Rze na Woyniu strona polska.

Dzieci nabite na sztachety potu, kobiety z wycitymi podami, ksia topieni w

studniach. Nigdy Polacy nie byli mordowani tak bestialsko jak na Woyniu i w Galicji
Wschodniej. Terminem Rze woyska historycy okrelaj pogromy ludnoci polskiej na Kresach
Wschodnich byej II Rzeczpospolitej, dokonane przez ukraiskich nacjonalistw podczas II wojny
wiatowej. Drugi czon nazwy pochodzi od Woynia, gdzie poniesiono najwiksze strat wrd
ludnoci. To jedna z najwikszych zbrodni dokonanych na narodzie polskim, o ktrej wielu Polakw
nigdy nie syszao. Masowe mordy zostay dokonane przez Ukraicw na caych rodzinach, nie
oszczdzajc kobiet i dzieci, w sposb wyjtkowo brutalny. Dlatego wedug wielu badaczy tej
kwestii zasuguj na miano ludobjstwa. Jak doszo do tego, e ssiedzkie stosunki zmieniy si tak
diametralnie, by moliwe byy morderstwa z zimn krwi? W jaki sposb reagowali okupanci?

Mapa - prezentacja
W wyniku agresji Niemiec i ZSRR na Polsk we wrzeniu 1939 r., po okupacji caoci
terytorium II Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armi Czerwon i ustaleniu w dniu
28 wrzenia 1939 r. w pakcie o granicach i przyjani pomidzy III Rzesz a ZSRR
granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski, tereny wojewdztwa
woyskiego znalazy si pod okupacj ZSRR. Aby uzasadni aneksj okupowanych
terenw Polski, Sowieci przeprowadzili 22 padziernika 1939 r. w atmosferze terroru
fikcyjne wybory do lokalnego Zgromadzenia Ludowego. 27 padziernika Zgromadzenie
Ludowe Zachodniej Ukrainy ogosio wczenie Woynia w skad Ukraiskiej

Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (SRR), co potwierdzio Prezydium Rady

Najwyszej 1 listopada 1939 r.

Po ataku Niemiec na ZSRR Woy zosta wczony do utworzonego 1 wrzenia 1941 r.

Komisariatu Rzeszy Ukraina. Hitler zgodnie ze swoj polityk wschodni traktowa
Ukrain jako zaplecze materialne III Rzeszy i nie przewidywa istnienia tam
administracji innej ni niemiecka. Gwnym jego celem bya eksploatacja gospodarcza,
ktrej podstaw byy wysokie kontyngenty nakadane na ludno.
Po rozpoczciu likwidacji gett i masowej zagady ludnoci ydowskiej
(pocztek 1942), ukraiska policja pomocnicza wspdziaaa z SS i policj
niemieck przy obawach w gettach i konwojowaniu ydw do miejsc egzekucji,
rwnie niejednokrotnie uczestniczc w egzekucjach. W Holocaucie zostao
zamordowanych przez aparat przemocy III Rzeszy okoo 150 tys. ydw na Woyniu i
455 tys. w Maopolsce Wschodniej. Ludobjstwo dokonane publicznie przez
niemieckiego okupanta na ydach byo kolejnym po masowych deportacjach,
aresztowaniach i masowych morderstwach ludnoci Kresw Wschodnich dokonanych
rwnie publicznie w okresie okupacji sowieckiej 19391941 przez NKWD dowodem
na amoralno i skuteczno masowych przeladowa i zbrodni dokonywanych
instytucjonalnie przez pastwa-okupantw i skierowanych przeciw caym grupom
narodowociowym lub spoecznym.
Stwarzao to w konsekwencji klimat spoecznej obojtnoci dla przemocy,
zbrodni i wreszcie zbrodni na skal masow ludobjstwa.
Zagada ydw staa si dla ukraiskich nacjonalistw przykadem, jak
mona usun Polakw.
Tej taktyki masowych mordw Ukraicy nauczyli si od Niemcw. To dlatego czystki etniczne
UPA zaskakiway sw skutecznoci i dlatego woyscy Polacy w 1943 r. byli niemal tak samo

bezradni jak ydzi na Woyniu w 1942 r. Kampania przeciwko Polakom zacza si na Woyniu,
a nie w Galicji, prawdopodobnie wanie dlatego, e tutaj policja ukraiska odegraa wiksz
rol w wydarzeniach Holokaustu. czy to zagad ydw z rzezi Polakw i wyjania
obecno na Woyniu tysicy dowiadczonych w ludobjstwie Ukraicw .

Chcieli, eby Ukraina bya bez innych narodowoci. Polakw traktowali jak najwikszych
wrogw, w sposb bezwzgldny i okrutny. Nie naley traktowa Ukraicw protekcjonalnie w
sprawie rzezi woyskiej, lecz jako odpowiedzialnych ludzi, ktrzy powinni umie zmierzy si
z przeszoci; nawet jeli jest ona trudna i bolesna - przyznaje pani Ewa Siemaszko, ktra od
wielu lat bada zbrodni woysk

Oprawcy (prezentacja)
Bezporedni odpowiedzialno za mordy ponosz dziaacze Organizacji Ukraiskich
Nacjonalistw, frakcji banderowskiej (OUN-B), ktra wyonia w 1940 roku w wyniku
rozamu w OUN. Obok niej istniaa frakcja OUN-M, popierajca Andrija Melnika. Sama
OUN powstaa ju w 1929 roku, a w jej skad weszli dziaacze Ukraiskiej Organizacji
Wojskowej (UWO), dobrze znani organom cigania II Rzeczypospolitej.
Stepan Bandera - przywdca ukraiskich nacjonalistw

To oni bowiem stali za wieloma zamachami na polskich dyplomatw,

prbowali te pozbawi ycia prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego i
marszaka Jzefa Pisudskiego. Zreszt stojcy od 1933 roku na czele OUN
Bandera zosta skazany pocztkowo na mier, potem na doywocie przez polski sd.
Uratowa go wybuch wojny w 1939 roku. Ale rze woyska to nie tylko Bandera - ktry
w czasie, gdy jego podwadni dokonywali rzezi Polakw, przebywa w niemieckim
obozie Sachsenhausen (wczeniej wsppracowa z nazistami). Bezporednie rozkazy
do mordowania wydawa bowiem jego podwadny - Roman Szuchewycz "Taras
Czuprynka", gwnodowodzcy Ukraiskiej Powstaczej Armii, zbrojnego ramienia
OUN-B, ktre powstao w 1942 roku. To ona, przy pomocy formacji Ukraiskiej
Samoobrony (Kuszczowe Widiy), napadaa na polskie wsie i mordowaa ich
mieszkacw bez pardonu.
Roman Szuchewycz - dowdca UPA, ktry wydawa rozkazy do mordowania polskiej ludnoci.

Szuchewyczowi, ktry dzi - podobnie jak Bandera - ma pomniki na Ukrainie, podlegali

inni kaci Polakw - dowdcy dwch okrgw UPA: Dmitro Klaczkiwskij "Kym Sawur"
oraz Iwan ytwyczuk "Dubowyj". Szeregowych zbrodniarzy mona by liczy w
tysicach.
Wrd oprawcw polskiej ludnoci znajdowali si te Ukraicy wsppracujcy z III
Rzesz - mowa o ochotnikach sucych w 4 puku policyjnym wchodzcym w skad
dywizji SS Galizien, formacji bezporednio odpowiedzialnej m.in. za wymordowanie od
600 do nawet 1200 Polakw w Hucie Pieniackiej (28 lutego 1944 roku).

Opowie o ludobjstwie. - prezentacja

Rze polskiej ludnoci trwaa ponad rok. Pojedyncze napady zaczy si ju w 1942, a machina
zbrodni ruszya na pocztku 1943. Apogeum przypado na 11 lipca - okrelane jest jako
krwawa niedziela.

Relacje (opowie)

[] 31 sierpnia 1943 r. o godzinie 3.00 rano zaczli Ukraicy oglne

morderstwo po wszystkich wsiach i koloniach. Tak byo zorganizowane, e
kada wie ukraiska ma swoich Polakw w teje wsi, albo przylegej do
tej wsi, kolonii wymordowa. Nadmieniam, e takie oglne
morderstwa zaczynali Ukraicy w swoje wita, a przed tymi
morderstwami duchowiestwo ukraiskie popi powicali ostre
narzdzia kosy, sierpy itp.. Szli chopi i partyzanci ukraiscy
uzbrojeni w najrozmaitsz bro: w siekiery, widy, kosy i
karabiny.
Nadmieniam, e siekiery byy specjalnie wprawione na dugich, nowych
trzonkach, wpadali do polskich domw i zabijali wszystkich, bez wyjtku:
mczyzn, kobiety, starcw, dzieci, odrbywano nogi, rce, dzieci
rozdzierano, albo brano za nki i gow bito w supy. Przetrzsano
wszystkie zabudowania polskie ogrody, wszelkie zaktki, odszukiwano
ukrytych i mordowano. W innych miejscach znowu spdzano caymi
rodzinami do wykopanych przedtem dow i pomordowanych
zakopywano. Za mordujcymi chopami szy kobiety i dzieci,
podrostki z furami, pomagali wyszukiwa ukrytych i grabic,
zabierali co si dao. [].
Z listu Bolesawa Doleckiego ze Swojczowa, uczestnik wydarze
na Woyniu.

Aleksander Pradun w momencie, gdy rozegraa si ta scena,

mia 13 lat. Mieszka w miejscowoci Ostrwki na Woyniu. 30
sierpnia 1943 r. na t miejscowo napad kure Ukraiskiej
Powstaczej Armii (UPA), dowodzony przez "ysego". Mczyzn i
starszych chopcw zamordowano we wsi, roztrzaskujc im
czaszki. Siekierami, pakami, maczugami i motami do uboju
byda. Kilka osb zostao utopionych w studniach, a
miejscowemu ksidzu ucito gow.
Kobiety i dzieci planowano spali ywcem w kociele, ale na miejsce
przyby niemiecki patrol i zacz strzela do upowcw. Wycofali si wic
na pobliskie pole, pdzc przed sob przeraonych Polakw. To wanie
tam doszo do masakry, w ktrej zgina mama Praduna. "Ukrainiec
strzeli do dziecka - wspomina jeden z ocalonych. - Lat moe trzy-cztery.
Pocisk zerwa mu czaszk i to dziecko wstao, a nastpnie, paczc,
biegao to w jedn, to w drug stron, z otwartym, pulsujcym mzgiem".

Ciaa 250 polskich kobiet i dzieci leay na polanie przez kilka dni. Nocami
eroway na nich dzikie zwierzta. Wreszcie gdy ciaa znalazy si w
zaawansowanym stadium rozkadu, UPA spdzia na miejsce Ukraicw z
jednej z ssiednich wsi i kazaa ich pogrzeba. Ofiary spoczy w
olbrzymiej, masowej mogile. Miejsce to mieszkacy nazwali pniej
Trupim Polem, bo jeszcze przez wiele lat deszcze wymyway tam ziemi i
na powierzchni pojawiay si ludzkie szcztki.
Wieczorem po masakrze mordercy urzdzili w lesie huczn uczt, podczas
ktrej samogonem opijali "zwycistwo" i dzielili si upami. "ysy" w
sprawozdaniu dla referenta krajowego prowodu OUN "Oeha" raportowa:
"Zlikwidowaem wszystkich Polakw od maego do starego. Wszystkie
budynki spaliem, a mienie i bydo zabraem dla potrzeb kurenia".

Jeden z dowdcw UPA tak ocenia sytuacj:

Z dniem 1 marca 1943 r. przystpujemy do powstania zbrojnego. Jest to dziaanie wojskowe i

jako takie skierowane jest przeciwko okupantowi. Obecny jednak okupant jest przejciowym,
nie naley wic traci si w walce z nim. Waciwy okupant to ten, ktry nadchodzi [ZSRR].
Jeli chodzi o spraw polsk, to nie jest to zagadnienie wojskowe, tylko mniejszociowe.
Rozwiemy je tak, jak Hitler spraw ydowsk .

Dmytro Klaczkiwski, ps. Kym Sawur, wczesny dowdca grupy UPA-Pnoc. W

okresie marzec-maj 1943 r. podj indywidualnie decyzj o rozpoczciu mordw na
caym Woyniu. W czerwcu 1943 roku wyda tajn dyrektyw terytorialnego
dowdztwa UPA na Woyniu w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji
polskiej ludnoci mskiej w wieku od 16 do 60 lat[16].

[...] Powinnimy przeprowadzi wielk akcj likwidacji polskiego elementu. Przy

odejciu wojsk niemieckich naley wykorzysta ten dogodny moment dla
zlikwidowania caej ludnoci mskiej w wieku od 16 do 60 lat. [...] Tej walki nie
moemy przegra i za kad cen trzeba osabi polskie siy. Lene wsie oraz wioski
pooone obok lenych masyww powinny znikn z powierzchni ziemi.
Fakt ten potwierdzi dowdca okrgu Turiw Jurij Stelmaszczuk ps. Rudyj w zeznaniach po wojnie
zoonych wobec NKWD po aresztowaniu:

W czerwcu 1943 roku spotkaem si w lesie kokowskim z Kymem Sawurem oraz z zastpc
przedstawiciela sztabu gwnego Andruszczenk. Sawur da mi rozkaz wymordowania
wszystkich Polakw w okrgu kowelskim. [...] Nie miaem prawa nie wykona rozkazu, za na

wykonanie nie pozwalay mi osobiste przekonania. Zwrciem si do Andruszczenki, ktry

powiedzia mi, e jest to polecenie nie z centrum, e jest to przekrcenie w terenie [27]
Stelmaszczuk prbowa si odwoa do Mykoy ebedia w pimie datowanym 24 czerwca
1943, lecz ten by ju wwczas odwoany z funkcji p.o. prowidnyka OUN-B.

Drue Ruban! Przekazuj do waszej wiadomoci, e w czerwcu 1943 r. przedstawiciel

centralnego Prowodu dowdca UPA Piwnicz Kym Sawur przekaza mi tajn
dyrektyw w sprawie cakowitej- powszechnej, fizycznej likwidacji ludnoci polskiej [27]
Wiadomo jednak, e Stelmaszczuk otrzymany rozkaz wypeni.

Krwawa niedziela 11 lipca 1943

O wicie (godzina 3:00 nad ranem) 11 lipca 1943 oddziay UPA dokonay skoordynowanego
ataku na 99 polskich miejscowoci, gwnie w powiatach horochowskim i wodzimierskim[51] pod
hasem mier Lachom[52]. Po otoczeniu wsi, by uniemoliwi mieszkacom ucieczk,
dochodzio do rzezi i zniszcze. Ludno polska gina od kul, siekier, wide, kos, pi, noy,
motkw i innych narzdzi zbrodni. Polskie wsie po wymordowaniu ludnoci byy palone, by
uniemoliwi ponowne osiedlenie. Bya to akcja dobrze przygotowana i zaplanowana. We wsi
Gurw na 480 Polakw ocalao tylko 70 osb; w kolonii Orzeszyn na ogln liczb 340
mieszkacw zgino 270 Polakw; we wsi Sdowa spord 600 Polakw tylko 20 udao si uj
z yciem, w kolonii Zagaje na 350 Polakw uratowao si tylko kilkunastu.

Przeom 1943/1944
Po okresie wzgldnego uspokojenia sytuacji w padzierniku-listopadzie 1943, pod koniec roku,
szczeglnie w czasie wit Boego Narodzenia na terenach caego Woynia nastpia nowa fala
zbrojnych antypolskich akcji nacjonalistw ukraiskich. Grupy UPA, wspomagane przez miejscow
ludno ukraisk, uderzyy na skupiska ludnoci polskiej i bazy samoobrony w powiatach:
rwieskim, uckim, kowelskim i wodzimierskim (tzw. krwawe witowanie).
Do ostatniej fali napadw na Woyniu doszo na pocztku 1944 r. Korzystajc z wycofywania si
garnizonw niemieckich przed zbliajc si Armi Czerwon, oddziay UPA i bojwki OUN
atakoway pozbawion obrony polsk ludno. 2 lutego 1944 na drodze midzy Kukowcami
Wielkimi a niegorwk zamordowano 129 uchodcw z anowiec. 13 lutego w kilku
miejscowociach pooonych w pobliu Wodzimierza Woyskiego zabito cznie okoo 140
Polakw. W tym samym miesicu w klasztorze w Winiowcu bojwka SB OUN zamordowaa
okoo 300 osb, gwnie kobiet i dzieci[57]..
Wiosn 1944 oddziay UPA przeniosy ciar swych dziaa na ziemi lwowsk i Podole,
liczniej ni Woy zamieszkane przez Polakw[59][60]. Ponadto na lewym brzegu Bugu doszo
do eskalacji partyzanckich walk polsko-ukraiskich.

Ofiary polskie i prowadzone ledztwa[edytuj]

Dokadne okrelenie liczby Polakw pomordowanych w rzezi woyskiej napotykao przez lata
na trudnoci. Jednym z powodw by fakt, e niektre miejscowoci zostay zrwnane z ziemi,
a wszyscy ich mieszkacy wymordowani. Mordw dokonywano na terenach ogarnitych wojn
partyzanck i chaosem; czsto zbrodni nikt nie dokumentowa
Liczba 50-60 tys. zamordowanych Polakw na Woyniu jest obecnie (2006 rok) uznawana za
najbardziej realn przez polskich historykw [76], z czego 15 tys. do lipca 1943, za 17 tys. w
lipcu 1943. Dua grupa ludnoci polskiej szukaa schronienia w miastach pod opiek Niemcw,

ok. 57 tys. trafio do partyzantki sowieckiej. czne straty ludnoci polskiej Woynia
obejmujce zabitych, rannych, deportowanych (i zamordowanych po aresztowaniu)
przez NKWD w latach 19391941 na Syberi i do Kazachstanu (ok. 45 tys. ludzi)
[77]
, zamordowanych przez NKWD w wizieniach w ucku,
Nacjonalici ukraiscy mordowali take ydw i Ukraicw nieprzychylnych UPA i
pomagajcych Polakom oraz likwidowali kolaborantw z okresu pierwszej okupacji sowieckiej
1939-1941. Wiele ofiar byo te wrd osb z maestw mieszanych.
Oprcz duej liczby ofiar, antypolskie akcje nacjonalistw ukraiskich i miejscowej ludnoci
ukraiskiej doprowadziy do olbrzymich strat materialnych na Woyniu.

W wyniku bezporednich dziaa wojennych zniszczeniu uleg niewielki procent tzw. substancji
zabytkowej. Najwikszych zniszcze doznaa ona w okresie rzezi ludnoci polskiej przez
Ukraicw, zwaszcza na Woyniu. Kocioy czsto byy ostatnimi miejscami, w ktrych chronili
si Polacy. W wyniku wyjtkowego okruciestwa ukraiskich mordercw, staway si one ich
grobami. Nienawi, zo i wandalizm byy w ostatecznoci czynnikiem najbardziej
niszczcym dziedzictwo kulturowe tych ziem[101]

Zdoano ustali, e tylko na samym Woyniu (bez obszaru Maopolski Wschodniej) z

oglnej liczby 1150 wiejskich osad polskich, w ktrych znajdowao si 31 tys. zagrd,
oddziay ukraiskie zniszczyy 1048 osiedli i 26 167 zagrd[102]. Ponadto z 252
woyskich kociow i kaplic zniszczone zostay 103 obiekty[103].
Ju 16 padziernika 1943 r. dowdcy Okrgu Wojskowego UPA Turiw nakazywali swoim
oddziaom blokady gospodarcze miast, tak aby zabrako w nich chleba dla uchodcw
i usuwanie ladw polskoci poprzez rozbieranie bd palenie domw. Dalsze
usuwanie materialnych przejaww obecnoci Polakw na Woyniu byo
przeprowadzane zgodnie z rozkazem OUN z 2 lutego 1944 r.[104][105]

[...] 7. Likwidowa lady polskoci [...].

a) Zniszczy wszystkie ciany kociow i innych polskich budynkw kultowych,
b) Zniszczy drzewa przy zabudowaniach tak, aby nie pozostay nawet lady, e tam
kiedykolwiek kto y, ale nie niszczy drzew owocowych przy drogach,
c) do 21 XI 1944 roku zniszczy wszystkie polskie chaty, w ktrych poprzednio
mieszkali Polacy [...]. Zwraca si uwag raz jeszcze na to, e jeeli cokolwiek polskiego
pozostanie, to Polacy bd mieli pretensje do naszych ziem.
Postj, 9.02. [19] 44 r. Mandriwny

135 tortur i okruciestw stosowanych

przez OUN-UPA
na ludnoci polskiej i innych narodach Kresw
Wschodnich

Wymienione metody tortur i okruciestw stanowi tylko przykady i nie obejmuj penego zbioru,
stosowanych przez terrorystw OUN-UPA metod pozbawiania ycia - polskich dzieci, kobiet i mczyzn

w mczarniach. Pomysowo tortur bya nagradzana.

Zbrodnia przeciw ludzkoci popeniona przez ukraiskich terrorystw moe by przedmiotem bada nie
tylko historykw, prawnikw, socjologw, ekonomistw, ale take i psychiatrw.
Jeszcze dzisiaj po upywie ponad 70 lat od tych tragicznych wydarze niektrym, ktrzy ocalili ycie,
przy relacjonowaniu przey wystpuje drenie rk i szczk, a gos zaamuje si w krtani.

Np. Wrzucenie dorosego w pomienie ogniska na polanie lenej, wok ktrego ukraiskie
dziewczta pieway i taczyy przy dwikach harmonii.
Argumenty.
W padzierniku 1943 kierownictwo OUN-B odnoszc si do rzezi woyskiej ogosio, e ani nard
ukraiski, ani Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw nie maj z masowymi zbrodniami nic wsplnego.
Wydarzenia, ktre miay miejsce w ostatnich miesicach na ukraiskich ziemiach, nazwano obopln
rzeni, w ktrej brali udzia ludzie dziaajcy w obcym interesie niemieckim i sowieckim. Win za
wybuch tych wydarze obarczono Polakw, wskazujc na cztery przyczyny:

napite stosunki midzy Ukraicami a Polakami z powodu polityki narodowociowej II RP;

niszczenie Ukraicw przez Polakw na Chemszczynie (zob. ukrainizacja ziemi chemskiej);

wspomaganie przez Polakw okupanta niemieckiego i partyzantki sowieckiej;

systematyczne pogromy Ukraicw przez Polakw sucych w niemieckiej policji.

Wedug Krzysztofa ady przedstawiona przez OUN-B interpretacja wesza do kanonu usprawiedliwie
rzezi woyskiej i bya powielana w wielu publikacjach po II wojnie wiatowej [123].
Kontrargumenty
Ukazuje Polsk midzywojenn jako czynnik, ktry obudzi pami o konflikcie, ujednolici regionalne
postawy Ukraicw i niejako skaza ich na przyjcie ideologii integralnego nacjonalizmu. Autorytarna
Polska odebra im miaa wolno, dya do spolonizowania, uciskaa ekonomicznie, odrzucaa
kompromis, likwidowaa szkolnictwo, represjonowaa Kocioy, przeladowaa spdzielczo, kolonizowaa
ziemi. Zaognia sytuacj i gwatem wywoaa gwat. Taka wizja jest obrazem propagandowym. Wytworzyy
go trzy nurty manipulacji politycznej o globalnym zasigu: propagandy nacjonalistw ukraiskich
(halickich), Niemiec weimarskich oraz Zwizku Sowieckiego. Podtrzymaa historiografia PRL, zalena od
doktryny sowieckiej. Trwa nadal, korzystajc ju z innego uzasadnienia ideologicznego. Ewidentna
propaganda polityczna okresu midzywojennego nie zostaa zweryfikowana. Przyja si jej optyka
"polskich bdw".
Winna temu jest gwnie fatalna metoda badawcza. Na przykad badacz znajduje sprawozdanie polskich
wadz wojskowych na Woyniu o tym, e 10 proc. miejscowej ludnoci udao si skoni metodami
wojskowymi do przyjcia rzymskiego katolicyzmu. Czy to moe by propaganda ukraiska, jeeli sami
Polacy tak pisz? Rzecz w tym, e moe to by co innego - produkt samochwalstwa wojskowego
biurokraty, sprzeciwiajcego si liberalizmowi wadz cywilnych, ktry chce si centrali pochwali sukcesem
swej "twardej rki". Sprawozdanie wymaga krytyki naukowej, sprawdzenia, choby poprzez analiz
dokumentacji kocielnej, czy fakty w nim wzmiankowane w ogle miay miejsce. Zamiast tego wprowadza
si do literatury naukowej kolejny "dowd" polskich represji wobec ukraiskich wyznawcw prawosawia.
Ocena polskiej polityki mniejszociowej okresu midzywojennego nie moe tuszowa bdw i twierdzi,
e pacyfikacja Maopolski Wschodniej nie bya pacyfikacj, a burzenie cerkwi na Chemszczynie nie byo
burzeniem. Ale Polska midzywojenna nie prowadzia wojny z mniejszoci ukraisk. Odwrotnie, to ta
mniejszo konsekwentnie odmawiaa chci kompromisu. Oferty porozumienia ponawiano ze strony
polskiej: w dobie wojny z Rosj Sowieck (1920), przed midzynarodowym rozstrzygniciem
przynalenoci Galicji Wschodniej (1923), na tle projektu prometejskiego (1926), po pacyfikacji Maopolski

Wschodniej (1930), w zwizku ze spraw uniwersytetu ukraiskiego, po zmianie ordynacji wyborczej

(1935). Represje polskie, podejmowane w sytuacjach kracowego zagroenia pastwa, byy szybko
zawieszane, co budzio zdziwienie nawet samych Ukraicw, jak na przykad po pacyfikacji. A przede
wszystkim pastwo polskie dyo do zatarcia podziau na "my" i "oni". Std szkoy dwujzyczne, w ktrych
dzieci ukraiskie uczyy si jzyka polskiego, a polskie - ukraiskiego. Std ustrj samorzdowy, ktry
skania spoecznoci lokalne do wsppracy. Std poparcie dla mieszanych narodowociowo spdzielni,
organizacji spoecznych, kobiecych, religijnych, zawodowych, charytatywnych, naukowych. Aby osabi
napicie etniczne, Stanisaw Grabski proponowa utworzenie na obszarach mieszanych narodowociowo
dwumandatowych okrgw wyborczych. Rywalizowaliby w nich Polacy z Polakami i Ukraicy z
Ukraicami, kada grupa osobno, a nie midzy sob.
Nacjonalizm widzia w ewentualnym porozumieniu ssiedzkim osabienie ducha narodowego. Dlatego
nacjonalici ukraiscy eskalowali napicie, wsppracowali z kadym wewntrznym i zagranicznym
wrogiem Polski, jej dziaania integracyjne zaskarali jako pogwacenie praw mniejszoci i zwalczali za
pomoc terroru, ktrego ofiarami padali zwolennicy ugody po obu stronach - Polacy te, ale zwaszcza
Ukraicy. Chcieli gett i segregacji narodowociowej, trwaego oddalania od siebie obu grup narodowych, a
to jest pierwszy, inicjalny poziom napicia prowadzcy do ludobjstwa.

Gdy pytamy o konsekwencje polityki Drugiej Rzeczypospolitej, konieczne jest porwnanie z

mniejszociow polityk Niemiec na przeomie XIX i XX wieku (brutalna germanizacja Polakw), Stalina w
latach 30. (wymordowanie niemal caej elity ukraiskiej i wygodzenie milionw wieniakw) oraz
Czechosowacji (liberalizm, take wobec ukraiskiej emigracji nacjonalistycznej). Ani Polacy z zaboru
pruskiego po uzyskaniu niepodlegoci, ani Ukraicy na Ukrainie sowieckiej po zajciu jej przez
Wehrmacht w 1941 r., nie rzucili si, by dokona ludobjstwa na cywilnych Niemcach lub cywilnych
Rosjanach i ydach. Gwat nie zrodzi gwatu. Natomiast gdy w 1938 r. zagroone zostao istnienie
dobrotliwej Czechosowacji, zdradziy j niemal wszystkie mniejszoci, a ukochani nacjonalici ukraiscy
natychmiast zaczli budowa wasne pastewko na jej gruzach. Liberalizm nie zagwarantowa lojalnoci.
Gdy si mwi, e grzechy Drugiej Rzeczypospolitej byy przyczyn ludobjstwa, trzeba zwrci uwag na
fakt, e ustay na cztery lata przed nim. Z tego powodu teza, e wymordowanie Polakw byo reakcj
cywilnej ludnoci ukraiskiej, ktra miaaby spontanicznie rzuci si na nich jako swych bezlitosnych
przeladowcw niczym Kozacy czy hajdamacy, jest nieprawdopodobna. Za spontaniczny odwet mona
uzna udzia tej ludnoci w organizowanych przez OUN ekscesach przeciw Polsce podczas kampanii
wrzeniowej lub w aranowanych przez NKWD "sdach nad polskimi panami" i spisach osadnikw do
wywzki. "Ukraicy nasi tak strasznie pilnuj, e kad dusz licz, kadego dziecka si doszukuj" rozpacza polski chop z osady Klicka-Kolonia, ktra powstaa w rozparcelowanym folwarku
Lanckoroskich i bya zasiedlona przez mieszkacw pochodzcych z dwch okolicznych wsi polskich.
Podczas wywzki niektre wiejskie rady ukraiskie domagay si od wadz sowieckich, aby "kolonizatorzy"
wyjedali do Azji sowieckiej bez niczego, zostawiajc cay swj dobytek w opuszczanych domostwach.
Ale w 1943 r. ju nie byo Polski, wielkich polskich posiadoci ziemskich i kolonii wojskowych. Ziemiastwo
i ludzie pastwa polskiego (urzdnicy, policjanci, wojskowi, sdziowie, urzdnicy) zostali wymordowani i
wywiezieni przez NKWD, uciekli albo ukrywali si po miastach. Ukraiskie mordy ich nie dotkny. Ludno
polska bya zdziesitkowana i przybita psychicznie w wyniku represji sowieckich. Doszo do gwatownego
zaamania si dotychczasowej hierarchii etnicznej. Polacy dowiadczyli utraty statusu i prestiu, znaleli
si najniej w hierarchii grup narodowych, za czasw sowieckich, i na pozycji drugiej od dou przed ydami
za czasw okupacji niemieckiej. Stali si ludmi przeladowanymi z powodu swej narodowoci. Byy to
wane okolicznoci ludobjstwa, ale nie przyczyny odwetu.
Wojna demoralizowaa, znieczulaa na mier, ale aden z okupantw, nawet niemiecki, nie podega do
mordowania Polakw, tak jak to byo w wypadku ydw. Wojna tumaczy wzrost agresji midzyludzkiej,
napicia take na tle etnicznym, pomsty ssiedzkie, zabjstwa - ale w wymiarze indywidualnym lub
lokalnym. Do 1943 r. nie doszo nigdzie na pograniczu polsko-ukraiskim do wydarze przekraczajcych
limit waciwy dla czasu wojny, a trway nawet negocjacje polsko-ukraiskie, take z OUN. Polacy - wbrew
temu, co mona przeczyta w wielu pracach naukowych - nie mieli najmniejszej intencji wysiedlenia czy
wymordowania Ukraicw. Znikoma ju po milionowych deportacjach sowieckich mniejszo polska

cierpiaaby na zbiorowe szalestwo, gdyby w takim czasie rzucia si do represjonowania Ukraicw. Do

chwili podjcia decyzji przez OUN ludobjstwo nie byo realne take z uwagi na jak "koniunktur"
wojenn. Stao si tak wycznie z powodu decyzji OUN banderowcw. Podjto j nie tylko z powodw
ideologicznych, aby uzyska czyste etniczne terytorium narodowe. Staa za ni zimna, wyrachowana
kalkulacja geopolityczna. Zblia si przeom w wojnie i przygotowywano si do nowych rozstrzygni
politycznych. Ujawnienie Katynia i zerwanie stosunkw z Moskw osabio Polsk na arenie
midzynarodowej. W OUN oya ambicja zastpienia Polski w jej roli u granic Zwizku Sowieckiego. Akcja
wyniszczajca rywali zostaa zaplanowana starannie. Banderowcy pomogli Niemcom w uderzeniu na
kierownictwo podziemia polskiego w pierwszej poowie 1943 r., bo to musiao zdezorganizowa
ewentualn pomoc centrali warszawskiej dla kresowych Polakw. Wybrali Woy, bo tylko tam Polacy byli
najsabsi, a wpywy OUN silne, polskie podziemie jeszcze nie zaistniao na dobre i nie byo broni w polskim
posiadaniu. Take warunki terenowe (wielkie poacie lasw) byy sprzyjajce. Perspektywa sukcesu jawia
si najpewniej, a po zamaniu tu Polakw, mona byo na pozostaych obszarach liczy na efekt
zastraszenia i paniki. Taka bya geneza woyskiego ludobjstwa.