AUKSOLOGIA

Rozwj osobniczy czowieka w ujciu biomedycznym:

Czynniki rozwoju osobniczego czowieka;
Zjawisko trdu sekularnego, akceleracja, retardacja;
Dymorfizm pciowy czowieka, pojcie pci;
Okres rozwojowy staro;
Rozwj osobniczy czowieka jest uwarunkowany zarwno genetyk jak i ekologi. Tempo
rozwoju jest zjawiskiem indywidualnym dla kadego czowieka. Rozwj czowieka nastpuje za
porednictwem trzech czynnikw:
1. Czynniki endogenne genetyczne (determinatory rozwoju),
2. Czynniki endogenne paragenetyczne (stymulatory),
3. Czynniki egzogenne (modyfikatory), w ktrych skad wchodz:

Biograficzne (modyfikatory naturalne takie jak flora i fauna, mineray, klimat)

Spoeczno kulturowe (pochodzenie spoeczne, wielko rodowiska, zarobki)

Moemy wyrni rwnie 4 czynnik, a mianowicie TRYB YCIA czcy si z

genetycznymi i rodowiskowymi.
Czynniki endogenne determinatory rozwoju. Czynniki te ju w momencie
zapodnienia okrelaj normy reakcji organizmu jak i przebieg rozwoju w danych warunkach. Za
cay rozwj od momentu poczcia do urodzenia odpowiedzialne s geny rodzicw. Cechy
rozwojowe okrelamy za pomoc liczb, ktre s wynikami pomiarw antropometrycznych.
Zaliczamy do nich wysoko ciaa, masa ciaa, dugoci koczyn; s to cechy ulegajce
zmiennoci adaptabilnej. Adaptabilno to wszelkie zmiany rozwojowe zachodzce w cigu ycia,
s to zmiany nieodwracalne. Wymiary czowieka zale od genotypu jak i od rodowiska. Genotyp
okrela zakres indywidualnej normy reakcji, czyli zakres zmiennoci, jakie mog pokaza si w
formie rnych fenotypw w trakcie rozwoju poprzez czenie si genotypw z czynnikami
rodowiskowymi. Zatem czowieka o danym genotypie moe mie rny obraz, fenotypowy, czyli
osignie rny poziom rozwoju biologicznego w zalenoci od rodowiska, w jakim si rozwija.

Teza to znajduje potwierdzenie w badaniach blinit jednojajowych, ktre wychowuj si w

ronych rodowiskach. Przebieg rozwoju dziecka, a do ostatecznego wzrostu jest silnie
uzaleniony od wzrostu rodzicw. Gwnie wpyw na wzrost w procesie dziedziczenia ma matka.
Dzieci rodzicw wysokich rosn znacznie szybciej oraz maj wyszy ostateczny wzrost, a nieli
dzieci rodzicw niszych. Dziwne jest jednak, lecz potwierdzone to, i dzieci niskich rodzicw
bardziej ich przerastaj, a dzieci rodzicw wysokich s nisze od swoich rodzicw. Take na
rozwj ma wpyw pe. W zalenoci od pci jest rne tempo wzrostu, jak i zachodz rnice w
zakresie wymiarw i proporcji ciaa. Zauwaa si, i u chopcw jest mniejsze zaangaowanie
procesw rozwojowych, stwierdzamy to na podstawie wikszej umieralnoci okooporodowej.
Chopcy

maj,

zatem

mniejsz

odporno

biologiczn,

co

jest

uwarunkowane

heterochromosomami pciowymi XY. Dziewczta posiadaj chromosom XX, zatem maj na nie
mniejszy wpyw czynniki rodowiskowe. Opnienie rozwoju chopcw jest zauwaalne w
procesach kostnienia, opnia ich wzrost (badania ukazay, e dziewczta szybciej rosn), lecz
ostateczne wymiary ciaa s wiksze u nich. Rnice rozwojowe w zalenoci od pci ksztatuj si
nastpujco:

Od urodzenia do okresu dojrzewania rnice antropometryczne s niewielkie,

Dojrzewanie u dziewczt nastpuje wczeniej o ponad 16 miesicy, wtedy s one wysze

od chopcw, wczeniej wyrzynaj si zby,

W okresie dojrzewania zauwaalne s rnice dymorficzne; szersze biodra u dziewczt,

duszy tuw, gbsza klatka piersiowa,

W czasie okresu wzrastania dziewczyny maj mniejsz pojemno puc, mniejsz si

miniow, mniejsze serce,

Dziewczyny wykazuj wiksz odporno biologiczn na dziaania rodowiska, na

czynniki chorobowe i na gorsze warunki bytowe.
Moemy zaobserwowa rwnie rnice rozwojowe ze wzgldu na ras, cho cechy

rasowe w stosunku do rozwoju s jeszcze mao poznane. Rnice s ju moliwe do

zaobserwowania w okresie podowym. Znacznie wczeniej pojawiaj si centra kostnienia u
podw czarnych; szkielet u rasy czarnej jest o wiele szybciej rozwinity we wszystkich fazach
rozwoju, dziki czemu znacznie wczeniej dochodzi do dojrzewania pciowego tych osobnikw
oraz posiadaj wiksz sprawno ruchow, szybsze wyrzynanie si zbw ni u osobnikw rasy
biaej. U dzieci rodzin mieszanych zauwaalny jest wikszy wpyw genw matki. Na rozwj maj
rwnie wpyw elementy antropologiczne; dzieci rasy biaej mieszkajce w obszarze

rdziemnomorskim rozwijaj si znacznie szybciej. Budowa ciaa ma take znaczenie, co do

rozwoju, a mianowicie dziewczyny pniej dojrzewajce maj budow i sylwetk podobn do
chopcw, a chopcy wczeniej dojrzewajcy maj budow dziewczc.
Dla rozwoju wany jest rwnie dobr maonkw pod wzgldem rnic i podobiestw
genetycznych. Jeli wystpuj niezgodnoci genotypu rodzicw zapodnienie moe nie nastpi,
jeli s bardzo due rnice to najczciej dochodzi do poronie. Najgorszym przypadkiem jest
poczenie si genw rodzicw spokrewnionych ze sob w pierwszej linii, gdy wtedy nastpuj
zaburzenia rozwojowe, zauwaalne s wwczas wady wrodzone u dzieci.
Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne- stymulatory rozwoju. Geny przechodzce na
potomstwo przekazywane s po poowie od matki i po poowie od ojca, lecz w fazie kocowej
zauwaamy silniejszy zwizek cech dziecka z cechami matki, co widoczne jest ju po urodzeniu.
Odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak si dzieje moemy szuka we wpywach endogennych
paragenetycznych i niegenetycznych; biotyp matki oraz cechy jej konstytucji warunkuj specyfik
rodowiska, w ktrym odbywa si rozwj zarodka, nieprzekazane geny przez matk oddziaywaj
na potomka za porednictwem waciwoci metabolicznych matki. Na rozwj ma take wpyw
dziedziczenie niegenetyczne tzn. ilo cytoplazmy pochodzcej z komrki jajowej matki jest
wiksza ni ilo pochodzca z plemnika ojca. Po urodzeniu nadal ma wpyw metabolizm matki
poprzez karmienie piersi, dziki znajdujcym si w pokarmie hormonom i przeciwciaom.
Na rozwj ma wpyw rwnie tryb ycia matki podczas ciy (nawyki, praca, ywienie, stres itp.).
Na rozwj dziecka moe mie wpyw rwnie wiek rodzicw. Wg niektrych badaczy dzieci
modych matek s sabsze, rwnie dzieci rodzicw przekraczajcych czwart dekad ycia dzieci
rodz si bardzo czsto z wadami, jak i dochodzi do poronie i martwych porodw. Rwnie na
rozwj ma wpyw ilo przebytych dotychczas ci u matki. Dzieci pierworodne w dniu porodu s
zazwyczaj lejsze i mniejsze od kolejnych. Szybsze zajcie w kolejn cie ni po 2 latach ma
negatywny wpyw na rozwj podu i noworodka. Kolejne cie nios za sob powane ryzyko
wystpienia ciy mnogiej.
Czynniki egzogenne modyfikatory rodowiskowe. Wpyw czynnikw rodowiskowych
na dziecko (pd) jest zaley od rodzaju czynnika, jego intensywnoci, czasu trwania itp. I wanie
od tego zaley czy wpyn one na rozwj czy te nie.
Czynniki biogeograficzne modyfikatory naturalne. Rozwj morfologiczny gwnie
ksztatuje klimat (temperatura, wilgotno, ruchy powietrza i inne). Najlepszy dla rozwoju jest
klimat umiarkowany ciepy (18 25oC) w takim klimacie nastpuje najszybsze dojrzewanie
3

biologiczne jak i jest duszy okres podowy kobiet. W klimacie tropikalnym wystpuje opnione
dojrzewanie. Dzieci na terenach zimnych maj wiksz mas ciaa, krtsze szyje, stopy i donie.
Dzieci urodzone wiosn s dusze, a dzieci urodzone jesieni maj wiksz mas ciaa.
Wpyw na rozwj ma wysoko nad poziomem morza. Mieszkacy gr maj wicej czerwonych
krwinek, wolniejsza prac serca, lepiej rozwija si klatka piersiowa. Wpywaj rwnie choroby
genetyczne (wrodzone), ktre u potomkw prowadz do wielu powanych wad.
Czynniki spoeczno ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno kulturowe). W gronie
tych czynnikw wpywajcych na rozwj osobniczy wykazujemy: pochodzenie spoeczne,
warunki rodowiska, poziom kultury, wyksztacenie rodzicw itp. Dzieci z rodzin inteligenckich s
wysze, zdrowsze, przechodz szybszy rozwj biologiczny ni dzieci chopskie, majce krp
budow ciaa. Rwnie dzieci rodzin z wyksztaceniem wyszym szybciej dojrzewaj, ni ze
rednim czy nawet podstawowym. Ma to zwizek z wiksz wiedz na temat ywienia, snu, trybu
ycia itp. Dzieci z wielkich miast szybciej dojrzewaj dziki lepszym warunkom i lepszej opiece.
Dzieci wiejskie wolniej dojrzewaj, ze wzgldu na brak higieny i opieki lekarskiej oraz z powodu
gorszego odywiania si. Ogromny wpyw na rozwj maj rwnie wiczenia fizyczne maj one
bardzo dobry wpyw na rozwj, aczkolwiek nadmierne wiczenia fizyczne, wykraczajce poza
moliwoci maj wpyw ujemny; doprowadzaj do zahamowania wzrostu, obnienia wysokoci
oraz zaburzaj proporcje budowy ciaa prowadzce w kocu do kolawoci. Aby wiczenia
przynosiy pozytywne skutki naley je dostosowa do wieku, moliwoci itp. Wanym elementem
w rozwoju jest take ywienie, ktre daje czowiekowi energi potrzebn do prawidowego
funkcjonowania organizmu. Element ten jest gwnie odpowiedzialny za rozwj organizmu. Braki
ywieniowe doprowadzaj do opnienia rozwoju i dojrzewania. Przeycia psychiczne powoduj
rwnie zwolnienie tpa rozwojowego tzn., jeli dzieci przeywaj stres, znajduj si pod opiek
innych, ktrzy nie powicaj im tyle czasu, co matka, np. w obku to gorzej si rozwijaj. Z
kolei przedszkole pozytywnie wpywa na rozwj dziecka dziki partnerstwu, rozwija intelekt,
wyrabia sprawno itp. Dalej okres szkolny znowu ma negatywny wpyw, gdy wprowadza dzieci
w stan nerwowoci, prowadzi do wad postawy wtedy wanie dzieci potrzebuj wielu zaj
ruchowych, sprawnociowych. Dzieci pochodzce z rodzin zastpczych czy te rodzin rozbitych
maj znacznie ograniczony rozwj fizyczny i umysowy.

Trend sekularny to nic innego jak tendencje przemian zachodzcych w danym okresie. To
midzypokoleniowe zmiany w rozwoju biologicznym zachodzce pod wpywem rozwoju
cywilizacji. Wyrniamy trzy grupy zagadnie wchodzcych w skad trendu sekularnego:
4

1. Akceleracja rozwoju przyspieszenie rozwoju i dojrzewania,

2. Zmiana kolejnoci etapw rozwoju,
3. Retardacja procesw starzenia si (procesw inwolucyjnych).
Akceleracja to inaczej wczeniejsze osignicie etapw rozwoju przez osobnika. W latach
1880 1970 roku w Polsce wysoko chopcw zwikszya si o 12% a dziewczt o 10%.
Akceleracja gwnie przejawia si zwikszeniem wysokoci a nieli masy ciaa. W tych latach
widoczne s rwnie zmiany w proporcjach (dusze koczyny, a brak zmian w dugoci tuowia),
zwiksza si szeroko barkw i klatki piersiowej, a jej gboko nie ulega zmianom oraz
zmniejsza si obwd miednicy i opuci si znacznie biust. Zauwaamy rwnie, i wczeniej
wyrzynaj si zby mleczne i stae. Rwnie wczeniej osobniki dojrzewaj, wczeniej rwnie
ich dopadaj choroby. Do widocznych zmian zaliczamy rwnie to, i dzieci wczeniej ju siadaj
i stoj, maj lepsz sprawno fizyczn. Dojrzewanie przesuno si o 3 lata. Na pocztku XX
wieku dziewczta pierwsz menarche (menstruacj) miay w wieku okoo 15 lat, a teraz 12- 13.
Wczeniej ostateczny wzrost koczy si pomidzy 21 a 25 rokiem ycia, a aktualnie przypada on
na 18 19 lat. W XX wieku wysoko ludzi dorosych wzrosa o 16 cm.
Retardacja procesw inwolucyjnych (starzenia si). W procesach starzenia si zauwaamy
ogromne zmiany, midzy innymi przesun si wiek menopauzy, a mianowicie do 55 roku ycia.
W staroytnoci 40 lat to by wiek dla menopauzy. Patrzc na to wszystko wydaje si, i trend
sekularny niesie za sob same superlatywy niemniej jednak ma swoje wady (utrudnia okrelenie
normalnoci rozwoju, przyspieszenie dojrzaoci pciowej nie niesie za sob dojrzaoci
spoecznej). Mechanizm tendencji przemian nie jest w dzisiejszych czasach jeszcze do koca
wyjaniony. Zwikszenie si wysokoci czowieka w XX wieku nasilao si po pierwszej poowie
stulecia. W pierwszej poowie wysoko zwikszya si o 4 cm, a w drugiej o 12 cm. Gwnie na
te wszelkie zmiany wpywaj hormony stosowane w uprawach rolin i hodowlach zwierzt
przyspieszajce ich rozwj. Czowiek zjadajc wyej wymienione produkty sam si faszeruje tymi
chorobami, przez to wanie maj miejsce takie mutacje.

Dymorfizm pciowy jest to dwukierunkowe uksztatowanie zwizane z pci osobnika,

przejawiajce si w cechach morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych, psychicznych itp.
Rnice te s uwarunkowane genetycznie. Pe zesp morfologicznych i fizjologicznych cech
ywego organizmu, zwanych cechami pciowymi, warunkujcych udzia tego organizmu w
rozmnaaniu pciowym. Wyrnia si kilka poj pci, a mianowicie:
5

1. Pe genetyczna zaley od zestawu chromosomw pciowych, przekazanych przez

rodzicw ( XX pe eska homogametyczna i XY pe mska heterogametyczna);
2. Pe chromatyna wystpowanie w jdrach komrek nabonkowych

kobiet

ciaek

Barra (chromatyna pciowa X) lub ich brak u mczyzn;

3. Pe gonadalna zaley od typu gonady (jdra u mczyzn, jajniki u kobiet);
4. Pe hormonalna (metaboliczna) zaley od iloci i jakoci hormonw pciowych
(estrogenw u kobiet i androgenw u mczyzn);
5. Pe

somatyczna

(fenotypowa)

wyznacza

uksztatowanie

zewntrznych

wewntrznych narzdw pciowych oraz innych cech somatycznych (wysoko, masa

ciaa, proporcje budowy, typ owosienia);
6. Pe metrykalna (prawna) ustalona po urodzeniu w oparciu o cechy pci somatycznej,
na podstawie budowy zewntrznych narzdw pciowych;
7. Pe psychiczna poczucie przynalenoci do okrelonej pci, ksztatowane w toku
rozwoju osobniczego;
Dymorfizm pciowy przejawia si w yciu podowym i narasta w trakcie rozwoju osobnika,
zwaszcza w okresie dojrzewania. Jego najwiksze nasilenie wystpuje w wieku dorosym,
nastpnie zmniejsz si w okresie starzenia si organizmu.
Cechy pci przejawiaj si u ludzi z rnym nasileniem, w praktyce wyrnia si takie
rodzaje pci jak:
I rzdowe (pe gonadalna) zdeterminowane przez chromosomy pciowe, co warunkuje
rozwj zewntrznych i wewntrznych narzdw pciowych oraz drg wyprowadzajcych.
II rzdowe (pe somatyczna) zesp rnic morfologicznych, ktre rozwijaj si pod
wpywem hormonw pci. Dotycz rnic w proporcjach ciaa, uminieniu, otuszczeniu,
owosieniu itd.
III rzdowe (pe fenotypowa) uwarunkowane czynnikami wewntrzwydzielniczymi,
lecz ulegaj wpywom rodowiska. Ostatecznie ksztatuj si w okresie dojrzewania
(przejawy zachowa seksualnych zwizanych z instynktem pci).
IV rzdowe cywilizacyjno kulturowe czynniki wzmagajce cechy pci (wychowywanie
dziewczynki i chopca: forma jzykowa on, ona, cechy ubioru, wybr zabawek, sportu,
zawodu).
Pojcie rozwoju osobniczego ontogeneza czowieka - okrelamy jako przemiany
rozwojowe organizmu, ktre zachodz od chwili poczcia ( tzn. zapodnienia komrki jajowej
6

przez plemnik powstanie zygoty) do kresu ycia w staroci ( mierci). Jednym z okresu
ontogenezy jest OKRES STAROSCI. Jest to proces starzenia si, ktry postpuje stopniowo,
powodujc z wiekiem zmiany w funkcjonowaniu i strukturze organizmu, ktre powoli powoduj
ograniczenia i upoledzenia organizmu. Zmiany starcze s wynikiem zmniejszania si masy tkanek
na skutek szybciej postpujcych procesw niszczenia ( katabolicznych) ni odnowy i regeneracji
( anabolizmu). Przebieg starzenia si jest zaleny m.in. od:

Trybu ycia, jaki dana osoba prowadzia w modoci, wieku dojrzaym,

Naogw;

Troski o zdrowie;

Aktywnoci ruchowej;

Racjonalnego odywiania;

Pracy;

Umiarkowania liczby stresw;

Szybko procesu starzenia si ludzi jest zwizana z wyposaeniem genetycznym, w tym

m.in. z waciwociami pci, rasy. Czas, w jakim maj miejsce zmiany inwolucyjne dzielony jest
na podokresy:
1. Przedstarczy- trwajcy od ok. 50 do ok. 60 roku ycia. W tym okresie pojawia si
zwikszona troska o zdrowie i przyszo,
2. Wczesnej staroci - mieci si midzy 65 a 74 rokiem ycia. W tym czasie ustaje
aktywno zawodowa, spoeczna, nasilaj si patologie wielonarzdowe, spada sprawno i
aktywno ruchowa,
3. Pnej staroci - mieszczcy si w granicach 75- 84 roku ycia. W tym czasie czsto
konieczna jest opieka i pielgnowanie przez osoby drugie, rehabilitacja, socjoterapia
geriatryczna,
4. Sdziwoci po 85 roku ycia. Ludzie w tym wieku wymagaj ju intensywnej opieki
geriatrycznej.
W okresie staroci nasila si wraliwo organizmu na czynniki rodowiskowe, zwaszcza
chorobowe. Do upoledzajcych zalicza si m.in. zespoy geriatryczne, takie jak: niedomogi i
trudnoci ruchowe, osabienie pamici, sprawnoci narzdw zmysw, wzroku, suchu,
powonienia, oraz nastpuje osabienie wrae smakowych i zmniejsza si atrakcyjno potraw.
Sprawno nerek jest znacznie obniona z uwagi na to, i przepyw krwi przez nerki zmniejsza si
7

o okoo 60 %, a zdolno filtracyjna okoo 50%, std te czsto wystpuj zatrucia mocznikiem, co
powoduje zgon osoby starszej.
Ludzi Starych dotykaj choroby, ktre mona zaliczy do 3 grup:
1. O najwikszej zapadalnoci: osteoporoza, zwyrodnienia staww, choroby wywoane
miadyc naczy ( choroby serca, np. dusznica bolesna, zaway) naczy mzgowych i
obwodowych zmiany niedokrwienie;
2. Choroby ze wzrastajc wraz z wiekiem zapadalnoci cukrzyca, nowotwory;
3. Choroby niezwizane z procesem starzenia, lecz o ciszym przebiegu np. grypa,
zapalenie puc;
W procesie starzenia si wana rol odgrywa tez pe osobnika. U kobiet przekwitanie
zwane okresem klimakteryjnym jest wczeniejsze ni u mczyzn, Trwa ono ok. 7 lat i koczy si
ustaniem miesiczki ok. 50 roku ycia i nazywamy to menopauz. Gwn przyczyn
klimakterium jest starzenie si jajnikw. Trzeba jeszcze doda, e na czas wystpienia menopauzy
wpywaj czynniki genetyczne, rasa, czynniki rodowiska, klimat, tryb ycia, nikotynizm,
alkoholizm.
W okresie tym funkcje gruczow pciowych wywouj pewne przejawy maskulinizacji
wygldu, czyli - wystpienie u kobiety cech somatycznych mskich, Wystpuje zmiana sylwetki
ciaa, nieprawidowe owosienie, obnienie skali gosu. Pierwsze oznaki starzenia si zauwaalne
s w narzdzie ruchu. Maleje sia i precyzja ruchw. Ciesze staj si wkna kolagenowe,
zmniejsza si grubo i elastyczno skry. W jej obrbie pojawiaj si brodawki, naczyniaki,
przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstaj zmarszczki, na udach i brzuchu tworz si fady.
Piersi kobiet staja si opadajce, zmniejsza si rwnie liczba gruczow potowych.
Ma rwnie miejsce powikszenie si masy ciaa w efekcie wzrostu otuszczenia, jest to np.
zwikszenie si obwodu pasa, ktry jest najbardziej widoczny u mczyzn. Tkanka tuszczowa
przemieszcza si w dolne okolice twarzy, tuowia, koczyn dolnych. U kobiet niekiedy tuszcz
gromadzi si na karku poniej szyi, tworzc may garb. Zaczynaj si zmiany w obrbie ukadu
krenia w sercu naczyniach krwiononych. Zmiany s gwnie z powodu odkadania si
cholesterolu w cianach naczy. Widoczne s zmiany chodu, postawy, rysw twarzy. Wydua si
nos i maowina uszna. Wystpuje spadek sprawnoci fizycznej, bardziej u mczyzn ni u kobiet.
Czowiek stary mniej pi, wentylacja puc zmniejsza si o 60%. W razie wytrcenia organizmu
czowieka starego ze stanu rwnowagi powrt do stanu wyjciowego trwa duej, mniejsza jest te
sia reakcji stresowych.
8

Opisane zmiany prowadz w naturalnej postaci do mierci. Jak wiemy czowiek moe y
ponad 100 lat, jednak najczciej ginie obecnie nie ze staroci, lecz na skutek chorb czy
wypadkw, a znacznie skraca jego ycie nieracjonalny tryb ycia i nadmiar stresw ycia
codziennego.

Bibliografia:
1. Andrzej Malinowski, Auksologia, rozwj osobniczy czowieka w ujciu biomedycznym ,
wyd. Uniwersytet Zielonogrski, Zielona Gra 2007
2. Piotr Tadeusz Kkol, Biologia Kompendium, wyd. wiat Ksizki, Warszawa 2007
3. Misowicz Irmina, Auksologia. Rozwj biologiczny czowieka i metody jego oceny od
narodzin do dorosoci., wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001