
wznosi na forum swj symboliczny fryz, moga wstpi do nieba tylko
na rydwanie Kibeli, dziki wstawiennictwu Matki Bogw, Bogini Zba
wienia: Mater deum salutaris.9i Tak wic dziki wspdziaaniu mistyki
wschodniej i rzymskiej mdroci rodz si i rosn na gruzach tradycyj
nego P a n t e o n u nowe i podne wierzenia. Wida, jak w onie upadajcego
pogastwa powstaje lub raczej zarysowuje si prawdziwa ekonomika
odkupienia ludzi za spraw ich wasnych zasug i boskiej pomocy. W t e n
sposb dziki zbiegowi okolicznoci, ktry niewierzcy uwaaj za prze
jaw determinizmu, a w k t r y m wierzcy, poczwszy od Bossueta, widz
dziaanie czczonej przez siebie Opatrznoci, Rzym stworzy klimat sprzy
jajcy chrystianizmowi w czasach, kiedy Koci chrzecijaski dosta
tecznie si ju rozszerzy i by do silny, aby zakada tu swoje pierwsze
kolektywne cmentarze i a do stopni t r o n u wznosi przez usta swych
apologetw proby poparte przykadami z ycia wiernych.
* Dendroforzy {dendron drzewo, fero nios) pocztkowo w jzyku kul
towym uczestnicy procesji ku czci Dionizosa lub Kibeli i Atysa nioscy powicone
bstwu symboliczne drzewa, wyrwane wraz z korzeniami; pniej w okresie ce
sarstwa dendroforzy to take zjednoczeni we wasnym cechu robotnicy, ktrzy
mieli za zadanie dostarcza materiay dla budowli publicznych, (przyp. tum.)
138
Warunki ycia
w Rzymie
VII. POCZTKI CHRYSTTANIZMU
Jeli istotnie ani Stacjusz, ani Marcjalis, ani Juwenalis nie podejrze
wali istnienia chrystianizmu, jeli Pliniusz Modszy, ktry zreszt w Bitynii mia zatargi z chrzecijanami, 96 nie czyni w swych Listach adnej
o chrzecijastwie wzmianki, jeli Ta^yt i Swetoniusz mwi o nim
jedynie na podstawie pogosek, pierwszy uywajc obraiiwych epite
tw, co wyklucza wszelk obiektywn znajomo rzeczy, drugi w spo
sb niejasny, wiadczcy zarwno o niedokadnych informacjach, jak
i o braku przenikliwoci autora, 97 to niemniej chrzecijastwo w Rzymie
siga z pewnoci panowania Klaudiusza (4154) 98 , a za Nerona jest ju
na tyle: rozpowszechnione, e wadca ten, zrzucajc na jego wyznawcw
odpowiedzialno za podpalenie Rzymu w 64 r., skazuje je na straszliwe
w swym wyrafinowanym okruciestwie przeladowanie, pierwsze z tych,
jakie dotkny chrzecijastwo, nie niszczc go jednak. Istotnie rozwj
jego w podziemiu postpowa ze zdumiewajc szybkoci, a fakt ten
tumaczy si nie tyle moe znaczeniem stolicy imperium rzymskiego
w wiecie, co znaczeniem w Rzymie kolonii ydowskiej, ktra zaaklima
tyzowaa si tu dziki przychylnoci Juliusza Cezara i ktra od pocztku
okresu Cesarstwa okazaa si tak ruchliwa, e Tyberiusz w 19 r. n. e.
musia potraktowa j z ca surowoci, i zarazem tak liczna, e mg
on wwczas wysa na Sardyni 4 000 ydw za jednym razem. To dziki
niej wanie chrzecijastwo, wyszedszy z Jeruzalem, przenikno do
Rzymu, rozbijajc zreszt jej jedno i przeciwstawiajc sobie wzajemnie
obrocw starego zakonu i zwolennikw nowej wiary. Religia ydw
wywieraa wpyw na wielu Rzymian, ktrych pocigaa wznioso jej
monoteizmu i pikno Dekalogu. Niebawem jednak religia chrzecijaska,
ktra promieniowaa tym samym wiatem, a ktra nadto gosia wspania
e posannictwo odkupienia i braterstwa, zacza zyskiwa sobie wyznaw
cw. Patrzc z zewntrz i z daleka mona byo pocztkowo nie odrnia
obu tych religii i jest na przykad rzecz moliw, e obelgi, rzucane
przez Juwenalisa na ydw, spadaj czciowo na chrzecijan, ktrych
poeta nie odrnia i ktrzy, ze wzgldu na swe posuszestwo boskim
przykazaniom, mogli uchodzi w oczach powierzchownych obserwa
torw po prostu za ludzi przywizanych do ydowskich obyczajw". 99
Jednake po zburzeniu w r. 70 wityni jerozolimskiej i za panowania
pierwszych Antoninw, Koci zacz energicznie odcina si od Syna
gogi i jego propaganda, ktrej nie stay na przeszkodzie adne wzgldy
etniczne, szybko wypara ydowsk.
139
Nie umielibymy oczywicie poda liczby nawrce na chrystianizm

w wczesnym Rzymie, ale bdem byoby ogranicza je do warstw lud
noci ubogiej. Listy w. Pawa pozdrawiajce tych jego braci, ktrzy
nale do domu Cezara in domo Caesaris wykazuj, e Aposto
zdoby sobie uczniw wrd suby cesarza, wrd tych niewolnikw
i wyzwolecw, ktrzy, z pozoru unieni i pokorni, naleeli do najbardziej
wpywowych sug reimu. 1 0 0 Wiele wskazwek skania nas do przypu
szczenia, e w kilka lat pniej Koci rozszerzy swoje wpywy i obj
nimi klasy kierownicze. Tacyt podaje, e Pomponia Grecyna, ona konsula
Aulusa Plaucjusza, zwycizcy Bretoczykw, ktra ya za Nerona
i zmara za Flawiuszw, bya podejrzana o przynaleno do religii
zbrodniczej i obcej", a to z powodu swej surowoci, smutku i aobnego
stroju. Dio Kassjusz i Swetoniusz donosz nam, e Domicjan kaza ko
lejno oskary o zbrodni ateizmu M. Acyliusza Glabriona, konsula z 91 r.,
ktry zosta skazany na mier, a nastpnie swoje stryjeczne rodzestwo:
Flawiusza Klemensa, konsula z 95 r., ktrego zasdzono na kar mierci,
i Flawi Domicyll, ktra zostaa zesana na wysp Pandatari. 1 0 1 Tacyt
wreszcie notuje w swojej Historii, e rodzony brat Wespazjana, Flawiusz
Sabinus, ktry by prefektem Rzymu, kiedy Neron zmieni chrzecijan
w ywe pochodnie, aby owietli swe ogrody, pod koniec swego ycia
wzdraga si przed rozlewem krwi". 1 0 2
Oczywicie aden z tych tekstw nie zalicza formalnie do chrzecijan
wybitnych osobistoci, ktre interesoway wymienionych autorw. Ale
jest rzecz suszn zada sobie wraz z Emilem Mle'em pytanie, czy
Flawiusz Sabinus ze sw powcigliwoci i agodnoci nie zosta pozy
skany dla nowej religii przez mstwo pierwszych rzymskich mczenni
kw 1 0 3 ; jeszcze bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, e to chry
stianizm wanie by t obc, niedozwolon religi, ktr wyrzucano
Pomponu Grecynie, i e z nim si wizay oskarenia o ateizm, podno
szone przeciw wiernym, ktrym wiara nie pozwalaa wypenia obo
wizkw wobec faszywych bogw oficjalnego politeizmu. Zwaszcza
w przypadku Flawiusza Klemensa i Flawii Domicylli prawdopodobie
stwo to powiksza jeszcze fakt, e ich siostrzenica, nazwana jak ciotka
Flawi Domicyll, zostaa, zgodnie ze wiadectwem Euzebiusza, zesana
za zbrodni wyznawania chrystianizmu na wysp Pontia. 1 0 4 Jakkolwiek
by zreszt byo i przypuciwszy nawet, e wraz z niektrymi radykal
nymi krytykami zechcemy przesun do drugiej wierci II wieku ka
takumby Pryscylli, w ktrych przetrwao wspomnienie Acyliuszy Glabrionw, krypt Lucyny, gdzie zostaa odkryta pniejsza grecka inskryp
cja uoona w imieniu jakiego Pomponiusza Grecynusa, oraz grb
Domicylli, ktrej imi wywouje nieodparcie wspomnienie ofiar Domicjana, to jest jednak rzecz niemoliw wykluczy przypuszczenie, e
.40
[poczwszy od koca I wieku miay miejsce gone nawrcenia, o czym

wiadczy zbieno zestawionych faktw, dostrzeona przez De Rossiego. 1 0 5 Dowiedzione jest ponad wszelk wtpliwo, e wiele osb z o t o
czenia monych tego wiata od czasw H a d r i a n a poszo za p r z y k a d e m
nawrconych na wezwanie Chrystusa i powikszyo szeregi jego r z y m
skiego Kocioa".
i Bez wtpienia Koci t e n stanowi w Rzymie jeszcze stale znaczn
mniejszo; mniejszo ta przy t y m cigle bya naraona zarwno na
oskarenia ze strony mas, jak i ,na wrogo ze strony wadzy, nie t y l k o
dlatego, e wyznawcy Jezusa uchylali si od tradycyjnych p r a k t y k r e l i
gijnych, ale take dlatego, e w p a t r z e n i w wizj niebieskiej ojczyzny
zapominali o s w y m ziemskim obywatelstwie i gdy ich pytano o pocho
dzenie, podawali zawsze swe imi chrzecijaskie uchodzili wic za
odstpcw i jawnych wrogw. 1 0 6 J e d n a k e przeladowania, na k t r e n a
raali si z powodu swego nieprzejednanego stanowiska i ktrych ofiar
sta si, za Hadriana, papie Telesfor, byy zbyt sporadyczne, aby ich
cakowicie wyniszczy, a zarazem znoszone ze zbyt wielkim m s t w e m ,
aby nie budzi podziwu w przeciwnikach. I wicej chyba ni Apologie,
ktrych cykl rozpocz za Hadriana Kwadratus, bohaterstwo m c z e n n i
kw, sia chrzecijaskiego Credo i ewangeliczna sodycz, ktr b y o
przepojone ycie chrzecijan, przyczyniay si do ustawicznego szerzenia
si ich wiary. Bowiem nawet ci, ktrzy podkrelaj podobiestwa p o nidzy chrystianizmem a misteriami wschodnimi, zgadzaj si ostatecznie na to, e chrystianizm, wanie w t y c h p u n k t a c h stycznych, religie
107
wschodnie przewysza.
I jake bardzo je przewysza! Bogom greckorzymskiego politeizmu, sprowadzonym ju raczej do symboli, niespreryzowanemu monoteizmowi religii wschodnich przeciwstawia on swoj
n a u k o jedynym, najwyszym i dobrym jak ojciec Bogu. Zamiast b a
wochwalstwa, zagodzonego wprawdzie przez metafizyczn koncepcj
boskiego eteru i wiecznych planet, wprowadza kult zgodny z r o z u m e m ,
volny od bdnych teorii astrologicznych, krwawych ofiar i niepokoj:ych wtajemnicze, k t r e zastpowa c h r z t e m z czystej wody, m o d l i t w a ni i wspln wieczerz. Podobnie jak misteria pogaskie dawa, opierac si na swych witych ksigach, odpowied na wszystkie pytania
lotyczce pochodzenia rzeczy i przeznaczenia czowieka, ale Zbawiciel
ktrego dobr n o w i n " gosi, nie by bynajmniej n i e u c h w y t n y i nie
okrelony, nie gubi si w labiryncie mitologii, lecz objawia w cudownej
ealnoci ziemskiego ycia Jezusa, syna Boga. Tak jak misteria, zapewnia
chrystianizm zbawienie po mierci, lecz, miast je wtrca w milczc
otcha wiecznoci gwiezdnej, wlewa w nie oywcze soki, wprowadzajc
ndywidualne zmartwychwstanie, ktrego zapowiedzi byo z m a r t w y c h
wstanie Chrystusa. I wreszcie, podobnie jak misteria, dawa swoim wier-
Wychowanie, kultura, wierzenia: DiasKi i cienie
111
n y m reguy postpowania, lecz, nie wykluczajc ani kontemplacji, ani

ascezy, ani ekstazy, nie naduywa ich jednak, a moralno koncentrowa
wok miosierdzia i mioci bliniego, ktre nakazyway ewangelie.
To stanowio bez wtpienia o sile przycigajcej nowej religii. Wszyscy
chrzecijanie byli sobie brami i tak si te nazywali. Ich zebrania nosiy
czsto nazw agapy, co po grecku oznacza mio. Stale sobie wzajem
nie pomagali bez rozgosu i bez wyniosoci". Od gminy do gminy t r w a a
ustawiczna w y m i a n a rad, poucze, pomocy m a t e r i a l n e j " , a wszystko
t o " , jak pisze Duchesne, byo oywione jakim i n n y m duchem ni
b r a c t w a pogaskie". O chrzecijanach musiao si wwczas mwi: Jak
prosta i czysta jest ich religia! J a k wielkie zaufanie pokadaj oni w Bogu
i Jego obietnicach! J a k oni si wzajemnie kochaj i jak s szczliwi
w s w y m gronie!" 1 0 8
W II w. n. e. owa rado ewangeliczna ogarniaa jedynie mae grupki,
wydzielone spord olbrzymiej masy ludnoci miasta; bya ona jednak
zaraliwa i cho ogromna wikszo sobie tego nie uwiadamiaa
zacza niewtpliwie przeksztaca tysice istnie. Nie naley o t y m
zapomina, jeli chce si zrozumie ycie w Rzymie w tej epoce. Koci
jest tu jeszcze ledwo dostrzegalny. Niemniej istnieje, dziaa i cho jego
dobroczynne dziaanie nie odbywa si w wietle dziennym, nie moemy
zapomina o tkwicej w nim potencjalnie zbawczej mocy. Pracuje on
skrycie n a d lekarstwem na najgorsze choroby, ktre toczyy cywilizacj
Rzymu. W imi nowego ideau wskrzesza stare, zdyskredytowane i za
pomniane cnoty: godno i odwag osobist, nierozerwalno rodziny,
poczucie p r a w moralnych u modziey i w wychowaniu dzieci; a ponadto
przepaja stosunki midzy ludmi h u m a n i t a r y z m e m , ktrego nie znay
dotd surowe spoeczestwa antyczne. W Rzymie, ktrego pozorna
wielko nie potrafi odtd ukry wewntrznego rozkadu, majcego z cza
s e m doprowadzi do r u i n y jego potgi i roztrwonienia bogactw, w t y m
Rzymie za czasw Antoninw uderza nas przede wszystkim widok t u
m w , rojcych si u stp cesarskiego majestatu, gorczkowa pogo na
pienidzmi, ostentacyjny luksus maskujcy ndz, wspaniao widowisk
patronujcych lenistwu i podniecajcych ze instynkty, czczo rozrywek
intelektualnych, k t r e wyjaawiaj jednych, oraz szalestwo rozkoszy
cielesnej, ktre ogupia innych.
J e d n a k e ani ten udzcy blask, ani te ponure cienie nie powinny
u k r y w a maego wiateka, ktre, sabe jeszcze i drce, zapalio si
w duszach rzymskiej elity jak rodzcy si wit innego wiata.
CZSC DRUGA
SPOSB SPDZANIA CZASU
Rozdzia pierwszy
PODZIA DNIA, WSTAWANIE, TOALETA
Mimo i Rzym pierwszych Antoninw by miastem olbrzymim, kos
mopolitycznym i penym rnorodnych, gbokich kontrastw, mona
sobie jednak do atwo wyobrazi, jak wyglda zwyky dzie prze
citnego Rzymianina". Oczywicie w rekonstrukcj tego rodzaju musi
wkra si zwykle wiele fikcji i dowolnoci. Pominwszy jednak pewne
odrbnoci zawodowe oraz rnice, jakie stwarzay na szczycie i w doach
hierarchii spoecznej bogactwo multimilionerw i ndza biedakw, istnia
o pewne, wsplne dla wszystkich minimum stara, zaj i wolnego czasu,
ktre odnajdujemy, z niewielkimi odchyleniami, w codziennym yciu
wikszoci mieszkacw Rzymu. ycie to tym atwiej jest ledzi i tym
atwiej zaznacza jego zasadnicze momenty, e mimo oglnej skon
noci do konserwatyzmu nie byo ono bynajmniej tak jak nasze ujte
w sztywne ramy nienaruszalnego rozkadu godzin.
I. DNI I GODZINY RZYMSKIEGO KALENDARZA
Od czasu reformy julijskiej z 46 r. p. n. e. kalendarz rzymski, podobnie \

jak nasz, ktry si ze wywodzi, opiera si na czasokresie obiegu ziemi j
dookoa soca. Dwanacie miesicy naszego roku ma ten sam porzdek, (
dugo i nazwy, jakimi je oznaczy geniusz Cezara i roztropno Augusta;
a od pocztku cesarstwa nie tylko kady z miesicy, wczajc w to luty
w latach zwykych i przestpnych, obejmowa t sam liczb dni, do
ktrej my si przyzwyczailimy, ale take wierzenia astrologiczne, prze
nikajce religie i systemy, wprowadziy tu, oprcz dawnego, oficjalnego
podziau na kalendy (pierwszy dzie kadego miesica), nony (pity lub
sidmy dzie kadego miesica) i idy (trzynasty lub pitnasty dzie ka
dego miesica) , zwyczaj podziau na tygodnie zoone z siedmiu dni,
zalenych od siedmiu planet, ktrych ruchy miay rzdzi wszechwia
tem; zwyczaj ten utkwi nastpnie tak gboko w ludzkiej wiadomoci,
10 Zycie codzienne w Rzymie
146
e na pocztku III w. n. e. Dio Kassjusz uwaa go za typowo r z y m s k i 2

i e z jedn tylko zmian podstawieniem dnia Paskiego dies Do
minica, niedzieli, zamiast dnia soca dies solis Sonntag, Sunday
przey, w wikszoci krajw romaskich, dekadencj astrologii i triumf
chrystianizmu. K a d y z siedmiu dni tygodnia dzieli si wreszcie na
dwadziecia cztery godziny, ktrych p u n k t wyjciowy stanowi, nie jak
u Babiloczykw wschd soca, ani te jak u Grekw zachd, lecz
jak dotd u nas rodek nocy, z ktrego powstaa nasza pnoc 3 . Tu
jednak kocz si analogie pomidzy podziaem czasu rzymskiej staro
ytnoci a naszej epoki; aciskie godziny", ktre pojawiy si pno
w rzymskim dniu, cho nosz t sam nazw i tworz t sam cao,
s jednak w rzeczywistoci zupenie czym i n n y m .
Sowo i rzecz byy wynalazkiem G r e k w zwizanym z pomiarem, kt
rego nauczyli si dokonywa pod koniec V w. p. n. e., mianowicie z po
m i a r e m etapw przebywanych przez soce w jego pozornej drodze
poprzez niebo. Zegar soneczny, ktry Meton sporzdzi dla Ateczykw,
skada si z wklsego kamiennego sklepienia polos" (noAo),
po
rodku ktrego wystawao metalowe ostrze rylca, czyli gnomon",
(yvwjLico/j) Z chwil gdy soce wznioso si nad horyzontem, cie rylca
pada na wklso pkuli zwrconej ku zenitowi i wykrela tu, w pla
nie odwrconym, lini dziennego r u c h u " soca. Cztery razy do roku,
podczas letniego i zimowego porwnania dnia z noc oraz letniego i zimo
wego przesilenia, notowano uzyskane w t e n sposb kolejne przemieszcze
nie cienia, ryjc je zaraz w kamieniu, a poniewa krzywa odpowiadajca
jesiennemu p o r w n a n i u dnia z noc pokrywaa si z krzyw porwnania
wiosennego, uzyskiwano ostatecznie t r z y linie koncentryczne, z ktrych
kada podzielona bya nastpnie na dwanacie r w n y c h czci. Wystar
czyo wwczas poczy odpowiadajce sobie p u n k t y trzech rwnolegych
dwunastoma kolejnymi liniami, aby o t r z y m a dwanacie godzin &QOU
horae ktre wytyczay w cigu r o k u bieg soca i ktrych nastpstwo
rejestrowa wiernie polos. Std pochodzi jego nazwa godzinomierz"
wQolyiov, sowo, k t r e zachowuje w aciskim wyrazie horologium (franc.
4
horloge) sens i brzmienie wyrazu greckiego. Za przykadem A t e n inne
miasta hellenistyczne wziy sobie za p u n k t honoru mie swoje wasne
zegary", a ich astronomowie potrafili zastosowa zasad Metona,
uwzgldniajc przy t y m pooenie kadego z tych miast. Pozorny ruch
s.oca zmienia si bowiem zalenie od szerokoci geograficznej danej
miejscowoci, a dugo cienia rzucanego przez rylec (gnomon) na tarcz
(polos) rnia si odpowiednio do tego w k a d y m miecie. W Aleksandrii
wynosia ona tylko trzy pite wysokoci rylca, w Atenach trzy czwarte,
w Tarencie dochodzia do dziewiciu jedenastych, a w Rzymie osigaa
osiem dziewitych. Ile byo miast, tyle trzeba byo budowa zegarw
147
sonecznych. Rzymianie ostatni zdali sobie spraw z koniecznoci posia

dania zegara, a poniewa dopiero w dwa wieki po Ateczykach odczuli
potrzeb liczenia godzin dnia, nauczyli si go robi, tak jak trzeba, dopiero
w sto lat pniej. 5
Pod koniec IV w. p. n. e. poprzestawali jeszcze na podziale dnia na
dwie czci: przedpoudnie i popoudnie. Caa sprawa polegaa wic
wwczas na tym, aby dokadnie uchwyci m o m e n t poudnia. Specjalny
wysannik konsulw obowizany by na t e n m o m e n t czatowa, a spo
strzegszy go, ogosi o t y m zaraz ludowi, ktry wasa si po Forum,
i procesujcym si stronom, k t r e musiay stawi si w sdzie przed
poudniem, aeby proces by wany. Poniewa zgodnie z przepisami
h e r o l d " mia spenia swoj powinno w chwili, kiedy soce zna
lazo si pomidzy mwnicami (rostra) a graecostasis", nie ma wic n a j
mniejszej wtpliwoci, e ustawa, okrelajca jego funkcje, musiaa by
stosunkowo wiea; nie mona byo bowiem mwi o r o s t r a c h " , zanim
nie zostay przybite do mwnic, jako trofeum na pamitk zwycistwa
morskiego odniesionego przez C. Duiliusza w 338 r. p. n. e., rostra, czyli
dzioby okrtw, zdobytych na Antiatach; nie mogo by take problemu
graecostasis, przeznaczonej do przyjmowania poselstw greckich, zanim
pierwsze z nich nie zostao wysane do S e n a t u przez Demetriosa P o liorketesa, co miao miejsce, jak si zdaje, okoo 306 r. p. n. e. 6 W cza
sach wojny z P y r r u s e m nastpi niewielki postp, polegajcy na podziale
kadej z dwch czci dnia na jeszcze dwie czci: poranek i przedpoud
nie (mane i ante meridiem) oraz popoudnie i wieczr (de meridie i supre
7
ma). Jednake dopiero na pocztku pierwszej wojny punickiej, w 263 r.
8
p. n. e., greckie horologion i greckie godziny d o t a r y do Rzymu. J e d e n
z konsulw tego wanie roku, M. Waleriusz Messala, wrd swoich
sycylijskich upw sprowadzi zegar soneczny z K a t a n y i kaza go usta
wi na comitium, gdzie, przez okres czasu duszy ni t r z y generacje,
linie, wyznaczone na tarczy dla innej szerokoci geograficznej, odmie
rzay Rzymianom godziny niezgodnie z rzeczywistoci. P o m i m o owiad
czenia Pliniusza Starszego, e Rzymianie lepo si ich mieli t r z y m a
9
przez 99 l a t , wolno sdzi, e przez t e n dugi okres czasu mniej jednak
uporczywie obstawali p r z y swoim bdzie ni dawniej p r z y swej igno
rancji. Powinni byli przesta interesowa si zegarem sonecznym Messali i w dalszym cigu, jak gdyby zegar t e n nie istnia, kierowa si na
chybi trafi pozorn drog soca ponad budowlami ich placw publicz
nych.
Jednake w 164 r. p. n. e., trzy lata po Pydnie, dziki r o z u m n e j wspa
niaomylnoci cenzora Kw. Marcjusza Filipa Rzymianie otrzymali
pierwszy zegar" specjalnie dla nich skonstruowany i dlatego wanie
mniej wicej dokadny. 1 0 Jeli wierzy Pliniuszowi, przyjli ten dar jako
148
godne pozazdroszczenia dobrodziejstwo. Odkd przez lat trzydzieci le

giony rzymskie stale walczyy na t e r y t o r i u m greckim, najpierw przeciw
Filipowi V, pniej przeciw Etolczykom i Anti#chowi Syryjskiemu, wresz
cie przeciwko Perseuszowi, Rzymianie oswoili si ze zdobyczami kultu
r a l n y m i swoich wrogw i poznali, czasem niewtpliwie ns wasnej
skrze, o ile lepsze s zegary dokadniejsze ni ten, k t r y m si dotd
posugiwali. Byli szczliwi widzc, jak przenosio si je i ustawiao
w ich ojczynie. e b y za zasuy na tak wdziczno, z jak spotka
si Kw. Marcjusz Filip, jego nastpcy, cenzorzy P. Korneliusz Scypio
Nazyka i M. Popiliusz Lenas, podjli jego inicjatyw w r. 159 p. n. e.,
budujc obok zegara sonecznego zegar wodny, ktry mia go zastpowa
w dni mgliste i w nocy. 1 1
J u od przeszo stu lat Aleksandryjczycy posugiwali siew'Spiov cupocxoTcetov^
ktry Ktezibios zbudowa na zasadzie antycznej klepsydry, chcc zara
dzi nieuniknionym wadom waciwego horologium. Zegar t e n zosta
nazwany po acinie horologium ex aqua. Mechanizm zegara wodnego by
bardzo prosty. W y o b r a m y sobie najpierw klepsydr, to znaczy prze
zroczyste naczynie, przez ktre regularnie przepywa woda zawsze w tej
samej iloci, i postawmy je obok zegara sonecznego. W momencie gdy
rylec (gnomon) rzuca cie na krzyw polosu, wystarczy zaznaczy po
ziom, jaki osigna wwczas woda w klepsydrze, przy pomocy kreski,
narysowanej na zewntrznej ciance naczynia. Kiedy cie dochodzi do
nastpnej krzywej polosu", robimy n o w y znak i postpujemy tak dalej,
dopki nie bdziemy mie d w u n a s t u poziomw, odpowiadajcych dwu
n a s t u godzinom dnia, obranego dla naszego dowiadczenia. J a s n e jest
teraz, e nadajc klepsydrze ksztat walca wystarczy naci na niej od
stycznia do g r u d n i a dwanacie linii pionowych, odpowiadajcych d w u n a
stu miesicom roku, nastpnie zaznaczy na kadej z nich dwanacie
poziomw godzin, wykrelonych w t y m s a m y m dniu kadego miesica
i wreszcie poczy przy pomocy krzywej p u n k t y godzin oznaczone na
pionowych liniach miesicy, aby odczyta natychmiast z poziomu wody
na linii danego miesica godzin dnia, ktr w tej samej chwili, gdyby
byo cho troch soca, iga wskazywaaby na tarczy zegara sonecznego.
Zegar wodny, sporzdzony dziki zegarowi sonecznemu, zwalnia od
koniecznoci posugiwania si t y m ostatnim i pozwala przez zwyke od
wrcenie porzdku odczytywania znakw na liniach pionowych miesica
rozcign na noc dzienny podzia godzin. a t w o wic mona zrozumie,
e szybko rozpowszechni si on w Rzymie. Zasada zegara sonecznego
bya tu stosowana albo przy budowie zegarw o ogromnych wymiarach,
jak na przykad na P o l u Marsowym, gdzie August w 10 r. p. n. e. wznis
obelisk Montecitorio jako olbrzymi gnomon, ktrego cie mia wskazy
wa godziny dnia na liniach z brzu, wytyczonych w m a r m u r z e otacza-
149
icego je bruku 1 2 , albo te przenoszona na przyrzdy o coraz mniejszych

wymiarach, tak i w kocu robiono solaria zupenie malutkie, zegarki
kieszonkowe, k t r e oddaway te same usugi, co nasze zegarki w k a d a n e
na rk. W Forbach i Akwilei znaleziono zegarki tego rodzaju, a rednica
niektrych z nich nie przekraczaa trzech centymetrw. Jednoczenie
jednak b u d y n k i publiczne, a nawet domy bogatych wacicieli zaopatry
way si w zegary wodne, coraz bardziej ulepszane. Od czasw Augusta
clepsydrarii i organarii rywalizowali pomidzy sob, jeli chodzi o zrcz
no wykonania i dobr rnych dodatkw do zegarw. Podobnie jak
nasze zegary cienne bij, a inne znw wydzwaniaj kuranty, tak znw
rzymskie horologia ex aqua, opisane przez Witruwiusza, zaopatrzone
byy w pywaki, k t r e przy zmianie godziny wyrzucay w powietrze ka
myki lub jajka albo te wydaway ostrzegawczy gwizd. 1 3
W drugiej poowie I w. i w II w. n. e. b y y one coraz bardziej w modzie.
J a k dzisiaj pianino, tak w czasach Trajana zegary wodne wiadczyy
o bogactwie i dystynkcji swych wacicieli. W romansie Petroniusza,
ktry przedstawia n a m Trymalchiona jako czowieka n a d e r wytwor
nego" lautissimus homo, obecni nie maj kopotu chcc usprawie
dliwi podziw, jaki w nich budzi gospodarz: czy nie ma on zegara
w swej jadalni oraz trbacza, najtego specjalnie w t y m celu, aby syszc
go wiedzia kady, jak cz ycia straci?" Trymalchion jest zreszt
tak bardzo przejty swoim zegarem, e chciaby go z sob zabra na
t a m t e n wiat, i dlatego poleca w testamencie swoim spadkobiercom, aby
wznieli mu okazay grobowiec o 100 stopach (30 m) szerokoci z frontu
i o dwa razy takiej gbokoci z zegarem porodku, aby nikt nie mg
popatrze na godzin, nie bdc jednoczenie zmuszony do odczytywania
jego imienia". 1 4 To szczeglne odwoanie si do potomnoci nie byoby
zrozumiae, gdyby wspczeni Trymalchiona nie byli przyzwyczajeni
czsto patrze na zegar: istotnie, mierzenie czasu wedug godzin weszo
ju w ich zwyczaj. J e d n a k e mylilibymy si, gdybymy sdzili, e Rzy
mianie yli z oczyma utkwionymi w tarcze swych zegarw sonecznych
lub pywaki klepsydr, tak jak my wpatrzeni jestemy we wskazwki
naszych zegarkw. Bynajmniej nie byli oni niewolnikami godzin, tak jak
my nimi jestemy, poniewa ich godziny nie byy ani cile ustalone, ani
te dokadnie sprecyzowane.
Przede wszystkim pewne jest, e zegary soneczne i zegary wodne
bynajmniej nie zgadzay si cile ze sob, Zegar soneczny by o tyle
wierny, o ile jego konstruktorzy przystosowali go do szerokoci geogra
ficznej danego miejsca. Jeli chodzi o zegar wodny, ktrego oznaczenia
byy jednakowe dla wszystkich dni miesica, chocia soce nie wiecio
codziennie tak samo, to ich konstruktorzy nie byli w stanie zapobiec
Pewnym wahaniom, k t r e wprowadzay odchylenia od regulacji, prze-
150
p r o w a d z a n e j wedug zegara sonecznego. Jeli wic kto pyta o godzin,

sysza niestety wiele rnych odpowiedzi jednoczenie, bo, jak to stwier
dza Seneka, byo rzecz niemoliw dowiedzie si w Rzymie dokadnej
godziny; i atwiej tu byo pogodzi midzy sob filozofw ni uzgodni
zegary: horam non possum certam tibi dicere; facilius inter philosophas,
quam inter horologia convenit.15 Godzina rzymska bya wic zawsze tylko
przybliona.
Nastpnie bya to godzina ustawicznie zmieniajca si i jeli si tak
mona wyrazi, sama w sobie sprzeczna. Pocztkowo godziny zostay
obliczone dla dnia w cisym tego sowa znaczeniu; i nawet wwczas,
kiedy zegar w o d n y umoliwi obliczenie godzin nocnych za pomoc
zwykego odwrcenia danych, ktrych mu dostarczy zegar soneczny,
nie mona byo godzin tych ujednostajni. Horologia ex aqua powinny
byy, zgodnie ze sw definicj, by nastawiane, to znaczy oprniane od
dzielnie dla dnia i dla nocy. I tu ju m a m y pierwsz rnic, mianowicie
pomidzy d n i e m kalendarzowym, ktrego dwadziecia cztery godziny
nastpoway po sobie od pnocy do pnocy, a dwudziestu czterema go
dzinami dnia praktycznego, ktry rozpada si oficjalnie na dwie czci,
po dwanacie godzin kada dwanacie godzin dnia i dwanacie godzin
nocy. 1 8
Lecz to nie wszystko. Podczas gdy nasze godziny skadaj si zawsze
z szedziesiciu m i n u t , kada po szedziesit sekund i s dokadnie
okrelone krtk chwil, w ktrej wydzwania je zegar, to b r a k podziau
godzin rzymskich sprawia, e kada z nich rozcigaa si na cay przecig
czasu pomidzy godzin poprzedni a nastpn; t e n przecig czasu nie
by przy t y m niezmienny, lecz nieustannie rozcigliwy w zalenoci od
pory roku, a w granicach jednej doby w zalenoci od dugoci dnia
i nocy. Poniewa dwanacie godzin dnia wyznacza cile gnomon w czasie
od wschodu do zachodu soca, dwanacie godzin nocy musiao mieci
si pomidzy zachodem a wschodem soca; jedne i drugie proporcjonalnie
zmniejszay si, wzgldnie zwikszay, w zalenoci od pr roku. Godziny
dzienne i godziny nocne byy sobie r w n e i odpowiaday naszym godzi
n o m tylko_ dwa razy w roku, to znaczy w czasie porwnania dnia z noc.
P r z e d i po zrwnaniu dnia z noc zmieniay si w stosunku o d w r o t n y m
a do przesilenia letniego wzgldnie zimowego, kiedy to ich wzajemna
rozpito osigaa swoje maksimum. W czasie przesilenia zimowego (25
grudnia), kiedy to dzie liczy 8 godz. 54 min., a noc 15 godz. 6 m i n . go
dzina dzienna kurczya si do 44 4/9 min., godzina nocna natomiast wy
duaa si do 1 godz. 15 5/9 min. W czasie przesilenia letniego sytuacja
si odwracaa, to znaczy godzina nocna si zmniejszaa, a godzina dzienna
odpowiednio zwikszaa.
151
Tak wic w czasie zimowego przesilenia godziny dzienne nastpoway

po sobie w porzdku nastpujcym:
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
- Hora
prima:
od
secunda:
od
od
tertia:
od
uarta:
quinta:
od
sexta:
od
septima:
od
octava:
od
nona:
od
od
dcima:
undecima: od
duodecima:od
7
8
9
9
10
11
12
12
1
2
2
3
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
33
17
2
46
31
15
min.
min.
min.
min.
min.
min.
44
29
13
58
42
min.
min.
min.
min.
min.
do
do
do
do
do
do
do
do
do
do
do
do
8
9
9
10
11
12
12
1
2
2
3
4
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
17 min.
2 min.
46 min.
31 min.
15 min.
44
29
13
58
42
27
min.
min.
min.
min.
min.
min.
W czasie przesilenia letniego natomiast godziny dzienne ukaday si

w ten sposb:
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
-- Hora
- Hora
-- Hora
-- Hora
prima:
od
secunda:
od
tertia:
od
uarta:
od
quinta:
od
sexta:
od
septima:
od
octava:
od
nona:
od
od
dcima:
undecima:: od
duodecima:od
4
5
6
8
9
10
12
1
2
3
5
6
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
godz.
27
42
58
13
29
44
min.
min.
min.
min.
min.
min.
15
31
46
2
17
min.
min.
min.
min.
min.
do 5 godz. 42 min.
do 6 godz. 58 min.
do 8 godz. 13 min.
do 9 godz. 29 min.
do 10 godz. 44 min.
do 12 godz.
do 1 godz. 15 min.
do 2 godz. 31 min.
do 3 godz. 46 min.
do 5 godz. 2 min.
do 6 godz. 17 min.
do 7 godz. 33 min.
Jeli chodzi o godziny nocne, to odtwarzay one cile odpowiedni roz

kad godzin dziennych, z tym, e ich dugo letnia odpowiadaa przesi
leniu zimowemu i odwrotnie dugo zimowa przesileniu letniemu.
Wynikay std konsekwencje, ktre odbijay si gboko na yciu Rzy
mian. Z jednej strony, poniewa przez cay okres staroytnoci sposb
mierzenia godzin, ktrych dugo bya zmienna, nie uleg zmianie i po
zosta empiryczny i niedokadny, ycie Rzymian nigdy nie byo uregu
lowane z tak matematyczn precyzj jak nasze ycie i jak by to mogo
wynika z obrazu, ktry, stosujc nasz metod, zamierzamy nakreli.
Znaczy to, e mimo wielkomiejskiego zaaferowania nigdy nie zatracio
ono pewnej gitkoci i elastycznoci, ktre s nieznane w dzisiejszych
J. DZ
stolicach. Z drugiej znw strony, poniewa czas, w ktrym si ono to

czyo, ksztatowa si rnie w zalenoci od pr roku, miao ono swoje
fazy aktywnoci, ktrych intensywno zmieniaa si wraz ze zmian
dugoci godzin dnia i bya sabsza w miesicach zimowych, a bardziej
oywiona, gdy wracay pikne, soneczne okresy; znaczy to take, e
ycie rzymskie mimo ruchliwoci wielkomiejskiej zachowao cechy
i charakter ycia wiejskiego.
II. WSTAWANIE
Zacznijmy od stwierdzenia, e Rzym cesarski budzi si tak wczenie

jak jaka wioska: o brzasku, jeli nie przed witem. Albo raczej odwo
ajmy si do epigramu Marcjalisa, ktry ju wykorzystaem, a w ktrym
poeta wylicza przyczyny bezsennoci trapicej w jego czasach nieszcz
liwych Rzymian. Od wschodu soca s oni wydani na pastw ogusza
jcych haasw, ktre napeniaj ulice i place: uderzenia motw kotlarzy
mieszaj si tu z wrzaskiem uczniw w szkoach. 17 Dla ochrony przed
gwarem bogaci usuwaj si w gb swych mieszka, izolowanych dziki
gruboci murw i zarolom ogrodw, ktre je otaczaj. Lecz i tu spokj
ich zakcaj gromady niewolnikw, ktrzy maj za zadanie dba o czy
sto domu. Ju o wczesnym wicie na dwik dzwonka chmara nie
wolnikw, z oczyma obrzkymi jeszcze od snu, spada na dom, uzbrojona
w cae mnstwo wiader, cierek (mappae), drabin, uatwiajcych dostp
do sufitu, erdzi (perticae), na kocu ktrych umocowane s gbki
(spongia), mioteek z pir i szczotek do zamiatania (scopae), z ktrych
jedne zrobione s z zielonych gazek palmowych, inne ze splecionych
gazek tamaryszku, wrzosu i polnego mirtu. Rozsypuj oni na posadzk
trociny drzewne, ktre zmiataj nastpnie wraz z pokrywajcym je bru
dem; uzbrojeni w gbki przypuszczaj szturm do pilastrw i gzymsw;,
czyszcz, froteruj, odkurzaj z haaliwym zapaem. Czsto pan domu,
ktry oczekuje jakiego znacznego gocia, wstaje rano, aby ich zachca
do pracy, i jego wadczy, szorstki gos gruje nad wrzaw: Zamie po
sadzk; pamitaj, e kolumny maj si wieci; zdejmij no tutaj tego
wysuszonego pajka; wyczyci mi tu polerowane srebra i rzebione na
czynia!" 1 8 Jeli pan domu zleca trosk o utrzymanie porzdku swemu
intendentowi, to i tak budzi go ten ranny haas, chyba e by tak prze
zorny, jak Pliniusz Modszy, ktry dla zapewnienia sobie ciszy zbudowa
w swej laurentyskiej willi korytarz oddzielajcy jego pokj od po
19
mieszcze, w ktrych odbywa si codziennie ten poranny rozgardiasz.
Na og zreszt Rzymianie wstawali wczenie. W antycznym miecie
owietlenie sztuczne byo zawsze tak ndzne, e zarwno bogaci, jak
153
JL
i biedni starali si wykorzysta moliwie jak najbardziej wiato dzienne.

Kady by gotw podpisa si pod maksym Pliniusza Starszego: y
to czuwa: profecto enim vita vigilia est.20 Nikt wic zazwyczaj nie wy
legiwa si w ku oprcz modych hulakw, o ktrych mwi Aulus
Geliusz, lub pijakw, ktrzy musieli wytrzewie po wczorajszym prze
piciu. 2 1 Ale i ci wstawali dobrze przed poudniem, poniewa pita go
dzina", kiedy to wedug Persjusza decydowali si na wyjcie, koczya
si zazwyczaj przed godz. 11 r a n o . 2 2 Spanie do biaego dnia", k t r e m u
oddaje si Horacy w M a n d e l i 2 3 i na ktre Marcjalis moe sobie pozwoli
tylko w swej odlegej Bilbilis 2 4 , nie przekraczao godziny trzeciej", ktra
w lecie wypadaa mniej wicej okoo godziny 8.
Wstawanie o wicie do tego stopnia weszo w nag, e nawet jeli
kto lea duej, to budzi si zawsze przed witem i w ku zabiera
si do swych zaj przy skpym, migotliwym wietle knota z paku i wo
sku, ktry nazywamy lucubrum, skd pochodz sowa: lucubratio i lucubrare, z ktrych Francuzi wzili swoje: lucubration i lucubrer.2S
Od Cycerona do Horacego, od dwch Pliniuszw do Marka Aureliusza
znakomici Rzymianie oddawali si co zimy t y m p o r a n n y m pracom przy
sztucznym wietle 2 6 ; Pliniusz Modszy za o kadej porze roku, spdziw
szy koniec nocy na intensywnej p r a c y 2 7 , u d a w a si przed brzaskiem
do cesarza Wespazjana, ktry wanie czeka na jego r a p o r t y i prze
glda listy. 2 8
Pomidzy wstaniem z ka a wyjciem z d o m u nie byo waciwie ad
nej przerwy. Wstawanie byo czynnoci prost, szybk, byskawiczn.
Trzeba przyzna zreszt, e sypialnia (cubiculum) ze swymi ograniczo
nymi zazwyczaj w y m i a r a m i , ze swymi szczelnymi okiennicami, k t r e
gdy byy zamknite, pogray j w zupenej ciemnoci, a gdy byy
otwarte, wystawiay pokj na deszcz, soce i przecigi, nie miaa nic
pocigajcego dla swych mieszkacw. Rzadko ozdobiona takimi arcy
dzieami sztuki, jakimi udekorowa swoj sypialni Tyberiusz, wywoujc
t y m niemal skandal 2 9 , posiada ona zazwyczaj tylko takie meble jak ko
(cubile), od ktrego pochodzi jej nazwa, nie zawsze natomiast skrzyni
na u b r a n i a i pienidze (area); dalej krzeso, na ktrym Pliniusz Mod
szy sadza swoich s e k r e t a r z y i odwiedzajcych go przyjaci, a Marcjalis
30
kadzie swj paszcz, i wreszcie naczynie nocne (lasanum) , lub p u
31
c h a r " (scaphium) , ktrego rne rodzaje od zwykego, glinianego
32
33
(matella fictilis)
do srebrnego, wysadzanego drogimi kamieniami
opisane s w u t w o r a c h literackich. Jeli chodzi o ko, to okazao jego

34
r a m i gry, bogactwo wykonania nie odpowiaday bynajmniej wygodzie.
Na jego krzyujcych si pasach bya umieszczona jedna dua poduszka
(torus) i jeden waek (culcita, cervical), ktre b y y wypchane u biednych
sianem lub trzcin, a u bogatych wen strzyon z owiec Leuki w dolinie
154
Sposb spdzania czasu
Mozy lub puchem abdzim. 3 5 Pod spodem jednak brakowao mu odpo

wiedniego m a t e r a c a a na wierzchu bielizny pocielowej. Poduszka
bya przykryta tylko dwoma nakryciami, czyli dywanami (tapetia)
jednym, na k t r y m kad si picy (stragulum)36, i drugim, k t r y m si
przykrywa (operimentum) i k t r y przypomina kodr pikowan
(lodices) lub wielobarwn,
adamaszkow kap na ko (polymita).37
I wreszcie znajdujcy si u podna ka lub, jak mwili staroytni,
przed kiem (ante torum) dywanik (toral) rywalizowa przepychem
z lodices.38
Obecno dywanika na posadzce bya w p e w n y m sensie konieczna.
Rzymianin bowiem, niezalenie od tego, czy o b u t y by w tzw. soleae
kapucyskie sanday, ktrych podeszwa przymocowana bya na podbiciu
za pomoc sznurowade, czy w crepidae pantofle skrzane, ktre pod
trzymywa rzemie, przewleczony przez dziurki, czy w calcei skrzane
b u t y z krzyujcymi si rzemieniami, czy wreszcie w caligae sznuro
wane kamasze, cakowicie zamknite, k i e d y szed spa i ciga swoje
obuwie, musia i boso, bo chocia osania niekiedy swe nogi owijaczami,
nie nosi nigdy czego, co przypominaoby nasze poczochy lub skar
petki. 3 9 Podobnie natomiast jak dzisiaj ludzie Wschodu, nie by przyzwy
czajony do rozbierania si, kadc si do ka, a raczej rozbiera si tylko
czciowo. Zdejmowa mianowicie paszcz, ktry albo kad na wierzchu
jako dodatkowe przykrycie 4 0 , albo te rzuca go niedbale na najblisze
krzeso. 4 1
Staroytni rozrniali dwa rodzaje u b r a : te, ktre si wkada, i te,
ktrymi si nastpnie okrywa. Taka wanie jest rnica pomidzy grecki
mi endumata i epiblemata, a po acinie pomidzy indumenta, k t r e nosi
si noc i dniem, a amictus, ktre n a k a d a si tylko w cigu dnia.
Do indumenta naley przede wszystkim subligaculum albo licium. Nie
s to, jak si to czsto okrela, kalesony, lecz zwyka przepaska na biodra,
zrobiona najczciej z lnianego ptna i zawsze przewizana wok talii.
Pocztkowo byo to, zdaje si, jedyne spodnie u b r a n i e zarwno ludzi bo
gatych, jak i robotnikw fizycznych. Ci ostatni nie mieli na sobie zwykle
nic wicej; ludzie zamoni natomiast owijali si n a d t o w tog, jak to
robili jeszcze za czasw Cezara i Augusta niektrzy zagorzali konserwa
42
tyci, aeby popisa si sw wiernoci dla starych obyczajw. W II w.
n. e. w publicznych miejscach wystpowali w takim stroju tylko atleci. 4 3
N a w e t robotnicy 4 4 przyzwyczaili si ju wwczas nakada na licium t u
nik (tunica), k t r a staa si wwczas indumentum w p e n y m tego sowa
znaczeniu. T u n i k a bya czym w rodzaju koszuli z ptna lnianego lub
weny, zoonej z dwch kawakw zszytych razem. Wkadao si j przez
gow, przewizywao paskiem, a nastpnie ukadao tak, by jedna cz
zwisaa z t y u do wysokoci kolan, druga za spadaa nieco niej z przo-
155
du. 4 5 Moda wprowadzia zreszt kilka w a r i a n t w w ustalonym sposobie

jej noszenia w zalenoci od pci i stanowiska spoecznego. Tunika kobieca
bya dusza ni mska i moga spada a do kostek (tunica talaris).46
Tunika onierzy bya krtsza ni cywilw, zwykych obywateli za
krtsza od senatorskiej. Ta ostatnia ozdobiona bya n a d t o szerokim p u r
p u r o w y m pasem. 4 7 Za cesarstwa Rzymianie kadli czsto dwie tuniki
jedn na drug: t u n i k a spodnia nazywaa si subucula, wierzchnia bya
tunik waciw tunica exterior. Zdarzao si nawet, e osoby wraliwe
na zimno nosiy dwie subuculae zamiast jednej, a czasem trzy, jak na
przykad August, o ile m a m y wierzy szczegom, ktre przytacza Swetoniusz, mwic o dziwactwach tego cesarza. 4 8 Jednake zawsze, zim
tak jak i latem, tuniki m i a y tylko krtkie rkawy, okrywajce zaledwie
ramiona, i dopiero w pnym okresie cesarstwa dugo ich moga by
nie rac przekraczana. 4 9 T y m si tumaczy nie tylko uyteczno
rkawic, ktre wolno byo nosi nawet niewolnikom podczas ostrzejszego
zimna 5 0 , lecz take potrzeba okrycia wierzchniego (amictus), przykrywa
jcego tzw. indumenta.
Okryciem wierzchnim typowo r z y m s k i m za Republiki i w pocztko
w y m okresie Cesarstwa bya toga, ktrej nazwa wie si z czasownikiem
teger.e pokrywa. By to szeroki segment koa z biaej weny o red
nicy 2 m 70 cm i wanie przez to swoje zaokrglenie toga wyrniaa si
spord rnorodnych okry, pochodzcych z greckiego himationu. 5 1
W piknych sowach przeciwstawi niedawno Lon Heuzey antagonistyczne koncepcje, k t r y m na swj sposb daj wyraz te dwa r o
52
dzaje okry".
Grecy ze sw predylekcj do a r c h i t e k t u r y o liniach
prostych pozostawiaj... tkaninie, ktr na sobie drapuj, brzegi proste,
takie, jakie miaa na krosnach", i uzyskuj wspaniae efekty posugujc
si t y m i e l e m e n t a r n y m i formami, ktre odpowiaday prostocie ich gustu
i jasnoci u m y s u " . Etruskowie natomiast, a nastpnie Rzymianie, ktrzy
wczenie wprowadzili w swym budownictwie u k i ktrzy chtnie nada-*
wali wityniom ksztat okrgy, zaokrglili take kty swoich szat.
Uzyskali w ten sposb stroje bogatsze i bardziej majestatyczne, lecz
o wygldzie mniej swobodnym i w rzeczywistoci nie tak p i k n y m " . Z po
wodu tych wanie charakterystycznych swoich cech imponujco obszer
na rzymska toga pod ktr mordercy, nasani przez Mitrydatesa na
italskich mieszkacw Azji od razu rozpoznali swe przysze ofiary, cho
nigdy ich p r z e d t e m nie widzieli 5 3 bya narodowym strojem Rzymian
i pozostaa za cesarstwa ich ubiorem galowym, nieodcznym od wszel
kiego rodzaju oficjalnych wystpie, zwizanych z obywatelsk dzia
alnoci. Toga bya okryciem godnym p a n w wiata: bufiasta, okazaa,
uroczysta, lecz zbyt skomplikowana w s w y m ukadzie i troch przesadnie
pretensjonalna w bezadnym skupieniu swoich fad. Udrapowanie si
156
w ni wymagao nie lada zrcznoci; byo to zadanie tego rodzaju, e

nawet tak mao zalotny urzdnik, jak Cincinnatus, nie wierzy, eby mu
si to udao bez czyjej pomocy, o ktr zreszt t e n wzr antycznej
prostoty zwraca si wycznie do swojej ony Racilii. 5 4 Utrzymanie togi
w naleytym porzdku podczas r u c h u w marszu, w zapale dyskusji,
w wirze zatoczonej ulicy wymagao nieustannej uwagi. 5 5 Unie j e j
brzemi byo nieznonym ciarem. 5 6 Zachowanie jej nieskalanej bia
oci pocigao za sob uciliwe i czste pranie, co prowadzio w k r t c e
do jej zniszczenia i koniecznoci wyrzucenia. 5 7 Tote na prno cesarze
podpisywali zarzdzenia, ktre miay narzuci uywanie togi 5 8 : Klaudiusz
nakaza jej noszenie w trybunale 5 9 , Domicjan w teatrze 8 0 , Kommodus
w amfiteatrze. 6 1 Na pocztku II w. n. e. kady w Rzymie stara si
uciec przed ni na wie, gdzie zamienia j na pallium62 wzorowane na
greckim himationie, na lacerna, ktra jest kolorowym pallium, na
paenula, ktra jest paszczem t a k i m jak lacerna, lecz uzupenionym
k a p t u r e m (cucullus). W samym Miecie podczas towarzyskich obiadw
zastpuje tog tzw. synthesis, ktra czy w sobie prostot tuniki
w swej grnej czci, z obszernoci togi w dolnej. 6 3 Take urzdnicy
w municipiach nie chc ju uwietnia noszeniem togi swych urzdowych
czynnoci, a obywatele maj j na sobie tylko w dzie swego pogrzebu,
na ou mierci. 6 4
Za ycia natomiast wystrzegaj si przed spowijaniem si w ni na
swych oach. Woenie na siebie togi czy te paszcza zwanego amictus,
ktry cieszy si zaraz po niej powszechnymi wzgldami, byo jedyn
czynnoci k t r a przy wstawaniu zabieraa czas i wymagaa niemal t a
kiego samego t r u d u jak t r u d archeologw, zmierzajcych obecnie do j e j
odtworzenia. Jeli kto przypadkiem rezygnowa, jak na przykad edylowie miejscy, z wszelkiego rodzaju amictus, lub jeli odkada na pniej
nuce zajcie umiejtnego owijania si w nie, wwczas by gotowy
w mgnieniu oka. Wystarczyo na przykryciu ka (toral) woy obuwie;
skoro na przykad cesarz Wespazjan woy swoje calcei, to, poniewa
ubiera si byskawicznie i bez niczyjej pomocy, zaraz mg przystpi
do przyjmowania interesantw i wypeniania cesarskich obowizkw. 6 5
Bezporednio niemal po wyjciu z ka Rzymianie tej epoki gotowi byli
do penienia wszelkich funkcji zwizanych z ich publiczn dziaalnoci.
Pierwsze niadanie zastpowaa im
66
wikszym popiechu. Poniewa mieli
do kpieli albo do wasnego balneum,,
urzdzi w swym domu, albo te do
bieraa im wiele czasu.
szklanka wody, poykana w n a j

pewno, e nad wieczorem pjd
jeli byli do bogaci, aby je sobie
t e r m publicznych, toaleta nie za
W P o m p e i znaleziono tylko jedn will, mianowicie will Diomedesa,

w ktrej sypialnia waciciela obejmowaa take zotheca, czyli alkow,
157
zaopatrzon w st i miednic. W opowiadaniu Swetoniusza, ktre poz

wala n a m by obecnym przy wstawaniu Wespazjana, poranna toaleta
.zostaa pominita milczeniem; wwczas za, kiedy jest o niej mowa, tekst,
W k t r y m tene Swetoniusz opowiedzia n a m o ostatnich godzinach ycia
p o m i c j a n a , jest zbyt zwizy, aeby przywizywa do wiksz wag. 6 7
p r z e r a o n y przepowiedni, e pita godzina dnia 18 sierpnia 96 roku,
k t r y rzeczywicie mia sta si dniem jego krwawej mierci, ma mu
przynie nieubagan zgub, zamkn si cesarz w swoim pokoju i przez
cay r a n e k nie opuci ka, gdzie pod poduszk u k r y miecz. Nastpnie,
nagle na faszyw wiadomo, e nadesza ju szsta godzina, cho do
piero co wanie zacza si pita, zdecydowa si wsta i przystpi do
robienia toalety ad corporis curam w ssiednim pokoju. Lecz jego
dworak, Parteniusz, k t r y nalea do spisku, zatrzyma go w pokoju
pod pretekstem, e jaki przybysz chce mu powiedzie osobicie co
bardzo wanego. Swetoniusz nie okreli niestety bliej zabiegw (cura),
k t r y m zamierza podda si Domicjan, kiedy przeszkodzi mu podstp
m o r d e r c w . Jednake zwizo tej wzmianki, atwo, z jak Domicjan
rezygnuje ze swego zamiaru, wiadcz, e bya to rzecz baha; a poniewa
nadto sowo sapo oznaczao zawsze jedynie farb, a uycie myda byo
jeszcze nieznane 6 8 , bz wtpienia chodzio tu tylko o zanurzenie w zimnej
wodzie twarzy i rk. Do tej czynnoci wanie ogranicza si jeszcze w IV
wieku cura corporis, o ktrej opowiedzia wierszem Auzoniusz w u r o
c z y m poemaciku swojej Ephemeris: Niewolniku, dalej na nogi! Daj mi
m o j e pantofle i paszcz mulinowy. Przynie mi amictus, ktry dla m n i e
przygotowae, albowiem wychodz. I nalej mi wody rdlanej, abym
m g umy rce, twarz i oczy":
Da rore jontano abluamManus et os et luminal *
Nastpnie idzie poeta do swojej kapliczki i pomodliwszy si wychodzi

n a poszukiwanie przyjaci.
III. TOALETA RZYMIANINA: TONSOR

Prawdziwa toaleta rzymskich elegantw odbywaa si w II w. n. e.
n fryzjera (tonsor), k t r e m u powierzali oni obcicie brody i uoenie
"wosw. Byo to najwaniejszym zabiegiem cura corporis ju dla Juliusza
Cezara; Swetoniusz nie omieszka przy tej okazji podkreli, e mia on
wymagania dandysa. 7 0 W II w. n. e. panuje pod t y m wzgldem prawdzi
wa t y r a n i a . Jeli si jest do bogatym, by mie wrd swej suby domo-
wej fryzjerw (tonsores), powierza si im swoj osob ju od rana, a take,

jeli trzeba, ponownie w cigu dnia.
Jeli nie mona sobie pozwoli na ten duy wydatek, zachodzi si o r
nych godzinach i tak czsto, jak si to uwaa za potrzebne, do jednego
z niezliczonych zakadw fryzjerskich, ktre pootwierano w miejskich
tawernach, a take po prostu na wieym powietrzu dla bardziej pospo
litej klienteli. 71 Zatrzymuj si tu prniacy na czste i dusze postoje.
Jeli jednak wemie si pod uwag czas, ktry marnuj, i troski, jakie
ich tu drcz, czy omielimy si nazwa prniakami tych, ktrzy
uwijaj si tu bezustannie pomidzy grzebieniem a lustrem: Hos tu
otiosos vocas inter pectinem speculumque occupatos?72 Tum toczcy si
tu od brzasku do godziny smej 73 jest tak wielki, e tonstrina staa si
miejscem schadzek, salonem, plotkarskim gniazdem, niewyczerpan ku
ni intryg, informacji i plotek. 74 Przedstawia ona przy tym obraz tak
zoony i barwny, e mao jest widokw rwnie malowniczych; tote od
czasw Augusta amatorzy malarstwa wydzierali sobie tego typu rodza
jowe obrazki, ktrym rwnych trzeba by szuka chyba w dawnej Alek
sandrii. 75 Nadto obowizujcy tu cennik przynosi tak due zyski, e
w Satyrach Juwenalisa i Epigramach. Marcjalisa powraca wielokrotnie
typ dawnego fryzjera, ktry zrobiwszy majtek przemieni si w czcigod
nego ekwit lub bogatego waciciela ziemskiego.76
Sklepik golarza tonstrina, otoczony jest awkami, na ktrych siedz
czekajcy klienci. Na cianach zawieszone s lustra, przed ktrymi za
trzymuj si chtnie nie konsumujcy" przechodnie, aby przyjrze si
sobie i w razie potrzeby uporzdkowa swe ubranie. 77 Wewntrz, po
osoniciu szat zwyk serwetk du lub ma mappa lub stidariwn,
albo te peniuarem (involucrum) batystowym (linteum) wzgldnie muli
nowym (sindori), pacjent, ktrego kolejka nadesza, zajmuje miejsce
na stoku, a tonsor, wok ktrego cisn si jego pomocnicy, circitores,
obcina mu wosy lub, jeli nie odrosy zanadto od ostatniego razu, ukada
je tylko wedug najnowszej mody. Mod dyktuj panujcy. Z wyjtkiem
79
jednego Nerona, ktry lubi ukada artystycznie swe wosy , wydaje
si, e cesarze zgodnie z tym, jak ich przedstawiaj monety i popiersia,
przynajmniej do Trajana szli za przykadem Augusta, ktry nigdy
nie powici swoim tonsores wicej ni kilka krtkich chwil 80 , hodowali
wic tym samym estetyce goszonej rwnoczenie przez Kwintyliana
i Marcjalisa: byli wrogami dugich wosw i spitrzonych lokw. 81 Na
pocztku II w. n. e. wikszo Rzymian zadowala si zatem zwykym
ostrzyeniem i przyczesaniem, tym bardziej koniecznym, e strzyenie
dokonywane za pomoc elaznych noyc (f orf ex), ktrych dwa ostrza nie
miay porodku wsplnej osi a u podstawy okrgych otworw do chwy
tania, pozostawiao wiele do yczenia i nie mogo unikn nierwnoci,
159
ktre nazywamy zbkami", a ktre w Listach Horacego naraay swe

ofiary na pomiewisko:
Si curatus inaequali tonsore capillos
Occurri, rides...82
Eleganci opowiadaj si wic teraz za fryzowaniem gowy. Hadrian,
jego syn Lucjusz Cezar oraz syn Lucjusza Cezara Lucis Werus, nosz
ju na swych podobiznach wosy sztucznie pokrcone w loki, czy to dziki
umiejtnym ruchom grzebienia (flexo ad pertinent capillo)83, czy te przy
pomocy calamistrum elaznego prta w metalowej oprawie, ktry
ciniflones rozgrzewali w gorcym popiele, a tonsor umiejtnym chwytem
owija wok niego wosy, ktre mia ufryzowa. Na pocztku II w. n. e.
zabieg ten stosowany by powszechnie: poddawali mu si nie tylko mo
dzi ludzie, ktrym nikt nie zamierza z tego powodu czyni zarzutw, ale
take mczyni dojrzali, ktrych rzadkie ju uwosienie nie nadawao
si do takich zbyt ryzykownych i w rezultacie omieszajcych upiksze.
Wida, pisze Marcjalis do Marinusa, ktrego wymiewa, wida, jak
zbierasz z prawej i lewej strony swe rzadkie wosy i przykrywasz by
szczc czaszk puklami ze skroni; lecz oto, wzburzone przez wiatr, ota
czaj teraz twoj ys gow ogromnymi skrtami, ktre rozsypuj si
po obu bokach. Czy nie lepiej byoby, Marinusie, przyzna si szczerze
do swego wieku i by tym, czym si jest: nie ma nic brzydszego na
wiecie ni ysy, ktry si fryzuje..." 84
Z drugiej znw strony zadaniem fryzjera wanie byo wywoa iluzj
modoci, tego przecie oczekiwali po nim klienci. Skrapia wic pracowi
cie uoone pukle farb85 i perfumami, rozprowadza po policzkach
szmink, przykleja na twarzach owe mae krki z materiau, ktre
miay ju to przykrywa nieprzyjemne defekty skry, ju to podnie
blask cery zbyt szarej. Krki te, zwane przez nas muszkami", nazy
wano spienia lunata. To wulgarne przerafinowanie cigno na swych
zwolennikw zoliwe satyry, poczwszy od docinkw Cycerona na temat
wilgotnych strkw (wosw) u pewnych fircykw, jego wrogw86, a
do epigramw miotanych przez Marcjalisa na wspczesnych elegantw:
Karocynusa, ktry pachnie wszystkimi olejkami oowianych soikw,
sprzedawanych przez sawnego perfumiarza Nicerosa87, na Posthumusa,
ktry jest podejrzany z tego wanie powodu, e zawsze pachnie dobrze,
a to znaczy, e pachnie si le, jeli si zawsze pachnie dobrze" 88 , na
Rufusa, ktrego poyskujca fryzura napenia swoim zapachem teatr
Marcellusa, a na czole lni niczym gwiazdy w konstelacjach
muszki". 89
Jednake w epoce, w ktrej jestemy, codziennym zadaniem fryzjera
byo jeszcze obcinanie lub golenie brd. Niewtpliwie zajcie to przy-
160
pado mu w udziale dopiero z czasem. Przez dugie lata Rzymianie, po

dobnie zreszt jak Grecy, nosili brody. Grecy obcili je za przykadem
i na rozkaz Aleksandra. Rzymianie zrobili to dopiero w sto pidziesit
lat pniej. Na pocztku II w. p. n. e. Tytus Kwinkcjusz F l a m i n u s na
swych monetach prokonsularnych, K a t o n Starszy w literackich wzmian
kach odnoszcych si do jego cenzury lub do jego osoby przedstawiani
s z brod. 9 0 Pokolenie pniej zmniejszya si ju liczba ich naladow
cw. Scipio Emilianus kaza si goli codziennie; i n a w e t wwczas, kiedy
to na znak p r o t e s t u przeciw niesprawiedliwym oskareniom, ktrych
pad ofiar, powinien by zaniecha t y c h stara, ani myla z nich zre
zygnowa. 9 1 W czterdzieci lat pniej zapocztkowany przeze zwyczaj
rozprzestrzeni si za spraw dyktatury, jak gdyby duch cywilizacji
hellenistycznej, na ktrej si mimo woli wzorowaa, rozcign swj
wpyw zarwno na podstawy ustroju politycznego, jak i na najdrob
niejsze szczegy codziennego ycia. Sulla nie mia zarostu. Cezar, jego
rzeczywisty nastpca, przywizywa ogromn wag do tego, by pokazywa
si zawsze wieo ogolonym. 9 2 August, kiedy zosta cesarzem, czuby si
le, gdyby nie powierzy swego zarostu brzytwie tensora. 9 3 Pod koniec
I wieku trzeba byo ju naprawd powanych i wyjtkowo przykrych
okolicznoci, eby moni tego wiata pominli dopenienia czynnoci,
ktra staa si dla nich obowizkiem s t a n u : Cezarowi zdarzyo si to po
rzezi jego oficerw, dokonanej przez Eburonw 9 4 , Katonowi z Utyki po
klsce jego partii w Thapsus w 46 r. p. n. e. 9 5 , Antoniuszowi po porace
pod Mutin 9 6 , Augustowi na wie o klsce Warusa. 9 7 Za cesarstwa, od
Tyberiusza po Trajana, cesarze nigdy nie uchybiali t e m u zwyczajowi,
a poddani czuliby si ich niegodni, gdyby nie postpowali pod t y m
wzgldem tak jak oni.
P r a w d mwic Rzymianie poddawali si t e m u zabiegowi jak jakiej
czynnoci r y t u a l n e j . Kiedy po raz pierwszy spadaa pod noycami ten
sora broda jakiego modzieca, miao to charakter ceremonii religijnej:
bya to. tak z w a n a depositio barbae. Z n a m y daty t e j uroczystoci, jeli
chodzi o cesarzy i ich k r e w n y c h : August obchodzi j we wrzeniu 39 r.
p. n. e?B, Marcellus w 25 r. p. n. e., podczas w y p r a w y przeciw K a n t a brom, w ktrej b r a udzia ", Kaligula i Neron w t y m s a m y m czasie,
gdy otrzymywali toga virilis.100 Zwykli obywatele dostosowywali si do
tych zwyczajw ze skrupulatn dokadnoci. I tak zrozpaczeni rodzice
przypominaj na j e d n y m z rzymskich epitafiw, e ich zmary syn do
piero co wanie da sobie ostrzyc brod, majc dwadziecia trzy lata,
101
a wic w t y m s a m y m wieku, co August ; podobnie jak N e r o n powici
zarost swojej depositio w zotej puszce, ofiarowanej Jowiszowi Kapitoiskiemu 1 0 2 , tak te uczyni Trymalchion, ktry pokazuje gociom we
wasnej p r y w a t n e j kaplicy pomidzy s r e b r n y m i poskami L a r w a m a r -
161
murowym poskiem Wenus zot puszk, w ktrej umieci swoj

lanugo.103 Biedni zadowalali si w tym wypadku puszk szklan, po
dobn do tej, jak odkopano przypadkiem w 1832 r. w jednym z antycz
nych domw na via Salaria. 104 W czasach Juwenalisa zarwno biedni, jak
i bogaci wicili t uroczysto odpowiednio do swych rodkw, a nawet
ponad swe moliwoci, zabawami i festynami, na ktre spraszali wszy
stkich przyjaci. 105
Podczas depositio barbae tonsor obcina noyczkami brod, ktr jako
pierwociny trzeba byo ofiarowa bstwu: modziecy, ktrym podbrdek
zdy pokry si zaledwie meszkiem, czekali zazwyczaj niecierpliwie,
a uleci modo i bdzie mona si ogoli. 106 Doszedszy za do pewnego
wieku, byoby rzecz niestosown uchyla si jeszcze od brzytwy, chyba
e si byo onierzem 107 lub filozofem.108 Zaniedbujcych tego obowizku
porwnuje Marcjalis do afrykaskich capw, ktre pas si midzy dwie
ma Syrtami nad brzegami Cinipu. 109 Nawet niewolnicy byli wysyani do
golarzy (tonsores), ktrzy pracowali na wieym powietrzu 110 , chyba e
ich pan, przez oszczdno, zaprosi swego wasnego fryzjera, aby wy
prbowa na ich skrze sw rk, jak to robili prokurenci Hadriana na
terenie jego kopalni w Vipasca. 111 Nikt bowiem nie goli si sam. Rzy
mianie rozporzdzali narzdziami tak niedoskonaymi i tak prymitywn
technik, e byli zmuszeni powierza si dowiadczonej rce specjalisty.
Wprawdzie archeolodzy znaleli wiele brzytew w ruinach prehistorycz
nych lub etruskich, natomiast rzecz na pozr paradoksalna nie
wydobyli ich wcale lub bardzo niewiele w rzymskich wykopaliskach.
Stao si to z tej przyczyny, e brzytwy okresu terramare i etruskiego
byy z brzu, rzymskie natomiast, zarwno waciwe brzytwy (novaculae),
jak i noe, ktrymi posugiwano si przy goleniu i obcinaniu paznokci
(cultri lub cultelli), byy elazne i zostay przearte przez rdz. Te
ferramenta nazwy tej uywano dla wszystkich ich rodzajw byy
narzdziami kruchymi i nietrwaymi. Nie to jednak byo ich najwiksz
wad. Na prno tonsor ostrzy je na zakupionej w Hiszpanii osece
laminitana112, ktr zwila swoj lin113, ostrze nie przesuwao si
z tego powodu mniej bolenie i z wikszym skutkiem po skrze, ktra
nie bya przedtem pokryta pian z myda ani te natarta oliw. Jedyny
tekst, ktry, o ile wiem, przynosi troch wyjanie dotyczcych tych
szczegw, ustala, moim zdaniem bezsprzecznie, e jedynym pynem,
ktry stosowa fryzjer przed goleniem twarzy swego klienta, bya po
prostu zwyka woda. Przypominamy sobie zabawn anegdot, w ktrej
Plutarch odmalowa rozrzutno M. Antoniusza Kretykusa, ojca Anto
niusza Triumwira. Pewnego dnia przyby jeden z przyjaci tego rozrzutnika, aby go baga o poyczk. Antoniusz Kretykus musia wyzna,
e ona, ktra miaa si na bacznoci przed jego marnotrawstwem i trzy11 Zycie codzienne w Rzymie
lt>2
maa sw sakiewk szczelnie zamknit, nie zostawia mu ani asa przy

duszy. Aeby w y b r n z tej sytuacji i zadowoli przyjaciela, uciek si
ogoocony z pienidzy Antoniusz do podstpu. Nagle kae on jednemu
ze swych niewolnikw przynie mu wody w srebrnej misce. G d y tylko
speniono jego polecenie, zabiera on misk i zwila sobie brod, jak gdyby
chcia, by go ogolono. Nastpnie, odsyajc niewolnika pod jakim p r e
tekstem, wrcza s r e b r n e naczynie przyjacielowi, ktry odchodzi figiel
zosta spatany. Oczywicie podstp Antoniusza K r e t y k u s a jest zrozumia
y tylko wwczas, jeli si przyjmie, e tonsor przed goleniem nie mia
nic innego do zrobienia, jak tylko zmoczy mu twarz zimn wod. 1 1 4
W tej sytuacji tonsor musia by obdarzony rzadk zrcznoci. Tote
dopiero po dugiej praktyce u p a t r o n a i dugim posugiwaniu si stpio
nymi brzytwami w charakterze terminatora, uzyskiwa ucze prawo
otwarcia wasnego zakadu. 1 1 5 Zawd jego by jednak najeony t r u d n o
ciami i wymaga ryzyka. Wirtuozi w s w y m fachu uzyskiwali wkrtce
rozgos, ktrego nie wahali si opiewa w swych wierszach poeci. Marcjalis na przykad uoy na cze niejakiego P a n t a g a t h u s a nastpujcy
subtelny epigram: W grobie t y m spoczywa z m a r y w kwiecie wieku
Pantagathus, rado i bl swego mistrza, t a k samo biegy w strzyeniu
zwichrzonych wosw ostrzem, ktre ich ledwie dotykao, jak i w wyga
dzaniu zaronitych policzkw. O ziemio, daremnie mu bdziesz sodka
i lekka, jak trzeba; nigdy nie moesz by lejsza i sodsza ni jego rka
artysty." 1 1 6 Niestety P a n t a g a t h u s nalea do elity w swoim zawodzie,
wikszo jego kolegw daleka bya od ubiegania si o podobn zrczno.
Uliczni fryzjerzy zwaszcza naraali swoj ubog klientel na najprzykrzejsze zawody. Wystarczy m o m e n t nieuwagi z ich s t r o n y lub jaki
incydent na ulicy, aeby pod wpywem potrcenia l u b nieprzewidzianego
trafienia jakim przedmiotem zbaczaa r k a golarza, co pocigao za sob
zranienie klienta. W czasach Augusta juryci uwaali za przezorne ustali
odpowiedzialno za takie zranienia i przewidzie sankcje pienine. 1 1 7
Na pocztku II w. n. e. nie zaznaczy si aden postp pod t y m wzgldem,
a klienci golarza mieli, jak zwykle, dwie drogi do wyboru: albo podda
si zabiegowi p r z e p r o w a d z a n e m u ostronie, ale wlokcemu si bez koca,
albo te narazi si na mniej lub bardziej gbokie blizny przy goleniu
szybkim, ale niebezpiecznym i b r u t a l n y m . Najsawniejsi golarze grzeszyli
nieprawdopodobn wprost powolnoci. August stara si jako t e m u za
radzi, rozwijajc w czasie golenia jaki rkopis lub biorc do rki rylec
i tabliczki. 1 1 8 W sto lat pniej ta powolno golarzy bya cigle jeszcze
przedmiotem wesoych artw: Podczas gdy fryzjer jedzi brzytw po
twarzy Luperkusa, druga broda wyrasta jego klientowi..." 1 1 9 Golarzem
moim by m o d y chopiec o tak wielkiej zrcznoci, e przewysza n a w e t
Thalamusa, golarza Nerona. Pewnego dnia wypoyczyem go Rufusowi,
163
aby mu wygadzi policzki. Na jego polecenie tak gorliwie zaj si

kadym woskiem, tak pilnie sucha r a d zwierciada, e w kocu m j
golarz wrci do m n i e z dug brod..." 12
U wikszoci fryzjerw mczarnia trwaa wprawdzie krcej, ale bya
boleniejsza. Kto nie ma ochoty zstpi w k r t c e w m r o k i Styksu, nie
chaj ucieka, jeli zachowa cho troch zdrowego rozsdku, przed gola
rzem Antiochem. Z mniejszym okruciestwem noe kalecz ramiona
fanatycznych wyznawcw Kibeli, kie'dy szalej oni przy wtrze m u z y k i
frygijskiej. agodniej Alkon nastawia sw rk chirurga zamane koci.
Tych wszystkich szram, ktre zliczy moecie na moim podbrdku
a jest ich tyle, ile nosi na sobie twarz starego piciarza nie zrobia
mi moja ona, jakkolwiek straszna jest w gniewie ze swymi pazurkami,
lecz elazne ostrze Antiocha i jego rka zbrodniarza. Wrd wszystkich
istot jedynie kozio jest inteligentny. Nie rozstaje si ze sw brod, aby
unikn kata..." m Zadranicia te byy tak czste, e Pliniusz Starszy
zachowa n a m recept, zreszt odraajc, na plaster, ktry naleao
naoy w wypadku tego rodzaju krwawie: by to opatrunek z pajczy
ny zanurzonej w oliwie i occie. 1 2 2
eby powierzy si golarzowi, trzeba byo n a p r a w d nie lada odwagi;
zastpujc wic jedn niewygod drug niewygod i jedno cierpienie
drugim cierpieniem, Rzymianie woleli czsto jak na przykad G a r gilianus, ktry dry, u Marcjalisa, przed golarzem 1 2 3 udawa si ka
dego r a n k a 1 2 4 do tzw. dropacisty i kaza si smarowa specjaln maci
do usuwania wosw (dropaa:) 1 2 5 , sporzdzon z ywicy i smoy, albo te
naciera psilothrum126, wycigiem z biaej winoroli, lub najrozmaitszymi
pastami na podkadzie z ywicy bluszczu, tuszczu osa, koziej ci, krwi
nietoperza, proszku ze mii opisu adnej z nich nie darowa n a m Pli
127
niusz Starszy.
Rzymianie woleli nawet, zgodnie z zaleceniem Pliniu
sza, czy ich stosowanie ze zwykym u s u w a n i e m wosw 1 2 8 , i podobnie
jak obecnie kobiety, a niegdy sam Juliusz Cezar, kaza sobie wyrywa
129
zarost szczypcami volsella.
Niektrzy eleganci posuwali sw wy
trzymao a do tego stopnia, e prosili fryzjerw, aby stosowali im na
twarzy jednoczenie, w zalenoci od miejsca: noyce, brzytw lub
szczypce do depilacji. Wychodzc z fryzjerni mogli wic usysze o sobie:
Cz twoich policzkw jest ostrzyona, cz ogolona, a cz zdepilowana. Kt wic, widzc ci, mgby sobie wyobrazi, e to jedna i ta
sama g o w a ? " 1 3 0
Lecz na pocztku II wieku wikszo Rzymian zacza le znosi usugi
fryzjerw. Skoro wic cesarz Hadrian, czy to dlatego, e chcia, jak
twierdzi jego biograf, u k r y brzydk szram, czy te z tego powodu, e
po prostu zapragn zrzuci nieznone jarzmo, zdecydowa zapuci sobie
brod, ktra wije si wok jego podbrdka na monetach, popiersiach
u*
it
i posgach, poddani jego i nastpcy z ochot poszli w jego lady; i odtd

to, co od dwch i p wieku byo w Rzymie najwaniejsz czci cura
corporis mczyzn, zniko na sto pidziesit lat z ich rozkadu dnia, nie
pozostawiajc po sobie ni ladw, ni alu.
IV. TOALETA MATRON Y RZYMSKIEJ: ORNATRIX

Tak przedstawiaa si toaleta Rzymianina. Jest to jednak dopiero po
lowa zagadnienia. eby omwi drug jego poow i by obecnym przy
wstawaniu i ubieraniu si Rzymianki, trzeba przej do niej i na duszy
czas zmieni dekoracj.
Przypominamy sobie zabawny rozdzia Fizjologii maestwa, gdzie
s rozwaane naukowo i najpowaniej w wiecie plusy i minusy rnych
systemw, wrd ktrych musz maonkowie wybiera, aeby zachowa
harmoni swego maeskiego wspycia: albo jedno ko w jednym
pokoju, albo dwa ka w tym samym pokoju, albo dwa ka i dwa
pokoje. Balzac zgadza si na pierwsz ewentualno, woli ostatni, a wy
klucza absolutnie kompromis ek bliniaczych. Okazuje si, e w ten
sposb bezwiednie skodyfikowa nasz wielki pisarz zwyczaje, ktre pano
way w cesarskim Rzymie.
Cubicula z dwoma kami znaleziono w jednym tylko przypadku,
mianowicie na pierwszym pitrze jednego z domw, wieo odkopanych
w Herkulanum. Moliwe jest przy tym, e naleay one do obery,
a wobec tego nie ma dowodu, e dwa ka przeznaczone byy dla ma
estwa. Jeli chodzi o teksty, to powiadczaj one obecno wielu ek
razem tylko w cenakulach przeludnionych z powodu odnajmowania pokoi
sublokatorom. Wszdzie poza tym ofiarowuj maonkom wsplnot oa
maeskiego (lectus genialis) albo rozdzia na dwa rne pokoje dla jed
nego i drugiego z maonkw. Maestwa opowiaday si zazwyczaj za
pierwsz lub drug kombinacj zalenie od moliwoci mieszkaniowych,
to znaczy od ich rangi spoecznej. Ludzie biedni i proci mieszczanie,
ktrzy nie maj u siebie miejsca do odstpienia, nie wyobraaj sobie
maestwa poza wsplnym oem, a Marcjalis na przykad, ktry w jed
nym z epigramw udaje, e przyjmuje rk starej bogaczki pod wa
runkiem, e nigdy nie bd spa razem:
Communis tecum nee mihi lectus erit
rozczula si w innym nad tkliwoci, ktr okazywali sobie Kalenus
i Sulpicja podczas ich pitnastoletniego zwizku, i bez wikszego wstydu
wywouje obraz miosnych igraszek, ktre widziao ich oe maeskie"
15
i lampa obficie zroszona perfumami Nicerosa". m Wielcy panowie nato

miast urzdzali swe ycie w ten sposb, e zarwno m, jak i ona mogli
korzysta w domu z penej niezalenoci. Tak wic Pliniusza Modszego
jak samego w pokoju, w ktrym budzi si
n ie widzimy nigdy inaczej,
okoo pierwszej godziny, rzadko wczeniej, rzadko pniej", i w ktrym,
korzystajc z ciszy, samotnoci i mroku, panujcego wok jego ka,
za zamknitymi okiennicami, czuje si wolny i jakby oddany sam sobie,
aeby do woli rozmyla i tworzy. 133 Wyobramy sobie, e tymczasem.
jego Kalpurnia odpoczywa lub wanie wstaje w innym pokoju, tym,
w ktrym czy ich mio, kiedy ona goci pod jego dachem, i do kt
rego na prno same nogi go nios, gdy jej nie ma tak jakby bya
jeszcze przy jego boku. 134
Najwyraniej byo w dobrym tonie w wczesnych sferach wyszych
posiada wasny pokj, a parweniusze starali si pod tym wzgldem
naladowa monych. Petroniusz nie omieszka zanotowa tej skonnoci
w swoim romansie. Trymalchion puszy si przed gomi z powodu
ogromnych wymiarw mieszkania, ktre kaza sobie wybudowa: Oto
mwi on, stawiajc kropk nad i oto mj wasny pokj, w ktrym
pi", po czym robic oko w kierunku swej ony, pokazuje dalej, gdzie
mieci si gniazdo tej miii". 135 Tylko e Trymalchion udzi si albo
przed nami blaguje. Natura zawsze cignie wilka do lasu. W praktyce
jeden z dwch pokoi, ktre poleci zrobi swemu architektowi, pozosta
wa nie zajty. Cokolwiek by twierdzi, nie spa nigdy w swoim pokoju,
lecz dzieli w innym oe z Fortunata. Jak owi mowie, ktrzy w towa
rzystwie zadaj sobie wiele trudu, by zwraca si do swoich on w dru
giej osobie liczby mnogiej i nagle wymknie im si jaki zwrot per ty",
tak on naiwnie zaprzeczy sam sobie w momencie, kiedy to w przypywie
skatologicznych zwierze nie zawaha si przypisa swojej bezsennoci
haaliwym dwikom, ktre, lec obok niego, wydaje jego gruba po
owica: miejesz si, Fortunato, ty, ktra przez te koncerty nie poz
136
walasz mi oka zmruy w nocy".
Zreszt obojtne, czy kobieta rzymska spaa we wsplnym pokoju, czy
te we wasnym, toaleta jej wygldaa bardzo podobnie jak toaleta ma.
Jak on, miaa na sobie w ku swe spodnie ubranie: przepask na biodra,
stanik (strophium, mamillare) lub pasek (capetium), tunik lub tuniki,
a czasem nawet, ku wielkiej rozpaczy ma wierzchnie okrycie. 127
Jak on zatem, wstajc musiaa tylko woy siedzc na ku swe sanday,
a nastpnie zarzuci na siebie wybrany amictus; mycie odbywao si
w sposb bardzo pobieny. W oczekiwaniu na czas kpieli najwaniejsz
czci cura corporis zarwno dla kobiety, jak i dla mczyzny byy za
biegi, ktre dzi uznalibymy za drugorzdne; jeli chodzi o porann
toalet, to kady ranek Rzymianki z epoki cesarstwa wyglda tak samo
\J\J
jak dzi ranek kobiet Wschodu: sdziy one, e zbytek jest rzecz najniezbdniejsz.
Prawnicy, ustalajcy spisy inwentarzowe spadkodawczy, pomagaj
nam najlepiej uszeregowa rnorodne pola, na ktrych Rzymianki roz
wijay swoj kokieteri. Dziel oni przedmioty osobiste, ktre Rzymianki
zostawiay po sobie w spadku, na trzy kategorie: toaleta (mundus muliebris), ozdoby (ornamenta), garderoba (vestis). W rubryce vestis wyliczaj
rne rodzaje szat, ktrymi okryway si Rzymianki. Do toalety, sucej
do zachowania czystoci (mundus muliebris est quo mulier mundior jit),
odnosz si jej miednice (matellae), zwierciada (specula) z miedzi, srebra,
a nawet ze szka powleczonego nie rtci, lecz oowiem, oraz, o ile jest
do bogata, by gardzi gocinnoci publicznych kpielisk, jej wasna
wanna (lavatio). Jeli chodzi o ornamenta, to w ich skad wchodz przy
rzdy i wyroby, ktre su do upikszenia kobiety poczwszy od
grzebieni, szpilek i klamer a do pachnide, ktrymi naciera skr, i biu
terii, ktr si zdobi. Zupenie zrozumiae jest, e w porze kpieli czya
mundus i ornamenta, toalet i upikszanie si, natomiast rano, gdy wy
chodzia z ka, mogo jej wystarczy wystrojenie si": ex somno statim
ornata non commundata.138
Zaczynaa wic od uporzdkowania swoich wosw. W naszej epoce
nie bya to sprawa baha. Od dawna ju matrony zarzuciy prostot
uczesania z okresu Republiki, na krtko przywrcon do ask za cesarza
Klaudiusza, kiedy to gadki przedzia rozdziela z przodu wosy, upite
z tyu w kok. Nie wystarczay im ju nawet sploty spitrzone nad czoem
w pukle, ktre widzimy u Liwii i Oktawu na niektrych popiersiach.
Z Messalin pojawiy si fryzury wyszukane i skomplikowane, charakte
rystyczne dla ikonografii kobiecej epoki Flawiuszw. Jeli w latach na
stpnych damy dworu, ktre nadaway ton Marcjana, siostra Trajana,
Matidia, jego siostrzenica opary si temu, to niemniej zachoway
zwyczaj upinania swoich wosw w diademy wysokie jak wiee. Spjrz,
pisze Stacjusz w jednej ze swoich Sylw, spjrz na wietno tego wy
niosego czoa i pitrzce si nad nim wosy." 1 3 9 Juwenalisa znw bawi
kontrast pomidzy maym wzrostem pewnej elegantki a pretensjonaln
jej fryzur ktra wznosi si bez koca. Ile nawarstwionych piter!
Ile splotw w tej budowli, ktr obarcza sw gow. Z przodu mona
by j wzi za Andromache. Z tylu zmniejszya si w mgnieniu oka: to
140
jaka inna kobieta."
Podobnie jak ich mowie nie mogli uwolni si od golarza, tak Rzy
mianki nie umiayby si obej przy wznoszeniu takich monumentalnych
konstrukcji bez zrcznych fryzjerek ornatrices, ktrych liczne epitafia
podaj nam czas i domy, gdzie byy zatrudnione. Kobiety rzymskie po
wicaj fryzjerkom tyle czasu, co mczyni swemu golarzowi i, nie
167
mniej ni oni, musz tu cierpie, zwaszcza jeli jak Julia, o ktrej

wspomina Makrobiusz, ka sobie bezlitonie wyrywa siwiejce wosy. 141
Zajcie ornatrix nie byo bynajmniej synekur. Czsto te drczycielki
staway si mczennicami. Wystarczyo, e ich pani znuona wiecznie t
sam poz spostrzega, e rezultaty tylu trudw pozostawiay jeszcze wiele
do yczenia. Epigramy i satyry pene s krzykw rozgniewanych matron
i jkw ich sucych. Pani, mwi Juwenalis, pani umwia si na
schadzk. Chce by pikniejsza ni zazwyczaj. Biedna Psekas (Okruszyna)
ze zwichrzonymi wosami, goymi ramionami i odkryt piersi zajmuje
si czesaniem. I oto ten pukiel jest za wysoko. Dlaczeg to? Niezwocznie
bat karze zbrodni niesfornego kdziora." 1 4 2 Marcjalis ze swej strony
opowiada: Jeden jedyny pukiel wypad le. Szpilka le wpita nie trzy
ma si. Przestpstwo to ukaraa Lalage dziki zwierciadu, ktre je wy
kryo; Plekuza (fryzjerka) pada wic pod ciosem, zadanym z powodu
tych okropnych wosw!" 1 4 3 W tych warunkach szczliwa bya ornatrix,
ktrej ysienie jej pani pozwalao ukada bez najmniejszego ryzyka
sztuczne sploty (crines, galeri, corymbia), a nawet cae peruki ufarbowane na blond przy pomocy sapo z Moguncji, tj. mieszaniny koziego
oju i popiou z buka 1 4 4 , lub hebanowo czarne, jak cite wosy, ktre
importowano z Indii w tak wielkiej iloci, e administracja cesarska
umiecia tzw. capilli Indici wrd artykuw, ktre podlegay ocleniu. 145
Zadanie fryzjerek nie koczyo si zreszt na tym. Musiay one take
depilowa sw pani 146 i malowa" j: czoo i ramiona na biao biel
oowiow147, policzki i usta na czerwono ochr, purpur (fucus) lub dro
dami winnymi 148 , rzsy i powieki na czarno sadz (fuligo)U9 lub prosz
kiem antymonu. 1 5 0 Paleta ich bya kolekcj garnuszkw, flakonw, na
czy na wonnoci, soikw do perfum, gutti, puszek, z ktrych wydoby
way zalenie od polecenia maci, pomady, szminki. Pani domu trzyma
zwykle ten arsena zamknity w szafie komnaty lubnej (thalamus).151
Rano rozstawia go na stole obok sproszkowanego rogu, ktrym na wzr
152
Messaliny poleruje zby , i zanim wezwie do pracy fryzjerki, wystrzega
si, aby nie przyjmowa nikogo, wie bowiem z Owidiusza, e sztuka
zdobi twarz kobiety tylko pod tym warunkiem, e jest zupenie nie
widoczna". 153 Kiedy Rzymianka idzie do kpieli, bierze z sob przybory,
kady soik na swoim miejscu, w zagbieniu specjalnej szkatuki, nie
kiedy z litego srebra, ktra nazywa si capsa lub alabastroteca; te puszki
wanie utrzymuj w porzdku przez cay dzie jej twarz, ktr zrobia
sobie" rano, ktr poprawia po kpieli i ktr zmywa dopiero z nadej
ciem nocy, kiedy kadzie si spa: Przebywasz stale, Galio, wrd setki
154
puszek, a twarz, ktr nam pokazujesz, nie pi wraz z tob!"
Kiedy matrona rzymska jest ju umalowana, przeglda swoje klejnoty
ozdobione drogimi kamieniami i kadzie je kolejno na siebie: diadem na
wosy, kolczyki na uszy, naszyjnik (manile) lub acuszki z brelokami

(cateiioe) czy wisiorkiem (pectoral), wok szyi, bransoletki na rce, pier
cionki na palce, a take bransolety, ktre nosi na ramionach i wok
kostek u ng, tzw. periscelides, podobne do zotych khalkhals, w ktre
stroj si jeszcze teraz elegantki arabskie. 1 5 5 Wreszcie przybiegaj na
pomoc pokojwki, zajmujce si jej garderob (a veste). Kad na ni
tunik, znak wysokiego stanowiska spoecznego, stol, obszyt u dou
haftowanym zotym pasem (instita). Zawizuj jej pasek (zona) i w ko
cu otulaj j dugim szalem, ktry p r z y k r y w a ramiona i spada a do
stp (supparum)15e, albo te pall, kobiecym pallium, duym kwadrato
wym okryciem, o regularnych fadach i olniewajcej barwie. Tak wic
kobiecy strj w Rzymie nie rni si od mskiego lini , lecz raczej
bogactwem m a t e r i a u i ywoci kolorw. Od lnu i weny wolay Rzymianki bawen, przywoon z Indii, 'odkd pokj z P a r t a m i , uzyskany
dziki Augustowi, a utrwalony przez zwycistwa Trajana, zapewni bez
pieczestwo eksportu, nade wszystko za ceniy jedwab, wysyany rok
rocznie od czasw N e r o n a do I m p e r i u m przez tajemniczych Serw ju
to drog ldow, k t r a wychodzc z Issedonu Scytyjskiego (Kachgar)
koczya si na Morzu Czarnym albo poprzez Persj prowadzia do Ty
grysu i Eufratu, ju to rzekami wzdu Indusu do Zatoki Perskiej,
a nastpnie drog morsk od Indusu do egipskich portw Morza Czer
wonego. Tkaniny te byy nie tylko delikatniejsze, lejsze i bardziej po
yskliwe. N a d a w a y si lepiej ni wszystkie inne do zabiegw dokony
wanych przez offectores, ktrzy potrafili przy pomocy rnych rodkw
utrwali w nich oryginalne odcienie, infectores, umiejcych je przerabia,
oraz farbiarzy: purpurarii, flammarii, crocotarii, violarii specjalnoci
tych byo tyle, ile barwnikw rolinnych, zwierzcych i mineralnych,
ktrych uywano, a wic: biel kredy, m y d l i k a i kamienia winnego, ty
kolor szafranu i rezedy, czer dbianki, bkit urzetu, jasne i ciemne
czerwienie m a r z a n n y , orselki, szkaratnika. Zawsze posuszne radom
157
Owidiusza
m a t r o n y rzymskie dobieray do swej cery barw szat i h a r
monizoway je wzajemnie, tak e wystarczyo, aby przeszy si po miecie,
a rozjaniay ulic wielobarwnoci swych sukien, szali i okry, ktrych
ywe kolory upikszay jeszcze niekiedy poyskliwymi haftami, jak to
miao miejsce ze wspania pall 1 5 8 , w ktrej ukazuje si Izyda u Apulejusza.
Do m a t r o n y naleao n a d t o uzupenienie swego stroju akcesoriami,
ktre zasadniczo obce ubiorowi mskiemu, podkrelay jeszcze malowniczo jej sylwetki. Podczas gdy mczyni nie nosili zazwyczaj okrycia
gowy, chyba e dopiekao soce lub pada zbyt wielki deszcz a ww
czas zarzucali na gow po togi lub pallium albo te nacigali cucullus
swojej paenuli to kobieta rzymska, jeli nie miaa diademu czy opaski
(mitra), wkadaa na wosy, ktrych nie podtrzymywaa siatka (reticu

lum)159, albo zwyk purpurow wstk (vitta), albo tutulus 1 6 0 , ktrego
przepaska, podobna do przepasek flaminw, rozszerzaa si porodku
i wznosia nad czoem w ksztacie stoka. Na szyi zawizywaa Rzymianka czsto chusteczk (focale), a przez rami przewieszaa serwetk
(mappa), ktra suya jej do wycierania kurzu lub potu z twarzy (orarium, sudarium), by moe te zacza ni wyciera nos, stosownie do
zwyczaju, ktrego pocztkw szukamy bdnie zbyt daleko, poniewa
jedyne sowo aciskie, ktre mielibymy prawo przetumaczy sowem
chusteczka!" (mouchoir) muccinium, nie jest powiadczone przed
kocem III w. n. e. 161 Jedn rk poruszaa rzymska dama wachlarzem
z pawich pir (flabellum), ktrym take odpdzaa muchy (muscarium).162
W drugiej trzymaa, o ile nie polecia tego robi towarzyszcej jej su
cej (pedisequa) lub ubiegajcemu si o wzgldy przyjacielowi, parasol
k (umbrella, umbraculum), obcignit zazwyczaj wesoym zielonym
materiaem, ktrej nie moga zamyka, kiedy chciaa, jak to si robi
z naszymi parasolkami, i ktr z tego powodu musiaa zostawia w do
mu, gdy wia zbyt silny wiatr... 163
Tak wystrojone mogy pikne Rzymianki stawi czoo spojrzeniom
innych kobiet i wzbudza zachwyt w przechodniach. Pewne jest jednak,
e strj tak zoony w poczeniu z kobiec kokieteri, waciw wszy
stkim czasom, musia przedua wstawanie" Rzymianek i zabiera im
o wiele wicej czasu ni ich mom. Nie miao to jednake znaczenia,
gdy kobiety w Rzymie nie byy bynajmniej zajte tak jak mczyni
i, mwic cilej, dzieliy z nimi tylko chwile wolne.
Rozdzia drugi
ZAJCIA
I. OBOWIZKI KLIENTW
W Rzymie Trajana kobiety pozostaway przez wiksz cz dnia

w domu. Jeeli byy biedne, zajmoway si gospodarstwem domowym 1
przynajmniej do czasu, kiedy udaway si do przeznaczonych dla nich
term publicznych. Jeeli byy bogate i uwolnione przez liczn sub
od trosk materialnych, ich wyjcie z domu zaleao wycznie od was
nej zachcianki i kaprysu. Mogy to by wizyty u przyjaciek, spacery,
widowiska, a w porze pniejszej proszone obiady. Mczyni, przeciwnie,
nie przesiadywali w domu. Jeeli zarabiali na ycie, spieszyli do swoich
zaj, ktre we wszystkich zawodach, zarwno na Forum, jak i w Se
nacie, zaczynay si o godzinie pierwszej. Jeli nie pracowali, byli mimo
to zwizani obowizkami klientw. Bo nie tylko wyzwolecy mieli
swoich patronw, od ktrych zaleeli. Poczwszy od pasoyta a do wiel
kiego pana kady Rzymianin by uzaleniony od moniejszego od siebie
takimi samymi wizami obsequium, eby uy termiu technicznego
' jakimi dawni niewolnicy zczeni byli z panem, ktry ich wyzwoli.
Patron by obowizany przyjmowa swoich klientw, zaprasza ich
czasami do swego stou, opiekowa si nimi i obdarza prezentami. Jeli
im brakowao rodkw do ycia, dawa im ywno, ktr zabierali w ko
szyczkach, zwanych sportulae, albo te czciej, eby sobie zaoszczdzi
kopotw, wrcza im gratyfikacje pienine. W epoce Trajana zwyczaj
ten tak si rozpowszechni, e wysoko sumy wypacanej przez poszcze
glne domy nie rnia si midzy sob, wskutek czego wytworzyo si
co w rodzaju taryfy sportulalnej", jednakowej w caym miecie: wy
2
nosia ona 6 sestercw dziennie na gow. Dla adwokatw bez pracy,
nauczycieli bez uczniw, artystw bez zamwie ten szczupy zasiek
stanowi najpewniejsze rdo dochodu.3 Klienci, ktrzy pracowali za
wodowo, doczali t sum do swojej pensji i eby nie spni si do
4
sklepw czy warsztatw, biegli po odbir zasiku przed nastaniem dnia.
Poniewa miar potgi magnata rzymskiego bya ilo jego klientw, na
raziby on swoj reputacj, gdyby przenis sodki sen poranny nad
171
zgiekliw atmosfer codziennych przyj. Uchodzioby to jeszcze na

prowincji, w odlegej Bilbilis na przykad. W Rzymie jednak magnat nie
odwayby si zlekceway skarg i da swych klientw ani te ich
pozdrowie.8 Zreszt surowe i drobiazgowe przepisy powstrzymyway ten
napyw i utrzymyway go w karbach. Przede wszystkim, chocia klienci
mogli przybywa, zalenie od swojej woli, w lektyce albo te co zda
rzao si czciej pieszo, to jednak nie wolno im byo pokazywa si
inaczej jak w todze, a ten cisy przepis ciy tak dalece na ich budecie,
e bardzo prdko pochonby ich zasiki, gdyby patron nie wprowadzi
zwyczaju obdarowywania ich przy jakiej uroczystej okazji zapasow
tog wartoci od piciu do szeciu frankw w srebrze, ktre przeznacza
co roku na ten cel.6 Poza tym klienci musieli cierpliwie czeka na swoj
kolej, ktra bya cile oznaczona nie wedug kolejnoci przybycia, ale
wedug pozycji zajmowanej w spoeczestwie pretorzy przed trybuna
mi, ekwici przed prostymi obywatelami, wolno urodzeni przed wyzwo
lecami. 7 Wreszcie musieli oni uwaa, eby w czasie rozmowy z patro
nem nie nazywa go po imieniu, ale posugiwa si tytuem dominus. Za
pomnienie o tym grozio powrotem do domu z pustymi rkami. 8
Tak wic kadego rana Rzym budzi si wrd bieganiny wywoanej
t zwyczajow grzecznoci. Najubosi dla zwikszenia zasikw kumulo
wali wizyty. Najbogatsi nie byli zwolnieni z tego obowizku, ale speniali
go dopiero po otrzymaniu zasikw. I gdziekolwiek si posun w hie
rarchii rzymskiej, zawsze mona byo znale kogo wyej postawionego,
komu nalea si hod, i prawd mwic, tylko jeden cesarz nie dostrzega
nikogo powyej siebie. Z tego wiru salamaleikum" wykluczone byy
kobiety. Zgodnie ze zwyczajem powstrzymyway si one zarwno od
skadania tego rodzaju wizyt, jak i przyjmowania ich. Z tej reguy wy
amyway si w II w. n. e. tylko wdowy, pragnce osobicie przedstawi
swoje bolczki lub skargi patronom zmarych mw, oraz ony pewnych
natarczywych ebrakw, ktrzy dla zdobycia dodatkowych pienidzy
uciekali si do jawnego nacisku i udawali si do patronw w towarzy
stwie on, niesionych w lektykach. Juwenalis nie oszczdzi swego sar
kazmu tej interesownej przesadzie: Oto jeden cignie za sob on cho
r albo brzemienn. Inny prosi w imieniu nieobecnej, wskazujc na jej
pust i zamknit lektyk: To Galla! Nie wierzycie?... Galla, wysu
9
gow! Nie przeszkadzajcie jej: ona pi..." Wykrt jest tak nieudolny,
e nasuwa si pytanie, czy Juwenalis nie wymyli go dla artu. Ale
niezalenie od tego, czy to jest prawda, czy tylko poetycka fikcja, poz
wala nam jednak stwierdzi niech matron rzymskich do towarzyszenia
swoim mom w ich porannych wizytach, skadanych w charakterze
klientw.
KUPCY J PRACOWNICY FIZYCZNI
Po zaatwieniu obowizkw klienta kady udawa si do swoich zaj.

Z pewnoci Rzym cesarski, w ktrym rezydowa dwr, senatorowie,
funkcjonariusze administracji pastwowej, by miastem rentierw", jak
si wyrazi Rostovtzeff.10 Rentierzy to wielcy waciciele ziemscy,
ktrym majtki, znajdujce si na prowincji, otworzyy wstp do kurii,
zmuszajc ich tym samym do przebywania w stolicy 11 ; rentierzy to
skrybowie, ktrzy byli zaleni od rnych urzdnikw i ktrych urzdy
byy kupowane, podobnie jak urzdy Monarchii za Ancien Regime'u 12 ;
rentierzy to take zarzdzajcy i akcjonariusze tych stowarzysze
publikanw, ktrych zobowizania zabezpieczone byy kapitaami czon
kw i ktrych beneficja pomnaay z kolei ich zyski; rentierzy dalej
to niezliczeni funkcjonariusze, ktrzy, opacani regularnie przez skarb,
wywierali wpyw na wszystkie dziedziny administracji Imperium; ren
tierzy to wreszcie owe 150 000 proletariuszy, ktrzy yli na koszt
pastwa dziki rozdawnictwu i jako wieczni, zadowoleni ze swego losu,
bezrobotni ograniczali swe wysiki do pobierania raz w miesicu yw
noci, uzyskawszy raz na zawsze prawo do podejmowania jej a do
mierci. Ale Rzym wczesny posiada take zupenie inny aspekt. Obec
no w miecie rentierw, zarwno tych, ktrzy pobierali pensje, jak
i tych, ktrzy korzystali z datkw, nie odebraa mu charakteru metro
polii ekonomicznej. Jego supremacja polityczna, jego gigantyczny roz
wj jako miasta skazyway go na przejawianie bezustannej, intensywnej
aktywnoci, polegajcej nie tylko na spekulacji i handlu, ale take na
rnorodnych manipulacjach i rzetelnej pracy. Zwrmy uwag, e do
Rzymu prowadziy wszystkie drogi Italii i linie eglugi rdziemnomor
skiej i e Rzym, krl wiata, wchania znakomit cz produkcji. Przy
waszczy on sobie prawo jej finansowania i kierowania jej siami. Za
rezerwowa dla siebie zuytkowanie jej bogactw. Nie ulega wtpliwoci,
e aby utrzyma to panowanie, musia na swj sposb nieustannie si
trudzi.
Przygnbiajcy ogrom tej systematycznej eksploatacji potwierdzaj
sami Rzymianie, przebija on take poprzez ruiny niektrych zespow
zabytkowych. Petroniusz opisa nam j na pocztku poematu, ktry
wplt do swego romansu: Cay wiat by w rkach zwyciskich Rzy
mian. Posiadali oni morze, ziemie, dwojakie konstelacje gwiezdne i jesz
cze nie mieli dosy. Ich statki obadowane towarem pruy fale morskie.
Gdyby si znalaza jaka ukryta zatoka, jaki nieznany kraj, ktry by
wydawa te zoto, byby to wrg, a losy gotowayby krwawe wojny
dla zdobycia nowych skarbw. Pospolite radoci nie miay ju powabu,
173
podobnie jak przyjemnoci, ktrym oddaje si tum. Prosty onierz pie

ci korynckie brzy... Tu Numidowie, tam Serowie tkali dla Rzymian
nowe materiay i dla nich plemiona arabskie ogaacay swe stepy." 1 3
S to te same obrazy, ktrych wizja unosi si dotd wok Rzymu nad
tym, co nam pozostao z forum cechw w Ostii.
Myl tu o obszernym placu ponad 100 m dugim i 80 m szerokim.
Porodku wznosi si witynia, ktr udao mi si utosami ze wityni
Annona Augusta, tzn. ubstwionego cesarskiego Urzdu Zaopatrywania. 14
Od strony, ktra znajduje si naprzeciw wejcia do sanktuarium, biegnie
portyk, podtrzymywany przez kolumny z cypolinu, przylegajcy do
sceny teatru. W jego cieniu przechadzali si niegdy widzowie. Z trzech
innych stron, zamknitych w gbi murem, znajdowaa si podwjna
kolumnada z cegie pokrytych stiukiem i na t kolumnad wanie wy
chodzi rzd 61 maych pokojw oddzielonych od siebie podmurowaniem,
na ktrym wznosio si przepierzenie. Jednolity wygld i podobne wy
miary tych pomieszcze (mniej wicej 4 m na 4 m) nasuway przypu
szczenie, e przeznaczenie ich byo identyczne. Wyjawia nam je seria
mozaik z czarnej kostki na biaym tle, ktre zdobiy portyk przed pro
giem kadego z nich. Mozaiki te, przedstawiajce pene wyrazu postaci
ludzkie, wprowadzaj nas do odpowiednich sal i przydzielaj je kolejno
rnym stowarzyszeniom zawodowym, ktre mieciy si tutaj za zezwo
leniem rzymskich wadz. Na wschodnim kracu rozpoznano statio uszczel
niaczy i powronikw; w pokoju przylegym kunierzy. Dalej szli
kupcy drzewni, ktrych nazwa wciska si w winiet jaskczego ogona
wizania; nastpnie mensores frumentarii, specjalici od mierzenia
zboa, z ktrych jeden przedstawiony jest przy wykonywaniu swej czyn
noci: klczy on na jednym kolanie i usiuje przy pomocy swego strychulca rutellum, wyrwna dokadnie zawarto jednego modius, czyli
ustalonego przepisami korca. Na przeciwnym kracu miecia si statio
tzw. sacomarii, czyli wagowych, ktrych rola polegaa na uzupenianiu
pracy mensores; poniewa odkryto tu peen wdziku rzebiony otarz,
ktry jest dzi wystawiony w muzeum Term, a ktry sacomarii ofiarowali
w r. 124 n. e. Geniuszowi swego zawodu, nie ulega najmniejszej wtpli
woci, e ich kwatera oraz jej podobne byy niegdy przeznaczone dla
kultu. Wszystkie inne pomieszczenia naleay do cechw armatorw
(navicularii), ktre rniy si midzy sob tylko wzmiank o ich ma
cierzystym miecie: na przykad armatorzy z Aleksandrii, z Nar bony
i Arles w Galii, z Cagliari i z Porto-Tores na Sardynii, ze sawnych lub
zapomnianych portw Afryki pnocnej: z Kartaginy, ktrej flot han
dlow przedstawi w schemacie twrca mozaiki, z Hippo-Diarrhytus,
dzisiejszej Bizerty, z Curbis, obecnej Kurba, lecej na pnoc od zatoki
Hammamet, z Missua, Sidi-Daoud na poudnio-zachd od przyldka Bon,
174
z Gummi, Bordj-Cedria, pooonych w Zatoce Kartagiskiej, z Musluvium, dzi Sidi-Rekane, miasta pomidzy Ziarna i Bougie, ktrego herb
nieco zbyt skomplikowany, niemniej jednak bardzo charakterystyczny,
przedstawia ryby, amora jadcego na delfinie i dwie gowy kobiece
jedna z nich jest niemal zupenie zatarta, a drug zdobi wieniec z kosw
i znajdujcy si obok sierp niwiarski; i wreszcie armatorzy z Sabrathy,
portu Syrty, przez ktry przewoono ko soniow z Fazzanu. Miasto
to symbolizuje so, umieszczony pod nazw cechu armatorw. Obawiam
si, by to niepene zreszt wyliczenie nie okazao si nuce. Lecz jeli,
zamiast pobienie przeglda na papierze list tych miejscowoci, ma si
mono samemu odczytywa je w Ostii, depta wasnymi nogami po
tych naiwnych obrazach, na ktrych kady z cechw chcia jakim jed
nym ukrytym rysem okreli charakter swej pracy i ucieleni wspom
nienie swojej odlegej ojczyzny, jest si penym podziwu i trwogi na
myl o wspaniaej i strasznej rzeczywistoci, ktrej wykadnikiem s te
skromne szyldy. Prawd jest istotnie, e wyjaniaj nam one przezna
czenie sal, przed ktrymi si znajduj, jako maych kapliczek bractw ce
chowych lub, jeli kto woli, jako zwykych miejsc wytchnienia, gdzie
przepywa stale jak gdyby procesja stowarzysze Annony przed sw
bogini i gdzie janieje pomie ich obywatelskiej religii. Oprcz tego
jednak plac, ktry zdobiy niegdy te mozaiki, zamyka w ich zarysach
ca rozleg przestrze mrz i ldw lecych pomidzy przesmykiem
sueskim a Supami Herkulesa. I nagle widzi si niemal na wasne oczy,
jak spieszy tu tum najrozmaitszych ludw, ktre, dalekie sobie nawza
jem i obce, pyn ca si wiose, aeby zadowoli wymagania Rzymu,
podobnie jak dzi jeszcze ci ku temu miastu niezapomnianemu. Widzi
si obfito bogactw, ktre Rzym przywaszcza sobie wszdzie i orszak
15
lepo ulegych narodw, ktre powici dla swego szczcia.
Do Rzymu napyway w istocie przez jego trzy porty Portus, Osti
i Emporium u stp Awentynu: cegy i dachwka, jarzyny, owoce i wina
z Italii, zboe z Egiptu i Afryki, oliwa z Hiszpanii, dziczyzna, drzewo
i tkaniny weniane z Galii, miso peklowane z Betyki, daktyle z oaz,
marmury z Toskanii, Grecji i Numidii, porfir z pustyni arabskiej, ow,
srebro i mied z Pwyspu Iberyjskiego, ko soniowa z Syrt i Maure
tanii, zoto z Dalmacji i Dacji, cyna z Kassiterides i bursztyn z Batyku,
papirusy z doliny Nilu, wyroby szklane z Fenicji i Syrii, tkaniny
ze Wschodu, kadzido z Arabii, korzenie, korale i gemmy z Indii, jedwabie
z Dalekiego Wschodu. 16
W Rzymie i jego okolicy rozcigay si jak okiem sign skady
horrea, skd czerpano ywno dla Miasta i gdzie gromadziy si zapasy,
gwarantujce jego dobrobyt i wystawne ycie: horrea Portu Trajana,
ktrych znaczenie wykazay wykopaliska przedsiwzite w r. 1923 przez
ksicia Giovanni Torlonia; horrea Ostii, k t r e jakkolwiek odkopane za

ledwie w jednej trzeciej swej rozcigoci z czasw Hadriana, zajmuj
jednake przestrze d w u n a s t u hektarw; horrea Rzymu, ktrych poszu
kiwania zostay zaledwie rozpoczte, o ich liczbie jednak i rozlegoci
mwi n a m teksty. Niektre ze skadw byy nastawione na magazyno
wanie jednego tylko rodzaju artykuw, jak na przykad horrea condelaria, gdzie przechowywano pochodnie, wiece i j ; horrea chartaria, na
Eskwilinie, przeznaczone specjalnie dla zwojw papirusu i zeszytw
pergaminowych, oraz w pobliu F o r u m horrea piperataria, w k t
r y c h gromadzono zapasy pieprzu, imbiru i korzeni, przewoonych przez
Arabw. Wikszo skadw jednake miaa charakter magazynw ogl
nych, w ktrych ssiadoway z sob najrnorodniejsze produkty, skady
te odrniano wic w zalenoci od ich lokalizacji i imienia pierwszego
waciciela, ktre zachowyway nawet wwczas, jeli z czasem weszy
w skad posiadoci cezarw, jak na przykad: horrea Nervae przy drodze
Latyskiej, horrea Ummidiana na Awentynie, horrea Agrippiniana po
midzy clivus Viictoriae i vicus Tuscus, przy Forum, oraz te wszystkie,
ktre grupoway si pomidzy A w e n t y n e m i Tybrem; horrea Seiana,
horrea Lolliana oraz najwiksze z nich wszystkich horrea Galbae, kt
rych zaoenie siga koca II w. p. n. e. i ktre, powikszone za Cesarstwa,
zajmoway przestrze ponad trzech hektarw. Wok trzech obszernych
dziedzicw znajdowa si tu rzd sklepw (tabernae), w ktrych trzy
m a n o na skadzie nie tylko zboe, wino i oliw, lecz take wszystkie
rodzaje m a t e r i a w i a r t y k u w spoywczych, jak to wynika choby ze
wzmianek epigraficznych, wyliczajcych kupcw, k t r y m te spichrze"
udzieliy azylu: t u t a j wic by handlarz r y b piscatrix, t a m sprzedawca
m a r m u r w marmorarius, dalej jeszcze kupiec trzymajcy w swym
sklepie paszcze i okrycia sagarius.17
Jest rzecz jasn, e przy takiej obfitoci magazynw, do ktrych
doczyy si zreszt w pierwszych latach II w. <n. e. Hale Centralne targu
18
Trajana , Rzym Antoninw, bdcy zarazem bankiem i gied staroyt
noci, sta si rwnie c e n t r u m handlu. I chocia nie by on wiadkiem
rozwoju tej dziedziny, ktr nazywamy wielkim przemysem, to jednak
zmobilizowa wok sztabu swoich finansistw i wielkich kupcw ca
a r m i urzdnikw biurowych, detalistw w sklepikach i robotnikw
w warsztatach, gdy wymagao tego u t r z y m a n i e w naleytym stanie
rzymskich budowli publicznych i domw prywatnych, pracownikw
w dokach, ktrzy wyadowywali, magazynowali i rozprzedawali kolosalne
iloci towarw importowanych, i wreszcie rzemielnikw w warsztatach,
gdzie podlegay ostatecznej przerbce zanim zostay oddane w rce
k o n s u m e n t w zarwno zwyke surowce, jak i rzadkie, delikatne to
wary, ktre poddani R z y m u i dalecy klienci jego poddanych, tak w obr-
bie imperium, jak i poza jego granicami, starali si mu dostarczy za

wszelk cen ze wszystkich stron wiata.
Przeczytajmy raczej listy cechw R z y m u i jego przedmiecia Ostii
w tej formie, w jakiej przedstawi je Waltzing na pocztku IV t o m u
swego podstawowego dziea. P o n a d 150 tych korporacji zostao zidentyfi
kowanych z najwiksz pewnoci, a to ju wystarczy jako dowd duego
nasilenia i oywienia interesw, do ktrego przyczyniaa si w onie jednej
i tej samej g r u p y zarwno arystokracja, z ktrej rekrutowali si patroni,
jak i plebs p a t n y c h pracownikw, przy czym nie zawsze mona odrni
kupca od finansisty, handlarza od przemysowca, przekupnia od fabry
kanta. W wikszoci przypadkw, jeli chodzi o h u r t o w n i k w magnarii
zboa, wina, oliwy; a r m a t o r w domini navium, ktrzy buduj, ekwipuj i utrzymuj liczn flot; k o n s t r u k t o r w i konserwatorw okrto
wych fabri navales i curatores navium, niemoliwe jest oddzielenie
handlarza od kapitalisty. Z drugiej znw strony rozwijajcy si coraz
bardziej dzia zaopatrywania uleg daleko idcej i nadmiernej specjali
zacji. Byli wic t a c y detalici, ktrzy mieli za zadanie jedynie rozprowa
dzanie towaru, jak n p . sprzedawcy u b i n u (lupinarii), owocw (fructuarii),
melonw (peponarii). Inni wszake musieli produkowa lub zdobywa to,
co ofiarowywali klientom; nale t u : alitor es sprzedawcy jarzyn, a zai a z e m ogrodnicy, piscatores rybacy i jednoczenie handlarze r y b a m i ;
wikszo tych specjalnoci wymagaa w y k o n y w a n i a jakiego okrelonego
zawodu. Wdrowni vinarii chodzili wic od vicus do vicus, sprzedajc wino
i woc z sob cay baga baryek i amfor na swych wzkach. Szynkarze
(thermopolae) ofiarowywali w k r a t e r a c h umiejtnie odmierzone dawki
wody i wina, ktre doprowadzali nastpnie do danej t e m p e r a t u r y . Wy
starczy jeden r z u t oka na paskorzeby, zdobice synny grb Eurisacesa,
aeby przekona si, e w duej piekarni pistor, czyli piekarz, peni
take rol m y n a r z a (molinarius). Pasztetnicy (siliginarii), cukiernicy
(pastillarii), oberyci (caupones) przycigali klientel do swych lad l u b
stow jedynie wwczas, jeli dziki k u l i n a r n y m przepisom udao im
si zdoby opini s t a r a n n y c h i zrcznych. Jeli przejdziemy do h a n d l u
a r t y k u a m i luksusowymi, m u s i m y zda sobie spraw z pracowitej tech
niki, jakiej w y m a g a y wszystkie te zawody: perfumiarze i drogici (pig
mentaria szczycili si miksturami, k t r e sami przygotowali; sprzedawcy
zwierciade (specularii) wasnorcznie polerowali lustra zawieszone na
wystawach sklepowych; kwiaciarze (rosarii, violarii) dobierali b u k i e t y
w swoich koszach, kierujc si gustem swoich klientw, i pletli wiece,
ktre sprzedawali coronarii; handlarze koci soniow (eborarii) posiadali
umiejtno obrabiania kw soniowych, k t r e przysyali im afrykascy
myliwi; odnosi si to take do sprzedawcw piercionkw (anularii)
i pere (margaritarii) oraz do klepaczy zota (brattiarii inauratores) i zot-
niHw (aurifices). Jeli chodzi o zawody zwizane z konfekcj, to w ad

nym z nich nie da si oddzieli sprzeday od wytwarzania. Wystarczy
pomyle na przykad o lintarii, ktrzy sami tkali lniane ptna, o kraw
cach, szyjcych togi (vestiarii) lub paszcze (sagarii) albo te o szewcach
(sutores) sprzedajcych buty mskie (caligarii) i damskie (fabri solarii,
baxiarii). Naley pamita zwaszcza o tych wszystkich gaziach prze
mysu, ktre uruchamia w Rzymie cesarskim handel ubraniami: o pospo
litym zawodzie praczy (fontani), fulonw (fullones), farbiarzy (tinctores,
ojfectores, infectores), o wyszukanym zawodzie hafciarzy (plumarii) i fa
brykantw jedwabiu (sericarii), wyskubujcych bawen z tkanin jedwab
nych, ktre od koca panowania Klaudiusza przysyay im regularnie
z wiejcym musonem Chiny.
Przede wszystkim jednak mnoyy si w Rzymie korporacje, ktrych
czonkowie sarni produkowali to, co ofiarowyway one publicznoci, oraz
takie, ktre publicznoci tej miay do zaproponowania tylko wasn prac
(operae). Do pierwszej grupy naleeli: garbarze (corarii), kunierze
(pelliones), powronicy (restiones), uszczelniacze (stuppatores), stolarze
i hebanici (citrarii), hutnicy zatrudnieni przy metalurgii elaza i brzu
(fabri aerarii, ferrarii). Do drugiej kategorii naleay cechy budowlane:
przedsibiorcy od wyburzania (subrutores), mularze (structures), ciele
(fabri tignarii); korporacje transportowe, ktre zapewniay przewz l
dem poganiacze muw (muliones), zwierzt jucznych (iumentarii),
wzkarze (catdbolenses), wonice (vectuaru), dorokarze (cisiarii), ci, kt
rzy zajmowali si transportem wodnym przewonicy (lenucularii),
wiolarze
(lintrar),
marynarze eglugi przybrzenej
(scapharii),
flisacy (caudicarii), holownicy (helciarii), tragarze portowi (saburrarii)
i wreszcie, eby skoczy t list, trzeba wymieni te cechy, na ktrych
ciy obowizek dopilnowania porzdku publicznego i administrowania
dokami: dozorcy (custodiarii), robotnicy dwigajcy ciary (baiuli), tra
garze (geruli), wyadowywacze (saccarii). Kiedy przewracamy ostatni
stronic tego cigncego si bez koca katalogu, jest ju dla nas oczywiste,
e Rzym Antoninw zamieszkiwao wicej ludzi pracy ni rentierw 1 9 :
haas, na ktry si skary wspczesna satyra i ktry przez okrgy rok
ogusza miasto, powstawa z rytmicznego ruchu ich narzdzi, ze zgieku
pracy, z ich przeklestw i znoju. 20
Robotnicy rzymscy rni si jednak trzema zasadniczymi cechami od
robotnikw wielkich miast wspczesnych.
Przede wszystkim wic by moe z wyjtkiem gwnej dzielnicy
dokw, nad Tybrem i w pobliu Awentynu nie tworzyli nigdzie sku
pisk gstych, zwartych i wyodrbnionych. Rozproszeni byli po trochu
wszdzie i nigdzie nie tworzyli miasta w miecie. Zamiast skupia si
w obrbie jakiego jednego olbrzymiego targu lub w jednej gigantycznej
fabryce, rozrzuceni byli w sporej iloci odrbnych magazynw, warszta

tw, rozdzieleni na wiele ekip, po sprawiao, e w Rzymie przeplatay si
w sposb interesujcy targi z prywatnymi willami i domami czynszo
wymi. 21
Te gwarne roje pracownikw skaday si prawie wycznie z m
czyzn. Feminizm epoki Antoniuszw by zjawiskiem obserwowanym
wrd elity, produktem niezwykym i rzadkim. Wielkie damy na prno
miay pretensje wspzawodniczenia pod kadym wzgldem z mczyzna
mi, nie znalazy bynajmniej zwolenniczek wrd zwykych kobiet, ktre
nie staray si rzuci w wir walki o byt. Powicay si muzyce, litera
turze, nauce, prawu, filozofii w podobny sposb, jak oddaway si spor
towi: aeby wypeni sobie jako wolne chwile 22 ; uwaayby nawet, e
to przynosi ujm zniy si do wykonywania jakiego zawodu. Spo
rd tysica epitafiw, ktre zebrali w Rzymie autorzy Corpus Inscriptionum Latinarum, z trudem udao mi si wynotowa jedn kobiet, pe
nic funkcj sekretarki (libraria)23, jedn kopistk (amanuensis)2*, jedn
stenografistk (notaria)25, dwie kobiety nauczycielki 26 na osiemnastu
nauczycieli 27 , cztery lekarki 2 8 na pidziesiciu jeden lekarzy. 29 Zreszt
ogromna wikszo Rzymianek powinna by bya okrela swj zawd
terminem coraz rzadziej pojawiajcym si u nas, mianowicie: bez za
wodu. Istotnie, z epigrafiki rzymskiej okresu cesarstwa wida jasno, e
albo wypeniay one funkcje, do ktrych mczyzna jest z natury nie
zdolny, mianowicie: krawcowej (sarcinatrix)30, fryzjerki (tonstrix31,
ornatrix)32, akuszerki (obstetrix)33 i mamki (nutrix)3i, albo te decydo
way si od czasu do czasu na zajcia, do ktrych od wiekw lepiej si
nadaway i w ktrych byy bardziej biege ni mczyni. Tak wic
35
znalazem tylko jedn sprzedawczyni ryb (piscatrix) , jedn handlark
36
37
jarzynami (negotiatrix leguminaria) , jedn modystk (vestifica)
na
38
dwudziestu krawcw, czyli vestifici , dwie kobiety sprzedajce wen
(lanipendae)39 i dwie jedwab (sericariae).i0 Nie naley si dziwi, e
nie byo jubilerek, poniewa z jednej strony nieuchwytna bya w Rzy
mie granica pomidzy argentarii, ktrzy sprzedawali klejnoty, a argentarii, ktrzy zajmowali si bankowoci i wymian, z drugiej za operacje
bankowe zabronione byy kobietom na mocy tego samego prawa pretorskiego, ktre odbierao im przywilej stawania w sdzie w cudzym imie
niu. 41 Z pewnoci jednake jest rzecz charakterystyczn, e kobiety
nie figuruj nigdy w cechach, cho cesarze zachcali do zapisywania si
do nich: na przykad, gdy chodzio o wyposaenie okrtw za czasw
Klaudiusza 42 i rozbudow piekar za Trajana. 43 Nie odkryem adnej
44
pistrix pord pistores Rzymu ; adne imi kobiece nie dostao si take
na listy eglarzy, ktre dochoway si do naszych czasw. Jeli nawet
matrony ulegy zaklciom Klaudiusza, ktry posun si do tego, e przy-
ijzek lus trium lberorum, przywileje matki trojga dzieci, dla kobiety
bogatej, niezamnej lub zamnej, lecz bezdzietnej, ktra zgodziaby
si wyekwipowa na swj koszt statki towarowe, to nie czyniy one tego
nigdy oficjalnie, lecz za porednictwem osoby podstawionej wolno
urodzonego prokuratora lub handlarza (mstitor), niewolnika; jest to naj
lepsze chyba wiadectwo, e Rzymianka pomimo moralnej i prawnej
emancypacji, z ktrej korzystaa za cesarstwa lubia chroni si w cie
niu wasnego domu z dala od zgieku Forum i wrzawy pracy zawo
dowej.
W istocie bya ona tak gboko pogrona w dolce far nlente, e, jak si
zdaje, nie chodzia w ogle do sklepikw, nie tylko jako pracownica, ale
i jako klientka. Skoro wit, stuka proletariusz, a nie jego maonka, do
drzwi portyku Minucjusza, jak mu to wyznaczaa jego karta lub raczej
tabliczka podopiecznego Annony. Na historycznej paskorzebie znajdu
jcej si w Muzeum Konserwatorw, ktra wedug wszelkiego prawdo
podobiestwa upamitnia szczodre rozdawnictwa Hadriana, cesarz stojcy
na podwyszeniu obwieszcza o swych hojnych darach narodowi rzymskie
mu, ktrego symbolem jest trzech obywateli w rnym wieku: dziecko,
modzieniec i czowiek dojrzay. Nie ma tu kobiety, podobnie jak nie
byo jej w rzeczywistoci przy odbieraniu cesarskiej manny. 4 5 Kobiet
nie widzimy take na wikszoci obrazw z Herkulanum i Pompei oraz
na paskorzebach nagrobnych, na ktrych rzebiarz przedstawi sceny
z ulicy i uchwyci na gorco oywienie panujce przy straganach i ladach.
Na obrazach tych widzimy kobiety tylko wwczas, gdy ich obecno
jest poniekd konieczna i z gry przewidziana: u fulona, ktry zwraca
bielizn jakiej matronie 4 6 , u marmurnika (marmorarius), do ktrego
przysza wdowa, aeby zEmwi nagrobek dla swego zmarego ma 47 ,
u szewca, ktry mierzy jej buty 48 , i wreszcie u krawca i w magazynach
z nowociami, do ktrych Rzymianka z czasw Trajana uczszczaa, jak
si zdaje, tak samo skwapliwie i pilnie, jak dzi paryanka do Printemps"
lub Galeries Lafayette"; to wybiera ona towar w towarzystwie ma
siedzcego obok niej na awce, jak to widzimy na paskorzebach w Mu
zeum Uffizi we Florencji 4 9 , to znw z ukochan przyjacik lub caym
orszakiem przyjaciek, jak na tylu freskach kampaskich. 50
W Saepta Julia natomiast, zamienionych na skutek ospaoci komicjw
w promenad, gdzie brzownicy, jubilerzy, antykwariusze staraj si
zwabi amatora, kr i robi zakupy tylko mczyni: kolekcjoner Eros,
dziwak Mamurra, stary Euktus. 5 1 Take w piekarni 52 , w jatce 53 , w garkuchni 3 4 sprzedawcami i kupujcymi s wycznie mczyni. Na pompejaskich obrazach, przedstawiajcych place publiczne, wystrojone ko
biety albo krocz samotnie, albo te, jak to widzimy na synnym malo
widle z tak zwanego domu Liwii na Palatynie, prowadz z sob dziecko 5 o ;
12
ich puste rce, bez siatki czy koszyka, wiadcz, e prnuj one i e
przechadzaj si, wolne od wszelkich trosk. Musimy wic stwierdzi,
e w cesarskim Rzymie kobiety w nie wikszym stopniu zajmoway si
sprawami pozadomowymi, ni czyni to dzisiaj mieszkanki wielkich miast
mahometaskich i e wycznie do Rzymian, podobnie jak obecnie do
muzumaskich panw domu, naleao dokonywanie zakupw i apro
wizacja gospodarstwa. 56
Lecz o ile bezczynno Rzymianek otacza miasto atmosfer wschod
niego egzotyzmu, to warunki pracy Rzymian nasuwaj porwnanie z naj
bardziej rozwinitymi krajami wspczesnego Zachodu. Byli oni bowiem
pracownikami wiadomymi i zorganizowanymi i nie upadali bynajmniej
pod brzemieniem swej pracy. Nie wydawali si te nadmiernie ni po
chonici. Nauczyli si sprowadza prac do granic tym cilej przestrze
ganych, e system ich korporacji, uzgodniony przez prawodawstwo Au
gusta i edykty jego nastpcw, pozwala kademu z cechw na wyda
wanie przepisw obowizujcych wszystkich jego czonkw. Ju prawo
natury i funkcjonowanie kalendarza sonecznego nie pozwalay im na
przeciganie czasu trwania zaj ponad osiem godzin.57 Jest wielce praw
dopodobne, e wkrtce nie tylko urzdzili si tak, aby nie przedua
go rwnie w porze letniej, ale moim zdaniem, udao im si nawet na
pocztku II w. n. e. ograniczy go jeszcze bardziej. Byoby rzecz nie
sprawiedliw, eby robotnicy transportowi, ktrym prawo nakazywao
dokonywanie zwzek w czasie nocy, mieli zajcie cisze ni ich koledzy
pracujcy w dzie, i rzeczywicie daleko byo jeszcze do wschodu ju
trzenki, kiedy to gocie Trymalchiona, wracajcy ze zbyt obfitej kolacji,
ktr im przygotowa, zabkani wrd ciemnoci, ktr pogbiay opary
ich pijastwa, zostali niebawem wyprowadzeni na waciw drog przez
wonicw swego gospodarza, wracajcych do siebie na czele konwoju, naj
wyraniej po skoczonej pracy. 58 Poza tym posiadamy liczne wiadectwa
dotyczce tej samej epoki, ktre wskazuj, e warsztaty, kramiki i sklepy
otwierano wprawdzie o brzasku, ale zamykano je na dugo przed zacho
dem soca. Kiedy na przykad zgodniay pasoyt, celujc zabawnie
na moment tu przed obiadem, przychodzi do Marcjalisa, aeby wyebra
zaproszenie, nie mina jeszcze godzina pita, a niewolnicy, zwolnieni
ju od swych obowizkw, udaj si wanie do kpieli.59
Wolni rzemielnicy nie godzili si z pewnoci na gorsze warunki; i rze
czywicie, z wyjtkiem kilku zawodw, jak szynkarze czy antykwariusze", ktrzy pragnc a do ostatniej chwili wabi przechodniw Saepta
Julia zamykali dopiero o godzinie jedenastej 6 0 , lub jak fryzjerzy (tonsores), ktrych praca, zwizana cile z wolnym czasem klientw, trwaa
a do godziny smej 61 , wszyscy niemal pracujcy Rzymianie przerywali
swoje zajcia okoo szstej lub sidmej

o szstej, o sidmej za w zimie:
godziny, w lecie mianowicie
In quintam varies extendit Roma labores

Sexta quies lassis, septima finis erit.62
Jeli, jak to naley zrobi, uznamy rzymsk godzin przesilenia zimo

wego za rwn naszym 45 min., a godzin przesilenia letniego 75 min. 63 ,
to z danych tych wynika, e rzymski dzie pracy liczy w lecie okoo
siedmiu naszych godzin, zim za mniej wicej 6 godz.
Zim i latem ludzie pracy w Rzymie korzystali z penej swobody pod
czas caego popoudnia albo wikszej jego czci i nasz czterdziestogodzinny tydzie, z jego rnorodnym podziaem, byby dla nich prawdo
podobnie czym raczej uciliwym ni nccym. Pocztkowo ich nawyki
wiejskie, a nastpnie przewiadczenie o wasnej nieporwnywalnej wy
szoci zabezpieczay ich od wyczerpania nieustann prac i zadaniami
ponad siy tak skutecznie, e w epoce, w ktrej pisa Marcjalis, kupcy
i sklepikarze, rzemielnicy i wyrobnicy rzymscy, dziki ywotnoci swych
stowarzysze zawodowych, doszli do takiej organizacji pracy, ktra po
zwalaa im kadego dnia przez siedemnacie lub osiemnacie godzin
oddawa si wypoczynkowi lub, jeli kto woli, wywczasom godnym
rentierw.
III. SPRAWIEDLIWO I POLITYKA
Intelektualici byli wedug wszelkiego prawdopodobiestwa daleko

mniej uprzywilejowani ni ludzie interesu i robotnicy. Nie mwi tu
o tych tytanach pracy, bohaterach i ofiarach wasnego godu wiedzy,
ktrych wzr stanowi dla nas Pliniusz Starszy. Wiadomo, e dla swej
wasnej przyjemnoci trudzi si on nad zwojami prawie przez dwadzie
cia godzin na dob, e zaczyna prac przy wiecach, nawet w lipcu, i nie
kiedy od pierwszej godziny rano. Po powrocie z wizyty u dworu konty
nuowa j dalej bez wytchnienia, z nadzwyczajnym zapaem, dopiero
z nadejciem poudnia pozwalajc sobie na troch wypoczynku. Zjada
wwczas szybko lekki posiek, wyciga si na socu, podczas gdy se
kretarz czyta mu dalej gono lektur porann, bra pospiesznie zimn
kpiel, po ktrej nastpowaa krtka sjesta i szybka przekska. Po czym
Pliniusz, niestrudzony i gorliwy, zaczyna trwajcy a do posiku wie
czornego jakby drugi dzie studiw, uparty, wytony i nieprzerwany. 64
By to wyjtek niespotykany, jedyny w swoim rodzaju okaz encyklo
pedysty rzymskiego, optanego przez demona wiedzy a do ofiary z was-
nego ycia wcznie. A zreszt pilne badania naukowe, ktrym powici

si ciaem i dusz, w peni dobrowolne i bezinteresowne, zasugiway
na pikne aciskie miano otium czas wolny. Nie moe on wic sta
nowi dla nas miary normalnej dziaalnoci wspczesnych mu ludzi. Ale
chocia wyksztaceni mieszczanie", ktrzy w czasach cesarstwa wyko
nywali tzw. dzi wolne zawody, nie mog by porwnywani nawet
z grubsza z Pliniuszem Starszym, to byli oni wszake cakowicie pocho
nici przez obowizki ycia publicznego. Brak nam bliszych wiado
moci na temat wymaga stawianych urzdnikom (officiales), ktrzy
zapeniali biura administracji, i nie bylibymy w stanie oceni naleycie
sprawnoci scrinia to znaczy urzdw cesarskich. W kadym razie
posiadamy dostateczn ilo sugestywnych szczegw, rozrzuconych po
rzymskiej literaturze, aeby odczu ciar powinnoci, ktrymi by obar
czony zwaszcza wiat sdowniczy, i jeszcze cisze brzemi, ktre
w pewnych okresach roku spadao na barki senatorw chccych su
miennie wypenia obowizki zwizane z ich zaszczytn funkcj.
Z cennej wskazwki Marcjalisa dowiadujemy si, e w czasie tzw.
dies fasti zwyke trybunay urzdoway bez przerwy od witu do koca
czwartej godziny85, co, na pierwszy rzut oka, ogranicza posuchanie zim
do trzech godzin, latem za maksymalnie do godzin piciu. Ale gdy
przyjrzymy si z bliska,' tekst ten nasuwa pewne wtpliwoci, a inne
wiadectwa zmuszaj nas do wprowadzenia pewnej korektury. Ju
wedug Dwunastu Tablic proces, rozpoczty w poudnie, mg si cign,
o ile obydwie strony byy obecne, a do zachodu soca. 66 A w epoce,
w ktrej y Marcjalis, byo na porzdku dziennym, e adwokat jednej
ze stron da i uzyskiwa od sdziw przynajmniej sze klepsydr dla
samego siebie.67 Poniewa jeden z urywkw z Pliniusza Modszego po
zwala na wycignicie wniosku, e klepsydry te ktrych wyrwnany
okres oprniania wskazuje na uzgodnienie go z rozkadem godzin w okre
6S
sie porwnania dnia z noc musiay przesypywa si kada w czasie
naszych 20 minut, z praktyki tej wynika, e jedna tylko mowa zapeniaa
zim niemal cay czas urzdowania i e trzeba byo przynajmniej jeszcze
jednego takiego posiedzenia dla wysuchania repliki, zezna wiadkw
i zakoczenia procesu. Byli zreszt i tacy adwokaci, ktrzy nie chcieli
zadowoli si szecioma klepsydrami, na przykad w gadua Cecylianus,
przeciw ktremu wymierzy Marcjalis nastpujcy epigram: Domagae
si gono dla siebie siedmiu klepsydr i sdzia przyzna ci je, Cecylianusie,
jakkolwiek niechtnie. I oto mwisz bez koca i przechylony do tyu
poykasz ciep wod, ktr ci podano w szklanych flakonach. Aby na
syci swoj gadatliwo i swoje pragnienie, pij wic z klepsydry, Cecylia
nusie." 69 Gdyby usuchano tej zabawnej rady, dwadziecia minut prze
cignoby si do dwch i p godzin, nieroztropnie przyznanych przez
sdziego owemu niepowcigliwemu mwcy. Uzyska je jednak tylko

W wyobrani poety; bowiem gdyby o podobny przywilej wystaraa si
take strona przeciwna, proces, ktrego scenariusz odtworzy, wzgldnie
wymyli Marcjalis, trwaby, z przerwami lub bez, przynajmniej pi
naszych godzin. Susznie podziwiamy gbi i finezj zmysu prawniczego
Rzymian, ktrzy stali si nauczycielami prawa dla caego wiata. Nie mo
emy jednak ukry faktu, e ten pikny geniusz napastowany by przez
zoliwego demona i e, podobnie jak Normandczycy, juryci i pienia
cze, tak te Rzymianie byli ofiarami swej namitnoci do procesowania
si. Ujawniaa si ona ju w przebiegych mowach Cycerona. Za cesar
stwa zawadna niestety cakowicie miastem, z ktrego cesarze wydalili
polityk. Fala ta narastaa nieustannie, wyrzucajc na rynek wicej
spraw, ni dao si ich rozstrzygn. Aeby zapobiec gromadzeniu si
spraw niezaatwionych, August ju w 2 r. p. n. e. musia przeznaczy na
ten cel wybudowane przez siebie forum, noszce jego imi. 70 Siedemdzie
sit pi lat pniej zator taki wystpi ponownie i Wespazjan zadawa
sobie pytanie, jak walczy przeciw napywowi tak wielkiej liczby spraw,
e procesujcym si z trudem powinno byo wystarcza na nie ycia". 71
W Rzymie pierwszej poowy II wieku echo procesw rozbrzmiewao wsz
dzie na Forum, w sdzie pretora miejskiego, w pobliu puteal Libona 72 ,
w sdzie pretora dla cudzoziemcw, pomidzy puteal Kurcjusza a murem
Marsjasza73, w bazylice Julijskiej, gdzie gromadzili si centumwirowie;
gos karzcej sprawiedliwoci rozlega si take na forum Augusta, gdzie
prefekt Rzymu sprawowa sw wadz sdownicz74, w koszarach Castra
praetoria, gdzie wydawa wyroki prefekt pretorianw, w Kurii, gdzie
senatorowie roztrzsali sprawy swych kolegw, ktrzy uchybili obowiz
kom lub narazili si na nieask; na Palatynie, gdzie cesarz przyjmowa
petycje z caego wiata w tej pkolistej sali swojej prywatnej bazyliki,
ktr oszczdziy wieki.
75
Przez dwiecie trzydzieci dni, jeli chodzi o instancje cywilne , a przez
cay czas, w ktrym nieprzerwanie odbyway si procesy kryminalne,
trawia miasto gorczka sdowa, opanowujca nie tylko oskarycieli
i oskaronych, ale take ich adwokatw i tum ciekawych, ktrych pocig
do skandalu i upodobanie w retorycznych kontrowersjach unierucha
miao na dugie godziny wok trybunaw.
Posiedzenia te nie byy dla nikogo synekur. Wyczerpyway do ostat
niego tchu wszystkich: oskarycieli i wiadkw, sdziw i adwokatw,
nie liczc widzw. Wejdmy na przykad w godzinach urzdowania sdu
centumwirw do bazyliki Julijskiej, gdzie obra on wanie swoj sie
dzib. 76 Z via Sacra, ktra cignie si wzdu tego budynku, zaplanowa
nego przez Juliusza Cezara, wykoczonego, a nastpnie przebudowanego
przez Augusta, udajmy si po siedmiu stopniach do marmurowego por-
tyku, ktry go otacza. 77 Pniej, jeszcze po dwu schodach, przejdmy

do obszernej sali, ktr trzydzieci sze ceglanych pilastrw, pokrytych
marmurem, dzielio na trzy nawy. Najwiksza nawa rodkowa, mie
rzya osiemnacie metrw szerokoci na osiemdziesit dwa metry dugo
ci. Na znajdujcych si ponad ni na pierwszym pitrze trybunach
i w nawach bocznych gromadzili si widzowie, mczyni i kobiety, kt
rym nie udao si znale miejsca w bezporednim ssiedztwie procesu
jcych si stron i sdu". Sd skada si z centumwirw, ktrych nie
byo stu, jak wskazywaaby nazwa, lecz stu osiemdziesiciu, przy czym
dzielili si oni na cztery izby". 78 Zalenie od przedstawionych im spraw
sekcje te obradoway oddzielnie lub razem, w penym skadzie. W tym
ostatnim przypadku przewodniczy im osobicie pretor hastarius, a po
obu stronach jego krzesa kurulnego, na zaimprowizowanej estradzie
siedziao stu osiemdziesiciu asesorw. U ich stp, na awkach oskara
jcy, ich wiadkowie, obrocy i przyjaciele. Bya to elita". Dalej sta
tum. Jeeli cztery sekcje urzdoway oddzielnie, kada z nich miaa
czterdziestu piciu asesorw i decemwira jako przewodniczcego. Ten
sam skad powtarza si cztery razy, a od ssiedniego oddzielony by
kurtynami lub parawanami. W jednym i drugim przypadku urzdnicy
i publiczno stoczeni byli jedni na drugich i. w tej dusznej atmosferze
toczyy si debaty. Na domiar zego akustyka bya fatalna, co zmuszao
adwokatw do zdwajania wysikw, sdziw do uwanego suchania,
a publiczno do zachowania cierpliwoci. Czsto grzmicy gos jednego
z obrocw, napeniajc obszerny hall, zagusza dysputy innych sekcji;
zdarzyo si to wanie Galeriuszowi Trakulusowi, ktry by konsulem
w 68 r. n. e. i mia gos tak donony, e wywoa oklaski publicznoci izb"
79
ssiednich, ktra go nie widziaa i nie powinna bya go sysze. Panu
jc kakofoni powiksza ponadto patny zapa klakierw", ktrych,
za przykadem Larcjusza Licynusa, cignli za sob mimo potpienia
tego zwyczaju przez Pliniusza Modszego na procesy niektrzy pozba
wieni wstydu adwokaci, czy to w nadziej wywarcia wpywu na sdziw
i wygrania procesu, czy te dla powikszenia swej sawy. Pewnego dnia,
kiedy w obecnoci Kwintyliana broni jakiej sprawy Domicjusz Afer
i gdy przed jedn sekcj centumwirw wygasza sw wspania i spo
kojnie wypowiedzian mow, rozlegy si nagle obok gwatowne krzyki.
Zaskoczony umilk. Gdy zapanowaa cisza, podj wtek swego przem
wienia. Nowe krzyki. Nowa przerwa z jego strony. Ta sama historia
powtarza si po raz trzeci. W kocu zapyta, kto przemawia w ssiednim
pokoju. Odpowiedziano mu: Licynus." Rezygnujc wwczas ze swej
mowy, powiedzia: Centumwirowie, ginie nasza sztuka." Innego zdania
byli jednake ci, ktrzy krzyczeli brawo" aopoxXe jak ich nazy
wano po grecku, ci, ktrzy z tego brawa" yli laudicerii*0, jak po a-
c^nie okrelano klak, poniewa niezalenie od tego, czy obrona, ktr

oklaskiwali, bya dobra czy za, stanowia ona rdo ich utrzymania,
a zreszt wolno im byo bez naruszania warunkw umowy przesta si
interesowa spraw, skoro tylko przysza kolej na adwokata, z ktrym
nie byli zwizani, i wwczas, pozostajc w sdzie, mogli nie zwaa na
toczcy si proces i w czasie posiedzenia oddawa si ulubionym zajciom,
na przykad grze przy warcabnicy, ktrej graffiti" odkryy wykopaliska
na wielu marmurowych pytach posadzki w bazylice Julijskiej. 81 Klakierzy byli z pewnoci jedynymi uczestnikami procesw, ktrzy mogli
dobrze bawi si na sali; atwo jest wyobrazi sobie przykro i bl, jaki
musia sprawia uwanym sdziom, sumiennym adwokatom przewd
sdowy prowadzony pord takiej ciby, w ustawicznej wrzawie, przy
akompaniamencie opaconych braw.
Pliniusz Modszy chwali si gdzie, e uzyska saw, wygaszajc tu
wanie, przed centumwirami najdusz i, jak pisze, najlepsz ze swoich
mw. 82 Za cen jakiego wysiku umysowego i fizycznego! Ma si wrae
nie, e kiedy pod koniec swojej kariery wraca myl do pierwszych
swych wystpie w bazylice Julijskiej, wspomina je zawsze z trwog 83
i e mgby o nich powiedzie to samo, co o pobycie w Centumcellae
(Civit-Vecchia), gdzie asystowa przy boku Trajana, ktry sprawowa
sdy w swojej willi: Jakie zaszczytne dni! Ale jednoczenie jakie
cikie! Vides quam honesti, quam severi dies!"
Albowiem cesarz, bdc zmuszony do zaatwiania spraw, ktre zaleay
bezporednio od niego, oraz tych, ktre mu przysyano z prowincji, by
take naraony na przepracowanie, podobnie jak zwykli sdziowie. Naj
lepszym tego dowodem jest sesja, ktrej musia przewodniczy Trajan
w czasie jednego ze swych pobytw w Centumcellae, a ktrej wiadkiem
by Pliniusz. 84 Trwaa ona tylko trzy dni. Trzy sprawy, znajdujce si na
wokandzie, nie miay wikszego znaczenia: le umotywowane oskarenie,
skierowane przez powodowanych zazdroci oskarycieli przeciw pew
nemu znakomitemu Efezyjczykowi, Klaudiuszowi Arystonowi, ktrego
okrela Pliniusz Modszy jako czowieka wspaniaomylnego i popular
nego, jakkolwiek uczciwego", proces o cudzostwo, wytoczony onie
trybuna wojskowego, Galicie, ktrej dowiedziono, e obdarzya swymi
askami zwykego centuriona; i wreszcie zakwestionowanie wanoci ko
dycylw, dodanych do testamentu niejakiego Juliusza Tiro. Cho Trajan
nie chcia rozpatrywa wicej ni jedn spraw dziennie, musia jednak
na nie straci najlepsze godziny. Zwaszcza spr o testament przysporzy
mu sporo kopotu. Autentyczno kodycylw zostaa zaatakowana przez
jednego z cesarskich prokuratorw w Dacji, Eurythmosa. Spadkobiercy,
nie majc zaufania do sdownictwa lokalnego, ubagali cesarza, aby wzi
spraw w swoje rce. Uzyskawszy jednak satysfakcj, zaczli si waha
ze wzgldu na cesarza, ktrego wyzwolecem by Eurythmos, z wnie

sieniem wasnego oskarenia i dopiero na formalne wezwanie Trajana
dwch z nich stawio si przed sdem. Eurythmos domaga si prawa
gosu, aeby dowie prawdziwoci swoich zarzutw. Dwaj spadkobiercy,
ktrym Trajan to prawo przyzna, nie chcieli ze skorzysta pod pre
tekstem, e solidaryzujc si z innymi wspspadkobiercami nie mog
sami reprezentowa interesw wszystkich. Adwokaci, zachwyceni tymi
fortelami obliczonymi na granie na zwok, pogryli si ochoczo w za
wiociach proceduralnych. Wielokrotnie cesarz wzywa ich do zacho
wania miary, od ktrej sam nie chcia ani na jot odstpi. Wreszcie,
zmczony ich kruczkami, zwrci si do swojej rady z poleceniem, aby
pooy kres mdrkowaniu, i dopiero wwczas mg zawiesi urzdowanie
i zaprosi swoich asesorw na przyjemne rozrywki (iucundissimae remissiones), ktre dla nich przygotowa i ktre mg im zaofiarowa do
piero w porze obiadu. 85
W tym wypadku przynajmniej aden z pozwanych do sdu nie uchybi
szacunkowi, nalenemu wadcy. Musimy bowiem przyzna, e nie zawsze
tak bywao. Niekiedy oskareni nie czekali nawet dwudziestu czterech
godzin, aeby zorzeczy cezarowi, i widowisko jego sdu koczyo si,
waciwie mwic, scen". Scen tak odtwarza nam jeden z papirusw
z Oksyrynchos: pewien Egipcjanin imieniem Appianos, gimnazjarcha
i kapan aleksandryjski, odway si j zrobi Kommodusowi, ktry go
wanie skaza na mier. Zaledwie cesarz zdy podpisa wyrok mierci,
kiedy podnis si Appianos, przybierajc skandalicznie wyzywajc poz.
Czy wiesz ty, do kogo mwisz?" zapyta go Kommodus. Wiem do
skonale, do tyrana." Nie przerwa mu Kommodus do cesarza."
,,Z pewnoci nie, odrzek Appianos, twj ojciec, boski Marek Aureliusz
Antoninus, mia prawo nazywa si cesarzem, poniewa dba o mdro,
gardzi pienidzmi i kocha dobro. Ty jednak nie masz tego prawa, jeste
bowiem przeciwiestwem twego ojca uosobieniem tyranii, wystpku
i brutalnoci." 86 Tak wic zdarzao si cesarzowi nie tylko to, e by
oguszony i zmordowany paplaniem i intrygami podsdnych, jak zwyky
centumwir, ale take, e musia wysuchiwa w dodatku ich obelg; i o ile
dwr cesarza przywodzi na myl przepych dworu Ludwika XIV, to try
buna w jego paacu ze sw wrzaw zrcznych, dononym gosem wy
powiadanych i dugich przemwie przypomina nam chyba tylko pou
fay nastrj i tumult panujcy podczas sdw paszy, ktry odbywa je
siedzc na swej sofie w wewntrznym dziedzicu seraju.
Cho zajcia adwokatw i sdziw byy niezwykle absorbujce i nudne,
to jednak w yciu senatorw zdarzay si okresy, kiedy byli oni pocho
nici jeszcze wiksz prac. Niewtpliwie od Augusta zmniejszya si
wydatnie liczba zwykych posiedze Senatu (dies legitimi). Zwolnieni na
obowizkowe wakacje we wrzeniu i w padzierniku, zwoywani byli se

natorowie normalnie w cigu reszty roku tylko na dwa dni w miesicu,
na kalendy i na idy S 7 ; zreszt aktywno prawodawcza cezarw usypiaa
najczciej ich aktywno. Ale od czasu do czasu trzeba byo si liczy
z sesjami nadzwyczajnymi, ktre byy t y m wicej wypenione, im rzadsze,
a zwaszcza z tymi, ktre zwoywa lub na k t r e zezwala cesarz, aeby
k a r a przestpstwa polityczne straszliwymi sankcjami, nie biorc na
siebie za te wyroki odpowiedzialnoci imiennej. Zaczynay si wwczas
dla patres conscripti prawdziwie cikie roboty; aeby unikn p r z y m u s u
tych sensacyjnych zgromadze, mieli oni tylko jedno wyjcie: sprawi,
aby m o t y w y ich nieobecnoci zostay uznane za suszne.
Senatorowie zbierali si w Kurii Juliusza Cezara, ktrej rekonstrukcj
przeprowadzi Dioklecjan,
odtwarzajc wedug wszelkiego prawdopododobiestwa, jej pierwotny plan i wymiary. Rozcigaa si ona na prze
strzeni 25 m 50 cm dugoci i 67 m 60 cm szerokoci 8 8 i miaa tylko
300 miejsc, rozmieszczonych na trzech estradach, jedna ponad drug,
k t r e profesor Bartoli odkry niedawno pod podog starego kocioa
Sant'Adriano. Jeli przyjmiemy, e przy specjalnych okazjach wicej ni
poowa spord szeciuset czonkw senatu stawiaa si na wezwanie, to
musia tu panowa taki tok, jak w Parlamencie angielskim w Izbie Lor
dw podczas m o w y tronowej. Senator ow.e wchodzili tu po zoeniu ofiary
i wstpnych modlitwach, o pierwszej godzinie dnia. Wychodzili dopiero
z zapadniciem nocy. 8 9 I to samo czynili nastpnego dnia oraz w inne
jeszcze dni. Nie mogliby wytrzyma tego surowego t r y b u ycia, gdyby
regulamin ich zebra, a raczej zwyczaj, k t r y si na nich ustali, nie
zezwala im na swobodne chodzenie t a m i z powrotem, na znikanie
i zjawianie si znowu, zalenie od upodobania. W sali toczyy si nie ko
czce si dyskusje i pyn potok w y m o w y i szelmostw. U Pliniusza
Modszego znajdujemy opowiadania o wielu z tych posiedze senatu,
ktre przeksztaciy si w najwyszy sd: byo tak na przykad wwczas,
kiedy stawi si Mariusz Pryskus, prokonsul Afryki, i jego konkurenci
w naduyciach; taki charakter te miay posiedzenia, ktre na danie
caej prowincji miay wdroy postpowanie sdowe i wymierzy kar
za sprzeniewierzenie grosza publicznego Cecyliuszowi Klasykusowi, daw
n e m u zarzdcy Betyki. L e k t u r a ta wzbudza w nas lito dla senatorw,
przykutych do swych krzese kurulnych. Pierwszy proces, k t r e m u prze
wodniczy Trajan jako konsul, trwa od witu do zmroku przez trzy ko
lejne dni. W toku jednego z nich Pliniusz Modszy, ktry obarczony by
mow oskarycielsk przeciwko j e d n e m u ze wsplnikw Pryskusa, prze
mawia przez pi okrgych godzin i po p e w n y m czasie zmczenie jego
stawao si tak widoczne, e cesarz dawa mu kilkakrotnie rad, aby
oszczdza garda i puc. Kiedy Pliniusz skoczy, odpowiedzia mu Klau-
diusz Marcellinus, ktry broni oskaronego w mowie o tych samych

mniej wicej rozmiarach. Po ostatnich sowach, ktre wygosi ten drugi
mwca, Trajan odroczy dalszy cig procesu do nastpnego dnia w oba
90
wie, aby trzeciego przemwienia nie przerwaa noc. Przez porwnanie
drugi proces, mianowicie Klasykusa, wyda si Pliniuszowi Modszemu,
ktrego rola tym razem ograniczaa si do suchania i wydania opinii,
duo lejszym do zniesienia i naprawd krtkim i atwym" (et circa
Classicum quidem brevis et expeditus labor). By on rzeczywicie atwy,
poniewa Hiszpanie wzili na siebie ca robot oskarycielsk i z gry
obalili wszystkie pozycje obrony," kadc rk na poufnej, cynicznej ko
respondencji oskaronego, a zwaszcza na licie, w ktrym, czc wia
domoci o swych naduyciach pieninych z miostkami, oznajmia jednej
z kochanek o swym powrocie do niej, do Rzymu, w sowach pograj
cych go bez reszty: Rado! Rado! Przybywam do ciebie wolny jak
powietrze, schowaem ju bowiem do kieszeni cztery miliony sestercw,
wyprzedajc poow moich podwadnych." Proces Klasykusa nie by
jednak krtki pomimo oczywistoci faktw ustalonych przez obciajce
dowody. Zaj on trzy posiedzenia senatu, podobnie jak proces Mariusza
Priskusa, i Pliniusz Modszy, chocia nie zabiera gosu, wyszed ze tak
samo, to znaczy kompletnie wyczerpany: Moesz sobie wyobrazi, pisze
do przyjaciela Korneliusza Minicjanusa nasze zmczenie po wszy
stkich tych przemwieniach, wszystkich debatach, wszystkich przesu
chaniach wiadkw, ktrych trzeba byo wypytywa, podtrzymywa na
duchu, zwalcza! (Concipere animo potes quam simus fatigati!)".91 Rozuriiiemy to oczywicie, ale pozostaje dla nas niezrozumiay fakt, e Rzy
mianie mogli tolerowa ten wyczerpujcy system, nie starajc si go
ulepszy i zmieni. Czyby mieli nerwy mocniejsze od naszych? A moe
zaprawieni przez cay wiek lektury publicznej stali si cakowicie uod
pornieni na rozdranienie, zmczenie i nud?
IV. LEKTURA PUBLICZNA
Zwyczaj publicznego czytania, nudne zajcie, ktremu oddawali si

stale kulturalni Rzymianie, jest tak obcy naszym obyczajom, e wymaga
kilku sw wyjanienia.
W Rzymie uczeni i literaci nie znali przez dwa wieki tego, co my
nazywamy publikowaniem". A do koca Republiki wykonywali
w swych wasnych domach, albo w domu protektora, kopie swych dzie,
ktre rozdawali nastpnie przyjacioom i znajomym. Attykus, ktremu
Cyceron powierza swoje mowy i traktaty, wpad na pomys, aeby pra-
cowni, ktr zaoy na swj wasny koszt, rozszerzy na skal praw

dziwie przemysow. Cezar, rewolucyjny w tym samym stopniu w dzie
dzinie ducha, jak i spraw doczesnych, uatwi mu werbowanie klienteli,
zakadajc pierwsz w Rzymie pastwow bibliotek, na wzr biblioteki,
ktra istniaa w Muzeum Aleksandryjskim. Jej ukoczenie wzi na
siebie Azyniusz Pollion. 92 Nieco pniej staa si ona wzorem dla licz
nych bibliotek w prowincjach. 93 Mnoenie si bibliotek ipublicznych
i miejskich pocigno za sob wzrost liczby ksigarzy-wydawcw (bibliopolae, librarii). Wkrtce nowy zawd mia swoje sawy. S to: Sozjusze, ktrych wymienia Horacy, a ktrzy otworzyli sklep z woluminami"
u wylotu viens Tuscus na Forum, w pobliu posgu boga Wertumna, za
wityni Kastora 9 4 ; Dor us, do ktrego szo si kupowa Tytusa Liwiusza
i Senek 9 5 ; Tryfon, ktry sprzedawa Institutio oratoria Kwintyliana
i Epigramy Marcjalisa 96 , oraz konkurenci Tryfona C. Polliusz Walerianus Sekundus niedaleko Forum Pokoju, Atrektus w Argiletum. 97
Kupcy ci, ktrzy gromadzili i zatrudniali ekipy wyspecjalizowanych nie
wolnikw, sprzedawali swoje kopie do drogo dwa do czterech sestercw za tekst, ktry zawiera 20 stron naszego formatu 12, pi denarw
lub dwadziecia sestercw za liber, ksik, ktra miaaby okoo czter
dziestu stron tego samego formatu 9 8 przy czym cakowity dochd
z tego zatrzymywali dla siebie. Najczciej za wykonanie kopii kazali
sobie paci i nawet od sawnego pisarza nie zakupywali manuskryptw,
godzc si co najwyej na ich przepisywanie 99 ; a ponadto zwolnieni byli
od przyznawania jakiegokolwiek prawa do odpisw autorom, poniewa
prawnicy rozcignli na pisma sporzdzane na papirusach i pergaminach,
bez adnej rnicy, star zasad prawn, e solo cedit superficies, to
znaczy, e kady dodatek naley do zasobu, do ktrego si docza. 100 Tak
wic ksigarze bogacili si wysyajc w rne strony wiata, w gb
Bretanii, do pokrytego szronem kraju Getw" wiersze, ktre nuci cen
turion w swoim odlegym garnizonie", a pynce z tego zyski nie wzbo
101
gacay ani o szelg pogronego w cigej biedzie poety.
W tych warunkach fatalne byo to, e debiutanci i autorzy biedni
ujrzeli w recytacji swej prozy lub swych poematw doskona sposobno
uniknicia wygrowanych wymaga ksigarza wzgldnie wywarcia na
niego wpywu i czynili to z tym mniejszym wahaniem, e nie zaleao im
na zapewnieniu atrakcyjnoci ewentualnego wydania, ktre im nigdy nic
nie miao przynie. Z drugiej znw strony byo rzecz zrozumia, e
rzd cesarski, dc do rozcignicia kontroli nad produkcj literack,
ale jednoczenie czujc odraz do skandalu auto da je, ktre zarzdzi
Tyberiusz 1 0 2 , czy te wyrokw mierci, wydanych przez Domicjana na
Hermogenesa z Tarsu i jego librarii103, wola osign po cichu te same
rezultaty, stosujc odmienne chwyty, ktre zday egzamin w dolinie
Nilu. Prefekci i prokuratorzy postawieni nad bibliotekami publicznymi

posiadali ju wadz skazywania na powolne, ale nieuniknione znikanie
ksiek podejrzanych lub niebezpiecznych, przed ktrymi zamknli drzwi
swych szaf.104 Przywaszczyli sobie rwnie przywilej haaliwego siania
dobrego ziarna pism przychylnych reimowi, utworw poytecznych dla
jego propagandy; i nie ma co si dziwi, e Azyniusz Pollion, ktry zwi
za swe imi z pierwsz bibliotek rzymsk, zapraszajc do niej wkrtce
na czytanie swoich Wojen domowych105, wprowadzi zwyczaj, ktry za
nadto odpowiada sytuacji pisarzy i yczeniu rzdw, aeby nie przyj
si szybko. W ten sposb ze wspistnienia wszechmocnych wydawcw
i ulegych bibliotek zrodzio si na oczach rosnce monstrum, przysza
plaga literatury: publiczna lektura. Mod t wprowadziy polityczne ra
chuby i mio wasna literatw. Nic ju nie bdzie w stanie jej
powstrzyma.
Od pocztku swego panowania popar j August, suchajc z t sam
doz dobrej woli, jak i wytrzymaoci tych, ktrzy mu czytali nie tylko
wiersze i histori, ale rwnie mowy i dialogi". 106 Co wicej w kilka lat
pniej Klaudiusz, ktry za namow Tytusa Liwiusza zabra si do pisa
nia historii, chwali si, e deklamowa swoje rozdziay w miar, jak je
redagowa. Poniewa by ksiciem krwi, sala bya przepeniona. Ale po
niewa take by niemiay, a na jednym z jego wystpw zabawny
incydent zawalenie si awki pod jednym z otyych suchaczy wy
woa miechy, ktre nie byy przewidziane w programie dnia, Klaudiusz
przesta nagle wystpowa w charakterze lektora wasnych dzie. Nie
zaniecha jednak tego zwyczaju zupenie, lecz kaza czyta swoje elabo
raty gosem wyszkolonym jednemu z niewolnikw 107 , a kiedy pniej
obj wadz, udzieli gociny w swoim paacu na lektur cudzych dzie
i by niezmiernie szczliwy, jeli, majc wolny czas, mg spieszy tu
jak zwyky, prywatny czowiek i zjawia si niespodzianie jak to zro
bi pewnego dnia dla byego konsula Nonianusa przed audytorium
108
osupiaym z powodu tego nieoczekiwanego zaszczytu. Domicjan z kolei,
objawiajcy szczeglne zamiowanie do poezji, lubi czytywa publicznie
swoje wiersze. 109 Bardzo moliwe, e naladowa go w tym Hadrian.
Pewne jest w kadym razie, e definitywnie uwici zwyczaj publicznej
lektury, oddajc do jej wycznego uytku specjalny budynek Athe
naeum, rodzaj maego teatru, ktry wybudowa za swe pienidze
w miejscu niestety nam nieznanym i za ktry poddani byli mu
wdziczni, gdy da wreszcie schronienie sztukom wyzwolonym" w god
110
nej ich szkole: ludus ingenuarum artium.
Prawd mwic, wybudowanie Athenaeum wiadczyo jedynie o popu
larnoci, ktr publiczne odczyty zdobyy sobie w stolicy, zalewajc j
teraz powodzi talentw. Budowla ta nie bya jak nowoci pod wzgl-
dem architektonicznym; by to jeszcze jeden oficjalny gmach wrd licz

nych sal, ktre od dawna zapenia zgiek potoczystych recytacji. wczes
ny literat, jeli posiada cho troch pienidzy, stara si za wszelk cen
urzdzi sobie w domu pokj przeznaczony wycznie na ten cel: audi
torium.111 Niejeden z przyjaci Pliniusza Modszego wkada w to z lek
kim sercem due sumy, jak na przykad Kalpurniusz Pizo, czy te Tytyniusz Kapito. 1 1 2 Urzdzenie tych sal nie rnio si niczym w poszcze
glnych domach: estrada, gdzie zasiada autor-lektor, ktry na t okazj
zrobi starannie sw toalet, wygadzi wosy, woy now tog, ozdobi
palce wszystkimi piercieniami i szykuje si do oczarowania suchaczy
nie tylko walorami swoich pism, ale take adn prezencj, powabnym
spojrzeniem, umiarkowanym tonem gosu i agodnoci jego modulacji. 113
Za nim wisz zasony, kryjce przed reszt zebranych tych zaproszonych
goci, ktrzy chc go sucha nie pokazujc si innym, jak na przykad
jego ona. 114 Przed nim zawiadomiona roznoszonymi do domw bileci
kami publiczno, ktra zajmuje krzesa z oparciami (cathedrae) w pierw
szych rzdach, awki w nastpnych i ktrej sucy, przeznaczeni do
obsugi, wrczyli program posiedzenia (libelli). 115 Ta oprawa sceniczna
nie bya dostpna dla kadej kieszeni. Autorzy biedni zdani byli na dobr
wol bogatych. Wielcy magnaci, jak Tytyniusz Kapito, oywieni poczu
ciem koleestwa, wypoyczali chtnie wasne auditorium.116 Bogacze
mniej wspaniaomylni, a bardziej praktyczni wynajmowali swoje sale
za pienidze i Juwenalis pitnuje spekulacje, jakim si oddawali niekt
rzy z tych Harpagonw w masce Mecenasw, dajc olbrzymich sum za
krtkie uytkowanie brudnego lokalu i ndznego, wypoyczonego umeblo
wania. 117 Zreszt auditorium byo potrzebne dla publicznej lektury tylko
wwczas, kiedy chciano w ten sposb wywrze wielkie wraenie i poru
szy opini. Ludzie wybredni, o ustalonej sawie, woleli zebranie
w cisym gronie rwnie wybrednych znajomych, a Pliniusz Modszy na
przykad znajdowa przyjemno w zapraszaniu na swoje odczyty tylko
garci przyjaci, ktrych umieszcza w swoim triclinium, to znaczy w sali
jadalnej, gdzie leeli na stojcych tam zawsze oach lub siedzieli na
specjalnie przyniesionych krzesach. 118 Jeli chodzi o biedakw, ktrzy nie
posiadali triclinium i ktrym brakowao pienidzy na wynajcie sali, to
mimo wszystko znajdowali oni sposoby, aby si produkowa. Wystarczy
o, e spostrzegli jakie zbiegowisko, w ktrym mieli nadziej wywoa
minimalne zainteresowanie, a ju przyczali si do i rozwijali najspo
kojniej swj volumen: na Forum, pod jakim portykiem, w toku Term. 1 1 9
Recitatio wtargna wic na ulice i kiedy badamy wspczesne wiadec
twa, przekonujemy si bardzo szybko, e czytali publicznie wszyscy,
wszdzie i wszystko jedno co. Codziennie, zarwno rano, jak i wieczorem,
latem czy zim.
Oczywicie, jeli miao si ambicj wystpowa przed licznym audyto

rium, lepiej byo unika miesicy gorcych, kiedy to wielu Rzymian
wyjedao na letnisko. Ale jeli cenio si wicej jako ni ilo, mie
sice te nadaway si by moe lepiej ni inne na spotkania elity, tote
Pliniusz Modszy czyta" w lipcu, poniewa spodziewa si, e wy
tchnienie od dziaalnoci sdowej da mu wiksz swobod myli i pozwoli
kolegom z palestry zaszczyci swoj obecnoci jego sal". 1 2 0 Wikszo
odczytw miaa miejsce po poudniu, kiedy to ludzie pracy mogli swo
bodnie dysponowa swym czasem 121 ; ale byli i tacy nienasyceni prelegenci,
ktrym popoudnie nie wystarczao na popisanie si swymi arcydzieami
i ktrzy szczycili si, e zatrzymuj swoje audytorium przez cay dzie
(totum diem impendere)122, zastrzegajc sobie nawet dnie dalsze. 123 Nie
dziwi nas ju teraz obowizkowe przecienie prac trybunaw i senatu,
skoro wemiemy pod uwag, z jak ulegoci prniacy poddawali si
dobrowolnemu przymusowi publicznych wykadw.
Trzeba przyzna, e uczszczajcy na te wykady niewiele sobie robili
z gospodarza i e ich pilno krya w sobie mniej lub wicej uprzejme
formy braku zainteresowania i nieuwagi. Pliniusz Modszy opowiada
w swoich listach wiele anegdot, ktre wiadcz o spoufaleniu si publicz
noci. Na przykad kiedy w kwietniu nie byo dnia bez odczytu i su
chacze nie mogli ju tego duej wytrzyma. Machinalnie przychodzili
na zebrania, ale albo spdzali czas recytacji na prywatnych rozmowach,
albo te wycofywali si przed kocem jedni, zachowujc ostrono
i ukradkiem, inni prawie trzaskajc drzwiami", otwarcie i bez enady. 124
Pewnego razu Pliniusz Modszy, wchodzc spniony na przepenion
sal, spostrzega z dum i zmieszaniem, e jego przybycie, przywoujc
obecnych do przyzwoitoci, kadzie kres artom, ktre midzy sob wy
mieniali, i jakby za dotkniciem rdki czarodziejskiej sprowadza cisz.125
Pliniusz trafia zreszt na suchaczy, ktrzy w trosce o zachowanie po
zorw dobrego wychowania powstrzymuj si przed robieniem haasu,
niemniej jednak okazuj brak zainteresowania i chd, graniczcy z zu
chwalstwem, o ile w ogle nie oddaj si odrtwieniu krtkiej, dobrze
zasuonej drzemki. Tak na przykad podczas recitatio, na ktrej by
obecny sawny prawnik Jawolenus Pryskus, autor, zanim rozwin swj
volumen, chcia zgodnie z protokoem zapyta gocia, jako najwaniejsz
osob spord obecnych znakomitoci, o pozwolenie rozpoczcia czytania:
Prisce, iubes? Czy chcesz, bym rozpocz, Pryskusie?"; wwczas
Jawolenus Pryskus, ktry albo si zbudzi z gbokiego snu, albo te
bdzi myl daleko, odpowiedzia pospiesznie: Ale nie, ja nic nie
chc Ego vero non iubeo", podczas gdy rozlegy si miechy, a nie
szczsny lektor straci cakowicie kontenans. 1 2 6
, Na innych posiedzeniach obecni wydawali si sucha, ale ich pozy

zadaway kam tym pozorom; przy najpikniejszych miejscach ksiki,
pod kadym wzgldem doskonaej, pozostawali zastygli w nieruchomej
pozie posgu, w pogardliwej i wyniosej biernoci i nie zdradzali naj
mniejszych oznak zrozumienia, nie wykonali adnego gestu rk, nie
poruszyli ustami, nie podnieli si choby na przykad dlatego, e mieli
ju dosy siedzenia". 127 Pliniusz Modszy, ktry daje nam opis tej mil
czcej sceny, oburza si na myl, e ci zdrajcy powicili cay dzie,
aeby dotkn autora, ktrego zaproszenie przyjli, aeby zmieni
w miertelnego wroga przyjaciela, z ktrym, kiedy tu wchodzili, czya
ich serdeczna zayo. Ale zdolno skupienia uwagi ma swoje granice
nawet dla Rzymian i we wszystkich jzykach przeduajcy si odczyt
prowadzi do nudy. Z pewnoci nierozsdne byo ze strony autora, e
przez cay dzie narzuca suchaczom uroki swego dziea, ktre, w miar
czytania, niweczyo zmczenie i nuda; prowadzony bez koca wykad nie
mg ostatecznie unikn wywoania nudy i zobojtnienia. Zamiast pro
wadzi do rozmiowania w literaturze publiczne odczyty powodoway
przesyt i chyba czciej odpychay, ni pocigay tych, ktrych cierpli
wo doprowadzay do ostatecznoci i ktrzy, ziewajc, musieli upada
pod ciarem zbyt duych dawek. w demoralizujcy wpyw pogbiao
jeszcze to, e aby zagodzi monotoni tak czsto odbywajcych si
imprez, nie umiano wymyli nic lepszego ni urozmaicony program.
Wszystkie tematy, wszystkie gatunki literackie byy dobre. Georges
Duhamel napisa strony pene gorzkiej i ostrej ironii na temat zestaww
pyt amerykaskich, ktre racz suchaczy bez litoci i bez adnego wy
tchnienia najmniej zharmonizowanymi ze sob melodiami: sonat Beethovena iprzed tacem jazzowym, scen z operetki po mierci Zygfryda.
Ot ta scena z przyszoci" odgrywana ju bya przed oczyma Trajana
i Hadriana. Zastpcie mechanizm gosem, muzyk literatur: chaos fa
szywie brzmicych tonw to wanie istota publicznych odczytw. Adwo
kaci przedstawiali tu w nowym wydaniu swe mowy obronne 128 , politycy
swoje przemwienia. 129 Ludzie z wielkiego wiata, ktrzy w yciu nie
napisali nic innego poza tym, do czego zmuszaa ich praca zawodowa,
obowizki rodzinne i konieczno podtrzymywania stosunkw towarzy
skich, nie wahali si odtwarza w czasie publicznych odczytw mw po
grzebowych; mowy te ze wzgldu na pokrewiestwo ze zmarym musieli
wygasza nad jego grobem i one to byy ich debiutem literackim. 130
Jeli chodzi o literatw, to wykorzystywali oni swoje najmniejsze utwory
i byli pod tym wzgldem niewyczerpani. Z dziedziny prozy, skoro nie
mieli ju w swym repertuarze mw obronnych i popisowych, przynosili
ksigi historyczne, tym przychylniej przyjmowane, e przytaczane
w nich fakty odnosiy si do odlegej przeszoci i wobec tego nikt nie
musia si rumieni na sali. 131 Z wierszy suchao si raz artw Pliniusza

Modszego132, to znw poematw astrologicznych Kalpurniusza Pizona 133 ,
elegii Passennusa Paulusa 1 3 4 , Tebaidy Stacjusza 135 i caej litanii banal
nych poematw, ktre si na niej opieray i pene byy reminiscencji
wergiliaskich, podobnie jak Sur le Racine mort, le Campistron pullule.
Naleay tu: Herakleidy, Diomedeje, ryki Labiryntu, morza, w ktrym
pogry si mody Ikar z powodu katastrofy swej fruwajcej maszy
ny" 1 3 6 ; do tego trzeba dorzuci dugi korowd tragedii bez dekoracji 137
i komedii bez aktorw. 138 Tak wic rnorodne utwory literackie nastpo
way po sobie na trybunach audytoriw" w ten sam sposb, jak rno
rodne utwory muzyczne s dzi jak w mynie przepuszczane przez gra
mofon.
Na prno Pliniusz Modszy usiuje udzi si doskonaoci i poytkiem
wicze, ktre, jak sdzi z dum, mu si udaj, i na prno pragnie
wmwi w siebie, e odtwarzanie w czasie publicznych odczytw was
nych mw zachca go do ich przerabiania i udoskonalania oraz e kryty
ka, ktrej przedmiotem, staje si kade recytowane dzieo, usunie ze
bdy. 139 S to jedynie wybiegi, zreszt szczere, i rozwaania, nawet po
mysowe, rozpieszczonego dziecka, ktre byoby niepocieszone, gdyby mu
zabra ulubion zabawk. Te mae korzyci i niepewne zyski nie mogy
zrwnoway ujemnych stron, niebezpieczestw i strat, ktre ju z chwi
l wejcia w ycie wykadw publicznych przeczu Horacy. 140 Jakie
byoby przeraenie poety, gdyby wrci na ziemi w sto lat zaledwie
po swojej mierci, kiedy to publiczne odczyty siay wok siebie spusto
szenie, ktre zaledwie odgadywa? Zbierao si wwczas plony czysto
formalnego wyksztacenia. Ju sam zwyczaj pisania, a nastpnie czytania
z tzw. volumina, ktrych rozwijanie nie pozwalao uchwyci wzrokiem
wicej ni jeden tylko ustp bez monoci wybiegania naprzd i cofania
si wstecz, pokawakowa i rozbi kompozycj rzymskich dzie do tego
stopnia, e, wedug naszych obecnych wymaga, nawet do najlepszych
z nich daby si zastosowa sd Kaliguli, wymierzony przeciwko Sene
141
ce : piasek bez zaprawy murarskiej arena sine calce. Odczyty pu
bliczne, w czasie ktrych autor musia rozbudza i podtrzymywa zainte
resowanie publicznoci nie przez pikny ukad utworu, lecz przez byskot
liwo szczegw, podkreliy niewygod formatu zwoju i doprowadziy
w kocu do takiego zepsucia smaku, e przecitna publiczno syszaa
ju tylko obliczone na efekt tyrady i pene konceptw sentencje. Nastp
nie za odrywajc dziea od ich naturalnego rodowiska mow obro
cz od sdu, przemwienie polityczne od Kurii, tragedi i komedi od
teatru doprowadziy ostatecznie do zerwania wizw, ktre mogy
jeszcze czy utwory literackie z yciem, do pozbawienia ich ludzkiej,
realnej prawdy, poza ktr nie ma prawdziwych arcydzie. I wreszcie na
skutek sobie tylko waciwej szkodliwoci, z ktrej zgubnego dziaania

nie zdajemy sobie do dzi sprawy, podobnie jak nie zdawali sobie z niej
sprawy staroytni, doprowadziy one do zniszczenia literatury jako takiej.
Z jednej strony zadowolenie mioci wasnej, jakie daway autorom, od
cigao ich stopniowo od aspiracji wyszych ni natychmiastowe, atwe
i zreszt upajajce sukcesy, ktre przynosiy oklaski sali, podnieconej
sztucznym zachwytem przyjaci skonnych do uprzejmoci i kolegw
liczcych na odwzajemnienie. Mona dyskutowa nad rozmiarem szkd,
ktre wyrzdzio lub wyrzdzi ksice radio. Nie wydaje si, bymy mieli
prawo powtpiewa w ogrom krzywdy, ktr publiczna lektura, od chwili
gdy wesza ona w mod, przyniosa wydawnictwu zwojw. Z drugiej
znw strony tym bardziej nie ulega wtpliwoci, e staa si ona powo
dem wielkiego za, ktre zaczo si szerzy jak rak, mianowicie epidemii
faszywych talentw. Kiedy w Rzymie publiczna lektura wesza w zwy
czaj jako zajcie gwne i wyczny niemal cel literatw, literatura wy
zbya si swej godnoci i stracia sw powag. Towarzyskie formy prze
ksztaciy j w monet obiegow, ktrej prba coraz bardziej si po
garszaa, w miar jak rozszerza si krg amatorw. Zapraszani chcieli
take sami zaprasza i kady wchodzi kolejno na estrad, a suchacze
zmieniali si w autorw. Pozornie by to triumf literatury. W rzeczywi
stoci to Pyrrhusowe zwycistwo, ten bezsensowny rozrost zapowiada
upadek. Od chwili gdy tylu byo pisarzy, ile publicznoci, tylu autorw,
co czytelnikw, jak bymy dzi powiedzieli, od momentu gdy jedni mogli
stawa si drugimi, literatura skazana zostaa na zagad na skutek
swego chorobliwego rozwoju.
f
Rozdzia trzeci
WIDOWISKA
I.
PANEM ET CIRCENSES"
Wszyscy znamy na pami namitn tyrad Juwenalisa, skierowan

przeciw zwyrodniaej zgrai potomkw Remusa", ludziom poecie wsp
czesnym, w lakoniczny akt oskarenia, ktry drga pogard raczej ni
gniewem. Odkd lud nie ma ju gosw do sprzedania, lud, ktry niegdy
przydziela wadz, godnoci, legiony, wszystko, odtd z trwoliwym nie
pokojem nie pragnie nic wicej w wiecie, jak tylko tych dwch rzeczy:
chleba i igrzysk.
...duas tantum res anxius
panem et circenses".1
optt
I cho wiersze te s sawne, musimy je powtrzy na pocztku roz

dziau, ktrego bd komentarzem. Albowiem pominwszy gwatowno
zawartej w nich inwektywy, ktra parzy jak dotknicie rozpalonego e
laza i w ktrej rozbrzmiewa najpikniejszy okrzyk republikaski, jaki
rozleg si za cesarstwa, wiersze te rejestruj bezsporny i dominujcy
fakt, wyraaj t sam prawd historyczn, ktr wypowie Fronton ze
spokojem mdrca, stojcego w obliczu rzeczywistoci: lud rzymski po
chonity jest dwiema zwaszcza rzeczami: aprowizacj i widowiskami
(populum Romanum duabus praecipue rebus, annona et spectaculis,
teneri)".2
Cesarze, istotnie, przyjli na siebie trosk zarwno o wyywienie lud
noci, jak i o jej rozrywki. Przez odbywajcy si co miesic w Portyku
Minucjusza rozdzia produktw zapewniali jej chleb codzienny. Organi
zujc przedstawienia w rnych orodkach religijnych i wieckich: na
Forum, w teatrach, na stadionie, w amfiteatrze, naumachiach, wypeniali
i ujmowali w karby wolny czas ludnoci, trzymali j w ustawicznym
napiciu za pomoc cigle nowych zabaw i nawet w latach chudych,
kiedy to trudnoci finansowe zmuszay ich do ograniczenia hojnoci,
starali si jednak dostarczy ludowi wicej zabaw, ni mg ich oglda
jakikolwiek plebs, kiedykolwiek i w jakimkolwiek kraju.
Aby si o t y m przekona, zbadajmy zreszt kalendarze, ktrych do

starczya n a m epigrafika i ktre wymieniaj przy datach wita, obcho
dzone przez lud rzymski. Kada ich kolumna pena jest dni witecznych. 3
S wrd nich takie, k t r e wyznaczaj przebieg miesicy: idy w liczbie
dwunastu, kalendy szeciu, nony czterech, r a z e m 22 dni witeczne.
S obejmujce w sumie czterdzieci pi dni tak zwane feriae publicae, ktrych tradycja gubi si w zamierzchej przeszoci latyskiej
historii i t r w a nieprzerwanie w okresie cesarstwa; nale tu midzy in
n y m i : Lupercalia, obchodzone w lutym,
Parilia,
Cerialia, Vinalia
W kwietniu, Vestalia i Matralia w czerwcu, dziewiciodniowe Volcanalia w sierpniu, Saturnalia, trwajce od 17 do 24 grudnia. S dalej
ludi, czyli zabawy, k t r e kocz si tego samego dnia, w k t r y m si
rozpoczy; kawalkady 19 marca i 19 padziernika; biegi w workach
25 kwietnia w zwizku ze witem Robigalia; wycigi piesze i na m u
ach 21 sierpnia i 15 grudnia w r a m a c h tzw. Consualia; zawody wd
karskie, ludi piscatorii 8 czerwca; zawody konne 15 padziernika
(equus octoben), 1 sierpnia ludi martiales i 23 wrzenia, w rocznic
urodzin Augusta, zaoyciela cesarstwa; do tego trzeba doda wypadajce
w rnych dniach, zalenie od panujcego, rocznice urodzin (dies natalis)
i wstpienia na t r o n (dies imperii) cesarza oraz apoteozy jego poprzed
nika, co powikszy nasz r a c h u n e k jeszcze o dwanacie dni. Naley wy
mieni wreszcie cay szereg igrzysk cyrkowych lub przedstawie sce
nicznych urzdzanych niekiedy razem k t r e Republika w cikich
m o m e n t a c h swojej historii ustanawiaa ku czci bogw i ktrych liczb
miaa nastpnie powikszy ambicja d y k t a t o r w i polityka cezarw:
ludi Romani, ufundowane w 366 r. p. n. e., a w naszej epoce rozszerzone
na okres midzy 4 a 19 wrzenia; ludi plebei, ktre pojawiy si po raz
pierwszy pomidzy 220 a 216 r. p. n. e. i k t r e odbyway si w czasie
od 4 do 17 listopada; ludi Apollinares, k t r e sigay 208 r. p. n. e. i cig
ny si od 6 do 14 lipca; ludi Ceriales, powicone w r. 202 p. n. e. Cererze, obchodzone midzy 12 a 18 kwietnia; ludi Megalenses, ustanowione
ku czci Wielkiej Macierzy Bogw w 191 r., kiedy to zosta powicony
jej palatyski przybytek, i urzdzane odtd stale w czasie od 4 do 10
kwietnia; ludi Florales na cze bogini Flory, ktrej kult zosta w p r o
wadzony oficjalnie, jak si zdaje, w 173 r. p. n. e.; t r w a y one, w wa
r u n k a c h specjalnych, od 28 kwietnia do 3 maja; ludi Victoriae Sullanae,
wiadczce o pretensjach Sulli do boskoci i obchodzone jeszcze w dwie
cie lat po jego mierci midzy 27 padziernika a 1 listopada; ludi Victo
riae Caesaris, k t r e w dniach od 20 do 30 lipca przypominay Rzymianom
o w y p r a w a c h zdobywcy Galii; od r. 45 p. n. e. zostay one uzupenione
obchodami czterech rocznic: bitwy pod Farsalos, elami, Tapsus i Munda;
i wreszcie ludi Fortunae reducis, k t r e wprowadzi August po powrocie
ze swej w y p r a w y pacyfikacyjnej w 11 r. p. n. e. i ktre wypeniay ca

dekad, od 3 do 12 padziernika.
Przypomnijmy krtko: dwadziecia dwa dni wit obchodzonych spe
cjalnie i obowizkowo, plus czterdzieci pi dni feriae publicae, plus
dwanacie jednodniowych ludi, plus sto trzy dni ludi, poczonych
w mniejsze lub wiksze grupy. Rachunek jest prosty i pomijajc pewne
powtrzenia, kiedy to dwa wita zbiegay si ze sob jak na przykad
8 czerwca Vestalia i ludi piscatorii, dochodzimy do nastpujcego m a
tematycznego wyniku: dni witeczne zajmoway w Rzymie wicej ni
poow roku. P r z y t y m cyfra, do ktrej doszlimy 182, stanowi
minimum, stale przekraczane.
W istocie, ile luk w naszym r a c h u n k u ! Nie uwzgldnilimy w n i m
wit Atysa, ktre odbyway si w m a r c u w dwch terminach: quatrduum urodzin, ofiary, mierci i zmartwychwstania boga wybranego przez
Kibel cannophoria, dendrophoria, sanguis i hilaria, oprcz tego za
procesja do rzeki Almo, gdzie 28 m a r c a kpano wizerunek Wielkiej
Matki; odkd za cesarz Klaudiusz przyzna Atysowi prawo obywatel
stwa rzymskiego, t r u d n o byo misteriw jego religii nie uwaa za ofi
cjalne. Pominlimy nastpnie wita przedmie Rzymu, w ktrych
ludno miasta z ochot uczestniczya, i to zarwno w wiejskich hulan
kach, odbywajcych si pod p a t r o n a t e m A n n y P e r e n n y , jak i w uroczy
stych obchodach feriae latinae, na szczytach gr albaskich. Podobnie
nie wspomnielimy o ceremoniach, ktre, nie angaujc kapitaw ni od
powiedzialnoci pastwa, rwnie cieszyy si wzgldami ludu rzymskie
go : t s to uroczystoci przy wityniach poszczeglnych dzielnic Rzymu,
w kaplicach dozwolonych religii cudzoziemskich, w scholae cechw i zgro
madze. Do pominitych nale take obchody urzdzane przez pastwo
dla onierzy. Ich spis znalelimy w numidyjskiej Tebessie i w Durze
n a d Eufratem. Plebs rzymski mia, jak si zdaje, prawo uczestniczy
w nich w Castra Praetoria, podobnie jak uczestniczy w imprezach ku
chwale ora rzymskiego i budujcych
manifestacjach lojalnoci. 4
Uwzgldnilimy nadto jedynie lata zwyke, a byy przecie lata nad
zwyczajne, ktrych n o r m a l n y program czy si z obchodami cyklw
czteroletnich, jak na przykad niegdy Actiaca, a obecnie agon capitolinus,
czy te ze witowanymi od czasu do czasu przez wiele dni obchodami
stuleci", jak w 17 r. p. n. e. oraz 88 i 204 r. n . e . albo stuletnimi jubileuszami
Wiecznego Miasta, jak w 47, 147 i 248 roku. 5 I wreszcie, poniewa pewna
ilo wit, ktre fantazja wadcw wcielia samowolnie do kalendarza,
w y m y k a si spod staej kontroli, musielimy pomin milczeniem te
wita, ktre cesarze ustanawiali bez ogranicze i ktre wzbudzay t y m
wiksze zainteresowanie, im bardziej byy niespodziane i t y m wiksze
miay znaczenie, im szczliwsze byy rzdy, a wic: triumfy, k t r e cesarz
kaza sobie przyznawa senatowi; zawody, ktre ogasza nieoczekiwanie;

zwaszcza za munera lub walki gladiatorw, ktre zarzdza przy nada
rzajcej si okazji i ktre ostatecznie odbyway si tak czsto jak ludi
i w II w. n. e. trway przez cae miesice. Ot to, co pominlimy w na
szej statystyce, istniao jednak w rzeczywistoci i w ostatecznym rozra
chunku musimy przyj, e w omawianej przez nas epoce na jeden dzie
pracy przypada jeden lub dwa dni witeczne.
II- SPOSB SPDZANIA WOLNEGO CZASU
Na pierwszy rzut oka wniosek ten ma w sobie co zdumiewajcego.

Po namyle widzimy jednak, e bya to nieunikniona konsekwencja ewo
lucji politycznej i spoecznej, ktra doprowadzia do tego, e wadcy im
perium zaczli posugiwa si witami o charakterze niegdy wycznie
religijnym i rozszerza ich zasig w tym celu, aeby utrwali swe pano
wanie nad masami, ktre, zamieszkujc Rzym, otaczay ich paace.
U rde kadego z rzymskich wit ley religia 6 i odgrywa w nich
zawsze mniejsz lub wiksz rol. Tkwi ona u podstaw starych uroczy
stoci, ktrych nie przestali obchodzi Rzymianie, cho nie rozumieli
ju ich sensu i znaczenia. Tak na przykad urzdzane 8 czerwca zawody
wdkarskie, ktrym przewodniczy osobicie pretor miejski, koczyy
si przy kamieniu Vulcanal smaeniem ryby, ktr po prostu mieli si
raczy zwycizcy, zwyczaj ten jednak wiarygodna notatka Festusa czy
z ofiar zastpcz, ktr zadowala si bg Wulkan zamiast ofiar ludz
kich: piseuli pro animis humanis.7 Podobnie 15 padziernika miay miej
sce na Forum wycigi konne, ktrych zakoczenie wiadczy o pierwot
nym pochodzeniu tego zwyczaju. Biada zwyciskiemu rumakowi! Zaraz
po zwycistwie zabija go na ofiar kapan Marsa. Krew zabitego zwie
rzcia dzielono na dwie czci: jedn wylewano natychmiast na ognisko
Regii, drug odsyano westalkom, ktre zachowyway j dla dorocznych
obrzdw oczyszczalnych. O gow konia, ktr odci n ofiarnika,
toczyli midzy sob walki mieszkacy Drogi witej i Subury z zacito
ci, jak dzi podziwia si u mieszkacw Sieny walczcych o palio".
Chodzio o to, ktrej z dzielnic przypadnie zaszczyt wystawienia na mu
rze jednej ze swych budowli trofeum konia padziernikowego". Znacze
nie tych dziwnych zwyczajw wyjania si od razu, gdy signiemy do
odlegych czasw ich powstania. Po powrocie z wyprawy wojennej, ktra
kadego roku zaczynaa si wiosn, a koczya jesieni, Latynowie daw
nego Rzymu ofiarowywali bogom w podzice wycigi i powicali im
zwyciskiego konia, aby przez rozlanie jego krwi oczyci miasto
i ochroni je fetyszem jego szkieletu.
W tych prastarych zwyczajach przejawia si wyranie rytua przodkw.

Cho mniej widoczna, w nie mniejszym stopniu obecna bya take religia
w nowszych igrzyskach i zabawach, ktre Republika, przywoujc Olimp
ku pomocy w godzinach kryzysu, ustanawiaa kolejno ku czci Jowisza,
Apollina, Cerery, Kibeli i Flory i ktrych list przeduali pniej
dyktatorzy, chc uczci swoje zwycistwa i wynie je a wraz
z nimi siebie samych na paszczyzn ponadludzk. Wszystkie te walki
i zawody, przedstawienia dramatyczne i lnice od purpury triumfy
miay na celu nie tylko to, aby ucieszy bogw, lecz take, by zdoby
sobie ich si, wcielon na krtko w odbywajcego triumf dygnitarza,
W aktorw dramatu i zwycizcw na igrzyskach. Kiedy w 105 r. p. n. e.
pastwo urzdzio po raz pierwszy na swj koszt walki gladiatorw, ktre
dotd ludzie prywatni organizowali przy grobie swych bliskich8, okrelio
je imieniem munus. Nazwa ta przyjmie si w latach nastpnych; znajduje
w niej wyraz zowroga czynno agodzenia mierci ludzi gniewu
Niemiertelnych i umierzania przez nowe rzezie ywych niepokoju
zmarych. Festus w czasach Augusta daje tak definicj munus: Dar
ofiarny, skadany dla wypenienia obowizku". Pod koniec II wieku
Tertulian wyjania ten termin tak: Cze nalena manom". Krew roz
lana na ziemi dla przejednania boga nioscego sierp, mieszkaca nieba"
napisze Auzoniusz w okresie pnego cesarstwa. 9 Mona by sdzi, e
ta straszna koncepcja, odziedziczona po ponurym geniuszu etruskim,
przetrwaa wieki nie zmieniajc si i nie sabnc. Lecz s to tylko pozory.
W epoce cesarstwa -powysze sformuowania erudytw nie przyszyby do
goWy publicznoci, ktra majc na wzgldzie wasn przyjemno zsekularyzowaa wite uroczystoci. Niewtpliwie udawaa si ona do cyrku
jak na jaki obrzd, ubrana w witeczne togi, ktre nakaza nosi specjal
ny edykt Augusta i ktrych Klaudiusz nie pozwala chowa pod pa
szczem, chyba w deszczow pogod, i to dopiero wwczas, kiedy cesarz
10
da ju znak siadania. Niewtpliwie trzeba byo, pod groz wykluczenia
z igrzysk, zachowywa si na nich odpowiednio i nie pozwoli sobie na
przykad na picie czy jedzenie w czasie wycigw.11 Rzymianie jednak
nie mieli wiadomoci, e wypeniaj przepisy liturgiczne, lecz raczej,
e naginaj si do pewnej etykiety; i kiedy, zgodnie z przepisem, pod
nosili si z miejsc, aby powita okrzykiem procesj inauguracyjn, w kt
rej posgom bogw oficjalnych towarzyszyy posgi Divi, nie manifesto
wali w ten sposb bynajmniej swej pobonoci, lecz wierno dynastii,
przywizanie do wasnej grupy zawodowej, znajdujcej si pod opiek
takiego a takiego boga czy takiej a takiej bogini, oraz swj podziw dla
doskonaego porzdku tej tak piknej parady. Jeli przypadkiem znalaz
si wrd nich jaki bigot na tyle naiwny, aby wyobrazi sobie, e prze
chodzc przed nim drogie jego sercu bstwo uczynio znak zrozumienia
l^ib opiekuczy gest, to ten objaw atwowiernoci by tak rzadki i nie

zwyky, e wywoywa ciekawo ssiadw i podnieca wyobrani opo
wiadajcych.12
Dawna religia rzymska moga jeszcze uycza witego pretekstu swo
ich tradycji urzdzanym z wielkim przepychem spektaklom epoki cesar
skiej. Jednak nie zwracano na ni ju teraz uwagi i respektowano j, eby
si tak wyrazi, nie wiedzc o tym. Tutaj, jak i gdzie indziej, wypary j
na drugi plan, wzgldnie zupenie usuny nowe wierzenia. Jeli istniaa
wwczas jaka ywa wiara, ktra przemawiaa do serc widzw, to bya
to astrologia, dziki ktrej podziwiali z zachwytem: w arenie obraz ziemi;
W rowie Euryposa, ktry j otacza, symbol mrz; w obelisku wzniesio
nym na centralnym tarasie, tzw. spina, emblemat soca promieniejcego
na szczycie nieba; w dwunastu bramach pomieszcze dla zwierzt lub
car ceres dwanacie konstelacji Zodiaku; w siedmiu okreniach bieni
w kadym wycigu tory siedmiu planet i nastpstwo siedmiu dni
w tygodniu; w samym cyrku obraz wszechwiata i jego losw.1' Jeli
w ogle jaki entuzjazm ogarnia dusze zebranych, to dziao si to w cza
sie przemarszu witego pochodu przed igrzyskami. Zapa ten wyzwalaa
rzebiarska wizja dobrych, zmarych cesarzy i jednoczesne ukazanie si
w swojej loy, we wasnej osobie, najlepszego, panujcego wanie cesa
rza, ktrego hojnoci zawdzicza lud rzymski tak liczne i tak wspaniae
uroczystoci.
Uroczystoci te nawizyway pomidzy tumem a cesarzem zbawienny
kontakt, ktry nie pozwala cesarzowi zamkn si w niebezpiecznym
odosobnieniu, ludowi za zapomnie o dostojnej obecnoci cezara. Kiedy
cesarz pojawia si w cyrku, w teatrze, w amfiteatrze, tum zrywa si
zgodnie na nogi i machajc chusteczkami, jak dzi jeszcze wierni przed
Ojcem witym w bazylice watykaskiej, przesya mu wzruszajce
14
pozdrowienie, ktre miao ton hymnu z akcentem proby. Zreszt ten
rodzaj adoracji nie wyklucza uczu bardziej ludzkich, gbszych i subtelniejszych zarazem. Szeroki og mia nie tylko szczcie, jak mwi Pliniusz
Modszy w swoim Panegiryku, widzie osobicie cesarza pord jego
ludu" 15, ale take zbliy si do w czasie perypetii zawodw, walk ub
dramatu, dzielc jego wzruszenia, yczenia, obawy i radoci. W ten sposb
autorytet wadcy znajdowa odprenie w zayoci wsplnie przeywa
nych wzrusze, a jednoczenie hartowa si w falach popularnoci, ktre
rozbijay si u jego stp; w czasach kiedy zamilky Komicja, kiedy Senat
recytowa wyuczon lekcj, opinia publiczna moga ujawnia si tylko
w radosnej atmosferze munera i ludi i wypowiada si niekiedy w pro
bach, ktre podchwycone nagle przez tysice gosw, domagay si od
16
Tyberiusza Apoxyomenos Lizyppa i uzyskay od Galby ukaranie Ty17
gellina. Skoro opinia raz si uksztatowaa, cesarze umieli uj j
w karby i kierowa jej biegiem, zrcznie zrzucajc na t u m odpowiedzial

no za sankcje, k t r e sami zamierzali zastosowa, ale chcieli jednake
wywoa wraenie, e surowo kar zostaa im niejako podyktowana. 1 8
W ten sposb widowiska, jakkolwiek nie stanowiy integralnej czci
cesarskiego ustroju, wspieray jego kociec i cho nie zostay wchonite
przez religi cesarsk, podsycay to, co mogo w niej jeszcze pali si
pomieniem.
Ale to nie wszystko, na drodze samowadztwa wznosiy one t a m przed
rewolucj. W miecie, majcym 150 000 bezrobotnych, ktrych uwalniay
od koniecznoci p r a c y zapomogi Annony, i liczcym by moe tyle samo
pracownikw, ktrzy przez okrgy rok nie mieli po obiedzie nic innego
do roboty, jak siedzie z zaoonymi r k a m i i k t r y m odmwiono prawa
wykorzystania tej swobody na zajcie si polityk, w t y m miecie wido
wiska wypeniay ludziom czas, t r z y m a y na uwizi ich namitnoci, kie
roway ich i n s t y n k t a m i i wyzwalay ich aktywno. Lud, k t r y ziewa,
dojrza do rewolucji. Cesarze nie pozwalali plebsowi rzymskiemu ziewa
ani z godu, ani z nudw. Widowiska stay si wielk rozrywk w bez
czynnym yciu ich poddanych i wskutek tego skutecznym narzdziem
absolutyzmu. Otaczajc je swoj opiek i trwonic na to bajeczne sumy,
cesarze dziaali wiadomie na rzecz bezpieczestwa swej wadzy.
Dio Kassjusz donosi, e kiedy August wyrzuca pewnego dnia pantomimowi Pyladesowi, e ogusza Rzym wrzaw swoich t y r a d i dysput,
Pylades omieli si odpowiedzie m u : W twoim interesie ley, Cezarze,
aby lud interesowa si nami..." W tej replice dowcipny a r t y s t a wyrazi
skryt myl Augusta i przenikn jeden z sekretw jego rzdw. Roz
rywki stay si w a n y m elementem polityki wewntrznej cesarza. Nie
zaniedbywa nigdy bra w nich udziau, czynic to z ostentacyjn gor
liwoci i skupion powag. Siada porodku swego pulvinar, pomidzy
on i dziemi. Jeli musia wyj przed kocem, tumaczy si zaraz
z tego powodu i wyznacza kogo, k o m u powierza przewodniczenie. Jeli
pozostawa a do zakoczenia, nie widziano nigdy, aeby przestawa su
cha z naton uwag, czy to dlatego, e n a p r a w d zasmakowa w przed
stawieniu, jak o t y m z prostot zapewnia, czy te dlatego, e chcia
unikn szemrania, k t r e wywoywa jego ojciec Cezar, zabierajc si
w czasie widowiska do czytania raportw i odpowiadania na nie. Chcia
cieszy si wraz z ludem. Zwaszcza za nie szczdzi niczego, aeby do
starczy mu rozrywek. Widowiska za jego panowania przewyszay
rnorodnoci i p r z e p y c h e m wszystko, co do tej pory p o d z i w i a n o " 1 9 ,
take on sam w swoich Res Gestae wspomina z upodobaniem, e zorgani
zowa igrzyska czterokrotnie w swoim imieniu i dwadziecia t r z y razy
w imieniu urzdnikw, ktrzy powinni byli ponosi ich koszty, ale albo
byli nieobecni, albo te nie mieli na to rodkw. 2 0 Konsulowie i pretorzy
upadali pod ciarem wydatkw zwizanych z ich stanowiskami, a Marcjalis wymyli na t e n t e m a t zabawn historyjk o modej kobiecie, P r o kulei, ktra zaraz po objciu przez jej ma stanowiska pretora oznaj
mia mu o rozwodzie, proszc go, aby zachowa cae swoje mienie dla
siebie. Powiedz mi, oo ci si stao, Prokulejo? J a k i jest powd tego
nagego zerwania? Nie chcesz udzieli mi tej informacji. Dobrze wic,
ja ci to wytumacz. Twj m by p r e t o r e m . Igrzyska megalezyjskie
kosztowayby go co najmniej 100 000 sestercw, nawet gdyby urzdzi
przedstawienia zupenie skromne. Tu nie chodzi ju o rozwd, Prokulejo,
to jest caa a f e r a ! " 2 1
Coraz czciej cesarz musia pomaga urzdnikom w urzdzaniu igrzysk
lub zastpowa ich, i wszyscy cesarze za przykadem Augusta przecigali
si w staraniach, aby nie mona byo powiedzie, e widowiska za ich
panowania byy mniej wspaniae ni za czasw ich poprzednikw. Z wy
jtkiem Tyberiusza, republikanina w koronie, ktrego nieuleczalna m i zantropia obejmowaa zarwno posplstwo, jak i nobilw, wszyscy cesa
rze rywalizowali ze sob w rozrzutnoci, chcc urozmaici p r o g r a m
tradycyjnych zabaw, przeduy je niekiedy a do rana, podwoi nie
skoczon iloci widowisk poza n o r m a l n y m porzdkiem. Nawet skpcy
nie omielali si cofa przed tymi w y d a t k a m i . Za Klaudiusza, ktry by
oszczdny, ludi Romani kosztoway 760 000 sestercw, a igrzyska ku czci
Apollina, na ktre ich zaoycielowi wystarczyo niegdy 3 000 sestercw
350 000. 2 2 Za parweniusza Wespazjana, syna pisarza sdowego, ktry
mia ustalon opini sknery, zaczy wznosi si m u r y amfiteatru Flawiuszw, ktry raczej swymi ogromnymi w y m i a r a m i ni ssiedztwem ko
losalnego posgu soca zasuy sobie na nazw Colosseum. W tej orgii
zabaw i m a r n o t r a w i e n i u pienidzy najmdrzejsi dorwnywali najgor
szym, a najbardziej rozmiowanym w przepychu, najbardziej na pozr
szalonym by, by moe, Trajan, wzr wadcy, optimus princeps, ktrego
t y t u y stwierdzay jego doskonao, godn Jowisza. W istocie, jak to
spostrzeg Dio Kassjusz, jego mdro nie zaniedbaa nigdy powica
uwagi gwiazdom sceny, cyrku i areny, wiedzia bowiem dobrze, e
doskonao rzdw nie mniej si w y r a a w trosce o rozrywki, jak
i o sprawy powane i e, o ile rozdawanie zboa i pienidzy zadowala
jednostki, to potrzebne s widowiska, aby zadowoli lud w jego masie". 2 3
To ostatnie sowo jest dla nas kluczem do zrozumienia problemu. P o
lityka cezarw starajca si, jak Nicolet, bawi coraz lepiej poddanych,
kierowaa si koniecznoci, ktrej podlegaj sprawujcy wadz nad
masami. Widzielimy niedawno, jak stosowao si lub stosuje te same
zasady rzdzenia w Niemczech za pomoc Kraft durch Freude, w Italii
korzystajc z usug Dopo Lavoro, we Francji z ministre des Loisirs.
Cho mona by by d u m n y m z tych wspczesnych osigni, nie dorw-
nuj one bynajmniej sukcesom Rzymu cesarskiego pod tym wzgldem.

Dziki nim wanie zabezpieczy on swe istnienie, zapewni porzdek
w przeludnionej stolicy, zagwarantowa spokj ponad milionowi ludzi;
szczyt jego wielkoci na pocztku II w. n. e. zbiega si z maksymalnymi
wydatkami na igrzyska ludi, przedstawienia teatralne, rzeczywiste
zapasy na arenie i pozorowane walki zawodw literackich i muzycznych
agonw.
III. WYCIGI
Zabawami w caym tego sowa znaczeniu byy widowiska cyrkowe

circenses. Nie mona ich sobie wyobrazi poza budynkami, od ktrych
wziy sw nazw. Budynki te, specjalnie w tym celu wzniesione, miay
rne wymiary przy jednakowym ksztacie dugiego prostokta, ktrego
mniejsze boki zaamyway si pkolicie: cyrk Flaminiusza, zbudowany
w 221 r. p. n. e. przez cenzora Flaminiusza Neposa w miejscu dzisiejszego
paacu Gaetani, wytyczay dwie osie o 400 i 260 m dugoci; cyrk Gajusza,
dugoci 180 m, szerokoci 90 m, wznis na Watykanie Kaligula; obelisk
centralny tego cyrku zdobi dzi plac witego Piotra; i wreszcie najstar
szy i najobszerniejszy ze wszystkich Wielki Cyrk, czyli Circus Maxi
mus, posuy za wzr dla dwu pozostaych. Ksztat narzuciy mu do
pewnego stopnia warunki naturalne zagbienie doliny Murcja,
zamknitej midzy Palatynem na pnocy a Awentynem na poudniu;
i o ile dzisiaj jego pooenie jest wykorzystywane pod wystawy wsp
czesnego Rzymu, to ozdoby, ktrymi upikszano go niegdy, wiadcz
o wzrastajcym zainteresowaniu, jakie w antycznym Rzymie budziy
wycigi.
Tor tworzyo pocztkowo dno doliny, ktrej gbczasta mikko ago
dzia upadki; widownia, czyli cavea, znajdowaa si na stokach dwch
graniczcych ze sob pagrkw, gdzie pitrzyy si nad sob miejsca dla
widzw; jeli chodzi o pole dla wyczynw, ktrym oddawali si zawod
nicy, to byo ono wytyczone porodku przez dwie drewniane mety
(metae); meta wysunita najbardziej na zachd (meta prima), wznosia
si naprzeciw rowu osaniajcego otarz Konsusa, ktry odkrywano tylko
z okazji zawodw. W 329 r. p. n. e. zostay po raz pierwszy postawione
naprzeciwko, tzn. na zachd od pierwszej mety, wozownie i stajnie, ktre
nazywano carceres. Skaday si one przez duszy czas ze zwykych,
nadajcych si do rozbierania barakw. 24 Albo ju wwczas, albo nieco
pniej obydwie mety zostay poczone podunym nasypem, ktrego
wykonanie byo moliwe dopiero po uprzednim osuszeniu doliny Murcja.
Rzymianie porwnywali go z krgosupem areny, spina, a jego monotoni
urozmaicili ustawiajc tu pocztkowo posgi yczliwych igrzyskom
* bstw, takich jak Pollentia Przemona Sia", ktrej wizerunek zosta

przypadkowo przewrcony w 189 r. p. n. e.25, pniej za, w roku 174
p. n. e. septem ova, wielkie drewniane jajka, ktrych przesuwanie
wskazywao publicznoci na poszczeglne fazy biegu. Jednake dopiero
w ostatnim wieku p. n. e. i w I w. n. e. monarchia nadaa Cyrkowi mo
numentaln wielko, ktra wprawiaa w podziw staroytnych i ktrej
szcztki zaledwie zawdziczamy archeologii.
Pompejusz w zwizku z igrzyskami, ktre urzdza w 55 r. p. n. e.
postanowi, dla ochrony widzw, ustawi pomidzy nimi a aren, gdzie
miaa si odbywa szara soni podniecanych ocieniem przez kornakw,
elazne porcze; te jednake, ku przeraeniu zebranych, ustpiy pod
naporem rozszalaych zwierzt 26 ; eby wic zapobiec podobnej panice,
Cezar w 46 r. p. n. e. powikszy aren na wschd i zachd i otoczy j
rowem, wypenionym wod Eurypem. 27 W tym samym czasie przero
bi i wybudowa w tufie carceres oraz w ten sposb wyrwna przeciw
lege pagrki, by spitrzy na nich bez trudu 150 000 miejsc siedzcych. 28
Jego adoptowany syn mia dokoczy dziea. W porozumieniu z Oktawiuszem Agryppa podwoi w 33 r. p. n. e. system sygnalizacji, umiesz
czajc obok tzw. septem ova siedem delfinw z brzu, ktre wymieniay
si kolejno z jajkami na spina i powracay z powrotem przy kadym no
wym okreniu toru. 2 9 Pniej August sprowadzi z Heliopolis i ustawi
na rodku obelisk Ramzesa II, ktry zdobi dzisiaj plac del Poipolo; ponad
cavea, od strony Palatynu, wznis on nastpnie dla siebie, swojej ro
dziny i zaproszonych goci reprezentacyjn lo pulvinar, o ktrej
wspominaj jego Res Gestae i ktra ukazaa urzeczonym tak wielkim
majestatem Rzymianom pierwszy szkic przyszego krlewskiego kathisma
przy torze wycigowym w Konstantynopolu. 30
Nie wydaje si jednake, aby August urzdzi dla wszystkich widzw
kamienne awy, zdarzyo si bowiem za jego panowania, e aby uspokoi
tum, zaniepokojony jakimi trzaskami, musia uda si osobicie na naj
bardziej zagroony odcinek; bez tego przejawu odwagi i przytomnoci
umysu ze strony cesarza publiczno ulegaby, by moe, panice i prze
81
pychajc si, wywoaaby wanie katastrof, ktrej si obawiaa.
Pierwsze kamienne siedzenia dla senatorw wybudowa prawdopodobnie
Klaudiusz, kiedy to zastpi drewniane mety metami ze zoconego brzu,
tuf za marmurem, ktry zastosowa przebudowujc carceres.32 Dla
ekwitw przygotowa je Neron, gdy odbudowujc Circus Maximus po
poarze 64 r. skorzysta z tej okazji, aby powikszy tor przez zasypanie
Eurypu; cavea zostaa zaopatrzona w nowe awki, a spina staa si teraz
do szeroka, aby pomieci urzdzone tu baseny, do ktrych, w czasie
zawodw, spywaa woda z fontann, wytryskajca z gardzieli brzowych
33
delfinw: delphines Neptuno vomunt. Domicjan wreszcie, a po nim
Trajan ukoczyli poszerzanie widowni, pierwszy wykorzystujc ka

mienie uzyskane po zburzeniu naumachii przylegajcej do Zotego Domu,
drugi pogbiajc wklso pagrkw, ktr to prac chwali Pliniusz
Modszy w swoim Panegiryku, gdy dziki niej wzrosa do 5 000 liczba
miejsc siedzcych.34
Wwczas to Circus Maximus, majcy 600 m dugoci, 200 szerokoci,
osign rozmiary olbrzymie i uzyska t posta zewntrzn, ktra nie
zmieni si ju, a do chwili ostatecznego zniszczenia.35 Widziany z zew
ntrz, kreli ku szczytowi zamykajcych go krzywych trzy pitra arkad,
oboonych marmurem, ktrych nawarstwienie przypomina ukad tak
przez nas podziwiany w Koloseum. Mieli pod nimi swe sklepiki szynkarze, pasztetnicy, cukiernicy, astrolodzy i prostytutki. Wewntrz, gdzie
tor wycigowy pokryty jest obecnie warstw piasku, gdzie poyskuj
czasami miedziano-zote ziarenka, zadziwia przede wszystkim ogrom
widowni spitrzajcej si wzdu Palatynu pod lo cesarsk, a naprzeciw
niej, wzdu Awentynu trzy rzdy stopni. Pierwszy rzd, najniej,
mia siedzenia kamienne, rzd drugi drewniane, trzeci, na grze, zdaje
si, wycznie miejsca stojce. Regionarii z IV wieku nie wahaj si
podawa liczby ogem 385 000 miejsc. Niewtpliwie trzeba nieco
obniy t przesadn cyfr i na wszelki wypadek trzyma si liczby
255 000 miejsc siedzcych, wynikajcej ze wiadectwa Pliniusza Starsze
go, ktre odnosi si do epoki Flawiuszw, i z uzupenienia podanego przez
Pliniusza Modszego dla czasw Trajana. Nawet tak okrojona cyfra
zdumiewa swoj wielkoci. Jak w Berlinie stadion olimpijski, tak Circus
Maximus w dniach napywu publicznoci stanowi sam dla siebie jakby
jakie efemeryczne i olbrzymie miasto, obozujce w Wiecznym Miecie;
tym za, co w tak ogromnym zespole zaskakuje, jest pomysowo szcze
gw, ktre go do spenienia jego funkcji usprawniay. Dwa wsze boki
cyrku zamykay dwie harmonijnie sobie odpowiadajce budowle. Od
wschodu w kierunku Caelius znajdowa si uk triumfalny o trzech
przewitach, ktry Domicjan wystawi w 81 r. n. e. na pamitk zwy
cistwa odniesionego przez jego dynasti nad ydami. Pod tym ukiem
przechodzia procesja Pompa Circensis. Budynek zachodni, od strony
Velabrum, obejmowa na parterze dwanacie carceres, gdzie konie i za
przgi czekay na znak, by ustawi si wzdu biaej linii startu, kiedy
opada linka rozpita midzy dwiema marmurowymi hermami kadej
z dwunastu bram; na pitrze za, ponad carceres znajdowaa si trybuna
zarezerwowana dla urzdnika kurulnego, ktry przewodniczy igrzyskom,
i dla jego wspaniaego orszaku. Spina, dugoci 214 m, okrelaa obwd
areny, ktrej zmienna szeroko 87 m przy meta prima, a tylko 84 przy
meta secunda utrudniaa bieg i zwikszaa ryzyko wycigu, wyno
szcego na caej swej trasie 568 m.
Publiczno rzymska lubowaa si zreszt w trudnociach, ktre po

wikszay emocje, i przepadaa za tymi widowiskami, gdzie wszystko
skadao si na to, aby podnieci ciekawo i wywoa zachwyt: tumy
ludzi ekscytujcych si nawzajem, nieprawdopodobna wprost wietno
dekoracji, zapach perfum i szelest strojw, wito starych ceremonii
religijnych, obecno dostojnego cesarza, przeciwnoci do przezwycia
nia, niebezpieczestwa, ktrych usiowali unikn zawodnicy, bohater
skie czyny, ktrych musieli dokona, aby zwyciy, zmienne koleje
kadego z biegw, ktre ukazyway pikno rumakw, bogactwo ich
uprzy, dobr tresur i przede wszystkim zwinno i brawur jedcw
i ujedaczy.
W miar jak cyrk zwiksza swoj powierzchni i udoskonala urz
dzenia, program biegw ulega uzupenieniom i wzbogaca si. Podobnie,
gdy po jednodniowych ludi nastpiy ludi tygodniowe, dziewiciodniowe
i pitnastodniowe, kady ludus rozszerza swj repertuar. Wycig
obejmowa zawsze siedem przepisowych okre toru.36 Jednake liczba
wycigw w cigu dnia stale wzrastaa od czasw Republiki do Cesarstwa
od jednego do drugiego wadcy. Za Kaliguli 37 podniosa si do 34, za Flawiuszw za do 100. Z obawy, e stanie si niemoliwe skoczy wido
wisko przed czarn noc, Domicjan zmniejszy z siedmiu do piciu liczb
obowizkowych okre w czasie kadego biegu. 38 Policzmy: pi okre,
czyli spatia na bieg missus daje pi razy po 568 m, a wic razem
2 840 m. Sto biegw rozciga si na przestrzeni 284 km! Jeli uwzgld
nimy w rachunku przerw, ktra przypadaa w poudnie, oraz pauzy
niezbdne midzy poszczeglnymi biegami, zgodzimy si, e dzie od
brzasku do zachodu soca by cay tak wypeniony, e a trzeszcza.
Nie odstraszao to jednak Rzymian, a zreszt rnorodno widowisk,
ktre im ofiarowywano, zapobiegaa przesytowi. Zaciekawienie zwykymi
wycigami konnymi podnosiy wszelkiego rodzaju akrobacje, dla ktrych
stay si pretekstem. Dokeje prowadzili na przykad dwa konie jedno
czenie i musieli skaka z jednego na drugi: byli to tzw. desultores; inni
znw popisywali si na swych wierzchowcach wadaniem broni i pozo
rowali waki, jeszcze inni w czasie galopu siedzieli najpierw na koniu
okrakiem, potem na nim klkali, a wreszcie si kadli; czasem znw
dokeje musieli podnosi z ziemi, nie schodzc z konia, pooony na torze
przedmiot, albo te przesadza konno, wspaniaym skokiem, wz za
przony w cztery konie. Jeli chodzi o wycigi rydwanw, to rniy
si one midzy sob w zalenoci od rodzaju zaprzgu: uywano miano
wicie wozw zaprzonych w dwa konie bigae, w trzy konie trigae,
w cztery quadrigae, a niekiedy w sze, osiem i dziewi koni decemiuges. Wraenie, jakie na widzach wywoyway wycigi, podnosio
uroczyste rozpoczcie kadego biegu i towarzyszcy mu przepych. Sygna
do startu dawa, przy dwiku trbki, konsul, pretor albo edyl, ktry
przewodniczy zawodom. Z wysokoci swej trybuny rzuca on miano
wicie na aren bia serwetk. Gest by wadczy, a sama posta przed
stawiaa imponujcy widok. Na tunice szkaratnej, jak tunika Jowisza,
udrapowan miaa tyryjsk, haftowan tog, obszern jak zasona". Jak
ywe bstwo trzyma w czowiek w rku lask z koci soniowej,
uwieczon wzlatujcym ku grze orem"; na gowie mia koron ze
zotych lici, tak cik, e jaki niewolnik lub ktry z graczy musia
mu j z boku podtrzymywa" 39 , i zarazem tak du, e pretorowi Paullusowi wystarczyo odczy od swojej jeden kwiatek, aeby zrobi dla
Marcjalisa cenny puchar. 4 0
U jego stp zaprzgi, zanim nabray rozpdu, stay na wyznaczonych
im przez los miejscach, w nienagannym porzdku i olniewajcym prze
pychu strojw. Kady z zaprzgw reprezentowa z honorem jedn ze
stajni czyli factiones, do ktrej wanie nalea, a ktre powstay w tym
celu, by pokrywa ogromne koszty zwizane z selekcj i treningiem
zwierzt i ludzi, a take by tytuem mniej lub bardziej popatnej kom
pensaty podejmowa premie pacone zwycizcom przez urzdnikw
przewodniczcych i czsto podwyszane dziki hojnoci cesarza. O ile
wtpi mona, czy wymiary toru pozwalay na wygodne rozstawienie
wicej ni czterech kwadryg jednoczenie, to pewne jest, e zazwyczaj
istniay tylko cztery factiones, ktre zreszt przynajmniej poczwszy
od II w. n. e. czyy si wzajemnie parami: z jednej strony Biali
(factio albata) i Zieloni (factio prasina), z drugiej za Niebiescy (factio
veneta) i Czerwoni (factio russata), ktrych ujedalnia pooona bya, jak
41
si zdaje, na terenie dzisiejszego paacu Farnese. Kada z tych partii
cyrkowych (factiones) oprcz wonicw (aurigae, agitatores), ktrych
ceniono na wag zota, utrzymywaa liczny personel fornali i trenerw
(doctores et magistri), weterynarzy (medici), krawcw (sarcinatores), ry
marzy (sellarii), dozorcw (conditores) i stajennych (succonditores), ludzi
zajmujcych si czyszczeniem i pojeniem koni (spartores), ktrzy odpro
wadzali zwierzta do carceres, i wreszcie iubilatores, ktrzy mieli za
zadanie podnieca swymi radosnymi okrzykami pd zaprzgw.
Podczas gdy konie grzebay nog, przystrojone gazk przypit do
ba, z ogonem uniesionym do gry i zwizanym w ciasny wze, grzyw
ozdobion perami, lnic od amuletw i ozdb uprz, szyj ujt
w gitkie chomto i wdzidem pomalowanym na kolor stajni, wonica
stojc na swym rydwanie, ktry otaczaa suba, przyciga wzrok wszy
stkich. Mia on na gowie hem, w rku bat, podkolana i uda okrcone
owijakami; ubrany by w kurtk koloru swojej factio, a wok ciaa
owinite mia lejce, ktre w razie wypadku przecina sztyletem, zawie
szonym u boku.
Publiczno pena bya zachwytu, zanim jeszcze bieg si zacz. Kady

patrzy z trwonym podziwem na zaprzg, k t r y obdarzy specjalnymi
wzgldami. W przepenionej cavea toczyy si w najlepsze rozmowy po
midzy ssiadami i ssiadkami, stoczonymi jedno na drugim i z oywie
niem porwnujcymi wasne prognozy. T e n cisk, w k t r y m rzdzi
przypadek, stykajc z sob ludzi zalenie od kolejnoci wejcia, mia
w sobie wiele uroku, zwaszcza dla piknych kobiet poszukujcych ma
i uwodzicieli gonicych za przygodami. J u za Republiki podczas igrzysk
wanie pikna rozwdka, Waleria, siostra mwcy Hortensjusza, wy
rywajc nitk z togi Sulli w nadziei, e w t e n sposb uczestniczy bdzie
w jego wietnym losie, zdobya sobie ostatni mio dyktatora; a za
cesarstwa Owidiusz nie zaniedba radzi swoim uczniom w Sztuce ko
chania, aby uczszczali do cyrku, gdzie n a d a r z a si tyle odpowiednich
okazji w czasie miych rozmw, ktre poprzedzaj wycigi, i p e n y c h
emocji wsplnych przey. 4 2
Gorczka ogarniaa publiczno, skoro tylko kurz zacz si unosi spod
k rydwanw, i a do ostatniego okrenia widzowie dyszeli nadziej,
obaw, niepewnoci i pasj. Jaki strach przy najmniejszej przeszkodzie!
Jakie upojenie, gdy m e t y zostay przekroczone bez trudnoci! Poniewa
m e t y znajdoway si zawsze po lewej stronie zaprzgw, powodzenie
m a n e w r u zaleao dla kwadrygi od siy i zrcznoci dwch koni, zwanych
funales, ktre zamiast by zaprzgnite do jarzma, jak dwa rodkowe,
byy do przywizane kady z osobna link (funis) funalis p r a w y do
skrzyda przedniego, funalis lewy do osi. Jeli wz przysun si za
blisko mety, mg si o ni roztrzaska. Jeli za zakrt wzity by
w zbyt duej odlegoci, wz traci szybko albo te mg by potrcony
przez wz nastpny i spowodowa katastrof. Wonice wytali wszystkie
swe siy w dwch sprzecznych kierunkach do przodu, podniecajc do
biegu i prowadzc swe rumaki, oraz do tyu, starajc si unikn zderze
nia z wozem, k t r y zamierza ich wyprzedzi. Jak wic ulg byo dla
wonicy, kiedy osign cel, uniknwszy wielokrotnie rafy met, utrzy
mawszy lub zdobywszy przewag pomimo niespodzianek na torze i za
sadzek ze strony innych wspzawodnikw! Inskrypcje, w ktrych
wspomina swoje zwycistwa, mwi n a m wszystko o warunkach, w ja
kich je odnosi: prowadzi od s t a r t u do m e t y : occupavit et vicit; prze
szed z drugiego szeregu do pierwszego i zwyciy succesit et vicit;
albo te by outsiderem", ktrego nikt ju nie oczekiwa, a on t y m
czasem zatriumfowa w ostatniej sekundzie erupit et vicit. Zwycizcw
wita burza radosnych okrzykw, a t u m otacza wrzaw swego entuzjazmu
wonicw i konie.
Zwierzta kupowano w stadninach w Italii, Grecji, Afryce, a przede
wszystkim w Hiszpanii. Poddawano je nastpnie treningowi przez 3 lata
ZIV
Sposb spdzania czasu
i pokazywano w biegach przez lat pi. Byy wrd nich klacze, ktre
zaprzgano w jarzmo, oraz konie penej krwi, k t r e przywizywano link:
kady z nich posiada sw pedigree, sw honorow tablic i szeroko
rozpowszechnion saw, tak rozleg, e biega z ust do ust a na krace
imperium, i t a k trwa, e jej echo dotaro do nas. Ich sawne imiona
zapisywano na obrzeeniu lamp wykonywanych przez garncarzy (Coraci,
nica)iS i na mozaikowych posadzkach, o d k r y t y c h w domach rzymskich
prowincji, jak na przykad w owych T e r m a c h Numidyjskich, ktrych
waciciel P o m p e j a n u s zwierzy si ze swej saboci do konia Polidoksusa:
Czy zwyciysz, czy nie, kochamy ciebie, Polidoksusie! Vincas, non vincas, te amamus, Polydoxe!44 Czytamy je dotd w y r y t e w kamieniu, gdzie
uwieczniono wspomnienie o koniu Tuskusie, k t r y 386 r a z y uzyska na
grod 4 5 , albo te o koniu Wiktorze 4 6 , ktrego przydomek okaza si dobr
wrb przynoszc 429 zwycistw; imiona koni wycite s take na
blaszkach z brzu, na ktrych jacy wrogowie powypisywali przekle
stwa, polecajc swoje ofiary zemcie bogw podziemnych i umiecili je
na dnie grobw, k t r e je n a m zachoway. 4 7
Take i wonice poznali, co to sawa i pynce z niej korzyci. Cho
byli to ludzie niskiego pochodzenia, przewanie niewolnicy, k t r y m
powtarzajce si sukcesy mogy przynie wyzwolenie, dwigali si ze
swego ponienia dziki uzyskanej sawie i fortunie, do k t r e j szybko
dochodzili, doczajc do darw o t r z y m y w a n y c h od urzdnikw i cesarza
ogromne wynagrodzenie, ktrego dali od domini factionum, jako za
48
p a t y za to, e nie opuszcz ich barw. Pod koniec I i w pierwszej poowie
II w. n. e. Rzym szczyci si posiadaniem wyborowych aurigw, ktrych
nazywa miliarii nie dlatego, e byli milionerami, lecz e zdobyli nagrod
co najmniej tysic razy: Skorpus 1043 razy, Pompejusz Epafroditus 1467
razy, Pompejusz Musklosus 3559 razy i wreszcie Diodes, ktry odnisszy
3000 zwycistw w wycigach wozw parokonnych i 1462 zwycistw w wy
cigach na kwadrygach i wikszych jeszcze zaprzgach, mia na tyle roz
49
sdku, e okoo 150 r. n. e. wycofa si z a r e n y z 35 milionami sestercw.
Friedlnder porwnywa z t y m i wyczynami i zarobkami pozycj dokejw
z Epsom, (XIX wiek) : Wood u m a r w wieku dwudziestu dziewiciu lat jako
multimilioner, Archer podczas szeciu lat wycigw doliczy si 1172
nagrd i 60 000 funtw szterlingw. J e d n a k e dawni dokeje rzymscy,
rwni co do iloci odniesionych sukcesw i wynagrodze za nie dokejom
wspczesnym, przewyszali ich prestiem, jakim si cieszyli, i saw,
jaka ich otaczaa.
W Rzymie chwalono ich wybryki zamiast si nad nimi uala i jeli
na przykad wpadli na pomys, aby dla rozrywki poszturchiwa, a nawet
rabowa przechodniw, policja zamykaa na to oczy. 5 0 Na m u r a c h ulic,
wiaowisKa
W apartamentach insul, wystawiano ich portrety w niezliczonych ilo

ciach i wszdzie, jak pisze Marcjalis, byszcza od zota nos Skorpusa:
Aureus
ut
Scorpi
nasus
ubique
51
micet.
Ich imiona byy na ustach wszystkich 52 i jeli ktry z tych asw

umar, poeci dworu, przywykli do ukadania pochwa na cze cesarza,
nie poczytywali sobie bynajmniej za ujm dedykowa zmaremu wonicy
takich patetycznych i wyszukanych sw poegnalnych, jak na przykad:
Niech bogini zwycistwa zamie, pogrona w blu, swe gazki pal
mowe! Niech honor przywdzieje aob! I niech strapiona Sawa wrzuci
jako ofiar w pomienie niesprawiedliwego stosu wiece, ktre zdobiy
twoj skro. O zbrodnio przeznaczenia! Czemu owa granica, ktr twj
wz zwykle zaledwie muska, musiaa by umieszczona tak blisko po
cztku twego ycia?" 53
Wielki szacunek, jakim cieszyli si w Rzymie wonice, tumaczy si
atwo ich walorami fizycznymi i moralnymi: okaza postaw i si,
zrcznoci i zimn krwi, twardym treningiem, ktremu si od naj
modszych lat poddawali, niebezpieczestwami zwizanymi nieodcznie
z ich zawodem, krwawymi naufragia, na ktre si radonie naraali,
tracc czsto ycie w sile wieku: Tuskus po 56 zwycistwach w 24 roku
ycia; Krescens, zarobiwszy 1 600 000 sestercw, w 22 roku ycia; M. Au
reliusz Mollicjusz po 125 zwycistwach w 20 roku ycia.54 Ale gwa
towno uczu, ktre wzbudzali wrd tumu, pyna z mniej czystych
rde. Wizaa si ona z namitnoci do gry, dla ktrej wycigi dostar
czay okazji i w ktrej krlowali wanie dokeje. Widowiska, ktrych byli
bohaterami i sdziami zarazem, byy nie do pomylenia bez sponsio, to
znaczy zakadw. Czyni si zakady, kto bdzie zwycizc" zanotowa
ju Owidiusz w swoim opisie Wielkiego Cyrku w czasie wit.55 Po
czekaj, radzi Marcjalis swojej ksice, poczekaj, a skusisz czytelnika,
ktrego wykocz zakady o zwycistwo Skorpusa." 56 e modzi ludzie
udaj si do cyrku, jest to naturalne, przyznaje Juwenalis: krzyki, hazard
zakadw, obecno piknych, wystrojonych kobiet, wszystko to pasuje
57
do ich wieku." Zwycistwo zaprzgu wzbogacao jednych, a rujnowao
innych, za zdobycie fortuny drog hazardu o tyle pocigao tum rzymski,
e skada on si w przewaajcej wikszoci z ludzi nie pracujcych.
Na barwy stajni, na swoj /actio bogaci stawiali ca fortun, a biedni
zawarto swych sakiewek. Std wanie, kiedy ogaszano, kto zwyciy
te wybuchy haaliwej radoci i tumionego gniewu. Std te publiczne,
gone pochway i skryte zorzeczenia pod adresem ulubionych koni
i znanych dokejw. Dlatego te, aeby zagodzi zbyt przykre zawody
i zapobiec jakim objawom buntu, urzdzano na zamknicie spektaklu
14*
\ uczt, epulum, a w czasie jego trwania tak zwane sparsiones i missilia

czyli deszcz" akoci, penych sakiewek i bonw" na okrt, gospodarstwo,
dom deszcz, ktry z woli Agryppy, Nerona i Domicjana spada w cyr
ku na widzw i przynosi najsprytniejszym z nich pewien rewan i pojciech. 58 Tu wanie brao pocztek zgubne popieranie jednej factio,
! a zwalczanie innej przez tych Cezarw, ktrzy byli namitnymi grai czarni, poczwszy od Witeliusza, ktry kaza straci wrogw swoich
Niebieskich", a skoczywszy na Karakalli, ktry skaza na mier wo
nicw Zielonych".
Bez wtpienia w epoce, o ktrej mowa, ani Trajan, ani Hadrian nie
ulegli tego rodzaju zbrodniczemu szalestwu; bliskie s ju czasy, kiedy
filozof, Marek Aureliusz, bdzie czu si szczliwy z powodu swojej
obojtnoci dla igrzysk". 59 Ale tumy jego poddanych s nimi cakowicie
pochonite i najlepsi nawet cesarze wykorzystuj t ich namitno.
Korzyci, ktre przynosia niegdy ludowi rzymskiemu polityka, cignie
on teraz z wycigw. Swoje stawki przenis po prostu z Forum do
Cyrku, ktrego factiones zastpuj dawne partie. Z pewnoci jest w tym
dowd upadku moralnego, ktry przejmuje smutkiem jakich Juwenalisw, ogarnitych patriotycznym uczuciem dumy narodowej, czy te
mdrcw w rodzaju Marka Aureliusza. Ale jednoczenie jest to lekarstwo
na nurtujc tumy potrzeb wyycia si, umiejtnie wykorzystywane
dla utrzymania cesarskiego ustroju i spokoju w pastwie.
IV. TEATR
Jeli wierzy niektrym erudytom, wielkie zabawy, odbywajce si

w Rzymie regularnie co pewien czas, miay obejmowa za Republiki
wicej przedstawie teatralnych ni wycigw.60 Sprawa ta jednak jest
61
bardzo trudna do ustalenia , a nawet gdybymy dopucili taki stosunek
na pocztku, to na pewno zosta on odwrcony za Cesarstwa. Rzymianie
darzyli wwczas daleko wikszymi wzgldami circenses ni tragedie, ko
medie i ich nowsze namiastki. Pliniusz Modszy, ktry nie mwi wcale
o zamiowaniu swoich wspczesnych do teatru, skary si, e tak wielkie
znaczenie przypisuje ndznemu" dokejowi nie tylko jeszcze ndzniejsze ni on posplstwo" ale i osoby, ktre uwaa si za dystyngowane
i ktre nazywaj si powanymi". Kiedy myl, owiadcza on, o tej
czczej, gupiej i monotonnej zabawie, ktra przykuwa ich, nigdy niena
syconych, do miejsc, odczuwam pewn rado, e nie dowiadczam tego
62
rodzaju radoci." Jeeli w jego epoce zawody cyrkowe do tego stopnia
podbiy elit, mona sobie bez trudu wyobrazi, z jak wielk si przy-
cfgay one czowieka z ulicy, ktrego ambicje ograniczay si zwykle

do zapewnienia sobie dostatecznej iloci pienidzy potrzebnych do n a b y
cia na wasno dwch silnych niewolnikw, ktrzy, niosc go na b a r
kach, umoliwiliby mu a do koca ycia bezpieczne zajmowanie miejsca
w t u m n y m c y r k u " . 6 3 Trajan trafnie rozumia yczenia znakomitej wik
szoci swoich poddanych, kiedy w r. 112, chcc da im dodatkowe ludi,
opaci im cyrk za okres trzydziestu kolejnych dni, a teatr tylko za pit
nacie dni. 6 4 Wprawdzie Fasti z Ostii, k t r y m zawdziczamy t infor
macj, dodaj, e przedstawienia te odbyway si na trzech scenach
rwnoczenie, ale przy pojemnoci, ktr miay, wszystkie te trzy t e a t r y
rzymskie zmieciyby si blisko pi razy w samej tylko cavea Circus
Maximus. Pkole t e a t r u Pompejusza, zbudowanego w r. 55 p. n. e. na
pnoco-wschd od cyrku Flaminiusza, t a m gdzie na krzywinie Piazza
di Grotta P i n t a zarysowuj si jeszcze dzi przed naszymi oczyma jego
kontury, zawierao przy rednicy 160 m 40 000 Zoca, co ogranicza p r a w
dopodobnie do 27 000 liczb miejsc siedzcych. 6 3 Pkole t e a t r u Balbusa,
wytyczone w 13 r. p. n. e. poniej dzisiejszej Monte dei Cenci, miao
tylko 11510 Zoca, czyli 7 700 miejsc siedzcych. Wreszcie rozpoczte
przez architektw Juliusza Cezara, a skoczone w 11 r. p. n. e. przez
architektw Augusta pkole t e a t r u Marcellusa, ktre wieczy dzi paac
Sermoneta i ktrego imponujc bry z t r a w e r t y n u oraz h a r m o n i j n y
ukad odkryto podczas wielkich prac urbanistycznych na via del Mare,
miao, przy 150 m rednicy, zaledwie 20 500 loco, w czym 14 000 miejsc
siedzcych. Tote te trzy t e a t r y mogy pomieci najwyej 60 000 widzw.
J e s t to m a a cyfra w porwnaniu z 255 000 miejsc, ktre wyliczylimy
w C y r k u Wielkim. Cyfra i tak imponujca w zestawieniu z pojemnoci
najwikszych t e a t r w wspczesnych, jak na przykad Opera Paryska,
k t r a liczy 2 156 miejsc, S a n Carlo w Neapolu z 2 900 miejscami, medio
laska La Scala z 3 600 miejscami, a n a w e t Colon w Buenos Aires z 5 000
miejsc. Najmniejszy z t e a t r w rzymskich by jeszcze dwa razy wikszy
od najwikszego t e a t r u amerykaskiego i samo wyobraenie sobie tych
w y m i a r w doprowadza do wniosku, e chocia zamiowanie do sceny byo
u Rzymian mniejsze ni do igrzysk, to jednak pocigaa ich ona stale.
eby t e n pocig zaspokoi, wadcy inspirowali albo finansowali budow
t e a t r w w kamieniu, o tyle zreszt nieopacaln, e sezon", przypadajcy
na okres midzy ludi megalenses a ludi plebei, t r w a tylko od kwietnia do
listopada 6 6 i e w cigu tego krtkiego okresu przedstawienia odbyway
si tylko w p e w n y c h dniach; a poniewa pasja ta, szybko zanikajca, wy
gasa cakowicie dopiero wraz z upadkiem imperium, teatr Pompejusza
odnawiany by za Domicjana, Dioklecjana, Honoriusza, a po raz ostatni
midzy rokiem 507 a 511 n. e., dziki staraniom krla Ostrogotw, Teodoryka.
Na pierwszy r z u t oka ma si ochot chwali w tej wytrwaoci zami

owanie ludu rzymskiego dla sztuki dramatycznej, k t r a dorwnywaa
niemal saw staroytnej Grecji: reprezentuj j w literaturze aciskiej
imiona Akcjusza i Pakuwiusza oraz dziea P l a u t a i Terencjusza. W rze
czywistoci jednak z Rzymianami stao si to samo co z Ateczykami:
odkd Rzym zacz wznosi stae teatry, a wiat, k t r y m rzdzi, pokry
si za jego p r z y k a d e m podobnymi do rzymskich budowlami t e a t r a l n y m i ,
ktrych wielkie r o z m i a r y i doskonae ksztaty wzbudzaj w nas zachwyt
nie tylko w Italii i Galii, ale w Likii, Pamfilu i w trypolitaskiej Sabracie
sztuka dramatyczna, dla ktrej byy one przeznaczone, zacza za
miera, jak gdyby istniaa jaka sprzeczno pomidzy ywotnoci sztuki
a jej rozpowszechnieniem wrd mas. K o n k u r s y wypeniay w dalszym
cigu dni przedstawie, ale stawali do nich wycznie kierownicy zespo
w (domini gregis). Twrczo zanika. Ostatnie tragedie, k t r e napisano
po to, aby je gra Tyestes Wariusza i Medea Owidiusza, nie sigaj
poza okres panowania Augusta; po Pomponiuszu Bassusie, za p r v n c y p a t u
Klaudiusza, nie wymienia si ju take nowych komedii. Od czasw
Nerona literaci, ktrzy upierali si przy tworzeniu dzie dramatycznych,
zadowalali si ich czytaniem w audytoriach przed podobnymi sobie lite
r a t a m i , jak to czyni na przykad Seneka. Od koca I w. p. n. e. publicz
no ogldaa prawie wycznie dawny r e p e r t u a r . Poza t y m w ogromnych
widowniach pod goym niebem, wrd zamieszania i haasu nie byo
atwo ledzi subteln intryg pisanej wierszem sztuki, chyba e znao
si. j ju przedtem szczegowo. Tylko w t e d y mona byo obserwowa,
jak si rozwija przed oczyma akcja sztuki, i rozpoznawa perypetie dziki
z n a n y m ju faktom, ktre odwiea w pamici prolog. Rwnie niektre,
niezmiennie ustalone symbole orientoway widza: tak na przykad maski
miay wygld przeraajcy albo pogodny; ich kolor brzowy lub biay
oznacza pe, msk lub esk, bohaterw; kostiumy u d r a p o w a n e na
sposb grecki lub rzymski wskazyway na miejsce akcji i pooenie
socjalne wystpujcych osb: starcy nosili strj biay, modzi ludzie kolo
rowy, h e t e r y ty, bogacze purpurowy, biedacy czerwony, niewolnicy
krtk tunik, onierze chlamid, pasoyci paszcz zawinity, strczy
ciele pstry. Ale te stereotypowe symbole powodoway, e spektakl
przestawa interesowa, a publiczno, k t r a moga sobie tylko przy
pomina akcj albo rezygnowa z jej zrozumienia, skupiaa uwag na
grze aktorw i wystawie scenicznej. Teatr rzymski sta si dla niej zbyt
wielki; upada on pod ciarem klasycznej formy, w ktr by przyoble
czony przez blisko trzy stulecia i ktr jego wasne rozmiary czyniy
obecnie niemoliw do zniesienia. Istnia dalej tylko dziki konwencjom,
coraz bardziej uciliwym, a uwolni si od nich jedynie na skutek r a
dykalnych przemian, ktre go wykluczyy z literatury.
Pod koniec I w. n. e., prawdopodobnie pod wpywem teatru helleni

stycznego 67 , dokonaa si w dwch etapach ewolucja tragedii. Doprowa
dzia ona z nieubagaln logik do przeobraenia tragedii w balet. Teksty
tragedii rzymskiej z caego staroytnego okresu podzielone zostay na
partie dialogowe (diverbia) oraz recytatywy i pieni (cantica), z ktrych
surowa rzymska publiczno czerpaa przyjemno, polegajc na od
preniu i przeniesieniu suchaczy jakby w inny wiat. Kierownicy ze
spow z okresu republiki kazali chrowi wej z orchestry na scen,
chcc go silniej zwiza z akcj. Kierownicy grup z okresu cesarstwa
nie zawahali si wczy go w akcj cakowicie, naraajc go przy tym
na zagubienie wrd niezwykych dekoracji i lirycznych melodii. Roz
cinali bezlitonie przekazane przez tradycj rkopisy sztuk corocznie
wystawianych i skracali dialog tak, e po ciciach ich noyc tragedia
skadaa si ju tylko z mniej lub bardziej zrcznie uoonego nastpstwa
partii lirycznych, czyli cantica. Wyobramy sobie Cyda, z ktrego pozo
stay tylko stance i Athalie z samymi tylko chrami, a zaczniemy rozu
mie zmiany, jakim ulega scena w okresie cesarskim.
Mona przypuszcza, e najsawniejsze z tych cantica, powtarzane
z pokolenia na pokolenie, byy znane wszystkim, cho nikt ich si nie
uczy. Na pogrzebie Cezara tum piewa cantica z Armorum iudicium
Pakuwiusza. Zdawa by si mogo, e tylko po to zostay napisane przed
dwoma wiekami, eby mogy wyrazi bl ludu: Czy po to ich ocaliem,
eby zgin z ich rk?" 68
Przypominamy sobie take, jak to w czasie Saturnaliw w 55 r. n. e.
Brytanik zakpi sobie z podstpu Nerona, ktry chcc z niego zadrwi,
podczas uczty, na ktr zaprosi go wraz z licznymi swoimi kompanami
od hulanek, rozkaza mu niespodziewanie, eby wystpi na rodek sali
i zapiewa co. Mody ksi nie okaza oniemielenia. Zamiast milcze
albo te recytowa nieprzyzwoitoci, jakich bez wtpienia oczekiwali
i jakie piewaliby na jego miejscu inni biesiadnicy, zaintonowa pie
dostosowan do swego nieszczsnego losu, poniewa bohater, w ktrego
usta autor woy te sowa, zosta zrzucony z tronu ojcowskiego i pozba
wiony najwyszej godnoci. Byo to, jak to zauway Justus Lipsius,
canticum z Andromachy Enniusza, z ktrej Cycero w swych Tuskulankach zachowa nam najpikniejsze motywy:
O Pater! O Patria! O Priami domus!69
Deklamacja ta wywara nieodparte wraenie i nawet przy stole Nerona

spowodowaa wzruszenie tym bardziej szczere, e noc i zabawa wyklu
70
czyy udawanie".
Ten sam rodzaj emocji wzbudzay w tumach cantica przedstawie
teatralnych. Przez modulowanie melodeklamacji, ktre tak dugo po-
ruszay i koysay t u m y , przez podpieranie ich polifoniczn muzyk

instrumentaln, przez podkrelanie efektu olniewajcymi i wspaniaymi
dekoracjami, a szczeglnie przez oywianie ich za pomoc patetycznej
intonacji i gwatownej gestykulacji piewaka widowisko w y r y w a o pu
bliczno z apatii i z si zwielokrotnion przez obecno t y l u tysicy
mczyzn i kobiet, tysicy, ktre przypominay sobie tre sztuki i dray
wsplnym r y t m e m , wywoywao w obecnych oddwik pobudzajcy albo
uspokajajcy n e r w y i w kocu doprowadzao ich do uwiadomienia sobie
potgi i sodyczy wiecznych uczu. Wyszedszy z niezrwnanej tragedii
greckiej, d r a m a t rzymski, porozdzielany na czci, spoczywa wrd
m a r m u r w t e a t r w okresu cesarskiego. Wraz z ariami opery, ktra
powstaa na jego szcztkach, wskrzesza jeszcze niekiedy to czyste upo
jenie, jakie wywoywao niegdy suchanie antycznych arcydzie.
Tylko e przez fatalne polinicie opera ta stracia wszystko, co
wizao j jeszcze z poezj. Od wiekw prawo tego g a t u n k u wymagao,
eby aktor piewajcy cantica by solist. 7 1 W coraz wikszym stopniu
przykrawano je teraz na miar piewaka, na ktrego spada cay ciar
gry i najwiksze zaszczyty w razie powodzenia. Nie znosi on przy sobie
nikogo oprcz statystw: tancerzy, ktrzy poruszali si w p o d a n y m przez
niego rytmie i porzdku; symphoniarii piewajcych repliki i podejmu
jcych pewne m o t y w y ; m u z y k w z orkiestry, ktrzy mu akompaniowali.
Byli to cytrzyci, trbacze, cymbalici, flecici i akordeonici (scabellarii).
Wszyscy oni byli tylko satelitami gwiazdy, ktr by aktor. To on wanie
wypenia scen swoimi ruchami, a t e a t r swoim gosem. Bra na siebie
ca akcj: piewa, taczy, wykonywa r u c h y mimiczne. Za cen suro
wego reimu wykluczajcego ostre p o k a r m y i napoje i zmuszajcego do
zaywania rodkw na wymioty i przeczyszczajcych przy najlejszych
oznakach tycia, zagraajcych linii, aktor przedua swoj modo i za
chowywa lekko r u c h w i sylwetk; wierny najbardziej uciliwej
z dyscyplin, uprawia bez wytchnienia wiczenia gimnastyczne dla za
chowania gitkoci i siy mini, elastycznoci staww oraz skali i pikna
gosu. 7 2 Zdolny do uosabiania wszystkich typw ludzkich i do przedsta
wiania wszystkich sytuacji, sta si tym, ktrego sztuka naladowcza
ogarnia n a t u r , p a n t o m i m e m " , ktry przy pomocy swej fantazji tworzy
drug n a t u r . Tak wic, pomimo e p r a w o stale nazywa go histrionem
i okrela sowem infamis, on wanie bywa czsto b o h a t e r e m dnia i ulubiecem kobiet. Za panowania Augusta cae miasto yo saw, echem
sporw i pretensji a k t o r a mimicznego Pyladesa. Za Tyberiusza t u m
zacz spr z powodu piknych oczu pantomimw, z ktrych kady mia
swoich zwolennikw, i ktnia przerodzia si w bjk, w ktrej zostao
zabitych wielu onierzy, jeden centurion i jeden t r y b u n . 7 3 Neron, ktry
zazdroci a k t o r o m sawy, by przy t y m zmuszony surowo si z nimi
obchodzi, aeby powstrzyma rozlew krwi, jaki wywoywaa ich wza

j e m n a rywalizacja. Ale ani on, ani jego poddani nie mogli si bez nich
obej przez duszy czas, tote wkrtce po ich wypdzeniu przywoa ich
z powrotem i dopuci do swego dworu. By to pierwszy przykad tego
szalestwa, ktre Tacyt pitnuje jako histrionalis favor74, tego nieuleczal
nego i zaraliwego jak choroba (morbus)75 bawochwalstwa, k t r e m u
ulega pod koniec I w. cesarzowa Domicja w ramionach pantomima
Parysa.
Jest rzecz bezsporn, e pomidzy boyszczami ludu rzymskiego byli
wielcy artyci. Na przykad Pylades I, za czasw Augusta, z pewnoci
uszlachetni pantomim, ktry to gatunek literacki wprowadzi do Rzymu.
Wiele anegdot wiadczy o jego inteligencji i rozwadze. Pewnego dnia,
kiedy jego wspzawodnik i ucze zarazem, p a n t o m i m Hylas, powtarza
przed nim swoj rol Edypa i wykazywa przy t y m duo pewnoci siebie,
Pylades zbliy si do niego i aeby sprowadzi go na waciw drog,
powiedzia po prostu: Wyobra sobie, Hylasie, e jeste lepy". I n n y m
razem, kiedy Hylas gra przed publicznoci pantomim, w ktrej ostatnie
sowa wielkiego Agamemnona", naleao powiedzie po grecku
TOT (xsyav 'Ayajjisfjivova,
i kiedy dla realistycznego oddania sensu tej klau
zuli wierszowej Hylas wyprostowa si w caej swej okazaoci, Pylades,
k t r y siedzia na widowni jako zwyky widz, nie mg si powstrzyma,
aby nie zawoa ze swego miejsca: Ale ty go robisz dugim, a nie wiel
k i m ! " Publiczno chwytajc w lot sens jego okrzyku, zmusia go do
wejcia na scen i wykonania tej samej p a n t o m i m y ; a kiedy Pylades
doszed do miejsca, ktrego wykonanie skrytykowa, przybra bez ad
nej sztucznoci postaw czowieka zamylonego, poniewa waciwoci
78
wodza jest myle wicej ni inni i myle o wszystkim. Pylades mia
z pewnoci poczucie czystego pikna, k t r e kwitnie dla wraliwych
dusz u rde rzeczywistoci.
Jego nastpcy jednak nie dorastali do niego. Wikszo z nich nie usi
owaa wybi si jednoczenie w pieni i w tacu; podobnie jak przy
pocztkach tragedii rzymskiej Liwiusz Andronikus, ktry gra swoje
wasne sztuki, przerywa deklamacj, poniewa wymagania publicznoci
zdary mu gos, i ogranicza si do wykonywania gestw ze swej roli,
77
a piewak recytowa j przy akompaniamencie fletw tak pantomimowie z epoki Domicjana i Trajana chcieli, po wikszej czci, by tylko
tancerzami, a chrowi pozostawiali piewanie cantica. Tre ich wyraali
sami figurami tanecznymi i gestami. Podobnie jak piew pochon t r a
gedi, muzyka podporzdkowaa si tacowi, a talent pantomimw ujaw
nia si tylko w milczcej wymowie ich ruchw. Oprcz gosu mwio
w nich wszystko: gowa, ramiona, kolana, nogi, szczeglnie za rce. Ich
wirtuozeria w y r w a a Kwintylianowi okrzyk podziwu: Ich rce m w i
daj i obiecuj, przywouj i odpychaj, wyraaj strach, obaw, rado,

smutek, wahanie, yczenie, al, umiar i naturaln swobod, liczb i czas.
Podniecaj one i uspokajaj. Bagaj i chwal. Maj zdolno naladowa
nia, ktra zastpuje sowa. eby przedstawi chorob, naladuj lekarza,
ktry bada puls, dla imitowania muzyki przebieraj palcami tak jak
grajcy na lirze." 78 W drugim stuleciu naszej ery aktor pantomimiczny
osign takie mistrzostwo, e bez pomocy sowa zdolny by tak jak to
byo na przedstawieniu Uczty Tyestesa, ktre oglda Lukian do od
tworzenia kolejno postaci Atreusza, Tyestesa, Aigistosa i Aeropy 79 , przy
aplauzie publicznoci, ktrej uwadze nie uszed aden gest aktorw.
Z pewnoci Terpsychora jest jedn z Muz i nikt nie mgby po prze
czytaniu Pawa Valry nie doceni poetycznej magii taca. Wznosi on
na wyyny dusz przez gloryfikowanie ciaa; w przypywie i odpywie
swoich kaprynych, ale uporzdkowanych zarazem ruchw podnosi i uspo
kaja fal uczu ludzkich, a w momentach boskiego uniesienia odtwarza
poprzez gitko swoich harmonijnych i zmiennych linii istot harmonii
wszechwiata. Ale trzeba przyzna, e osupiajce przerbki Fregoliego
nie wywouj natchnie Terpsychory, i nie ulega wtpliwoci, e pantomimowie rzymscy zabili sztuk przez naduywanie akrobacji.
Poza tym odwrcili oni nierozwanie hierarchi wartoci. Pocztkowo
ilustrowali oni cantica swoj mimik, nastpnie jednak uzurpowali sobie
prawo do podporzdkowywania ich sobie. Zamiast suy dzieu, prze
krelali je. Kierownicy zespow, muzycy, librecici staj si teraz ich
narzdziami. Poeci czuj si szczliwi, jeli, jak to miao miejsce w Rzy
80
mie, aktorzy zamawiaj u nich i pac za jak Agave ; ale takie
szczcie kosztuje autorw utrat ich swobody twrczej. Pantomimowie
tworz prawo, decyduj o sposobie wystawienia sztuki, dyktuj rodzaj
wiersza i muzyki i wybieraj tematy stosownie do swych zdolnoci i bra
kw, eby wykaza swe walory, a ukry sabe strony wobec publicznoci
tak licznej, e musiao to wpyn na obnienie smaku. Przede wszystkim
za aktorzy mimiczni w coraz wikszym stopniu usiuj nie tyle wzrusza
serca, co przyciga spojrzenia, drani lub rozpala zmysy. Wybieraj
tylko dramaty o treci makabrycznej, w ktrych siej groz, oraz sztuki
o zabarwieniu zmysowym, ktrymi atwo im jest podnieca publiczno,
podatn na sugerowany jej erotyzm. Do pierwszej kategorii, wnioskujc
z repertuaru przekazanego nam w wikszoci pozycji przez Lukiana,
nale: Uczta Tyestesa, Agave obkana morderczyni wasnego syna,
o ktrej ju mwilimy, Niobe nieprzytomna z przeraenia wrd
swoich mordowanych dzieci, Szaty z legendy epicznej lub mitologii, Sza
Ajasa i Sza Herkulesa, w ktrym przesadza nawet Pylades. 81 Co do
drugiego rodzaju, to lista utworw jest niewyczerpana. Przedstawiaj
one nieszczliw lub wystpn mio: Dydony i Eneasza, Wenus i Ado-
* nisa, Jazona i Medei, podejrzany pobyt Achillesa w kobiecym przebraniu

wrd crek Lykomedesa na Skyros. Nale tu take odpychajce wy
padki kazirodztwa, jak Kinyras i jego crka Myrrha pierwsze przed
stawienie tej sztuki, jak opowiada nam Jzef Flawiusz, miao miejsce
w przeddzie zabjstwa Kaliguii 82 ; naley dalej Prokne i jej szwagier
Tereusz, ktry obci jej jzyk, aby zmusi j do milczenia. Prokne
zemcia si na nim, podajc mu do stou potraw z syna Itysa, ktrego
mia z jej siostr, a sw on Filomel. Wymieni mona jeszcze sztuk
o Makarisie i jego siostrze Kanake, ktrej roli nie wstydzi si gra Neron
na jednym ze swych skandalicznych popisw 83 , nie pomijajc epizodu,
gdy Kanake rodzia na scenie, a Eol rzuca jej niemowl swojej sforze.
Jeszcze gorsze byo przedstawienie o Pazifae, poddajcej si pieszczotom
byka w kreteskim Labiryncie.
Tego rodzaju tematy mogy tylko ogupi i zdemoralizowa widzw,
ktrzy albo dreli ze strachu czysto fizycznego, albo czuli z mglist roz
kosz wlewajcy si w yy pomie daremnego podania. Przeraajca
mimika wprawiaa kobiety w trans. Pod wpywem swawolnych gestw
wpaday w stan podniecenia. Tuccia nie panuje ju nad zmysami, Apula
wydaje dugie i aosne westchnienia, jak w ucisku; Tymele zamilka
z wraenia; Tymele, jeszcze niedowiadczona, ksztaci si." 8 4 W tych
warunkach staje si zrozumiae, e z szacunku dla witoci swojej wa
dzy Trajan, ktry zreszt jeli wierzy obmowom ywi zbyt wiele
sympatii dla Pyladesa II, wielkiego pantomima swoich czasw85, uzna
za stosowne wyda odpowiednie zarzdzenia: nie wolno byo mianowicie
aktorom na scenie wydanej na up lubienoci przerywa swoich
nieprzyzwoitych baletw dla wykonania taca na cze panujcego cesa
86
rza. Tragedia przeksztaciwszy si w oper, a potem w pantomim do
prowadzia do obnienia teatru rzymskiego do poziomu music-hall'u.
By moe, e upadek komedii, chocia nie tak szybki, by nie mniej
gboki. W II w. n. e. chodzio si jeszcze oglda Plauta i Terencjusza,
ale robiono to raczej dla zoenia hodu tradycji ni dla przyjemnoci.
Jeeli, jak to subtelnie pisze Roberto Paribeni, Rzymianie odwrcili si
od tragedii, poniewa dla ich podniebie, przyzwyczajonych do ostrych
przysmakw, Edyp w Kolonie i Ifigenia w Taurydzie mogyby mie smak
wywaru z rumianku" 87 , to mona pomyle rwnie dobrze, e umiarko
wana przyprawa, jak byli Maenechmi albo Andria, moga im si wyda
mda. Prba odmodzenia komedii przez wprowadzenie muzyki i taca,
jak podj w okresie Augusta Bathyllos, nie przeya jej autora. Po
niewa nie potrafiono komedii odnowi, pozwolono jej upa cakowicie
i zastpiono j mimem, ktry zdoby sobie ju pozycje w stolicach diadochw. Rzymianie, ktrzy wprowadzili go u siebie w I w. p. n. e., potrafili
bardzo szybko dostosowa go do wymaga mas.
Wyraz mim, po grecku [fio, po acinie mimus, oznacza zarazem ga

t u n e k literacki i aktora. Jest to farsa artobliwa albo artobliwo-dramatyczna, bdca moliwie wiernym odbiciem rzeczywistoci. 8 8 J e s t to,
waciwie mwic, strzp ycia", przeniesiony na gorco na scen. Jego
realizm albo, jak kto woli, naturalizm, coraz bardziej uwydatniany, za
decydowa o jego sukcesie.
W mimie konwencje s obalone. Osoby nie nosz ju masek. Aktorzy
ubieraj si tak, jak w yciu codziennym. Jest ich tylu, ilu wymaga sztui ka, i tworz jednolity zesp. Role kobiece obsadzane byy przez aktorki,
ktrych za opinia ustalia si ju od czasw Cycerona. Czuy na talent
Arbuskuli i wdzik Cytheris Cycero gotw jest broni w imi prawa
uwiconego zwyczajem w municipiach 8 9 obywatela z Atiny, winnego
porwania pewnej mimula. Tematy b r a n o z codziennego ycia z wyran
skonnoci do spraw jak najbardziej niewybrednych i typw zdecydo
wanie ciemnych: a diurna imitatione vilium rerum et levium personarum.90 S one zazwyczaj przedstawiane z p e w n y m zaciciem k a r y k a t u r a l
nym, ktrego trafno posunie si, jak to zobaczymy, a do bezwstydu
i okruciestwa. Aluzje polityczne byy tu dopuszczalne, podobnie jak
w naszych R e v u e s " pod koniec roku. Za Republiki m i m by czsto wy
razicielem niezadowolenia i Cycero oczekiwa po jego aluzjach pocztku
odwetu przeciw despotyzmowi Cezara. Za Cesarstwa m i m stan z ko
niecznoci po stronie cesarza. Docina osobistociom, ktre byy le wi
dziane u dworu. Aktor mimiczny Witalis chwali si, e specjalnie udaj
mu si tego rodzaju celne pociski. Ten oto, ktry zobaczy we m n i e swoje
odbicie, dra ze s t r a c h u widzc, e bardziej byem n i m ni on s a m " 9 1 ;
moim zdaniem nie jest to bynajmniej przypadek, e mim, ktry by grany
najczciej pomidzy r. 30 a 200 n. e. Laureolus Katullusa, w y s t a w i a n y
za Kaliguli, dobrze znany Tertulianowi, dowodzi przedstawieniem losw
gwnego bohatera otra, e za dobrych rzdw li s zwykle karani
i e ostatnie sowo naley zawsze do policji.
Niewtpliwie w samej koncepcji m i m u , w jego pogardzie dla kon
wencji i deniu do prostoty istniej e l e m e n t y zapowiadajce odnow
i przynajmniej dwch autorw m i m u z koca I w. p. n. e. Decimus
Laberiusz i Publiusz Syrus, postawio sztuki, ktrych byli a u t o r a m i
i aktorami zarazem, na poziomie najlepszej literatury. J e d n a k e im
wikszym powodzeniem cieszy si mim, t y m bardziej przy jego opraco
wywaniu ograniczano sam tekst. Wielcy mimowie, o ktrych wspomnia
em, byli, jak Molier, autorami, ktrzy grali swoje sztuki. Mimowie za
cesarstwa to aktorzy, ktrzy dostosowywali do swej gry scenariusz i za
lenie od chwilowego nastroju i h u m o r u publicznoci snuli nieprzewi
dziane wariacje na zapowiedziany temat. Mim mgby przynie staro
ytnej komedii podobne korzyci, jakie zawdzicza Comdie Franaise
% wolnemu teatrowi. W rzeczywistoci jednak mim. w y p a r komedi, dajc

utwory, ktrych improwizacje przypominaj wyczyny Tabarina na r y n
ku, albo clownw w naszych paryskich cyrkach, sowa za nie maj
wikszego znaczenia ni nawet dwujzyczne napisy na ekranach,
objaniajce akcj filmu.
Oglnie mwic, produkcja kinematograficzna dzieli si dzisiaj na
filmy awanturnicze i miosne. Pierwsze przedstawiaj n a m m n i e j lub
bardziej lun i bezsensown seri kradziey, zabjstw, dokonywanych
ciosem pici, noem lub wystrzaem z rewolweru, oszaamiajcych po
cigw i nagych aresztowa, nieprawdopodobnych katastrof i cudownych
ocale. Drugie nie szczdz n a m ckliwych idylli i wyuzdanych n a m i t
noci, przechodzc, zalenie od upodoba publicznoci, od m d y c h obra
zw naiwnych zarczyn do cynicznych cudzostw, od wzruszajcej lub
pospolitej czuostkowoci do swobodnego rozbierania si na ekranie
i rozwizych scen schadzek i uwiedze, mierzonych dugoci holly
woodzkich pocaunkw. Jakkolwiek to porwnanie moe si wydawa
zaskakujce, zupenie te same chwyty stosowano dziewitnacie wiekw
t e m u w mimach rzymskich. Delektowano si wic w Rzymie m i m a m i
L a t y n u s a i Pannikulusa, wypenionymi scenami porwa, sylwetkami
oszukanych mw i amantw u k r y t y c h w opatrznociowym kufrze. 9 2
Aktorki, k t r y m niegdy wolno si byo rozbiera tylko w czasie zabaw
nocnych Floralia, rozbieray si teraz bez enady od stp do gw ut
mimae nudarentur93 co wywoywao rumieniec na twarzy Marcjalisa. 9 4
Niektrzy woleli m i m y siejce groz, w k t r y c h wymieniano szturchace,
obrzucano si wyzwiskami, wymierzano sobie n a p r a w d policzki; uderze
nia przeradzay si czsto w niebezpieczne ciosy, a k r e w laa si s t r u
mieniami. To, e Laureolus u t r z y m a si na afiszu blisko 200 lat, tumaczy
si okruciestwem gwnego bohatera zodzieja, podpalacza i m o r
dercy, oraz potwornoci tortur, k t r y m poddawano na scenie dziki
kocowemu podstawieniu, dopuszczonemu przez Domicjana skazanego
przestpc zamiast aktora. Protagonista kona w mkach, ktre nie miay
w sobie ju nic urojonego, mieszny i godzien litoci Prometeusz, ktrego
ciao na krzyu szarpay gwodzie wbijane w donie i kostki u ng
i ktrego rozryway ky kaledoskich niedwiedzi, gdy rzucano go im na
er. To potworne widowisko bynajmniej nie oburzao widzw. Juwenalis
w swoich satyrach robi do niego aluzj bez adnej dezaprobaty, a Mar95
cjalis chwali cesarza, ktry je umoliwi. wczesnym Rzymianom wy
dawao si, e tak wystawiony m i m osign doskonao, jeli chodzi
o rodki wyrazu i efekty; prawd mwic t e n wycinek ycia, w y r w a n y
z drgajcego czuciem ciaa, pozostawia daleko w tyle najbardziej m a
kabryczne efekty, k t r e umoliwiy w kinie tricki fotograficzne. Mim,
dochodzc do szczytu swej kariery, usun ze sceny rzymskiej ostatecznie
sztuk i humanizm; osign dno perwersji, ktrej ulegy masy w Rzy

mie zamiast odsun si od niej ze wstrtem. A stao si tak dlatego, po
niewa ogldane od dugich ju lat ohydne rzezie w amfiteatrach stpiy
ludzkie uczucia i wykoleiy instynkty.
V. AMFITEATR WIDOWNI RZEZI
Wkraczajc na aren po niemal dwch tysicleciach chrystianizmu

mamy wraenie, e schodzimy do staroytnego pieka. Dla ocalenia hono
ru Rzymian chcielibymy wyrwa z ksigi ich historii t stron, na ktrej
zamci si, splamiony krwi nie do zmycia, obraz stworzonej przez nich
i rozpowszechnionej cywilizacji. Nie wystarcza nam potpia nigdy
nie zrozumiemy tego obdu, w jaki popad nard rzymski, kiedy prze
ksztaci ofiar z ycia ludzkiego munus, w wito obchodzone przez
cae miasto i kiedy spord tylu innych przyjemnoci, ktre mu ofiaro
wywano, wybra mordowanie ludzi uzbrajanych tylko po to, aby zabija
lub by zabijanymi na jego oczach. W 164 r. p. n. e. lud rzymski opuci
dla jednej z takich walk gladiatorskich teatr, gdzie wystawiano Hecyr
Terencjusza. W I w. p. n. e. Rzymianie stali si tak asi na tego rodzaju
widowiska, e kandydaci na urzdy usiowali zdobywa sobie gosy przez
zapraszanie na te pokazowe rzezie i e dla stumienia niebezpiecznego
spisku Senat musia w r. 63 p. n. e. wprowadzi prawo uniemoliwiajce
z gry wybr urzdnika, ktry na dwa lata przed gosowaniem urzdzaby
96
igrzyska. Naturalnie pretendenci do jedynowadztwa wykorzystywali
takie widowiska dla swych ambitnych celw: Pompejusz zamcza nimi
swych wspobywateli a do przesytu 97 , Cezar odnowi zamiowanie do
98
nich przez wietno i przepych, ktrymi je otoczy. Cesarze wreszcie,
celowo schlebiajc morderczym gustom tumw, wykuwali w gladiaturze" najpewniejszy i najbardziej grony instrument swej wadzy.
August by tu pierwszy. Poza stolic przestrzega on pomiertnych
praw Juliusza Cezara i zmusza stale urzdnikw municypialnych do
corocznego munus. Praktycznie tylko oni byli do tego zobowizani po
czwszy od r. 27 p. n. e., kiedy to Tyberiusz zabroni organizowania
igrzysk osobom prywatnym, ktrych dochody byy nisze ni przewidzia
ny dla ekwitw cenzus 400 000 sestercw." W samym Rzymie naoy
obowizek urzdzania igrzysk dwa razy do roku na urzdujcych preto
rw. Poczwszy od Klaudiusza zastpili ich w tym kwestorzy, ktrych
byo wicej. Ustalony przez Augusta limit 120 par walczcych na jednym
spektaklu obniy Tyberiusz do 100 par. 1 0 0 To ograniczenie miao jednak
na celu nie tyle pohamowanie pasji ogldania walk, co zwikszenie pre-
stiu wadcy. Jeeli bowiem August uregulowa w ten sposb editio zwy
czajnych munera, to za to uzaleni tylko od swego kaprysu wydawanie
munera nadzwyczajnych, ktre ofiarowa ludowi trzy razy w swoim
wasnym imieniu i pi razy w imieniu swoich synw i wnukw. 1 0 1
Dziki nieporwnanej wspaniaoci swoich widowisk uzyska na nie co
w rodzaju faktycznego monopolu, ktry mg si przeksztaci jak
to si stao pniej na skutek formalnych zakazw Flawiuszw w mo
nopol prawny. 1 0 2 Tak wic dziki dekretom Augusta munera stay si
spektaklami tak samo oficjalnymi i obowizkowymi, jak ludi teatralne
i cyrkowe, spektaklami typowymi dla okresu cesarstwa: cesarstwo prze
znaczyo na nie przy tym olbrzymie, specjalnie dostosowane do tego celu
budowle, ktrych ksztat, podyktowany przez przypadek i powtrzony
w setkach egzemplarzy, jawi nam si jako nowe i imponujce dzieo
architektury cesarstwa amfiteatr.
A do Cezara organizatorzy igrzysk albo korzystali z gocinnoci cyr
kw, albo wznosili popiesznie na Forum ogrodzenia z pali, ktre naza
jutrz rozbierano. W 53 albo w 52 r. p. n. e. Kurion Modszy, ktry opaca
potajemnie Cezara zotem z Galii, a ktrego Cezar popiera skrycie przy
kandydaturze na trybuna, postanowi wspaniaym posuniciem rozpali
wyobrani wyborcw. Pod pretekstem uczczenia ducha swego niedawno
zmarego ojca zapowiedzia przedstawienia teatralne, poczone z munus,
i wpad na oryginalny pomys zbudowania w zwizku z tym uroczystym
dniem nie jednego, lecz dwch drewnianych teatrw, obydwu bardzo
obszernych, poczonych wierzchokami swoich krzywizn i zmontowa
nych na osi. Przed poudniem, kiedy odbyway si przedstawienia teatral
ne, obydwa teatry pozostaway oparte o siebie tyem, eby haas jednego
przedstawienia nie zakca drugiego. Po poudniu, kiedy mia si odby
munus ju ten ukad programu wskazuje na to, e ludzie zajci rano
swoimi sprawami chtniej wyrzekali si komedii ni walk gladiatorskich
obydwa teatry odwracay si do siebie frontem i czyy ze sob tak,
e ich pkola tworzyy jeden owal, a zamknicia obydwu scen usuway
si, robic miejsce dla jednej areny. Manewr ten pobudza w najwyszym
stopniu ciekawo audytorium, ktre nie zwaajc na groce niebezpie
czestwo znajdowao najwiksz przyjemno w uczestniczeniu w tym
niezwykym obrocie. Jeszcze w sto lat pniej Pliniusz Starszy oburza
si na szalon lekkomylno tych gupcw: Oto nard, ktry podbi
ziemi i zdoby wiat, wisi w maszynie i przyklaskuje niebezpieczestwu,
na ktre si naraa." 1 0 3 Bya to z pewnoci odwaga szalecw, ale kiedy
si zastanowi, to std wanie miay wzi pocztek wszystkie areny
wiata.
Istotnie Cezar, kiedy ofiarowa plebsowi munus z okazji swego po
czwrnego triumfu w 46 r. p. n. e., przyj od razu, cho bez maszynerii,
ukad podwjnego teatru, ktry wymyli jego przyjaciel Kurion. 1 0 4 Ge

nialny dyktator znalaz wzr, ale poniewa zastosowa go tylko do prowi
zorycznej konstrukcji drewnianej. Augustowi przypado w udziale zreali
zowanie go w trwaym kamieniu, a pisarzom z jego epoki ukucie aci
skiego wyrazu, ktry od tego czasu mia oznacza w nowy rodzaj
budowli monumentalnej: amphitheatrum}^
Najstarszym z tych trwaych amfiteatrw by amfiteatr zbudowany
w Rzymie w 29 r. p. n. e. przez krewnego cesarza K. Statyliusza Taurusa.
Pooony na poudnie od Pola Marsowego zosta zniszczony podczas po
aru w r. 64 n. e. 1 0 6 Prawie natychmiast Flawiusze zdecydowali zastpi
go innym, o podobnym ksztacie i wikszej powierzchni. Zacz go bu
dowa Wespazjan, Tytus ukoczy budow, a Domicjan ozdobi. Od r. 80
n. e. ani trzsienia ziemi, ani rabunek w czasach Renesansu, kiedy to
uyto jego blokw do budowy paacu weneckiego, paacu Barberini
i paacu na Kapitolu, nie naruszyy jego masywu i nie zmniejszyy
ogromu. Obdrapane, ale nie naruszone przez zb czasu jego pikno
olniewa wci na miejscu, gdzie powstao ponad dziewitnacie wiekw
temu pomidzy Velia, Caelius i Eskwilinem, blisko olbrzymiego pom
nika Soca, na miejscu specjalnie w tym celu zasypanej doliny jeziora
Zotego Domu stagnum Neronis. Jest to amfiteatr Flawiuszw, okre
lany dzi najczciej nazw Koloseum, przekazan nam przez rednio
wiecze. W 2 r. p. n. e., dziki kosztownym pracom podjtym na prawym
brzegu Tybru, August doczy do amfiteatru Taurusa, dostosowanego
wycznie do walk ldowych, naumachi przeznaczon do przedstawiania
walk na okrtach. Jej zewntrzna elipsa o rednicach 556 i 537 m ota
czaa nie plac ubitej ziemi, pokrytej piaskiem, lecz tafl wody, porodku
ktrej znajdowaa si sztuczna wyspa. Wok basenu rozcigay si lasy
i ogrody. Chocia naumachia Augusta zajmowaa powierzchni prawie
trzy razy wiksz ni Koloseum, a samo Koloseum, przynajmniej na
pocztku, mogo suy dowolnie ju to jako arena, ju to jako naumachia,
publicznoci bardzo prdko przestao to wystarcza i Trajan musia zbu
dowa kolejno: dodatkowy amfiteatr amphitheatrum Castrense, w po
bliu dzisiejszego kocioa witego Krzya Jerozolimskiego, i jeszcze
jedn naumachi na pnoco-zachd od zamku witego Anioa
naumachia Vaticana. Po dwch naumachiach i amphitheatrum Castrense
zachowao si do naszych czasw tylko wspomnienie. Ale widok tego, co
pozostao z Koloseum, wystarczy, aby wyjani nam typow budow
amfiteatrw rzymskich w jej najlepszym wykonaniu.
Zbudowane z twardego i spoistego trawertynu, ktrego bloki wydobyte
z kamienioomw Albuli w pobliu Tiburu (Tivoli) zostay sprowadzone
do Rzymu specjalnie do tego celu wytyczon drog szerokoci 6 m, Ko
loseum tworzy bardzo zaokrglony owal o obwodzie 527 m, a wysoko
jego czterech piter wynosi 57 m. Wyranie wzorowane na rotundzie

t e a t r u Marcellusa trzy pierwsze pitra spoczywaj w a r s t w a m i na trzech
rzdach arkad, ozdobionych pierwotnie posgami. Arkady te rni si
pomidzy sob tylko stylem kolumn uytych jako ich podstawy: s one
porzdku doryckiego, joskiego i korynckiego. Czwarte pitro, ktrego
b r a k w teatrze Marcellusa, stanowi lity m u r , poprzegradzany pilastrami
z fryzem. Co druga paszczyzna pomidzy pilastrami zaopatrzona bya
w okno, wzgldnie ozdobiona przez Domicjana piercieniem z brzu.
Piercienie te oczywicie zniky. Powyej kadego z okien umieszczone
byy trzy wsporniki, odpowiadajce trzem otworom, zrobionym w gzym
sie; podtrzymyway one podstawy masztw, na ktrych oddzia floty
z Misenum rozpociera w dni soneczne paty olbrzymiego agla osania
jcego walczcych na arenie i widzw na widowni (cavea). Ta ostatnia
zaczynaa si na cztery m e t r y ponad aren od paszczyzny podium, za
bezpieczonej balustrad z brzu. Tutaj znajdoway si m a r m u r o w e fotele
uprzywilejowanych", staych, e tak powiem, bywalcw, ktrych imiona
przetrway do naszych czasw. Powyej wznosiy si trzy pasy awek,
czyli maeniana. Pierwszy oddzielony by od podium i od drugiego przez
podwjny szereg praecinctiones, okrnych k o r y t a r z y ozdobionych m a
ymi m u r k a m i . Kady z tych szeregw podzielony by pochyymi kory
tarzami, ktre wyrzucay fal publicznoci, skd ich nazwa vomitoria.
Pierwszy pas zawiera dwadziecia odcinkw, drugi szesnacie. Pomidzy
drugim i trzecim sta m u r o 5 m e t r a c h wysokoci, opatrzony w drzwi
i okna. Pod tarasem czcym go z m u r e m z e w n t r z n y m siedziay kobiety.
Na tarasie stali obcokrajowcy i niewolnicy: poniewa nie mieli oni prawa
pobiera etonw" wejciowych tesserae, nie mogli zajmowa miejsc
na awkach.
Podczas, gdy Regionarii podaj, e w Koloseum byo 87 000 miejsc
(loca), obecnie liczb miejsc siedzcych ocenia si na 45 000, a stojcych
na 5 000, a na korzy a r c h i t e k t u r y tego zabytku podkrela si atwo
wchodzenia i wychodzenia, jak dawa on tej olbrzymiej masie ludzi.
Spord 70 arkad obwodu cztery, znajdujce si na przedueniach osi,
byy niedostpne dla publicznoci i nie oznaczone na zewntrz adnymi
n u m e r a m i . Pozostae poznaczone byy liczbami od I do LXVI. Przy
wejciu kada osoba, zaproszona przez urzdnika lub cesarza, kierowaa
si do tej arkady, ktrej n u m e r by wybity na jej tessera, a nastpnie do
maenianum, przsa i awki wyznaczonej na etonie. Pomidzy cavea
a m u r e m zewntrznym dwa koncentryczne m u r y zaznaczay na p a r t e r z e
podwjn kolumnad, a na pitrach galeri; ich uyteczno bya wie
loraka, poniewa podpieray i podtrzymyway cavea, umoliwiay dojcie
do schodw prowadzcych do vomitoria oraz daway t u m o m miejsce do
przejcia przed spektaklem, a w czasie a n t r a k t w schronienie na wypadek
silnego soca lub ulewy. Ze wszystkich miejsc najlepsze byy znajdujce

si na poziomie podium, naprzeciwko dwch kracw osi, loe: loa ce
sarza i jego rodziny na pnocy, na poudniu za loa prefekta miasta
i urzdnikw. Ale mona z ca pewnoci stwierdzi, e nawet pullati,
to znaczy biedni ludzie ubrani w skromne, brzowe szaty, ktrzy roz
pychali si okciami na galerii wyszego tarasu, mogli swobodnie ledzi
przebieg miertelnych dramatw, rozgrywajcych si na arenie.
Ta ostatnia o rednicach 86 i 54 m, zajmowaa powierzchni 36 a.
Otoczona bya metalow krat, oddalon o 4 m od podmurowania podium
i chronic publiczno przed dzikimi zwierztami, ktre tam spuszczano.
Gladiatorzy wchodzili przez jedn z arkad wielkiej osi budynku, zwie
rzta natomiast byy trzymane w podziemiach areny. Podziemia te po
skanalizowaniu, ktre pozwolio w 80 r. zapeni aren wod i w oka
mgnieniu zamieni amfiteatr w naumachi, zostay zaopatrzone nie
wtpliwie ju po wybudowaniu naumachia Vaticana za Trajana nie
tylko w murowane klatki, gdzie zamykano zwierzta przed wysyaniem
ich na aren, lecz take w cay system pochylni i dwigw, za pomoc
ktrych mona je byo tam byskawicznie transportowa. Z pewnoci
nie naley skpi podziwu architektom Flawiuszw, ktrzy po wysusze
niu stagnum Neronis potrafili tu wznie budowl tak olbrzymi i dosko
na. Zatriumfowaa w szczegach jej urzdze genialna technika, ktrej
solidno stawia czoo wiekom. Wzbudza ona w nas zachwyt lub raczej
wraenie oszaamiajcej potgi, jakiego doznajemy rwnie w katedrze
Sw. Piotra w Rzymie. Wywouje je sztuka tak doskonaa, e dziki rw
nowadze swych niedocignionych proporcji tworzy dzieo o najwyszej
harmonii. Ale eby pozosta pod wraeniem czaru, ktry na nas wy
wiera widok Koloseum, musimy zapomnie o nieludzkim celu, jakiemu
ta budowla suya o widowiskach w najwyszym stopniu okrutnych,
dla ktrych architekci okresu Cesarstwa stworzyli niegdy to arcydzieo.
W epoce, o ktrej mwimy, organizacja krwawych zapasw nie
pozostawiaa niestety wiele do yczenia. 107 W municipiach italskich
i w miastach prowincjonalnych miejscowi urzdnicy, na ktrych spada
co roku obowizek urzdzania munera, zwracali si, chcc temu zadaniu
sprosta, do specjalnych przedsibiorcw lanistae. Ci okryci hab lu
dzie, ktrych zawd by w literaturze i prawie otoczony t sam niesaw,
co zawd strczycieli lenones, byli waciwie porednikami mierci.
Duumwirom i edylom dostarcza lanista po niskiej cenie do walk,
w ktrych z reguy gina poowa zawodnikw, druyn gladiatorw,
familia gladiatoria, utrzymywan na wasny koszt i zoon z poddanych
elaznej dyscyplinie niewolnikw, wygodzonych biedakw oraz synw
zrujnowanych rodzin, ktrzy pewni, e bd dobrze ywieni w jego
szkole treningowej" ludus gladiatorius, zwabieni zapat i moliwo-
ci zdobycia majtku dziki zwycistwom, k t r e naucz si tu odnosi,

a take liczc na premi, jak otrzymaj, jeli doyj do wyganicia
k o n t r a k t u powierzali lanicie cynicznie swoje ciaa i ycie, zrzekali si
wszystkich swych p r a w (autocrati) i zobowizywali i bez drenia na
jego rozkaz na rze. W Rzymie natomiast nie ma ju lanistw. Zawd t e n
znik, zlikwidowany przez cesarza, ktry sam si nim t r u d n i obecnie
za porednictwem swoich prokurentw. Maj oni do swojej dyspozycji
b u d y n k i publiczne koszary ludus magnus, wzniesione prawdopodobnie
za Klaudiusza, oraz ludus matutinus, zbudowane przez Domicjana, jedne
i drugie przy ulicy Labikaskiej. Dysponuj dalej stadami dzikich i rzad
kich zwierzt, ktre przysyay cesarzowi podbite prowincje, podlegli mu
krlowie, a nawet potentaci z Indii. Zwierzta zapeniaj cesarsk m e
naeri vivarium, umieszczon w pobliu b r a m y Prenestyskiej. P r z e d e
wszystkim jednak maj prokurenci ca a r m i ludzi do walki, zasilan
wci nowymi k o n t y n g e n t a m i skazacw i jecw wojennych.
Gladiatorzy dziel si na instruktorw i uczniw i s poprzydzielam,
zalenie od w a r u n k w fizycznych, do rnych broni. Samnici nosz tarcz
(scutum) i miecz (spatha), Trakowie osaniaj si ma, okrg tarcz
(parma) i wadaj sztyletem (sica); murmillones maj na gowie h e m
z wizerunkiem morskiej ryby murma ich przeciwnikami s zwykle
retiarii z sieci i trjzbem. Z wyjtkiem tzw. sportulae, ktrych pomys
zrodzi si w postrzelonej gowie Klaudiusza, a ktre skaday si z prze
raajco krtkich w a l k wrcz, p r z y czym caa rze koczya si w zastra
szajcym tempie w cigu kilku godzin munera t r w a y zwykle, podob
nie jak zabawy, od witu do zmierzchu, jeeli nie do pnej nocy, jak to
si zdarzyo za Domicjana. Chodzio wic o to, aby urozmaica widowiska,
i gladiatorzy jednakowo byli wprawieni do walk na wodzie naumachii,
jak i na ubitej ziemi amfiteatru; na arenie kazano im mierzy si z dzi
kimi zwierztami byy to polowania, czyli venationes, albo te walczy
midzy sob wrcz w pojedynkach hoplomachii.
Autorzy i zabytki pozwalaj n a m pozna wiele rodzajw venationes.
Byy wrd nich zupenie nieszkodliwe, k t r e polegay na pokazywaniu
widzom zwierzt oswojonych i wytresowanych. P r z e r y w a y one w sposb
zaskakujcy monotonne m a s a k r y niewiarogodnymi popisami cyrkowymi,
o ktrych z rozbawionym osupieniem wspominaj Pliniusz Starszy
i Marcjalis: p a n t e r y cigny umiejtnie wzek, do ktrego byy za
przone; lwy chwytay kami zajca i wypuszczay go cao ze swej
paszczy; tygrysy przychodziy liza r k pogromcy smagajcego je bi
czem; sonie klkay z powag przed cesarsk lo albo pisay trb na
piasku a r e n y aciskie zdania. Byy take walki krwawe, w ktrych ludzie
szczliwie nie brali udziau, a miertelne pojedynki rozgryway si tylko
midzy zwierztami: niedwiedzie walczyy z bawoami, bawoy ze so-
niami, a sonie z nosorocami. Byy take odraajce widowiska, w kt

rych ludzie byli wprawdzie oszczdzani, ale za to umieszczeni za k r a t a m i
albo na wysokoci loy cesarskiej, jak pniej Kommodus, wypuszczali
strzay na zwierzta ryczce z wciekoci i blu i zlewali aren krwi
tych strasznych hekatomb. Byy obrazy wzruszajce, ktrych pikno
podnosia dekoracja las zasadzony na arenie, i ktre uszlachetniaa
odwaga i zrczno gladiatorw. Oczywicie ryzykowali oni swe ycie
w walce przeciw bykom, niedwiedziom, panterom, lwom, l a m p a r t o m
i tygrysom; towarzyszya im jednak czsto sfora psw szkockich, zawsze
za uzbrojeni byli w ponce pochodnie, oszczepy, uki, wcznie i szty
lety, tote nie naraali si na wiksze niebezpieczestwo ni sam cesarz,
ktry, jak na przykad Hadrian, bra udzia w maej wojnie, jak byo
wwczas polowanie. Za p u n k t honoru stawiali sobie wic albo zdwajanie
niebezpieczestwa swoj miaoci, kiedy to zamiast posugiwa si
broni zabijali niedwiedzia uderzeniem pici, albo te gdy olepiali lwa
pod fadami paszcza, czy gestem, ktry pniej powtrz hiszpascy
torreadorzy dranili byki, machajc czerwonymi tkaninami, albo te
starali si niebezpieczestwo to przeduy, unikajc go za pomoc
zrcznych zwodw i zwinnych forteli: aby si wymkn zwierzciu w d r a
pywali si wic po drabinie na m u r , wskakiwali na erd, krcili si
w koowrotku z przegrodami (cochlae), przygotowanym uprzednio na
arenie, albo te wlizgiwali popiesznie do kulistego kosza opatrzonego
kolcami, ktry niby je (ericius) chroni ich przed niebezpieczestwem.
To polowanie" (uenatio), ktre hojny cesarz urzdza ludowi po poudniu
na'Zakoczenie i ukoronowanie rnunera10S, byo waciwie przejaskrawio
n y m nieco obrazem t w a r d e j rzeczywistoci staroytnego polowania i mo
na by nie mie nic do zarzucenia, e w amfiteatrze odbyway si te
eleganckie i patetyczne korridy, w ktrych braa udzia jazda pretora, jak
w wielkich m a n e w r a c h . Co nas w nich razi, to ilo ofiar krwawa
kpiel, w ktrej n u r z a y si stosy zwierzt: 5 000 w jednym tylko dniu
munera, urzdzonych przez Tytusa w 80 r. na otwarcie Koloseum 1 0 9 ,
110
2 246 i 2 243 w dwch munera Trajana.
Ale te jatki, ktrych wielka
obfito wywouje w nas mdoci i ktre pod koniec III w. n. e. odstra
111
szay nawet Rzymian , byy odbiciem pewnej koniecznoci. Dziki tej
rzezi wanie cesarze uwolnili swoje kraje od t e r r o r u dzikich zwierzt,
tak e w IV wieku hipopotam zosta w y p a r t y do Nubii, lew do Mezopo
tamii, tygrys do Hirkanii, a so znikn z Afryki Ptnocnej. Dziki urz
dzanym w amfiteatrach venationes cesarstwo rzymskie oddao cywilizacji
usug na miar prac Herkulesa.
Okryo j natomiast hab, wprowadzajc rne rodzaje hopomachii
oraz pewn odmian venatio, co do ktrej t r u d n o powiedzie, czy bya
bardziej okrutna, czy poda.
Hoplomachia bya to walka gladiatorw w cisym znaczeniu tego so

wa. Niekiedy walki byy pozorowane, a bro zabezpieczona, tak jak na
naszych zawodach szermierczych; nazyway si one wwczas prolusio
albo lusio, zalenie od tego, czy poprzedzay walki waciwe, czy te wy
peniay cay program, a n a w e t szereg programw. Ale mimo wszystko
by to tylko przedsmak munus, niekoczcego si szeregu rzeczywistych
walk, staczanych pojedynczo albo po kilka par jednoczenie. Tutaj bro
nie bya ju zabezpieczona ani ciosy agodzone kady gladiator stara
si unikn mierci, usiowa wic zada j s w e m u przeciwnikowi. W wie
czr poprzedzajcy walki przyszli przeciwnicy zbierali si na obfitym
bankiecie, ktry dla wielu z nich by ostatnim w yciu posikiem. P u
blicznoci wolno byo przychodzi na t cena libera, tote wielu cieka
wych, podnieconych niezdrow radoci, kryo wok stow. Spord
biesiadnikw jedni, otpieni albo zrezygnowani zdawali si na bieg wy
padkw i arocznie si objadali. Inni, pragnc powikszy swoje szanse
przez trosk o zdrowie, opierali si pokusom dobrego jada i miarkowali
swe apetyty. Najnieszczliwsi, ktrych nawiedzao przeczucie bliskiego
koca i k t r y m strach sparaliowa ju odek i gardo, oddawali si
l a m e n t o m zamiast je i pi, polecali przechodniom swoje rodziny i pisali
t e s t a m e n t y . 1 1 2 Nastpnego dnia munus rozpoczyna si od defilady. Gla
diatorzy, przywiezieni do Koloseum na wozie ludus magnus, wysiadali
przed amfiteatrem i w szyku wojskowym, okrali aren, ubrani w p u r
purowe, haftowane zotem chlamidy. Szli k r o k i e m swobodnym, z r k o m a
wolnymi, a chopcy nieli za nimi bro; kiedy znaleli si przed lo
cesarsk, zwracali si w stron cesarza i z praw rk wycignit w jego
stron na znak hodu wznosili pospny w swej prawdzie okrzyk: Bd
pozdrowiony, cesarzu, majcy umrze ciebie pozdrawiaj Ave, Impe
113
rator, morituri te salutant."
Kiedy defilada si skoczya,
dokony
wano prby broni probatio armorum, aeby odrzuci miecze z przy
tpionymi ostrzami i eby w t e n sposb zgubne dzieo mogo by dopro
wadzone do koca. Kiedy stwierdzono, e stal jest dobrze zahartowana,
rozdzielano bro i drog losowania ustalano p a r y walczcych. Wybierano
przeciwnikw albo z tej samej kategorii, albo stawiano naprzeciw siebie
przedstawicieli rnych rodzajw broni: Samnit i Traka, murmillo i sie
ciarza, albo te dla urozmaicenia widowiska uciekano si do zestawie
dziwacznych i kontrastowych. I tak na przykad wystawiano przeciw
sobie dwch Murzynw, jak to byo na igrzyskach urzdzonych przez
N e r o n a na cze krla Armenii, Tyrydatesa, albo k a r a przeciw kobiecie,
jak na munus zorganizowanym w r. 90 n. e. przez Dornicjana.
Wreszcie rozlegaa si haaliwa muzyka, albo raczej rodzaj jazzu,
w k t r y m gos fletw zlewa si z przeraliwym piskiem trbek, rogw
za z dwikiem organw wodnych i na znak prowadzcego igrzyska przy
wtrze muzyki rozpoczynaa si seria walk. Zaledwie pierwsza para

gladiatorw skrzyowaa bro, gorczka, podobna do tej, jaka panowaa
na wycigach, ogarniaa amfiteatr. Podobnie jak w cyrku, gdzie widzowie
dyszeli z niepokoju i nadziei biorc stron Niebieskich" lub Zielonych",
tak publiczno munus dzielia swoje yczenia i obawy pomidzy parmularii, ktrych wola Tytus, a scutarii, do ktrych skania si Domicjan.
Zakadw, czyli sponsiones, dokonywano tak jak na ludi. W obawie, aeby
walka nie zostaa sfaszowana przez sekretny ukad walczcych, sta obok
nich instruktor, gotw w kadej chwili da znak biczownikom lorarii,
oddanym pod jego rozkazy, eby pobudzili zawodnikw do morderczych
zmaga haniebnymi okrzykami: bij (verbera); zarnij (iugula); wykocz
go (ure); lub, jeli byo trzeba, rozgrzewali ich, bijc a do krwi, skrza
nymi rzemieniami. Na widok kadej rany otrzymanej przez gladiatorw
publiczno, ktra draa o swe zakady, reagowaa odraajcym pod
nieceniem. Od momentu, kiedy ten, przeciw ktremu postawili, zacz
przegrywa, gracze nie mogli si ju powstrzyma od niskiej radoci
i z okruciestwem sekundowali ciosom: dostao mu si (habet); ma go
tym razem (hoc habet); a kiedy zobaczyli, jak przeciwnik pada mier
telnie ugodzony, doznawali tylko barbarzyskiej radoci ze zwycistwa
swojego zapanika.
Natychmiast niewolnicy, przebrani za Charona albo Hermesa Psychopompos, zbliali si do lecego, upewniali si przez uderzenie mot
kiem w jego czoo, e naprawd umar, i dawali znak grabarzom libitinarii,
aeby go wynieli na noszach poza aren, z ktrej popiesznie usuwano
zakrwawiony piasek. Niekiedy, chocia walka bya namitna, nie dawaa
wyniku; jednakowo silni, jednakowo zrczni zawodnicy albo razem padali,
albo obydwaj pozostawali na nogach: stantes. Ogaszano wtedy, e walka
jest nie rozstrzygnita, i przechodzono do pary nastpnej. Najczciej
zwyciony, oguszony albo ranny, nie by jeszcze ugodzony miertelnie;
nie czujc si jednak na siach do dalszego prowadzenia walki, odkada
bro, kad si na plecach i podnosi lew rk, proszc o ask. Zasad
niczo do zwycizcy naleao wysucha proby albo j odrzuci. Mamy
epitafium pewnego gladiatora, ktry zabity przez przeciwnika, ktremu
sam darowa ycie w innym spotkaniu daje zza grobu tak oto okrutn,
ale praktyczn rad swoim nastpcom: Niech mj los bdzie dla was
ostrzeeniem. adnej litoci dla zwycionych, jacykolwiek by byli:
moneo ut quis quem vicerit occidat!"1U W obecnoci cesarza jednak
zwycizca rezygnowa ze swego prawa, a cesarz czsto, zanim wyda
wyrok, radzi si tumu. Jeeli uznano, e zwyciony broni si dzielnie,
widzowie machali chusteczkami", podnosili palec do gry i krzyczeli:
Mitte; (Uwolnij go!) Jeeli cesarz zastosowa si do ich yczenia i, jak oni,
podnis wielki palec do gry, wtedy zwycionemu darowano ycie
i odsyano go cao z areny: missus. Jeli przeciwnie widzowie uznali, e

zwyciony przez sw sabo zasuy na klsk, opuszczali palec ku
doowi, krzyczc: iugula. A cesarz, najspokojniej opuszczajc palec
pollice verso, wydawa na mier pokonanego gladiatora, ktremu pozo
stawao ju tylko nadstawi gardo pod miertelny cios zwycizcy. 115
Zwyciski gladiator wychodzi cao i otrzymywa nagrod jeszcze
w czasie trwania igrzysk. Dostawa srebrne tace okute zotem i inne
cenne podarki i z prezentami w rku przebiega aren przy okrzy
kach widowni. Natychmiast te odczuwa korzyci pynce ze sawy.
Swoj popularnoci i bogactwem ten niewolnik, ten upady obywatel,
ten skazany przez prawo czowiek dorwnywa pantomimom i modnym
wonicom. Szalay za nim kobiety i w Rzymie, tak jak w Pompei, gdzie
graffiti opowiadaj nam o jego sukcesach, w kat areny stawa si zdo
bywc serc: decus puellarum, suspirium puellarum.U6 Ale ani jego
majtek, ani powodzenie nie ratoway go jeszcze. Zazwyczaj musia on
naraa swoje ycie i powica ycie innych w nowych, zwyciskich wal
kach, eby w kocu uzyska ju nie palm zwycistwa, ale drewniany
miecz zwany rudis, ktry mu przekazywano jako honorow oznak,
bdc jednoczenie widomym symbolem jego wyzwolenia. Zreszt
w epoce, o ktrej mowa, cesarze byli skonni skraca terminy obdarzania
wolnoci najlepszych zawodnikw. MarcjaJis chwali szlachetno i dobro
niezwycionego Domicjana:
O
dulce
invicti
principis
ingenium...1"
za to, e kiedy dwch gladiatorw czy to umylnie, czy te wskutek wa

lecznoci nie mogo rozstrzygn walki, przerwa pojedynek, ogosi oby
dwch zawodnikw zwycizcami i przyzna kademu z nich rudis
oznak wolnoci wraz z palm zwycistwa. Podobnie, jeeli nie omyliem
si w interpretacji Fasti z Ostii, Trajan, ktremu zreszt 50 000 jecw,
wzitych do niewoli w Dacji, pozwolio uzupeni stan liczebny swojej
armii gladiatorw, rozkaza, eby wszyscy uczestnicy urzdzonych przez
niego w 109 r. n. e. naumachii i munera, ktrzy nie polegli, zostali po
skoczeniu walki wypuszczeni na wolno. Ta agodno i umiarkowanie
dowodzi jego szlachetnoci.
S w tym rysy humanitaryzmu, ktre wzruszaj nas tym wicej, im
wiksze wywouj w nas wzburzenie okropnoci walki wrcz. Czsto
jednak zdarzao si, e gladiatorzy nie korzystali z wielkodusznoci cesa
rza: upadli oni moralnie tak nisko, e woleli dalej wykonywa swj zawd
mordercw ni rezygnowa z atwego i wygodnego ycia, jakie prowadzili
w koszarach, z nastroju ryzyka i upojenia zwycistwem. Mamy epita
fium jednego z nich, imieniem Flamma, ktry po odniesieniu 21 zwy
cistw czterokrotnie zaciga si ponownie. 118 Nastpnie za munera lak
dalece si rozpowszechniy, e trzeba byo dokonywa masowych zwolnie,

aeby odwiea" widowiska. Ogranicz si do podania cyfr, ustalonych
dla okresu Trajana. Wiedzielimy ju z Diona Kassjusza, e w r. 107 n. e.
Trajan bawi plebs pokazujc mu walki 10 000 gladiatorw. Niedawno
dowiedzielimy si z Fasti z Ostii, e w r. 113 ofiarowa mu sportul",
na ktrej w cigu trzech dni walczyy 1 202 pary, czyli 2 404 gladiatorw,
a w 109 urzdzi munus, ktry cign si od 7 lipca do 1 listopada przez
kolejnych 117 dni. Walczyo wtedy 4 912 par, czyli 9 824 gladiatorw.
C z tego, e jestemy poinformowani o liczbie ocalaych, ktrych Tra
jan masowo obdarzy wolnoci. Mylimy z bolesn odraz o stosach
trupw, jakie musiay nagromadzi si w s k u t e k tej lawiny zbrojnych
walk, o wszystkich pokonanych, ktrych mier uwolnia od haniebnej
niewoli, a ktrych liczby autor Fasti z Ostii nie podaje. Cyceron twierdzi
wprawdzie, e jeeliby moga istnie jaka lepsza szkoa pogardy blu
i mierci, to nie ma z pewnoci takiej, k t r a by unaoczniaa to lepiej
ni munus", Pliniusz Modszy za u t r z y m u j e pniej, e te m a s a k r y
sprzyjay zasadniczo rozbudzeniu odwagi, wykazujc, e umiowanie
sawy i pragnienie zwycistwa mog powsta nawet w ciaach niewol
nikw i zbrodniarzy". 1 1 9 Nie moemy traktowa powanie tych ndznych
apologii i mylimy ze cinitym sercem zarwno o u p a d k u m o r a l n y m
widzw, jak i o cierpieniach m o r d o w a n y c h i kaleczonych ofiar. Tysice
Rzymian przez wiele dni, za kadym razem od r a n a do wieczora, znaj
doway zadowolenie w o k r u t n y c h mordach. W obliczu mierci, ktr
szafowali, nie naraajc si na ni sami, nie mieli ani jednej zy dla tych,
ktrych ofiara powikszaa ich stawki na t y c h haniebnych widowi
skach nabierali oni tylko poniajcej pogardy dla godnoci i ycia ludz
kiego.
A poza t y m ile to razy pod pozorem rzekomych walk k r y y si ohydne
m o r d e r s t w a i bezlitosne egzekucje. P r z e d e wszystkim wic, i to n a w e t
w municipiach, zachowa si a do III w. zwyczaj urzdzania munera
sine missione, to znaczy walk gladiatorskich, z ktrych nikt nie mg
uj z yciem. Zaledwie jeden z walczcych pad, a ju zastpowa go
i stawa naprzeciw zwycizcy inny tertiarius lub suppositicius, i tak
bez przerwy a do cakowitego wzajemnego wymordowania si. 1 2 0 Poza
t y m na dugich widowiskach, ktre w Rzymie zajmoway cay dzie,
byway momenty, kiedy normalny program wzbogacano dodatkami o wy
jtkowym okruciestwie; dziao si to mianowicie w czasie p o r a n n e j
venatio i poudniowej hoplomachii, kiedy to mier bya nieunikniona,
a dzielno bezskuteczna. Gladiaiores meridiani rekrutowali si wycz
nie ze zodziei, mordercw, podpalaczy, ktrzy swymi zbrodniami za
suyli na mier w amfiteatrze: noxii ad gladium ludi damnati. W prze
rwie poudniowej wanie regulowano z nimi rachunki. Opisa n a m t e n
haniebny proceder Seneka. Wypuszczano na a r e n ndzn gromad ska

zacw. Odczano od niej pierwsz par, zoon z czowieka uzbrojo
nego oraz drugiego ubranego w zwyk t u n i k . Pierwszy mia za zada
nie zabi drugiego i zabija go niechybnie. Zaraz po t y m odbierano mu
bro i prowadzono do innego, uzbrojonego po zby, i rze cigna si
dalej, nieubaganie, a do momentu, kiedy gowa ostatniego nieszcz
nika potoczya si po piasku. 1 2 1 P o r a n n a m a s a k r a bya jeszcze bardziej
ohydna. Kiedy August wznis na F o r u m dla b a n d y t y Selourosa prgierz,
na ktry poszczuto wygodzone p a n t e r y i l a m p a r t y , wynalaz, by moe,
m i m o woli t pokazow ka, k t r a pniej tak si rozpowszechnia. 1 2 2
Przestpcy obydwu pci i bez wzgldu na wiek, ktrych sdzia z powodu
ich prawdziwej czy suponowanej zbrodni oraz niskiego pochodzenia wy
da ad bestias, wleczeni byli o brzasku na aren, gdzie z podziemi wy
chodziy na swj er dzikie zwierzta. W takiej venatio, ktrej obraz
moemy oglda na paskorzebie oksfordzkiej, afrykaskiej terakocie
i mozaice z Trypolitanii, nie byo myliwych, venatores, lecz tylko bestiarii ofiary wydane, bez moliwoci obrony, na u p dzikim zwierz
t o m . 1 2 3 P r z y k a d e m tego rodzaju t o r t u r y bya bohaterska mier dziewicy
Blandyny w amfiteatrze w Lyonie, P e r p e t u i i Felicyty w amfiteatrze
w Kartaginie, a w s a m y m Rzymie mier t y l u wyniesionych na otarze
lub nieznanych chrzecijan Kocioa rzymskiego. Na pamitk tego m
czestwa wznosi si obecnie porodku Koloseum krzy jako milczcy
protest przeciw barbarzystwu, k t r e m u ulegli niegdy jego wyznawcy,
zanim je obalili. I nie moemy dzi spoglda na to godo bez dreszczu
grozy, jak gdyby otaczay nas niewidzialne, unoszce si tu wok cienie.
Na prno prbowaby kto usprawiedliwia Rzymian przypominajc,
e wybrali na t venatio bardzo wczesn por, kiedy amfiteatr zaledwie
zaczyna si zapenia, a dla gladiatores meridiani samo poudnie, kiedy
amfiteatr by w trzech czwartych pusty (dum vacabat arena), jako e
ludzie pracujcy nie mieli jeszcze czasu zaj tu swych miejsc, a nie
pracujcy ju je opucili, aeby uda si do domw na posiek. Jeeli ten
rozkad godzin wiadczy o p e w n y m rodzaju w s t y d u i zdradza moe jak
niech Rzymian do organizowania tak koszmarnych widowisk, to jednak
byo jeszcze wrd nich zbyt wielu chtnych i ci za nic w wiecie nie
wyrzekliby si spektaklu, ktry nas tak oburza, a k t r y m oni po prostu
si delektowali. eby ze nic nie straci, woleli przewanie, jak na przy
kad cesarz Klaudiusz, zmusi si do przychodzenia do amfiteatru
przed witem i do rezygnowania z poudniowego posiku. 1 2 4 I mimo
wszystkich m w obronnych, jakie moglibymy sobie obmyli, lud r z y m
ski ponosi win, e z tych egzekucji uczyni sobie publiczn rozrywk
i e dla niej wanie przeksztaci Koloseum rano w widmowy ogrd
kani, a w poudnie w rzeni ludzi.
VI. NIEMIAE SPRZECIWY I SPNIONE ZAKAZY
Trzeba jednak zwrci uwag, e elita rzymska bya przeraona post

pem tego trdu i usiowaa niejednokrotnie osabi jego zjadliwo.
August na przykad, idc w lady szlachetnych filhellenw z II w.
p. n. e. i podejmujc sporadyczne prby Sulli, Pompejusza i Cezara,
usiowa przeszczepi do Rzymu igrzyska greckie, w ktrych walka, po
jta tak jak wspczesny sport, wzmacniaa ciao zamiast je niszczy
i ktrych programy uwzgldniay potrzeby intelektu. W 28 r. p. n. e.
dla uczczenia swego zwycistwa nad Antoniuszem i Kleopatr oraz zo
enia za nie hodu dzikczynnego Apollinowi zorganizowa Actiaca, ktre
miay si odbywa co cztery lata w Akcjum i w Rzymie. Ale rzymskie
Actiaca nie s ju powiadczone po roku szesnastym n. e. 125 Chcia je
odrodzi Neron przez urzdzenie Neronia, periodycznego wita, ktre
obejmowao zawody w sprawnoci fizycznej oraz konkursy poetyckie
i piewacze. Senatorowie raczyli uczestniczy w pierwszych, co do dru
gich, nikt nie omieli si odbiera wieca cesarzowi, ktry uwaa si
za artyst bez konkurencji. Ale mimo tego dostojnego patronatu Neronia
poszy szybko w zapomnienie i dopiero Domicjanowi udao si wprowa
dzi w Rzymie trway cykl igrzysk typu greckiego. W 86 r. n. e. zainau
gurowa on Agon Capitolinus, na ktrym ustanowione przez cesarza na
grody rozdawano na przemian za bieg i popisy krasomwcze, za boks
i poezj acisk, za rzut dyskiem i poezj greck, rzut oszczepem i mu
zyk. Aeby umoliwi rozwj sportu, zbudowa specjalny stadion Circus
agonalis na miejscu dzisiejszego Piazza Navone. Dla artystycznych agonw wybudowa Odeon, ktrego ruiny kryj si pod dzisiejszym paacem
Taverna na Monte Giordano. Pod jego panowaniem igrzyska greckie,
podtrzymywane dziki cesarskiej hojnoci, przeyy okres chwilowego
rozwoju, a Marcjalis opiewa zwycizcw. Igrzyska przetrway cesarza,
ale chocia mamy dowody na to, e Julian Apostata woy w nie bardzo
duo troski, a prawnicy nieustannie wskazywali na ich wysokie wa
lory 126 , nie mogy one powanie konkurowa z munera. Przede wszyst
kim Agon Capitolinus odbywa si tylko raz na cztery lata, poza tym
Domicjan umoliwi jego ogldanie tylko ograniczonej liczbie widzw,
poniewa przewidzia zaledwie 10 600 loca w swoim Odeonie i 30 088 loca
w Circus agonalis, to znaczy 5 000 i 15 000 miejsc, ktrych suma jest
wicej ni o poow mniejsza od liczby miejsc w jednym tylko amfi
teatrze Flawiuszw. 127
Wreszcie musimy stwierdzi, e zawody te nie byy nigdy popularne.
Przy wyjciu z Koloseum tum wyraa si o nich pogardliwie, jak
o obrazie bez reliefu i koloru; take i wrd elity uprzedzenie do nich
nie byo mniejsze. Widziaa ona w nich przejte od obcych zwyrodnienie,

skaone nudyzmem i niemoralnoci. Nie tylko Juwenalis i Marcjalis
pomimo schlebiania dworowi omieszali panw i damy, ktrzy stawali
do tych zawodw. Rwnie i Pliniusz Modszy, za Trajana, przyklaskuje
decyzji Senatu, zabraniajcej w Vienna Lugdunensis skandalicznych
greckich igrzysk i przytacza z przyjemnoci krzywdzcy okrzyk swego
kolegi Juniusza Mauriciusza: Gdyby jeszcze i Rzym mona byo od nich
uwolni!" 1 2 8 Pomidzy harmonijnym piknem igrzysk greckich i bru
talnoci walk gladiatorw musiaa zachodzi sprzeczno nie do pogo
dzenia. Faktem jest, e podczas gdy na wzr Rzymu wikszo miast
prowincjonalnych budowaa areny, ktre znaleziono take w poudnio
wej Algierii, a nawet a nad Eufratem, to Grecja waciwa bronia si
przed t zaraz a do upadego i, jak si zdaje, przynajmniej Attyka
opara si jej skutecznie. Ale jest to niewielka zaledwie kompensata
wobec oglnego zalepienia. Igrzyska greckie, ktre w Italii utrzymay
si tylko w Neapolu i Pazzuoli 1 2 9 , z Rzymu zostay wyparte przez munera.
Munus wydawa si istotnie nie do wykorzenienia. Lepsi cesarze usi
owali go zhumanitaryzowa. Hadrian zabroni wciela do oddziaw gladiatorskich niewolnikw bez ich zgody, a Tytus, Trajan i Marek Aure
liusz usiowali przedua w programie urzdzanych przez siebie igrzysk
cz zwan lusio, to znaczy pozorowany munus, kosztem munus wa
ciwego. Tytus przy swojej skonnoci do szermierki, w ktrej nie byo
przelewu krwi, nie waha si wystpi osobicie w lusiones w Reate,
w swoim ojczystym miecie. Wedug Fasti z Ostii Trajan 30 marca 108 r.
zainaugurowa lusio, ktra miaa trwa przez trzynacie kolejnych dni
i pokaza widzom 350 par gladiatorw. Marek Aureliusz, speniajc obo
wizek filantropii, ktry dyktoway mu jego stoickie pogldy, usiowa
zagodzi przepisy i obci budety na munera poza Rzymem i przez to
samo zmniejszy ich znaczenie, a za kadym razem, kiedy mia urzdzi
na swj koszt munera dla plebsu, zastpowa je celowo i systematycznie
zwykymi lusiones. Ale w tej walce wydanej widowiskom, w ktrych,
jak mwi Seneka, czowiek syci si krwi czowieka iuvat Kumano
sanguine frui1S0 filozofia musiaa ulec. Po Marku Aureliuszu, ktrego
syn Kommodus ubiega si o zdobycie sawy gladiatora, Rzymianie, nie
zadowoleni z poniechania lusiones, opucili scen dla amfiteatru. Poczw
szy od II w. n. e. mona zauway, e na prowincji, szczeglnie w Gala
i Macedonii, architekci zmieniali konstrukcj teatrw, dostosowujc j
131
do hoplomachii i venationes.
W Rzymie przedstawienia makabrycznych
dramatw zostay przeniesione na aren, to znaczy do Koloseum, gdzie
przyzwyczajono si gra najbardziej przeraajce mimy 1 3 2 : nie tylko
Laureolusa, ktry by ywcem krzyowany dla zabawienia publicznoci,
ale i Mucjusza Scewol, ktry wkada praw rk w ponc gowni,
oraz mier Herkulesa, ktry pod koniec wi si z blu w pomie

niach stosu. Poniewa amfiteatr wystarcza teraz do przedstawie dra
matycznych, zaniedbano w miecie remontowania chylcych si ku ruinie
scen teatralnych, a od czasu panowania Aleksandra Sewera (235 r. n. e.)
teatr Marcellusa zosta cakowicie opuszczony. 133
Mona byo przypuszcza, e munera bd wieczne i e nic nie powstrzy
ma ich agresywnej ekspansji. Lecz w tym, co nie powiodo si stoicyzmowi, miaa odnie sukces nowa religia. Podbici przez Ewangeli Rzy
mianie zaponli wstydem z powodu tej zadawnionej haby i zdecydowali
skoczy z ni na zawsze. O ile korridy trway tak dugo jak wycigi
cyrkowe, to rzezie na arenie zostay zniesione przez nawrconych cesarzy.
1 padziernika 326 r. Konstantyn wyda zarzdzenie o zamianie kary
ad bestias na przymusowe roboty w kopalniach ad metalla, i odci
w ten sposb gwne rda rekrutacji gladiatorw. Pod koniec IV wieku
gladiatorzy zniknli ju zupenie na Wschodzie. W 404 r. edykt Honoriu
sza znis walki gladiatorw na Zachodzie. W ten sposb chrzecijastwo
rzymskie zmazao zbrodni przeciw ludzkoci, ktr cesarze pogascy
splamili Imperium w swoich amfiteatrach.
Rozdzia czwarty
SPACER, KPIEL I OBIAD
W dniach, w ktrych nie odbyway si widowiska, urzdzane przez

cesarza lub urzdnikw, Rzymianie nie mieli bynajmniej kopotu z wy
penieniem sobie popoudnia. Spacery, gry, a potem wiczenia i kpiel
w termach doprowadzay ich, nie pozwalajc si im nudzi, a do obia
du cena, ktrym koczyli dzie przed pooeniem si do snu.
I. SPACERY, GRY I PRZYJEMNOCI
Na pierwszy rzut oka tok panujcy na ulicach cesarskiego Rzymu nie

sprzyja spacerom. Przeszkadzay piechurowi w drodze kosze 1 , potrcali
go inni przechodnie, opryskiwali botem jedcy, zaczepiali ebracy, kt
rzy wystawali na ulicach, pod arkadami i na mostach 2 , torturowali go
onierze, ktrzy, zajmujc chodniki,posuwali si naprzd jak w zdoby
tym kraju i deptali podkutymi butami po nogach cywilw, na tyle nie
3
ostronych, e zawczasu nie usunli im si z drogi. Poza tym jednak
widok tego rnobarwnego potoku ludzi by sam w sobie przyjemny.
W fali, ktra unosia przechodnia, toczyy si wraz z nim wszystkie
narody zamieszkaego wiata: chop tracki i Sarmata, ktry ywi si
krwi swych koni", Egipcjanie kpicy si w wodzie Nilu i Cylicyjczycy, ktrzy skrapiaj si szafranem, Arabowie, Sikambrowie i czarni
Etiopi". 4 Domokrcy zachwalajcy swoj tandet, z ktr zreszt nie
byo wiadomo co robi, zabawiali mieszkaca Rzymu sw gadanin
podobnie jak dowcipnisie, a zaklinacze wy imponowali mu swoj zrcz
5
noci. Jeli, pomimo istniejcego zakazu uywania w cigu dnia pojaz
dw, udao mu si unikn chodzenia pieszo, mg zabawi si widokiem
tego rojowiska, nie naraajc si przy tym na niewygody. Czasem wic
jecha na swoim wasnym mule 6 , to znw wypoycza go od uprzejmego
ssiada albo te wynajmowa za pienidze wraz z numidyjskim poga
niaczem, ktry prowadzi zwierz za uzd. Niekiedy rozsiada si w gbi
ogromnej lektyki (lectica), zaopatrzonej w szybk z miki, przez ktr
widzia wszystko, nie bdc widzianym. Lektyka taka, niesiona na ra-
mionach szeciu lub omiu syryjskich tragarzy, torowaa sobie atwo

drog wrd t u m u ; i n n y m znw r a z e m wola rozoy si wygodnie
W przenonym fotelu (sella), jakiego m a t r o n y uyway zwykle przy
skadaniu wizyt i w k t r y m mg nawet czyta l u b pisa w czasie d r o g i 7 ;
to znw zadowala si rcznym wzkiem (chiramaxium), jaki T r y m a l chion ofiarowa w prezencie swemu faworytowi. 8 Przede wszystkim
jednak, aby unikn toku, wystarczyo Rzymianom uda si do jednej
z dzielnic wypoczynkowych, bdcych p r o m e n a d a m i " miasta; naleay
do nich: r y n k i wraz z bazylikami po zakoczeniu posiedze sdu,
ogrody cesarskie, k t r e cesarze o ile ju nie posuwali si do tego,
by wyzby si ich, jak na przykad Cezar, drog t e s t a m e n t u chtnie
oddawali do u y t k u publicznoci zachwyconej t wspaniaomylnoci,
zwaszcza kiedy na wiosn Flora przepajaa woni powietrze i rozwie
szaa w girlandach r purpurow chwa pl P a e s t u m " . 9 Wymieni
trzeba dalej: esplanade Pola Marsowego z m a r m u r o w y m i placami
(Saepta Julia), obszarami witymi i p o r t y k a m i dajcymi oson przed
socem i ochron przed deszczem i w kadej porze roku, jak si wy
raa Seneka, m i y m i dla najgorszych leniuchw: cum vilissimus quisque
in campo otium suum oblectet.10
Z tych portykw posiadamy dzi jeszcze wejcie do tego, ktry August
powici swojej siostrze Oktawii i k t r y zamyka wrd swoich m a r
m u r o w y c h k o l u m n plac dugoci 118 m, szerokoci 135 m oraz bliniacze
witynie J u p i t e r a i J u n o n y . 1 1 Na pnoc od tego p o r t y k u znajdowao si
wiele innych. Niektre z nich wyliczy n a m Marcjalis opisujc drog,
ktr szed pasoyt Seliusz w poszukiwaniu przyjaciela, gdy t e n zaprosi
12
go na obiad.
S to: portyk Europy, p o r t y k Argonautw, p o r t y k S t u
Kolumn z alej p l a t a n w i p o r t y k Pompejusza z dwoma zagajnikami.
Zabytki te pocigay nie tylko wieoci swej zieleni i m i y m cieniem.
Byy one take wypenione dzieami sztuki, jak: freski, k t r e pokryway
m u r y , oraz posgi dekorujce przestrzenie midzy k o l u m n a m i i w e
w n t r z n e podwrka. W j e d n y m tylko p o r t y k u O k t a w u Pliniusz Starszy
wyliczy, oprcz pewnej liczby dzie sztuki wykonanych na zamwienie
przez Pazytelesa, grup Aleksandra i jego wodzw w bitwie nad G r a n i kiem rzeb Lizypa, Wenus Fidiasza, Wenus Praksytelesa oraz Amora,
ktrego tene rzebiarz przeznaczy dla m i a s t a Tespii. 1 3
Tak wic spacery n a r o d u wadcw odbyway si wrd zdobytych
przeze wspaniaych upw. Ale o ile jedni Rzymianie zatrzymywali si
jeszcze po to, aby podziwia te arcydziea, to inni szukali tu jedynie
okazji wczenia do swych rozrywek tych znanych im dobrze osobli
woci. Marcjalis opowiada n a m drobny fakt, k t r y jednak jest wielce
pod t y m wzgldem pouczajcy. P r z y S t u Kolumnach niedwied z brzu,
ustawiony pord innych posgw dzikich zwierzt, przyciga spojrzenia
i by przedmiotem rozrywki spacerujcych. Pewnego dnia, gdy pikny

Hylas zabawia si drczeniem zwierzcia, tak jakby byo ono ywe,
zagbi sw delikatn rk w gardle niedwiedzia. Ale w ciemnych
zakamarkach brzu leaa zwinita zbrodnicza mija o duszy okrutniejszej ni dusza samego potwora. Dziecko spostrzego si zbyt pno, kiedy
poczuo ju bl ukszenia i zaczo kona". 1 4 Jest to opis zabawy cho
picej, ale jak zobaczymy niebawem, nie tylko chopcy bawili si pod
portykami, w ogrodach, na rynkach i w bazylikach.
W cieniu ich kolumn prnujcy Rzymianie wasali si albo te stali
gawdzc w nieruchomych grupkach. Zerkali na przechodzcych m
czyzn i kobiety. Kiedy w Saepta odbywaa si wystawa-sprzeda, zwie
dzali j bez popiechu, oceniajc wystawione przedmioty i targujc si
o ceny. 15 Wszdzie wypytywali chciwie o ostatnie wiadomoci i wszdzie
znajdowali gaduw, ktrzy tanim kosztem zaspokajali ich ciekawo.
Tak na przykad Filodemos, ktrego posta odmalowa nam Marcjalis,
wymyla rzekomo poufne wiadomoci i udziela ich swym suchaczom:
najnowsze postanowienia, podjte przez Krla Krlw w paacu Arsacydw, najwiesze ruchy wojsk nad Renem, najlepsze informacje"
o najbliszym konkursie kapitoliskim. 16 Nie ma jednak rozmowy, ktra
by nie nuya, jeli jest zbyt duga; a wwczas przychodziy z pomoc
gryRzymianie przyznawali si do swego zamiowania do gry. Zawsze mu
ulegali, ale nigdy jeszcze ich pasja nie bya tak przemona. W II w. n. e.
ju nie tylko sakiewk wydaje si na up hazardu. Przynosi si tu
i ryzykuje cay majtek. A jakie walki tocz si wwczas przed krupie
rem, rozdajcym wygrane!" Poeta pyta nastpnie z melancholi: Czy
to tylko szalestwo straci za jednym razem 100 000 sestercw, a od
mwi tuniki niewolnikowi, ktry dry z zimna?" 1 7 Dla powcignicia
tego zgubnego naogu cesarze utrzymali w mocy zakazy z epoki repu
blikaskiej. Poza okresem Saturnalii jak to wyranie powiadcza
Marcjalis 1 8 i jak sugeruje Juwenalis w cytowanym wyej urywku, za
kadajc w kocowym pytaniu, e byo zimno, bruma, a zatem musia
to by koniec grudnia, pora Satumaliw gry hazardowe byy zaka
19
zane pod kar ustalonej grzywny pieninej, rwnej poczwrnej stawce.
Uchwaa senatu, o nieustalonej dacie, potwierdzajc ustawy: Titia, Publicia i Cornelia, odnowia zakaz, ktry poza tym okresem ciy na wszyst
kich zakadach (sponsiones) z wyjtkiem tych, ktre zawierano z okazji
20
wicze cielesnych. Widzielimy w poprzednim rozdziale, jak szalon
popularnoci cieszy si ten przywilej na wycigach cyrkowych oraz
walkach gladiatorskich. Przez wyom, ktry czyni w prawodawstwie
pozornie surowym, otwieraa si droga dla wielu gier i sponsiones w yciu
codziennym.
Z pewnoci byoby nieostrone urzdzi w miejscu publicznych spa

cerw parti gry w koci (aleae) lub w kostki (tali)21, ktrych rnorakie
powierzchnie odpowiaday liczbom, w y r y t y m na paszczyznach koci,
poniewa tylko przypadek, a nie zrczno graczy decydowa o tym, jak
uo si one po wyrzuceniu ich z puszki (jritillus) na ziemi albo na st
do gry (alveus). Podobnie nieostrone byoby, jak sdz, aeby dwch
przyjaci grao pod portykami w ora i reszk navia aut capita, albo
w parzyste i n i e p a r z y s t e " (par impar), gr do ktrej August zaprasza
czonkw swojej rodziny, wypacajc im po 250 denarw na gow, aeby
mogli si jej oddawa bez alu i ubocznych myli. 2 2 Gra ta polegaa na
szeregu monotonnych zakadw o to, czy wypadnie parzysta, czy niepa
rzysta liczba kostek, k a m y k w lub orzechw, ktre grajcy chowa w zam
knitej pieci. 2 3
Istniaa jednak take pewna inna odmiana p a r impar, w ktrej rola
przypadku bya ograniczona, a w y g r a n a zaleaa w p e w n y m stopniu
od spostrzegawczoci i szybkoci graczy, od zastosowania r a c h u n k u p r a w
dopodobiestwa i pewnej finezji psychologicznej. Bya to tak zwana
micatio, odpowiednik dzisiejszej mourre, w ktrej dwaj ludzie, stajc
naprzeciw siebie, podnosz jednoczenie palce prawej rki zmieniajc
za kadym razem ilo tych, ktre pozostawiaj opuszczone, i wymie
niaj gono s u m palcw podniesionych przez jednego i d r u g i e g o " 2 4
dotd, a jeden z nich wymieni prawidow liczb i wygra. Z ca
pewnoci micatio bya tolerowana w biay dzie w Rzymie Antoninw.
Od Cycerona do w. Augustyna, poprzez Petroniusza i Frontona tradycja
aciska charakteryzuje zgodnie czowieka prawego i bez zmazy, posu
gujc si u t a r t y m od lat powiedzeniem: z nim mona byoby gra w mi
catio nawet w ciemnociach". Prefekci miast a do IV wieku nie zabra
niali gra w micatio na F o r u m . 2 5 Z drugiej znw strony, o ile gra duodecim scripta, ktra podobnie jak nasz t r y k t r a k polegaa na przesu
waniu pionkw (calculi) w zalenoci od cyfr odczytywanych z koci
i kostek, wchodzia w konflikt z prawem, to rzymskie szachy", czyli
latrunculi, nie byy objte zakazem, poniewa manewrowanie pionkami
zaleao tu tylko od zdolnoci przewidywania i sprytu grajcego. Ta gra
polegajca na r a c h u n k u i kombinacjach, w ktrej w I w. n. e. wyrnili
29
si stoik Juliusz K a n u s i byy konsul P i z o n i ktra w czasach Marcja27
lisa posiadaa swoich m i s t r z w
i nauczycieli 2 8 , nie przestawaa by
popularna wrd ludnoci ku zadowoleniu jej zwolennikw, ktrzy si
w niej doskonalili, i kibicw, ktrzy komentowali posunicia graczy.
Jeeli przypadkiem grajcy uwaali gr za zbyt skomplikowan i wyma
S a J c zbyt wielu akcesoriw, jak szachownica o szedziesiciu polach,
kolorowe pionki o rnych ksztatach, wwczas zadowalali si gr przy
pominajc warcaby. Owe tabulae lusoriae urzdzali gdziekolwiek za po-
moc kilku kresek zaznaczonych na ziemi lub wyrytych na posadzkach.

Ich lady odkryy nam liczne graffiti pod arkadami basilica Julia i na
Forum.
Ale to nie wszystko: jeeli liczne paskorzeby, na ktrych przedsta
wione s zabawy dzieci, obrazuj, jak si zdaje, gr w orzechy" sta
roytny odpowiednik kul bilardowych", zajcie waciwe dla wieku
modzieczego, to zwyczaj, zgodnie z ktrym take osoby dorose otrzy
myway na Saturnalia w darze torebki z orzechami, pozwala nam sdzi,
e czsto na placach i pod portykami doroli bawili si podobnie jak
dzieci. Gry ich polegay albo na rozupaniu orzecha bez zgniecenia go,
albo na zdejmowaniu z niego zrcznym ciciem wierzchniej warstwy bez
rozupania go na p, albo na trafieniu orzechem w orzech przeciwnika,
albo wreszcie, tak jak w bloquette", na rzucaniu orzechem do celu,
ktrym mg by przypadkowy wzgldnie specjalnie w tym celu wyko
pany doek. 29
Byy to rozrywki dozwolone, zabawy nieszkodliwe (przypominajce
dzisiejsze partie boulistes"), ktre wnosiy do gorczkowej atmosfery
Rzymu za cesarstwa powiew wieego powietrza pyncego jakby z gbi
dawnych wiekw i wiejskich pl. Niestety jest rzecz prawdopodobn,
e z biegiem czasu rozrywki te straciy wiele ze swej niewinnoci, e
dopuszczajc potajemne zakady, przyczyniay si do podkopywania mo
ralnoci i obalania przepisw, pozornie respektowanych. W kadym razie
jest rzecz pewn, e prniakom wystarczao mae zboczenie z drogi
podczas przechadzki, by zaspokoi potajemnie ten nag, ktremu cesarze,
jak im si zdawao, dali ujcie w amfiteatrach, a ktry jednak nosili
w sobie stale ich poddani. Czsto istotnie obere (cauponae) i szynki
(popinae i thermopoha), do ktrych przechodnie wchodzili, eby kupi
albo wypi na miejscu napoje odwieajce lub podgrzewane wino, kryy
w swym zapleczu sal gry, gdzie w cigu caego roku, a nie tylko w czasie
Saturnaliw, mona byo robi zakady i gra w koci. Prawodawstwo
30
cesarskie, ktre cigao graczy aleatores, jak zodziei , nie dosigao
wcale waciciela szulerni, w ktrych si oni chronili; ograniczao si
tylko do tego, e nie dawao mu prawa zaskarania w sdzie tych spord
klientw, ktrzy w zapale gry albo rozpaczy z powodu przegranej do
puciliby si w stosunku do niego albo do umeblowania tawerny kary
31
godnych gwatw. Ta wzgldna bezkarno skaniaa waciciela szu
lerni do wabienia klientw pokus zakazanych gier, tym bardziej, e
wolno mu byo zatrudnia prostytutki jako kelnerki i dziki temu mg
32
legalnie obok sali gry urzdzi dom publiczny.
Cytuje si zwykle inskrypcj z Esernii, gdzie czytamy, e podrny,
przejedajcy przez t miejscowo, rozliczajc si z wacicielk zajazdu,
zgadza si zapaci 8 asw, ktrych zadano od niego za usugi, jakie
mu oddaa w nocy suca obery. ss Mona by tu przytoczy jeszcze ober

odkopan niedawno na via dell Abbondanza w Pompei, ktrej krzyczcy
afisz, umieszczony na froncie, reklamuje przechodniom trzy dziewczta
(asellae), zatrudnione w zakadzie. 34 Ale byoby zudzeniem sdzi, e
Rzym musia zazdroci tego rodzaju udogodnie italskim, municipiom. 35
W Rzymie, tak jak i gdzie indziej, cauponae, popinae, thermopolia byy
zarazem miejscami rozpusty (ganeae); i podczas gdy lupanary, na skutek
ogranicze podyktowanych trosk o sportow modzie, musiay by
zamknite a do godziny dziewitej 36 , to obere rzymskie ofiarowyway
swoje niecne rozrywki kademu, kto przychodzi, od rana a do wieczora.
By moe, i poktne domy rozrywki nie miay w cesarskim Rzymie tego
zasigu, jak to widzimy w stolicach wspczesnych. Niemniej rozpo
wszechniay si one i, kryte przez przepisy edylw, atwo byy dostpne
dla przechodniw. Ilu to rozpustnikw, wedug wiadectwa Seneki, uda
wao si tam zamiast i do palestry: cum Mo tempore vilissimus quisque... in popina lateat.S7
II. TEHMY
Na szczcie dla narodu rzymskiego mia on lepsze sposoby wykorzy

stania swojej swobody w termach, ktre wybudowali dla cesarze;
zapewnili mu oni moliwo odpoczynku w penym tego sowa znaczeniu.
Nazwa termy" jest grecka, ale sama rzecz, w ktrej po raz pierwszy
dokonao si poczenie palestry, przeznaczonej do wiczenia ciaa
z ani, w ktrej myo si je z brudu, jest specyficznie rzymska. Jest to
jeden z najpikniejszych darw ustroju cesarskiego nie tylko dla sztuki,
ktr trwale wzbogaciy te pomniki o wielkoci, proporcjach, racjonalnej
budowie wywoujcej w nas, mimo ich zniszczenia, gboki podziw, ale
rwnie dla cywilizacji, ktrej si na swj sposb przysuyy. Dziki
nim cesarze umiecili w rozkadzie dnia miasta trosk o higien i udo
stpnili j szerokim masom; dajc wspania opraw, uczynili wiczenia
fizyczne i pielgnacj ciaa przyjemnoci ulubion przez wszystkich,
38
rozrywk dostpn nawet dla najbiedniejszych.
W poowie III w. p. n. e. Rzymianie przejli od Grekw zwyczaj budo
wania azienki w swoich domach miejskich czy te wiejskich willach.
Ale by to zbytek dostpny tylko dla bogatych, a republikaska surowo
obyczajw, ktra Katonowi Cenzorowi nie pozwalaa kpa si nawet
w obecnoci syna, nie sprzyjaa budowaniu ani poza obrbem domu.
Jednak z biegiem czasu zamiowanie do czystoci wzio gr nad prze
sadn wstydliwoci. W cigu II w. p. n. e. pojawiy si w Rzymie anie
publiczne, naturalnie osobne dla mczyzn i kobiet. Nazyway si one
balneae (rzeczownik rodzaju eskiego) w odrnieniu od balnea, czyli

azienek prywatnych. 89 Dobroczycy ludu przeznaczyli na nie swoje
dzielnice. Zbudowali je za przedsibiorcy, aeby cign zysk z opaty
za wstp. W 33 r. p. n. e. Agryppa dokona ich spisu. Byo ich wtedy 170,
a liczba ta w przyszoci moga si tylko powikszy. Pliniusz Starszy
rezygnuje ju z ich obliczania 4 0 ; pniej ilo ich dochodzia do tysica. 41
Opata pobierana przez wacicieli albo przez dzierawcw, ktrym wa
ciciele pozwalali je eksploatowa na zasadzie ryczatu, bya bardzo niska
i wynosia jeden quadrans, czyli jedn czwart asa 4 2 , przy czym dzieci
zwolnione byy nawet z tej opaty. 4 3 W 33 r. p. n. e. Agryppa, do ktrego
jako edyla naleaa opieka nad aniami publicznymi, sprawowanie kon
troli nad ich ogrzewaniem, czystoci i administracj 44 , chcia uwietni
swoje urzdowanie przez niecodzienn hojno. Wzi wic na siebie
opaty za wstp, co byo rwnoznaczne z zapewnieniem, przynajmniej
na rok jego edylatu, bezpatnych ani dla mieszkacw Rzymu 4 5 , a bez
porednio potem wznis tu termy, ktre nosz jego imi i do ktrych
wstp mia by zawsze bezpatny. 46 By to pocztek rewolucji, ktra
zwizana z koncepcj opieki nad masami, jak postawio sobie za zadanie
Cesarstwo dokonaa si jednoczenie w historii architektury i w historii
obyczajw. Miay j rozprzestrzeni, naladujc pierwotny model, nowe
konstrukcje, ktrych wzrastajcy ogrom odpowiada rosncemu coraz
bardziej napywowi tumw.
Po termach Agryppy zostay wzniesione na Polu Marsowym termy
Nerona. 47 Nastpnie Tytus wybudowa na flankach dawnego Zotego
Domu swoje, z portykiem zewntrznym, ktrego liczne pilastry z cegy
trwaj do dnia dzisiejszego, zwrcone frontem do Koloseum. Z kolei
Trajan postawi na Awentynie termy, ktre powici pamici swego
zmarego przyjaciela Licyniusza Sury, drugie za na pnoco-wschd od
term Tytusa, czciowo na terenie Zotego Domu, zniszczonego przez
poar w 104 r. Termom tym nada swoje imi i mg dokona ich uro
czystego otwarcia w tym samym dniu, w ktrym dokona otwarcia swego
akweduktu, to znaczy 22 czerwca 109 r. 48 Pniej zostay zbudowane ter
my, ktre nazywamy termami Karakalli, a ktre powinnimy nazywa
zgodnie z ich oficjalnym okreleniem termami Antoninw", bo chocia
Septymiusz Sewerus pooy ich fundamenty w 206 r. n. e., a otwarte
zostay przedwczenie przez jego syna Antonina Karakall w 216 r., to
dokoczy ich budowy ostatni z dynastii Antoninw Aleksander Sewe
rus midzy 222 a 235 r. Dalej wymieni moemy: termy Diokle
cjana, w ruinach ktrych mieci si dzisiaj rzymskie Muzeum Narodowe,
koci Najwitszej Panny Anielskiej i kaplica witego Bernarda; ich
olbrzymia eksedra zarysowuje si dotd na krzywinie placu, noszcego
od niej nazw: piazza Esedra. Wreszcie w IV w. powstay termy Kon1R*
s t a n t y n a na Kwirynale. Do najlepiej zachowanych nale pokrywajce

trzynacie ha powierzchni t e r m y Dioklecjana, a przede wszystkim t e r m y
Karakalli o powierzchni ponad 11 ha, jeden z cudw staroytnego Rzymu.
Ich nawy nagie i olbrzymie pozostawiaj w duszy nawet najmniej wra
liwego t u r y s t y niezatarte wspomnienie. Zarwno jedne, jak i drugie wy
chodz poza r a m y chronologiczne, jakich s t a r a m y si trzyma, jednake
r u i n y t e r m Trajana zostay w ostatnich latach na tyle odsonite, e
moemy ledzi ich gwne zarysy i stwierdzi, i s bardzo podobne
do t e r m Karakalli.* 9 Midzy jednymi a drugimi zachodzi, eby si tak
wyrazi, tylko rnica w skali: w t e r m a c h Karakalli m a m y nieco tylko
powikszony obraz t e r m Trajana. Moemy wic z najwiksz dokadno
ci wyobrazi sobie typowe urzdzenie tych zespow budowlanych
w czasie, kiedy zachwyca si nimi Marcjalis, i zda sobie spraw z wpro
wadzonych w nich innowacji.
T e r m y te byy nie tylko aniami, w ktrych poczono, dziki dosko
n a y m urzdzeniom, najrniejsze formy kpieli: ani such i ani
waciw, kpiele zimne i gorce, pywalnie i w a n n y . Poza t y m obejmo
way one w s w y m olbrzymim czworoboku, po ktrego zewntrznej stronie
cigny si portyki pene spacerujcych udzi i klientw niezliczonych
sklepikw, ogrody i promenady, stadiony i sale wypoczynkowe, sale gim
nastyczne i gabinety masaystw, a n a w e t biblioteki i prawdziwe muzea.
Ofiarowyway one Rzymianom jakby e k s t r a k t tych wszystkich dbr, ktre
czyni ycie p i k n y m i szczliwym.
Porodku wznosiy si budynki waciwych t e r m . adne p r y w a t n e
balneum nie mogo z nimi rywalizowa ani pod wzgldem iloci wody
doprowadzonej z akweduktw do rezerwuarw, ktre w t e r m a c h K a r a
kalli zajmoway swoimi 64 sklepionymi komorami dwie trzecie poud
niowej strony, ani pod wzgldem precyzji skomplikowanego systemu
piecw, hypokauzw i hypokaustw (uzupenionych lub nie przez prze
wody przechodzce wewntrz wydre w m u r a c h i cianach). System
t e n przewodzi, rozdziela i dawkowa ciepo do sal. W pobliu wej
umieszczone byy szatnie (apodyteria), gdzie klienci przychodzili si roz
biera. Tepidarium, obszerne, sklepione pomieszczenie, w k t r y m t e m
p e r a t u r a bya zaledwie letnia, znajdowao si pomidzy frigidarium na
pnocy i caldarium na poudniu. Frigidarium bez wtpienia zbyt ob
szerne, eby mogo by kryte, zawierao basen kpielowy, w k t r y m
zanurzali si kpicy. Caldarium, poprzedzane przez pokoje (sudatoria,
laconica), ktrych wysoka t e m p e r a t u r a wywoywaa poty jak we wschod
nich aniach, tworzyo rotund, owietlon przez poudniowe i popo
udniowe soce, ogrzewan za pomoc pary krcej pomidzy suspensurae, pooonymi pod posadzk. Dookoa znajdoway si m a e salki,
gdzie mona byo kpa si osobno, a wewntrz mieci si olbrzymi basen
z brzu, wypeniony wod, ktrej temperatura utrzymywana bya na

odpowiednim poziomie przez wmurowany pod nim piec, zajmujcy ro
dek hypocausum, ktre promieniowao wok ciepem. Po bokach tego
gigantycznego ugrupowania urzdzono palestry, przylegajce z kolei
do scholae, gdzie kpicy si, ju rozebrani, mogli oddawa si ulubio
nym wiczeniom.
Ale to nie wszystko. T imponujc grup budynkw otacza ocie
niony plac z fontannami, ktry suy za teren zabaw. Cign si wzdu
niego, nieco powyej, deptak xystus. Z tyu poza nim wyginay si
ukowato eksedry sal gimnastycznych i pokojw do odpoczynku oraz
mieci si szereg sal bibliotecznych i wystawowych. Na tym polegaa
prawdziwa oryginalno term. Kultura fizyczna, poczona z zaspoka
janiem potrzeb umysowych, otrzymaa tu prawo obywatelstwa. Zwy
ciyy one uprzedzenia, ktrych obiektem byo wprowadzenie sportu
na mod greck. Bez wtpienia uraona opinia publiczna bdzie si nadal
sroy na sport, ktremu zarzucaa, e toruje drog niemoralnoci, wpro
wadzajc rozbieranie si, i e odciga od powanych i mskich zaj
wojskowych modych ludzi, ktrzy wol by oklaskiwani za pikne ciaa
ni zdobywa kwalifikacje dobrych piechurw. Ale opinia ta nie gor
szya si ju z powodu nudyzmu w aniach, gdzie by on konieczny,
i przyja tu wraz z grami, ktrymi gardzi sport, take niemal wszystkie
gry, ktrych uczy, z chwil gdy jedne i drugie nie odbyway si w ra
mach spektaklu i nie uprawiano ich dla nich samych, lecz suyy, jak
si wydawao, tym samym celom zdrowotnym co anie. Patrzono na nie
jako na przygotowanie do dobroczynnego dziaania kpieli i pomoc
w uzyskiwaniu zdrowia ciaa. Wspominalimy w poprzednim rozdziale
o czciowym upadku Agonu Kapitoliskiego. Ale zmiana obyczajw,
ktrej August, Neron i Domicjan usiowali na prno dokona przez
wprowadzenie w Rzymie igrzysk wzorowanych na greckich olimpiadach,
dokonaa si dziki cesarskim termom, kiedy to w epoce, o ktrej
mwimy lud rzymski nabra zwyczaju i potrzeby codziennego ich od
wiedzania i spdzania w nich wikszoci wolnego czasu.
O ile nasze teksty s zgodne co do tego, e termy zamykano o zacho
50
dzie soca , to informacje, dotyczce godziny ich otwierania, wydaj
si na pierwszy rzut oka sprzeczne. Z jednego wiersza Juwenalisa wy
nika, e termy byy otwarte dla publicznoci od pitej godziny przed
poudniem. 51 Informacj zawart w tym wierszu potwierdza epigram
Marcjalisa, w ktrym poeta, zastanawiajc si nad tym, jaki jest naj
bardziej odpowiedni moment do kpieli, stwierdza, e woli godzin sm
ni szst, kiedy jest zbyt gorco, a nawet ni sidm, kiedy take jeszcze
jest za ciepo. 52 Z drugiej strony Historia Augusta opowiada w ywocie
Hadriana, e rozporzdzenie tego cesarza zabraniao komukolwiek poza
chorymi kpa si w t e r m a c h publicznych przed godzin sm 5 3 , podczas

gdy ywot Aleksandra Sewera donosi, e w poprzednim wieku nie wolno
byo tego czyni do godziny dziewitej. 5 4 Z innych epigramw Marcjalisa
wynika wreszcie, jak si zdaje, e wielu ludzi kpao si o godzinie dzie
s i t e j 5 5 i e niezalenie od tego, jak wyznaczono oficjalnie godzin
i kiedy ogasza dzwonek (tintinnabulum) otwarcie term, ludno miaa
do nich dostp na dugo przed dwikiem dzwonka. 5 6 Moim zdaniem,
jedynie uwane przyjrzenie si planowi t e r m i przepisom dotyczcym
rozdziau pci moe nas wydoby z tej trudnoci i pogodzi n a w e t roz
bieno naszych rde.
W epoce Marcjalisa i Juwenalisa, za Domicjana i jeszcze za Trajana
adne formalne rozporzdzenie nie zabraniao kobietom kpa si r a z e m
z mczyznami. Te, k t r y m to nie odpowiadao, mogy po prostu nie
przychodzi do t e r m i korzysta z ani (balneae) przeznaczonych do ich
wycznego uytku. Wiele jednak kobiet ulegao pokusie gier sporto
wych, ktre poprzedzay kpiel, i wolao raczej narazi sw reputacj
przez korzystanie z t e r m w t y m s a m y m czasie co mczyni ni rezyg
nowa z przyjemnoci. 5 7 Std, w m i a r jak si zwikszaa popularno
term, zaostrzay si skandale, co musiao skoczy si interwencj wadz.
Hadrian, eby pooy kres t y m skandalom, w y d a pomidzy rokiem 117
a 138 dekret, o k t r y m wspomina Historia Augusta: kobiety i mczyni
mieli si odtd kpa oddzielnie:
lavacra pro sexibus seperavit.58 Ale
poniewa plan t e r m zawiera tylko jedno frigidarium, tepidarium i caldarium, trzeba std wycign wniosek, e separacja ta polegaa nie na
podziale terenu, lecz czasu i e wyznaczano rne godziny do kpieli dla
mczyzn i kobiet. Byo to rozwizanie, k t r e daleko od Rzymu, ale
dokadnie za panowania H a d r i a n a potwierdzaj przepisy p r o k u r e n t w
cesarskich z metallum Vipascense w Luzytanii jest to n o t a t k a z urz
dowego zeszytu dzierawcy (conductor) albo te waciciela balnea z tego
grniczego okrgu, zobowizujca palacza piecw do ogrzewania ani
dla kobiet od godziny pierwszej do sidmej, dla mczyzn za od smej
godziny dnia a do drugiej godziny nocy. 5 9 Rozmiary t e r m rzymskich wy
kluczay owietlenie, ktrego by w y m a g a podzia godzin identyczny
w szczegach. Ale moim zdaniem nie ma co do tego wtpliwoci, e przy
jy t sam zasad, uwzgldniajc oczywicie wielki obszar. Wystarczy
tylko zestawi z p l a n e m t e r m rzymskich takim, jaki moemy zrekon
struowa wraz z jego olbrzymim b u d y n k i e m ani, wznoszcym si po
rodku, i wspaniaymi budowlami, ktre go otaczay wzmianki roz
proszone u rnych autorw, aby stworzy sobie jednolity obraz, jak
najbardziej prawdopodobny.
Tak wic, jak to stwierdza Juwenalis, b r a m y b u d y n k w przynalenych
do t e r m o t w a r t e byy dla publicznoci bez rnicy pci od godziny pitej
dnia. O szstej otwierano budynek centralny, ale tylko dla kobiet. O smej
wzgldnie o dziewitej, w zalenoci od tego, czy byo to w zimie, czy
w lecie, dzwonek dwicza na nowo. Teraz 2. kolei wchodzili do ani
mczyni, ktrym wolno byo tu przebywa a do godziny jedenastej
lub dwunastej. Z tego podziau czasu mona wnioskowa, e mczyni
i kobiety rozbierali si kolejno dopiero wewntrz budynku centralnego
i e palestry, zamknite w swych murach, byy jedynym miejscem, gdzie
dozwolony by nudyzm sportowy. Wniosek ten jednak nie zawiera nic,
co by nas mogo dziwi, wynika on z tekstw, ktre pokazuj nam gry,
jakim oddawali si Rzymianie w swoich termach.
Przypomnijmy sobie na przykad spotkanie Trymalchiona z nicpo
niami, ktrych mia niebawem zaprosi na obiad. Miao ono miejsce
w porze kpieli, w termach w termach co prawda maego miasteczka
kampaskiego, ale wzorowanych na stoecznych. Enkolpus i jego towa
rzysze, nie rozbierajc si, przyczaj si do grup, ktre potworzyy si
W rnych czciach palestry. Nagle wzrok ich zatrzymuje si na ysym
starcu w tunice koloru jutrzenki, ktry gra w pik z modymi niewol
nikami o dugich, rozwianych wosach. Starzec gra w sandaach zielo
nymi pikami i nie chcia podejmowa tych, ktre spady na ziemi: nie
wolnik mia ich peen worek, z ktrego podawa nowe, w miar uby
wania". 6 0 Bya to gra w pik na trzy osoby, zwana przez Rzymian trigon;
trzej gracze, ,,z ktrych kady sta na jednym rogu trjkta", jedn rk
rzucali, a drug odbierali piki rzucane z ca si i bez uprzedzenia przez
przeciwnikw. 61 Rzymianie znali take wiele innych sposobw gry
w pik w termach; moga to by: pika rczna waciwa, w ktrej donie
odgryway rol rakiety, jak w baskijskiej pelote, i odbijay pik prze
ciwnika; harpastum, w ktrym gracze musieli chwyta pik harpasta
w tumie grajcych, wrd popycha, szybkich atakw i zwodw",
co powodowao due zmczenie i wzbijao tumany kurzu. Byy te i inne
warianty: chwytanie piki w locie, odbijanie od muru etc. 6 2 Niekiedy
pik, wypchan piaskiem (harpasta) albo pirami {paganica), zastpo
waa pika wypchana powietrzem, czyli follis, ktr grajcy podawali
sobie do rk, jak w dzisiejszej koszykwce, z wiksz jednak elegancj
63
ni zacitoci. Czasem wiczcy uderzali piciami w du pik, wy
64
penion ziemi albo mk , podobnie jak dzi bokserzy w worek tre
ningowy, albo te wiczyli szermierk godzc rapierami w specjalny
sup. S to wanie gry, ktre poprzedzay kpiel; zebra je Marcjalis
w jednym z epigramw, skierowanym do pewnego filozofa z grona swoich
przyjaci, ktry afiszowa si pogard dla tego rodzaju zabaw. Oto co
mwi poeta: Nikt nie widzia, eby kiedykolwiek przed ciep kpiel
bra do rk jakkolwiek pik, czy to bdzie follis, czy paganica, ani eby
zadawa ciosy w sup stpionym mieczem, czy te rzuca si w prawo
i lewo, by schwyta w locie zakurzon h a r p a s t . " 6 5 Wyliczenie to jednak

nie jest bynajmniej pene i mona by tu dorzuci bieg zwyky, bieg
za metalow obrcz (trochus), ktrej k a p r y n y m i skrtami lubiy kie
rowa szczeglnie kobiety, uywajc do tego rozwidlonej laseczki, zwanej
k l u c z e m 0 6 ; a dalej podnoszenie na wysoko wyprostowanego ramienia
ciarkw 6 7 , co wyczerpywao szybciej kobiety ni mczyzn. Ale trzeba
zaznaczy, e podczas wszystkich tych gier kobiety i mczyni byli
ubrani albo w tunik, jak Trymalchion, albo w trykoty, jak lesbijka
Filenis, ktra musiaa zatrzyma je na sobie w czasie gry w harpastum6s,
albo te nawet w prosty i ciepy paszcz o specjalnie s p o r t o w y m kroju,
tzw. endromis. Taki paszcz ofiarowa j e d n e m u ze swych przyjaci Marcjalis, doczajc t e n oto peen wdziku bilecik: Posyam ci t egzo
tyczn endromis po to, by mg gra w trigon, ochodzony jej dotkni
ciem, lub by twa r k a w kurzu wznieconym przez stopy moga atwo
chwyci harpast, albo te by mg przerzuca z jednej strony na drug
mikk i lekk jak pirko follis."69
W przeciwiestwie do tego, w walce zapaniczej, do k t r e j trzeba byo
natrze skr maci sporzdzon z oliwy i wosku, zwan ceroma czy
nia ona skr elastyczn a nastpnie warstw pyu, ktra nie pozwa
laa wylizgiwa si przeciwnikom z wasnych obj mogli b r a udzia
tylko zawodnicy zupenie rozebrani. Ataki i kontrataki tej walki odby
w a y si w palestrach b u d y n k u centralnego blisko pomieszcze, ktre
w ruinach t e r m Karakalli archeolodzy zidentyfikowali jako oleoteria
i conisteria70, gdzie nie tylko zapanicy, ale take zapaniczki, ktre
Juwenalis oskara o znajdowanie perwersyjnej przyjemnoci w podda
w a n i u si rkom masaysty, przychodziy namaszcza si olejkami zgod
71
nie z regulaminem walk.
Zapasy atletyczne byy wic cile zwizane z kpiel, ktra nastpo
waa po walce. Kpiel skadaa si z trzech etapw. Najpierw kpicy si,
pokryty potem, szed do szatni apodyterium, aeby si rozebra, o ile
nie zrobi tego przedtem. Nastpnie wchodzi do jednego z sudatoria,
ktre przylegay do caldarium, i w jego gorcej t e m p e r a t u r z e poci si
jeszcze bardziej: bya to ania sucha. P o t e m przechodzi do caldarium,
gdzie t e m p e r a t u r a bya rwnie wysoka i gdzie mg nadto, podszedszy
do labrum, skrapia byszczc od potu skr gorc wod i wyskroba
j nastpnie przy pomocy skrobaczki. Kiedy sie ju w t e n sposb oczyci
i osuszy, wraca z powrotem, zatrzymywa si w tepidarium dla unik
nicia zbyt gwatownych rnic t e m p e r a t u r y i w kocu bieg do frigidarium, eby zanurzy si w zimnej wodzie basenu. Takie s trzy etapy
higienicznej kpieli zalecanej przez Pliniusza Starszego 7 2 przecho
dzili przez nie bohaterowie r o m a n s u P e t r o n i u s z a 7 3 , epigramw Marcjalisa, z t y m jednak zastrzeeniem, e poeta pozostawia swoim domnie-
manym rozmwcom swobod w korzystaniu z ani suchej dodatkowo

po kpieli w caldarium, wzgldnie zrezygnowania z tej kpieli. 74
Byo rzecz niemoliw oczyci si dokadnie samemu skrobaczk
przed labrum. Pomoc bya konieczna i jeeli kto nie przyprowadzi
z sob niewolnikw, usuga taka nie bya bezpatna. Pewna anegdota
z Historia Augusta wskazuje, e dugo si namylano przed zdecydowa
niem si na ten wydatek.
Hadrian, jak mwi jego biograf, kpa si czsto w aniach publicz
nych, i to razem ze wszystkimi ludmi. Pewnego razu zauway tam,
jak weteran, ktrego zna z armii, ociera si plecami o marmur, pokry
wajcy ceglan cian caldarium. Zapyta go wwczas, dlaczego to robi.
Stary onierz odpowiedzia, e nie ma pienidzy na opacenie niewol
nikw, cesarz wic natychmiast da mu pienidze i niewolnikw. Natu
ralnie nazajutrz na wiadomo o przybyciu cesarza do ani wielu star
cw zaczo si w ten sam sposb ociera o cian, aeby spowodowa
podobn hojno. Ale Hadrian poradzi im tylko, aby pomogli sobie
i oczycili si nawzajem. Biograf dodaje, e od tego dnia takie wzajemne
oskrobywanie stao si w termach modne: ex quo Ule iocus balnearis
innotuit.75 Wolno jednak przypuszcza, e tylko biedni ludzie ulegali tej
modzie. Bogaci mieli do rodkw, eby opaci sobie skrobanie, masa,
namaszczanie i skrapianie wonnociami. Kiedy przyszli gocie Trymalchiona wychodz z frigidarium, spotykaj swego przygodnego gospodarza
w oboku perfum, kacego si wyciera nie zwykym ptnem, ale ser
wetkami z najdelikatniejszej weny, a nastpnie szamoccego si w uci
skach trzech masaystw, ktrzy wyrywajc go sobie z rk owijali go
78
w szkaratne okrycie i ukadali w lektyce". Trymalchion naleycie wy
tarty dziki troskliwym zabiegom specjalistw i niesiony na barkach
swoich ludzi wraca prosto do domu, gdzie oczekiwa go obiad.
Wikszo jednak kpicych si, a zwaszcza ci, ktrych domy byy
mniej zasobne, a st mniej wystawny ni u Trymalchiona, pozostawali
duej w termach i bawili tu a do zamknicia miejsc dostarczajcych
im spokojnej rozrywki. Albo wic zbierali si w przyjacielskim gronie
w salonach konwersacyjnych i nimfejonach, albo szli do bibliotek czyta
ksiki. Dwie z tych bibliotek zostay odkryte w termach Karakalli, na
dwch przeciwlegych kracach linii cystern. Rozpoznano je na pierwszy
rzut oka po prostoktnych niszach, wycitych w cianach dla pomiesz
czenia plutei albo drewnianych skrzy, zawierajcych cenne volumina.77
Niektrzy wreszcie przechadzali si spokojnie po alejach deptaka pord
arcydzie sztuki, ktrymi cesarze systematycznie zapeniali swoje termy.
Znane s dobrze zabytki, ktre wykopaliska odkryy w termach Kara
kalli: na mozaikowych posadzkach, pod skrzynkowymi sklepieniami,
wrd cian wykadanych marmurem i midzy kolumnami, ozdobionymi
posgami herosw, znalaz tu niegdy schronienie Byk Farnezyjski, Flora

Farnezyjska, Herkules Farnezyjski, Tors Belwederski i dwa baseny
z fontannami, w ktrych do dzi szemrze woda na placu paacu Farnese. 7 8
Ale i termy Trajana nie byy mniej bogato ozdobione i z nich wanie
pochodzi przede wszystkim synna grupa Laokoona, znajdujca si dzi
w Watykanie. 79 Jest rzecz niemoliw, eby Rzymianie, ktrzy po wi
czeniach fizycznych i kpieli mieli doskonae samopoczucie fizyczne po
czone z bogim znueniem, nie dali oczarowa si piknu, ktre ich
otaczao. W niejednego z nich musiao wstpi twrcze natchnienie.
Bez wtpienia sami Rzymianie narzekali na swe termy i niszczyli
kwiaty za, ktre tu rozkwity. Jest take rzecz zupenie pewn, e pod
zewntrznymi portykami, ktre otaczay termy, gniedzio si zbyt wielu
szynkarzy, wacicieli obery, rajfurek 8 0 ; e atwo tam byo na przy
kad obje si i upi; e wielu pragnc gorca tylko po to, eby mie
pragnienie, wielokrotnie brao kpiele, aby mc po kadej z nich si
napi, naraajc si zreszt w ten sposb na miertelny udar. 8 1 Nie ulega
dalej wtpliwoci, e ekscesy, jakich dopuszcza si Kommodus, ktry
kpa si czasem a osiem razy dziennie, mogy tylko osabi minie
i rozstroi nerwy. Bez wtpienia susznie zarzuca mona termom, e tu
wanie zrodzi si styl ycia, ktremu odday si cynicznie jego ofiary:
balnea, vina, Venus corrumpunt corpora nostra, sed vitam facrani. 82
Mimo to jestem przekonany, e termy cesarskie stanowiy dla mas wiel
kie dobrodziejstwo. W olniewajcym majestacie swych marmurw byy
nie tylko wspaniaym paacem rzymskiej Wody. 83 Stay si przede wszyst
kim paacem ludu, takim, o jakim marz dzisiaj nasze demokracje.
Tutaj wanie Rzymianie, nabierajc zamiowania zarwno do czystoci
fizycznej, jak poytecznych sportw i prawdziwej kultury, mogli przez
wiele pokole opnia swoj dekadencj, nawizujc do dawnego ideau,
ktry stworzy ich wielk przeszo. W czasach cesarskich stawia go
im stale przed oczyma Juwenalis w hale: W zdrowym ciele zdrowy
duch." 8 4
III. OBIAD
Po zdrowym zmczeniu, wyniesionym z term, nastpowa obiad. Soce

chyli si ju za horyzontem, a my nie widzielimy jeszcze Rzymian przy
jedzeniu. Przecie wiemy, e byli midzy nimi tacy, ktrzy spoywali
cztery razy dziennie suty posiek85, a teksty wyliczaj zwykle trzy co
dzienne posiki, ktre zreszt w cigu wiekw zmieniay nazw. Podobnie
jak u nas niadanie, obiad i kolacja zostay zastpione przez pierwsze
niadanie, niadanie i obiad, odkd kolacja zostaa przesunita ku p-
nocy, tak w Rzymie na miejsce jentaculum, cena i vesperna, odkd jedze

nie kolacji (vesperna) wyszo z mody, weszy jentaculum, prandium
i cena.8e W epoce, ktr si zajmujemy, niektrzy Rzymianie zachowali
zwyczaj trzech posikw, jak na przykad Pliniusz Starszy, ktry zreszt
nigdy nie grzeszy akomstwem 87 , oraz starcy, ktrym lekarz-wiek zapi
sa tak recept. 88 Ale znakomita wikszo po zerwaniu si z ka wy
pijaa kubek czystej wody 89 , a nastpnie spoywaa za rad higienistw
jeden z dwch pierwszych posikw. Galenus na przykad jad tylko
jedno jentaculum okoo czwartej godziny90, a onierze zadowalali si
poudniowym prandium.91 Zreszt ani jentaculum, ani prandium nie byo
zbyt poywne. Jentaculum, o ktrym mwi Marcjalis, skadao si z chleba
i sera 9 2 ; prandium, ograniczone niekiedy do kawaka chleba 93 , obejmo
wao zwykle: zimne miso, jarzyny i owoce wraz z niewielk iloci
wina. 94 Jentaculum Pliniusza Starszego bya to tylko lekka przekska
(cbum levem et facilem), a prandium polegao na kosztowaniu (deinde
gustabat).95 Jentaculum i prandium byy tak umiejtnie podawane, e
nie trzeba byo ani nakrywa do stou (sine mensa), ani my rk po
jedzeniu (post quod non sunt lavandae manus)?6 Byy to najwyraniej
dania zimne, spoywane naprdce, a jedynym posikiem godnym tej
nazwy bya cena. Kiedy wywoa si z pamici posta takiego Witelliusza
czy jemu podobnych, jest si skonnym sdzi, e Rzymianie spdzali
ycie przy stole. Tymczasem przeciwnie, jeli si bliej przyjrze rzeczy
wistoci, to wida, e wikszo zasiadaa do stou dopiero po skoczo
nym dniu, jak to sto lat temu w naszej ambasadzie w Londynie robi tak
wytrawny smakosz, jakim by ksi Benewentu. 97 Wyobraano sobie ich
jako nienasyconych arokw, a okazuje si, e a do wieczora obywali
si niemal bez jedzenia.
Prawd jest, e za to wtedy byli zdolni do zjadania podwjnych porcji
i nadrabiania zalegoci. Ale i w tym wypadku strzec si trzeba faszy
wych i zbyt pochopnych sdw.
Wyobraanie sobie rzymskich cenae jako hulanek na wielk skal
byoby takim samym bdem, jak przypisywanie wszystkim ucztom Ara
bw znaczenia i charakteru diffas albo wszystkim naszym bankietom
rozmachu i stylu hucznego wesela na wsi. Prawd jest, e przy podobnej
oprawie, przy zastosowaniu identycznego ceremoniau cenae w Rzymie nie
byy wcale do siebie podobne. Rzymianie zalenie od okolicznoci, tempe
ramentu i poziomu moralnego zdolni byli uczyni ze swojego jedynego po
siku ordynarn hulank albo te przyjcie pene dystynkcji i kultury.
Jeli abstrahujemy od takich monstrw historycznych, jak Witelliusz
albo Neron, ktry siedzia przy stole ju od poudnia 98 , to godzina, od
ktrej zaczyna si obiad, bya mniej wicej ta sama dla wszystkich
i przypadaa po kpieli, to znaczy pod koniec smej godziny w zimie,
a dziewitej w lecie. Jest to rozkad przyjty w otoczeniu Pliniusza

Modszego." Wedug tego samego rozkadu Marcjalis wyznacza spotkanie
swojemu przyjacielowi o godzinie smej w najbliszej jego mieszkaniu
ani Stefanusa, eby go po kpieli zaprosi do siebie na obiad. 100 Godziny
zakoczenia obiadu byy natomiast rne, zalenie od tego, czy chodzio
o zwyky obiad, czy o wystawne przyjcie, jak rwnie od tego, czy za
proszony go by czowiekiem skromnym, czy arokiem. W zasadzie
przyzwoity obiad powinien by si koczy przed noc. Kiedy na przy
kad Pliniusz Starszy wstawa od stou, w lecie by jeszcze dzie,
a w zimie nie upyna jeszcze pierwsza godzina nocy. 101 Od reguy tej
byo jednak wiele wyjtkw i to znacznych, i tak, eby wymieni od razu
wypadki kracowe, cena Nerona przeduaa si a do pnocy 102 , uczta
Trymalchiona cigna si do witu 103 , a obiad hulakw", ktrych kae
nam potpia Juwenalis a do momentu, kiedy wstaje gwiazda po
ranna, a dowdcy wojskowi zwijaj obz i daj haso do wymarszu". 1 0 4
Cena niezalenie od tego, jak dugo trwaa, podawana bya zawsze,
jeeli urzdzali j ludzie zamoni, w oddzielnym pokoju domu lub miesz
kania, mianowicie w triclinium, pomieszczeniu, ktrego dugo bya
dwukrotnie wiksza ni szeroko.105 Nazwa ta pochodzi od nazwy ek
(lectus) o trzech miejscach (triclinia), na ktrych leeli biesiadnicy. Tu
wanie tkwi zasadniczy szczeg, do ktrego z trudem przyszoby si
nam dzisiaj przyzwyczai, a ktry upodobnia obiad rzymski do tych
wschodnich uczt, na ktrych sofy zastpuj nasze krzesa i fotele.
Ale Rzymianie nie wyrzekliby si tego zwyczaju za nic w wiecie. Utrzy
mywali go jako nieodzowny element swojego dobrego samopoczucia,
a take jako oznak elegancji i wyszoci spoecznej. Jedzenie w pozycji
siedzcej byo czym odpowiednim niegdy dla kobiet, kiedy siedziay
u stp swoich mw. 106 Ale teraz, kiedy matrony zajmoway miejsca
u boku mczyzn na triclinia, jedzenie w pozycji siedzcej przypadao
w udziale tylko dzieciom, dla ktrych ustawiano awki przed oem ich
107
rodzicw , niewolnikom, ktrym tylko w dni witeczne wolno byo,
108
naladujc panw, lee przy jedzeniu , chopom ze wsi i mieszkacom
109
dalekiej Galii , przygodnym klientom zajazdw 110 i hoteli 1 1 1 . Niezale
nie od tego, czy byli ubrani w odpowiedni, odwitny strj synthesis,
ktrej lekki mulin dostosowany by do wysokiej temperatury panujcej
112
na ucztach i ktr zmieniali kilkakrotnie pomidzy daniami , Rzymia
nie uwaaliby za ujm dla siebie, gdyby nie mogli lee przy obiedzie,
mczyni wraz z kobietami, jedni obok drugich. Tote pochwalali oni
surowego Katona z Utyki za to, e swoj aob z powodu klski armii
senatorskiej zamanifestowa przez zoenie w wieczr bitwy pod Farsalos przysigi, ktrej mia dotrzyma a do swego samobjstwa e
bdzie jad siedzc tak dugo, dopki triumfowa bdzie tyrania Cezara. 113
Wok czworoktnego stou, ktrego jeden bok by wolny, eby uatwi

dostp subie, ustawione byy ukonie trzy ka zwrcone w jego
kierunku w ten sposb, e ich oparcia znajdoway si nieco powyej pyty
stoowej; na kadym ku, mniej lub bardziej luksusowym, pokrytym
materacami i kapami, byy trzy miejsca oddzielone poduszkami.
Gbur, ktry nie liczy si ze swoimi gomi, zajmowa niekiedy rod
kowe ko, pozwalajc tylko jednemu ssiadowi lee z sob, a raczej
poniej" siebie.114 Bowiem miejsca byy uoone wedug pewnej hie
rarchii i przydzielane z uwzgldnieniem drobiazgowej etykiety. Robiono
to zreszt z uprzedzajc grzecznoci, poniewa starano si, by osobom
mniej znacznym wynagrodzi ich niszo ssiedztwem osoby wybitniej
szej. kiem honorowym byo to, ktre nie miao swego odpowiednika
po przeciwnej stronie stou (lectus mdius), a najlepsze miejsce, tzw.
miejsce konsularne (locus consularis), znajdowao si po prawej
jego stronie. Dalej szo oe stojce po lewej stronie poprzedniego (Lectus
summus) i wreszcie ostatnie miejsce zajmowao ko prawe (lectus
imus). Na tych dwch ostatnich oach uprzywilejowane byy miejsca
po lewej stronie, obok oparcia fulcrum.115 Inne miejsca przydzielane
byy po kolei. Na kadym ku biesiadnicy leeli na ukos, lewym okciem
oparci na poduszce, a ich nogi, z ktrych przy wejciu zdejmowali obuwie
i ktre myli 116 , wycignite byy w kierunku niszej czci oa. Czsto
zdarzao si, e zamiast stou prostoktnego uywano okrgego i zamiast
trzech ek jednego ka w ksztacie pkola lub, jak mwiono, w kszta
cie ksiycowej sigmy stibadium. Wwczas najznaczniejsze osoby
zajmoway jego krace. ko takie miao zasadniczo dziewi miejsc,
117
ale zwykle dopuszczano tylko siedem lub osiem osb.
Jeli biesiadni
kw byo wicej ni dziewiciu, trzeba byo ustawia inne stibadia albo
triclinia (triclinia sternere): w sali jadalnej, przeznaczonej dla 36 goci,
118
119
stay wtedy 4 stoy , dla 27 biesiadnikw tylko 3 stoy.
Goci anonsowa odwierny (nomenclator) i wyznacza im ko oraz
miejsce. Liczni sucy (ministratores) przynosili im talerze i kielichy
i ustawiali je na stolach, ktre od czasw Domicjana przykrywano obru
sami (mappae). 120 Dawniej natomiast ograniczano si do wycierania
drzewa lub marmuru po kadym daniu. 121 Biesiadnicy mieli do swej
dyspozycji noe 122 , wykaaczki 123 oraz najrozmaitsze yki: mae yki
wazowe, czyli trullae, yki stoowe ligulae o pojemnoci przekracza
jcej nieco jeden centylitr (czwarta cz cyathus), mae, ostro zako
czone yeczki, czyli cochleae, przy pomocy ktrych jedzono jaja i ma
124
e.
Podobnie jak dzisiaj Arabowie, a Francuzi na pocztku czasw
nowoytnych, Rzymianie nie posugiwali si widelcami. Musieli je pal
cami, a ten zwyczaj pociga za sob konieczno cigego mycia rk:
najpierw przed uczt, a nastpnie po kadym daniu. Niewolnicy kryli
wok ek z konewkami, kady z nich wylewa na rce biesiadnikw

czyst, perfumowan wod, a nastpnie wyciera je rcznikiem, k t r y
nosi na drugim r a m i e n i u . 1 2 5 Poza t y m gocie zaopatrzeni byli we wasne
serwetki, k t r e rozkadali przed sob, aby nie zaplami przykrycia ek.
Przynosili je t y m chtniej, e konwenanse nie zabraniay im bynajmniej
zabiera w nich smacznych kskw, k t r y c h nie zdyli zje. 1 2 6
Trzeba byo mie zreszt apetyt Gargantui, by przebrn do koca
poprzez wszystkie dania, jakie zgodnie z tym, co przekazuje litera
t u r a podawano na tych ucztach, gdzie gospodarz przytacza swych
goci obfitoci p o t r a w i bogactwem zastawy. Obiad taki skada si
co najmniej z siedmiu da, fercula quis fercula Septem secreto cenavit
avus?121: z przekski gustatio, trzech da pierwszych, dwch pieczeni
i deseru, czyli secundae mensae. Przesuwaj si one przed naszymi oczy
ma, pomnoone jeszcze dodatkowym pieczystym na uczcie Trymalchiona,
ktra jest uczt komiczn", ale komizm jej polega nie tyle na zbyt
wielkiej obfitoci p o t r a w tylko troch bardziej przeraajcej ni na
pewnych oficjalnych bankietach, o k t r y c h wzmiank przekaza n a m
W cztery wieki pniej Makrobiusz 1 2 8 co na naiwnej gupocie gospo
darza imprezy, na idiotycznym infantylizmie jego pomysw i zabawnej
pretensjonalnoci zastawy. Na tacy z przekskami podany by osioek
z brzu, nioscy na s w y m grzbiecie d w u s t r o n n y worek, k t r y zawiera
w jednej swej czci oliwki biae, w drugiej czarne. P o n a d nimi two
rzyy dach dwie tace, na ktrych dnach w y r y t e byo imi Trymalchiona
i waga zuytego na nie srebra; u k o w a t e mostki p o d t r z y m y w a n e b y y
przez koszatki polane miodem i posypane makiem, na s r e b r n y m ruszcie
dymiy gorce kiebasy, a poniej, imitujc wgiel, leay liwki damas
ceskie i jabka granatw. 1 2 9 Gocie mieli jeszcze pene usta, a ju nie
wolnicy przynosili im pierwsze z da pierwszych": jarzbki na so
m i a n y m posaniu, z ktrego wyglday pawie jaja, a kade z nich zawie
rao w e w n t r z figojadk * z tkiem jajka i pieprzem. 1 3 0 Nastpne
pierwsze d a n i e " podano na tacy ozdobionej w sposb okazay i dziecinny
zarazem: powyej tarczy, przedstawiajcej dwanacie znakw zodiaku,
znajdowao si dwanacie talerzy z p o t r a w a m i dostosowanymi do ka
dego z tych znakw: afrykaskie figi na Lwie, cynadry na Blinitach,
wiartki woowiny na Byku, macice modych wi na P a n n i e , a langusta na Koziorocu; pod spodem umieszczony by pmisek, na k t r y m
p u l a r d y z jednej strony, a wymiona maciory z drugiej otaczay zajca
ozdobionego skrzydami na podobiestwo Pegaza", podczas gdy w rogach
cztery statuetki Marsjasza wyleway z maych, skrzanych bukakw
ostry sos na ryby pywajce w m i n i a t u r o w y m Euryposie. 1 3 1 Z kolei n a May ptak z rodziny wrblowatych.
stpoway dania pieczyste: na pierwszej misie pokanej wielkoci

winia otoczona prositami w ciecie, nadziewanymi drozdami, na d r u
giej wieprz, z ktrego w n t r z a wysypyway si cale zwoje kiebas
i kiszek 1 8 2 , na ostatniej gotowane ciel z h e m e m na bie, ktre krajczy,
scissor, ucharakteryzowany na Ajasa, ci na czci i rozdziela kawaki,
podajc je na ostrzu swego miecza. 1 3 3 W kocu nastpowa deser w postaci
t o r t u przedstawiajcego P r i a p a z ciasta, ktry nis ciastka, owoce i wszel
kiego rodzaju winogrona. 1 3 4 Midzy obiadem waciwym a deserem zwa
n y m secundae mensae wynoszono stoy i zastpowano je innymi; podczas
gdy triclinarii wprowadzali t zmian, inni niewolnicy posypywali
podog trocinami zabarwionymi szafranem i cynobrem. 1 3 5 Zdawao si,
e wwczas wszystkim gociom, najedzonym do syta, pozostanie ju tylko
poegna si i i spa. Ale kiedy uczta zdawaa si koczy, w rzeczy
wistoci rozpoczynaa si dopiero. Trymalchion poleci gociom wzi
gorc kpiel, a nastpnie poprowadzi ich do drugiego triclinium, gdzie
wino, jak podaj, pyno strumieniami, eby biesiadnik znuony
jedzeniem mg przynajmniej pi, zgodnie z r y t u a e m commisatio, mod
nego wwczas zakoczenia zbyt obfitych uczt.
Pierwsza libacja zaczynaa si od przeksek. Po nich prbowano wina
z miodem: mulsum. Wrd innych da minlstratores, rozdajc gociom
m a e ciepe bueczki 1 3 6 , napeniali jednoczenie ich puchary rnymi ga
t u n k a m i win, poczwszy od nie cieszcego si dobr saw wina w a t y
kaskiego i marsylskiego 1 8 7 a do niemiertelnego falerna 1 3 8 . Wino z do
datkiem smoy pomieszanej z ywic dla lepszej konserwacji, przecho
wywano w amforach, ktrych szyjki zatykano czopami z korka l u b z glinki
i zabezpieczano etykietk (pittacium) z wypisanym miejscem i rokiem pro
dukcji. 1 3 9 Amfory otwierano podczas uczty; poprzez sito, colum, filtrujce
pyn, wlewano ich zawarto do kraterw, z ktrych napeniano kielichy.
Rzymian, ktrzy pili te cikie wina w stanie nie rozrzedzonym, uwaano
za nienormalnych i wystpnych i w y t y k a n o ich palcami. 1 4 0 To w k r a
terach wanie mieszano wino z wod ochodzon niegiem, albo odwrot
nie odpowiednio podgrzan, przy czym jej proporcja nie wynosia
nigdy mniej ni jedn trzeci, a moga dochodzi do czterech pitych.
ul
Po obiedzie nastpowaa commisatio , rodzaj usankcjonowanej pijatyki,
ktra polegaa na oprnianiu szeregu p u c h a r w jednym h a u s t e m 1 4 2
zgodnie ze wskazwkami przewodniczcego. On jeden upowaniony by
do wyznaczania iloci kielichw, ktre k a d y zobowizany by wypi,
oraz liczby cyathw (0,0456 1), ktre naleao wla do kadego p u c h a r u
wahaa si ona midzy 1 a l i . 1 4 3 Przede wszystkim jednak przewodni
czcy okrela sposb picia: albo w koo, zaczynajc od gocia siedzcego
najwyej (a summo), albo kolejno, przy czym kady napenia oprniony
przez siebie puchar i podawa go z yczeniami ssiadowi albo te wybiera
jednego z obecnych, za ktrego zdrowie kady pi tyle razy, ile byo liter
w jego trzech imionach (tria nomina) obywatela rzymskiego. 1 4 4
Nasuwa si pytanie, w jaki sposb odki nawet najwytrzymalsze
mogy znie to obarstwo i jak nawet najtsze gowy mogy w y t r z y m a
n a d m i e r n e pijastwo, przyjte w czasie commissationesl
By moe liczba ofiar bya poprostu mniejsza ni liczba biesiadnikw.
Istotnie, czsto na tych oficjalnych ucztach, na tych haaliwych diffas
wicej byo wezwanych ni wybranych. Przez prno pan d o m u zapra
sza na obiad jak najwicej osb. P o t e m jednak wskutek skpstwa albo
egoizmu nie chcia traktowa goci jak samego siebie. Pliniusz Starszy
krytykuje tych swoich wspczesnych, ktrzy podawali gociom inne
wina ni te, ktre pili sami, albo te, ju w czasie uczty, zamieniali dobre
na gorsze. 1 4 5 Pliniusz Modszy gani kogo ze swoich znajomych za to,
e chcc na obiedzie we wasnym d o m u zachowa dla siebie najsmacz
niejsze dania, a dla reszty zostawi gorsze, porozstawia wina w maych
flakonikach, podzielonych na trzy grupy zalenie od dostojestwa zapro
szonych goci. 1 4 6 Marcjalis zna m a t r o n e , k t r a delektuje si smacznymi
chlebkami o nieprzyzwoitych ksztatach i w i n e m z Setia, do gorcym,
aby zapali niegi", ale k t r a uwaa za suszne to, e inni u niej w domu
i w jej obecnoci gryz kulki z czarnej mki i opijaj si ciemn t r u
cizn z korsykaskiego dzbana". 1 4 7 J u w e n a l i s wreszcie powici ponad
100 wierszy obiadowi u Wirrona. Ten prostak mia zwyczaj kosztowa
zawczasu starych win, chlebw z najlepszego pszennego ziarna, opycha
si tustymi wtrobami, truflami, malakami, tpogowami, zowionymi
w Taorminie, pulardami, smacznymi owocami, o ktrych mona by sdzi,
e dojrzeway w ogrodach Hesperyd, podczas gdy jego gocie musieli si
zadowala podym w i n e m z tego samego roku, przylepkami z czarnego
chleba pachncego pleni, gotowan w oliwie kapust, podejrzanymi
grzybami, k u p e r k a m i starego drobiu i na koniec zepsutymi jabkami,
jakie gryz tresowane mapy, ktre wicz si na cianach". 1 4 8 Na prno
Pliniusz Modszy protestowa przeciw niestosownoci tego rodzaju prak
149
tyk , staroytne wiadectwa wykazuj zgodnie, e byy one szeroko
rozpowszechnione. P y n a z nich jednak przynajmniej ta korzy, e
zmniejszay szkody wyrzdzane przez obarstwo na cenae.
Szkodliwo uczt zmniejszao poza t y m wolne tempo, w jakim roz
wija si ich przeadowany program. Podobnie jak uczta Trymalchiona,
znaczna ilo bankietw trwaa 8 do 10 godz., miay one jednak pewne
przerwy: po pierwszych daniach koncert, k t r e m u towarzyszyy r u c h y
srebrnego szkieletu; po pieczystym popisy ekwilibrystyki i cordax,
wyuzdany taniec, w y k o n a n y przez F o r t u n a t e , przed deserem zagadki,
loteria i niespodzianki nad gowami zebranych rozsuwa si sufit, skd
spadaa olbrzymia obrcz, na ktrej zawieszone byy butelki z perfu-
mami natychmiast rozdawano je gociom.150 Panowao na og przeko

nanie, e cena nie byaby kompletna bez popisw baznw, bez zalotnych
scenek 151 , a przede wszystkim bez frywolnych tacw, wykonywanych
przy dwikach kastanietw celoway w nich za cesarstwa dziewczta
z Gades 1 5 2 , tak jak dzisiaj Ouled Nail u Arabw w Algierii; Pliniusz
Modszy, ktrego nie bawiy te rozrywki i ktry nie tolerowaby ich u sie
bie 1 5 3 , zmuszony by znosi je u innych. Koczyy one czsto pantagrueliczny festyn, pomagajc strawi jego obfite menu wrd orgii, ktrych
nieprzyzwoito powiksza jeszcze niewiarogodny bezwstyd biesiad
nikw.
Podobnie jak u Arabw, odbijanie si przy stole byo w Rzymie form
grzecznoci usprawiedliwianej przez filozofw, dla ktrych ycie zgodne
z natur byo ostatnim sowem mdroci. 154 Posuwajc si dalej zgodnie
z ich doktryn Klaudiusz ogosi edykt pozwalajcy na wydawanie take
innych dwikw, od ktrych Arabowie si powstrzymuj. 155 Rwnie
lekarze z czasw Marcjalisa zalecali korzystanie z tych swobd, dozwo
lonych przez cesarza, oywionego wprawdzie dobrymi chciami, lecz
omieszonego.156 Muzyki, do ktrej dwiki te daway sygna, nie brak
byo take i na uczcie Trymalchiona, ktry nie broni nikomu uly
sobie przy stole". 1 5 7 Trymalchion by jeszcze na tyle kulturalny, e wsta
wa od stou i wychodzi z sali jadalnej, skoro poczu bardziej gwatown
potrzeb. Nie wszyscy gospodarze rzymscy podzielali jednak jego skru
puy Marcjalis pokazuje nam wielu takich, ktrzy klaniciem palcw
dawali znak niewolnikowi, aeby przynis im nocne naczynie i pomg
158
im z niego skorzysta. Wreszcie przy kocu uczty czsto mona byo
159
widzie wymiotujcych, ktrzy brudzili cenne mozaiki podogi ; torsje,
ktre wywoywali w ssiednim pokoju, byy najpewniejszym sposobem
dotrwania do koca takiej nieprawdopodobnej hulanki: vomunt ut edant,
160
edunt ut vomant.
Nie moemy ukry niesmaku, ktry w nas wywouj te opisy, i nie
moemy zaprzeczy, e w bogatym Rzymie, ktry gromadzi produkcj
caego imperium, mona byo znale w kadej warstwie spoeczestwa
nawet w wiecie Pliniusza Modszego wielu arokw i pijakw.
Wystarczy posucha, jak Petroniusz chwali wyczyny pewnego mistrza
sztuki kulinarnej, ktry z macicy wini potrafi zrobi co w rodzaju ryby,
a z kawaka soniny podobizn gobia 161 , aeby oceni wielkie umiejt
noci kucharzy rzymskich, uwaanych odtd za mistrzw w sztuce takiego
162
przyrzdzania potraw, e trudno byo pozna, z czego s zrobione. Wy
starczy tylko przejrze XII ksig epigramatw Marcjalisa, eby zda
sobie spraw z postpw gastronomii jego czasw, z doskonaej jakoci
i rnorodnoci artykuw spoywczych, ktre sztuka ta miaa do dyspo
zycji. W zatokach ssiadujcych z Rzymem owiono skorupiaki i mi-
czaki z Morza rdziemnego. W lesie l a u r e n t y s k i m i cimiskim owiono

zwierzyn. Wszystkie pobliskie wsie dostarczay misa i nabiau ze swoich
trzd, serw Trebula i Westinowie, a poza t y m jarzyn: kapusty, so
czewicy, bobu, saaty, rzepy, rzodkiewek, dyni, melonw i szparagw.
P i c e n u m i S a b i n u m syny z powodu wspaniaej jakoci swojej oliwy.
Z Hiszpanii pochodziy solanki, ktrymi przyprawiano jaja, z Galii wdli
ny, ze Wschodu korzenie, a z wszystkich krajw Italii i caego wiata
wina i owoce; jabka, gruszki, figi z Chios, cytryny i owoce granatw
z Afryki, daktyle z oaz, liwki z Damaszku. Kady gatunek mia swoich
amatorw. Z tekstw Juwenalisa mona by zebra ca kolekcj aro
kw, zwabionych wspaniaym zaopatrzeniem r y n k u . J e s t t u : czowiek
z ulicy, ktry w d y c h a z najwiksz rozkosz zapach p o t r a w y z macicy
wini w rozgrzanej t a w e r n i e " 1 6 3 ; syn, ktry idc ladami ojca-safanduy, obartucha z siwymi wosami, od najwczeniejszych lat zajmuje
si obieraniem trufli, przyprawianiem malakw i oblewaniem figojadek odpowiednim sosem 1 6 4 ; marnotrawca, k t r y paci 6000 sestercw
za upragnion b a r w e n 1 6 5 ; smakosz Montanus, k t r y potrafi po pierw
szym ksie odrni ostrygi z Circei od lukryskich. 1 6 R
Ale zbytnio uoglniajc moglibymy popeni bd. J a k nie mona
na podstawie Montanusa wyobraa sobie, e kady senator za Cesarstwa
mieszka tak jak Brillt-Savarin, tak samo nie wolno utosamia wszyst
kich rzymskich cenae z przeadowanymi ucztami, ktrych groteskowe
i odpychajce p r z y k a d y wymienilimy powyej. W t y m s a m y m czasie,
kiedy si one odbyway, znaczna ilo Rzymian przeksztaca bdcy uko
ronowaniem dnia obiad w skromne i pene wdziku wito, w k t r y m
umys mia nie mniejszy udzia ni zmysy, a drobiazgowy p r o g r a m nie
wyklucza ani umiaru, ani prostoty. Dziki j e d n e m u z listw Pliniusza
Modszego wiemy, jakie obiady wydawa Trajan w swojej willi w Centumcellae (Civit-Vecchia) : byy one skromne (modicae), nie m i a y w p r o
gramie adnych rozrywek oprcz suchania m u z y k i lub komedii (akroamata), a pocztek nocy upywa na przyjemnych rozmowach. 1 6 7 S a m
Pliniusz Modszy przyjmuje jako rzadkie p r e z e n t y drozdy, k t r y m i ob
darowuje go Flakkus 1 6 8 , pulard, ktr wysya mu T o r n u t u s . 1 6 9 Zapro
szenie na obiad u Katyliusza Sewera (konsul z r. 115) przyjmuje jedynie
pod t y m warunkiem, e uczta nie bdzie zbyt wystawna i kosztowna
i e bdzie urozmaicona tylko sokratycznymi rozmowami. 1 7 0 Zachowa
n a m take m e n u , ktre ustali w zwizku z przyjciem dla Septycjusza
Klarusa. Cho Pliniusz Modszy poczyni przy t y m do due wydatki,
to jednak jest to wzr umiarkowania: saata, trzy limaki i dwa jaja na
osob; oliwki, cebula i dynie; ciasto z orkiszu pokropione w i n e m z do
mieszk miodu, ostudzonym w niegu; w przerwach wystpy lektora,
komika lub lutnisty albo te wszystkie te rozrywki po kolei. 1 7 1
W sferze drobnomieszczastwa przewaaa ta sama wyszukana wstrze

miliwo. Oto, na przykad, z czego skada si cena w y d a n a przez
Marcjalisa dla siedmiu osb zajmujcych miejsca na stibadium jego sali
j a d a l n e j : Moja gospodyni przyniosa mi przeczyszczajce m a l w y i inne
bogactwa, k t r e zdobi m j ogrd: gwki saaty i pory, ktre mona
kraja na plasterki; nie zapomniaa te o powodujcej torsje micie
i o wywoujcych mio rokietach. Jajka drobno siekane ozdobi r y b y
uoone na rucie i bd take wymiona wiskie, zaprawione sosem z t u
czyka. Tyle na przekski. A potem m j s k r o m n y posiek bdzie mia tylko
jedno danie: kol w y d a r t e z zbw okrutnego wilka, kotlety smaone
i mod zielon k a p u s t . Do tego dojdzie kurcz i szynka, ktra prze
t r w a a ju trzy posiki. Kiedy ju nie bdziecie godni, podam w a m doj
rzae owoce, butelk nomentum, oczyszczonego z osadu, ktre ma ju
dwa razy po trzy lata i siga pierwszego k o n s u l a t u F r o n t y n a (w 98 r.
n. e.). Liczcie jeszcze na arty bez ci, szczero, ktrej nie bdziecie
sobie wyrzuca nastpnego rana, i na to, e nie bdziecie aowa adnego
z wypowiedzianych s w . " 1 7 2 Jeszcze bardziej s k r o m n y i przyjemny jest
obiad, na ktry J u w e n a l i s zaprasza swojego przyjaciela: Posuchaj, jakie
bdzie m e n u : nie trzeba wcale robi w y d a t k w na r y n k u . Z pastwisk
znad T y b r u przyjdzie kol najpikniejsze z trzody, takie, k t r e nie
skubao jeszcze t r a w y ani nie omielio si dotd obgryza pczkw m o
dych wierzb. Ma wicej mleka ni krwi. Dalej szparagi grskie, ktre
zebraa gospodyni, odoywszy swoje wrzeciono, due jaja jeszcze ciepe
od zmitego siana, w k t r e byy zoone, i kury, k t r e je zniosy. Nastp
nie, winogrona przechowane przez cz roku, rwnie pikne jak na
gazkach, gruszki z Signia, jabka o wieym zapachu, nie gorsze ni
z Picenum."173
Przyjemnie pomyle, e podobne m e n u zarzdza w czasie wakacji
w Pompei pewien mieszczanin, ktry na m u r a c h swego triclinium kaza
wypisa rady, tchnce godnoci i przyzwoitoci. Mona je czyta jeszcze
dzisiaj:
Niech niewolnik umyje i wytrze nogi biesiadnikw i niech nie zapomni o na
kryciu poduszek na kach lnian tkanin.
ABLUAT UNDA PEDES PUER ET DETERGEAT UEOS MAPPA TORUM VELET
LINTEA NOSTRA CAVE."
Nie rzucaj podliwych i czuych spojrze na on twego ssiada i niech wstyd
zagoci na twoich ustach.
LASCIVOS VOLTUS ET BLANDOS AUFER OCELLOS CONIUGE AB ALTERIUS SIT TIBI IN ORE PUDOR."
Bd uprzejmy i powstrzymaj si, jeeli moesz, od awantur albo niech ci twe:
nogi ponios z powrotem do domu.
UTERE BLANDIIS ODIOSAQUE IURGIA DIFFER SI POTES AUT GRESSUS.
AD TUA TECTA REFER." 1 ' 4
Jest rzecz pewn, e plebejusze przestrzegali podobnej powcigli

woci na swoich cechowych obiadach. Zajrzyjmy do statutu towarzystwa
pogrzebowego, zaoonego T/ Lanuwium w 133 r. n. e. Regulamin prze
widuje sze bankietw rocznie: dwa w rocznice ufundowania wity
Antinousa i Diany, herosa i bogini, pod ktrych wezwaniem to collegium
salutare zostao utworzone, cztery pozostae w rocznice mierci czterech
jego dobroczycw, mianowicie trzech Cezenniuszw i Kornelii Prokuli.
Statut przewiduje, e dziki staraniom przewodniczcego bankietu, ma
gister cenae, kady biesiadnik otrzyma chleba za dwa asy, cztery sar
dynki i amfor ciepego wina. Okrela porzdek, w jakim koledzy" bd
siedzie ma on by zaleny od listy hierarchicznej", czyli album.
Wreszcie wymienia sankcje przeciw tym, ktrzy bd si le zachowy
wa: Jeeli ktokolwiek dla zrobienia zamieszania opuci swe miejsce
i zajmie inne, zapaci kar czterech sestercw. Jeeli kto znieway ko
leg albo zakci spokj, zapaci dwanacie sestercw. Jeeli zniewao
nym bdzie przewodniczcy bankietu, kara bdzie wynosi dwadziecia
sestercw." 175 Wyglda na to, e w tym stowarzyszeniu biednych ludzi
z przedmiecia stolicy z czasw Hadriana oyy cnoty staroytnego
Rzymu: trzewo, dyscyplina i uprzejmo. Zdaje si nawet, e wrd
kolegw" z Lanuwium zrodzio si nowe uczucie uczucie braterstwa,
ktre jednoczyo ich w yciu, tak jak pniej bdzie ich jednoczyo
w mierci. W przewidywaniu jej poczyli si, aeby wsplnie przyczyni
si do pokrycia kosztw swoich wasnych pogrzebw i wsplnie zasuy
na nagrod w postaci zbawienia po tamtej stronie.
To samo uczucie, tylko jeszcze silniejsze, bo oywione wyszym ideaem
i owiecone objawieniem Ewangelii, grupowao w tych samych czasach,
po skoczonym dniu, rzymskich chrzecijan na tych cenae, ktrym ich
gminy naday z grecka nazw mioci agape. Od pierwszego stulecia
przyjmowali tu, chwalc Boga, swj posiek z radoci i prostot
178
serca".
W kocu II wieku wiadczyli tu sobie miosierdzie jak bracia,
poniewa biedni korzystali z pomocy bogatych, ale nie doznawali przy
tym krzywdy ni upokorzenia". Tak wic, jak pisze Tertulian, nikt tu
nie siada do jedzenia, jeli si nie pomodli do Boga. Jada si tu tyle,
eby zaspokoi gd. Pije tyle, ile wypada ludziom skromnym. Kady
nasyca si tak, jak przystoi temu, kto nie zapomina, e nawet w nocy
177
powinien czci Boga. Mwi tak, jak ten, kto wie, e Bg syszy".
Jake jestemy daleko od obrazw z Petroniusza, epigramw Marcjalisa, satyr Juwenalisa. Jak ywe i pikne przykady potrafi przeciw
stawi w ciszy Rzym cesarski krzyczcej szpetocie, ktrej pene mielimy
uszy. Pewna szlachetno, zawsze godna podziwu uderzaa w sposobie
bycia rzymskiej elity, w codziennym yciu drobnomieszczastwa i plebejuszy, w skromnoci dworu Trajana, w u m i a r k o w a n i u panujcym na
obiadach, na ktre Pliniusz Modszy i poeci zapraszali swych bliskich,
na skromnych ucztach, na ktrych czciciele Diany i Antinousa ciskali
sobie po b r a t e r s k u race, a przede wszystkim na tych pogodnych agapach,
na ktrych chrzecijanie, doskonalc swe dusze i krzepic zarazem ciaa
przed nocnym spoczynkiem, dawali dowody wzajemnej mioci, jak s
sobie winne dzieci Ojca, ktry jest w niebie", a ponadto dowiadczali
poprzez swoj radosn pokor najwyszej sodyczy boskiej obecnoci.

Jerome Carcopino Życie Codzienne W Rzymie W Okresie Rozkwitu Cesarstwa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jerome Carcopino Życie Codzienne W Rzymie W Okresie Rozkwitu Cesarstwa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

J E R O M E

WARUNKI YCIA W RZYMIE

RODOWISKO MATERIALNE: MIASTO, JEGO DOMY

Cechy okrelajce oblicze materialne cesarskiego Rzymu gubi si

PRZEPYCH, OBSZAR, LUDNO RZYMU

Niech mi wolno bdzie pooy nacisk na przepych, ktry panowa

Warunki ycia w Rzymie

wczeniej ni kolumn, jej wysoko bowiem bya uzaleniona, jak to

Przepych, obszar, ludno Rzymu

jej jest idealnym niemal szecianem k a m i e n n y m o wysokoci 5 m 50 cm.

Warunki ycia w Rzymie

a przez nadanie jej niezwykych rozmiarw uniemiertelni nadludzki

Przepych, obszar, ludno Rzymu

wybuchowych, jakimi rozporzdzaj nasi inynierowie, zostay dla niej

noa targu, gdzie lud zaopatrywa si w ywno, na skrzydach Forum,

rotundami, bazylik, bibliotekami da spieszcym tu codziennie tumom

II. MURY RZYMU I JEGO RZECZYWISTA ROZLEGO

Nie ma zagadnienia, nad ktrym by bardziej rozprawiano, ni sprawa

Warunki ycia w Rzymie

wierzchni i moliwego zaludnienia. W rezultacie tego zabiegu stwier

Przepych, obszar, ludno Rzymu

s t o : Lavinium, Ostia, Fregenae, Veii, Fidenae Ficulea, Gabii, T i b u r

Warunki ycia w Rzymie

ju z pomerium. Podobnie jak pomerium pozostawia on na zewntrz swej

Przepych, obszar, ludno Rzymu

intencji cesarza, powszechny zwyczaj nada wkrtce pierwszemu z nich

Warunki ycia w Rzymie

III. WZROST ZALUDNIENIA RZYMU

O rozwoju Rzymu wiadcz niezbicie dostpne nam dokumenty. Po

Przepych, obszar, ludno Rzymu

rego sprowadza si uoenie najmodszej Curiosum, liczba vici wzrosa

Warunki ycia w Rzymie

k t r y w sierpniu 57 r. p. n. e. wzi na siebie ciar Annony, potrafi

Przepych, obszar, ludno Rzymu

okrgu, mieszkania Stolicy spisane w Guriosum, otrzymujemy dwukrot

Warunki ycia w Rzymie

Przepych, obszar, ludno Rzymu

DOMY I ULICE, BLASKI I NDZE STAROYTNOCI

Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci

prawdziwego oblicza, zbijaj nas z tropu sprzecznoci, ktre sprawiaj

I. CECHY NOWOCZESNOCI W DOMU RZYMSKIM

Na pierwszy rzut oka uderza nas nowoczesny" wygld tego, co byo

Warunki ycia w Rzymie

wyda si paradoksalne na pierwszy r z u t oka, istnieje z pewnoci o wiele

Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci

Warunki ycia w Rzymie

si zdaje, do nieszczliwca, zakwaterowanego, jak Bg walentynianw,

Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci

zaktka, i w t e n sposb, odcinajc im ywno, doprowadza do u k a d u .

Warunki ycia w Rzymie

gdy ludzie z gminu, wygnani z c e n t r u m z powodu obecnoci d w o r u

Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci

do siebie; i mieliby nawet prawo aowa, e zewntrznie przynaj

Warunki ycia w Rzymie

dugie i kosztowne zabiegi, ktre zanalizowa tene autor, pokryli j bar

II. CECHY ARCHAICZNOCI W DOMU RZYMSKIM

Te wysokie budowle byy o wiele za wskie. Podczas gdy prywatne

Domy i ulice, blaski ndze staroytnoci

umiechem, e ta mieszanina pokadw kamieni, warstw cegie i upkw

Warunki ycia w Rzymie

i pochodni sucych w nocy do owietlania, poniewa wreszcie, jak to

Domy i ulice, blaski i ndze staroytnoci

Warunki ycia w Rzymie