Marian Niezgoda

Uniwersytet Jagielloski

Modzie.
Kopotliwa kategoria socjologiczna

Abstract
The Youth: A Troublesome Sociological Category
The youth is a sociological category which usually causes trouble for the adults due to
young peoples contestation of the social order and value systems. Young people have
always been among potential and actual revolutionaries. It can be concluded that the
youth constitute some kind of threat to the existing state of society. Young people
compete with adults, not only in the sphere of values, but also on the job market for
the best posts and, as a consequence, for positions in the social structure. Since this
is a kind of an emerging category, just entering an adult life, its position has been
usually worse. Thus the youth additionally has to experience (often negative) consequences of social change and its impact for individual biographies of youngsters. The
youth also causes trouble as an object of sociological study. Firstly, there are problems how to determine precisely the scope and content (meaning) of this concept.
Secondly, youth research led usually to the conclusions that were quickly challenged
by the social practice. Thirdly, there are various ideas how to determine its role in
society. The purpose of this paper is to analyze these issues in the context of the social
changes taking place in the modern globalized society.
Key words: the youth, social category, generation, social change, social structure.

Wprowadzenie
Zainteresowanie socjologw modzie ma charakter cykliczny. W okresach
stabilizacji systemw spoecznych pojawiaj si prace, ktre zwracaj uwag
na strategie adaptacyjne modego pokolenia, na konsumpcyjne orientacje,

14

Marian Niezgoda

zanik tendencji do buntu, ktry pono jest typowy dla modych. Tak byo na
przeomie lat 50. i 60. ubiegego wieku, gdy dominowa pogld o sceptycznej
generacji, specyficznym ukadzie postaw powojennego pokolenia Republiki
Federalnej Niemiec. Wedug Helmuta Schelskyego (1957), charakteryzowao si ono sceptycyzmem wobec wielkich idei. Podobnie dziao si w latach
70. w Polsce analizy socjologw (Adamski 1976; Siciski 1975) wskazyway
na zachowawcze i konsumpcyjne orientacje yciowe modziey. By moe
obecnie mamy do czynienia z podobn sytuacj.
Zwykle jednak w nieodlegej przyszoci nastpowao co, co zmieniao
te opinie. W latach 60. na Zachodzie w Europie i Stanach Zjednoczonych,
ale take w Ameryce rodkowej i Poudniowej powstay ruchy modzieowe
o silnie ideowym zabarwieniu. Protest przeciwko wojnie w Wietnamie oraz
zakwestionowanie systemu wartoci pokolenia rodzicw spowodoway nie
tylko powstanie ruchu kontrkulturowego dzieci kwiatw, ale take intelektualn rewolt w uniwersyteckich kampusach, a w konsekwencji pojawienie
si ruchw feministycznych i rasowych (emancypacyjnych) oraz liberalizmu
jako podstawowej doktryny ideologicznej i naukowej.
Francja przeya gorc wiosn w 1968 roku. Doszo wtedy do studenckiego
buntu, zakoczonego (po wczeniu si do akcji protestacyjnej organizacji
zwizkowych i partii politycznych) odejciem generaa Charlesa de Gaullea.
W Niemczech i we Woszech studenci zorganizowali podobne akcje protestacyjne. Twierdzi si, e dziki nim na pocztku lat 70. pojawiy si ruchy
skrajnie lewicowe (ale take prawicowe, by moe mniej znane) zmierzajce do obalenia si (poprzez zamachy terrorystyczne) istniejcego porzdku
spoecznego: Rote Armee Fraktion w Niemczech, Brigadi Rossi we Woszech
(baz rekrutacyjn stanowiy dla nich uniwersytety w Mediolanie i Triecie),
pniej w latach 80. francuska Action Directe (por. Dietl, Hirschmann,
Tophoven 2009). Podobne organizacje dziaay (niektre jeszcze dziaaj)
w Ameryce Poudniowej. Najbardziej znane to peruwiaskie Sendero Luminoso i MRTA (Movimiento Revolucionario Tupac Amaru). Modzi ludzie
wstpowali take do organizacji terrorystycznych, nacjonalistycznych (IRA,
ETA, Arabw Palestyskich) i fundamentalistycznie religijnych.
W Polsce konsumpcyjne pokolenie maej stabilizacji wczyo si w nurt
opozycji antysystemowej (KOR Komitet Obrony Robotnikw, SKS Studencki Komitet Solidarnoci) i stao si baz dla Solidarnoci. To modzi robotnicy byli gwnymi aktywistami tego ruchu.
Wspomniane wydarzenia zaowocoway wzmoonym zainteresowaniem
modym pokoleniem. Pojawiy si publikacje analizujce fenomen wzrastajcego zaangaowania w zmian istniejcego porzdku spoecznego. Cz
autorw pokazuje przemiany w postawach i systemach wartoci, inni doku-

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

15

mentuj sytuacj modych ludzi w spoeczestwie ich aspiracje yciowe

i edukacyjne, szanse ich realizacji, sytuacj na rynku pracy.
Te tendencje, jak wspomniaem wyej, maj charakter cykliczny. By
moe obecnie uwag socjologw absorbuj inne problemy: globalizacja i jej
skutki, kryzys finansowy i kryzys obecnego systemu wiatowego, formowanie si spoeczestwa obywatelskiego, a take wybuchy nacjonalizmw, informatyzacja i jej wpyw na przeksztacenia spoeczne. Ich uwag zaprztaj
problemy teoretycznego ogarnicia tempa i charakteru zmian, jakie zachodz
w spoeczestwie, sposobw tworzenia si spoeczestwa, rodzaju rzeczywistoci, z jak mamy do czynienia; pytania odnoszce si do roli socjologii
jako nauki. By moe modzie pozostaje na marginesie tych zainteresowa.
Nie znaczy to, e wycza si j jako przedmiot analiz socjologicznych i politologicznych.
Chc w tym tekcie pokaza, e modzie sprawia nam, socjologom, kopoty jako aktor spoeczny, jako dziaajcy podmiot. Jaki jest charakter tych
dziaa i z czego one wynikaj, postaram si wskaza w dalszej czci artykuu. Problematyczna okazuje si take modzie jako przedmiot badania. Po
pierwsze, istniej trudnoci w precyzyjnym okreleniu zakresu przedmiotowego i treciowego tego pojcia. Po drugie, badania nad modzie zwykle
prowadziy do wnioskw, ktre szybko kwestionowaa praktyka spoeczna
(wskazywaem na to wyej). Po trzecie, istniej rne pomysy na okrelenie
jej roli w spoeczestwie.
Celem artykuu jest przeledzenie tych zagadnie w kontekcie zmian
spoecznych zachodzcych we wspczesnym spoeczestwie. Nie bdzie to
jednak ich szczegowa analiza, ale raczej sygnalizacja problemw, na jakie
natrafiaj badacze zajmujcy si t zbiorowoci.

Modzie jako przedmiot zainteresowa socjologii

Patrzc na histori bada nad modzie, mona zauway, e stanowi ona
obiekt zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Z koniecznoci interesuj si ni pedagodzy, socjolodzy, psycholodzy1, ale take historycy, politolodzy czy nawet medycy. Mnie jednak modzi ludzie interesuj jako przedmiot
1

W latach 70. ubiegego wieku pojawiy si prby zbudowania juwentologii jako osobnej
dziedziny bada, czcej w sobie problemy spoeczne (socjologiczne), pedagogiczne i psychologiczne. Powstaway wwczas instytucje badawcze, np. Instytut Bada nad Modzie w Warszawie. Obecnie uywa si terminu juwentologia do okrelenia subdyscypliny pedagogicznej
(por. Czerepaniak-Walczak 2007). Mona te spotka wydawnictwa, w ktrych autorzy staraj
si prezentowa rne teorie, czy moe waciwiej odmienne podejcia i konteksty teoretyczne bada nad modzie (por. Griese 1996).

16

Marian Niezgoda

badawczy socjologii. Istnieje opinia, e modzie jest kategori socjologiczn,

ktra sprawia kopoty. Mona wymieni pi sytuacji, w ktrych si one przejawiaj. Modzi wystpuj w nich jako:
1) kontestatorzy istniejcego porzdku spoecznego;
2) kopotliwy obiekt oddziaywania dorosych (uczniowie, studenci);
3) rywal w dostpie do dbr (pozycji spoecznych);
4) zwierciado epoki, kategoria, w ktrej chyba najbardziej s widoczne
problemy danej epoki;
5) niejednoznaczna kategoria socjologiczna, trudna do precyzyjnego
zdefiniowania.
S to zatem problemy, ktre wynikaj z miejsca modziey w spoeczestwie, z jej specyficznego pooenia i roli, jak w nim odgrywa. Jest to take
wany problem teoretyczny. Prba zmierzenia si z nimi stanowi przedmiot
niniejszego artykuu. Musz jednak poczyni wane zastrzeenia. Po pierwsze, pragn zaznaczy, e bdzie to raczej sygnalizacja problemw ni ich
rozwizanie. Po drugie, bd si odwoywa do polskiej literatury, starajc
si pokaza, w jaki sposb w polskich badaniach s one przedstawiane. Po
trzecie, tekst ma raczej charakter eseju ni szczegowego przegldu bada
i ich wynikw.

Modzi jako kontestatorzy istniejcego porzdku spoecznego

Twierdzi si, e modzie jest t spoeczn kategori, ktra kontestuje istniejcy porzdek spoeczny, uznawane przez dorosych, utrwalone w spoeczestwie systemy wartoci. Panuje powszechne przekonanie, e modzi ludzie
zawsze byli w szeregach potencjalnych i faktycznych rewolucjonistw. Gdy
pojawiaj si zmiany spoeczne, wtedy zazwyczaj badacze uwanie przygldaj si modziey, gdy zgodnie z opini Karla Mannheima modzie to
czynnik innowacyjny i potencja, ukryta rezerwa, ktr mona wykorzysta
w procesach zmian (Mannheim 2011: 11).
Powysze spostrzeenie pozostaway aktualne chyba przez cay okres istnienia ludzkoci modzi czonkowie spoeczestwa stanowili potencjalny
pierwiastek zmiany: okazywali si mertonowskimi innowatorami i buntownikami. Nawet jeli podzielali istniejcy system wartoci kulturowo zdefiniowanych celw grupowych, to czsto nie akceptowali rodkw ich osigania. Rwnie czsto (potwierdzaj to przekazy historyczne) modzi ludzie
byli podstawow si wszelkich ruchw protestu, ruchw rewolucyjnych. To
modzie studencka i gimnazjalna staa si aktywn si Wiosny Ludw oraz
innych ruchw rewolucyjnych XIX i XX wieku. Modzi robotnicy i inteligenci stanowili trzon ruchu Solidarnoci. Dzisiaj moemy obserwowa ich aktywno w ruchu oburzonych, a take w ostatniej bliskowschodniej Zimy

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

17

Ludw. Modzi ludzie okazali si zatem aktywnymi czonkami ruchw rewolucyjnych i kontestacyjnych. Mona postawi tez, e byli (s) zaczynem
zmiany, zagroeniem dla istniejcego adu spoecznego, wyzwaniem dla tradycji i utartych sposobw postrzegania rzeczywistoci.
Oczywicie istotne pozostaje pytanie, co to znaczy, e modzie mona
wykorzysta w procesach zmian, na ile jej dziaania jako aktora spoecznego s stymulowane i kierowane przez nie-modych lub instytucje spoeczne
(pastwowe), organizacje spoeczne. Dobrym przykadem kanalizowania
aktywnoci modych byy (i s) modzieowe organizacje, ktre pocztkowo
miay charakter ruchw spoecznych. Zalicza si do nich z ca pewnoci
ruch skautowy, a w Polsce ruch harcerski zinstytucjonalizowany w postaci
Zwizku Harcerstwa Polskiego, nad ktrym organy pastwa staray si ustanowi kontrol2. Podobn drog przeszed Komsomo od spontanicznego ruchu modych wspierajcych rewolucj (jednak ze znaczcym udziaem
w jego dziaaniu partii bolszewickiej) do cile kontrolowanej przez parti
i pastwo hierarchicznej, zbiurokratyzowanej organizacji3. Naley jednak
podkreli, e nawet w tej postaci, a moe wanie w niej, akcentowano
jej awangardowy i postpowy charakter, podkrelano znaczenie modziey
i jej rol w budowaniu nowego adu ekonomicznego i spoecznego.
To oczywicie jeden ze sposobw wykorzystania aktywnoci modych
ludzi. Drugi ma charakter bardziej spontaniczny4. W latach 60. ubiegego
wieku, w okresie wzrostu znaczenia kontestacyjnych ruchw modzieowych
w Amerykach, Europie i Azji, Herbert Marcuse twierdzi, e czynnikiem
zmiany spoecznej nie jest ju klasa robotnicza (podstawowe twierdzenie
marksizmu), poniewa w krajach komunistycznych staa si kolejn klas panujc, a w konsumpcyjnym kapitalizmie zostaa kupiona i wmontowana
w system. Siy sprawczej nowej rewolucji, ktra zmieni istniejcy porzdek
2
Dziao si tak ju w okresie II Rzeczypospolitej, gdy o dominacj nad ZHP, okrelanym
jako organizacja patriotyczna, walczyy narodowa demokracja, sanacja oraz lewica.
3
Mona przyj, e podobn drog przeszo wiele organizacji modzieowych typowych
dla systemw autorytarnych czy totalitarnych. W krajach bloku komunistycznego powstay
organizacje na wzr radzieckiego Komsomou i jego dziecicego odpowiednika pionierw.
W Polsce w okresie stalinowskim, po faktycznej likwidacji ZHP, Organizacja Harcerska staa
si elementem kontrolowanego przez parti Zwizku Modziey Polskiej, a jej dziaanie ograniczono do szk podstawowych. Zmieniono odznaki, mundury i symbolik, dostosowujc j
do wzorw pionierskich.
4
Analizy mechanizmw tworzenia si i funkcjonowania ruchw spoecznych jako formy dziaa zbiorowych pokazuj ich pewn specyficzn drog rozwojow od dziaa spontanicznych i formowania hase ideologicznych przez animatorw (przywdcw) ruchu do
stopniowej instytucjonalizacji i przeksztacania si w organizacje formalne. To mona byo
obserwowa w wypadku wspomnianego ruchu skautowego i komsomolskiego w pierwszych
latach po rewolucji padziernikowej, ale take w czasie instytucjonalizacji i formalizacji ruchw modzieowych lat 60., ich przeksztacania si w organizacje formalne.

18

Marian Niezgoda

spoeczny, naley szuka wrd modziey (studentw), czarnych mieszkacw gett, kobiet i ludw Trzeciego wiata. To stanowisko wydaje si dobr
ilustracj zaprezentowanej wyej tezy. Podobn tez mona znale w ksice
Charlesa Reicha Zieleni si Ameryka (Reich 1976).
By moe mode pokolenie lat 60. XX wieku stao si nie tyle motorem
zmian spoecznych, procesw rozwojowych, w tym sensie, w jakim myla
o nim wspomniany H. Marcuse, ile przemian w sferze obyczajowej i kulturowej, tak daleko idcych, e nazywanych rewolucj kulturow i obyczajow. Ruch amerykaskich dzieci kwiatw mia nie tylko oblicze polityczne
(protest przeciw wojnie w Wietnamie), ale przede wszystkim kulturowe. To
uczestniczcy w nim modzi ludzie tworzyli nowy typ kultury kontestujcy
dotychczasowy jej model (por. Adamski 1977; Jawowska 1975; Reich 1976).
Jeli przyj za Piotrem Sztompk (2005), e zmiana spoeczna oznacza
cakowite, pene przeobraenie systemu spoecznego jako caoci, to trudno
wskaza na modzie jako jej jedynego czy gwnego aktora. W tym znaczeniu nie jest (nie bya) ona motorem spoecznej rewolucji, jak to przewidywa
H. Marcuse. Wspomniane wyej przykady modzieowych ruchw spoecznych, politycznych i kulturowych pozawalaj jednak widzie w modziey
wanego aktora spoecznego procesw prowadzcych do zmian w spoeczestwie, przeksztacajcych zmieniajcych sposb funkcjonowania podsystemy w ramach systemu spoecznego (Sztompka 2005).

Modzie jako obiekt oddziaywania wychowawczego

Modzie jest take kopotliw kategori jako obiekt oddziaywania wychowawczego pokolenia dorosych. Odnosi si to zarwno do procesw
wychowania naturalnego, w rodzinie i najbliszym otoczeniu spoecznym,
w ktrym czsto dochodzi do konfliktw, szczeglnie w rodzinach typu autorytarnego (charakterystycznych dla spoeczestw tradycyjnych), w maych wsplnotach lokalnych, gdzie mamy do czynienia z efektywn kontrol
spoeczn (wszyscy wiedz wszystko o wszystkich), jak i wychowania instytucjonalnego w szkole. Czsto utrzymuje si, e modzi ludzie uczniowie,
studenci sprawiaj kopoty wychowawcze: nie chc si podporzdkowa
rygorom normatywnym, kontestuj wartoci, zadaj trudne pytania.
Do tych relacji pomidzy modymi i dorosymi odnosi si koncepcja luki
pokoleniowej rnic midzygeneracyjnych w systemach wartoci, orientacjach yciowych, kulturze. Jedn z najbardziej znanych prac starajcych
si wyjani jej mechanizm jest ksika Margaret Mead Kultura i tosamo
(por. Mead 1976) formuujca koncepcj trzech typw kultur: postfiguratywnej (pokolenie rodzicw i dziadkw s nauczycielami i przewodnikami
po wiecie dla pokolenia modych), kofiguratywnej (nastpuje wymiana

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

19

dowiadcze; ucz si wzajemnie pokolenia rodzicw, dziadkw i dzieci)

i wreszcie prefiguratywnej, w ktrej pokolenie dzieci wystpuje w charakterze
nauczycieli w stosunku do pokolenia rodzicw i dziadkw, wprowadzajc je
w realia wiata spoecznego. Oryginalnie odnosio si to do sytuacji imigrantw w USA. Dzieci, uczszczajc do miejskich szk amerykaskich, poznaway jzyk i kultur kraju przyjmujcego, a nastpnie wystpoway w charakterze nauczycieli-przewodnikw w nowej rzeczywistoci. Jest to take
typowe dla wspczesnego spoeczestwa informacyjnego, poniewa mode
pokolenie atwiej absorbuje wszystkie nowinki technologiczne, szczeglnie
w dziedzinie komunikacji (komputery, zaawansowane telefony komrkowe
smartfony), szybciej uczy si nimi posugiwa i szerzej je wykorzystuje.
Obecnie w Polsce, po reformie systemu owiaty, poziomem szkoy, ktry
przysparza najwicej kopotw wychowawczych, jest gimnazjum grupujce
na okres trzech lat modych ludzi na progu dziecistwa i modoci, w okresie
najintensywniejszego dojrzewania psychologicznego i spoecznego. To uczniowie gimnazjum (majcy 1316 lat) najbardziej kontestuj szko, funkcjonujcy w niej system normatywny, autorytet nauczyciela i sensowno
przekazywanej w szkole wiedzy. By moe oni najsilniej ulegaj zewntrznym
wzorom zachowa, typowym dla zmediatyzowanego spoeczestwa konsumpcyjnego, a w wielu wypadkach sprzecznych z ideaami wychowawczymi
realizowanymi przez szko.
By moe powaniejszym problemem s rezultaty socjalizacji dewiacyjnej, bdce konsekwencj pluralizmu przynalenoci grupowych. Niektre
grupy rwienicze, szczeglnie subkulturowe, wytwarzaj wasne systemy
wartoci, wzory osobowe, systemy normatywne pozostajce w sprzecznoci
z tymi, ktre s akceptowane w spoeczestwie globalnym. To modzi ludzie
stanowi gros grup kibicowskich, metalowcw, skinw, blokersw itp. Problemem jest przestpczo bdca skutkiem ubocznym dziaania tych grup
(por. Czerwiska-Jakimiuk 2011; Fatyga 1997, 1999; Paleczny 1997).

Modzie jako rywal w dostpie do dbr

Modzie stanowi pewnego rodzaju zagroenie dla istniejcego stanu rwnowagi spoeczestwa, rywalizujc z dorosymi nie tylko w sferze wartoci, ale
take na rynku pracy, o pozycj w strukturze spoecznej, o miejsce w polityce. Poniewa wchodzi w wymienione sfery ycia spoecznego, jej pozycja jest
z reguy gorsza, a dodatkowo musi dowiadcza (nierzadko negatywnie) konsekwencji zmian spoecznych. Czsto prowadzi to do blokady cieek awansu
spoecznego, powodujc powstanie licznej kategorii niezadowolonych, szukajcych moliwoci realizacji swoich aspiracji yciowych i zawodowych. Taka
sytuacja moe powodowa, e modzi ludzie, ktrzy s na gorszych pozycjach,

20

Marian Niezgoda

pozbawieni w ich odczuciu szans na osignicie na przykad standardu

materialnego osignitego przez pokolenie dorosych, mog stanowi zaplecze do dziaa antysystemowych. Modzi s niecierpliwi, nie chc czeka, ale
warunki, jakie napotykaj, nie pozwalaj na szybk zmian ich sytuacji. Dziaania na rzecz zmian mog si okaza dla nich jedyn szans na osignicie
zakadanych celw yciowych, tym bardziej e w czasie kryzysw modzi najczciej staj si ofiarami pogarszajcej si sytuacji. To oni maj trudnoci ze
znalezieniem pracy. To ich zatrudnia si na podstawie umw mieciowych,
na czas okrelony, bez prawa do ubezpieczenia itp. (por. Szafraniec 2011).
Modzie ma jednak w stosunku do starszego pokolenia zalety, ktre
czyni z niej powanego konkurenta na rynku pracy. Modzi ludzie z reguy
maj lepsze wyksztacenie, wiksz wiedz, wysze kwalifikacje, s bardziej
skonni do ich uzupeniania (odnawiania). atwiej si adaptuj do zmieniajcych si wymogw rynku pracy, co ma szczeglne znaczenie w okresach postpu technologicznego bd zmieniajcych si regulacji wynikajcych z nowych uwarunkowa jego funkcjonowania. Wykazuj gotowo do czstszego
zmieniania pracy, pracodawcy, zawodu czy miejsca zamieszkania. Im atwiej
podejmowa decyzje o emigracji i szukaniu swych szans w innym spoeczestwie, w innych warunkach. Nie boj si zmian. S one ich ywioem.
Dao si to zauway w pierwszych latach transformacji systemowej
w Polsce. Nie byy niczym dziwnym kariery modych ludzi w tych dziedzinach aktywnoci, ktre pojawiy si wraz z przechodzeniem do modelu gospodarki rynkowej i otwarciem kraju na wiat. Zdominowali oni reklam,
marketing, public relations, operacje giedowe. Wykorzystywali swoje nowe
i nietuzinkowe kwalifikacje, czsto zdobywane dziki studiom i pracy za granic. To oni byli otwarci na nowe, na innowacje, i wykazywali gotowo do
podejmowania ryzyka. Wielu starszych, przywykych do systemu, w ktrym
liczy si sta pracy utosamiany z dowiadczeniem, skrupulatne wypenienie polece zwierzchnikw i ograniczona wasna inicjatywa, traktowao modych jak konkurentw i zagroenie dla swoich pozycji.

Modzie jako zwierciado epoki

Modzie stanowi kategori spoeczn, w ktrej znajduj odbicie najwaniejsze procesy spoeczne typowe dla stanu spoeczestwa. Wynika to, w moim
przekonaniu, z jej dwch cech charakterystycznych: 1) jest bardziej chonna
na innowacje i nowoci, zarwno w sferze wartoci, ideologii, przemian obyczajowych, jak i technologii, ale take atwiej si adaptuje do nowych sytuacji; 2) rwnoczenie wykazuje wiksz wraliwo na dokonujce si zmiany,
a czsto pada ofiar zmian systemowych, podejmowanych reform edukacyjnych i ekonomicznych oraz kryzysw.

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

21

Zdolno modziey do wchaniania nowoci oznacza, e bardzo szybko

dostosowuje si do nowych md, przyjmuje nowe wzory zachowania. Wida
to w jej podatnoci na przekazywane przez media masowe nowe style ycia.
To modzi s t kategori, ktra ledzi i przyjmuje nowinki, take bdce rezultatem zaplanowanych kampanii marketingowych. Przykadem mog by
walentynki, wito zakochanych, co, co do tej pory byo nieobecne w naszej
kulturze, a zostao przejte z Zachodu5. Dla producentw i handlowcw to
kolejna okazja do zwikszenia produkcji i sprzeday okolicznociowych gadetw czy usug. W przekonaniu wielu badaczy modzie stanowi najwaniejsz grup docelow, jak mona wyrni w spoeczestwie konsumpcyjnym.
Modzi najszybciej i najchtniej przyjmuj nowe technologie, na przykad
komunikacyjne. S dominujc grup uytkownikw Internetu i nowej jego
odmiany Web 2.0. Zaludniaj istniejce w tej przestrzeni portale spoecznociowe, s prosumentami wykorzystujcymi YouTube. To oni nie mog si
obej nie tyle bez komputera, ile bez telefonu komrkowego, zapewniajcego czno z innymi, dostp do Internetu i portali spoecznociowych oraz
bdcego podrcznym magazynem zdj i filmw, a przede wszystkim odtwarzaczem muzyki.

Modzie jako analityczna kategoria socjologiczna

Dla badaczy zajmujcych si modzie na samym pocztku pojawia si nieatwy do rozwizania problem jak w jzyku socjologii zdefiniowa modzie? Czym ona jest? Pozornie odpowied na to pytanie wydaje si prosta.
Wyrnienie zbiorowoci, ktra speniaaby jednoznacznie kryteria bycia
modzie okazuje si jednak wcale nie takie proste.
Jedno nie ulega wtpliwoci modzie to nie tylko zbir statystyczny:
zbir jednostek o podobnych cechach, kohorta wiekowa. Jest ona czym wicej. Odwoujc si do charakterystyk zbiorowoci ludzkich Sztompki, mona
za nim wyrni specyficzne zbiorowoci czy specyficzne zbiory ludzi o podobnych cechach: kategorie socjologiczne i kategorie spoeczne. Ta pierwsza
to: zbir ludzi podobnych pod wzgldem istotnej spoecznie cechy, ktra
implikuje realne podobiestwo sytuacji yciowej, interesw, szans (Sztompka 2002: 197). Wyrnia j pewna wi obiektywna, podobiestwo sytuacji
yciowej wynikajce z owej wanej cechy (Sztompka 2002: 184). Moe ona
by podstaw do niektrych typw dziaa zbiorowych
5

Podobnie jest z wprowadzaniem Halloween, z tym e jest to wito adresowane raczej

do dzieci ni modziey.

22

Marian Niezgoda

Kategoria spoeczna to z kolei: zbir ludzi podobnych pod wzgldem jakiej istotnej spoecznie cechy, ktrzy s wiadomi tego podobiestwa i odrbnoci od innych (Sztompka 2002: 197). W tego typu zbiorowoci pojawia
si ju wi subiektywna, autoidentyfikacja, tosamo zbiorowa (Sztompka
2002: 185). Kategoria spoeczna jest zatem postrzegana nie tylko jako co odrbnego zewntrznie, ale take jako co odmiennego od innych i wsplnego
zarazem, przez tych, ktrzy j tworz. Nie traktuje si jej jak grupy spoecznej, chocia ma ju pewne grupotwrcze waciwoci wanie wspomnian ju autoidentyfikacj, rodzaj zbiorowej tosamoci.
Kategorie spoeczne s z reguy licznymi zbiorowociami. Zaliczaj si
do nich na przykad kategorie zawodowe obejmujce wszystkich pracownikw okrelonej specjalnoci (grnikw, nauczycieli), ale take wyrnione ze
wzgldu na inne cechy kobiety, mieszkacy wsi, miast. Nie ma zbyt wielu
szans na to, aby wszyscy si kiedykolwiek spotkali, weszli w nawet porednie
kontakty. czy je przekonanie o podobiestwie sytuacji spoecznej, warunkw ycia i stylu ycia. Mona wobec nich zastosowa kategori wsplnot
wyobraonych Andersona (1997). Modzie ma cechy takiej wyobraonej
wsplnoty jest dostatecznie liczna i rwnoczenie stosunkowo homogeniczna (podobiestwo pozycji spoecznych, penionych rl, systemw wartoci, aspiracji yciowych, pogldw, stosunku do rzeczywistoci, stylw ycia
czy specyficznej pokoleniowej kultury) mimo czasem duych rnic.
Bez ryzyka popenienia bdu mona przyj, e modzie spenia kryteria pozwalajce o niej mwi jako o kategorii zarwno socjologicznej, jak
i spoecznej. Tworzy liczny zbir, charakteryzujcy si zespoem cech, ktry wpywa na podobiestwo sytuacji spoecznej i jej relacje z innymi kategoriami. Modo jest waciwoci decydujc o podobiestwie sytuacji
yciowej, tworzy swego rodzaju wi obiektywn (kategoria socjologiczna).
Rwnoczenie modzi s wiadomi swojej odrbnoci od zbiorw dzieci
i dorosych, zatem istnieje szansa na wytworzenie si mechanizmw autoidentyfikacji czy idc dalej tosamoci zbiorowej.
Przyjrzyjmy si zatem modziey jako takiemu zbiorowi i starajmy si okreli jego cechy dystynktywne, pozwalajce o niej mwi w tych kategoriach.
Stosunkowo najprociej zastosowa kryterium demograficzne, czyli okreli
granice kohorty wiekowej, ktr mona nazwa modzie. Nie nale do niej
ludzie starsi ani dzieci. Owe granice maj jednak mniej lub bardziej arbitralny
charakter. Przyjmuje si na przykad, e modzie to osoby po 15. roku ycia,
niebdce ju dziemi. Trudniej okreli grn granic, od ktrej zaczyna si
doroso6. Moe to by 25, 29 czy nawet 39 lat (np. u Siciskiego 1975).
6

Mona tu take mwi o kryterium fizjologicznej dojrzaoci, czyli zdolnoci do rozrodu,

moliwoci wejcia w zwizki maeskie, zostania matk lub ojcem. Ono take si zmienia.

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

23

Z pomoc demografii moe przyj prawo okrelajce w kategoriach

prawnych wiekowy prg dojrzaoci. W polskim systemie prawnym osoby
18-letnie s dorose, maj pen zdolno do czynnoci prawnych, odpowiadaj za swoje czyny i podlegaj sankcjom prawnym za zamanie norm7.
Nabywaj te czynne prawo wyborcze (mona bra udzia w wyborach, wybierajc). Bierne prawo wyborcze przysuguje (w Polsce) od momentu ukoczenia 21. roku ycia (czyli mona by wtedy wybieranym).
Okazuje si jednak, e istniej take i inne ograniczenia. Kobieta moe
samodzielnie podj decyzj o zampjciu, majc 18 lat, a mczyzna po
ukoczeniu 21. roku ycia, wczeniej musi mie zgod organu sdowego.
Podobnie jest we wsplnotach religijnych, gdzie czonkostwo nabywa si
w okresie bardzo wczesnego dziecistwa (przez chrzest, obrzezanie), a doroso oznacza pene uczestnictwo we wsplnocie. ydowski chopiec w wieku
13 lat pierwszy raz samodzielnie czyta Tor (bar micwa). Oznacza to doroso i odpowiedzialno za swoje czyny przed Bogiem8. Mody katolik przystpuje do sakramentu pierwszej komunii, majc 8 lat (czasem pniej), po
okresie przygotowania, ale prawdziwym przejciem w doroso jest bierzmowanie stanowice potwierdzenie chrztu (najczciej w wieku 15 lat).
U protestantw konfirmacja bdca najoglniej poczeniem pierwszej komunii i bierzmowania odbywa si, gdy konfirmant jest w wieku 1315 lat
i odby kilkuletnie przygotowanie religijne (w niektrych krajach take specjalny obz dla konfirmantw).
Kryterium demograficzne, pomimo swego znaczenia, moe zatem spenia jedynie pomocnicz funkcj. Ma jednak t zalet, e na poziomie empirycznym pozwala wyodrbni populacj (kohort wiekow), ktra stanowi
obiekt badania. Nawet precyzyjne okrelenie granic wiekowych nie oddaje
jednak socjologicznej treci tego pojcia.
Wyej prbowaem pokaza, w jaki sposb kryterium demograficzne jest
wspomaganie przez prawne i religijne (a take biologiczne) okrelanie dorosoci. W socjologii dosy powszechnie przyjmuje si, e doroso oznacza
przyjmowanie i realizacj spoecznych rl dorosych czonkw spoeczestwa. Oznacza to podejmowanie staej pracy zawodowej oraz wchodzenie

7
W wikszoci wspczesnych krajw prawna granica dorosoci to wiek 18 lat. S kraje,
gdzie jest ona nisza, np. Uzbekistan (14 lat), Iran (15 lat), Malta (16 lat), Holandia (16 lat),
Indonezja (17 lat), ale w niektrych pastwach jest wysza, np. w Korei Poudniowej (19 lat),
Japonii (20 lat), Arabii Saudyjskiej (21 lat), Stanach Zjednoczonych (w zalenoci od stanw,
w wikszoci z nich granic jest ukoczenie 21 lat). W Kanadzie zaley ona od prowincji i terytorium, w niektrych to 18. rok ycia, ale w wikszoci 19. rok ycia. W Wielkiej Brytanii za
dorosego uznaje si osob majc 18 lat, ale w Szkocji za tak uwaa si czowieka 16-letniego.
8
Dziewczynki ydowskie wchodz w doroso w wieku 12 lub 13 lat (bat micwa), czciej
w zaciszu domowym ni w synagodze, chocia i to si zmienia.

24

Marian Niezgoda

w role ma/ony (ojca/matki). Byaby to wic kategoria spoeczna, ktra

jeszcze nie odgrywa rl dorosych czonkw spoeczestwa: nie ma staego
zatrudnienia, nie wesza w zwizki maeskie. Czy to dzisiaj jest jeszcze wane? Chyba nadal tak, ale pojawia si take trudno polegajca na tym, e
zastosowanie takich determinant dorosoci jest coraz bardziej dyskusyjne.
Obecnie wymienione kryteria wyznaczania granic modoci bardzo si
przesuwaj w czasie9. Wydua si okres nauki (coraz wicej modych ludzi
podejmuje studia wysze), opnia si podjcie staej pracy zarobkowej, spowodowane nie tylko chci przeduenia modoci (to czsty motyw), ale
take zmianami zachodzcymi na rynku pracy odchodzeniem od staego
zatrudniania pracownikw (na czas nieokrelony) na rzecz umw krtkoterminowych liczonych w miesicach, a nie latach10. Pozwala to pracodawcom
bardziej elastycznie reagowa na wyzwania rynku i efektywniej (w ich przekonaniu) zarzdza zasobami ludzkimi11.
Rwnoczenie przecitnie o 10 lat pniej modzi ludzie zawieraj zwizki maeskie (o ile w ogle), a kobiety rodz pierwsze dzieci. Procesowi usamodzielnienia modych i wczesnemu zakadaniu rodziny nie sprzyjaj omawiana wyej sytuacja na rynku pracy i bezrobocie (szczeglnie dotykajce
modych), utrudniajce znalezienie staej, a nie dorywczej pracy, w konsekwencji niski poziom dochodw niepozwalajcy na osignicie przyzwoitego standardu (np. wynajcie mieszkania i wyjcie z domu rodzinnego). Co
rwnie wane, zmienia si take styl ycia modych ludzi kadzie si nacisk
9

Naley zwrci uwag, e wyduanie si okresu modoci moe mie take przyczyny demograficzne. Wedug danych GUS: W 2010 r. w Polsce mczyni yli przecitnie
72,1 lat, natomiast kobiety 80,6 []. W stosunku do 1990 roku mczyni yj duej o prawie
6 lat, natomiast kobiety o 5,4. [] W 2010 r. przecitne dalsze trwanie ycia 15-latkw wynosio dla chopca 57,6 lat, natomiast dla dziewczynki 66,1 (GUS 2011: 9). Te dane oznaczaj,
e mode pokolenie moe sobie pozwoli na pniejsze wchodzenie w doroso, majc w perspektywie dusze ycie w wieku rednim i starszym, a take w perspektywie przesunicie
granicy wieku emerytalnego o kilka lat, a wic wyduony okres pracy.
10
K. Szafraniec (2011) wprowadzia termin umowa mieciowa na okrelenie tych krtkich kontraktw niegwarantujcych pracownikom zatrudnionym na ich podstawie praktycznie adnych koniecznych zabezpiecze ubezpieczenia, opacania skadki emerytalnej, ale
take niestwarzajcych moliwoci otrzymania kredytu w banku. W zamian za to wzmacniaj
poczucie tymczasowoci i niepewnoci.
11
T sam funkcj peni zjawisko samozatrudnienia, czyli zakadanie jednoosobowych
firm. Wielu pracodawcw chtniej przyjmuje do pracy na tych zasadach, zmniejszajc w ten
sposb koszty pracy, poniewa zatrudnia nie osob fizyczn (pracownika), ktry podlega
ochronie prawnej z tytuu Kodeksu pracy (zwolnienia chorobowe pokrywane przez pracodawc dopiero po upywie okrelonego czasu przez ubezpieczyciela oraz urlopy wypoczynkowe). Samozatrudniony jest osoba prawn, firm, z ktr podpisuje si umow na wykonanie
okrelonych czynnoci w zamian za okrelon kwot. Samozatrudniony (firma) musi si sam
ubezpieczy, sam odprowadza swoje skadki emerytalne, by wiadomym, e wypoczynek
(urlop wypoczynkowy) oznacza, e si nie zarabia.

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

25

na oddalenie w czasie dorosoci rozumianej jako zesp rl spoecznych

i towarzyszcych im obowizkw. Wiele modych osb, szczeglnie dobrze
wyksztaconych i nastawionych na robienie kariery, wybiera samotno rozumian jako niewizanie si z partnerem (partnerk), czyli pozostawanie
singlem. Jest to z pewnoci wynik osabienia nacisku norm obyczajowych
i religijnych nakazujcych stosunkowo wczesne wchodzenie w ycie dorose (podejmowanie staej pracy, usamodzielnienie si oraz zawieranie sankcjonowanych religijnie maestw). Rwnoczenie mona to interpretowa
w kategoriach przemian priorytetw yciowych (celw yciowych). W sytuacji ostrej konkurencji na rynku pracy bardziej racjonalne wydaje si skoncentrowanie przede wszystkim na karierze profesjonalnej, ktra wymaga coraz wikszego zaangaowania (powicenia siebie i swojego czasu dla firmy),
dyspozycyjnoci, staego doskonalenia si (doksztacania). Poczenie tego
z obowizkami rodzinnymi czsto moe prowadzi do konfliktu rl: zawodowych i rodzinnych (ma/ony i ojca/matki), std czsty wniosek: z zaoeniem rodziny mona (naley) poczeka. Kariera ma priorytet.
Jest jeszcze jedno zjawisko, ktre ma wpyw na opnienie wchodzenia
w doroso, czego wskanikiem ma by zaoenie rodziny. Nazywa si je
rnie: kryzysem rodziny (maestwa) jako instytucji spoecznej czy pojawieniem si alternatywnych form ycia rodzinnego (Slany 2008; Szlendak
2011). Niezalenie od interpretacji teoretycznej tego fenomenu pokazuj one
pewien nowy trend odchodzenia od zinstytucjonalizowanych form maestwa, sankcjonowanych prawnie i religijnie, na rzecz zwizkw mniej
trwaych (z formalnego punktu widzenia), a bdcych szczeglnym typem
wsplnoty, alternatywnym typem grupy spoecznej.
Wszystkie te czynniki sprawiaj, e granice midzy dorosoci a modoci s coraz mniej wyrane. Czy istnieje inna moliwo podejcia do
fenomenu modziey? Czy mona zastosowa inn socjologiczn kategori
pozwalajc na uchwycenie jej spoecznych waciwoci?
Socjologowie czsto posuguj si kategori pokolenia. Tym terminem
okrela si zbiorowo w podobnym wieku, o podobnych dowiadczeniach
yciowych. Jest to szczeglnie uyteczne, gdy te dowiadczenie przypadaj na
okresy przeomowe czy wane dla spoeczestwa. Sztompka pisze, i
pokolenie to zbiorowo ludzi, ktrzy dowiadczyli takich samych, wanych wydarze historycznych, przeyli te same sytuacje, reagowali na te same wyzwania. Ale
dowiadczali tego wszystkiego osobno, kady nieco inaczej. Na przykad przeyli
wojn, rewolucj, przeom ustrojowy, kryzys gospodarczy, odzyskanie niepodlegoci. Zachowywali si w tych sytuacjach indywidualnie, ale zachowywao si ich wielu.
W tym sensie byo to zachowanie zbiorowe. Dla kadego istotnym elementem jego
wiadomoci pociechy, nadziei, mobilizacji by fakt, e nie jest sam, lecz wrd
wielu innych. To podobiestwo biografii, ten paralelizm przey, mimo e doznawanych w rnych miejscach, i z rn intensywnoci, s wane take dlatego, e trwale

26

Marian Niezgoda

ksztatuj mentalno, postawy, hierarchi wartoci uczestnikw. Wytwarzaj midzy

nimi trwae wizi solidarnoci zbiorowej czy, jak powiadamy wsplnot pokoleniow opart na pamici przeytych wydarze (Sztompka 2002: 154155).

Podobnie ujmuje t kategori Hartmut Griese, piszc, e pokolenie bdzie

okrela jako sum wszystkich nalecych do danego krgu kulturowego
osb, ktre na podstawie wsplnej sytuacji historyczno-spoecznej wykazuj
podobiestwo postaw, motywacji, nastawie i systemw wartoci (Griese
1996: 80).
Idc ladem M. Ossowskiej, podobnie ujmuje kwesti pokolenia J. Mikuowski-Pomorski (1968). Dla niego pokolenie to
pewna kategoria rwienicza, wyodrbniona na podstawie faktu, e ya w okresie pewnych, wyranie wyodrbniajcych si wydarze historycznych, ktre to wydarzenia
wyznaczaj wsplnot postaw, ktre z kolei zwizane s ze wspczesnymi wartociami; [] pokolenie to kategoria rwienicza, ktra w okresie dojrzewania psychicznego przeya pewne wydarzenie historyczne lub przesza przez wsplne warunki, ktre
obiektywnie ksztatoway jej ycie (Mikuowski-Pomorski 1968: 268269).

Warto zwrci uwag, e proponuje on stosowanie tej kategorii do osb

w podobnym wieku (rwienikw), czyli nawizuje do kryterium demograficznego. Waniejsze, w moim przekonaniu, jest podkrelanie znaczcej roli
kontekstu historycznego i spoecznego jako bazy do ksztatowania si systemw wartoci i formowania postaw. Zatem pokolenie mona traktowa jako
swego rodzaju produkt procesu historycznego.
Stosowanie kategorii pokolenia w odniesieniu do modziey ma swoje
zalety. Pozwala na wyjcie poza zestaw obiektywnych cech (demograficznych, spoecznych) charakteryzujcych kategorie spoeczne i skoncentrowa
si na waciwociach wsplnotowych, bdcych wynikiem dowiadcze
i przeywania podobnych wydarze i sytuacji spoecznych. Mona przyj,
e one wanie ow wsplnotowo ksztatuj i przejawiaj si w podobnych
hierarchiach wartoci, postawach, sposobach widzenia wiata. Idc tropem
Petera Bergera i Thomasa Luckmana (2010), mona stwierdzi, e pokoleniowe dowiadczenia historyczne uksztatoway potoczn wiedz o otaczajcej ich spoecznej rzeczywistoci, w pewien sposb t rzeczywisto skonstruoway.
Trzeba jednak pamita, e nie s to kategorie jednorodne. Niejednorodno wynika z tego, i pokolenie mimo wielu cech wsplnych jest zawsze
osadzone w szerszym kontekcie spoecznym i kulturowym: etnicznym, narodowym, religijnym, strukturalnym (klasowym). To powoduje, e ludzie
wczeni analitycznie do jednego pokolenia mog (bd) si rni, czasem
bardzo powanie. Inne s dowiadczenia ludzi, ktrzy przeyli wojn i niemieck okupacj w Europie Zachodniej (Francji, Holandii, Danii), a inne
osb z Europy rodkowej i Wschodniej (Polski, dawnej Jugosawii, dawnego

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

27

Zwizku Radzieckiego). Czym innym byy bunty modzieowe lat 60. w USA
i krajach Ameryki aciskiej, a czym innym w Czechosowacji i Polsce. Witold Wrzesie susznie podkrela t waciwo pokolenia, piszc:
zatrzymajmy si na chwil na cesze, o ktrej, charakteryzujc pokolenie, nie powinnimy zapomina. Mam tu na myli plastyczno pokole, a mwic precyzyjniej ich
mozaikowy lub kalejdoskopowy charakter. Pokolenia to zbiorowoci niejednorodne,
rzadko posiadajce wyrane oblicze. [] W zalenoci od przyjmowanej przez badacza perspektywy wstrznienia kalejdoskopu nieco inny obraz pokolenia mona
dostrzec i podda go analizie (Wrzesie 2009: 14).

Podejcie pokoleniowe jest czsto wykorzystywane moe nie tyle w celu

precyzyjnego wyodrbnienia odpowiadajcych im kategorii spoecznych, ile
po to, aby stworzy przydatn heurystycznie etykiet do nazwania zjawisk,
jakie si pojawiaj w konsekwencji zachodzcych w spoeczestwie procesw zmian. Czsto maj one charakter nonych metafor. W Polsce utaro si
okrela pokoleniem Kolumbw generacj, ktra wchodzia w doroso
w trakcie okupacji niemieckiej, angaujc si w dziaalno konspiracyjn podziemnego pastwa i przeywajc rozterki, ale te dowiadczajc
przeladowa ze strony nowej wadzy komunistycznej. Podobnie mwiono
o pokoleniu Marca 68, ale take Solidarnoci, transformacji itp. Podobne funkcje etykietujco-metaforyczne speniaj i inne okrelenia: pokolenie
beatnikw, pokolenie dzieci kwiatw, pokolenie X, pokolenie Y, pokolenie C czy na przykad stracone pokolenie.
Wikszo powyszych okrele odnosi si do ludzi modych. Zaprezentowane podejcie skania jednak do tego, aby kategori pokolenia stosowa
nie tylko w odniesieniu do modziey, ale take wobec ludzi starszych. W tym
ujciu ma ono bardziej uniwersalny charakter, ale do opisu waciwoci spoecznych modych ludzi stosuje si t kategori stosunkowo czsto. Czasem
mona odnie wraenie, e celowo uywa si okrelenia mode pokolenie
w celu podkrelenia nie tylko podobnej obiektywnie sytuacji spoecznej wynikajcej z przynalenoci do kategorii modych, ale take typowych tosamoci zbiorowych czy wreszcie i to moe najwaniejsze postaw i hierarchii wartoci.

Modzie jako przedmiot bada socjologicznych

Innym problemem przedstawionym z koniecznoci bardzo skrtowo jest
modzie jako obiekt badania. Pojawiaj si dwa istotne pytania: co (jakie zjawiska i procesy, w ktrych umiejscowiona jest modzie) oraz kogo si bada
(jakie kategorie modziey)?

28

Marian Niezgoda

Gdyby przyjrze si uwanie badaniom nad modzie, to okae si, i

najczciej bada si:
1) Pozytywne i negatywne aspekty procesw socjalizacji i wychowania.
Prbuje si znale odpowiedzi na pytania, jaka jest obecna modzie,
jakie s jej cechy specyficzne, jakie wyznaje wartoci, jakie typy postaw wrd niej dominuj, jak odnajduje si w zmieniajcej si rzeczywistoci. Z reguy chodzi o skonstruowanie swego rodzaju portretu socjologicznego i psychologicznego obecnego pokolenia modych
oraz odniesienie go do zachodzcych procesw gwatownych zmian
spoecznych, przemian technologicznych globalizacji, ponowoczesnego chaosu normatywnego, sekularyzacji, ale take rewitalizacji ycia
religijnego oraz zjawisk kryzysowych obejmujcych instytucje wychowujce rodzin i szko.
Czsto mona odnie wraenie, e ten kierunek bada koncentruje
si bardziej na negatywnych skutkach tych procesw, a wic na przejawach zachowa dewiacyjnych: uzalenieniach (alkoholizmie, narkomanii, uzalenieniu od Internetu), przestpczoci (dewiacyjnych
i ekstremistycznych subkulturach, mechanizmach zachowa przestpczych), szkolnej agresji (szczeglnie widocznej w gimnazjum) czy
stadionowym i pozastadionowym chuligastwie. Ciekawe s badania
nad skutkami szkolnej katechezy, pokazujce jej znikom skuteczno
(Mariaski 2011).
2) Orientacje yciowe, aspiracje edukacyjne, zawodowe, a przy okazji
systemy wartoci modych ludzi. Jest to najobszerniejszy nurt bada
zarwno w Polsce, jak i wiatowej socjologii modziey. S one realizowane przez pedagogw, psychologw i socjologw. Ci ostatni staraj si identyfikowa mechanizmy generujce nierwnoci edukacyjne
(instytucjonalne, ekonomiczne, strukturalne, kulturowe) znajdujce
swe odbicie i w samych aspiracjach (ich wychadzaniu i podgrzewaniu) oraz w ich realizacji.
W tym typie bada uwzgldnia si:
a) spoeczne determinanty aspiracji edukacyjnych (pochodzenie spoeczne, rodowisko, pe, status socjoekonomiczny, kapita kulturowy), generujce szkolne selekcje spoeczne, nierwnoci edukacyjne std midzy innymi szczeglne zainteresowanie modzie
wiejsk, ktra jest znakomitym przekadem kumulacji tych wszystkich czynnikw.
b) trajektorie yciowe pokazujce i wyjaniajce mechanizmy osigania pozycji spoecznych; z reguy s to typy bada powtarzalnych
(panelowych, podunych), pozwalajcych uchwyci dynamik

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

29

zmian/stabilnoci orientacji i siy oddziaywania wskazanych wyej

determinant.
Warto podkreli, e powstay znaczce teorie wyjaniajce mechanizmy sterujce zarwno aspiracjami, jak i przede wszystkim moliwociami ich realizacji. Mam tu na myli prace Jamesa Colemana,
Raymonda Boudona, Pierrea Bourdieu, Basila Bernsteina, Samuela
Bowlesa i Herberta Gintisa, ale take polskie badania Mikoaja Kozakiewicza, Zbigniewa Kwieciskiego, Ryszarda Borowicza, Krystyny
Szafraniec, Piotra Dugosza czy wasne. Teorie przemocy symbolicznej
(Bourdieu) i reprodukcji kultury (Bernstein) zostay przyjte jako uniwersalny model wyjaniania selekcyjnych funkcji szkoy.
3) Procesy adaptacji modych ludzi do rzeczywistoci spoecznej lub radzenia sobie z ni. Gwnie (chocia nie tylko) bada si wchodzenie
modych ludzi w role dorosych czonkw spoeczestwa. Odnosi si
to do takich obszarw, jak rodzina (zakadanie rodziny), praca (radzenie sobie na rynku pracy i w pracy) oraz aktywno spoeczna i polityczna. O nasilajcym si zjawisku pniejszego wchodzenia w dorose
ycie (zakadanie rodziny, staa praca) pisaem ju wyej. Czsto traktuje si je jako wskanik zmiany pokoleniowej.
Nie mniej wane s problemy zwizane z radzeniem sobie modych
ludzi ze zmieniajcymi si wymogami rynku pracy. Ta kwestia okazuje
si szczeglnie wana obecnie, gdy trwa dyskusja nad efektywnoci
systemw edukacyjnych oraz powizaniem programw ksztacenia
(szczeglnie na poziomie rednim i wyszym) z oczekiwaniami rynku
pracy. To modzi ludzie, ktrzy zainwestowali czas i pienidze w zdobycie wyksztacenia, zderzaj si z sytuacj nieadekwatnoci wiedzy
i kwalifikacji, koniecznoci ich odnowienia lub zmiany zawodu. Stanowi to zarwno przedmiot badania, jak i debaty publicznej oraz dziaa
politycznych (por. Szafraniec 2011).
Nie mniejsz uwag badacze przywizywali i nadal przywizuj do
sfery aktywnoci spoecznej i politycznej. Zaangaowanie modziey
jest analizowane na kilku paszczyznach z naciskiem na towarzyszce im typy postaw. Prbuje si okreli, na ile modzi ludzie angauj
si w dziaalno organizacji pozarzdowych bdcych tkank spoeczestwa obywatelskiego. Praktyka spoeczna dowodzi, e s sytuacje,
w ktrych wida to zaangaowanie. Przykadem moe by Wielka Orkiestra witecznej Pomocy.
Podobnie prbuje si ustali poziom i rodzaj zaangaowania politycznego, co wydaje si szczeglnie wane dla partii politycznych,
bezporednio zainteresowanych pozyskaniem modych zwolennikw
(wyborcw). Zdarzyo si, e w wyborach w 2007 roku o zwycistwie

30

Marian Niezgoda

Platformy Obywatelskiej zadecydoway gosy modych wyborcw, nastawionych negatywnie do partii rzdzcej Prawa i Sprawiedliwoci.
Wszystkie maj swoje modziewki, swoich zwolennikw, czsto ekstremistycznie zorientowanych. Ta sfera funkcjonowania modych jest
szczeglnie intensywnie badana przez politologw.
Do tego mona doda zainteresowanie modzieowymi ruchami spoecznymi i procesami ich przeksztacania w organizacje spoeczne (polityczne). Na uwag zasuguje ten rodzaj aktywnoci w sieci, w przestrzeni swobodnej artykulacji pogldw, ale take mobilizowania do
zaangaowania w konkretnych sprawach. Dobrym przykadem s tutaj
ruchy anty- i alterglobalistyczne, ekologiczne, ale take dorane mobilizacje, jak chociaby w sprawie ACTA.
4) Procesy formowania si subkultury modzieowej (subkultur) i kontrkultury byy i s obiektem badania socjologw, antropologw i kulturoznawcw. Niewtpliwie silnym bodcem byy kontrkulturowe ruchy
modych w latach 60. i 70. Obecnie kadzie si nacisk na media masowe jako kana przekazu wzorw i wytworw kulturowych oraz na rol
nowych mediw tworzcych kategori prosumenta. Jest to domena
aktywnoci szczeglnie ludzi modych.
5) Ksztatowanie si nowych typw orientacji pokolenia X, yuppies,
pokolenia Y (oswoili oni nowinki technologiczne i aktywnie korzystaj z mediw cyfrowych oraz technologii cyfrowych), pokolenia C,
pokolenia JP2, neoplemion, ale take kibicw itp. Wskazywaem na
to ju wyej.
Stosunkowo prosta wydaje si odpowied na pytanie: kogo si bada?.
Najczciej jest tu stosowane kryterium demograficzne, a wic analizy dotycz ludzi w okrelonym przedziale wiekowym. Jak ju wczeniej pisaem,
atwiej okreli doln granic (mimo przyspieszenia procesw dojrzewania),
trudniej grn, ale zgodnie z tym kryterium obiektem zainteresowania s
najczciej zbiorowoci uczniw i studentw. Okazuj si oni najbardziej dostpni badawczo.
Rzadziej bada si modych pracujcych. Trudno sobie wyobrazi opis
i wyjanienie tego, jak sobie radz na rynku pracy, chocia obecnie wiele
wyszych uczelni ma swoje biura karier odpowiedzialne za ledzenie losw
absolwentw. Z tego swego rodzaju monitoringu pochodz informacje o sposobach znajdowania pracy, zachowaniach modych w firmach ich zatrudniajcych, ich oceny moliwoci, jakie stwarza im rynek pracy, ale te przydatnoci wiedzy i umiejtnoci wyniesionych z uczelni.
Chtnie badanymi zbiorowociami s rne grupy subkulturowe, przy
czym czsto kadzie si nacisk na ich dewiacyjny charakter. Stanowi one
obiekt zainteresowa badawczych pedagogw, socjologw i kulturoznawcw.

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

31

O powodzeniu badania decyduje jednak przyjta perspektywa badawcza, to, czy modzie traktuje si jako istotnego aktora spoecznego, zaangaowanego w procesy zmiany spoecznej, bdcego zaczynem innowacji
i w konsekwencji zmiany (por. Mannheim 2011), czy wycznie jako wytwr
okrelonej konfiguracji uwarunkowa spoecznych. O modziey mona pisa w rnych kategoriach optymistycznych i pesymistycznych podobnie
o jej aktywnoci i pasywnoci, ale nie mona pomija problemw, na jakie
napotyka i jakie stwarza pokoleniu dorosych.

Zamiast zakoczenia: poraki socjologii i jej zdolnoci

predyktywnych
By moe twierdzenie o porakach socjologii i jej zdolnoci predyktywnych
jest zbyt daleko idce: nie wszdzie socjologia jako nauka teoretyczna ponosi
poraki, s dziedziny ycia spoecznego, w ktrych poznawcze dokonania socjologii s wykorzystywane. Moe o tym wiadczy rozwj socjologii stosowanej12. Trudno sobie wyobrazi polityk spoeczn i planowanie spoeczne,
ktre nie czerpaaby z osigni badawczych w tym take ustale teoretycznych socjologii. Socjologowie pojawiaj si w mediach jako komentatorzy
biecych wydarze politycznych i spoecznych. Prasa i telewizja publikuj
wyniki najrnorodniejszych sonday, szczeglnie odnoszcych si do prognoz wyborczych (swoicie je komentujc). Zatem uznaje si, e wyniki bada socjologw i ich komentarze do rzeczywistoci maj warto. Pozostaje
pytanie, czy t wartoci jest wiedza, jak dysponuj socjologowie, czy efekt
propagandowy wiadczenia si, powoywania na autorytet, by uprawdopodobni swoj tez13?
Socjologia, czy szerzej: nauki spoeczne (moe z wyjtkiem psychologii)
charakteryzuj si jednak tym, e warto predyktywna koncepcji teoretycznych, take tych powstaych w wyniku bada empirycznych, jest mocno ograniczona (por. Sztompka 1985). By moe wynika to z faktu, e rne orientacje teoretyczne przyjmuj odmienne koncepcje rzeczywistoci spoecznej,
a wic take tworzcych j elementw i rzdzcych ni mechanizmw. To powoduje wielo wyjaniania i interpretacji tych samych zjawisk, ale badanych
12

Mam pewne wtpliwoci, czy do socjologii stosowanej mona zaliczy badania marketingowe. Jedno jest pewne: wykorzystuje si w nich sposoby postpowania typowe dla bada
socjologicznych, prbuje si szuka odpowiedzi na pytanie dlaczego?, odwoujc si do cech
demograficzno-spoecznych badanych.
13
W telewizyjnych programach informacyjnych komentarz socjologa (ale take innych
ekspertw) jest redukowany do sekund, co oznacza, e z nagranej wypowiedzi wybiera si
jedynie jej maleki fragment, najbardziej odpowiadajcy tezie materiau.

32

Marian Niezgoda

z rnych perspektyw. By moe wynika to z faktu, i rzeczywisto spoeczna okazuje si bardzo skomplikowana i zmienna, e nie potrafimy okreli
oddziaywania wszystkich czynnikw wpywajcych na jej funkcjonowanie.
Mona przyj, e jest to jedna z przyczyn, dla ktrych prognozy wysnuwane
z bada nad modzie nie zawsze si sprawdzaj.
Pragn si skupi jedynie na dwch przykadach. Jak ju wspominaem na
pocztku tego tekstu, w kocu lat 50. H. Schelsky (1957) opublikowa ksik
Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Jugend bdc diagnoz stanu
modziey niemieckiej, pokolenia powojennego, pokazujc jej stosunek do
rodzicw i ich przeszoci, ale take jej sceptycyzm wobec idei i ideologii,
a w konsekwencji niech do angaowania si ideologicznego i politycznego.
T tez uoglniono na ca modzie, przyjmujc zaoenie, e charakteryzuje si ona pasywnoci i brakiem zdolnoci do zbiorowego dziaania14. Bya
to teza sprzeczna z zaoeniem Mannheima, wedug ktrego modzie jest
innowacyjna i stanowi motor zmian (Mannheim 2011). Kontestacyjne ruchy
modzieowe lat 60. pokazay inn modzie, bardziej aktywn i zaangaowan ideologicznie, zdoln do buntu wobec istniejcego systemu i proponujc
drogi jego zmiany.
Drugim przykadem jest raport o stanie modziey polskiej (ograniczono
do niego dostp, istnieje 200 numerowanych egzemplarzy wczesna wadza
nie lubia tego raportu), gdzie take pojawia si teza o pokoleniu konsumpcyjnym (pokosie maej stabilizacji?), ktre nie chce si angaowa ideologicznie (nie chce walczy o zwycistwo socjalizmu na wiecie), dbajcym
o swoje przyziemne interesy (ludzie chc mie dobr prac, dobrze zarabia,
mie mieszkanie to byo traktowane jako wskaniki orientacji konsumpcyjnej). Rok 1980 i ruch Solidarnoci, w ktry zaangaowali si modzi ludzie
(strajk w Stoczni Gdaskiej wywoaa trjka bardzo modych robotnikw)
zweryfikowa te tezy.
Nie znaczy to, e nie naley formuowa uoglnie i prognoz, take tych
odnoszcych si do modziey, jej sytuacji i roli w spoeczestwie. Trzeba jednak pamita o tym, e s one obarczone ryzykiem niesprawdzalnoci.

Bibliograa
Adamski Wadysaw, 1976, Modzie i spoeczestwo, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Adamski Wadysaw, 1977, Mode pokolenie Ameryki. Kultura i spoeczestwo w sytuacji
kryzysu, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.

14

Podobn wymow maj konkluzje bada W. Wrzenia (2009).

Modzie. Kopotliwa kategoria socjologiczna

33

Berger Peter, Luckmann Thomas, 2010, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, tum. Jzef
Ninik, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Bourdieu Pierre, Passeron Jean-Claude, 1990, Reprodukcja. Elementy systemu nauczania,
tum. Elbieta Neyman, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czerepaniak-Walczak Maria, 2007, Stereotypy modziey. Konieczno i moliwoci odczarowania modoci, [w:] Maria Dudzikowa, Maria Czerepaniak-Walczak (red.), Wychowanie. Pojcia, procesy, konteksty. Interdyscyplinarne ujcie, t. 1: Istota i sens wychowania wok kontekstw i znacze, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Pedagogiczne.
Czerwiska-Jakimiuk Ewa, 2011, Przestpczo modocianych. Interpretacja zjawiska
w wietle oglnej teorii napicia Roberta Agnew, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Pedagogicznego w Krakowie.
Dietl Wilhelm, Hirschmann Kai, Tophoven Rolf, 2009, Terroryzm, red. nauk. wyd. pol.
Krzysztof Liedel, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fatyga Barbara, 1997, Dzisiejsza modzie. Stereotypy i rzeczywisto po 1989 roku, Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Fatyga Barbara, 1999, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej, Warszawa:
Orodek Bada Modziey, Uniwersytet Warszawski.
Griese Hartmut M., 1996, Socjologiczne teorie modziey, tum. Jacek Dbrowski, Krakw:
Oficyna Wydawnicza Impuls.
GUS, 2011, Trwanie ycia w 2010 r. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa:
Gwny Urzd Statystyczny.
Jawowska Aldona, 1975, Drogi kontrkultury, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Mannheim Karl (2011), Problem modziey w nowoczesnym spoeczestwie, [w:] Krystyna
Szafraniec (red.), Modzie jako problem i wyzwanie ponowoczesnoci, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek.
Mariaski Janusz, 2011, Katechizacja szkolna a religijno modziey, [w:] Krystyna Szafraniec (red.), 2011, Modzie jako problem i jako wyzwanie ponowoczesnoci, z prac
Sekcji Socjologii Edukacji i Modziey PTS, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek.
Mead Margaret, 1978, Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, tum.
Jacek Howka, Warszawa.
Mikuowski-Pomorski Jerzy, 1968, Pokolenie jako pojcie socjologiczne, Studia Socjologiczne, nr 34.
Paleczny Tadeusz, 1997, Kontestacja. Formy buntu we wspczesnym spoeczestwie, Krakw: Nomos.
Reich Charles A., 1976, Zieleni si Ameryka, tum. Daniel Passent, Warszawa: Ksika
i Wiedza.
Schelsky Helmut, 1957, Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Jugend, Dsseldorf.
Siciski Andrzej, 1975, Modzie o roku 2000. Opinie, wyobraenia, postawy, Warszawa.
Slany Krystyna, 2008, Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym
wiecie, Krakw: Nomos.
Szafraniec Krystyna (red.), 2011, Modzie jako problem i jako wyzwanie ponowoczesnoci, z prac Sekcji Socjologii Edukacji i Modziey PTS, Toru: Wydawnictwo Adam
Marszaek.
Szafraniec Krystyna, 2011, Modzi 2011, Warszawa: htpp://kprm.gov.pl/ Mlodzi_2011
_alfa.pdf [dostp: 12.11.2013].

34

Marian Niezgoda

Szlendak Tomasz, 2011, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zrnicowanie, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sztompka Piotr, 1985, Teoria socjologiczna koca XX wieku. Wstp do wydania polskiego,
[w:] Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, tum. Grayna Woroniecka
i in., Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Sztompka Piotr, 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw: Znak.
Sztompka Piotr, 2005, Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wrzesie Witold, 2009, Europejscy poszukiwacze. Impresje na temat wspczesnego pokolenia modziey polskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.