Dengnasi 1

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de
Diyar bo dayika min Mran.

W ev ziman dengn w yn rn diyar min kirine.
Nivser kitb
w kitbek j bi nivsna w hatine apkirin.
Kitbn bi wergerandina w ji weanxaneyn
wek Ndem, Helwest, Han Dwan derketine.
Di nav berhemn w wergerand de bo nimne
Hafiz, Mewlana, Shakespeare exov hene.
Herwiha nivs wergern w di piraniya
kovarn kurmanc de hatine weandin.
Husein Muhammed bi salan li ser
zimannasiy, bi taybet ferhengsaziy
xebitiye. Niha ew bi endn berheman ve mijl
e ku yek wergerandina Quran ye, yek
ferhengeke soran-kurmanc ye, yek kitbeke
dengnasiya kurd ye yek j ferhengeke
etmoloj ya ziman kurd ye.
Husein Muhammed dadnas (hiqqnas),

zimannas wergrek kurd e. Ew sala 1980 li
Zaxoy hatiye dinyay ji sala 1994 ve li
Fnlenday dij.
Husein Muhammed birveber frgeheke ji
bo mezinan dixebite. Ew ber niha wek avukat
ber hing j wek memr li Wezareta Hindir
ya Fnlenday xebitiye.
Husein Muhammed ji sala 1995 ve bi
berdewam bi ziman kurd dinivse
werdigerne. Heta niha 17 kitbn bi wergera
Ber Husein Muhammed edtor edeb

Mehnamey b. Niha ew edtor kovara
zimannas Kanzar birveber malpera
Zimannas e.
Husein Muhammed zewic ye du zarokn w
hene.
Mirov dikare nivs wergern w di van
malperan de bixwn:
https://zimannas.wordpress.com/
http://www.kulturname.com/?s=Husein+Muham
med
http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.as
p?MemberNr=33
DERGEH
EV VEKOLN YN BER W
Dengnas (fonoloj, bi inglz phonology) yek ji ben serek yn zimannasiy ye. Ben din yn serek
teenas (pirtiknas, morfoloj, morphology) hevoknas (sintaks, syntacs), watenas (semantics)
kirdarnas (pragmatk, pragmatics) in. Loma di piraniya kitbn rzimana kurd de j dengnas li
destpka kitb t behskirin.
L tev giringiya xwe j, heta niha km kes bi taybet li ser dengnasiya kurd rawestne. Piraniya
rzimannivsn kurd (hem kurd hem j biyan) ten beeke bik ji berhema xwe daye dengnasiy
di ser re bi argav bezne teenas hevoknasiy.
Yek ji km kesn ku h ji z ve bi dirjah behsa dengnasiya kurd kiriye, zimannas alman Ferdinand
Justi ye ku kitba w Kurdische Grammatik (Rzimana kurd) sala 1880 hatiye apkirin ji du ben
mezin pk t. Justi kitba xwe bi pgotineke dirj dest p dike ku behsa tkiliyn kurd xizm
crann w dike. Pa ew kitba xwe dike du ben berfireh: dengnas (bi alman Lautlehre)
peyvsaznas (Wortbildungslehre). Bi taybet bea dengnasiy ya bi qas 100 rpelan dirj giring e
heta niha j yek ji berfirehtirn vekolnn li ser dengnasiya kurd ye.1
Yekem kes ku bi kurd hinek bi dirjah li ser dengnasiya kurd nivsiye Celadet Bedirxan e di kitba
xwe Elfabya kurd2 de. L ev kitbok j pir bik kurt e, armanca w ya serek na nasandina
dengnasiya kurd bi piraltiya w ye l avakirin nasandina alfabeya kurd-latn ye.
Pit van herdu kesan j ji aliy endn zimannas rzimnnivsn kurd biyan ve behsa dengnasiya
kurd hatiye kirin l ti ji wan bi berfireh neketine bin v bar daku bi piral berfireh meseley
vekolin. Hin ji van kesan ten li ser dengnasiya lehceyek, beeke Kurdistan yan j mijareke
dengnasiy vekolandiye. Mirov dikare end nimneyan bide:
Bo zdetir agahiyan li ser kitba Justi, binrin kovara Kanzar, hejmar 3:

https://zimannas.wordpress.com/2015/11/30/kanizar-hejmara-3/
2
Bo xwandina v kitb, binrin: http://www.nefel.com/epirtuk/pdf/celadet_ali_bedir_xan_elfabeugramer_02.pdf
Ismal Fettah di kitba xwe ya bi frans Les Dialectes Kurdes Mridionaux (Devokn kurdiya
bar, 2000) de bi qas 170 rpelan cih dide dengnasiya kurd. L ew ten behsa dengnasiya
devokn kurdiya bar (feyl, kelhur, kirmaan) dike.3 Ew ten behsa dengnasiya niha di
wan devokan de dike, wan li gel lehceyn din n kurd nade ber hev herwiha behsa droka
guhernn dengnas j di wan devokan de nake.
Ebdulmecd Red Ehmed di doktornameya xwe The Phonemic System of the Modern
Standard Kurdish (Pergala Fonem ya Kurdiya Standard a Njen, 1986) ya 169-rpel li ser
dengnasiya kurd nivsiye. L tev nav kitb j ten behsa soran ji soran j ten qala
devoka Silmaniy dike.
Ruslan L abolov di kitba xwe

(Renivsa dengnasiya drok ya ziman kurd, 1976) ya 100-rpel ya bi ziman rs de ten
behsa droka dengnasiya kurd dike. Mijara w li ser droka dengn xwemal ye l ew zde
behsa tkiliyn dengnas yn di navbera kurd zimann cran jdern gelek peyvn kurd
nake.
Margaret Kahn di doktornameya xwe ya bi nav Borrowing and variation in a phonological

description of Kurdish (Wergirtin cihreng di ravekirineke dengnas ya kurd de, 1976) li ser
peyvn wergirt di kurmanc de radiweste. L armanca w j ten mijareke dengnas ye
(dengnasiya peyvn wergirt), ne hem dengnasiya kurd yan heta ten kurmanc j. Ew
herwiha xwe bi kurmanciya devera Urmiy ve bisinor dike.
Frgn Melik Ayko: Kurdzan Rberna Zaravn Kurd (1996) behsa cudahiyn dengnas yn
zaravayn kurd (xaseten kurmanc zazak) dike l mijara w j ji nasandina hem dengnasiya
kurd zdetir li ser xussiyetn ji hev cuda yn lehceyn kurd ne.
Helbet ne ten ev kitb li ser dengnasiya kurd hene l di van yn din de j pirsgirk ew e ku ti ji
wan ne gitgir (komprehensv, comprehensive) in anku ne ji hem aliyn dengnas ve li kurd dinrin.
Herwiha ji piraniya van berheman diyar e ku haya wan ji hev nne. Pirsgirkeke din j ew e ku hemahema hem berhemn zanist yn li ser dengnasiya kurd bi zimann biyan hatine nivsn.
Bo agahiyn zdetir li ser v kitb, binrin kovara Kanzar, hejmar 2:

https://zimannas.wordpress.com/2015/10/04/kanizar-naveroka-hejmara-2/
L dsa j ev berhemn behskir hinn din j kereste prewn v berhema me ya niha li ber avn
we ye. Eger van berhemn behskir em neanbna roja ro, d ne mimkin bya ku ev berhema niha
li ber dest we pk hatibya.
Dengnasiya kurd ne li giravek ten ye. Dengan (fonetk, phonetics) dengnasiya kurd bi hin
cranan re dij ku hevtesra wan li ser hev heye. Bo nimne:4
-
pifdar (aspiration) bpifuya dengn , K, P T di kurmanc, zazak ermen de
konsonantn qelew (emfatk, emphatic) di kurd herwiha di zimann sam (ereb aram)
de
belavbna eyn H-ya wek di nav Hesen de di kurd de herwiha hebna wan di ziman
ereb de
belavbna Q di kurd de li ber tesra ereb tirk
Ji ber van hevtesran, em herwiha xwe disprin dengnasiya zimann cran j bo fehmkirina hin
mijarn dengnasiya kurd. avkaniyn me yn serek ev in (l ev ne tek avkaniyn me ne):
-
Iggy Roca Wyn Johnson: A Course in Phonology (Kurseke dengnasiy), 1999, bi inglz
Bert Vaux: The Phonology of Armenian (Dengnasiya ermen), 1998, bi inglz
Zahra Hamidi: Zur Phonologie des Persischen: System und Geschichte (Dengnasiya faris:
pergal drok), 2003, bi alman
Hartmut Kstner: Phonetik und Phonologie des modernen Hocharabisch (Dengan

dengnasiya erebiya bilind a njen), 1981, bi alman
Robert B. Lees: The Phonology of Modern Standard Turkish (Dengnasiya tirkiya standard a
njen), 1961, bi inglz
Armanca vekolna me sdwergirtin ji van hem berhemn dengnas yn li ser kurd zimann cran
e herwiha hevgihandina vekolnn heta niha yn li ser dengnasiya kurd ne. Em hewl bidin van
mijarn dengnas yn heta niha li ser kurd hatine kirin bigihnin hev di heman dem de van
vekolnn bi zimann din nivsand bi ziman kurd bixin ber dest xwandevann kurd de.
Li v der em bi dirjah behs nekin ku awa van zimanan di van meseleyan de tesr li dengnasiya kurd kiriye l di
ben taybet n li ser van mijaran de behsa away wan tesran yek bi yek d were kirin.
NAVEROKA V VEKOLN
Armanca v vekoln ew e ku dengnasiya kurd bi bergeheke berfireh bide nasn. Vekoln bi end
mijarn serek yn wek cih derketina dengan, awayn peydabna dengan, dengn bipif bpif
(req nerm), dengn qelew (emfatk), lerz blerz di dengan de hwd.
Pit v, her herfeke yan dengek kurd bi berfireh t nasandin. Em p behsa cih away derketina
her deng di dev de dikin. Pa em w deng bi alfabeyn cuda-cuda yn kurd didin nasn. D re em
qala peydabna w deng li destpk, nav dawiya peyvan dikin herwiha diyar dikin ka rje nisbeta
w herf di nav herfan de di nivsn kurmanc de i ye.
Pit re em behsa peydabna drok ya w deng dikin herwiha qala w j dikin ka ew deng bi i
dengn din diguhere wek din j ka i tkiliya w deng li gel dengn din heye.
Ji destpk heta dawiy vekoln li ser bingeh berhevdana dengn kurd di navbera lehceyn kurd
bi xwe de l herwiha li gel zimann din yn cran carinan li gel zimann din j yn hindewrop
hatine berhevdan miqayesekirin. Em bi berfireh her idiaya vekoln bi nimneyan bi
berhevdan bipeyitnin anku isbat bikin.
Ev vekoln bi qest bi zimanek ku ne-zimannas j j fehm bikin hatiye nivsn. Gava ku cara yekem
trmeke zimannas t bikarann, em herdem w bidin nasn irove bikin. Yek ji armancn v
vekoln herwiha nasandina dengnasiya git bi xwandevanan e j. Anku xwandevan dikarin v
vekoln ne ten wek dengnasiya kurd l herwiha wek dengnasiya git j bixwnin tev ku nimne
helbet bi piran ten ji kurd ne rzkirina mijaran j li gor giringiya wan a di ziman kurd de heye.
L ji ber ku armancek herwiha nasandina dengnasiya git ye, em di vekoln de peyv trmn
zimannas yn pwst j bi kar bnin. Trm giring in l ne hewce ye xwandevan wan ji ber ve bizane
daku meseley fehm bike.
VOKAL KONSONANT
Hem dengn ziman yan vokal yan j konsonant in.
Vokal ew deng in ku ji gewriy di nav perdeyn deng re derdikevin nayn sekinandin anku bi hewa
bi serbest dilive yan diherike.
Di kurd de herfn a, e, , i, , o, u, anku het (8) nann dengn vokal in. Di her peyva kurd de bi
km vokalek heye. Piraniya vokaln kurd dikarin bi ten j peyvn serbixwe bin:
-
ew a min b
ew kurd e
tu heval min
O hevalo!
ez tu
Herfn din yn kurd nana dengn konsonant in. Konsonant dengn wisan in ku di dema derketina
wan de di merheleyek de r bi temam yan j bi km beek ji heway deng re t girtin. Konsonant
nikarin by vokalan peyvan yan kteyan p bnin anku di her peyv yan ktey de div bi km vokalek
hebe.
Di alfabeya kurd-latn de 23 nann konsonantan in. L hejmara herfn konsonant e, ne hejmara
hem konsonantn kurd ye. Bo nimne, P di peyvn pnc perde de ne eyn konsonant e l bi
eyn herf t nivsn. Loma hejmara konsonantn kurd ji herfn konsonant cuda ye. L hejmara
dengn konsonantn fonemk (serbixwe wateguhor) li gor zaravayn kurd heta devokn
kurmanc j diguhere. Bo nimne, di kurmanc de P di nimneyn me day de dengn du konsonantn
cuda serbixwe ne l di soran de ew heman deng e. Em li jr di ben cuda-cuda de behsa van
mijaran j bikin.
Binavkirina vokal konsonantan

Di nivs kitbn rziman yn kurd de heta niha peyvn vokal konsonant bi gelek navn cuda
hatine nasandin. Yek ji cudakirina wan bi navn bideng (vokal) bdeng bye. L mixabin ev
nav qet li van titan nayn. Hem vokal hem j konsonant deng in. Di gotina her yek ji wan de deng
8
derdikeve, loma mirov nikare ji ti ji wan re bibje bdeng. Ji ber ku hem deng in, xelet e ku mirov
ji hinan re bibje bideng j ji ber ku hem deng in yan bideng in.
Binavkirineke din ya berbelav dengdr (vokal) dengdar (konsonant) e. Mixabin ev j xelet
hatine kirin. Dengdar dengdr herdu j maneya bideng, denghey didin, wek dikandar,
birndar, evndar...
Heri navn esil-latn vokal konsonant in, wan cih xwe di piraniya zimanan de qayim kiriye
tevlihevkirina wan ne mimkin e. Loma em j d li v der wan navan bi kar bnin.
KONSONANT
Avaniya dev
10
Tabloya konsonantn kurd
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
SEKN
-
blerz p
- bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Husein Muhammed 2014
RAVEKIRINA AWAYN NIVSNA DENGAN

-
Herfn qelewkir l nexwehrkir (wek m, n, p, b, ): fonemn (dengn wateguhor) ku di

kurd de hene di alfabeya kurd-latn de bi herfan tn diyarkirin
bi IPAy de nana dengek ye ku di zimann Rojhilata Navn de bi nav eyn t nasn di alfabeya ereb
kurd-ereb de bi herfa t nivsn. Ew bo nimne li destpka peyvn wek El, Emer, Arif, esman, erd, ecem li
nava peyv bo nimne pi kelmeya saet de heye. Di alfabeya kurd-latn wek din j bi alfabeyn latn gelek
caran ew bi apostrof () t diyarkirin: El, Emer, Arif, erd, esman, saet
5
11
Herfn qelewkir xwehrkir: (, , , , , ): fonemn ku di kurmanc de hene l di nivsn

de ji hin fonemn din (p, t, k, r, ) nayn cudakirin
Herfn neqelewkir nexwehrkir (, , , , , , ) dengn ku alofonn hin dengn din in, ji

wan dengan cuda tn gotin l bi ten nikarin maneyeke ji deng bingehn (p, t, s, z, x, l) cuda
bidin peyvan
Dengn neqelewkir l xwehrkir (, ) ne fonem in wek alofon j hebna wan biguman e

yan ten di end peyvan de yan di yek-du devokan de hene
RAVEKIRINA NAVN DENGAN

Deng li gor cih bna xwe (wek dulv, lv-didan, pidy, papidy) away bna xwe (wek
bvil, sekn, xiok, jenok, tengav) tn binavkirin. Bo nimne, m bi nav xwe dulv-bvil ye ji
ber ku ew bi lihevdana herdu lvan di eyn dem de hewaderxistina di bvil (poz, difin, kepiy)
re t kirin. Deng n bi nav xwe pidy-bvil ye ji ber ku cih bna w bi ldana ziman li
pidy hindirn (nav) ye.
Heri deng p ye, nav w dulv-sekn-blerz e ji ber ku ew bi alkariya herdu lvan dibe
(dulv) gava ku ew tn girtin anku hewa t sekinandin (sekn ji sekn, sekin) t berdan. L di
dema girtin vekirina herdu lvan de bi wan bna deng p, di eyn dem de perdeyn deng
nalerizin loma p blerz e. Perdeyn deng6 hin perde yan beten in ku li ser gewriy hene
livandina wan alkariya kirina dengan dike.
Peydabna deng b j ji eyn cih bi heman away deng p ye l di bna deng b de
perdeyn deng j dilerizin loma deng p bi nav xwe dulv-sekn-bilerz e.
Di kirina piraniya dengan de ziman t bikarann. Bo nimne, di peydakirina deng n de ziman bi
pidyan dikeve. L peyva ziman li nav dengan nay zdekirin (em nabjin ku n dengek pidyziman-bvil yan ziman-pidy-bvil ye l em ten dibjin ku ew pidy-bvil ye) ji ber ku ew
perdeyn deng: lvn deng, tln deng, bi inglz vocal folds yan vocal cords, tirk ses telleri, ereb
, faris , bi anatom plica vocalis.
6
12
ne hokar faktoreke cudaker diyarker e: ziman teqrben di derxistina hem dengan de t

bikarann.
CIHN DENGAN
Yek ji herdu cudakirinn serek yn dengan cih bna dengan e. Heke tu li ber awneyek7 bisekin
li dev xwe binr gava ku tu deng m dibj, tu bibn ku di kirina w deng de herdu lvn te
d bikevin ser hev pa vebin. Loma m dengek dulv ye anku herdu lv di kirina w de tn
bikarann. Tu nikar by girtina lvan vekirina wan deng m bibj.
L heke bixwaz deng n bibj, ne hewce ye ku tu herdu lvn xwe bigir vek. Sebeb ew e ku
n ne dengek lv yan dulv ye l dengek pidy ye anku bo gotina dev ziman li pidyn8 hindirn
(pidyn aliy hindir) anku pidyn li pit didanan t dan.
Heke em bixwazin deng f yan v bibjin, hing j herdu lv nakevin ser hev l lva jorn li p e
didann9 jorn dikevin ser lva jrn. Ji ber ku cih derxistina f, v lv didan in, em j re dibjin
lv-didan.
Cihn dengan di dev de di wney kefta dev de hatine diyarkirin. Di tabloy de cih deng end
zdetir li ep be, wisa zdetir di dev de li p e i qas zdetir li aliy rast be, pirtir li paiya dev
yan di gewriy de ye. Bo nimne, m, p, b, w li ber dev l h, , x li paiya dev yan di gewriy de
tn kirin.
AWAYN DENGAN
Awayn dengan w diyar dikin ku ka ji bil cih dengan, i taybetmendiyn din yn dengan hene. Bo
nimne, cih M, P W eyn ye: ew hem bi alkariya dann herdu lvan li ser hev vekirina wan
awne: neynik, eynik, qotk, xodk, hlik, cama ku mirov xwe t re dibne.
pid: pid, pk, pok, got li dor didanan / diranan, bi inglz gums, tirk di eti, ereb , faris .
9
didan: diran, dan, digan, hestiyn lib-lib yn di dev de li ber lvan ku bo cn/ctin hrandina xwarin tn
bikarann, bi inglz teeth (yekhejmar tooth), tirk di, ereb , faris .
8
13
derdikevin. L dsa j ew ne dengn bi temam wek hev in. Bo cudakirina van dengan ji hev-cih,
awayn cuda yn derxistina wan t bikarann.
Cih deng M dulv ye away w deng bvil (poz, difin, kepy) ye. Mebest ji bvil ew e
ku deng ji bil dev, herwiha di bvil (difin, poz, kepiy) re j derdikeve.
Cih derketina deng P j dulv ye l away w deng new ek y deng M bvil ye l sekn ye.
Di derketina deng P de hewa di poz re dernakeve. Hewa di dev de t sekinandin li cih derxistina
v deng anku li ber lvan t komkirin pa bi vekirina lvan ew hewa guva (fiar, zext) bi carek
t berdan. Ji ber ku di derxistina P de hewa t sekinandin, em dibjin ku away w deng sekn ye.
Mebest ji xiok-vizok ew e ku p deng bi temam t sekinandin pa hdka t vekirin lom
xinek ji heway deng derdikeve. Hin dengn xi_sok di heman dem de vizok in j anku di ber xin
re viznek j ji encama derketina heway di dev re t bihstin. L hin xiok j nevizok in anku vizn
peyda nabe.
Di kurd de piraniya dengn sekn dengn xiok-vizok bi alkariya lerz yan tinebna w j li ser du
bean tn parvekirin. Hin ji wan bilerz in anku di dema derketina wan de perdeyn deng dilerizin
hin j blerz in anku gotina wan nabe sebeb lerizna perdeyn deng.
PIFDAR
Di tabloya me de herfn , K, P, T yn bnuqte nana dengn bpif (bhilm, bhewa, nerm, bi inglz
unaspirated) in, wek di peyvn av, pnc, te, k de. Away bpif y van dengan li dikare li
destpk, nvek dawiya peyv peyda bibe:
-
: rok, pare, hir
K: kirin, nikil, rik
P: p, gopal, ep
T: te, etar, qet
, , , nana dengn bipif (bihilm, hewadar, req, bi inglz aspirated) in, wek di peyvn ar,
perde, temam, kar de. Mebest ji pifdariy ew e ku heke dengek bipif be, hing pifek yan hilmek yan
bayek xurt ji dev dert. Mirov dikare bi w pif yan w bay bihese heke perrek / kaxezek nzk
14
dev xwe bigire yan j dev xwe nzk mmek bike peyva kurd bibje. Hing ew perr d biheje
ji ber ku K di peyva kurd de bipif e. L heke mirov bi heman away peyva ek bibje, ew perr d
neheje ji ber ku K di peyva ek de bpif e.
Ev deng j di kurmanc zazak de fonemn ji dengn , K, P, T yn bpif cuda ne ji ber ku guherandina
van dengan bi dengn bpif dikare maneya peyv biguherne:
-
are (hel, derman) vs. ar e (4 e)
ka (giyay hik) vs. a (li k ye?)
par (sala bor) vs. ar (be, behr, pare)
tu (kes ku mirov j re diaxive) vs. tu (h, u, ti)
Di kurmanc zazak de dengn , K, P, T yn , , , j dikarin li destpka peyv hebin. Di soran

kurdiya bar (feyl, kelhur, kirmaan) de ten , , , anku awayn bipif (req) li destpka
peyv mimkin in. Di faris tirk de j wisa ye l di di ermen de j wek kurmanc zazak herdu cnn
dengan li destpk li dern din j yn peyv mimkin in. Di ereb de K ( ) T ( )yn neqelew herdem
bipif in l T-ya qelew ( )wek kurd j bpif e (li jrtir binre).
Di kurmanc de di peyvn xwemal de , K, P, T li nav dawiya peyv bi piran bpif in. Di peyvn
esil-biyan de ew bi piran li nav dawiya peyv j bipif in. Yek ji awarteyn anku istisnayn serek
papirtika -et ya di peyvn esil-ereb de ye, wek siyaset, edalet, hikmet. Di peyvn ji zimann
ewrop wergirt de , K, P, T li destpk herdem bipif in bi piran li nav dawiy j l mirov nikare
herdem pbniya pifdar yan bpifiy bikde. Bo nimne doktor, parlemanter (bipif) l traktor,
kompter (bpif).
Heman nepayn surprz di peyvn kurmanc bi xwe de j heye. Bo nimne, peyvn kurd, kurmanc,
kar, kirin keng, k bguman ji eyn esl ne l dsa j deng wan y yekem ne wek hev e, kurd,
kar, keng bi K-ya bipif () l kurmanc, kirin, k bi K-ya bpif in.
15
Hevdeng pirdeng di nivsna kurd de

1. Nasandina mijar peyvnasiya w
Kerem bikin li van herdu peyvn inglz binrin:
-
cent
computer
Ew herdu bi herfa C dest p dikin. L gava ku ew peyv ketine ziman kurd, ew wiha guherne:
-
sent
kompter
Sebeb v guhern ew e ku C di ziman inglz de herfeke pirdeng (polfonk, polyphonic) e. Pirdeng

(polfon, polyphony) di dengnasiy de t w maney ku eyn herf dikare di peyvn cuda de dengn
cuda bide. Bo nimne, herfa C di ziman inglz de di nimneyn me day de carinan deng [s]
carinan j deng [k] dide:
-
cent [snt]
computer [kompiytir]
Bi taybet alfabeya inglz bi pirdengiya xwe navdar e anku t de gelek herf ne ten dengek l endn
dengan didin. Herwiha di inglz de herfn hevdeng (homofon, homophone) j hene ku herfn bi
nivsn ji hev cuda ne l bi deng wek hev tn gotin. Bo nimne, wek ku me li jor diyar kiriye C di
peyva cent de wek deng [s] t gotin. L heman deng di peyva seven (heft) de j heye l di w
peyv de ev deng ne bi herfa C l bi herfa S t nivsn.
Hin caran j di inglz de dengek carinan bi herfeke ten t nivsn l carinan j heman deng di hin
peyvn din de bi komeke herfn ji w cuda t diyarkirin. Bo nimne, deng [f] di peyva five (pnc,
5) de bi herfa F t nivsn. L heman deng [f] di peyva philosophy (felsefe, flozof) bi cotherfn
PH t nivsn.
16
Gelo pirdeng hevdeng di alfabeya kurd de j peyda dibin? Eger peyda bibin, awan in? i herfn
alfabeya kurd pirdeng in i j ten yekdeng in? Gelo herfn yan komherfn hevdeng j di kurd de
peyda dibin?
2. Gelo hevdeng di nivsna kurd de peyda dibe?

Me li jor got ku di inglz de heman deng herdem bi heman herf nay nivsn. Ev diyarde ne ten di
ziman inglz de heye. Bo nimne, di ziman faris de j deng [z] dikare di peyvn ji hev cuda de bi
yek ji van her ar herfn ji hev cuda were nivsn: , , ,
-
zer = [zerd]
zikir = [zikir]
remezan = [remezan]
zalim = [zalim]
Sebeb van herfn hevdeng ew e ku piraniya peyvn bi herfn , , ji ereb hatine wergirtin
di ereb de ew ne hevdengn herfa ne l di ereb de her yek ji wan dengek ji cuda (l tkil w)
dide. Ev hem deng di faris (yan kurd) de peyda nabin ew deng bi peyvn ji ereb wergirt re j
neqil nebne. L faris peyvn ji ereb wergirt bi piran wek di ereb de dinivse tev ku wek ereb
nabje j.
Di alfabeya kurd-ereb de rbazeke din hatiye bijartin: her ar herfn , , , di peyvn esilereb de di kurd de bi tn nivsn:
-
zer
zikir
remezan
zalim
Bi heman away alfabeya kurd-latn hem di peyvn ji ereb de hem j di peyvn ji zimann ewrop
de li gor deng wan peyvan, ne li gor herfn wan dinivse. Bo nimne, deng [f] di peyva inglz
football (futbol, goga piyan) bi herfa F di peyva telephone (telefon) de j bi cotherfn PH hatiye
diyarkirin. L gava kurd di van herdu peyvan de j deng [f] bi herfa F dinivse.
17
Loma ne di alfabeya kurd-latn de ne j di alfabeya kurd-ereb de wek prensp herfn hevdeng

peyda nabin anku ti diyardeyeke wisa nne ku heman deng di peyvn cuda de bi herfn cuda were
nivsn.
Ev rbaza git di kurd de j ne bi temam b awartey istisna ye. Kurd j wek piraniya zimann din
yn latnnivs bi piran navn taybet (bo nimne navn kesan, deveran, markeyan) yn biyan li gor
zimann jder dinivse. Loma bo nimne, em deng wek C-ya kurd, di van navan de carek bi G
carek j bi J dinivsin:
-
George [corc]
John [con]
Li aliyek din, di markeya Mercedes [mersedes] de em herfa C ne bo deng [c] l bo deng [s] bi kar
tnin.
Ji bil navn taybet, v dawiy hin peyv ji zimann ewrop, xaseten bi inglz hatine ku li gor
rastnivsna inglz di tekstn kurd de j tn bikarann. Bo nimne, peyva out (der, derve, derket,
derxistin, derxist) v dawiy di hin nivsn kurd de t dtin. 10 Bi deng xwe ew peyv wek [awt] t
gotin. Anku li v der deng [a] bi herfa O deng [w] j bi herfa U hatiye nivsn.
Ji bil peyvn esil-biyan, di kurd mirov dikare behsa hin haletn hevdengiy bike:
R / RR: Deng [r] y idand hin caran bi R-yek (R) hin caran j bi du R-yan (RR) t nivsn:
-
bajar / bajarr, er / err
Gelo haletn wiha ne hevdengiyn herfan in?

Na. Mebest ji hevdengiya herfan ew e ku heman deng di peyvn cuda de bi herfn cuda were nivsn.
Nivsna bi away bajar, er yan bajarr, err ten terchn nivseran in. Bo nimne, ew heman Rya idand di peyva bajar de bi R-yek di peyva er de bi du R-yan nanivsin. Yan ew herdem
bo R-ya idand R-yek bi kar tnin yan j herdem du R-yan (hin kes j du R-yan ten hing bi kar tnin
eger du peyvn hevnivs hebin, bo nimne: pir / pirr, ker / kerr).
U / W: Deng [u] li pey X hin caran bi U hin caran j bi WI t diyarkirin:
10
Nimneyek ji bikaranna peyva out di kurd de: http://www.nefel.com/articles/article_print.asp?ArticleNr=6028
18
xurandin / xwirandin, xuk / xwik, xuya / xwiya
Gelo ev j ne haletn hevdengiy ne?

Na, xu- xwi- j ne haletn hevdengiy ne ji ber ku ew j ten terchn nivseran in.
L li hin cihn din bi rast j deng [u] bi herfa W t nivsn:
-
xwarin [xuarin]
xwe [xue]
xw [xu]
xwn [xun]
Sebeb ku ev peyv gelekn din j di navbera X vokalek de bi W (ne bi U) t nivsn ew e ku

rastnivsna kurd z-z du vokalan li pey hev qebl nake. L ji ber ku W di cotherfn -XW- de di kurd
de deng [u] dide, em dikarin bibjin ku di kurd de U W carinan hevdeng in.
Hjay gotin ye ku herfn hevdeng dikarin herdem an j ten carinan hevdeng bin. Bo nimne,
herfn , , , di faris de herdem hevdeng in herdem deng [z] ji wan derdikeve. L bo
nimne, herfn inglz C K ten carinan hevdeng in ji ber ku herfa C di inglz de ten hin caran
deng [k] dide, bo nimne computer [kompiytir] (kompter) l carinan deng [s] dide, wek mnak
cent [snt] (sent) hin caran heta hin dengn din j dide.
Di kurd de j herfa W ten hin caran hevdenga herfa U ye, bo nimne di peyva xwe [xue] de l
wek mnak ne di peyvn welat, bawer de ji ber ku di van peyvan de ew ne dengek vokal [u] ye l
dengek konsonant [w] ye.
3. Pirdeng di nivsna kurd de berbelav e

Wek prensp, alfabeya kurd ya gelek zimann din j fonemk in anku her dengek serbixwe bi
herfeke cuda t nivsn her herf j ten bo dengek t bikarann. L di rastiy de alfabeya normal ya
ti ziman bi temam ne fonemk e.
19
L wek ku me li jortir destnan kir, di gelek zimanan de hevdeng heye anku heman deng dikare bi
du yan zdetir herfn ji hev cuda bn nivsn. Ji bil hevdengiy, di alfabeyan de herwiha pirdeng j
peyda dibe.
Mebest ji pirdengiya herfan ew e ku heman herf bo diyarkirina du yan zdetir dengan t bikarann.
Di kurd de (xaseten di kurmanc de) pirdeng diyarde fenomeneke berbelav pir giring e. Bi
gotineke din, gelek ji herfn me bo diyarkirina du yan zdetir dengan tn nivsn.
Mirov dikare konsonantn kurd li gor yekdeng yan pirdengiya wan wiha parve bike:
Konsonantn yekdeng di kurmanciya git ya bi alfabeya latn de
-
B, C, D, F, G, J, M, N, Q, , V, Y
Ev herfn li jor di kurd de yekdeng in anku her yek ji wan ten bo diyarkirina dengek di nivsn kurd
de tn bikarann. Di peyv navn xwemal yn di kurd de cihgirt de ew herdem heman deng
didin.11
Konsonantn pirdeng di kurmanciya git 20 abi alfabeya latn de

-
, H, K, L, P, R, S, T, (W), X, Z
Ev herf di nivsna kurd de pirdeng in anku her yek ji bo diyarkirina du yan zdetir dengan tn
bikarann.
Piraniya pirdengn kurd du dudeng in anku her yek ji wan du dengan dide. L P T bi km sdeng
in, ihtimalen ardeng in j. Li vir em her yek ji wan bi kurtenasandinek li gel end nimneyan
pk bikin. Di nivsn me yn li ser herf-bi-herf de em berfirehtir behsa pirdengiya her yek ji wan
dikin:
3.1. R-ya dudeng12
11
L dibe ku di hin nav peyvn biyan de hin dengn din bidin, bo nimne, wek ku li jor hatiye behskirin, J di nav
John de deng [c] dide G j di nav George de heman deng [c] dide.
12
Bo nivseke me ya berfireh li ser R, binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/11/17/denge-r-varyant-uguherinen-wi/
20
Di nivsna kurd de R bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t bikarann: idand, req, qelew (hevber
ya alfabeya kurd-ereb) sist, nerm, zirav (hevber ya alfabeya kurd-ereb).
Di kurd de li destpka peyv ew bi jenna ziman li hevber pidyn jorn derdikeve: ziman endn
caran li pey hev bi pidyan dikeve:13
-
rast, rev, r, rind, ron, ruh, r
L li nav dawiya peyvan di kurd de di peydakirina R de ziman bi piran ne endn caran l ten
carek bi pidyan dikeve:14
-
agir, baran, mr, zrek
L hin caran li nav dawiya peyv j R idand ye, bo nimne:

-
bajar, er, kirn
Hin caran li nav dawiy R-ya idand bi du R-yan t nivsn, wek:

-
bajarr, err, kirrn
L bi piran bi R-yek t nivsn. Herwiha hjay gotin ye ku tev nivsna bi du R-yan j, ew nabin du
deng l her eyn deng dimnin. Loma nivsna bi R-yek yan du R-yan ti tesr li ktekirin nake:
-
ki-rn / ki-rrn (ne *kir-rn)
ba-ja-rek / ba-ja-rrek (ne *ba-jar-rek)
e-ran / e-rran (ne *er-ran)
Km caran ev deng duyem bi herfa t nivsn l bikaranna v herf di nivsn normal de km

peyda dibe, adeten ev deng j bi R-ya xwer t nivsn.
13
Di alfabeya dengnas ya navenetwey (IPA) de ev varyanta R bi nana [r] t diyarkirin. Mirov dikare li v der guh bide
v deng: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_trill.ogg
14
Di alfabeya dengnas ya navenetwey (IPA) de ev deng bi nana [] t diyarkirin. Mirov dikare li v der guh bide v
deng: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_tap.ogg
21
3.2. H-ya dudeng15

Herfa H di kurd de bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t nivsn. Bi piran ew beramber deng
y alfabeya ereb t bikarann:
-
heval, hildan, hirm
L ew herwiha bo diyarkirina deng hevber herfa ya alfabeya ereb j t bikarann:

-
heft, herf, tehl
Car-caran ev deng duyem bi herfa t nivsn l bikaranna v herf di nivsn normal de km

peyda dibe, adeten ev deng j bi H-ya xwer t nivsn.
Berevaj ku hin kes texmn dikin, ev deng ne ten di peyvn ji ereb de heye l herwiha di hin peyvn
kurd bi xwe de j peyda dibe. Rast e ku peyva herf ji ereb hatiye wergirtin l peyvn heft, tehl
gelekn din bi esl xwe kurd-ran ne dsa j ev deng t de peyda dibe.
Carinan j ev deng di devokan de di hin peyvan de bi H-ya normal e l carinan j bi H-ya Hesen
Hisn e. Wek mnak, ev peyv di kurmanciya rojhilat de H-ya wek heval in l di kurmanciya navend
de bi H-ya wek Hesen in:
-
hezar, het, hem, hir
3.3. S-ya dudeng16

Di nivsna kurd de herfa bo du dengn ji hev cuda t bikarann ku adeten ji yek re t gotin S-ya
zirav yan S-ya sade ya din j bi S-ya qelew t binavkirin. S-ya zirav yan sade hevber ya alfabeya
ereb ye bo nimne di van peyvan de heye:
-
ser, sv, sr
S-ya qelew hevdenga ya ereb ye. Ew bo nimne di van peyvan de peyda dibe:
15
Li v der em bi hrgil behsa H dengn w dikin: https://zimannas.wordpress.com/2015/10/29/dengen-h-dikurdi-de/

16
Bo nivseke me ya berfireh li ser S, binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/12/30/denge-s-peydabun-uguherina-wi/
22
sed, se(g), sal, sor
S ne ten di kurd de l di gelek zimann din de j ber vokaln pan (bo nimne a, o) qelew e
diibe ya ereb ber vokaln pn j (bo nimne , ) zirav e anku hevdenga ya alfabeya
ereb ye. L di kurd de dikare ber heman vokal j di hin peyvan de zirav di hinan de j qelew be:
-
ser (S+E, zirav, )
sed (S+E, qelew, )
Hjay gotin ye ku ti ji van peyvn me yn nimne ne ji ereb hatine wergirtin anku mesele li v
der qet ne ew e ku ev deng ji tesra ereb be.
3.4. X-ya dudeng17

Herfa X j di kurd de bo nivsna du dengn ji hev cuda t bikarann. Adeten X hevber herfa ya
alfabeya ereb [x] ya alfabeya dengnas ya navenetewey (IPA) ye. Ew deng bo nimne di van
peyvan de heye:
-
xal, xet, xr, xirab, xwe
L dengek din j bi X t nivsn hevber ya ereb [] ya IPAy ye bo nimne di van peyvan de

di kurd de peyda dibe:
-
axa (seroker), bax (baxe), oxir / wexer
Km caran ev deng duyem bi yan t nivsn l bikaranna van herfan di nivsn normal yn kurd
de km li kar e ev deng j adeten bi X-ya xwer t diyarkirin.
3.5. Z-ya dudeng

Herfa Z j di nivsna kurd de bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t bikarann. Yek ji van dengan Zya zirav / sade ye ku hevber ya ereb ye bo nimne di van peyvan de heye:
-
17
zan / zayn, zer, zr, ziman, zv, z
Bo zdetir agahiyan li ser X, binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/11/06/604/
23
Deng din j Z-ya qelew e ku nzk deng herfa ya ereb ye l di dev de ji ya ereb li pavetir peyda
dibe di dema derketina w de (berevaj ya ereb) ziman nakeve navbera didanan. Ev deng bo nimne di van
peyvan de di kurmanc de heye:
-
zann, zerf, zozan
Adeten Z-ya zirav li ber vokaln E, , , heye Z-ya qelew j ber vokaln A O peyda dibe. L wek
ku ji van nimneyn li jr diyar dibe, ev qeyd bend herdem ne li kar in:
-
zana / zayna bizin (Z-ya zirav)
ew zana ye (Z-ya qelew)
3.6. L-ya dudeng

Herfa L j di kurd de bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t bikarann. Di kurmanc de L bi piran
zirav yan sade ye ku hevber deng ya alfabeya kurd-ereb ye. Ev deng bo nimne di van
peyvan de peyda dibe:
-
lawik, lez, lzim, lstin, lome, lfik
L herfa L herwiha bo diyarkirina deng L-ya qelew j t bikarann ku di alfabeya kurd-ereb de

adeten bi herfa t nivsn. Ev deng di kurmanc de j bo nimne di van peyvan de heye:
-
silav, welat, sala 2016
Hin caran ev deng duyem bi du L-yan yan j bi t nivsn l adeten ew j bi L-ya xwer t diyarkirin.
Di gelek zimann din de j du varyantn wiha yn L hene l ziraviya yan qelewiya L di gelek zimanan
de li gor vokala li pey L ye: vokaln pn w zirav dikin vokaln pan j w qelew dikin. L di kurd
de ev qeyd bend herdem ne li kar e. Bo nimne, di peyva silav de j di peyva lazim de j li pey
L deng A heye l di silav de L qelew e di lazim de zirav e. Di peyva belem de L+E heye L
zirav e l di peyva lepik de dsa L+E heye l v car L qelew e.
24
Hjay gotin ye ku L-ya qelew di soran de ji kurmanc berbelavtir e li cih L-ya zirav ya kurmanc
gelek caran di soran de L-ya qelew heye loma di alfabeya kurd-ereb de herfeke taybet j re hatiye
dann.
3.7. W-ya dudeng

Li jortir, di bea li ser hevdengiy de me behs kiriye ku W bo diyarkirina deng [w] t nivsn. Bo
nimne:
-
war, welat, w, wir, w
L xaseten li pey X, W bo diyarkirina deng [u] j were nivsn:

-
xwarin [xuarin], xwe [xue], xw [xu], xwn [xun]
Carinan ew ji bil X li pey hin konsonantn din j bo diyarkirina heman deng [u] t bikarann, xaseten
di nivsna soran yan kurdiya bar ya bi alfabeya kurd-latn de. end nimne ji soran:
-
cwn [cun] = dijn, sixr, xeber
dwn [dun] = duh, duh, roja ber ro
gw [gu] = guh
nw [nu] = n
Yan kurdiya bar:

-
zwan [zuan] = ziman
3.8. -ya dudeng18

Di kurmanc zazak de herfa bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t bikarann. Yek ji wan -ya
bipif anku req (bi inglz aspirated) e. Mebest ji bipif ew e ku di dema derketina v deng de pifek
yan hilmeke xurt p re derdikeve. Ev deng bo nimne di van peyvan de peyda dibe:
18
NIvsareke me ya berfireh li ser : https://zimannas.wordpress.com/2015/07/10/denge-c-peydabun-u-guherina-wi2/
25
ar (4), i, end
Di soran, faris, tirk inglz de deng herdem wiha bipif anku req e (di erebiya standard de
nne).
L di kurmanc, zazak, ermen hin zimann din de -yeke din j heye. Ew bpif anku nerm e (bi
inglz unaspirated). Mebest ji bpif ew e ku li gel v -y ti pifeke an hilmeke xurt dernakeve. Ev
bo nimne di van peyvan de peyda dibe:
-
av, iya, em, rok
Hin peyv di kurmanc de hene ku hevnivs in ten bi van -yn xwe yn ji hev cuda ne:
-
eng (bi ya bipif / req): amreke muzk
eng (bi -ya bpif): beek ji dest mirovan
3.9. K-ya dudeng19

Di kurmanc zazak de herfa K bo diyarkirina du dengn ji hev cuda t bikarann. Yek ji wan K-ya
bipif anku req e. Ev deng K bo nimne di van peyvan de peyda dibe:
-
kar (, ol, uxl), ked, kurd, kr
Di soran, faris, ereb, tirk inglz de deng K li destpka peyvan herdem wiha bipif anku req e. L
di kurmanc, zazak, ermen hin zimann din de K-yeke din j heye. Ew K bpif anku nerm e. Ev K
bo nimne di van peyvan de peyda dibe:
-
kirin, kes, k, kurmanc
Hin peyv di kurmanc de hene ku hevnivs in ten bi dengn cuda yn K-yn xwe yn ji hev cuda
ne:
-
ka (bi K-ya bipif / req): li k ye?
19
Bo berfirehtir li ser K, binrin nivsara me: https://zimannas.wordpress.com/2015/12/17/denge-k-peydabun-uguherina-wi/
26
ka (bi K-ya bpif): giyay hikkir
3.10. P-ya pirdeng

Di kurmanc zazak de herfa P ne ten bo yek an du dengan l bo s heta ar dengn ji hev cuda j
t bikarann. Parvekirina serek li ser P-ya bipif (req) P-ya bpif e. L ji bil wan, parvekirineke din j
li ser P-ya zirav P-ya qelew e.
Di soran, faris, tirk inglz de deng P li destpka peyvan herdem wiha bipif anku req e (di erebiya
standard de P nne).
P-ya bpif bo nimne di van peyvan de heye:
-
pnc, pr, pvaz
Ev nimneyn me di heman dem de bi P-ya zirav in anku ev P-ya bpif ya zirav in.
L P-ya bpif dikare herwiha qelew j be, bo nimne:
-
pez, pazde(h), piling, parzn
Ev P-ya bpif ya zirav e.

Deng din y serek y herfa P, P-ya bipif anku req e. Ew bo nimne di van peyvan de heye:
-
parastin, pare/pere, perde, pare
P-ya bipif adeten di heman dem de j zirav e. P-ya bipif ya qelew yan qet di kurd de peyda nabe
yan j pir nadir e. Yek ji peyvn ku bi km di hin devokan de heye di heman dem de P-ya w bipif
e qelew e j ev e:
-
pind
L ji ber ku nimneyn P-ya bipif ya qelew km in yan qet peyda nabin, guman ji hebna ar
dengn cuda yn P hene. Anku bi km s dengn P hene l belk ar j hebin.
-
P-ya bpif zirav: pnc, pvaz
P-ya bpif qelew: pez, piling
P-ya bipif zirav: perde, parastin

27
(P-ya bipif qelew: pind)
P-ya bipif P-ya bpif hevber hev du dengn fonemk yn ji hev cuda wateguhor in. Anku eger
mirov wan dengan bi hev biguherne, di hin peyvan de wateya peyv j dikare biguhere:
-
par (P-ya bpif) = sala bor, sala y, sala ber sal
par (P-ya bipif) = pik, behr, be, irkat
3.11. T-ya pirdeng

Herfa T j di kurmanc zazak de ne ten bo yek an du dengan l bo s heta ar dengn ji hev cuda
j t bikarann. Parvekirina serek li ser T-ya bipif (req) T-ya bpif e. L ji bil wan, parvekirineke din
j li ser T-ya zirav T-ya qelew heye.
Di soran, faris, tirk inglz de deng T li destpka peyvan herdem wiha bipif anku req e (di ereb
de j li destpk herdem bipif e l li jrtir binrin bo T-ya bpif ya qelew).
T-ya bipif bo nimne di van peyvan de heye:
-
tarx, ten, te
Ev nimneyn me di heman dem de bi T-ya zirav in anku ev T-ya bipif ya zirav in.
T-ya zirav dikare herwiha bpif anku nerm j be:
-
tit, tr, t (dart), te, tu (kesa/ ku mirov behsa w dike)
L T-ya bpif bi piran qelew e:

-
tar, teng, ten, tirs, tov
T-ya bpif qelew hevber ya ziman ereb ye.

Ev her s dengn T berbelav in l ji bil wan bi km di peyvek de herwiha T-ya bipif ya qelew j
peyda dibe:
-
tep (ldana bi kefa destan)
L ji ber ku nimneyn T-ya bipif ya qelew km in, guman ji hebna w heye. L dsa j mirov dikare
dengn cuda yn herfa T di kurd de wiha rz bike:
28
T-ya bpif zirav: te, tit, tr, t
T-ya bpif qelew: teng, ten, tav
T-ya bipif zirav: ten, temae, te
(T-ya bipif qelew: tep)
T-ya bipif T-ya bpif hevber hev du dengn fonemk yn ji hev cuda wateguhor in. Anku eger
mirov wan dengan bi hev biguherne, di hin peyvan de wateya peyv j dikare biguhere:
-
ta (T-ya bpif): ben, dez, benik (inglz thread)
ta (T-ya bipif): tasar yan tagerm, heraret (inglz fever)
tam (T-ya bpif): j, lezet, team (inglz taste)
tam (T-ya bipif): temam, bi temam (inglz exact, exactly)
tu (T-ya bpif): kesa/ ku mirov j re diaxive (inglz you)
tu20 (T-ya bipif): h, u, qet, qetiyen (inglz no one, not any, not at all)
QELEWT
20
Hin caran wek ti t nivsn l tu ya bi maneya kesa/ ku j re t axiftin j (bi inglz you) dsa ew j di hin devokan
de bi away ti t gotin.
29
21, , , nana dengn bpif yn emfatk (qelew, bi inglz emphatic) in, wek di peyvn pez,
teng, sed, zann de. Herwiha j wek wan deng B-ya qelew e l ev ten di hin devokan de heye
(wek berdan di hin devokan de ku bi B-ya qelewkir ye).
Ev deng qelew str tn gotin l bpif in. Anku ew zdetir diibin P, T, ne , .
bi alfabeya ereb e, j ye. nzk ya ereb ye l ne fis e: ya kurd qelewkirina zeyna ()
ereb ye l ya ereb qelewkirina zala ( )ereb ye. Hevbera di ereb de peyda nabe ji ber ku ti
awayn P di erebiya standard de nnin. Li aliy din, hevbera ya ereb anku D-ya qelew () di kurd
de peyda nabe.22 Di peyvn ji ereb wergirt de ew dibe Z-ya normal, wek raz, remezan. L di aram
de bi berfireh heye.
Gelek peyv di kurd bi taybet di kurmanc de hene ku dengn , , , hene (nimne ji her
dengek li destpk, nvek dawiya peyv):
-
: iling, eee, re
: ed, mia
: eng, miirb/mirib, mi
: ivian, ben, be (bazdan, bezn, rev)
L dsa j ev deng di kurd de ne fonem in anku ne dengn wisan in ku maneya peyv ji dengn P, S,
T, Z yn zirav biguhernin. , K, P, T yn bpif ji yn bipif serbixwe ne ji ber ku guherandina, bo
nimne, K-ya bipif bi K-ya bpif dikare di hin peyvan de maneya w biguherne, wek ku me li jor
nimne j dane. L , , ne ji P, S, T serbixwe ne anku ne fonem in ji ber ku guherandina deng, bo
nimne bi T yan bi P di ti peyvn kurmanc de maneya w peyv naguherne. Mirov peyvn ed,
azde, eng, erf bi dengn ne qelew wek sed, pez, teng, zerf bibje, dibe ku bi piraniya
kurmancaxivan ecb pkenok be l dsa j maneya wan peyvan wek xwe dimne. Ji xwe hin peyv
hene ku li hin deveran qelew li hinan j zirav tn gotin, wek peyva penr.
L di kurmanc de fonem e, ne ten alofon e. Veguhastina bi Z dikare maneya peyv
biguherna: be bi Z-ya qelew (bazdan, rev, revn) l bez bi Z -ya zirav (duhn / rn bi le
li v der ji ber sebebn teknk wek hatiye nivsn. Heke mimkin bya, ew j wek , , bi P nuqteyek li
bin hatibya nivsn, d tir bya.
22 Tev ku ew deng di hin zimann din yn ran de heye (bo nimne di pety de ku di w ziman de wek t
nivsn.
21
30
heywnan)23. Herwiha baz (teyrek) ba di gotina badan de. Dsa peyva zana di hevoka
Ew kesek zana ye (bi ) ji heman peyv di hevoka zana bizin (Z) anku zayna bizin de cuda
ye. Di peyvn ran de hevber Z-ya zirav ya peyvn kurmanc bi piran di faris de j Z heye: zan
(zayn), zer, hezar ku bi faris zayden, zerd, hezar in. L bi piran dibe D: ana, ava ku bi
faris dana, damad24.
PBNKIRINA QELEWTIY
DI PEYVN XWEMAL DE
- S di peyvn xwemal de ber A/O herdem qelew e ber , , zirav e (sr, s, sr) ber E, I bi piran
zirav e (ser, sivik) l carinan j qelew e (sed, sim).
- T-ya bpif ber A/O herdem qelew e (tav, tov), ber , , zirav e (tr, t de, trik) ber E, I bi piran
zirav (te, tivir) l carinan j qelew e (tevir, tirs)
- P-ya bpif ber O herdem qelew e (poz), ber , , zirav e (pr, pr, png) l ber ber A, E, I bi piran
zirav e (par, pehn) l carinan j qelew e (parzn, pemb, pez)
- Z ber O herdem qelew e: zor, zom l ber A nepay ye: zann, zal (qelew) l zan (zirav), ber E,
, , herdem zirav e (zer, zrr, zv, z).
Dengn , , , di heman dem de di eyn ktey de li gel dengn P, S, T, Z yn zirav peyda nabin,
wan j qelew dikin: e, ne ez yan pe.
DI PEYVN ESIL-EWROP DE
, K, P, T di piraniya peyvn ewrop de bipif in anku dengn , , , didin:
Bi inglz fat, tirk i ya, ereb , , faris ,

Zava ya kurmanc damad ya faris (ku wek damat ketiye tirk j) ji hev gelek dr bin j, di esl xwe de ji
eyn reh ne. D bi kurmanc bi piran ji dawiya peyv dikeve (wek ba, b ku di faris de bad, bd in) M di
navbera vokalan de yan li dawiy li peyv vokalek dibe V (wek nav, gav ku bi faris nam, gam in).
23
24
31
: at, et (suhbeta bi rya Internet, ji inglz chat)25
: kompter, katarakt, kmya
: part, pols, pas
: tank, test, trn
L hin peyvn bpif j hene, wek tp (zirav) ton (qelew).
DI PEYVN ESIL-EREB DE
Di ereb de K T-yn bipif ( , ) -ya bpif qelew ( )hene. Ew di kurd de j wek K herdu T bi
piran wek xwe dimnin (heta heke hin dengn din yn peyv biguherin j):
-
kitb (ji ereb kitab), kilam (ji ereb kelam), mekteb
temam, tacir, mitercim
am, eam (ji ereb team), ema (ji ereb (ema)
L di papirtika -et de T dibe bpif: rezalet, heqqet, riwayet. -ya qelew hin caran j zirav dibe,
wej etar (ji ereb ear /)
D-ya qelew anku ( )ya ereb ku di kurd de peyda nabe - bi piran li destpk dibe (abit, eft),
wek din Z (raz, remezan). Z-ya qelew fis ( )dibe (wek: alim, melm).
Di ereb de dengn bpif yn zirav nnin. Herwiha , P di erebiya standard de bi ti awayan (bipif,
bpif, zirav, qelew) nnin.
S-ya qelew ( )dikare xwe bimne, bo nimne ibe, ebir, eb l hin caran dibe S-ya zirav, wek
siet. Hin caran j heta S-ya zirav ya ereb ( )di kurd de dibe , wek iamet, iamet. Sebeb
v ew e ku L-ya qelew (bo L-ya qelew li jrtir binre) S-y j qelew dike l ya ecb ew e ku L j di
van peyvan de di ereb de ne qelew e l di kurd de qelew bye. L bi piran S-ya zirav di peyvn
ereb de ziraviya xwe diparze, heta li ber A j ku adeten di peyvn kurd yn xwemal de A deng S
y ber xwe qelew dike. Bo nimne, Salim (ne *alim) ji ber ku di ereb de j bi S-ya zirav e l abir
ji ber ku di ereb de j bi ye.
25
Peyvn esil-ewrop yn bi di kurd de km in.
32
DI PEYVN JI TIRK JI FARIS DE

Di tirk faris de nnin tev ku di faris de hin peyvn ji ereb wergirt yn bi / tn nivsn
hene j. - heke qet hebin, ten alofonn S Z yn ber A/O tirk de herwiha ber I-ya bnuqte
hene.26
Peyvn ji tirk yan ji faris wergirt hing j b qelewt ne (sax ji tirk saz ji faris herdu bi S-ya
zirav) li cih ku di peyvn xwemal de (ber A/O) zerr ye ku ew bi dengn qelew bna (bide ber
sar, sah yn kurmanciya xwemal).
L
Di kurd de deng L-y hene ku yek bi L-ya zirav27 ya din j bi L-ya qelew28 t binavkirin. Di
alfabeya kurd-ereb de L-ya zirav wek L-ya qelew wek ( wek L-ya zirav l kumikek berjrkir li
ser) t nivsn. Di alfabeya kurd-latn de hin caran L-ya qelew bi du L-yan t nivsn l di rastiy de
ew ne du L ne. V dawiy, bi taybet di berhemn zimannas de bo diyarkirina deng L-ya qelew
tn bikarann. Di nimneyn li v der de em L-ya zirav bi nana L, l L-ya qelew j wek
binivsin.
L-ya zirav, bo nimne, di peyvn wek lazim, lerizn, livandin, lv, lome, ll de heye. Di kurmanc
de, ji bil destpk, ew herwiha li nav dawiya peyv j peyda dibe: bel, bilbil, dil, gul. Di kurmanc
de L-ya zirav hevber L-ya qelew gelek serdest e.
L di kurmanc de L-ya qelew j peyda dibe: ep, siav, weat, i anku xwazok, temah. Di peyva bi
L-ya zirav il (40) de di peyva bi L-ya qelew i (temah, xwazok) de mirov dikare cudahiya van
Di faris de peyva sed (100) wek / ed b nivsn j l dsa wek sed t gotin. L nivsna v peyva neereb bi v away nana w yek ye ku carek di faris de j ev deng hebye.
27
Mirov dikare li v der guh xwe bide deng L-ya zirav:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_lateral_approximant.ogg
28
L-ya qelew li v der t bihstin: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesalveolar_lateral_fricative.ogg
26
33
dengan ba bibne. Di zimann din de, bo nimne di inglz de L-ya qelew wek di peyva all (hem)
di ereb de j di peyva Ellah (Xwed) de peyda dibe.
Di kurmanc zazak de L-ya qelew roleke marjnal heye. L di soran, kurdiya bar hewram de
L-ya qelew roleke giring heye. Di soran de ew gelek caran cih L-ya zirav ya kurmanc digire. Bo
nimne:
-
kurmanc: bel, dil, gul, lal ( )
soran: be, di, gu, la ( )
L di soran de L-ya qelew ti caran li destpk peyda nabe. Berevaj w, di kurmanc de ew di hin
peyvan de heye, wek di peyva ep ya li jor day de. Di hin zimanan de dengn A/O li ber L-y, w
qelew dikin. L di kurmanc de ev diyarde nne. Bo nimne, peyvn law, lorik j bi L-ya zirav in.
L-ya qelew ne L-ya idand yan L-ya dubare ye. Bo nimne, peyva gule (fek, telqe) yan gelek di
dev gelek kurmancaxivan de wek gulle, gellek tn idandin. L ew dsa j ne L-ya qelew ya wek
ya di peyvn siav, sa, weat de ye.
R
Du cnn cuda yn R di ziman kurd de hene. Li destpk R herdem req, idand, qelew e. Li nav
yan dawiya peyv bi piran nerm, sist, zirav e. Di bna w de end caran li pey hev ziman bi ban
dev dikeve.29 Di peydabna R-ya nerm de ziman ten carek bi ban dev dikeve.
Di alfabeya kurd-ereb de R-ya nerm wek R-ya req j wek t nivsn. Alfabeya dengnas ya
navnetewey R-ya req bi nana [r] ya zirav wek [] diyar dike. Di alfabeya kurd-latn de herdu bi
R, r tn nivsn. L hin caran R-ya req bi du R-yan t diyarkirin, wek pirr, cerrik, bajarr, gerrandin,
err l ev bikarann km e ji bil peyva pirr (gelek) bo cudakirin ji peyva pir (rya di ser av
re). L nivsna bi du R-yan li destpk (wek rrast, rr) hema-hema qet nay bikarann tev ku di
hin zimanan de (bo nimne di ziman alban de) ev away bikarann j peyda dibe.
29
Mirov dikare li v der guhdariya R-ya idand yan qelew bike:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_trill.ogg
34
Di hin zimanan de bi taybet di transkrpsiyonn zimannas de, gelek caran R-ya nerm wek R, r
req j wek nivsn. Di nimneyn xwe yn li v der de j em wisa bikin daku cudahiya van
dengan ba b diyarkirin:
Di kurd de R li destpk herdem idand ye:
-
ast, ev, , ikb, oj, uh,
Li nava peyvn xwer R bi piran nerm e:

-
germ, erd, girtin
Herwiha li dawiy j R bi piran nerm e:

-
agir, ser, br, ger (eger, heke), ker (heywanek)
L hin caran li nav yan li dawiy j req e:

-
e, ce, ge (gen/geandin), ke (nebihz, guhgiran)
Di peyvn pkhat (hevedudan) yan bippirtik de R-ya destpka peyva xwer ya duyem bi piran t
parastin:
-
xem-evn
bi-eve, ne-eve
L di hin peyvn cihgirt de ew nerm dibe:

-
ro / evro (ne o / evo l ji /ev + o[j])
nvro/nro (ne nvo/no l ji nv+ o[j])
Berevaj L , di meseleya R kurmanc soran wek hev in. Anku di kurmanc de hevber
ya soran ye R-ya kurmanc hevber R-ya soran ye. Di herduyan de li destpk R herdem req e li
nav dawiy bi piran l ne herdem nerm e.
35
DIYARKIRINA DENGN CUDA

Gelek caran gazin ji alfabeya kurd-latn ya standard t kirin ku ew hem dengn kurd di xwe de
nahewne. Bo nimne, t gilkirin ku em ten K-yek yan T-yek dinivsin tev ku me du K heta ar
T-yn cuda hene.
L daxwazkern zdekirina herfan li alfabey ji br dikin ku zdekirina herfan heke xwandin piek
hsantir bike j, bi hsan rastnivsn dijwartir dike xeletiyn nivsn zde dike. Bo nimne, yek ji
daxwazkern dengbilind yn zdekirina herfan yan diyarkirina dengn , K, P, T yn cuda bi alkariya
apostrofan nivskar Ezz Cewo ye ku dixwaze em wan dengn bipif yn bpif ji hev cuda bikin30.
Di nivsn xwe de ew v cudakirin li ser nav rastnivsn rastgotina peyvn kurd diparze. L heke
mirov nivsn w bixwne, mirov dibne ku ew bi xwe bi berdewam wan xelet dinivse tev ku mirov
dikare w wek bikarnerek ne-sade y ziman kurd bihesibne j.
Bo nimne, li hin cihan ew apostrof () bo diyarkirina pifdariy bi kar tne l carinan j di heman
sernav nivsara xwe de apostrof wek nana bpifiy dixebitne. Bo nimne, sernav nivsareke w
L KA, D RAST LI KU MA? ye.31 L her kurmanczan dizane ku ka bi maneya de ka, hele, ca
bi K-ya bipif e, wek kurd, Kurdistan, kar l ku, k bi wateya li kjan cih bi K-ya bpif e, wek
kirin, km, kevir. L parzvana nivsna rast ya kurd bi xwe v xeletiy dike. Helbet v xeletiy
ne carek du caran dike. Sernav nivseke w ya din j AWIREK JI DERVA: PVAJOYN ROJHILATA
NAVN PIRSGIRKA KURD BI AV ZANYAR RS32. Anku di peyva kurd de apostrof wek
nana pifdariy bi kar tne ji ber ku kurd bi K-ya bipif e. L di heman dem de di peyva av de
apostrof wek nana bpifiy dinivse ji ber ku av bi -ya bpif e. Vca ku sernavn nivsaran
wiha bin, mirov bie nav nivsarn w, mirov ji xeletiyn hey nikare sereder bibe derkeve.
Her kes ku bi awireke hr zq li van hewldanan binre, d bibne ku ev ceribandin end end
sergj xeletiyan peyda dikin. Wek ku me di nivsara xwe ya bi sernav Gelo bi rast em hewcey
zdetir herfan in?33 de diyar kiriye, zdekirina herfan li alfabeya hey d tevlihev ziyaneke mezin
30
http://www.amidakurd.net/qunciknivis/pisgir%C3%AAk%C3%AAn_zim%C3%AAn_%C3%A7awa_div%C3%AA_%C3%A7
_areser_bibin Herwiha: http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA
31
http://www.amidakurd.net/qunciknivis/l%C3%AA_k_a_%C3%AAd%C3%AE_r_ast%C3%AE_li_k_u_ma
32
http://www.amidakurd.net/qunciknivis/awir_ek_ji_derva_p%C3%AAvajoy%C3%AAn_r_ojhilata_nav%C3%AEn_%C3%
BB_pirsgir%C3%AAka_k_urd%C3%AE_bi_%C3%A7_av%C3%AA_zanyar%C3%AA_r_%C3%BBs
33
http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33
36
bigihne nivsna bi ziman kurd xeletiyn nivsn gelek zde bike. Di ser re j, feyde menfeet
zdekirina wan herfan bi rast gelek km e. Di nivsn normal de kurmanczan bi hsan dikarin li gor
tekst kontekst peyv rast bixwnin rast fehm bikin. Imkana xeletfehmkirina di kontekst de di
rastiy yan qet nne yan li gel ten end peyvan heye ku mirov dikare bo rgirtina li xelettgihitin
bi hsan bibje ka mebest i ye. Tek nimneya ku algirn zdekirina herfan dikarin pk bikin ku
bi rast di hevok de dikare xelet were fehmkirin, gotina Tu ker ye ku dikare bi maneya tu
guhgiran/nebihz yan j Tu heywan bide. Girankirina bar ziman kurd bi endn herfn din j
ten bo rgirtina li ber xelettgihitina gotineke wiha ne di berjewendiya kurd kurdaxivan de ye.
Anku di nivsn normal de ji her tit batir e ku mirov dest ji van hewl ceribandinn bwec bxr
berde. L di ferhengan di kitbn dengnasiya kurd de mirov dikare heta dereceyek div j
ku dengn deqq yn peyvan bn diyarkirin. Bo nimne, div mirov diyar bike ku peyva teng bi Tya qelew bpif t gotin.
Mixabin heta niha ten di end ferhengan de tkon bo diyarkirina deng peyvan hatiye dan. Yek ji
wan ferhengan ya zimannas amerk-cih Michael L. Chyet ya kurmanc-inglz34 ye ya din j
ferhenga etmoloj ya ziman kurd (kurmanc soran) ya etmolog rs Ruslan abolov35 e. Ji bil
wan, herwiha Msa Anter rehmet j di ferhenga xwe ya kurd-tirk36 de cih daye cudakirina pifdar
bpifiy. L w ev cudah ten ji herfa K re kiriye: K-ya bpif wek K K-ya bipif j wek KH nivsiye.
L ti cudah li , P T yn bipif yn bpif nekiriye.
Chyet abolov du zimannasn mezin zrek in. Ew helbet ji dengnasiya zimanan ba fehm dikin.
Ew kar xwe bi sexbr dqet dikin. Mirov dikare texmn bike ku tit ew dinivsin rast durist e. Bi
piran wisa ye j: em maneyn peyvan, referansn wan, etmolojiya wan gelek ba pk dikin. L
mixabin di meseleya cudakirina dengn bipif bpif de ew gelek-gelek xeletiyan dikin.
Bo nimne, Chyet apostrof li gel K, P T wek nana pifdariy anku dengn bipif bi kar tne. L bi
re ew apostrof wek nana bpifiy dinivse! Heta heke mirov v bijartina seyr qebl bike j, ew dsa
j li gor van qeyd bendan peyvan xelet dinivse. Bo nimne, ew dinivse are l areser tev ku
herdu ji eyn reh ne hevdeng in. Bi heman away ep l eperast, epgir.
34
http://yalepress.yale.edu/yupbooks/book.asp?isbn=0300091524
: : [ 2 .] .:
, 20012010.
36
Msa Anter: Ferhenga Khurd-Tirk. Yeni Metbaa 1967.
35
37
Ew el (il, 40) el (kevir) wek hev dinivse li gel ku el ya bi maneya 40 bi -ya bipif el
bi wateya kevir bi -ya bpif e. Chyet p wek nana P-ya bipif dinivse l dsa j van gelek peyvn
din yn bi P-ya bipif bi P-ya bapostrof dinivse: peyam, peyale, peyman, peywend, peywir Ew
t wek nana T-ya bipif dinivse l dsa j van hin peyvn din yn bi P-ya bipif bi P-ya bapostrof
dinivse: taloq, tabr, taz/taziye, tepeser Li aliyek din, peyvn bpif (l qelew) bi xelet wek
teratin, teraz, tebax, teref dinivse.
abolov j di ferhenga xwe de hewl dide ku cudahiyn van dengan diyar bike. Ew herfa bo deng
-ya bpif bi kar tne, wek av, erm, em herfa j bo deng -ya bipif dixebitne, wek ar, i,
end. K, P T-ya b nan ew li cih K, P T-yn bpif dinivse bo diyarkirina pifdariy j ew
apostrofek dide ser K, P, T anku wan wek , dinivse. Heta w peyvn bi van herdu cnn
dengan ji hev cuda j kirine anku, bo nimne peyvn bi K ne di nav hev re l p hem peyyn
bi K pa j hem yn bi dane.
L wek Chyet, abolov j di ferhenga xwe de b hejmar xeletiyan di nivsna , K, P T-yn bipif
bpif de dike. Bo nimne, , K, P T di soran de li destpk herdem bipif in anku diviyab li gor
rastnivsna abolov ew bi , , hatibna nivsn. L w bi xwe hem peyvn soran bi , K, P
T nivsne. L hevbern wan yn kurmanc yn bipif bi piran bi , , nivsne. Di peyvn kurmanc
de j ew di nav de gelek peyvan bi K dinivse tev ku li gor rastnivsna w bijart diviyab bi bna:
kelek, kente, kereste, kerewiz (kerefs ya kurmanc nedaye)
Helbet xeletiyn ku van herdu ferhengvanan kirine ne ten hing kirine ku , K, P yan T li destpka
peyv heye. Bi taybet j hing ew xelet hatiye kirin gava ku , K, P yan T di nava peyv de be. Bo
nimne, li gor away nivsna xwe rast dinivse maker, mekteb, mekan. Li gor heman lojk,
diviyab mirov binivse makne, sekinn/sekinandin, ikayet/ikyat, ikil ji ber ku ew bi K-ya
bipif in Chyet di piraniya ferhenga xwe de K wek nana w deng bi kar aniye. L ev peyvn nimne
helbet bi sedan yn din j w bi xwe wek makne, sekinn/sekinandin, ikyat, ikil nivsne.
Carinan heta ji du peyvn hevreh (ji eyn reh) j ew carek K cara din j K dinivse. Bo
nimne,melek xelet dinivse (ya rast li gor nivsna w d melek bya) l li gor nivsna xwe rast
dinivse milyaket.
Xeletkirin ne ten bi jibrkirina apostrof mane. Gelek caran j apostrof li hin cihan heye ku
diviyab tine bya. Bo nimne, peyvn p, pk, pan diviyab li gor nivsna Chyet bijart
38
bapostrof bna ji ber ku P, K-yn wan bpif in. L ew bi xelet dinivse: p, pan/pan,
pk.
abolov j heman xeletiyan dike. Ew dinivse melek tev ku li gor nivsna w diviyab mele bya
l peyva melkemot (melek mewt, melek mirin) ya ji eyn reh li gor nivsna xwe rast wek
melemot dinivse. Peyvn hukim, hikmet li gor nivsna xwe rast wek uim, iumet dane
l peyva ji eyn reh mehkm wek mekum nivsiye tev ku li gor nivsna w div
meum/mekm bya. W herwiha k (li k, li kjan der) ya kurmanc ya bi K-ya bpif bi xelet
wek nivsiye l hevwateya w ya soran kw ya bipif bi xelet wek kw nivsiye, heku bpif
be.
Mebest bi ekerekirina kmasiyn van herdu ferhengvan zimannasn mezin ne galtekirina bi
xebata wan e. Dixwazim bi van nimneyan diyar bikim ku cudakirina van dengan rastnivsna wan
end dijwar e heta bo zimannasn haydar zrek j. Vca mirov d awa bikare v doz daxwaz
ji bikarnern sade yn ziman kurd bike ku piraniya wan rojek j bi resm ziman kurd li
xwandingehek nexwandiye.
Zdekirina hin herfn din j li alfabeya kurd d bi ti away xizmeta ziman me neke. Heta heke ew
r li ber xeletfehmkirina end peyvan bigire j, ew d nivsna bi kurd gelek dijwartir bike xeletiyn
nivsn yekcar zde bike.
L dsa j di ferhengn ayindey de div em hem away nivsna peyvn serek diyar bikin hem j
away gotina wan diyar bikin. awa ku inglz bo nimne dinivsin bear (hir) l w wek [br] dibjin
v rastiy di ferhengan de diyar dikin, wisa div di ferhengn kurd de j away gotina peyv b
diyarkirin. Bo nimne, peyva zivistan bi kurmanc bi Z, S T yn qelew t gotin. Loma mirov dikare
di ferhengan de li ber peyva zivistan, away gotina w [ivian] binivsin. Yan j dengn cuda yn
peyva pnc (P-ya bpif), perde (P-ya bipif) pez (P-ya qelew Z-ya qelew) wiha diyar bikin:
-
pnc [pnc]
perde [erde]
pez [ez]
L div ev away nivsn bo ferhengan bimne, ne di nivsn sade yn kitb, rojname malperan de
hebe daku xwandin nivsn dijwar nebe. L heke kesek nizane ka gelo P-ya peyva pez bipif e,
bpif e yan qelew e, ew diyar w zann ji ferhengan wergire. L 99 % ji kurmanczanan by ti nuqte
39
yan apostrofan j li ser w peyv, dizanin ku P-ya pez qelew e. Loma ew ne hewcey w nuqtey
ne xwandin nivsna w nabe ku li ber wan were dijwarkirin.
RJEYA HERFAN DI NIVSN KURMANC DE
Ev kurtevekolna li jr bi berhevkirina end nivsn kurmanc hejmartina herfn di wan de hatiye

kirin. Hem nivs li gel hev ji 52 705 herfan pk hatibn. Hem nann xalbendiy (nuqte, bhnok,
nana pirs yan gazkirin) j hatin avtin ber ku hejmara herfan b hejmartin.
Bo diyarkirina rjeya deqq bkmas ya her herf pdiv bi materyaleke ji bi milyonan herfan
pkhat heb. L bi texmna min ev materyal ji zdey 52 000 herfan j dikare wneyek nzk
rastiy bide daku em bizanin ka i herf di kurmanc de gelek i j km tn bikarann.
Li pey her herf p rjeya herf hatiye diyarkirin. Pit w hejmara herfan di materyala bikarnay
de hatiye dan. Di kevanokan de j yek yan end sebebn ku rjeya v herf zde dikin hatine
diyarkirin. Eger li ber herf nana pirsn (?) hatibe dann, ew diyar dike ku yan ti sebebek taybet
nne yan j nay zann.
Hin encam hiyarkirinn serek
40
1) Li gor v vekoln herfa her zde di kurmanc de e ye. L li gor materyaln cuda devokn
cuda, i belk bikare ji w zdetir j be.
2) Ne ecb e ku herfn her mie (yn ku zde peyda dibin) herfn vokal in: e, i, a, , , . L
rjeya u o di kurmanc de km e. Di materyala vekoln de girdeka ku (wek di hevoka ez
nizanim ku) wek ku hatiye nivsn. Eger ew wek ku hatibya nivsn, ihtimalen u d ji o
kmtir bya.
3) Di materyala vekoln de herfa r ya idand eger di nava yan li dawiya peyv be, bi du rr
hatiye nivsn, wek pirr, err. Eger bi r-yek hatibya nivsn, rjeya r-y d kmtir bya. Herwiha
nav kesek peyveke zde dubarekir di materyal de bi r bn. Loma belk r (di v materyal
de 5,2 %) bikeve jr rjeya d (4,6 %) b (4,5 %) l ne jrtir.
4) Di vekoln de n bi rjeya 9,4 % mietirn herfa bdeng (konsonant) e. Ihtimalen di ziman

nivsk de ev pirr nzk rastiy ye. L di ziman devk de rje bi awayek berav ji v kmtir e ji ber
ku N li dawiya peyv bi pirran nay gotin: bi nivsk waN kesaN l bi gotin wa kesa. Dsa di hin
devokan de li cih kitbN miN away kitb mi t gotin. Di hin devokan de j forma zafey ya
pirrjimar ne bi pagira -N l bi -T yan -D e: nivsk kitbN miN l bi devok kitbT
mi[N] yan kitbD mi[N].
HEM: rje 100 % - hejmara herfan 52 705 (sebebn ku rjeya v herf zde dikin)
e: 11,6 % - 6 121- (pagira lkeran li gel kes syem y yekjimar ew dikE / dibjE, diE Devokn
ku pagireke din li gel kes syem y yekjimar bi kar tnin ew dibj, ew dibjIT, ew dibjT di
wan de rjeya e ji kurmanciya nivsk ya standard hinek kmtir e belk rjeya e di wan
devokan de ji ya i kmtir be.)
i: 11,2 % - 5 916 (Daekn bi, di, ji, li, herwiha bi ya bi maneya heye: bideng)
n: 9,4 % - 4 971 (pagira lkeran li gel kesn pirrjimar: em dikiN, hn dikiN, ew dikiN; nana
neyniy Nakim, Neke; formn pirrjimar tn yn navdran: kitbaN, kitbN n)
41
a: 8,0 % - 4 207 (zafeya navdrn m: kitbA min, kitbA min [y]A sor, pagira navdrn
pirrjimar kitbAn)
: 5,2 % - 2 744: (pagira navdrn m yn tewand: w kitb, zafeya navdrn nr: heval
min, zafeya navdrn pirrjimar: kitbn min, daekn serbixwe j, p, t, nana dema b:
tu bik yan tu d/w/y bik)
r: 5,2 % - 2 740 (sebebek diyar nne, pgira lkera ra-, wek rabn, rakirin padaeka re
bi re, ji re, di re dikarin her yek ji wan rol dewrek t de hebe.)
d: 4,6 % - 2 407 (nana demn berdewam D-ikim / ne-D-ikir, daeka di)
b: 4,5 % - 2 395 (pgira lkeran Bi-kim, Bi-ke, , daek hokera bi)
: 4,2 % - 2 224 (pagira navdrn nr w kes, pagira lkeran li gel kes duyem y yekjimar tu
dibj)
k: 3,8 % - 1 998 (peyvika girder ku, peyvikn pirsn k, k, k, keng)
w: 3,3 % - 1 753 (cnavn syem ew, w, w, wan)
: 2,8 % - 1 464 (peyvika serbixwe , lkera bn formn w yn cuda yn serbixwe, wek

bm, neb, yn pvekir, wek kirib, nedabn)
y: 2,6 % - 1 381 (herfa kelijandin wek rojname-Y-, rojname-Y-a me, rojname-Y-n kurd,
herwiha peyvikn girder ya, y, yn peyva yan)
t: 2,6 % - 1 373 (di reh demn bor yn gelek lkern bingehn de heye: goT, haT, girT)
m: 2,3 % - 1 238 (pagira lkeran li gel kes yekem y yekjimar dikiM, nabjiM, neMe)
h: 2,3 % - 1 207 (peyvn bersivdan Hing, wiHa, peyvika hoker H, Hj, Hna)
42
l: 2,1 % - 1 084 (daeka li, l, girdera l)
j: 2,0 % - 1 079 (daeka ji, j)
v: 1,7 % - 893 (navdrn nander yn nzk ev, v, v, van)
s: 1,6 % - 846 (?)
x: 1,5 % - 787 (cnav xwe)
g: 1,3 % - 693 (gelek, germ, -geh)
u: 1,3 % - 692 (?)
z: 1,2 % - 612 (zann formn w yn cuda-cuda)
: 1,0 % - 522 (?)
o: 0,95 % - 503 (belk forma vokatv gelO, hevalO, hevalinO)
p: 0,73 % - 386 (pirr)
: 0,59 % - 308 (peyvikn pirsn i, end, ima, awa)
c: 0,33 % - 176 (car formn w yn cuda-cuda: car, vca)
q: 0,27 % - 143 (?)
f: 0,26 % - 138 (?)
43
DENGRZIYA KURD
Peyv ji kteyan (kiteyan, heceyan, bi inglz syllable) pk tn. Peyv dikare yekktey be, wek av,
duktey be wek bi-rin yan pirrktey be wek gi-han-di-b-y. Her pareyeka peyv, ya ku mirov
dikare
bhna
xwe
bide
ber
ku
pareya
din
ya
peyv
bibje,
kte
ye.
Mebest ji dengrziy birzkirina dengan di kteyan de ye. Nav dengrziy bi navnetewey

fonotaks yan fonotaktk e, bi away xwe y inglz phonotactics ji ynaniya kevn phn "
(deng) taktiks (birzkirin). Li gor qeyd bendn dengrziya her zimanek, birzkirina hin dengan
li pey hev mimkin e hin j ne mimkin e. Bo nimne, di kurd de s t dikarin li destpka peyv
hebin (str, stem, standin) l n d nikarin dest bi ti peyvek bikin (*ndr, *ndem, *ndandin
di v nivs de strka * nana w ye ku ew form nne yan ne mimkin e). L li dawiya yan nava peyv
hem st hem j nd dikarin hebin: mast, rast, ristin end, andin, bilind.
PEYDABNA DENGAN DI PEYVAN DE
Di dengrziya kurmanc de mimkin e ku her herfa di kurd de hey dest bi peyv bike: av, baran,
car, av/ar, deng, ez, var, fanos, gemar, her/Hesen, izn, ro, jaj, kes, lv /lep, mirov, nan, ode,
pnc/perde/pez, qirj, rev/, ser/sed, ev, te/tr/teng/tep, Urdin, t, van, wran, xet/xem, yar,
zirav/zann Bi nimneyn bi nana / hatiye diyarkirin ku dengn cuda yn bi eyn herf tn
44
nivsn hem ew deng dikarin li destpka peyv hebin. Ten herfa R li destpka peyv herdem
idand ye, ti caran li destpka peyv nerm nabe loma nana / li ber w hatiye dann.
Hem herfn kurd dikarin li dawiya peyv j cih xwe bigirin: bA, baB, baC, ma/, keD, dE, b,
maF, beG, reH/ruH, bI, k, kaJ, maK, maL, maM, naN, bO, geP, reQ, meR/beR, beS/,
goT//moT/, dU, b, aV, eW, reX/giX, eY, beZ (rn)/beZ (rev). Nana / diyar dike ku ew deng
di kurmanc de li dawiya peyv nne. Anku hem herfn me dikarin li dawiya peyv cih xwe bigirin
l hem deng nikarin. Dengn ku li dawiya peyv di kurmanc de ne mimkin in awayn bihilm anku
req (aspirated) yn ji van herfan in: , K, P, T. Dengn wan yn wek di peyvn ar, kar, perde, tr
de nikarin bikevin dawiya peyv l dengn wan yn wek av, kirin, pnc, te li dawiya peyv j
hene. Di kurmanc de herfa T du dengn din j hene, wek di peyva teng de (bhilm/unaspirated
qelew/emphatic) wek tep (bihilm/aspirated qelew/emphatic). Herfa P j dengek serbixwe y
bhilm qelew heye, wek di peyvn pez piling de. Ji van herdu herfan j dengn wan yn
qelew bhilm dikarin bikevin dawiya peyv l deng qelew bihilm (wek her deng bihilm) nikare
li dawiya peyv cih xwe bigire.
Anku dengrziya kurmanc, ji bil R-ya nerm, li destpk hem dengan qebl dike. Li dawiya peyv
j hem deng tn pejirandin, l adeten ji bil dengn bipif/ req (, K, P, T yn bipif/req). Rewa
nava peyvn xwer/sade (peyvn ku ne ji end peyvan pk hatine) j wek ya dawiya wan e anku
her deng ku li dawiy hebe dikare li nava peyv j hebe.
Wek ku li jor hat gotin, her deng kurd dikare li destpka peyv be. L di rastiy de hin deng li
destpk mie pirr in, hin j gelek km in. Her kes ku avek li ferhengeka kurmanc bigerne, d
bi hsan bibne ku, bo nimne, peyvn ku bi deng B yan D dest p dikin bi sedan yan bi hezaran in.
L peyvn ku, bo nimne, bi yan O dest p dikin ten end lib in (bi taybet eger mirov peyvn bi
yn ji ereb peyvn bi o yn ji zimann ewrop hat hesab neke.)
Heke mirov peyvn xwer bihejmre, mirov dikare bi awayek gelemper bibje ku di kurmanc de
peyv bi konsonantan (herfn bdeng) pirr dest p dikin bi vokalan (bideng) km dest p dikin. L
di nav konsonantan bi xwe j cudahiyeka gelek mezin heye: B, D pirr mie ne, K, M, N, P, Q, R, S, T,
X, Z tra xwe hene, C, , G, H, kmtir in, F, J, L, V, W, Y yekcar km in. Heri vokal in, a bi
rjey/nisb li destpka peyvan mie ye tev ku ne bi qas konsonantn mie be j. E li destpka end
cnavn berbelav (ez, em, ew) hebe j, wek din km e. j nadir e heke mirov peyvn pkhat yn
45
wek ro, ev, sal peyvn biyan j nehejmre. Ji bil end dengn gazkirin (of, oh, ox, of) o
ten di peyvn biyan de peyda dibe. wek peyveka serbixwe bi maneya herwiha heye (wek ez
tu) l wek din bi end peyvn biyan yan navn deveran ve sinorkir ye. Meseleya u y
aloz e: hin caran yek ji wan carinan j ya din t nivsn: Urdin/rdin, Ukrayna/krayna,
urdy/rdy. Bi heman away rastnivsn di meseleya i de j cih xwe negirtiye. Piraniya
peyvn ji ereb yn bi `i dest p dikin niha di kurmanciya nivsk de bi tn nivsn (zin, mthan,
htmal) l di rastiy de deng i zdetir li wan peyvan t tir hem nzk dengnasiya kurmanc
ye hem j nzk orijnaliya w deng ye.
Berevaj destpk, li dawiy peyv vokal di di kurd de mie ne. L ne di peyvn xwer de (av, bar,
heval) l di peyvn emand/tewand de (av, w bar, hevalA min) yan j di peyvn pkhat de (av,
hevalT). L dsa j i u li dawiya peyv nadir in: Di ziman nivsk de i ten di van peyvan de:
bi, i, di, ji, li, ti (li gel peyva mi ku forma devk ji cnav min e). U ten di van peyvan de li
dawiy ye: du, ku, tu (li gel u ya devok). O papirtika forma gazkirin ya nr ya kit e (hevalo!
kurro!) -ino, -no, -no j yn pirrhejmar in (hevalino, hevalno, hevalno!), wek din o j bi end
peyvn xwer ve sinordar e: bo, co, o, do, go, no, ro, xo ku ew j bi piran devok ne di zimann
nivsk de bi hin awayn din yn nivsn: do > duh/duh, go > got, ro > roj, xo > xwe.
PEYV JI KTEYAN PK TN
Her peyvek ji yek yan zdetir kteyan pk t. Eger peyvek wisa be ku mirov nikare di dema gotina
w de carek yan end caran bhna xwe vede, hinge peyv yekktey ye anku ji kteyek bi ten pk
hatiye. Bo nimne, peyvn av, ba, av, dest, e, stran yekkte ne ji ber ku mirov nikare di dema
gotina wan de bhna xwe vede. L peyvn wek ava, baran, av, dest, stranan duktey ne anku
her yek ji wan ji du kteyan pk hatiye ji ber ku di navbera gotina her yek ji wan de mirov di
carek bhna xwe vede: a-va, ba-ran, a-v, des-t, e-r, stra-nan. (- nana cih bhnvedan
ye anku ew tixb navbera du kteyan e.)
Di kurd de peyvn xwer bi piran eger ne hem yekktey yan duktey ne. Peyvn pirrktey (ji
yek yan du kteyan zdetir) peyvn pkhat ne anku ji end peyvn xwer yan j ji peyveka xwer
papirtikan (sufksan) hatine kirin: bo nimne serokkomar ji du peyvn serbixwe serok
46
komar yan j ivan revandin her yek ji peyveka serbixwe ivan / rev + papirtika - /-andin
pk hatiye. Li ber gelek zimann din, rjeya peyvn yekktey di kurd de mezin e anku gelek peyvn
xwer yekktey ne.
AVANIYA KTEYAN
awa ku peyv dikarin li gor kteyan bn parvekirin, wisa kte bi xwe j li gor taybetiyn xwe tn
dabekirin. Her kte dikare ji yek, du yan s bean pk b.
Navik
Di kurd de di her ktey de bi km vokalek (herfeka bideng) heye: a, e, , i, , o, u, . Ew bea

ktey, ya ku ji vokalek pk t, wek navik yan kakil t binavkirin. Bi navnetewey nav w
nucleus e. Di kurd gelek zimann din de kte dikare ten ji v navik j pk b. Di kurd de a, e,
, , ji xwe peyvn serbixwe ne j. L wek din j bo nimne di van peyvan de kteya pn ten ji
navik pk hatiye: a-v, e-r, -var, i-zin, -ro, o-de, u-md, -t. L li nav yan dawiy, ji bil end
istisnayan, vokal nikarin bi tena ser xwe kteyek pk bnin: i-di-a.
Di her ktey de bi km navik heye l herwiha hin ben din j dikarin hebin. Konsonantn ber navik
serik anku serkte ne (bi inglz onset). Konsonantn li pey navik j dvik anku dvkte ne
(bi inglz coda). Di peyva av ya yekktey de serik e, a navik e v dvik e.
Serik
Serik dikare ji yek, du yan heta s konsonantan pk b. Konsonantn kurd: b, c, , d, f, g, h, j, k, l, m,

n, p, q, r, s, , t, v, w, x, y, z. Her konsonanta kurd dikare bi xwe bi ten serik pk bne anku li ser
ktey be. ba, car, av/ar, dest, ferz, gul, hn, kaj, lez/lep, mal, nav, pnc/perde, rast/, ser/sal,
ev, te/tr/teng/tep, vn, war, xet/xem, yar, zer Nana bertirr / nimneyn bi eyn herf l bi
dengn cuda diyar dike.
47
end konsonant l ne hem dikarin li gel konsonanteka din j li destpk bin. Di peyvn xwemal
yn kurmanciya nivsk de de ten sp-, st-, k-, xw-. (sp, str, kestin, xw) dikarin serik pk bnin.
Heke em awayn devok j hesab bikin, hing herwiha bw-, cw-, gw-, jw-, kw-, mw-, nw-, sw-, tw-
(bwk=bk, cwn=cn/ctin, gwz=gz, jwj=jj, kwr=kr, mw=m, nw=n, swr, tw=t) dikarin
di serik de hebin l di kurmanc de li pey wan ten vokala dikare hebe, ne vokaln din. Di soran
de piraniya van komn konsonantan li destpk di ziman nivsk de j li kar in li gel ew na
konsonant+ ya kurmanc digirin: gwz=gz, nw=n Ji bil wan, di soran de dw- j dikare li
destpka peyv hebe: dwn (duh, duh, do, roja ber ro). L li aliyek din soran di peyvn
xwemal de st- ya di kurmanc de hey qebl nake (li jrtir binre).
Di peyvn ku v dawiy ji zimann ewrop deynkir de gelek komn din j mimkin in: bl-, br-, fl-, fr-,
gl-, gr-, kl-, kr-, pl-, pr-, sk-, sl-, st-, sw-, tr-: blanket, Brtanya, flora, Frensa, glas, gramer, klask, krz,
plan, skelet, slalom, statstk, Swd, traktor
Ji bil van, herwiha komeka s-konsonant j di peyvn xwemal yn kurmanc de heye di hin peyvn
ji zimann ewrop wergirt de j peyda dibe: STR-: stran, str, stratej. Herwiha SPR- j di end peyvn
ji
Ewropay
hat
de
heye:
sprey,
spring,
spr.
Heke serik ji komeka konsonantan pk b, konsonanta destpk di kurmanciya nivsk de peyvn

ji ewrop j p re dikare ten b, f, g, k, p, s yan t be (bi devok /yan soran herwiha c, j, m, n j
dibin.) Konsonanta dawiya serik ten dikare yek ji herdu dengn ruhn (liquid) l, r yan j deng nvvokal w be. Tek dengn ku dikarin bibin konsonantn navn yn serktey p, t ne.
Zimann cuda di qeblkirina komn konsonantan de di serktey de ji he cuda ne. Kurmanciya nivsk
di peyvn xwemal de ten sp-, st-, k- belk t- qebl dike. Inglz gelek komn din j yn
konsonantan gelekn din j dipejirne (bo nimne kn- wh- ku tn nivsn l wek n- w- tn
gotin), swd bo nimne tehemila komeka wek stj- dike (stjrna: str, bixwne sterna) rs j li
gel gelek komn din bo nimne koma vl- qebl dike (Vladmr).
Di zaravayn din yn kurd de di formn standard yn zimann crann kurd de (ereb, faris, tirk)
di peyvn xwemal de ti komn konsonantan li destpka peyv nayn qeblkirin. Loma str ya
kurmanc yan bi sivikkirina koma konsonantan yan j bi epentez (zdekirina herfan li peyv) bi
soran bye estre, kelhur hesare, lek asare, bi zazak astare, bi hewram esar bi faris
48
j star. Mesele ne ew e ku di kurmanc de peyv guherne, ji ber ku di zimann ran yn kevn de

wek kurmanc st- li destpka peyv heb: avestay str, pehlew starek, herwiha sanskrt
star, inglz star, latn stella
Helbet di faris ereb de vokaln kurt (e, i, u) nayn nivsn l dsa j ew tn gotin. Di kurdiya bi
alfabeya ereb j de i nay nivsn l dsa j t gotin. Bo nimne, bi soran krdn t nivsn l wek
kirdin t gotin, ne wek kridin, kiridin, kirdn
L di kurmanc de j komn konsonantan hatine sivikkirin. Bo nimne, em bi kurd dibjin bira bi

faris berader e l di esl peyv de di gelek zimann din de ne i ya kurd ne j e ya faris ya
kteya yekem heye: pehlew brader, avestay brater, sanskrt bhratar, rs brat, ynaniya
kevn phrater, latn frater, inglz brother
Bi heman away zimann ran yn niha bi giran ji komn konsonantan li destpka ktey hatine
rtkirin. Bo nimne, di farisiya hexameni de (nzk 2300 2600 sal ber niha) deng x- li
destpka peyv normal b (nimne: xep- xayethe- anku ev, ah) l ew deng di farisiya niha
de nemaye. Ihtimalen eyn deng di kurdiya w dem de j heb l niha nemaye.
Heta eger niha kurmanciya nivsk hin devokn kurmanc peyvn wek stran, str qebl bikin j,
di gelek devokan de ew bne sitran, sitrk yan j istiran/histran, istrk/histrk. Bi gotineka din,
di kurmanc de j nemana koma konsonantan li destpk li ser r ye t yan j dihat.
Di eyn dem de tendenseka din di kurd de cih xwe digire. Van saln dawiy bi sedan eger ne bi
hezaran peyvn ewrop ketine kurd ku t de li destpk komeka konsonantan heye (blond,
Brtanya, flora, Frensa, glas, gramer, klask, krz, plan, skelet, slav, statstk, stratej, sprey, Swd,
traktor)
Ber koma konsonantn hin ji van peyvan dihat sivikkirin, bi taybet ji ber ku ew bi rya zimann
wek faris, tirk ereb diketin kurd: plan > plan, glas > gelas, statstk > statstk, Swd > swe,
traktor > terektir
L d bi taybet kurdn ku yek yan end zimann ewrop dizanin van peyvan b sivikkirina koma
konsonantan dibjin. H z ye ku mirov pbniya encameka mitleq bike l ihtimalen hatina van
49
peyvn ewrop dengn wan dikarin r li ber tendensa din, anku sivikkirina koma konsonantan,
bigirin yan j away esl y peyvn wek str stran ji guhern biparzin.
Dvik
Konsonantn ku di ktey de dikevin pey navik, dvik anku dvkte ne. Berevaj navik l wek
serik, dvik j di ktey de ne zerr ye. Bo nimne di peyvn ba, di, m, xw de yan di kteya pn
ya her yek ji van peyvan de a-gir, we-lat, bi-har, d-man dvik nne.
Dvik di kurd de dikare ji yek yan du konsonantan pk b: giR, deST. Bi hin peyvn esil-biyan de
dvika s-konsonant -kst heye: tekst. Di peyva devok ya xwemal heyt (het) de j dvik ji s
konsonantan pk t eger mirov nv-vokala y j wek konsonant bihejmre.
Hem konsonantn kurd dikarin di kurmanc de bikevin dawiya ktey anku di dvik de peyda
bibin: baC, xa, daD, reF, beG, riH, kaJ, maK, maL/saL, eM, baN, reP, reQ, maR/meR, keS, ge,
meT/moT, eV, eW, reX/baX, ey, beZ (rn) / beZ (rev). Nimneyn wek mal/sal, rex/bax, bez/bez
du dengn cuda yn bi eyn herf tn nivsn diyar dike. L , k, p, t yn bihilm (req, aspirated),
nikarin di dvik de hebin ji ku ew ten li destpka peyvan dikarin peyda bibin.
Hin ji komn konsonantan yn di peyvn xwemal de di serktey de mimkin di dvktey de j

mimkin in: sp-, st-, k (hesp, rast, mek) l komn bi konsonant+w di dvik de nabin.
Li aliyek d, di dvik de gelek komn konsonantan mimkin in ku di serktey de peyda nabin. Bi

km ev komn konsonantan di kurd de li dawiya ktey peyda dibin: -nd (end), -st (rast), -rt (girt),
-ng (deng), -rd (kurd), -ft (keft), -xt (rext), -sk (misk), -k (mik), -t (mit), -sp (hesp), -rf (herf), -rb
(kerb), -wt (mewt), -yd (eyd), -lb (qelb), -lp (qelp), -rs (birs), -r (hir), -ld (cild), -rz (ferz), -mb
(duemb), -mp (kemp), -nc (kinc), -rc (xerc).
Hin ji van komn konsonantan di kurmanc de berbelav in, bo nimne nd, -st, -ng. Hin j km peyda
dibin: -ft, -rs. Hin j sivik bne: -rd (kurd > kur_manc, bir_in, bide ber soran birdin, zazak
berdene.) Hin j ten di peyvn esil-biyan de hene: -lb, -mp (hjay gotin ye ku berz di kurmanc
50
de peyveka deynkir ye, hevreha w ya kurmanc bil-ind e). Hin j hem esil-biyan ne hem j ten
di end peyvan de hene: -yd, -wt.
awa ku meyla sivikkirina koma konsonantan li destpka ktey heye, wisa li dawiya w j heye. Ya
balk ew e ku soran, zazak faris destpka ktey sivik kiriye, kurmanc dawiya w: faris bord,
mord, zazak berd, merd, soran bird, mird l kurmanc ew sivik kirine, D ji pey R avtiye: bir,
mir. L li aliyek din di soran kelhur de ji -st ya dawiy gelek caran ten -s ji -nd ya dawiy
ten -n dimne (dest > des, nalbend > nalben). Ev heman diyarde di kurmanc de j hebye: end >
en, bend > ben/benik.
CNN KTEYAN
Em di v tabloy de hem tpn kteyn kurmanc pk bikin. Creya ktey end zdetir li jor
be, wisa berbelavtir mietir e, iqas jrtir be j nadirtir e kmtir peyda dibe. C: konsonant, V:
vokal. Eger nimne di kevokan de be, t w maney ku kteyn wek w gelek km peyda dibin:
i.di.a. - diyar dike ku kteyn wek w li w cih nnin. 1./2.3. kte t w maney ka kteya wisa
dikare di kjan cihn peyv de peyda bibe. Hem cnn van kteyan dikarin li destpka peyv hebin.
L li nava yan dawiya peyv komn konsonantan bi piran parvey ser du kteyan dibin: ST ra-weSTan-din.
CNN
PEYVN NIMNE
KTEYAN
1. kte
2. kte
3. kte
CV
ma.l
ma.l
xwa.ri.na
CVC
ba
he.val
di.gir.tin
51
CVCC
dest
da.girt
da.ne.xist
CCV
sp
CCVC
str
e.vn
(i.di.a)
VC
av
sa.et/
ber.av37
VCC
ast
CCVCC
kest
CCCV
(stra.tej)
CCCVC
(stran)
CCCVCC
(strand)
CVCCC
(tekst, heyt) -
TESRA LERZ LI SER GUHERNA DENGAN

Gelo em ima dibjin dikujin l kutin anku di yek de J l di ya din de heye? Yan bo i nelzin
l nelstin yan di yek de Z di ya din de S heye? Ji ber i em dibjin heft l hevde anku di ya
37
Di nimneya saet de di nivsn de -et VC ye l di gotin de CVC ye. Di berav de bi nivsn ktekirin be-rav
e l bi gotin ji aliy peyvsaz etmolojiy ve ktekirin div ber-av be. Di nimneyn wek berav de ktekirin
dikare bi du awayan be, ber-av yan be-rav. L ktekirina li gor gotin (ber-av) saxlemtir e. Bo nimne, peyva
binavkirin li gor ktekirina nivsk bi-nav-ki-rin e l ew du maneyan dide: nav l kirin yan j kirin bin av. Eger
mirov w bi maneya kirin bin av bi kar bne, ew di gotin de wek bin-av-ki-rin t ktekirin div di nivsn de j
wisa b ktekirin.
52
yekem de F di ya duyem de V heye? Em dizanin ku peyva pezkv ji peyvn pez kv l

sebeb i ye ku di axiftina bilez de ew wek peskv t gotin? Di peyivna bilez de heta ez tm dibe
es-tm. Li aliyek din, qesd ya ereb di kurd de di dev xelk de dibe qezd isbat dibe izbat,
zbat.
Di dengnasiy de mebest ji lerz lerizna yan nelerizna perdeyn deng ye. Perdeyn deng38 hin
perde yan beten in ku li ser gewriy hene livandina wan alkariya kirina dengan dike. Cih
away dengn konsonantan eyn ne, bo nimne y dengn b, p yan g, k l di dema bna b
g de perdeyn deng dilerizin l di kirina p yan k de perde nayn lerizandin. Konsonantn
ku perdeyn deng dileriznin bi nav bilerz tn nasn. Konsonantn ku perdeyn deng naleriznin
j, blerz in.
Konsonantn bilerz yn kurd ev in: b, d, g, z, j, , v, c varyantn wan, bo nimne . Hevbern
wan yn blerz di kurd de ev in: p, t, k, s, , x, f, varyantn wan, bo nimne , , .
Tabloya blerz bilerzn kurd39
blerz
bilerz
40
Konsonantn bilerz yn blerz li pey hev li hev nakin. Di nav peyvn xwer de, mirov dikare gelek
nimneyan bide ku du konsonantn li pey hev herdu blerz in yan j herdu bilerz in. L mirov nikare
gelek nimneyn wisa bibne ku ji du konsonantn li pey hev bibne ku yek j blerz yek j bilerz
be. Bo nimne dest, heft, text hene ji ber ku T herfa ber w herdu blerz in. L di ziman me de
peyvn wek *dezt, *hevt, *tet yan desd, hefd, texd yan j peyvn din yn bi deng -zt, -vt, -t
yan -sd, -fd, -xd nnin yan j gelek km hene ji ber ku dengn lerza wan ne wek hev li hev nakin.
Konsonanta patir lerza ya ptir wek xwe l dike. Heke ya patir blerz be, bilerza ber xwe j dikeve
blerz yan j berevaj. Bo nimne, reh nimneya me ya jor -lz- wek di-lz-im, na-lz-in, bi-lz-e.
L di demn bor de T j li reh lker t zdekirin anku dibe -lz-t. L ji ber ku T blerz e, ew Z-ya
bilerz ya ber xwe, hing T-ya blerz Z-ya bilerz j blerz dike anku dike S. Loma lz+t lst. Bi
perdeyn deng: lvn deng, tln deng, bi inglz vocal folds yan vocal cords, tirk ses telleri, ereb
, faris , bi anatom plica vocalis.
39
Varyantn eyn herf nehatine rzkirin, bo nimne ji p, , ten p hatiye nivsn.
40
/ ( xeyn) wek di peyva "axa" (seroker) de.
38
53
heman away kuj (wek di-kuj-in, ne-kuj-e, na-kuj-) gava ku T ya reh dema bor l zde dibe,
hing: kuj+t kut ji ber ku J bilerz e ber T-ya blerz dibe -ya blerz.41
Ne ten konsonantn bilerz ber yn blerz dibin blerz. Bi heman away dengn blerz j ber yn
bilerz dibin bilerz: heft+deh hevde. Anku F-ya blerz ber D-ya bilerz dibe V-ya bilerz (T yan
dikeve yan dibe j dihele nav D). Bi heman away het+deh hejde anku -ya blerz ber D-ya
bilerz dibe J-ya bilerz.
Ev guhern ne ten di peyvn xwer de dibe. Peyva dest di hin ji van peyvan de wek des- maye
l di hinan de j bye dez-: desmal, despk l dezgeh, dezgir/dezgirt. Sebeb parastina S di
peyva despk de ew e ku P j wek S blerz e loma S naguhere. L S di peyvn dezgeh, dezgir de
bye Z anku bye bilerz ji ber ku G j bilerz e.
Tesra lerz li ser gelek peyvn ji ereb wergirt heye. Di ereb de tesra lerz li ser guherna dengan
nne. Di ereb de cotn blerz/bilerz bi qas kurd nnin. Bo nimne, di erebiya standard de k, , f
yn blerz hene l hevbern wan yn bilerz g, j, v nnin. Bi heman away b, c yn bilerz hene l
hevbern wan yn blerz p, nnin.
Peyva ereb ebs di kurd de bye efs yan eps. Ji ber ku S blerz e, w B-ya bilerz kiriye P
yan j F. Ber ku B bibe F, ew bye V, wek awa ku di gelek peyvn din de j di kurd de B bye V. Bide
ber kurd av, lv, bav/bab l faris ab, leb, baba.
Hevbern blerz bilerz yn kurd di erebiya standard de
blerz
bilerz
t
b
s
z
x
c
Loma di ereb de dengn bilerz blerz ji kurd zdetir hsantir dikevin pey hev. Loma peyvn wek
zebt, qesd, isbat, rizq di ereb de mimkin in l ew di kurd de bne bhemd mirov j dibin
zeft/zept, qezd, izbat, risq42.
41
Di esl van peyvan de dengn bilerz (z, j) hene ku ber T-ya blerz bne blerz (s, ), ne ji ber ketina T-ya blerz bne
bilerz. Ketina T-ya blerz blerzan nake bilerz. Bo nimne, di alstin, ristin yan soran firotin de pit ketina T-ya
blerz j dsa blerz (s, ) dimnin: di-als-in, na-rs-in, bi-firo-e).
42
Q j konsonanteke blerz e, di kurd de hevbera w ya bilerz nne.
54
Ji ber sebebn lerz, ji hin peyvn ji ereb hatine end form di kurd de peyda dibin. Hin ji van peyvan
efs, zeft formn wan yn cuda ne (eps, hevs, hebs, zebt, zept, zevt). L di wan de herdem
herfa dawiy wek xwe maye, ten herfa duyem-dawn anku ya ber ya dawiy guheriye.
Ev diyardeyeke git ye ya tesra lerz ye: herfa ptir hat li ber ya patir hat diguhere, ne berevaj.
L bi km nimneyek heye ku li gel v qeyda git li hev nake:
Peyva qed ( )di kurd de bi s awayan peyda dibe. Gelek kesn erebzan ji reh w peyv
haydar, w bi qas mimkin nzk esl w y ereb anku wek qesd dinivsin. Ev away dilsoz
rehnasiya w peyv be j, ji peyva di dev xelk de dr e. Awayek din y nivsna w peyv qezd e
ku zdetir wek away gotina w peyv li gor diyardeya git ya bilerzbna deng blerz ber
dengek bilerz e anku D-ya bilerz S-ya blerz diguherne dike Z.
L h j awayek din heye ku belk di nav xelk de ji herdu awayn behskir gelek berbelavtir e j. Ew
j qest e, wek di fraza ji qesta[n] de. Di w de ne D-ya bilerz ya dawiy S-ya blerz ya ber xwe
kiriye Z l S-ya blerz D-ya bilerz ya pit xwe kiriye T-ya bilerz. Guherandina bi v away di kurd de
awarte istisna ye.
Li aliyek din, berevaj tirk, di kurd de konsonantn bilerz li dawiya peyv bi otomatk nabin bilerz.
Bide ber kurd kitb, xtab, hebb l tirk kitap, hitap ji ereb kitab, xitab, habip, kurd reng l
tirk renk hwd. Di tirk de blerzbna li dawiya peyv di nivsn de j t diyarkirin (kitap = kitb
l kitab = kitb). Heman blerzbn di hin zimann din de j heye, bo nimne di alman rs de,
l di wan de blerzbn di nivsn de nay diyarkirin (bo nimne alman Tag = roj Tge = rojan
herdu bi G tn nivsn tev ku ya yekem wek tak t gotin.)
Ji nimneyn pezkv ez tm (bi gotina bilez peskv es-tm) yn li jor day diyar dibe ku
ev guherna deng di peyvn pkve heta di du peyvn ji hev cuda l li pey hev j dibe.
55
TESRA GUHERNA DENG LI SER NIVSN

Guherna lerz (anku bilerzbna blerzan yan blerzbna bilerzan) pirsgirkeke cid ya rastnivsn
bo me peyda dibe. arezayn ziman dizanin ku peyva kutin di rastiy de ji kuj+tin pk t l di
gotin de her kes w wek kutin dibje. Dezgeh helbet ji dest+geh t l ti kes w wisa nabje.
Pezkov/pezkv ez tm li gor rehn xwe rast hatine nivsn l em dizanin ku di kirdariy de
kurd wan bi lez wek peskov/peskv es-tm dibjin.
Anku away gotin reh gotin dij hev e. Pirsgirk j ev e: gelo em bi gotin yan j bi rehn peyv
bikin? Biv-nev, em near in ku yek ji herduyan bibijrin. Ne kurd ten, l gelek zimann din j
near in ku heman biryar bidin.
Di bijartina yek ji herdu alternatvan de, mirov dikare li end rbaz rnimayan bifikire: hsan,
beraqil, pratka zimann din, pratka hey ya nivsna ziman kurd.
Nivsna peyvn xwer

Di mijara hsaniy de, mirov dikare bi hsan bibje ku div ziman nivsn li ber kesn ne pisporn
zimannasiy j hsan be anku ziman nivsna bi w ne ten kar war zimannasan e. Hsan w r
dide ber mirov ku mirov peyvan bi qas mimkin be wek ku t gotin wisa binivse j. Ji ber ku hem
kurmanc dibjin kutin ti kes di pratk de nabje kujtin, nivsna peyv wek kutin ji kujtin
tir e heta heke li gor rehnasiy kujtin rasttir be j. Forma kujtin hem ziman nivsk ji ziman
gotin dr dike hem j biryardana w dike imtiyaza zimannasan qisekern sade yn ziman kurd
ji w bpar dike ji ber ku kesn ne zimannas by hnbn, nizanin ka sebeb i ye ku peyva kutin
ya di dev wan de div wek kujtin b guherandin.
Pratka gelek zimann din j wek ya kurd ye anku di peyvn xwer de rastnivsn li gor gotin ye, ne
li gor reh peyv ye. Di inglz de di demn niha bn de peyva thieve (dizn, diz kirin) peyva
leave (n; hitin) bi V ne. L di demn bor de, gava ku T dikeve pey peyva V dibe F: left (
leave + T). Lkera thieve (dizn) bi zdekirina deng T ( guherandina vokaln nava peyv) dibe
navdr anku dizn dibe diz. L ji ber ku T-ya blerz t dv V-ya bilerz, V dibe F anku thieve + T
56
theft. Anku di v mijar de inglz j wek kurd dike: ji rehnasiy zdetir nivsn xwe dispre away
gotin. Li gor v rbaz j, formn kurd yn kutin, lstin, axiftin rast in, ne kujtin, lztin, axivtin.
Mirov dikare heman tit bo rastnivsna ziman tirk j bibje. Di piraniya formn emand de peyva
bi maneya kitb ya kurd kitab- e, wek kitab (kitb), kitabn (ya/y/yn kitb), kitaba
(bo kitb). L dsa j forma xwer kitap e anku bi P tev ku em bi eseh dizanin ku li gor rehnasiy
div kitab bya ji ber ku ji ereb ye di ereb de P nne l di tirk de wek kitap t nivsn ji ber ku
dengnasiya tirk dengn blerz li dawiya peyv qebl nake rastnivsn j guh dide dengnasiy 43.
Anku tirk j wek kurd li gor di v mijar de dengnas wek bingeh rastnivsn bijartiye, ne rehnas.
Soran j wek kurmanc dike: na-kuj-im, de-kuj-in, bi-ku-je (nakujim, dikujin, bi-kuj-e) l kutin
(kutin), ne kujtin. Heri faris ye, w reh dema niha j li gor forma rader (mesder, infinitv) eyar
kiriye: koten (kutin) ne-m-koem, m-koend, biko (na-kuj-im, ew di-kuj-in, bi-kuj-e). L ya
giring, ne soran ne j faris v peyvn ti yn din j wek wan wek bi konsonanteke bilerz yeke
blerz li pey hev qebl nakin, bo nimne dengn -vt, -jt-, -zt- di wan de j ne mimkin in, wek ku di
kurmanc de j ne gengaz in.
Tev ku hin kes bi rik nat israr li ser formn wek lztin, kujtin, axivtin dikin j, dsa 1) hem kurd
wan wek lstin, kutin, axiftin44 dibjin, 2) kurd zimann din j li gor dengnasiy dinivsin, ne li
gor rehnasiy 3) ji xwe piraniya mezin ya hem kurdnivsan wan bi -st, -t, -ft dinivse (ne bi zt, -jt, -vt) loma div mirov j wisa bike.
Nivsna peyvn li pey hev peyvn pkve

Me li jor diyar kiriye ku mirov di axiftina bilez de gotina ez tm di rastiy de wek es-tm dibje.
Gelo div ku em di hevokn wiha de j li gor dengnasiy biin binivsim es tm madem ku me
meseleya lz+tin j kiriye lstin?
Heke em dsa rbaz rnimayn xwe bnin bra xwe, ew ev bn: hsan, beraqil, pratka zimann
din, pratka hey ya nivsna ziman kurd.
43
Di rastnivsna tirk de end peyvn ku v qeyda redkirina bilerzan li dawiya peyv qebl nakin hene, bo nimne ad
(nav) bo cudakirin ji at (hesp).
44
Yan j leystin, lehstin, axaftin dibjin l dsa j ne wek leyztin, lehztin, axavtin.
57
Ez tm ne bi temam wek lstin ye. Ten di axiftina bilez de ez tm dibe es-tm. L heke tu
ji kurmancaxivek ne arezay reh rn peyva lstin daxwaz bik ku peyva lstin hdka bibje,
ew end w hd bibje j, dsa d bibje ls-tin, ne lz-tin. Anku S di peyva lstin de cih xwe
girtiye d di Z qet di peyva lstin de nne. L di gotina ez tm de Z heye di axiftina hd de
mirov w dibje kesn ne pispor rehnas etmolojiya gotina ez tm j dikarin bi hsan ji te re
bibjin ku t de Z heye, ne S.
Pratka zimann din j wisa ye, anku heke mijar du peyvn li pey hev bin, tesra lerz ten li ser
dengkirina bilez heye, ne li ser dengkirina hdka ne li ser nivsn. Di inglz de di hevoka Let it
be (dev j berde, guh nediy) de, di axiftina bilez de T-ya blerz ya peyva it ji ber B-ya bilerz
dibe D-ya bilerz. Anku hevok wek let-id-be t gotin. L di axiftina hd di nivsn de tesr li nabe
anku mirov dsa j bi T dinivse. Di tirk de j mesele wisa ye, hevok kitap geldi (kitb hat) de di
rastiy de di axiftina bilez de ew dibe kitab-geldi anku P-ya blerz ji ber tesra G-ya bilerz dibe Bya bilerz. L di tirk de j di axiftina hd di nivsn de P t parastin.
Ji xwe di kurd de j pratk ev e: mirov nivsna peyvn li pey hev li gor bilerz yan blerziya peyva dv
wan naguherne. Bawer nakim ku dudil nelihevkirin di v mesel de hebe tev ku hin caran mirov
xeletiyn ji ber tesra lerz dibne l ew ne ji ber biryarek l ten bi at wisa t kirin.
Di mijara peyvn pkve (hevdan, hevedudan) anku peyvn ji du yan zdetir peyvn serbixwe
pkhat de mesele wek peyvn li pey hev e. Anku er mirov di axiftina bilez de dibje
peskov/peskv l di axiftina hd di nivsn de rehn peyvn tn parastin anku mirov dibje
dinivse pezkov/pezkv.
Zimann din j di v mesel de wek kurd dikin. Bo nimne, T-ya blerz di peyva inglz football di
axiftina bilez de wek D-ya bilerz t gotin ji ber ku B-ya pey w bilerz e. L di axiftina hd di nivsn
de T t parastin. Heman peyv bi away futbol di kurmanc de cih xwe girtiye tev ku di axiftina
bilez de di dev xelk de wek fudbol t gotin j. L kurd T di nivsn de parastiye.
Nivsna peyvn bipagir

58
Ji bil peyvn xwer, peyvn pkve peyvn li pey hev, di kurd de gelek peyv hene ku ji yek yan
end peyvn xwer yek yan end pagirn rziman (papirtik, pabendik, sufks) pk hatine. Bo
nimne, ev in jin peyvn wisan in: dezgir, dezgeh, desmal, des(t)pk. Ew hem ji peyva xwer
dest pk hatine l T j ketiye daku koma konsonantan bt sivikkirin. L herwiha, wek ku li jor hatiye
behskirin, di hin ji wan de ji ber G-ya bilerz S-ya blerz j bye Z-ya bilerz.
Di mijara peyvn wiha de rbazeke mitleq ya bijart nne. Hin peyv ji mj ve hene, di gel de bi away
di bin tesra lerz de guherand cih xwe girtine wisa ji dev xelk derbaz ziman nivsk bne.
Heta tkiliya wan ya bi peyva xwer ya bingehn ve j sist bye yan qet nemaye. Bo nimne, peyva
dezgeh bi end wateyan e ku yek j stand, mase, mze, dikana li ser textek dide ku tkiliya wan
bi peyva dest re yan nne, nemaye yan j gelek sist e. Mirov dikare heman tit bo peyva dezgir,
dezgirt (yar, kea nankir) bibje ku tkiliya w bi dest-girtin ve sist bye45. Wisa
Di peyvn wisa de, ku di nav gel de ji mj ve hebne bi away xwe y devk derbaz ziman nivsk
bne, tir e ku wisa bimne, anku wek dezgeh, dezgir, dezgirt. Wisa mirov dikare peyvn dezgir,
dezgirt yn bi maneya xwe ya taybet (yar, kea nankir) ji peyvn destgir, destgirt yn bi
wateya konkret (yn ku destan digirin yan destn wan hatine girtin) j cuda bike.
L di peyvn di ziman nivsk de kir yan bi rya ziman belavby de, batir e ku reh peyvn bn
parastin.
TESRA CIH DENG LI SER GUHERNA DENGAN

Di hin peyvan de dengek diyar heye l gava ku ew dikeve rex dengek din, ew dengek din diguhere.
Em dizanin ku di tirk gelek zimann din nav bajarek Istanbul e anku deng N t de heye. L di
kurd end zimann din de li cih w N, deng yan herfa M heye (Stembol li gel varyanta Stenbol).
Wek din j di kurd de M di gelek peyvan de li ber B heye l N ber B peyda nabe (yan j ten wek
varyanta M peyda dibe):
-
beramber (ne *beranber tev ku ser-an-ser, ne *ser-am-ber)
45
Li hin deveran, ihtimalen bo rgirtina li ber tkiliya S-ya blerz ya di esl peyv de G-ya bilerz ya pagir, ev peyv bi
metatez anku bi veguhastina cih dengan di peyv de bye dergist.
59
pxember (ne *pxenber)
duemb (li gel varyantn duem, duemb), ne *duenb
himbz (ne *hinbz)
himban (li gel varyanta hinban)
Sebeb guherna N bi M (bo nimne di peyva beramber de) ji w ye ku away gotina N M herdu
wek hev e (herdu dengn bvil ne) l cih wan cuda ye (M dulv ye, N pidy ye). L ji ber ku B j
dengek dulv ye anku cih w M-y eyn ye, di bin tesra B de cih N-y j ji pidyan t veguhastin
N ya di peyvan de li pey B j cih xwe diguherne dibe dulv anku wek encam dibe M. Ev diyarde
di peyvn hevedudan (pkhat) de j diyar dibe. Bo nimne, peyva jinbab / jinbav ji peyvn jin
bab / bav pk hatiye. L gava ku ew bi lez t gotin, mirov N-ya w ji ber tesra B-ya w wek M
dibihze anku dibe M: jimbab / jimbav.
TESRA AWAY DENG LI SER GUHERNA DENGAN

Ne ten cih deng l herwiha away deng j dikare bibe sebeb guherna deng. Bo nimne, dengn
H V ji aliy cihn derketina xwe ji hev dr in: V dengek lv-didan ye anku li piya dev t kirin
l H dengek qirrik ye anku li paiya dev durist dibe. L dsa j, bo nimne di navbera kurmanc
faris de ev deng di gelek peyvan de bi hev diguherin: di kurmanc de V di faris de H heye:
-
kurmanc: kulav, kov/kv,
faris: kolah, koh
Sebeb ku ev guhern mumkin e away van dengan e. Hem V hem j H ji aliy away deng xwe ve
xiokn nevizok in. Di guherna V bi H de yan H bi V de away deng her wek xwe maye, ten cih
kirina deng hatiye guherandin.
60
Tesra analojiy li ser ikl peyvan

Di zimannasiy de, bi taybet di dengnasiy de, mebest ji analojiy anku wekhevkirin ew e ku hin
peyvn bi maneya xwe yan j kar xwe wek hev, nzk hev dibin. Ev nzkbna wan hin caran dij
qeyd bendn git yn dengnas ye. Anku eger mirov li gor qeyd bendn git yn dengnas bie,
hing guhernn ku di wan bne nikarin li gor rbazn guherna dengan bn irovekirin yan j li gor
rbazn droka dengan awarte istisna ne.
Tesra analojiy li ser hejmaran

Yek ji peyvn di bin tesra analojiy de di kurd de guheriyay peyva het46 (8) e. Rast e ku ew di
lehceyn din j yn kurd de di hin zimann din j yn ran yn niha de het e. Bo nimne, bi
soran faris j ew peyv tam wek kurmanc het e. L di zimann kevn yn ran de herwiha j di
piraniya zimann din yn hindewrop de di peyv de H nne.
ziman
peyva bi maneya het
avestay
ete-
oset
es-t
yexnob
est
sanskrt
ete-
pety
eti
latn
octo
alman
acht
inglz
eight
swd
tta
ynan
okto
46
Bi kurmanciya navend herwiha forma heyt j li kar e.
61
ermen
ut
Wek ku t dtin, di van zimanan de H di peyva bi maneya 8 de nne. L gelo H ji k li peyva kurd
faris het peyda b?
Sebeb zdebna H li destpka peyva het analoj ye. Ji ber ku di peyva heft de H heye, ew herwiha
li peyva het j zde bye.47
L analoj titek nepay anku avernekir ye. Ew herdem peyda nabe. Bo nimne, di ynan de di
peyva hpta (heft) de H heye l dsa j ew li peyva okto (het) zde nebye.
Hejmareke din j ya kurd, ku di bin tesra analojiy de guheriyay neh (9) ya kurmanc ye. Ji aliy
dengn xwe ve ew ji hevwateyn xwe yn lehceyn din yn kurd zimann din yn ran
hindiewrop pir cuda ye.
ziman
peyva bi maneya neh, 9
zazak
new
soran
no
faris
noh
avestay
neve-
sanskrt
neven
latn
novem
alman
neun
inglz
nine
swd
nio
ynan
ennea
ermen
inn
47
Di kurmanciya navend de hem peyva het, heyt hem j peyva heft bi H-ya wek di nav Hesen yan Hisn de
ne. Di kurmanciya rojhilat de ten heft bi w H-y ye l het bi H-ya wek heval e.
62
Wek ku t dtin, H ya li dawiya neh ya kurmanc, di piraniya zimann din de di w peyv de peyda
nabe. L gava ku em peyva neh bidin ber hejmara pey w anku peyva deh, em dibnin ku ew herdu
peyv pir nzk hev bne. Anku tesra hejmara deh li ser ikl peyva deh heye.
Ji nimneyn me het neh end titan derbar analojiy diyar dibin ku em dikarin wiha rz bikin:
-
Guherna ji ber analojiy dikare li destpk, nav yan dawiya peyv peyda bibe:
o *et het
o *new neh
o *noh neh
Tesr dikare li peyva d peyva tesrker be (pvero anku progresv) yan j li peyva ber w be
(pavero anku regresv):
o tesra peyva heft li ser peyva het (pvero)
o tesra peyva deh li ser peyva neh (pavero)
Analoj dikare peyda bibe l illeh peyda nabe

o tesra peyva heft ya kurd li ser peyva het ya kurd bye
o tesra peyva hpta ya ynan li ser peyva okto ya eyn ziman nebye
Tesra analojiy li ser daekan

Pdaekn bingehn yn kurmanc bi, di, ji, li pir diibin hev:
-
di her yek ji wan de du herf yan deng hene
li dawiya her yek ji wan deng i peyda dibe
Di soran de li cih i ya kurmanc e di van daekan de heye. L dsa j ew heman deng di hemyan
de dubare dibe48:
-
48
be, de, le
Di soran de *je (hevwateya ji ya kurmanc) peyda nabe herwiha de (di) j ten di soraniya Mukriyan de
heye, ew di soraniya Silmaniy de ku tesreke mezin li ser soraniya nivsk heye peyda nabe. Loma mirov di nivsn
soran de ji van her ar daekan axlebe ten be, le dibne. Li cih ji ya kurmanc, di soran de pdaeka le li gel
padaeka -ewe t bikarann: le ma-ewe (ji mal, ji mal ve).
63
Formn serbixwe (yn ku navdr li pey nnin) yn van daekn kurmanc soran j dsa pir diibin
hev. Bi kurmanc:
-
j, l, p, t
L eger em li etmoloj tarxa van daekn kurmanc soran binrin, em bibnin ku di esl xwe
de ev daek ne wiha mna hev bn.49
kurmanc
bi50
di
ji
li
soran
be
de51
le
hewram
we
ce
ne
faris
ba, be/b
der, ender
ez
pehlew
ped
ender
ez
hexameni
peti
ender52
he
ena
avestay
peiti-
he53
-54
Dema ku mirov van daekn kurd (di nimneyn me de kurmanc, soran hewram55) dide ber
hevrehn wan yn bi zimann din yn ran, mirov dibne ku di kurd de ew pirr diibin hev: ten
deng destpk cuda ye. L gava ku mirov li heman peyvan bi zimann din yn ran dinre, mirov
dibne ku ew bi dengn xwe ne wisa nzk hev in. Guherna van peyvan nzkbna wan di kurd de
49
Eger malik vala be, axlebe ji w ye ku hevreha v daeka kurd di w ziman yan w zaravay de nehatiye qeydkirin yan
j bi km haya min j nne.

50
Hjay gotin ye ku hevwateya bi ya kurmanc di inglz de by (bixwne: bay) l ji aliy etmolojiy ve ew ne ji eyn
reh ne. Mirov dikare etmolojiya bi ya kurd ten heta raniya kevn bigihne, ji w drtir etmolojiya peyv ne diyar e.
Di makeziman proto-hindewrop de li cih pdaekn niha, haln navdran dihatin bikarann anku dawiya
navdran bi awayn cuda dihat emandin/tewandin (wek tirkiya niha). Loma piraniya pdaekn niha yn zimann
hindewrop bo nimne di navbera kurd inglz yan kurd rs de ne ji eyn reh ne.
51
Ten bi soraniya mukriyan, di soraniya silman de peyda nabe.
52
Di heman dem de hevreha hindir, hundir ya kurmanciya navend ye j ku di kurmanciya rojhilat de peyda nabe.
53
Bi maneya li pey, li dv.
54
Tev ku ev daek di avestay de nay dtin j, ew dsa j gelek kevn e berevaj hin daekn din yn kurd hevrehn
w di gelek zimann din j yn hindewrop de t dtin. Bi gelek zimanan ew bi forma in (bo nimne latn inglz)
yan j en e (wek mnak bi ynan).
55
Nimne ji zazak li v der nehatine rzkirin ji ber ku zazak li cih pdaekn kurmanc axlebe padaekan bi kar
tne. Li gor qenaeta min, ev ji tesra ermen ye v dawiy j ev tendens li ber tesra tirk hatiye xurtkirin.
64
li gor qeyd bendn git yn dengnasiy ne mimkin e ku werin irovekirin. Bo nimne, di ti peyvn
din de ender nabe di. Guherna van daekan qalibgirtina wan ya niha di kurd de ten bi
alkariya analojiy gengaz pkan e anku mimkin e. Bi, di, ji, li nzk hev bne ji ber ku ew ji aliy
rziman ve bi heman erk wezfey radibin (hem daek in hem tn piya navdran) tev ku
maneya wan ji hev cuda ye j.
L pdaeka bo (ji bo, ji bona, ji boy) wisa neguheriye. Wek ku li jor j hatiye gotin, analoj titek
nepay ye: dikare biqewime l dibe ku nebe j. Yek ji sebebn serek ku ima deng O di pdaeka
bo de wek di padaekn din de nebye i (di soran de j nebye e) ihtimalen ew e ku hing
ew d bi pdaeka bi re bbya yek. Kurd xwastiye r li ber v yekbna du daekan bigire. L li
aliyek din, hevrehn daekn faris ba (p re) be/b (bi) j herdu di kurd de bne yek (bi kurmanc
bi, bi soran be).
Sebebek din j dikare ew be ku bo di rastiy de di kurd de ne bi qas bi, di, ji, li pdaekeke serek
bingehn e. Di kurmanciya navend rojavay de ew wek daekeke bi ser xwe nay xebitandin.
Ew di van komdevokan de herdem bi ji re ye: ji bo (li gel alternatvn devok ji bona, ji boy, ji boy).
Di kurmanciya rojhilat de herwiha di soran de j bo bi tena ser xwe li na ji bo ya kurmanciya
navend herwiha bi maneya j re, ji re ya kurmanciya navend j li kar e. L wisa diyar e ku di
soran de j bi km di hin devokan de demek ew bi forma le bo j hebye ji ber ku di soraniya
Hewlr de w ikl lo (kurtkirina le bo) wergirtiye. Di hin devokn kurmanc de j ji bo wek
jo t kurtkirin.56
Ne hind pdaekan be j, tesra analojiy di kurd de herwiha li ser padaekan j diyar e. Di
kurmanciya nivsk de ev her s padaek serdest in:57
56
de (wek t de, di de)
re (wek t re, di re, p re, bi re, j re, ji re)
ve (wek p ve, di ve, j ve, ji ve, di ve58)
Jo bo nimne di nav era onikiyan de ku ser bi era Sindiyan e li Zaxoy dijn li kar e. L zdetir ev form ji dev
prejin premrn wan t bihstin - di dev xortan de bo, ya li derdor berbelavtir, serdest e.
57
Berevaj kurmanciya nivsk, di piraniya devokan de formn da, ra, ve serdest in. Di hin devokan de j li cih ve
forma va heye. L di rewa devokan de j dsa yan her s yan j bi km du ji van daekan bi du awayan wek hev in: di
her yek de du deng hene di hemyan de yan j di du ji wan de a li dawiya peyv heye.
58
Ji bil kurmanciya rojhilat, di devokn din yn kurmanc de t ve, di ve yan nadir e yan j hema qet peyda nabe.
65
Wek ku t dtin, v car j ew bi du awayan wek hev in:

-
di her yek ji wan de ten du deng/herf hene
li dawiya hemyan deng e heye
L gava ku mirov li tarxa van padaekan dinre, mirov dibne ku her yek ji wan ji peyveke cuda
hatiye nzk hev bne:59
kurmanc
de / da
re / ra
ve / va
soran
da / -a
ra60
-ewe
faris
der61, ender
ra62
pehlew
ender
ray63
hexameni
ender
radi64
epe
avestay
epe
Em bi zelal dibnin ku padaekn me ji ikln cuda dr hev hatine nzk bne heta ku dawiy
ferqkirina wan ten bi xra dengek / herfek ye. Bi kurt: tesr kargeriya analojiy li v der j diyar
e.
Analoj di hoker cnavan de

Tesra analojiy di kurd de herwiha li ser birrn din j yn peyvan heye. L armanca v nivs ne ew
e ku tesra analojiy ya li ser her peyva kurd diyar bike. Hedef ten ew e ku em bi nimneyan diyar
bikin ku ev diyarde fenomen j heye di kurd de xurt e j. Bi v mebest em end nimneyan ji
hoker (adverbs) cnavan (pronouns) j rz bikin.
59
Eger malik vala be, bi ihtimaleke mezin hevreha v peyva kurmanc di w ziman de nehatiye qeydkirin. Bi ihtimaleke
biktir mimkin e ku ew hatibe qeydkirin l haya min j tine be.

60
Di soraniya mukriyan de heye, di ya Silmaniy de peyda nabe yan nadir e.
61
Di faris de ne padaek e l pdaek e (wek di ya kurmanc yan de ya soraniya mukriyan).
62
Wezfe maneya v padaek ji ya kurd cuda ye l esl peyv eyn ye.
63
Di pehlew de ray maneya j re, ji bo, bo dide. Bide ber era (bo, ji bo, j re) ya kurdiya bar.
64
Maneya radi di hexameni de ji ber, ji bo, seba, sera, ji sebeb ku ye.
66
Di nav cnavn kes de, di desteya cnavn emand de te, me, we diibin hev:
-
di her yek ji wan de du deng / herf hene
li dawiya wan hemyan e heye
Herwiha di cnavn destnankirin de (ev, ew) formn wan yn emand de (v / w, v / w, van

/ wan) de paralel hevhliyeke berav heye. Mirov dikare van j bi analojiy rave bike.
Di nav hokern kurd de hin peyvn dijwate (antonym) ten bi alkariya cudahiya dengek ji hev tn
ferqkirin:
-
p / pa
jr / jor
Ev hoker cnav j ne herdem wiha wek hev bn. L bi hukm analojiy ew nzk hev hatine kirin.
Heta mimkin e ku mirov di nav navdran de j li tesra analojiy bigere. Ten wek ceribandinek bo
lfikirn, mirov dikare v cot peyvan pk bike:
-
bin / ban
67
KONSONANT
68
B sekn-dulv-bilerz
Di dengnasiya kurd de B / b dengek e konsonant e ku nav w y dengnas sekn-dulv-bilerz e.

Mebest ji sekn ew e ku di derxistina w de lv p bi temam girt ne pa tn vekirin. Mebest ji
dulv ew e ku ku cih derxistina v deng bi herdu lvan e: lva jorn lva jrn di dema
peydabna v deng de bi hev dikevin. Merem ji bilerziy j ew e ku di dema peydabna v deng de
perdeyn deng dilerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-latn de di piraniya zimann bi alfabeya latn dinivsin de bi away
B (gir) b (hr) t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ew wek [b] t nankirin. Di
alfabeya kurd-ereb de ew wek t diyarkirin. Bi alfabeya kurd-krl ew wek (gir) (hr) dihat
nivsn.
Mirov li v der dikare guh bide v deng:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_bilabial_plosive.ogg
B lzimn w
B herf dengek serbixwe ye. Veguhastina w bi herfeke din dikare maneya peyv biguherne:
-
ban / pan
ban / man
ban / van
ban / wan
ban / dan
ban / gan
ben / fen
L dsa j B li gel herfn P, M, W, V, F, G, D nzk e. Anku ew deng bi yek yan end awayan ji hev cuda
bin j, dsa bi gelek awayan wek hev in. Wekheviya B, P, M W dengn dulv (bilabial) ne anku di
69
derxistina wan de herdu lv tn bikarann. ji hind ye ku ew herdu dengn girtek in anku di gotina
wan dengan de lv dikevin ser hev ji hev vedibin. F V j nzk wan in: di derxistina wan de j lvek
t bikarann l ew lv anku lva jrn ne bi lva jorn dikeve l bi didann jorn dikevin. Loma F V
dengn lv-didan (labiodental) ne.
Di tabloya li jr de herfn D G j bi reng n hatine diyarkirin. Cih derxistina wan ne lv yan lv
didan in l D dengek pidy ye anku ziman bi pidyan dikeve gava ku mirov dibje D. G j padev
ye anku di dema gotina deng G de, ziman li paiya dev ye. L dsa j B D carinan bi hev diguherin.
Sebeb v ne cih dengan l away dengan e: hem di derxistina B/P hem j ya G D de hewa t
girtin pa t berdan loma em nav girtek li van dengan dikin.
B (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
GIRTEK
-
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
70
Giringiya lzimiya dengan di veguherna wan de

Dengn nzk hev yan pirr wek hev, dikarin gelek caran bi hev biguherin. Bo fehmkirina sebebn
guherna dengan, naskirina wekheviyn wan giring e. Heri dengn dr hev ne wek hev in, mirov
dikare bibje ku teqrben ti caran ew bi hev naguherin. Loma hsan e ku mirov veguherna B P yan
B W peyda bike. L gelek zehmet e ku mirov nimneyn veguherna bo nimne B yan B
X peyda bike.
Cudahiya B li gel dengn lzim

Wek ku ji tabloya me diyar e, B lzim P, M, W, F, V, D G ye. L dsa j ev hem dengn ji hev cuda
ne. L gelo cudahiyn wan i ne?
Deng dikarin yan ji aliy cih derketina xwe ve yan ji away derketina xwe ve yan j hem cih hem
j away derxistina xwe ji hev cuda bin. Bo nimne, B D ji aliy cih derketina xwe ve ji hev cuda
ne: B bi herdu lvan, D bi ldana ziman li pidyan t kirin. B M ji aliy cih derketina xwe ve
wek hev in l ji aliy away xwe ve ji hev cuda ne. Heri B ne, ew hem ji aliy cih xwe hem j
ji aliy away derketina xwe ve ji hev cuda ne.
D G ji aliy cih derxistina xwe ve ji B cuda ne: B dengek du-lv ye l D dengek pidy ye anku
ziman bi pidyan dikeve. G j dengek padev ye anku ziman di dema gotina w de li paiya dev
ye.
B M ji aliy cih derxistina xwe ve wek hev in anku herdu bi danna du lvan li ser hev vekirina
wan ji hev tn kirin. Cudahiya wan ew e ku di derxistina deng M de hewa di poz (difin, bvil,
kepiy) re j derdikeve loma ew dengek bvil, poz, difin, kep ye. Di derxistina deng B de hewa
di poz re dernakeve.
Li gel B nzktirn deng P ye. Ew hem ji aliy cih derketina xwe ve hem j ji hla away derketina
xwe ve wek hev in:
-
cih derketina B P: herdu lv (du-lv)
away derketina B P: girtina herdu lvan bi temam pa vekirina wan (girtek)
71
L tev wekheviya cih away derketina xwe j, dsa B P dengn ji hev cuda serbixwe ne.
Cudahiya wan ew e ku B dengek bilerz e P dengek blerz e. Dengn bilerz ew in ku di dema
derketina wan de perdeya deng di gewriy de dilerize l di derketina dengn blerz de perdeya
deng nalerize.
Cudahiyeke din ya B P ew e ku di kurd de s yan heta ar varyantn P hene l B di kurmanciya
git de xwed ten varyantek ye. Ten di end devokn berteng de du varyantn cuda yn B
peyda dibin. P di kurd de nana du foneman anku du dengn serbixwe ye l B ten fonemek e.
Mirov dikare P-yn kurmanc zazak (l ne soran, kelhur, hewram faris) li gor pifdariy
(aspirasyon, inglz: aspiration) parve bike: 1) P-ya bipif anku req (bi inglz aspirated) wek
pale, perde, pare/pere, porr 2) P-ya bpif anku nerm (bi inglz unaspirated) wek pr,
pnc, pr, poz, piling, pazde(h)
Di kurd piraniya zimann din de j ten B-ya bpif heye. L di hin zimann din de, bi taybet di
zimann Nvgirav Hindistan de B-ya bipif j heye.
P-yn bpif du birr anku du cre ne. Ew li gor qelew ziraviy ji hev cuda ne: 1) P-ya sade yan
zirav wek pnc, pr, pr 2) P-ya qelew yan qalind, str anku empfatk wek pazde(h),
piling, payiz
Di kurd de bi gelemper ten B-ya sade anku zirav heye. Ew ji P-ya sade ten bi lerza xwe cuda ye,
wek din tam wek w ye. Heta li gel vokaln pan a, i, o, j B zirav dimne tev ku di gelek
zimanan de vokaln pan konsonanta ber xwe qelew dikin.
L di hin devokn berteng de yan di dev hin takekesan de di hin peyvan de B qelew t gotin. Bo
nimne, peyva berdan di wan devokan de qelew t gotin. B-ya qelew wek P-ya qelew e l bilerz
e.
Peydabna deng B di peyvan de

B di kurdiya niha de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
destpk: ba, bilind, birin
nav: reben, edebiyat, dibjim

72
daw: xirab, reb, edb
Li gor lkolnn me yn ber niha65, rjeya herfa B di nivsn kurmanc 4,5 % e. L di peyvn xwer
de di kurmanc de B ten li destpk mie ye anku pirr peyda dibe. Li nav dawiy bi taybet j
di peyvn xwemal (ran) de km peyda dibe.
Peydabna B ya drok
Wek ku me got, di kurmanc de B niha li destpka gelek peyvan peyda dibe: ba, bar, baran, bend,
ber, befr/berf, bilind, birin, biyoloj, bizin, (ji) bo, bor/borr, bo, bum, burc, buxar, bk, bn,
bstan
Hin peyv ji van bi esl xwe biyan ne. Bo nimne, bum, buxar ji ereb, borr ji tirk biyoloj bi
rya frans ji ynan ye. L dsa j piraniya nimneyn me peyvn xwemal ne: ba, bar, baran, ber,
berf/befr, birin, bizin
L heke em li drok an etmolojiya van peyvan binrin, em bibnin ku gelek ji wan bi esl xwe ne bi
B bn. Bo nimne, baran bi kurmanc, soran faris bi B ye. L heke em li hin ziman zaravayn
din yn ran yn n bi taybet j yn kevn binrin, em bibnin ku ew peyv di wan zimanan de ne
bi B l bi V yan W dest p dike:
-
kurdiya bar66: waran
hewram: waran
zazak: varan
pehlew: varan
mazenderan: vari
avestay: vara-
bel: gwari
65
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de:

66
anku devokn feyl, kelhur, kirmaan
73
Bi heman away peyva berf/befr bi gelek zimann ran bi V yan W dest p dike: kurdiya bar
wefr, pehlew wefr, sogd wefre, mazenderan vefr, avestay vefre, zazak vewre,
hewram wewre / werwe, sanskrt gebhre
Bst j bi gelek zimanan bi V yan W ye: zazak pehlew vst, hewram ws, avestay vseiti-,
sanskrt vinat-, latn viginti, inglz twenty (t-wenty)
L hin peyv bi esl xwe j bi B bn. Bo nimne, birin, ben(d), bizin bi avestay ber-, bend-, bze, bi zazak berden, bend, bize bi inglz j bear, bind, buck in anku bi hem yan piraniya
zimanan bi B ne wisa diyar e ku esl wan j bi B bn.
L B li destpka peyvan di maka ziman kurd van zimann din anku di proto-hindewrop de
bisinor b. Piraniya B-yn niha li destpka peyvn kurd, carek V yan j W bn.
L guherna V/W bi B diyardeyeke nadir e. Di kurd de j V/W ten li destpk bye B, li nav yan
dawiya peyv ev diyarde nebye.
Diyardeya berevaj w anku guherna B/P bi V/W gelek berbelavtir e.
Guherna B bi V/W
Guherna B bi V/W di zimannasiy de bi nav betaszm (inglz: betacism) t nasn. Nav v

diyardey ji peyva beta t ku nav herfa B ya alfabeya ynan t. Di ynan gelek zimann din
de j B gelek caran dibe V yan W.
Di kurmanc de diyardeya guherna B bi V li destpka peyv yan nne yan j gelek km e. L di
kurmanc zaravayn din yn kurd de j guherna B bi V yan W li nav dawiya peyv diyardeyeke
gelek berbelav e.
Di hin peyvan de di hem zaravayn kurmanc de B/P bye V/W l di zimann lzim de B/P maye:
74
kurmanc: av, sv, ewr
soran: aw, sw, ewr
faris: ab, sb, ebr
bel: ap, sop, (l:) hewr-
avestay: ap-, ---, ebre-
sanskrt: ap-, sp-, ebhre-
Di rastiy de di kurmanc de li nav dawiya peyvn kevnar yn xwemal yn xwer de B qet neb,
hem bbn V yan W. Peyvn wek xirab, bab, reben, zebe, kitb hem bi rjey di kurd de
peyvn n ne, ber end sedsalan ji hin zimann din hatine wergirtin.
Niha j di devokn kurmanc de di zaravayn din j yn kurd de erek man neman di
navbera B V/W de heye. Piraniya kurmancaxivan d B li nav dawiya peyv qebl kiriye l di
gelek devokan de ew h j cih dide V yan W:
-
evd, ebd (ji ereb ebd )
kebab, kivav, kiwaw, kevav (ji ereb kebab )
kitb, kitv, kitw, kitav, kitaw (ji ereb kitab )
eb, ev67, ew68 (ji ereb eb )
bab, bav, bawk (soran) (ji peyveke navnetewey, bide ber baba bi gelek zimanan)
Guherna B bi F
Bi taybet di gelek peyvn ji ereb wergirt de, mirov dibne ku di kurd de F ketiye cih B ya ereb:
-
hefs ji ereb ebs
zeft ji ereb ebt
Ev encam p bi guherna B bi V bye pa j V-ya bilerz di bin tesra T-ya blerz de bye blerz
anku bye F. Wek din, B di kurd de yekser nebye F.
67
68
Bi maneya derman hik yan lib, ne bi wateya hevdu.

Bi maneya derman hik yan lib, ne bi wateya d.
75
L guherna B yekser bi F j mimkin e. Bo nimne, di latn ynan de gelek caran li destpka

peyv F cih B girtiye:
-
latn: ferre, ynan fro (birin, bar kirin) ji proto-hindewrop bher-
Guherna B/P
Di kurd zimann din de j meyla berbelav ew e ku deng nermtir dibin dibin bilerz. Mebest bi
bilerziy ew e ku di dema gotina van dengan de, perdeyn deng dilerizin.
Heke em li zimann kevnar yn hindran binrin, em bibnin ku B ya zimann niha gelek caran P
b:
-
sanskrt: ap-, sp-, peiti-
pehlew: ap, sp, ped
L faris:
-
faris: ab, sb, ebr, b
Wek ku li jortir hatiye diyarkirin, B di kurd de h j guheriye bye V yan W:

-
kurmanc: av, sv, ewr
soran: aw, sw, hewr
L li destpka peyvan, di kurd de j B hatiye parastin:

-
kurmanc: bi
soran: be
L v dawiy mirov dikare meyleke berevaj w bibne: di gelek peyvan de B dibe P:

-
frens: bicyclette tirk: bisiklet kurdiya devk: pisqilt (li Bakur Kurdistan)
inglz: bicycle kurdiya devk: paysikil (li Bar Kurdistan)
inglz: bus (otobs) kurdiya devk: pas (li Bar Kurdistan)
inglz: battery (bater) kurdiya devk: patr (li Bar Kurdistan)

76
Herwiha di daeka bi li gel cnavn w / w / wan bi forma xwe ya de B dibe P:

-
bi w / w / wan p
Di hin devokan de (bi taybet behdn) daeka bi69 herwiha ppirtika lkeran bi- dibe P:
-
bi av pav
svek bixwe svek-pxwe svekp-xwe
Peydabna B ji M
Hin caran j peydabna B ji encama guherna M ye. Bizmar ya kurd ji ereb mismar ( )e ku
hevreha musmar ya maltay masmr ( )ya br ye.
Di gelek devokn kurd de peyva misilman, musilman bye bisilman, bisulman, busilman,
bisurman, bisirman
Peyva kurmanc ra-msan di faris de wek bsden anku M/B bi hev diguherin.
Veguherna B/G B/D

Guherna B G di kurmanc bi xwe de peyda nabe. L heke em kurmanc faris bidin ber hev, em
bi hsan bibnin ku hin caran li cih B ya kurmanc di faris de G heye:
-
kurmanc beraz faris goraz. Herwiha kurmanc birs/bir, faris gorosn.
Veguherna B D j di kurmanc bi xwe de nne. L heke em kurmanc zazak bidin ber hev, em
end nimneyn veguherna B/D bibnin:
69
Bi heman away daekn din j yn di, ji dengn xwe yn bilerz (D, J) dikin blerz herwiha i-ya wan winda dibe:
di kitb de tkitb da
ji mal mal
77
kurmanc der / dergeh zazak ber. Herwiha kurmanc (ya/y/yn) din / d, zazak
bn.
L di kurmanc, soran faris de j di peyvek de veguherna di navbera B D de heye. Lkera dtin

(bi faris dden) bi reh xwe y dema niha -bn- e (di-bn-im, na-bn-im). Di soran de, li gel
forma dtin, herwiha li ser bingeh reh dema niha lkera rader bnan j hatiye kirin.
Ketina B
Niha kerem bikin li van peyvan binrin:
-
bapr
xira kirin
Peyva bapr anku bab bab kesek ji gotinn bab pr pk hatiye. L dsa j em dibjin
dinivsin bapr, ne *babpr. Anku B ji peyv ketiye. Ji aliy drok ve peyv p *bab-pr b,
pa B P bi hev heliyane bne *bappr. L ji ber ku kurd bi gelemper du herfn wek hev li
pey hev sivik dike, di encam de ev peyv bye bapr anku n opa B-y bi temam winda bye.
L gelo ima B ji gotina xira kirin (xirab kirin) ketiye? Di w gotin de B-yeke din yan herfeke din
ya wek B-y nne heta ku B-ya ket p ve heliyabe. Mesele i ye?
Bo fehmkirina meseleya xira kirin div em gotina destebiray w anku xira bn j bidin.
xirab bn ji ber hatina du B-yan li pey hev bye xira bn anku B-ya yekem ketiye. Pit
peydabna xira bn ji xirab bn, d li ber w herwiha forma xirab kirin hatiye guherandin
bye xira kirin heku gotineke serbixwe y abi forma xira hebe.
Encam
B ji aliy dengnasiya drok ve belk yek ji balktirn dengn kurd ye. Li aliyek peydabna w li
destpka peyvan zde bye anku w cih hin dengn din (bi taybet V W) girtiye l li hleke din li
nav dawiya peyv w cih daye h niha j gelek caran dide V yan W.
78
Guherna V/W li destpk bi B di peyvn kevnar yn xwemal de diyardeyeke teqrben sstematk e.

Guherna B j li nav dawiya peyv di peyvn kevnar yn xwemal h j sstematktir b.
L niha serdema guherna V/W li destpka peyv bi temam bi daw bye. d V/W bi B naguhere.
Guherna V/W j li nava peyv bi B km bye l bi temam neqediyaye.
Tarxiyen P gelek caran bye B. L niha bi taybet li destpka peyvan serdemeke n dest p kiriye:
d B zdetir dibe P.
Heri guherna M bi B ye, ew ten di end nimneyan de peyda dibe ji sstematkiy dr e.
Veguherna B/D yan B/G di kurmanc bi xwe de nne, ten di berhevdana kurmanc zazak (B/D)
yan kurmanc faris (B/D) de diyar dibe.
79
C papidy-xiok-nevizok-bilerz
Di dengnasiya kurd de C / C nana deng papidy-xiok-nevizok y bilerz e. Mebest ji

papidy ew e ku di dema gotina v deng de ziman bi paiya pidyan dikeve. Mebest ji xiok ew
e ku p deng bi temam t rawestandin pa hdka t vekirin loma xinek ji heway deng
derdikeve. Mexsed ji bilerz j ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn deng di gewriy de
dilerizin.
Ji bil kurdiya bi alfabeya latn, herwiha di tirk azer de j ev deng bi v C / c t nivsn. L wek din
piraniya zimann latnnivs v herf li cih K, S yan ya kurd bi kar tnin. Li cih deng C y kurd,
hin ziman J, hin G hin j cotherfn DZ dinivsin.
Di alfabeya kurd-ereb de di nivsna faris hin zimann din yn erebnivs de ev deng bi herfa
t diyarkirin. Di alfabeya kurd-krl de ev deng bi (gir) yan (hr) dihat nivsn.
Di alfabeya dengnas ya navnetewey de ev deng bi cotherfn [d] tn diyarkirin. Ber ew wek []
dihat nankirin.
Mirov dikare li v der guh bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_palato-alveolar_affricate.ogg
Peydabna C di peyvan de
Deng C di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: cam, cer, cw, cih, cran, con, cuda, cn
nav: aciz, ecem, derece, hewce, mecbr
daw: bac, pnc, kinc, qenc
80
L li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa C di nivsn kurmanc de ten 0,33 % e. 70 Ev t w
maney ku di nav herfn kurd de ten Q F ji herfa C kmtir di nivsan de peyda dibin anku nadirtir
in. Bi taybet j li nav dawiya peyvan C di peyvn xwemal (ran, hindewrop) de di kurmanc de
yekcar km peyda dibe. Dema ku peyda dibe j, bi piran li gel deng N anku wek NC peyda dibe:
-
pnc, kinc, rncber, gazinc, zincr
Peydabna drok ya deng C

Deng C di makeziman proto-hindewrop de peyda nedib. Ew herwiha di zimann kevn yn ran
(avestay, hexameni) de j tine b. V gav j ew di hin zimann hindewrop de ne li kar e. Niha j
piraniya peyvn kurd yn ku bi C dest p dikin ji ereb hatine wergirtin:
-
cahil, cer(r), cil, cran, curet
L gelek ji peyvn bi C dest p dikin, di esl xwe de ran yan proto-hindewrop ne:
-
cam, cih, cuda, bac, pnc
Sebeb v ew e ku C-ya peyvn xwemal ber di zimann kevn yn ran de Y b l li serdema

zimann navn yn ran (pehlew, pars) ji Y bne C:
kurmanc
faris
pehlew
avestay
sanskrt
ceh
cow
cew /yew
yeve-
yeve-
cam
cam
cam
yame-
yame-
ciwan
civan
yuven
yuven
yuven
cad
cad
cat
yatu-
yat-
cejn
cen
cen
yesne-
yene-
co, cok, cihok
c, cy
coy, yoy
yevya-
yevya-
cuda, cih, ciya
coda
cud
yuta-
70
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de.

81
Wek ku t dtin, zimann ran yn navn (li vir pehlew) di serdema veguhz anku neqilker de ne: Y
dibe C l di gelek peyvan de h herdu deng tn dtin.
Di hin peyvn biyan yn ji mj ve wergit de j Y bye C:
-
br, aram yihd pehlew yihd / cehd faris cohd kurmanc cih.
Bi heman away di zimann rom (latn, frens, portugal, span) de j dengy, y latn ku bi
piran di latn de bi herfa i dihat nivsn bye J. Pa di peyvn inglz yn ji frens wergirt de
deng w bye C (bi nivsna inglz J):
-
br yihd ynaniya kevn ioudaos latn iudaeus inglz Jew (bixwne: c)
br Ya (sa) latn Iesus (bixwne: Ysus) frens Jsus [Js] inglz Jesus
[Csus]
Heman guhern di zimann tran (tirk lzimn w) de j peyda dibe:

tirk
qazax
kurd
yedi
ceti
heft
yl
cl
sal
ylan
clan
mar
yirmi
cirma
bst
avkaniya duyem ya deng C deng G ye. G di bin tesra ereb de di gelek peyvn ran hindewrop
de j di kurd faris de bye C:
kurmanc
faris
ereb
pehlew
tac
tac
tac
tag
cn (reng)
cn, gn
cn
gon
82
etrenc
etrenc
etrenc
etreng
cind
cond
cund
gund71
gz72
cz
cewz
gewz
G-ya hin peyvan j di ji ber v tesr di zimann ran bi xwe de bye C tev ku ev peyv neketine ereb
j ne ji ereb vegerne zimann ran:
kurmanc
faris
ereb
pehlew
chan
cihan
ghan
L gelek peyvan j G-ya xwe di zimann ran de parastiye tev ku ew ketine ziman ereb di ereb
de G-ya wan bye C:
kurmanc
faris
ereb
pehlew
gam
gavm
cams
gawm
gzer
gezer
cezer
mrg
mer
merc
merw
(pars:
merg)
Bi heman away peyvn ji zimann din j yn bi G di ereb de G-ya wan bye C:
71
72
curafya ji ynan geografiya
cehennem ji br gehennom
Heman peyv di kurmanc de bi maneyeke din anku gund, gund j bi G hatiye parastin.
Di kurd de wek G maye l di faris de bye C.
83
C di zazak de
Deng C ji kurmanc gelek zdetir di zazak de heye. Ew gelek caran li cih J ya kurmanc ye. Li hevber
J-ya kurmanc ( soran) C-ya zazak, di faris de bi git Z heye. Di avestay de li cih wan bi am
heye l li nava destpka peyvan bi gelemper C ye, ne . Anku mirov dikare bibje ku di navbera van
zimanan de C / J / Z / bi hev diguherin.
kurmanc
zazak
faris
avestay
jin
cen
zen
cni-
roj
roc
rz
reoe-
jiyan, jn
ciwayen
zindeg
cey-
ji
ci
ez
hee
jr
cr, ciyer
zr
hee-eeiri
jor
cor, ciwer
zeber
hee-upeiri
Peydabna C di hin devokan de

Deng C dikare hin caran ji peyda bibe yan j li gor devokan C / bi hev diguherin:
-
cigare / cixare ixare
ante cante
cizdan(k) izdank
Di hin devokn kurmanc de, bi taybet li hin devern Mrdn, komdeng diy- dibe C:
-
Diyarbekir Carbekir
84
diya min ca mi[n]
Di hin devokan de, bi taybet li Behdnan, peyva bajar ya kurmanciya git wek bacar yan bacr
t gotin.
Guherna C bi J
Niha di kurmanc de meylek heye ku C dibe J:
-
car, ca (ji - + car) jar, ja
ereb wicdan kurd wijdan, jdan
Tabloya tkiliyn C li gel dengn din

Tabloya konsonantn kurd bi diyarkirina taybet ya C (sor) lzimn w (n). Trik tkiliya C li gel
dengn din diyar dikin: Eger trik ten ber bi C ve be, hing ew deng dibin C. Eger trik dual be, hing
C ew deng bi hev diguherin.
CIH
AWA
BVIL
du-
lv-
lv
didan
pidy
pa-
ban-
pidy
dev
padev
blerz p
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
85
XIOKN
NEVIZOK
- blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
86
- papidy-xiok-nevizok y blerz
Di dengnasiya kurd de / nana deng papidy-xiok-nevizok y blerz e. Mebest ji

papidy ew e ku di dema gotina v deng de ziman bi paiya pidyan dikeve. Mebest ji xiok e
ku p deng bi temam t sekinandin pa hdka t vekirin loma deng xinek ji heway deng
derdikeve. Mexsed ji blerz ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn deng di gewriy de
nalerizin.
Ji bil kurdiya bi alfabeya latn, herwiha di tirk alban de j ev deng bi v / t nivsn. L wek din
piraniya zimann latnnivs herfeke din bi kar tnin: gelek ziman v deng bi C / c dinivsin (bo nimne
tal, polon, roman), hin ziman bi / (bo nimne ek sirbo-xirwat), hin bi cotherfn ch (bo
nimne inglz span) hin bi tsch (bo nimne alman). Li aliyek din, herfa di hin zimanan de
(bo nimne frans, portugal, span) wek deng S t gotin.
Di alfabeya kurd-ereb de di nivsna faris hin zimann din yn erebnivs de ev deng bi herfa
t diyarkirin. Di erebiya standard de ev deng nne nay nivsn l di hin devokn ereb de K-ya
standard (bo nimne li Iraq) li hin deveran j C-ya standard (wek mnak li Mexreb) wek t gotin.
Di alfabeya kurd-krl de ev deng bi (gir) yan (hr) dihat nivsn.
Di alfabeya dengnas ya navnetewey de ev deng bi cotherfn [t], [t] yan [t] tn diyarkirin. Ber ew
wek [] dihat nankirin.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesspalato-alveolar_affricate.ogg
Eyn herf du fonem

Herfa / bi du dengn hinek ji hev cuda derdikeve. Li nav dawiya peyvn xwer yn xwemal
ew bpif e anku bhilm e anku nerm e (bi inglz unaspirated):
-
pare, bik, periqandin
87
Li destpka peyv / bi piran bipif e anku bihilm e yan req e (bi inglz aspirated). Mebest ji v
ew e ku di dema derketina v deng de pifek yan hilmeke bihz ji dev derdikeve. Eger mirov perrek
/ kaxezek nzk dev xwe bike, dema ku mirov -ya bipif dibje, hing ew perr d biheje. L eger
mirov -ya bpif bibje, hing kaxez naheje.
Niha kerem bikin -ya van peyvan bidin ber -ya nimneyn li jor daku hn bibnin ku -ya van
nimneyn li jr ji ya yn li jor xurttir e:
-
end, ar, andin
L hem -yn destpk di kurmanc de ne bipif in anku ne req in. Kerem bikin li van nimneyan
binrin:
-
erm, av, rok
Di kurmanc de ev herdu awayn -y du fonem in anku du dengn serbixwe ne ji ber ku hin cotn
kmn (minimal pairs) hene ku eger mirov -ya nerm bi ya req biguherne, hing maneya wan j
diguhere:
-
il (bi -ya req / bipif maneya 40 dide)
il (bi -ya nerm / bpif wateya tema, xwazok, nemerd dide)
are (bi -ya nerm maneya areser, hel dide)
ar e (bi -ya req wateya 4 e dide)
Peydabna di peyvan de
dikare di kurd de li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
destpk: em, i, awa
nav: bik, ne, pare

88
daw: ma, qa, l
L lkolnn me yn ber niha diselmnin ku rjeya di nivsn kurmanc de ten 0,59 % e. 73 Di nav
hem herfn ku di alfabeya kurd-latn de tn nivsn de ten F, Q C ji kmtir di nivsn kurmanc
de peyda dibin.
L gelek ji peyvn pirsiyark bi dest p dikin: i, end, awa, ima, ira, iqas, ilo, ito Herwiha
papirtika bikker ya ran -e (pare, baxe) papirtika biker ya esil-tirk - (ay, qumar)
rjeya herfa zde dikin. Wek din peydabna v deng yekcar km e.
Peydabna drok ya deng

Deng di hem zimann niha ber yn ran de he(b)ye. Ew herwisa di zimann cran tirk,
ermen, azer gurc de j peyda dibe. L di zimann sam (ereb, aram) de ew ten di devokan de
heye ji ziman standard km e.
L di maka zimann hindewrop de j ev deng peyda nedib. Piraniya -yn destpk yn kurd
zimann din yn ran ji K-ya proto-hindewrop peyda bne. Em dikarin hin cnavn pirsiyark yn
kurd zimann din bidin berhev:
-
kurd: i
latn: quis, qui (bixwne: ks, k)
sanskrt: kim
rs: kak
Li gor peyva i yan j ji w herwiha peyvn awa, end, ima, ira, ilo, ito peyda bne.
L di kurd de j hin cnavn pirsiyark h j bi K mane: k, k, keng, kjan / kk, (li/ji) k
73

89
-ya devok ji K
Niha j di hin devokn soran zazak de l ne di kurmanc de K dibe . end nimne ji soran:
-
k (k, k) di hin devokan de wek t gotin
kw (k, li k) di hin devokan de wek w t gotin
kr (kr) di hin devokan de wek r t gotin
lzimn w yn din
Me heta niha behsa peydabna deng ji deng K kiriye. L ji aliy dengnas ve endn dengn din
j tkil ne.
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA:
BVIL
blerz p
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
90
JENOK
TENGAV
r
w
Tabloya konsonantn kurd bi diyarkirina taybet ya (sor) lzimn w (n)
/C
Li gel deng her nzk C ye: ew wek din mna hev in, ten lerza wan cuda ye: di gotina de lerz
nakeve perdeya deng anku blerz e l cota w ya bilerz C ye anku di dema gotina C de perdeyn
deng di gewriy de dilerizin. Ji ber nzkiya deng C , mirov li dawiya peyvan gelek caran C wek
dibihze: Bo nimne, gelek caran peyva pnc wek pn t nivsn. L gava ku mirov li peyvn ji
w kir (pnc, pncem, pnc, pncan, pnca) dinre, mirov dibne ku di rastiy de C ye, ne .
Tirk hin zimann din C qet li dawiya peyv qebl nakin loma C ya peyvn ereb ran li dawiya
peyv di tirk de herdem dibe .
Di devokn kurmanc de bi taybet j bihevguherna C / li destpka peyv diqewime:
-
cixare / ixare
ante / cante
cizdan(k) / izdank
S
Hin caran ev herdu deng bi hev diguherin. Bo nimne:
-
kurmanciya navend: bir
kurmanciya rojhilat soran: birs
91
Heman veguhern di zimann din de j t dtin:

-
frans: cent(bixwne: san anku sed, 100)
tal: cento (bixwne: nto)
(herduyn jor ji) latn: centum (bixwne: kntum)
/
Ev herdu deng j carinan bi hev diguherin. Nimyek:
-
elqn / elqandin ilqn / ilqandin
/T
Mirov dikare bi km nimneyeke kurd bide:
-
pate pae
Di zimann din de gelek nimneyn zdetir j yn v guhern peyda dibin.
/J
Ev herdu deng j dikarin bi hev biguherin l ber ku yek ji wan bibe ya din, di navber de dibe C:
-
avestay: reoe
zazak: roc
- kurmanc: roj
92
/Z
Ev herdu deng j dikarin bi hev biguherin l ber ku yek ji wan bibe ya din, di navber de dibe C:
-
avestay: reoe
zazak: roc
faris: rz
93
Deng D sekn-pidy-bilerz
Di dengnasiya kurd piraniya zimann latnnivs de D / d deng sekn-pidy-bilerz e. Mebest ji

sekn ew e ku di dema derketina w deng de hewa p bi temam t sekinandin anku rawestandin
ber ku t berdan. Merem ji pidy ew e ku di dema derketina v deng de ziman bi pidyan dikeve.
Mexsed ji bilerz ew e ku di dema gotina D de perdeyn deng di gewriy de dilerizin.
Di alfabeya kurd-ereb de herwiha piraniya zimann erebnivs de ev deng bi herfa t diyarkirin.
Di alfabeya kurd-krl piraniya zimann krlnivs de ev deng bi herfa (gir) (hr) t nivsn. Di
alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) de j ev deng bi herfa [d] t nivsn.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicealveolar_plosive.ogg
Peydabna D di peyvan de
Li gor lkolnn me yn ber niha74, rjeya herfa D di nivsn kurmanc de 4,6 % e. Di nav konsonantan
de D herfa syem mie ye: ten N R di nivsan de j zdetir peyda dibin. Ji vokalan j ten e, i, a,
j pirtir in; , , o, u j kmtir peyda dibin. Eger mirov li ferhengn mezin yn kurmanc binre,
mirov d bibne ku peyvn bi D dest p dikin ji her herfn din zdetir e.
Di ku kurd de D dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
74
destpk: das, deng, dr
nav: Adem, berdan, nadin
daw: bilind, and,
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de,
94
L di peyvn xwemal yn xwer de, li nav dawiya peyv, peydabna D di kurmanc de yekcar
bisinor e. Mirov dikare bibje ku li nav dawiy di peyvn xwemal de D ten li pey N peyda dibe.
-
li dawiy: bilind, end, hind, rind
li nave: bizdandin, andin, dirandin, gurandin, xemilandin
Wek ku t dtin, li nav j ew ten di papirtika lkern transitv -andin de peyda dibe.
Helbet D di li gel gelek herfn din j peyda dibe l ten di peyvn esil-biyan de:
-
Adem, bdon, erd
Di hin peyvn ran de j di kurmanc de D li peyv R peyda dibe:

-
derd, merd, ard, sed, ad
L bi ihtimaleke mezin ev formn faris ne. Peyva ad di kurmanc de zdetir wek a heye (dila,
ah). Merd di kurmanc de wek mr, a heye tev ku ne bi temam bi eyn watey be j. Dsa
ard wek ar ( arvan) j heye. Ten derd sed dimnin. Ev j bi ihtimaleke mezin ji faris yan
di bin tesra faris de wiha ne. Sed di zazak de bi forma sey peyda dibe. Bo ketina D kurmanc li
jrtir binre.
D destebirayn w
Ji aliy dengnas ve D ji hem dengn din zdetir nzk deng T ye. Hem D hem j T dengn seknpidy ne. Cudahiya wan j ew e ku D dengek bilerz e l T dengek blerz e: di dema gotina D de
perdeyn deng di gewriy de dilerizin, di dema gotina T de nalerizin.
Cudahiyeke din j ya D j T ew e ku di kurmanc de ten D-yeke fonemk heye l du T-yn fonemk
hene. T dikare bihilm (req, bi inglz aspirated) be, wek tr, taze / teze, tevn yan j dikare bhilm
(nerm, bi inglz unaspirated) be, wek te, tr, tj. Ev herdu dengn herfa T fonem in anku dengn
serbixwe ne ji ber ku veguhastina van dengan bi hev dikare di hin peyvan de maneya peyv
biguherne:
95
T-ya bihilm / req
T-ya bhilm / nerm
ta (tasar, tagerm)
ta (ben, dez)
tu / ti (h, u)
tu / ti (kes ku mirov j re diaxive)
t (tif, ava dev)
t (dara ty ber w)
Ti cudahiyeke wisa di herfa D de nne. Ew ten fonemek anku yek deng serbixwe pk tne.
Dsa ji bil dubendiya bihilm-bhilm, di deng T de dubendiyeke zirav-qelew heye. Ev dubend bi
taybet di T-ya bhilm de diyar dibe. Hin T-yn bhilm zirav in anku sade ne, wek te, tr, tj. L hin
T-yn bhilm j qelew anku emfatk in (bi inglz emphatic), wek tirs, tar, teng. Ev T-ya qelew
hevdenga ya ereb ye l di kurmanc de ew di peyvn xwemal de j, wek nimneyn ku me dan:
tirs, tar, teng ku ti ji wan ne ji ereb ketine kurd.
L dubendiya zirav-qelew ya T-y ne diyardeyeke fonemk e anku dengn zirav qelew varyantn
eyn deng ne, bi gotineke din alofon in, ne fonem in. Sebeb v ew e ku eger mirov bo nimneya
T-zirav qelew bibje, er ew ne rast xerb e l ew nikare maneya peyv biguherne.
Di kurmanciya git de ten cnek D heye ku hevdenga ya ereb ye. Di kurmanciya git de D-ya
qelew anku hevdenga ya ereb peyda nabe. L di hin devokan de bi awayek parawz marjinal
mirov D-ya qelew di hin peyvan de dibihze. Bo nimne, hin kes yan hin devoka peyva dawet bi Dya qelew dibjin, heku ew bi alfabeya kurd-ereb li na wek b nivsn.
D-ya qelew ya devok dikare ji tesra ereb yan zimanek din y sam be. L hjay gotin ye ku D-ya
qelew ya di peyvn esil-ereb de di kurd de bi awayek git bi dengek din vediguhere (li jrtir
binrin). Li aliyek din, peyva dawet ya esil-ereb di ereb de j bi D-ya zirav e ( )l di hin devokn
kurmanc de bye D-ya qelew.
96
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
pa-dev sergewr
zima-
qirrik
nok
AWA
BVIL
blerz p
SEKN
-
- bilerz
75
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Tabloya konsonsantn kurd bi diyarkirina D (sor) konsonantn tkil w (n).

Husein Muhammed 2014 - 2015
Dengn din yn tkiliyn xurt li gel D hey ev in:

-
B: Ew j_ wek D dengek sekn-bilerz e. L cih derketina wan dengan cuda ye. B dengek dulv ye, B pidy ye.
75
97
G: Ew j_ wek D dengek sekn-bilerz e. L cih derketina wan dengan cuda ye. G dengek padev ye, B pidy ye.
Z: Ew j dengek pidy-bilerz e anku cih w lerza w wek ya D ye. L away derxistina wan
cuda ye: D dengek sekn ye l Z dengek xiok / vizok e anku di dema gotina Z de xina
vizna heway t bihstin hewa wek di gotina D de ranaweste.
H, W, Y, V, : Ev deng nv-vokal in yan j zdetir diibin vokalan. Di navbera du vokalan de yan

j pit vokalek, D dikare bi yek ji van biguhere.
Peydabna D-ya drok

D di kurd de dengek kevnar e ku heta digihe maka zimann hindewrop anku proto-hindewrop
j. Bo nimne D-ya peyvn dar, deh, dw, dirj, dtin, dotin, du, dr de heta di proto-hindewrop
de j bi D b.
Bi marjinal hin di hin peyvan de D bi esl xwe ji dengek din e. D-ya peyva dest peyva dil bi
esl xwe di zimann ran ji Z ye, bidin ber hin zimann din yn ran:
kurmanc
soran
faris
hewram
zazak
avestay
protohindewrop
dil
di
dil
zerre
zil
zered
*ker
dest
des(t)
dest
des
dest
zeste-
*ghesto
Peydabna D ji Z ne di kurd de l di faris de diyardeyeke berbelav e:

faris
avestay
kurd
daniten
zan-
zann
damad
zamater
zava
98
D-ya nava yan dawiya peyv gelek caran ji T peyda bye. Ev D di faris de hatiye parastin l pa bi
temam ji kurd ketiye yan j bi dengek din guheriye.
faris
raniya kevn /navn
kurmanc
bad
vate-, vato- (avestay)
ba
abad
apat- (pehlew)
ava
b(d)
peti
(hexameni),
peyti bi
(avestay)
Ketina D ji peyv
Di hem zaravayn kurd de di zimann din j yn raniya bakur-rojavay de D ya pit vokalek li
dawiya peyv ketiye. L ev guhern di faris zimann din yn raniya bar-rojavay de peyda dibin
-
kurmanc: ba, b, , xwe, za
soran: ba, b, , xo, za
zazak: va, b, , xo, za
faris: bad, bd, od, xd, zad
Di kurmanc de D ji pey R ketiye:

-
kurmanc: bir_(in), kir_(in), mir_(in), xwar_(in), zer
soran: bird(in), kird(in), mird(in), xward(in), zerd
zazak: berd(en), kerd(en), merd(en), werd(en), zerd
faris: bord(en), kerd(en), mord(en), xard(en), zerd
Gelek caran D ji pey j ketiye:

-
kurmanc: ben, kenn, bahv / behv / bev

99
faris: bende, xendden, badem
L kurmanc soran D-ya pey N bi piran parastiye. Berevaj wan, kurdiya bar (feyl, kelhur,
kirmaan) ew bi piran dest daye.
-
bar: xwanin, senin, geyanin
kurmanc: xwandin, standin, gihandin,
soran: xwndin, sendin, geyandin
Di hin devokn kurmanciya rojhilat de D di papirtika pirhejmar ya girday de wek -d, yd peyda
dibe:
-
mald me
dikand bajar
L di piraniya devokn kurmanciya rojhilat de ev pirtik bi forma -t, -yt e di devokn navend
de bi ziman nivsk ew bi formn -n, -yn in.
Herwiha di hin devokn kurmanciya rojhilat de nadin (reh demn bor nad) heye ku
hevwateya nan ya devokn din yn rojhilat ann ya devokn navend forma standard e.
Berevaj nav dawiya peyv, li destpka peyv D gi gelemper sabit xweragir e anku naguhere
nakeve. Ji v awarteyek anku istisnayek heye ku pirtika dema niha d ye, wek ez d biim. Esl
w peyva ez div biim ye anku ez dixwazim biim, bide ber faris xah ku reh lkera
xasten ( xwastin, viyan) e yan j inglz will ku bi maneya xwe cih d ya kurd digire l
esl w wateya xwastin, viyan, vn, rade, daxwaz, wesiyet e. Bi zazak j do ye.
L d ten di kurmanciya rojhilat de maye. Di kurmanciya navend de bye w (ez w biim). L
hem di kurmanciya rojhilat hem j ya navend de, di axiftina sivik de D dikeve dibe :
-
ez biim (kurmanciya navend)
ez im (kurmanciya rojhilat)
Di kurmanciya navend de ew dikare li pey hem cnavan bibe l di kurmanciya rojhilat de li pey
cnavn syem navn kesan bi zerr bi forma xwe ya d dimne:
100
kurmanciya navend: ew w bixwin yan ew bixwin; Ehmed w b yan Ehmed

bixwe
kurmanciya rojhilat: ew d xwin l ne *ew xwin; Ehmed d xwit l ne *Ehmed

xwit.
Ketina D ji nav dawiya peyv p bi guherna D bi dengek din (H, Y, W) bye pa ew deng j
ketiye.
-
bad *bah / *bay ba
Guherna D bi dengek din

D-ya nava peyv gelek caran bi dengek destebira diguhere. Ev deng bi taybet H ye l carinan j
eyn, Y, yan W ye:
Peyv bi D
Peyv bi D Heman peyv bi dengek din
ked
keh
cuda, cida
cih, ciya
Ev guherna D bi herfeke din bi taybet di navbera kurd faris de t dtin

faris
kurd
badem
bahv, behv, bev, bav
daden
dayn, dan
bden
byn, bn
zaden
zayn, zan
101
Wek ku t dtin, D p dibe Y (daden dayn, bden byn) pa bi temam dikeve (byn
bn, dayn dan).
Di kurmanc de ppirtik yan plker D-y naguhernin anku li gel wan D dikare li nava peyv j
peyda bibe:
-
na+dan nadin
bi+dan bidin
di+dan didim
L di soran kurdiya bar de di van rewan de j D dikare biguhere. Nimneyek ji soran:

-
na+dan nayen (nadin)
Zdebna D li peyvan
Deng D li hin peyvan peyda bye tev ku di esl peyv D nne:
-
qalind (ji tirk kaln, hevreha azer qaln, tirkmenistan galy
mindal (herwiha minal: zarok, ji ereb menal)
elind, elend (ji ereb elen)
tendr (herwiha tenr, hevreha faris tenr / tendr, pehlew tenr, avestay tenre-, ereb
tennr, aram tinr, ermen tonir hem ji akad tinru)
D-ya qelew ya peyvn ji ereb
102
Wek ku i jor hatiye diyarkirin, D-ya qelew ya wek ya ereb di kurmanciya git de peyda nabe.
Balk e ku di peyvn esil-ereb de ku ev deng t de heye, D-ya qelew di kurd de ne bi D-ya sade l
bi Z diguhere:
-
ereb: remean kurd remezan (ne remedan)
ereb: rai kurd raz (ne *rad)
ereb: fer kurd ferz (ne *ferd)
ereb: qer kurd qerz (ne *qerd)
Ev diyardeya Z di faris tirk de j heye tev ku li rastnivsna faris her t nivsn, ne Z.

Di kurmanc de, ne di hem devokan de be j, di herdu nimneyn dawiy du varyantn din j hene:
qer fer anku D-ya qelew ji wan ketiye. Qer her eyn maneya qerz, deyn dide. L fer
wateyeke piek ji ya ferz cuda wergirtiye: ferz zerr ye l fer76 giring e.
76
Fer bi taybet li Behdnan bi maneya giring, muhim li kar e.
103
F lv-didan-xiok-blerz
Di dengnasiya kurd de F / f nana deng lv-didan y xiok y blerz e. Mebest ji lv-didan
ew e ku di dema gotina v deng de didann (dirann) jorn dikevin ser lva jrn. Merem ji xiok
ew e ku di dema gotina v deng de hewa di buhirkeke teng ya dev re derdikeve ji ber v tengaviy
xinek derdikeve. Mexsed ji blerz j ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn deng yn
di gewriy de nalerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de di zimann din yn yn erebnivs de bi herfa t nivsn. Di
alfabeya kurd-krl de, wek di piraniya zimann krlnivs de, ev deng bi herfa (gir) (hr) dihat
nivsn. Di hin zimann navend rojhilata Ewropay de (bo nimne alman, holend) V bo nivsna v
deng li kar e deng V bi herfa W t nivsn. Di hin zimanan de j (bo nimne di inglz de) PH bo
diyarkirina v deng t nivsn (bi taybet di peyvn ji ynaniya kevn wergirt de).
Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ev deng bi herfa [f] t nivsn. Mirov dikare li v der guh
bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesslabiodental_fricative.ogg
Peydabna F di peyvan de
Deng F di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: fanos, ferman, fris, fireh, fstan, fort, frn
nav: afir(r), befir / befr, hefik, mehfr, nefs
daw: Arif, berf, def, maf, ref
Bi ser ve wisa dixuye ku F bi berfireh di kurd de peyda dibe. L li gor lkolnn me77, F di nivsn
kurmanc de nadirtirn herf e anku rjeya peydabna w ji ya hem herfn din kmtir e. Ten 0,26
77

104
% ji herfan di nivsn kurmanc de F ne. Ti peyvikeke git ya wek cnav yan ppirtik yan papirtik ya
kurd deng F di xwe de nahewne.
Peydabna drok ya deng F

Niha deng F di kurd de hem di peyvn bi esl xwe ran / hindewrop hem j yn bi esl xwe
deynkir (ereb, ewrop) de j peyda dibe:
-
ran / hindewrop: afir, befir/ berf, fireh, ferman
ereb: Arif, nefs, fris, filan
ewrop: faks, film, futbol
Herwiha hin peyvn kevnar j (wek fanos, fener, fstan) bi esl xwe ji zimann ewrop (ynaniya
kevn yan latn) ketine nav kurd zimann din yn Rojhilata Navn.
Deng F di zimann din j yn ran yn n, navn kevn de heye / heb. Bo nimne, ew di faris,
pehlew avestay de j mewcd e. Bo nimne:
kurmanc
ferman
berf / befr
fire(h)
kef78
faris
ferman
berf
ferax
kef
pehlew
freman
vefr
ferax
kef
avestay
fremeyne-
vefre-
freeh-
kefe-
L F-ya niha ya di hin peyvn kurd de bi esl xwe ji P ye:

kurmanc
78
79
firn / firrn79
fisteq
heft
froz, feyrz
Li vir mebest kefa li ser av ye. Kefa destan ne ji eyn reh ye, ew bi esl xwe ji ereb ye.
Di kurmanc de j P di peyva per, perr (ber bask) de hatiye parastin.
105
faris
perden
pist
heft
froz / proz
pehlew
per-
pisteg
heft
pedreok
avestay
per-
hepte-
peyti-reok
Deng F di makeziman proto-hindewrop de peyda nedib. Li cih F-ya niha bi axlebe P heb.
Loma heft bo nimne bi ynaniya kevn hpta, bi sanskrt septan, bi latn septem, bi lwan
septyni ye/b anku di hemyan P heye, ne F.
L P ne ten di zimann ran de, di gelek axn din j yn hindewrop de bye F. Bi taybet di
zimann germen (bo nimne alman, inglz swd) de P-ya destpka peyvn hindewrop bi
temam bye F. Ten peyvn ku wan zimanan pa ji zimann din (bi taybet ji latn) wergirt de P
dikare li destpk hebe.
Rastiya tkiliya deng F P ji ikl van herfan j ba diyar e: P/F p/f bi ikl dirvn xwe j pir diibin
hev nzk hev in.
Deng P di gelek ji peyvn ran di bin tesra ereb de bye F: fisteq, faris, froz / feyrz. L h ber
tkiliya xurt di navbera zimann ran ziman ereb de peyda bibe j, F di zimann ran de peyda
bb. Loma mirov nikare bibje ku F dengek ereb ye. L gelek ji peyvn F li destpka wan, ji ereb
hatine wergirtin. Rewa ziman tirk ji kurd j zdetir wiha ye: hem peyvn tirk yn bi F dest p
dikin bi esl xwe biyan ne, bi piran ji ereb ne.
Di erebiya standard de P nne. Ber hem peyvn bi P di ereb de dibn F:

ereb
ji
wate
106
frdews
ji ran perds
bihet
fenn
ji ran pend
huner
fincan
ji ran pengan
fincan
fla
ji ran polat
pola, pla
funduq
ji ynan pandokeon
hotl, qonax, mvanxane
felsefe
ji ynan philosopha
felsefe, flosof
L di erebiya niha de d P nabe F, dibe B: bo nimne frens parlement ereb berleman.

Di maka ziman ereb de anku di proto-sam bi xwe de j F tine b l li cih F-ya peyvn ereb P heb.
Niha j di zimann lzimn ereb de, di aram br de li cih F-ya ereb di peyvn van herdu zimanan
de bi piran P heye. Bo nimne, peyva ereb fellah (cotkar, cotyar) bi esl xwe y proto-sam p-lh- b. Ew peyv hem bi rya ereb wek felah (cotkar) file(h) (mesh, xiristiyan) hem j bi rya
aram wek pale (karkern zeviyan) ketiye kurd.
F lzimn w
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
pa-dev sergewr
zima-
qirrik
nok
AWA
BVIL
107
SEKN
-
blerz p
- bilerz
80
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Tabloya konsonsantn kurd, bi taybet deng F (sor) lzimn w (n)

Ji aliy dengnas ve F ji hem dengan zdetir nzk deng V ye. Ew herdu dengn lv-didan
xiokn nevizok in. Ten lerza wan cuda ye: V bilerz e l F blerz e. Gava ku dengek blerz bikeve
pey V, hing V dibe F:
-
di-axiv-im axif-tin
di-kev-im kef-tin ( ketin)
Di van nimneyan de, ji ber ku T blerz e, ew V-ya bilerz dike F. Heman diyarde di gelek zimann din
de j heye. Bo nimne inglz:
-
80
leave (n) left () T-ya blerz V-ya bilerz dike hevala w ya blerz anku F.
nava peyv bo nimne di kelmeya saet de heye. Di alfabeya kurd-latn wek din j bi alfabeyn latn gelek
108
Li aliyek din, dengek bilerz li pey F, dikare w bike V-ya bilerz:

-
heft + deh hef- + deh (ketina T ya nav) hevde(h) (D-ya bilerz F-ya blerz dike V-ya
bilerz)
Herwiha hin peyvn bi V yn kurd belk ji ereb ji F bin. Yek ji wan peyva kurmanc vala, vale (xal,
ne tij, ne tije, ne dagirt) ye ku mihtemelen ji ereb faric e.81 Bi alternatv ew ji ermen ye: ji
ermeniya rojavay barab yan j ermeniya rojhilat parap.
Ji bil guherna li gel P, deng F dikare bi B, W carinan bi H j biguhere. Bi taybet di soran de li cih
cotdeng FT ya kurmanc bi piran WT heye:
kurmanc
soran
heft
hewt
keft
ekewt
mizgeft
mizgewt
ke(f)tin
kewtin
Guherna B / F j di kurd de heye l ten di end nimneyan de peyda dibe:

-
fafon / bafon
Guherna yekser ya F / H di kurd de peyda nabe. Em v guhern di hin zimann din de dibnin:
-
ermen (hraman) ji pehlew freman (ferman, emir)
span hacer ji latn facer (kirin)
Di kurd de mirov guherna F / H dikare bi awayek neyekser, wek guherna H / V bibne:

-
kurmanc: kulav, kevn
Guherna L/R bi hev di kurd de diyardeyeke berbelav e. Herwiha ketina C/G/D ji dawiya peyv fenomeneke
mehr e: rewa ji rewag / rewac.
81
109
faris: kolah, kohen / kohn
Ketina F ji peyv
Deng F carinan bi temam ji peyv dikeve. Naskirtirn nimneya kurmanc peyva ketin ya
kurmanciya navend ye. Ew di kurmanciya rojhilat de bi forma keftin, di soran de j wek kewtin
di zazak de j bi forma kewten heye. Di faris de peyda nabe l di hin zimann din j yn ran
hin zimann din j yn hindewrop de peyda dibe:
kurmanciya navend rojavay
ketin
kurmanciya rojhilat
keftin
soran
kewtin
zazak
kewten
bel
kep-
pars
k-f-
pehlew
k-f-, k-p-
ynaniya kevn
kopto-
rs
kopati
Bi ynan maneya peyv ne ketin e l l dan, l xistin e bi rs j wateya w kolandin e l dsa

j esl peyv eyn ye. Tit balk ew e ku ji bil kurmanciya navend rojavay, di ziman zaravayn
din yn rzkir de F, P yan W li ber T heye. Di rastiy de ew di kurmanciya navend rojavay de j,
di reh demn niha bn de heye:
-
di-kev-im, na-kev-, bi-kev-in, ne-kev-e
110
L ev deng ji reh dema niha ketiye anku -keft- bye -ket-.

Ev diyarde di hin peyvn din de j di hin devokan de berav dibe l piraniya devokan F-ya ber T ya
peyvn din diparzin:
piraniya devokn kurmanc
hin devokn kurmanc
mizgeft
mizget
keft
ket
G sekn-padev-bilerz
Di dengnasiya kurd piraniya zimann latnnivs de G / g deng sekn-padev-bilerz e. Mebest ji

sekn ew e ku di dema derketina w deng de hewa p bi temam t sekinandin anku rawestandin
ber ku t berdan. Merem ji padev ew e ku di dema derketina v deng de ziman bi paiya dev
dikeve. Mexsed ji bilerz ew e ku di dema gotina G de perdeyn deng di gewriy de dilerizin.
Di alfabeya kurd-ereb de herwiha faris hin zimann din j yn erebnivs de ev deng bi herfa
t diyarkirin. Di erebiya standard de ev deng nne l di hin devokan de C, K yan Q yn erebiya
stanrdard wek G tn gotin. Di alfabeya kurd-krl piraniya zimann krlnivs de ev deng bi herfa
(gir) (hr) t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) de j ev deng bi herfa [g] t nivsn.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_stop.ogg
111
Peydabna G di peyvan de
Li gor lkolnn me yn ber niha82, rjeya herfa G di nivsn kurmanc de 1,3 % e. Di nav herfan de
neh ji w kmtir 21 j j zdetir peyda dibin.
Di kurd de G dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: gav, gel, gir, gre, gsk, gore, gund, gz
nav: agir, ceger, egd
daw: beg, reng, bjing
L di peyvn xwemal yn xwer de, li nav dawiya peyv, peydabna G di kurmanc de bisinor e.
Gava ku li dawiy peyda dibe j, xaseten li pey N e:
-
ceng, deng, dereng
Li pey R dikare hebe l ji gelek devokan de ketiye:

-
gurg gur
Carinan j dikare li peyv zde bbe:

-
qaling / qalind ji qalin ji tirk kaln
Peydabna drok ya G
Deng G ji zeman makeziman proto-hindewrop ve di kurd de hebye. Loma hin peyvn ku bi
kurd bi G ne, di zimann din j yn hindewrop de dsa bi G ne:
kurmanc
gav83
giran
girtin
soran
(hen)gaw
giran
girtin
82
83
Esl peyv di proto-hindewrop de gwem- b maneya hatin, gav avtin dida.
112
faris
gam
giran
giriften
pehlew
gam
geran
gir-
avestay
gamen
gowro
greb-, gerib-
sanskrt
gaati
gur
grebh-
ynan
baru
latn
venio84
gravis
ltwan
gimti85
inglz
come86
grab
L dsa j di gelek ji peyvn niha G hey de di zimann kevn yn ran /yan di zimann din yn
hindewrop de ne G l dengek din, xaseten V yan W heb:
kurmanc
faris
pehlew
avestay
gul
gol
gil
veridhe
gu-neh,
go-nah
vi-nas
bi-nas
Herwiha bo nimne:
-
kurmanc gul, gur(g), zazak vil, verg
kurmanc gotin, soran wutin / gutin, hewram watey, zazak vatene
kurmanc germ, inglz warm
84
Ji proto-hindewrop gwem- di hin zimanan de bye G di hinan de j V.

Maneya zan, zayn anku hatin (dinyay) dide.
86
Come ya inglz wek kam t gotin. Di inglz de G di v peyv de bye K.
85
113
Di kurmanc bi xwe de j gotin l -bj- wek di-bj-im, stran-bj.

Ji kurmanc j zdetir, di faris de B gelek caran bye G:
-
kurman beraz, birs/bir
faris goraz, gorosn
Di end nimneyn nadir de, di soran de G li dawiya peyv li cih H ya kurmanc ye:
-
kurmanc: reh / rih87
soran: reg
Di kurmanc de G di komdengn NG de di hin devokan de carinan cih K digire:

-
birak (bira+k) birang
ok ong
Di kurdiya bar88 de K gelek caran dibe G:

-
kurmanc nzk, soran nizk l bar nizg
kurmanc -ek (wek svek), soran -k (swk) l bar -g (swg)
soran -ekan (wek swekan) l bar -egan (swegan) anku [filan] -an (svan,
wan svan)
Di tirk de j G-ya niha li destpka peyvn xwemal bi esl xwe ji K-ya tirkiya kevn e. Bo nimne:
gelmek (hatin) ji tirkiya kevn kelmek, gitmek (n) ji kitmek, gn (roj) ji kn, gz (av)
ji kz. L di peyvn ji tirk wergirt de, berevaj tirkiya niha, kurmanc K-ya tirkiya kevn parastiye
yan j ew kiriye Q:
-
ko, koer ji tirkiya kevn k, ker, bi tirkiya niha g, ger
qenc ji tirkiya kevn ken, bi tirkiya niha gen ku di dema tirkiya niha de wek genc dsa ketiye
kurd89
87
Rehn gulgiyayan, bi inglz root.

Devokn feyl, kelhur, kirmaan.
89
Bo tkiliya navbera qenc genc, bidin ber ciwan law ku di hin devokan de maneya xort di hinan de j wateya
xweik, delal, speh, rind ba didin.
88
114
Li hla din, tirk G ya di peyvn esil-ran de gelek caran dike Y:

-
beg bey
eger eer (bixwne: eyer)
dger dier (bixwne: diyer = din, d, dtir)
Ketina G ji peyv
Carinan G bi deng ber xwe ve dihele taliy bi temam dikeve. Bo nimne, heywanek kov heye
ku di kurmanciya navend de bi gur t navandin. L di zaravayn din yn kurd de herwiha di
zimann din yn ran de G li dawiya w peyv heye:
-
kurmanciya rojhilat: gurg
soran: gurg
faris: gorg
pehlew: gurg
hewram: werg
zazak: verg
avestay: vehrke-
Anku bi zelal G di kurmanciya navend de ji v peyv ketiye, ne ku di kurmanciya rojhilat de li peyv

zde bye.
Deng G xaseten hing dikeve gava ku ew t ber K:
peyva xwer
peyva pkhat bi nivsk
peyva pkhat bi devk
bang
bang kirin
ban kirin
deng
deng kirin
den kirin, dey (ne)kirin
115
Cotdengn H
Piraniya kurdzanan bi hsan dibnin ku H di peyvn her, heval, hv, hest, Hacer, bihar, guh de
(koma 1) ji H di peyvn hal, herf, heram, hekm, hefs, hez (kirin), (p) hesn, hle, Hesen, Hisna,
Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh (koma 2) cuda ye.90
Deng H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurd-ereb bi herfa deng H wek di koma 2 de
j bi herfa t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de (IPA) deng koma 1 bi [h] y koma
2 j bi [] anku h xetek raket li ser w t diyarkirin. Di gelek tpguhz transkrsyonan de deng
koma 1 wek h y koma du j bi anku h bi nuqteyek li bin t destnankirin.
Di nivsna standard ya kurd-latn de ev herdu H ji hev nayn cudakirin. L ji dema kovara Hawar
ve hin caran bo rgirtina li ber xelettgihitin deng koma 2 bi herfa anku h-ya du nuqte li ser ji
deng koma yek anku h-ya xwer t cudakirin. Di v nivs de em j li ser v bingeh kurd bimnin
anku em ji van bijarteyan h-ya bi du nuqte bo H-ya koma 2 binivsin, wek eram, ekm, esen...
dengek ereb ye?

Peyvn ku me li jor di koma 2 de anku wek nimneyn bi deng / dane, hem ji ereb ne. Mirov
dikare lsteyeke gelek dirj ya peyvn wan wisa bide ku hem ji ereb hatine:
azir, akim, eq, ed, idd, urr, emd, edad, isn, emd, ber, meel, met...
Lste hema bje bdaw ye. Berevaj hin dengn din yn ereb, wek S-ya navdidan anku S-ya fis (
) , D-ya navdidan anku D-ya fis anku zal ( )yan j S/D/T/Z yn emfatk anku qelew ( |
) | | , -ya ereb xwe ba di kurd de diparze.
L dsa j ne herdem.
90
Bo xwandevann ku ev cudah di devoka wan de tine be li gel van dengan ne areza bin, dikarim guhdarkirina van
dengan ji v der pniyar bikim:
H-ya koma 1: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesglottal_fricative.ogg
H-ya koma 2: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelespharyngeal_fricative.ogg
116
Veguhastina bi H
Di end peyvn ji ereb wergirt de -y cih daye H-ya normal. Ya rasttir, di wan peyvan de j H-y
neiyaye bi temam ser ji -y bistne l di wan peyvan de du guharto, du varyant anku du awayn
cuda yn gotina wan peyvan hene.
Ji peyvn wisa ez bi end liban hesiyame: heq/eq, heta/eta, hrs/rs, hewce/ewce. Herwiha
mirov dikare hewa (ne, dengbas) ya soran l zde bike ku ji ewal ya ereb ye. Dsa mirov
dikare hest ya v dawiy ji soran derbaz kurmanc by bide ku esl w iss ya ereb ye. Ji navn
mirovan, bi km emze di kurd de bye Hemze.
L min nebihstiye ku ti kes di kurmanc hcet ya ji ereb acet e bi gotibe tev ku hevreha w
hewce/ewce bi du awayan heye dsa hevrehn w mutac, itiyac di kurd de ten bi deng
hene, bi deng H peyda nabin.
Ji navn mirovan yn esil-ereb bi bi km emze azim di kurd de veguherne Hemze Hazim
yan j bi herdu awayan peyda dibin. L bi awayek git mirov dikare bibje ku veguhastina bi H
diyarde fenomeke gelek sinordar maye: bi piraniyeke berav her dimne, nabe H.
Hejmara km ya guherna bi H ten w dipeyitne diselmne ku di rastiy de niha cihek xurt
qaym di kurd de heye li gel w rastiy j ku serekaniya w deng eslen ereb ye.
L di peyvn ne-esil-ereb de j heye

Di seranser kurmanc de hejmara 7 wek eft t gotin. Di soran de j ew bi away ewt e tev ku
ew peyv bi ti away ne ji ereb ye. Di peyvn ji w kir de, wek efte/eft (heyama heft rojan)
eft (70) dsa diyar e. L bi km di devokn kurmanciya rojhilat91 de di peyva hevde(h) /
hivde(h) de nne tev ku bguman e ku ew ji peyva eft hatiye kirin.
Herwiha di peyvn kurd de tel, tal zef, zaf heman deng heye tev ku ew ne ji ereb ne
j.
91
Bo parvekirina kurmanc li ser devokan li gor rzimana wan, binre: http://kurdigeh.com/details.aspx?an=501
117
Peyvn hem, hezar, hir, hi, het, hejde di kurmanciya rojhilat de bi H-ya normal in. L di
kurmanciya navend de hevber wan em, ezar, ir, i, eyt, ijde yn bi hene tev ku ti ji
van peyvan ne ji ereb ne. Wek din j, di kurmanciya navend de rola di peyvn xwemal de ji
kurmanciya rojhilat gelek zdetir e. L carinan di bin tesra tirk de hin di peyvn esil-ereb de j
wek H tn gotin. Li aliyek din, di kurmanciya rojhilat de peyva inr heye ku maneya hz, iyan,
pbn, jhatin dide hevreha huner ye l min ew di kurmanciya navend de nebihstiye.
Herwiha carinan hin devok a ya kurmanciya git j dikin e / e, wek ev li cih av
esin li cih asin.
Bi km di peyveke esil-ewrop de j di kurd de li kar e: al (sk, bazar bi taybet yn sergirt)
bi rya tirk hal ji frens halle ji alman Halle, hevreha inglz hall (hol, salon, avah).
Veguhastina H-ya w bi mimkin e ku ji ber tesra hevdenga w ya ereb al (rew, wez,weziyet)
be.
Di soran faris de j ev peyvn kurd/ran yn li jor rzkir heke peyda bibin bi H-ya normal in
yan j bi dengek din in l ti ji wan ne bi ne. L li aliy din, di soran de 17 j wek deng 7 evde
ye, ne hevde. Heri faris ye, hem -yn peyvn esil-ereb j bi deng dike H tev ku bi dinivse j.
Em awa binivsin?
Ji bil end awarte istisnayan, kurd deng di peyvn esil-ereb de diparze. L di end peyvan de
diguhere yan j du formn yek bi H yek j bi peyda dibe.
Di peyvn xwemal de parvebneke berav di navbera kurmanciya rojhilat rojavay de heye: Di
kurmanciya rojhilat de di peyvn berbelav de ji bil eft, tel, zef peyvn ji wan kir, peyda
nabe. Di kurmanciya navend de gelek peyvn xwemal j bi tn gotin: hem, ezar, eyt, ijde,
ir...
Di ferheng kitbn dengnasiy de giring e ku mirov cudahiya wan dengan bi awayek diyar bike
daku hnber (frber, kesn ku hn/fr dibin) ba bizanin ka ew peyv awa tn gotin.
L di nivsna normal de tir e ku mirov bikaranna ten herfek anku H biparze. Wisa nivsna
gelek peyvn xwemal d hevgirt standard be (bo nimne hezar, hir, hi) tev ku di hin devokan
118
de ew bi H di hin yn din de j t gotin. Wisa ziman nivsk zdetir nzk hev dimne di heman
dem de her kesek dikare li gor devoka xwe wan peyvan bibje l dsa j hem kurmancaxiv wan
wek hev binivsin bi hsan j fehm bikin.
Di dengnasiya kurd de H / h nana deng qirrik-xiok-nevizok-blerz e. Mebest ji qirrik ew e

ku cih peydabna v deng di dev de li ber qirrik yan hefik, gewriy ye. Xinek di dema derketina
w de t bihstin loma j re xiok t gotin. H dengek blerz e anku di dema derketina w de
perdeyn deng di gewriy de nalerizin. Di hin zimanan de forma w ya bilerz j heye.
Mebesta me li v der ten herfa H ya wek di peyvn heval, hja, hn de ye (bi alfabeya ereb ),
ne H-ya wek di navn Hesen, Hisn yan di peyvn heft, helal, heram de (bi alfabeya ereb )Em
di nivseke din de behsa van herdu dengn cuda yn bi heman herfa H dikin.92
Bi alfabeya kurd-ereb bi zimann din j yn erebnivs ev deng bi herfa t nivsn. Di alfabeya
kurd-krl de ew bi herfa (gir) (hr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j
nana v deng herfa [h] ye.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessglottal_fricative.ogg
92
https://zimannas.wordpress.com/2015/08/10/cotdengen-h-di-kurdi/
119
Peydabna H di peyvan de
Di kurd de herfa H dikare niha li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe
-
destpk: har, heval, hln, hinar, hogir, hn
nav: bihar, cahil, Dihok, guhar
daw: deh, reh, rekeh, meh
Li gor lkolnn me93, rjeya herfa H di nivsn kurmanc de 2,3 % e. Teqrben nv ji herfn din ji w
zdetir nv j j kmtir peyda dibin. Ev lkoln herdu dengn H (H-ya wek heval H-ya wek
Hesen) ji hev cuda nake. L ji ber ku H-ya wek Hesen pir km peyda dibe (xaseten di devokn
kurmanciya rojhilat de), cudakirin j d rjeya H-ya wek heval ji 2,0 % kmtir neke.
Berevaj kurmanc, di soran de deng H li dawiya peyv peyda nabe:
-
kurmanc deh,ceh, meh, ah l soran de, co, mang, a
Peydabna drok ya H
Deng H di hem lehceyn kurd de peyda dibe. Ew herwiha di hem zimann cran kurd (aram,
azer, ereb, ermen, faris, tirk) de j heye. Deng H herwiha di piraniya eger ne hem zimann
ewrop de j li kar e l di gelek zimann rom (bo nimne frans, span portugal de) bi piran mit
anku bdeng e (t nivsn l nay gotin). Ew herwiha di zimann ran yn kevn (avestay
hexameni) yn navn (pehlew, part) de j heb. Heman deng dsa di maka ziman kurd
zimann din yn hindewrop de j anku di proto-hindewrop de j heb.
L deng H y niha di kurd de bi piran ji hin serekaniyn ji H-ya proto-hindewrop cuda ye. end
sebebn giring ji v re heye ku em li jr rz bikin.
H-ya proto-hindewrop ji piraniya zimann pahatiyn w ket. Bo nimne:
proto-hindewrop
*hstr
*hes-
*h
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeyaherfan-di-nivisen-kurmanci-de/

93
120
avestay
ster
esti-
ez-
ynaniya kevn
(astr)
(st)
(g)
sanskrt
tare
esti
ehem
inglziya kevn
steorra
is
ih, ic
latn
stella
est
ego
pehlew
star
est
ez
faris
sitare
est
-94
kurmanc
str95
e96
ez
Anku H-ya proto-hindewrop winda bye l dsa j, wek ku me li jor got, H di zimann ran piraniya
zimann din j yn hindewrop de li kar e. Sebeb v ew e ku H dsa peyda bye, v car ji hin
dengn din.
Deng H di raniya kevn de ji encama guherna deng S y proto-hindewrop y ber vokalan bi H
di van zimanan de bye. Bo nimne, di nav hejmara 7 de di zimann ran de deng H heye:
-
kurmanc, faris, pehlew, pars, tacik: heft
soran zazak: hewt
L gava ku em li nav heman hejmar bi zimann hindewrop yn ne-ran binrin, em bibnin ku

ew ne bi H l bi S ye:
-
sanskrt: septen
latn: septem
frans: sept
inglz: seven
polon: siedem
rs: semi
94
Di farisiya niha de nemaye min cih w girtiye. Bi heman away ji soran kurdiya bar j winda bye. Di zazak
de j, wek di kurmanc, de bi forma ez e.
95
Bi soran estre, bi zazak astare, bi kurdiya bar esare, hesare. Forma hin devokn kurmanc histrk
forma hesare ya hin devokn kurdiya bar ne ku forma esl ya proto-hindewrop ya bi H diparze l hi- pa li v
forma devok zde bye. Li jrtir em behsa zdebna H-y li peyvn kurd dikin.
96
Wek di gotina ew kurd e de, hevreha kurdiya bar es, zazak esto.
121
Ji bil zimann ran, herwiha S-ya proto-hindewrop ji zimann ynan ermen j ketiye yan bi H
guheriye. Nav heman peyva 7 bi wan zimanan j:
-
ynan: hpta
ermeniya kevn: awtn, ermeniya n: yot
Bi heman away, di kurd zimann din yn ran de di gelek peyvn din de j H li cih peyvn din yn
proto-hindewrop ye. Bo nimne, van peyvn kurd inglz bidin ber hev:97
-
kurd heman, hem, hev, inglz same
kurd havn, inglz summer
L di zimann ran de j S ya proto-hindewrop nebye H eger S ber kononantan be:

- str
Heri S-ya kurd (yan ran) ya ber vokalan e, ew car ji -ya proto-hindewrop ye:98
-
ser ji proto-hindewrop *r
sp ji proto-hindewrop *weyt-
sed ji proto-hindewro *m tm
avkaniyeke din ya deng H ya kurd deng D y navbera vokalan e. Ew deng di faris de wek D hatiye
parastin l di kurd de yan bi yekcar ketiye yan j bye H yan Y:
-
faris: badam ( tirk badem)
kurmanc: bahv, behv, bev
zazak: vam
kurmanc guhan ji raniya kevn gew-dane (cih berhemn mangayan)
faris zaden, kurmanc zan, zayn99
L H-ya destpk di peyvn kurd (xaseten kurmanc) de bi piran bi mebesta rgirtina li ber vokalan
li destpka peyvan bye. Ew bi piran di zimann din yn ran de heta di zaravayn din yn kurd
de j (xaseten di zazak de) nne l li kurmanc ( gelek caran li soran j) zde: 100
97
Bo zdetir agahiyan li ser etmolojiya van peyvan hevrehiya wan, li Wkferheng binrin: https://ku.wiktionary.org
Bo etmolojiya van peyvan, li Wkferheng binrin: https://ku.wiktionary.org
99
Binrin: https://ku.wiktionary.org/wiki/guhan
100
Bo etmolojiya van peyvan j hn dikarin li Wkferheng binrin: https://ku.wiktionary.org
98
122
avestay, pehlew, faris, soran esp- yan esb (b H) l kurmanc hesp (bi H)
avestay mer-a, zazak amar, pehlew umar, faris omar, soran jimare (hem b
H) l kurmanc hejmar, hijmar (bi H)
sanskrt ustre-, hexameni usre-, faris otor (b H) l kurmanc htir soran

hotir (bi H)
latn aes, sanskrt eyes, avestay eyeh-, pehlew asn, faris ahen, soran
kurmanciya rojhilat asin (hem b H li destpk) l kurmanciya navend hesin (bi H li
destpk)
htt ishahru, ermen artosr, latviyay asara, ltwan aar, sanskrt eru, avestay
esir-, pehlew esr, faris ers (hem b H li destpk) l kurmanc hsir, hstir, hsr
(bi H li destpk) anku rondik, ava ji avan t gava ku mirov digir.
hin devokn kurmanc histo, histr, histrk, bi kurmanciya sto, str, str ku di ziman
zaravayn din j yn ran de H t de nne.
Peydabna H di peyvn wek histo/hustu, histrk, histran, histr li cih sto, str(k), stran, str p
bi zdebna I li destpka van peyvan bye ji ber ku hin devokn kurmanc ( herwiha soran
zazak) du yan zdetir konsonantan li destpka peyv tehemil nakin. Anku sto, stran, strk, str
p bne isto, istran, istrk, istr. L ji ber ku kurmanc bi piran vokalan j li destpka peyvan red
dike, d H ketiye dewr li destpka van peyvan peyda bye. Loma
-
str(k) istrk histrk
sto isto histo
str(k) istr(k) histrk
Herwih H bi berfireh cih X ya faris hin zimann din yn ran digire:

-
kurmanc hik, hir, tehl, suhr/sor, faris xok, xers, telx, sorx
L tev ku kurmanc H li destpka gelek peyvan zde kiriye, w S-ya proto-hindewrop ya bi -ya
proto-hindewrop, ku di zimann ran de bb S, d neguherandiye wek S hitiye. Berevaj kurd,
faris S-ya ran ya ji -ya proto-hindewrop j, li pey vokalan kiriye H:
-
kurmanc mas, faris mah
123
kurmanc asin, hesin, faris ahen
Carinan kurmanc j di v war de wek faris kiriye:

-
kurmanc faris deh l zazak des
kurmanc bihar faris behar l zazak wesar
Faris herwiha carinan V/F dike H l kurmanc wan diparze:

-
faris kolah, koh l kurmanc kulav, kov (bidin ber pehlew kulafek part kof)
avkaniya H-ya kurmanc dikare herwiha W j be:

-
avestay yewe-, hewram yewe, zazak cew, pehlew cew, faris cow, soran co l
kurmanc ceh
Deng H di kurmanc de herwiha ketiye cih j xaseten ber deng N yan M:

-
faris tn, zazak teyan l kurmanc thn, tihn ( tn, tn, t)
avestay emen, pehlew eme, faris em, kurmanc ehv ( av)
faris r, kurmanc rih, r (myn bi ry mran ve)
faris r, kurmanc reh, rih (bingehn dar gul giyayan)
Deng H adeten di kurmanc de ji soran berbelavtir e l carinan j hin peyvn soran bi H ne l yn

kurmanc bi dengek din in:
-
soran hewr, herzan, hewar, kurmanc ewr, erzan, war
Guherna H bi dengn din

Tarxiyen H di kurmanc dengek biserket bye zdetir ketiye cih hin dengn din cih xwe
nedaye dengn din. L hem di kurmanc de hem j xaseten di soran de H gelek caran d r dide
dengn din.
Li cih H-ya kurmanc, di soran de bi berfireh W cih digire:
-
kurmanc hik, hir, ceh, hinda/winda, soran wik, wir, win
124
Herwiha komdeng eh y kurmanc, di soran de adeten bye a:

-
kurmanc tehl, pehn, soran herwiha carinan kurmanc j tal, pan
Komdengn h dikare H-ya xwe biavje:

-
mhvan, mihman mvan (bidin ber faris mihman, pehlew mhman)
bhn, bihn bn, bn
Komdeng ih bi berfireh dibe

-
cih c
mih m
bih b
rih r
Me li jortir got ku faris carinan V/F dike H l kurmanc wan diparze. Li aliyek din, kurmanc carinan
H dike V:
-
- kurmanc irove ji ereb ur ()
H (sor) lzimn w yn tarx (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd

CIH
dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
SEKN
-
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
125
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Husein Muhammed 2014 2015
126
J papidy-xiok-nevizok-bilerz
Herfa J di nivsna kurd-latn de nana deng papidy y xiok nevizok y bilerz e. Mebest ji
papidy ew e ku derxistina w li papidyan e anku ziman ji pidyan pavetir bi dev dikeve.
Mebest ji xiokiy ew e ku dengek xixi y heway ji gewriy t. Merema bilerz j ew e ku di dema
bna v deng de perdeyn deng dilerizin.
Li v der mirov dikare guh bide v deng:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_palato-alveolar_sibilant.ogg
Heman herfa J di frans, portugal, tirk hin zimann din de wek kurd bo diyarkirina heman deng
t bikarann. Di gelek zimann Rojhilata Ewropay ew deng bi herfa (Z-ya kumikek li ser) t nivsn.
Di transkripsiyon de gelek caran di gelek zimanan de bi cotferfn ZH hin caran j cotherfn JH t
nivsn. Bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) ev deng bi nana [] anku bi Z-yeke engal li bin
t diyarkirin.
Di alfabeya kurd-ereb alfabeya faris de ev deng bi herfa t nivsn. Cudahiya w ji herfa ( Z) ya
alfabeya ereb ew e ku di Z de nuqteyek li ser herf heye l di J de s nuqte. Di ziman standard y
ereb de ne ev deng ne j ti herfn taybet bo w peyda nabin. Di alfabeya kurd-krl di piraniya
zimann krlnivs de herfa (gir) (hr) bo v deng dihat nivsn.
Li aliyek din, di inglz de J bi piran bo diyarkirina deng wek C ya kurd t nivsn. Bo nimne, nav
inglz John wek Con t gotin. Di piraniya zimann Bakur, Navend Rojhilata Ewropay de J bo
deng wek Y ya kurd t bikarann. Bo nimne, bi alman ja (er, bel) wek ya t gotin. Di bin
tesra van zimanan de, di IPA-y de j [j] bo diyarkirina deng wek Y ya kurd t nivsn.
Peydabn rjeya J
J di kurmanc de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
127
destpk: jin, jiyan, jar, jaj, jehr
nav: bajar, bejn, rijandin
daw: dirj, roj, gj
Li gor lkolnn me101, rjeya herfa J di nivsn kurmanc de 2 % e. Yek ji giring yn zdehiya herfa J
daeka ji, j ye ku pirr t bikarann wisa rjeya herfa J di nivsan de zde dike. Herwiha peyvn
jin, jiyan, jn formn wan yn emand v rjey zde dikin.
L wek din J di kurd de dengek nadir e km peyda dibe. J herwiha hem di zimann crann kurd
de (ereb, tirk, ermen, aram) hem j yn lzim kurd de (faris, zimann din yn hindewrop) yan
km e yan j heta qet peyda nabe (bo nimne di erebiya standard di aram de).
Peydabna J ji dengn din

Ji aliy drok ve J di kurd de j dengek bi rjey n ye. Di zimann kevn navn yn ran de (avestay,
farisiya kevn, pehlew) li cih J ya kurd bi piran dengek din heye. Herwiha di nav zimann n yn
ran de j, bo nimne di faris zazak de li cih J ya kurmanc dengek din heye. Bi awayek git miov
dikare bibje ku rew wiha ye:
-
kurmanc soran: J
zazak: C
faris pehlew: Z
avestay: / C
Em dikarin end nimneyan bidin:

-
kurmanc soran: jin
zazak: cin
faris pehlew: zen
avestay: cin-
kurmanc soran: roj
101
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de

128
zazak: roc102
faris pehlew: rz / roz
avestay: reoeh-
Carinan j J ji yan S ye:

-
kurd: hejmar, jimare, jimartin, -jimr-
faris: umar
pety: mrl
sanskrt: smarati
proto-hindewrop: *smer-
Herwiha:
-
jidandin ji idandin ji ereb ji edde, edd
cejn, bide ber faris cen, avestay yesne-
Di maka zimann hindewrop de anku di proto-hindewrop de li cih van hem dengan G yan K
heb. Pa ew di raniya kevn de bye pit hing j bye C, Z yan J. Wek ku ji tabloya li jr diyar
e, ev deng hem lzim hev in.
Heta niha j gelek caran C di kurmanc de dibe J:
-
ja, jar ji ca, car ji - + car
wijdan ji ereb wicdan
Peydabna J ji dengn din bi piran drok ye anku deng hin bi borna dem re guherne bne J.
J (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd
102
Forma zazak ya standard li gor Koma Xebat ya Vatey roj e l di piraniya devokn zazak de roc e. Bijartina
forma roj wek forma standard bi armanca nzkkirina zazak li gel zaravayn din yn kurd hatiye kirin.
129
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
GIRTEK
-
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Guherna J bi dengn din

Ji aliy drok ve, J di kurmanc de dengek biserket ye: w cih gelek dengn din girtiye bergeha
xwe berfireh kiriye. Hsan e mirov nimneyn ku t de dengn din bne J peyda bike. L zehmet e
mirov peyvn xwer yn wisa pk bike ku ber t de J heb l niha bye dengek din.
Dsa j ne ten dengn din bi J diguherin l carinan J j bi dengek din diguhere. Hema-hema herdem
ev deng ye. L ev guhern ne drok ye. Ew ji encama emn emandina peyv ye:
J dengek bilerz e anku di derketina w deng de perdeyn deng di gewriy de dilerizin. L di kurd
de gava ku dengek blerz t pey dengek bilerz, v deng bilerz j li gel xwe dike blerz. Dengek
giring y blerz T ye (hevbera w ya bilerz D ye). Gava ku ev T t pey J, hing J ji ber tesra T dibe :
-
reh dema niha -kuj- (di-kuj-im, na-kuj-im) + T kut (ne *kujt)
reh dema niha -birj- (di-birj-im, na-birj-im) + T birat (ne *birajt)

130
reh dema niha -rj- (di-rj-im, na-rj-im) + T rit (herwiha rt l ne *rijt)
Herwiha carinan K ya blerz j (ku hevbera w ya bilerz G ye) J dike :

-
kurmanciya navend: kjan
kurmanciya rojhilat: kk
kurmanc: mej / mj
soran: mk (ne *mjk)
Di hin devokan de (bi taybet di behdn de) j ji ya daek gelek caran t kurtkirin (i j dikeve)
j j dibe :
-
ji mal mal
ji niha ve niha ve
Dsa j (herwiha) ya kurmanc di soran de wek - e:

-
kurmanc: dest j
soran: dest
Varyantn J, C G di peyvn ji ewrop de

Di kurd de gelek peyv v dawiy ji zimann ewrop hatine wergirtin. Di gelek ji wan peyvan de deng
J heye:
-
biyoloj, jeoloj, jlet, jla, kronoloj, sosyoloj
Di nivsn kurmanc de bi piran ev formn van peyvan yn serdest standard in. L carinan mirov
varyantn wan yn bi C yan G j dibne:
-
biyoloc, ceoloc, clet, cla, kronoloc, sosyoloc
biyolog, geolog, glet, gla, kronolog, sosyolog
131
Herwiha helbet di nivsna van peyvan de hin dengn din j dikarin biguherin. Bo nimne, jlet wek
jlt yan glet mna glt j t dtin.
Formn bi J bi piran ji tesra frens (bi rya tirk yan faris) ne. Formn bi C ji inglz (bi rya ereb) ne.
Formn bi G dikarin bo nimne ji rs, alman, swd bin. L hem formn van peyvan ew e ku ew ji
peyvn ynaniya kevn yan j ji latn hatine kirin. Di nivsna kurmanc de formn bi J serdest
standard in.
Ketina J
J carinan ji dawiya peyv dikeve. Bo nimne, peyva roj di gelek devokan ro ye. Peyvn ji w kir
j wek w b deng J ne:
-
rojhilat rohilat
rojava roava
Rojhat Rohat
Rojbn Robn
L hin nimneyn awarte j hene:

-
rojname nabe *roname
Di peyvn ro / evro nvro de formn b J serdest standard in, ne formn bi J (roj / evroj,
nvroj) tev w j ku forma xwer ya serdest standard roj
Herwiha reh dema niha y lkera gotin anku -bj- (di-bj-im, na-bj-im) di hin devokan de di
gelek devokn din de j di axiftina sivik de b J ye anku -b- ye: di-b-m, na-b-m.
J ji reh dema niha y lkera avtin j dikeve:
-
-avj-: di-avj-im, na-avj-im -av-: di-av-m, na-av-m
132
K padev-sekn-blerz
Di dengnasiya kurd de K / k nana deng padev-sekn-blerz e. Mebest ji sekn ew e ku di

derxistina w de lv p bi temam girt ne pa tn vekirin. Mebest ji padev ew e ku cih
derxistina v deng paiya dev ye anku ziman bi w der dikeve. Merem ji blerz j ew e ku di dema
peydabna v deng de perdeyn deng nalerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-latn de di piraniya zimann bi alfabeya latn dinivsin de bi away K
(gir) k (hr) t nivsn. L di gelek zimann ewrop de C Q j v deng didin.103 Di alfabeya kurdereb de di faris j de ev deng bi herfa l di ereb de bi t nivsn. Di alfabeya kurd-krl de ev
deng bi (gir) (hr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ew wek [k] t
nankirin.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessvelar_plosive.ogg
Peydabna K di peyvan de
Di kurd de herfa K dikare niha li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe
-
destpk: kar, kes, km, kil, kul, kom, kurd, kr
nav: dikan, rekeh, ekir
daw: mak, ek, rik
Li gor lkolnn me104, rjeya herfa K di nivsn kurmanc de 3,8 %. Ten herfn E, I, N, A, , R, D, B,
ji herfa K zdetir di nivsn kurmanc de peyda dibin.
103
Li destpka nivsna kurd bi alfabeya latn di kovara Hawar de K bo diyarkirina deng Q Q j bo diyarkirina deng
K dihat nivsn. Bo nimne, nav welat me wek Qurdistan dihat nivsn peyva bi maneya ba, , ak j wek kenc
dihat nivsn ku niha wek qenc t nivsn.
104 Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeyaherfan-di-nivisen-kurmanci-de/
133
Du fonem: K-ya bipif K-ya bpif

Herfa K di kurmanc zazak de nana du fonemn anku du dengn serbixwe ye. Yek ji wan K-ya
bipif e (req e, bihilm e, hilmdar e, bi inglz aspirated.) Ew bo nimne di van peyvan de heye:
-
kar, ker (heywan), kr (amra birn), kr (wek ava kr)
Mebest ji bipif ev e: heke dengek bipif be, hing pifek yan hilmek yan bayek xurt ji dev dert.
Mirov dikare bi w pif yan w bay bihese heke perrek / kaxezek nzk dev xwe bigire yan j dev
xwe nzk mmek bike peyva kurd bibje. Hing ew perr d biheje ji ber ku K di peyva kurd
de bipif e. L heke mirov bi heman away peyva kirin bibje, ew perr d neheje ji ber ku K di peyva
kirin de bpif e.
Awayek din y realzebna deng P bpif e (nerm e, bhilm e, bi inglz unaspirated). Ew away P
bo nimne di van peyvan de heye:
-
ka (giyay hik), kevir, kirin, k, kurr
Di kurmanc zazak de pifdar herfa K dike du fonem anku du dengn serbixwe. Sebeb v ew e ku
eger mirov P-ya bipif wek P-ya bpif bibje, maneya peyv dikare biguhere:
K-ya bipif (req)
K-ya bpif (nerm)
peyv
wateya w
peyv
wateya w
ka
li k ye?
ka
giyay hikkir
Di zazak ermen de j li destpk K carinan bipif carinan j bpif e. Di soran, faris, ereb tirk
inglz de K herdem li destpk bipif e.
Ji ber ku piraniya peyvn wergirt yn bi K niha ji inglz, faris, ereb, tirk soran dikevin kurmanc,
K-ya wan j wek di van zimanan de di kurmanc de j bi ikl xwe y bipif/req dimne:
-
kompter (ji inglz), koer (ji tirk), kar (yekser an bi rya soran ji faris), kamil (ji ereb)
134
L di hin peyvn ji mj ve ji tirk hat de K bpif bye:

-
kon / kn (adir, xvet)
Peydabn guherna drok ya K

Deng K di hem lehceyn kurd de peyda dibe. Ew herwiha di hem zimann cran kurd (aram,
azer, ereb, ermen, faris, tirk) de j heye. Deng K herwia di piraniya eger ne hem zimann hind
de j li kar e. Ew herwiha di maka ziman kurd zimann din yn hindewrop de j anku di protohindewrop de j heb.
P-ya proto-hindewrop bi piran di kurd de wek xwe hatiye parastin. Bo nimne:
kurmanc
ji proto-hindewrop
bide ber
*kis
latn: qui (bixwne: k)
keftin, ketin
*kopto-
ynan: kopto- (ketin)
kurt
*(s)ker-
alman: kurz
L K-ya proto-hindewrop bi piran di kurd zimann din n ran de bye dengek din (adeten S
yan )
kurmanc
ji proto-hindewrop
bide ber
ser
*er-
ynan: kar
*kis
latn: quis
Anku i k di proto-hindewrop de herdu j *kis bn l di kurd de k bi K maye di i de

j K bi guheriye.
Piraniya peyvn bi K yn di zimann ran de, reh wan nagihe proto-hindewrop. Anku ev peyv
pit parvebna ziman proto-hindewrop di zimann ran de peyda bne. Hin ji van peyvan ji ereb
yan tirk ne:
-
ji ereb: kal (pr), kerb, kil, ks

135
ji tirk: ko, koer, kon / kn
Hin caran j K ya peyvn kurd ji X ya raniya kevn peyda bye. Bo nimne:

kurmanc
zazak
faris
pehlew
avestay
sanskrt
ermen
kan
hen
xan
xang
xan-
xan-
ker
her
xer
xer
xere-
xere-
xende
xendek
ken
xind
Di soran de j wek kurmanc ev peyv bi K ne. L wek ku t dtin, di zazak de ew bi H ne.

Di hin devokn soran zazak de (l ne di kurmanc de) K li ber W dibe yan TS:
-
soran: le kw (li k) bi hin devokan wek le w t gotin.
Tarxiyen ev heman diyarde sebeba w ye ku hevbera que (bixwne ki) ya frans di kurd de i
ye yan beramber cuanto (bixwne) ya span di kurd de end heye anku yn van zimanna bi
deng K ne l yn kurd bi ne.
Li aliyek din, kurd hin caran Q ya ereb kiriye K:
-
ereb x-l-q- (afirandin, xuliqandin) > kurd xelk (li gor hin devokan xelq)
L hin caran j ereb K-ya peyva ran kiriye Q ew peyv bi Q ji ereb li kurd ( faris) vegerne:
-
pehlew pistek > ereb festeq > kurd fisteq (l faris piste / pist ya ne-erebkir)
pehlew zendk > ereb zendq > kurd zendq
Di peyvn ji tirk wergirt de hin caran kurd K-ya tirkiya kevn / navn parastiye l di tirkiya niha de
ew deng bye G:
-
tirkiya kevn / navn k > kurd ko (l tirkiya niha g)
K (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd
136
CIH
dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
SEKN
-
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
137
L pidy-tengav
Di dengnasiya kurd de L pidy-tengav e. Mebest ji pidy ew e ku di dema gotina v deng de

ziman bi pidyan dikeve. Mebest ji tengav j ew e ku di dema derketina v deng de rya deng t
tengkirin l bi temam nay girtin.
Ev deng piraniya zimann latnnivs herwiha bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) j bi herfa
[l] t diyarkirin. Di zimann erebnivs de (bo nimne ereb, faris, kurdiya bi alfabeya ereb) ev deng
bi herfa ( lam) t nivsn. Di alfabeya kurd-krl de, wek di zimann din j yn krlnivs de ev deng bi
herfa (gir) (hr) t/dihat nankirin.
Peydabna L di peyvan de
Deng L di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: law, lez, l, lv, livn, lmon, lome, lfik
nav: al, bilind, Cell, bela, bilr
daw: al, dil, gul, hl, mil, nal
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa L di nivsn kurmanc de 2,1 % e. Ev t w maney ku
16 herfn din ji L-y mietir 14 j j kmtir peyda dibin. Du ji sebebn giring yn peydabna L di
nivsan de daeka li (wek li ser, li bin, li mal) herwiha girdek l (feqet, ema, belam, bel)
ne ku peyvikn di nivsan de pir mie ne. Herfa L herwiha li nav dawiya peyvan j bi rjeyeke normal
peyda dibe. L li destpka peyvan L di kurd de pir km e peyvn bi L dest p dikin j bi piran bi
esl xwe biyan ne (li jrtir binrin).
Herfek du deng
138
Herfa L di kurd de bi du dengn hinek ji hev cuda realze dibe anku derdikeve. Yek j L-ya zirav e,
wek di van peyvan de:
-
lv, law, livn, gel, bila
Mirov dikare li v der guh bide L-ya zirav:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_lateral_approximant.ogg
L di kurd de herwiha L-yeke din j heye ku gelek caran nav L-ya qelew l t kirin. Ew di kurmanc
de bo nimne di van peyvan de heye:
-
lep, welat, silav
Mirov dikare li v der guh bide L-ya qelew:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Velarized_alveolar_lateral_approximant.ogg
Di nivsna kurd-ereb de (bi taybet di soran de l herwiha carinan di nivsna bi kurmanc ya bi
alfabeya kurd-ereb de j) L-ya qelew ( )bi naneke li ser L-ya zirav ( )t cudakirin. Di alfabeya
kurd-latn de j L-ya qelew carinan bi du L-yan yan j bi ji L-ya zirav (L l) t cudakirin.
L-ya qelew di kurmanc de km peyda dibe l ew di soran de mie ye. Gelek caran li cih L-ya zirav
(L) ya kurmanc di soran de L-ya qelew () heye:
kurmanc
soran
dil
di
gul
gu
mal
ma
bel
be
Tev ku di soran L-ya qelew ji kurmanc zdetir heye l dsa j L-ya qelew di soran de li destpk
peyda nabe. Di kurmanc de ew bi km di peyva lep de li destpk j heye herend e ku wek din li
her dera peyvan km e.
139
Di kurmanc de L-ya qelew tev kmiya xwe j dsa di hem devokan de peyda dibe. Loma hem
kurmanc peyvn wek silav, welat bi L-ya qelew dibjin. L di hin peyvan de j L-ya qelew di hin
devokan de di hin peyvan heye l di hin devokn din de di heman peyvan de L zirav e:
bi L-ya qelew
bi L-ya zirav
mea
mela, mele
miet
milet
zeam
zilam
Hjay gotin ye ku peydabna L-ya qelew di van peyvan de di hin devokn kurmanc de nej i tesra
soran ye: Di soran de di peyvn mela, milet de L zirav e. Herwiha devokn ku peyva milet bi Lya qelew j dibjin ji soran dr in, zdetir li Bar-Rojavaya Kurdistan (Sriy) ne.
Cudahiya herdu L-yan di kurmanc de bi mnmal diyardeyeke fenomk e anku L-ya qelew L-ya zirav
belk fonem bin: guherandina yek ji wan bi ya din dikare di end peyvan de maneya peyv
biguherne:
-
il bi L-ya zirav (40)
i bi L-ya qelew (epel, tema, xwazok, nemerd)
L fonemiya herdu L-yan ne titek bguman e. Di peyvn nimne de il, i de ne ten L l herwiha
j ji hev cuda ye: -ya peyva il anku 40 bipif e (req e, bi inglz aspirated) l -ya peyva i
anku epel bpif e (nerm e, bi inglz unaspirated)105.
Ji bil soran, L-ya qelew bi berfireh herwiha di hewram di gelek devokn kurdiya bar de hene.
Ew herwiha di tirk de j wek alofon bi taybet li rex deng heye, bo nimne di peyva klmak
(eda kirin, nimj kirin, nivj kirin) de.
105
Balk e ku hevwateya w anku epel bi -ya bipif e.
140
Peydabna drok ya L
Deng L di makeziman proto-hindewrop de heb. Em dikarin li v der end nimne ji ziman
mak herwiha ji ken w j bidin.
proto-
kurd
faris
latn
inglz
*leb-
lv
leb
labium
lip
*lek-
ling
leng
lacertus
leg
hindewrop
L li serdema zimann kevn yn ran (avestay, hexameni) L ji van zimanan bi temam winda b. Bi
piran R cih w girt. Loma gelek ji peyvn hindewrop yn ku di axn din yn v malbata zimanan
de bi L ne, di zimann ran de bi R ne. Di nav zimann nimneya me de latn, ynan ermen neran ne loma di peyvn wan yn nimne de L heye. Avestay, faris kurd zimann ran ne loma di
peyvn wan yn nimne de R heye.
latn
vulpes
lux
sol
ynaniya
alopks
leukos
hlios
ermen
alovs
luys, loys
avestay
urupis
reoe-
hveri-, hro-
faris
robah
rz
xor
kurd
rv, rov
roj
xor (tav, roj)
kevn
141
Pa li serdema zimann ran yn navn (pehlew pars) de L dsa di zimann ran de peyda bye.
L, wek ku ji nimneyn faris kurd diyar e, L-ya bi R guher d bi piran her wek R maye d
nebye L. Di hin peyvan de ew dsa vegerne ser forma bi L: lv, ling.
L gelo L-ya peyvn din ji k peyda bye?
Piraniya peyvn kurd yn ku bi L dest p dikin bi esl xwe biyan ne.
-
ji ereb bo nimne: lebleb, lib, libin, lihf, l (bi maneya feqet), libas, lome, lle/ll, (belk)
lez, livn/livandin
ji aram: lewitn/lewitandin, lixav, lewe
ji akad: legen, legleg
ji ermen: law
ji sanskrt: lmon, laciwerd
L dsa j gelek peyvn hindewrop yan ran bi xwe j hene ku L li destpk, nav yan dawiy heye:
-
destpk: livn (doek, lihf), limj (duaya rojane)
nav: bilind, hildan
daw: dil, gul
Gelo L-ya van peyvn xwemal ji k t?

Yek ji avkaniyn serek yn L-ya peyvn xwemal deng R ye. Eger em ziman lehceyn ran bidin
ber hev, em bibnin ku di hin ziman de L di hinan de j R heye:
kurmanc
dil
gul
bilind
soran
di
gu
berz
hewram
zi
vi
berz
zazak
zerre
vil
berz
142
faris
dil
gol
bolend
pehlew
dil
gil
bulend
avestay
zered-
veridhe-
berez(+ent-)
Niha j R L li gor devokan dikarin bi hev biguherin: elwar, elwar, erwal, erwar.
avkaniya din ya L-ya peyvn xwemal N e.

hin
devokn
soran
zazak
faris
pehlew
avestay
devokn
din
kurmanc
kurm.
limj
nimj
niwj
nimac
nemaz
nemaz
nemeh-
livn106
nivn,
nstin
nibist-
ni-pes-
no( can)
eno
enoee-
yn
nivistin
lo( can)
no( can)
Wek ku diyar e, ev peyv bi esl xwe bi N bn l di hin devokn kurmanc de N-ya wan bi L guheriye.
Ev formn L yn jor devok ne: di nav piraniya kurmancan de di ziman nivsk de, formn bi N
serdest in. L L-ya daeka (prepozisyona) kurmanc li (wek li ser, li bin, li mal) hevwateya w
ya soran le j tarxiyen N b l formn bi N bi temam ji kurmanc soran winda bne formn
bi L tek alternatv in107:
kurmanc
106
107
soran
hewram
hexameni
alban
frans,
inglz,
span
latn
Bi maneya doek, lihf, balgih, beten

Di hewram de N hatiye parastin. Li aliyek din, di zazak faris de ev peyv bi temam winda bye.
143
li, l108
le
ne
ena
en
in
Guherna L bi dengn din

Di kurd de li gor devokan L di endn nimneyan de bi R diguhere. Yek ji naskirtirn peyv bera,
bira ye wek di hevoka Bera/bira ew bike ku esl w bi L ye di devokn din de wek bila, bela
t dtin ji ereb bela hatiye wergirtin.
Guherna L bi R bi taybet di soraniya Hewlr de diyardeyeke serdest e:
soraniya Hewlr
soraniya Silmaniy
ji ereb
bi kurmanc
mar
ma
mal
mal, xan
mindar
minda, mina
menal
zarok
ber
be
bela, bel
bel, er
Di kurd de adeten L bi ti dengn din naguhere. L di hin zimanan de L dikare bi dengn din j yn
tengav anku bi W Y j. Ev guherna deng dikare ji ortografiya wan zimanan j b dtin: peyv bi L tn
nivsn l bi W yan Y tn gotin:
-
Brasil (Brazlya) bi portugaliya Portugal wek Brazil l bi portugaliya Brazlyay wek

Brasw t gotin.
Llano (det) bi hin devokn span wek lyano bi hinan j wek yano t gotin.
Animal (heywan) di frans de bi forma xwe ya pirhejmar dibe animaux anku L dibe U (ku
bi deng wek W e) l pa deng -aux bi hevreh bye o loma ew peyv wek animo t
gotin.
108
Daeka l ya kurmanc kurtkirina li w, li w, li wan e. Ew ji aliy etmoloj ve ji girdera l (feqet, ema, belam)
cuda ye. Ev l hevwateya la ya zazak ye herdu j kurtkirinn lkin, lakin yn ereb ne. Li di hin devokn
kurmanc de dibe l (behdn), le (sr) la (mere).
144
Di polon de apa ku hevreh hevwateya lapa ya rs lep ya kurmanc ye niha bi

poloniya standard wek wapa t gotin l di hin devokn polon yn rojhilat de h j wek
apa (anku wek kurmanc bi L-ya qelew) t bilvkirin.
Tabloya tkiliyn L li gel dengn din

Tabloya konsonantn kurd bi diyarkirina taybet ya L (sor) lzimn w (n). Trik tkiliya L li gel
dengn din diyar dikin: Eger trik ten ber bi L ve be, hing ew deng dibin L. Eger trik dual be, hing
L ew deng bi hev diguherin.
CIH
AWA
BVIL
du-
lv-
lv
didan
pidy
pa-
ban-
pidy
dev
padev
blerz p
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
- blerz
- bilerz
145
JENOK
TENGAV
r
w
146
M dulv-bvil
M / m di kurd piraniya zimann din yn latnnivs de nana deng du-lv y bvil (bi inglz
bilabial nasal) ye. Mebest ji dulv ew e ku di gotina v deng de herdu lv dikevin ser hev
vedibin. Mebest ji bvil ew e ku di dema gotina v deng de hewa di bvil (poz, difin, kepiy)
re derdikeve. Di ser re, M di kurd de dengek bilerz e: di derketina w de perdeyn deng di gewriy
de dilerizin, wek bo nimne dengn B, D, G, V, ne wek hevbern wan yn blerz anku P, D, K, F.
Ev deng bi alfabeya kurd-ereb piraniya zimann erebnivs de bi herfa t diyarkirin. Di alfabeya
kurd-krl de ew wek (gir) yan (hr) dihat nivsn. Nana v deng di alfabeya dengnas ya
navnetewey de j [m] e.
Mirov dikare li v der guhdariya v deng bike:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bilabial_nasal.ogg
Peydabna M di peyvn kurd de

M dikare di kurd de li destpk, nav dawiya peyv hebe:
-
destpk: ma, min, mezin, mekin!
nav: Amed, umet, umd, dman
daw: germ, heram, genim
Li gor lkolnn me yn ber niha109, rjeya herfa M di nivsn kurmanc 2,3 % e. Di peyvn xwer
yn xwemal de M li destpka peyv mie pirr e l li nav dawiya peyv km li kar e.
M lzimn w
Ji aliy dengnas ve M nzk lzim van dengan e: N, B/P, W V/F. Ji aliy away derketina deng
ve M N destebira ne: di gotina herduyan de deng di poz anku difin re derdikeve anku ev herdu
109
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-
herfan-di-nivisen-kurmanci-de
147
deng bvil (poz, difin, kepy) ne. Ji aliy cih derketina deng ve, M wek B/P W ye ji ber ku ew
hem dengn dulv ne. M herwiha nzk V/F ye ji ber ku ev deng bi alkariya lvek (l ne herdu
lvan) t derxistin.
Tesra lzimn M li ser guherna w

Deng M di kurd de di gelek peyvan de bi dengek lzim xwe guheriye. Bo nimne, di piraniya
peyvn xwemal (ran, hindewrop) de, li pey vokalan li nav yan dawiya peyv, li cih M ya raniya
kevn yan proto-hindewrop di kurmanc de bye V di soran de bye W:
-
kurmanc: nav
soran: naw
(bide ber faris zazak nam, inglz name, latn nomen)
kurmanc: gav
soran: (hen)gaw
(bide ber faris zazak gam, avestay gamen-, inglz come)
kurmanciya rojhilat: nivj
soran: niwj
(bide ber zazak nimac, faris nemaz, sanskrt names)110
L li pit konsonantan M nebye V/W loma hem di kurmanc hem j di soran de M di peyva germ
de maye nebye *gerv / *gerw. Sebeb ku M bo nimne di peyvn wek genim de j ew e ku di
merheleya guherna M bi V/W de, li pey M di peyva genim di hin peyvn din de h D yan T heb,
bidin ber faris faris gendom, pehlew pazend gentum forma ket ereb cendum.
110
M di peyva kurmanciya navend rojavay nimj de maye ihtimalen di bin tesra faris, zazak yan tirk de M
hatiye parastin yan j hatiye vegerandin. Sebeb ku M di peyva "ziman" hin peyvn din de nebye V ew e ku tarxiyen
di w de ne M l B yan V heb pa B-ya w bye M, bidin ber faris "ziban", pehlew "uzvan", sanskrt "cihve-"...
148
Hin caran j M bi taybet li destpka peyv bye B. Bo nimne, peyva ereb mismar di kurd de bye
bizmar. Peyva misilman di hin devokn kurmanc de bye bisilman, bisirman. Li aliyek din,
hevreha peyva faris bs, bsden (ma, ma kirin) di kurmanc de ra-ms-an e anku di kurd de
M di faris de B di v peyv de heye.
149
N bvil-pidy
Herfa N / n di kurd zimann din yn latnnivs de nana deng bvil-pidy ye. Mebest ji bvil
ew e ku ev deng bi alkariya bvil (poz, difin, kepiy) derdikeve: di dema gotina v deng de hewa
di bvil re derdikeve. Mexsed ji pidy ew e ku di dema gotina v deng de ziman bi pidyan dikeve.
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de wek di ereb faris de j bi herfa t nivsn. Di alfabeya kurdkrl de, wek di zimann din j yn krlnivs de, ev deng bi herfa (gir) (hr) dihat nivsn. Di alfabeya
dengnas ya navnetewey (IPA) de ev deng bi herfa [n] t nankirin.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_nasal.ogg
Peydabna N di peyvan de
Deng N/n dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
destpk: na, nerm, n
nav: ban, bilind, deng
daw: baran, man, ken
Li gor lkolnn me yn ber niha111, N/n mietirn anku zehftirn konsonanta nivsn kurmanc ye. Li
gor heman lkoln, rjeya herfa N di nivsan de 9,4 % e. Ten vokaln i e di kurd de ji herfa
N zdetir peyda dibin.
Taybetiya deng NG / NK
111

150
Di piraniya devokn kurmanc de herfn NG wek du deng ji hev cuda tn gotin. Sinor ktey
(hecey) j dikare bikeve navbera wan:
-
ren-g sor
L di hin zimanan di hin devokn kurd de (bi taybet di hin devokn soran de di piraniya devokn
kurdiya bar de112) ev herdu herf bi hev ve dihelin dengek tek y bvil-bandev pk tnin. Anku
di derxistina v deng de ziman wek di gotina N ten de bi pidyan nakeve l bi ban-dev anku bi ban
dev dikeve.
Di sstema IPAy de ev deng bi herfa [] anku n-yeke bi engal t nivsn. Di hin zimanan de ew bi
herfa diyarkirin.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Velar_nasal.ogg
Di kurmanc de j, tev ku ng du deng in, dsa j hebna N ya ber G yan ber K tesreke wisa li N
dikeve ku ew dibe ban-dev anku di dema derketina N de ziman bi ban dev dikeve. Cudahiya NG
ya kurmanc li gel heman deng piraniya devokn kurdiya bar ew e ku di kurmanc de G j t gotin
l di kurdiya bar de ew li gel N dihele ten [] dimne. Di kurmanc de NG dibe [g].
Guherna N bi herfn din

Tarxiyen N di makn ziman kurd de anku di raniya kevn proto-hindewrop de j hebye. Deng
N herwisa di zimann cran de j di piraniya zimann dinyay de heye. N di kurd de bi piran ne ji
ti dengek din e. L dsa j hin caran N hin dengn din bi hev guherne.
N ji aliy dengnas ve di war veguherna dengan nzk deng M L ye. N M herdu dengn bvil
ne anku di dema gotina wan de hewa di bvil re derdikeve.
112
Mebest ji kurdiya bar devokn feyl, kelhur kirmaan ne ku ji kurmanc (kurdiya bakur) soran (kurdiya
navend) cuda ne.
151
N lzimn w M L
CIH
dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Loma N M carinan bi hev diguherin:

-
neke / meke
kurd: em dixwin, faris ma mxorm
Bi taybet j gava ku N B yan P digihin hev, N dibe M:

-
Istanbul Stembol
bi nivsk jinbab / jinbav (ji jin+bab/bav) l bi gotina sivik jimbab / jimbav
N di hin peyvan de j dibe L:
152
nimj, nivj (bide ber soran nwj, zazak nimac, faris nemaz) bi hin devokan
limj
nivn (bide ber nivistin, bi soran nstin) bi hin devokan livn
daeka kurmanc li soran le ku esl wan *ni *ne b (bide ber hewram ne,
farisiya kevn ena, inglz latn in, ynaniya kevn n, alban n)
Zdebna N li peyv
Deng N li nava hin peyvan zde dibe l di esl xwe de di wan peyvan de tine b. Bo nimne, peyva
tac hin caran wek tanc t gotin. Peyva ok di hin devokan de wek ong e.
Mirov dikare v zdebna N li peyv bi taybet di peyvn esil-biyan de bibne. Bo nimne, peyva
firset (ji ereb fursa )carinan wek firsend t gotin. Peyva bder (ji ereb beyder )di
hin devokan de bye bnder.
Peyva di peyva amanc, armanc de di kurd de N heye. L di hevwateya w ya faris (amac )
tirk ama de N peyda nabe. Ji ber ku zdebna N li nava peyv di peyvn din de j diyardeyeke
berbelav e, ihtimalen N li peyva kurd zde bye, ne ku N ji peyva faris yan tirk ketiye.
Di peyva reng de bi zimann din j yn ran N heye. L di sanskrt de ew wek raga- hatiye
qeydkirin texmnen ew ji proto-hindewrop *reg- e ku N t de nine. Anku N li peyv zde bye.
Bi heman away di peyvn bang, deng peyva zazak veng (deng) de N heye. L ew bi esl xwe
ji hevrehn peyva zazak -vac- (reh dema niha ji lkera vaten anku gotin) peyva -bj- (reh
dema niha ji lkera gotin) in peyva a-waz in ku t de N nne. Anku dsa N li van peyvan (bang,
deng, veng) zde bye.
Wek ku t dtin, N xaseten li ber G, C, D zde dibe.
N hin caran li dawiya peyv j zde dibe. Bo nimne, peyvn wek dsa, awa, wisa hin peyvn din
dibin dsan, awan, wisan hwd.
153
Ketina N ji dawiya peyv

Carinan j N ji peyv dikeve. Ev diyarde xaseten di formn pirhejmar yn emand de peyda dibe. Di
hem kurmanciya devk de N ji papirtika pirhejmariy ya -an dikeve:
-
du kitban (nivsk) du kitba_ (devk)
wan kesan wa_ kesa_ (yan wan kesa_)
Di hin devokan de, l ne di hemyan de, N ji papirtika -n j dikeve:

-
du hevaln w du heval_ w
wan kurdn Stembol wa(n) kurd_ Stembol
154
P dulv-sekn-blerz
Di dengnasiya kurd de P / p herfeke konsonant e ku nav w y dengnas dulviya sekn ya blerz

e. Mebest ji sekn ew e ku di derxistina w de lv p bi temam girt ne pa tn vekirin.
Mebest ji dulv ew e ku ku cih derxistina v deng bi herdu lvan e: lva jorn lva jrn di dema
peydabna v deng de bi hev dikevin. Merem ji blerz j ew e ku di dema peydabna v deng de
perdeyn deng nalerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-latn de di piraniya zimann bi alfabeya latn dinivsin de bi away
P (gir) p (hr) t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ew wek [b] t nankirin. Di
erebiya standard de ev deng peyda nabe ti herf j bo nivsna w di ereb de nnin. Di kurdiya bi
alfabeya kurd-ereb herwiha di gelek zimann din j yn erebnivs de herfa bo nivsna j deng
t bikarann. Wek wek herfa ( B) ya alfabeya ereb ye l li na nuqteyek s nuqte li bin hene. Bi
alfabeya kurd-krl ew wek (gir) (hr) dihat nivsn.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessbilabial_plosive.ogg
Peydabna P di peyvan de
Di kurd de herfa P dikare niha li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe
-
destpk: perde, p, pez, piling
nav: kepir, bapr, apik
daw: ap, kp, hesp
Li gor lkolnn me113, rjeya herfa P di nivsn kurmanc de 0,7 %. Ten herfn , C, Q, F ji herfa P
kmtir di nivsn kurmanc de peyda dibin. P li destpka peyv mie ye anku pir peyda dibe l li nav

113
155
dawiya peyvn xwemal pir km e. Sebeb v kmiy ew e ku tarxiya P-ya gelek peyvn xwemal
p bye B pa j bye V (li jrtir binrin).
Du fonem: P-ya bipif ya bpif

Herfa P di kurmanc zazak de nana du fonemn anku du dengn serbixwe ye. Yek ji wan P-ya
bipif e (req e, bihilm e, hilmdar e, bi inglz aspirated.) Ew bo nimne di van peyvan de heye:
-
perde, pare, pirt, pirtik, por(r)
xwe nzk mmek bike peyva perde bibje. Hing ew perr d biheje ji ber ku P di peyva perde
de bipif e. L heke mirov bi heman away peyva pnc bibje, ew perr d neheje ji ber ku P di peyva
pnc de bpif e.
Awayek din y realzebna deng P bpif e (nerm e, bhilm e, bi inglz unaspirated). Ew away P
-
pr, pnc, pvaz, penr
Di kurmanc zazak de pifdar herfa P dike du fonem anku du dengn serbixwe. Sebeb v ew e ku
eger mirov P-ya bipif wek P-ya bpif bibje, maneya peyv dikare biguhere:
P-ya bipif (req)
P-ya bpif (nerm)
peyv
wateya w
peyv
wateya w
par
pare, be
par
sala bor/y
Di kurmanc de di peyvn xwemal de li nav dawiya peyv P bi piran bpif e anku nerm e:
-
kepir, sp, spde
L carinan j bipif anku req e:

-
ap, spas
156
Li destpk dikare bipif (req) yan j bpif (nerm) be:

-
req: perde, pare, pirt, pirtik, por(r)
nerm: pr, pnc, pvaz, penr
Di zazak ermen de j li destpk P carinan req carinan j nerm e. Di soran, faris, tirk inglz de
P herdem li destpk req e. Di frans de ew herdem nerm e.
Ji ber ku piraniya peyvn wergirt yn bi P niha ji inglz, faris, tirk soran dikevin kurmanc, P-ya
wan j wek di van zimanan de di kurmanc de j bi ikl xwe y bipif/req dimne:
-
ji faris (yekser yan bi rya soran): pena(ber), peyam, pesend, pwst
ji inglz (yekser yan bi rya tirk): pols, pas, pasaport, poste
Peyvn bi esl xwe ji frans j bi P-ya bipif anku req ketine kurd ji ber ku ew ne yekser ji frans l bi
rya inglz yan tirk hatine nav ziman me ber ku bigihin kurd, P-ya destpka wan peyvan bye
bipif:
-
parleman / parlemento
L li nav yan dawiya peyvn biyan j P dikare bpif anku nerm e:

-
ji tirk: top
ji inglz: kompter
ji frans: tp
157
Alofonn din: P-ya zirav P-ya qelew

Ji bil pifdariy, kurmanc zazak herwiha bi awayek din j P-yan ji hev cuda dikin. P dikare zirav be
yan j qelew be:
-
P-ya zirav: par (sala bor), pnc, pvaz, png
P-ya qelew: pazde (15), pez, piling, poz
P-ya bpif ber O herdem qelew e (poz), ber , , zirav e (pr, pr, png) l ber A, E, I bi piran zirav
e (par, pehn) l carinan j qelew e (parzn, pemb, pez). Di end peyvan de P di hin devokan de zirav
e l di hinan de j qelew e: Peyva penr di hin devokan de bi P-ya zirav e pir diibe away gotina
pnr l di hin devokan de j bi P-ya qelew e nzk deng panr e.
Cudakirina awayn zirav qelew bi taybet di P-ya bpif de heye. Bi piran ten P-ya bpif /nerm
dikare qelew be. P-ya bipif/req bi piran zirav e:
-
perde, pare, pirt
L di end peyvan de P-ya req dikare di heman dem de qelew j be:

-
pind hem bi P-ya req hem j qelew e
Di peyvn biyan de P li ber O dikare wek P-ya req-qelew b gotin:

-
poste
L di peyvn xwemal de P-ya req li ber O j zirav e:

-
por(r)
Ziravt qelewtiya P di kurd de ne taybetiyeke fonemk e. Anku guherandina P-ya qelew bi P-ya
zirav yan P-ya zirav vi P-ya qelew nikare maneya ti peyvan biguherne. Anku P-ya zirav P-ya qelew
ne du fonem in l ten du alofon in: du awayn derketina heman deng ne l ne awayn wateguhor
in.
158
Peydabna drok ya P
Deng P di hem lehceyn kurd de peyda dibe. Ew ji bil erebiya standard, di hem zimann cran
kurd (aram, azer, ermen, faris, tirk) de j heye. Deng P herwiha di piraniya eger ne hem
zimann ewrop de j li kar e. Ew herwiha di maka ziman kurd zimann din yn hindewrop de
j anku di proto-hindewrop de j heb.
P-ya proto-hindewrop bi piran di kurd de wek xwe hatiye parastin. Bo nimne:
kurmanc
ji proto-hindewrop
bide ber
*pods-
latn: ped
pnc
*pnke
ynan: pnta
pir114
*prtus- (derbaz bn)
ynan: poros (derbend)
Hin caran P ji dengek din peyda bye:

kurmanc
ji proto-hindewrop
bide ber
pl
*wel-
alman: Welle, rs: volna
por(r), prt
*uel-
inglz: wool (hir)
Herwiha P-ya nava peyv gelek caran ji W/V/U ya proto-hindewrop ye:

kurmanc
ji proto-hindewrop
bide ber
hesp
*hkwos-115
sanskrt: eve-
dilop
*drew-
inglz: drop
Peydabna P ji W/V/U ya proto-hindewrop h li serdema raniya kevn peyda bye. Loma peyva
hesp her ji avestay ve ikl esp- anku forma bi P wergirtiye.
rya di ser av re
K-ya proto-hindewrop h ztir di zimann hindran de bb S/, bo nimne proto-hindewrop *kr-
kurd ser.
114
115
159
Di kurdiya niha de di gelek peyvan de B-ya destpk bi P diguhere:

-
frens: bicyclette tirk: bisiklet kurdiya devk: pisqilt (li Bakur Kurdistan)
inglz: bicycle kurdiya devk: paysikil (li Bar Kurdistan)
inglz: bus (otobs) kurdiya devk: pas (li Bar Kurdistan)
inglz: battery (bater) kurdiya devk: patr (li Bar Kurdistan)
Herwiha ddaeka bi li gel cnavn w / w / wan bi forma xwe ya B dibe P:

-
bi w / w / wan p
Di hin devokan de (bi taybet behdn) daeka bi116 herwiha ppirtika lkeran bi- dibe P:
-
bi av pav
svek bixwe svek-pxwe svekp-xwe
Guherna P bi dengn din

Ji nimneyn li jor diyar e ku P li destpka peyv li hember hin dengn din bi ser ketiye: carinan
W/V/U/B bne P. Herwiha P-ya proto-hindewrop j xwe li destpka peyv di kurd de parastiye.
L li nav dawiya peyv, diyardeyeke tam berevaj peyda bye: P bi dengn din guheriye. Adeten P
p bye B pa j bye V (di soran de W):
sanskrt
ep-
sp
a-vasa117
septan
avestay
ep-
-pa-
hepte-
pehlew
ap
sp
apat
heft
faris
ab
sb
abad
heft118
kurmanc
av
sv
ava
heft
soran
aw
sw
-awa, awedan
hewt, heft
Bi heman away daekn din j yn di, ji dengn xwe yn bilerz (D, J) dikin blerz herwiha i-ya wan winda
dibe:
di kitb de tkitb da
ji mal mal
117 Wek ku li jor hatiye diyarkirin, V/W/U-ya proto-hindewrop carinan bye P (pl ji proto-hindewrop
wel-). Anku peyva ava ya kurmanc li embereke temam ziviriye: *ava- *apa- ava.
118 Herfa T ya blerz herwiha V-ya bilerz dike F-ya blerz loma heft, ne hevt.
116
160
Wek ku me li jor diyar kiriye, deng P li destpka peyvan xwe ba parastiye. L dsa j hin caran P li
destpka peyv bye F:
-
kurmanc: fisteq, fistiq
faris: pist
pehlew: pistek
Ev ji ber tesra ziman ereb peyda bye. Di erebiya standard de P nne. Ber peyvn biyan yn bi P
di ereb de deng F digirt:
ereb
ji
wate
frdews
ji ran perds
bihet
fenn
ji ran pend
huner
fincan
ji ran pengan
fincan
fla
ji ran polat
pola, pla
funduq
ji ynan pandokeon
hotl, qonax, mvanxane
felsefe
ji ynan philosopha
felsefe, flosof
Ji ber v sebeb ye ku di kurd de end peyvn ran yn bi esl xwe bi P, deng F wergirtiye:
-
fincan (pehlew: pengan)
fisteq (pehlew: pistek)
Herwiha nav milet faris (fars) ziman wan faris (fars) j ji ber eyn sedem ji peyvn pars
parsg yn kevnar guherne ikl F wergirtiye.
Peyva fisteq ber ku bikeve bin tesra ereb, bi ikl xwe y bi deng P ji zimann ran derbaz ynan
bye j li Ewropay belav bye: ynaniya kevn pistakion, latn pistacium, tal pistacchio, inglz
pistachio, frans pistache Herwiha ermen pistek.
161
Bi heman away nav farisan ziman wan j bi forma xwe ya ne-erebkir di zimann ewrop de
berdewam e. Nav ziman faris bi hin zimann ewrop: frans persan, inglz Persian, alman
Persisch, span portugal persa, tal persiano, rs prsdsk Herwiha ermen parskrn.
P (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd

CIH
dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
blerz p
SEKN
-
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
162
Q peydabn guherna w
Husein Muhammed
Di dengnasiya kurd de Q / q nana deng zimanok-sekn-blerz e. Mebest ji sekn ew e ku di

derxistina w de lv p bi temam girt ne pa tn vekirin. Mebest ji zimanok ew e ku cih
derxistina v deng paiya dev li nzk qirrik ye ku pareyeke wek ziman l biktir (zimanok) l
heye. Merem ji blerz j ew e ku di dema peydabna v deng de perdeyn deng nalerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-latn de di hin zimann din n bi alfabeya latn dinivsin de bi away
Q (gir) q (hr) t nivsn. Ev herf herwiha bo transkrbekirina nav peyvn ereb bi alfabeya latn
di zimann ewrop de j t bikarann, bo nimne bi inglz Quran an Qasim. L di gelek zimann
ewrop de Q ne v deng l dengek wek K dide, bo nimne inglz queen anku ahban, melike,
krale wek kwn t gotin frans qui anku k wek k t gotin.119
Di alfabeya kurd-ereb de di zimann din j yn erebnivs de ev deng bi herfa t nivsn. Di
alfabeya kurd-krl de ev deng bi (gir) (hr) dihat diyarkirin l di gelek zimann din n krlnivs
de ew bi ikl / t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ew wek [q] t nankirin.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessuvular_plosive.ogg
Peydabna Q di peyvan de
Di kurd de herfa Q dikare niha li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe
-
destpk: qazan, qemer, qr, qumar
nav: aqar, meqes, reqem,
119
Li destpka nivsna kurd bi alfabeya latn di kovara Hawar de K bo diyarkirina deng Q Q j bo diyarkirina deng
K dihat nivsn. Bo nimne, nav welat me wek Qurdistan dihat nivsn peyva bi maneya ba, , ak j wek kenc
dihat nivsn ku niha wek qenc t nivsn.
163
daw: beq, heq, req
Li gor lkolnn me120, rjeya herfa Q di nivsn kurmanc de 0,27 % e anku yek ji kmtirn herfn
nivsn kurmanc ye. Li gor heman vekoln, ten herfa F ji Q kmtir di nivsn kurmanc de peyda
dibin.
Peydabn guherna drok ya Q

Deng Q di piraniya zimann hindewrop de peyda nabe. Er di gelek zimann ewrop de herfa Q
heye l ew wek kurd nay gotin, ne deng Q-ya me ye. Di zimann ran yn kevn navn de j
(avestay, hexameni, pehlew, soxd) ev deng peyda nedib.
L di zimann niha yn ran de Q berbelav e. Wisa diyar e ku di hem zimann din yn ran de deng
Q niha heye. Heta ziman urdy y ne-ran j bye xwed v deng tev ku di zimann din yn aryay
(zimann hindewrop yn Hindistan) de ew deng peyda nabe.
Peydabna Q di zimann ran de ji tesreke ji du aliyan ve ye. Tesra berav diyar ji zimann sam
bi taybet ereb ne. Di pratk de di hem zimann sam yn niha ber yn Rojhilata Navn
deng Q peyda dibe / dib: ereb, aram, br, akad
end nimne ji ereb:
-
qam, qemer, qiyas, qr, qudret
Herwiha hin peyvn bi esl xwe ji zimann ewrop (bi taybet ji ynaniya kevn) bi rya ereb ketine
kurd ji ber tesra ereb Q di wan de heye:
-
qann bi rya ereb ji ynaniya kevn kanon
qelem bi rya ereb ji ynaniya kevn kalamos
qesir, qesr bi rya ereb bi rya ynan ji latn castrum
Ji aliy din ve xurtbn zdebna Q di zimann ran de ji tesra zimann tirkk (tirk, azer, ozbek,
tirkmenistan) ye. Er di tirkiya stembol ya standard de Q nay nivsn, l di piraniya zimann lzim
Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeyaherfan-di-nivisen-kurmanci-de/

120
164
de Q heye mie ye: Guh bi tirkiya stembol kulak e l bi azer, teter, oyxur, qazax qulaq
bi ozbek quloq e. Berf, befr bi tirk kar e l bi azer, qazax, teter oyxur qar bi ozbek
qor e.
Re bi tirk kara ye l bi azer, qazax, teter, kmik oyxur qara bi ozbek qora ye heman
peyv wek qere- ketiye hin gotinn kurd: Qeredax (iyayek e li Bar Kurdistan), Qereqo,
Qeretepe (du nave ne li Bar Kurdistan), "Qere Tajdn" (biray Mem di dastana Mem Zn
de)
Di rastiy de di tirk de j K ber vokaln pan (di tirk de a, , o, u) ji K-ya kurd yan K-ya tirk ya ber
vokaln pn (di tirk de e, i, , ) zdetir li pa e nzk Q-ya kurd dibe.
Di peyvn ku kurd ji tirk wergirtine de, heke di tirk de li pey K-y vokaleke pan hebe121, K di kurd
de bi piran bye Q: qazan (ji tirk kazan), qazanc/qezenc (< kazan), qere- (qereqol (< karakol),
qonax/qnax (< konak), qurm (< kurum), qeytan (< kaytan), qalind (< kaln), quzilqurt (< kzl kurt),
qm (< kum)
L heke li pey K-y vokaleke pn hebe, hing K wek xwe dimne: keleme (< kelepe), kepeng (<
kepenek), komir (< kmr), kok (< kk), ko (< tirkiya kevn: k, tirkiya niha: g).122
Di peyvn ji ereb wergirt de Q bi am t parastin nabe K. L hin nimneyn wisa j peyda dibin.
Bo nimne, qele di dev piraniya kurmancan de bye keleh yan kelhe. Herwiha piraniya
kurmancaxivan l ne hem xelqa ji ereb dikin xelk anku Q bi K diguhernin tev ku di
hevrehn w yn wek xaliq, mexlq, mexlqat, xuliqandin, xuliqn de Q t parastin j. Wek din j
niha veguherna Q di peyvn ji ereb wergirt de diyardeyeke nadir e.123
Li ber konsonantn blerz yn wek T, S, , Q-ya ereb di kurd de bi gelemper vediguhere X: wext (<
weqt), nex (neq) rexs (< reqs)124.
121
Heta heke di kurd de bibe vokaleke pn j, bo nimne: qz (kz), qere- (kara), qezenc (kazan)
122
end awarte istisna ji v qeyd hene, bo nimne kon/kn (< kon-mak: bi cih bn, war dann, kon vedan).
Peyva kol (mil, an) j di kurd de bi taybet di soran de bi du awayan cih girtiye: kol (wek kol-ber anku
hemal, pithilgir, kes ku pitiyan hildigire) qol (wek duqol anku dual, blateral).
123
Ji bil di axiftin nivsna hin kurdan de di bin tesra tirk de, bi taybet di bin tesra ziman nivsk y tirk de.
124
Ji nimneyn day forma wext hema-hema alternatva ten ye, di kurd de weqt nay dtin; li gel nexq
mirov carinan neq j dibne; l heri rexs e, forma reqs ji w berbelavtir e.
165
L mirov dikare km nimneyn guherna K bi Q j bibne. Peyva ereb fakihe di hin devokn
kurmanc de bye fk l di hinan de j bye fq.
Q di peyvn esil-ran de
Di peyvn bi esl xwe ran yan hindewrop yn di kurd de ten di end liban de Q heye. Ew j ji K
yan G bi Q veguherne Mirov dikare van nimneyan bide: qa(n)tir, qap, qehreman, quling, quz,
qn Ji wan j gelek bi rya zimanek ne-ran (bi taybet tirk) li kurd vegerne, bo nimne: qa(n)tir,
qap belk qehreman.
L hin peyv di kurd bi de xwe de wisa guherne ku Q hatine cih K, mnak: quling, quz, qn ku di
zimann din yn ran de ne bi Q l bi K ne. Ji bil van, herwiha di soran q (kr).
Wek din, peyvn bi Q heke ne ji ereb yan tirk bin, bi ihtimaleke mezin ji zimanek din y sam ne,
bo nimne qrn/qrn, req ji aram qr ji akad (bi rya zimanek din).
Hin peyvn bi esl xwe ran bi K bn l ji pehlew ketine ereb, di ereb de K-ya wan bye Q bi Q li
zimann ran vegerne:
-
pehlew pistek > ereb festeq > kurd fisteq (l faris piste / pist ya ne-erebkir)
pehlew zendk > ereb zendq > kurd zendq
Hin caran Q dsa bye K:

-
pehlew xendek > ereb xendeq > kurd xendek (li gel varyanta xendeq)
Q (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd

CIH
dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
166
SEKN
-
blerz p
bilerz
XIOKN
VIZOK
-
blerz
bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
167
R herfek du deng
Di dengnasiya kurd de R / r dengek pidy-jenok e. Mebest ji pidytiya w ew e ku ziman bi

pidyan dikeve gava ku mirov w deng dertne. Merem ji jenokiy j ew e ku ziman dijene.
Di kurd gelek zimann din de j ev herf xwed du awayn cuda yn gotin ye. Di kurd de li destpka
peyv ew bi jenna ziman li hevber pidyn jorn derdikeve: ziman endn caran li pey hev bi
pidyan dikeve:
-
rast, rev, r, rind, ron, ruh, r
Di alfabeya dengnas ya navenetwey (IPA) de ev varyanta R bi nana [r] t diyarkirin. Mirov dikare
li v der guh bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_trill.ogg
Di nivsn kurd de gelek caran nav R-ya idand, R-ya req yan j R-ya qelew li v varyanta Ry t kirin. Em j d di v nivs de bo hsankirina fehmkirina mebest j re bibjin R-ya req.
L li nav dawiya peyvan di kurd de di peydakirina R de ziman bi piran ne endn caran l ten
carek bi pidyan dikeve:
-
Di alfabeya dengnas ya navenetwey (IPA) de ev deng bi nana [] t diyarkirin. Mirov dikare li v

der guh bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_tap.ogg
Di nivsn kurd de gelek caran nav R-ya sist, R-ya nerm yan j R-ya zirav li v varyanta R-y t
kirin. Em j d di v nivs de nav R-ya nerm bi kar bnin.
Di hin nivsn li ser dengnasiya kurd de R-ya nerm wek R/r R-ya req j wek / ji hev tn cudakirin.
-
ast, ev, , ind, on, uh,

168
L hin caran R-ya req li nav yan dawiya peyv j peyda dibe:
-
bajar, pir (gelek), birn (j kirin, qetandin, piandin, kr kirin), biryar
Di nivsna normal ya kurdiya bi alfabeya latn herdu j bi R / r t nivsn. L eger R-ya req li nav yan
dawiya peyv be, di hin nivsnan de ew bi du R-yan anku rr t diyarkirin:
-
bajarr, pirr, birrn, birryar
Bi taybet j eger pdiv be ku du peyvn hevnivs l ne hevdeng hevwate ji hev bn cudakirin:

-
birn (birndar) vs. birrn (j kirin)
pir (rya di ser av re) vs. pirr (gelek, zehf)
ker (1. heywanek 2. pare) vs. kerr (guhgiran, nebihz)
Di alfabeya kurd-ereb de R-ya nerm bi R-ya req j wek t nivsn anku bi xetikek li bin R-ya
nerm t dann. L di pratk de gelek caran herdu bi R-ya bxetik tn nivsn, xaseten li destpka
peyv ku li gor rastnivsn diviya ku herdem bi R-ya bixetik hatibya nivsn.125 Di alfabeya kurd-krl
de wek zimann din j yn krlnivs ev herf wek (gir) (hr) dihatin nivsn ku ji R / r zdetir
diibin P / p yn latn ku dengek cuda ye. Di kurd-krl de carinan bo diyarkirina R-ya req apostrofek
() li pey herf dihat nivsn anku P / p dib P / p.
Peydabna R di peyvan de
R dikare di kurd de li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
125
Bo nimne, binre versiyona soran ya malpera Rudaw.net ku hem nav w dezgeh bi xwe hem j peyvn wek
Rdaw to (Rdawa te), rklam bike (reklam bike) rastewxo (zind, yekser, drekt) ten end nimneyn rpela
destpk ne ku di hemyan de R-ya bxetik li cih R-ya bixetik hatiye nivsn.
169
destpk: rabn, rez, roj
nav: armanc, beran, ereb
daw: bihar, dr, par
Lkolnn me yn ber niha diyar dikin ku rjeya herfa R di nivsn kurmanc de 5,2 % e.126 Ev t w
maney ku R eem herfa her mie ya nivsn kurmanc ye: ten e, i, n, a, ji w zdetir peyda
dibin. Di nav konsonantan de ten N ji R pirtir heye.
Wek ku li jor hatiye diyarkirin, li destpka peyvn kurd R herdem req e. Li nav dawiy, ji bil hin
awarteyan / istisnayan, R nerm e.
Peydabna R ji L
Gelek ji peyvn xwemal (hindewrop yan ran), yn ku niha R t de heye, tarxiyen R-ya wan ji Ly peyda bye. Di proto-hindewrop de anku di maka zimann hindewrop de L heb l di zimann
ran yn kevn de L j b R. Loma bo nimne rv / rov di zimann ran de bi R ye l hevrehn w
di zimann din yn hindewrop de bi L hene:
-
nimne ji zimann ran

o kurmanc: rv, rov
o soran: rw
o faris: rbah
o pehlew: rbas
o avestay: urupis, raopi-
nimne ji zimann ne-ran

o sanskrt: lopaka-
126

170
o ynaniya kevn: alopx

o ermen: alovs
o latn: vulpes127
Ji ber heman sebeb peyvn roj, ron, ronah di zimann ran de bi R ne l hevrehn wan yn di
zimann din yn hindewrop de bi L hene:
-
nimne ji zimann ran

o kurmanc: ro(j), ron / ruhn, ronah
o soran: roj, ronak
o faris: rz, rowen
o avestay: reoent-, reoeh-
nimne ji zimann ne-ran

o rs: l (troj)
o ermen: luys / loys (ronah)
o swd: ljus (bixwne: lyus: ronah)
o latn: lux, luceo (ronah), luna (heyv)
o ynaniya kevn: leukos (ge)
o inglziya kevn: leoht inglziya navn: liht inglziya n: light (bixwne: layt:
ronah)128
Sebeb guherna L/R ji ber nzkiya deng wan e. Ew herdu dengn pidy ne anku di derxistina wan
de ziman bi pidyan dikeve.
127
128
Binrin: https://en.wiktionary.org/wiki/vulpes#Etymology
Bo zdetir nimneyan binrin: https://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Proto-Indo-European/lewk-
171

R lzima w L
CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA:
BVIL
blerz p
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Tabloya konsonantn kurd Husein Muhammed 2014 - 2015
Pa L dsa li zeman zimann raniya navn li van zimanan vegeriye niha di kurd, faris zimann
din yn ran de peyda dibe. L hin peyvn ku di raniya kevn de L-ya wan bb R, d li L venegeriye.
Niha j L li destpka peyv di kurd de km peyda dibe. Hin peyvn ku niha bi L ne, L-ya wan ji dengek
din bye yan j ew peyv bi esl xwe biyan ne. Bo nimne, L-ya daeka (prepozisyona) kurmanc
li hevwateya w ya soran le ji deng N peyda bye:
-
kurmanc: li
soran: le
hewram: ne
172
hexameni (farisiya kevn): ena
ynaniya kevn: n
latn: in
inglz: in
alban: n
weyls: yn
Bi heman away N di peyvn nimj, nivn de di hin devokan de bye limj, livn.
L niha j h carinan L di kurd de dibe R. Bi taybet ev diyarde di soraniya Hewlr de heye. Bo
nimne mal (xan, avah) di soraniya git de ma e l di hewlr de wek mar t gotin.
Li aliyek din, hin caran R bi xwe dibe L. Di peyva elwar de di esl peyv de li dawiy R heye: bide
ber faris elvar pehlew elwar ji el (ling) + -wer (niximandin, p dadan, pandin, l kirin,
l werkirin). L di hin devokn kurd di hin zimann din j yn ran de wek elwal t dtin anku
herfa dawiy bye L.
Wek din j guherna L/R bi hev li gor devokan heye. Bo nimne, peyva per(r) (kaxez, wereqe) di hin
devokan pel e ku rpel j hatiye kirin. L beramber w, peyva di peyva pkhat malper(r)
(ku wergera yekser ya homepage ya inglz ye) forma per(r) hatiye bijartin.
Peyva soran rxolle (rv, rvk, hinav) di kurdiya bar de lxer di hewram de j rllexwa
ye.129
Nermbna R li nava peyv

R li destpka peyv herdem req e li nav dawiya peyvn xwer bi piran nerm e. L di peyvn
pkhat (hevedudan, compound) de peyva duyem j bi am reqiya R-ya xwe ya destpk diparze.
Bo bi hsan dtina reqiya deng R, em li v der R-ya req wek diyar bikin:
129
Bo v nimney ez deyndar kek me Mirtiza Nasirzade me.
173
bioj, boj, neast, neaz
Ev qeydeke git ye anku R di peyvn pkhat de bi awayek gelemper am her req dimne.
L rew ne herdem wisa ye. Di hin peyvn pkhat yn cihgirt de R nerm bye:
-
ro (ji +o[j]), nvro (ji nv+o[j])
Titek balk e ku di soran de ev nerm bn peyda nebye anku ev peyv her bi R-ya req mane:
-
mo (ro), nweo / nmeo (nvro)
Ketin ji daw nava peyv

Li nav dawiya peyv ne ku R ten nerm e l carinan ew dikare bi temam j bikeve. Ev diyarde bi
taybet di hin peyvn pirr li kar de peyda dibe:
-
ca (ji car)
vca (ji v car)
heke (ji heker, heger, eger)
cana (ji carinan)
du ca (ji du caran)
174
S pidy-xiok-vizok y blerz
Di dengnasiya kurd de S / s nana deng pidy-xiok-vizok y blerz e. Mebest ji pidy ew e

ku di dema gotina v deng de ziman bi pidyan dikeve. Mebest ji xiok-vizok ew e ku p deng bi
temam t sekinandin pa hdka t vekirin lom xinek ji heway deng derdikeve. Mexsed ji
blerz ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn deng di gewriy de nalerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de di zimann din j yn erebnivs de bi herfa t nivsn. Di
alfabeya krl de ev deng bi herfn (gir) (hr) ku diibin C / c yn kurd ku di gelek zimann rojavay
de j bi taybet li ber vokaln e, i deng S didin. Li aliyek din, S di hin zimanan de gelek caran deng
Z dide.
Li gor alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) j ev deng bi herfa [s] t diyarkirin. Mirov dikare li v
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessalveolar_sibilant.ogg
Peydabna S di peyvan de
Niha di kurd de deng S dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: sal, sed, sr, sor
nav: hesp, asin/hesin, dest, bst, hasil
daw: kes, wers, ss, behs
Li gor lkolnn me, rjeya herfa S di nivsn de 1,6 % e.130 Ev t w maney ku 11 herfn din ji w
kmtir 19 j j mietir peyda dibin. Herfa S di ti peyvn her zde bikarnay de anku di cnavn yan
daekn xwer de yan j di papirtikn kes yn lkeran de ne li kar e. Loma ti titek wisa rjeya w
130

175
zde nake. Ji ber hind mirov dikare bibje ku S bi awayek asay di gelek peyvan de li destpk, nav
dawiy de heye.
Yek ji taybetiyn serek yn dengrziya (fonotaksiya) deng S ew e ku ew dikare li destpka peyv j
li gel du-s konsonantan bi hev re peyda bibe:
-
str, standin, sp, stran
Gava ku S li nava peyv peyda dibe, bi piran T li pey w t:

-
dest, bst, hest, mist, zivistan, lstin
Herfek du deng
Di kurmanc de herfa S bi du dengn hinek ji hev cuda realze dibe.
Yek S-ya sade ye ku hevdenga sna ( )ya ereb ye. Ew bo nimne di van peyvan de t dtin:
-
ser, s, sr, sr
Ya din S-ya qelew e ku hevdenga sada ( )ereb ye. Ew bo nimne di van peyvan de heye:
-
sed, sib, silav, sebir
Di peyvn xwemal de S-ya qelew ber vokaln pan a, o l u, peyda dibe. S-ya zirav j li adeten
ber vokaln pn , e, herwiha vokaln pan u, d bihstin:
-
S-ya qelew: sar, sor
S-ya zirav: ser, sv, sr, sureh, sr
Heman tkiliya pt patiya vokalan di zimann din de j tesr li zirav yan qelewiya deng S dike.
Di kurmanc de li ber i deng S carinan qelew carinan j zirav e:
-
S-ya zirav: sivore/sivor/simore/sihor
S-ya qelew: sivande, sivde
L di kurmanc de S-ya qelew carinan ber vokala e (ku vokaleke) pn j peyda dibe:
176
sed, se/seg
Ji bil peyvn ji ereb, di peyvn esil-biyan de bi piran qelew ziraviya S li gor van qeyd bendn li
jor diyar dibe:
-
salon (ji frens yan inglz, di kurmanc de bi S-ya qelew ji ber ku A li pey S heye)
soz (ji tirk, di kurmanc de bi S-ya qelew ji ber ku li pey S deng O heye)131
Di peyvn esil-ereb de S guh nade van qeyda vokalan. Di ereb de S-ya zirav ya qelew bi zelal du
serbixwe ne anku du fonem in, ne alofon in: guherandina wan bi hev di ereb de dikare maneya
peyv biguherne.
Di kurd de S-ya qelew ya zirav ten alofon in: nay zann ku du peyv hebin ku t de guherandina
S-yek bi S-ya din bikare wateya peyv biguherne.
L realzebna S wek dengek zirav yan j wek dengek qelew di kurmanc zazak de diyardeyeke
nepay ye: ti qeydn hemgir (komprehensv) nnin ku mirov li gor wan sebeb ziraviya yan qelewiya
S-y diyar bike. Heta hin caran S-ya ber A j zirav e, bo nimne di peyva sax de (ji tirk sa ku bi
S-ya qelew e) ku di dev gelek kurdan de bi S-ya zirav X-ya wek peyva xwarin e, l di dev hin
kesn din de bi S-ya qelew X-ya (-ya) wek xezal de ye.
Di peyvn ji ereb wergirt de S-ya qelew ( )dikare wek xwe bimne, bo nimne:
-
ibe, ebir, eb
L hin caran ew dibe S-ya zirav, wek siet. Hin caran j heta S-ya zirav ya ereb ( )di kurd de dibe
, wek iav, iamet. Sebeb v ew e ku L-ya qelew S-y j qelew dike l ya ecb ew e ku L j di
van peyvan de di ereb de ne qelew e l di kurd de qelew bye. Sebeb qelewbna w vokala A ye
ya pak ye ku L-ya ber xwe j j pave dibe qelew dike.
L bi piran S-ya zirav di peyvn ereb de ziraviya xwe diparze, heta li ber A j ku adeten di peyvn
kurd yn xwemal de A deng S y ber xwe qelew dike. Bo nimne, Salim bi S-ya zirav (ne *alim
bi S-ya qelew) ji ber ku di ereb de j bi S-ya zirav e l abir (bi S-ya qelew) ji ber ku di ereb de j bi
ye.
131
Tev ku di tirk de bi S-ya zirav e ji ber ku di tirk de heye ku vokaleke pn e, ne O-ya pan e.
177
Peydabna S ji K
Deng S bi yek yan end varyantn xwe di piraniya zimann dinyay de heye. Ew di kurd hem
crann kurd de j (ereb, faris, tirk, aram, azer, ermen) de peyda dibe. Deng S di maka zimann
hindewrop de anku di proto-hindewrop de j heb. Loma bo nimne peyva str di gelek
zimann hindewrop de bi S heye:
kurmanc
str (strk, histrk, istrk)
faris
sitar
avestay
str-
sanskrt
star-
ynaniya kevn
astron
latn
stella
inglz
star
Wek ku t dtin, S-ya v peyv hatiye parastin. L di rastiy de S di peyvn kurd de ten ber
konsonantan hatiye parastin. Di peyvn ji proto-hindewrop hat de, S-ya ku vokalek li pey t, bi
esl xwe ne ji deng S ye l bi piran ji deng K y proto-hindewrop ye. Ev guhern ne ten di kurd
de l di hem zimann ran de herwiha di zimann aryay (hindistan) di zimann balt slav de
j bye. Li ser bingeh guherna yan neguherna K-ya proto-hindewrop bi S zimann hindewrop
li ser du komn mezin tn parvekirin:
-
koma kentm: V kom K-ya proto-hindewrop parastiye yan j kiriye H. Latn, ynaniya
kevn, htt ermen hin ji van zimanan in ku K-ya proto-hindewrop parastiye. Ev kom li gor
peyva latn centum (bixwne: kntum) anku sed hatiye binavkirin. Zimann germen (bo
nimne inglz, alman swd) j ji v kom ne l pa wan K-ya proto-hindewrop kiriye H
(inglz: horn = ax, str, bide ber latn cornu /kornu/ l kurd ser, str) yan inglz
hundred (sed), bide ber latn centum (bixwne: kntum) kurd sed.
178
koma satem: V kom K-ya proto-hindewrop kiriye S. Zimann ran, aryay (hindistan),
zimann slav (bo nimne rs), zimann balt (latviyay ltwan) ji v kom ne. Ev kom li
gor peyva avestay sete- anku sed hatiye binavkirin.
Bo nimne:
kurd (satem)
ser
sed
faris (satem)
ser
sed
avestay (satem)
ser-
sete-
latn (kentm)
cornu- [kornu]
centum [kntum]
ynan (kentm)
kar
katon
L ev guherna K bi S herdem peyda nebye. Bi taybet di cnavan de yan K hatiye parastin yan j
bye l nebye S:
-
kurd (ji koma satem): k, k, keng, kjan yan: i, awa, end, ima, ira,
latn (ji koma kentm): quis, qui, quid, quam, quod, qualis (Q di latn de wek K dihat gotin)
Peydabna S ji dengn din

Li aliyek din, S-ya di peyvn proto-hindewrop de ne herdem ji K ye. Bo nimne peyva rast ji
proto-hindewrop hregtos (latn rectus /rktus/ alman richt /rht/) yan sar ji protohindewrop *gel- (bide ber latn gelo, inglz cold, bixwne kowld).
Herwiha S hin caran ji T-ya proto-hindewrop ye: s (3), bide ber avestay thr, latn tres,
inglz three.
Deng S carinan j li gor lehceyan li gel Z diguhere:
-
kurmanc: zik
179
soran: sik
Ew herwiha dikare li gel j biguhere:

-
kurmanc: rast
zazak: rat
Cudahiya navbera S Z ew e ku S dengek blerz e Z dengek bilerz e. Di dema gotina deng Z de

perdeyn deng di gewriy de dilerizin l ev lerz di dema gotina S de peyda nabe.
Gava ku dengek blerz bikeve pey Z, ew deng Z-ya bilerz j wek xwe dike blerz anku dike S. Ev
guhern bi taybet hing peyda dibe gava ku T-ya nana demn bor li lkeran zde dibe:132
-
di-lz-im lstin
di-mz-e mst
Di peyvn ji ereb wergirt de S dikare ji S-ya didan anku S-ya fis be (bi ereb li gor IPAy [],
wek di inglz di peyva three de).
-
msal ji ereb ( mial)
asar ji ereb ( aar)
eser ji ereb ( eer)
V dawiy hin kurdn erebzan li Bar Bar-Rojavaya Kurdistan van peyvan tam wek ereb bi
dibjin l di dev piraniya kurdan de ( herwiha di dev faris tirkan de j) -ya ereb dibe S.
Guherna S bi H
Wek ku me li ptir gotiye, deng S di maka zimann hindewrop de anku di proto-hindewrop de
j heb. L S-ya proto-hindewrop ya destpka peyv, eger vokalek li pey w hebe, di zimann ran
de bye H:
132
Bo T D wek nann demn bor, binrin: http://www.kulturname.com/?p=10246
180
kurmanc (ran)
heft133
faris (ran)
heft
avestay (ran)
hepte-
sanskrt (ne-ran)
septan
latn (ne-ran)
septem
inglz (ne-ran)
seven
rs (ne-ran)
smi
Ji bil zimann ran, S-ya proto-hindewrop herwiha di ynaniya kevn di ermen de j yan bye H
(ynaniya kevn: hpta- = heft) yan j bi temam winda bye (ermeniya kevn: otin ermeniya n:
yot = heft). Mirov dikare gelek nimneyn din j bide ku S-ya proto-hindewrop di zimann ran
ziman ynan de bye H l di zimann din de wek S maye di ermen de j S bi temam ketiye:
-
kurmanc havn, zazak hamnan, ermen amarn, sanskrt sema-, inglz summer
kurmanc hev, hem-, heman, hem / hem, ynaniya kevn homo (heman, eyn), sanskrt
sama- (heman, eyn), inglz same (heman), latn similis
L H-ya kurmanc ne herdem ji S-ya proto-hindewrop ye. Di rastiy de H di piraniya peyvn me de

bi rjey n ye, ew bo rgirtina li ber peydabna vokalan li destpka peyv hatiye zdekirin. Bo
nimne:
-
kurmanc hesp l soran esp, soran esp, faris esb, pehlew esp, avestay espe-, sanskrt eve
kurmanciya navend hesin l kurmanciya rojhilat asin, soran asin, faris ahen, latn aes,
sanskrt eyes
133
Peyva heft ya kurmanc hewt ya soran ji ber sebebek nediyar bi H-ya wek di nav Hesen de tn gotin anku bi
ya alfabeya ereb. L di zimann din yn ran de ew bi H-ya normal ( )e, wek heval, hesp, hinar. H-ya protohindewrop j di zimann ran de bye H-ya normal ().
181
kurd faris pehlew het l avestay sanskrt ete-, alman acht, latn octo, ynaniya
kevn okto, inglz eight
Wek ku t dtin, di zimann ran yn n de (bi taybet di kurmanc de) H li destpka peyv zde dibe
l di zimann kevn de ev H tine b. Di faris soran de j heta niha j bi piran H li destpka peyvn
zde nabe. Sebeb ku H di soran faris de j li peyva het zde bye analoj ye: hejmara 7 ya bi H
herwiha hejmara 8 ya bi esl xwe b H j wek xwe l kiriye anku H li hejmara 8 j zde bye.134
Guherna S-ya proto-hindewrop bi H di zimann ran de ne ten li destpka peyv l herwiha li
nava peyv j peyda bye bi ert ku dsa vokalek li pey w hebe. Wek din S wek xwe maye:
kurmanc (ran)
meh
faris (ran)
mah
avestay (ran)
mah-
sanskrt (ne-ran)
mas-
ermen (ne-ran)
mis
latn (ne-ran)
mensis
Heri S-ya niha ya li nava peyvn xwemal (proto-hindewrop) yn kurd ye, ew bi esl xwe ji K yan
G yan j ji dengek din y proto-hindewrop ye, ne ji S-ya proto-hindewrop ye. Di faris de l di
kurd de bi git na ev S j dsa ber vokalan bye H:
kurmanc
faris
134
Anlojiy anku wekheviy di kurmanc herwiha nav hejmara 9 (neh) j pir nzk hejmara 10 (deh). Di lehceyn din
yn kurd de di zimann din yn hindewrop de nav van herdu hejmara ne wisa nzk hev e: soran no/de, zazak
new / des, faris noh / deh, inglz nine/ten
182
mas
mah
asin / hesin
ahen
Di kurmanc de j di peyva deh de S bye H. Anku p K-ya proto-hindewrop di zimann ran de

bye S (avestay dese-, zazak des) pa j S bye H (kurmanc faris deh) taliy H j ketiye (soran
de, kurmanciya rojhilat di hejmarn 11 19 de wek de: yazde, pazde, nozde).
Guherna S bi dengn din

S-ya proto-hindewrop ya ber W/V/O di zimann ran de bye X yan H:
kurmanc
xweh, xuk
xwandin, xwendin
xes, xezr
faris
xaher
xanden
avestay
hveher-
xven-
sanskrt
sveser
sveneti-
vaura
latn
soror
sonus (deng)
socer
skesur
ermen
alman
Schwester
Schwan
(q,
teyr Schwager (bra)
stranxwe)
ji proto-hindewrop
*swsr
*swen-
(gaz
stran gotin)
kirin, *swekuros
(xezr;
bra)
Bi rjeyeke gelek km S bi hin dengn din j guheriye. Di end kitepeyvan de mirov dibne ku S bye
:
183
kurmanciya navend
bir
kurmanciya rojhilat
birs
soran
birs
kurdiya bar
wirs, wirsig
avestay
versne
faris
gorosn
Wek ku t dtin, esl peyv bi S ye l di kurmanciya navend de bye . Peyveke din j hir e:
kurmanc
hir
soran
wir
faris
xers
pehlew
xirs
latn
ursus
-ya peyva hir herwiha dikare ji j be, bide ber avestay ere-, hewram ee, zazak he. Peydabna
di hira kurmanc wira soran de dikare herwiha ji tesra ermen er j be.
Peyva esil-ereb mras (ji ereb /mra/) di kurmanc de bye mrat anku S bi T guheriye. Mirov
v peyv bi S j bi taybet di nivsan de dibne l forma mrat bi taybet di nifrnan de tek altenrnatv
e: malmrat! (ne *malmras!). Helbet mimkin e ku di v peyv de T nej i S-ya normal e l ji S-ya
didan ye (S-ya fis li jortir binrin). L adeten S-ya didan ya peyvn ereb di kurd de dibe S (li jor
li peyvn asar, eser, msal binrin) l carinan dibe T j: metel(ok) ereb ( meel). Di tirk faris
de ev herdu peyv (mras, metel) bibne S. Ji ber ku di kurd de j tendensa git ew e ku -ya ereb
dibe S (ne T), wisa diyar e ku p bye S pa di end peyvan de bye T:
-
meel mesel metel(ok)

184
mra mras mrat
Di hin peyvn xwemal de j S T bi hev diguherin:

-
rt rs
Di hin devokan de hem mirovn bcil hem j titn din yn nepand / neniximand rt in. Di
hin devokan de mirovn rs (yan rws, rs) in titn nepand / neniximand rt in. Di wan
devokan mirov rt dikare maneya mirov bm/bprt yan j mirov ku ti pare/pere nnin
b bikarann.
Tabloya konsonantn kurd, bi taybet S (sor) lzimn w (n). Trikn ji herfek diin herfa S (bo
nimne K S) tn w maneyn ku ew deng dibin yan bne S. Trikn ku ji S diin herfeke din (bo
nimne S H) tn w watey ku S bye yan dibe ew deng. Trikn ku bi herdu aliyan ve diin (bo
nimne S ) w mebest radigihnin ku li gor devokan yan zimanan ew herdu deng dikarin bi
hev biguherin.
CIH
du-
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
AWA
lv
BVIL
blerz p
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
185
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
135
135
r
w
H wek di nav Hesen yan peyva heft de (bi alfabeya ereb )
186
- papidy-xiok-vizok y blerz
Di dengnasiya kurd de / nana deng papidy-xiok-vizok y blerz e. Mebest ji papidy

ew e ku di dema gotina v deng de ziman bi paiya pidyan dikeve. Mebest ji xiok-vizok ew e ku
p deng bi temam t rawestandin pa hdka t vekirin lom xinek ji heway deng derdikeve.
Qezda blerz ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn deng di gewriy de nalerizin.
Ji bil kurd, herwiha tirk roman j / bo nivsna v deng bi kar tnin. Piraniya zimann Rojhilata
Ewropay herfn / bo nivsna heman deng dixebitnin. Hin ziman j v deng bi cotherfn SH (bo
nimne inglz), CH (frans) yan j koma 3-herf SCH (alman) dinivsin. Zimann Nvgirav beryay
(portugal, span, katalan, bask) v deng gelek caran bi herfa X dinivsin.
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de di zimann din j yn erebnivs de bi herfa t nivsn. Di
alfabeya kurd-krl de wek di zimann din j yn krlnivs de ev deng bi herfn (gir) (hr)
dihat/t diyarkirin.
Li gor alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) j ev deng bi herfa [] t diyarkirin. Mirov dikare li v
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesspalato-alveolar_sibilant.ogg
Peydabna di peyvan de
Deng di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
-
destpk: al, erm, r, rn, or, uxl, m
nav: at, beer, det, eq, kutin, mik
daw: a, ba, me, ka, re...
187
Li gor lkolnn me136, rjeya herfa di nivsn kurmanc de 1,0 % e. Ten e herfn din (o, p, , c,
f, q) ji kmtir peyda dibin, herfn din hem di nivsn kurmanc de ji mietir in.

Niha deng di hem lehceyn serek yn kurd de hem crann kurd de (aram, azer, ereb,
ermen, faris, tirk) peyda dibe. herwiha di zimann ran yn kevn (avestay, hemani) navn
(pehlew, part) de j heb. Heman deng di piraniya l ne hem zimann din j yn hindewrop de
heye.
L deng di maka zimann hindewrop de tine b. Deng y di peyvn xwemal (hindewrop)
de bi piran ji KS-, KW-, KY- yan j SW-, SY-, G- hatiye:
kurmanc
proto-hindewrop
bide ber
ev
* ksep
sanskrt: ksep-
*sweks-137
latn: sex
jin
*syuh-, *swi- (dirn, dirtin)
sanskrt: sivyeti (dirn)
andin
*kyeu-138 (n)
ynan: swo (ajotin)
het
*oktow-
latn: octo
-do-139
*dewg- (berann, berhem dan)
sanskrt: dogh (r)
Gelek ji peyvn bi bi esl xwe biyan ne:
136

137
Bala xwe bidin ku awa hem SW-ya destpk hem j KS ya dawiy bye .
138
Heman peyva proto-hindewrop herwiha serekaniya peyva n, yn ya kurmanc ye j ku hevreh hevwateya
zazak iyayen hewram iyay e herwiha hevreha l ne hevwateya oden (bn titek, bi inglz become) ya
faris ye. Bi dem re maneya peyva faris ji n bye bn titek.
139
Reh dema niha y lkera dotin, duhtin (ez di-do-im, ew na-do-in, bi-do-e!)
188
ji ereb: er, aik, ehd, eq
ji tirk: a, doek, qile
ji sanskrt: ekir, teber
ji frans: ampanya, parat...
L avkaniya -ya hin peyvn xwemal dikare dengek din j be. Deng dikare ji J peyda bibe: gava
ku dengek blerz bikeve dv J-ya bilerz, hing ew deng blerz J-ya bilerz j dike ji ber ku hevbera
blerz ya J-ya bilerz e:
-
di-kuj-in / nekuj-e kut-in / ne-kutiye
di-birj-im / bibirjin birat, biratib
Carinan bi hev diguherin.

-
kurmanc: n yn
zazak: iyayen
hewram: iyay
Di kurmanc de j hevreha v peyv anku andin, iyandin (hinartin, bi r kirin, rewane kirin) bi
ye.
Herwiha:
-
elqandin / elqn vs. ilqandin / ilqn
Gelek caran di bin tesra ereb de bye ji ber ku di erebiya standard de nne:
-
sanskrt etur-enge pehlew etreng ereb e renc kurd faris etrenc
Deng herwiha dikare li gel S biguhere:

189
kurmanciya navend
kurmanciya rojhilat
pisk
pik
tet
test (amana mezin)
Herwiha ev guherna S/ di navbera kurmanc zazak de j di hin peyvan de heye:

-
kurmanc rast
zazak rat
Guherna bi S S bi xaseten di zazakiya Drsim de diyardeyeke berbelav e:

-
ima sima
Hisn Win
ji T?
Di hin lkeran de di reh demn bor forma rader de T heye l di reh demn niha bn de heye:
rader
reh demn bor (nimne)
firotin
-firot- (firot, ne-firot-in, firot- -firo- (di-firo-im, na-firo, bi-
dotin
reh demn niha bn
iye)
firo-in)
-dot- (dot, ne-dot-in, dot-ib)
-do- (di-do-im, na-do-e, bido-in)
Mirov dibje heku T dibe (eger mirov reh demn bor wek bingeh bihesibne) yan j dibe T (eger
mirov reh demn niha bn wek serekan bihejmre. L di rastiy de tarxiyen mesele ne guherna
/T ye.
190
Di rastiy de T-ya van peyvan nsa_ana demn bor ye.140 Heri ye, ew yan j dengek din di drok
de li cih w heb:
kurmanc
soran
faris
firotin
firotin
forxten
dotin
doan
doxten
Di rastiy de di hin devokn kurmanc de j peyva dotin h wek duhtin maye anku H ber T heye.
Wek ku t dtin, di faris de X heye. L ji xwe li gelek cihn din j hevber H ya kurd di faris de X heye:
-
kurmanc: hir, hik
faris:xers, xok
Di gelek peyvn din de j herfa ber T ketiye:

-
kurmanc avtin, soran hawtin, kurdiya bar atin / oytin, zazak etene
kurmanc: gotin, cot, faris goften, coft
piraniya devokn kurmanc mizgeft, keft, hin devok mizget, ket
Welhasil: niha T-yn van peyvan wisa dixuyin ku bi hev diguherin. L tarxiyen li vir mesele ne
guherna bi hev e: yan deng li na w ji ber T ketiye.
Guherna bi dengn din

Deng di kurmanc de gelek caran bi H guheriye. Bi taybet j ev guhern ber deng N yan M t. Bo
nimne: thn / tihn ( t) anku hewcey av/vexwarin, av, ehv heyv, hv.
kurmanc
140
tihn, thn ( t)
av ehv
heyv, hv
Binrin: T D wek nana demn bor: http://www.kulturname.com/?p=10246
191
zazak
teyan
im
am
faris
tin
em
pehlew
tn
eme
eyim141
pars
tinig
avestay
terne
emen
sanskrt
tirne
eku
Deng di peyvn v dawiy ji faris wergirt de li ber N dibe J:

kurd
cejn
bejn
faris
cen
cen
pehlew
cen
ben
avestay
yesne-142
berinu
Deng carinan dibe S j:

kurmanciya navend
pisk
kurmanciya rojhilat
pik
soran
pile
bel
pi
141
Di kurmanc de deng M dibe V deng li nava peyv dibe H yan winda dibe. Li destpka peyvn bi vokalan dest
p dikin j, di kurmanc de meylek heye ku H l zde bibe: kurmanc hesp l soran esp, faris esb, pehlew esp, zazak
espe-, sanskrt eve-
142
Deng Y y raniya kevn bi taybet li destpka peyv di raniya n de dibe C. Binrin: Deng C peydabn guherna
w: http://www.kulturname.com/?p=10631
192
faris
Tabloya konsonantn kurd, bi taybet (sor) lzimn w (n). Trikn ji herfek diin herfa S (bo
nimne K S) tn w maneyn ku ew deng dibin yan bne S. Trikn ku ji S diin herfeke din (bo
nimne S H) tn w watey ku S bye yan dibe ew deng. Trikn ku bi herdu aliyan ve diin (bo
nimne S ) w mebest radigihnin ku li gor devokan yan zimanan ew herdu deng dikarin bi
hev biguherin.
CIH
du-
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
padev
AWA
lv
BVIL
blerz p
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
143
143
r
w
H wek di nav Hesen yan peyva heft de (bi alfabeya ereb )
193
T sekn-pidy-blerz
Di dengnasiya kurd de T / t nana deng sekn-pidy-blerz e. Mebest ji sekn ew e ku di dema

derketina w deng de hewa p bi temam t sekinandin anku rawestandin ber ku t berdan.
Merem ji pidy ew e ku di dema derketina v deng de ziman bi pidyan dikeve. Mexsed ji blerz
ew e ku di dema gotina T de perdeyn deng di gewriy de nalerizin.
Di alfabeya kurd-ereb de herwiha piraniya zimann erebnivs de ev deng bi herfa t diyarkirin.
Di alfabeya kurd-krl piraniya zimann krlnivs de ev deng bi herfa (gir) (hr) t nivsn. Di
alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) de j ev deng bi herfa [t] t nivsn.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessalveolar_plosive.ogg
Peydabna T di peyvan de
Li gor lkolnn me yn ber niha144, rjeya herfa T di nivsn kurmanc de 2,6 % e. Di nav
konsonantan de T herfa hetem mie ye: N, R, D, K, W, Y herwiha vokaln E, I, A, E, di nivsan de
j zdetir peyda dibin.
Di ku kurd de T dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe:
144
destpk: tar, teng, tifek, tr, tov, trik
nav: bijartin, xeter, kompter
daw: hat, dest, text, qet, ht
194
Li destpka peyv T bi rjeyeke normal peyda dibe. T-ya nav dawiya peyvan di peyvn xwemal de
adeten di lkeran de peyda dibe nana reh demn bor ye145:
-
got, nekut, girtiye, netib, gihitin
Wek ku t dtin, ev hem nimne di demn ber de ne yan j formn rader/mesder/infinitv in

(gihitin). L eger em li demn niha yan bn binrin, em bibnin ku T t de nne:
-
dibjim, nekujin, bigire, naon, bigihin
Herfek du fonem: T-ya bipif T-ya bpif

Herfa T di kurmanc zazak de du dengn ji hev cuda serbixwe pk tne. Yek ji wan T-ya bipif e
(req e, bihilm e, hilmdar e, bi inglz aspirated.) Ew bo nimne di van peyvan de heye:
-
talan, teber, tr, tifek
xwe nzk mmek bike peyva talan bibje. Hing ew perr d biheje ji ber ku T di peyva talan
de bipif e. L heke mirov bi heman away peyva (ez) tm bibje, ew perr d neheje ji ber ku T di
peyva tm de bpif e.
Awayek din y realzebna deng T bpif e (nerm e, bhilm e, bi inglz unaspirated). Ew away T
-
te, tr, trik
Di kurmanc zazak de pifdar herfa T dike du fonem anku du dengn serbixwe. Sebeb v ew e ku
eger mirov T-ya bipif wek T-ya bpif bibje, maneya peyv dikare biguhere:
145
Bo T D wek nana demn bor, binrin: http://www.kulturname.com/?p=10246
195
T-ya bipif (req)
T-ya bpif (nerm)
ta
(taser, tagerm)
ta
(ben, dez)
tu
(h)
tu
(cnav
2yem
yekhejmar)
Di peyvn xwemal de T li nav dawiya peyv bpif anku nerm e:

-
dest, hat, girtin, bijartib
Di peyvn esil-biyan de j ew adeten bpif anku nerm e:

-
kompter (ji inglz), xeter (ji ereb), siyaset (ji ereb)
L ew dikare herwiha bipif anku req j be:

-
met (ji ereb), xalet/xalt (ji ereb), hotl/otl (ji inglz/frans)
Wek ku t dtin, pifdar (hebna yan nebna pif) di herf de di peyvn esil-biyan de nikare were
pbnkirin:
-
di meta ji ereb de T bipif anku req e l di siyaseta dsa ji ereb de bpif anku nerm e.
di hotla ji inglz de T bipif e l di komptera dsa ji inglz de bpif anku nerm e.
Di peyvn ji zimann ewrop de li destpk axlebe T bipif anku req e:

-
tank, televizyon, tayre (xirxal, erx, teker)
L di end peyvn ji zimann ewrop de j T bpif e yan j dikare bpif yan bipif be:
-
tp (ji frans type)
Hjay gotin ye ku di soran, faris, tirk inglz de T bipif e loma piraniya peyvn van dehsaln
dawiy ketine kurd, t de li destpk T bipif anku req e. Di frans de T bpif e loma bo nimne peyva
tp bi forma xwe ya bi T-ya bpif di kurd de cih girtiye l ji tesra tirk ew dikare bi T-ya bipif j were
gotin.
196
Di ereb de herdem T-ya bipif e. L di ereb de herwiha heye ku T-ya bpif e. Di peyvn ji ereb
de pifa xwe di kurd de j axlebe l ne herdem diparze. j bpifiya xwe di kurd de diparze.
Di heman dem de qelew e (bo T-ya qelew li jrtir binrin) j carinan l ne herdem qelewiya xwe
j diparze. Li dawiya peyvan T di ereb de adeten e ku ten hing t bilvkirin eger bi peyva pey
xwe ve were girdan. Di kurd de dikare bibe T-ya bipif (wek met, xalet/xalt) l dikare bibe T-ya
bpif j, wek siyaset, qenaet, hedayet
Alofonn din: T-ya zirav T-ya qelew
Ji bil pifdariy, kurmanc zazak herwiha bi awayek din j T-yan ji hev cuda dikin. T dikare zirav be
yan j qelew be:
-
T-ya zirav: te, tr, trik, t de
T-ya qelew: tav, teng, tov
T-ya bpif ber O herdem qelew e (tov, top, tolik), ber , , zirav e (t de, tr, trik), ber A bi piran
qelew e (tav, taz) l ber E, I carinan zirav e (te, tivir) l carinan j qelew e (teng, tirs). Bi gotineke din,
qelew yan ziraviya T-ya bpif bi piran nikare were payn pbnkirin.
Cudakirina awayn zirav qelew bi taybet di T-ya bpif de heye. Bi piran ten T-ya bpif / nerm
dikare qelew be. T-ya bipif/req bi piran zirav e:
-
talan, teber, tr, tifek (hem bipif zirav in)
L di end peyvan de T-ya req dikare di heman dem de qelew j be:

-
tep (derbeya bi kefa destan) bi T-ya bipif ya qelew e
Di peyvn biyan de T-ya bipif ya ber O di kurd de dibe T-ya bpif ya qelew:
-
top (ji tirk bi T-ya bipif l di kurd de bye T-ya bpif ya qelew)
L di peyvn xwemal de P-ya req li ber O j zirav e:

197
tol
Di peyvn esil-biyan de j T dikare ber O j pifa xwe biparze l hing j ne qelew e:

-
toz (ji tirk toz ji tirkiya kevn tog, hevreha togusun ya mongol)
Ziravt qelewtiya T di kurd de ne taybetiyeke fonemk e. Anku guherandina T-ya qelew bi T-ya
zirav yan T-ya zirav bi T-ya qelew nikare maneya ti peyvan biguherne. Anku T-ya zirav T-ya qelew
ne du fonem in l ten du alofon in: du awayn derketina heman deng ne l ne awayn wateguhor
in.
Peydabna drok ya deng T ketina w

Deng T di hem lehceyn kurd zimann crann w de (aram, ereb, ermen, faris, tirk) de peyda
dibe. Ev deng herwiha di maka zimann hindewrop de anku di proto-hindewrop de j heb. Bo
nimne
kurmanc
bide ber
bide ber
proto-hindewrop
tav
faris: tab (tav)
latn: tepeo (germ *tep- (germ kirin)

kirin)
teng
sanskrt: tenekti
inglz: tight [tayt]
*tenk-
tirs
faris: ters
latn: terrora
*tres
heft
avestay: hepte-
ynan: hpta
*septm-
T-ya proto-hindewrop li destpka peyvn kurd ba hatiye parastin. Ew herwiha li daw nava
peyvan j hatiye parastin eger ber w konsonantek (adeten F, S, yan X) hebin:
-
heft, dest, het, text
Di end peyvan de T-ya niha bi esl xwe ji ye:

198
kurmanc tar, soran faris tark, inglz dark ji proto-hindewrop *derg-
tm, tnim ji di-m, di-nim (bide ber di-kim, di-bim)
Di hin devokan de (bi taybet di behdn de) daeka di (t de) papirtika lkeran ya
berdewamiy di- herdem dibe t: ez-itkim (ez dikim), tw kitb da (di w kitb da).
Papirtika pirhejmariy -t, -yt ya kurmanciya rojhilat, tarxiyen ji n + di: kitbt w

(kitbn [di] w).
Ketina T ya drok
L wek din T-ya nav dawiya peyvn xwer p bye D pa bi temam ketiye yan j bye Y yan H:
avestay
pehlew
faris
zazak
kurmanc
vate-
vat
bad
va
ba
apat
abad
ava
bt
bd
b (ji bn)
zamat-er
damad
damad
zama
zava
brat-er
brat-, brad-er
berad-er
berad-er
bira
mat-er
mad-er, mat-e
mad-er
may
ma-k
L T-ya nana rehn bor yn lkeran hatiye parastin:

kurmanc
faris
gotin
goften
199
kutin
koten
dtin
dden
girtin
giriften
L carinan ev T j dikare bikeve:

-
go (got), d (dt)
L mirov dikare bi dilek rehet bibje ku ji bil lkeran ji bil pey konsonantn F, S, , X, eger T di
peyveke xwer de li nav yan dawiy peyda bibe146, bi ihtimaleke gelek mezin ew peyv bi esl xwe
biyan ye:
-
qet, met, xalet/xalt, rehet, xeter (ji ereb)
ete (ji tirk)
hotl, kompter (ji inglz)
Di soran de xaseten di kurdiya bar147 de T ji pey S dikeve:

-
des (dest)
sendin (standin, stendin)
hesare (str, histrk)
Di kurmanc de j T hing dikeve, gava ku konsonantek t pey cotkonsonantn ST:
146
destpk (dest+p+k) despk
*destmal (dest + maln - -n) desmal
Di rastiy de T-ya li nav yan dawiya lkeran j (hat, ketin, gotiye, nesotib) ne di peyvn xwer de ne l di rehn
wan yn demn bor forma infinitv de hene. Di rehn demn niha bn de nnin. Di hin lkeran de di reh demn
niha bn de j heye (wek di-ewit-e, bi-qetn-in l ev lker bi esl xwe ji ereb ne. Herwiha di papirtika berhevdan
ya rengdran de -tir, -tirn de T heye (tir, tirn) l ew j ne peyvn xwer ne.
147
Kurdiya ba: feyl, kelhur, kirmaan.
200
Guherna li gel dengn din

Wek ku li jortir hatiye gotin, T li nav dawiya peyv tarxiyen bye D, H yan Y yan j bi temam ketiye.
Bi marjnal T dikare herwiha li gel hin dengn din j, xaseten bi re biguhere:
-
li gel : pate / pae,
tt / t (tat)
tu/ti vs. u/i (h)
Guherna T/ bi taybet di devoka xbizin (ku devokeke kurdiya bar ye l li niha li rojava Tirkiy
t axiftin) de biguhere:
-
taandin tan aandin an (hn bn/kirin, fr bn/kirin, elimandin, elimn)
Guherna T bi ?
Di hin lkeran de di reh demn bor forma rader de T heye l di reh demn niha bn de heye:
rader
reh demn bor (nimne)
firotin
-firot- (firot, ne-firot-in, firot- -firo- (di-firo-im, na-firo, bi-
dotin
reh demn niha bn
iye)
firo-in)
-dot- (dot, ne-dot-in, dot-ib)
-do- (di-do-im, na-do-e, bido-in)
Mirov dibje heku T dibe (eger mirov reh demn bor wek bingeh bihesibne) yan j dibe T (eger
mirov reh demn niha bn wek serekan bihejmre. L di rastiy de tarxiyen mesele ne guherna
/T ye.
201
Di rastiy de T-ya van peyvan nsa_ana demn bor ye.148 Heri ye, ew yan j dengek din di drok
de li cih w heb:
kurmanc
soran
faris
firotin
firotin
forxten
dotin
doan
doxten
Di rastiy de di hin devokn kurmanc de j peyva dotin h wek duhtin maye anku H ber T heye.
Wek ku t dtin, di faris de X heye. L ji xwe li gelek cihn din j hevber H ya kurd di faris de X heye:
-
kurmanc: hir, hik
faris:xers, xok
Di gelek peyvn din de j herfa ber T ketiye:

-
kurmanc avtin, soran hawtin, kurdiya bar atin / oytin, zazak etene
kurmanc: gotin, cot, faris goften, coft
piraniya devokn kurmanc mizgeft, keft, hin devok mizget, ket
Welhasil: niha T-yn van peyvan wisa dixuyin ku bi hev diguherin. L tarxiyen li vir mesele ne
guherna bi hev e: yan deng li na w ji ber T ketiye.
148
Binrin: T D wek nana demn bor: http://www.kulturname.com/?p=10246
202
V lv-didan ya xiok/nezivok ya bilerz
Di dengnasiya kurd de herfa V / v nana deng lv-didan ya xiok/nezivok ya bilerz . Mebest ji

lv-didan ew e ku di dema gotina v deng de didann (dirann) jorn dikevin ser lva jrn. Merem
ji xiok ew e ku di dema gotina v deng de hewa di buhirkeke teng ya dev re derdikeve ji ber v
tengaviy xinek derdikeve. Mexsed ji bilerz j ew e ku di dema derketina v deng de perdeyn
deng yn di gewriy de dilerizin.
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de bi herfa t nivsn ku diibe herfa ( F) l li na nuqteyeke Fy s nuqte li ser V-ya alfabeya kurd-ereb hene. Di faris de ev deng bi herfa t nivsn ku di
alfabeya kurd-ereb herwiha alfabeya ziman ereb de nana deng W ye. Deng V di erebiya
standard de nne loma ti herf j bo w deng nehatine diyarkirin. Eger di peyv yan navn esil-biyan
de ev deng hebe, di ereb de adeten li cih w herfa F t nivsn.
Di alfabeya kurd-krl de, wek di piraniya zimann krlnivs de, ev deng bi herfa (gir) (hr) dihat
nivsn ku ji deng V y alfabeya latn zdetir diibin herfa B ya alfabeya latn. Di hin zimann navend
rojhilata Ewropay de (bo nimne alman, holend, polon) ev deng bi herfa W t nivsn di wan
zimanan de herfa V zdetir nana deng F y kurd ye.
Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ev deng bi herfa [v] t nivsn. Mirov dikare li v der guh
bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_labiodental_fricative.ogg
Peydabna V di peyvan de
Deng D di gelek zimanan de heye l di hemyan de peyda nabe. Ew di erebiya standard de tine ye.
Di peyvn xwemal yn soran de hema-hema peyda nabe: ten di peyva hevde (17) hin du-s
peyvn onomatopoetk (zarvekirina dengan) de t bihstin. L berevaj ereb, soran herfa V di
peyvn esil-biyan de yan j di peyvn ji kurmanc yan bi rya kurmanc wergirt de dinivse (bo
nimne dever, evn, govar, mirov)
203
Di kurmanc de V dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:

-
destpk: van, vebn, v, vir, v
nav: bivir, dever, evn, var, revandin
daw: av, av, dev, ev, sv, ev
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfan di nivsn kurmanc de 1,7 % e. 149 Ev t w maney
ku piek ji nv zdetir herfan ji w mietir in piek ji nv kmtir herf j ji V kmtir peyda dibe.
Di kurmanc de deng V li nav dawiya peyvan bi berfireh peyda dibe. L li destpka peyvan ew
km t dtin. L formn emand yn cnav ev (v, v, van, vir) herwiha plkera ve- (vebn,
vekirin, vexwarin) rjeya V li destpk j zde dike.
Peydabn drok ya deng V li van dawiya peyvn

Piraniya V-ya li nav yan dawiya peyvn xwemal tarxiyen bi piran bi rya B ji P peyda bye:
kurmanc
av
ava
sv
ev
faris
ab
abad
sb
eb
pehlew
ap
apad, apat
sb
ep
avestay
ap
-pa-
xepen
sanskrt
ap
sevi
ksep-
proto-
*hep-
*peh-
ksep-
hindewrop
149

204
Heta niha j di hin peyvan de B-ya yan P-ya nav yan dawiya peyv di gelek devokan de dibe V:
-
bab bav (bide ber tirk baba, gelek zimann ewrop papa)
ebd evd (ji ereb ebd)
kitb kitv (ji ereb kebab)
Heman guhern di aram br de herwiha di gelek zimann ewrop de j bye.

avkaniyeke din ya berbelav ya peydabna V li pey vokalek yan di navbera du vokalan de deng M
ye:
kurmanc
nav
gav
nivj / nimj
av
zazak
nam
gam
nimac
im
faris
nam
gam
nemaz
em
pehlew
nam
gam
nemaz
eme
avestay
namen-
gamen-
nemeh-
xepen
sanskrt
namen-
gacchati
names
ksep-
proto-
*nomn-
*gem
*nm-
ksep-
hindewrop
M heta di hin peyvn ji ereb de bye V: silav ji ereb selam. Herwiha di devokan de j M/V hin
caran bi hev diguherin: gom / gov, nimj / nivj. Dsa cnava ev hevber m- ya faris ye.
Hin caran j V ya kurmanc hevber H ya faris ye: kurmanc kevn, kulav faris kohen / kohn,
kolah. L di v meseley de ya kurmanc esltir e ya faris guheriye.
Deng V, ku bilerz e, herwiha dikare ji T peyda bibe eger herfeke bilerz were pey T-ya blerz:
-
heft + deh hevde(h), hivde(h)
Windabna drok ya V ji destpka peyvan

205
Di kurmanc, soran faris de di peyvn xwemal de niha deng B li destpka gelek peyvan heye. Ev
deng di hin peyvan de orijnal e anku di zimann kevn yn ran herwiha di proto-hindewrop di
gelek zimann din yn hindewrop de j ev peyv her bi deng B dest p dikin. Bo nimne, peyvn
ben(d), berz / bilind, bira, bin, birin, bir(r)n, bn hin ji van peyvan in.
L niha di kurmanc, soran faris de gelek peyvn xwemal bi B dest p dikin l rewa wan ne
herdem wiha bye. Piraniya wan di zimann kevn navn yn ran de herwiha di piraniya zimann
din yn hindewrop de j li cih V-ya kurd faris, li destpka wan peyvan deng V heye. Ew deng
pa di kurmanc, soran faris de guheriye. L ew deng di zazak de wek xwe maye, di hewram de
di piraniya devokn kurdiya bar de j bne W:
kurmanc
ba
baran
beran
bihar
bk
faris
bad
baran
berr
behar
bey
zazak
va / vay
varan
vosn / vons
vesar
veyve
pehlew
vat
varan-
veran
vehar
vey-
avestay
vate-
varan-
virn
vehere-
ved-
sanskrt
vate-
raa
veser
vedh-
latn
ventus
urinor150
vervx
vr
vadis, vas151
Wek ku me li jor diyar kiriye, guherna B bi V diyardeyeke berbelav e ku di gelek zimanan de peyda
dibe. Ew fenomen di zimannasiy de bi nav betaszm (bi inglz betacism) t nasn. L guherna
V bi B diyardeyeke gelek nadir e ku di zimann hindewrop de bi awayek berfireh ten di kurd
faris de t dtin. L mirov dikare end nimneyn km ji hin zimann din j bide:
150
151
latn vervex frens brebis (mih, m)
latn veteranus roman btrn (pr, premr)
Bi maneya bin-av kirin.

Bi maneya ehd, soz, qewl, peyman, ji eyn reh wed (zewicn / zewicandin, soza zewac) ya inglz.
206
Berevaj destpk, wisa dixuye ku li nava peyv V di kurd de ti caran nebye B. Bi gotineke din,
qedera B/V li destpka peyvan bi temam dijber nav dawiya peyvan bye:
-
li destpk hem B wek xwe maye hem j V bye B.
li nav dawiy hem V wek xwe maye hem j B bye V.
Dsa peydabna V li destpka peyvan

Tev guherna V-ya destpka peyvan bi B, dsa j niha di kurd de gelek peyv hene ku bi V dest p
dikin:
-
van, v, vir, v
Madem ku V li destpka peyv adeten bye B, gelo ima V li destpka van peyvan maye?
Di rastiy de V di van peyvan de ber ne li destpk b l li nava van peyvan b. Ber li destpka
van peyvan deng E heb:
-
evan ji ev-an (wek kitb-an)
ev ev- (wek kitb-)
ev ev- (wek [w] beran-)
vir ev der / ev der
vira ev-an der-an
Niha j formn wek evan, ev, ev di kurmanc de hene l formn serdest ew in ku e ji destpka
peyv ketiye: van, v, v.
Ketina deng E ji destpka peyvan diyardeyeke git ya zimann ran ye: di zimann kevn navn de
(bo nimne avestay pehlew) e li destpka gelek peyvan heb ku ji zimann ran yn n (bo
nimne kurd faris) ketiye.
kurmanc
faris
pehlew
207
jr
zr
ezr
jor
zeber
ecwer
wran
vran
evran
yar
yar
eyar
Hin ji peyvn niha bi V dest p dikin j, bi esl xwe biyan ne. Hin ji van v dawiy ketine kurd esl
wan y biyan ji her kes re diyar e: vze, vrs, vtrn, vajna, vodka, Viyena, Viyetnam
L hin peyvn kevnar j belk bi esl xwe biyan. Bo nimne, vala / vale (xal, ne tij / tije, ne dagirt)
ya kurmanc di ziman zaravayn din yn ran de peyda nabe. Bi eseh nay zann l ew dikare ji
ereb faric be. Guherna L/R bi hev di kurd de diyardeyeke berbelav e. Herwiha ketina C/G/D ji
dawiya peyv fenomeneke mehr e: rewa ji rewag / rewac. Yan j vala, vale dikare ji ermen
parap, barab be ku dsa ji dengek din guherbin V, ne eslen V be. Bo ketina B/P ji dawiya peyv,
mirov dikare bide ber xerab, xirab xera, xira.
Dsa peyva vir(r) (derew, gotinn nerast) ya devokn kurmanciya navend rojhilat ne di zimann
din yn ran de, ne di zaravayn din yn kurd de heta ne di devokn kurmanciya rojhilat de j
peyda nabe. Etmolojiya w nay zann l yek ji rehn mimkin dikare kufir ya ereb be bi rya
kfr (dijn, sixf, xeber) ya tirk ketibe kurd.
Li destpka piraniya peyvn kurmanc yn ku bi V dest p dikin plkera (preverb) ve- heye:
vebn, vekirin, vegirtin, vexwarin, vedan, veman
Ev plkera ve- j bi v away xwe di ti zimann din yn ran de peyda nabe heta di zaravayn
din yn kurd de j nay dtin. Di soran de ew ne wek plker l wek palker bi forma -ewe li kar
e: kirdin-ewe (vekirin), xwardin-ewe (vexwarin).
Esl v plkera kurmanc yan palkera soran daeka ve (bi soran ewe) ye, wek di peyvn ji
mal ve, pve, pave
208
Ev peyvik bi esl maneya j dr, jveby, jqutby, jvekir, veder, var, j dr dide. V-ya w j bi
esl xwe P b, pa bi bye B taliy di kurmanc de bye V (ve) di soran de j gihitiye forma W
(ewe).
ziman
peyv
wate /yan bikarann

bi w ziman
kurmanc
ve
plker yan padaek152
soran
ewe
palker yan padaek
avestay
epe (apa)
j, j vekir, j dr
sanskrt
epe (apa)
j, j vekir, j dr
ynaniya kevn
ap, ap
ji, ji ber
latn
ab
ji (herwiha ppirtik)
alman
ab
ppirtik, ji
inglziya kevn
af, f, of
ji
inglziya n
of, off
ji, j, j dr
holend
af, ave-
ji
danmark, norwec, swd
av
ji
Maneya esl peyv anku wateya ji, j h j opa xwe di peyvn kurd de vebn, vekirin de hinek
parastiye ji ber ku maneya wan km-zde j (ve)bn, j (ve)kirin e: gava ku, bo nimne, der /
dergeh vedibe yan t vekirin, hing der ji qilf xwe yan ji dwar xwe dibe yan ji wan t kirin.
152
Bi kurmanciya rojhilat -ve, -eve wek palker j t bikarann: hatineve (dsa hatin, vegern), hevreha soran
hatinewe.
209
Herwiha maneya esl di peyvn wek veman (j man, j dr man, li dr man, li dv man) de j diyar
e.
L pa hem di kurd de hem j bo nimne di latn alman de mane meydana bikaranna v
daek berfireh bye. Loma gotinn wek vexwarin, vegirtin, vestin ji maneya daeka ji, j
dr ketine. V dawiy j bi taybet wateya dubare, dsa di kurd de li v plker hatiye siwarkirin.
Deng W dulv-tengav
Di dengnasiya kurd de W nana deng dulv-tengav e. Mebest ji du-lv (bilabial) ew e ku di

dema gotina v deng de herdu lv nzk hev dibin d re ji hev vedibin. Mebest ji tengav j ew e
ku di dema derketina v deng de rya deng t tengkirin l bi temam nay girtin. Ev deng nv-vokal
e ji ber ku buhirka deng bi temam nay girtin. L ew ne vokaleke temam e j ji ber ku nikare wek
navika ktey be anku by ti vokaln din kteyeke serbixwe pk bne.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) j wek [w] t nivsn. Bi hin zimann din j (bo
nimne bi inglz) ev deng wek W t nivsn. L di gelek zimann ewrop de ev deng peyda nabe W
di hin ji wan zimanan de (bo nimne alman) bo diyarkirina deng V y kurd t nivsn.
Di kurdiya bi alfabeya ereb de di ziman ereb de ev deng bi herfa t nivsn. Heman herf wek
vokal j t bikarann di kurd de hing deng U di ereb de j deng dide. Di faris de ev herf wek
konsonant deng V wek vokal j deng carinan j deng O dide. Di alfabeya kurd-ereb de bo
nivsna deng ew herf ducar t nivsn (). Di alfabeya kurd-krl de j ev deng bi herfn /
dihat nivsn.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_labio-velar_approximant.ogg
210
Peydabna deng W di peyvan de

Deng W di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
destpk: war, we, w, wir, w
nav: awir, baw, ewr, gewr
daw: ew, dew, kew, mw
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa W di nivsn kurmanc de 3,3 % e.153 Ev t w maney
ku 10 herf ji W zdetir 20 herf j j kmtir di nivsn kurmanc de peyda dibin. L dema ku mirov li
ferhengan dinre, mirov dibne ku hejmara peyvn bi W dest p dikin pir km e. Herwiha W di
kurmanc de li nav yan dawiya peyvan km heye. Sebeb rjeya mezin ya W di nivsn kurmanc de
ew e ku W di cnav ew de di peyvn ji w cnav kir de heye. Ew cnav formn w yn emand
j yek ji bikarnaytirn peyvn kurmanc ye:
-
ew, w, w, wan, wir
Deng W di soran de
Min nedtiye ku lkoln li ser rjeya herfan di nivsn soran de hatibin kirin. L dsa j mirov dikare bi
eseh bibje ku rjeya W di nivsn soran de bi ihtimaleke gelek mezin ji rjeya W di kurmanc de j
zdetir e. Sebeb v ew e ku li cih V ya kurmanc di soran de bi am W heye:
kurmanc
soran
av
aw
bav, bab
bawk, bab
av
aw
nav
naw
153

211
ev
ew
L V-ya kurmanc ne herdem di soran de W ye, carinan M ye:

-
kurmanc: ev, dev
soran: em, dem
Li aliyek li hevber F ya kurmanc j, bi taybet ber T, di soran de W heye:

kurmanc
soran
heft
hewt
keft
ekewt
mizgeft
mizgewt
Herwiha W di soran de gelek caran li cih H ya kurmanc heye:

kurmanc
soran
hir
wir
hik
wik
zuha, ziwa
ziwa
hinda, winda
win
Di soran de W di komika -w- de dikare cih O yan ya kurmanc j bigire:

kurmanc
soran
kor
kwr
212
(li, ji) k
(le) kw (we)
Peydabna drok ya deng W

Di peyvn xwemal de deng W y nav yan dawiya peyv gelek caran ji B ya zimann kevn yn ran
yan j proto-hindewrop peyda bye (ewr, kew) l ew dikare bi esl xwe j W / bbe (de, derew).
kurmanc
ewr
dew
derew, direw
faris
ebr
do
dor
pehlew
ebr
dos (d-w-s)
drz
avestay
ebre-
dew-
drewc-
sanskrt
ebre-
latn
imber
ynaniya kevn
ombros
Wek din W bi piran di peyvn esil-biyan de, xaseten di peyvn ji ereb wergirt de peyda dibe. end
nimne ji ereb:
li destpk
li nav
wawik
dewlet
welat
dewam
213
wijdan
dews
Herwiha hin peyvn bi W j ji tirk hatine wergirtin:

-
dewar, werdek (ordek), wexer (oxir)
Guherna W li destpk
Deng W yan V li destpka peyvn xwemal bi awayek git di kurd faris de bye B, carinan j bye
G:
kurmanc
faris
hewram
pehlew
avestay
ba
bad
wa
vat
vate-
baran
baran
waran
varan
vara-
berf, befr
berf
wewre
vefr
vefre-
beraz
goraz
weraz
veraz
veraze-
gul
gul
vil
gil
veri-
Ev diyardeyeke git ya kurmanc, soran faris ye. Anku W li destpka peyvn xwemal de di van
ziman zaravayan de herdem bye B yan W. Tek awarte istisnaya v qeyd plkera kurd wer e:
-
wergirtin, wergerandin, werbn, werkirin
Di faris de ev plker j ber- e anku di w de j W/V ya kevnar bye V.

L gelo ima dsa j W di hin peyvn xwemal de li destpka peyv peyda dibe, bo nimne:
-
war, we, wran, w,
214
Dsa peydabna W li destpka peyvan

Me li jortir gotiye ku W/V yn kevnar di peyvn xwemal de di kurmanc, soran faris de bye B
yan G. L dsa j hin peyvn bi W dest p dikin di kurd de hene.
-
wan, wek, w, winda
Gelo ev awa wiha mimkin e?

Sebeb serek y hebna W li destpka peyvn xwemal ketina dengek ji destpka wan peyvan e.
Bi piran ew deng ket e ye:
-
w ji ew (ji ew+ wek kitb ji kitb+)
w ji ew (ji ew+ wek [w] mr ji mr+)
wan ji ewan (ji ew+an wek kitban ji kitb+an)
wek ji we+ku ji wesa/wisa + ku, wisa ji ew+sa
wir ji w der ji ew der
wran j bi ketina e ji destpk, bide ber pehlew evran
war bi ketina e- yan he- ji destpk, bide ber soran hewar
we (forma emand ji cnav hn) bi ketina e- yan he-, bide ber kurmanciya rojhilat
hewe
wiqa, wiqas ji ewqas ji ew+qas
Hin caran j W ji encama guherna H ye:

-
winda / wenda hinda
W herwiha dikare ji D peyda bibe. Bo nimne nana dema b:

-
w (kurmanciya navend) d (kurmanciya rojhilat) do (zazak):

215
o tu w bik (kurm. navend) tu d [bi]k (kurm. rojhilat)
W lzimn w
Tabloya konsonantn kurd bi diyarkirina taybet ya W (sor) lzimn w (n). Trik tkiliya C li gel
dengn din diyar dikin: Eger trik ten ber bi C ve be, hing ew deng dibin C. Eger trik dual be, hing
C ew deng bi hev diguherin.
CIH
AWA
BVIL
du-
lv-
lv
didan
pidy
pa-
ban-
pidy
dev
padev
blerz p
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
SEKN
-
- bilerz
(eyn)
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
- blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Husein Muhammed
216
W wek herfa kelijandin

Deng W hin caran dikeve navbera du vokalan daku r li ber tkiliya wan (hiatus) bigire. Bi gelemper
di kurmanciya nivsk de bi am Y ( hin caran H) bi v erk radibe l bi devk di hin devokan de j ev
deng pit yan ber O-ya gazkirin (vokatv) W ye, ne Y ye:
-
riw min ry min
xeswa w xwesya w
malavawo! malavayo!
Di hin peyvan de j W tek alternatv e yan j maneya peyv ji peyva bi Y cuda ye:
-
baw (romatk, nexwen romatzm) bay (ji ba, bi ba, ya/y ba)
217
Dengn X
Du dengn nzk hev hene ku herdu j bi alfabeya kurd-latn ya standard bi eyn herf anku bi X tn
nivsn. Di alfabeya kurd-ereb di ziman de j dengek ji wan bi y din j bi bi t diyarkirin. Di
alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) de deng yekem wek bi kurd-latn j bi [x] t nivsn l y
duyem bi herfa [] destnankirin.
Di transkrpsiyona navn kesn ji Rojhilata Navn Bakur Afrkay bi gelemper deng yekem bi
kh y duyem j gh t nivsn. Di ziman tirk de hevber ti ji herduyan bi temam nnin. Deng
yekem bi piran wek H t nivsn (Halil ji Xell hata ji ereb xetai). Deng duyem li nava peyv bi
t nivsn (madur ji ereb medr destnankirina w deng li gor IPAy) l destpk bi G t nivsn
(gazi ji ereb az).
Mirov dikare ji van lnkan guhdariya wan dengan bike:
-
anku [X]: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessvelar_fricative.ogg
anku []: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_fricative.ogg
Cudahiya wan ya serek ew e ku [X] blerz e l [] bilerz e anku di deranna [] de perdeyn deng
dilerizin anku direcifin l [X] wan nalerizne.
Piraniya X-yn di kurd de wek ya alfabeya ereb yan [X] ya IPAy tn gotin: xav, xirab, xet, xatir,
text, rex, erx (koma 1). L di hin peyvan de mirov dikare deng anku [] bibihze: xezal, xerb,
xurbet, axa, oxir / wexer, [ji] xr/xeyr, [ji] xeyn / xn... (koma 2).
Dengn koma 1 di alfabeya kurd-latn de herdem bi X tn nivsn. L hin caran dengn koma 2 bi
herfa anku X-ya du nuqte li ser tn diyarkirin. Wek dilsoz bo v rbaz, em j di v nivs de bo
diyarkirina deng koma 2 binivsin.
Gelo dengek ereb ye?

Di peyvn wek ezal, erb, erb, urbet, eyr/ r, ulam, rebet, mereb de heye. Diyar e ku
ew ji ereb hatine. Gelo j ne ji ereb hatibe?
218
Guman t de nne ku piraniya peyvn kurd yn bi bi esl xwe ji ereb hatine. Heta hin peyvn ku
esl wan ewrop ye j t de heye, sebeb ew e ku ew bi rya ereb ketine kurd loma t de heye:
az, eram/iram belk erac. Esl wan y ewrop bi G ye: gaz, gram, garaj. L G di ereb de
nne ew di ereb de bi yan C vediguhere.
Nav paytext Iraq anku Beda, Bedad bi esl xwe ne ereb l ran ye ji Beg-dad, Beg-dat t
ku maneya Xwed-day, diyariya Xwed dide. Beg di zimann kevn yn ran de maneya xweda
dida l niha watey w guheriye. Beg-dad, Beg-dat ketiye ereb, di ereb de G bye ji ber ku di
ereb de G nne dsa bi away xwe y erebkir wek Beda, Bedad li kurd faris j vegeriye.
L em i li peyvn aa, oir/weer, a, ba bikin? Em dizanin ku ew ne ji ereb ne. L gelo ima
di wan de heye?
Peyvn aa, oir/weer, a (a bi maneya dem, wext) bi esl xwe ji tirk-mongol ne. Di
wan herdu zimanan de hebye niha j di tirk de wek t nivsn tev ku di tirkiya niha de ew
nerm bye zdetir wek nana dirjkirina vokala ber xwe ye.
L peyva ba kurd/ran ye dsa j deng t de heye. Bi faris pehlew j bi hatiye nivsn tev
ku di hin devok zimann din yn ran de bi G yan K ye.
ar, meare (keft) ku di faris hin devokn kurd de li kar in ji ereb hatine l di rastiy de
ereb j ew ji zimann ran wergirtine, bo nimne bi pars (zimanek raniya navn) meadeg b.
Dsa di faris de hevber mir- ya kurd (wek mirk, mirav) mor heye ku di zimann din j yn
ran de bi ye/b: pars mur, pety mr, oset mer, avestay mirie (mra) l pehlew
murw, bel murg.
Ji bil van end peyvn onomatopoetk (yn ku ji dengan hatine kirin), gigi, peydakirina
zdetir peyvn kurd yn bi ne hsan e. Di faris de h j peyvn bi hene l di hevbern wan yn
kurd de nne, bo nimne: faris dor (derew), d (dew), laer (lawaz, qels, zef), rowen (rn),
dibe X
Xelet, xem, xulam, xret, xezal bi dehan peyvn din di ereb de bi deng ne. L di kurmanc
de, di dev piraniya qisekeran de, ew vediguherin X-ya normal, ya blerz. Xerb, xurbet, (ji)
xeyr/xeyn di dev piraniy de bi bn gotin j, dsa hejmareke berav wan j bi X-ya normal
dibje. Bi km, gotina bi X bi ti away wek xeletkirin nay hesibandin.
219
Axa oxir/wexer yn esil-tirk zdetir bi bn gotin j, dsa gotina wan bi X ti kes aciz nake. Ji
xwe ax (bi taybet gava ku dieme dibe ax, axn, axan) ji zdetir bi X t bihstin.
Mirov dikare bi zor li end cotn mnmal (minimal pairs) j bifikire. Mebest ji cotn mnmal
peyvn wisan in ku heke dengek wan biguhere, maneya wan j diguhere. Dengn wisa wateguhor
tn w maney ku ew dengn serbixwe ne anku fonem in. Heke guherna deng nikare maney
biguherne, hing ew t w maney ku ew ne dengek serbixwe ne, ne fonem e, ten alofon e anku
creyek heman deng serbixwe ye.
Di kurd de xr (qenc, ba) r (ne, ji bil) bi teork ji ber dengn xwe yn cuda maneyn cuda
didin. L di rastiy piraniya kurdan r ya bi maneya ne, ji bil, j cuda j wek di gotina ji xr
wan (ji bil wan) dsa j bi X-ya normal dibjin, ne bi . Wek din dsa zehmet e ku mirov peyvn
wisa peyda bike ku cudakirina ji X dikare maneya peyveke din bide.
Berevaj tendensa git anku guherna bi X, bi km di peyva xayin, xan ya esil-ereb bi ereb bi
X, di hin devokn kurmanc de wek ayin, an t gotin.
Em j binivsin?
Gelo diyarkirina deng ji X di nivsn de pdiv hewce ye? Gelo em w deng bo nimne bi yan
j wek tirk bi yan j wek sstema dengnas ya navnetewey bi nenivsin?
Di reweke deal de di nivsn de bo her dengek serbixwe herfek ten herfek heye. L zimann
standard ne li ser her deng her devok li ser komeke dengan ya ji hem devokan yan j piraniya
devokan re hevpar t avakirin. Feydey zdekirina dengan hsantirkirin deqqtirkirina xwandin
ye. L zdekirina herfan di heman dem de rastnivsn j zehmettir dike ji ber ku div mirov ji ber
zdetir li ser jihevcudakirina dengn gelek nzk hev hiyar bisexbr be.
Eger deng gelek nzk hev bin, bo nimne di kurd de D/T yan B/P, div mirov l bifikire ka ihtimala
xeletfehmkirina wan peyvn bi wan dengan end mezin e heke ew herdu deng bi eyn herf bn
nivsn. Mirov bi hsan dikare bibne ku heke peyvn bi D/T yan B/P bi eyn herf bn nivsn, tirs
rska xelettgihitina wan gelek mezin e ji ber ku bi dehan heke ne bi sedan peyv di kurd de hene
ku cudakirina wan ten bi xra cudakirina D ji T yan B ji P ye. Loma em near in ku dengn cuda bo
220
her yek ji B/P yan D/T deynin tev ku ev hnbna nivsn zehmettir dike: div mirov l hiyar be ku
li cih B herfa P nenivse.
L tirseke wisa li X/ nne. Peyvn ku bi guherandina di navbera van herdu dengan de maneya wan
biguhere, yan nnin yan j ten du-s lib peyda dibin. Ew du-s lib hebin j, dsa mane erka wan di
hevokan de wisa ji hev cuda ye ku ihtimala xeletfehmkirina hema-hema nne.
Di ser re j, gelek ji peyvn ku bi esl xwe di ereb de bi ne, di kurd de bi X tn gotin. Li nimneyn
li jor diyarkir binrin. Dsa hin peyvn ku bi tn gotin j, li hin devern din bi X ne yan j bi km
gotina wan nabe cih nerazbna bikarnern .
Zdekirina herfek bo deng di nivsna bi kurd-latn d ji hsankirina xwandin zdetir, tevlihev
sergjiyn rastnivsn standardkirina nivsn peyda bike. Bo nimne, gelo em peyvn wek
xelet, xem, xezal, xulam wek esl wan y ereb bi binivsin yan j wek di dev piraniya
kurdaxivan de wan bi X-ya normal binivsin?
Helbet di ferhengan di kitbn dengnas yan j hnkirin de mirov dikare bi awayek diyar bike ku
hin peyv bi deng tn gotin. L di nivsna sade asay ya rojane de, tir e ku em ten X bi kar
bnin.
221
Y bandev-tengav
Deng nivsna w
Herfa Y, y di kurd de nana dengek nv-vokal e. Cih derxistina w deng bandev ye anku ziman
li ban req y dev t dan. Away deng tengav e anku rya derketina deng t tengkirin l bi
temam nay girtin. Ev deng nv-vokal e ji ber ku buhirka deng bi temam nay girtin. L ew ne
vokaleke temam e j ji ber ku nikare wek navika ktey be anku by ti vokaln din kteyeke serbixwe
pk bne.
Di alfabeya kurd-ereb de ew wek t nivsn. Di kurd faris de li dawiya peyv ew bnuqte ye
(), di ereb de li dawiy j binuqte ye (). Ev heman herf di alfabeya ereb kurd-ereb de li nav
dawiya peyv dikare nana deng j be. Di alfabeya kurd-krl de ev deng bi herfn (gir)
(hr) dihat nivsn.
Di inglz de j ev deng wek kurd bi piran bi Y t nivsn. L di piraniya zimann navend, rojhilat
bakur Ewropay de ev deng bi herfa J t nivsn. Bo nimne, alman swd ja (er, bel) wek
ya t gotin. Di bin tesra van zimanan de, bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) j ev deng bi
herfa [j] t diyarkirin.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Palatal_approximant.ogg
Peydabn
Di kurd de Y bi taybet li nava peyv peyda dibe:
-
ayet, beyar, ciyawaz, iya, diyar, eyar, fiyet, giya, heye, jiyan, kay, may, niyan, payiz, riwayet,
siyaset, eytan, tiyatro, viyan, wilayet, xiyar, ziyan
Li destpka hin peyvan j ev deng heye:

-
ya (ya ku, ya min/te), yad, yan, yan/yen, Yaqb/Yeqb, yar, yar, yasa, yazde(h)
222
ye (ew mamosta ye), Yehya, yek, yezdan
y (y ku, y min/te), yn (y ku, y min/te)
yom/yom
ynan, Ynif, Ysif
L bi rast j li destpka peyv peydabna Y bisinor km e. Gelek ji peyvn Y li destpk bi esl xwe
biyan ne: yan/yen, Ynis, Ysif, yom/yomiye ji ereb ne, yad v dawiy bi rya soran ji faris
hatiye wergirtin, yasa ji tirk ye. Yezdan di nav xelk de peyda nabe, yar ten helbest ye ne
dr e ku mirov bibje neqilkirineke ji faris ye. Yar (lstik) ten di kurmanciya rojhilat de peyda
dibe, di kurmanciya navn rojavay de nne
Li dawiya peyv Y yekcar km peyda dibe:
-
ay, ay, ey, hay, hey, mey, ney, pey, ray, way, wey
Piraniya van nimneyan peyvikn gazkirin ne: ay, ey, hey, way, wey. Mey, ney berav e ku v
dawiy ji faris hatine wergirtin, bi taybet j mey di nav xelk de peyda nabe. Ray ji re ya ereb
ye. Zde-zde ay, hay, pey dimnin. Pey di gelek devokan de (di kurmanciya rojhilat de) peyda
nabe. ay, hay j di gelek devokan de bi away a, ha tn gotin. Di ser re, ay helbet peyveke
esil-biyan ye j.
Y wek herfa kelijandin

Herfa Y gelek caran dikeve navbera du vokalan daku r li ber kombna vokalan bigire. Heke peyva
xwer yan j reh lker bi vokalek bi daw b papirtik j vokalek be yan j bi vokalek dest p
bike, hing di ziman nivsk de Y t navbera wan:
-
rojname + a min rojname-y-a min (bide ber: mal + a min mal-a min)
(ew) + e (ew) -y-e (bide ber: (ez) m + e (ez) m-e)
Di ziman devk de Y herdem di peyvn wisa peyda nabe. Bo nimne, mirov dibje rojnama /
rojnamea min yan ew e/uwe.
223
Y berbelavtirn herfa kelijandin ye l ne bi ten ye. Gelek caran, bi taybet di papirtikn peyvsaz
(derivational) de anku papirtikn ku ne peyv diemnin l peyvn n ji peyv dikin, T li cih Y
mimkin e:
-
pmerge + -t pmerget (bide ber: azad + - azad)
Deng H j carinan dikare wek herfa kelijandin b pejirandin:

-
hja hjah (li gel hjat, hjay)
Guherna yan ketina Y

Guhern ketin li gor devokan
Mebest ji guhern ketin li gor devokan ew e ku di hin devokan de Y heye l di hinn din de ew
yan ketiye yan j bi dengek din guheriye. Gelek caran di heman devok de j du formn mimkin hene
ku mirov dikare bi temam wek alternatva hev bi kar bne.
L gelek caran j di devokek de ten formek heye yan rast e. Bo nimne, di kurmanciya rojhilat de
mirov ji hejmara 1 re dibje k di kurmanciya navend de mirov dibje yek. Di kurmanciya
navend de k wek alternatva forma yek peyda nabe.
Piraniya peyvn xwemal yn Y li destpk j varyantn xwe yn b Y hene: ya/a (ya min, a min),
yan/an, y/ (y/ min/te), yek/k, yn/n (yn min, n min). Formn a//n (min/te) aid
kurmanciya navend ne, formn ya/y/yn (min/te) zdetir formn kurmanciya rojhilat ne.
Guhern ne ten li destpk l li nav dawiya peyv j peyda dibe:
-
ay/a
hay / ha
pey / p
peyda / pde
224
Guhern ketina drok

Heke mirov li droka hin peyvn kurd binre, mirov d bibne ku Y gelek caran ketiye. Navn wek
Ynis, Ysif, Yaqb, Yehya yn bi rya ereb ji br j di kurd de bi piran Y ji destpka xwe avtiye
wek nis, siv, Aqb, Ehya tn gotin. Aprax, prex ya kurd ji peyva yaprak (belg, pelg, pel,
belim) ya tirk hatiye. Ol (dn, bawer, mezheb, terqet) ji tirk yol (r) ye li gel guherna lnear:
r terqet mezheb dn, bawer).
Gelek caran j Y ne bi temam ketiye l li gel vokala li pey xwe bi vokaleke din guheriye. Li destpk
bi piran ye- bye -:
-
m (alif) ji tirk yem, tkil yemek (xwarin; nan)
ri (hicm, palemar) ji tirk yr (ri, me, birven, biserdegirtin)
Guhern ne ten li destpka peyv l herwiha li nav dawiy j peyda bye:

-
kf (ah, zewq, xwe) ji ereb keyf
b (kmas) ji ereb eyb
Tarxiyen gelek ji peyvn niha di kurd zimann din yn ran de bi deng C in, ber bi deng Y bn.
Kerem bikin end peyvn kurd avestay bidin ber hev:
-
K: ceh, A: yewe-
K: ciwan, A: yuven-
K: cejn, A: yesne-
K: cad, A: yatu-
K: cade154, A: yatim-
Ji ber v sebeb ye ku peyva yehd niha bi kurd cih ye.

Guherneke bi heman di zimann rom de j peyda bye. Kerem bikin end nimneyn latn frans
bidin ber hev. iu- ya latn wek yu- t gotin, J ya frans wek J ya kurd t xwandin:
154
L: irre, F: jurer (sond xwarin)
L: iuvenis, F: jeune (ciwan, xort)
Cade ji ran ketiye ereb, ne berevaj.
225
Ji ber v ye ku Ioannes (Yhenne, Yehya) ya latn (bi rya ynan ji br) di frans de bye Jean
(bixwne: Jan). Bi texmna ku ew maneya jan (, ezyet) ya kurd bide, hin kurdan j ew kiriye nav
xwe yan nav zarokn xwe.155
155
Bi heman away gelek navn din j bo nimne Robn Zozan (ji Susanne, Susanna) ji navn ewrop hatine
kurdkirin.
226
Z pidy y xiok-vizok y bilerz
Di dengnasiya kurd de Z / z deng pidy-xiok/vizok y bilerz e. Mebest ji pidy ew e ku di

dema gotina v deng de ziman bi pidyan dikeve. Merem ji xiok ew e ku hewa di dema gotina v
deng de di buhirkeke wisa teng re derbas dibe ku xinek p re derdikeve. Mexsed ji bilerz ew e
ku derketina v deng dibe sebeb lerizna perdeyn deng yn di gewriy de.
Ev deng di alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) de j bi nana [z] t diyarkirin. Di kurd-ereb di
zimann din j yn erebnivs de ev deng bi herfa t nivsn. Di alfabeya kurd-krl de, wek di
zimann din yn krlnivs de j, ev deng bi herfa (gir) yan (hr) dihat nivsn.
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_alveolar_sibilant.ogg
Peydabna Z di peyv de
Deng Z dikare di kurd de li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
destpk: zann, zer, zr(r), ziyan, zrek, zor, zuha, z
nav: azad, bizin, cezwe, dizn, kez, nizm
daw: baz, diz, ez, hez, mz, mz, rez
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa Z di peyvn kurmanc de 1,2 % e. Ten herfn , O, P,
, C, Q, F ji w kmtir peyda dibin. L berevaj hin herfn din, mirov nikare bibje ku herfa Z li
destpk, nav yan dawiya peyv pirr km peyda dibe. Ew li her dera peyvan bi rjeyeke normal t
dtin.
Herfek du fonem
Herfa Z di kurmanc de bo nivsna du foneman anku de dengn serbixwe t bikarann. Mirov dikare
ji van dengan re Z-ya zirav Z-ya qelew bibje.
227
Z-ya zirav bo nimne di van peyvan de heye:

-
zarok, zer, zr, zincr, zrek, z
Z-ya qelew j bo nimne di van peyvan de heye:

-
zann, zerf, zivistan, zor, zuha
Di alfabeya kurd-ereb de, hin caran l ten km caran Z-ya qelew bi herfa ji Z-ya zirav ( )t
cudakirin. L bi piran herdu j bi tn nivsn.
Di rastiy de Z-ya qelew ya kurd ya ereb ne hevdeng in. Di gotina Z-ya qelew ya kurd de ziman
bi pidyan dikeve l di ya ereb de ziman pvetir t digihe navbera didanan anku dengek didan
ye. Z-ya qelew ya kurd forma qelew ya zeyna ( )ya ereb ye l ya ereb forma qelew ya zal ()
ya ereb ye.
Di kurmanc de Z-ya zirav Z-ya qelew her yek fonemek e anku dengek serbixwe ye ji ber ku
veguhastina yek ji wan bi ya din dikare di hin peyvan de maneya peyv biguherne:
-
bez (bi Z-ya zirav): rn / don heywanan
bez (bi Z-ya qelew): bezn, bazdan, revn, z men
zana (bi Z-ya qelew): areza, pispor, zanyar, alim, xwanda, xwandewar, tgihit
zana lek (bi Z-ya zirav): zayna lek, beranna golikan
Cudahiya van herdu Z-yan div ji demek gelek dr ve hebbe. Z-ya zirav di faris de j bi awayek git
her Z ye:
-
kurmanc: zer, zr(r), zincr, z
faris: zerd, zer, zincr, zd
L Z-ya qelew gelek caran di faris de D ye:

-
kurmanc: zana, zann, zava

228
faris: dana, daniten, damad
Peydabn windabna Z
Niha di kurd hem crann w (faris, ereb, tirk, azer, aram, ermen) de deng Z peyda dibe. L
herdem ne wisa bye. Di tirk de peyvn bi Z dest p dikin hem bi esl xwe biyan ne l li nav
xaseten li dawiya peyv Z di peyvn xwemal de j peyda dibe: biz (em), yz (sed).
Niha di hem zimann ran de Z hem di peyvn xwemal hem j yn esil-biyan de peyda dibe. L
di proto-hindewrop de ev deng tine b. Z-ya peyvn xwemal bi esl xwe b ku h j di gelek
zimann hindewrop de wek xwe maye l di zimann ran de guheriye bye Z yan J:
-
kurmanc: zer
soran: zerd
faris: zer
avestav: zeyr
L
alman: Gelb
latn: galbus
inglziya kevn: geolu inglziya n: yellow
Z (sor) lzimn w (n)

CIH dulv
lv-
pidy
didan
pa-
ban-
pidy
dev
pa-dev
ser-
zima-
gewr
nok
qirrik
AWA
BVIL
n
229
SEKN
-
blerz p
- bilerz
156
XIOKN
VIZOK
-
blerz
- bilerz
XIOKN
NEVIZOK
-
blerz
- bilerz
JENOK
TENGAV
r
w
Adeten L-ya proto-hindewrop (alman Gelb, latn galbus) j di zimann ran de bye R. Heman
guherna G Z / J di zimann din j yn satem de (bo nimne di zimann balto-slav de) peyda
bye l L wek xwe maye, nebye R:
-
ltwan: el vas (zer)
rs: zolty (zer)
Hin caran j Z ji dengek din peyda bye, bi taybet ji S:
156
kurmanc: zik
soran: sik
230
faris: ikem
kurmanc: zengn
faris: sengn157
Li aliyek din, hevber Z-ya faris di kurd de gelek caran J heye:

-
kurmanc: jiyan, roj, bijartin
faris: zindeg, rz, gozden158
Di reh dema niha ya gelek lkern kurd de Z heye l di bin tesra T-ya blerz de ya nana demn
bor, Z-ya bilerz j vediguhere hevbera xwe ya blerz anku dibe S:
-
di-lz-in ls-t-in
di-mz-e ms-t-in
ve-di-guhz-im ve-guhas-t-in
Sengn ji seng (kevir, ber) + -n anku kevirn, bern kevirn bihagiran bihagiran zengn. Bo
guherna maney di navbera kevirn zengn de bide ber peyva kurmanc giran (qurs, bo rakirin zehmet)
giran (bo kirrn zehmet anku bihagiran).
158
Hevber B ya kurd di faris de hin caran G heye: kurmanc beraz, birs/bir hevber faris goraz, gorosn. Sebeb
157
zdebna R li peyva bijartin ya kurmanc bijardin ya soran nay zann. Di zimann din yn ran yn kevn n
de, wek di faris de j, R di peyv de nne: bel gicineg, pehlew viten, pars wicid, avestay vi-ay-, vi-kay-,
sanskrt vi-ay
231
Qedera , , , yn ereb di kurd de

Di ereb de ar deng hene ku nzk Z-ya kurd ne:
1) (zeyn) bi temam hevdenga Z-ya kurd ya zirav e. Ev deng di kurd de j wek orijinal xwe ya
ereb dimne:
o zeytn ji ereb
2) ( zal) anku Z-ya didan ya zirav yan Z-ya fis () ku hevdenga th ya inglz di peyvn wek
they, there, then de ye. Di kurd de ev deng j dibe Z-ya zirav:
o zat (xwe, kes, exs) ji ereb
3) ( za) anku Z-ya didan ya qelew anku Z-ya fis qelew. Di kurd de dibe Z-ya qelew (l ne
didan / fis) yan j zirav:
o zalim (Z-ya qelew) ji ereb
o zirav (Z-ya zirav) ji ereb
4) ( dad) anku D-ya qelew. Di kurd de dibe Z-ya zirav yan j qelew:
o
remezan (Z-ya zirav) ji ereb
o zemr (Z-ya qelew) ji ereb
232
EYN ( )DI KURD DE
Deng eyn bi alfabeya ereb kurd-ereb bi herfa t diyarkirin. Di alfabeya dengnas ya

navnetewey de (IPA) nana w ye.
Mebesta me ew konsonant e (ew herfa bdeng e) ku li ser nav El yan Emer heye. Anku ne e
ya wan navan l deng ku h ber w E-y heye l di alfabeya latn kurd-latn de nne.
Eger mirov peyvn ez, erzan, eziyet, Ehmed, Emn (koma 1) bide ber peyvn esman, , erd, egd,
Emer, El (koma 2), mirov dibne ku deng destpk y peyvn koma 2 ne wek hev e. Sebeb ew e
ku li destpka peyvn koma 2 deng eyn heye.
Hin caran bo zelalkirin peyvn koma 2 wiha tn nivsn: esman, erd, egd, Emer, El. Anku
deng eyn bi nana t diyarkirin.
Nav dengnas y eyn xiok qirrik y bilerz (bi inglz voiced pharyngeal fricative) e.
Mebest bi qirrik cih derxistina w deng ye: ban ziman li paiya qirrik t dan daku ew deng b
derxistin. Mexsed ji xiok j away derxistina w deng ye: di dema derxistina w deng de buhirka
deng wisa t tengkirin ku xin dikeve qirrik. Merem ji bilerz j ew e ku di dema derxistina w
deng de perdeyn deng dilerizin anku direcifin.
Bi gelek kurdan wisa t ku ev dengek ereb ye bi esl xwe ji ziman kurd re biyan ye.
DI PEYVN ESIL-EREB DE
Rast e ku piraniya peyvn ku ew deng t de heye ji ereb hatine. Me end li ji wan li jor rz kirine j:
El, Emer. Mirov dikare lstey gelek dirj bike. Bo bi hsan dtina w deng, em w li v der bi
nana diyar bikin:
233
1) Li destpka peyv: alem, eyd / d, emel, eyn, eleqe, ilm, edil, ereb, ezz, iq/ eq
2) Li nava peyv: seet mene, muelim, telm, teb (> teibandin, teibn), qenaet
3) Li dawiya peyv: qani, memn, new, ari, tabi
Di van peyvan de piraniya kurdan ew deng wek di ereb de parastiye. L herdem ew deng di peyva
esil-ereb de nay parastin.
AVTIN JI PEYVN ESIL-EREB

Di hin peyvn esil-ereb de eyn di ereb de heye l di kurd de ew ji peyv hatiye avtin. Peyva
kurd alif (m, giyay ku bo xwarin hatiye dirn mirov dide heywann xwedkir) ji ereb ji
peyva elef t ku t de eyn heye. L di kurd de eyn li destpka w peyv nemaye. Yan j eyn +
e bi hev re bne a.
Qedera peyva eqil (hi, zihn) ya ereb j di kurd de wisa ye. Di nav xelk de ew peyv bi away
aqil berbelav e. Dsa eyn nemaye yan j eyn + e bye a.
L tit ecb ew e ku aqil bi ereb de maneya biaqil dide. V dawiy kurdn erebzan peyva
aqil bi wateya biaqil, hiyar, himend, bizihn bi kar tnin bo peyva hi, zihn li peyva eqil ya
esl vegerne.
L h j di kurd de bi serdest aqil hi zihn e biaqil j hiyar, himend, bizihn e.
Eyn ne ten ji destpka peyv, li ji her der hin caran t avtin. Maql ya kurd ji meql ya
ereb ye ku eslen ew j ji peyva eqil e anku hevreha aqila ya bi kurd ye. Dsa tam (j, lezet)
kurd ji em ya ereb ye ku di hin devokn kurmanc de h j wek tem t gotin hevreha peyva
team e ku di kurd de eyn parastiye.
Ji hin peyvan j du yan zdetir varyant hene ku di yek (hinan) de eyn hatiye parastin ji yn din
hatine avtin. Bo nimne peyva ereb bi ar awayan t gotin ku di duyan de eyn hatiye
parastin ji duyan j hatiye avtin: eq, iq, eq, iq.
234
DI PEYVN NE-ESIL-EREB DE
Li jor me peyva esman wek nimne daye ku eyn li destpka w heye. L w peyv ti tkil bi
ziman ereb ve nne. Ew peyveke hindewrop ye anku ji maka ziman kurd gelek zimann din
yn ran, hindistan ewrop ve wek mrat bo ziman me maye. L dsa j di kurmanc de eyn di
w de heye.
Peyveke tkil esman j kelmeya ewr e. Li destpka w j eyn heye tev ku ti eleqeya w j bi
ereb ve nne.
Eyn ne ten li destpka end peyvn kurd heye. Di eyn dem de ew di nava hin peyvn devok de
j peyda dibe: mer (mar), ev (av), bev (bahv, behv) ti ji wan bi esl xwe ne ji ereb ne.
Bi marjinal eyn heta li dawiya peyv j heye: gaziyn be!, we! (beh!, weh!) yn nana
ecbgirtbn yan matman.
Di kurmanc de di peyva egd de bguman eyn heye. Esl peyv dibe ku ereb be (bi erebiya
standard eqd bi erebiya Mezopotamyay Q dibe G). L mimkin e ku ew ji tirk yiit j be.
Adeten Y ji destpka ji peyvn ji tirk wergirt dikeve (yaprak > aprax/prex, yol > ol). Wisa be, kurd
p Y ya li destpk ji xwe re xerb avtiye pa eyn l bar kiriye. Ev w biselmne ku di
kurmanc eyn li destpk heta ji Y j giringtir e.
ZDEKIRIN LI PEYVN ESIL-EREB

Kurmanc di meseleya eyn de bi peyvn ji ereb wergirt end libn xwemal namne. Ew di
hejmareke peyvan de kurd eyn li hin peyvn esil-ereb j bar dike ku eslen eyn t de tine b.
Peyva erd pirhejmariya w eraz di esl xwe y ereb de ti eyn nnin. L li seranser
Kurmancistan deng eyn li wan hatiye barkirin.
Kitba proz ya misilmanan bi ereb bi away dukitey wek Qur-an t gotin. L piraniya
kurmancan w wek Qur-an bi eyn dibjin.
Dsa di peyva ereb cur-et e de j eyn nne l di kurd de bi piran l t zdekirin ew wek cur-et
t gotin. Peyvn wiha gelek mie ne.
235
Piraniya kurdan navn Cefer, Mesm wek Cehfer, Mehsm dibjin anku eyn dikin H (ya
wek di nav Hesen de) l li aliyek din li hin deveran (bo nimne li Hewlr) nav Ehmed wek
Emed t guherandin. Dsa li Hewlr peyva ereb ya bi maneya rawestgeh, stgeh, stasyon anku
mehedde (H wek Hesen, D emfatk / qelew) wek meed t gotin anku H dibe eyn.
EM I BIKIN?
Wek encam mirov digihe w qenaet ku eyn dengek e ku bguman di kurd de heye. Baweriyeke
beraqil e ku mirov bibje ku ew ji tesra ereb yan j zimanek din y sam hatiye. Di piraniya
zimann sam de ew peyda dibe l di zimann ji malbatn din de peydabna w kmtir pelatetir
e.
L serekaniya eyn i be j, ew niha di kurd de heye. Ew ne yek ji berbelavtirn mietirn
dengn kurd ye. L ne dengek wisa ye ku mirov bi temam ji br bike j.
Bi qenaeta min ne hewce ye ku mirov w deng di nivsn normal de diyar bike heke tirsa
xelettgihitin nebe. Peyvn wisa yn ku nenivsna eyn bikare di hevok de bibe sebeb
xeletfehmkirin yekcar km in. end cotn mnmal (minimal pairs) anku peyvn wisa ku t de heke
eyn ney nivsn maneyn cuda didin tn bra mirov: ar (ard, toza genim) / ar (erm), emel
(hv ten bi erebmanc ye) / emel (kar, ol)
L li cih pdiv, bo nimne di diyarkirina deng peyvan de di ferhengan de mirov dikare bi hsan
nana binivse.
236
Tkiliya dengn K, G Q di dengnasiya kurd de
Ev her s deng di kurd zimann din de pirr nzk hev in. Away derxistina wan sekn ye, bi inglz
stop, bi gelek zimann din klusl e. Mebest ji sekntiy ew e ku di buhirka deng de livna heway
p t rawestandin pa tavil r t dan ku ew hewa bi carek derkeve, bipeqe.
Cih derxistina derxistina K, G Q banziman e anku ban ziman ye, cih navn y ziman ye, ne
serziman anku pziman e ne j rehziman e anku paiya ziman ye. Cudahiya K G ji Q ew e ku cih
ku ban ziman di derxistina K G de li ban dev dikeve piek ji cih Q li ptir e. Cudahiya K li gel
G ew e ku di derxistina G de perdeyn deng dilerizin, di derxistina K de na.
Di alfabeya kurd-ereb de K wek , G wek Q wek tn nivsn. Di alfabeya dengnas ya
navnetewey de wek [k], [g] [q] in.
Mirov dikare li v der guh xwe bide her yek ji van s dengan:
-
K: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessvelar_plosive.ogg
G: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_stop.ogg
Q: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelessuvular_plosive.ogg
K, G Q her s j fonem in, dengn serbixwe wateguhor in159: Heke mirov wan bi hev biguherne,
maneya peyv dikare biguhere:
-
K/G: kul/gul, ka/ga, kerr/gerr
K/Q: kul/qul, kr/qr, ket/qet
G/Q: genc/qenc, gul/qul, gel/qel
K, G Q di kurd crann w de
159
K bi xwe j di kurmanc zazak de nana du foneman e: K-ya bihilm [k] anku nerm (bi inglz aspirated)
wek kurd, kar, sekinn K-ya bhilm anku nerm (bi inglz uaspirated) wek kurmanc, kes, kr. L hilmdar
bhilmiya K-y ( herwiha ya , P T-y) mijara nivseke me ya din e.
237
Di nav zimann crann kurd de, di faris aram de de ev her s deng hene, di ermen tirkiya
nivsk de Q nne di erebiya standard de G peyda nabe l di erebiya Mezopotamyay de Q-ya
erebiya standard bi piran wek G t gotin.
Niha ev her s deng j di kurd de li destpk, nvek dawiya peyv mimkin in: ker, ger, qer(z) heke,
agir, reqem rk, reng, req L bi taybet G li dawiya peyv li pey vokalan Q j li pey konsonantan
pirr nadir e.
K di hem zimann cran de heye herwiha di zimann navn kevn yn ran de heb, di
makeziman proto-hindewrop de heb di piraniya heke ne hem zimann hindewrop de
peyda dibe. Mirov dikare bibje ku ew herdem di kurd de hebye ji ti zimanek din neketiye kurd.
G j di hem zimann crann kurd ten erebiya standard ne di nav de peyda dibe, di piraniya
zimann hindewrop de heye ji makziman proto-hindewrop hatiye. Anku G j herdem di kurd
de hebye.
Ji zimann cran, di tirk de niha G hebe j, ber tine b. Piraniya peyvn tirkiya niha, yn ku bi G dest
p dikin, di tirkiya kevn de bi K bn: gelmek (hatin) ji tirkiya kevn kelmek, gitmek (n) ji
kitmek, gn (roj) ji kn, gz (av) ji kz.160 G di wan de encama bilerzbna K li ber vokaln
pn (di tirk de e, i, , ) e anku heke vokaleke pn bikeve dv K-ya tirkiya kevn, K di tirkiya n
de bye G.
Wek dell wergirtina hin peyvn ji tirk di kurd de h ber demeke gelek dirj, hin peyvn esil-tirk
di tirk de K-ya kevn bi G veguhastiye l di kurd de K-ya tirkiya kevn hatiye parastin (bo nimne ko,
koer ji tirkiya kevn k, ker, bi tirkiya niha g, ger) yan j K-ya di kurd de bi Q hatiye
veguhastin (meselen qenc, qelen ji tirkiya kevn ken, kelin, bi tirkiya niha gen, gelin161 ku ya
yekem wek genc bi maneya xort, ciwan dubare ketiye kurd).
160
Bi heman away peyvn esil-tirk yn tirkiya niha yn bi D ji formeke bi T ya tirkiya kevn in: dn (duh, duh,
do) ji tn, odun (zing, dar) ji otun.

161
Di wergirtin de maneya hin peyvan guheriye: Ken bi tirkiya kevn maneya zarok, zuriyet dida, di tirkiya
niha de gen bi maneya xort, ciwan l di kurd de qenc wateya ba, wergirtiye. Kelin ya tirkiya kevn
gelin ya tirkiya n bi maneya bk ne l qelen ya kurd maneya next, heq bk dide anku di rastiy de
kurtkirina kelin/gelin paras ye ku niha bi tirk j re balk paras t gotin bo guherna maney bide ber
next (qelen) ya kurd nakit (pareyn dest, bi inglz cash) herdu ji ereb neqd (pareyn hrde/maden).
238
L heri deng Q ye, ew di piraniya zimann hindewrop de peyda nabe. Er di gelek zimann
ewrop de herfa Q heye l ew wek kurd nay gotin, en deng Q-ya me ye. Di zimann ran yn kevn
navn de j (avestay, hexameni, pehlew, soxd) ev deng peyda nedib.
Peydabna Q di kurd de
L di zimann niha yn ran de Q berbelav e. Wisa diyar e ku ji bil glek, di hem zimann din yn
ran de deng Q niha heye. Heta ziman urdy y ne-ran j bye xwed v deng tev ku di zimann
din yn aryay (zimann hindewrop yn Hindistan) de ew deng peyda nabe.
Peydabna Q di zimann ran de ji tesreke ji du aliyan ve ye. Tesra berav diyar zimann sam
bi taybet ereb ne. Di pratk de di hem zimann sam yn niha ber yn Rojhilata Navn deng
Q peyda dibe / dib: ereb, aram, br, akad
Ji aliy din ve xurtbn zdebna Q di zimann ran de ji tesra zimann tirkk (tirk, azer, ozbek,
tirkmenistan) ye. Er di tirkiya stembol ya standard de Q nay nivsn, l di piraniya zimann lzim
de Q heye mie ye: Guh bi tirkiya stembol kulak e l bi azer, teter, oyxur, qazax qulaq
bi ozbek quloq e. Re bi tirk kara ye l bi azer, qazax, teter, kmik oyxur qara bi
ozbek qora ye heman peyv wek qere- ketiye hin gotinn kurd: Qeredax (iyayek e li Bar
Kurdistan), Qereqo, Qeretepe (du nave ne li Bar Kurdistan). Berf, befr bi tirk kar e l
bi azer, qazax, teter oyxur qar bi ozbek qor e
Di rastiy de di tirk de j K ber vokaln pan (di tirk de a, , o, u) ji K-ya kurd yan K-ya tirk ya ber
vokaln pn (di tirk de e, i, , ) zdetir li pa e nzk Q-ya kurd dibe.
Di peyvn ku kurd ji tirk wergirtine de, heke di tirk de li pey K-y vokaleke pan hebe162, K di kurd
de bi piran bye Q: qazan (< kazan), qazanc/qezenc (< kazan), qere- (qereqol (< karakol),
qonax/qnax (< konak), qurm (< kurum), qeytan (< kaytan), qalind (< kaln), quzilqurt (< kzl kurt),
qm (< kum) L heke li pey K-y vokaleke pn hebe, hing K wek xwe dimne: keleme (<
162
Heta heke di kurd de bibe vokaleke pn j, bo nimne: qz (kz), qere- (kara), qezenc (kazan)
239
kelepe), kepeng (< kepenek), komir (< kmr), kok (< kk), ko (< tirkiya kevn: k, tirkiya niha:
g).163
Di peyvn ji ereb wergirt de Q bi am t parastin nabe K. L hin nimneyn wisa j peyda dibin.
Bo nimne, qele di dev piraniya kurmancan de bye keleh yan keleh. Herwiha piraniya
kurmancaxivan l ne hem xelqa ji ereb dikin xelk anku Q bi K diguhernin tev ku di
hevrehn w yn wek xaliq, mexlq, mexlqat, xuliqandin, xuliqn de Q t parastin j. Wek din j
niha veguherna Q di peyvn ji ereb wergirt de diyardeyeke nadir e.164
Li ber konsonantn blerz yn wek T, S, , Q-ya ereb di kurd de bi gelemper vediguhere X: wext (<
weqt), nex (neq) rexs (< reqs)165.
L mirov dikare km nimneyn guherna K bi Q j bibne. Peyva ereb fakihe di hin devokn
kurmanc de bye fk l di hinan de j bye fq.
Q di peyvn esil-ran de
Di peyvn bi esl xwe ran yan hindewrop yn di kurd de ten di end liban de Q heye. Ew j ji K
yan G bi Q veguherne Mirov dikare van nimneyan bide: qa(n)tir, qap, qehreman, quling, quz,
qn Ji wan j gelek bi rya zimanek ne-ran (bi taybet tirk) li kurd vegerne, bo nimne: qa(n)tir,
qap belk qehreman. L hin peyv di kurd bi de xwe de wisa guherne ku Q hatine cih K, mnak:
quling, quz, qn ku di zimann din yn ran de ne bi Q l bi K ne.
Wek din, peyvn bi Q heke ne ji ereb yan tirk bin, bi ihtimaleke mezin ji zimanek din y sam ne,
bo nimne qrn/qrn, req ji aram qr ji akad (bi rya zimanek din).
163
end awarte istisna ji v qeyd hene, bo nimne kon/kn (< kon-mak: bi cih bn, war dann, kon vedan).
Peyva kol (mil, an) j di kurd de bi taybet di soran de bi du awayan cih girtiye: kol (wek kol-ber anku
hemal, pithilgir, kes ku pitiyan hildigire) qol (wek duqol anku dual, blateral).
164
Ji bil di axiftin nivsna hin kurdan de di bin tesra tirk de, bi taybet di bin tesra ziman nivsk y tirk de.
165
Ji nimneyn day forma wext hema-hema alternatva ten ye, di kurd de weqt nay dtin; li gel nexq
mirov carinan neq j dibne; l heri rexs e, forma reqs ji w berbelavtir e.
240
Q di peyvn esil-ewrop de
Di hin peyvn bi esl xwe hindewrop de yn ji mj ve di kurd di kurd de cih girt de Q heye. Mirov
dikare peyvn wek qann, qelem, qilf, quma. Ev peyv hem ji zimann ewrop l bi rya ereb
ketine kurd. Guherna K bi G di wan de ne di kurd de l di ereb de bye ber ku ew bigihin ziman
kurd.
Niha j di peyvn ewrop, yn ku bi rya ereb yan tirk dikevin kurd, K gelek caran dibe Q: qamyon,
parq, banq, demoqrat, qamera, Amerqa, Afrqa L niha di ziman nivsk de zdetir K t terchkirin
ev peyv zdetir bi away kamyon, park, bank, demokrat, kamera, Amerka, Afrka tn nivsn.
Bihevguherna K G
Di kurmanc de, li gor devokan K carinan dibe G: ok / ong, kal/gal (pr).
L ev guhern di navbera zaravayan de gelek berfirehtir e: bi taybet ppirtikn rziman de di
kurmanc soran K l kurdiya bar (feyl, kelhur, kirmaan) G bi kar tnin:
-
kurmanc nzk, soran nizk l bar nizg
kurmanc -ek (wek svek), soran -k (swk) l bar -g (swg)
soran -ekan (wek swekan) l bar -egan (swegan) anku [filan] -an (svan,
wan svan)
241
Komn konsonant di kurd de

Di kurd de komeke cotkonsonantan heye anku du konsonant dikarin li peyv hev di heman ktey
(hece, bi inglz syllable) de peyda bibin, bo nimne (cotkonsonant hatine qelewkirin): kurd, reng,
kerb, text, evd / ebd, blok, standin
Hin ji van komkonsonantan dikarin hem di peyvn xwemal hem j di peyvn esil-biyan de peyda
bibin. Hin ji wan ten di peyvn esil-biyan de hene, bo nimne koma BD wek di peyva ebd ya ereb
de yan j KR di krz ya ji zimanek ewrop wergirt de.
Bi tabloya li jr em hewl bidin hem komn konsonantan yn di kurd (kurmanc) de mimkin pk
bikin. Pa em ji her komek ji wan end nimneyan bidin. D re em van koman li ser s bean
parve bikin: 1) komn konsonant yn ku di peyvn kurd-ran de peyda dibin, 2) komn ku di peyvn
ran de peyda nabin l di peyvn ji ereb wergirt de hene 3) komn ku ne di peyvn esil-ran de
ne j di yn esil-ereb de peyda nabin l yn ku di hin peyvn ji zimann ewrop wergirt de li kar
in.
Piraniya mezin ya hem komn konsonant di kurd zimann din de ji du konsonantan pk tn. L
di kurd hin zimann din de j end komn 3-konsonant j hene ku em li jr wan j bidin nasn.
HEM COTKONSONANTN DI KURD DE LI KAR

B
C
B
bb
M N
mb
nc
bd
F
G
H
J
K
L
jd
k
bl
R
rb
md nd
rc
r
rd
ng
rf
rg
hl
kl
vd wd
sk
gl
zd
sl
242

M
cm
cn
h
n
rm sm
m
rn
jn
mp
sp
rq
br
bs
dr
gr
fs
ft
V
W
wq
zq
kr
hs
sq
ks
ns
ps
qs rs
q r
ht
qt
xs ys
t
st
wt
xt
gw
X
Y
Z
rx
fz
mz
rz
vz
HEM COTKONSONANTN KURD BI NIMNEYAN

Eger li herdu aliyn kom xetik (-) hatibin dann, hing ev kom dikare li destpka kteyan li
dawiya kteyan j hebe. Bo nimne: -BR-: Brtanya (li destpka ktey) hibr / hubr (li dawiya
ktey)
Eger xetikek ber kom hatibe dann (l pit w nehatibe dann), hing ev kom ten dikare li
dawiya ktey peyda bibe. Bo nimne: -FT: heft, keft.
Eger xetik li pey kom (l ne li ber w) hatibe bicihkirin, hing ev kom dikare ten li destpka
peyv peyda bibe. Bo nimne: KR-: krz, krstiyan.
243
-BD: ebd (evd)
-NC: pnc, kinc, qenc
-BL-: blok, blanket, blond (li
-ND: bilind, end, rind
destpk), hebl (li dawiy)
-NG: deng, reng, ceng
-BR-: Brtanya (li destpk), hibr /
-NS: cins
hubr (li dawiy)
-NX: zinx
-BB: rebb (reb)
-PS-: heps (= hefs li dawiy),
-BS: hebs (hefs)
-CM: hecm, recm (hecim, recim)
-QS: reqs (rexs)
-K: kuk (kuik)
-Q: neq (nex)
DR-: drama
-QT: weqt (wext)
-FS: hefs
-RB: kerb, herb
-F: kif, kef
-RC: merc, gurc
-FT: heft, keft
-R: hir, pir, qur
-FZ: hefz, refz (revz)
-RD: kurd, merd, derd
GL-: glas, global
-RF: herf
GR-: gram, gramer
-RG: gurg, merg, cerg
GW-: gwz, gwzan (gz, gzan)
-RM: germ, nerm, erm
-HL: tehl, dehl
-RN: curn, gorn
-HL: pehn, phn
-RQ: irq, xerq
-HS: behs
-RS: birs (birt), Mars
-H: weh
-R: fer, mer, mar
-HT: teht
-RX: berx, erx, merx
-JD: rijd
-RZ: derz, erz
-JN: bejn, cejn
-SK-: misk (li dawiy), skelet (li
KL-: klask, klarnet
KR-: krm, krstal
-KS-: eks (li dawiy), kslofon, ksltol (li
destpk)
-
-MB: duemb (duem)
-MP: kamp / kemp
-MZ: remz
-MD: hemd
pskoloj (li destpk)
destpk)
-
-SL-: slav, Slovakya (li destpk), esl,

fesl (li dawiy)
-SM-: resm (li dawiy), smartfon (li

destpk)
-SP-: hesp, esp (li dawiy), sp, spor

(li destpk)
-SQ: risq (rizq)

244
-ST-: dest, test (li dawiy), str,

Stembol (li destpk)
-K-: mek (li dawiy), keft, kestin (li

destpk)
-M: dirm
-T: het, det, mit
-VD: evd
-VZ: hevz (hefz)
-WD: hewd
-WQ: zewq
-WS: dews
-W: rew, hew
-WT: ewt, (bi soran) hewt, ekewt

(heft, keft FT)
-WZ: hewz
-XS: rexs (reqs) (di ereb de Q e l

di kurmanc de bye XS)
-X: nex (di ereb de Q e l di

kurmanc de bye X)
-XS: rexs (reqs)
-X: nex
-XT: bext, text, wext
YD: eyd
YF: heyf, keyf
-YL: meyl
-YN: deyn, beyn, eyn
-YR: seyr
-YS: heys (heysbeys)

-ZQ: rizq (risq)
245
Herwiha s komn 3-konsonant j di kurd de peyda dibin:

-
STR-: stran, stratej
-YT: heyt (ten di hin devokan de, wek din het)
-KST: tekst
Cotkonsonant di peyvn esil-ran de

Li v der em wan komn 2-konsonant rz bikin ku di peyvn kurmanc yn esil-ran de peyda
dibin. Hin l ne hem ji van konsonantan herwiha di peyvn kurmanc yn esil-ereb yan esilewrop de j peyda dibin. L komn konsonant yn ku di peyvn esil-ran de peyda nabin l di
peyvn esil-ereb de yan esil-ewrop de peyda dibin, em li jrtir di ben wan de rz bikin.
246
-K: kuk (kuik)
-FT: heft, keft
GW-: gwz, gwzan (gz, gzan)
-HL: tehl, dehl
-HL: pehn, phn
-HT: teht
-JD: rijd
-JN: bejn, cejn
-MB: duemb (duem)
-NC: pnc, kinc, qenc
-ND: bilind, end, rind
-NG: deng, reng, ceng
-RC: merc, gurc
-R: hir, pir, qur
-RD: kurd, merd, derd
-RF: berf
-RG: gurg, merg, cerg
-RM: germ, nerm, erm
-RN: curn, gorn
-RS: birs (birt)
-RX: berx, erx
-RZ: derz, erz
-SK-: bisk (li dawiy)
-SP-: hesp, esp (li dawiy), sp, spor
-WT: ewt, (bi soran) hewt, ekewt

(heft, keft FT)
-XT: bext, text
(li destpk)
-
-ST-: dest, bst (li dawiy), str,

Stembol (li destpk)
-K-: hik (li dawiy), keft, kestin (li

destpk)
-M: dirm
-T: het, det, mit
247
Cotkonsonant di peyvn esil-ereb de

Li v der em wan komn 2-konsonant rz bikin ku di peyvn kurmanc yn esil-ereb de peyda
dibin. Komn wiha di peyvn kurd yn esil-ran de peyda nabin l hin ji van komn konsonantan
herwiha di peyvn kurd yn esil-ewrop de j peyda dibin. L komn konsonant yn ku di peyvn
esil-ran esil-ereb de peyda nabin l di peyvn esil-ewrop de peyda dibin, em li jrtir di bea
wan de rz bikin.
Hin l ne hem komn konsonant yn li jor di bea Cotkonsonant di peyvn esil-ran de j rzkir
di peyvn esil-ereb de j peyda dibin. L li v der me ten wan komn konsonant rz kirine ku di
peyvn esil-ereb de hene l di peyvn esil-ran de peyda nabin.
248
-BD: ebd (evd)
-X: nex (di ereb de Q e l di
BB-: rebb (reb)
-BS: hebs (hefs)
-XS: rexs (reqs)
-CM: hecm, recm (hecim, recim)
-X: nex
-F: kif, kef
-FZ: hefz, refz (revz)
YD: eyd
-HS: behs
YF: heyf, keyf
-KS: eks
-YL: meyl
-MZ: remz
-YN: deyn, beyn, eyn
-MD: hemd
-YR: teyr, seyr
-NS: cins
-YS: heys (heysbeys)
-NX: zinx
-QS: reqs (rexs)
-Q: neq (nex)
-QT: weqt (wext)
-RB: kerb, herb
-RQ: irq, xerq
-R: fer, mer, mar
-SM: resm
-SQ: risq (rizq)
-VD: evd (di ereb de BD e l di
kurmanc de bye X)
-ZQ: rizq (risq)
kurmanc de bye VD)

-
-VZ: hevz (hefz) (di ereb de F e l

di kurmanc de bye VZ)
-WD: hewd
-WQ: zewq
-WS: dews
-WZ: hewz (di ereb de W e l di

kurmanc de bye WZ)
-XS: rexs (reqs) (di ereb de Q e l

di kurmanc de bye XS)
249
Cotkonsonant di peyvn esil-ewrop de

Li v der em wan komn 2-konsonant rz bikin ku di peyvn kurmanc yn esil-ewrop de peyda
dibin. Komn wiha di peyvn kurd yn esil-ran yan esil-ereb de peyda nabin. Hin l ne hem
komn konsonant yn li jor di ben Cotkonsonant di peyvn esil-ran de Cotkonsonant di
peyvn esil-ereb de j rzkir di peyvn esil-ewrop de j peyda dibin. L li v der me ten wan
komn konsonant rz kirine ku di peyvn esil-ewrop de hene l di peyvn esil-ran esil-ereb de
peyda nabin.
-
BL-: blok, blanket, blond
-BR-: Brtanya (li destpk), hibr / hubr (li dawiy)
DR-: drama
GL-: glas, global
GR-: gram, gramer
-KL: klask, klarnet
KR-: krm, krstal
KS-: kslofon, ksltol
-MP: kamp / kemp
PS-: pskoloj (li destpk)
SK-: skelet (li destpk)
250
VOKAL
251
A pan-vekir
Herfa a di kurmanciya git standard de166 nana vokala nizm ya pa ya ne-gilor e, bi gotineke
din vokala vekir ya pa ya ne-girovir e. Mebest ji nizm yan vekir ew e ku di dema bna v
deng de ziman li bin dev ye (ne bi ban dev ve ye). Mexseda pa ew e ku ziman di dema
peydabna v deng de li paiya dev ye (ne li piya dev ye). Merem bi ne-gilovir, ne-gilor j ew e
ku lv nayn gilor- anku girovirkirin nayn pve l pehn li cih xwe y asay dimnin.
Bi alfabeya ereb li nav dawiya peyv ew wek t nivsn. Li destpka peyv di kurd de ew wek
t diyarkirin l di ereb faris de ew wek t nankirin. Bi alfabeya kurd-krl ew wek dihat
nivsn. Deng a y kurd heman deng tirk ji eyn cih derdikeve l a ya kurd ji ya tirk di peyvn tirk
yn xwemal de dirjtir e.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [] (ne bi a) t diyarkirin. Mirov dikare
li v der guh bide v deng:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Open_back_unrounded_vowel.ogg
Vokaln serek di kurmanciya git de
pn
166
navend
pan
Di zaravayn din j yn kurd de bi piran wisa ye.
252
girt
i, u
nv
vekir
Peydabna A di peyv de
Deng a di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
li destpk: agir, a, alif
li nav: baran, xwarin, dav
li dawiy: ba, dinya, vegeriya
Li nava peyv a pirr mie berbelav e. Li destpka peyv ew di peyvn xwemal de kmtir peyda
dibe. Li dawiya peyv j mie ye heke mirov peyvn girday (wek mala min) emand (wek li du
mala ya devk li cih li du malan ya nivsk) bihejmre. L di peyvn xwer neemand de
peydabna a li dawiya peyv bisinor nadir e.
Di nivsn de gelek caran a li destpk ye l di gotin de di rastiy de eyn ( )ber w ye:
-
aciz, alem, am, Amd
Di peyvn wiha de mirov dikare bibje ku li gor dengnasiy a ne li destpka l li nava peyv ye.
Deng a di peyvn esil-biyan de

Deng a di piraniya zimann dinyay de heye. Loma di peyvn biyan yn ku ketine ziman me,
a j peyda dibe:
-
amn (bi rya ereb ji br), aheng (ji faris), axa (ji tirk), aman (ji ermen), demokrat
(bi rya frans yan inglz ji ynan)
253
Guherna a bi dengek din

Deng a gelek caran bi vokaleke din diguhere hin caran j vokaleke din bi a diguhere. Mirov
dikare van guhernan li ser s bean parve bike:
-
guherna drok
guhern li gor devokan
guhern ji ber emandin
Guherna drok
Mebest bi guherna drok ew e ku texmnen carek a di peyv de heb l niha bye dengek din.
Bo nimne, di peyvn hd, kitb, ciz de carek a heb l bye a ji ber ku ev peyv ji ereb
ketine kurd di ereb de ew peyv bi away hadi`, kitab, aciz in.
Bi heman away ev guherna a bi di peyvn xwemal/ran de j peyda bye. Bo nimne, hk
bi zazak hak e hsan ya kurmanciya navend bi faris asan e bi kurmanciya rojhilat bi
metatez anku guherna cih dengan di peyv de sanah ye. Kr (eqo, amra birrn) bi
kurmanc kr bi soran krd e l bi zazak, hewram, faris kard bi bel kar e bi pehlew
j kart b. Anku di kurmanc soran de a bi guheriye.
Ji ber ku guherna a bi di kurmanc de diyarde fenomeke berbelav e, t texmnkirin ku esl
van peyvan bi kurmanc j carek bi a b l pa bye a.
Guherna devok
Li gor hin devokan a bi taybet dibe e: dsa/dse, xwandin/xwendin, xwastin/xwestin,
standin/stendin, (di ...) da/de, (di ) ra/re, (bi ) va/ve.
Di hin devokan de j a gilovir dibe nzk deng o dibe, bi taybet j ber deng n: nan/non,
dan/don.
254
Guherna ji ber emandin

Mebest ji guherna ji ber emandin ew e ku a di peyva xwer de her heye naguhere l gava
ku peyva xwer t emandin, hing a bi dengek din diguhere. Di emandina lkeran de ev guhern
di hem devokn kurmanc de herwiha di soran de j heye:
-
andin di-n-im
bijartin di-bijr-im
parastin di-parz-im
Kurmanciya navend rojavay (l ne rojhilat) herwiha di emandina navdrn nr de di rewa

yekhejmariya diyar de a bi (di hin devokan de bi ) diguherne:
-
agir bi gir (bi kurmanciya rojhilat bi agir)
welat li welt (bi kurmanciya rojhilat li welat)
Rgirtin li peydabna deng a li destpk

Hin devok r li ber peydabna deng a li destpka peyv digirin. Bo nimne, ew peyvn
kurmanciya git yn wek ann/nan, avtin wek hann/hnan, havtin dibjin.
L ev guherandin ne kamil e. Bo nimne, heman devokn ku ann, avtin dikin dsa j peyvn agir,
a nakin hagir, ha.
Deng a di peyvn esil-ereb de

Di hin peyvn esil-ereb de a heye ku hin kurd w bi a hin j bi e dibjin dinivsin. Bi taybet
j dudil lihevnekirin di nivsna navn hin welat parzemnan de heye. Gelo em binivsin Amerka,
Afrka, Almanya, Albanya, Fransa yan j Emerka, Efrqa, Elmanya, Elbanya, Frensa
Kurdn bakur rojhilat ji ber tesra tirk faris wan bi a dinivsin l kurdn rojavay bar ji ber
tesra ereb wan bi e dinivsin. Di esl peyv de bi zimann ewrop a heye, ne e: bi inglz
America, Africa, Albania, France Loma mirov dikare a bo ziman nivsk terch pniyar bike.
255
Deng E pnvekir
Herfa E / e di kurmanciya git standard de167 nana vokala nizm ya p ya ne-gilor e, bi gotineke
din vokala vekir ya p ya ne-girovir e. Mebest ji nizm yan vekir ew e ku di dema bna v
deng de ziman li bin dev ye (ne bi ban dev ve ye). Mexseda p ew e ku ziman di dema
peydabna v deng de li piya dev ye (ne li paiya dev ye). Merem bi ne-gilovir, ne-gilor j ew e
ku lv nayn gilor- anku girovirkirin nayn pve l pehn li cih xwe y asay dimnin.
Bi alfabeya kurd-ereb li nav dawiya peyv ew wek ( serbixwe) yan ( girday) t nivsn. Li
destpka peyv di kurd de ew wek t diyarkirin. Di ereb de li destpka peyv ev deng wek
faris de ew wek t nankirin. L di ereb faris de li nava peyv ev deng adeten nay nivsn 168
li dawiy j di ereb de axlebe nay nivsn. Bi alfabeya kurd-krl ew wek (gir) yan (hr) dihat
nivsn. Di tirk de j E hevdenga E-ya kurd ye l di gelek zimann ewrop de deng herfa E zdetir nzk ya
kurd ye. Di hin zimann bakur Ewropay de, deng nzk E ya kurd bi herfa (du nuqte li ser A) t nivsn.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [ ] (A E bi hev) t diyarkirin. Mirov

dikare li v der guh bide v deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Near-open_front_unrounded_vowel.ogg
Peydabna deng E di peyvan de

Deng E di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
167
168
li destpk: ew, evn, erzan
li nav: ber, xew, dev
Di zaravayn din j yn kurd de bi piran wisa ye.

Bo nimne, hevwateya peyva kirin ya kurmanc di faris de bi deng kerden e l wek krdn t nivsn.
256
li dawiy: te, bje, pare
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa E di nivsn kurmanc de 11,6 %. Ev rje w dike mietirn
herf di nivsn kurmanc de. Hin ji sebeb v mietiy ev in:
papirtika lkeran li gel kes syem y yekhejmar: ew dike / nabje, nae169
papirtika ferman ya yekhejmar: bike, nebje, bide
cnavn ew, ez, em, me, we, me, te ku E t de heye ji ber peywirn xwe yn hevoksaz pir tn dubarekirin
Li nava peyv E pirr mie berbelav e. Li destpka peyv ew di peyvn xwemal de kmtir peyda
dibe: ji bil cnavn ez, em, ew, ew ten bi end peyvan ve bisinor e. Li dawiya peyv j mie ye
heke mirov lkolern emand (wek bike, nebje, die, nade) bihejmre. L di peyvn xwer
neemand de peydabna E li dawiya peyv bisinor nadir e.
Di nivsn de gelek caran a li destpk ye l di gotin de di rastiy de eyn ( )ber w ye:
-
erd, esman, ewr, El,
Hin ji van peyvan ji ereb ne (erd, El) l hin j xwemal ne (esman, ewr). Di peyvn wiha de mirov
dikare bibje ku li gor dengnasiy E ne li destpka l li nava peyv ye.
Peydabna drok ya deng E

Deng E di kurd, faris, ereb tirk de peyda dibe. Ew di zimann ber yn ran de j heb. Ew
adeten ji deng y proto-hindewrop hatiye. Heku alfabeya niha ya kurd latn li gor
dengnasiya drok hatibe eyarkirin, herfa E di piraniya zimann ewrop de deng dide l di zimann
ran deng E dide, tam wisa tarxiyen heman deng bye du deng. Bo nimne:
-
kurmanc: deh
faris: deh
soran: de
zazak: des
rs: dsyati
Di devokn ku papirtikeke din li gel kes syem y yekjimar bi kar tnin ew dibj, ew dibjit, ew dibjit
di wan de rjeya E ji kurmanciya nivsk ya standard hinek kmtir e belk rjeya e di wan devokan de ji ya i
kmtir be.
169
257
ynan: dka
latn: decem (bixwne: dkm)
inglz: ten (bixwne: tn)
alman: zehn (bixwne: tsn)
L E ya zimann ran gelek caran ji O ya proto-hindewrop ye j. Bo nimne:

-
kurd: het
faris: het
avestay: ete-
latn: octo
ynan: okto
toxar B: okt
ermen: uit
rs: vosem
Li gor devokan E ji A peyda dibe:

-
dse dsa (bide ber soran dsan)
pasdaekn de, re (t de, t re) ji da, ra (t da, t ra bide ber soran t da / tiya, zazak
ra = ji, faris ra = pirtika berkariy anku bireseriy)
Deng A herwiha hing dikare bibe E, gava ku H yan j du konsonant bikevin pey A-y:
-
faris agah kurmanc ageh (li gel agah)
ah + siwar ahsiwar
Carinan j A dikare bipijike bibe EH yan HE:

-
kan kehn (bide ber soran kan, hewram hane, faris xan, avestay xan- l zazak
hen)
karik kehrik (bide ber soran karjole/karjle, ermen gar, garn)
asin (kurmanciya rojhilat) hesin (kurmanciya navend) bide ber soran asin, bel
asen, pehlew asn, faris ahen, latn aes
258
Bi taybet di kurdiya bar170 de A dipikije l wek kurmanc nabe EH l dibe YE:

-
kar(ik) kyer
nazanim (nizanim) nyezanim
Carinan bi analojiy, dengek E y peyv vokala din j wek xwe dike E:

-
rehet ji rahet (ji ereb raet)
seet ji saet (ji ereb saet)
kurmanciya navend pere, bexe ji pare, baxe (bide ber kurmanciya rojhilat pare,
baxe, soran pare, baxe faris par, bax).
Herwiha O (yan ) li destpka hin peyvn ji tirk dipijike dibe WE anku bi w away E (li gel W)
peyda dibe:
-
wexer oxir (ji tirkiya kevn our, bi tirkiya niha uur)
werdek ordek (ji tirk rdek)
wede / wedi ode (ji tirkiya osman ode, bi tirkiya niha oda)
E herwiha dikare hin caran di bin tesra ereb de bi guherna bi Ey peyda bibe:
-
meydan ji ereb meydan ji pehlew yan zimanek din y ran mdan (hevreha miyan
= navber ya faris zazak)
Teymr ji ereb Teymr ji tirkiya kevn Tmur (bi tirkiya niha demir = asin / hesin)
L dftongbna A, , O peydabna E dengek din ji wan diyardeyeke ne zde berbelav e.

Fenomena pir mietir ew e ku E dengek din (Y, W, H) bi hev re dibin A, , O. Bo v fenomen, li
jrtir li bea guherna E bi dengn din binrin.
Di end nimneyn nadir de, di peyvn ji ereb wergirt de E ji I peyda dibe:
-
sehet sihet (ji ereb ie[t])
qese qise (ji ereb qie[t])
170
Mebest ji kurdiya bar devokn feyl, kelhur kirmaan devokn din yn nzk wan in. Mexsed ne kurdiya
Bar Kurdistan ye ku ji endn lehceyan (kurmanc, soran, feyl, hewram) pk t.
259
Guherna deng E bi dengek din

Tarxiyen E di kurd de ji niha zdetir j heb l ew gelek caran bi herfeke din adeten bi i
guheriye. Mirov dikare van guhernan li ser s bean parve bike:
-
guherna drok
Guherna drok
Mebest bi guherna drok ew e ku texmnen carek E di peyv de heb l niha bye dengek din.
Bo nimne, bi berhevdana ziman lehceyn lzim, em dikarin bibjin ku e di van peyvan de carek
heb l bye i:
kurmanc
zazak
faris
pehlew
avestay
bihar
wesar
behar
vehar
vehere
kirin
kerdene
kerden
kerten
ker-
Mirov dikare herwiha guherna e bi i di peyvn ji ereb wergirt de j bibne:

kurd
ji ereb
alif
elef
kilam
kelam
silav
selam
260
Me li jor gotiye ku eger du konsonant bikevin pey A, ew dikare bibe E. Di hin peyvan de ketina
konsonantek yan zdetir konsonantan, dikare bibe sebeb guherna berevaj: E dikare bibe A:
-
faris, pehlew, hewram zazak serd, bel sert, avestay serte- l kurmanc sar (l
herwiha soran j kird tev parastina D j)
Guherna E bi A ji ber ketina konsonantan diyardeyeke nadir e. Adeten E dibe i:

-
faris zazak kerd l kurmanc kir ( herwiha soran j sard tev parastina D j)
Guherna E bi A, , yan O gelek caran ji encama guherna cotdengan (dftong) bi tekdengan

(monoftong) peyda dibe. Bo nimne:
EW / WE O
-
xox ji ereb xewx
or171 ji ereb ewr
soran xo, xo, bide ber kurmanc xwe, xwe
EH A
-
tehl tal
pehn pan
mehr (kirin) mar (kirin)
EY/YE
171
kf ji ereb keyf
bder (bnder) ji ereb beyder
c (art, leker) ji ereb cey ji aram geyse ji g-y-s- (er kirin)
m (alif) ji tirk yem (ji yemek= xwarin)
or kirin bi maneya qise kirin, axiftin, peyivn.
261
eyn + E yan E + eyn A

Di hin peyvn ji z ve ji ereb wergirt de deng eyn anku (wek li destpka nav El, Emer, ereb,
ecem) E bi hev re dibin A:
-
ereb: elef kurmanc: alif (m, giyay ku didin heywanan)
ereb: eqil kurmanc: aqil
ereb: meql kurmanc: maql
L bi piran away eyn + E yan E + eyn t parastin tev ku di nivsn de eyn nay diyarkirin j:
Bi nivsn
Bi gotin
Ji ereb
El
El
El
ereb
ereb
ereb
malm(at)
melm(at)
melm(at)
E A di bin tesra tirk de

Carinan mirov di peyvn esil-ereb de li cih E ya ereb, di kurd de A dibne. Ji bil qeyda guherna
eyn+E yan E+eyn A, wek din guherna E-ya peyvn esil-ereb bi A ji ber tesra ziman tirk t
kirin:
ji ereb
tirk
wergirtin bi rya tirk
wergirtin drek ji
ereb
El
Ali
Al
El
ber (derya)
bahr
bahr
behr
qelem
kalem
qalem
qelem
eleb
talep, taleb-
taleb
teleb
Ji herdu desteyan, yn yekser ji ereb wergirt (El, behr, qelem) di kurdiya nivsk de serdest
standard in, ne yn bi rya tirk hat (Al, bahr, qalem).
AEI
262
Li jortir me diyar kiriye ku ji ber analojiy anku wekhevkirin E-yek kariye ku A-ya peyv j bike E
anku wekhev di navbera wan de peyda dibe. Adeten E di kteya patir (duyem) de ye A j di kteya
ptir (yekem) de ye guhern pavero ye anku dengn dvre deng ber xwe diguherne 172:
-
pare pere
saet seet
rahet rehet
L balk e ku pit wekhevkirin (analogy), di hin devokan de dsmlasyon anku jihevcudakirin

(dissimilation) peyda dibe anku vokala kteya yekem ji ya kteya duyem dsa cuda dibe:
-
saet seet siet
rahet rehet rihet
L v car A ji E venagere A l dibe I.

Wek ku t dtin, hem di analojiy de hem j ji dsmlasyon de, kteya yekem diguhere kteya
duyem herdem wek xwe dibne (saet seet siet). Giringtirn sebeb v xweparastina kteyam
duyem yan dawn ew e ku giran (kirp, stres) di peyvn xwer de di kurd de adeten li ser kteya
dawiy ye: mirov di axiftin de w ktey ji yn din girantir, dirjtir giringtir dike. Loma tarxiyen j
navika w ktey anku vokala w batir t parastin di kteyn din de, bi taybet di kteya yekem de
vokal kmtir sabit xweragir e.
Guherna devok
AE
Li gor hin devokan e bi taybet dibe e: dsa/dse, xwandin/xwendin, xwastin/xwestin,
standin/stendin, (di ...) da/de, (di ) ra/re, (bi ) va/ve.
E
Di kurmanciya rojhilat de di hejmareke berav de li cih E ya kurmanciya navend heye:
end nimneyn km hene ku dij v qeyda git ne. Bo nimne mela (ji ereb mewla) mele (anku E-ya
kteya pn A-ya kteya pn guherandiye, ne ku ya pan ya pn guherandibe (ku adet e).
172
263
kurmanciya rojhilat
kurmanciya navend
soran
faris
zv
zev
zew
zemn
pnr173
penr
penr
penr
Wek ku diyar e, di kurmanciya rojhilat de E bye ji ber ku di kurmanciya navend, di soran di

faris de E li cih w heye. Eger em li zimann ran yn navn kevn j binrin, dsa di wan de E heye,
ne .
L carinan j li cih ya kurmanciya navend, di kurmanciya rojhilat de E heye:
kurmanciya rojhilat
kurmanciya navend
soran
faris
mej
mj
mk
mez
ern
rn
ern
erden
Anku di van peyvan de ne kurmanciya navend l v car kurmanciya rojhilat E ya esl parastiye. Di
soran de j mk bi E ye l dsa j ya esltir bi E ye ji ber ku ne ten kurmanciya rojhilat l herwiha
faris lehceyn kurd yn din j E heye: kurdiya bar mejg (herwiha meg, mijq), hewram
mejg, lek mezg, zazak mezg
EI
Li cih deng E ya peyvn kurmanciya navend, di hejmareke peyvn kurmanciya rojhilat de I heye:
kurmanciya navend
kurmanciya rojhilat
der (cih)
dir
ke
ki
ten
tin
L carinan j di kurmanciya rojhilat de E di kurmanciya navend I heye:
173
Di kurmanciya rojhilat de pnr forma xwer ye pnr ikl emand ye. Di kurmanciya navend de forma
xwer penr heri ikl pnr e, ew forma emand ye.
264
kurmanciya rojhilat: gehandin, gehitin
kurmanciya navend: gihandin, gihitin
Di v meseley de soran carinan li gel kurmanciya navend ye carinan j bi ya rojhilat re ye:

geyandin, geyitin, ki (wek kurmanciya rojhilat) l tenya, der (wek kurmanciya navend ten,
der, ne kurmanciya rojhilat tin, dir.)
Di hin devokan de E ya dawiya peyv gelek caran dibe I. Ev bye sebeb w ku xwe di hin devokan
de bye xu:
-
xwe xwi = xu
EA
Di hin devokan de j E t paxistin nzk deng A dibe. Ev diyarde zdetir di kurmanciya rojavay
de (Navenda Anatol: Qonya, Mere, Melet) peyda dibe l li hin devern din rojhilattir j heye: bo
nimne di devoka Goyiyan de ku dikeve navbera komdevokn navend komdevokn rojhilat:
-
ez az
kurd e kurd a

Mebest ji guherna ji ber emandin ew e ku E di peyva xwer de heye naguhere l gava ku
peyva xwer t emandin, hing dengek din cih E-y digire. Di emandina navdrn m de, di
rewa yek ji ziman ya diyar de, eger E li dawiya peyv hebe, hing ew di ziman devk de bi
diguhere:
-
mase / mze li ser mas / mz
rojname w rojnam
L di ziman nivsk de E t parastin herfa Y dikeve navbera w -ya papirtik daku du vokal
nekevin dv hev:
265
mase li ser mase-y-
rojname w rojname-y-
Di kurmanc de du lkern bi papirtika -endin hene174 ku di emandina demn niha de E dibe (di
hin devokn kurmanc de di soraniya git de ):
-
stendin di-stn-in
xwendin na-xwn-im
Di lkera xwestin ya kurmanciya navend de E di demn niha bn de dibe A:

-
xwestin di-xwaz-im, na-xwaz-in
L tarxiyen E-ya peyva xwestin ji A ye: bide ber kurmanciya rojhilat xwastin, soran xwastin,
faris xasten, pehlew xwasten, part wxasten Anku di drok de di kurmanciya navend de
A ya reh demn niha bn di rehn bor de bye E, ne ku E bye A.
Di kurmanciya navend rojavay (l ne rojhilat) de herwiha di emandina navdrn de, di rewa
yekhejmariya diyar de E bi diguherne:
-
der li dr xist
ser bi sr
Ketina deng E ji peyv

Tarxiyen E ji destpka gelek peyvn kurd ( zimann din j yn ran yn niha) ketiye. Bo nimne:
Peyvn E j ket
Bide ber
ber (p)
pehlew: eper, avestay: upeyri
wran
pehlew: ewran
yar
pehlew: eyar
174
Tarxiyen papirtika -endin ya van lkeran -andin b, wek -andin, hej-andin, kel-andin niha j formn
standin, xwandin di gelek devokan de, bi taybet di komdevokn kurmanciya rojhilat de j hene. L hjay gotin ye
ku ne ten kurmanciya navend -andin van herdu lkern nimne (stendin, xwendin) guherandiye l soran j ew
kirine sendin, xwndin tev ku wek din di soran de j papirtika -andin (ne -endin, -ndin) li gel lkern din li kar
e.
266
war
soran: hewar
w / w / wan
ew / ew / ewan (ji ew+//an)
v / v / van
ev / ev / evan
Di hin devokan de E ya papirtika ferman ya yekhejmar ji peyv dikeve:

-
binivse binivs!
nebje nebj!
rabe rab!
Di rastiy de E di van formn ferman de p kurt bye anku bye I dawiy bi temam ketiye:
-
nebje nebji nebj!
Rgirtin li peydabna deng E li destpk

Ji bil cnavn em, ew, ez, ev end peyvn din (bo nimne: erzan, evn), kurmanc soran adeten
hewl didin ku r li ber peydabna deng E li destpka bigirin. Ev rgirtin adeten bi zdekirina deng
H yan j deng eyn ( )t pkann.
Bo nimne, di peyva ewr de di axiftina kurmanc de deng eyn di soran de j H l hatiye
zdekirin tev ku ne H ne j eyn di v peyv de di zimann kevn yn ran de tine b. Kurmanc
deng H li destpka peyvn hesp, het bi cih kiriye tev ku di zimann kevn yn ran herwiha di
zimann ne-ran yn hindewrop de H di w wan de nne (soran faris H li peyva het zde
kiriye l peyva hesp wisa nekiriye: soran esp, faris esp).175
Eyn herwiha li peyva xwemal esman j hatiye barkirin. Ew heta li hin peyvn ereb yn di ereb
de b eyn () j hatiye siwarkirin:
-
ereb er ( ) kurmanc erd (), soran erz ()
Cnavn kurd adeten li dervey v zdekirina H yan eyn ne: ez, em, ew, ev l niha E ji destpka
formn wan yn emand j t avtin: w, w, wan, v, v, van (li cih ew, ew, ewan, ev, ev,
175
Sebebek din y zdekirina H li destpka peyva het analoj ye: ji ber ku H li destpka hejmara heft heye, ew bi
metoda wekhevkirin li hejmara het j hatiye zdekirin.
267
evan). Hjay gotin ye ku di soran hejmara cnavn ku bi E dest p dikin ten du ne: ew, em (=ev)
e ji ber ku ez di soran de nne em j bi forma me ye.
Deng E di peyvn esil-ewrop de

Deng E di piraniya peyvn v dawiy ji zimann ewrop hat di rastiy de ji deng ye. Herfa E di
piraniya zimann ewrop de adeten wek deng y kurd (l gelek caran kurttir) t gotin. Gava ku
ev peyv yekser ji zimann ewrop neql nivsn kurd tn kirin, ew deng li gel w herf ji deng dibe
E. Sebebek din y gotina van peyvan bi deng E li cih deng ew e ku peyvn ji zimann ewrop bi
piran v dawiy bi rya ziman tirk derbaz kurmanc zazak bne ji ber ku di ziman tirk de
deng nne. Li aliyek din, di erebiya standard de peyda nabe, loma ew deng nzk (herfa E)
ya peyvn ji zimann ewrop axlebe dike :
Loma ji peyva democrat ya inglz (bi gotin teqrben dmukret) ev encam derdikevin:
-
tirk: demokrat
ereb: dmuqra
Di inglz hin zimann din j yn ewrop de deng herfa E li gor zimanan di heman ziman de j li
gor peyvan dikare biguhere. end nimne ji inglz:
Bi nivsn
Bi gotin
Wate
archeology
arkoloc / arkiyoloc
arkeoloj
Internet
intirnt
Internet
ice
ays
cemed, qea, qerise
free
fr
azad, serbest, betal
Kurmanciya nivsk di peyvn ji zimann ewrop hat de parastina herfa E terch dike. Loma:
standard
ne-standard
telefon
tlifon
kompter
komptr
268
Internet
Intrnt
metod
mtod
demokrat
dmokrat, dimokrat, dmuqrat
Li aliyek din, di hin peyvn ewrop de A heye ku hin kurd w bi deng A hin j bi deng E dibjin
dinivsin. Bi taybet j dudil lihevnekirin di nivsna navn hin welat parzemnan de heye. Gelo em
binivsin Amerka, Afrka, Almanya, Albanya, Fransa yan j Emerka, Efrqa, Elmanya, Elbanya,
Frensa
Kurdn bakur rojhilat ji ber tesra tirk faris wan bi A dinivsin l kurdn rojavay bar ji ber
tesra ereb wan bi E dinivsin. Di esl peyv de bi zimann ewrop A heye, ne E. Tev ku away gotina
l ne nivsna inglz ya van peyvan nzk E ya kurd ye j l hem bi inglz hem j bi zimann din
yn ewrop ev peyv bi A tn nivsn piraniya mutleq ya van zimanan wan bi A dibjin j. Bi inglz
America, Africa, Albania, France Loma mirov dikare A bo ziman nivsk terch pniyaz bike.
269
p-berbilind
Herfa / di kurd nana vokala ber-bilind ya p ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala ber-girt ya
p ya ne-girovir e. Mebest ji ber-bilind yan ber-girt-girt ew e ku di dema bna v deng de
ziman li ber bilindahiya dev ye (l ne bi temam bi ban dev ve ye). Mexseda p ew e ku ziman
di dema peydabna v deng de li piya dev ye (ne li paiya dev ye). Merem bi ne-gilovir, ne-gilor
j ew e ku lv nayn gilor- anku girovirkirin nayn pve l pehn li cih xwe y asay dimnin.
Herwiha ev vokal di kurd de dirj e.
Di piraniya zimann ewrop de ev deng bi herfa E / e t diyarkirin. Bi alfabeya kurd-ereb de ew bi
herfa t nivsn. Di erebiya standard de ev deng peyda nabe l deng -ey- y erebiya standard di
gelek devokn ereb de bi deng t gotin. Di nivsn de ew bi deng t diyarkirin. Di farisiya de
j ev deng tam wek kurd li nava peyv peyda nabe di nivsn de ew wek t nivsn.176
Di tirk de j ev deng peyda nabe. Eger di hin devokn tirk ya di hin peyvn tirk de peyda bibe j, ji
ya kurd kurttir e bi dsa j bi herfa E t nivsn away standard y gotina w her wek deng E y
kurd ye.
Bi alfabeya kurd-krl ev deng wek (gir) yan (hr) dihat nivsn.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [e] t diyarkirin. Bo ku mirov diyar bike
ku ev deng dirj e ne kurt e, mirov dikare di IPA-kirina kurd de w wek [e:] binivse. L ji ber ku ev
deng di kurd de herdem dirj e, ev cudakirin ne zerr ye.
Mirov dikare li v der guhdariya v deng bike.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close-mid_front_unrounded_vowel.ogg
Di farisiya tehran ya niha de -e- ya drok ya dawiya peyvan bye -- l bi t nivsn ku di kurdiya-ereb de
deng herfa E ya kurd-latn ye. Loma bi kurd j bi faris j mirov dinivse l bi kurd wek xane bi faris j
wek xan dibje. Herwiha -i- ya tarx j di faris de bye (l ji -ya kurd kurttir). Loma mirov bi kurd
(kurmanc) j bi faris j dinivse l bi kurd dixwne dil bi faris dl (l ya vir ji -ya kurd kurttir e).
176
270
Peydabna deng di peyvan de

Deng di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
li destpk: var, andin, zid
li nav: brvan, dr, hk
li dawiy: r, k, ev, deng
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa di nivsn kurmanc de 5,2 % ye.177 Ev rje w dike
pncem mietirn herf di nivsn kurmanc de. Hin ji sebeb v mietiy ev in:
-
papirtika navdrn m yn emaand: w kitb
zafeya navdrn nr: heval min
zafeya navdrn pirhejmar: kitbn min
daekn serbixwe j, l p, t
nana dema b: tu bik (yan tu d/w/y bik)
daeka palker ya bi maneya w, w, wan yan w der, wir: min got, em n
di soraniya standard di hin devokn kurmanc de papirtika kes ya cnav syem y

yekhejmar: ew dik / nabj, na178
cnavn w v ku t de heye ji ber peywirn xwe yn hevoksaz pir tn dubarekirin.
Li nava peyv pirr berbelav e. Li destpka peyv ew ten di end peyvn xwemal de peyda dibe.
Ji ber ku ev deng di tirk erebiya standard de j nne, peyvn ji van zimanan girt j rjeya li
destpka peyvan zde nakin. Di peyvn ji zimann ewrop wergirt de herfa E di kurmanciya standard
de bi piran her wek E dimne bi nay guherandin tev ku herfa E di gelek zimann jdern wan
peyda de zdetir nzk -ya kurd ye.
Li dawiya peyvn xwer j km peyda dibe. L piraniya reha mutleq ya peydabna ji sebeb
emandina peyvn m (di hem devokn kurmanc de) girdana peyvn nr yan peyvn pirhejmar
(di hem devokn kurmanc de) emandina peyvn nr e (di kurmancya navend rojavay de l
ne di kurmanciya rojhilat de).
-
177
178
di kitb de (emandina peyva kitb ya m diyardeyeke tevkurmanc)
Bi kurmanciya standard ew dike / nabje, nae
271
dost kurdan e (girdana peyva dost ya nr diyardeyeke tevkurmanc)
maln wan (girdana peyva mal di rewa pirhejmariy de diyardeyeke tevkurmanc179)
li welt, bi gir (emandina navdrn nr kurmanciya navend rojavay l ne rojhilat180)
Peydabna deng
Deng di hem lehce devokn kurd de heye. Berevaj v, ew ne di tirk ne j di erebiya standard
de peyda nabe. Di faris de ew niha heye l hem bi piran ne wek ya kurd dirj e hem j tarxiyen
ne encama heman dengan e.
Deng y zimann raniya navn (pehlew, pert) di kurd de bi piran wek hatiye parastin l di
faris de bye :
-
kurd: wran
pehlew: evran
faris: vran ( tirk viran)
L ya kurmanc soran gelek caran ji encama dengek din e. Mirov dikare van guhernan li ser s
bean parve bike:
-
guherna drok

Gelek caran -ya kurmanc soran ji A ya ziman zaravayn din yn ran ye. Bo nimne:
179
180
kurmanc: kr
soran: krd
zazak, hewram, faris: kard
Bi kurmanciya rojhilat malt wan yan mald wan l dsa di wan de j heye.
Bi kurmanciya rojhilat li welat, bi agir. Di kurmanciya nivsk de herwiha formn li welat, bi agir li kar in.
272
pehlew: kart
bel: kar
avestay: kerite
Di peyvn ji ereb wergirt de j gelek caran ji A peyda be. Bo nimne:

-
fris, kitb, fk/ fq ji ereb faris, kitab, fakihe
Herwiha gelek caran j encama tekdengkirina (monoftongizasyon) cotdengn anku dftongn eyyan ye- ye:
-
kf ji keyf ji ereb keyif
dr ji ereb deyr
m (alif) ji tirk yem ji yemek (xwarin)
Herwiha dikare ji ai ya ereb be:

-
fde (bi rya feyde / fayde) ji ereb faide
Carinan heta s vokal (yan vokalek, nv-vokalek dsa vokalek) bi hev re bne :
-
kurmanc: hk
faris: xaye / xay181
pehlew: xayek
avestay: eyem182
Peyvika serbixwe wek di gotinn ku, min, li wir183 ji raniya kevn ye peyda bye. Papirtika
navdrn m yn emand (wek di kitb de) herwiha papirtika girdana navdrn nr j (wek
heval min) encamn papirtikn ehye, -ehya, -eiy yn raniya kevn in. Papirtika n ya girdana
navdrn pirhejmar (wek hevaln min) encama kurtkirina papirtika *-n ye ku bi xwe ji hevgirtina
181
Bo X di faris de hevber H di kurmanc de bide ber: xok (hik), xrd (hr), xrd (hrde)
H-ya kurd (hk) X-ya faris pehlew(xaye / xay xayek) pa li destpka peyv peyda bne. Bide ber h
zimanan ku H/X di peyva wan de bne: inglz egg, alman Ei (bixwne ay) latn ovum, ynaniya kevn oion ku hem
hevrehn hk ya kurd eyem ya avestay ne.
183
Li gel alternatva y ku, y min, y li wir.
182
273
papirtika pirhejmar an papirtika girder ye (bide ber zazak an soran an). Ew bi

metafoniy184 p ji *-an bye *-n pa ten n j maye.
Peydabna devok ya deng

Di kurmanciya rojhilat de di hejmareke berav de li cih E ya kurmanciya navend heye:
kurmanciya rojhilat
kurmanciya navend
soran
faris
zv
zev
zew
zemn
pnr185
penr
penr
penr
Wek ku diyar e, di kurmanciya rojhilat de E bye ji ber ku di kurmanciya navend, di soran di

faris de E li cih w heye. Eger em li zimann ran yn navn kevn j binrin, dsa di wan de E heye,
ne .
L carinan j li cih ya kurmanciya navend, di kurmanciya rojhilat de E heye:
kurmanciya rojhilat
kurmanciya navend
soran
faris
mej
mj
mk
mez
ern
rn
ern
erden
Anku di van peyvan de ne kurmanciya rojhilat, l v car kurmanciya navend E ya esl kiriye . Di
soran de j mk bi ye l dsa j ya esltir bi E ye ji ber ku ne ten kurmanciya rojhilat l herwiha
faris lehceyn kurd yn din j E heye:
-
kurdiya bar: mejg (herwiha megj, mijg)
hewram: mejg
lek: mezg
zazak: mezg
184
Bo diyardeyn metafonk, binrin: Metafon ima welat dibe welt standin dibe bistne?:
http://www.kulturname.com/?p=9332
185
Di kurmanciya rojhilat de pnr forma xwer ye pnr ikl emand ye. Di kurmanciya navend de forma
xwer penr heri ikl pnr e, ew forma emand ye.
274

Li jor behsa peydabna wek encama emandin girdana navdran hatiye kirin. Ew di kurmanc
de giringtirn away peydabna deng ye. Di soran de wisa bi berfireh peyda nabe ji ber ku li
cih van papirtikn kurmanc di soran de yan deng heye (di girdan de) yan j navdr b
papirtik in yan j hin padaekn din hene (di rewa emandin de):
kurmanc
soran
li mal
le ma_
svn min
sw-ekanim, swekan min
heval w
hawr-y-eke-y, hawr-y ew
L hem di kurmanc hem j di soran de di wek encama emandina lkeran j peyda dibe. Di
kurmanciya standard de xaseten di reh dema niha y lkern bi A+konsonantek+TIN yan
I+konsonantek+TIN bi daw dibin de peyda dibe:
forma rader
reh dema niha
bijartin
di-bijr-im
biratin
bi-birj-e
ristin
di-rs-in
ritin
ne-rj-in
Ev heman diyarde di soran de j heye. L di soran de peydabna di emandina lkeran de h j

berbelavtir e: di kurmanciya de papirtika andin186 ya lkeran dibe n- l di soraniya standard de
( herwiha di hin devokn kurmanc de j) dibe n-:
forma rader
kurmanc
soran
andin
di-n-im
(d)e-n-im
nirxandin
di-nirxn-
(d)e-nirxn-
186
Herwiha papirtika endin ya nadir (xw-endin, st-endin) ku bi esl xwe andin b (xw-andin, st-andin) herwiha
papirtika soran ndin (ten di peyva xw-ndin anku xwandin/ xwendin de).
275
gihandin / gehandin (kurm.)
bi-gihn-in / bi-gehn-in
geyandin (sor.)
bi-geyn-in
Di emandin girdan de -ya papirtik dikare vokal nvvokaln ber xwe rake. Di ziman nivsk
de vokal radibe eger vokala dawiya peyva xwer j heman be:
-
r li ser r+y li ser r (km caran li ser ry)
Eger vokalek E li dawiya peyva xwer hebe, hing di ziman nivsk de ew t parastin (+ Y ya
kelijandin) l tn zdekirin. L di ziman devk de vokala ber xwe radike bi temam cih w
digire:
peyva xwer
ziman nivsk
ziman devk
perde
perde-y-n zer
perdn zer
mase / mze
li ser mase-y- / mze-y-
li ser mas / mz
name
name-y-a w
nama w
Eger vokaleke din li dawiya peyva xwer hebe, di hal emandin de di ziman nivsk de dikeve
pey w (+ Y ya kelijandin). Di ziman devk de l nay zdekirin:
peyva xwer
ziman nivsk
ziman devk
Qamilo
li Qamiloy
li Qamilo
Holenda
li Holenday
li Holenda
Di girdan de di piraniya devokan de hem vokala peyva xwer hem j (+ Y) tn bikarann:

peyva xwer
ziman nivsk
hin devok
Reo
Reoy kur Hesen()
Reoy kur Hesen()
bira
biray min
biray min
xan
xaniy bilind
xaniy bilind
L di hin devokan de eger vokal A be, cih w digire:

276
ziman nivsk
hin devok
hin devok
bira
biray min
bir min
L di van devokan de j vokaln din tn parastin:

-
Reoy jr
xaniy ax

Gelek caran li cih ya soran yan pehlew, di kurmanc de dengek din heye:
kurmanc
bide ber
pr
pehlew pr
kr
soran kr
chan
pehlew ghan
sr
pehlew sr
L p deng H, dengn / / I dikarin li cih hev bin. Hing H xaseten ji pey t avtin, dikare ji pey
j b avtin l li pey I zerr ye:
b(h)n
bihn
b(h)n
t(h)n
tihn
t(h)n
m(h)van
mihvan
m(h)van, (bi soran) mwan
Gava ku Y ya kelijandin di rewa emandin de dikeve pey , hing dikare bi I biguhere:

-
r riya me (herwiha rya me)
d diya min (km caran dya min)

277
L Y herfa nake I, eger pey ji hev veqetiyay / serbixwe bin:

-
Ew d ye (ne *Ew di ye) (bi maneya ew dayik e)
Li ser r ye (ne *Li ser ri ye.)
Deng di peyvn esil-ewrop de

Herfa E di piraniya zimann ewrop de adeten wek deng y kurd (l gelek caran kurttir) t gotin.
Gava ku ev peyv yekser ji zimann ewrop neql nivsn kurd tn kirin, ew deng li gel w herf ji
deng dibe E. Sebebek din y gotina van peyvan bi deng E li cih deng ew e ku peyvn ji
zimann ewrop bi piran v dawiy bi rya ziman tirk derbaz kurmanc zazak bne ji ber ku di
ziman tirk de deng nne. Li aliyek din, di erebiya standard de peyda nabe, loma ew deng
nzk (herfa E) ya peyvn ji zimann ewrop axlebe dike :
Loma ji peyva democrat ya inglz (bi gotin teqrben dmukret) ev encam derdikevin:
-
tirk: demokrat
ereb: dmuqra
Di inglz hin zimann din j yn ewrop de deng herfa E li gor zimanan di heman ziman de j li
gor peyvan dikare biguhere. end nimne ji inglz:
Bi nivsn
Bi gotin
Wate
archeology
arkoloc / arkiyoloc
arkeoloj
Internet
intirnt
Internet
ice
ays
cemed, qea, qerise
free
fr
azad, serbest, betal
Kurmanciya nivsk di peyvn ji zimann ewrop hat de parastina herfa E terch dike, ne . Loma:
standard
ne-standard
telefon
tlifon
kompter
komptr
278
Internet
Intrnt
metod
mtod
demokrat
dmokrat, dimokrat, dmuqrat
Xeletiyn nivsna deng

Ji ber ku herfa di alfabeya tirk de nne, gelek caran ew bi xelet bi E t nivsn. Hin caran j ev xelet
ji ber tinebna v herf di klavye kborda nivseran de ye. Carinan mirov w bi forma / di nivsan
de dibne. Hin caran j bi hperkorekt187 mirov dibne ku li cih E t nivsn.
Di ziman ereb faris de j herfa ( ) ya kurd peyda nabe loma gelek caran di kurd de j bi xelet
yan j ji ber nebna v herf di fontn kes bi kar tne de, li cih w ( /Y) t nivsn.
187
Bo hperkorektiy anku zde-rastiy binrin: http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33
279
Deng i p-bilind
Di nivsn kurmanc dei herfa her mie ye yan j pit herfa e ya her mie ye. Ev vokalek bilind
p ye anku di dev de li nzk ban dev li piya dev (ne lip aiya w) t kirin. Ew dengek negilor (ne-girovir) e anku lv di dema derxistina w de pehn in, ne dudik ne.
Di alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [] Mirov dikare li v der guh bide w deng:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Near-close_near-front_unrounded_vowel.ogg
Ev deng di alfabeya kurd-ereb de li nava peyv nay nivsn. Bo nimne, peyvn kirin, bir, sifir,
rind wek krn, br, sfr, rnd tn nivsn. Bi alfabeya kurd-krl ew wek dihat nivsn.
Berhevdan li gel ya tirk kesre ya ereb

Deng i y kurd nzk l ne wek deng (i-ya bnuqte) ya tirk. Cudahiya wan ew e ku i ya
kurd li piya dev l ya tirk li paiya dev dibe. Deng wek ya tirk bi alfabeya IPAy wek
[] t nivsn. Mirov dikare li v der guhdariya w bike:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close_back_unrounded_vowel.ogg
Mirov dikare v cuday bi alkariya peyvn wek kir, kirin yn kurmanc kr, krn (bikne,
biknin) yn tirk v cudahiy bibne. Hinek ji cudahiya wan ji ber deng K ye: K-ya di van peyvn
kurd de bpif/nerm e, wek kevn, kiras, kund. K-ya tirk bipif/req e, wek kar, kesp, ka. Ji ber
vokala di peyv de, K-ya tirk nzk Q ya kurd j dibe. Heku mirov bibje: qr, qrn.
L cudahiya din ji ber vokala wan e. Hem peyva kurd kir ji peyva tirk kr di dev de li pvetir
t kirin.
Cih i ya kurd ji ya tirk zdetir nzk w cih di dev de peyda dibe ku i ya tirk j j t. Cudahiya
i ya kurd i ya tirk ya bingehn dirjahiya wan e: ya kurd ji tirk kurttir e. Loma mirov dikare
280
kir ya kurd ji kr (bikne) zdetir biibne kir (ps, qirj) ya tirk bi ert ku cudahiya pifdariya
K-ya tirk dirjahiya i ya tirk ji br neke.
Deng i y kurd nzk kesre ya ereb ye l ne bi temam wek w ye j. Kesre ew vokal an
hereket e ku wek xetikek ye ku li bin konsonanta ber w deng t nivsn. Kesre dikeve navbera
i : ji i dirjtir e l ji kurttir e. L deng kesre y di peyvn ereb de, gava ku ew peyv
dikevin kurmanc, ew di dev xelk de dibe i. Di nimneyn li jr de em kesrey bi xetikeke jrn
diyar bikin:
ereb
kurd
k_tab
- kitb
m_llet
- milet,millet
Tah_r
- Tahir
Peydabna herfa i di peyv de

Deng i mietirn anku zehftirn yan yek ji mietirn dengn kurmanc ye.188 Ew bi berfireh li nava
peyvan peyda dibe:
-
agir, bizin, cih, ist, didan, zing, filan, giran, hir, jin, kil, livn, mirov, nazik, pir,
ristin, sist, ivan, tifek, vir, wisa, xistin, ziman
Li dawiya peyv ew ten di hejmareke bisinor ya peyvan de heye ku em dikarin li v der rz bikin:
-
bi, i, di, ji, li, mi, ti
Ji van bi, di, ji, li daek in. i, mi, ti cnav in. Mi ten di ziman devk de heye, di ziman nivsk
de forma min serdest standard e. i hin caran wek t nivsn l i serdest standard e.
Ti bi maneya tu (inglz you, tirk sen, ereb ente, ent di ziman standard de wek tu t
nivsn. Bi wateya h gelek caran j ew wek tu t nivsn. Di hin devokan de ew wek u yan i
t gotin ev away nivsn j carinan t dtin.
188
Di ziman nivsk de e mietirn herfa nivsn kurmanc ye l di gelek devokan de ihtimalen i h j zehftir peyda
dibe: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-herfan-di-nivisen-kurmanci-de/
281
Li destpka peyvan i di peyvn xwemal de di ziman nivsk de peyda nabe. L di hin devokan de
i li destpk heye yan li cih yan j li cih ku di ziman standard de nne:
-
iro (ro)
istrk (str, strk)
istiran (stran, stiran)
Di peyvn ji ereb ji zimann ewrop de

Elf kesre ya ereb li destpka peyv di gelek nivsn kurd de wek t nivsn. Hin ji van peyvan
bi rast j di kurd bne . Bo nimne, peyvn slam. L di piraniya peyvn din j ew bi t nivsn:
-
mla, mthan, htmal, mkan
L di rastiy de ev peyv bi kurd j ne wek dirj t gotin. Ew ne bi temam wek i bn gotin j

dsa ji zdetir nzk i ne kurt in:
-
imla, imtihan, ihtimal, imkan
Ji ber ku kesre ya ereb di nava peyv de j di kurd de dibe i, ne , mirov dikare li destpka peyv
j i pniyar bike, ne . Anku formn wek imla, imtihan, imkan ji formn mla, mthan,
mkan tir in.
Di peyvn ji ewrop de i gelek caran li destpka peyvan di kurd de bi t guherandin:
nternasyonal, mperyalzm, zotop. Hin caran j ev peyv bi taybet yn di zimann ewrop de bi
in-, im- dest p dikin li gor dengnasiya frens wek em- tn nivsn: emperyalst, enternasyonal,
enformasyon L di frens de j ew ne bi e l bi i tn nivsn. Deng wan di frens de nzk e
ya kurd be j, bi rast bi temam wek w ye.
Di piraniya rewan de heke ne herdem ew bi i bn nivsn, gelek ji bi taybet j ji e tir
e: internasyonal, informasyon, imperyalizm
Me di nimneya dawiy de imperyalizm ne ten li destpk l herwiha li nava peyv j i
nivsiye: imperyalizm, ne imperyalzm. Bi rast mirov dikare li nava peyv j herdem parastina
282
herfa i pniyar bike anku w bi neguherne: diktator, film, televizyon, rehabilitasyon,

komunist, ne dktator, flm, televzyon, rehabltasyon, komunst
L li dawiya peyv tir e ku di peyvn ji ewrop de b nivsn ji ber ku ji bil end daek du-s
cnavan i li dawiya peyv nne. Loma formn pniyarkir bo nimne paparaz, spaget, il
ne, ne paparazi, spageti, ili
Zdebn kmbn
Deng i bi nesabitiya xwe navdar e. Ew bi hsan li peyvan zde dibe daku r nede ku end
konsonant bn pey hev. Bo nimne, em dibjin:
-
germ e bi gotin ger-me
kevn e bi gotin kev-ne
nizm e bi gotin niz-me
Anku di wan de ti i nnin. L heke em peyvn germ, kevn bi ten bibjin, hing i di wan de bi
zerr t gotin (l bi piran nay nivsn):
-
ge-rim
ke-vin
ni-zim
Di hin peyvan de i heye l gava ku vokaleke din t pey wan, car i di axiftin de l ne di nivsn
de - dikeve:
-
gotin got-nn w
ketin ket-na w
Hem di rewa zdebna i de hem j di halet ketina i de, avaniya kteyn(hece, syllable)
diguhere. Bo nimne, di gotina germ e de kteya yekem ger- e anku ji s herfan pk t. L gava
ku germ bi ten be, ew wek gerim t gotin bi kteyan dibe ge-rim. Anku R ji kteya yekem
neql kteya duyem dibe di kteya yekem de ten ge- yan du herf dimnin. Di peyva gotin ya
283
xwer de du kte hene (go-tin). Di kteya yekem de du herf anku go- heye. L gava ku mirov li gor
axiftin bibje got-nn w, hing kteya yekem dibe sherf (got-).
Di peyvn xwemal de tarxiyen i di kurmanc de ( gelek caran di soran de) gelek caran cih e
ya ran girtiye:
-
kurmanc: bihar, kirin, xwandin, min
soran: behar, kirdin,xwndin, min
faris: behar, kerden, x[v]anden, men
zazak: wesar, kerden, wenden, mi
Di peyvn ji ereb de j gelek caran deng i cih deng e girtiye. Bo nimne, peyvn kurmanc
kilam, silav ji ereb kelam, selam in. L carinan j i ya ereb bye e, wek forma kurd sehet
(li gel forma sihet) ji ereb sihhe[t] e.
L i ya di peyvn esil-ereb de h j zdetir ji u t:
-
bilbil (ji ereb) bulbul
cind (ji ereb) cund
dinya (ji ereb) dunya
Me di nivseke cuda de behsa w kiriye ka keng u dibe i keng nabe.
Nivsn li gor ertn etmolojk?

Gelek caran gazin t kirin ku i di gelek peyvn kurd de t nivsn ku li gor etmolojiy div t de
tine bya. Yek ji nimneyn her ba peyva pirr behskir bira (kur dbabn kesek) ye. Heke em
zimann lzim kurd binrin, em bibnin ku di gelekan de br- by ti vokalan t nivsn: rs brat,
sanskrt bhrat, latn frater, latviyay bralis, inglz brother, alman Bruder, swd bror
Li ser esas van nimneyan hinn din, algirn nivsna li gor etmolojiy doz dikin ku em bi kurd j
binivsin bra, ne bira. L ev daxwazker dr diin ji br dikin ka di zimann zdetir nzk kurd
de i li v peyv yn wek w de hatiye. Heke em xizmn kurd yn nzk binrin ku zimann din
yn ran ne em bibnin ku br- ne b vokal e: bel berat, faris berader, tacik barador
284
Madem ku van xizmn nzk yn kurd koma konsonantan bi vokalek sivik kiriye, ima ev guhern
di kurmanc de ne mimkin e yan nabe ku b nivsn?
Wek din j gelek ji komn konsonantan hatine sivikkirin, yan bi zdekirina vokalan yan bi avtina
konsonantan. Bo nimne, nav dema tar roj bi zimann ran yn kevn (bo nimne avestay) xep b l di faris de bye eb di kurmanc de j bye ev.
Bo kesn ne-etmolog ne mimkin e j bizanin ka keng bi etmolojk i div hebe yan ne. Li gor
dengnasiy gotinn germ e kevn e herdu j tam wek hev by i ne l heke e ji wan b avtin,
hing herdu wek hev bi i wek gerim kevin tn gotin.
L heke em li etmolojiya germ binrin, em bibnin ku i bi rast j di germ de nne. Bide ber
faris germ, sanskrt gherma-, ermen cerm, inglz warm, swd varm, latn formus,
ynan thermos Anku di ti ji wan de i di navbera r m de nnin.
L heri kevn e, tev ibna w di meseleya hebna yan nebna i de wek ya peyva germ e, dsa
j ji aliy etmolojk ve vokalek di navbera v h de heb. Bide ber faris kohen zazak kihan.
Ji peyvn din em dizanin ku di faris de H dikare li cih V ya kurmanc hebe, bo nimne kurmanc
kulav, faris kulah.
Bi gotineke din, heke etmoloj dengnas li hev nekin yan j heke dengek di away gotina niha de
hebe yan tine be, div em guh bidin dengnasiya kurd ya niha. Ziman me y nivsk ku niha t
standardkirin, div li ser dengnasiya hey nihay ya kurd be, ne li ser hin texmnn etmolojk bin
ku dijber rastiya niha ne. Wek din j, zanna mirov herdem tra w nake bizane ka kjan form bi
etmolojk rasttir e xeletiyn mezin j dikarin bn encamdan. Loma div giringiya serek herdem li
ser dengn niha hey be. Ten heke end form mimkin berbelav bin li kar bin, mirov dikare bipirse
ka gelo kjan ji aliy etmolojiy ve rasttir e.
Zdekirin li peyvn ewrop?

Di nivsna kurmanc de niha bi awayek serdest ten cotkonsonantn xw-, sp-, st-, k- di peyvn
xwemal b i tn nivsn. Bo nimne, xwarin, spas, standin,kestin
285
Di peyvn ji ereb tirk wergirt de du yan zdetir konsonant li destpka peyv nnin. L carinan
vokala yekem t avtin. Bo nimne, peyvn kelam, selam yn ereb p di kurmanc de bne
kilam, silav pa hin caran ew bi away klam, slav di nivsn de tn dtin. L away serdest y
nivsna wan kilam, silav e em j v away dawiy pniyar dikin.
Di peyvn ji zimann ewrop de gelek komn konsonantan li destpk hene. Hin ji wan ji du
konsonantan pk tn:
-
blond, Brtanya, flora, Frensa, glas, gramer, klask, krz, plan, skelet, slav, statstk, sprey,
Swd, traktor)
Ber koma konsonantn hin ji van peyvan dihat sivikkirin, bi taybet ji ber ku ew bi rya zimann
wek faris, tirk ereb diketin kurd: plan > plan, glas > gelas, statstk > statstk, Swd > swe,
traktor > terektir
Di end peyvekan de heta s konsonant j li destpk hene. Bo nimne stratej, stratm.
Herwiha di hin peyvan de s konsonant li pey hev li dawiya peyv j hene, bo nimne tekst.
L v dawiy di kurd de d van komn konsonantan tn parastin. Anku mirov di kurd de ti
vokalan li wan zde nake wisa tir e j. Wisa diyar e ku gotina du yan heta s konsonantan j li
destpk li dern din j yn peyv bo kurmancaxivan heke ne bo hem kurdaxivan hsan
bzehmet ye.
Herfa i ya trneker ktekirin

Wek qeyd bendeke git mirov dikare bibje ku her vokala kurd bi ten yan li gel konsonantn
li dora xwe kteyek pk bne. Vokala i j wisa ye. L dsa j hin peyv hene ku i t de heye
vokaleka din j heye l dsa j ew ne duktey l yekktey ne. Bo nimne, di peyvn bira, jiyan,
ziman de di her yek de du vokal hene l dsa j her yek ji wan peyveka yekktey ye. Anku di
axiftin de mirov div wan bi derbek bibje (bira, jiyan, ziman) wek ku i di wan de tine be
(bra, zman). Ten bi zor tadeyeka nesirit mirov dikare bibje *bi-ra, *ji-yan, *zi-man.
Herwiha di peyvn wek siyaset, xiyanet de j s vokal hene l dsa j ew di axiftin de peyvn
duktey ne, siya-set, xiya-net, ne *si-ya-set, xi-ya-net.
286
Herfa i yan li ber y?

Demeke dirj e ku gengeeyeke berdewam li ser hind heye ka gelo gava ku y b dv ,
bibe i yan j ne. Niha di piraniya nivsna kurmanc de ber y wek i t nivsn. L dsa j
dem-bi-dem hin kes ser dij v away nivsn derdixin daxwaz dikin ku div wek xwe b
parastin ney guherandin. Yek ji sebebn neguherandina wan ya serek ew e ku bi texmna
wan hitina li ber y wek hsantir e lojktir e.
Li gor y-parzan, div mirov binivse: ya, dyar, jyan, syaset, kirye, gotye, xwarye,
nenivse iya, diyar, jiyan, siyaset, kiriye, gotiye, xwariye
Gelo y-parz end mentiq lojk ye?
Ka em ji end nimneyn hsan dest p bikin. Em dizanin ku di peyvn wek diyar/dyar,
jiyan/jyan de heye ji ber ku reh wan d- (d-tin) j- (j-n) in. Heke mirov neguherandina
li ber y biparze, div mirov bi rast j wan peyvan wek dyar, jyan binivse.
L heke em daxwaza neguherandina ya ber y bikin, gelo em ji k bizanin ka di peyva bi
maneya devera bilind de bi rast heye yan j i? Anku div em binivsin iya yan j ya?
Di meseleya diyar/dyar jiyan/jyan de reh peyv rber alkara me b di dtina forma
rast de. L k dizane ka di peyva iya/ya de eslen i yan j hebye?
Mijareke din j peyvn ji ereb ne. Li gor y-parzan div em wan wek syaset, xyanet,
ehlyet binivsin. Di alfabeya ereb de (hem bi ziman ereb hem j bi alfabeya ereb ya li
gor ziman kurd yan j li gor ziman faris eyarkir) i nne. L dsa j di wan zimanan de ev
peyv ne wek syaset, xyanet, ehlyet l wek syaset, xyanet, ehlyet anku
tn nivsn, ne wek "syaset, xyanet, ehlyet anku .
Bi heman away, ji ber nebna i di alfabeya kurd-ereb de, peyvn xwemal yn wek iya,
diyar, jiyan wek ya, dyar, jyan ( )tn nivsn, ne wek ya, dyar, jyan
anku . Mirov dikare delln v away nivsn hema-hema di her nivsa kurd ya bi
alfabeya kurd-ereb de bibne.
287
Yek ji y-parzn dengbilind, Bahoz Baran li destpka nivseke189 xwe dipirse, gelo meseleya y
iy di alfabeya ereb de awa ye. L ew bi xwe bersiva pirsa xwe nade belk bi qest ji ber ku
bersivdana w pirs d idiayn w yn y-parziy p kiribna.
Pirseke din j ya giring ew e ku heke mirov y-parziy bike, gelo div mirov binivse hatiye
gotye, kirye yan j tev y-parziy j binivse kiriye, gotiye, xwariye?
y-parz di v meseley de ne hevgir in. Bo nimne, Rozan Hazim y-parz dinivse hatye,
gotye190 L Baran Rizgar y-parz dinivse hatiye, kiriye, gotiye191
Heke em y qebl bikin li gor reh rn peyv biin, em bibjin ku Hozan xwe a kiriye
Rizgar rast nivsiye: kir-i-ye, got-i-ye, hat-i-ye rast in ji ber ku heke em forma dema bor ya
dr/rok bidin, em bibnin ku i di esl w de heye, ne : (w) kir-i-b, (w) got-i-b, (ew)
hat-i-b, ne (w) kir--b, (w) got--b, (ew) hat--b.
L dsa heke em y-parz bin, div mirov binivse (w) kirr--ye, (ew) vegerr--ye, (w) kirr-i-ye,
(ew) vegerr-i-ye, ji ber ku di esl wan de heye, ne i, wek ku ji dema bor ya dr diyar e:
(w) kirr--b, (ew) vegerr--b, ne (w) kirr-i-b, (ew) vegerr-i-b
L ya giring ne ew e ka k ji y-parzan rast k j xelet nivsiye. Ya giring ew e ku parastina y
sergjiyeke gelek mezin peyda dike. Kurdnivsn normal bi taybet l heta zimannas j nikarin
herdem bi eseh bizanin ka y keng bi rast di reh peyv de heye div b parastin keng j
reh peyv bi rast iy e.
Li aliyek din j, herdem nivsna y li cih iy argumenta serek ya y-parzan bi xwe p dike:
ew doza parastina dengan dikin l heke mirov herdem binivse y, hing iy bi rast j di esl
peyv de nay parastin. Heke mirov carinan j doza nivsna y bike, wek di peyva jyan de l
li dern din j doza nivsna iy bike, wek di peyva gotiye de, hing mirov bi temam ser
kurdnivs kurdxwnn normal gj dike.
189
http://www.amidakurd.net/qunciknivis/ser%C3%AA%C5%9F%C3%AEya_%C3%AE_ya_ber%C3%AE_y_y%C3%AA
Bo nimne, li v nivsa Rojan Hazim binrin: http://xweza.com/TC%20u%20pusula.htm
191
Bo nimne, li v nivsa Baran Rizgar binrin: https://sites.google.com/a/baranrizgar.co.cc/azadiyakurdistane/netew
190
288
pn-bilind
Herfa / di kurd de nana vokala bilind ya p ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala girt ya p ya
ne-girovir e. Mebest ji bilind yan girt ew e ku di dema bna v deng de ziman li bilindahiya
dev ye (bi ban dev ve ye). Mexseda p ew e ku ziman di dema peydabna v deng de li piya
dev ye (ne li paiya dev ye). Merem bi ne-gilovir, ne-gilor j ew e ku lv nayn gilor- anku
girovirkirin nayn pve l pehn li cih xwe y asay dimnin. Herwiha ev vokal di kurd de dirj
e.
Di hin berheman de li cih j deng ber hin caran i hatine nivsn li na I/ i yn kurd j I / yn
tirk hatine nivsn. L ne / yn kurd bi deng xwe wek i yn tirk ne ne j I / i hevdengn I / yn
tirk ne. / yn kurd ji i yn tirk dirjtir in. Bo nimne, vokala peyva br (ala av) ji bir (yek,
1) ya tirk dirjtir e. Herwiha I i yn kurd I ne hevdeng in ji ber ku ya kurd di dev de dengek
navend y ber-pn e anku li navend ye l zdetir nzk piy ye. Heri I ya tirk ye, ew j
vokaleke navend ye l ver-pan e anku zdetir dikeve aliy paiya dev.192 Loma bo nimne kirin
ya kurd krn (biknin, biknin!) ya tirk ne hevdeng in.
Di piraniya zimann ewrop de ev deng bi herfa I / i t diyarkirin. Di tirk de ev deng bi herfa i t
nivsn anku li ser herfa gir j nuqte heye. L hem di tirk de hem j di gelek zimann din de ev deng
ji ya kurd kurttir e.
Bi alfabeya kurd-ereb de ev deng bi herfa ( li destpk )t nivsn. Di zimann din j yn
erebnivs de ev deng bi w herf yan j bi t diyarkirin. Di heman dem de ev herf li gor cih xwe
dikare nana deng Y/y j be.
Bi alfabeya kurd-krl ev deng wek (gir) (hr) dihat nivsn.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [i] t diyarkirin. Bo ku mirov diyar bike
ku ev deng dirj e ne kurt e, mirov dikare di IPA-kirina kurd de w wek [i:] binivse. L ji ber ku ev
Bo cih I, i ya kurd di dev de, li tabloya li jr binrin. Cih I ya tirk ne li wir e l li patir e, nzk U ya
kurd ye l hinek bilindtir e.
192
289

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Close_front_unrounded_vowel.ogg
Peydabna deng di peyvan de

Deng di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
li destpk: ro, caze, slam
li nav: mr, birn, cemidn
li dawiy: k, mas, keland
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa di nivsn kurmanc de 4,2 % ye.193 Ev rje w dike
nehem mietirn herf di nivsn kurmanc de. Hin ji sebeb v mietiy ev in:
-
papirtika navdrn nr yn emand: w dest, hevalek got
cnavn k, w, v,
papirtika kes ya cnav duyem y yekhejmar: tu dik / dibj / y / hatiby
papirtika navdrsaz (navdran ji rengdran dike): azad azad, rn rn
papirtika rengdrsaz (rengdran ji navdran dike), zimansaz: havn havn, kurd

kurd
papirtika partsp: girtin girt, tirsandin tirsand, tirsn tirsiyay
ppirtika bi maneya ev, v: sal, v, ro, car
Li nava peyv pirr berbelav e. Di nav peyvn xwemal de di kurmanc de ew li destpka peyv ten
di end peyvn dem peyda dibe: sal, v, ro. Ew j ten di devokn kurmanciya navend de wiha
ye, di devokn rojhilat rojavay de ne wisa ne. Bo nimne, ro ya navend standard di devokn
ne-navend de bi formn wek hiro, iro, iroke, hro, evro, evroke hene l ne bi ikl xwe y ro. L di
peyvn ji ereb ji zimann ewrop hat de zdetir peyda dibe:
-
ji ereb bo nimne: slam, badet, bret, man, mza
ji zimann ewrop: nternet, luzsyon, nformasyon
ji tirk: sot194, kence195
Bo etmolojiy binrin: https://ku.wiktionary.org/wiki/%C3%AEsot
195 Bi rya tirk ji faris.
193
194
290
L gelek caran ji lihevkirin di nivsna li destpk de nne. Ew I yan E gelek caran alternatv in (li
jrtir binrin).
Li dawiya peyvn xwer j km peyda dibe: k, keng, d, . Ji bil peyva k196, ji van peyvan re j
alternatv hene ku ne bi l bi vokaleke din bi daw tn: king, din, i. Piraniya reha mutleq ya
peydabna ji sebeb emandina peyvan peyvsaziy ye (li jortir binrin).
Rola di emandin de di kurmanciya rojhilat de ji ya kurmanciya navend beravtir e ji ber ku
navdrn yekhejmar diyar yn nr di rewa xwe ya emand de herdem papirtika digirin:
-
kurmanciya rojhilat: li welat, bi agir
kurmanciya navend rojavay: li welt / welat, bi gir / agir
L hem kurmanc v papirtik navdrn yekhejmar diyar yn nr di rewa xwe ya emand

dixebitne gava ku ew li pey cnavek bin:
-
kurmanciya rojhilat: li w welat, bi v agir
kurmanciya navend rojavay: li w welat, bi w agir
Yan j gava ku di rewa emand de ew li gel papirtika -ek ya nediyartiy li kar bin:
- li welatek, bi agirek197
bna deng ji dengn din

Deng di hem lehce devokn kurd de heye. Ew herwiha di faris ereb de j bi heman away
kurd heye. Di tirk de j ew deng heye l ne bi qas y kurd dirj e.
Deng y zimann raniya navn (pehlew, pert) kevn (hexameni, avestay) di kurd de bi piran
wek hatiye parastin:
kurmanc
pehlew
avestay
Di kurmanc de k ne varyanteke peyva k ye l forma w ya emand ye. Bersiva peyva k dikare ez, tu, ew, em
hn be l bersiva peyva k j dikare min, te, w, w, me, we, wan be. Di soran de herdu j k ne.
197 Hjay gotin ye ku di v rew de kurmanciya navend papirtika terch dike: li welatek, bi agirek.
196
291
br198
vr
vre-
bst
vst
vseite-
Deng y kurmanc gelek caran ji encama dengek din e. Mirov dikare van guhernan li ser s bean
parve bike:
-
guherna drok

Deng y kurmanc gelek caran ji ya raniya navn e. Bo nimne:
kurmanc
bide ber:
pr
pehlew: pr
soran, faris: k
sng
pehlew bel: sneg
xan
faris: xan / xane
L gelek caran j ji encama tekdengbna (monoftongizasyona) cotdengan anku dftongan e.

kurmanc
faris
pehlew
avestay
mz
mz
mz
mez
m, mih
mee-
bn (di-bn-im)
-bn-
-bn-
ven-
198
Bi maneya hi, hizir, mej, ne bi wateya ala av ku ji ereb ye.
292

Di kurmanc de gelek caran herwiha li cih ya soran ye:
kurmanc
soran
xan
xan
kir
kird
Di kurmanc de peydabna gelek caran ji ji cotdeng IH e:

hin devok199
hin devokn din200
b (darek)
bih
bn, bhn
bihn, bhn
rih201
mih
mwan (bi soran), mvan
mihvan, mhvan
s202
sih
Di hin devokn kurmanc de, hema-hema herdem dibe .203 Bo nimne, li Dihok wiha ye. Di hin
devokan de j ew dibe (l ji ya tirk / alman dirjtir):
kurmanciya git
bo nimne li Zaxoy
bo nimne li Dihok
bk
bk / bwk
bk
dr
dr / dwr
dr
z / zw
Bi taybet kurmanciya navend rojavay

Nemaze kurmanciya rojhilat
201 Bi maneya myn li ry mran
202 Hem bi maneya 30 hem j bi wateya sber, cih ku tav l nade.
203
Ten bn, n herwiha wek peyveke serbixwe bi maneya and ya inglz di dihok de nabin . Peyva kr
bi K-ya bpif / nerm di dihok de j bi maneya endam cins yn nran e. Bi K-ya bipif / req ew di dihok de maneya
kr (ava bilind) dide.
199
200
293
tin
tin / wtin
tin
qann
qann / qanwn204
qann
tabt
tabt / tabwt205
tabt
Wek ku t dtin, ev guhern hem di peyvn xwemal de (bo nimne bk, z) hem j yn esil-biyan
de (wek mnak qann, tabt) de t kirin.
Heta hin caran O ya kurmanciya git j di dihok de dibe (di zaxoy de ew dibe ):
kurmanciya git
zaxoy
dihok
kon
kn / kwn
kn206
rov
rv / rwv
rv
kov
kv / kwv
kv

Li jor behsa peydabna wek encama emandin girdana navdran hatiye kirin. Ew di kurmanc
de giringtirn away peydabna deng ye. Di soran de di girdana navdran de h j ji kurmanc
berfirehtir peyda dibe ji ber ku li cih papirtikn kurmanc yn m (-a) yn nr (-) yn girdan heye herwiha li cih papirtika girdan ya pirhejmariy j (bi kurmanc n) di soran de an
heye ku bi deng ye.
Herwiha di kurmanc de wek encama emandina lkeran j peyda dibe. Di kurmanciya standard de
xaseten di reh dema niha y lkern bi andin yan endin bi daw tn de, di dema niha de n
dikeve cih wan207:
forma rader
reh dema niha
andin
di-n-im
standin, stendin
ne-stn-e
204
-w- li v der ne du dengn ji hev cuda ne l ten wek nana deng ya dirj hatine nivsn. Eger ew du dengn
cuda bna, hing peyva qanwn d wek qan-wn bihata xwandin l di rastiy de ew wek qa-nwn t gotin.
205
-w- li v der ne du dengn ji hev cuda ne l ten wek nana deng ya dirj hatine nivsn. Eger ew du dengn
cuda bna, hing peyva qanwn d wek qan-wn bihata xwandin l di rastiy de ew wek qa-nwn t gotin.
206
Bi K-ya nerm / bpif ji kn ya bi wateya kerb t cudakirin.
207 Di soran de li cih ya kurmanc di van rewan de heye. Di zazak faris de A/E wek xwe dimne, bi /
naguhere.
294
hejandin
di-hejn-in
xwandin, xwendin
bi-xwn-in
Di nivsna piraniya nivskaran de, li ber Y dibe I.208

Di emandin de, eger di peyva xwer de yan di reh lker de ji xwe hebe, d -yeke din l nay
zdekirin:
-
iqtisad = abor, ekonom iqtisad = (dsa) abor, ekonom(k) (ne *aboriy, *ekonomiy)
El mala El (ne *mala Eliy)
tu hat (bide ber ez hatim) tu hat (bide ber ez hatime) ne *tu hatiy
tu di-j (bide ez di-j-m) ne *tu dijiy

Hin peyv hene ku t de bi esl xwe b. Di kurd de peyva ji ereb ya bi maneya birveber, serperit,
gernende bi piran bi forma midr t gotin. L esl w y ereb mudr e anku di kteya duyem de
heye, ne . Wek ku t dtin, bi guheriye.
Herwiha bi maneya cejna jidayikbna Mihemed pxember yan duayn ku bi w minasebet tn kirin,
di kurmanc de mirov bi piran forma mewld (li gel ikl mewld) dibne. Esl peyv bi ereb mewlid
e anku bi I (kesre) ye, ne bi (ya) yan j (waw) e. Ji ber ku I di peyvn ereb de carinan bi kurd dibe
, mirov dikare texmn bike ku peyv wiha guheriye :
-
mewlid mewld mewld
Deng di peyvn esil-ereb de
208
Bo nqaa li ser sebebn guherandina +Y IY, binrin nivsara me ya li ser deng i li jor.
295
Di ereb de du dengn hene ku yek tam hevdenga ya kurd ye bi herfa t nivsn. Deng din
kurttkir e l piek ji i ya kurd ptir t gotin. Ew adeten di nivsan de nay diyarkirin l dikare
bi xetikeke li jr konsonantan (bi nav kesre) were dann.
Adeten ya dirj ya ereb bi herfa neql kurd t kirin:
-
mr ji ereb emr
cran ji ereb cran
dk / dkil ji ereb dk
man ji ereb man
Herfa i j adeten li cih kesre ya ereb li kar e:

-
emir ji ereb emir (ferman)
kitb ji ereb kitab
fikir ji ereb fikir
L gelek caran di kurd de li cih i (kesre) ya ereb j t bikarann:

-
slam ji ereb islam
nsan ji ereb insan
badet ji ereb ibade(t)
lac ji ereb ilac
L piraniya van peyvan

-
nsan / insan
hsan / Ihsan
smal / Ismal
Heri navn mirovan in, di gelek ji wan de I dikeve yan j cih xwe diguherne:
-
Ismal Simal Simayl Simo Simko
Ibrahm Birahm Birehm Biraym Birho Biro
Hin caran ev ketin di peyvn din de j dibe:

-
ittifaq tifaq
296
Deng di peyvn esil-ewrop de

Herfa I di piraniya zimann ewrop de adeten wek deng y kurd (l gelek caran kurttir) t gotin.
Di frans de ew li p dengn M N zdetir diibe E-ya kurd yan j A-ya kurd l kurttir. Tirk ku
piraniya peyvn ewrop bi rya w dikevin kurd, bi taybet kurmanciya nivsk I-ya peyvn ewrop
dike l li ber M N, di bin tesra frans de dike E. Di kurd de j ya van peyvan ji tirk wek t
neqilkirin E j her wek E.
-
frans luzyon tirk iluzyon kurd luzyon
frans information tirk enformasyon kurmanc enformasyon
Di ser re j tirk du yan zdetir konsonantan li destpka peyvan qebl nake, loma -yek li destpka
wan zde dike:
-
frans station tirk istasyon kurd stasyon
L di rastiy de zdekirina li van peyvan di kurmanc de qet ne hewce ye ji ber ku kurmanc bi xwe
dikare hin komn konsonantan li destpka peyv qebl bike end komn xwe bi xwe j hene:
-
stran, str, stewr
sk_estin, keft
Loma formn wek stasyon, statistk, stadym terchkir ne, ne *statstk, stasyon, stadym.
Herwiha parastina I li ber M N j ji guherandina wan ya bi E maqltir beraqiltir e:
-
informasyon (ne *enformasyon l ne *nformasyon j)
imparator (ne *emparator l ne *mparator j)
Wek din j, bi piran parastina I wek xwe (ne guherandina w bi ) tir e :

-
televizyon (ne televzyon)
Ten di kteya dawiy de mirov zdetir I dike ji ber ku di kurd de di navdrn xwer (neemand /
netewand) de kteya dawiy girankir anku kirpand ye loma dirjtir e :
-
statistk (ten I-ya kteya dawiy bi t guherandin)
diminutv (ne *dmnutv l ne *diminutiv j)

297
Deng O nv-bilind pa
Herfa O / o di kurd de nana vokala nv-bilind ya pa ya gilor e, bi gotineke din vokala nv-girt ya
pa ya girovir e. Mebest ji nv-bilind yan nv-girt ew e ku di dema bna v deng de ziman li
nzk bilindahiya dev ye l ne bi temam bi ban dev ye. Mexseda pa ew e ku ziman di dema
peydabna v deng de li paiya dev ye (ne li piya dev ye). Merem bi gilovir, gilor j ew e ku lv
tn gilor- anku girovirkirin tn pve, ne pehn in li cih xwe y asay namnin. Herwiha ev vokal
di kurd de dirj e.
Bi alfabeya kurd-ereb de ev deng bi herfa ( li destpk )t nivsn. Di erebiya standard de ev
deng nne l di neqilkirina peyvn biyan de ev deng bi herfa ( /w) t nivsn. Di faris de li cih O
ya peyvn kurd bi piran ku bi t nivsn. Di faris O-yeke ji ya kurd kurttir heye ku nay nivsn
yan j bi zemmey (herfa ya jornivs hrik li ser konsonantan) t nivsn. Tarxiyen ev O-ya faris
ne hevreha O-ya kurd ye l hevreha U ya kurd ye. Bo nimne, di faris de peyva kurd wek kord t
gotin l O-ya w ji O-ya peyvn kurd kurttir e.
Bi alfabeya kurd-krl ev deng wek O (gir) o (hr) dihat nivsn.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [o] t diyarkirin. Bo ku mirov diyar bike
ku ev deng dirj e ne kurt e, mirov dikare di IPA-kirina kurd de w wek [o:] binivse. L ji ber ku ev
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close-mid_back_rounded_vowel.ogg
Peydabna deng O di peyvan de

Deng O di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
li destpk: ode, oxir, ofs
li nav: gore, hol, mork

298
li dawiy: gelo, hevalo, Heso
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa O di nivsn kurmanc de 0,95 % ye.209 Ev rje w dike
nadirtirn vokal anku ew ji hem vokaln din kmtir di nivsn kurmanc de peyda dibe. Ji
konsonantan j ten pnc lib (F, Q, C, , P) ji w kmtir di nivsn kurmanc de tn dtin.
Ji bil end peyvn gazkirin (wek oh, of, ox, oy), li destpka peyvn xwemal (ran, hindewrop)
ew di kurmanc de peyda nabe.210 Ji ber ku ev deng di ziman ereb de j nne, ew di peyvn kurmanc
yn esil-ereb de j li destpk nay dtin. Di nav peyvn xwemal de O li dawiya peyv j hema-hema
nay dtin. end nimneyn awarte istisna ku piraniya wan j hin varyantn xwe yn din hene
(varyant di nav kevanokan de): bo (bona, boy), co (cok, cuhik), o (v), do (duh, duh), go (got), ho
(wiha, hosa), jo (ji bo), ko (ku; kuh, kut) lo, no (na, ne), ro (robar, rbar; roj), xo (xwe)
Deng O li dawiya peyv bi piran bi forma vokatv (gazkirin) ya peyvn nr peyvn pirhejmar
peyda dibe
- hevalo!
- gelo!
- Ehmedo!
- zarokino!
Li nava peyvn xwemal O bi rjeyeke mezintir peyda dibe mirov dikare gelek nimneyan bide. L
gelek ji van peyvan j di rastiy de bi esl xwe biyan ne (li jrtir binrin).
Peyvn bi O dest p dikin, yn ku ji mj ve di kurd de peyda dibin, bi piran ji tirk ne:
-
ode, ordek, oxir, ord
Mirov hin caran peyva umd bi forma farismanc omd dibne l forma w ya serdest di kurmanc de umd e
herhal di kurmanc peyva serdest bi w maney hevreha w ya xwer-kurmanc hv ye umd wergirtineke ji faris
ye. Herwiha nav esil-ereb di kurd de gelek caran bi away Omer t dtin. L di kurmanc de ji ber ve ew
Emer hebye herwiha formn Umer, Imer j j hene. Mirov dikare bi hsan bibje ku forma Omer ji tesra faris
yan tirk ye.
209
210
299
Peyva ol ya ku v dawiy medyaya kurd gelek bi maneya dn, diyanet bi kar tne ji tirk yol (r) e
p bi maneya terqet (ji ereb terq = r) hatiye biemilandin taliy maneya w hatiye berfirehkirin
wateya dn, diyanet l hatiye barkirin.
L heta di peyvn ji tirk hat de j hewleke rgirtina li ber peydabna O li destpka peyvan heye.
Peyva ode di gelek devokan de bye hode di hinan de j bye wede. Ordek li piraniya deveran bye
werdek. Oxir li Behdnan bye wexer.
V dawiy gelek peyv ji zimann ewrop (xaseten bi forma xwe ya frans bi rya tirk) ketine kurd
O t de heye:
-
otonom, otomobl, ofs, otomatk, otl211
L heta di peyvn esil-ewrop de j di kurmanc hin caran r li ber O-y hatiye girtin. Bo nimne,
peyva otomobl p bye tomobl, pa tumubl di navberek de j R l zde bye di encam de
forma tirimpl j peyda bye!212
bna deng 0 ji dengn din

Deng O di kurmanc, soran, zazak hewram de heye. Di kurdiya bar de li cih w adeten wek
faris heye.
Deng O y zimann raniya navn (pehlew, pert) di kurmanc de bi piran wek O ye. Berevaj
kurmanc, di faris de ew adeten bye :
kurmanc
pehlew
faris
roj
roc
rz
co, cok
coy, yoy
c, cy
L dsa j deng O y kurmanc gelek caran ji encama dengek din e. Mirov dikare van guhernan li
ser s bean parve bike:
211
212
Li gel forma hotl, herwiha di hin devokan de bye tl / tl.

Mimkin e ku sebeb zdebna R li v peyv onomatopoes anku zarvekirina deng otomoblan (tirrrrrrrrr) be.
300
guherna drok
Peydabna drok ya deng O

Deng O y kurmanc gelek caran ji EW e. Bo nimne:
kurmanc
ji ereb
dor
dewr
xox
xewx
lome
lewme
tobe
tewbe
Di navbera kurd zimann kevn navn yn ran de j EW- yan AW bye O:
kurmanc
bide ber
roj
raniya kevn *rew- (avestay: reo)
go-lik213
raniya kevn *gaw-
go-t
ji raniya kevn *gaw-tenu (le gayan)
Li hleke din, kurmanc EW-/-WE- parastiye l hin ziman zaravayn dine w guherandiye:
- kurmanc xwe, soran xo, faris x
- kurmanc soran ew, faris zazak o
Tarxiyen carinan deng O di kurmanc de ji UF- / -UV- j peyda bye:
kurmanc
213
bide ber
-lik papirtikeke bikkirin ye.
301
gotin
faris: guften ( goften)214
cot
faris: cuft ( coft)
Komdengn IW- yan IWA- j dikarin bibin O:

- conega ji ciwan-e-ga
- dozde(h) ji diwazdeh/duwazdeh ji *duazdeh
Di hin devokan de j IW- ketiye:
-
canega
dazde(h)
herwiha can bi maneya ciwan
Deng tirk herwiha ew deng ji zimann ewrop di kurd de adeten dibe O:

-
tirk rdek kurd ordek (pa herwiha werdek)
tirk kt kurdiya devk kot (xirab)
tirk kpr kurdiya devk kopr (pir, rya di ser av re)
frans coiffeur [kwafr] tirk kuafr kuafor, kwafor, kiwafor (porsaza jinan)
L di hin nimneyan de dikare bibe j:

-
frans chauffeur [ofr] tirk ofr kurd ofr

Deng O herwiha gelek caran ji encama dengn UH, UHI, UHU, UHE ye:
Bi O
bi dengek din
do (roja ber ro)
duh, duh
don (rn, bez)
ji ereb: duhun
dotin
bi devok: duhtin
214
V dawiy U-ya wan di faris de j bye O.
302
do(t)
duh(t)mam
borandin, born
buhirandin, buhirn
guherandin/guhartin, guhern (kurmanc)
gorrandin, gorran (soran)
mor, muhir, muhr, mih
ji ereb: muhir
Di hin peyvan de O ya kurmanciya git nivsk wek t dtin. Li hin deveran, ew wek -yn din
heta dibe j
Heta hin caran O ya kurmanciya git j di dihok de dibe (di zaxoy de ew dibe ):
kurmanciya git
zaxoy
dihok
kon215
kn / kwn
kn216
rov217
rv / rwv
rv
kov218
kv / kwv
kv

Li jor behsa peydabna O wek papirtika forma vokatv (gazkirin) hatiye kirin. Ew di peyvn
xwemal de giringtirn away peydabna deng O ye.
Herwiha di kurmanc de O wek encama emandina lkerek j peyda dibe. Peyva bi maneya bi av
paqij kirin di kurmanc de li gor devokan dikare tin, utin, tin / wtin, tin. L di hem
devokn kurmanc de reh w y dema niha o- ye anku bi O ye. Herwiha peyva dotin j bi gelek
devokan duhtin e l dsa j bi wan devokan j reh dema niha y w lker do- e anku bi O ye.
215
Ji tirk kon-mak (bi cih bn, war dann)

Bi K-ya nerm / bpif ji kn ya bi wateya kerb t cudakirin.
217
Bide ber faris robah, pehlew robas.
218
Bide ber faris koh (iyay, kov), zazak ko (iya).
216
303
Deng U ber-bilind ber-pan

Husein Muhammed
Herfa U / u di kurd de nana vokala ber-bilind ya ber-pan ya gilor e, bi gotineke din vokala bergirt ya ber-pa ya girovir e. Mebest ji ber-bilind yan ber-girt ew e ku di dema bna v deng
de ziman li nzk bilindahiya dev ye l ne bi temam bi ban dev ye. Mexseda ber-pan ew e ku
ziman di dema peydabna v deng de li nzk paiya dev ye l ne bi temam li aiy ye. Merem bi
gilovir, gilor j ew e ku lv tn gilor- anku girovirkirin tn pve, ne pehn in li cih xwe y asay
namnin. Ev vokal di kurd de kurt e.
Bi alfabeya kurd-ereb de ev deng bi herfa ( li destpk )t nivsn. Di erebiya standard de ev
deng heye l di nivsn de li nav dawiya peyv adeten nay nivsn ji ber ku di w ziman de axlebe
vokaln kurt di nivsn normal de nayn diyarkirin. L ew dikare bi hereketa zemmey were
diyarkirin ku herfikeke jornivs ya wek ye l hriktir e li raser konsonanta ber w deng t dann.
Di faris de j ev deng adeten nay nivsn l carinan bo rgirtina li ber xeletfehmkirin ew wek ereb
bi zemmey t diyarkirin. Niha di farisiya tehran de l ne di deriya Efxanistan yan tacik de
deng U bye O l ji O-ya kurd kurttir. Loma bo nimne peyva kurd bi faris bi away kord t gotin.
Herfa kurd U ya tirk U ne hevdeng in. Ji aliy cih derketin ve herwiha ji aliy dirjahiya xwe
ve j, U-ya tirk ji U-ya kurd zdetir diibe -ya kurd l bi temam ne wek w ye j. Di neqilkirina ji
peyvn ereb de U di tirk de bi piran li wan cihan heye ku di kurd de heye. Li cih ku di kurd de
U heye, di tirk de adeten (l ne herdem) heye:
-
kurd qann, tirk kanun
kurd mumkin, tirk mmkn
Bi alfabeya kurd-krl ev deng wek (gir) (hr) dihat nivsn.
Ev deng bi alfabeya dengnas ya navnetewey (IPA) bi nana [ ] t diyarkirin. Heri [u] ye, ew di
sstema IPAy de nsana deng wek ya kurd ye.
304
Mirov dikare li v der guhdariya v deng bike:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Near-close_near-back_rounded_vowel.ogg
Peydabna deng U di peyvan de

Deng O di kurd de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:
-
li destpk: umd, umet, Urdin
li nav: guh, kurd, quling
li dawiy: du, ku, tu
Li gor lkolnn me yn ber niha, rjeya herfa di nivsn kurmanc de 1,3 % ye.219 Di nav vokalan
de ten O ji w kmtir peyda dibe.
Li destpka peyvn xwemal (ran, hindewrop) ew di kurmanc de peyda nabe. 220 Li dawiy j ew
ten di end peyvan de heye: du, ku, tu herwiha di hin devokan de u (ti, h).
Li nava peyvn xwemal U zdetir peyda dibe. Di peyvn ku U li nav yan dawiy hey de j adeten
forma bi U ten varyant yan alternatveke formeke din ya b U ye. Bi piran forma b U di nivsna
kurmanc de serdest standard e. Mebest ji serdest li v der ew e ku ew form ji formn din yn
nivsna heman peyv zdetir di nivsan de t dtin. Merem ji standard j ew e ku piraniya nivser
zimannasan w form beramber formn din terch pniyaz dikin. Di tabloy de forma serdest
standard hatiye qelewkirin:
peyvn bi U li nav yan dawiy
forma/formn heman peyv b U
awur
awir
bulbul
bilbil
cuh
cih
dukan
dikan
fulan
filan
Ji nimneyn li jor, umet ji ereb ye, umd wergirtineke ji faris ye u hevreha hv ya kurmanc ye, Urdin bi rya ereb
ji bran ye. Di nivsan de mirov peyvn wek umir (j, temen, hn) Umer (Emer, navek mran e) dibne l ew ne
bi dengek vokalk (U) l bi dengek konsonantk (eyn) dest p dikin.
219
220
305
huner
hiner
nuha
niha
tu
ti
zuha
ziha, ziwa
Wek ku ji van nimneyan diyar dibe, di piraniya wan de ne forma bi U l ya bi I serdest in. Istisnaa
van ya diyar peyva huner e. L em hem ba dizanin ku ev peyv di kurmanc de pir n ye, li sedsala
bstem bi rya soran ji faris ketiye kurmanciya nivsk. Di rastiy de forma w ya xwer-kurmanc
hinr e ku h j di hin devokan de t bihstin. L maneya hinr piek ji ya huner cuda221 ye. Huner
bi inglz art e, hinr j prowess, adroitness, dexerity, vigor/vigour e anku hz, iyan, taqet, zever,
zrek, xurt ye.
Ji peyvn tu, ti (hem bi maneya you ya inglz hem j bi wateya any ya heman ziman) di
kurmanciya nivsk de forma tu serdest e l di axiftina bi piraniya devokn kurmanc mirov ihtimalen
zdetir ti dibihze. Hin nivskar j ez bi xwe j di nav de forma tu bi maneya kes duyem (inglz
you, tirk sen, ereb ente, faris t) forma ti j bi wateya u, h (inglz any, tirk hi,
ereb eyy, faris h) dinivsin.
L U di hem haletan de nikare bibe U. Eger em U-a pey G, K, Q, X biguhernin, maneya peyv dikare
biguhere yan j peyveke tiney ya bwate j derkeve.
Anku gelek caran U dikare cih xwe bide I. Ten pit G, K, Q, X deng U nikare herdem bi I biguhere:
- kul kil du peyvn ji hev cuda ne
- guh gih (geh) ne hevwate ne
- qumar nikare bibe qimar
- Kurdistan nabe *Kirdistan
221
Me nivsiye cuda, ne cida. Di rastiy de j cuda ji cida serdesttir e. L ev peyva kurmanciya rojhilat di rastiy de
wergirtineke ji faris ye ji ber ku D di peyvn xwer-kurmanc de di navbera du vokalan de peyda nabe. Bo nimne,
beramber badem ya faris di kurmanc bahv/behv heye. Formn kurd yn v peyv cih (kurmanciya navend) ciya
(soran zazak) ne l cuda ya esil-faris ev demeke dirj e ku di kurd de li kar e.
306
- piraniya kurdan li cih kurd nabjin kird222

- xulam heye l *xilam peya be
L ku- ya hin devokan j carinan di devokn din de ki- ye: kirmanc, kirm di kurmanciya rojhilat
de beramber kurm, kurmanc di devokn kurmanciya navend de.
Bo nivseke me ya taybet li ser guherna U bi I, kerem bikin binrin:
http://www.kulturname.com/?p=9833
bna deng U ji dengn din

Deng U di kurmanc, soran, zazak hewram de heye. Di faris de j heb l di farisiya n ya tehran
de bye O ya piek ji O-ya kurd kurttir.
Deng U y zimann raniya navn (pehlew, pert) di kurmanc de hin caran wek U maye:
kurmanc
pehlew
sogd
guh
gu
ngu
L dsa j deng U y kurmanc gelek caran ji encama dengek din e. Mirov dikare van guhernan li
ser s bean parve bike:
-
guherna drok
Peydabna drok ya deng U

Piraniya peyvn ku U t de heye l U-ya wan dikare bi dengek din (xaseten I) biguhere, ji ereb yan
bi rya ereb ji zimanek din ketine kurd:
- dukan (dikan)
222
Kird di zazak de maneya zaza dide l helbet ew kurd peyvn hevreh in. Di soran de kird maneya kir
dide (ji kirdin = kirin).
307
- bulbul (bilbil)
- bum (bim)
L U nemaze li pey G, K, Q, X di peyvn xwemal de j heye di van rewan de ew bi I naguhere (yan
eger biguhere, maneya peyv dikare biguhere):
- guh, gul, gund...
- kunc, kun, kul...
- xurt, xurme, xurandin...
- qul, quz, qunc...
Anku U-ya xwemal bi piran t parastin l ya ji ereb bi I t guherandin. L U-ya ji ereb j li pey K, Q,
X t parastin (di ereb de G nne loma peyvn bi w ji ereb neketine kurd j):
- kufir (ne *kifr)
- qumar (ne *qimar)
- xulam (ne *xilam)
Deng gu- y kurd go- y bi piran ji deng vi-, ve- yn raniya navn kevn e ku niha j di
zazak hewram de wek vi- maye:
kurmanc
faris
pehlew
zazak
hewram
avestay
gul
gol
gil
vil
vil
veridhe-
gur(g)
gorg
gurg
verg
werg
vehrke-
L carinan j U-ya gu- ji guherna EW- yan AW- bi U ye:

- guhan ji gew-, gaw- (ga, manga)
Peyvn bi ku- qu- km caran hevrehn xwe di zimann kevn yn ran de hene. Wisa diyar e
ku piraniya wan ji zimann din ketine zimann ran l etmolojiya gelekan ji wan ne diyar e.
308
Peydabna devok ya deng U

Deng U di carinan di kurmanciya navend de li cih I ya kurmanciya rojhilat heye:
kurmanciya navend
kurmanciya rojhilat
kurm
kirm
kurmanc, kurmanc
kirmanc, kirmanc
Gelek caran UH-, -UHI-, -UHU-, -UHE- O li gor devokan (xaseten di navbera kurmanc soran de)
bi hev diguherin
kurmanciya navend
kurmanciya rojhilat
soran
buhirn
born
burdin
guher(r)n
guhor(r)n
gor(r)an
cuhik, cihuk,
cok, co
co

Ten km caran tesra emandin li ser guherna deng U heye.
L peyva bi maneya bi av paqij kirin di kurmanc de li gor devokan dikare tin, utin, tin /
wtin, tin. L di hem devokn kurmanc de reh w y dema niha o- ye anku bi O ye. Herwiha
peyva dotin j bi gelek devokan duhtin e l dsa j bi wan devokan j reh dema niha y w lker
do- e anku bi O ye.
309
Dengn -y di kurd de
Wek U-ya dirj

Deng yek ji vokaln ziman kurd ye. Di piraniya devokn kurmanc soran de ew hevber deng
[u] y alfabeya dengnas ya navnetewey ye dirj e anku bi IPAy wek [u:] t nivsn. Di alfabeya
kurd-ereb de ew li nav dawiya peyv bi du wawan ( )t nivsn. Di ziman ereb y faris de
ew hevdenga wawa ( )vokal e, wek di peyva qann / de. Di tirk de ew bi herfa U t nivsn
l -ya kurd piek ji U ya tirk dirjtir e. Ne bi temam be j, di piraniya devokan de gelek nzk
deng U-ya kurd l dirjtir e.
Xussiyetn v deng wiha ne: girt / bilind, pak, girovir. Bilind/girtt t w maney ku ziman
nzk ban dev ye, pakt t wateya w ku ziman li paiya dev ye girovir j w diyar dike ku ji
herdu aliyn dev ve lv li ser hev hatine idandin l li nva dev lv vekir ne li w der ber bi p
ve hatine dehfdan.
Mirov dikare li v der guh xwe bide w deng:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Close_back_rounded_vowel.ogg
Ev deng di piraniya devokn kurd de, ne bi berfireh be j, li nava peyv heye: bk, cn/ctin, n,
dr, gn, hesn/sn, kp, M, Nh, p, sr, r, tr, zr
Li dawiya peyv bi taybet di end lkern emand de heye, wek: b, c, . Herwiha di hin
peyvn serbixwe de j: m, g, r, t, z Peyva d bi maneya li pey, li pit ten di hin devokan
de wisa ye, di yn din de wek dv e. Di soran de ew maneya du (2) ya kurmanc dide di
kurmanc de j ew away nivsna hejmara 2 hin caran t dtin.
Li destpka peyv km peyda dibe. Hin navn ji ereb yn wek Ysif, Ynis di nav gel de wek siv,
nis tn yan dihatin gotin. Di peyva r de di nivsn de li destpk heye l di rastiy de di gotin
de li destpka w deng eyn heye. Peyva t, te ya ji tirk wergirt yek ji km peyvan e ku bi
dest p dike. Carinan navn hin welatan (Urdin, Ukrayna, Uganda) yan zimanek (urdy) bi tn
nivsn l di rastiy de U zdetir li wan t.
310
Wek -ya dirj

L di hem devokan de deng di peyvn wek nimne li jor day de wek bi xussiyetn w yn li
jor nay gotin. Ew zdetir dengek wek -ya tirk l dirjtir e. Di sstema IPAy de ew wek [y] t
nivsn ji ber ku dirj e, away diyarkirina w ya deqq dibe [y:].
Bo guhdarkirina v deng, hn dikarin v lnk vekin kabika deng bitiknin:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close_front_rounded_vowel.ogg
Di alfabeya kurd-latn de ew li nava peyv hin caran bi -w- t nivsn (bwk = bk) di alfabeya
kurd-ereb de j li gor heman rbaz ( ) = t diyarkirin l em li jrtir ekere bikin ku ima
ev away nivsn di rastiy de ne biserket ye rastiya w deng diyar nake.
Cudahiya deng li gel ew e ku dengek pak ye anku ziman li paiya dev ye l di derxistina
de ziman li piya dev ye.
Berbelaviya -y
Ne piraniya kurdaxivan l hejmareke mezin li endn devern cuda yn Kurdistan di nav
qisekern s zaravayn cuda de -y wek -y dibjin. Di kurmanc de ev away dengkirin di hin
devokn rojhilat223 de, bi taybet li Behdnan l herwiha li hin devern Botan Hekariyan j heye:
dr / dwr, kr /kwr, z / zw, m / mw li cih dr, kr, z, m yn standard.
Ev diyarde di devoka behdn de wisa sstematk e ku ji bil peyvn bn, n, 224 formn wan
yn emand (b, nebn) di hem peyvn din de -ya kurmanciya git dibe / -W-. n di
behdn de j wek kurmanciya git n e, bn li hin deveran bn e (bo nimne li Dihok), li
223
Bo parvekirina devokn kurmanc li gor rzimana wan li ser s ben mezin (rojhilat, navend, rojavay) binre:
http://kurdigeh.com/details.aspx?an=501
224
Herwiha hem, r, tj j di devokn rojhilat de bi away hem, r, tj in l ji xwe li gelek devern din j yn
kurmanc ew wisan in.
311
hinan bn/bwn e (bo nimne li Barzan) li hin cihan j bn e (bo nimne li Zaxoy). L li hin
deveran j bi taybet li Dihok / -W- h j guheriye bye : bk, dr, z (bk, dr, z).
L guherna -y bi -y bi ti away ne ten bi Behdnan ve sinordar e. Heman diyarde di kurdiya
bar de j anku di devokn feyl, kelhur, kirmaan hwd.225 de heye. Di wan de j bi awayek
teqrben sstematk li cih ya kurmanc / -W- heye: dr / dwr, rn / rwn, m / mw. Wek li
hin devern Behdnan, di gelek devokn bar de j bo nimne li Xaneqn / -W- h j guheriye
bye : bk, dr, z (bk, dr, z). Di heman dem de hevber O ya kurmanc di kurdiya bar de
bi awayek nzk sstematk deng [u:] heye: rj = roj.
Heman diyardeya guherna bi / -W- di devokn ahzn xbizin226 de heye. Dsa di wan
devokan de j carinan ten bi nemaye, heta bye j.
Dsa heman fenomena guherna bi di hin devokn zazak de j heye. Bi taybet li Drsim dibe
/ -W-: dr (dr), j (yek)227. Dsa di hin devokn kurmanciya rojavay de j dsa dibe / W-.
L di ti devokn soran de p nehesiyame ku bibe .
Tit balk ew e ku ne li devereke hevgirt l li end devern ji hev veqetiyay li kar e: li rojavaya
devera kurdaxiv (ahzn / xbizin, zazakiya drsim, hin devokn kurmanciya rojavay) heye l pa
devereke berfireh ya kurmanciya navend di navber de heye ku l peyda nabe. Pa di kurmanciya
rojhilat de (bi taybet li Behdnan) dsa dert l dsa hinda dibe di navber de hem devera
soranaxiv j bpar e heta ku mirov digihe kurdiya bar li w der dsa di gelek devokan de berav
e.
225
Mebest ji kurdiya bar ne kurdiya Bar Kurdistan ye l kurdiya devern bar yn hem Bar Kurdistan
Rojhilata Kurdistan ne. Ew devok li Bar Kurdistan li bajarn wek Xaneqn Mendil, li Rojhilata Kurdistan j li
wilayetn Kirmaan lam tn peyivn. Yek ji xussiyetn wan devokan ew e ku qet ergatv t de nne. Lek ji wan
nay hesibandin di lek de j ergatv heye.
226
Ev devok j ad kurdiya bar ne l qisekern wan demek ji Rojhilata Kurdistan bar kiriye, pa hinek li Bar
Kurdistan mane 150 200 sal e ku li navenda Tirkiy, li wilayetn wek wek Enqere, Qonye, Aksaray, bi cih bne.
227
Li devern din yn zazak jew, yew. J tarxiyen wiha peyda bye: yew > jew > j > j. Bo guherna Y bi C, bide
ber cejn ku bi avestay yesne- farisiya kevn sanskrt yene- b yan cih ji yehd().
312
Gelo ji tesra tirk ye?

Li Rojhilata Navn dengek nadir e. Ew ne di piraniya devokn kurd de, ne di faris zimann din
yn ran de, ne di ermen de, ne di gurc de ne j di zimann sam (aram, ereb, br) yn cran de
heye. L di hem zimann tirkk (tirk, azer, tirkmen) yn crann kurd de peyda dibe. Ev j dike
mirov bawer bike ku guherna bi ji tesra tirk be.
L dema ku mirov li devokn kurd yn ku dikin dinre, bersiva pirs ne wisa hsan e. Mirov
dikare fehm bike ku di devokn ahzn xbizin yn li navenda Tirkiy ketibin bin tesra
dengnasiya tirk. Mirov dikare heman tit bo devokn zazak yn kurmanciya rojavay, yn ku yn
ku dikin , eyn tit bibje anku ew dikare ji tesra tirk be.
L zehmet e ku mirov bo devokn kurmanciya rojhilat (xaseten behdn) bi taybet j devokn
kurdiya bar meseley bi heman away fehm bikin. Tesra zimann tirkk ji ar aliyan ve li ser kurd
heye: ji rojava bakur ve tesra ziman tirk, ji bakur-rojhilat ve tesra azer ji rojavay ve (Kerkk,
Hewlr, Msil) tesra tirkmen. L dsa j kurdiya bar ku t de guherandina bi ji hem
zaravayn din berbelavtir e ji hem zaravayn din zdetir dr zimann tirk ye kmtir di bin
tesra wan de ye. Dsa devera Behdnan j ku bi sstematk dike / -W- ji devokn din yn
kurmanc herwiha ji piraniya devokn soran j zdetir dr zimann tirkk ye.228
Naxwazim bibjin ku illeh ne ji tesra tirk ye. L di kurd de ne ji ber asmlebna di nav tirkan
de yan tirkbn ye. Di rastiy de pirtir li dervey Tirkiy bi piran di devokn wisa de li kar e ku
qisekern wan qet tirk nizanin. Loma nabe ku mirov tesra tirk bike hcet behane wisa guh nede
-y. Ew j dengek e ku hejmareke mezin ya kurdan bi kar tnin.
Em awa binivsin?
228
Tkiliya navbera soran zimann tirk bi taybet bi rya Kerkk Hewlr ye ku hejmareke mezin ya tirkmenan li
wan bajaran dijn. Dsa li Rojhilata Kurdistan j azer soran ne zde dr hev in tev ku azer zdetir li devern
kurmancaxiv yn Rojhilata Kurdistan hene.
313
Wek prensp ti asteng nnin ku mirov herfa li alfabeya kurd zde bike p binivse. Bi alfabeya
kurd-ereb j mirov dikare hevber w bo nimne ( waw bi xetek li ser) binivse.
Heta niha ew di hin berhem mijarn bi yan li ser devokn kurdiya bar de herwiha ji aliy hin
zazaknivsan ve end bikarnern devokn ahzn/xbizin ve hatiye bikarann. Di nivsna bi
devokn kurmanciya rojhilat de (bi taybet behdn) cotherfa -w- (--) hatiye terchkirin, wek
bwk, dwr, mw (li cih bk, dr, m) l hin caran j ji ber serdestiya devoka Dihok di nivsna
kurmanciya rojhilat ya bi alfabeya kurd-ereb de li cih w t nivsn: bk, dr, m. L v dawiy,
hem ji ber tesra kurmanciya navend hem j soran bi armanca xwenzkkirina devok zaravayn
din, li Behdnan j ( )hevber /W/ zdetir dibe.
L ji ber ku guherna bi /-W- hema-hema sstematk e, tir e ku her kes w bi binivse l li gor
devoka xwe dikare wek uu, , -w- yan -- bixwne. Di ferheng kitbn dengnasiy de
helbet mirov dikare diyar bike ka ew deng li gor devokn cuda awa ji hev cuda t bilvkirin.
Div mirov qebl bike ku di kurd de li gor devokan herfeke pirrdeng (polfon) e ji xwe di rastiy
de j wisa ye. Ev r dide me ku em hem eyn herf binivsin anku peyvn me wek hev bn nivsn
em ji nivsna hev fehm bikin l em dikarin her yek w li gor devoka xwe bixwnin. Ev pirrdeng ne
titek xerb nenas e l di gelek zimanan de t bikarann di xwandina Quran de j pirrdeng
mimkin e.
314
HIN MIJARN TAYBET
315
DFTONG
Dftong (bi inglz diphthong ji ynan /dfthongos/ anku dudeng yan cotdeng) du vokal in ku
di eyn ktey de peyda dibin. Bo nimne, di peyva inglz house (xan) de ou dftongek e. Di axiftin
de herdu vokaln dftong dengek pk tnin l bo pkanna w deng lazim e ku ziman xwe bigihne
du cihan di dev de (cihn herdu vokaln dftong).
Di nivsna kurd de di heman ktey de du vokal nakevin pey hev. Rast e ku di gotinn wek saet,
biavje, dua, deal de du vokal li pey hev hene l ew ne dftong in. Sebeb ne-dftongbna wan ew
e ku ev herdu vokaln pey hev nakevin eyn ktey l her yek ji wan ad kteyeke cuda ye. Em dikarin
wan peyvan wek sa-et, du-a, bi-av-je, -de-al bibjin anku wan herdu vokaln li dv hev bi kteyan
ji hev cuda bikin. Herwiha di peyvn dua saet de di rastiy de konsonanta eyn (, )229 heye:
-
dua
saet
L dsa j kurd ji dftongan ne bpar e. Dftong ne ten dikarin ji du vokaln xwer (di kurd de: a, e,
, i, , o, u, ) l herwiha ji vokalek nv-vokalek (di kurd de: Y, W) j pk bn. Ji dftongn ku bi
nvvokalek (W yan Y) dest p dikin re dftongn hilkev yan dftongn hik t gotin (bi inglz rising
yan ascending diphthongs). L eger dftong bi vokaleke xwer dest p bikin, ew dftongn dakev in
(falling yan descending diphthongs). Di kurd de herdu j peyda dibin.
Lihevkirineke temam di navbera zimannasan de nne li ser hind ka keng vokal li gel Y yan W
dftongan pk tnin keng j ew du dengn ji hev cuda ne yek j vokal e yek j konsonant e.
229
Eyn ( )di kurd de: http://www.kulturname.com/?p=9489
316
Dftongn ji U/W + vokalek

Mirov dikare bibje ku lihevkirineke git li ser w yek heye ku di komdengn XW+vokal de W li gel
vokala pey xwe dibe dftong. Bi gotineke din, di rastiy de W li w der deng U dide ten ji ber
qeyda rastnivsna kurd ku du vokalan li pey hev di heman ktey de red dike ew U bi W t nivsn:
Rastnivsn
Rastgotin
Dftong
xwar
xuar
ua
xwe
xue
ue
xw
xu
xwn
xun
Sebeb ku herfa W di rast de li pey X ne deng W l deng U dide ji w diyar e ku gava em kteyeke
li ber X hebe, dsa j X bi herfa W re dimne:
-
bi-xwin (ne *bix-win)
di-xw-nim (ne *dix-w-nim)
Eger herfa W li pey X bi rast konsonant bya, diviyab X xwe bidaya gel kteya ber xwe kteya W
bi cih bihita unk li gor qeyd bendn git eger vokalek li ber du konsonantan hebe, ji wan
konsonantan ya yekem xwe dide gel vokala ber xwe konsonanta din bo kteya din dihle eger
vokalek li pey wan herdu konsonantan hebe:
-
dest (kteyek ST di eyn ktey de ne l) des-t (S xwe dide gel vokala ber xwe anku E
T li gel dibe kteya duyem)
and (ND di heman ktey de ne l) an-din (N ji D vediqete)
stran bis-trin!
L X di komdengn XW- de her bi herfa W re dimne ji ber ku herfa W di v rew de di rastiy de ne

konsonant e l vokal e nana deng U ye.
317
Me li jor got ku dengn wek ia di peyva bi-av-je yan j ea di peyva -de-al de ne dftong in ji ber ku
her yek ji wan dengan bi ser kteyeke cuda ve ye. L madem wisa ye, ima we/ue di peyva xwe de
yan ua di peyva xwar de dftong bin?
Sebebn dftongiya W ya navbera X vokalek ev in:
-
W di v rew de ne konsonant e (wek ku me li jor diyar kir)
l W di v rew de ne vokaleke serbixwe ye j ji ber ku ew bi xwe nikare kteyek pk bne:

mirov nikare bibje xu-e / xw-e wek ku ew peyveke duktey be.
Wek ku ji tabloya li jor diyar e, li pey X, deng U (herfa W) dikare van dftongan pk bne:
Dftong
Nimne li gor gotin
Nimne li gor nivsn
ua
xuar
xwar
ue
xue
xwe
xu
xw
xun
xwn
Anku U dikare li gel ar vokaln din yn kurd (a, e, , ) bibe dftong. Du vokaln eyn bi hev re nabin
dftong loma U nikare li gel U dftongan pk bne. Di kurd de herwiha dftonga uo (bi nivsn wo)
yan o (w) j peyda nabin.
Di nivsn de komherfn xwi- hene (bo nimne xwik yan bixwin). L li gor gotin W-ya van peyvan
bi deng U ye I-yan van peyvan zde ye. Bi gotineke din, mirov peyvn xwik bixwin wek xuk
bixun dibje, ne wek *xuik *bixuin.
Di kurmanciya standard de deng U (herfa W) ten dikare pit X ber A, E, yan dftongan pk
bne. L di hin devokn kurmanc de herwiha di soran de j imkana kirina U + A/E// pit hin
herfn din j heye. Li v der em end nimneyan ji kuranciya Behdnan herwiha ji zaravaya
soran bidin. Awayn nivsna dftongan di kevanokn goedar de wek gotin li dervey kevanokan
j wek nivsn hatine diyarkirin:
318
kurmanciya nivsk230
kurmanciya Behdnan
soraniya nivsk
nw [nu]
nw [nu]
gz
gwz [guz]
gwz [guz]
k (kjan cih/der)
kw(ve) [ku(ve)]
kw [ku]
Di kurmanciya Behdnan de di pratk de dftonga U (bi nivsn W) dikare li pey her konsontan
peyda bibe ji ber ku -ya kurmanciya git di behdn de hema-hema herdem dibe U (bi nivsn
W)231
kurmanciya nivsk
behdn bi gotin
behdn bi nivsn232
bn
bun233
bwn
cn, ctin
cun
cwn
bik234
biuk
biwk
dr
dur
dwr
frn
furn
fwrn
gu
gw
hr
hur
hwr
jj
juj
jwj
kr
kur
kur
lrn
lurn
lwrn
mu
mw
nu
nw
png
pung
pwng
ru
rw
230
Kurmanciya nivsk ya bi alfabeya latn. Kurmanciya nivsk ya bi alfabeya ereb j adeten li cih w- ya behdn
dinivse l carinan j W dinivse.
231
Awarte ististnayn ji qeyda guherna ya kurmanciya git bi U (W) di behdn de ten ev in: n wek
peyveke serbixwe (bi inglz and) in. Herwiha bn j li km devern Behdnan dibe bwn /bun, li piraniya wan
dibe bn yan bn.
232
Gava ku kurmanc bi devoka behdn bi alfabeya kurd-ereb t nivsn, komgend U li nava peyvan wek -- (-w-)
t nivsn, ne wek -- (-u-). Bo nimne, peyva kurmanciya git bk bi behdn wek ( bwk) t nivsn, ne wek
( buk).
233
Bn ya kurmanciya git li piraniya Behdnan bn yan bn e, ten kman w bi away bun / bwn dibje.
234
Bi tesadif ti peyvn du di behdn de bi deng u- / w- dest p bikin nehatine dtin. Peyva kurmanciya git n j
di behdn de her wek kurmanciya git n e li gor qeyd benda guherna bi U / W neguheriye.
319
ue
we
trik
turik
twrik
*v-235
*w-236
xwn [xun]237
xun
xwn
*y-238
zu
zw
Dftonga u di van devokan de heta li destpka end peyvan j dikare peyda bibe:
-
ute / ut (bi kurmanciya git t ji tirk t)
Di heman devokan de herwiha heta O-ya kurmanciya git j di hin peyvan de dibe U:
kurmanciya nivsk
behdn bi gotin
behdn bi nivsk
kon
kun
kwn
kov
kuv
kwv
rov
ruv
rwv
L hjay gotin ye ku di van devokn kurmanc de j ji bil li pey X, li pey konsonantn din ten
dftonga U+ heye l dftongn din yn U + vokal (-ua-, -ue-, -u-) peyda nabin. Di soran de dftonga
-u- li cih monoftonga ya kurmanciya git berbelav e l ne bi qas U ya devoka behdn hin
devokn din yn kurmanc.
Di hin devokan de j, bo nimne di kurmanciya Dihok de, U ji dftonga U dikeve:
kurmanciya nivsk
(bo nimne) Zaxo
(bo nimne) Dihok
dr
dur
dr
nu
bixwne [bixune]
bixune
bixne
235
Di dengn ku v- t de hebe di kurmanciya git de peyda nabin di behdn de j bi wey vw- nnin.
Di dengn ku w- t de hebe di kurmanciya git de peyda nabin di behdn de j bi wey ww- nnin.
237
Kurmanciya git j wek behdn dftonga xu- qebl dike.
238
Di dengn ku y- t de hebe di kurmanciya git de peyda nabin di behdn de j bi wey yw- nnin.
236
320
Di gelek zimanan de W + vokal li destpka kteyan yan peyvan j wek dftong tn hesibandin. Wisa
be, di kurd de j ev nimneyn li jr bi dftong in l di rzimann kurd de adeten ev we dftong
nehatine hejmartin:
dftong
nivsk
wa
wan, war, wal
we
welat, were, wekl
wran, w, wrn
wi
wilayet, wijdan, wisa, wilo
w, w239
Komdengn *wo, wu-, w- di kurd de peyda nabin tev ku hin caran wisa bi xelet tn nivsn j. Wek
ku li jor hatiye diyarkirin, dftonga ui j bi deng di kurd de nne tev ku di hin peyvan de ew t nivsn
j. L komdeng wi- heye, wek ku ji peyvn wilayet, wilo, wisa, wiqas j diyar e l ten li gor hin
devokan ji ber ku di hinn din de ev peyv bo nimne wiha ne: wlayet, wesa, weqas/ewqas...
-iwa- = -ua-?
Di nivsna kurd de di endn peyvan de komdeng -iwa- heye ku hevbriyeke temam di nav
dengnasn kurd de li ser deng w y rasteqn nne.
Li gor imlay, bo nimne ciwan peyveke duktey ye: ci-wan. L mirov bi hsan dikare bibje ku
dukteykirina w hinek zorlkirin e. Di rastiy de mirov w wek peyveke yekktey dibje, heku i t
de tine be li cih W j U hebe: cuan.
239
Bi hin devokn din u (koma libn tir).
321
L awa ku ew ne bi away ci-wan peyveke duktey ye, h j batir akere ye ku ew bi away cu-an
j nabe duktey. Loma j bi ihtimaleke mezin -iwa- deng -ua- y dftong dide hem peyv ten
kteyek p tne.
Dftongn ji vokalek + W/U

Herfa W ne ten ber vokalan l pit wan j peyda dibe:
-
daw
dew
dw
dw240
awa ku W di kurmanc de nakeve ber O, U, , wisa nakeve dv wan j anku komdengn ow-, -uw, -w- di peyvn xwemal de peyda nabin241.
Gelo W di van peyvan de li gel vokala ber xwe dftongan pk tne yan na? Bi gotineke din, gelo away
rast y gotina van peyvan bi U ye yan j bi W?
Gelek zimannas li ser w baweriy ne ku di rastiy de em van peyvan wiha dibjin: dau, deu, du,
du.
Ev d bi hin kesan xerb be. L ev zimannas j idia nakin ku U di van peyvan de dengek ji vokala ber
xwe cuda veqetand ye. Ew idia nakin ku ev nimneyn me peyvn duktey bin. Bi gotineke din,
awa bawerkern deng dew texmn dikin ku ev peyv yekktey ye ten dikare bi carek bi hev ve
b gotin nabe duktey wek *du-w, wisa bawerkern deng deu j nabjin ku ew peyv wek *de-u
240
241
Bi soran ye maneya al, rex, hl, teref dide hevreha peyva dm (r) ye.
Di end peyvn v dawiy wergirt de dikarin hebin, bo nimne kowboy ji inglz cowboy (gavan).
322
duktey ye. Ew ten dibjin ku W bi wan dengan ve heliyaye li gel wan dftongek pk aniye loma
mirov dibje ew nana den U ye.
Di dengnasiya zimann din de j gelek caran dengnas li hev nakin ka vokal + W dibe dftong yan j her
wek vokal + konsonantek (W) ye.
Eger di kurd de komdeng vokal + W dftongan p bne j, dftongiya wan ne sabit e. Gava ku
vokaleke din bikeve pey W, hing W vokala ber xwe dihle dibe hevkteya vokala pey xwe:
-
kew ke-wek
daw da-wa w
xew xe-w
Ev pijikna yan parebna dftong ji peyvn xwer j diyar e:

-
ba-we-r (ne *baw-e-r)
de-war (ne *dew-ar)
c-w (ne *cw-)
d-war (ne *dw-ar)
Dftongn ji vokalek + Y/
Herfa Y yek ji herdu nv-vokaln kurd ye (W, Y). Ew diibe vokalan ji ber ku berevaj konsonantan
di dema derxistina w de heway deng nay rawestandin. L ew ne vokaleke temam e j ji ber ku
berevaj vokalan ew bi ten nikare kteyan pk bne. Li gel vokalan ew dikare dftongan pk bne:
dftong
nimne
ay / a
ay, hay, ay
ey / e
heyv, keyf, hey, ey, mey, ney
? y /
hy
* iy / * i
? y / *
(bi soran heye)
323
? oy / o
oy, kowboy
? uy / ? u
? y /
(bi soran heye)
ay / a
Di end peyvan de peyda dibe. L di devokan de Y dikeve (ay a, hay ha). Wisa dixuye ku ten
peyvika gazkirin ay di hem devokan de peyda dibe. Di kurmanciya nivsk de gava ku papirtika
emandin ya nr li peyvn bi A bi daw tn t zdekirin, ew wek Y t nivsn. L di gotina hin
devokan de di v rew de ten Y heye:
-
kurmanciya nivsk: w biray got
hin devok: w biray go(t)
Anku bi nivsk A Y dikevin kteyn ji hev cuda l bi devk A Y di heman ktey de ne dftongeke
ay p tnin. Di soran de j biray min (bira-y min).
ey / e
Ji hem dftongn din yn bi Y/ bi daw tn mietir peyda dibe. L gelek ji peyvn bi v dftong bi
esl xwe biyan ne (heyf keyf ji ereb, mey ney v dawiy ji faris). Herwiha gelek caran j xaseten
di ktey girt de anku di kteyn konsonantek li dawiy de EY dibe (keyf kf). Peyva xwemal
heyv di gelek devokn kurmanc de bi away hv e. Li aliyek din, di gelek devokan de peyva
kurmanciya git deng bi away dey t gotin (xaseten dey kirin formn w yn emand).
Di soran de gelek caran bi rya girdan peyda dibe: rojnamey Rdaw (rojname-ya Rdaw).
Herwiha di soran de key (keng, king).
y /
Ji bil peyvika gazkirin hy ji peydabna v dftong di peyvn din yn kurmanc de ne agadar im.
Ev peyvik j li gelek deveran bi away h ye anku ne bi dftong e.
324
Di soran de bo nimne to kyt (tu k y) wek kteyeke bi ten kyt t gotin.
iy / i
Koma herfn -iy- di kurd de di gelek peyvan de heye, bo nimne: iya, giya, siyaset, qiyamet L
dftonga iy / i pk nanin (l belk dftonga ya- pk tnin li jrtir binrin). Tek peyva ku mirov carinan
di nivsan de dibne ku bi rast dixuye ku dftonga iy/i pk tne, peyva qiymet e. L ev away nivsn
ten ji ber tesra tirk ye. Di rastiy de ew di kurd de tekdengek (monoftonek) ye away w y
rast di kurd de qmet e.
y /
Ev dftong di kurd de peyda nabe. Heta eger mirov peyvn wek iya, giya, siyaset, qiyamet wek ya,
gya, syaset, qyamet terch bike j, dsa di wan de dftonga y nne ji ber ku li gor w nivsn Y
dikevin ser du kteyn ji hev cuda: -ya, s-ya-set
Di soran de ev di rewa girdan de peyda dibe: kurdy soran (kurdi-ya soran). L gelek caran -ya
dubare nay nivsn mirov forma kurd soran dibne.
oy / o
Dftonga oy / o bi git di kurmanc de ten di peyvika gazkirin oy de t dtin. Helbet hin peyv hene
ku herfn O Y t de li pey hev in (bo nimne Zaxoy, boyax) l di wan de O Y di kteyn ji hev cuda
de ne (za-xo-y, bo-yax) loma ew dftongan pk nanin). Hin caran mirov di nivsan de formn wek
Zaxoy bi maneya zaxoy, xelk Zaxoy dibje l wisa diyar e ku ew ten ji kmasiyn nivsn ne ne
ji away gotin ne.
Di soran de peyva xoy y abi dftonga oy heye ji xo (xwe) y/ (w / w) pk hatiye maneya w bi
xwe dide.
uy / u
325
Wsa dixuye ku dftonga uy / u di ti peyvn xwer de di kurmanc yan soran de peyda nabe. Di hin
devokan de mirov dikare gotina duy pit nvro bi maneya saet du dan var bibihze. Piraniya
devokn din dibjin duy/duy
y /
Ev dftong di kurmanc de carinan di peyva xy de t dtin l heman peyv bi away x j heye. Di
soran de ev dftong wek encaman girdan peyda dibe: xany ewan (xaniy wan).
Dftongn ji Y + vokalek
Wek ku me li jor li ser W j gotiye, di nav zimannasan de hevbriyeke temam li ser hind j nne ka
gelo Y + vokalek dibe dftong yan j na. Piraniya zimannasan wan wek dftong qebl dikin. Eger em j
wisa bikin, ev dftongn bi Y dest p dikin di kurd de hene:
dftong
nimne
ya / a
yar, beyar, yad, ya (wek ya min)
ye / e
yek, ye, yezdan
? y /
y, yn, bay felek
* yi / * i
? y /
(tu) y, qamiloy, ronay
? yo / o
birayo!
* yu / * u
* y /
326
Wek ku t dtin, Y nikare li ber I, U, dftongan ke. Li ber ew ten dikare wek papirtik yan herfa
kelijandin hebe. Di rastiy de ew hing j dftongan pk nane, ten di nivsn de t bikarann:
Nivsn
Gotin
tu y
tu
qamiloy
qamilo
ronay
rona242
Bi nivsk mirov komherfn YO dibje. L di rastiy de di gotin de Y mit anku bdeng e:

-
nivsk: birayo
gotin: birao (yan: biraw)
Li ber , herfa Y xaseten di emandin de herwiha di cnavn y, yn243 de t dtin:

-
y din, yn min, biray te, nameyn w
L di gelek devokan de Y di van rewan de j mit e:

-
din, n min, bira- te, namen/namn w
L ber E, herfa Y di end peyvan de heye. Ew herwiha li gel kopulaya cnav syem y yekhejmar (ew)
li kar e eger peyva ber w bi vokalek bi daw were. Herwiha papirtika -ek dibe yek eger peyva
ew digire bi vokalek bi daw were:
-
Ew mamoste ye (bide ber ew profesor e)
name-yek (bide ber kitb-ek)
L peyva yezdan di nav gel de nne bi akeray v dawiy ji faris ketiye kurd. Heta peyva yek j li
hin deveran bi away k e. Di gotinn wek mamoste ye de j gelek caran Y nay bihstin. Ji xwe
peyvn wek nameyek di axiftin de bi piran dibin namek. Anku eger em nebjin ku dftonga ye di
kurmanc de nne j, div em bibjin ku di axiftina kurmanc de ew gelek km peyda dibe.
Wisa dixuye ku dftonga YA zdetir peyda dibe: ya, yan, yar, yar, beyar, eyar
242
243
Forma serdesttir bi nivsk gotin ronah.

Bi devok herwiha yt, yd.
327
L di rastiy de ew j ne zde li kar e. Peyvn ya, yan bi awayn a, an zdetir di nav gel de belav in.
Peyvn beyar, eyar ji ereb ne. Peyva yar (lstik; henek) ad kurmanciya rojhilat ye di kurmanciya
navend rojavay de km t bihstin yan heta belk qet peyda nabe. Peyva yar ne ji dest gel l ji
ziman helbest ye qet ne dr e ku wergirtineke ji faris be.
-iya = -a
Di kurd de, hem di nav peyvn xwemal de hem j nemaze di peyvn esil-ereb de gelek caran
komdeng -iya-:
-
iya, giya, giyan, jiyan, niyan, iyan
diyanet, riwayet, siyaset, xiyanet
Heta hin kes van peyvan bi herfn -ya- (ya, jyan) j dinivsin.
Li gor qeyd bendn ktekirin, div i ya van dengan di kteyeke ji -ya cuda de bya, wek iya,gi-ya
L di rastiy de mirov adeten van peyvan wisa kte nake. Mirov konsonanta yekem iya hem bi
hev re bi carek dibje. Anku peyvn wek iya, giya, giyan, iyan ne duktey l yektey ne. Sebeb
j ew e ku herfn iya nana dftonga a ye.
Ji ber ku di alfabeya kurd-ereb de herfa i nne, li hevber iya ya kurd-latn ( ya) t nivsn,
heku mirov bi latn binivse: gya, ya, syaset. Di alfabeya kurd-ereb de j ji aliy alfabey ve d
mimkin bya ku mirov van peyvan wek ya, yan, syaset binivse l ew awa qet di alfabeya kurdereb de nay nivsn di kurd-latn de j ne away standard e.
328
Keng u dibe i, keng nabe?
Di kurmanc de diyarde fenomeneke gelek berbelav e ku deng u y i dikarin bi hev

biguherin. Bo nimne:
-
bihar, buhar
cuda, cida
dinya, dunya
Mihemed, Muhemed
niha, nuha
ruh, rih
Gelo ti sinorek ji v veguhastin re heye? Gelo u herdem dikare bibe i her car i di bibe
u? Heke herdem nikare, gelo keng dikare keng nikare?
Em dikarin ji pirsa her hsan dest p bikin: Gelo hergav i di bibe u anku hertim i dikare bibe
u? Bersiva v pirs bguman e: i nikare herdem bibe u. Di kurmanc de peyvn wek kirin,
gotin, dil, min bi hezaran peyvn din hene ku mirov nikare li cih i-ya wan u-y bi kar bne: *kurun,
gotun, dul, mun
Bi gotineke din, i bi git nabe u.
Madem ku i bi git nabe u, gelo u bi git dibe i?
U bi piran dibe i. Em dizanin ku peyva bi maneya chan, gerdn di ziman ereb de dunya ye
nav pxember slam j bi ereb Muemmed e herwiha can, giyan, dern, jiyan j di ereb de
ru e. L di kurd de ew bne dinya, Miemed, ri244. Gelo ma ti sinor bo v guherna u bi i
nne?
Bi rast j bi awirn lezgn wisa dixuye ku ti sinor nne anku herdem u dikare bibe i:
244
buhar/bihar
li v der wek nana deng H di peyvn heft, Hesen, Hisn de hatiye bikarann.
329
cuda/cida/ciya/cih
u/i (h)
dukan/dikan
furset/firset
hundir/hindir
mumkin/mimkin
nuha/niha
ru/ri
sultan/siltan
ukir/ikir
tucar/ticar /bazirgan)
wucd/wicd
zuha/ziha/ziwa
Ev ten end nimne ne. L ew diyar dikin ku li pey evqas herfan ber hinde herfan u dibe i.
Anku em li pirsa xwe vegerin: gelo ti sinorek bo guherna u bi i heye? Yan j ew u bi rast herdem
dikare bibe i?
Bersiva pirs neyn ye: u herdem nabe i.
Rast e ku hin caran forma bi u ji forma bi i berbelavtir e zdetir t bikarann. Bo nimne, cnav
duyem y yekhejmar di kurmanciya nivsk de di dev piraniya kurmancan de tu ye, ne ti.
Hejmara 2 li nik piraniya kurmancan du ye, ne di. Piraniya kurmancan nav roja ber ro wek
dibjin duh yan duh dibjin, ne wek dih yan dih.
L dsa j ji van peyvan formn wek ti245, di246, dih/dih247 j hene. Anku mirov nikare bibje ku di
wan peyvan de u nikare bibe i. Ten mirov dikare bibje ku di wan peyvan de forma serdest
peyvn bi u ne, ne yn bi i.
245
Bi maneya you ya inglz, sen ya tirk, ente/ent ya ereb to ya faris.

Bi mebesta hejmara 2.
247
Bi wateya roja ber ro.
246
330
Tev v j, u herdem nabe i. Bo nimne, peyvn guh, kurr, qumar, xunav, urbet248 nabin gih,
kirr, qimar, xinav, irbet.
Madem ku u herdem nabe i, gelo ti qeyd bendn git hene ku bo me diyar bikin ka keng u
dibe i keng j nabe? Yan j gelo guhern yan neguherna u bi i ten tesedif ye?
Di rastiy de, ev nimneyn me guh, kurr, qumar, xunav, urbet ne bi tesedif her yek bi herfeke
cuda dest p dike. Di kurmanc de tam ew deng in anku G, K, Q, X in ku li pey wan u nabe
i. Bo selmandina v rastiy, kerem bikin li end nimneyn din j binrin ku t de guherna u bi
i ne mimkin e:
-
G: gul, guhan, gund, gur(g), gurz
K: kul, kum, kund, ku, kulav, kurt, kutin
Q: qut, quma, qudret, qul, qumr, qume/qupe, qupik
X: xurt, xulam, xurandin, xuya, xulk
: ulam, urbet249
Wek ku diyar e, di van nimneyan de u nabe bibe i. Bo nimne, mirov nikare li cih peyva gund
bibje gind yan li na peyva kul bibje kil. Er peyva kil j di kurd de heye l ew bi maneyeke
din e, ew ne away alternatv y gotina peyva kul e.
Gelo ev rbaz bawarte ye?

Piraniya xwandevanan belk qma xwe bi van nimneyn me day bnin. L hin xwandevann hiyar
bisexbr dibe ku hin ji van pirsan bikin:
Madem ku ku- nabe ki-, ima kurm di hin devokan de kirm e, kurmanc di hin devokan de
kirmanc e? Yan bo i kutin bi zazak kiten e? Herwiha hin kes belk bipirsin: madem ku gu-
nabe gi-, gelo ima gundor, gurovir, ba(n)gurdan yn hin devokan di hin devok din de bi away
gindor, gilovir, ba(n)girdan in? ima di wan de gu- dibe gi-.
248
li v der bo diyarkirina deng xeyn hatiye bikarann ku carinan wek j t nivsn. Di alfabeya ereb de ew
, di alfabeya dengnas ya navnetewey de wek di gelek transkrsiyonn zimann ewrop de de j wek gh t nivsn.
249
Dengn bi dengn u- di kurd de pirr km in loma zdetir nimne liv der nehatine dan peyda j nabin. L dsa
j end nimneyn hey dipeyitnin ku guherna u- bi i- ne mimkin e.
331
Ev pirs rast in: guherna gu- bi giyan ku- bi ki- bi rast j di van peyvan de peyda dibe. L
dsa j ew ne wek u-y bi iy li cihn din e. Guherna ku- bi ki- yan gu- bi gi- ten di
navbera devokan re peyda dibe. Bi gotineke din, di heman devok de kirm kurm yan gundor
gindor ne alternatv in: yan kirm heye kurm nine yan j kurm heye kirm nine. Bi
heman away kutin ya kurmanc di zazak de kiten e. L di kurmanc bi xwe de mirov li ti der
nabje kitin.
L guherna u bi i li gel dengn din di heman devok de j peyda dibe. Bo nimne, di heman
devok de mirov dikare bibje dikan yan dukan, ru yan ri yan j bihar yan buhar.
Sebeb guhern yan neguhern i ye?

Sebeb guherna u bi i kurtkirin aborkirina peyvan ziman ye. U kurt be j, i h j j
kurttir e, ztir t gotin. Loma mirov di derxistina w de zde enerjiy xerc nake. Helbet ne ten u
dibe i l meyleke kurmanc heye ku gelek vokaln din j dike i. Ev kurtkirin anku guherandina
vokaleke din bi i bi taybet di kteya yekem de peyda dibe gava ku di kteya duyem de vokaleke
dirj hebe. Nimne:
-
kurmanc: nimj/nivj, faris nemaz, sanskrt nemes, ynaniya kevn nmo-

anku e/ di kurmanc de bye i ya kurt
L hebna kteyeke din ya bi vokaleke dirj j ne ert e. Nimne:

-
kurmanc: mirin, zazak merden, faris murden, inglz murder250, latn mor
anku dsa di kurmanc de e/u/o bye i.
Sebeb neguherna u ya li dv G, K, Q, X ew e ku di rastiy de U ya li pey wan ji -wi- pk

hatiye. Ew tarxiyen ne vokalek e l konsonantek vokalek yan j dftongek anku dudengek e. W nvvokal e loma ew carinan bi rola vokal j radibe. Bo nimne, di peyvn wek xwarin, xwe, xw, xwik,
xwn de di rastiy de W vokal e. Bi gotineke din, li gor dengnasiy ew peyv wiha dikarin bn nivsn:
xuarin, xue, xu, xuik, xun. L daku du vokal nekevin pey hev, U wek W hatiye nivsn.
250
Maneya peyv bi inglz ne mirin e, l kutin, qetil kirin e l bi esl xwe eyn peyv e.
332
Bi gotineke din, ji aliy dengnas ve gul, kum, qut, xulk, urbet dikarin wek gwil, kwim, qwit, xwilk,
wirbet bn diyarkirin. Ji ber ku ji xwe di wan de i heye, W-ya wan nabe W.
L madem ku wisa ye, gelo ima di hin devokan de ku-, gu- di hin peyvan de dibin bne ki-, gi-?
Anku awa mimkin e ku kurmanc bye kirmanc yan di zazak de kutin veguheriye kiten?
Sebeb v diyardey ne kurtbna vokal l sivikbna koma konsonantan e. Zazak bi taybet bi w
naskir ye ku du yan zdetir konsonantan li destpka peyv qebl nake. Loma bo nimne xwe di
zazak de bye we xwarin bye werden. L di koma KW de (wek kwitin anku kutin de)
ne K l W hatiye avtin.
Di hin devokn kurmanc de j XW hatiye sivikkirin ten X maye: xwarin xarin. Heman diyarde
di faris de j peyda bye: niha j di faris de mirov dinivse xvarden/xwarden l wek xarden dibje.
Bi eyn away di hin devokn kurmanc kom-konsonantn KW sivik bne ten K j maye: loma
kwirmanc (anku kurmanc) kirmanc.
Gelo i qet nabe u?

Me li jor diyar kiriye ku i herdem nikare bibe u i j herdem nikare bibe i. L me gotiye ku
u piran caran dibe i l ten li pey G/K/Q/X/ bi piran nabe nabe i.
Heta v der diyar bye ku u ye ya ku bi piran dibe i, ne ku i dibe u.
L dsa j, gelo i qet ti caran nabe u?
Ji ber ku esl peyvn wek dinya, Miemed, ri gelek peyvn din di ereb de bi u ye di kurd
de bye i, gelek kes wisa texmn dikin ku awayn orijnal yn peyvn wek bihar, niha, hindir j di
rastiy de buhar, nuha, hundir, wusa e. Ew heta doza nivsna van peyvan bi v away bi qenaeta
wan orijnal j dikin.
L di rastiy de di orijnaln peyvn wek bihar, niha, hindir de ti U nne. Heke em li reh rn
van peyvan binrin, em bibnin ku ew ji U-y bpar mehrm in heke mirov wisa bixwaze li
meseley binre. Bo nimne:
-
soran: behar, faris: behar, hewram: wehar, zazak: wesar, pehlew: vehar, avestay: vehere333
Ji van nimneyan diyar dibe ku U di esl peyv de nebye. E hebye ku adeten di kurmanc de
dibe i, wek:
-
kurmanc: kirin, zazak: kerden, hewram: kerday, faris: kerden, avestay: ker-, sanskrt: ker-
Anku awa ku e di peyva kirin de di kurmanc de bye i, wisa di peyva bihar de j ji e

bye i. Ti ecb t de nne. Nimneyn bi v reng mie pirr in, wek birin, mirin gelekn
din.
Meseleya peyva hindir() j eyn ye. Nimne:
-
faris: endern, sanskrt: entere-, ynaniya kevn: enderon, latn: enter, inter, intra,
Dsa j bi asay e di kurmanc de bye i, wek awa ku i di peyvn wek birin, kirin, mirin de
ji e peyda bye.
Ne orijnal be j, dsa j U di van peyvan de di dev hin kurdan de heye nay inkarkirin. Anku i
j carinan dikare bibe u.
L gelo i keng dikare bibe u?
Wek ku ji nimneyn me day (buhar, hundir, nuha) j diyar dibe, i dikare li p yan pa H-y
bibe u.251
-
buhar (i ber H bye u)
hundir (i pit H bye u)
wusa (i pit H bye u)
251
Carinan mirov li cih peyvn wek wisa, wilo, winda j formn wek wusa, wulo, wunda dibne. L ev ne guherna
dengnas ye, ten ji kmasiyn nivsn tn: heke bi rast deng wu- di wan de hebya, ew d gelek ji away rast y
wan peyvan dirjtir bihatina gotin. L di pratk de mirov wan ewqas dirj nake.
334
HIN MIJARN TAYBET
Giran di dengnasiya kurd de

Husein Muhammed
335
Di dengnasiy de mebest ji giran yan kirp yan idandin252 girankirina yan idandina yek yan end
kteyn (heceyn) peyv yan hevok ye. Anku kteyek ji yn din girantir yan idandtir yan dirjtir t
gotin.
Giraniy di dengnasiy de roleke giring heye: eger peyv li kteya rast ney girankirin, ew ba nay
bihstin yan fehmkirin.
Heta niha bi awayek git hatiye texmnkirin ku giran di dengnasiya zimann ran de ne diyardeyeke
fonemk e. Anku guherandina cih giraniy di peyv de nikare maneya peyv di van zimanan de
biguherne. Gelek caran hatiye dubarekirin ku di nav zimann ran de ten di pety de giran
diyardeyeke fonemk e.253 L di rastiy de di kurd de j giran bi berfireh diyardeyeke fonemk
wateguhor e (li jrtir binrin).
Giraniya navdran
Di navdrn (substantv, ism, bi inglz nouns) duktey yan pirktey yn neemand yn kurd de
giran li dawiya peyv ye.254 Di nimneyn v nivsar de kteya girankir t qelewkirin:
-
a-gir
ga-z
e-re-b
Bi inglz stress, tirk vurgu, ereb faris .

Bo nimne Habibullah Tegey Barbara Robson di The Iranian languages (ed. Gernot Windfuhr) de, Routledge 2009.
254
Newzad ukr / Hiror di lkolna xwe de Syllable structure and stress in Bahdinani Kurdish (Avaniya kteyan giran
di kurdiya behdn de http://www.degruyter.com/view/j/stuf.2002.55.issue1/stuf.2002.55.1.80/stuf.2002.55.1.80.xml) di nav navdran de peyva difin (poz, kep, bvil, kepi) wek nimneyek
dide ku bi dtina w giran ne li ser kteya dawiy ye (difin) l bi qenaeta w li ser kteya piy ye (difin). Bi dtina min
min ev gotin ne rast e. Peyva difin j wek gelek peyvn din bi du awayan dikare b gotin: difin (duktey) yan difn
(yekktey). Xaseten gava ku vokalek t pey peyvn wisa, i-ya wan dikeve. Bi ketina w i-y re cih giraniy j diguhere:
difin difn-a min
252
253
kevin kevn e
Eger ew i bi esl xwe di van peyvan de tine be, ji xwe hing ew peyvn yekktey ne loma giran bi zerr li ser kteya
yekem e ji ber ku ti kteyn din di peyva xwe de nnin heta ku bikeve ser w.
336
ber-je-wen-d
qe-re-ba-lix
Papirtikn emandin / tewandin (inflectional suffixes) girdan (nisbet/izafey) yn navdran

bgiran ne:
-
kitb / heval
kitb / heval (papirtika emandin -/- bgiran ye)
kitban / hevalan (papirtika emandin bgiran ye)
kitba min / heval min (-A / - ya girdan bgiran ye)
kitbek / hevalek (-EK anku papirtika yekhejmariya nediyar bgiran ye)
kitbek / hevalek (-EK / -EK anku papirtika yekhejmariya nediyar ya neemand bgiran
ye)
kitbeke min / hevalek min255 (-EKE / -EK anku papirtika yekhejmariya girday bgiran
ye)
kitbn min / hevaln min
L eger papirtika emandin yan girdan ya vokala kteya dawiy ya peyva neemand girtibe yan
papirtik ew vocal bi hev ve heliyabin, hing papirtik giran dikeve ser papirtik:
-
perde perdeya sp perda sp
erebe bi erebey bi ereb
bira biray min bir mi(n)
Di peyvn yekktey yn vokaldirj (a, , , o, ) de j papirtik bgiran ne:

-
255
roja me, nan nerm, bi gaz,
Bi kurmanciya rojhilat kitbeka min / hevalek min.
337
L eger peyva yekktey vokalkurt be (e, i, u), hing papirtik giraniy digire ser xwe:
-
dil min, destn w, gula w
Papirtikn peyvsaz (derivational suffixes) xwed giran ne:

-
giran giran
mezin mezinah
havn havngeh
birn birndar birndar
Giran gazkirin
Gava ku navdrek di rewa gazkirin (vokatv) ya bpapirtik de t bikarann, hing ne kteya dawiy
l kteya piy girankirin t kirin. L eger papirtika gazkirin l were zdekirin, hing giran li ser
kteya ber kteya papirtik dimne.
rewa binavkirin (nominatv) rewa gazkirin (vokatv) ya rewa gazkirin (vokatv) ya

bpapirtik
bipapirtik
Ehmed kurd e.
Ehmed, raweste!
Ehmedo, raweste!
Jiyan rn e.
Jiyan, ka were!
Jiyan, tu end rn !
Zarok bik in.
Zarok, firavn bixwin!
Zarokino, firavn bixwin!
Ew herdu bira ne.
Bira, kerem kin!
Birano, li hawara me were!
Di peyvn yekktey de, gava ku bi papirtika gazkirin dibin duyan sktey, dsa j giran li ser kteya
yekem dimne ji ber ku papirtikn emandin giraniy nagirin ser xwe:
338
kuro! lawo! mro!
ke! qz! jin!
kurino, keino, jinino, mrino!
Giran di navn taybet de

Giran di navn kesan navn taybet yn deveran de j adeten li ser kteya dawiy ye:
-
Serbest, Mihemed, Gulistan
Kurdistan, Mrdn, Isral
L di navn welatn bi ya / -ye yan j bi landa / -lenda bi daw tn, kteya duyem-dawn girankir
ye:
-
Almanya, Brtanya, Romanya, Rsya
Holanda / Holenda, rlanda / rlenda, Taylanda / Taylenda
Di navn Sriye Tirkiye ku bi ye bi daw tn, ne kteya duyem-dawn l kteya yekem anku
sye-dawn girankir ye:
-
Sriye, Tirkiye
Ji bil van navn hin welatan, herwiha di navn pirktey (s yan zdetir kite) yn hin bajaran de j
giran li ser kteya duyem-dawn e. Piraniya bajaran wisa li Bakur Kurdistan ne:
-
Diyarbekir, Hekar, Erzirom
Di navn bajarn Tirkiy de gelek caran kteya yekem girankir ye:

-
Enqere, Edene, Izmr
Giraniya rengdran
339
Di rengdrn duktey yan pirktey de j giran herdem li ser kteya dawiy ye256:
-
mezin
giran
zana
minasib
interesan / enteresan
Papirtika berhevdan tir xwed giran ye:

-
bilind bilindtir
Di papirtika duktey tirn ya rajoriy (superlatv) de kteya dawiy n xwed giran ye:
-
giran girantir girantirn
Ppirtikn bi-, b-, yn ku p rengdr ji navdran tn kirin bgiran ne:

-
bdeng
binams
Herwiha papirtikn dijwateker yn rengdran j bgiran ne:

-
xwe nexwes nexwe
ba neba
guhdar neguhdar neguhdar
xrxwaz xrnexwaz xrnexwaz
L eger rengdr bn navdrkirin papirtikn emandin yan girdan li wan bn zdekirin, hing
ew papirtik b giran ne:
256
Di nivsara navbor de Newzad Hiror dsa dibje ku di peyva gerim de giran bi awartey / istisnay li ser kteya
yekem e (gerim). L di rastiy de ev peyv yekktey ye (germ ger-m e, ger-mah, ger-m, ne *ge-ri-m e, *ge-ri-mah,
*ge-ri-m.). JI ber ku germ peyveke yekktey ye, bi zerr giran li ser tek vokala w ye yan j mirov dikare bibje hem
peyv girankir ye. Loma ev j nabe ti nimneyeke awarte / istisna.
340
mezin mezin(n) wan (bi devk herwiha mezn wa[n] eger i were avtin)
delal delala min
Giraniya cnavan
Cnavn kes yn kurmanciya nivsk yekktey ne loma bi zerr giran li ser tek kteya hey ye:
-
ez, tu, ew, em, hn, ew
min, te, w, w, me, wan
Di hin devokan de cnavn kes yn duktey yan pirktey hene. Di hin ji wan kteya dawiy giran e l
di hinan de j kteya navn yan yekem:
-
ewa, ew, ew, ewan, hewe (we)257
ewana, wana, vya, viya258
emin, eto, me, we, ewan259
Hjay gotin ye ku di v mesel de cnavn kurd ji navdrn kurd cuda ne: di navdran de
papirtikn emandin (-a, -, -, -an) bgiran ne l heman papirtik li gel cnavan bne xwed giran.
Ev j t w maney ku cnavn emand di kurd de lekskalze bne anku bne peyvn xweser, ne
ten peyvn emand. Ji ber ku kteya yekem ya cnavn duktey bgiran bye, ew bi piran ketiye:
-
ew+ (bide ber kitb+) ew (bb: kitb) w (bb: kitb)
ew+an (bb: kitb+an) ewan (bb: kitban) wan (bb: kitban)
Herwiha di cnav hem / hem de j giran li ser kteya duyem anku dawiy ye. Carinan bo giringdan
kteya dawiy ya v cnav dubare t idandin:
257
Ev desteya cnavan xaseten di kurmanciya rojhilat de li kar in.

Ev deste bi taybet di devokn kurmanciya navend rojavay de tn bikarann.
259
Ev desteya cnavan soran ye maneya ez, tu, em, hn, ew (pirhejmar) dide. Ji van emin, eto formn devok ne
formn wan yn standard min, to ne. me, we, ewan formn standard yn tev-soran ne.
258
341
hemm / hemm
Di cnavn pirsyark bi adeten giran li ser kteya yekem e:

-
keng
ima, ira
iqas
kan, kan (ka, li k ye)
Di cnavn bi ppirtika her- de carinan kteya yekem girankir ye:

-
herkes, hertit
L gelek caran j kteya duyem yan dawiy t girankirin:

-
hergav, herdem, hercar, herroj (herro, hero)
Giraniya hoker daekan

Di hokern (adverbs) daekn (adpositions) git berbelav de adeten kteya piy girankir ye:
-
pa / pa, p, ber, pit
hd, zka
ro, ev, sal
gelek, piek, hin(d)ek
bel, er, bila, belk, nexr / nex, jixwe, nexwe, xwene
dsa, wisa, wiha, hing, king / keng
gelo, gel!
Herwiha hin hokern devok ku di ziman nivsk de yekktey ne:

-
kurmanciya navend rojavay: vira (vir), wira (wir),

342
kurmanciya rojhilat: vr (vir), wr (wir)
L end hokern ku giran li kteya dawiy j hene (lste ne temam e):

-
niha / nika / noke260
xwez
Giraniya lkeran
Di lkern rader (neemand) de giran li ser kteya dawiy ye:
-
hatin, berdan, helandin, vegern
Ppirtikn neynkirin (na-, ne-, me-, ni-) giraniy digirin ser xwe:
-
naim, nehat, mekin, nikar
Herwiha ppirtika bi- ya lkeran j xwed giran ye

-
bike, biim, bidin
L ppirtika diya berdewamiy di kurd de ne xwed giran ye:261

-
dibjim
direvin
vediger
Eger lker ne di rewa rader de be anku neemand / netewand be ppirtikn bi-, na-, ne-, me-.
ni- j wernegirtibe, hing giran li ser kteya dawiy ya reh lker ye:
-
tu dizan
260
Herwiha hevwateya wan ya soran sta ya kurdiya bar se.

Di soran de j de-, e- yn hevwateyn diya kurmanc b giran ne. L berevaj wan, hevkara wan ya faris mgiraniy digire ser xwe.
261
343
ez dihelnim
vedigevizin
Wek ku ji nimneyn li jor diyar e, papirtikn kes ne xwed giran ne:

-
ez dizanim (ne *dizanim)
tu dizan (ne *dizanim)
ew dizane (ne *dizane)
em/hn/ew dizanin (ne *dizanin)
Formn emand yn lkera bn herwiha bn wek lkera pagir yan alkar j ne xwed giran
ye:
-
Germ e [ger-me]
Zana b [za-na-b]
hatiye
hatib
nehatiye
nehatib
Giraniya peyvn pkhat darit

Di peyvn pkhat262 darit263 de ten kteya dawiy giraniya serek heye. Eger daritin bi
papirtikek peyda bbe, hing cih giraniy ji peyva serek die ser papirtik. Di nimneyan de
cih giraniy hatiye qelewkirin:
-
birn birndar birndar
262
Bo peyvsaziya bi pkhatin binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/08/04/kanizar-1-peyvsazi-di-zimanekurdi-de/

263
Bo peyvsaziya bi daritin binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/10/09/peyvsazi-bi-daristine/
344
Di peyvn pkhat de anku di peyvn ji du yan zdetir peyvn serbixwe pkhat de giraniya serek
ten li ser bea dawiy heye. Di nimneyan de cih giraniy hatiye qelewkirin:
-
ziman + dirj zimandirj
serok + komar serokkomar
Bi heman away di peyvn dubarekir264 de j kteya serek ten li ser bea dawiy heye:
-
tit + mit tist_mit
mal + hal malhal
Di cotkirin de j heman diyarde berav e:

-
jin + mr jinmr
hatin + n hatinn
Giran wek diyardeyeke wateguhor

Heta niha dihat texmnkirin ku di nav zimann ran de ten di pety de giran diyardeyeke fonemk
e anku guherandina cih giraniy di peyv de dikare maneya w biguherne.265 L wek ku me li
destpk j got, di kurd de j giran xwed heman hz ye: veguhastina cih giraniy di peyv de
dikare wateya w biguherne. Ev diyarden e titek marjnal parawz bik e l fenomeneke
berav giring ya kurd ye.
Yek: di kurd de hin peyv hene ku di hevdeng hevnivs in l hem maneya wan ji hev cuda ye hem
j ew ji du birrn cuda yn peyvan (part of speech) in:
264
Bo peyvsaziya bi dubarekirin binrin: Husein Muhammed: Peyvsaz bi daritin (II) dubarekirin, kovara Kanzar,
hejmar 3: https://zimannas.wordpress.com/2015/11/30/kanizar-hejmara-3/
265
Binre bo nimne vekolna Habibullah Tegey Barbara Robson li ser ziman pety di kitba The Iranian languages
(ed. Gernot Windfuhr) de, Routledge 2009. Ew idia dikin ku pety tek ziman ran ye ku t de giran diyardeyeke
wateguhor e.
345
pit wek navdr maneya bar ku kesek bi pita xwe hildigire ye.266
pit wek daek maneya li pey, li d, li dv dide267
Rast e ku ev her du peyv wek hev tn nivsn. Di wan de her herf her kita deng wek hev e. L dsa
j ew bi temam wek hev nayn gotin. Sebeb v j ew e ku cih giraniya van peyvan ne eyn ye:
-
Ez pit w hatim.
Darbirran pit kirin pita xwe.
Anku giraniya peyva pit ya daek (preposition) wek ya piraniya daek hokern din j li ser kteya
yekem e. L giraniya peyva pit ya navdr j wek ya navdrn din li ser kteya dawiy ya rewa
neemand ye.
Mirov dikare hin nimneyn din j yn wisa bide:
-
pa (pa, pitre, d re, dv re, n re) pa (aliy pit)
p (ber, ewil) p (aliy p)
Bi heman away peyva gel ya bi maneya devera navbera iyayan (li gel newalan) ji gel ya
gazkirin (gel hevalan!) cuda ye.
Ev cudah bi taybet di lkeran de t dtin. Lker adeten bi temam maneya xwe naguhernin l erk
wezfeya wan ya rziman bi veguhastina cih giraniy t guherandin:
-
hatin (rewa rader bi inglz to come, tirk gelmek, ereb , faris )
hatin (ew hatin268 bi inglz they came, tirk geldiler, ereb , faris )
Herwiha gelek caran navdrn emand rengdran wan bi nivsn bi deng-bi-deng wek hev in l
bi giraniy cudahiya wan diyar dibe:
-
Azad xwe e. (Serbest, rizgar, huriyet)
Azad xwe got. (Kesek ku nav w Azad e.)
Bi inglz load, burden, tirk yk, ereb , faris

Bi inglz after, tirk -dan sonra, ereb , faris
268
Yan em hatin yan hn hatin.
266
267
346
alkariya mirov (insans, beer, humanter, xrxwaz, mirov wek rengdr)
w mirov (w kes, w mr forma emand ji peyva mirov)
Yan j:
-
ba [ba] (qenc, xr)
ba [ba] (tu ba )
Berhevdana herdu alfabeyn kurd
347
Ziman kurd heta zaravay kurmanc bi xwe j niha bi km bi du alfabeyan t nivsn: 1) bi

alfabeya latn ya li gor ziman kurd eyarkir 2) bi alfabeya ereb ya li gor ziman kurd eyarkir.
Ji bil van, di drok de ziman kurd bi alfabeya krl ya li gor ziman kurd eyarkir j hatiye nivsn l
niha nivsna kurd ya bi alfabeya krl hema-hema nemaye. Ji bil van her s alfabeyan, end
berhem bi alfabeya ermen hin nivs bi end alfabeyn din j hatine nivsn l ji bil alfabeyn
latn, ereb krl, van alfabeyn din ti roleka giring li ser ziman wjeya kurd nebye.
Di v nivs de em alfabeya latn ya li gor ziman kurd eyarkir bi alfabeya kurd-latn
alfabeya ereb ya li gor ziman kurd eyarkir j bi alfabeya kurd-ereb bi nav bikin. Em alfabeya
kurd-latn wek KL alfabeya kurd-ereb j wek KE kurt bikin.
Di v nivsar de em cudah wekheviyn herdu alfabeyan bidin ber hev. Armanca v nivsar ne
ew e ku bibje filan alfabe batir e yan bo nivsna kurd bikrhattir e. Armanca nivsar ten
diyarkirina cudah wekheviyn van alfabeyan e. Em hewl bidin ku v berhevdan b phukim
(prejudice) ti armancn sepandina alfabeyek li ser hem kurdan bikin. Armanca v vekoln
ten diyarkirina cudah wekheviyan e.
NASANDINA KL KE
KL-ya standard niha ji van herfan pk t: a, b, c, , d, e, , f, g, h, i, , j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, , t, u, ,
v, w, x, y, z.
L herdem ne wiha bye: di hin berheman de li cih i, yn standard, , i hatine nivsn. Li
destpka bikaranna KL di rojnameya Hawar de deng k q bi dengn xwe li cih hev bn
(kurd qenc wek qurd kenc dihatin nivsn). Di hin berheman de li cih , awayn
wek ch, sh yan , hatine nivsn. Hin caran j li cih c zh li na j hatiye nivsn. Ji ber
sebebn teknk gelek caran bi away wek yan t dtin. Hin caran H-ya wek di
nav Hesen de bi X ya di nav Xezal de bi hatiye nivsn l niha bi gelemper ew bi H
X yn normal tn diyarkirin.
KE- ya standard niha ji van herfan pk t:

348
L KE j ne herdem wiha bye: Niha vokaln kurt e, u j tn nivsn l ber wek ereb faris ew di
nivsna git de ne diyar bn, o j wek w/u dihatin nivsn. Herwiha v wek , f
carinan heta , g, j, p j wek c, k, z, b dihatin nivsn. Carinan di hin nivsan de ev herf j tn dtin
l ew di KE-ya standard de nnin:
Carinan di axiftina gelr de KL wek alfabeya kurmanc KE j wek alfabeya soran tn
binavkirin. Rast e ku piraniya kurmanc hem zazak bi alfabeya latn piraniya soran j bi
alfabeya ereb t nivsn. L ti ji van herdu alfabeyan ne bi ti zaravayek ve sinorkir ye: hem soran
dikare bi KL b nivsn hem j kurmanc bi KE. Di rastiy de wisa t kirin j: li Bar Kurdistan
heta rojnameyn rojane bi kurmanc bi KE wean dikin. Li aliyek din KL j di tekstn televizyonan
de bo nivsna soran li kar e.
CUDAHIYN HERDU ALFABEYAN

1) KL ji ep ber bi rast ve t nivsn, KE ji rast ber bi ep ve.
2) Di KL-ya standard de 31 herf hene, di KE-ya standard de 33 yan 34 (heke mirov [ ] wek
herfeka serbixwe bipejirne).
3) Di nivsn de piraniya herfn KE bi zerr bi hev ve tn girdan, di KL de ev ne zerr ye di

nivsna kompter de herf li rex hev l ne bi hev ve tn nivsn. Bo nimne peyva kilm /
( di KL de herf li rex hev in, di KE de bi hev ve girday ne). Heke mirov herfn peyva
nimne ji hev veqetne j, di KL de ikl herfan wek xwe dimne k i l m . L di KE de ikl
herfan diguhere:
4) Di KL de du desteyn herfan hene: gir hr (gir: A, B, C, hr a, b, c). Di KE de ar

desteyn cuda hene: veder (serbixwe), destpk, navn, dawn.
349
5) Vokaln KL ev in: a, e, , i, , o, u, . Di KE de hevdengn a, e, , , o bi herfn serbixwe

tn diyarkirin, i qet nay diyarkirin, y herdu bi eyn herfn tn diyarkirin, u w
j bi eyn herf j bi du u/w-yan. Bo nimne, kirin bi KE wek krn, br wek byr,
kurd wek kwrd m j wek mww tn nivsn.
6) Hem konsonantn di KL de hey herwiha di KE de j hene. L Y bi eyn herf W U j bi

heman tp tn nivsn. Di KE de du H (heval/Hesen), du X (xwarin / xezal), du L hene (slam
/ silav), du R (ser/er) hene. Di KE de eyn anku deng konsonant y li destpka nav El bi
herfeka serbixwe t nivsn, di KL de yan nay nivsn yan j bi apostrofa t diyarkirin: El
yan El.
7) Hem vokaln KE li destpk nana digirin. Di heman dem de ev herf dikare rola deng
i li destpka yan daw yan nava peyv pit vokalek bigire. L di pratk de hema-hema
wiha qet nay bikarann.
WEKHEVIYN HERDU ALFABEYAN

1) Bingeh herdu alfabeyan yek e: herdu ji alfabeya fenk peyda bne. Bo dtina v rastiya
drok mirov dikare gelek herfn herdu alfabeyan bide ber hev (ber herf dikare qulipbe
yan j zivirbe): L / ( bizivirne), C / , r / ( biqulipne), D / ( xeta aliy ep rake)
2) Armanca herdu alfabeyan ew e ku her dengek bi herfek diyar bike (l ti ji herdu alfabeyan
j v wezfey bi temam bi cih nane.)
3) Di herdu alfabeyan de B, C, , D, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, , T, V, X, Z wek herfn

serbixwe hene. L di KE de Y bi eyn herf W U j bi heman tp tn nivsn.
4) Ji bil i, KE j vokaln kurt j diyar dike (berevaj alfabeya ereb-ereb yan faris-ereb ku e,
i, u ji bil li dawiya peyv diyar nakin).
350
5) Di ti ji herdu alfabeyan de du herfn cuda bo du yan zdetir dengn cuda yn bi van herfan
tn nivsn nnin: (av, ar), K (kirin, kar), P (pnc, perde, pez, pind), T (te, tr, teng, tep).
6) Hin dengan di KL de hin dengan j di KE de herfa xwe ya serbixwe heye l di alfabeya din
de nne. L herdu alfabe j bi kr nivsna kurd (hem zarava) tn.
7) Herdu alfabe j vekir ne: Heke pwst be, herf dikarin li herduyan bn zdekirin. L ti ji
herdu alfabeyan j nikarin kamil bkmas bin.
351
Hevdeng, hevnivs, hevwate hevreh
Hevdeng
Di ziman kurd gelek zimann din de j hin peyv bi deng xwe bi temam wek hev in l maneya
wan cuda ye. Bo nimne:
-
bar: pit, tit ku mirov yan heywanek yan otomoblek hildigire ji cihek dibe cihek din. Bi
inglz load, burden, tirk yk, ereb , faris )
bar: meyxane, brexane, yaneya ev, kluba ev
Di zimannasiy de ji peyvn wiha re hevdeng anku homofon (bi inglz homophone) t gotin ji ber
ku ew bi deng xwe bi temam wek hev in. Ten di hevok kontekst de mirov fehm dike ka mebest
kjan e:
-
Bar w giran e. (Mirov fehm dike ku mebest ew tit e ku ew kes li ser pita xwe hildigire
yan j bi mecaz berpirsiyar, erk, wezfe, peywir e.)
Ew li bar rnit ne. (Mirov t digihe ku mebest meyxane/brexane ye.)
Carinan ne ten du l zdetir j peyvn hevdeng l watecuda hene. Bo nimne:

-
ber (berhem)
ber (daek wek li ber, ji ber)
ber (kevir, el)
ber (r, dm, serav: Ber xwe da w al.)
Ji aliy etmoloj ve hin caran hem peyvn hevdeng xwemal ne (wek ber di nimneyn li jor de)
l carinan j yek yan hin peyvn hevdeng biyan ne. Di nimneya bar de bar bi maneya pit,
tit hilgirtin ji ran ye anku xwemal ye l bi wateya meyxane, brexane ji inglz ye.
L ji aliy etmoloj ve gelek caran ev peyvn niha hevdeng ne herdem hevdeng bn. Bo nimne,
peyva ber ya bi maneya li ber, ji ber ji proto-hindewrop *uper e l ber bi wateya kevir ji
352
proto-hindewrop *wel- e. Loma berevaj kurmanc, di ziman zaravayn din de ev peyv ne

hevdeng in. Bo nimne, di soran de j ber bi maneya li ber, ji ber her ber e l kevir bi forma
berd e.
Ji aliy rziman ve carinan peyvn hevdeng bi cins xwe eyn ne. Bo nimne, peyva ber hem bi
maneya berhem j bi wateya kevir j bi maneya r, serav j her nr e. L bar bi maneya
tit hilgirtin nr e l bi wateya meyxane m ye.
Hevnivs
Di zimannasiy de hin peyvn bi maneyn cuda hene ku wek hev tn nivsn. Nav peyvn wiha
hevnivs anku homograf in (bi inglz homograph).
Hevdeng adeten di kurd de wek hev tn nivsn j loma ew di heman dem de hevnivs in j. Wek ku
li jor hatiye dtin, peyvn bar yn ber yn bi maneya xwe ji hev cuda l hevdeng bi heman
away tn nivsn.
L berevajiya v ne herdem rast e: hin peyvn hevnivs hene ku ne hevdeng nej hevwate ne:
-
pir bi maneya rya di ser av re bi R-ya sist / nerm t gotin l pir bi maneya gelek, zehf,
zde bi R-ya idand / req
par bi maneya sala bor/y bi P-ya bpif/nerm t gotin l par bi wateya pik, behr,
be, pare bi P-ya bipif / req t gotin
birn bi maneya birndar bi R-ya nerm e l birn bi wateya j kirin bi R-ya req e
ker bi maneya dewarek bi K-ya bipif/req R-ya nerm t gotin l ker bi maneya nebihz,
guhgiran bi K-ya nerm R-ya req t gotin
term bi maneya cesed, kelex, le mir bi T-ya bpif/nerm ya qelew e l term bi maneya
peyv, kelme, bje, tgih, mefhm bi T-ya bipif/req e
Mirov ji van peyvan re dibje hevnivsn dengcuda (homografn heterofon). Away nivsna wan
yek e l hem deng wan hem j maneya wan ji hev cuda ye.
353
Carinan yek ji van cotepeyvan xwemal yek j biyan ye (bo nimne term) l gelek caran herdu
peyv j xwemal ne, bo nimne ker yan pir.
Di kurd de hevnivsn dengcuda ne ten ji ber w ye ku hin herf du dengn cuda didin (bo nimne
, K, P, T, R, H, X). Hevnivsn dengcuda herwiha dikarin ji ber giraniya / kirpa (bi inglz stress)
peyvan j peyda bibe. Bo nimne, di hevokn li jr de peyvn mirov Azad hevnivs in anku
wek hev tn nivsn l dsa j bi temam wek hev nayn gotin ji ber ku di wan de cih giraniy / kirp
ji hev cuda ye (di nimneyan de cih girankir / kirpand hatiye qelewkirin):
-
Ez w mirov nas dikim. (w mirov = w kes; bi inglz that person)
Alkariya mirov bo penaberan. (mirov = insan / humanter / xrxwaz, bi inglz

humanitarian)
Azad xwe e. (azad = serbest, rizgar, huriyet, bi inglz freedom)
Azad i got? (~ Azad i dibje? < Azad = navek mran e)
Mebest ji giraniy yan kirp ew e ku ew bea peyv ji ben din yn peyv girantir yan dirjtir yan
idandir t gotin.269
Hevdeng l ne hevnivs
Di kurd de hin peyvn hevwate hene ku bi du yan end awayn ji hev cuda tn nivsn l dsa j bi
heman away tn gotin. Bo nimne:
269
xuya xwiya
pirr pir (gelek)
zarok zarrok
kevn kevin
stran stiran
Cih giraniy di peyvn kurd de d mijara nivsareke me ya din ya serbixwe be.
354
xaniy me xany me xany me
Peyvn wiha hevdengn nivscuda ne. Di heman dem de ew peyvn hevwate ne anku maneya wan
eyn ye. Sebeb cudanivsiya wan ne dengn wan e l terch preferansn nivsern wan e: li gor
hin kesan div mirov binivse xuya li pey hin kesan j xwiya batir e.
Herwiha navn taybet (yn mirovan, deveran, dezgehan) j gelek caran hevdengn l ne hevnivsn
hin peyvn git ne.
-
jiyan (jn, heyat bi J-ya hr) l Jiyan (navek jinan bi J-ya gir)
azad (serbest, rizgar, hur bi A-ya hr) l Azad (navek mran bi A-ya gir)
Mirov dikare peyv navn wiha j wek hevdengn nivscuda bihesibne ji ber ku ew bi eyn deng tn
gotin l bi du awayn ji hev cuda tn nivsn: xelet e ku mirov nav kesek wek jiyan yan azad
binivse (div herfa yekem ya navn taybet gir be: Azad, Jiyan).
Di inglz hin zimann din de gelek peyvn hevdeng l nivscuda (heterograf, bi inglz
heterograph) yn bi maneyn ji hev cuda j hene. Bo nimne bi inglz:
-
I (-i-ya mezin) eye herdu wek ay tn gotin l I maneya ez eye j wateya av

dide.
peace piece herdu wek ps tn gotin l peace bi maneya at, aram piece j
bi wateya pare, ker e
here hear herdu teqrben wek hr tn gotin l here maneya (li) vir, v der dide
hear j bi maneya bihstin, guh l bn e.
its its herdu terben wek its tn gotin l its maneya ya/y w/w dide its j
wateya ew tit e dide.
Hevwate
355
Hin titan di kurd zimann din de j ji yek zdetir nav hene. Bo nimne, kerem bikin li v wney
binrin:
Tita sor ya di wney li jor de di kurd de bi km ev nav hene: erebe, man, otomobl, seyare,
tirimpl
Ev peyvn ku bi deng nivsn xwe ji hev cuda ne l maneya eyn tit didin, di zimannasiy de bi
nav hevwate / hevmane anku snonm (bi inglz synonym) tn nasn.
Ne ten navdr (navn tit byeran) l herwiha lker, rengdr, hoker daek j dikarin hevwate
bin:
-
nimneyek ji lkeran: mirin, koa dawiy kirin, wefat kirin, wexer kirin, can dan, emr Xwed
kirin, n ber rehma Xwed, n ber dilovaniya Xwed, sekitn, geber bn, gebirn, jiyana
xwe ji dest dan, jiyana xwe winda kirin
nimneyek ji rengdran: ba, qenc, , ak, rind, xwe...
nimneyek ji daekan: p re, li gel, tev
nimneyek ji hokeran: zka, bi lez, hl
Hevwate ne herdem tam-hevwate ne. Bo nimne, wefat kirin sekitn / gebirn behsa eyn
guherna rew dikin (mirovek yan heywanek sax/zind dibe mir) l dsa j mirov nikare by
brzkirin bihtiramkirin bibje filan kes sekit. Anku peyvn wiha nv-hevwate yan berhevwate ne (bi inglz near-synonym yan quasi-synonym).
Hin peyv j ten di hin devokan de hene. Bo nimne, di kurmanciya nivsk de mirov hem peyva ak
hem j rind dibne. L km devokn kurmanc hene ku ev herdu peyv di heman dem de di nav
gel de li kar bin (belk ti devokn wisa tine bin). Daekn p re, tev li gel di ziman nivsk de
hevwate ne anku mirov dikare wan li cih hev bi kar bne. L di devokek de ten yek yan zde-zde
du ji wan hene. Bo nimne, di devoka Diyarbekir de (eger mirov bi rast bi w devok biaxive by
356
ku tesra kurmanciya devern din li ser peyivna mirov hebe) kes nabje li gel di devoka Dihok
de j kes nabje p re.
Hevreh
Di zimannasiy de hevreh t w maney ku du yan end peyv ji eyn reh ne. Bo nimne kirin ya
kurmanc, kirdin ya soran, kerden ya faris kerdene ya zazak hevreh in anku ji eyn reh
peyda bne. Di heman dem de ew herwiha hevwate ne j anku maneya wan yek e.
L di kurd gelek zimann din de j hin peyv hene ku ji eyn reh ne l deng, nivsn maneya wan
yan j yek ji van her s titan ji hev cuda ye. Bo nimne, ev cotepeyv ji eyn reh ne anku hevreh in l
ne hevdeng, ne hevnivs ne j hevwate ne:
-
bajar bazar
pvan peyman
hev hem
kurmanc/kirmanc kurd
peyv peyam
girt(in) girift
nivs(n) nivit(e/)
Peyvn wiha di zimannasiy, xaseten etmolojiy de bi nav cw yan cmik tn nasn (bi inglz
doublet yan etymological twins). Ew ji eyn reh peyda bne l bi dengn xwe carinan j bi
maneya xwe km-zde ji hev dr ketine.
Guherna dengan di droka zimanan de wek prensp li gor hin r rbazn diyar e. Bo nimne, Mya ran ya pit vokalan di kurmanc de wek prensp herdem dibe V:
-
nav (bide ber faris zazak nam)
gav (bide ber faris zazak gam)
357
ev (bide ber faris m-)
Herwiha di kurmanc de D ji pey R ketiye:

-
kir-in (bide ber soran kirdin, faris zazak kerden)
bir-in (bide ber soran birdin, zazak berden, faris borden)
mir-in (bide ber soran mirdin, zazak merden, faris morden)
pir = rya di ser av re (bide ber soran pird)
L di hin peyvan de ev guhern nne. Bo nimne, di peyva hem de M nebye V l di peyva ji eyn
reh de hev herfa M bye V. Herwiha D ji peyva kurmanc/kirmanc ketiye l ji peyvn kurd, kurd,
Kurdistan neketiye.
Sebebn neguherna dengn hin peyvan li gor r rbazn guherna dengan ew e ku di rastiy
de mesele ne ew e ku ew deng neguherne. Mesele ew e ku ev peyvn neguher bi esl xwe ji
zimanek yan lehceyeke din in. Ji lsteya cwiyn li jor em dikarin bi zelal bibnin ku peyvn aliy
ep bi xwemal kurmanc ne peyvn aliy rast j bi xwemal faris ne l ketine kurmanc ( soran)
j.
Bi esl xwe kurmanc
bi esl xwe faris
bajar
bazar
pvan
peyman
hev
hem
peyv
peyam
nivs(n)
nivite/nivit
awa ku peyvn aliy ep (bajar, pvan, hev, peyv, nivsn) li gor dengnasiya drok ya kurmanc
guherne ikl xwe girtiye, wisa peyvn aliy rast (bazar, peyman, hem, peyam, nivite) j guherne
358
l guherna wan ne li gor dengnasiya kurmanc l li gor dengnasiya faris bye. Loma ji eyn rehan
peyvn aliy ep yn aliy rast peyda bne l encam netceyn wan ji hev cuda ne.
Zava damad anku cudahiyn dengnas yn kurd

faris
Wekhev cudah
Kurd faris du zimann ran ne anku ji eyn binemal ne. Di wan de gelek titn wek hev hene:
deng (herf), peyv, qeyd bendn pirtiknas (morfoloj) hevoknasiy (sntaks). Bo nimne, piraniya
dengn di kurd de hene di faris de j hene. Bi hezaran peyv wek hev in yan j pirr nzk hev in. Ji
aliy rziman ve cih peyvan di hevok de bi piran wek hev e.
L di navbera van herdu zimann lzim de herwiha gelek cudah j hene. Di kurd (bi taybet
kurmanc) de hin deng (herf) hene ku di faris de nnin. Bo nimne, di kurmanc de li destpka peyv
j bi km du creyn dengn , K, P, T hene ku yek j bipif (req, bi inglz aspirated) y din j bpif
(nerm, unaspirated) in. L di faris de ew herdem li destpka peyv req in. Bi sedan yan hezaran
peyvn wisa j di kurd faris de hene ku ne wek hev in. Hin caran hin peyv hene ku wek hev in l
maneya wan di kurd faris de ji hev cuda ye. Ji aliy rziman ve, bo nimne, di kurmanc de navdr
ji aliy rziman nr yan m ne l di faris de peyvan ti cins/zayenda rziman nne. Kurmanc
zimanek ergatv e l faris zimanek akuzatv e: bi kurmanc mirov dibje ez dibjim l min got
l di faris de men mgoyem men goftem anku di herdu haletan de di faris de kirde (men) wek
xwe dimne lker j li gor w papirtia xwe (-em) werdigire.
Di v kurtevekoln em em ten li ser cudahiyn dengnas yn kurd faris rawestin. Em
nimneyan bi faris kurmanc bidin. Heke behsa zaravayn din yn kurd ney kirin, hing ew j wek
kurmanc ne. Heke ji kurmanc cuda bin, em vekir bibjin.
359
Berhevdana dengan
FARIS
KURD
carinan (H)A//270
-
Bi piran di herdu zimanan de A ye
Di kurd li destpk gelek caran H t ber w

o F: asan, ahen
K: hsan, hesin/asin
V, W
-
Di kurmanc soran de li nav dawiy, di kelhur, zazak hewram de li destpk j dibe

V/W
o F: ab, ebr,eb, leb
K: av, ewr, ev, lv
Z, D, -
Li destpk bi F dikare D be bi K dikare Z be

o F: dana, damad,
K: zana, zava
Li dawiy di faris de D, di kurd de dikare vala be

o F: bad, bd,
K: ba, b
Li nava peyv D di kurd de heliye bye Y yan j bi temam rabye

o F: zaden, bden, K: zan/zayn, bn/byn
- Bi piran di kurd de E ya ran bye I
270
Bi soran bi taybet j bi zazak j bi piran A ye.
360
o F: kerden, x[v]arden, behar, K: kirin, xwarin, bihar271
(-ya kurt)
-
Deng i y tam wek y kurmanc di faris de nne, bye ku wek ye l kurttir e. Wek
e ya piraniya zimann ewrop ye
o F: dl
K: dil
B, G
-
Carinan V/W ya raniya kevn yan navn di faris de carinan bye G l di kurd de bye B
o faris: goraz, gorosn
K: beraz, birs/bir
L hin caran di herdu zimanan de j bne G:

o F: gol, gorg,
K: gul, gur(g)
S, V
-
Carinan, bi taybet li nava peyv di faris de H l di kurmanc de S heye:

o F: mah, ahen
K: mas, asin/hesin
Carinan j, bi taybet li nava peyv di faris de H l di kurmanc de V heye:

o F: kolah, kohen, dehan
K: kulav, kevn, dev
V272
M
-
li pey vokalan
o F: nam, zemn, merdom K: nav, zev, mirov/meriv
ne li destpka peyv:
o F: morden, merdom
271
272
K: mirin, mirov
ne li pey konsonantan:
Bi zazak j bi piran E ye: kerden, werden, wesar

Di soran kelhur de W ye, di zazak hewram de j wek faris M ye. Ber M b l di kurd de guheriye.
361
o F: germ
O (l ji ya kurd kurttir)
-
U/I
Gelek caran li cih O ya faris di kurd de U yan I heye:

o F: kord, bolbol
K: germ
K: kurd, bilbil
Bide ber O ya kurd ku di faris de bi piran wek t gotin
H273
Carinan, bi taybet li dawiy

o F: go, em, tn
K: guh, ehv ( av), tihn (> tn, t)
O
-
Gelek caran li cih O ya kurd di faris de heye:

o F: rz
K: roj
Di farisiya devk de gelek caran ketiye cih A ya farisiya standard kurd:

o F: dnisten (= danisten) K: zann
W
-
Di faris de deng W peyda nabe, hevber W-ya kurmanc di faris de bi piran V ye, carinan
j B ye:
o F: bergerdan, ebr
273
K: wergerandin, ewr
Di zazak hewram de j wek faris ye, di soran de yan hatiye avtin yan W ye.
362
carinan H / K
-
Gelek caran li cih X ya faris di kurd de H yan K heye:

o F: xer, xok, telx
K: ker, hik, tehl
J
-
gelek caran
o F: zen, zindeg
K: jin, jiyan
L ne herdem
o
F: zerd, zemn
K: zer, zev
ima zava damad

Damad ya faris maneya zava ya kurmanc dide. Ew bi end dengn xwe ji hev cuda ne. Ya
kurmanc bi Z dest p dike faris bi D. Di ya kurmanc de li nav V heye, di ya faris de M. Ya
kurmanc ar-herf ye, ya faris pnc-herf. Di ya faris de D li dawiy heye, di ya kurmanc de nne.
Dsa j ev herdu peyv ji eyn reh ne. Bo isbatkirina v idiaya xwe, em heman peyv bi end ziman
zaravayn din j bidin:
-
kurmanc: zava
soran: zawa
zazak: zama
hewram: zema
bel: zamat
avestay: zamater
farisiya kevn: damater
faris: damad
Bi borna dem re ew guherne heta ku her yek gihitiye qalib xwe y niha. L guherna dengn
wan ne tesedif ye. Di gelek peyvn din de j ev heman guhern peyda dibin.
Bo nimne, guherna D/Z titek gelek berbelav e:
363
kurmanc: zann
soran: zann
zazak: zanayen
avestay: zan-
pehlew: dan-
faris: dan-isten
kurmanc: dest
soran: dest
zazak: dest
faris: dest
avestay: zeste
kurmanc: dev
soran: dem
faris: dehan
farisiya kevn: defen
avestay: zefen
Bi heman away guherna M/V j diyardeyeke mie ye:

o F: nam, zemn, merdom K: nav, zev, mirov/meriv
Ketina D ji dawiya peyv di kurd de j dsa berbelav e:
o F: bad, bd, dad (ji daden)
K: ba, b, da (ji daden)
Anku peyvn zava damad ne ten yek l s cudahiyn giring yn dengnasiya kurd faris bo
me diyar dikin.
364
GELO BI RAST EM HEWCEY ZDETIR HERFAN IN?

Gelek kes gazinan ji alfabeya niha ya kurd-latn dikin ku hem herfn pdiv t de nnin. Giliya hin
kesan li ser du cnn cuda yn (ar / av), K (kar / kirin), P (perde / pnc), T (teze / te) ye.
Hin kes itiraz ji hind dikin ku L-ya qelew ya wek di peyva welat de ji L-ya zirav ya wek di
peyva lazim de bi nivsn nay cudakirin. Hin gaz dikin daku em R-yaser ya er wek hev
nenivsin. Axn nalna hin kesan j li ser w ye ku H-ya peyva heft j wek ya peyva heval t
nivsn.
Helbest hin kes dixwazin ku i bibe bibe i. Hinn din j bang dikin ku div bibe c,
yan ch;c bibe j; bibe sh yan bibin . L em di v nivs de
ten li ser wan gaziyan bisekinin yn ku dibjin alfabeya niha tra me nake pwstiya me bi hin
herfn din j heye (bo nimne du H yan du R). Em li ser wan gazinan nesekinin yn ku dibjin bila
herfeka niha bi herfeka din b guherandin (bo nimne bibe yan sh.)
/K/P/T
Em ji meseleya du cnn , K, P T dest p bikin. Bguman e ku du dengn cuda yn van herfan di

kurmanc zazak de hene: away req bi inglz aspirated (wek ar, kar, perde teze) y
nerm bi inglz unaspirated (wek av, kirin, pnc, te). Hin kes dibjin ku du herfn cuda li cih
her yek ji van herfan pdiv ye nimneyn wek ka(li k ye) ka (giyay hik), pir(rya di ser
av re) pir (gelek) yan ta (heraret) ta (dav, ben, dez) didin dibjin eger em van dengan
bi herfn cuda nenivsin, ew xelet bn xwandin fehmkirin.
L daxwazkern du cnn / K / P / T du titn gelek giring yan ji br dikin yan j naxwazin behs
bikin:
365
1) Awayn nerm yn van dengan di nav ziman kurd zimann ran de bi awayek git ten di
kurmanc zazak de heye. Ew ne di soran, ne di hewram, ne di kelhur ne j di ziman faris de
heye. Hebna varyantn nerm di kurmanc zazak de yekser ji tesra drok ya ermen ya li ser
ziman kurd ye. Balk e ku niha tesreka berevaj heye: ji ber ku di tirk de ten away req ji van
dengan heye, hin kurd d peyvn bi awayn nerm j bi away req dibjin.
Ji ber ku di alfabeya kurd de (hem ya kurd-latn hem j ya kurd-ereb) / K / P / T ten bi

awayek tn nivsn, ew xizmeta nzkkirina zaravayn kurd dike: kurmanc soran em, kes,
pnc, teng bi sedan peyvn wek wan wek hev bi lv nakin l dsa j wek dinivsin. Anku nebna
du cnn / K / P / T xizmeta standardkirina away nivsn dike. Eger du cnn cuda hebna,
kurmanc soran ew peyv d ne wek hev binivsna.
2) Tita ji nuqteya yekem giringtir j ew e ku daxwazkern du cnn / K / P / T ji br dikin ku mirov

ne herfan heta ne peyvan j l hevokan dixwne. Rast e ku wek peyveka bi ten mirov nizane ka
mebest bi pir rya di ser av re yan j gelek e yan j armanc ji gotina peyvika ka pirsna cih
kesek/titek yan yan j giyay hik e. L dema ku mirov hevok yan konteksta peyv bixwne, ti ik
guman j namne ka mesele li ser kk /kjan e:
- Pira robar gund me ji dar b.

- Tu pir delal .
- Ka hevaln din?
- Kadn tij ka ye.
Her kurmanczan ku bi kurd dizane bixwne, bi otomatk dizane ku di van hevokan de van peyvan
awa ji hev cuda bixwne.
Di ser re j peyvn hevnivs l ne hevdeng ne hevwate ten end lib in. Ji xwe gelek peyvn
hevdeng l ne hevwate j hene. Bo nimne "da": 1. dema bor ji lkera "dan" 2. "daku" 3. dayik 4.
"di filan tit DA"... yan "kar: 1. ol, uxl, , ked 2. qezenc, feyde, mifa 3. nra li nav berf...
Anku zdekirina herfan j d her nikare r li ber xeletfehmkirina hin peyvn b kontekst bigire.
366
Me li destpka v nuqtey got ku mirov ne herfan heta ne peyvan j l hevok yan tekstek bi
temam dixwne maneya w di w kontekst de fehm dike. Xwandin maneya peyvek ya rast
ten dikare li gor w hevok b zann. Bo nimne, bala xwe bidin ku awa giran (stress) di van
herdu hevokan de ji hev cuda ye (di kevann goedar de kteya girankir bi herfn gir hatiye
diyarkirin):
- Azad xwe e. [azaD xwe e]

- W Azad got. [w aZAD got]
L gelo madem ku awayn cuda yn gotina van herfan hene, ms zerer ziyana w i ye eger ew bi
herfn cuda bn diyarkirin? Hebna zdetir herfan bi taybet herfn bi dengn gelek nzk hev
nivsn zehmet dike xeletiyn nivsn zde dike. Dema ku em peyvn bi / K / P / T yn cuda
dinivsin, niha ne hewce ye ku em her car bifikirin ka gelo -ya ar nerm e yan req e yan P-ya
peyva pnc nerm e yan req e. Ji xwe gelek kesn ku van peyvan di axiftina xwe ya rojane de tam
rast dibjin j, eger j b pirsn ka bo nimne di peyva av de nerm e yan req e, d xelet bersiv
bidin. Vca eger di bersivdana pit lfikirn de j xelet peyda bibin, d di nivsna bi lez de d
awa be?!
Daxwazkern du cnn / K / P / T herwiha ji br dikin yan naxwazin bibnin ku ya rast ne du l

zdetir varyantn P T hene. 1. P-ya nerm zirav: pnc 2. P-ya nerm qelew: piling, pazdeh
3. P-ya req zirav: perde yan j 1. T-ya nerm zirav: te 2. T-ya nerm qelew: teng 3. T-ya
req zirav: tank 4. T-ya zirav req qelew : tep (ldana bi mista dest).
Eger em daxwaza du P-yan yan du T-yan bikin, ima em daxwaza 3 P-yan 4 T-yan nekin?!
Yek yan du R?
Her kurdzan dizane ku di peyva "rber" de R-ya destpk ji ya dawiy idandtir t gotin. Anku di
kurd de nirx R-y diguhere. Tit ku naguhere ev e: li destpk R herdem idand ye. Anku mirov
di ti peyvn kurd de R-ya destpka peyv wek R-ya dawiy ya peyva "rber" nabje.
367
Di peyvn xwer de (peyvn ku ne ji end peyvan peyda bne) R li dawiy nava peyv bi piran
nerm e, neidand ye: "ar, ber, br, ar, agir..." "aram, baran, garis, narn...".
Anku mirov dikare bibje ku R-ya idand ya destpka peyv R-ya nerm li nav yan li dawiy ten
alofon in anku ne du dengn serbixwe ne l varyantn heman deng ne ji ber cih xwe y cuda
ne wek hev tn gotin. Di piraniya zimann din de j wek kurd R li destpk idand li nav bi
taybet j li dawiy nerm t gotin yan heta qet nay gotin j.
Ji ber hind, mirov pwstiy bi nivsna du R-yn cuda nabne: Her kurdzan dizane ku R-ya
destpk div b idandin ya nav dawiy b nermkirin.
L di hin peyvan de R li nav dawiy j t idandin. Hin ji van peyvan xwer ne (wek "ger, mer, pir
[gelek], cer, er"). Ji van "cer" "er" bi esl xwe ji ereb ne "mer" j belk ji ereb "micrefe" be.
Wek din peyvn xwer yn ku R-ya nav yan dawiy idand be di kurd de km in.
Gelek peyv hene ku ji end bean pk hatine bea wan ya dawiy yan j ya nav ji peyveka xwer
ya R li destpka w pk hatine: "nvro (nv+ro[j]), garan (ga+ran), hkrn (hk+rn)..."
R-ya van peyvn pkhat (hevedudan) bi piran idand dimne l carinan nerm j dibe: "nvro" bi Rya nerm t gotin tev ku ew ji "nv+ro[j]" e di peyva "ro[j]" de R idand ye j.
Di peyvn pkhat de ji xwe mirov dizane ku R-ya peyva duyem yan syem biidne ji ber ku ew ji
peyveka xwer ye ku R li destpka w idand ye.
Wek din R-ya idand li nava peyv yan li dawiya w bi rast marjnal nadir e bi gelemper ji
end peyvn biyan pk t. Deng R-y bi git li gor cih w diyar dibe. Em ne hewcey zdekirina
bar xwe y giran bi R-yeka din in j.
Niha di alfabeya kurd ereb de du R hene l ew xeletkirinn nivsn zde dikin. Bi piran R-ya nerm
li cih ya idand j t nivsn.
368
L-yeka din j?
Yek ji gazinn ku tn kirin j ew e ku t gotin du L di kurd de hene l em di nivsn de yek bi kar

tnin. T gotin ku L-ya peyva, bo nimne, "welat" ne wek L-ya peyva "lez" e anku j qelewtir e,
strtir e.
Di alfabeya kurd-ereb de L-yeka sade yek j ya bi kumikek berjrkir li ser L-y heye. Sebeb
hebna v L-y ew e ku di soran de (herwiha di kelhur/feyl/kirmaan di hewram de j bi rast
du L-yn cuda hene.) L di van zaravayan de j L-ya qelew ten li nava yan li dawiya peyv heye, ti
caran li destpka peyv nne.
Di kurmanc zazak de L-ya qelew marjnal e: di peyva behskir "welat" de, di peyva "sal" de bi
taybet dema ku ew t tewandin: "w sal", "sala 2013" herwiha di hin peyvan de di hin devokan
de: "milet" "mela" di hin devokan de bi L-ya qelew in l di piraniya devokn kurmanc de bi L-ya
zirav e.
Heke soran (yan kelhur yan hewram) j ji dil dest bi bikaranna alfabeya ereb bikin, mirov dikare
bi hsan herfa "" li alfabeya kurd-latn zde bike. Ji xwe niha j ew di hin nivsan de, bi taybet di
yn zimannas de, t dtin. Yan j mirov dikare li cih L-yek du L-yan binivse.
L heke armanc yekkirina ziman kurd be, tir e ku L-yek ten hebe. Hing kurmanc, soran
kelhur d peyvn wek "dil, lal, qelew" wek hev binivsin l gotina wan peyvan li devern cuda d
piek ji hev cuda be l ji xwe gotina peyvan bi awayn ji hev cuda li devern cuda di zimann
her standardkir de j diyardeyeka berbelav e.
Varyantn H-y
Herwiha gazin tn kirin ku H bi du awayn ji hev cuda t gotin l ten bi herfek t nivsn. T gotin
369
ku awa mirov dikare peyva "heft" bi H-ya wek ya "heval" binivse.
Di tevahiya kurd de ten di peyva heft ya xwemal de di peyvn j kir de (heft, hefte, heft,
heftsed) deng H-y ne wek H-ya peyva "heval" t gotin. (Balk e ku di faris de heft j bi H-ya
wek ya heval, ne bi herfa wek deng Hesen t nivsn tev ku di faris de du herfn cuda yn h
tn nivsn j.)
Wek din H-ya wek ya heft devok ye: peyvn wek hezar, he(y)t, hem, hir, hiyar ku di
devokn din de bi H-ya wek heval in. L ji ber hebna ten H-yek di alfabeya kurd-latn de,
kesn ji wan dever devokan j wan peyvan wek kurmancn din dinivsin. Anku li v der j nebna
du H-yan xizmeta standardkirin dike. L dsa j kesn ji wan deveran dikarin di axiftina xwe de
peyvn wek "hezar, hem, hir" li gor devoka xwe bi H-ya wek di peyva "heft" de bibjin.
H j dengn cuda hene
Gelek herfn din j du yan zdetir varyantn dengan hene. Bo nimne herfa Z di peyva zayn de
zirav l di peyva zann de qelew t gotin.
Di hin devokan de j du awayn cuda yn deng B hene. Bo nimne, berevaj piraniya devokn
kurmanc, li hin deveran peyva berdan bi B-yeka qelew t bilvkirin.
L min nedtiye ku kesek doza du Z-yan yan du B-yan bo kurd kiribe.
Diyarkirina awayn dengan
Alfabeya ti ziman ne 100 % li gor dengn w ziman ye. Di her ziman de hin peyv ne wisa tn
nivsn wek ku tn gotin. Carinan hin peyv tn nivsn l nayn gotin carinan j hin tn gotin l
nayn nivsn. Qisekern natv yn her ziman away gotina wan peyvan bi piran bi devk hn dibin
ji konteksta peyv dizanin ka w awa bixwnin. Bo nimne, inglzn KU peyva night (ev)
dibnin, j re ne zehmet e w wek [nayt] bixwnin tev ku away nivsn gotina w peyv pirr ji
hev cuda ye. Yan farisn ku peyva bi alfabeya ereb bi herfn krdn nivsand dibnin, yekser
370
dizanin ku di ziman wan de ew peyv wek kerden t gotin tev ku bi teork mimkin e ku mirov
w peyv wek kereden, keredin, keredon, kerdun, kirden, kirdin, korden, kurden... endn
awayn din j bixwne.
Kesn kurdzan j dizanin b zehmet peyvn kurd li gor deng wan y rast bixwnin dema ku peyv
di hevok de be. Tek nimneya ku gelek caran t behskirin ku dijwar e ew mirov bizane ka di
hevok de mebest ker heywan e yan j ker guhgiran ew e dema ku mirov bo nimne binivse:
ew ker e. L mirov dikare bi hsan peyva ker ya bi maneya guhgiran bo rgirtina li ber
xeletfehmkirin hing bi du R-yan binivse: Ew kerr e. Ji ber peyveka wisa mirov ranabe bar
alfabeya xwe bi herfeka n giran nake.
Di ferheng kitbn hnkirina ziman yn gelek zimanan de dengn deqq yn peyv bi hin aretan
tn diyarkirin. Bo nimne li ber peyva inglz night mirov dikare away gotina w [nayt] binivse
yan j hereketan / diyakrtkan (fethe, kesre, zemme ku nann e, i, u/o ne) li peyva faris
krdn zde bike daku away deqq y gotina w b zann. L diyarkirina deng deqq y peyv
kar ferheng kitbn hnkirina xwandin ye, ne kar nivsn bo kesn xwandewar e.
Di kurd de j ( ya rast di her ziman de) mirov dikare zerr ye j ku di ferheng kitbn
hnkirina alfabey yan hnkirina ziman kurd bo biyaniyan de dengn deqq yn peyvan diyar bike.
Bo nimne kurdnas jhat Michael Chyet di ferhenga xwe ya kurmanc-inglz de du awayn cuda
yn / K / P / T herwiha R-ya idand ya nerm bi aretan ji hev cuda dike.
L bo kurd j diyarkirina deng deqq y peyv div kar ferheng kitbn hnkirina xwandin be,
ne kar nivsn bo kesn kurdzan xwandewar be.
Encam
Zdey 80 salan e ku bi alfabeya niha ya kurd t nivsn. Di hem droka w de gelek trn tj j ber
bi w ve hatine avtin. Gelek kesan xwastiye w biguhernin. L pniyarn n ne ten dijbern
alfabeya hey ne l belk h j dijbern pniyarn din j.
371
Ti alfabeya ti ziman ne temam e ne j dikare temam be. Armanca ti alfabey j div ne diyarkirina
her deng be l diyarkirina dengn wisa be ku 1) mie berbelav in 2) bi rast ji hev serbixwe ne.
Alfabeya niha ya kurd-latn di nav xwe de wan dengan dihewne ku di hem zaravayn kurd de
hene. Du cnn / K / P / T di kurmanc zazak de hene l di soran, kelhur, hewram... de nnin.
Du cnn L di soran, kelhur, hewram de hene l di kurmanc zazak de marjnal in. Loma
nivsna ten yek away wan her pnc herfan xizmeta yekkirina nivsn dike. Heri R-ya req ya
nerm e, ew bi piran alofonn heman deng ne: ji bil end istisnayan di peyvn xwer de li
destpk req e l li nav dawiy nerm e. H-ya peyva heft j di piraniya peyvn xwemal de
varyanteka devok ye wek di peyvn hezar, hem, hir de ku di piraniya devokan de wek H-ya
peyva heval tn gotin.
Zdekirina herfan li alfabeya kurd bi awayek berav xwandina bi kurd hsantir nake l dikare
rastnivsn gelek dijwartir bike.
372
CUDAHIYN DENGNAS DI LEHCEYN KURD DE
Nasandina mijar peyvnasiya w

Ba t zann ku ferq cudah di navbera lehceyn (zaravayn) kurd de hene. L km vekolnn
zanist zimannas li ser hatine kirin ka ew cudah bi rast i ne.
Mirov dikare cudahiyn navbera ziman yan zaravayan li ser s ben berfireh parve bike:
-
cudahiyn peyv (bjey, lekskal, lexical): ziman yan zaravayn cuda peyvn cuda bo heman
tit bi kar tnin. Bo nimne, bi maneya v gav, v dem, v wext piraniya kurmancan bi
lehceya xwe peyva niha (yan nika, noke, nihe) bi kar tnin. L soranaxiv adeten van
peyvan bi lehceya xwe bi kar nanin. Li cih w di soran de peyva serdest sta (yan ste)
ye. Di zimannasiy de mirov ji diyarde fenomenn wiha re dibje cudahiyn peyv
(cudahiyn lekskal).
cudahiyn teenas (pirtiknas, morfolojk, morphological): ziman yan zaravayn cuda

peyvan bi awayn cuda diemnin tee ikln cuda yn rziman didin wan. Bo nimne,
373
tita ku ji hin perr kaxezan pk t, bi hev ve hatiye girdan tit t de hatine nivsn, hem
di kurmanc hem j soran de bi nav kitb (hin caran pirtk, pertk) t nasn. L gava
ku ez behsa wan titn xwe bikim, ez bi kurmanc bibjim kitbn min l bi soran bibjim
kitbekanim ku ew j her maneya kitbn min ya kurmanc dide l bi ikl teeya xwe j
cuda ye. Eger ez avn xwe li naveroka w bigernim l binrim, hing ez bi kurmanc w
dixwnim l bi soran dexwnim (yan exwnim). Di zimannasiy de ji diyarde
fenomenn wiha re cudahiyn teenas (cudahiyn morfolojk) t gotin.
cudahiyn dengnas (fonolojk, phonological): ziman yan zaravayn cuda hin dengn
(herfn) ji hev cuda hene yan j di hin peyvan de dengn wan ne wek hev in. Bo nimne, di
tirk de deng heye ku di kurdiya standard de nne yan deng X di kurd de heye l di tirkiya
standard de peyda nabe. Carinan heman deng di herdu ziman yan zaravayan de hene l dsa
j di hin peyvan de dengn wan ji hev cuda ne. Bo nimne, organa le ya ku mirov p dinyay
dibne di soran de bi peyva aw t nasn. Her s herfn w di kurmanc de hene l dsa j
piraniya kurmancaxivan bi lehceya xwe w tit ne bi peyva aw l bi away av bi nav
dikin. Diyardeyn wiha di zimannasiy de bi nav cudahiyn dengnas tn naskirin.
Di v nivsar de em li ser v nuqteya dawiy anku li ser cudahiyn dengnas di lehceyn kurd de
rawestin.274 Em di v vekoln de kurmanc bidin ber van her s lehceyn din yn serek yn kurd:
-
soran
kurdiya bar (feyl, kelhur, kirmaan)
zazak
Vekolna me d hewl bide ku hem hevdem (sinkronk, synchronic) be hem j drok (diyakronk,
diachronic) be. Anku em hem bibjin ka niha rew i ye (hevdem) ka awa peyda bye yan
guheriye (drok). L di v nivsar de em bi krah nein nav mijara guherna van dengan l em
ten bibjin ku filan deng bye bvan deng yan filan deng ji fstan deng kevntir yan ntir e. Bo
274
Nivsareke me ya li ser her s cudahiyn dengnas, teenas peyv di navbera kurmanc soran de di kovara
Nbihar de, di hejmara 132 havn 2015 de hatiye belavkirin
374
xwandevann ku dixwazin dellan bo van idiayn me bibnin, em bala wan dikinin ser nivsarn me
yn yek bi yek li ser dengn kurd peydabn guherna wan dengan.275
Hjay bibrann ye ku gava em bibjin filan deng di filan lehcey de wiha ye, mebesta me ne ew e
ku ew di her peyva w lehcey de wisa ye ne j mexseda me ew e ku ew deng yan ew peyv di her
devoka w lehcey de wisa ye. Gava ku em behsa dengek dikin yan hin nimneyan didin, em hewl
bidin ku nimneyn serdest di wan lehceyan de bidin. L ev nay w maney ku ew nimne di her
devoka yan devera w lehcey de heye nay w watey j ku ew peyv yan ew deng nikare li hin
devern w lehcey bi awayek din be.
Hedefa v vekoln ne ew e ku hewl bide diyar bike ku lehceyn kurd pir ji hev dr in yan j pir nzk
hev in. Armanca me ten ew e ku van cudahiyan ji aliy rziman ve berav bikin.
Armanca v vekoln ew e ku lehceyn kurd piek batir binase binasne (bide nasn). Herwiha
armanc ew e ku bi destnankirina cudahiyn hey tgihitina van lehceyan li ber qisekern lehceyn
din hsantir bike.
Armanca v vekoln bi ti away ne ew e ku idia bike ku yek ji van lehceyan ji yn din resentir,
kevnartir, moderntir yan pkettir e. Bi km, qet nabe ku ev vekoln bi ti away wisa were
fehmkirin ku dengn yek ji van lehceyan ji yn din rasttir in. Her ziman her lehcey sstema xwe
ya dengnas (fonoloj) heye her ziman lehce wek xwe rast hja ye.
Ev vekoln yn ber w
Dengnas yek ji ben serek yn zimannasiy ye (li gel teenasiy anku morfolojiy hevoknasiy
anku sntaks). Loma di piraniya berhemn li ser ziman kurd de, herwiha beek ji dengnasiya kurd
re j hatiye terxankirin.
Berhevdana dengnas ya hin lehceyn kurd j ber hatiye kirin. Bi taybet berhevdana hin devokn
soran kurmanc ji aliy zimannas brtan D. N. MacKenzie ve di kitbn w Kurdish Dialect Studies
(Vekolnn zaravayn kurd) I II ji destpka saln 1960 ve berdest in. L ew ten li ser hin devokn
275
Nivsarn me yn li ser dengn kurd peydabn guherna wan li ser bloga me Zimannas hatine belavkirin:
https://zimannas.wordpress.com/
375
kurmanc soran ye, ne kurdiya bar ne j zazak t de cih digire herwiha ji devokn kurmanc
soran j ten behsa devokn li Bar Kurdistan dike.
Di navbera kurmanc zazak de end berhemn hja yn rziman hatine nivsn, bo nimne
kitbeke Roan Lezgn ya rzimana zazak bi kurmanc rzenivsn Sed Veroj li ser berhevdana
kurmanc zazak bi herdu lehceyan di kovara War de. Ev herdu berhem bi berfireh behsa
teenasiy (morfolojiy) hevoknasiy heta qederek behsa peyvnasiy j dikin l mixabin
berhevdana dengnas di wan hema-hema bi temam hatiye jibrkirin.
Ji her ar lehceyn ku em li v der bidin ber hev, kurdiya bar (devokn feyl, kelhur,
kirmaan) ji her s yn din (kurmanc, soran, zazak) pir kmtir t nivsn berhemn bi w hemahema peyda nabin. Xwebextane yek ji berfirehtirn krtir kitbn rzimana kurd li ser devokn
v lehcey hatiye nivsn: kitba Ismal Kemendar Fettah (Ismal Kamandr Fattah) Les Dialectes
Kurdes Mrdionaux (Devokn Kurdiya Bar) bi ziman frans.
Ev aheser bi qas 160 rpelan cih dide dengnasiya kurdiya bar devokn wan dide ber hev l
mixabin ew j ti berhevdanek di navbera kurdiya bar lehceyn din yn kurd de (kurmanc,
soran, zazak, hewram) nake. Herwiha ji ber ku kitb bi frans hatiye nivsn, mixabin piraniya
kurdan nikarin feyde j bibnin.
Anku endn berhemn hja li ser dengnasiya kurd j hene l mixabin bela-wela pelate ne. Helbet
ev vekoln deyndar wan e j l dixwaze bi carek her ar lehceyn li gor hejmara qisekern xwe
mezin yn kurd bi carek bne ba hev wan bi kurd pk kurdhezan bike.
Ev vekoln d hewl bide her nuqteya behskir bi nimneyan isbat bike. Nimneyn kurmanc soran
git ne dikarin di gelek ferheng kitban de bn dtin. Nimneyn ji kurdiya bar bi temam ji
kitba behskir ya Ismal Fettah ne. Nimneyn ji zazak j dikarin di gelek ferhengan de bn dtin l
min bi xwe hewl daye ku yek bi yek li ber ferhenga Malmsanij ya zazak-tirk xwe ji wan pitrast
bikim.
376
CUDAHIYN DENGNAS DI NAVBERA KURMANC SORAN DE

Kurmanc V
Soran: W, M, V
Di peyvn xwemal yn soran de V hema-hema peyda nabe.276 Li hevber V ya kurmanc di soran de

bi piran W heye:
kurmanc
soran
av
aw
nav
naw
sv
sw
ev
ew
L hin caran j li cih V ya kurmanc di soran de M heye:

kurmanc
soran
dev
dem277
ev, eve
em, eme
Di peyvn ku ji kurmanc yan zimann din wergirt de V carinan di soran de j t bikarann:

kurmanc
soran
evn
evn (ji kurmanc)
mirov
mirov (ji kurmanc)
televizyon
televizyon (ji zimanek ewrop)
vdyo
vdyo (ji zimanek ewrop)
Tarxiyen V / W yn pit vokalan ji M yan B peyda bne di kurmanc de bne de bi piran bne V
di soran de W.
276
Peyva hevde (17) yek ji km awarteyan/istisnayan e.
277
Dem (wext, ax, zeman) ya kurmanc di soran de j bi forma dem heye l di soran de bi v maney zdetir
peyva kat t bikarann.
377
Soran RD
Kurmanc R yan RT
Di hejmareke mezin ya peyvan de di soran de koma dengn RD heye ku di kurmanc de ten R heye:
soran
kurmanc
birdin
birin
kirdin
kirin
mirdin
mirin
pird
pir278
sard
sar
xwardin
xwarin
Heman koma dudeng di lehceyn din yn kurd zimann din yn ran de j heye, bo nimne zazak
berden, kerden, merden, warden yan faris borden, kerden, morden, x(v)arden.
Di zimann kevn navn yn ran de li cih v R-ya kurmanc RD-ya soran, zazak faris RT heb.
Pa ew bye RD taliy D j ji kurmanc ketiye. Anku tarxiyen di kurmanc de D ji pey R ketiye, ne
di soran de li pey R zde bye.
L di soran de hin caran j RD heye ku di kurmanc de hevber w ne ten R l RT heye. Bo nimne,
bi soran bijardin, bi kurmanc bijartin. Ev T nana demn bor ye, wek di peyvn hat, got, sot
de. Anku tarxiyen RT heb l pa di soran de li ber modela RD-yn peyvn wek birdin, kirdin ew
j bye RD.
L ku carinan li hevber R ya kurmanc di soran de RD heye, ev nay w maney ku herdem li cih R
ya kurmanc di soran de RD hebe. Di piraniya haletan de di soran de j wek kurmanc ten R heye.
Bo nimne bar, car, ser, sr, sor di soran de j bar, car, ser, sr, sr hene anku di wan de j D peyda
nabe.
278
Bi maneya rya di ser av re, ne bi wateya gelek, zehf, zor.
378
Kurmanc ST-
Soran EST-, S-, ST-
Berevaj kurmanc, soran li destpka peyvan komn konsonant qebl nake. Li cih ku di kurmanc
de ST li destpka peyv hebe, di soran de bi piran EST heye:
kurmanc
soran
str
estre
str
estr
sto, stu
esto
Stembol
Estembo
Tarxiyen ev deng ST b l di soran de E li destpk hatiye zdekirin.

Carinan j li na zdekirina E li ST, T j dikeve: kurmanc standin, stendin, soran sendin.
T-ya ST ne ten ji destpka peyv l dikare herwiha ji dawiya peyv j bikeve: kurmanc dest, soran
dest, des.
L di soran de j di peyvn ji kurmanc yan ji zimann ewrop wergirt de ST j dikare li destpka
peyv peyda bibe. Bo nimne, stran ji kurmanc studyo ji inglz.
Ne ten ST, l komn din j yn konsonant di soran de diguherin. Bo nimne, kurmanc keft,
soran ekewt.
L herdem ev guhern di soran de j peyda nabe: kurmanc sp, kandin, kestin, soran sp,
kandin, kan.
, K, P, T
Di kurmanc de du yan zdetir dengn her yek ji herfn , K, P, T li destpka peyvan dikare peyda
bibe. Parvekirina serek ya van peyvan li w ye ka ew deng li destpka peyv bipif (req, bi inglz
aspirated) e yan j bpif (nerm, unaspirated) e. Bo nimne:
deng
nimneyn bipif (req)
nimneyn bpif (nerm)
ar
av
379
kurd
kirin
perde
pnc
tr
te
Di soran de , K, P, T li destpka peyv herdem bipif (aspirated) in anku req in. Di nav yan dawiya
peyvn xwer de ew adeten bpif (unaspirated) in anku nerm in. Di kurmanc de j li nav dawiya
peyv ew adeten bpif in l bpift li destpka peyv j dikare hebe.
Bo nimne, di kurmanc de -ya peyva ar bipif e anku req e l -ya peyva av bpif e anku
nerm e. L di soran de -ya peyva aw j her wek ya peyva war (ar) bipif e anku req e.
Di gelek devokn kurmanc de konsonantn P, S, T, Z awayn xwe yn emfatk anku qelew j hene:
pez, sed, tav, zann. Di soran de rola emfatkiy/qelewiy li gel van konsonantan yan nne yan j
pirr km e.
H
Di kurmanc de H dikare li destpk, nav dawiya peyvan peyda bibe. Di soran de H nikare li dawiya
peyvan bibe. Loma bo nimne:
kurmanc
soran
deh
de
neh
no
guh
gw
reh, rih
reg, r
Mebest ji H li v der ten H-ya wek di peyva heval de ye (bi alfabeya kurd-ereb ). H-ya wek di
nav Hesen de (bi alfabeya kurd-ereb )di soran de j di peyvn ji ereb wergirt de li dawiya
peyvan j mimkin e: ruh ( ruh, can, giyan, dern).
Li destpk nava peyvan j H di kurmanc soran de ne herdem wek hev e. Li nava peyvan de li cih
komdeng EH y kurmanc di soran de gelek caran A heye:
380
kurmanc
soran
pehn
pan
tehl
ta
mehr
mare
Hin caran j bin areyn din hatine dtin, bo nimne kurmanc bhn, soran bon.
Li destpka peyvan hin caran li cih H ya kurmanc di soran de vala, xal ye anku ti deng nnin. Bo
nimne, kurmanc hesp, hsan, hejmartin, hesin (herwiha asin), bi soran esp, asan, jimardin,
asin.
L carinan j di soran de H yan HE heye l cih wan di kurmanc vala ye yan j deng eyn (, ).
Bo nimne:
kurmanc
soran
war
hewar
jar (herwiha hejar)
hejar
ewr
hewr
erd
herd, erz
Tarxiyen peydabn ketina H mijareke aloz piral ye. Em li v der nein nav w mijar ji ber ku
di nivsareke din de me bi berfireh behsa w kiriye.279
EI
Gelek caran li cih i ya kurmanc di soran de e heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
bi (wek bi destan)
be
li (wek li mal)
le
bihar
behar
279
Binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/08/10/denge-h-peydabun-u-guherina-wi/
381
(ez) dikim
dekem
gihandin, gihitin280
geyandin, geyitin
Wek ku ji nimne dikim / dekem diyar dibe, di kurmanc de papirtika berdewamiy li gel piraniya
lkeran di- ye281, l di soran de de- yan j e- ye.282
Tarxiyen E di kurmanc de bye anku formn bi E kevntir in.
Li cih ya kurmanc di soran de gelek caran deng heye. Bo nimne:

kurmanc
soran
ran
ran
k283
dinim (andin)
denim (andin)
Wek ku ji nimneya dawiy diyar e, reh dema niha y lkern bi papirtika -andin, -endin di
kurmanciya standard de -n- e l di soraniya standard de -n- e. Ji ber ku hejmara lkern wiha di
kurd de mezin e, ev rjeya di nivsn kurmanc de nisbeta j di nivsn soran de pir dike.
Li aliy din, di end peyvan de di kurmanc de l di soran de heye: kurmanc mvan (herwiha
mhvan, mihvan), soran mwan.
Tarxiyen bi piran bye , ne berevaj.
280
Herwiha gehandin, gehitin.

Li gel hin lkeran forma serdest t- ye, wek ez tm / tnim.
282
Di soraniya nivsk de bbiryariyeke berav di navbera de- e- de di v rew de heye. De- forma devokn
mukr hewlr ye, e- forma devokn silman kerkk ye. Herdu j bi berfireh di ziman nivsk de tn dtin l de serdesttir e.
283
Bi forma xwe ya emand / tewand k.
281
382
E
Pagira lkeran di demn niha bn de li gel kes syem y yekhejmar (ew) di kurmanc de bi piran
E ye l di soran de ye. Bo nimne, (ew) dine / distne, dixwne, soran
(kurmanc / soran)
kurmanc
soran
andin / andin
dine
den
standin, stendin / sendin
distne
desn
xwandin, xwendin / xwndin
dixwne
dexwn
nivsn / nsn
dinivse
dens
L
Hem di kurmanc hem j di soran de du varyantn deng L hene ku adeten ji yek re t gotin Lya zirav ji ya din re j L-ya qelew.
L-ya zirav bo nimne di van peyvan de peyda dibe: law, lez, lv, lmon, lome, lfik. L-ya qelew j bo
nimne di van peyvan de peyda dibe: silav, welat, sala 2016.
Di alfabeya kurd-ereb L-ya zirav wek L-ya qelew j wek t nivsn. Di alfabeya kurd-latn de
adeten ew ji hev nayn cudakirin ji ber ku di kurmanc de ew ne du dengn fonemk in anku
guherandina yek ji wan bi ya din nikare maneya peyv biguherne. Di soran de rew cuda ye loma
di alfabeya kurd-ereb ya zdetir li gor pwstiyn soran saz kir ew du herfn ji hev cuda ne.
Cudahiya dengnas li v der di navbera kurmanc soran de ew e ku gelek peyvn ku di kurmanc
de bi L-ya zirav j, di soran de bi L-ya qelew in. Li v der bo diyarkirina cudahiya dengn peyvn
kurmanc soran, em deng L-ya zirav bi herfa L deng L-ya qelew j wek binivsin.
Bo nimne:
kurmanc
soran
bel
be
dil
di
gul
gu
383
hilbijartin
hebijardin
mal
ma
Tarxiyen di peyvn ran de (bo nimne dil, gul) ev deng RD bn l pa di kurmanc de bne L di
soran de j bne . Di peyvn ji ereb (bo nmne bel, mal) esl deng L bye l di soran de bye
.
Di hin devokn soran de (bo nimne di hewlr de) li cih L-ya qelew adeten ne L-ya zirav l R heye:
ma mar, be ber. Heman diyarde di hin devokn kurmanc de j di hin peyvan de peyda
dibe: bila / bela bera / bira.
Kurmanc /-UH,
soran W
Li pey konsonantn C, D, G, K N li cih deng yan komdeng UH yn kurmanc, di soran de gelek

bi piran komdeng W heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
guh
gw
nw
gz
gwz
dijn (sixr, xeber)
cwn
(ji / li) k
(le) kw(we)
Ev dengn ji hev cuda bi piran ji raniya kevn -ew- hatine di kurmanc de bne , uh di soran
dew.
Kurmanc xwe-
soran xo-
Li cih komdeng xwe- y kurmanc, di soran de hin caran komdeng xo- heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
384
xwe
xo
xwe
xo
xwel
xo(em)
Di soran de komdeng xwe- qet peyda nabe l li cih xwe- ya kurmanc, di soran de herdem
xo- nne l carinan hin dengn din hene. Bo nimne:
kurmanc
soran
xwed, xwedan / xudan, xwey
xawen
xwendin, xwandin
xwndin
Tarxiyen xwe- kevnartir e xo- ji w peyda bye. Di hin devokn kurmanc de j xwe- bye
xo- yan xu- l di piraniya devokan de di kurmanciya standard de forma xwe- hatiye parastin.
G K wek [c] []
Di hin zimanan de G ber hin vokalan wek [g] ber hinn din j wek [c] yan [j] t gotin. Bo nimne,
di inglz de adeten G wek [g] t gotin l di peyvn wek geology (jeoloj) Germany (Almanya)
de wek [c] t gotin. Di haletn wiha de di frans de G wek [j] t gotin. Loma bo nimne peyva frans
gologie gava ku ketiye kurd tirk wek jeoloj (bi kurd) yan jeoloji (bi tirk) t nivsn anku Gya w bye J.
Di gelek zimann ewrop de C adeten wek [k] t gotin. L bo nimne di tal de, gava ku deng e
yan i li pey w be, hing C wek [] t gotin. Bo nimne cento [nto] anku sed, 100 cinque
[nkw] anku pnc.
Diyardeyeke wiha di piraniya devokn soran de j heye. Gava ku deng yan w bikeve peyv G,
G wek [c] t gotin. Gava ku ew deng bikevin pey K, hing K wek [] t gotin. Bo nimne:
kurmanc bi nivsn gotin
soran bi nivsn
soran bi gotin
guh
gw
[cw]
k, k
[k]
385
(ji / li) k
(le) kw(we)
(le) [w]we
Niha ti diyardeyeke wisa di kurmanc de nay dtin. L tarxiyen titek wisa di zimann ran de bi
git (kurmanc j di nav de) qewimiye. Wek encama w, peyva kurd i, ji peyva protohindewrop *kis bye. L heman peyva proto-hindewrop di kurd de wek k, k anku bi K
j maye. Di proto-hindewrop de i k herdu bi eyn peyv dihatin pirsn heta niha j di hin
zimann hindewrop de herdu peyv bi deng [k] ne, bo nimne frans qui [k] anku k que
[ki] anku i.
386
CUDAHIYN DENGNAS DI NAVBERA KURMANC KURDIYA BAR DE
Mebest ji kurdiya bar (kurdy xwarig) komeke endn devokan e ku li ben her bar yn
Rojhilata Kurdistan Bar Kurdistan (ji devern soranaxiv bartir) tn axiftin. Navn cuda li
v koma devokan tn kirin: feyl, kelhur, kirmaan L her yek ji van her s navan ten beek ji v
koma devokan e loma di zimannasiy de zdetir nav kurdiya bar li van devokan hatiye kirin.
Li Rojhilata Kurdistan bajarn mezin yn ku piraniya rnitvann wan bi kurdiya bar diaxivin
Kirmaan lam in li Bar Kurdistan j Xaneqn Mendel ne.
Hjay gotin ye ku hewram / goran, lek lur nzk qisekern kurdiya bar yan j di nav wan de
dijn l kurdiya bar ne hewram, lek yan lur ye. Ji mj ve gengee li ser kurdbna hewram, lur
heta dereceyek lek j heye l di nav zimannasan de ti ik guman ji kurdbna kurdiya bar
nne.
Anku kurdiya bar ji aliy zimannas ve ji hewram, lek lur zdetir nzk kurmanc soran ye.
Heta hin caran ten behsa kurdiya bakur anku kurmanc kurdiya bar bi merema soran t
kirin heku kurdiya bar tine be yan j beek ji soran be.
L hem ji aliy dengnas ve hem j ji aliy rziman ve kurdiya bar ji soran cuda ye. Em
cudahiyn dengnas li jr bibnin. Ji aliy rziman ve yek ji taybetmendiyn her mezin di navbera
kurdiya bar zaravayn din yn kurd de ew e ku di kurdiya bar de ergatv peyda nabe.
Bi armanca dirjnebn, li jr em li cih gotina kurdiya bar ten peyva bar bi kar bnin.
L li v der mebesta me bi ti away ne kurdiya Bar Kurdistan ye (ti titek wisa nne j ji ber
ku Bar Kurdistan bi endn lehceyn cuda diaxive: kurmanc, soran, kurdiya bar, hewram,
ebek) l merema me devokn kurdiya bar anku bo nimne feyl, kelhur kirmaan ne.
387
Kurmanc B
Bar W
Di piraniya devokn bar de di gelek peyvan de li cih B ya kurmanc soran W heye. Heman
diyarde hem di peyvn xwemal (ran) hem j yn ji ereb wergirt de peyda dibe:
kurmanc
soran
bar
baran
baran
waran
kitb
kitb
kitaw
xirab
xerap
xiraw
xerb
xerb
xerw
Tarxiyen kurdiya bar ( hewram) di peyvn xwemal de W parastiye l ev W di kurmanc, soran

faris de bye B. Li aliyek din, di peyvn ji ereb wergirt de kurmanc soran parzvann B ne l
kurdiya bar ew j kiriye W.
Tarxiyen kurmanc j B-ya / P-ya pit vokalan dikir V / W soran j ew dikir W. Bo nimne, pehlew
sp, faris sb l kurmanc sv soran sw yan avestay xep-, faris eb l kurmanc
ev soran ew yan avestay xvepne-, faris x(v)ab l kurmanc soran xew yan avestay
ebre-, faris ebr l kurmanc ewr soran hewr. L di peyvn ji ereb wergirt de kurmanc
soran d bi piran B ya pit vokalan j diparzin, berevaj kurdiya bar ku w B niha j dike W. 284
Kurmanc V
Bar W
Ji bil end devokn bik, di kurdiya bar de j wek di soran de deng V di peyvn xwemal de
peyda nabe. Li cih V ya kurmanc adeten W heye l di hin devokan de di bin tesra faris /yan
hewram de M li cih V ya kurmanc heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
kurdiya bar
av
aw
aw
284
Em haydar in ku di hin devokn kurmanc de j xaseten li Serhed Navenda Anatolyay B ya pit vokalan ji peyvn ji
ereb wergirt de dibe W yan V: kitw, kitv. L li v der armanca me ew bye ku em berhevdanek di navbera
kurdiya bar kurmanciya git de bikin.
388
mvan
mwan
mwan
nav
naw
naw
zava
zawa
zawa
zev
zew
zew ( di hin devokan de

ze, ze)
Di v mesel de kurdiya bar j li gel soran ye. Ev V-ya / W-ya pit vokalan tarxiyen ji M ya raniya
kevn e. Ew di kurmanc de bye V, di soran bar de bye W l di zazak, hewram, faris gelek
zimann din yn ran de wek M maye.
Kurmanc
Bar / /
Hevber deng ya kurmanc soran, di piraniya devokn kurdiya bar de deng (wek tirk yan
alman l dirjtir). Bo nimne:
kurmanc
soran
bar
dr
dr
dr
Di v meseley de kurmanciya git soran wek hev in ji kurdiya bar cuda ne. L hjay gotin
ye ku li aliyek hem devokn kurdiya bar nakin l dikin anku li cih z, dr, r, m, hin
devok wan dikin z, dr, r, m.
Ev heman diyarde di kurmanciya rojhilat (bi taybet di behdn) de j heye. Anku li cih bk, dr, z,
m mirov dibje bk / bwk, dr / dwr, z / zw, m / mw li hin deveran (xaseten li Dihok)
heta wek bk, dr, z, m j. Di v meseley de kurmanciya Behdnan kurdiya bar wek hev in.
Tarxiyen ev deng bye di kurdiya bar de bi yan guheriye. Li end devern kurdiya bar
j formn bi hatine parastin: m, z, dr, r.
389
Kurmanc O
Bar
Li cih O-ya kurmanc soran, di kurdiya bar de adeten deng heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
bar
roj
roj
rj
zor
zor
zr
kor, kore
(kwr)
kr
(dew)
do
Tarxiyen ev deng O bye di kurdiya bar de guheriye bye . Pit ku di kurdiya bar de
bye , cih vala bye li gor teoriya veguhezna vokalan, O ji cih xwe liviye cih valaby y
-y girtiye (ji ber ku ji cih xwe b cih -y ku ber betal b.)
Eyn diyarde di kurmanciya rojhilat de (xaseten li Behdnan) j peyda bye: roj rj / ruj, got
gt / gut pit ku ji ber guherna bi cih -y vala mab.
Bar RD
Kurmanc R
Berevaj kurmanc l wek lehceyn din j yn kurd piraniya zimann din yn ran, kurdiya bar j
RD parastiye D-ya li pey R nexistiye. Bo nimne:
bar
soran
kurmanc
birdin
birdin
birin
kirdin
kirdin
kirin
mirdin
mirdin
mirin
pird
pird
pir
sard
sard
sar
xwardin
xwardin
xwarin
390
Wek ku t dtin, kurdiya bar soran di v meseley de wek hev in. Di rastiy de ten di kurmanc
de RD bye R, wek din lehceyn din yn kurd piraniya zimann din yn ran RD wek xwe hitiye
(li jrtir li berhevdana kurmanc zazak binrin.)
L
Di piraniya devokn kurdiya bar de j, wek di soran de, gelek caran li cih L-ya zirav ya kurmanc,
L-ya qelew () heye. Bo nimne:
kurmanc
soran
bar
keel
kee
kee
dil
di
di
gul
gu
gu
bela
bea
bea
Di hin devokn bar de, bi taybet li Kirmaan Mendel peyda nabe li cih w j L heye.
Tarxiyen meseleya wek di soran de ye: di peyvn xwemal de ji RD ya raniya kevn e, di peyvn
ji ereb de ji L ye.
, K, P, T
Dengn , K, P T di kurdiya bar de (wek di soran de l berevaj kurmanc zazak) li destpka
peyvan herdem bipif anku req in (bi inglz aspirated). Li nav dawiya peyvan, xaseten di ktey
negirankir de, bpif in anku nerm in (unaspirated).
Kurmanc ST
Bar S, ES, HES
Kurdiya bar, wek gelek lehce zimann din j yn ran yn niha (l berevaj kurmanc zimann
kevn navn yn ran), komn konsonant li destpka peyvan red dike. Loma li cih ST ya destpk
ten S heye yan j E yan HE li S hatiye zdekirin wek ES yan HES peyda dibin. Heman diyarde di
soran de j peyda dibe. L di cudahiya soran kurdiya bar li vir ew e ku soran yan ST dike S yan
391
j dike EST- anku yan konsonantek diavje yan j vokalek l zde dike. L kurdiya bar hem T
diavje hem j E (+ H) l zde dike. Bo nimne:
kurmanc
soran
bar
standin, stendin
sendin
sendin
str
estre
hesare
Cudahiyeke din di v mesel de di navbera soran kurdiya bar de ew e ku soran li nav dawiya
peyvan bi piran ST qebl dike l kurdiya bar di piraniya devokn xwe de ST li her cih peyv dike
S:
kurmanc
soran
bar
dest
dest, des
des
st
st, est
e285
zivistan
zistan
zimsan
Kurdistan
Kurdistan
Kursan
Tarxiyen ST di zimann ran de li destpk, nav dawiya peyvan peyda dibe. Kurmanc ev komdeng
di hem pozisyonan de parastiye l van lehceyn din ew km-zde guherandiye.
Kurmanc -A- / -EH-
Bar -YE-
Li cih A yan EH yn kurmanc A ya soran yn navbera konsonantan di kurdiya bar de gelek

caran dibin YE:
kurmanc
soran
bar
kan, kehn
kan
kyen
tehl, tal
ta
tye
nizanim286
nazanim
nyezanim
285
286
S-ya qelew wek di peyva sed de.

Tarxiyen nazanim wek nakim, naxwim, nabjim
392
Kurmanc NG
Bar
Di piraniya devokn kurdiya bar de li cih komdeng NG y kurmanc deng [] heye ku dengek
encama helna N G bi hev ve ye. Di hin devokn soran de j NG dibe l di soran de j NG serdest
e. Bo nimne:
kurmanc
soran
bar
deng
deng
de
reng
reng
re
bang
bang
ba
Soran XO-
Bar XWE-
Berevaj soran, kurdiya bar j wek kurmanc komdeng xwe- yan xue- qebl dibe. Li cih wan
di soran de komdeng xo- heye. Bo nimne:
kurmanc
bar
soran
xwe
xwe
xo
xwe
xwe
xo
Tarxiyen ev komdeng bi away xwe- b l di soran de bye xo.
393
CUDAHIYN DENGNAS DI NAVBERA KURMANC ZAZAK DE

Mirov dikare bibje ku paradoksiyeke zimannas ye ku di kurmanc zazak de li aliyek tam eyn
deng hene l li aliy din bikaranna wan dengan di peyvn hevreh de bi awayek pir zelal ji hev cuda
ye.
Mebesta me ji eyn dengan ne ew e ku kurmanc zazak heman alfabeya kurd-latn bi kar tnin.
Ew j rast e l mebesta me li vir ne herfn alfabey l dengn ziman ne. Bo nimne, di alfabeya
kurd-latn de ten varyantek ji her yek ji herfn , K, P, T heye l hem di kurmanc hem j di zazak
de her yek ji wan bi deng xwe varyantn bipif (req) yn bpif (nerm) j hene. Herwiha di herdu
lehceyan de ji bil awayn zirav, herwiha awayn qelew j yn dengn P T peyda dibin. Anku ji aliy
maliyeta xwe ya dengan ve xwed tam eyn dengan in. L di pratk de ew van dengan bi awayn pir
ji hev cuda bi kar tnin.
Kerem bikin em van cudahiyan bibnin.
Kurmanc B
Zazak V
Li destpka peyvn xwemal li cih B ya kurmanc di zazak de bi piran V heye. Bo nimne:

kurmanc
zazak
ba
va
baran
varan
berf, befr
vewre
bst
vst
Di v mesel de soran faris wek kurmanc ne, hewram kurdiya bar bi W-ya xwe li van cihan
zdetir diibin zazak. Tarxiyen ev deng di zimann ran yn kevn navn de V/W b pa di
kurmanc, soran faris de bye B.
Kurmanc V
Zazak M/W
394
Li nav dawiya peyvan li pey vokalan li cih V ya kurmanc di zazak de carinan M carinan j W
heye:
kurmanc
zazak
nav
name
gav
gam
av
aw-287
ev
ew
Tarxiyen zazak M-ya ran di van peyvan de parastiye kurmanc ew kiriye V. Bo nimne, kurmanc
nav, zazak name, faris, bel pehlew nam, avestay sanskrt name-, inglz alman
name, frans nom
Gava ku di van haletan de di kurmanc de V di zazak de W heye, hing ew ji B/P yn ran ne: P
B V/W. Bo nimne, kurmanc ev, zazak ew, faris eb, pehlew eb, ep, bel ep,
avestay xep-, sanskrt ksep-
Di soran kurdiya bar de j B/P ya ran wek zazak bye W. L berevaj zazak, soran kurdiya
bar j M-ya navbera vokalan wek kurmanc guherandiye l nekiriye V l W (ji ber ku V di soran
bar de hema-hema peyda nabe).
Zazak RD
Kurmanc R
Berevaj kurmanc l wek piraniya lehceyn din yn kurd zimann din yn ran, zazak j komdeng
RD parastiye. Bo nimne:
zazak
soran
kurmanc
berdene
birdin
birin
kerdene
kirdin
kirin
merdene
mirdin
mirin
287
Li gor devokan awe, awi, awk l ya giring bo me li vir ew e ku W t de heye.
395
pird
pird
pir288
werdene
xwardin
xwarin
Anku di v mesel de zazak soran wek hev in ji kurmanc cuda ne. L div ten ev cudah mirov
nexapne: hem ji aliy dengnas ve hem j ji aliy rziman ve soran zazak ji soran kurmanc
yan zazak kurmanc j drtir e.
Zazak E
Kurmanc I
Di hejmareke pir mezin ya peyvan de di zazak de E l di kurmanc de I heye.

Em dikarin tabloya xwe ya li ser RD/R bi piran li vir j dubare bikin hin peyvn din j l zde bikin:
zazak
kurmanc
berdene
birin
kerdene
kirin
merdene
mirin
wesar
bihar
berz
bilind
Tarxiyen zazak E parastiye kurmanc ew di van gelek peyvn din de kiriye I. Soran kurdiya
bar j di piraniya van peyvan de (l ne di hemyan de E kiriye I) l ji berhevdana zimann din yn
ran diyar e ku E bye I, ne berevaj. Bo nimne, kurmanc kirin, soran kirdin l zazak kerdene,
hewram kerday, faris kerden, pehlew kerten, hexameni ker-, avestay ker-, sanskrt
ker-
Kurmanc XW
Zazak W
Li na komdeng XW y kurmanc di zazak de adeten W heye. Bo nimne:

kurmanc
zazak
xwe
we
288
Bi mebesta rya di ser av re (bi inglz bridge), ne bi wateya pirr, gelek, zehf hevreha v di zazak soran
de j pirr l maneya w di van lehceyan de tij, mit, dagirt ye.
396
xwarin
werdene
xwendin, xwandin
wendene
xweh, xuk
way
L hjay gotin ye ku cnav kurmanc xwe di zazak de j xo, xwu ye anku ev qeyd w nagire.
Tarxiyen kurmanc X parastiye zazak ew ji ber W xistiye. Herwiha hewram bel j X ji v
komdeng avtiye l wek din lehceyn kurd zimann din yn ran yan XW parastiye yan j W
avtiye.
Kurmanc J
Zazak C
Di peyvn xwemal / ran de li cih J ya kurmanc adeten C heye:

kurmanc
zazak
jin
cen
roj
roc289
jn, jiyan
ciwayene
Hin caran j li cih J ya kurmanc di zazak de Z heye, bo nimne j (herwiha) ku di zazak de bi away
z ye.
Tarxiyen zimann ran yn kevn de ev deng b, di kurmanc, soran bar de bye J, di zazak
hewram de bye C di faris de Z.
Kurmanc G
Zazak V
Di hejmareke bisinor ya peyvan de li cih G ya kurmanc di zazak de V heye. Bo nimne:

kurmanc
289
zazak
Koma Xebat ya Vate, ku li ser zazak vekolnan dike formn standard pniyaz dike, varyanta roj wek forma
standard bo kurmanc terch kiriye. L ev ne ji w ye ku piraniya zazakaxivan w bi kar tnin l ji ber ku ew form zdetir
nzk kurmanc ye yek ji armancn ragihand yn Vatey bijartina formn nzk lehceyn din yn kurd (bi taybet
kurmanc) ye.
397
gul
vil
gur(g)
verg
gotin
vatene
Di v mijar de soran, kurdiya bar, faris pehlew zdetir nzk kurmanc ne l dsa j tarxiyen
ev deng V yan W bye. Bo nimne kurmanc gur(g), soran, kurdiya bar pehlew gurg, faris
gorg l hewram werg, avestay vehrke-, sanskrt vrkes, swd varg, inglz alman
wolf
Kurmanc H
Zazak
Di hejmareke ne km ya peyvn hevreh de li cih H ya kurmanc di zazak de H nne. Bo nimne:

kurmanc
zazak
hest
este
hejmar
amar
hstir, hesp
estor, istor
havn
amnan (herwiha hamnan)
Di end peyvn wiha de tarxiyen H hebye ji (hin devokn) zazak ketiye, bo nimne havn /
amnan, bi soran hawn, hewram pehlew hamn, avestay ham- anku H ji hin devokn
zazak ketiye (belk di bin tesra yan li ber modela amarn ya ermen) l heta di zazak de j di hin
devokan de wek hamnan anku bi H maye.
L tarxiyen bi piran di van peyvan de H tine b ew pa li kurmanc zde bye, bo nimne kurmanc
hesp, soran esp, faris esb, hewram esp, pehlew esp, avestay espe-, sanskrt eve
Kurmanc H
Zazak S
Di hejmareke bisinor ya peyvan de li cih H ya kurmanc di zazak de S heye. Bo nimne:
398
kurmanc
zazak
deh
des
bihar
wesar
Heman S di zazak de hevber H ya kurmanc di hejmarn 11 19 de j heye: yewndes (yazdeh, 11),

diyes (dazdeh, 12), hiryes (szdeh, 13)
Tarxiyen ev deng S b, bo nimne kurmanc, soran, faris, pehlew de(h) l zazak des, avestay
dese-, sanskrt dese-, ermen tesn, rs dsyati Tarxiyen ew bi xwe j ji proto-hindewrop
*K b l pa bye S taliy j di hin zimann ran de bye H anku formn bi H ji yn bi S ntir in.
L hejmara peyvn wiha pir km e. Li aliyek din, peyva s (3) bi zazak hir ye anku li cih S ya
kurmanc H heye anku ev berevaj qeyda kurmanc H zazak S ye.
Kurmanc ST-
Zazak EST-, AST-
Wek soran, kurdiya bar, hewram faris, zazak j komn konsonant li destpka peyv qebl
nake. Loma bo nimne li cih ST- yn kurmanc, di zazak EST- yan AST- heye:
kurmanc
zazak
soran
str(k)
estare, astare
estre
Tarxiyen kurmanc ev komdeng parastiye l guhern di zazak ziman lehceyn din yn ran yn
niha de peyda bye. Bo nimne, zazak estare, astare, soran estre l kurmanc str(k),
avestay ster-, pehlew starek, sanskrt star, inglz star, alman Stern, latn stella...
Zazak A
Kurmanc /
Di reh demn niha bn yn gelek lkeran de li cih (carinan ) ya kurmanc di zazak de A heye.
Bo nimne:
399
kurmanc
zazak
ez di-mn-im
ez man-en-a
ew di-xwn-e
o wan-en-o
ew di-b-n / di-bj-in
va-n-
Herwiha di hin navdran de j li cih ya kurmanc, di zazak de A heye. Herwiha berevaj kurmanc,
zazak A ya peyvn ereb nake . Bo nimne:
kurmanc
zazak
hk
hak
kitb
kitab
Kurmanc H
Zazak
Di end peyvan de li cih H ya kurmanc di zazak de peyda dibe. Bo nimne:

kurmanc
zazak
guh
go
thn, tihn, tn, t
teyan
Kurmanc K
Zazak H
Di end peyvan de li cih H ya kurmanc di zazak de peyda dibe. Bo nimne:

kurmanc
zazak
ker
her
kan
hen
Tarxiyen ev deng X b l di kurmanc, soran kurdiya bar de bye K di zazak hewram de H.

Bo nimne, kurmanc soran "kan", kurdiya bar "kyen", zazak "hen", hewram "hane", faris
400
"xan", pehkew "xanig", avestay "xan-", sanskrt "xan-" yan kurmanc soran ker, zazak,
hewram bel her, faris pehlew xer, avestay sanskrt xere-
Kurmanc S
Zazak
Di end peyvan de li S ya kurmanc di zazak de heye. Bo nimne:
kurmanc
zazak
rast
rat
401
CUDAHIYN DENGNAS DI NAVBERA KURD TIRK DE

Ev vekoln d hewl bide cudahiyn giring yn dengnas yn di navbera kurd (kurmanc) tirk de
destnan bike. Ev vekoln j beek ji berhevdana dengnasiya kurmanc lehce zimann cran e.
Ber niha di nivseke din de cudahiyn dengnas yn kurmanc faris hatine miqayesekirin di
nivsek de vekolnek de j cudahiyn kurmanc li gel zaravayn din yn serek yn kurd hatine
rzkirin.
Ferqa tirk li gel faris yan lehceyn kurd ew e kurmanc, lehceyn din yn kurd faris hem ji eyn
malbat ne l tirk kurd ne ji heman binemal ne. Loma di berhevdana kurmanc lehceyn yn
kurd de yan j di navbera kurmanc faris de mirov dikare ne ten bibje ka i cudah niha hene l
dikare bibje ka ew cudah peyda bne. Hejmareke pir mezin ya peyvn hevreh (ji eyn reh) yn
xwemal di kurd faris de hene, mirov dikare wan bide ber hev bibje filan deng di kurd de
hevber bvan deng di faris de ye.
Ji ber ku kurd tirk ne ji eyn binemala ziman ne, peyvn wan yn hevpar (ji bil end libn bi
tesadif wek hev) nikarin di herdu zimanan de xwemal bin, bi zerr di yek ji wan de gelek caran
di herduyan de peyvn bi esl xwe biyan ne.
Loma berhevdana dengnasiya kurd tirk d bi zerr ji berhevdana kurd faris yan j berhevdana
lehceyn kurd cuda be. L dsa j berhevdana dengnasiya kurd tirk j mimkin biber e j. Mirov
dikare:
-
deng dengrziyn di wan de bi git mimkin bide ber hev
guherna peyvn bi esl xwe biyan di wan de bide ber hev
402
ALFABE
Mirov dikare alfabeya kurd tirk bi tabloyeke wiha bide ber hev. Bi v tabloy em ten herfn
herdu zimanan didin ber hev, ne dengn wan. Bo nimne, herfa i di kurd tirk de wek hev e l
di wan zimanan de dengn w herf ne eyn ne. Li jrtir em pa cudahiya dengan j bidin.
kurd
tirk
a290
-291
290
Di hin peyvan de di tirk de carinan varyanta j t bikarann l ew ne herfeke ji alfabeya bingehn ya tirk ye.
291
Di hin peyvn tirk de j herfa t bikarann l ew ne herfeke ji alfabeya bingehn ya tirk ye.
403
-292
292
Di hin peyvn tirk de j herfa t bikarann l ew ne herfeke ji alfabeya bingehn ya tirk ye.
404
Dengn wek hev di kurd tirk de

Ev herf di kurd tirk de bi temam hevdeng anku herdem heman deng ji wan derdikeve:
B, C, D, E, F, G, J, L, M, N, , V, Y.
Eger em hejmara herfn wek hev (25) dengn wek hev (13) bidin ber hev, em bibnin ku rjeya
anku nisbeta dengn tam herdem wek hev ten nzk 50 % e.
Niha em l binrin ka i cudah di navbera herfn wek hev de heye.
Cudahiyn vokaln kurd tirk

Mirov dikare herfn vokal di kurd tirk de wiha bide ber hev:
kurd
tirk
Di her yek ji wan de s herfn vokal hene ku di ziman din de peyda nabin: kurd , , , tirk , ,
. Di herdu zimanan de pnc herfn vokal yn hevpar hene: a, e, i, o, u.
L tev v wekheviya mezin di herfn vokal de j, sstema dengn vokalk yn kurd tirk pir ji hev
cuda ye. Cudahiya berav helbet ew e ku hin dengn vokalk di kurd de hene ku di tirk de peyda
nabin hin j di tirk de hene ku di kurd de peyda nabin.
293
, di tirk de hem bi herf hem j bi deng hene ku di kurmanciya git de peyda nabin 293
-ya kurd ne wek herf di tirkiya standard de ne wek deng j nay bikarann
Herfa kurd i ya tirk i ne hevdeng in. Ya tirk hevdenga ya kurd ye l kurttir e.
Herfa kurd i ya tirk ne hevdeng in294
Di hin devokn kurd de wek -ya tirk l dirjtir t gotin di hin devokan de O-ya kurmanciya git j wek -ya
tirk l dirjtir t gotin.

294
Bo sehkirina cudahiya wan, mirov dikare peyva kurd kirin peyva tirk krn (biknin) bide ber hev.
405
Herfa U di kurd tirk de ne hevdeng e, di tirk de ew zdetir hevdenga ya kurd ye, xaseten
di peyvn ji ereb wergirt de.
Cudahiyeke din ya serek ew e ku di kurd de hin vokal dirj in (a, , , o, ) hin j kurt in (e, i, u) l
di tirk de di peyvn xwemal de hem vokal kurt in.
Cudahiyeke din ya serek ew e ku di kurd de wek prensp her vokal dikare li gel her vokala din di eyn
peyv de peyda bibe. Di tirk de sstemek heye ku di zimannasiy de bi nav harmoniya vokalan
yan ahenga vokalan (bi inglz vowel harmony) t nasn. Li gor w, vokaln pn (di tirk de e, i,
, ) dikarin wek prensp ten li gel vokaln din yn pn di heman peyva xwer de peyda bibin
vokaln pan (di tirk de a, , o, u) j ten dikarin li gel vokaln din yn pan di heman peyva xwer
de cih bigire. Loma bo nimne peyvn wek beran, erzan, guherandin di tirk de wek prensp ne
mimkin in ji ber ku di wan de di heman dem de di eyn peyva xwer de vokaln pn (e) vokaln
pan (a, u) hene.295
Cudahiyn konsonantn kurd tirk

Hin ji van herfan di kurd de hene di kurd de tine ne yan j di tirk de hene l di kurd de peyda
nabin.
kurd
tirk
L cudahiya dengn konsonantk di navbera kurmanc tirk de ne ten ev in.

Ev konsonant wek herf di tirk kurd de hene l bi dengn xwe ne herdem tam wek hev in: , H, K,
L, P, Q, R, S, T, Z.296
295
Ev prensp di tirk de j ne b awarte istisna ye. Bo nimne, di peyva anne (dayik) de vokaleke pan (a) yeke
pn (e) heye. L dsa j ev qeyd bend di tirk de pir giring serdest e.

296
Bo pirdengiy di alfabeya kurd de, binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/12/30/hevdengi-u-pirdengi-dinivisina-kurdi-de/
406
PIFDAR BPIF (REQ NERM)

Dengn , K, P T di tirk de li destpka peyvan herdem bipif anku req in (bi inglz aspirated), wek
di peyvn kurd ar, kar, perde, tr de. Li nav dawiya peyvan ew di tirk de bpif anku nerm in
yan j bi km nermtir in. Di tirk de formn bipif bpif yn van herfan ne fonemn ji hev cuda ne
anku ne dengn ji hev serbixwe wateguhor in. Mirov di tirk de wan bipif yan j bpif bibje, maneya
peyv naguhere.
Di kurmanc zazak de (l ne di soran kurdiya bar de) ev deng dikarin li destpka peyvan j
bipif anku req bin, wek di peyvn ar, kar, perde, tr de yan j bpif anku nerm bin, wek av,
kirin, pvaz, te/tu. Li nav dawiya peyvn xwer di kurd de (wek di tirk de j) ev deng bi piran
bpif anku nerm in, wek bik, ekir, rep, dtin. L carinan li nav dawiya peyvn xwe j km caran
deng dikarin bipif anku req bin, bo nimne met, xalet / xalt, rapor
Bi km li destpka peyvan, ev herdu varyantn bipif/bpif (req/nerm) di kurmanc de fonem in anku
dengn serbixwe wateguhor in. Bo nimne, par bi P-ya bpif anku nerm maneya sala bor, sala
ber sal dide l par bi P-ya bipif anku req wateya be, pik, behr dide.
Li aliyek din, di tirk de de ber vokaln pan (di tirk de a, , o, u) ji K-ya kurd patir di dev de
derdikeve zdetir nzk Q ya kurd ye. Loma gava ku kurd ji tirk yan bi rya tirk peyvn bi K ber
a, o werdigirin, hing wan bi Q dibjin, bo nimne qamera, Amerqa, qomte (li cih kamera,
Amerka, komte).
QELEW ZIRAV
Ji bil pifdar bpifiy, dengn P T (l ne K T) di kurd de herwiha bi qelewiya xwe ziraviya xwe
ji hev tn cudakirin. Bo nimne, T di peyva te/tu de zirav e l di peyva teng de qelew e. P j di
peyva pnc de zirav e l di bjeya pez de qelew e.
Dubendiya navbera dengn qelew zirav j ya di kurd de hey, K P-yn kurd ji yn tirk cuda
dike.
Hem di kurd hem j di tirk de dengn S Z dikarin zirav bin hem j qelew bin. Di tirk de S Z
ber vokaln pn (di tirk de e, i, , ) herdem zirav in ber vokaln pan (di tirk de a, , o, u)
j herdem qelew e. Cudahiya S Z di kurd de ew e ku di kurd de qelewt yan ziravt ne illeh bi
407
vokala pit xwe ve girday ye. Bo nimne, vokala pit S di peyva ser de j di peyva sed de j
eyn E ye, l di peyva yekem de S zirav e di ya duyem de j qelew e.
H
Deng H di kurd tirk de bi piran wek hev in. Hem di kurd de bi piran hem j di tirk de herdem
H wek di peyva heval de t gotin. L di kurd de carinan wek di nav Hesen de li kar e, bi piran di
peyvn ji ereb wergirt de, wek Ehmeq, ehmeq, heram, helal, ruh L carinan di peyvn xwemal
de j ev heman deng peyda dibe, bo nimne heft, tehl, pehn. Di tirk de ev deng duyem y H
peyda nabe.
LERZ BLERZ297
Mebest ji dengn bilerz ew deng in ku di dema derketina wan de perdeyn deng di gewriy de
dilerizin. Di derketina dengn blerz de perdeyn deng nalerizin.
Lerz blerz hem di kurd hem j di tirk de pir giring in. Di herdu zimanan de her deng bilerz
hevbera xwe ya blerz j heye:
blerz
bilerz
Ji van X/Q ten di kurd de peyda dibin, wek din herdu deste di herdu zimanan de hene. Di kurd de
hem dengn bilerz hem j yn blerz wek prensp dikarin li destpk, nav dawiya peyv peyda
bibin li her der ev deng fonem in anku guherandina wan bi hev dikare maneya peyv biguherne.
Di tirk de adeten ten varyantn blerz dikarin li dawiya peyv peyda bibin. Loma peyvn ji zimann
din wergirt yn dengn bilerz li dawiya wan, di tirk de bi dengn blerz diguherin. Bo nimne:
297
Berfirehtir li ser tesra lerz li ser guherna dengan di kurd de, binrin:
https://zimannas.wordpress.com/2016/01/08/tesira-lerze-li-ser-guherina-dengan/
408
deng
peyv bi ziman jder kurd
tirk
(ziman jder)
b/p
kitab (ji ereb)
kitb
kitap
d/t
h udd (ji ereb)
hudd
hudut
g/k
reng (ji ran)
reng
renk
v/f
active
zimanek aktv
aktf
(ji
ewrop)
Ev qeyd benda tirk li ber hilwen ye hem di gelek peyvn wergirt de hem j heta di hin peyvn
xwemal de j dengek bilerz peyda dibe:
-
saz bi Z-ya bilerz li dawiy ji faris
ad (nav) bi D-ya bilerz li dawiy wek peyveke xwemal nana dijberiya D/T di peyva
xwemal at (hesp) de
L dsa j ev ert blerziya dawiy di tirk de dsa j pir giring e ji aliy dengnas ve bi tund di v
mesel de ji kurd cuda ye.
Mirov gelek caran formn wek aktf, standart anku bi dengn blerz F T di nivsn kurd de j
dibne. L guherandina V D yn esl (active, standard) di van peyvan de bi F T ten ji ber
tehemilnekirina dengn bilerz V D di tirk de li dawiya peyvan e kurd ne hewcedar e ku V D-ya
van peyvan bi F T biguherne. Anku ya ba em wiha binivsin: aktv, standard.
Cudahiyeke din ya giring di kurd tirk de di war lerz de ew e ku di kurd de deng patir deng
ptir diguherne, di tirk de deng ptir y patir diguherne. Bo nimne:
-
kurd:
o ne-kuj-e (J) + T ne-kut (T) anku J-ya bilerz ji ber T-ya bilerz ya patir diguhere
dibe -ya blerz
o heft + deh hevdeh, hevde (di proses de T dikeve F-ya blerz ya peyva heft ji
ber D-ya bilerz ya peyva deh dibe V-ya bilerz anku deng patir (D-ya deh) deng
ptir (F-ya heft) diguherne
tirk:
o oda (ode, mezel, jr) + da (li, di de/ve) odada (di odey ve): ti tit naguhere
409
o kitap (kitb) + da (di de) kitapta (di kitb de): P-ya blerz ya kitap D-ya bilerz
ya da dike T-ya blerz anku deng ptir y patir diguherne
KOMKONSONANT298
Di kurd de hem li destpka kteyan hem j bi taybet li dawiya kteya du (km caran s) konsonant
dikarin bi hev re by vokaln navber peyda bibin. Bo nimne:
-
li destpka ktey: standin, sp, keft
li dawiya ktey: dest, end, bext, reng
Di peyvn xwemal yn tirk de komkonsonant qet li destpka peyv peyda nabin. Li dawiya ktey j
di peyvn xwemal de di tirk de komkonsonant pir km in l bi marjnal peyda dibin, wek alt / st
(jr / jor).
Di peyvn biyan de tirk ji mj ve komkonsonantan li dawiya kteyan qebl dike, bo nimne renk
ji ran reng. Li destpka ktey di peyvn ber wergirt de tirk komkonsonantan napejirne, loma
station statistique yn ji frans di tirk de bne istasyon istatistik. L di peyvn ntir
wergirt de d komkonsonant li destpka kteyan j di tirk de t tehemilkirin, loma bo nimne
studyo standart, ne *istudyo, *istandart.
Di kurd de ji xwe komkonsonant li destpk dawiya konsonantan di peyvn xwemal de j hene
loma kurmanc dikare li gor dengnasiya xwe j peyvn wek stasyon, statstk bipejirne. L ji ber ku
piraniya peyvn ji ewrop bi rya tirk dikevin kurmanc, mirov carinan formn wek stasyon,
statstk yn li ber tesra tirk j di nivsn kurd de dibne. L kurd ne hewcey zdekirina ti vokalan
li destpka van peyvan e ji xwe di wergirtinn n de tirk j d vokalan li destpka wan zde nake.
L wergirtina peyvn ewrop bergeha komkonsonantan ne ten di tirk de vedike l di kurd de j
berfireh dike. Bo nimne, komkonsonantn BL, BR, FL, FR, KL, KR, PS, KST di peyvn xwemal de di
turk de li destpka kteyan peyda nabin l bi van peyvn ji zimann ewrop ew j d ketine kurd
wisa meydana komkonsonantn me berfireh kiriye: blond, Brtanya, flora, Fransa, klask, krz,
pskoloj, tekst
298
Bo komn konsonant di kurd de, binrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/12/31/komen-konsonanti-dikurdi-de/
410
COTDENGIYA , K, P, T JI K K VE?
Rewa cotdeng ya dengn , K, P T yek ji taybetmendiyn kurmanc zazak ye ku wan hem ji
zimann cran ereb, tirk faris hem j ji zaravayn din yn serek yn kurd anku ji soran, bar299
hewram cuda dike.
Dengn K di kurmanc zazak de bi du awayn ji hev cuda tn gotin ev cudahiya wan fonemk
anku wateguhor e: eger mirov li cih K-ya bipif (req, bi inglz aspirated), K-ya bpif (nerm,
unaspirated) bibje, maneya peyv dikare biguhere:
-
ka (bi K-ya bpif anku nerm): giyay hik
ka (bi K-ya bipif anku req): li k ye, li i cih ye
Hem min hem j gelek kesn din j ber j bi berfireh li ser cotdengiya dengn , K, P T nivsiye.
Li v der em behsa hebna cotdengiya van dengan nekin l ten end girdann wan bidin daku
xwandevann dilxwaz bikarin xwe bigihnin wan. Armanca v nivsara me pirsa sebeb droka
peydabna v cotdengiy ye herwiha pbnkirina ayindeya cotdengiy ye.
Nivsarn me yn tkil cotdengiya dengn , K, P /yan T:

-
Diyarkirina
dengn
cuda
yn
K,
T:
https://zimannas.wordpress.com/2015/08/14/diyarkirina-dengen-cuda-yen-c-k-p-t/
-
Deng : https://zimannas.wordpress.com/2015/07/10/denge-c-peydabun-u-guherina-wi2/
Deng K: https://zimannas.wordpress.com/2015/12/17/denge-k-peydabun-u-guherina-wi/
Deng
P:
https://zimannas.wordpress.com/2015/12/13/denge-p-varyant-peydabun-u-
guherina-wi/
-
299
Deng T: https://zimannas.wordpress.com/2016/01/08/denge-t-peydabun-u-ketina-wi/
Mebest ji bar li vir kurdiya bar ya devokn feyl, kelhur, kirmaan hin devokn din yn nzk wan in ku li
Bar Rojhilata Kurdistan li hin devern ji devern soranaxiv bartir dijn
411
Drok: cotdengiya dengn , K, P T ji k t?

Wek ku me li jor diyar kir, cotdengiya , K, P T di kurmanc zazak de heye l ne di lehceyn din
yn kurd de ne j di faris, ereb yan tirk de peyda dibe.
Di lehceyn din yn kurd de herwiha di faris tirk de ev deng li destpka peyvan ten bi ikln
xwe yn bipif anku req peyda dibin. Li nav dawiya peyv di van zimanan de j ev deng dikarin
bpif yan j kmtir bipif bin l ev nabe sedem cotdengiy di van ziman zaravayan de. Bo nimne,
bilvkirina K di tirk yan soran de bi away bpif dikare xerb were bihstin l nikare di ti peyvan de
maneya peyv biguherne.
Di erebiya standard de P ne bipif ne j bpif peyda nabin. K ten bi away xwe y bipif di ereb
de heye. Meseleya T hinek aloztir e: di ereb de T-yeke zirav heye ku bi herfa t nivsn herwiha
T-yeke qelew j heye (wek di kur de di peyvn teng, tar, tov de) ku bi herfa t nivsn. T-ya zirav
di ereb de li destpka peyv herdem bipif e T-ya qelew j herdem bpif e. Loma di ereb T-ya zirav
ya bpif (wek di kurmanc de di peyvn te/tu de) li destpka peyvan peyda nabe. Anku di ereb de
j T bi rast ne dengek cotdeng ye.
Ji ber ku ji bil kurmanc zazak cotdengiya dengn , K, P T di lehceyn din yn kurd de di
zimann din yn ran de peyda nabe, texmna git ew e ku kurmanc zazak ev xussiyet ji zimanek
din wergirtiye. L ev diyarde di herdu zimann ne-ran yn li ser kurd tesrker anku di ereb tirk
de j peyda nabe.
Bo fehmkirina v diyardeya cotdengiy, hem zimannasn kurd hem j yn biyan di vekolna reh
sebebn peydabna v fenomen ber xwe didin Kafkasyay. Cotdengiya dengn , K, P T bi rast
j di ermen gurc de di zimann din yn bik yn Kafkasyay de j peyda dibe.
Ji ber ku ji zimann v dever ermen ji aliy cograf ve her zde nzk kurd ye herwiha ji van
zimanan ji aliy peyvan ve j her zde diyar kurd kirine, hem vekolern kurd hem j yn biyan bi
hsan qebl dikin ku ev diyarde ji ermen ketiye kurmanc zazak.
Mixabin heta niha min nedtiye ku di ti vekolnan de bi kr zimannas li ser hind sekinbin daku diyar
bikin ka bi rast ev diyarde awa ji ermen derbaz kurd bbe.
Wek prensp, peyv yan diyardeyn din yn ziman bi du awayan ji zimanek derbaz y din dibin:
412
jorxan (superstratum): Ziman jder zimanek xurt bihz yan biqedir e loma peyv yan
diyardeyn din yn ziman j derbaz ziman wergir dibin. Bo nimne, jorxan sebeb w ye
ku gelek peyvn ereb ketine zimann din yn misilmanan yan j niha peyv ji inglz dikevin
piraniya zimann dinyay.
jrxan (substratum): Ziman jder zimanek bhz yan bqedir e loma qisekern w derbaz
bikaranna ziman wergir dibin. L di rewa jrxan de qisekern ziman jder hin peyv yan
dengn ziman xwe dibin ziman wergir ji ber ku ew ba hn ziman wergir nebne nikarin
wek qisekern esl yn ziman wergir biaxivin. Eger hejmara qisekern zimanguhz pir be,
tesra w dikare li ser ziman wergir be heta hinek ziman wergir biguherne j. Bo
nimne, gava ku inglz li Hindistan yan Afrkay belav bye, gelek ji qisekern wan deveran
dev ji ziman xwe berdaye dest bi bikaranna inglz kiriye. L ji ber ku wan nikariye tam
wek inglzaxivn Brtanyay hn v ziman ji xwe re n bibin, li wan deveran di ziman inglz
de tesra zimann dever peyda bye.
Rastiyeke bguman e ku hin tesra ziman ermen li ser kurd heye. Bo nimne, peyvn wek
karn/kann, law, savar, aman, xa, ilmisn hejmareke peyvn din ji ermen ketine kurd.300
L gelo tesra ermen li ser kurd jorxan yan j jrxan ye? Anku gelo ermen li beramber kurd
zimanek bihz biqedir b loma ev peyv j derbaz kurd bne (jorxan) yan j gelo ermen hevber
kurd zimanek bhz bqedir b gelek qisekern ermen derbaz bikaranna kurd bne bi w
re ev peyv ji ziman wan derbaz kurd bne (jrxan)?
Guman j nne ku kurd (xaseten kurmanc zazak) ermen demeke dirj bi hev re li Bakur
Kurdistan jiyane. L ti nanek ji hind peyda nabe ku ber sedsala 20em ermen hevber kurd
zimanek serdest biprestj bbe di nav xelk de. Rast e ku ermen xwed zimanek nivsk y
kevnartir dirjtir e l di nav xelk de ber sedsala 20em li Bakur Kurdistan li her der gava ku
ermen kurd bi hev re diaxivn, ziman wan y hevpar kurd (xaseten kurmanc) b. 301 Herwiha
kurd zimanek misilmanan ermen j zimanek fileyan b li deverek ku dewletn misilman
(xaseten Imparatoriya Osman) serdest b. Tarxiyen ti dell nnin ku hejmareke berav ya kurdan
300
Bo lsteyeke netemam ya peyvn bi esl xwe ermen di kurd de, binrin:
https://ku.wiktionary.org/wiki/Kategor%C3%AE:Ji_ermen%C3%AE
301
Ten pit damezrandina dewleta Ermenistan bicihbna hin kurdan li w der, kurd bi hejmareke berav hn
ermen bne kurd hevber ermeniyan bne gel kmne.
413
bbe ermen yan file l em bi zelal dizanin ku gelek ermen bne misilman p re wan ziman xwe
j bi zimanek misilmanan (bo nimne kurd yan tirk) veguhastiye.
Anku tesra ermen (eger ne bi temam be j) bi piran jrxan ye: sebeb ew e ku gelek ermenaxiv
bne kurdaxiv bi xwe re hin peyv belk dengn ermen j anbin ziman me.
L gelo dsa j mirov dikare bawer bike ku cotdengiya , K, P T ji ermen ye?

Niha cotdengiya dengn , K, P T di peyvn xwemal/ran de j di kurmanc zazak de heye. Bo
nimne:
deng
bipif (req)
bpif (nerm)
ar
av
kar
kirin
perde
pnc
taze/teze
t (dara ty)
Eger bi rast cotdengiya dengn , K, P T ji ermen hatibe, div carek av, kirin, pnc, t gelek
peyvn din j yn bi esl xwe ran bi , K, P T-yn bipif anku req bbin pa di bin tesra ermen
de guherbin dengn bpif (nerm) yn , K, P T wergirtibin.
L gelo ima ev deng di bin tesra ermen de guherbin?
Bo ku deng di bin tesra zimanek din de biguherin, div ziman tesrker ew dengn orijnal tine bin.
Bo nimne, eger soranek, farisek yan tirkek bi kurmanc biaxive, mimkin e ku ew peyvn wek av,
kirin, pnc, t bi , K, P T yn bipif anku req bibje ji ber ku di soran, tirk faris de ev deng li
destpka peyvan herdem bipif in.
L rewa ermen cuda ye: ermen ji xwe ev herdu fonemn dengn , K, P T hene. Gava ku texmnen
ermenaxiv hn kurd bne, ti hewcehiyeke wan bi hind nebye ku hin dengn bipif yn kurd bikin
bpif ji ber ku ermenaxiv ji xwe hnn herdu fonemn dengn , K, P T ne. Loma ti sebeb tine ne
ku ermen rabbin , K, P T yn bipif di hin peyvn kurd de kiribin bpif.
414
Heta eger em dij nann drok texmn bikin bibjin ku mimkin e ermen carek hevber kurd
bihz biqedir b loma tesra w li ser denganiya kurd hebye ji encama w tesr cotdeng
ketiye dengn kurd , K, P T, dsa j pirs dimne: madem ku dengn bipif yn , K, P T ji xwe di
ermen de j hene (li gel dengn bpif yn heman dengan), ma i hewce kiriye ku ev deng di hin
peyvn ran de biguherin ji deng bipif veguhezin deng bpif?
Ti zerriyek bo v guhern tine bye heta ku mirov bawer bike ku ev guhern di bin tesra ermen
de mimkin e.
Heta eger em ferz bikin ku ev ne ji zerr l wek din peyda bye j, gelo ima hing ev deng di hem
peyvn ran de neguherne?
Di rastiy de dijwar e mirov bawer bike ku ev peydabna cotdengiy di kurmanc zazak de ji tesra
ermen be.
Bi ihtimaleke mezin cotdengiya dengn , K, P T ya niha di kurmanc zazak de ne ji tesra ermen
l tev ku wek dijhev paradoksek bixuye j ji tesra faris, ereb tirk be. Kerem bikin em ber
xwe bidin, ka ev awa mimkin e.
Bpifiya , K, P T ya kurd di bin rin piral de ye

Wek ku me li jor diyar kiriye, di faris, tirk soran de , K, P T li destpka peyvan herdem bipif
anku req in. Bi heman away di inglz de j wisa ye. Di erebiya standard de P tine ne l K T-ya
zirav j herdem li destpka peyvan bipif in.
Di heman dem de ev zimann behskir (faris, tirk, ereb, soran inglz), niha tesrkern her mezin
yn li ser kurmanc ne. Peyvn bi , K, P yan T dest p dikin ji wan zimanan tn kurmanc, di
hemyan de ev deng bipif in (ji bil T-ya qelew ji ereb). Ji ber ku kurmanc her zde peyvan ji van
zimanan werdigire ji ber ku di peyvn wan de li destpk , K, P T bipif in, roj bi roj rje nisbeta
peyvn bi , K, P yan T yn bipif dest p dikin hevber peyvn bi , K, P yan T yn bpif zde dibe.
Gelek peyvn hevreh j di kurd de hene ku ji aliy etmoloj ve ji eyn reh ne l di yek de deng bipif
di ya din de j bpif e. Bo nimne:
415
deng
bpif
bipif
av
eme
kirin
kar
pvan
peyman
L gava ku mirov li etmolojiya van peyvan vekole, d bi hsan bibne ku yn bpif (av, kirin, pvan)
bi esl xwe kurmanc ne ji mj ve di ziman me de hene l yn bipif (eme, kar, peyman) di
kurmanc de n ne di rastiy de ne demek dirj e ku ji faris bi rya soran (kar, peyman) yan bi
rya tirk (eme) derbaz nav kurd bne.
Ne ten di peyvn nwergirt de , K, P T zde dibin l herwiha di peyvn ji ber ve di kurmanc
zazak hey de j , K, P T xaseten di bin tesra tirk de l mihtelemen herwiha di bin tesra faris
soran de j bi , K, P yan T diguherin. Bo nimne, gelek kes li Bakur Kurdistan d van peyvan
bipif dibjin av, k, pnc, te tev ku esl wan bi kurmanc bpif e.302
Ev dikare sebeba w be ku gelek peyvn xwemal yn kevnar j niha bipif in. Bo nimne i, ker, ti/tu
(h). Anku ev peyv ber di bin tesra zimanek din y cran de (bi ihtimaleke mezin di bin tesra faris
de) ji bpifiy bne bipif.
Pit wergirtina hejmareke mezin ji peyvan ji ereb, faris tirk yn bi deng bipif li destpka wan,
d ew deng j wek xwe ji wan zimanan ketiye kurd. L deng , K, P T di hin peyvn xwemal yn
kurmanc zazak de hatiye parastin. Bi ihtimaleke mezin ev dubend ye ku bye sebeb peydabna
cotdengiya dengn , K, P T. Anku berevaj ku heta niha hatiye texmn dikin, cotdengiya van dengan
bi ihtimaleke mezin ne ji tesra ermen ye.
302
Bo nimne, guh bidin v rok ku t de pkker dengn di peyvn wek rok, kiriye, dapr, tirsiyane de , K, P,
T wek bipif dibje l di rastiy de div bpif bna:

https://www.youtube.com/watch?v=fgcvzKQWIYo&list=PLAOFLr4u5nVbg9-Acq0K08R2YCPXD7YU7&index=2.
Sebebek din y bipifkirina van dengan dikare ji ber hperkorektiy be: xaseten di radyo televizyonan de pkker
hewl didin dengan zelal ba-artkulkir bibjin. L ev bi xelet dikare bibe sebeb bipifkirina anku reqkirina
dengn bpif anku nerm.
416
L bpif ji ber ve ji k peyda b?

Madem ku ne bpif l pifdar (hebna dengn bipif) di kurmanc de diyardeyeke bi nisb n ye yan
ji bpifiy ntir e, gelo bpif bi xwe ji k hatiye madem ku di zimann din yn ran de heta di
lehceyn din yn kurd de j ji bil kurmanc zazak li destpka peyvan peyda nabe?
Di rastiy de bpif di lehceyn din yn kurd di zimann cran yn wek faris, tirk ereb de j heye.
Tek cudahiya wan li gel kurmanc zazak ew e ku di wan zimanan de bpif li destpka peyvan peyda
nabe, ten nav dawiya peyvan mimkin e l di kurmanc zazak de li her dera peyv mimkin e.
Texmna min ew e ku bpif di kurmanc zazak de ji nav dawiya peyv belav bye destpka
peyvan j. Sebeb v belavbn abortiya ziman ye: mirov hewl dide bi xerckirina km ya enerjiy
heman tit bibje. Dengn bpif bi qas dengn bipif enerjiy naserifnin loma hsantir e ku mirov
wan bibje.
Texmna min ew e ku p di kurmanc zazak de j wek di zimann din yn ran de , K, P T li
destpka peyvan herdem bipif li nav dawiya peyvan j bpif yan kmtir bipif bn. Pa bpif ji
nav dawiya peyv belav destpka peyvan j bye. Mimkin e ku ermen yan zimann din yn
Kafkasyay bo kurmanc zazak bbe model yan rxweker ji ber ku di ermen de j , K, P T dikarin
li destpk bpif bin tev ku carinan bipif in j.
L bpif di zimann bihz yn derdor de, xaseten di tirk faris de li destpk ne mimkin e. Ji ber
ku kurd gelek peyv ji van zimanan wergirtine (xaseten ji faris) wek din j di bin tesra wan de maye,
dengn bipif dsa di kurmanc zazak de peyda bne.
L dengn bipif heta niha bi temam dengn bpif ji destpka peyvan di kurmanc zazak de ji nav
nebirine ji hole ranekirine. Mimkin e ku carek di soran, bar hewram de j , K, P T bpif
bbin l eger wisa bbe j, niha ew diyarde ji ber tesra faris ( belk ereb) nemaye. Belk j ji ber
drtiya van lehceyan ji ermen zimann din yn Kafkasyay, ev ziman ji wan re nebbin model
ti caran bpif di wan lehceyan de li destpka peyvan peyda nebbe. Ji ber tinebna yan nemana
delln drok, d ne mimkin e mirov bipeyitne isbat bike ka bpif carek li destpka peyvan di
van lehceyan de heb yan ne.
Daw
417
V kurtenivsar hewl daye droka bpif pifdariya dengn , K, P T bi taybet li destpka peyvan
vekole. Berevaj idiayn heta niha, ev nivsar diyar dike ku peydabna cotdengiya van dengan bi
ihtimaleke mezin ne ji tesra ermen ye.
V nivsar herwiha hewl daye isbat bike ka ima di kurmanc zazak de bi ihtimaleke mezin
varyantn bpif yn dengn , K, P T ji yn bipif kevnartir in. Di piraniya mitleq ya peyvn wergirt
de li destpk ev deng bipif in. Di peyvn kevnar de, gava ku ev deng wek bipif bn gotin j, ev bi
ihtimaleke mezin ber ji tesra faris b niha j dikare ji tesra tirk be.
Wek din j ji ber tesra tirk, faris, soran inglz (herwiha heta radeyek ji ber tesra ereb), dengn
bpif j li destpka peyvn kurmanc zazak hd-hd dibin bipif. Eger tesra van zimanan li ser
kurmanc wek rewa niha be, di sedsalek de mimkin e ku cotdengiya , K, P T di kurmanc zazak
de ji nav bie anku ji hol rabe. Li cih w, ev deng d li destpk herdem bipif li nav dawiy j
bpif yan nv-pif bin.
Li ser w qenaet me ku droka kurd bi , K, P T yn bipif li destpka peyvan dest p kiriye, pa
bpif ji nav dawiya peyvan belav destpka peyvan j bye dengn bipif qet nemane. Pa ji ber
tesra hin zimann cran (xaseten faris tirk) gelek peyvn bipif ketine kurd hd-hd bne
sebebn cotdengiya van dengan. Niha j em dsa ber bi yekfonemiya wan ve diin ji ber ku hd-hd
dengn bpif di bin tesra tirk, soran, faris inglz belk ereb de j li destpka peyvan bi dengn
bipif tn veguhastin.
418
Hiyatus rgirtina li ber w di dengnasiya kurd de

Di zimannasiy de mebest ji hiyatus yan hatus (bi inglz hiatus ji latn hiatus bi wateya kelite,
derz, eq, kend) t maneya peydabna du vokalan li pey hev yek j li dawiya ya din j li destpka
du kteyn (heceyn, syllable) li pey hev. Bo nimne:
-
bav
bi
neavjin, biavjin, na-avjin
xan, idia, saet
dea, teor
Gelek caran t idiakirin ku di kurd de du vokal nakevin pey hev. Eger bikevin pey hev j, konsonanta
Y dikeve navbera wan r li peydabna du vokalan li pey hev digire.
L wek ku nimneyn me yn li jor diyar dikin, hiyatus bi rast j di kurd de peyda dibe anku du vokal
dikarin li pey hev peyda bibin. L dsa j idiaya ku dibje du vokal di kurd de nakevin pey hev j ne bi
temam bbingeh e.
Gelo sebeb v dijhev paradoks i ye?
Ev vekoln d hewl bide hem peydabna vokaln li pey hev bide nasn hem j diyar bike ka awa di
kurd de wek di gelek zimann din de j hewl t dan ku r li ber peydabna hiyatus were girtin?
Gelo i vokal bi hev re peyda dibin i r rbazn rgirtina li ber wan hene? Gelo vokaln pey hev
yan j rgirtina li wan zdetir biserket ye? Gelo ji bil Y-ya navdar, i dengn din di rgirtina li ber
hiyatus de li kar in?
Peydabna hiyatus di kurd de

Wek prensp hiyatus di peyvn xwemal yn xwer (b pgir pagir ne pkhat anku hevdan)
peyda nabe. Di peyvn xwer yn ji ereb yan ji zimann ewrop wergirt de hiyatus peyda dibe tev
ku di hin peyvan de r li ber hatiye girtin j:
-
ji ereb: xan, qal, iade/ade, idia/da

419
ji zimann ewrop: dea, jeopoltk, euro
Di peyvn xwemal de peydabna hiyatus bi rya zdekirina pgir pagiran peyda dibe:
-
bav, bi, neaxivn, nae
Her ar nimneyn me day bi pgiran hatine kirin. Sebeb ku me nimneyn bi pagiran nedane
ew e ku kurmanciya nivsk herwiha piraniya devokn kurmanc r li ber hiyatusa navbera reh
peyvan pagirn w digire. L em li pa bibnin ku hem devok herdem di w rew de j r li
ber peydabna vokalan li pey hev nagirin.
L ber behskirina rbazn rgirtina li ber peydabna vokalan li pey hev, em p bi v tabloya li
jr peydabna du vokalan yek bi yek li gel nimneyn wan di peyvn xwemal, peyvn ji ereb
peyvn ji zimann ewrop de pk bikin. Xetikn (-) di malikan de diyar dikin ku ti nimneyeke ku
t de ew herdu vokal li pey hev hebin peyda nabe.
Nimneyn ku em bidin hem j di nivs axivnn kurd de hene l ne illeh tek away an j heta ne
illeh away serdest j y nivsna yan gotina w peyv ye. Di tbnian de em behsa w j bikin ka
hin ji van hiyatusan bi piran awa peyda dibin yan awayn wan yn serdest i ne.
hiyatus
di peyvn bi pgir de di peyvn ji ereb di peyvn ji zimann

wergirt de
ewrop wergirt de
aa
na-axivin
(ae)303
naelimnin
saet, itaet
nae
nanim
xan
Hat
ao
naorin304
aort
(au)
naumd305
automat, autonom306
303
Di nivsn de hiyatus heye l bi deng konsonanta eyn di navbera A E de heye.
304
Anku deng orre-orr dakin.
305
Forma naumd farismanc ye forma w ya kurdtir bumd yan h j kurdtir bhv ye.
306
Formn serdest otomat, otonom in. Bo guherna au bi o li jrtir binrin.
420
ea
neavt
mea, seat307
dea
ee
ne-ecibandin
seet308
nenin
nenin
mede
eo
neol
neon
(eu)
euro309
ia
biavjin
iade, idia310
-311
ie
dielimnin
dinin
ii
di-inirin312
io
diore313
iu
ade, ane314
e315
on
oa
oe
307
Di ereb de ev peyv bi away sae(t) ye di kurd de j formn ji seat serdesttir saet seet in
308
Li tbniya ber v binrin.
309
Hiyatusa eu di peyvn ewrop de bi piran di kurd de dibe ew: Ewropa, ewro.
310
Di peyvn ji ereb wergirt de hin caran li cih ia forma a t nivsn, wek ade, da.
311
Di gelek zimann ewrop de hiyatusa ia berbelav e hin peyvn wisa ketine kurd j l ew bi piran di kurd de wek
ya yan iya tn nivsn, bo nimne: Romanya, kmya, hiyatus (bidin ber gelek zimann ewrop Romania, kemia,
hiatus).
312
Forma berbelavtir dienirin, herdu j bi deng eyn di navbera I E de.
313
Anku deng orre-orr dike.
314
Away din y nivsna wan iade, iane ye.
315
Bi deng eyn di navbera E de heye anku hitayus ten bi nivsn ye l ne bi deng.
421
oi
oo
ou
ua
oi
oo
ou
ue
Sebeb peydabna hiyatusn ji A/E//I + vokaleke din peydanebna hitayusn bi ikl /O/U di
peyvn bi pgir de ew e ku pgirn bingehn yn kurd (bi-, b-, di-, na-, ne-) bi yek ji A/E//I dest
p dikin.
Rbazn rgirtina li ber hiyatus

Tev imkana peydabna du vokalan li pey hev j, kurd hem bi nivsk hem j bi devk bi end awayan
hewl dide r li ber hiyatus bigire. Herdu rbazn serek yn rgirtina li ber peydabna du vokalan
li pey hev ev in: 1) avtina/xistina yek ji herdu vokalan 2) zdekirina konsonantek di navbera
herdu vokalan de.
Em li j binrin ya di avtina vokalan de i vokal dikevin i xwe radigirin. Di bea zdebna
konsonantan de em l binrin ka i konsonant dikarin bikevin navbera vokalan. Berevaj ku di gelek
rzimannameyan de t gotin, Y (ku gelek caran wek tpa kelijandin t binavkirin) bi ti away ne
tek konsonant e ku r li ber hiyatus digire. Ji bil w, bi km H, T, N, W j du kurmanc de wek rgirn
li ber hiyatus tn bikarann. Di soran kurdiya bar de heta R j carinan bi v erk radike.
422
L ev konsonant ten km caran dikarin li cih hev bibin rgirn hiyatus. Di v vekoln de em
hewl bidin hem nimneyan ji bikaranna wan bidin hem j diyar ka sinorn bikaranna her yek ji
wan i ye.
Avtina yek ji herdu vokalan

Di kurmanciya devk de di piraniya devokan de avtina yek ji herdu vokalan away serek y rgirtina
li ber hiyatus ye. Avtina yek ji herdu vokalan hem di navbera pgir reh peyvan de hem j di
navbera reh peyvan pagiran de li kar e. Nimne:
pgir + reh
-
di + avtin davtin (li cih diavtin)
bi + aqil baqil (li cih biaqil)
na + avtin navjin (li na na-avtin)
ne + axift naxift (ji dlva neaxift)
reh + pagir
-
rojname + rojnam (li cih *rojname)
bira + min bir min (li na *bira min)
naj + e naj (li cih *naje, bidin ber nabj + e nabje)
Zaxo + [li] Zaxo (li cih [li] Zaxoy, bidin ber Dihok + Dihok)
El + [mala] El (li cih [mala] *Ely, bidin ber Ehmed + [mala] Ehmed)
Di ziman devk de, eger herdu vokal eyn bin, yek j dimne:
-
na + avjin navjin
El + El
Eger dubarebna vokal di navbera reh pagir de be, ziman nivsk j w dubare nake:
-
El (ne *Ely/Eliy ku mirov km caran di nivsn end kesan de dibne)
L eger dubarekirin di navbera pgir reh de be, ziman nivsk bi piran (l ne li ba her nivskar)
v dubarebn diparze:
423
na-axivin yan naaxivin (kmtir: naxivin)
Hem ji peyvn bi ikl pgir + reh hem j yn bi away reh + pagir diyar dibe ku ji du vokalan yn
dikevin I E ne:
-
di + avjin davjin (ne *divjin)
ne + axift naxift (ne *nexift)
Eger reh peyv bi xwe bi vokalek bi daw were, ziman devk di emandin de pagira emandin
bi kar nane wisa r li ber hiyatus digire:
-
Almanya + li Almanya (li cih *li Almanya, bidin ber Kurdistan + li Kurdistan)
Hin devok berevaj v rbaz, ji koma A ne l A dixin:

-
Almanya + li Almany
Forma berbelav ya li gor v rbaz ev e:

-
dinya li diny ( li din)
L di girdana peyvek bi ya peyv ve de, ravek, izafe zerr ye. Hing eger vokaln pey hev A
bin, A dikare bikeve:
-
bira + min bir min (li cih bira min)
Ev awa di hem devokan de ne mimkin e loma di hin devokan de forma gotin ya bira min hene
anku hiyatus peyda dibe. Herwiha bikaranna konsonanta Y di navbera wan de j di hin devokan de
( bi taybet j di ziman nivsk de) mimkin e yan zerr ye (li jrtir binrin).
Zdekirina Y
Di kurmanciya nivsk de konsonanta Y bi rola sereke di rgirtina li ber hiyatus de radibe. Gelek
caran ew wek tek tpa kelijandin ya nivsna kurd t nasn. Di rastiy de ew ne tpa kelijandin
ye ji ber ku hiyatus bi xwe kelijandin, kelitin e l herfa/tpa rgirtina li ber kelijandin/kelitin
ye.
424
Herfa Y di rgirtina li ber hiyatus de xwed roleke giring e l bi ti away ew j nikare bi temam r li
ber hem peydabna hiyatus bigire. Li v der em hewl bidin bikaranna w sinorn bikaranna
w di navbera du vokalan de diyar bikin.
Di ziman nivsk de Y konsonanta serek ya navbera du vokalan e eger koma vokal di peyvn ji reh
+ pagir de peyda dibe. Bo nimne:
-
rojname + rojname-y- (bidin ber kitb + kitb)
perde + a perde-y-a sor (bidin ber mal + a mala mezin)
bira + n bira-y-n hja (bidin ber heval + an hevaln hja)
L bikaranna Y di navbera du konsonantan de bi piran ten li gel navdran li kar e. Li gel emandina
lkeran bi piran Y nay bikarann l yek ji herdu vokalan t avtin yan dikeve. Bo nimne:
-
dij + e316 ew dij (di ziman nivsk de ne dijiye, bidin ber dibj + e dibje)
dij+ in em/hn/ew din (ne *diyin, bidin ber dibj + in dibjin)
Li gel kes duyem y yekhejmar carinan herdu vokal tn parastin Y dikeve navbera wan:
-
tu di-y-, tu di-j-y ( dijiy)
L bikarann bi v away ne di ziman nivsk ne j y devk de berbelav e. Formn serdest wiha ne:
-
tu di, tu dij
Li aliyek din, herfa Y bo rgirtina hiyatus di navbera peyvn bi ikl pgir + reh de hema-hema qet
nay bikarann:
-
ne + ann neann (ne *ne-y-ann)
na + avjim na-avjim / naavjim / navjim (l ne *na-y-avjim)
di + nin dinin / dnin / tnin (l ne *di-y-nin)
bi + ecibne biecibne (ne *bi-y-ecibne)
Yek ji km carn ku Y dikeve navbera pgir reh peyv, pgirn neynkirin na-/ne- + reh
dema niha ji lkera ann in:
-
316
na + ne -> nayne
Pagira kes syem y yekhejmar.
425
ne + nin neynn
L heta ev awayn nivsna van peyvan j nadir in. Formn serdesttir yan bi hiyatus ne (nane,
nenin), yan bi veguhastina bi Y ne (nayne, neyne) yan j bi dagirtina kelitey bi H ne (nahne,
nehne). Hem bo zdekirina H hem j bo veguhastina vokalek bi konsonantek ( Y U/
W) li jrtir binrin.
Zdekirina Y di rewa peyvn ji reh + pagir de nay w maney ku Y bi rast herdem di ziman devk
de were gotin. Hin devok di v rew de j herdu vokalan diparzin l Y naxin navbera wan j. Bo
nimne, berevaj kurmanciya navend rojavay, di kurmanciya rojhilat de kurtkirina gotina biray
min ya ziman nivsk bi away bir min ne mimkin e. L dsa j mirov nabje biray min anku Y
bi lv nake l bira min yan bira mi anku r dide peydabna hiyatus.
Zdekirina H
Bikaranna herfa H bo rgirtina li ber hiyatus di ziman nivsk de hene l ew bi taybet di hin
devokan de giring e. Ew bi taybet di haletn pgir + reh de di hin devokan de yan j di terchn hin
nivskaran de t bikarann:
-
ne + ann ne-h-ann
di + avt di-h-avt
na + avj na-h-avj-
Di rastiy de ev H ji rola xwe ya rgiriya li ber hiyatus di hin devokan de derbaz formn din j yn
peyv bye. Loma li cih ann, avtin mirov gelek caran awayn hann, havtin hing j dibne
gava ku H ne bo rgirtina li ber hiyatus hatiye bikarann. L berevaj ku hin kes texmn dikin, formn
havtin, hann ji aliy etmoloj ve ne ji avtin, ann kevntir in l j ntir in.
Tarxiyen H li destpka peyva hatin j tine b l niha di kurmanc soran de away *atin nemaye
yan j pir km maye.317 L reh dema niha y w lker h j di soran de bi git di kurmanc de bi
piran forma b H (--) parastiye l di kurmanc de kmaniya qisekeran forma bi H (-h-) bi kar tnin:
-
317
di + -n din/dn/tn (l herwiha di-h-n)
Di kurdiya bar de (feyl, kelhur, kirmaan) j forma serdest hatin e l herwiha away yatin j peyda dibe.
426
L h j bi ti away heta ten di haletn pgir + reh de j di ti devokan de bi temam herdem r li

ber hiyatus nagire. Bo nimne:
-
bi + aqil biaqil/baqil (ne *bi-h-aqil)
b + av bav (ne *b-h-av)
di + axivin biaxivin/baxivin (ne *bi-h-axivin)
Di kurmanciya nivsk de H zdetir bo rgirtina li ber hiyatus di haletn reh + pagir de t bikarann.
L bikaranna w bi peyvn darit ve bisinor e, ew di emandin girdana peyvan de nay bikarann
li cih w Y yan avtina vokalek li kar e (li jortir binrin).
end nimne ji bikaranna H bo rgirtina li ber hiyatus di haletn reh + pagir de:
-
amade + amade-h- (bidin ber hazir + hazir)
du + em du-h-em (bidin ber yek + em yekem)
Heta di rewn wiha de j gelek caran formn serdest ne bi H l bi Y yan herfeke din ya rgirtina li
ber hiyatus ne:
-
du-y-em, du-w-em
amade-t-, amade-t-
Zdekirina W
Herfa W di end peyvan de di rewn reh + pagir de r li ber hiyatus digire. Bo nimne:
-
ba + ba-w- (bidin ber av + av, ax + ax)
du + em du-w-em (bidin ber yek + em yekem)
Zdekirina T
Herfa T di hejmareke peyvan de di rewn reh + pagir de r li ber hiyatus digire. Ew ten di
daritin de t bikarann, ne di emandin girdan de. Bo nimne:
-
bira + bira-t- (bidin ber rast + rast)
pmerge + pmerge-t- (bidin ber esker + esker)

427
hevr + hevr-t- (bidin ber dost + dost)
Bikaranna T bi re berbelav bye gelek caran hing j t bikarann ku hiyatus nne ku r l bigire:
-
heval + hevalt (li cih heval, bi formeke din hevaln)
Zdekirina N
Di kurd de hejmareke peyvan heye ku xwed du varyantan in ku di yek de li dawiy N heye
guhartoya din b N ye. Bo nimne:
-
awa, awan
wisa, wisan
dsa, dsa
Tarxiyen N-ya dawiya van peyvan bo rgirtina li ber hiyatus bye. Anku adeten forma by N dihat
bikarann l gava ku peyva li pey w bi vokalek dest p bikira, hing forma bi N dihat bikarann
wisa r li ber hiyatus dihat girtin. Bo nimne:
-
Tu awa hat? (forma by N ji ber ku peyva li pey w hat bi konsonantek dest p dike)
Tu awan ? (forma bi N ji ber ku peyva li pey w bi vokalek dest p dike li v der ten
vokalek e)
Di ziman devk de ev sstem h j di pirhejmariya emand de di gelek devokan de li kar e. Adeten

di ziman devk de N li dawiya peyv ne li kar e li na pagira pirhejmariy ya ziman nivsk -an
di ziman devk de ten -a heye:
-
nivsk: kurdan, kitban, bajaran
piraniya devokan: kurda, kitba, bajara
L hin devok bo rgirtina li ber hiyatus N j l zde dikin gava ku peyva li pey w bi vokalek dest
p bike:
-
devk by hiyatus: ez du kurda dibnim (forma kurda hatiye bikarann ji ber ku peyva li
pey w konsonant e)
devk bi armanca rgirtina li ber hiyatus: ew dost kurdan e (forma kurdan hatiye
xebitandin daku r li ber hiyatus were girtin)
428
Hem devok di v rew de ne N l hin j Y bo rgirtina li ber hiyatus dixebitnin:

-
nivsk: ew dost kurda ye
Bikaranna N wek rgira hiyatus ne ten di kurd de l hin zimann din de j heye. Di zimannasiy
de ew her zde ji ynaniya kevn navdar e bi nav N-ya livbar yan j N-ya efelkstk t nasn.318
Tarxiyen belk ev diyarde di tirk de j heb. Bo nimne:
-
o (ew) o-n-a (bo w/w, ji w/w re)
bidin ber:
-
at (hesp) at-a (bo hesp, ji hesp re)
Ev sstema hiyatus ya bikaranna herdu formn pirhejmar li gor deng yekem y peyva li pey w di
hin devokn kurmanc de hatiye parastin l ji hin devokan ketiye. Herwiha sstema bikaranna
cotformn awa/awan, dsa/dsan, wisa/wisan hwd. j li gor ertn hiyatus hilweiyaye d
bikaranna formeke yan wan j forma wan ya din di ziman nivsk piraniya devokan de li gor tercha
bikarneran maye.
Zdekirina R
Ne di kurmanc de, l di soran kurdiya bar de herwiha R j di hin haletan de bo rgirtina li ber
hiyatus t bikarann. Bikaranna w bi lkeran ve sinordar e:
-
bde (bide) + (w/w, -) bide-r- (bidiy, bide w/w)
Zdekirina V?
318
Binrin bo nimne: https://en.wikipedia.org/wiki/Movable_nu
429
Hevrehn peyva kurmanc pvaz di piraniya ziman zaravayn din yn ran de piyaz e. Bo
nimne, bi soran, zazak faris wisa ye. Hatiye texmnkirin ku V-ya peyva kurmanc li v der dikare
konsonanteke rgir li ber hiyatus be.319
Eger ev texmn rast be j, niha d V di v kar de ne alak e di ti peyvn din de v bi v rol ranabe.
RGIRTIN DI SER PEYVAN RE

Hin ziman ne ten di yek peyv de l li sinor navbera du peyvn serbixwe de j r li ber hiyatus
digirin. Frans belk navdartirn ziman v diyardey ye. Bo nimne:
-
je (ez, min) + ai (heye) jai (min heye)
Wek ku di v nimney de t dtin, di frans de rgirtina li ber hiyatus bi rya xistina yan avtina
vokalek ( zdekirina apostrof anku ye).
Di kurmanciya nivsk de bi piran rgirtina li ber hiyatus ten di peyvan de li kar e di navbera du
peyvn serbixwe de hiyatus dikare peyda bibe. Bo nimne:
-
bi av
ji agir
Bi devk (xaseten di kurmanciya rojhilat de) di haletn wiha de bi rast j r li hiyatus t girtin:
-
bi + av bav / pav
ji + agir jagir / agir
Ev awa herwiha di helbestan de j gelek caran t bikarann.

Heta kurmanciya nivsk j r li ber end haletn hiyatus di navbera du peyvan de j digire. Eger ber
kopulay (formn lkera bn ya statv di dema niha de) peyvek bi vokalek bi daw were, hing
formn kopulay ji wan cuda ne yn ku li pey peyvn bi konsonantan bi daw tn.
kopula li pey konsonantan
319
kopula li pey vokalan
Ev texmn li ser peyva pvaz ya kurmanc bo nimne ji aliy zimannas isral Yaron Matras ve hatiye pkkirin.
Bo dtina vekolnn Matras li ser ziman kurd, binrin: http://kurdish.humanities.manchester.ac.uk/
430
ez kurd im
ez k me
tu kurd
tu k y
ew kurd e
ew k ye
em kurd in
em k ne
hn kurd in
hn k ne
ew kurd in
ew k ne
Herwiha di hin haletn din de j r li ber hiyatus t girtin. Bo nimne:

-
biray min mezin

biray te y mezin
L di nivsna gelek kesan de forma bo rgirtina hiyatus bye forma git loma away wiha j t
dtin:
-
biray min y mezin
Veguhastina vokalek bi konsonantek

Yek ji awayn rgirtina hiyatus bi rya veguhastina vokalek bi konsonantek ye. Ev diyarde di
ziman nivsk de bi taybet di soran de hene. Bi piran dibe Y:
-
rojname + rojname-y Kurdistan (rojname-ya Kurdistan)
bidin ber:
-
govar + govar Kurdistan (kovara Kurdistan)
Di kurmanc de j di hin devokan de dikare bibe Y:

-
bira + bira-y got (li na bira-y- got)
Di hin nivsn kurmanc de mirov carinan formn wek xan-y- me li na forma standard xaniy
me (li ba hin nivskaran xany me) j dibne. Ev away xan-y- me j veguhastina bi Y e bi
armanca rgirtina li ber hiyatus (*xan me).
431
Di kurmanc de, ji bil veguhastina bi Y, herwiha U/ j dikare bibe W. Ev awa di hin devokan de
heta carinan di nivsan de j t dtin:
-
xes + a xeswa w
carinan dibe IW j:
-
r + riw w
L forma serdest ya nivsk ya van peyvan j bi alkariya Y ye:

-
xes +a xesya w
r + ry w
432

Dengnasi 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dengnasi 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Diyar bo dayika min Mran.

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Husein Muhammed dadnas (hiqqnas),

Ber Husein Muhammed edtor edeb

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Bo zdetir agahiyan li ser kitba Justi, binrin kovara Kanzar, hejmar 3:

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Ruslan L abolov di kitba xwe

Margaret Kahn di doktornameya xwe ya bi nav Borrowing and variation in a phonological

Bo agahiyn zdetir li ser v kitb, binrin kovara Kanzar, hejmar 2:

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

pifdar (aspiration) bpifuya dengn , K, P T di kurmanc, zazak ermen de

belavbna Q di kurd de li ber tesra ereb tirk

Bert Vaux: The Phonology of Armenian (Dengnasiya ermen), 1998, bi inglz

Hartmut Kstner: Phonetik und Phonologie des modernen Hocharabisch (Dengan

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Binavkirina vokal konsonantan

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Tabloya konsonantn kurd

Husein Muhammed 2014

RAVEKIRINA AWAYN NIVSNA DENGAN

Herfn qelewkir l nexwehrkir (wek m, n, p, b, ): fonemn (dengn wateguhor) ku di

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Herfn qelewkir xwehrkir: (, , , , , ): fonemn ku di kurmanc de hene l di nivsn

Herfn neqelewkir nexwehrkir (, , , , , , ) dengn ku alofonn hin dengn din in, ji

Dengn neqelewkir l xwehrkir (, ) ne fonem in wek alofon j hebna wan biguman e

RAVEKIRINA NAVN DENGAN

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

ne hokar faktoreke cudaker diyarker e: ziman teqrben di derxistina hem dengan de t

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

: rok, pare, hir

K: kirin, nikil, rik

T: te, etar, qet

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

are (hel, derman) vs. ar e (4 e)

ka (giyay hik) vs. a (li k ye?)

par (sala bor) vs. ar (be, behr, pare)

tu (kes ku mirov j re diaxive) vs. tu (h, u, ti)

Di kurmanc zazak de dengn , K, P, T yn , , , j dikarin li destpka peyv hebin. Di soran

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Hevdeng pirdeng di nivsna kurd de

Sebeb v guhern ew e ku C di ziman inglz de herfeke pirdeng (polfonk, polyphonic) e. Pirdeng

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

2. Gelo hevdeng di nivsna kurd de peyda dibe?

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Loma ne di alfabeya kurd-latn de ne j di alfabeya kurd-ereb de wek prensp herfn hevdeng

bajar / bajarr, er / err

Gelo haletn wiha ne hevdengiyn herfan in?

Nimneyek ji bikaranna peyva out di kurd de: http://www.nefel.com/articles/article_print.asp?ArticleNr=6028

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

xurandin / xwirandin, xuk / xwik, xuya / xwiya

Gelo ev j ne haletn hevdengiy ne?

Sebeb ku ev peyv gelekn din j di navbera X vokalek de bi W (ne bi U) t nivsn ew e ku

3. Pirdeng di nivsna kurd de berbelav e

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de

Konsonantn pirdeng di kurmanciya git 20 abi alfabeya latn de

3.1. R-ya dudeng12

Husein Muhammed: Dengnas di kurd de