W. ROBERT KARD.

BELLARMIN SI
BISKUP I DOKTOR KOCIOA

WYKAD
NAUKI CHRZECIJASKIEJ
UOONY Z ROZKAZU

KLEMENSA VIII PAPIEA

KRAKW 2015
www.ultramontes.pl

SPIS PRZEDMIOTW
Str.
Potwierdzenie Klemensa VIII Papiea ................................................................ 5
Modlitwa przed Nauk i po Nauce ...................................................................... 7
ROZDZIA I. O Nauce Chrzecijaskiej i gwnych jej czciach ................... 8
ROZDZIA II. Wykad Znaku Krzya witego ............................................... 9
ROZDZIA III. Wykad Skadu Apostolskiego ............................................... 12
Artyku pierwszy ..................................................................... 13
Artyku drugi ........................................................................... 15
Artyku trzeci .......................................................................... 16
Artyku czwarty ....................................................................... 18
Artyku pity ........................................................................... 21
Artyku szsty ......................................................................... 23
Artyku sidmy ........................................................................ 25
Artyku smy ........................................................................... 26
Artyku dziewity .................................................................... 28
Artyku dziesity ..................................................................... 31
Artyku jedenasty .................................................................... 31
Artyku dwunasty .................................................................... 33
ROZDZIA IV. Wykad Modlitwy Paskiej .................................................... 35
ROZDZIA V. Wykad Pozdrowienia Anielskiego ......................................... 44
ROZDZIA VI. Wykad Dziesicioro Boego Przykazania ............................ 48
Pierwsze Przykazanie .............................................................. 50
Drugie Przykazanie ................................................................. 55
Trzecie Przykazanie ................................................................ 58
Czwarte Przykazanie ............................................................... 60
2

Pite Przykazanie .................................................................... 62

Szste Przykazanie .................................................................. 63
Sidme Przykazanie ................................................................ 64
sme Przykazanie ................................................................... 66
Dziewite Przykazanie ............................................................ 67
Dziesite Przykazanie ............................................................. 69
ROZDZIA VII. Wykad Przykaza Kocielnych ........................................... 70
ROZDZIA VIII. Wykad Rad Ewangelicznych .............................................. 72
ROZDZIA IX. Wykad Sakramentw ............................................................ 73
1. Chrzest ................................................................................. 76
2. Bierzmowanie ..................................................................... 78
3. Ciao i Krew Paska ............................................................ 79
(Wykad Mszy witej) ........................................................... 83
4. Pokuta .................................................................................. 84
(Odpust) ................................................................................... 86
5. Ostatnie Namaszczenie ....................................................... 87
(Skrucha) ................................................................................. 89
6. Kapastwo .......................................................................... 91
7. Maestwo ......................................................................... 94
ROZDZIA X. O cnotach w oglnoci ............................................................ 96
ROZDZIA XI. O cnotach Teologicznych ....................................................... 97
Wiara ....................................................................................... 97
Nadzieja ................................................................................... 98
Mio ...................................................................................... 99
ROZDZIA XII. O cnotach Kardynalnych czyli gwnych ........................... 100
ROZDZIA XIII. O siedmiu darach Ducha witego .................................... 102
ROZDZIA XIV. O Omiu Bogosawiestwach .......................................... 103
3

ROZDZIA XV. O uczynkach Miosiernych ................................................. 105

ROZDZIA XVI. O grzechach i naogach w oglnoci ................................. 106
ROZDZIA XVII. O grzechu Pierworodnym ................................................ 108
ROZDZIA XVIII. O grzechu Uczynkowym miertelnym i Powszednim ... 109
ROZDZIA XIX. O siedmiu grzechach gwnych ........................................ 111
ROZDZIA XX. O grzechach przeciwko Duchowi witemu ...................... 115
ROZDZIA XXI. O grzechach woajcych o pomst do Nieba ..................... 116
ROZDZIA XXII. O czterech Ostatnich rzeczach czowieka ........................ 117

DODATEK TUMACZA
I. Akty potrzebne do zbawienia ....................................................................... 119
II. Litania do Najwitszej Maryi Panny ......................................................... 120
III. Modlitwa w. Bernarda do Najwitszej Panny ........................................ 123
IV. O Odpustach .............................................................................................. 124
Odpust w godzinie mierci ........................................................................ 126
Akty z Odpustami ...................................................................................... 119
Modlitwy z Odpustami .............................................................................. 127
V. Litania o Najwitszym Imieniu Jezus ....................................................... 127

WYKAD
NAUKI CHRZECIJASKIEJ,
UOONY Z ROZKAZU

KLEMENSA VIII PAPIEA,

PRZEZ

KARDYNAA ROBERTA BELLARMINA

POTWIERDZENIE KLEMENSA VIII PAPIEA

CLEMENS PP. VIII
AD FUTURAM REI MEMORIAM
Pastoralis Romani Pontificis sollicitudo etc. Dum itaque etc. Nos novum
Doctrinae Christianae Libellum per dilectum filium Robertum Bellarminum
Presbyterum S. J. de mandato nostro conscriptum in lucem edi, et typis tradi
mandaverimus etc. HORTAMUR autem in Domino Venerabiles Patriarchas,
Archiepiscopos, Episcopos et dilectos Filios eorum Vicarios, nec non Abbates,
Parochos universos, ubique locorum existentes, et alios, ad quos spectat, ut
quantum per eos fieri poterit, in docendo Christianam Doctrinam in eorum
quibusvis Ecclesiis, Dioecesibus, et Parochiis respective, Libellum hujusmodi
(ut praefertur) approbatum, et jussu nostro editum recipiant, et adhibeant, nec
non recipi et adhiberi curent, faciant, etc. Non obstantibus etc.
Datum Ferrariae, sub Annulo Piscatoris, die 15 Julii 1598. Pontificatus
Nostri anno septimo.
MARCELLUS VESTRIUS BARBIANUS.

KLEMENS VIII PAPIE

NA PRZYSZ RZECZY PAMITK
Pasterska Rzymskiego Biskupa pieczoowito, itd. Gdy przeto itd. Now
Ksik Nauki Chrzecijaskiej, przez ukochanego Syna Roberta Bellarmina
Kapana S. J. z rozkazu naszego napisan, wyda i drukiem ogosi
rozkazalimy, itd. UPOMINAMY za w Panu, czcigodnych Patriarchw,
Arcybiskupw, Biskupw i ukochanych synw Wikariuszw ich, tudzie
Opatw, Proboszczw wszystkich, gdziekolwiek istniejcych, i wszystkich, do
ktrych to naley, iby, o ile to przez nich sta si moe, do nauczania Nauki
Chrzecijaskiej we wszelkich Kocioach, Diecezjach, Parafiach, do kadego z
nich w szczeglnoci nalecych, wspomnion Ksik, (jak si to rzeko)
potwierdzon, i z rozkazu naszego wydan, przyjli, i uywali, tudzie iby bya
przyjt i uywan starali si, czynili, itd. Bez wzgldu, itd.
Dan w Ferrarze, pod Piercieniem Rybaka, dnia 15 Lipca 1598. Papiestwa
Naszego Roku sidmego.
MARCELLUS VESTRIUS BARBIANUS.

MODLITWA PRZED NAUK

W Imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen.
Wszystkie sprawy nasze, prosimy Ci Panie, natchnieniem
Twoim uprzedzaj, a pomoc wspieraj, iby wszelka modlitwa i praca
nasza, zawdy si od Ciebie poczynaa i w Tobie koczya. Przez
Chrystusa Pana naszego. Amen.
W Imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen.

MODLITWA PO NAUCE
W Imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen.
Dziki Ci skadamy Wszechmogcy Boe, za wszystkie
dobrodziejstwa Twoje. Ktry yjesz i krlujesz na wieki wiekw.
Amen.
W Imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen.

WYKAD
NAUKI CHRZECIJASKIEJ
W. ROBERT KARD. BELLARMIN SI
BISKUP I DOKTOR KOCIOA

ROZDZIA I

O NAUCE CHRZECIJASKIEJ,
I O GWNYCH JEJ CZCIACH
UCZE. Poniewa wiemy ju i rozumiemy, i aby by zbawionym
potrzeba umie nauk Chrzecijask, pragniemy aebycie nam wyoyli, co
jest ta Nauka.
NAUCZYCIEL. Nauka Chrzecijaska, jest to zbir tych wszystkich prawd,
ktrych Chrystus Pan nauczy nas, dla wskazania nam drogi zbawienia.
U. Ile jest gwnych a potrzebniejszych czci tej Nauki?
N. Jest ich cztery:
1. Skad Apostolski, to jest Wierz w Boga.
2. Modlitwa Paska, to jest Ojcze nasz.
3. Dziesicoro Boego Przykazania.
4. Siedem Sakramentw.
U. Dlaczego cztery s czci Nauki Chrzecijaskiej?
N. Bo s trzy gwne cnoty: Wiara, Nadzieja, i Mio. Wierz w Boga,
jest potrzebne dla Wiary; bo naucza nas tego w co wierzy mamy. Ojcze nasz,
potrzebny jest dla Nadziei; bo nam wskazuje to czego spodziewa si mamy.
Dziesicioro Boego Przykazania, s potrzebne dla Mioci; bo nauczaj nas
tego, co czyni mamy a czego nie czyni, aby si Bogu podoba. A za
Sakramenty potrzebne s dlatego, i s rodkami do otrzymania i zachowania
tych cnt, o ktrych powiedzielimy i s do zbawienia potrzebne.
8

U. Dajcie nam jakie porwnanie dla lepszego zrozumienia potrzeby tych

czterech czci Nauki Chrzecijaskiej.
N. w. Augustyn daje nam porwnanie domu: bo jako dla zbudowania
domu, potrzeba naprzd zaoy fundament, potem postawi ciany, na koniec
przykry je dachem, a do tego wszystkiego potrzeba narzdzi; tak te do
zbudowania w duszy naszej dziea zbawienia, potrzeba fundamentu Wiary,
murw Nadziei, dachu Mioci, oraz narzdzi czyli rodkw, ktrymi s
Sakramenty.

ROZDZIA II

WYKAD ZNAKU KRZYA WITEGO

UCZE. Nim przystpimy do pierwszej czci Nauki Chrzecijaskiej,
prosimy bardzo, abycie powiedzieli nam w co wierzy mamy; i abycie w
ogle a w krtkoci wyoyli nam gwne Tajemnice zawarte w Skadzie
Apostolskim.
NAUCZYCIEL. Dobrze mwicie; tak te uczynimy. Potrzeba wam wiedzie,
i dwie s gwne Tajemnice Wiary naszej, a obie zawarte s w tym Znaku
ktry zowiemy Znakiem Krzya witego.
Pierwsz Tajemnic, jest Jedno i Troisto Boga.
Drug, jest Wcielenie i mier Zbawiciela naszego.
U. Co znaczy Jedno i Troisto Boga?
N. S to rzeczy ktre koniecznie umie potrzeba; wykada je bdziemy
stopniowo w cigu Nauki Chrzecijaskiej; a teraz do jest zna ich nazwy i
zrozumie je ile mona. Jedno Boga, znaczy, i oprcz wszystkich rzeczy
stworzonych, jest Jedna Istota, ktra nigdy nie miaa pocztku, lecz zawsze bya
9

i zawsze bdzie; ktra stworzya wszystkie rzeczy, utrzymuje je, i rzdzi nimi,
ktra jest nad wszystkie najwysza, najszlachetniejsza, najpikniejsza,
najpotniejsza a take Wadc nieograniczonym wszechrzeczy. Ta Istota
nazywa si BOGIEM. Bg jest jeden, bo nie moe by wicej jak jedno
prawdziwe Bstwo, to jest jedna i jedyna Istota, nieskoczenie potna, mdra,
wielka, dobra, itd. Ta Istota, jakkolwiek jedna, jest wszake w Trzech Osobach,
ktre s, Ojciec, Syn i Duch wity. Te Trzy Osoby s jednym Bogiem, bo maj
jedn i t sam Istno, jedno i to samo Bstwo. Gdyby trzy osoby ludzkie
ktre by si nazyway np. Piotr, Pawe i Jan, miay jedn i t sam dusz, jedno
i to samo ciao, mwioby si o nich, e to s trzy osoby, bo jedna jest Piotr,
druga Pawe, a trzecia Jan; jednak te trzy osoby byyby tylko jednym
czowiekiem, nie za trzema ludmi, bo nie miayby trzech cia i trzech dusz,
lecz tylko jedno ciao i jedn dusz. To przypuszczenie jest niemoliwym
pomidzy ludmi: tak wszake jest w Bogu, e jedna i ta sama Istno, jedno i
to samo Bstwo, znajduje si w Trzech Osobach Boych: w Ojcu, w Synu, i w
Duchu witym. S wic Trzy Osoby Boe, jedna jest Ojciec, druga Syn, trzecia
Duch wity; a wszake te Trzy Osoby s tylko jednym Bogiem, bo maj jedno
i to samo Bstwo, jedn i t sam Istno, jedn i t sam potg, mdro,
dobro itd.
U. Powiedzcie nam teraz, co znaczy Wcielenie i mier Zbawiciela?
N. Macie wiedzie e Druga Osoba Boa, ktra jakemy to powiedzieli,
nazywa si Synem, oprcz swojej Istnoci Boej, ktr miaa przed stworzeniem
wiata, a nawet przedwiecznie, wzia na siebie ciao ludzkie i dusz ludzk, to
jest ca natur ludzk, w ywocie Przeczystej Dziewicy. Tak wic, Ten ktry
by wprzdy jedynie Bogiem, zacz by Bogiem i Czowiekiem zarazem: a
przebywszy trzydzieci trzy lata pomidzy ludmi, nauczywszy ich drogi
zbawienia i uczyniwszy wiele cudw, da si na koniec przybi do Krzya i na
Krzyu umar, dla zadouczynienia Bogu za grzechy caego wiata. Po trzech
dniach zmartwychwsta, a w czterdzieci dni potem wstpi na Niebiosa, jak to
powiemy objaniajc Skad Apostolski. Ot to jest Wcielenie i mier
Zbawiciela naszego.
U. Dlaczego Tajemnica Trjcy witej, i Tajemnica Wcielenia i mierci
Chrystusa Pana, s gwnymi tajemnicami Wiary?
N. Bo w Tajemnicy Trjcy witej, zawiera si pierwszy pocztek i
ostatni koniec czowieka: a za Tajemnica Wcielenia i mierci Jezusa
Chrystusa, mieci w sobie jedyny i najskuteczniejszy rodek do poznania tego
10

pierwszego pocztku, i do osignienia tego ostatniego koca. Bo nadto, wierzc

w te dwie Tajemnice i one wyznawajc, odrniamy si od wszystkich
faszywych zborw pogan, turkw, ydw, i rnowiercw. Bo na koniec, bez
wierzenia w te dwie Tajemnice, i bez ich wyznawania, nikt nie moe by
zbawionym.
U. Jake te Tajemnice zawieraj si w Znaku Krzya witego?
N. Wiecie i Znak Krzya witego, czyni si mwic: W Imi Ojca, i
Syna, i Ducha witego, a zarazem znaczc si Znakiem Krzya; a to, kadc
rk praw na czole kiedy wymawiamy, w Imi Ojca; potem na piersiach, kiedy
wymawiamy, i Syna: na koniec na rami lewe a potem prawe, kiedy
wymawiamy, i Ducha witego. Sowo to w Imi, okazuje nam Jedno Boga,
bo mwimy w Imi, nie za w Imiona: a przez ten wyraz Imi, rozumie si moc i
wadza Boa, ktra jest jedna i jedyna we wszystkich Trzech Osobach. Za
sowa, Ojca, i Syna, i Ducha witego, okazuj nam Troisto Osb. Znak
Krzya wyobraa nam Mk i mier Syna Boego, a tym samym Wcielenie
Jego. To za i egnamy si od ramienia lewego do prawego, znaczy, i przez
Mk i mier Chrystusa Pana, przeniesieni jestemy z rzeczy doczesnych do
wiecznych, z grzechu do aski, ze mierci do ycia.
U. Na co czynimy Znak Krzya witego?
N. Najprzd, na okazanie i jestemy Chrzecijanami to jest onierzami
Najwyszego Wodza naszego Chrystusa: bo Znak Krzya witego, jest jakby
znami lub barwa, i odrnia onierzy Chrystusowych od wszystkich
nieprzyjaci Kocioa witego, to jest pogan, ydw, turkw, i wszystkich
kacerzw. Nadto, czynimy Znak Krzya witego, dla wzywania pomocy Boej
we wszystkich sprawach naszych; bo przez ten Znak wzywamy pomocy Trjcy
witej, przez Mk Zbawiciela naszego: dlatego to dobrzy Chrzecijanie
zwykli czyni Znak ten zaraz po przebudzeniu si, wychodzc z domu, siadajc
do stou, idc na spoczynek, i przed wszelk prac. Na koniec, czynimy Znak
Krzya witego, na uzbrojenie si przeciwko wszelkim pokusom szataskim;
bo szatan lka si niezmiernie Znaku tego, i przed nim ucieka. Czsto te przez
Znak Krzya witego, czowiek ochrania si od wielu niebezpieczestw tak
duszy jako i ciaa, jeli go czyni z wiar i ufnoci w miosierdzie Boe, i w
zasugi Chrystusa Pana naszego.

11

ROZDZIA III

WYKAD SKADU APOSTOLSKIEGO

UCZE. Przystpmy teraz do pierwszej czci Nauki Chrzecijaskiej: Z
czego si skada Skad Apostolski, to jest Wierz w Boga?
NAUCZYCIEL. Skad Apostolski, skada si z dwunastu czci ktre si
nazywaj Artykuami Wiary. Jest ich dwanacie, zostay uoone przez
dwunastu Apostow, a s nastpujce:
1. Wierz w Boga Ojca: Wszechmogcego, Stworzyciela Nieba i ziemi.
2. I w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pana naszego.
3. Ktry si pocz z Ducha witego, narodzi si z Maryi Dziewicy.
4. Umczon pod Ponckim Piatem; ukrzyowan, umar i pogrzebion.
5. Zstpi do piekie; trzeciego dnia zmartwychwsta.
6. Wstpi na Niebiosa, siedzi na prawicy Boga Ojca Wszechmogcego.
7. Stamtd przyjdzie sdzi ywych i umarych.
8. Wierz w Ducha witego.
9. wity Koci powszechny; witych obcowanie.
10. Grzechw odpuszczenie.
11. Ciaa zmartwychwstanie.
12. I ywot wieczny. Amen.

12

WYKAD ARTYKUU PIERWSZEGO

UCZE. Wycie nam Artyku pierwszy, sowo po sowie.
Co znaczy Wierz?
NAUCZYCIEL. Sowo to Wierz, znaczy tu: i mam za pewne i za
najprawdziwsze, to wszystko co si zawiera w Skadzie Apostolskim; bo tego
wszystkiego sam Bg nauczy Apostow, Apostoowie nauczyli Koci, a
Koci naucza nas. A poniewa to by nie moe iby Bg naucza faszu;
dlatego wierz w to wszystko mocniej nieli w to co widz wasnymi oczyma, i
czego dotykam wasnymi rkoma.
U. Co znaczy w Boga?
N. Znaczy, i powinnimy wierzy mocno i nieodmiennie, i jest Bg,
chocia Go nie widzimy oczami ciaa naszego: A Bg ten jest jeden: i dlatego
mwimy: Wierz w Boga, nie za w Bogw. Nie wyobraajcie sobie i Bg
podobny jest do jakiej rzeczy zmysowej, choby najwikszej i najpikniejszej;
lecz macie to dobrze wiedzie, e Bg jest Istot Duchow, ktra zawsze bya i
zawsze bdzie; ktra uczynia wszystko, napenia wszystko, rzdzi wszystkim,
zna i widzi wszystko. A za o wszelkiej rzeczy ktr widzicie lub sobie
wyobraacie, macie mwi: to co widz, to co sobie wyobraam, nie jest
Bogiem, bo Bg jest Istot nieskoczenie doskonalsz.
U. Dlaczego si mwi, w Boga Ojca?
N. Bo rzeczywicie jest Ojcem jednorodzonego Syna swojego, o ktrym
mwi bdziemy w Artykule drugim: Bo nadto jest Ojcem wszystkich dobrych i
sprawiedliwych, nie przez zrodzenie, lecz przez przysposobienie: Na koniec
dlatego, i jest Ojcem wszech stworze, nie przez zrodzenie, ani przez
przysposobienie, lecz przez stworzenie, jak to niej powiemy.
U. Dlaczego nazywamy Boga Wszechmogcym?
N. Bo to jest przymiot waciwy Bogu: a chocia Bg ma wiele innych
waciwych sobie przymiotw, jako to, i jest wieczny, nieskoczony,
niezmierny itd., wszake w tym miejscu najwaciwiej jest nazwa Go
Wszechmogcym, iby nam nietrudno byo wierzy, e stworzy z niczego
Niebo i ziemi, jak to wyraaj dalsze sowa tego Artykuu. Bo Temu ktry
moe zdziaa wszystko co chce, to jest Temu ktry jest Wszechmogcym,
13

adna rzecz trudn by nie moe. A jeeli bycie mi zarzucili, e Bg nie moe
wszystkiego, bo nie moe ani umrze ani grzeszy; odpowiedziabym na to, i
mc umrze i grzeszy, nie jest to moc, ale niemoc: tak jak gdyby si mwio o
najdzielniejszym rycerzu, i moe zwyciy wszystkich, a nie moe by
zwycionym przez nikogo, wcale si nie ujmuje mocy jego, mwic i
zwycionym by nie moe; bo mc by zwycionym nie jest to moc, ale
niemoc, nie jest si, ale saboci.
U. Co znaczy, Stworzyciela?
N. Znaczy, i Bg stworzy wszystkie rzeczy z niczego, i On sam jedynie,
moe je do nicoci wrci. A chocia Anioowie, ludzie i szatani mog niektre
rzeczy zrobi lub je zniszczy, wszake nie mog ich uczyni inaczej, jak z
rzeczy ju istniejcej, ani te zniszczy inaczej, jak tylko zmieniajc je w jak
rzecz inn. Jako na przykad, murarz nie moe zrobi domu z niczego, lecz z
kamieni, wapna, drzewa, itp.; ani go nie moe zniweczy, lecz tylko obrci go
w gruzy lub w popi: itp. Dlatego to sam Bg jedynie, nazywa si i jest istotnie
Stworzycielem, bo On jeden tylko, do uczynienia jakiej bd rzeczy, nie
potrzebuje adnej innej rzeczy.
U. Dlaczego mwimy Stworzyciela Nieba i ziemi? Czy Bg nie stworzy
take powietrza, wody, kamieni, drzew, ludzi i wszelkich innych rzeczy?
N. Przez Niebo i ziemi, rozumie si tu take to wszystko co w nich jest
zawarte. A jako mwic i czowiek ma ciao i dusz, rozumie si take, i ma
wszystkie rzeczy ktre si znajduj w ciele, jako to yy, krew, koci, nerwy, itd.
oraz wszystkie wadze jakie si znajduj w duszy, jako to pojcie, wol, pami,
czucie wewntrzne i zewntrzne, itd. Tak te przez Niebo, rozumie si take
powietrze po ktrym ptaki lataj, i wszelkie przestrzenie odleglejsze, w ktrych
s chmury, gwiazdy i na koniec Anioowie; std si te mwi: ptacy Niebiescy,
chmury Nieba, gwiazdy Nieba, itd. Przez ziemi za rozumie si to wszystko, co
jest wraz z ni otoczone powietrzem, jako to: wody, zwierzta, roliny,
kamienie, kruszce i wszelkie inne rzeczy znajdujce si w ziemi, na ziemi, lub w
morzu. Nazywamy wic Boga Stworzycielem Nieba i ziemi, bo to s dwie
gwne czci wiata: jedna wysza w ktrej mieszkaj Anioowie; druga
nisza, w ktrej mieszkaj ludzie. Za Anioowie i ludzie, s to stworzenia
najszlachetniejsze ktrym su wszystkie inne; a oni winni s suy Bogu,
ktry ich z niczego stworzy, i tak wywyszy.

14

WYKAD ARTYKUU DRUGIEGO

UCZE. Wycie nam teraz Artyku drugi. Co znaczy, I w Jezusa
Chrystusa Syna Jego jedynego, Pana naszego?
NAUCZYCIEL. Bg Wszechmogcy, o ktrym mwilimy w Artykule
Pierwszym, ma Syna prawdziwego, z siebie zrodzonego, ktry si nazywa JEZUS
CHRYSTUS. Abycie jakkolwiek zrozumieli, jak to Bg zrodzi Syna swojego,
wecie podobiestwo ze zwierciada. Gdy si kto przeglda w zwierciadle,
wydaje obraz swj do siebie tak podobny, i adnej od niego samego rnicy
dostrzec nie mona; bo nie tylko obraz ten podobny mu jest w ksztacie, ale
nawet i w ruchach; albowiem skoro czowiek si ruszy, w teje chwili i obraz
jego podobny ruch wydaje. A obraz ten tak podobny, nie czyni si ani przez
trud, ani przez czas, lecz w jednej chwili bez adnej pracy, i samym spojrzeniem
tylko. Ot myle mona, i Bg przegldajc si w sobie jakby okiem pojcia
swojego w zwierciadle Bstwa swojego, wydaje obraz najpodobniejszy do
siebie samego. A poniewa Bg obrazowi temu daje ca Istno swoj, i cay
byt swj, (czego my przegldajc si w zwierciadle obrazowi naszemu nada nie
moemy); dlatego ten Obraz Boy jest prawdziwym Synem Boym, (chocia
obrazy nasze ktre widzimy w zwierciadach, nie s synami naszymi). Std
wnie powinnicie, e Syn Boy jest tak Bogiem jak Bg Ojciec, oraz e Bg
Ojciec i Bg Syn s jednym i tyme samym Bogiem, bo Bg Syn ma ca
Istno Boga Ojca. I to te wnie macie, i Syn Boy nie jest modszym od
Boga Ojca, lecz tak jak Bg Ojciec by zawsze, bo by zrodzony samym
przegldaniem si Boga w sobie samym, a Bg zawsze przeglda si w sobie.
U. Dlaczego Syn Boy nazywa si Jezus Chrystus?
N. Imi Jezus, znaczy Zbawiciel; a Chrystus, znaczy Najwyszego
Kapana i Krla wszystkich Krlw. Bo jakemy to powiedzieli wykadajc
Znak Krzya witego, Syn Boy sta si Czowiekiem, aby nas odkupi Krwi
swoj, i aby nam przykadem i nauk swoj wskaza drog do ywota
wiecznego. A stajc si Czowiekiem, wzi Imi Jezus, to jest Zbawiciel, na
okazanie i przyszed dla zbawienia naszego. A Ojciec Jego przedwieczny nada
Mu godno najwyszego Kapana i Krla, wyraon w tym nazwisku Chrystus,
od ktrego to nazwiska nazywamy si Chrzecijanami.
U. Dlaczego na Imi Jezus, skaniamy gow, a nie skaniamy jej na inne
Imiona Boe?
15

N. Dlatego i Imi Jezus, jest imieniem wasnym Syna Boego, tudzie

dlatego, i Imi Jezus, przypomina nam jak si to Bg uniy dla nas stajc si
Czowiekiem. A przeto my przez wdziczno kaniamy si Jemu na znak
unienia naszego. A nie tylko ludzie, lecz nadto Anioowie i szatani, upadaj na
to Imi, tamci z mioci, ci za z musu: bo Bg chcia, aeby wszystkie istoty
rozumne kaniay si Synowi Jego, ktry uniy si a do mierci krzyowej dla
mioci naszej.
U. Dlaczego mwimy, i Jezus Chrystus jest Pan nasz?
N. Dlatego, bo wsplnie z swym Ojcem stworzy nas; a wic rwnie jak
Ojciec jest Wadc i Panem naszym: nadto dlatego, i przez Mk i mier
swoj, odkupi nas z niewoli czarta, jak o tym niej powiemy.

WYKAD ARTYKUU TRZECIEGO

UCZE. Teraz z porzdku przystpmy do Artykuu trzeciego: Co znaczy,
Ktry si pocz z Ducha witego, narodzi si z Maryi Dziewicy?
NAUCZYCIEL. W tym Artykule wykada si sposb cudowny Wcielenia
Syna Boego. Wiecie i wszyscy ludzie rodz si z ojca i z matki, i e matka
gdy pocznie i porodzi syna, nie jest ju dziewic. Lecz Syn Boy chcc sta si
czowiekiem, nie potrzebowa Ojca na ziemi, lecz mia tylko Matk, imieniem
Maryj, zawsze przeczyst Dziewic; bo Duch wity ktry jest Trzeci Osob
Bo, i jednyme Bogiem z Ojcem i Synem, przez swoj Wszechmocno
utworzy w ywocie Tej przeczystej Dziewicy z Jej wasnej krwi, ciao
dziecicia najdoskonalsze; w teje chwili stworzy dusz najszlachetniejsz, i
poczy j z ciaem owym niemowlcym, i to wszystko Syn Boy zczy z
Osob swoj. A tak, Jezus Chrystus, ktry wprzd by jedynie Bogiem, zacz
odtd by take i Czowiekiem: jako Bg, mia Ojca a nie mia Matki; jako
Czowiek, mia Matk a nie mia Ojca.
U. Chcielibymy mie jakie podobiestwo, dla zrozumienia jakim
sposobem Dziewica moe pocz i porodzi, nie przestajc by Dziewic.
N. W tajemnice Boe potrzeba wierzy chocia ich nie rozumiemy, bo
Bg moe wicej zdziaa nili my zrozumie. Dlatego te na pocztku Skadu
Apostolskiego powiedziano jest, i Bg jest Wszechmogcy. Wszake dla
owiecenia si w Tajemnicy o ktrej mowa, mamy pikny przykad w
stworzeniu wiata. Wiecie e ziemia zwyczajnie nie wydaje zboa, dopki nie
16

jest zorana, zasiana, deszczem zasilona, i socem ogrzana. Jednake na

pocztku kiedy pierwszy raz wydaa zboe, ziemia nie bya ani zorana, ani
zasiana, ani deszczem posilona, ani socem ogrzana, lecz bya w swoim
sposobie dziewicza; a na samo rozkazanie Boga, i sam moc Jego, wnet ziarno
wydaa. Tak te i ywot Dziewicy Maryi, bez wspdziaania ludzkiego, na
samo rozkazanie Boe, za spraw Ducha witego, wyda ten drogi Owoc,
oywione Ciao Syna Boego.
U. Jeli Jezus Chrystus poczty jest z Ducha witego, zdaje si, i mona
powiedzie, e Duch wity jest Ojcem Jezusa Chrystusa jako Czowieka.
N. Nie, Duch wity nie jest Ojcem Jezusa Chrystusa jako Czowieka;
albowiem aby by ojcem jakiej rzeczy, nie do jest uczyni j, ale trzeba j
uczyni z wasnej istnoci. Dlatego to nie mwimy, i murarz jest ojcem domu;
bo go uczyni z kamienia, nie za z wasnego ciaa. Ot i Duch wity,
utworzy Ciao Syna Boego z ciaa Najwitszej Panny, nie za z wasnej
Istnoci swojej; a przeto nie jest Ojcem Jezusa Chrystusa; ktry jako Bg jest
Synem Boga Ojca, bo z Niego ma Istno Bo; a jako Czowiek jest Synem
Najwitszej Panny, bo z Niej ma Ciao ludzkie.
U. Dlaczego si mwi, i Duch wity jest sprawc Wcielenia Syna
Boego? Czyli do tego dziea nie naleeli take Ojciec i Syn, to jest wszystkie
Trzy Osoby Trjcy Przenajwitszej?
N. To co dziaa jedna Osoba Trjcy Przenajwitszej, dziaaj te i dwie
drugie; bo maj jedn i t sam potg, mdro i dobro; wszelako dziea
potgi przypisujemy Ojcu, dziea mdroci Synowi, dziea mioci Duchowi
witemu. A e Wcielenie Syna Boego, jest dzieem najwyszej mioci Boga
ku rodzajowi ludzkiemu, dlatego przypisuje si Duchowi witemu.
U. Dajcie nam jakie podobiestwo, na objanienie tego, jakim sposobem
chocia wszystkie Trzy Osoby Trjcy Przenajwitszej wspdziaay we
Wcieleniu Syna Boego jednak sam tylko Syn Boy si wcieli.
N. Kiedy np. czowiek odziewa si szat jak, a dwch innych ludzi
pomaga mu do odziania si; natenczas trzech jest wspdziaajcych w tym
odziewaniu, wszake jeden jest tylko odziany. Ot i we Wcieleniu Syna
Boego, chocia wszystkie Trzy Osoby Trjcy Przenajwitszej wspdziaay,
jednak tylko Syn Boy wcieli si i sta si Czowiekiem.

17

U. Dlaczego w Skadzie Apostolskim dodaj si te sowa: Narodzi si z

Maryi Dziewicy?
N. Bo w tym jest cud wielki, i Syn Boy po upynieniu dziewitego
miesica od Zwiastowania Najwitszej Panny, wyszed na wiat z ywota
Matki Przenajwitszej, bez adnego Jej cierpienia, i nie zostawiajc adnego
ladu wyjcia swojego: podobnie jak kiedy przy Zmartwychwstaniu wyszed z
grobu zamknitego, a po Zmartwychwstaniu wszed do domu w ktrym
zamknici byli uczniowie Jego, i wyszed ze bez otwierania go. I dlatego
mwimy i Matka Pana naszego Jezusa Chrystusa, bya zawsze Dziewic, przed
porodzeniem, w chwili porodzenia i po porodzeniu.

WYKAD ARTYKUU CZWARTEGO

UCZE. Co znaczy to co jest zawarte w Artykule czwartym: Umczon pod
Ponckim Piatem, Ukrzyowan, umar i pogrzebion?
NAUCZYCIEL. Artyku ten zawiera najdrosz i do poznania
najpotrzebniejsz tajemnic Odkupienia naszego, a znaczenie tego Artykuu jest
to: I Chrystus Pan przebywszy na ziemi okoo lat trzydziestu trzech, i
wskazawszy nam yciem swoim przenajwitszym, nauk swoj i cudami drog
zbawienia, by przez Ponckiego Piata Rzdc Judei niewinnie skazany na
ubiczowanie i przybicie do Krzya, na ktrym umar; a pewni ludzie poboni
pogrzebali Go.
U. Co do tej Tajemnicy, nastrczaj si niektre wtpliwoci; pragniemy
wic abycie nas owiecili w tej mierze, ibymy tym wdziczniejsi byli Bogu
za dobrodziejstwo Odkupienia, im je lepiej poznamy i pojmiemy. Raczcie tedy
odpowiedzie nam na te zapytania: Jeli Chrystus jest Synem Boga
Wszechmogcego, jake si to stao, i Bg Ojciec nie wybawi Go z rk Piata?
A nawet, jeli Chrystus jest Bogiem, dlaczego sam si nie wybawi?
N. Gdyby by chcia, Chrystus Pan mgby by tysicem sposobw
wybawi si z rk Piata: a nawet wiat cay nie byby mocen uczyni
Chrystusowi najmniejszego zego, gdyby by dobrowolnie na to nie zezwoli. A
to si i std jasno okazuje: i Chrystus Pan, ktry to przepowiedzia uczniom
swoim, wiedzia dobrze e ydzi szukali Go aby Go ubiczowa, naigrawa si z
Niego i na koniec zabi Go: a wszake nie ukrywa si, lecz owszem poszed na
spotkanie nieprzyjaci swoich. A kiedy ci Go szukali aby Go pojma, a nie
18

poznali Go, On sam powiedzia, i by tym ktrego szukali. A gdy od tych sw

Jego, wszyscy wznak upadli jakby nieywi, On chocia mg, nie uszed, lecz
czeka pki nie powstali; a potem da si im wzi, zwiza, i jako Baranek
askawy prowadzi gdzie chcieli.
U. Dlaczego Chrystus bdc niewinnym, da si niesprawiedliwie
ukrzyowa i zabi?
N. Dla wielu przyczyn, lecz gwnie dla zadouczynienia Bogu za
grzechy nasze. Wiedzie bowiem macie, i obraza mierzy si godnoci tego
ktry jest obraony; przeciwnie za, zadouczynienie mierzy si godnoci tego
ktry zado czyni. I tak np.: gdyby sucy uderzy w twarz Ksicia, byoby to
uwaane za przestpstwo bardzo wielkie, stosownie do godnoci Ksicia; lecz
gdyby Ksi uderzy sucego, byoby to rzecz maej wagi, stosownie do
niskoci sucego. Przeciwnie, jeli si sucy pokoni Ksiciu, za mao istotne
si to uwaa; lecz jeli Ksi pokoni si sucemu, bdzie to ask wielk,
stosownie do powyszego prawida. Ot, poniewa pierwszy czowiek Adam, a
w nim my wszyscy, obrazilimy Boga ktrego godno jest nieskoczon,
obraza ta wymagaa zadouczynienia nieskoczonej wartoci: a e ani midzy
ludmi, ani midzy Anioami nie byo takiej wartoci, przeto Syn Boy, ktry
jako Bg ma nieskoczon godno, wziwszy ciao miertelne, w tym ciele, na
zadouczynienie Bogu, podda si mierci Krzyowej; a tym sposobem,
cierpieniem swoim zupenie zadouczyni Bogu za grzechy nasze.
U. Jaka jest inna przyczyna, dla ktrej Chrystus chcia ponie mier tak
okrutn?
N. Dla nauczenia nas przykadem swoim cnt cierpliwoci, pokory,
posuszestwa i mioci, ktre to cnoty Krzy Chrystusowy doskonale wyraa:
bo nie masz wikszej cierpliwoci, jak cierpie niesprawiedliwie mier tak
okrutn i tak haniebn; ani wikszej pokory, jak bdc Panem wszystkich
panw, da si ukrzyowa dobrowolnie pomidzy otrami; ani wikszego
posuszestwa, jak wole raczej umrze anieli nie dopeni rozkazu Ojca
Przedwiecznego; ani wikszej mioci, jak pooy ycie dla zbawienia
samyche nieprzyjaci swoich. Mio okazuje si wicej przez czyny, anieli
przez sowa; wicej przez cierpienia, anieli przez uczynki: a wic Chrystus
ktry nie tylko raczy obdarzy nas nieskoczonymi dobrodziejstwami, lecz
nadto cierpia i umar za nas, da dowd najwikszej ku nam mioci.

19

U. Jeli Chrystus jest Bogiem i Czowiekiem, a zdaje si i Bg nie moe

cierpie i umrze, dlaczego mwimy e by umczon i umar?
N. Chrystus jest Bogiem i Czowiekiem zarazem, i wanie dlatego mg
zarazem cierpie i nie cierpie, zarazem umrze i nie umrze. Jako Bg nie mg
ani cierpie ani umrze, lecz jako Czowiek mg cierpie i umrze. I dlatego to
Syn Boy bdc Bogiem sta si Czowiekiem, iby mg zadouczyni za
grzechy nasze, przez mier poniesion w Przenajwitszym Ciele swoim; czego
by uczyni nie mg, gdyby nie by si sta Czowiekiem.
U. Jeli Chrystus zadouczyni Ojcu Przedwiecznemu za grzechy
wszystkich ludzi; skde pochodzi e tyle ludzi potpia si, i e potrzeba nam
pokutowa za grzechy nasze?
N. Chrystus zadouczyni za wszystkie grzechy wszystkich ludzi; ale
potrzeba aby kady czowiek w szczeglnoci, sam dla siebie czerpa z tego
rda miosierdzia Boego, a to przez wiar, przez Sakramenty, przez dobre
uczynki, a mianowicie przez pokut. Dlatego to potrzeba pokutowa i czyni
dobre uczynki, chocia Chrystus cierpia i pracowa za nas. Wielu id na
potpienie i zostaj nieprzyjacimi Boga, bo albo nie chc mie wiary; takimi
s ydzi, turcy i kacerze: albo te nie chc przyjmowa Sakramentw; jako Ci
ktrzy nie chc by ochrzczeni, lub nie chc si spowiada: albo te nie chc
pokutowa w miar monoci za grzechy swoje, lub nie chc szczerze si
poprawi i y podug Prawa Boego.
U. Raczcie nam to wyjani przykadem jakim.
N. Wemy przykad dobroczycy, ktryby prac niezmiern, w pocie
czoa, zarobi tyle pienidzy ile potrzeba na spacenie dugw, wszystkich
mieszkacw jakiego miasta, i ktryby pienidze te zoy w Banku na to, aby w
miar potrzeby wydawano z nich tym wszystkim, ktrzy po nie przyjd z
przekazem jego. Ten dobroczyca tym sposobem uczyniby zado za wszystkie
dugi; wszake pozostaliby jeszcze w dugach ci wszyscy, ktrzy bd przez
pych, bd przez lenistwo, bd z innej przyczyny, nie chcieliby pj po ten
przekaz, i uda si z nim do Banku dla wzicia pienidzy na zapacenie swych
dugw.

20

WYKAD ARTYKUU PITEGO

UCZE. Dla zrozumienia Artykuu pitego, w ktrym powiedziano jest:
Zstpi do piekie, trzeciego dnia zmartwychwsta, chcielibymy wiedzie, co
znaczy w tym miejscu pieko?
NAUCZYCIEL. Pieko jest to najnisze i najgbsze miejsce na wiecie,
znajdujce si w rodku ziemi: dlatego to, Pismo wite w wielu miejscach
przedstawia Niebo i pieko jako dwie ostatecznoci, jakby miejsce najwysze
przeciw najniszemu. Lecz w tej gbi ziemi, s cztery jakby otchanie: jedna dla
potpionych ktra jest najgbiej, bo tak przystoi, aeby pyszne szatany i
naladowcy ich pyszni ludzie, byli w miejscu najniszym i najbardziej
oddalonym od Nieba. Druga otcha nieco wyej pooona, przeznaczona jest
dla dusz cierpicych kary Czycowe. W trzeciej jeszcze wyej lecej, s dusze
dzieci bez Chrztu pomarych, ktre chocia nie cierpi mk piekielnych, jednak
na wieki pozbawione s wiecznej szczliwoci. W czwartej najwyszej
otchani, przebyway dusze Patriarchw, Prorokw i innych witych, zmarych
przed przyjciem Chrystusowym: bo chocia w duszach tych witych nie byo
nic do oczyszczania, wszake nie mogy wej do chway bogosawionej, nim
Chrystus przez mier swoj otworzy drzwi do ywota wiecznego; i dlatego
przebyway w tej czci najwyszej, zwanej Otchani Patriarchw, lub te
onem Abrahamowym; gdzie nie ponosiy adnego cierpienia, lecz owszem
uyway sodkiego pokoju, oczekujc w wielkim rozradowaniu przyjcia
Zbawiciela. I tak, czytamy w Ewangelii (k. XVI, 22), e dusza owego
witego ebraka azarza, poniesiona bya przez Aniow na ono
Abrahamowe, gdzie bya widziana przez bogatego akomc, ktry gdy gorza
ogniem piekielnym, podnisszy oczy swoje, daleko w grze ujrza azarza w
wielkim szczciu radonie uywajcego owocw cierpliwoci swojej.
U. Do ktrej z tych czterech czci piekie zstpi Chrystus po mierci?
N. Nie ma wtpliwoci i zstpi do Otchani witych Ojcw, i wnet
uczyni ich bogosawionymi i wprowadzi do Krlestwa Niebieskiego. Nadto
Chrystus Pan ukaza si we wszystkich czciach piekie, przeraajc czartw
jako Zwycizca tryumfujcy, trwoc potpionych jako Sdzia najwyszy,
pocieszajc dusze Czycowe jako ich Obroca i Wybawiciel. Tak i
powiedzie mona, e Chrystus Pan zstpi do piekie, jak czasem Krl zstpuje
do wizie, aby je zwiedzi i uaskawi w nich kogo mu si podoba.

21

U. Jeli Chrystus ju by umar i Ciao Jego leao w grobie, wic nie

zstpi do piekie cay Chrystus, lecz tylko dusza Chrystusowa: dlaczego si
mwi, e Chrystus zstpi do piekie?
N. mier miaa wprawdzie moc odczenia ciaa od duszy Chrystusowej;
lecz nie moga odczy ani ciaa ani duszy, od Bstwa Jego; i dlatego
wierzymy, e Osoba Boa Chrystusa Pana przebywaa z ciaem Jego w grobie, i
ta sama Osoba Boa z dusz Jego zstpia do piekie.
U. Jake si to sprawdza, i Chrystus Pan zmartwychwsta dnia trzeciego,
kiedy od wieczora Pitkowego, to jest od chwili w ktrej by pogrzebion, a do
nocy ktra jest przed niedziel, to jest do chwili w ktrej zmartwychwsta, nie
ma ani dwch dni?
N. Nie mwimy i Chrystus zmartwychwsta po trzech dniach zupenych,
lecz i zmartwychwsta trzeciego dnia, co jest rzecz najprawdziwsz; bo by ju
w grobie w Pitek, ktry jest dniem pierwszym chocia nie caym; przeby w
nim ca Sobot, ktra jest dniem drugim; i by w nim jeszcze cz Niedzieli,
ktra jest dniem trzecim. Dzie naturalnie koczy si za nadejciem nocy:
podug tego i dotd jeszcze w Rzymie, gdy noc zapada wybija godzina
dwudziesta czwarta, to jest ostatnia ubiegej doby; a w godzin potem, wybija
godzina pierwsza, ju nastpnej doby.
U. Dlaczego Chrystus nie zmartwychwsta zaraz po mierci, lecz czeka
trzeciego dnia?
N. Bo chcia okaza, e umar rzeczywicie; a wic zostawa w grobie tyle
czasu, ile byo potrzeba na przekonanie o tej prawdzie. I to jeszcze zwacie, e
jako Chrystus przeby pomidzy ludmi 33 do 34 lat, tak te przeby pomidzy
umarymi 33 do 34 godzin; tyle ich bowiem wypada, liczc jedn godzin
Pitku, bo Chrystus Pan by pogrzebion w Pitek na godzin przed noc,
dwadziecia cztery godziny Soboty, i osiem do dziewiciu godzin Niedzieli, bo
Chrystus Pan zmartwychwsta w Niedziel po pnocy, przed sam zorz.
U. Dlaczego o Chrystusie mwi si, i zmartwychwsta; a o drugich
umarych, jak np. o azarzu i o synie Wdowy, e byli wskrzeszeni?
N. Dlatego, e Chrystus zmartwychwsta moc wasn, to jest moc
Bstwa swojego powrci dusz ciau swemu, i tak na nowo y zacz. Lecz
inni umarli nie mog wrci do ycia moc wasn; i dlatego si mwi i zostali
22

wskrzeszeni przez innych: tak jako my wszyscy w dzie Sdu bdziemy

wskrzeszeni przez Chrystusa Pana.
U. Czy jest jeszcze inna rnica pomidzy Zmartwychwstaniem
Chrystusa Pana, a wskrzeszeniem tych ktrzy przed Chrystusem ze mierci do
ycia wrcili?
N. Jest jeszcze i ta rnica, e inni zmartwychwstali miertelni, i dlatego
drugi raz umarli: a Chrystus zmartwychwsta niemiertelny, i nigdy ju umrze
nie moe.

WYKAD ARTYKUU SZSTEGO

UCZE. Przystpmy teraz do Artykuu szstego, w ktrym jest mowa o
Wniebowstpieniu. Radzi bymy wiedzie, ile czasu Chrystus Pan przeby na
ziemi po Zmartwychwstaniu, i dlaczego?
NAUCZYCIEL. Chrystus Pan po Zmartwychwstaniu przeby na ziemi dni
czterdzieci, jak tego sami doj moecie, liczc dni od Wielkiejnocy czyli od
wita Zmartwychwstania, a do wita Wniebowstpienia. A za powd tak
dugiego pobytu Jego na ziemi jest ten, i Chrystus Pan, przez rozliczne
ukazywania
si,
chcia
utwierdzi
Tajemnic
najprawdziwszego
Zmartwychwstania swojego. A poniewa Tajemnica ta jest najtrudniejsza,
przeto kto w ni uwierzy, uwierzy atwo we wszystkie inne; bo atwo zrozumie,
i kto zmartwychwsta, pewno wprzd umar, a kto umar, pewno si wprzd
narodzi. A wic kto uwierzy w Zmartwychwstanie Chrystusa Pana, atwo
uwierzy w mier i w Narodzenie Jego. A nadto, poniewa ciaom chwalebnym
nie przystoi mieszkanie ziemskie lecz Niebieskie; przeto kto uwierzy w
Zmartwychwstanie Zbawiciela, atwo te uwierzy w Jego Wniebowstpienie.
U. Chcielibymy wiedzie, dlaczego o Chrystusie mwi si, e wstpi na
Niebiosa; a o Matce Najwitszej mwi si, e wzita w Niebo, nie za, e
wstpia na Niebiosa?
N. atwa na to odpowied. Chrystus Pan, jako Bg-Czowiek, wasn
moc wstpi na Niebiosa, jak pierwej wasn moc zmartwychwsta. Lecz
Matka Boa, jako stworzenie, chocia ze wszech stworze najzacniejsza, nie
przez moc wasn, ale przez moc Bo bya wskrzeszona i do Nieba wzita.
U. Co znaczy: Siedzi na Prawicy Boga Ojca Wszechmogcego?
23

N. Nie naley wyobraa sobie w sposobie zmysowym, e Bg Ojciec

jest po lewicy Syna, i e jest w rodku pomidzy Synem i Duchem witym,
majc po prawicy Syna, a po lewicy Ducha witego; bo tak Ojciec, jako i Syn
co do Bstwa swojego, jako te i Duch wity, s wszdzie; ani si moe mwi
waciwie, i jeden wzgldem drugiego jest na prawicy albo na lewicy. Siedzie
na prawicy, znaczy tu, by rwnym w potdze i chwale; bo kto siedzi obok
drugiego, nie jest ani wyszy ani niszy, lecz jest mu rwny. Dla wytumaczenia
nam tego sposobu mwienia, Pismo wite w Psalmie CIX, poczynajcym si
od sw: Rzek Pan Panu memu: raz mwi, e Syn jest na prawicy Ojca, drugi
raz, e Ojciec jest na prawicy Syna; chcc wyrazi i s w rwnoci, jakemy to
powiedzieli. A przeto, gdy Chrystus wstpi na Niebiosa, wstpi nad wszystkie
Chry Anielskie i Zastpy dusz bogosawionych ktre wprowadzi z sob; i
stan a u najwyszego tronu Boego; i tam si zatrzyma, nie wznoszc si
wyej, ani te niej zstpujc; lecz zostajc niejako u boku Ojca, bo jest Mu
rwnym w wielkoci i chwale.
U. Lecz e Chrystus Pan jest Bogiem i Czowiekiem zarazem,
chcielibymy wiedzie, czy siedzi na prawicy Ojca jako Bg tylko, czy take i
jako Czowiek?
N. Chrystus jako Bg jest rwny Ojcu, jako Czowiek jest mniejszy od
Ojca. Wszake, poniewa Chrystus Bg i Czowiek, nie s to dwaj
Chrystusowie, ani dwie Osoby, lecz tylko jeden Chrystus w jednej Osobie;
dlatego Chrystus, jako Bg i jako Czowiek, siedzi na prawicy Ojca; lecz
Czowieczestwo Chrystusa, to jest Ciao i dusza Jego, s na prawicy Ojca na
tronie Boym, nie dla godnoci wasnej, ale dlatego, i s zczone z Osob
prawdziwego jednorodzonego Syna Boego.
U. Objanijcie to nam przez jakie podobiestwo.
N. Wecie podobiestwo szkaratu krlewskiego. Kiedy Krl odziany
szkaratem siedzi na tronie krlewskim, wszyscy Ksita poddani Krlowi
siedz poniej, a szkarat krlewski jest wyej, bo jest z Krlem na tronie. A to
si dzieje nie dlatego aeby szkarat mia by rwnej godnoci z Krlem, lecz
dlatego, i zczony z Krlem jako wasna szata Jego. Tak wic ciao i dusza
Chrystusowa siedzi nad wszystkimi Cherubinami i Serafinami, na samym tronie
Boym; nie dla godnoci natury swojej, lecz dlatego, i s poczone z Bogiem;
nie jako szata krlewska z Krlem, lecz nierwnie cilej; to jest przez
poczenie rzeczywiste, istotne, osobiste, jak si to wyej powiedziao.
24

WYKAD ARTYKUU SIDMEGO

UCZE. Kiedy si to speni co powiedziano jest w tych wyrazach: Stamtd
przyjdzie sdzi ywych i umarych?
NAUCZYCIEL. Przy kocu wiata. Wiedzie potrzeba, i wiat ten ma si
skoczy (Mt. XXIV) i by zupenie zniszczony potopem ogniowym (II Piotr.
III), ktry spali wszystko co jest na ziemi; i nie bdzie ju wtenczas ani dni ani
nocy, ani zawierania maestw ani potrzeb doczesnych, ani sprztw, ani
adnych innych rzeczy ktre teraz widzicie. W dniu tym ostatnim, o ktrym czy
jest blisko czy daleko, nikt wiedzie nie moe (Mt. XXIV), przyjdzie Chrystus
sdzi ywych i umarych. A te sowa, stamtd przyjdzie nauczaj nas, abymy
nie wierzyli nikomu kto by si mianowa by Chrystusem i ktryby chcia nas
uwie, jak to czyni bdzie Antychryst przy kocu wiata: bo Chrystus
prawdziwy nie przyjdzie z ukrycia lub z jakiego miejsca nieznanego; lecz
przyjdzie z Wysokoci Nieba, z takim blaskiem i chwa, i nikt nie bdzie mg
wtpi, e to jest Chrystus; jako gdy soce wystpi z caym wiatem swoim,
nikt nie moe wtpi e to jest soce.
U. Dlaczego mwimy: Sdzi bdzie ywych i umarych: Czy na ten czas
wszyscy umarli nie bd wskrzeszeni?
N. Przez ywych rozumie tu mona dobrych, to jest tych ktrzy yj
yciem duchownym aski Boej; a przez umarych, tych nieszczliwych, ktrzy
przez grzech umarli duchownie. Lecz take rozumie mona ywych i umarych
w znaczeniu zmysowym: bo w dzie sdu wielu ju bdzie umarych, ale te i
wielu ywych yciem doczesnym, ktrzy, bez wyczenia modych i dzieci
nawet, wszyscy w jednej chwili umr aby wypaci dug mierci, i wnet
zmartwychwstan.
U. Syszelimy czsto, e kto umiera w grzechu miertelnym zaraz idzie
do pieka, a kto umiera w asce Boej, wnet idzie do Nieba lub do Czyca:
jake wic wszyscy sdzeni bd w dzie Sdu Ostatecznego, kiedy ju
osdzeni zostali w dzie mierci swojej?
N. W chwili mierci kadego czowieka, czyni si sd pojedynczy duszy
wychodzcej z ciaa; lecz w dzie ostatni wiata tego, bdzie sd powszechny
caego wiata. A to dla wielu przyczyn. A najprzd, dla chway Boej:
albowiem widzc zych w pomylnoci ziemskiej, a dobrych w utrapieniu, wielu
mniema i Bg niedobrze rzdzi wiatem; lecz w dzie Sdu okae si jasno, i
25

Bg wszystko widzia; e ze wszelk sprawiedliwoci zym dawa pomylno

doczesn, w nagrod za ich dobre lecz maej wagi uczynki, majc ich kara
wiecznie za ich miertelne grzechy; e z rwn sprawiedliwoci zsya
cierpienia doczesne na dobrych, dla karania ich za grzechy powszednie, i dla
dania im przez to atwoci odpokutowania, majc ich potem za dobre uczynki
ubogaci skarbem nieprzebranym nagrody wiecznej. Po wtre, dla chway
Chrystusa Pana: ktry i by niesprawiedliwie skazany i od wielu nieznany i nie
uczczony jako przynaley, przeto potrzeba aby zajania dzie, w ktrym by
wiat cay, bd z mioci, bd z przymusu, pozna Go i uczci jako
prawdziwego Krla i Pana wszechrzeczy. Po trzecie, dla chway witych:
aeby ci ktrzy na tym wiecie byli przeladowani i wymiewani, byli widziani
przez wszystkich, jako ich Bg ubogosawi i podnis do swojej chway. Po
czwarte, dla pohabienia pysznych nieprzyjaci Boga. Po pite, dlatego, aby
ciao wraz z dusz otrzymao wyrok nagrody lub kary, chway lub potpienia.

WYKAD ARTYKUU SMEGO

UCZE. Artyku smy brzmi tak: Wierz, w Ducha witego. Co znaczy
Duch wity?
NAUCZYCIEL. Pierwszy Artyku Skadu Apostolskiego, mwi o Pierwszej
Osobie Boej; w drugim i a do smego jest mowa o Drugiej Osobie, za
Artyku smy mwi o Trzeciej Osobie Trjcy Przenajwitszej. Duch wity,
nie jest ani Ojcem, ani Synem, lecz jest Osob Trzeci, ktra pochodzi od Ojca i
od Syna, i jest rwnie jak Ojciec i Syn prawdziwym i jednyme z Nimi Bogiem;
bo ma jedno i to samo Bstwo, ktre jest w Ojcu i w Synie.
U. Prosimy o jaki przykad objaniajcy t prawd.
N. Niepodobna jest rzeczy tyczcych si Boga, objani dokadnie
przykadami wzitymi z rzeczy stworzonych. Wszake damy tu wam
podobiestwo jeziora powstaego z rzeki, ktra powstaje ze rda: atwo poj,
e w rdle, w rzece i w jeziorze jest jedna i ta sama woda. Ot, Ojciec
Przedwieczny jakby rdo, wydaje Syna jakby rzek; a z Ojca i z Syna, jakby
ze rda i z rzeki, powstaje Duch wity, jakby jezioro: z t rnic, e rdo,
rzeka i jezioro, s trzema rzeczami; a za Ojciec, Syn i Duch wity, chocia s
trzema Osobami, nie s wszake trzema Bogami, lecz jednym i tyme samym
Bogiem.

26

U. Dlaczego Trzecia Osoba Trjcy witej nazywa si Duchem witym?

Czy nie s take i duchami, i witymi, wszyscy Anioowie i wszystkie dusze
bogosawione?
N. Bogu wycznie suy nazwa Duch wity, bo jest Duchem
najwyszym i najwitszym, oraz Twrc wszelkich duchw stworzonych i
witoci wszelkiej. Tak jak np. pomidzy ludmi, samemu tylko Papieowi
suy wycznie nazwa Ojciec wity, a chocia wielu innych ludzi s ojcami i
witymi z urzdu i z dobroci swojej, jak np. wielu Biskupw, Zakonnikw, itp.
wszake adnego z nich nie nazywamy Ojcem witym, tylko samego Papiea;
bo Jemu samemu tylko, nazwa ta najwaciwiej przystoi, jako gowie wszystkich
innych ojcw i jako Temu, ktry powinien by ze wszystkich najwitszym
przez cnoty, jako najwitszym jest z urzdu swego, bo jest Namiestnikiem
Chrystusa Pana.
U. Jeli nazwa Duch wity przystoi Bogu jedynie, dlaczego daje si
tylko Trzeciej Osobie Trjcy Przenajwitszej? Czy bowiem Ojciec i Syn nie
s take w caym znaczeniu Duchami i witymi?
N. Tak jest w istocie, wszystkie Trzy Osoby Boe s zarwno Duchami, i
zarwno witymi; lecz e Pierwsza Osoba ma imi wasne, Ojciec; Druga ma
imi wasne, Syn; przeto Trzeciej Osobie na imi wasne zostawione imi
wsplne, to jest Duch wity: ktre to dwa wyrazy stanowi jedno imi tylko,
tak jak w imionach, Jan Kanty, Stanisaw Kostka, itp. dwa oddzielne wyrazy
stanowi jedno tylko imi.
U. Dlaczego Ducha witego maluj w ksztacie gobicy, szczeglniej
nad Chrystusem i nad Matk Bo?
N. e maluj Ducha witego, nie macie std wnosi e Duch wity ma
ciao, lub e mona Go widzie oczami ciaa: maluj Go w ksztacie gobicy
jedynie dlatego, aby da poj skutki jakie Duch wity sprawia w sercach
ludzkich. e za gobica jest prosta, czysta, pena gorliwej mioci i podna,
przeto Ducha witego maluj nad Chrystusem i nad Matk Jego w ksztacie
gobicy, abymy zrozumieli, e Chrystus i Matka Najwitsza napenieni byli
wszelkimi darami i askami Ducha witego; a w szczeglnoci najwiksz
prostot, czystoci, mioci, gorliwoci o zbawienie dusz ludzkich, i
podnoci duchown, ktra wylaa nieskoczon liczb synw duchownych, to
jest wszystkich dobrych i wiernych Chrzecijan.

27

U. Dlaczego nad Apostoami maluj Ducha witego w ksztacie jzykw

ognistych?
N. Dlatego, e gdy w dziesi dni po Wniebowstpieniu Paskim, Duch
wity zstpi na Apostow i napeni ich umiejtnoci, mioci i wymow, i
nauczy ich mwi wszystkimi jzykami, aby mogli opowiada Wiar wit po
caym wiecie; na znak tych cudownych skutkw ukazay si jzyki ogniste,
ktrych wiato oznacza mdro, gorco oznacza mio, a ksztat wymow.
Zesanie Ducha witego jest najwikszym dobrodziejstwem jakie Bg uczyni
Kocioowi, ktry te obchodzi uroczycie to wielkie wito, zwane pospolicie
Zielonymi witkami.

WYKAD ARTYKUU DZIEWITEGO

NAUCZYCIEL. Od Artykuu dziewitego poczyna si druga cz Skadu
Apostolskiego, ktrego pierwsza cz mwi o Bogu, druga o Jego oblubienicy
Kociele witym. A jako wierzymy, i w Bogu jest jedno Bstwo, a Trzy
Osoby; tak wierzymy, i Koci jest jeden, a ma trzy gwne skarby: pierwszy
dla duszy, a tym jest, Grzechw Odpuszczenie; drugi dla ciaa a tym jest, Ciaa
Zmartwychwstanie; trzeci dla duszy i dla ciaa zarazem, a tym jest, ywot
Wieczny. O tym wszystkim w nastpujcych Artykuach mwi bdziemy.
UCZE. Wycie nam szczegowo Artyku dziewity, ktry obejmuje,
wity Koci Powszechny, witych Obcowanie: a najprzd, co znaczy
Koci?
N. Koci znaczy Zwoanie i Zgromadzenie ludzi, ktrzy przyjwszy
Chrzest wity, wyznawaj Wiar i Prawo Chrystusowe pod posuszestwem
Najwyszego Biskupa Rzymskiego, Papiea. Zowie si Zwoaniem, albowiem
nie rodzimy si Chrzecijanami, jak si rodzimy Polakami; ale jestemy
powoani na Chrzecijan przez Boga, i wchodzimy do tego Zgromadzenia przez
Chrzest, ktry jest niejako bram Kocioa. Lecz aby by w Kociele, nie do
jest by ochrzczonym, potrzeba nadto wierzy i wyznawa Wiar i Prawo
Chrystusowe podug nauki Kocioa, a take trwa w posuszestwie Papieowi,
ktry jest Namiestnikiem Chrystusa Pana, to jest Rzdc Kocioa w zastpstwie
Chrystusa.
U. Jeli Koci jest Zgromadzeniem ludzi, dlaczego nazywamy
kocioami te gmachy w ktrych ofiaruj si Msze wite i odprawuje si suba
Boa?
28

N. Dlatego i si w nich zgromadzaj dla wicze i obrzdkw

Chrzecijaskich wierni Chrystusowi, ktrzy s prawdziwym Kocioem; i
dlatego, i s ofiarowane i powicone na sub Bo. W skadzie Apostolskim
nie mwimy bynajmniej o tych gmachach, o kocioach drewnianych lub
murowanych; lecz o Kociele ywym ktrym s Wierni Chrystusowi posuszni
Namiestnikowi Chrystusowemu, jak si to wyej powiedziao.
U. Dlaczego si mwi Koci, nie za Kocioy, kiedy jest tak wiele
Zgromadze Wiernych Chrystusowych w rnych czciach wiata?
N. Bo Koci jest jeden tylko, chocia obejmuje wszystkich Wiernych
rozproszonych po caym wiecie; i to nie tylko dzi yjcych, ale nadto tych
ktrzy byli od pocztku wiata, i tych ktrzy bd a do koca wiata. I dlatego,
Koci nazywa si nie tylko jeden, ale te powszechny, bo si rozciga do
wszystkich miejsc i czasw.
U. Dlaczego si mwi i Koci jest jeden tylko, kiedy obejmuje takie
mnstwo ludzi?
N. Koci jest jeden, bo ma jedn tylko gow ktr jest Chrystus, a w
Jego zastpstwie Papie; bo yje jednyme duchem; bo ma jedno i to samo
prawo. Tak i o krlestwie, chocia w nim s liczne miasta i ziemie, mwimy i
jest jedno, bo ma jednego Krla i jedno prawo.
U. Dlaczego mwimy, wity Koci, kiedy w nim jest wielu
zbrodniarzy?
N. Nazywamy Koci witym, dla trzech powodw: Najprzd dlatego,
i gowa jego, ktr jest Chrystus, jest najwitsza: tak jak o czowieku ktry ma
gow pikn, mwi si i jest pikny, chociaby mia drobne plamy po ciele. Po
wtre dlatego, i wszyscy wierni s wici ze strony Wiary i wyznawania, bo
maj Wiar najprawdziwsz i Bosk, wyznawaj Sakramenty najwitsze i
Prawo najsprawiedliwsze, ktre rozkazuje tylko dobre rzeczy, a zakazuje tylko
zych rzeczy. Po trzecie dlatego, bo zawsze w Kociele s niektrzy prawdziwie
wici, nie tylko ze strony Wiary i wyznawania, lecz nadto ze strony obyczajw
i cnoty: a za pomidzy ydami, turkami, kacerzami, itp. ktrzy s poza
Kocioem, nikt prawdziwie witym by nie moe.
U. Co znaczy, witych Obcowanie?
N. witych Obcowanie to znaczy, e ciao Kocioa jest tak zczone, i
dobro jednego czonka suy wszystkim czonkom (Rzym. XII). Tak, i
29

ilekolwiek jest krajw i narodw, bliskich i dalekich, znanych i nieznanych, ich

Msze, modlitwy i dobre uczynki, s nam pomoc. Ta wsplno, to Obcowanie
witych, nie tylko jest tu na ziemi; lecz nadto, nasze Msze, modlitwy i dobre
uczynki, s pomoc duszom w Czycu zostajcym; a za modlitwy dusz w
Niebie bdcych, s pomoc i nam, i duszom Czycowym.
U. Jeli tak jest, to nie potrzeba modli si za nikogo w szczeglnoci, ani
te ofiarowa Mszy za t lub ow dusz Czycow, bo wszelkie dobro
duchowne jest wsplne.
N. Nie tak si ma rozumie; bo chocia Msze, modlitwy i inne dobre
uczynki s w pewnym sposobie na korzy wspln, wszake daleko wicej
pomocne s tym za ktrych szczeglnie s ofiarowane, anieli innym.
U. C powiemy o wykltych od Kocioa, czy i oni maj uczestnictwo w
witych Obcowaniu?
N. Nie, wyklci od Kocioa nie nale do witych Obcowania: s oni
jako gazie odcite od drzewa, jako czonki odcite od ciaa, ktre nie maj
udziau w sokach poywnych krcych po czonkach zczonych z drzewem,
po czonkach zczonych z ciaem. Std wnie macie, jak straszn jest kltwa,
to jest odcicie od Kocioa; bo nie moe mie Boga Ojcem, kto nie ma
Kocioa za Matk.
U. A wic wyklci tak s poza Kocioem, jak ydzi i inni niewierni?
N. Jedni i drudzy s poza Kocioem; lecz ta midzy nimi zachodzi
rnica, e ydzi, turcy i poganie, s poza Kocioem, bo nigdy do niego nie
naleeli, nigdy do niego nie weszli przez Chrzest wity. Kacerze i
odszczepiecy, naleeli do Kocioa, bo weszli do niego przez Chrzest wity;
lecz i wiar utracili, s poza Kocioem, bo sami z niego wyszli i uciekli:
dlatego te Koci grozi im rozmaitymi karami, aby si upamitali i powrcili
do Wiary witej; podobnie jak pasterz nagania do powrotu owc ktra od
trzody umyka. Wyklci za, przez Chrzest i Wiar byli w Kociele, i nie wyszli
ze dobrowolnie; lecz wygnani s si, jako owce parszywe, ktre pasterz
wypdza z trzody. Wszake Koci wygania wykltych, nie na zawsze, lecz do
czasu w ktrym aujc nieposuszestwa swego, z pokor prosz o powrt;
wtenczas powracaj na ono Matki, i znowu nale do witych Obcowania.

30

WYKAD ARTYKUU DZIESITEGO

UCZE. Co znaczy, Grzechw Odpuszczenie?
NAUCZYCIEL. Grzechw Odpuszczenie, jest pierwszym z trzech gwnych
skarbw ktre si znajduj w Kociele Boym. Wiedzie naley, i wszyscy
ludzie rodz si grzesznikami i nieprzyjacimi Boymi, a potem wzrastajc,
coraz si pogarszaj, dopki przez ask Bo nie dostpi grzechw
odpuszczenia, i nie stan si przyjacimi i synami Boymi. Ot ta aska tak
wielka, znajduje si jedynie w Kociele. Koci bowiem ma Sakramenty
wite, a mianowicie Chrzest i Pokut, ktre jako lekarstwa duchowne, lecz
ludzi ze wszystkich chorb duchownych, to jest z grzechw.
U. Prosimy abycie nam janiej wyoyli, jak wielkim jest dobrem,
Grzechw Odpuszczenie?
N. Nie masz na wiecie wikszego zego jak grzech: nie tylko dlatego, i z
niego si rodzi wszystko inne ze, tak w tym yciu jak w przyszym; lecz nadto
dlatego, i przez grzech, czowiek staje si nieprzyjacielem Boga. A moe by
wiksze ze, jak by nieprzyjacielem Tego, ktry moe wszystko co chce, a
ktremu nikt oprze si nie zdoa? Kt zdoa obroni tego na ktrego Bg
zagniewanym bdzie? I przeciwnie, nie masz w tym yciu wikszego dobra, jak
by w asce Boga; bo kt zdoa zaszkodzi temu, ktrego obroc jest Bg,
kiedy wszystko jest w rku Boym? A nadto, wiecie e pomidzy dobrami
zmysowymi, rzecz najwicej cenion jest ycie, bo ycie jest podstaw
wszelkiego innego dobra; a za rzecz najstraszniejsz jest mier, bo mier
jest zniszczeniem ycia. A e grzech jest mierci duchown duszy, a Grzechw
Odpuszczenie jest dla niej powrotem do ycia, moecie przeto atwo oceni, jak
wielki skarb mamy w Kociele, majc Grzechw Odpuszczenie.

WYKAD ARTYKUU JEDENASTEGO

UCZE. Co znaczy, Ciaa Zmartwychwstanie, o ktrym mowa w Artykule
jedenastym?
NAUCZYCIEL. Jest to drugi z gwnych skarbw Kocioa witego; a
znaczy, i ci wszyscy ktrzy dostpili Grzechw Odpuszczenia, powrc do
ycia w dzie ostateczny.
U. A ci ktrzy s poza Kocioem, i ci ktrzy nie dostpili Grzechw
Odpuszczenia, czy nie powrc do ycia?
31

N. Do ycia, w pewnym sposobie wszyscy powrc, tak dobrzy jako i li:

lecz poniewa li na to zmartwychwstan, aby pj na wieczne mki, nie za
aby opywa w jakie bd dobro; przeto ich ycie jest raczej mierci wieczn,
nili yciem wiecznym. A przeto prawdziwe zmartwychwstanie, to jest ycie
wieczne szczliwe, ycie podane, bdzie udziaem dobrych, to jest tych
tylko, ktrzy bez grzechu do ycia wrc.
U. Chcielibymy wiedzie, czy te same ciaa zmartwychwstan, ktre
mamy, czy te inne podobne?
N. Nie ma wtpliwoci, i te same ciaa nasze zmartwychwstan; bo by to
nie byo prawdziwym zmartwychwstaniem, gdyby nie powstao to samo co
upado, i nie powrcio do ycia to samo co umaro. A e zmartwychwstanie jest
na to, aeby ciao byo uczestnikiem nagrody lub kary, jak byo uczestnikiem
dobrych uczynkw lub grzechw; potrzeba wic aby to byo to samo ciao, bo
inne nie zasugiwaoby ani na kar, ani na nagrod.
U. Czy podobna, aby np. mogo powrci do ycia ciao spalone, w
popi obrcone, i wiatrem rozwiane?
N. Na pocztku Skadu Apostolskiego mwimy, e Bg jest
wszechmogcy, wanie dlatego, e moe uczyni wszystko, i to nawet co si
nam niemoliwym by zdaje. A jeli zwaycie, e Bg uczyni Niebo i ziemi z
niczego, nie trudno wam bdzie wierzy, e moe powrci byt pierwotny temu
co zostao w popi obrcone i wiatrem rozwiane.
U. Chcielibymy wiedzie czy mczyni bd i na tamtym wiecie
mczyznami, a niewiasty niewiastami; czy te wszyscy tam bd jednej pci na
jeden sposb?
N. Wierzy naley, e mczyni i na tamtym wiecie bd mczyznami,
a niewiasty niewiastami; inaczej bowiem nie byyby te same ciaa ktre byy
pierwej, a maj by te same. W przyszym yciu nie bdzie ju ani maestw
ani nowych pokole, lecz pozostanie rozrnienie pomidzy mczyznami a
niewiastami, iby kady opywa w nagrod cnt wasnych, ktre stosownie do
pci swojej spenia na ziemi. A jako pikny bdzie widok, oglda w Niebie
chwa Mczennikw i Wyznawcw; tak te piknie bdzie widzie chwa
Dziewic, a nade wszystko chwa Matki Boej.
U. Radzi bymy wiedzie, w jakiej postaci zmartwychwstaniemy, jedni
bowiem umieraj dziemi, drudzy modziecami, inni starcami.

32

N. Wszyscy zmartwychwstan w takiej postaci, w jakiej byli lub by

mieli, majc lat trzydzieci trzy, w ktrych to leciech Chrystus Pan
zmartwychwsta. Tak, i dzieci zmartwychwstan takimi jakimi by byy, gdyby
byy doszy do lat trzydziestu trzech; a za starcy zmartwychwstan w tym
kwiecie wieku w jakim byli majc lat trzydzieci trzy. A jeli kto w tym yciu
by lepym, garbatym, kulawym, lub karem, lub z inn uomnoci ciaa;
zmartwychwstanie cay, zdrw i pikny, bo Bg czyni rzeczy doskonae; a
przeto w zmartwychwstaniu ktre bdzie wasnym dzieem Jego, naprawi
wszelkie niedoskonaoci natury.

WYKAD ARTYKUU DWUNASTEGO

UCZE. Co znaczy ywot Wieczny, o ktrym mowa w ostatnim Artykule?
NAUCZYCIEL. Znaczy zupen i wieczn szczliwo duszy i ciaa; i to jest
Najwysze dobro, i koniec ostatni, ktrego dostpujemy w Kociele
Chrystusowym.
U. Powiedzcie nam szczegowo jakie jest dobro ywota Wiecznego?
N. Damy wam pozna t tajemnic przez podobiestwo wzite z tego
wiata. Wiecie, e w tym yciu pragniemy ciaa zdrowego, piknego, silnego,
rczego; duszy mdrej, roztropnej i uczonej co do pojcia, a penej cnt
wszystkich co do woli; nadto damy darw zewntrznych, to jest bogactw,
zaszczytw, potgi i szczcia. Ot w ywocie wiecznym, ciao co do zdrowia,
bdzie niemiertelnym, i wolnym od wszelkich cierpie, tak i adna rzecz nie
bdzie moga mu szkodzi: Co do piknoci, bdzie mie jasno i blask jakby
soca: Co do rczoci, bdzie mie tak szybko, i bdzie mogo przenosi
si z jednego koca wiata na drugi, i z Nieba na ziemi, w mgnieniu oka i bez
adnego utrudzenia: Co do siy, bdzie tak mocne, i bez jedzenia, bez picia, bez
spania, i bez odpoczynku, bdzie mogo suy duszy w kadej potrzebie, ani si
ba nie bdzie jakiej bd rzeczy. Za co do duszy: Pojcie jej bdzie pene
mdroci, bo bdzie widziaa przyczyn wszech rzeczy, to jest Boga samego:
Wola jej bdzie tak pen dobroci i mioci, e nie bdzie zdoln uczyni
najmniejszego nawet powszedniego grzechu. Bogactwem Bogosawionych to
bdzie, i nie bd potrzebowa niczego, bo wszelkie dobro w Bogu mie bd:
Godnoci i zaszczytem ich to bdzie, i s synami Boga, rwnymi Anioom,
oraz Krlami duchownymi i Kapanami, na wieki: Potg ich to bdzie, i bd
wraz z Bogiem Panami wiata, i e bd mogli czyni to wszystko czego tylko
zapragn; bo wola ich bdzie w jednoci z Wol Bo, ktrej nic si oprze nie
33

moe, dla ktrej nie masz nic niemoliwego: Rozkosz Bogosawionych bdzie
niewymowna, bo wszystkie wadze ich duszy i ciaa, bd w poczeniu z
przedmiotami im podanymi; a std powstanie rado zupena, pokj
niewzruszony i wesele wieczne.
U. Jeli w Niebie wszyscy wszystkie te rzeczy posiada maj, i wszyscy
w jeden sposb szczliwi bd, wic tam jeden od drugiego szczliwszym nie
bdzie?
N. Owszem, kto wicej zasuy w tym yciu, ten bdzie mia wiksz
nagrod i bdzie szczliwszy w Niebie: lecz ci co mniejsz otrzymaj nagrod,
nie bd czuli ani przykroci, ani zazdroci, bo bd take zupenie szczliwi,
bo kady bdzie napeniony szczciem stosownie do miary swojej. Ci ktrzy
zasu wicej, ci stan si zdolni posiada wicej, a tym samym wicej chway
mie bd. Dla objanienia tego, dajemy wam nastpujce podobiestwo.
Gdyby na przykad Ojciec majc wielu synw wikszych i mniejszych,
posprawia wszystkim szaty z lamy zotej, wedug wzrostu kadego; oczywicie
e szaty wikszych byyby wiksze, a szaty mniejszych mniejsze; jednak i jedni
i drudzy byliby zarwno radzi, i mniejsi nie zazdrociliby sukni wikszym, bo
by im nie przypaday do miary.
U. Dlaczego tylko szczliwo Niebieska, nazywa si ywotem
wiecznym; a czy potpiecy nie bd y wiecznie?
N. Waciwie mwi si o yciu, i jest w tych rzeczach ktre si same
poruszaj. Std mwi si nawet w pewnym sposobie i o wodzie rdlanej e jest
ywa, bo jest ywa, bo si porusza; za woda w kauach, nazywa si martwa,
bo si nie porusza. Ot o Bogosawionych w Niebie, mwi si i maj ywot
wieczny, bo mog si rusza, i mog czyni ze wszelkimi wadzami swymi
wewntrznymi i zewntrznymi, wszystko co chc, bez adnej przeszkody; i
zawsze te dziaaj i poruszaj si podug upodobania swojego. Lecz potpiecy
w piekle, chocia yj, bo zniszczy si nigdy nie mog, wszake mwi si o
nich e maj mier wieczn, bo porusza si nie mog, bo s niejako uwizani
do ognia i do mki wiecznej; musz wic cierpie to czego by nie chcieli, a nie
mog czyni tego co by chcieli. A tak, Bogosawieni opywaj w Niebie we
wszelkie dobro bez doznawania adnego zego; a za potpiecy cierpi w
piekle wszelkie ze, i nie mog zado uczyni adnemu podaniu swemu.
U. Co znaczy, Amen, ktre si mwi na kocu Skadu Apostolskiego?
N. Znaczy, tak jest zaprawd, to jest, i wszystko co jest zawarte w
Skadzie Apostolskim, jest pewne i prawdziwe.
34

ROZDZIA IV

WYKAD MODLITWY PASKIEJ

UCZE. Z aski Boej nauczylicie nas tego w co wierzy mamy; nauczcie
nas teraz tego, czego powinnimy si spodziewa i pragn; i jakimi rodkami
osign to moemy?
NAUCZYCIEL. Wszystko to o co teraz pytacie, zawiera si w Modlitwie
Paskiej, ktr nazywamy pospolicie, Ojcze nasz. Modlitwa ta bowiem,
obejmuje to wszystko, czego spodziewa si i pragn mamy; tudzie wskazuje
nam, kogo o to prosi powinnimy; a nadto, jest rodkiem do otrzymania tego
wszystkiego, czego spodziewa si i pragn mamy.
U. Dlaczego modlitw t przekadamy nad wszystkie inne?
N. Najprzd dlatego, i jest ze wszystkich najdoskonalsz, bo jest uoon
przez samego Chrystusa Pana, ktry jest Mdroci sam: Po wtre, i jest
najkrtsza, co uatwia jej nauczenie si i spamitanie; a zarazem jest
najzupeniejsz, bo zawiera to wszystko o co Boga prosi naley: Po trzecie, bo
jest najpoyteczniejsz i najskuteczniejsz, jako uczyniona przez Tego, ktry
jest zarazem Sdzi i Obroc naszym, a przeto wie najlepiej jak prosi naley
aeby otrzyma: Po czwarte, bo jest najpotrzebniejsz, tak i kady
Chrzecijanin obowizany jest nie tylko j umie doskonale; lecz nadto ile
monoci rozumie.
U. Wycie nam najprzd pierwsze sowa Modlitwy Paskiej, to jest:
Ojcze nasz, ktry jest w Niebiesiech.
N. Sowa te s niejako wstpem, lub te przygotowaniem do modlitwy.
Albowiem, nazywajc Boga Ojcem naszym, nabywamy ufnoci i miaoci w
modlitwie ku Niemu: mwic i jest w Niebiesiech, przypominamy sobie, i
naley przystpowa do Niego z wielk bojani i pokor. Nazywajc Go
35

Ojcem, wzbudzamy w sobie nadziej, i raczy przychyli si do proby naszej:

mwic e jest w Niebiesiech, jako Pan i Wadca wiata, wierzymy i zdoa
uczyni i da nam to wszystko co zechce. Na koniec, nazywajc Go Ojcem,
przypominamy sobie e jestemy synami Boga i dziedzicami Nieba: mwic e
jest w Niebiesiech, a zwaajc emy na ziemi, pamitamy na to, i nie
posiadamy jeszcze dziedzictwa naszego, lecz e jestemy pielgrzymi i
przechodnie w ziemi nieprzyjacielskiej, i e dlatego mamy wielk potrzeb
pomocy Ojca naszego ktry jest w Niebiesiech.
U. Wycie nam kade sowo z osobna: co tu znaczy wyraz ten, Ojcze?
N. Nazwanie to Ojciec, chocia przystoi Bogu jako Ojcu wszech rzeczy,
przez ich stworzenie; tu jednak w Modlitwie Paskiej, rozumie si o Bogu jako
Ojcu wszystkich dobrych Chrzecijan, przez ich przysposobienie. Wprawdzie i
ci ktrzy pragn nawrci si i sta si synami Boymi, mog nazywa Boga,
Ojcem swoim: lecz ci ktrzy synami Boymi ani nie s ani by nie pragn, nie
majc adnej chci nawrcenia si, ci nie mog w Duchu i w Prawdzie mwi
do Boga, Ojcze nasz.
U. Dlaczego nie mwimy Ojcze mj, ale Ojcze nasz?
N. Mwimy, Ojcze nasz, aebymy wiedzieli, i wszyscy jestemy bracia,
i winnimy si wzajemnie kocha, jako bracia, i by zczeni z sob jako dzieci
jednego Ojca. Mwimy, Ojcze nasz, jeszcze i dlatego, abymy wiedzieli, i
modlitwa wsplna lepsza jest od pojedynczej, i nawet poyteczniejsza dla
kadego; bo gdy wszyscy wzywaj Boga nazywajc Go Ojcem naszym; kady
si modli za wszystkich, a wszyscy za kadego.
U. Dlaczego mwimy: ktry jest w Niebiesiech? Czy Bg nie jest
wszdzie i na kadym miejscu?
N. Mwi si, ktry jest w Niebiesiech, nie dlatego eby Bg nie mia by
na kadym innym miejscu, lecz dlatego, e Niebo jest najszlachetniejsz czci
wiata, bo w Niebie najwidoczniej objawia si wielko, potga i mdro Boga,
bo w Niebie Bg daje si widzie twarz w twarz Anioom i ludziom
bogosawionym: mona te i w tym znaczeniu rozumie o Bogu, i jest w
Niebiesiech, e mieszka w sposb szczeglny w Anioach i ludziach witych,
ktrzy w znaczeniu duchownym s Niebiosami.
U. Przystpmy teraz do pierwszej proby: Co znaczy, wi si Imi
Twoje?
36

N. Imi, w tym miejscu znaczy chwa i znajomo u drugich. Mwimy o

czowieku, i ma wielkie imi, jeli jest znany przez wielu: mwimy i ma
dobre lub ze imi, podug tego czy ma dobr lub z saw, to jest, czy miany
jest za dobrego i chwalony przez wielu, czy te miany jest za zego i ganiony
przez wielu. wici Imi Boe, jest to rozszerza po wiecie znajomo Boga, i
utrzymywa j czyst i wit w sercach i ustach ludzkich, to jest tak jaka jest
w istocie swojej. A e na wiecie jest wielu niewiernych, ktrzy nie znaj Boga,
i wielu zych Chrzecijan, ktrzy bluni przeciwko Bogu i zorzecz Mu;
przeto ci ktrzy s synami Boymi i maj gorliwo o chwa Ojca swojego, z
wielk arliwoci prosz, iby wicio si Imi Jego; to jest iby po caym
wiecie byo znane, wielbione, wyznawane, chwalone i bogosawione jak
naley.
U. Jeli pragniemy iby Bg by znany i chwalony przez ludzi, czy nie
lepiej prosi o to ludzi anieli Boga?
N. Wcale nie lepiej, bo czowiek sam z siebie, nie wystarcza na to, aby
mg zna lub chwali Boga, dlatego prosimy Boga, aby swoj wit ask tak
usposobi serca ludzkie, iby niewierni i wszyscy grzesznicy nawrcili si do
Boga, a nawrciwszy si znali i chwalili wite Imi Jego.
U. Dlaczego zaczynamy modlitw od proby, aeby wicio si Imi
Boe?
N. Bo winnimy kocha Boga nad wszystko i nad nas samych; i dlatego
pierwszym i ustawicznym podaniem naszym, ma by chwaa Boa: bomy na
to stworzeni, i rozumem obdarzeni, abymy znali, kochali i chwalili Boga; w
czym te spoczywa nasze najwysze dobro, jak o tym niej was nauczymy.
U. Wycie nam teraz drug prob, to jest: Przyjd Krlestwo Twoje.
N. W pierwszej probie prosilimy o chwa Bo, w tej z porzdku
prosimy o zbawienie nasze.
U. Co si ma rozumie przez krlestwo Boe?
N. W trojakim sposobie ma si rozumie krlestwo Boe, bo s trzy
krlestwa, jedno natury, drugie aski, trzecie chway. Krlestwo natury, jest to,
przez ktre Bg rzdzi wszelkim stworzeniem, jako Pan samowadny wszech
rzeczy. Wprawdzie ludzie przewrotni usiuj le czyni i nie zachowuj prawa
Boego; wszake Bg panuje nad nimi, i stawia tam ich zamiarom, ilekro Mu
si to podoba. A chocia czasem dozwala im mie to czego chc; wszake
37

potem surowo ich karze; i nie masz nikogo ktryby mg czyni wicej nad to
co Bg dozwala albo dopuszcza. Krlestwo aski, jest to przez ktre Bg rzdzi
duszami i sercami dobrych Chrzecijan, dajc im ducha i ask do suenia Mu
chtnie, i do szukania nade wszystko chway Jego. Krlestwo Chway, bdzie w
przyszym yciu, po sdnym dniu; bo wtedy Bg ze wszystkimi krlowa bdzie
nad caym stworzeniem, bez adnego oporu; bo wtenczas wszelka moc odjt
bdzie czartom i ludziom przewrotnym, ktrzy nawczas zamknici bd w
piekle na wieczne wizienie; bo wtenczas zniszczone bd, mier i zepsucie
wszelkie, i wszelkie pokuszenia wiata i ciaa, ktre teraz nagabuj sugi Boe.
Tak, i bdzie to Krlestwo pokoju, w bezpiecznym posiadaniu doskonaej i
wiecznej szczliwoci.
U. O ktrym z tych trzech krlestw mwimy w tej probie?
N. Nie mwimy o pierwszym, bo to ju przyszo; ani o drugim, o ktrym
mwilimy w pierwszej probie, bo i to w wielkiej czci ju przyszo; lecz
mwimy o trzecim, to jest o krlestwie chway, ktre przyj ma, i na ktre z
najywszym podaniem oczekuj ci wszyscy ktrzy znaj ndz tego ywota.
A tak, w tej probie bagamy o dobro najwysze i o chwa doskona duszy i
ciaa.
U. Jeli Krlestwo Boe, o ktrego prdkie przyjcie z takim podaniem
prosimy w niniejszej probie, zacznie si dopiero po Sdnym dniu, wic przez to
samo pragniemy i prosimy, aby ten wiat prdko si skoczy, i aby prdko
przyszed dzie Sdu.
N. Tak jest; bo chocia dla mionikw tego wiata, nie ma nic
przykrzejszego jak sysze o mierci lub o dniu Sdnym; wszake dla
dziedzicw Nieba, ktrzy teraz yj jako pielgrzymi i wygnacy na tej ziemi,
nie masz gortszego nad to pragnienia. I dlatego to, w. Augustyn powiada, i
jako przed przyjciem Chrystusowym, wszystkie pragnienia witych Starego
Zakonu, woay o pierwsze przyjcie Chrystusa Pana; tak teraz wszystkie
pragnienia witych Nowego Zakonu, woaj o drugie przyjcie tego samego
Chrystusa, ktre to przyjcie przyniesie nam doskona szczliwo.
U. Przejdmy do trzeciej proby: Co znacz te sowa: Bd wola Twoja,
jako w Niebie tak i na ziemi?
N. Przez te sowa prosimy o ask zachowywania wicie Prawa Boego.
A e w drugiej probie prosilimy o ywot bogosawiony, ktry jest celem
czowieka; susznie wic naley prosi zaraz o gwny rodek do dostpienia
38

tego celu; a tym rodkiem jest zachowywanie Prawa Boego, albowiem

Chrystus Pan powiedzia: "Jeli chcesz wnij do ywota, chowaj przykazania"
(Mt. XIX, 17). A poniewa sami z siebie nie moglibymy temu podoa, aeby
tak jak naley wszystkie przykazania zachowa; dlatego prosimy Boga, aeby
si w nas speniaa wita wola Jego: to jest, aby nam da ask speniania tej
woli przez posuszestwo we wszystkim witym przykazaniom Jego.
U. Radzi bymy wiedzie, czy oprcz speniania Woli Boej w
zachowaniu przykaza, jestemy nadto obowizani do zgadzania woli naszej z
wol Boga, gdy zsya na nas cierpienia i umartwienia?
N. Jestemy obowizani nie szemra i nie narzeka nigdy na Opatrzno
Bosk. Bo wszystko co Bg na nas zsya albo dopuszcza, wszystko to czyni dla
dobra naszego, to jest dla dania nam sposobnoci lub do wikszej zasugi
jelimy dobrzy, lub te do oczyszczenia si z win naszych, jeelimy li.
U. Dlaczego dodane s te sowa: jako w Niebie tak i na ziemi?
N. Dla nauczenia nas, i winnimy stara si by posusznymi Bogu, z
tak doskonaoci, szybkoci i radoci, tu na ziemi; z jak posuszni Mu s
Anioowie w Niebie, ktrzy nie popeniaj najmniejszego uchybienia w
spenianiu wszelkich rozkazw Boych. Mona take powiedzie, i pragniemy
i prosimy aby grzesznicy oznaczeni tym wyrazem ziemia, stali si tak
posusznymi Bogu, jako Mu s posuszni wici, oznaczeni tym wyrazem Niebo:
albo te, iby cay Koci, oznaczony przez wyraz ziemia, tak by posuszny
Bogu, jak Mu jest posuszny Chrystus, oznaczony wyrazem Niebo.
U. Przystpmy do czwartej proby: Co znaczy: Chleba naszego
powszedniego daj nam dzisiaj?
N. Po probie o ask, ktra jest prawdziwym yciem, susznie prosimy o
chleb do utrzymania ycia; pierwsz bowiem potrzeb tego ktry y zaczyna
jest pokarm do utrzymania ycia sucy. Wiedzie macie, i prosimy tu
gwnie o chleb duchowny, ktry jest pokarmem duszy; a podrzdnie o chleb
cielesny, ktry jest pokarmem ciaa. Przez chleb duchowny, rozumie si
Najwitszy Sakrament, ktry jest chlebem Niebieskim, ktry cudownie karmi
ycie duszy; a take rozumie si sowo Boe, ktre przez kazania i czytania
duchowne, niemao pomaga do utrzymywania i pomnaania ycia duszy, na
koniec natchnienie Boe, modlitwa i wszystko inne co si przyczynia do
utrzymywania i pomnaania w nas aski, ktra jakemy to powiedzieli, jest
yciem duszy. Przez chleb cielesny, rozumie si to wszystko, co nam jest
39

potrzebne do utrzymania ciaa, ktre jest narzdziem duszy ku penieniu

uczynkw dobrych.
U. Dlaczego mwimy, chleba naszego?
N. Wielka tajemnica zawiera si w nazwaniu tego chleba naszym. Mwic
o Przenajwitszym Sakramencie, nazywamy go chlebem naszym, bo dla nas,
dla naszego zbawienia zosta utworzonym w ywocie Najwitszej Panny za
spraw Ducha witego, i wypieczonym niejako w ogniu Mki i Krzya
witego, i zastawianym jest na stole Otarza rk Kapanw Chrystusowych.
Jest chlebem naszym, i dlatego, i jest chlebem wasnym synw Boych, i nie
moe by dawanym ani niewiernym, ani tym ktrzy s w grzechu miertelnym.
Mwic o sowie Boym, nazywamy je take chlebem naszym, bo si rozdawa
synom Kocioa witego, przez prawdziwych opowiadaczy sowa Boego; a
rnym jest od chleba nie naszego, rozdawanego przez kacerzy i
odszczepiecw ktry to chleb jest zgniy i zatruty. Jeli za mwimy o chlebie
dla ciaa naszego, prosimy iby Bg da nam chleba naszego, nie za cudzego;
to jest, iby nam dopomaga w zyskach godziwych i sprawiedliwych, iby
bogosawi naszej roli, naszej wasnoci i pracy naszej, abymy bez oszustwa i
kradziey, mogli si utrzyma przy yciu. Mwic, chleba naszego, prosimy aby
Bg nie tylko nas wspiera w nabyciu jego, lecz aby go take pobogosawi i
powici wtedy gdy go poywamy; iby nam suy ku poytkowi duszy i ciaa,
a tym sposobem stawa si naszym.
U. Dlaczego nazywamy ten chleb powszednim?
N. Nazywamy go powszednim to jest chlebem kadodziennym, dlatego i
go potrzebujem codziennie, tak dla duszy jak i dla ciaa; i dlatego take, i nie
prosimy o rzeczy zbytkowe albo osobliwe, lecz o to tylko, co jest
wystarczajcym do utrzymania naszego przez dzie jeden; a to mianowicie
dlatego, ibymy nie zapominali, e jestemy obcymi i pielgrzymami na tej
ziemi.
U. Dlaczego mwimy daj nam?
N. Mwimy do Boga, daj; bo chocia sami pracujemy na chleb tak dla
duszy jak i dla ciaa, jednak wszystka praca i staranie nasze byyby nadaremne,
gdyby Bg ask swoj nie wspiera nas; i dlatego to, chocia ludzie zadaj
sobie wiele pracy w siejbach i niwach, wszake niekiedy Bg nie bogosawi
tej pracy, i zsya gd za grzechy nasze. Mwic daj nam, prosimy o chleb nie

40

tylko dla siebie, ale take i dla drugich, a tym sposobem przypominamy te
sobie obowizek mioci bliniego.
U. Dlaczego dodajemy to sowo dzisiaj?
N. Pod tym wyrazem, dzisiaj, rozumie mona cay czas tego ycia
doczesnego; i w tym znaczeniu prosimy Boga, iby w caej tej pielgrzymce,
utrzymywa nas chlebem duchownym i cielesnym; dopki nie dojdziemy do
Ojczyzny Niebieskiej, w ktrej nie bdziemy ju potrzebowa ani Sakramentw
i nauk duchownych dla duszy, ani te pokarmu i opatrzenia dla ciaa. Mona
jeszcze powiedzie, i dlatego prosimy Boga aby nam da chleba naszego
powszedniego dzisiaj, bo nie chcemy troszczy si o jutro, nie wiedzc czy jutro
bdziem jeszcze ywi. Sam Chrystus Pan naucza aby si nie troszczy o jutro
(Mt. VI, 34). Promy wic dzisiaj o chleb ktryby nam wystarczy na dzisiaj, a
jutro bdziemy prosi o chleb na jutro.
U. Z tego cocie powiedzieli, wypada niemaa wtpliwo: bo jeli mamy
tylko troszczy si o dzisiaj, wic le czyni ci, ktrzy si zaopatruj na rok
cay, w ywno, napoje i inne rzeczy potrzebne do utrzymania ycia.
N. Chrystus Pan nauczajc abymy si nie troszczyli o jutro, chce nas
wstrzyma od zbytnich zabiegw, ktre by nam byy przeszkod do modlitwy i
do innych uczynkw potrzebnych do zasuenia na ywot wieczny. A wic
jeeli starania o rzeczy doczesne nie s zbyteczne, lecz tylko potrzebne, jak np.
czynienie zapasw o ktrych wspomnielicie, wwczas starania takowe nie s
ze; a nawet nie byoby to troszczeniem si o jutro, ale o dzisiaj, bo gdybymy
tego nie uczynili dzisiaj, jutro byoby ju za pno.
U. Nastpuje proba pita. Co znaczy: I odpu nam nasze winy, jako i my
odpuszczamy naszym winowajcom?
N. W czterech poprzednich probach, prosilimy Boga aby nam da
wszelkie dobro, wieczne i doczesne; za w trzech nastpnych, prosimy aby nas
wybawi od wszelkiego zego przeszego, teraniejszego i przyszego. A wic w
Modlitwie Paskiej, zawiera si to wszystko, czego tylko pragn moemy. W
tej pitej probie, bagamy Boga, aby nas uwolni, od zego przeszego, to jest
od grzechw ktremy popenili; bo winy nasze, znacz grzechy nasze, jak to
objani Chrystus Pan Apostoom swoim, gdy ich naucza Modlitwy Paskiej
(Mt. VI, 12-14).
U. Dlaczego grzech nazywamy win?
41

N. Dla trzech przyczyn. Najprzd, i kady czowiek ktry grzeszy,

obraa Boga, a wic jest winien zadouczyni za obelg, ktrej si dopuszcza.
Po wtre, i kto grzeszy przestpuje Prawo Boe; a e to Prawo przyrzeka
nagrod tym ktrzy je zachowaj, a zagraa kar tym ktrzy je przestpi; wic
kto je przestpuje, winien jest ponie wspomnian kar. Po trzecie, bo kady z
nas jest winien uprawia winnic duszy swojej, i oddawa Bogu owoce
uczynkw dobrych, a przeto, kto nie spenia uczynkw dobrych, a tym bardziej,
kto zamiast dobrych ze uczynki sprawia, staje si dunikiem i jest winien
Bogu, ktry jest prawdziwym Panem tych winnic, to jest dusz naszych. A
poniewa czsto sprzeniewierzamy si Bogu, czynic to co si nie godzi, lub te
zaniedbujc tego do czegomy obowizani; dlatego powinnimy czsto a z
wielk pokor prosi Boga, aby odpuci nam winy nasze.
U. Dlaczego dodaje si: jako i my odpuszczamy naszym winowajcom?
N. Przez winowajcw, rozumie mamy blinich ktrzy nas obraaj i
zniewaaj: a prosimy Boga aby nam tak odpuci winy nasze, jako i my
odpuszczamy tym ktrzy nam zawinili. Bo jako ten ktry przebacza obrazy
bliniemu, staje si godniejszym przebaczenia Boskiego; tak przeciwnie, kto nie
chce przebaczy bliniemu, czyni si niegodnym przebaczenia Boskiego. Nadto,
owiadczajc i przebaczamy nieprzyjacioom naszym, dowodzimy i si
skaniamy ku miosierdziu, i e przebacza, zda si nam rzecz szlachetn i
wznios. Gdy przeto w ten sposb bagamy Boga o miosierdzie nad nami, Bg
nie moe nam odpowiedzie: "jake chcesz ebym by miosiernym dla ciebie,
kiedy ty sam nienawidzisz miosierdzia? jake miesz prosi Mi o
przebaczenie, kiedy masz przebaczenie za rzecz nikczemn i pod?".
U. Wycie nam teraz szst prob: I nie wwd nas w pokuszenie.
N. W tej probie, bagamy o pomoc przeciwko zemu przyszemu, to jest
przeciwko pokusom ktre nas do grzechu prowadz. Ot macie wiedzie, e
gwnie prosimy o to, iby Bg nie pozwoli aeby pokusy przemogy nas i
zwyciyy. Wszake, poniewa wiele jest pokus niebezpiecznych, a
zwycistwo nad nimi niepewne, dlatego prosimy take, aby Bg nie pozwala
ibymy byli kuszeni, zwaszcza wtedy, gdy widzi i zwycistwo nie bdzie
nasze ale szatana. A std macie wycign t wan nauk, i nie tylko
zwyciy, ale nawet kusi nie moe nas szatan, bez dopuszczenia Boskiego.

42

U. Nie rozumiemy dobrze tych sw: nie wwd nas w pokuszenie: zdaje
si nam i sowa te znacz, i Bg zwyk wwodzi ludzi w pokuszenie, a my
prosimy aby tego nie czyni.
N. Wwodzi w pokuszenie, w znaczeniu o ktrym mwicie, to jest, kusi
do zego, do grzechu prowadzi, jest waciwym szatanowi, a w aden sposb
nie moe by przypisywanym Bogu, ktry tak bardzo nienawidzi grzechu. Lecz
w sposobie mwienia Pisma witego, wwodzi w pokuszenie, powiedziane o
Bogu, znaczy, pozwoli na pokuszenie, pozwoli na to aby czowiek by przez
szatana kuszonym, przez pokus zwycionym. A wic znaczenie tej proby, nie
jest inne jak to ktremy wyej wyoyli; to jest, i my znajc nasz uomno i
sabo z jednej strony, a z drugiej chytro i moc szatask, prosimy Boga, iby
nie tylko nie zezwoli na to abymy byli zwycieni przez pokus, lecz aby
nawet nie pozwala ibymy byli kuszeni, jeli widzi e nie zwyciymy.
U. Pozostaje ostatnia proba: Ale nas zbaw ode zego. O jakim zu tu
mowa?
N. Proba ta ostatnia, w czci ponawia dwie poprzedzajce, w czci jest
now prob. I dlatego mwimy: ale nas zbaw ode zego: to jest, nie tylko
prosimy aby Bg odpuci nam grzechy przesze, i strzeg nas od przyszych,
lecz aby nadto wybawi nas od wszelkiego zego teraniejszego. Uwacie z jak
wielk mdroci, Pan nasz Jezus Chrystus, uczy nas prosi o wybawienie ode
zego w oglnoci, nie zstpujc do szczegw, np. do ubstwa, choroby,
przeladowania, itp. Bo czstokro zdaje si nam i rzecz jaka jest nam dobr, a
Bg widzi i jest nam z: i przeciwnie, czstokro zdaje si nam i rzecz jaka
jest z dla nas, a Bg widzi i jest nam dobr. I dlatego, podug nauki Chrystusa
Pana, prosimy Boga, aby nas zbawi od tego wszystkiego, co Bg widzi i jest
zem dla nas, czyby to bya podug nas pomylno, czy niepomylno.
U. Co znaczy, Amen?
N. Jest to wyraz hebrajski, i jakemy to ju wam powiedzieli, znaczy:
niech tak bdzie, lub te: tak jest. Na kocu Skadu Apostolskiego, Amen,
znaczy: tak jest; przez co powiadamy: tak wierz. Na kocu za Modlitwy
Paskiej, Amen, znaczy: niech tak bdzie; a przez to powiadamy: pragn i
prosz aby si tak stao.

43

ROZDZIA V

WYKAD POZDROWIENIA ANIELSKIEGO

UCZE. Poniewa juecie nam wyoyli Modlitw Pask, to jest, Ojcze
nasz, raczcie nam teraz wyoy Pozdrowienie Anielskie, to jest, Zdrowa
Maryjo.
NAUCZYCIEL. Caym sercem, bo pragniemy bardzo abycie mieli wielkie
naboestwo do Najwitszej Panny. Pozdrowienie Anielskie, jest to Modlitwa,
ktr kadziemy zaraz po Modlitwie Paskiej, a ktr zapewne wszyscy
umiecie. Zdrowa Maryjo, aski pena, Pan z Tob, itd.
U. Dlaczego, do Ojcze nasz, dodaje si Zdrowa Maryjo, raczej ni
wszelka inna modlitwa?
N. Bo nie mamy moniejszego obrocy i porednika wobec Chrystusa
Pana, nad Przenajwitsz Matk Jego. A wic po modlitwie ktrej nas Chrystus
Pan nauczy, uciekamy si do Matki Jego, iby wstawieniem si do Chrystusa
Pana, Syna swojego, wyjednaa nam to wszystko, o comy prosili mwic Ojcze
nasz: tak jak np. podawszy prob Krlowi, polecamy jeszcze nasz spraw
temu, ktrego mamy za najmoniejszego przy Krlu.
U. Kto uoy modlitw, Zdrowa Maryjo?
N. Uoy j sam Pan Bg. Wprawdzie nie nauczy nas tej modlitwy
wasnymi usty, jak Ojcze nasz, wszake poda j nam przez usta Archanioa
Gabriela, w. Elbiety i Kocioa witego. Bo sowa te: Zdrowa Maryjo,
aski pena, Pan z Tob, bogosawiona Ty midzy niewiastami: (k. I, 28):
wyrzeczone zostay przez Archanioa Gabriela, a e wyrzeczone byy przez
niego, jako przez posannika Boego, w imieniu Boym, wic Bg je wyrzek
44

przez usta posannika swojego. Nastpne za sowa: I bogosawion owoc

ywota Twego, wyrzeka w. Elbieta, bdc napeniona Duchem witym (k.
I, 42); a wic przez usta w. Elbiety wyrzek je Duch wity. Reszt tej
modlitwy, doda Koci wity, ktrego nauczycielem i rzdc, jest tene Duch
wity. Tak wic susznie powiedzie naley, i po Ojcze nasz, Zdrowa Maryjo
jest modlitw najdoskonalsz; bo j take uoy Bg, ktry nas jej nauczy
przez usta sug swoich.
U. Przystpmy teraz do samego wykadu tej modlitwy: Dlaczego
mwimy: Zdrowa Maryjo?
N. Tymi sowy, pozdrawiamy Najwitsz Pann, dla okazania i J
znamy i kochamy, i e dlatego wanie omielamy si mwi do Niej. A za na
Jej pozdrowienie, uywamy sw Archanioa, bo wiemy i si wielce raduje
syszc te sowa, przypominajce radosn wiadomo, przyniesion Jej przez
Archanioa Gabriela, ktry tymi sowy pozdrowi J. I tym si take raduje, i
my pamitamy o tym, i wdziczni Bogu jestemy za tak wielkie dobrodziejstwo.
U. Co znaczy, aski pena?
N. aska Boa, sprawia trzy gwne skutki na duszy ludzkiej; najprzd,
oczyszcza j z grzechw ktre s jakby plamami kalajcymi dusz; po wtre,
przyozdabia j cnotami i darami Ducha witego; na koniec, dawa jej moc
speniania i wykonywania uczynkw miych Bogu i godnych nagrody wiecznej.
Najwitsza Panna jest pena aski pod tym troistym wzgldem; bo co do
pierwszego skutku aski, Maryja nie miaa nigdy najmniejszej zmazy grzechu,
ani pierworodnego ani uczynkowego, ani miertelnego ani powszedniego nawet:
co do drugiego skutku aski, miaa wszystkie cnoty i dary Ducha witego w
stopniu najwyszym: co do trzeciego skutku aski, uczynki Najwitszej Panny
byy tak mie Bogu, tak pene zasugi, i Bg wynis J i wywyszy nad
wszystkie chry Anielskie, z dusz i z ciaem.
U. Nie zdaje si aby Najwitsza Panna miaa wicej aski Boej od
innych witych, syszelimy bowiem i o innych witych, i byli peni aski.
N. Jakkolwiek i inni wici byli peni aski, wszelako Najwitsza Panna
miaa jej najwicej; albowiem Bg uczyni J zdoln do objcia wicej aski,
nili by mg obj wszelki inny wity. Wemy podobiestwo wielu naczy
rozmaitej objtoci, ktre by wszystkie byy napenione balsamem; kade z nich
byoby pene, wszake w najwikszym z nich byoby najwicej balsamu tego. A
45

za przyczyna nierwnego wymiaru aski Boej, jest ta, i Bg czyni ludzi

zdolnymi do przyjcia wikszej lub mniejszej aski, stosownie do powoania
ktre im daje. A e najwysze powoanie jakie kiedykolwiek istocie stworzonej
mogo by dane, byo powoanie na Matk Bo; dlatego Najwitsza Panna,
zostaa stworzona do przyjcia aski wikszej, ni ta, jak ktrakolwiek bd
istota stworzona przyj moga; i tak te ask najwiksz napeniona zostaa.
U. Co znaczy, Pan z Tob?
N. Jest to druga szczeglna pochwaa Najwitszej Panny; pochwaa ta
naucza nas, i Pan by zawsze z Maryj, od Jej poczcia; a tak Jej towarzyszc,
rzdzi Ni, prowadzi J i broni. I std wanie pochodzi to, i nigdy adnego
nie popenia grzechu ani myl, ani mow, ani uczynkiem: bo Bg nie tylko
Najwitsz Pann wszelk ask ozdobi i ubogaci, lecz nadto, raczy by z Ni
zawsze, na stray tak wielkiego skarbu.
U. Co znaczy: Bogosawiona Ty midzy niewiastami?
N. Jest to trzecia pochwaa dana Najwitszej Pannie. Pochwaa ta
oznajmia, i Matka Boa nie tylko jest pen ask wszelkich ktre przystoj
dziewicy, lecz take i tych, ktre przystoj maonce i matce; a tym sposobem
przewysza wszystkie niewiasty jakie byy i bd. Bogosawiestwem
niewiasty jest podno; bogosawiestwo to byo nad Matk Najwitsz, bo
wydaa Syna, ktry wart wicej ni tysice innych synw: a nawet powiedzie
mona, i Maryja jest Matk nieskoczonej liczby synw; bo wszyscy dobrzy
Chrzecijanie s brami Jezusa Chrystusa, a tym samym synami Maryi; nie
przez porodzenie jak Chrystus Pan jej Syn jedyny, lecz przez Jej mio i
troskliwo macierzysk ku wszystkim. A wic susznie mwimy do Maryi:
Bogosawiona midzy niewiastami; bo inne niewiasty, albo maj tylko chwa
dziewictwa bez bogosawiestwa podnoci, albo maj bogosawiestwo
podnoci bez chway dziewictwa: jedna tylko Maryja, za szczegln ask
Bo, poczya w sobie chwa najczystszego dziewictwa, z
bogosawiestwem najwikszej i najszczliwszej podnoci.
U. Co znaczy: bogosawion owoc ywota Twego, JEZUS?
N. Jest to czwarta pochwaa jak oddajemy Najwitszej Pannie, ktra
godna jest chway nie tylko z tego co ma w sobie samej, lecz nadto z chway
nalenej owocowi Jej ywota, to jest JEZUSOWI; bo dobro owocu zaleca drzewo,
a chwaa syna rzuca blask na matk. A e JEZUS, jest nie tylko prawdziwym
46

Czowiekiem i bogosawionym midzy ludmi, lecz nadto, jest nad wszystkim

Bg bogosawiony na wieki (Rzym. IX, 5): wic Matka Pana naszego Jezusa
Chrystusa, nie tylko jest bogosawiona midzy niewiastami, lecz nadto
pomidzy wszelkim stworzeniem na ziemi i w Niebie.
U. Wycie nam teraz reszt Pozdrowienia Anielskiego.
N. W sowach nastpnych, Koci wity powtrzywszy gwn
pochwa Najwitszej Panny, to jest nazwawszy J Matk Bo: i okazujc
przez to nazwanie, i Maryja moe u Boga wszystko co chce; baga J, aby si
wstawia za nami grzesznymi, a wic bdcymi w cikiej potrzebie; i aby nas
wit modlitw swoj wspieraa teraz, to jest przez cay cig ycia naszego, a
szczeglniej w najwikszym niebezpieczestwie, to jest w godzin mierci
naszej.
U. Radzi bymy wiedzie, dlaczego dzwoni na Pozdrowienie Anielskie
trzy razy na dzie, rano, w poudnie i wieczr.
N. Dlatego, abymy wiedzieli, i potrzeba nam czsto ucieka si do Boga
i do witych Paskich, bomy otoczeni nieprzyjacimi widzialnymi i
niewidzialnymi; i e nie do jest bra si do broni, to jest do modlitwy, w
pocztku prac naszych, lecz nadto w cigu ich i na kocu. Jest jeszcze inny
powd dzwonienia na Anio Paski trzy razy na dzie: przez to dzwonienie,
Koci chce nam przypomina cigle trzy gwne tajemnice Odkupienia
naszego, Wcielenie, Mk, i Zmartwychwstanie Chrystusa Pana. I dlatego chce
abymy pozdrawiali Najwitsz Pann, z rana na pamitk Zmartwychwstania
Paskiego; w poudnie na pamitk Ukrzyowania Chrystusa Pana; a wieczr na
pamitk Wcielenia Jego. Wiemy bowiem, e Chrystus Pan zmartwychwsta z
rana, i e przybity by do Krzya o poudniu; a domylamy si, i Wcielenie
Jego nastpio w nocy.

47

ROZDZIA VI

WYKAD DZIESICIORO BOEGO

PRZYKAZANIA
UCZE. Poznawszy ju wykad Skadu Apostolskiego, Modlitwy Paskiej, i
Pozdrowienia Anielskiego, pragniemy abycie nam wyoyli Dziesicioro
Boego Przykazania, ktre stanowi trzeci cz gwn Nauki
Chrzecijaskiej.
NAUCZYCIEL. Dobrze jest e chcecie nauczy si i zrozumie Dziesicioro
Boego Przykazania; bo Wiara i Nadzieja bez Mioci, ktra polega na
zachowywaniu Prawa Boego, nie s wystarczajce do zbawienia.
U. Dlaczego Dziesicioro Boego Przykazania kad si przed wszystkimi
innymi przykazaniami i prawami jakie s na wiecie?
N. Dla wielu przyczyn, dowodzcych wyszoci Dziesicioro Boego
Przykazania. A najprzd, Prawo to ustanowione jest przez Boga, ktry wyry je
w sercu ludzkim, a potem na dwch tablicach kamiennych (Exod. XXXI, 18).
Po wtre, Prawo to, jest niejako rdem wszystkich praw innych. Po trzecie,
jest najpowszechniejsze, bo obowizuje nie tylko Chrzecijan, ale nawet ydw
i pogan, rwnie mczyzn jako i niewiasty, rwnie bogatych jako i ubogich,
rwnie panujcych jako i podwadnych, rwnie uczonych jako i prostaczkw.
Po czwarte, jest niezmiennym, i nikt ani go zniszczy, ani si ode uwolni nie
moe. Po pite, zachowywanie tego Prawa jest wszystkim do zbawienia
potrzebnym; jak o tym Chrystus Pan w Ewangelii wielekro naucza (Mt. XIX,
17). Na koniec, Prawo to najuroczyciej byo objawione, wrd grzmotw i
byskawic, wrd brzmienia trb Anielskich, wobec caego ludu Boego (Exod.
XX, 18).
U. Nim przystpicie do wykadania Dziesicioro Boego Przykazania w
szczeglnoci, raczcie nam opowiedzie ich tre i porzdek.
N. Celem tych wszystkich Przykaza, jest mio Boga i bliniego (I Tym.
I, 5), iby wszyscy ludzie nauczyli si, nie obraa ani Boga ani blinich. Std
Przykazania Boe, podzielone s na dwie czci; byy te napisane, jak si to ju
powiedziao, na dwch tablicach. Pierwsza zawiera trzy Przykazania, ktre nas
ucz obowizkw wzgldem Boga; druga zawiera Przykaza siedem, ktre nas
48

ucz obowizkw wzgldem bliniego. A chocia na jednej tablicy byy tylko

trzy Przykazania, a na drugiej byo ich siedem; wszake obie tablice byy rwne,
i cae zapisane: bo trzy pierwsze Przykazania s w duszych sowach, a siedem
ostatnich w krtszych.
U. Dlaczego trzy tylko s Przykazania na pierwszej tablicy?
N. Bo ucz nas kocha Boga, sercem, mow, i uczynkiem.
U. Dlaczego na drugiej tablicy jest Przykaza siedem?
N. Bo jedno z nich, uczy nas czyni dobrze blinieniu; a inne sze, ucz
nas nie czyni mu zego, ani na osobie, ani na sawie, ani na koniec na rzeczy
jego; a to ani uczynkiem, ani sowem, ani sercem.
U. Przystpmy teraz do samych Przykaza: a najprzd nauczcie nas sw,
jakimi je Bg na owych tablicach napisa.
N. Sowa Przykaza s nastpujce:
Jam jest Pan Bg twj, ktrym ci wywid z ziemi Egipskiej, z domu
niewoli.
1. Nie bdziesz mia Bogw cudzych przede Mn.
2. Nie bdziesz bra Imienia Pana Boga twego nadaremno.
3. Pamitaj aby dzie wity wici.
4. Czcij Ojca twego i Matk twoj.
5. Nie zabijaj.
6. Nie cudzo.
7. Nie kradnij.
8. Nie dawaj faszywego wiadectwa przeciw bliniemu twemu.
9. Nie podaj ony bliniego twego.
10. Ani domu, ani roli, ani sugi, ani suebnicy, ani wou, ani osa, ani
adnych rzeczy ktre jego s.
U. Co znacz te sowa, ktre s na wstpie Przykaza Boych?

49

N. Sowa te przedstawiaj cztery powody, okazujce nam, e Bg moe

ustanowi Prawo, i e my obowizani jestemy zachowywa to Prawo. Pierwszy
powd, zawiera si w tych wyrazach: Jam jest Pan: albowiem Bg, jako
najwyszy Pan nasz, ktry nas z niczego stworzy, bez wtpienia moe nam
przepisa Prawo, jako wasnym sugom swoim. Drugi powd, zawiera si w tym
sowie BG: bo sowo to oznacza, i Pan nasz nie tylko jest wacicielem
naszym, lecz nadto Sdzi najwyszym i Rzdc; a jako taki, moe przepisa
Prawo, i kara tych, ktrzy go nie zachowuj. Trzeci powd, jest w tym sowie,
Twj: bo oprcz obowizku posuszestwa Bogu, jako sudzy Panu, jako
poddani Sdziemu i Wadcy naszemu, mamy nowy obowizek posuszestwa,
na mocy przymierza, ktre Bg z nami, a my z Bogiem, czynimy na Chrzcie
witym, na ktrym Bg nas przyjmuje za swe przybrane syny, a my bierzem
Boga za wasnego Ojca naszego; a rwnie, Bg przybiera wszystkich wiernych
za swj lud wybrany, a wierni bior Boga za wasnego Boga i Pana. Czwarty
powd, zawarty jest w tych sowach: Ktrym ci wywid z ziemi Egipskiej, z
domu niewoli: bo oprcz tylu innych obowizkw, mamy jeszcze obowizek
wdzicznoci, za to, i Bg wybawi nas z niewoli czarta i grzechu, ktr
wyobraaa niewola Egipska i Faraonowa, z ktrej Bg lud ydowski wywid.

WYKAD PIERWSZEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Wycie nam teraz pierwsze Przykazanie.
NAUCZYCIEL. To Przykazanie zawiera trzy czci. Pierwsza, i winnimy
mie Boga za Boga. Druga, i nie powinnimy bra adnej innej rzeczy za Boga.
Trzecia, i nie powinnimy czyni sobie bawanw, ani si im kania.
U. Wycie nam cz pierwsz.
N. Bg chce abymy Go mieli za to czym jest, to jest za prawdziwego
Boga. To uznawanie Majestatu Boego, objawia si czterema cnotami, Wiar, i
Nadziej, Mioci, i Pobonoci. Kto wierzy w Boga, ma Boga za Boga; bo
ma Go za Prawd najwysz: przeciwko temu grzesz ci wszyscy, ktrzy nie
wierz w Boga. Kto ma nadziej w Bogu, ma Boga za Boga, bo ma Go za
najwierniejszego, najmiosierniejszego, i wszechmogcego; bo ufa, i Bg chce
i moe wspiera go w kadej potrzebie: przeciwko temu grzesz ci wszyscy,
ktrzy rozpaczaj o miosierdziu Boym; i ci, ktrzy ufaj wicej pomocy
ludzkiej anieli Boej; i ci, ktrzy ufaj tyle pomocy ludzkiej co pomocy Boej.
Kto miuje Boga nad wszystko, ma Boga za Boga; bo ma Go za dobro
50

najwysze: przeciwko temu grzesz ci wszyscy, ktrzy kochaj siebie, lub jakie
bd stworzenie, wicej nili Boga, lub na rwni z Bogiem; a jeszcze bardziej
grzesz ci, ktrzy nienawidz Boga. Na koniec, kto czci Boga, to jest, kto jest
pobonym, ten ma Boga za Boga; bo ma Go za pierwszy pocztek i za Stwrc
wszech rzeczy: przeciwko temu grzesz ci wszyscy, ktrzy mao maj
poszanowania dla Boga i dla rzeczy Bogu powiconych, jako to dla kociow,
dla naczy witych, dla Kapanw, itp.; grzesz i ci, ktrzy oddaj cze
ludziom tak jak Bogu, a tym bardziej ci, ktrzy wicej czcz ludzi anieli
Boga.
U. Wycie nam cz drug tego Przykazania.
N. W drugiej czci tego Przykazania, Bg chce i nakazuje aebymy
adnej rzeczy stworzonej za Boga nie mieli: przeciwko temu grzesz poganie,
ktrzy maj i czcz za Boga rozmaite stworzenia, jako to, soce, ksiyc, ludzi
zmarych, we, itp. Grzesz take czarownicy, czarnoksinicy i rnych
rodzajw wrki, ktrzy oddaj szatanowi cze Bogu nalen: niektrzy z nich
maj czarta za Boga swojego, i sdz e za jego pomoc bd mogli zgadywa
rzeczy przysze, wynajdowa skarby, lub te zadosy czyni nieprawym
chuciom. A e szatan jest wrogiem rodu ludzkiego, przeto tych nieszczsnych
zwodzi; a udzc ich faszywymi pozorami i nadziejami, pobudza ich do wielu
grzechw, a w kocu zatraca ich dusze, a czasem i ciaa nawet.
U. Wycie nam cz trzeci tego Przykazania.
N. W trzeciej czci tego Przykazania, Bg nakazuje nam, nie tylko
abymy nie mieli za Boga adnej rzeczy stworzonej, lecz nadto i tym bardziej,
abymy nie czynili adnych rzeczy, ktre bymy za Boga mie i czci mieli:
przeciwko temu grzeszyli poganie, ktrzy byli tak ciemni, i czynili bawany ze
zota, ze srebra, z drzewa lub z kamienia, i rozumieli i to s bogowie,
najbardziej dlatego, i czarty wchodziy niekiedy w te bawany, poruszay je, i
mwiy przez nie; a wic czyniono im ofiary i cze oddawano: a e wici
Mczennicy nie chcieli kania si i ofiarowa bawanom, poganie
najokrutniejsz mczarni mier im zadawali.
U. Czy jest jeszcze co wicej w tym Przykazaniu?
N. Bg przyczy straszn grob przeciwko przestpcom tego
Przykazania, a wielk obietnic dla tych ktrzy je zachowywa bd. Dawszy
bowiem to Przykazanie, wyrzek te sowa: "Jam jest Bg twj, Bg zawistny,
51

oddajcy nieprawo ojcw na synach do trzeciego i czwartego pokolenia, tym

ktrzy Mi nienawidz: a czynicy miosierdzie na wiele tysicy, miujcym Mi
i strzegcym przykaza Moich" (Deut. V, 9-10). Uwacie, i Bg powiedzia, e
jest Bg zawistny, aebymy to dobrze pojli, e jako Bg, moe nas kara
najciej; e jako zawistny, a zawistny chway swojej, sprawiedliwoci i prawa
swojego, nie moe znosi bezbonoci i nieprawoci, i e za nie, jelibymy w
nich uporczywie trwali, musi nas najciej kara. Ta groba jest przeciwko tym,
ktrzy grzeszy nie przestaj, a yj wesoo, jak gdyby to Boga wcale nie
obchodzio, e grzesz. Widzicie, jak strasznym jest takie zalepienie; obacz to
i grzesznicy, ale na zgub wasn, jeli pokutowa nie bd.
U. Dlaczego Bg karze do czwartego pokolenia tych ktrzy le czyni; a
nagradza a do tysicznego pokolenia tych, ktrzy dobrze czyni?
N. Bg karze do czwartego pokolenia; bo w zwyczajnym rzeczy porzdku
czowiek nie moe si doczeka odleglejszego potomstwa, nie yje duej jak do
prawnukw, albo praprawnukw; a Bg nie chce kara w dalszych pokoleniach
nad te, ktre grzesznik widzie moe. Ale w nagradzaniu Bg nie ogranicza si
nie tylko czwartym, ale nawet tysicznym pokoleniem, gdyby ich tyle by
miao: bo Pan i Bg nasz nierwnie skonniejszym jest do nagradzania nili do
karania. Albowiem rdem nagradzania jest dobro Boga, a wic nagradza
chtnie i hojnie; a za rdem karania s grzechy nasze, ktre Boga do karania
zmuszaj, a przeto Bg karze bardzo niechtnie i niejako z musu, przynaglony
zoci nasz.
U. Dlaczego ta groba i ta obietnica dodane s tylko do pierwszego
Przykazania?
N. Bo to przykazanie jest gwnym i najpierwszym; a to co si mwi o
pierwszym, odnosi si te i do nastpnych.
U. Radzi bymy wiedzie, czy temu Przykazaniu nie przeciwi si cze,
ktr oddajemy witym, tudzie ich relikwiom i obrazom? Wszake klkamy
przed tymi rzeczami i modlimy si do nich; nie jeste to cze podobna do tej,
jak oddajemy Bogu?
N. Nauczycielem Kocioa jest Duch wity; a przeto Koci nie moe
ani czyni, ani naucza nic takiego, co by w jaki bd sposb byo przeciwne
Przykazaniom Boym. Stosujc t prawd do rzeczy o ktrej mowa, zwacie i
czcimy i wzywamy witych, jako przyjaci Boych, ktrzy mog nas
52

wspiera przed Bogiem modlitw i zasug swoj; lecz wcale nie mamy ich za
bogw, ani ich nie czcimy jak Boga. e uklkamy przed nimi, to mniejsza, bo
ten znak poszanowania daje si nie tylko Bogu, ale nawet i ludziom bardzo
wysoko wyniesionym, jak np. Papieowi; niektrzy Zakonnicy przyklkaj
nawet przed swoimi przeoonymi; a w niektrych krajach poddani przyklkaj
przed swoimi Krlami. A wic nie ma w tym nic dziwnego, i wzgldem
witych, ktrzy krluj w Niebie, czynimy to, co wzgldem ludzi, ktrzy
panuj na ziemi.
U. Ale co powiecie o Relikwiach witych, ktre nic nie czuj ani sysz,
a przed ktrymi jednak take uklkamy i do nich si modlimy?
N. Nie modlimy si wcale do Relikwii, wiemy bowiem i nic nie sysz;
ale czcimy Relikwie dlatego, e byy narzdziami dusz witych do wielu
uczynkw dobrych, i e po skoczeniu wiata tego, bd ciaami ywymi i
chwalebnymi; a teraz s drogim zadatkiem mioci, ktr ci wici ku nam mieli
i mie bd. A wic modlimy si do witych przed ich Relikwiami, zaklinajc
ich na ten drogi zadatek, ktry z nich mamy, aby pamitali wspiera nas, tak jak
my nie zapominamy czci im oddawa.
U. Czy to samo i o obrazach witych powiedzie mona?
N. Bez wtpienia; bo obrazw Pana Jezusa, Najwitszej Panny, witych
Paskich, itp. nie mamy za bogw; i dlatego nie mona je zwa bawanami, jako
byy bawany pogaskie; lecz mamy je za obrazy przypominajce Pana Jezusa,
Najwitsz Pann, i witych, i suce za ksigi tym, ktrzy nie umiej
czyta; z obrazw bowiem nauczy si mona Tajemnic Wiary witej, dziejw
witych i ywotw witych. A za cze im oddajemy, nie dlatego e s
wyobraeniami z papieru lub z kruszcu, lub e s ubarwione i pikne, lecz
dlatego, i wyobraaj rzeczy wite. A e wiemy, i obrazy jako rk ludzk
zdziaane nie s ywe i nie sysz, przeto o nic je nie prosimy; lecz przed nimi
modlc si, prosimy tych, ktrych one wyobraaj, to jest Boga, lub Matk
Bo, lub witych Paskich.
U. Jeli Relikwie i obrazy nie sysz i nie yj, jakime si sposobem to
dzieje, i czyni tyle cudw tym ktrzy si do nich uciekaj?
N. Bg tylko czyni cuda, lecz czyni je czstokro za przyczyn witych
a szczeglniej Najwitszej Panny, tym, ktrzy ich wzywaj przed ich
Relikwiami lub obrazami; a take Relikwii i obrazw uywa niekiedy za
53

narzdzia cudw, dla okazania nam, i Mu si podoba naboestwo nasze do

witych, oraz do ich obrazw i Relikwii.
U. A wic kiedy si mwi, e ten lub w poleca si takiej Relikwii lub
takiemu obrazowi, i dozna cudu; ma si przez to rozumie, e si poleca
witemu, ktrego jest ten obraz lub ta Relikwia, i e Bg za przyczyn tego
witego, a przez porednictwo tej Relikwii, lub tego obrazu, udarowa go ask
cudu.
N. Tak jest; wida ecie nas dobrze zrozumieli.
U. Radzi bymy wiedzie jeszcze, dlaczego Boga Ojca maluj w postaci
starca, Ducha witego w postaci gobicy, a za Anioy w postaci modzieczej
ze skrzydami; kiedy i Bg i Anioowie, s to duchy nie majce ciaa, a przeto
ich odmalowa nie mona.
N. Malujc Boga Ojca w postaci starca, Ducha witego w postaci
gobicy, a za Anioy w postaci modzieczej, nie malujemy tego czym s w
istocie, bo jakecie to dobrze powiedzieli, s to duchy nie majce ciaa; lecz
malujemy ich w postaci w jakiej niekiedy ukazywali si ludziom. A tak: Boga
Ojca maluj w postaci starca, bo w tej postaci ukaza si w widzeniu Daniela
Proroka (Dan. VII, 9). Ducha witego maluj w postaci gobicy, bo w tej
postaci ukaza si nad Chrystusem w chwili Chrztu Jego (Mt. III, 16; Mk I, 10;
k. III, 22; Jan I, 32). Aniow za maluj w postaci modzieczej, bo w tej
postaci ukazywali si wielekro (Sdz. VI, 22; Tob. XII). A nadto, wiedzie
macie, e wielkie rzeczy maluj nie tak jak s w istocie, lecz podug przymiotw
jakie maj w sobie, lub podug skutkw ktre sprawia zwyky. I tak: Wiar
maluj w postaci niewiasty trzymajcej w rku kielich; a Mio, w postaci
niewiasty dziemi otoczonej: chocia, jak to dobrze wiecie, Wiara i Mio nie
s to niewiasty, lecz cnoty. Podug tego, rozumie te macie, e Ojca
Przedwiecznego maluj w postaci starca, dla okazania i jest
najstarodawniejszy, to jest dawniejszy od wszystkich rzeczy stworzonych,
przedwieczny: Ducha witego maluj w ksztacie gobicy, dla oznaczenia
darw niewinnoci, czystoci i witoci, ktre w nas wlewa Duch wity: a za
Aniow maluj w postaci modzieczej, bo s zawsze pikni i silni; a take ze
skrzydami, bo s zawsze gotowi lecie na skinienie Boe; i w szatach biaych i
witych, bo s czyci i niewinni, i sudzy Majestatu Boego.

54

WYKAD DRUGIEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Przystpmy do drugiego Przykazania. Co znaczy: Nie bdziesz
bra imienia Pana Boga twego nadaremno?
NAUCZYCIEL. W tym Przykazaniu rzecz jest o czci i o zniewadze czynionej
Bogu przez mow. Przykazanie to nakazuje oddawanie czci Bogu mow, a
zakazuje zniewaania Go mow. Mona je podzieli na cztery czci; bo
czworakim sposobem moemy czci i zniewaa Boga mow nasz. Najprzd
czcimy Boga wymawiajc imi Jego z mioci; a zniewaamy Go wymawiajc
je bez celu. Po wtre, czcimy Boga przysig; a zniewaamy Go
krzywoprzysistwem. Po trzecie, czcimy Boga przez luby uczynione i
zachowywane dla mioci Jego; a zniewaamy Go przez amanie tych lubw.
Po czwarte, czcimy Boga wzywajc Go i chwalc; a zniewaamy Go blunic
Mu i zorzeczc.
U. Wycie nam cz pierwsz tego Przykazania.
N. Wymawianie imienia Boego, Matki Boej, lub witych Paskich,
moe by albo dobrym uczynkiem, albo grzechem. Ci ktrzy kochaj Boga,
czsto Go wspominaj i mwi o Nim z pobonoci i mioci, jak to czyni
Pawe wity, w ktrego Listach czytamy czsto powtarzane Imi JEZUS; bo jako
Aposto ten mia Chrystusa w sercu, tak te Go mia i w ustach. Lecz s i tacy,
ktrzy przez zy nag, bd w zagniewaniu, bd w prnomwstwie, w
ktrym nie myl czstokro o tym co mwi, wymawiaj na ze lub
nadaremno, imi Boga lub witych Jego. Jest to zem niemaym, bo jest
poniewieraniem najwitszego imienia; jak gdybymy poniewierali szat
najdrosz, wycierajc ni bez adnego wzgldu po wszystkich ktach.
Przyrwnanie ktre tu dajem, jest nieskoczenie sabszym od tego co bymy
przez nie wyrazi chcieli.
U. Wycie nam teraz cz drug, to jest o przysidze.
N. Przysiga, jest powoywaniem Boga na wiadectwo prawdy. Aby
przysiga bya dobr, potrzeba trzech warunkw, Prawdy, Sprawiedliwoci i
Sdu; jak o tym naucza nas sam Bg przez usta Jeremiasza Proroka (Jer. IV, 2).
A jako przysig uczynion z tymi warunkami oddajemy cze Bogu, bo
wyznajemy e Bg widzi wszystko, e jest Prawd najwysz, i e jest obroc
Prawdy: tak przeciwnie, wielce zniewaamy Boga przysig bez prawdy, bez
sprawiedliwoci, lub te bez sdu; bo przez tak przysig okazywalibymy, i
55

sdzimy, e Bg albo nie widzi i nie zna prawdy, albo e jest obroc kamstwa
i nieprawoci.
U. Co znaczy przysiga z Prawd?
N. Ten przysiga z Prawd, kto przysiga na to tylko, o czym wie z
pewnoci, i to jest prawd; lub te, kto pod przysig zobowizuje si do tego,
co szczerze i prawdziwie dotrzyma ma wol. A wic s krzywoprzysizcami i
grzesz najciej, ci wszyscy, ktrzy przysigaj na rzeczy o ktrych wiedz i
s faszywe, lub nie wiedz czy s prawdziwe: i ci take, ktrzy obiecuj pod
przysig to, czego dotrzyma nie myl.
U. Co znaczy, przysiga ze Sprawiedliwoci?
N. Przysiga ze Sprawiedliwoci, znaczy, aby przyrzeka pod przysig
to tylko, co jest sprawiedliwym i dozwolonym. A wic ciko grzesz ci
wszyscy, ktrzy pod przysig przyrzekaj zemci si, lub uczyni rzecz inn
Bogu niemi. Takie przysigi w aden sposb nie obowizuj, a nawet
dotrzyma ich nie wolno; bo nikt nie moe, ani si zobowiza, ani by
zobowizanym do czynienia zego: albowiem Prawo Boe obowizuje wanie
do tego, aby nie czyni nic zego.
U. Co znaczy, przysiga z Sdem?
N. Przysiga z Sdem, znaczy, przysiga z roztropnoci i z
dojrzaoci; majc wzgld na to, i wolno jest wzywa Boga na wiadectwo,
ale tylko w rzeczach potrzebnych i wielce wanych, z wielk bojani i
poszanowaniem. A przeto, grzesz ci wszyscy, ktrzy dla rzeczy lada jakiej, lub
te na art przysigaj: tacy atwo wpadaj w krzywoprzysistwo, ktre jest
jednym z najciszych grzechw. I dlatego, Chrystus Pan w Ewangelii (Mt. V,
34), a Jakub Aposto w Licie swoim (Jak. V, 12), nakazuj nam abymy nie
przysigali, to jest abymy nie przysigali bez potrzeby. Rozkazaniu temu
Nauczyciele Kocioa t przyczyn daj; i poniewa przysiga jest lekarstwem
na sabo wiary ludzkiej, bo ludzie jedni drugim nieatwo wierz; przeto
przysigi mamy uywa tylko jako lekarstwa, to jest, jak mona najrzadziej.
U. Wycie nam trzeci cz drugiego Przykazania, w ktrej jest rzecz o
lubach.
N. Obietnica rzeczy dobrej i miej Bogu, uczyniona Bogu, zowie si
lubem. Tu zwacie trzy rzeczy. Najprzd, i lub jest obietnic; a przeto, iby
56

by lub, nie do jest mie postanowienie, a tym mniej pragnienie uczynienia

jakiej rzeczy; lecz potrzebna jest obietnica wyrana, uczyniona Bogu usty, a
przynajmniej sercem. Po wtre, i t obietnic czyni si Bogu, do ktrego
waciwie nale luby: a kiedy syszycie o lubach czynionych Najwitszej
Pannie, lub witym Paskim, macie rozumie, i s to luby czynione Bogu na
cze Najwitszej Panny, lub witych, w ktrych Bg przemieszkiwa w
sposb szczeglny i wyszy, anieli w innych stworzeniach. Albowiem lub
uczyniony witemu, nie jest czym innym, jak tylko obietnic dan Bogu
uczczenia pamici tego witego ofiar jak; a to jest wanie uczczeniem
samego Boga w witym Jego. Po trzecie, i lub nie moe si czyni inaczej,
jak z rzeczy dobrej i miej Bogu: jako to: dobrowolnego ubstwa, czystoci,
posuszestwa, jamuny, lub innego dobrego uczynku, lub ofiary jakiej. A wic
gdyby kto uczyni lub popenienia grzechu, lub uczynku niezgodnego ze sub
Bogu nalen, lub te nawet rzeczy dobrej, lecz ze szkod rzeczy lepszej, do
ktrej byby obowizanym; ten nie uczyniby obietnicy miej Bogu, a przeto nie
uczciby Boga, aleby Go znieway, i zgrzeszyby przeciw drugiemu
Przykazaniu (Deut. XIII, 18). Przeciwko temu Przykazaniu grzesz take ci
wszyscy, ktrzy uczynionych lubw nie wypeniaj skoro tylko mog: bo Bg
nakazuje w Pimie witym, iby ten kto lub uczyni, nie tylko pamita na to
aby go dopeni, lecz nadto, aby si nie opania z dopenieniem jego.
U. Wycie nam cz ostatni tego Przykazania, w ktrej jest rzecz o
chwaleniu Boga i o blunierstwie.
N. W ostatniej czci drugiego Przykazania, Bg rozkazuje nam, abymy
nie blunili; lecz przeciwnie, abymy chwalili i bogosawili wite Imi Jego.
Co do oddawania chway Bogu, rzecz jest bardzo jasna; bo poniewa wszystko
dobro od Boga pochodzi, a wszystkie dziea Boe s pene mdroci,
sprawiedliwoci, i miosierdzia; suszna wic jest, chwali Boga i bogosawi
we wszystkim. A za co do blunierstwa; macie wiedzie, e blunierstwo, jest
to zniewaga w sowach, uczyniona Bogu, przeciwko Niemu samemu, lub
przeciwko witym Jego. Rodzajw blunierstwa jest pi. Pierwszy, kiedy si
przypisuje Bogu to, co Mu nie przystoi; jako to, niesprawiedliwo,
okruciestwo, itp. Drugi rodzaj, kiedy si Bogu zaprzecza tego, co Mu przystoi,
jako to potgi, mdroci, miosierdzia i innych doskonaoci. Trzeci rodzaj
blunierstwa, kiedy si przypisuje stworzeniom to, co suy Bogu; jako czyni ci
ktrzy mwi, i szatan zna rzeczy przysze, lub e moe czyni cuda
prawdziwe. Czwarty rodzaj, kiedy si zorzeczy Bogu, Najwitszej Pannie, lub
57

innym witym. Na koniec, pity rodzaj, kiedy si w jaki bd inny sposb

zniewaa Boga lub witych Jego.
U. Jak wielkim jest grzechem blunierstwo?
N. Blunierstwo jest grzechem tak wielkim, e niemal najwikszym ze
wszystkich. A to si poznaje z kary na jak zasuguje. W Starym Zakonie Bg
rozkaza, aeby blunierca wnet przez lud cay by ukamienowany (Lev. XXIV,
16). Grzegorz w. pisze, i dziecko picioletnie, nauczone bluni, a nie
napominane przez ojca, wrd blunierstwa skonao na onie jego: a szatani
ukazawszy si, porwali dusz dziecicia i do pieka unieli. Nie czytamy
nigdzie, aby kiedykolwiek podobna kara spada za jaki grzech inny. Przeto jak
najpilniej unikajmy grzechu tego, ktrego tym atwiej si ustrzec, i nie
przynca adnym nawet pozorem poytku lub rozkoszy, jak niektre inne
grzechy, lecz tylko przynosi sam szkod, ktr grzech kady cignie za sob. A
wszake, chociaby grzech przynosi nam najwiksze poytki i rozkosze, i
wtedy nawet nigdy grzeszy nie naley.

WYKAD TRZECIEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Juemy poznali dwa pierwsze Przykazania; prosimy teraz o
wykad trzeciego.
NAUCZYCIEL. Trzecie Przykazanie, ktre jest o wiceniu dni witych, to
ma sobie waciwego, i wszystkie inne, to jest dwa poprzedzajce, i siedem
nastpnych, s Prawem Natury, i obowizuj nie tylko Chrzecijan, ale i pogan
nawet; a za to trzecie Przykazanie, w czci jest Prawem Natury, i w tej czci
obowizuje wszystkich ludzi; w czci nie jest Prawem Natury, i w tej czci nie
wszystkich obowizuje. I tak: wici dni wite, to jest mie niektre dni za
wite, i przepdza je na uczynkach witych, a szczeglniej na obrzdkach
powiconych czci Boej, jest przepisem Prawa Natury; bo rozum naturalny
naucza o tym kadego czowieka; i dlatego wszdzie i wszystkie ludy obchodz
pewne dni wite. Lecz oznaczenie takich dni, iby byy te a nie inne, nie
wypywa z Prawa Natury, lecz od woli Prawodawcy: i tak u ydw gwnym
witem bya Sobota, a u Chrzecijan, gwnym dniem witym jest Niedziela.
U. Dlaczego Bg rozkaza ydom, aby obchodzili raczej Sobot, anieli
dzie inny?

58

N. Dla dwch gwnych powodw. Pierwszym jest ten, i w Sobot Bg

dokoczy stworzenia wiata, a wic chcia aby dzie ten wicono na pamitk
tak wielkiego dobrodziejstwa. Co suy take do zbicia bdu tych filozofw
ktrzy mwili; i wiat nie mia pocztku, lecz istnia zawsze: samo bowiem
obchodzenie wita na pamitk stworzenia wiata, wiadczy dostatecznie, i
wiat mia pocztek, i nie istnia zawsze. Drugim powodem jest to, i Bg
chcia, aeby czowiek po szeciu dniach pracy, ze sugami a nawet i bydltami
swymi, sidmego dnia, ktrym wanie jest Sobota, odpocz: tym sposobem
Bg uczy nas, nie tylko miosierdzia nad ludmi, ale nawet litoci nad
bydltami.
U. Dlaczeg my nie wicimy Soboty, kiedy do tego s tak wielkie
powody?
N. Bg dla wanej przyczyny przenis wito z Soboty na Niedziel, tak
jak zmieni Obrzezanie na Chrzest, Ofiar Baranka na Przenajwitszy
Sakrament, i wszystkie ustanowienia dobre Starego Zakonu, na lepsze Nowego
Zakonu. I tak chocia susznie wicono Sobot, dlatego i w ten dzie Bg
dokoczy stworzenia wiata: suszniej jeszcze wicimy teraz Niedziel, w
ktry to dzie Bg to stworzenie rozpocz. I chocia ydzi dobrze czynili
powicajc Bogu ostatni dzie tygodnia; lepiej czyni Chrzecijanie
powicajc Mu dzie pierwszy. A nadto, w Niedziel obchodzimy pamitk
trzech gwnych dobrodziejstw Odkupienia naszego. W Niedziel bowiem
Chrystus narodzi si, w Niedziel zmartwychwsta, i w Niedziel zesa Ducha
witego na Apostow swoich. Na koniec, Sobota oznacza odpoczynek dusz
witych w Otchani: Niedziela za oznacza chwa dusz Bogosawionych w
Niebie, tudzie chwa, jak po skoczeniu tego wiata, i ciaa ich w Niebie
mie bd. ydzi obchodzili Sobot, bo po mierci szli na odpoczynek do
Otchani; lecz Chrzecijanom naley wici Niedziel, bo umierajc, id do
chway bogosawionej w Niebie; ma si rozumie, jeli yli podug Prawa
Boego, czynic uczynki dobre.
U. Czy potrzeba obchodzi inne wita oprcz Niedzieli?
N. Potrzeba oprcz Niedzieli obchodzi jeszcze wiele innych wit
Paskich, tudzie Najwitszej Panny i innych witych, to jest, wszystkie
wita nakazane przez Koci. Lecz tu mwimy tylko o Niedzieli, bo to jest
wito najdawniejsze i najczciej przypada. U ydw take byo wiele wit
innych, lecz najdawniejszym, najczstszym i najwikszym, bya u nich Sobota: i
59

dlatego, w Dziesicioro Boego Przykazania, wymieniona jest tylko Sobota,

ktrej wito jakemy to powiedzieli, przeszo na Niedziel.
U. Co trzeba czyni aby dzie wity wici?
N. Potrzeba ku temu dwch rzeczy. Pierwsz jest, wstrzyma si od robt
suebnych, jakimi s te, ktre si czyni zwyky przez sucych, i przez
rzemielnikw, ktrzy pracuj tylko ciaem: bo te prace do ktrych gwnie
uywamy umysu, nie mog si zwa suebnymi, chocia do wspdziaania w
tych pracach uywa si rk, ng, albo jzyka. Drug rzecz jest, suchanie Mszy
witej w wita uroczyste. Lecz chocia Koci w rzeczy wicenia wit, do
niczego wicej nie obowizuje; wszake przystoi bardzo, aby cay dzie
witeczny, lub wiksz cz jego, przepdzi na modlitwie, czytaniu
duchownym, odwiedzaniu kociow, suchaniu Sowa Boego, penieniu
uczynkw miosiernych, i tym podobnych wiczeniach witych, bo w tym celu
wita ustanowione zostay.
U. Jeli w dzie witeczny nie wolno czyni robt suebnych; wic nie
mona dzwoni, ani do stou nakrywa, ani gotowa pokarmw; bo to wszystko
s roboty suebne.
N. Zakaz robt suebnych, obowizuje pod dwoma warunkami.
Pierwszym jest, jeli te roboty nie s pilnie potrzebne do utrzymania ycia; a
wic wolno jest w wita gotowa, nakrywa do stou, i czyni dla utrzymania
porzdku i czystoci, to wszystko, czego dniem pierwej uczyni nie mona.
Drugim warunkiem jest, jeli te roboty nie s potrzebne do suby Boej; i
dlatego wolno jest bi w dzwony, i czyni w kociele wszelkie posugi, ktrych
dniem pierwej uczyni nie mona. Oprcz tego wolno jest take czyni roboty
suebne w dni witeczne dla wanych powodw, za pozwoleniem wasnego
Pasterza.

WYKAD CZWARTEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Nastpuje czwarte Przykazanie, nakazujce czci Ojca i Matk.
Radzi bymy wiedzie, dlaczego Przykazania drugiej Tablicy zaczynaj si od
czci Ojca i Matki?
NAUCZYCIEL. Przykazania drugiej Tablicy, odnosz si do bliniego, tak
jak Przykazania Tablicy pierwszej, odnosz si do Boga. A e pomidzy
wszystkimi blinimi, tymi z ktrymi jestemy najcilej zczeni, i ktrym
60

winnimy najwicej, s Ojciec i Matka; bo nam dali byt i ycie, co jest podstaw
wszystkich dbr doczesnych, i rodkiem do dostpienia ywota wiecznego;
przeto bardzo susznie, Tablica druga Przykaza Boych, zaczyna si od czci
Ojca i Matki.
U. Co si ma rozumie przez cze ktr winnimy Ojcu i Matce?
N. Przez cze nalen Ojcu i Matce, mamy rozumie trzy rzeczy, Pomoc,
Posuszestwo, i Poszanowanie. Najprzd, jestemy obowizani do niesienia
pomocy Ojcu i Matce, skoro tego potrzebuj. Pomoc t, Pismo wite nazywa
czci. Bardzo jest suszna, aeby dzieci, ktre otrzymay ycie od Ojca i Matki,
staray si o zachowanie ycia rodzicom swoim. Po wtre, jestemy obowizani
do posuszestwa Ojcu i Matce, we wszystkim w Panu, jako naucza Pawe w.
(Efez. VI, 1; Kol. III, 20): we wszystkim w Panu, to jest, w kadej rzeczy
zgodnej z wol Bo. A wic, jeli Ojciec lub Matka, rozkazuje rzecz przeciwn
woli Boej, natenczas podug sw Chrystusa Pana, naley mie w nienawici
Ojca i Matk (k. XIV, 26); to jest nie by im posusznym w tej rzeczy, jak
gdyby byli nieprzyjacimi zbawienia naszego. Na koniec, obowizani jestemy
oddawa cze Ojcu i Matce w sowach i w obejciu si, z oznakami
poszanowania jako przynaley. A tak wag Bg przywizuje do tego
Przykazania, i w Starym Zakonie wyda wyrok mierci na tych, ktrzy by
zorzeczyli Ojcu lub Matce. "Kto by zorzeczy Ojcu swemu albo Matce,
mierci niechaj umrze: Ojcu i Matce zorzeczy, krew jego niech bdzie na nim"
(Lev. XX, 9).
U. Dlaczego Prawo Boe nakazuje dzieciom, aby dopomagay Ojcu i
Matce, i aby ich wspomagay, a nie nakazuje rodzicom, aby opatrywali potrzeby
dzieci, zwaszcza kiedy s mae i najwikszej potrzebuj pomocy?
N. Obowizki rodzicw i dzieci s wzajemne: i jako dzieci maj
obowizek wspomaga i powaa rodzicw i by im posusznymi; tak rodzice
powinni nie tylko karmi i odziewa dzieci swoje, lecz nadto stara si o ich
nauk i wychowanie. Lecz mio rodzicw ku dzieciom, jest tak naturaln i
powszechn, i nie potrzeba byo Prawa pisanego do przypominania rodzicom
obowizkw ich wzgldem dzieci. A za przeciwnie, do czsto si zdarza, i
dzieci nie odwdziczaj mioci rodzicom swoim: dlatego potrzeba byo, przez
to Przykazanie o tym witym obowizku nauczy ich. A nawet Bg nie
poprzesta na samym Przykazaniu, lecz dla pobudzenia do tym cilejszego i
witszego posuszestwa temu Przykazaniu, przyda grob i obietnic.
61

U. Jaka jest ta obietnica i ta groba?

N. Do czwartego Przykazania, Bg doda te sowa: "Aby y przez dugi
czas, i eby ci si dobrze wiodo na ziemi" (Deut. V, 16): chcc przez to wyrazi,
i ci ktrzy czcz Ojca i Matk, bd mieli za nagrod dugie ycie: a ci ktrzy
by ich nie czcili, pomidzy innymi karami, i t ponios, i nie bd y dugo.
Kara ta jest bardzo stosowna; bo suszna jest, aby nie y dugo ten, ktry
zniewaa dawcw ycia swojego.
U. Pozostaje nam zapyta, czy to co si powiedziao o Ojcu i Matce,
rozumie si take o innych przeoonych, ktrzy wzgldem nas zastpuj
rodzicw?
N. Tak jest: Przykazanie to rozciga si do wszystkich przeoonych, tak
duchownych jako i wieckich.

WYKAD PITEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Wycie nam teraz pite Przykazanie.
NAUCZYCIEL. Przykazanie to, zakazuje najprzd Zabjstwa, to jest
zabijania ludzi; lecz nie zakazuje zabijania zwierzt, bo zwierzta zostay
stworzone dla czowieka; a wic moe je zabija w razie potrzeby. Ale czowiek
nie jest stworzonym dla drugiego czowieka, lecz dla Boga; i dlatego czowiek
nie jest panem ycia drugiego czowieka, a wic nie wolno mu jest go zabi.
U. A jednak Wadze narodowe skazuj na mier zbjcw i innych
zbrodniarzy; i nikt im nie ma tego za ze, owszem za dobre.
N. Ci ktrzy maj wadz w Narodzie, skazuj na mier zoczycw, nie
jako panowie ycia ludzkiego, lecz podug sw Pawa w. jako "sudzy Boy,
mciciele ku gniewu temu ktry zo czyni" (Rzym. XIII, 4). Albowiem Bg
chce i rozkazuje, aby zoczycy byli karani mierci nawet, jeli na to zasuguj;
iby ludzie dobrzy byli bezpieczni i yli w pokoju. I dlatego Bg da Krlom i
Rzdcom miecz w rk, dla czynienia sprawiedliwoci, ku karaniu zych a ku
obronie dobrych. Std te, gdy Wadza narodowa karze zoczyc mierci, nie
nazywa si to zabjstwem, lecz wymiarem sprawiedliwoci. A Przykazanie, NIE
ZA BIJA J , ma si tak rozumie, aby nie zabija samowolnie.
U. Czy Przykazanie to zakazuje take samobjstwa?
62

N. Nie masz wtpliwoci, i Przykazanie to zakazuje take samobjstwa;

bo nikt nie jest panem wasnego ycia, bo czowiek nie zosta stworzonym dla
siebie, lecz dla Boga; a przeto nikt nie ma prawa odbiera sobie ycia, z
wasnego natchnienia. A jeli kiedy jaki wity lub wita, odebrali sobie ycie,
aby nie utraci wiary albo czystoci, zapewne mieli ku temu wyrane
natchnienie Boe; inaczej bowiem, byliby popenili grzech najciszy. Bo kto
czyni samobjstwo, zabija czowieka, a wic czyni zabjstwo, ktre jest
grzechem, w pitym Przykazaniu gwnie zakazanym.
U. Dlaczego mwicie, gwnie?
N. Bo Przykazanie to, nie tylko zakazuje zabija, ale te rani i bi, oraz
wszelkiej innej obrazy przeciwko yciu lub osobie bliniego. A nadto, Pan nasz
Jezus Chrystus, w Ewangelii witej Przykazanie to wykadajc (Mt. V, 22),
zakazuje take wzgardy, nienawici, gniewu, ajania, i tym podobnych sw i
uczynkw, ktre do zabjstwa prowadzi mog: a za przeciwnie, chce abymy
byli agodni i mili, czynic ze wszystkimi pokj i zgod.

WYKAD SZSTEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Co zawiera szste Przykazanie?
NAUCZYCIEL. Zawiera najprzd, zakaz cudzostwa, ktre jest grzechem
nieczystoci popenionym z cudz on.
U. Dlaczego powiedzielicie, zawiera najprzd?
N. Bo poniewa Dziesicioro Boego Przykazania, s Prawem
sprawiedliwoci, przeto zakazanym jest przez nie, najprzd to, co najwidoczniej
grzeszy przeciw sprawiedliwoci, a takim grzechem co do tego Przykazania, jest
Cudzostwo. Nastpnie, Przykazanie to, zakazuje take wszystkich innych
grzechw przeciwko czystoci: jako to witokradztwa, to jest grzeszenia z
osob Bogu powicon; Kazirodztwa, to jest grzeszenia z osob pokrewn;
Gwacenia, to jest grzeszenia z dziewic; Porubstwa, to jest grzeszenia z osob
naruszon i woln, jakimi s wdowy i nierzdnice; na koniec, zakazuje
wszystkich innych grzechw cielesnych jeszcze sproniejszych, o ktrych nie
naleaoby nigdy wspomnie pomidzy Chrzecijanami.
U. Chocia wierzymy temu wszystkiemu cocie powiedzieli o tych
szkaradnych grzechach; wszake radzi bymy wiedzie, na czym si opiera to,
63

e porubstwo jest grzechem; zdaje si bowiem, i ten kto je popenia, nie czyni
krzywdy nikomu.
N. e porubstwo jest grzechem, opiera si to na wszystkich Prawach; na
Prawie Natury, na Prawie pisanym, i na Prawie aski. W Prawie Natury
znajdujemy (Gen. XXXVIII, 24), e Patriarcha Judas, chcia aby spalono
synow jego Tamar, za to, i bdc wdow, zostaa ciarn. Std si okazuje, i
w owym czasie, to jest, nim byo dane Prawo Mojeszowe, przez samo Prawo
Natury, ludzie znali, i porubstwo jest grzechem. Nastpnie, w wielu miejscach
Prawa Mojeszowego, porubstwo jest zakazane: a w Listach w. Pawa,
wielekro czytamy, i "porubnicy nie posid Krlestwa Boego" (I Kor. VI, 9).
Ani te nie jest prawd, iby porubstwo nie czynio nikomu ni szkody, ni
krzywdy: czyni bowiem szkod niewiecie, cze jej odbierajc; czyni krzywd
dzieciom, ktre rodz si nieprawymi; czyni obelg Chrystusowi, bo wszyscy
jestemy czonkami Chrystusowymi; kto przeto popenia porubstwo, sprawia to,
i czonki Chrystusowe staj si czonkami nierzdnicy (I Kor. VI, 15); na
koniec czyni obelg Duchowi witemu, bo ciaa nasze s kocioem Ducha
witego (I Kor. VI, 19): a wic kto porubstwem kazi swe ciao, zniewaa
koci Ducha witego.
U. Czy Przykazanie to, zakazuje jeszcze co wicej, jak te rodzaje
grzechw, ktrecie ju wymienili?
N. Zakazuje jeszcze wszelkich innych spronoci i wszelkiego bezwstydu,
ktre s drogami wiodcymi do cudzostwa i do porubstwa; jako to, spojrze
nieskromnych, rozmw lubienych, itp. Chrystus Pan Przykazanie to
wykadajc, powiedzia: "Wszelki ktry patrzy na niewiast aby jej poda, ju
j zcudzooy w sercu swoim" (Mt. V, 28). A przeto, kto chce unikn grzechu
tego, powinien czuwa bardzo nad zmysami swymi; a szczeglniej strzec
oczw swoich, ktre s jakoby drzwiami, przez ktre mier do duszy wchodzi.

WYKAD SIDMEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Co w sobie zawiera sidme Przykazanie?
NAUCZYCIEL. Zawiera w sobie zakaz Kradziey, to jest brania rzeczy
cudzej wbrew woli jej waciciela.
U. Ilu sposobami przestpuje si to Przykazanie?

64

N. Dwoma gwnymi sposobami, do ktrych si wszystkie inne odnosz.

Pierwszym, jest branie rzeczy cudzej skrycie, i to si nazywa waciwie
kradzie. Drugim, jest branie rzeczy cudzej jawnie, i to si nazywa grabie. A
chocia Przykazanie Boe mwi o pierwszym, mwic, nie kradnij, wszake
obejmuje i drugi; bo kto zakazuje ze mniejsze, zakazuje te bez wtpienia i ze
wiksze.
U. Jakie grzechy odnosz si do kradziey i do grabiey?
N. Nastpujce: Najprzd, wszystkie oszukastwa i podstpy w
sprzeday, w kupnie i w tym podobnych umowach; co wszystko odnosi si do
kradziey: bo kto czyni podobne podstpy, bierze od bliniego skrycie, wicej
ni to do czego ma prawo. Po wtre, wszystkie lichwy, a te odnosz si do
grabiey: bo kto bierze lichw, bierze jawnie, wicej ni to do czego ma prawo.
Po trzecie, wszystkie szkody czynione bliniemu, chociaby bez adnej korzyci
szkod czynicego: jak np. podpalanie domu cudzego: szkody te odnosz si
albo do kradziey, albo do grabiey, podug tego czy si czyni skrycie, czy
jawnie. Po czwarte, kto nie oddaje tego co winien, grzeszy przeciwko temu
Przykazaniu, i jest jakby zodziej, bo zatrzymuje rzecz cudz wbrew woli jej
waciciela. Po pite, grzeszy przeciwko temu Przykazaniu i popenia kradzie,
kto znalazszy rzecz cudz zgubion, bierze j dla siebie. Powiadamy, rzecz
cudz zgubion, bo nie jest grzechem bra rzeczy niczyje, to jest te, ktre
waciciela nie maj. Po szste, naley take do kradziey, lub te do grabiey,
przywaszczanie rzeczy wsplnych; bo kto przywaszcza sobie rzecz wspln,
pozbawia jej uytku tych ktrzy s wsplnymi panami tej rzeczy.
U. Czy kradzie jest wielkim grzechem?
N. Wszystkie grzechy miertelne s wielkimi, bo pozbawiaj nas ywota
wiecznego: lecz kradzie ma to sobie waciwego, i naprowadza na najwiksze
ze. I tak: wiecie, i Judasz przez nag kradziey w przywaszczaniu sobie tego,
co mu bywao powierzane na uytek wsplny dla Chrystusa Pana i dla
Apostow, doszed a do zaprzedania najwitszego Mistrza swojego. Widzimy
co dzie, i rozbjnicy zabijaj ludzi, ktrych ani nie znali, ani nie widzieli,
nawet, do ktrych nie maj ani nienawici, ani zemsty; a zabijaj ich jedynie
przez ch wydarcia im lichej wasnoci. Lecz Bg dopuszcza zwykle, aby ci,
ktrzy porywaj cudz wasno, niedugo si ni cieszyli. I tak, Judasz sam si
obwiesi, a zodzieje i zbjcy, zawsze prawie wpadaj w rce sprawiedliwoci.

65

WYKAD SMEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Co w sobie zawiera sme Przykazanie?
NAUCZYCIEL. Juemy mwili o krzywdach ktre si czyni bliniemu
uczynkiem; teraz nastpuje rzecz o krzywdach, ktre si czyni mow. sme
Przykazanie zakazuje faszywego wiadectwa, ktre jest krzywd najgwniejsz
w tym wzgldzie.
U. Czy mwienie faszu bez szkody bliniego, jest wykroczeniem
przeciwko temu Przykazaniu?
N. W trojakim sposobie zwyko si fasz mwi. Pierwszy jest na szkod
bliniego, jeli np. jeden wiadczy przeciw drugiemu, i ukrad lub zabi, a wie,
i to nieprawda; taki fasz nazywa si kamstwem szkodliwym. Drugi rodzaj
kamstwa jest na korzy bliniego; kiedy np. kto powiada kamstwo w celu
uwolnienia kogo od jakiego niebezpieczestwa; to si nazywa kamstwem
usunym. Trzeci rodzaj kamstwa, nie jest ani szkodliwy, ani pomocny; a
nazywa si kamstwem prnym. Pierwszy z tych trzech rodzajw kamstwa, jest
waciwie zakazanym w smym Przykazaniu; bo jest wiadectwem nie tylko
faszywym, ale i niesprawiedliwym, jest te grzechem najciszym. Drugie dwa
rodzaje kamstwa, chocia nie zawieraj niesprawiedliwoci, ani nie s tak
cikimi grzechami jak pierwszy, wszelako s grzechami przynajmniej
powszednimi, bo dla adnej rzeczy kama nie wolno.
U. Czy Przykazanie to zakazuje jeszcze co wicej?
N. Zakazuje jeszcze trzy inne rodzaje grzechw, ktre si popeniaj
mow, a ktre w pewnym wzgldzie odnosz si do faszywego wiadectwa;
tymi grzechami s, Lenie, Oszczerstwo i Zorzeczenie.
U. Co znaczy Lenie?
N. Lenie znaczy uywanie sw zniewaajcych w zamiarze
upoledzenia lub ukrzywdzenia bliniego: jak np. gdyby kto kogo nazywa
gupcem, podym, otrem, itp. e za to jest cikim grzechem, skoro si mwi
w chci pokrzywdzenia; naucza nas sam Zbawiciel w Ewangelii witej, tak
mwic: "Kto by rzek bratu swemu, gupcze; bdzie winien ognia piekielnego"
(Mt. V, 22). Powiedzielimy, skoro si to mwi w chci pokrzywdzenia
bliniego; bo gdyby si mwio w arcie, lub w napomnieniu, jakie by mg
66

dawa np. ojciec synowi, nauczyciel uczniowi, bez adnej myli pokrzywdzenia;
wtedy nie byoby to leniem, i nie byoby grzechem, chyba niekiedy
powszednim.
U. Co jest Oszczerstwo?
N. Oszczerstwo jest pozbawianiem dobrej sawy bliniego, przez
obgadywanie; a to si czyni mwic o blinim ze nieprawdziwe, lub te
prawdziwe ale ukryte, bo i tym sposobem pozbawiamy go dobrej sawy u tych,
ktrzy nie wiedzieli o grzechu jego. Takie oszczerstwo jest zem bardzo czstym
pomidzy ludmi, a jest bardzo cikim i niebezpiecznym: bo sawa jest drosza
od innych rzeczy, a dla niektrych drosza nad ycie nawet. A przeto odbieranie
sawy jest zem wielkim, tym wikszym, i na inne ze atwe lekarstwo, lecz
utracon saw najtrudniej odzyska; a jednak ten ktry j odbiera oszczerstwem
swoim, obowizany jest do jej zwrcenia. Najlepsz przeto jest rad, aby o
kadym mwi dobrze byle prawdziwie; a o kim bymy nie mieli nic dobrego
do powiedzenia, o tym nie mwmy wcale.
U. Co jest Zorzeczenie?
N. Zorzeczenie albo Przeklestwo jest wtedy, kiedy kto komu zorzeczy,
albo go przeklina; mwic np. niech ci diabli wezm, bd przeklty, itp. albo
yczc blinieniu rozmaitych zych rzeczy, choroby, mierci, szkody jakiej, itp.
Zorzeczenie jest grzechem najciszym, kiedy si czyni z nienawici, i z
pragnieniem rzeczywistym aby ze spado na bliniego; lecz kiedy si czyni bez
nienawici, i bez zej chci, przez lekko, lub przez gniew nagy, bez uwagi na
to co si powiada, nawczas jest zem maym, ale zawsze zem; albowiem
Chrzecijanin jest przysposobionym synem Boym, a przeto samo tylko
bogosawiestwo z ust jego wychodzi powinno.

WYKAD DZIEWITEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Co zawiera dziewite Przykazanie?
NAUCZYCIEL. Zawiera zakaz podania ony cudzej. Bo chocia w szstym
Przykazaniu zakazane jest cudzostwo, wszake chcia Bg oddzielnie zakaza
nawet chci cudzostwa, aby nas nauczy, i to s dwa oddzielne grzechy.

67

U. Zdaje si i to Przykazanie nie zakazuje chci cudzostwa niewiecie

z mem cudzym, lecz tylko mczynie z on cudz, bo powiedziano jest: Nie
podaj ony bliniego twego.
N. Nie tak jest jak powiadacie; owszem zakazana jest ch cudzostwa
zarwno niewiastom jak i mczyznom; bo chocia powiedziano jest tylko, aby
nie poda ony cudzej, wszake to co si mwi do mczyzny, ma si
rozumie jako powiedziane take i do niewiasty; bo w rodzaju mskim jako
szlachetniejszym, mieci si take rodzaj niewieci. A nawet cudzostwo jest
uwaane u ludzi za bezecniejsze ze strony niewiasty, anieli ze strony
mczyzny; a za skromno i wstydliwo wicej dla nich maj blasku w
niewiecie, nieli w mczynie. A przeto, poniewa zakazanym jest
mczynie podanie ony cudzej, jakeby nie miao by zakazanym
niewiecie podanie ma cudzego.
U. Wykadajc szste Przykazanie, powiedzielicie, e w zakazie
cudzostwa, mieci si take zakaz wszelkich innych cielesnych grzechw; czy
podobnie zakaz podania cudzostwa obejmuje w sobie take zakaz
podania wszelkich innych cielesnych grzechw?
N. Nie ma wtpliwoci, e w zakazie podania cudzostwa, mieci si
take zakaz podania porubstwa i wszelkich innych grzechw wszetecznych,
bo tych wszystkich grzechw jeden jest pocztek.
U. Chcielibymy wiedzie czy wszelkie podanie w tej rzeczy jest
grzechem, chociaby si na nie nie zezwalao.
N. Grzegorz w. Papie, uczy nas, i zego podania s trzy stopnie:
Pierwszy z nich zowie si Poduszczeniem, drugi Upodobaniem, trzeci
Zezwoleniem. Poduszczenie jest wtenczas, kiedy szatan podaje nam do umysu
myl spron, ktrej towarzyszy z naszej strony nieprzewidziane chwilowe
podanie zego. Jeli pokusie takiej wnet si odpr daje, tak i nie przechodzi
w upodobanie, natenczas czowiek nie grzeszy, owszem ma przed Bogiem
zasug zwycistwa. Gdy za pokusa przechodzi w upodobanie zmysowe, do
ktrego jednak rozum i wola nie skania si, natenczas czowiek nie jest bez
niejakiego grzechu powszedniego. Lecz jeli do poduszczenia lub do
upodobania doczy si zezwolenie rozumu, i woli, tak i czowiek
spostrzegszy si o czym myli, poda tego, i z woln wol zatrzymuje si w tej
myli i w tym podaniu, natenczas popenia grzech miertelny: i ten to jest
grzech gwnie zakazany w tym Przykazaniu.
68

WYKAD DZIESITEGO PRZYKAZANIA

UCZE. Co w sobie zawiera dziesite Przykazanie?
NAUCZYCIEL. Zawiera w sobie zakaz podania rzeczy cudzych,
nieruchomych, jakimi s grunty, lasy, domy, itp. i ruchomych, jakimi s sprzty,
pienidze, zwierzta, owoce, zboe, itp. A tak, Przykazanie to jest dopenieniem
doskonaej sprawiedliwoci, ktra polega na tym, aby nie czyni bliniemu
adnej krzywdy, nie tylko ani uczynkiem, ani mow, ale te ani podaniem, to
jest ani myl nawet.
U. Dlaczego Bg zakazawszy zabija, cudzooy i kra, nie zakazuje
podania zabjstwa, jak zakaza poda cudzostwa i kradziey?
N. Dlatego, i czowiek tego tylko zwyk poda, co mu przynosi jakowe
dobro, przynajmniej pozorne; i tak, poda cudzostwa dla cielesnej rozkoszy,
poda kradziey dla dbr ziemskich. Lecz zabjstwo nie przynosi samo z siebie
adnego dobra, a przeto nie poda si go dla niego samego, lecz tylko dla
dopicia cudzostwa, kradziey, lub innego celu. I dlatego, jakkolwiek
podanie zabjstwa jest grzechem najciszym, wszelako Bg nie zakaza go
osobnym przykazaniem, bo ma si rozumie, e jest zakazane ju przez to samo,
i zabjstwo jest zakazane: a nadto, gdy przez inne przykazania wzbroniony jest
przystp nierzdnemu podaniu cielesnych rozkoszy i dbr ziemskich, ju
przez to samo zamknite s drzwi do podania zabjstwa, ktrego si zwykle
poda dla dostpienia dbr ziemskich, lub rozkoszy cielesnych.
U. Dlaczego w prawach ludzkich nie widzimy nigdzie, aeby podanie
byo zakazane, jako jest zakazane w prawie Boym?
N. Przyczyna tego jest bardzo jasna; ludzie bowiem, chociaby byli
Cesarzami a nawet Papieami, nie widz serc ludzkich, lecz tylko ich
zewntrzne czyny. Dlatego nie mogc sdzi myli i chci ludzkich, nie mog
te kara za nie: a wic nie przystoi, aby si wtrcali do ich zakazywania. Lecz
Bg, ktry rozpoznaje myli ludzkie, i widzi serce kadego czowieka, moe
kara za ze myli i za ze podania; i dlatego zakaza je w witym Prawie
swoim.

69

ROZDZIA VII

WYKAD PRZYKAZA KOCIELNYCH

UCZE. Czy oprcz Przykaza Boych, mamy jeszcze zachowywa inne
Przykazania?
NAUCZYCIEL. S jeszcze Przykazania Kocielne, a te s nastpujce:
1. Sucha Mszy witej w wita przepisane.
2. Poci Post Wielki, Suche dni i Wigilie; a wstrzyma si od misa w
Pitek i Sobot. (a)
3. Spowiada si przynajmniej raz w rok.
4. Przyj Komuni wit przynajmniej w czasie Wielkanocnym.
5. Dziesiciny oddawa Kocioowi.
6. Nie zawiera lubw maeskich w czasach zakazanych; to jest od
pierwszej Niedzieli Adwentu do Trzech Krli, i od pierwszego dnia Postu do
Przewodniej Niedzieli, wcznie. (b)
O tych Przykazaniach nic tu wicej nie powiemy; czci dlatego, i s
atwe do zrozumienia, czci dlatego, i o Mszy witej, o Spowiedzi i o
Komunii, jako te o Pocie, niej mwi bdziem, wykadajc Sakramenty
wite.

Przypisy:
(a) Por. dyscyplin postn obecnie obowizujc w Kociele katolickim: Ks. Franciszek
Bczkowicz CM, Posty obowizujce.
(b) Por. Przykazania Kocielne z nowszego katechizmu:
"Najwaniejsze przykazania kocielne s:
1. ustanowione od Kocioa dni wite wici,
2. w niedziele i wita Mszy w. nabonie wysucha,
3. posty nakazane zachowa,
4. spowiada si przynajmniej raz w roku, a w czasie wielkanocnym Komuni w.
przyjmowa,
5. w czasach zakazanych zabaw hucznych nie sprawia.
70

Oprcz tych s jeszcze inne przykazania kocielne np.: Komuni w. na czczo

przyjmowa, skada ofiary na potrzeby Kocioa, nie bra udziau w naboestwach
innowiercw, nie czyta ksiek zakazanych, nie pozwala na spalenie zwok ludzkich itp.
Apostoowie nie tylko nadawali przykazania, ale take sdzili i karali tych, ktrzy te
przykazania przekraczali.
Jeliby kto Kocioa nie usucha, niech ci bdzie jako poganin i celnik (Mt. 18, 17).
Podobnie karze Koci przekraczajcych jego prawa, a mianowicie:
1. nie dopuszcza ich do Sakramentw w.,
2. wyklucza ze swej spoecznoci,
3. zmarym w niepokucie odmawia pogrzebu kocielnego.
Koci wymierza te kary za szczeglnie cikie przestpstwa, aby grzesznika nie
tylko ukara, ale i poprawi, a innych odwie od podobnych przestpstw.
Koci w. jako dobra matka kocha nas nie przestaje i troszczy si o nasze
zbawienie, nawet wtedy, kiedy wymierza kary.
Stosownie do warunkw czasu i miejsca Koci w. moe zmieni swoje przepisy i prawa,
moe te dla susznej przyczyny zwalnia wiernych od zachowania przykaza kocielnych, czyli
udziela dyspensy.

(...)
PITE PRZYKAZANIE KOCIELNE
W czasach zakazanych zabaw hucznych nie sprawia
Czasy zakazane trwaj od pierwszej niedzieli Adwentu do Boego Narodzenia
wcznie i od rody Popielcowej do Wielkiejnocy wcznie.
Dlaczego Koci w. w czasach zakazanych zabrania zabaw hucznych?
Koci w. w czasach zakazanych zabrania zabaw hucznych, abymy w
skupieniu i w pokucie mogli si godnie przygotowa na wicenie pamitki Narodzenia i
Zmartwychwstania Pana Jezusa". Katechizm religii katolickiej, Krakw 1945. Nakadem
Ksico-Metropolitalnej Kurii w Krakowie, ss. 75. 78.
(Przypisy od red. Ultra montes).

71

ROZDZIA VIII

WYKAD RAD EWANGELICZNYCH

UCZE. Chcielibymy wiedzie, czy oprcz Przykaza s jeszcze i Rady
Boe, uczce nas prowadzi ywot doskonalszy?
NAUCZYCIEL. Jest wiele witych rad Boych, prowadzcych do
doskonalszego zachowywania Przykaza, lecz gwne rady s trzy: Ubstwa
dobrowolnego, Czystoci, i Posuszestwa.
U. Co zaleca rada Ubstwa?
N. Zaleca, aeby nie mie adnej rzeczy wasnej, oddawszy wprzd
wszystko swoje ubogim (Mt. XIX, 21), lub te na wsplno. Rady tej nauczy
Chrystus Pan, nie tylko sowy ale i przykadem: naladowali Go Apostoowie i
wszyscy pierwsi Chrzecijanie, ktrzy mieszkali w Jeruzalem w pierwszych
czasach Kocioa (Dz. Ap. IV, 34-35). A take wszyscy Zakonnicy czyni luby
zachowywania witej Rady Ubstwa dobrowolnego.
U. Co zaleca Rada Czystoci?
N. Zaleca postanowienie i zachowanie wiecznej Czystoci, nie tylko
wstrzymaniem si od wszelkiego rodzaju cielesnych grzechw, lecz nawet od
maestwa: I tej Rady nauczy nas Chrystus sowem i przykadem (Mt. XIX,
12); naladowali Go Najwitsza Panna, w. Jan Chrzciciel, i wszyscy
Apostoowie po powoaniu swoim: wszyscy duchowni biorc wicenia wiksze
czyni lub Czystoci; czyni go take wszyscy Zakonnicy.
U. Co zaleca Rada Posuszestwa?
N. Zaleca wyrzeczenie si wasnego sdu i wasnej woli, co Ewangelia
wita nazywa zaprzaniem samego siebie (Mt. XVI, 24); zaleca nadto, poddanie
si woli przeoonych we wszelkiej rzeczy nie przeciwnej Bogu. I tej Rady
nauczy Zbawiciel wiata, nie tylko sowy, ale i przykadem; posusznym bdc
we wszelkiej rzeczy Ojcu Przedwiecznemu; a nadto, poddajc si w modoci
swojej Maryi Matce swojej i Jzefowi, ktry jako Oblubieniec Najwitszej
Panny, miany by za Ojca Jego, chocia rzeczywicie nie by Ojcem Jego; bo jak
to wiecie, Chrystus Pan narodzi si z Matki zawsze Dziewicy. Do
zachowywania tej trzeciej Rady, zobowizuj si wszyscy Zakonnicy.
72

U. Dlaczego s trzy gwne Rady, a nie wicej?

N. Bo Rady te su do uprztnicia przeszkd do doskonaoci, ktrej
podstaw jest mio. Przeszkody te s trzy: 1. Przywizanie do rzeczy
ziemskich, ktre si niszczy przez Ubstwo; 2. Upodobanie w rozkoszach
cielesnych, ktre si pokonywa przez Czysto; 3. Zamiowanie zaszczytw i
wadzy, ktre si umarza przez Posuszestwo. A nadto poniewa czowiek ma
tylko trzy rodzaje dbr, ktrymi s dusza, ciao, i rzeczy zewntrzne; przeto
dajc Bogu rzeczy zewntrzne przez Ubstwo, ciao przez Czysto, a dusz
przez Posuszestwo, czyni ofiar Bogu ze wszystkiego co ma, i najlepsz jaka
w tym yciu by moe drog, usposabia si do doskonaej mioci.

ROZDZIA IX

WYKAD SAKRAMENTW KOCIOA

WITEGO
UCZE. Z aski Boej nauczylimy si trzech gwnych czci Nauki
Chrzecijaskiej: zostaje nam jeszcze cz czwarta, ktra, jeli dobrze
przypominamy, zawiera w sobie siedem Sakramentw Kocioa, o ktrych
wykad prosimy.
NAUCZYCIEL. Ta cz Nauki Chrzecijaskiej jest take bardzo potrzebna,
a przeto naley si jej nauczy jak najlepiej. Wielkim skarbem w Kociele
Boym s Sakramenty, przez ktre nabywamy aski Boej, nabyt zachowujemy
i pomnaamy, a utracon odzyskujemy. Wyoymy wam najprzd, co jest
Sakrament, ile jest Sakramentw, przez kogo s ustanowione, i niektre inne
rzeczy odnoszce si do Sakramentw w oglnoci; a potem przystpimy do
wykadu Sakramentw w szczeglnoci.
U. C to jest Sakrament?

73

N. Sakrament jest to wita tajemnica, przez ktr Bg udziela nam aski

swojej, a zarazem przedstawia nam widzialnie skutek niewidzialny, jaki sprawia
aska w duszy naszej. Gdybymy byli duchami bez ciaa, jako s Anioowie,
Bg udzielaby nam aski swojej duchownie; lecz e jestemy zoeni z duszy i z
ciaa, przeto Pan nasz stosujc si do natury naszej, daje nam ask swoj za
porednictwem pewnych dziaa zmysowych, ktre jakemy to powiedzieli,
przez pewne znaki zewntrzne daj nam pozna skutek wewntrzny aski: jako
np. Chrzest wity, ktry jest jednym z Sakramentw Kocioa, czyni si
zlewajc ciao wod, i w teje chwili wzywajc Trjcy Przenajwitszej: ot
przez obrzdek zlewania, Bg zlewa ask do duszy tego, ktry Chrzest
przyjmuje; i daje nam do zrozumienia, i jako woda obmywa ciao, tak aska
obmywa dusz i oczyszcza j ze wszelkiego grzechu.
U. A wic, jelimy was dobrze pojli, do sprawienia Sakramentu
potrzeba trzech warunkw: Najprzd, aby to by obrzd, to jest znak jaki
zewntrzny: Po wtre, iby przeze Bg udziela aski swojej: Po trzecie, iby
ten obrzd, czyli ten znak zewntrzny, mia podobiestwo ze skutkiem tej aski;
to jest, iby go zewntrznie objawia albo wyraa.
N. Bardzocie to dobrze pojli. Teraz macie wiedzie, i wszystkich
Sakramentw jest siedem, a s nastpujce. Chrzest, Bierzmowanie, Ciao i
Krew Paska, Pokuta, Ostatnie Namaszczenie, Kapastwo, Maestwo.
Dlatego za Sakramentw jest siedem, i Bg w udzielaniu nam ycia
duchownego, chcia i t sam drog, jakiej zwyk uywa w dawaniu ycia
cielesnego. Co do ycia cielesnego: najprzd, potrzeba urodzi si; po wtre
ur; po trzecie karmi si; po czwarte, w przypadku choroby leczy si; po
pite, do boju uzbroi si; po szste, potrzeba aby by kto do rzdzenia ludmi
narodzonymi i urosymi; po sidme, naley dba o rozmnaanie rodzaju
ludzkiego, bo gdyby po mierci tych, ktrzy dzi yj, drudzy nie nastpowali,
prdko by ludzi zabrako. Tak te i co do ycia duchownego: Najprzd, potrzeba
aby si w nas aska Boa zrodzia; a to si czyni przez Chrzest wity: Po wtre,
potrzeba aby ta aska wzrosa i umocnia si; a to si czyni przez Bierzmowanie:
Po trzecie, potrzeba j posila i utrzymywa; a to czyni Ciao i Krew Paska:
Po czwarte, gdy ask utracimy potrzeba j odzyska; a to si czyni przez
lekarstwo Pokuty: Po pite, potrzeba aby czowiek na godzin mierci uzbroi
si przeciw nieprzyjacielowi piekielnemu, ktry wwczas najsroej na walczy;
a to si czyni przez Ostatnie Namaszczenie: Po szste, potrzeba aby byli w
Kociele ktrzy by nas prowadzili i nami rzdzili w owym ywocie
duchownym; a to si sprawuje przez Kapastwo: Po sidme, potrzeba take w
74

Kociele, aby wicie czuwano nad rozmnaaniem rodu ludzkiego, bo tym

sposobem pomnaa si liczba wiernych; a to si czyni przez Sakrament
Maestwa.
U. Kt to wynalaz i ustanowi tak cudowne rzeczy?
N. Te tak cudowne Sakramenty, sama tylko mdro Boa wynale i
sama tylko moc Boa ustanowi moga, bo Bg jedynie mocen jest da ask.
Chrystus Pan, ktry jest Bogiem i Czowiekiem, jako Bg, Sakramenty te
wynalaz i ustanowi. Wszystkie te Sakramenty s niejako kanaami przez ktre
spywa na nas moc pewna z Mki Chrystusowej; z ktrego to skarbu, nikt nie
moe ani nabiera, ani szafowa inaczej, jak tym sposobem i tymi drogami,
jakie ustanowi Chrystus, to jest przez Sakramenty wite.
U. Czy w Starym Zakonie byy Sakramenty, i czy byy tak doskonae jak
nasze?
N. W Starym Zakonie byo wiele Sakramentw, ale rnicych si od
naszych pod czworakim wzgldem. Najprzd byy liczniejsze; skd te Zakon
Stary by trudniejszym od Nowego. Po wtre, byy take trudniejsze do
zachowania anieli nasze. Po trzecie, byy ciemniejsze, a przeto mao kto
znaczenie ich pojmowa: a za nasze maj znaczenie tak jasne, i kady
zrozumie je moe. Po czwarte, tamte nie daway aski, jak nasze, ktre j daj,
lecz tylko ask wyobraay i przyrzekay. A tak nasze Sakramenty s daleko
doskonalsze, bo s mniej liczne, atwiejsze, janiejsze i skuteczniejsze, anieli
dawne.
U. Radzi bymy wiedzie, ktry jest najwikszy z naszych Sakramentw.
N. Wszystkie s wielkie, a kady z nich ma sobie waciw wielko. Ze
wzgldu na dostojno, najdostojniejszym ze wszystkich jest Przenajwitszy
Sakrament Ciaa i Krwi Paskiej, zawiera bowiem w sobie Sprawc aski i
wszelkiego dobra, samego Jezusa Chrystusa Pana naszego. Ze wzgldu na
potrzeb, najpotrzebniejsze s Chrzest i Pokuta. Ze wzgldu na godno tych,
ktrzy Sakramentw udziela mog, najdostojniejsze s Bierzmowanie i
Kapastwo. Ze wzgldu na atwo, najatwiejszym jest Ostatnie
Namaszczenie, bo w nim odpuszczaj si grzechy bez pracy grzesznika. Ze
wzgldu na znaczenie, najwikszym Sakramentem jest Maestwo, bo oznacza
poczenie Chrystusa z Kocioem.

75

O CHRZCIE
UCZE. Raczcie nam wyoy pierwszy Sakrament; a najprzd powiedzcie
nam, co znaczy Chrzest?
NAUCZYCIEL. Chrzest po polsku, a po acinie z greckiego Baptismus,
znaczy obmycie. Lecz e wyraz ten obmycie, jest bardzo powszechny, i uywa
si codziennie do rnych nawet najpospolitszych rzeczy, przeto Koci, na
imi wasne dla tego Sakramentu, wzi do mowy aciskiej z greckiego wyraz
Baptismus, iby bdc osobnym i nie oznaczajcym adnej innej rzeczy, by
zrozumialszym i powaniejszym. My za w naszej polskiej mowie, mamy
osobny wyraz na oznaczenie tego Sakramentu Obmycia, i nazywamy go
Chrztem.
U. Czego potrzeba do dania Chrztu?
N. Potrzeba koniecznie trzech rzeczy; nauczcie si ich dobrze, bo
poniewa w razie potrzeby kady chrzci moe, wypada wic aby kady chrzci
umia. Najprzd, potrzeba wody prawdziwej, naturalnej, ktr si zlewa na
osob Chrzest przyjmujc; najstosowniej jest zlewa j na gow w ksztat
Krzya. Po wtre, potrzeba w tyme samym czasie, to jest w chwili zlewania
wody, wymwi te sowa: Ja ciebie chrzcz w Imi Ojca, i Syna, i Ducha
witego. Po trzecie, potrzeba mie postanowienie prawdziwie ochrzci, to jest,
da Sakrament Chrztu ustanowiony przez Chrystusa a dawany przez Koci.
Bo gdyby kto poway si dopenia obrzdu Chrztu witego przez art, lub
przez zniewag, popeniby grzech najciszy, aleby tam Chrztu nie byo; a
osoba ktr by tym sposobem zlano lub obmyto, nie byaby ochrzczon.
U. Jakie s skutki Chrztu?
N. Chrzest sprawia trzy skutki. Najprzd, zupenie odnawia czowieka,
dajc mu ask Bo, przez ktr z syna szatana czyni go synem Boym, a z
grzesznika sprawiedliwym; i nie tylko Chrzest oczyszcza dusz ze wszelkiej
zmazy grzechu, lecz nadto uwalnia j zupenie od kar piekielnych i
czycowych; tak dalece, i ten, ktryby zaraz po Chrzcie umar, poszedby
prosto do Nieba, jak gdyby nie mia by nigdy adnego grzechu. Po wtre,
Chrzest zostawia na duszy pewn cech duchown, ktrej w aden sposb
pozby si nie mona: a przeto i na tym, ktryby poszed do pieka, zna bdzie
zawsze, e Chrzest przyj, i e nalea do owczarni Chrystusa Pana: I dlatego to
wanie, e skutek Chrztu nie ginie nigdy, i e pitno Chrztu na duszy naszej na
76

zawsze zostaje, Sakramentu tego powtarza nie wolno; przeto raz tylko przyj
go mona. A wic jeli nie ma pewnoci, e osoba, ktr chrzci mamy, nie bya
jeszcze ochrzczona, natenczas daje si jej Chrzest warunkowy, ktry si wyraa
w tych sowach: Jeli nie ochrzczony, ja ciebie chrzcz, itd. Po trzecie, przez
Chrzest czowiek wchodzi na ono Kocioa, i staje si uczestnikiem wszystkich
dbr jego, jako syn Kocioa, a nadto wyznaje, i jest Chrzecijaninem, i e chce
by posusznym temu, ktry w zastpstwie Chrystusa Pana rzdzi Kocioem
Jego.
U. Do kogo waciwie naley dawa Chrzest wity?
N. Waciwie i z urzdu naley to do Kapana, a szczeglniej do
Proboszcza; gdyby nie byo Kapana, naley to do Diakona; lecz w razie
naglcej potrzeby, to jest gdyby bya obawa o ycie dziecicia, wwczas naley
to do kadego, tak do Ksidza jak i do wieckiego, tak do mczyzny jak i do
niewiasty. Wypada wszake zachowa ten porzdek, aby nie chrzcia niewiasta
w obecnoci mczyzny chrzci umiejcego, ani czowiek wiecki w obecnoci
duchownego; a midzy duchownymi, modszy w stopniu ma ustpi starszemu.
U. Dziwi nas to, i Chrzest dawany bywa dzieciom dopiero co
narodzonym, ktre nie rozumiej tego co bior.
N. Chrzest tak jest potrzebnym do zbawienia, i kto umiera bez przyjcia
go, albo bez podania przynajmniej, nie moe wnij do Krlestwa
Niebieskiego (Jan. III, 5). A poniewa mae dzieci wystawione s na
niebezpieczestwo atwej mierci, a nie s zdolne mie podania Chrztu, przeto
je potrzeba jak najprdzej ochrzci. A chocia dzieci nie znaj tego co
przyjmuj, dopenia w tym Koci, ktry przez Ojca i Matk Chrzestn
odpowiada i przyrzeka w imieniu dziecicia, a to wystarcza. Bo jako przez
porednictwo Adama wpadlimy w grzech i w nieask u Boga bez adnej
wiedzy naszej, tak te Bg poprzestaje na tym, abymy przez porednictwo
Chrztu i Kocioa, byli uwolnieni od grzechu i powrcili do aski Boej,
chociaemy niezdolni jeszcze tego rozumie i pragn.
U. Co znaczy Ojciec Chrzestny i Matka Chrzestna, o ktrych
wspomnielicie, i jakie s ich obowizki?
N. Przez zwyczaj dawny w Kociele, przy Chrzcie witym towarzyszy
nowochrzczecowi mczyzna, ktry si zowie Ojcem Chrzestnym, a ktry jest
jakby drugim Ojcem; niekiedy towarzyszy te niewiasta, ktr nazywamy Matk
77

Chrzestn, a ktra jest jakby drug Matk: ci oboje, lub jedno z nich, trzyma
dzieci w czasie Chrztu i odpowiada za nie, gdy Kapan zapytuje, czy chce by
ochrzczonym, czy wierzy w Artykuy Wiary witej, itd. Gdy dzieci podrasta,
Ojciec i Matka Chrzestna obowizani s stara si aby byo nauczone w Wierze
witej i w dobrych obyczajach, jeli tego obowizku rodzice dziecicia
wypeni nie chc albo nie mog. Wiedzie te macie, i przez Chrzest zachodzi
pokrewiestwo duchowne nowochrzczeca i rodzicw jego, z osob ktra go
ochrzcia, tudzie z jego Ojcem i Matk Chrzestn: pokrewiestwo to jest
przeszkod do maestwa midzy tymi osobami.

O BIERZMOWANIU
UCZE. Juemy si nauczyli o Chrzcie witym, nauczcie nas teraz o
Bierzmowaniu.
NAUCZYCIEL. Drugi Sakrament nazywa si Bierzmowaniem, to jest
umocnieniem; bo skutkiem jego jest umocnienie czowieka w Wierze witej.
Nazywa si take Krzymowaniem z greckiego, co znaczy Namaszczeniem; bo w
tym Sakramencie daje si namaszczenie na czoo tego, ktry ten Sakrament
przyjmuje. Bo jako w Chrzcie witym zmywa si ciao na znak, i aska Boa
zmywa dusz ze zmazy wszystkich grzechw; tak w Bierzmowaniu namaszcza
si ciao na znak, i aska Boa namaszcza dusz, a tym sposobem wzmacnia j i
pokrzepia, iby moga walczy przeciw szatanowi i miao wyznawa Wiar
wit, nie bojc si nawet mczestwa i mierci.
U. Kiedy Sakrament Bierzmowania przyj naley?
N. Naley go przyjmowa w wieku w ktrym si przychodzi do rozumu,
bo wtedy zaczyna si obowizek wyznawania Wiary, i potrzeba umocnienia i
utwierdzenia w asce Boej.
U. Czy oprcz umocnienia w Wierze Sakrament Bierzmowania sprawia
jeszcze inny skutek?
N. Zostawia na duszy pitno niezmazalne na wieki: i dlatego raz tylko
przyj go mona.
U. Na c to drugie pitno na duszy, albo pitno Chrztu nie jest
dostatecznym?

78

N. Nie bez celu daje si to drugie pitno; przez pierwsze bowiem poznaje
si tylko, i czowiek jest Chrzecijaninem, to jest z rodziny Chrystusa Pana; a
za przez to drugie pitno, poznaje si, i jest onierzem Chrystusowym, i
dlatego nosi na duszy znami swojego Wodza, jak onierze Krlw ziemskich
nosz ich znamiona na odzieniach swoich. Ci wic ktrzy pomimo aski
Bierzmowania zasu na potpienie, w piekle wielkim te wstydem pon
bd; bo kady ujrzy, i si zacignli byli do Wojska Chrystusa Pana,
przeciwko ktremu zbuntowali si haniebnie.

O EUCHARYSTII, TO JEST O SAKRAMENCIE CIAA

I KRWI PASKIEJ
UCZE. Wycie nam trzeci Sakrament, a najprzd powiedzcie, co znaczy
wyraz Eucharystia?
NAUCZYCIEL. Eucharystia jest to wyraz grecki, a znaczy wdziczn
pami, albo dzikczynienie: w tym bowiem Sakramencie czyni si pamitka
najwikszego dobrodziejstwa Przenajwitszej Mki Chrystusowej; i daje si
nam prawdziwe Ciao i Krew Chrystusa Pana, za ktre to nieskoczone
dobrodziejstwo winnimy skada dziki nieskoczone.
U. Wycie nam zupeniej to wszystko, co si zawiera w tym
Najwitszym Sakramencie, aebymy znajc wielko jego, tym lepiej go
czcili.
N. Hostia, ktr widzicie na Otarzu, przed Konsekracj jest tylko
odrobin chleba w ksztacie opatka; a skoro Kapan wymwi nad ni sowa
Konsekracji, Hostia ta staje si prawdziwym Ciaem Chrystusa Pana. A e
prawdziwe Ciao Chrystusowe jest ywe i poczone z Bstwem w osobie Syna
Boego; przeto w Hostii tej wraz z Ciaem Chrystusowym znajduje si Krew,
Dusza i Bstwo Chrystusa Pana, to jest Chrystus cay, Bg i Czowiek. W tene
sam sposb, w Kielichu przed Konsekracj jest tylko troch wina z odrobin
wody, lecz skoro Kapan wymwi nad nim sowa Konsekracji, wino to zamienia
si na prawdziw Krew Chrystusa Pana; a e Krew Chrystusowa jest poczona
z Ciaem, z Dusz, i z Bstwem Chrystusowym; przeto w Kielichu, po
Konsekracji, znajduje si cay Chrystus, Bg i Czowiek.
U. Widzimy jednak, e Hostia ma posta chleba, a to co jest w Kielichu,
ma posta wina, rwnie po Konsekracji jak i przed Konsekracj.
79

N. Tak jest; po Konsekracji w Hostii zostaje ksztat, pozr, smak i inne

wasnoci, jednym sowem caa posta chleba, lecz istota chleba znika zupenie;
a tym sposobem pod postaci chleba nie ma ju chleba, lecz jest ju tylko Ciao
Chrystusa Pana. Damy wam na to nastpujce cho sabe podobiestwo:
Syszelicie i ona Lota za nieposuszestwo Bogu zostaa przemienion w
posg soli: ot kto widzia ten posg, widzia posta ony Lota, a jednak nie
bya to ju ta niewiasta, lecz sl pod jej postaci. Jako wic w tym
przemienieniu zmienia si istota wewntrzna a zostaa posta zewntrzna; tak
te w tajemnicy Sakramentu o ktrym mwimy, zmienia si istota wewntrzna
chleba na Ciao Chrystusa Pana, a na zewntrz pozostaje posta chleba, jak bya
wprzdy. To samo rozumie si ma i o Kielichu, to jest, i to co w sobie
zawiera, zachowuje i po Konsekracji smak, zapach i pozr, jednym sowem ca
posta wina; a wszake nie masz ju tam istoty wina, lecz jest ju tylko Krew
Chrystusowa pod postaci wina.
U. Dziwn zda si nam rzecz, i Ciao Chrystusowe, to jest ciao caego
Boga Czowieka, moe si mieci pod tak ma postaci Hostii.
N. Zapewne e to rzecz dziwna; lecz wielk jest moc Boa, ktra moe
czyni rzeczy wiksze od tych ktre my poj moemy; jak o tym naucza nas
nastpujcy ustp Ewangelii witej: "A Jezus rzek uczniom swoim: Zaprawd
powiadam wam, i bogaty trudno wnijdzie do Krlestwa Niebieskiego. I zasi
powiadam wam: atwiej jest wielbdowi przez dziur igieln przej, ni
bogatemu wnij do Krlestwa Niebieskiego. A usyszawszy to uczniowie,
dziwowali si bardzo: mwic: Kt tedy moe by zbawion? A Jezus
pojrzawszy, rzek im: U ludzi to niepodobno jest, ale u Boga wszystko jest
podobno" (Mt. XIX, 23-26).
U. Dajcie nam jakie podobiestwo, abymy zrozumieli jakim sposobem
to samo Ciao Chrystusowe moe si znajdowa w tylu Hostiach na tylu
Otarzach.
N. Nie ma potrzeby rozumie cudw Boskich, do jest w nie wierzy,
bomy pewni i Bg nas omyli nie moe. Wszake dla pociechy waszej dam
wam podobiestwo, ktrego dacie. Wiecie i dusza nasza jest jedna, a jednak
w kadym czonku naszym jest dusza caa, caa w gowie, caa w nogach, caa w
najdrobniejszej czstce naszego ciaa. C wic dziwnego, e Bg moe to
uczyni, iby Ciao Syna Jego byo cae w kadej z Hostii, ktre s i by mog,
kiedy to sprawi, i dusza ludzka jest caa i zupena w tak rozlicznych i tak od
80

siebie odlegych czstkach ludzkiego ciaa? Czytamy w yciu w. Antoniego z

Padwy, i kac w jednym z miast woskich, w teje samej chwili widziany by
w Portugalii zajty innym jakim uczynkiem dobrym. Ow, kiedy Bg mocen
by to sprawi, iby w. Antoni by zarazem w dwch tak odlegych miejscach i
we wasnej postaci; czemu by nie mg uczyni tego, iby Chrystus by
zarazem w wielu Hostiach pod postaci kadej z osobna?
U. Ale ciekawi jestemy, czy Chrystus wychodzi z Nieba kiedy zstpuje
do Hostii, czy te jest take nawczas i w Niebie?
N. Kiedy Chrystus na sowa Konsekracji zstpuje do Hostii, nie wychodzi
z Nieba, lecz przez moc Bo znajduje si zarazem i w Hostii i w Niebie.
Wecie podobiestwo z duszy naszej. Dzieci tylko co narodzone jest bardzo
mae, a jednak ma dusz ca, rozlan po caym ciele i w tyme ciele objt: gdy
wzrasta, ciao jego powiksza si bardzo, a dusza zamknita wprzd w drobnym
ciaku dziecicia, napenia potem ciao dorosego czowieka. Jakime si to
dzieje sposobem? czy dusza dziecicia wzrasta wraz z ciaem jego, czy si
powikszya, czy si rozszerzya, czy z miejsc w ktrych bya przechodzia do
miejsc ktre przybyway? wcale nie, bo dusza jest niepodzielna: a wic ani nie
wysza z jednego miejsca dziecicia aby obj drugie, ani nie urosa; lecz nie
wychodzc z jednego miejsca dziecicia zaczynaa by w kadym innym
miejscu przybywajcym ciau w miar wzrastania jego. Tak wic i Chrystus nie
opuszcza Nieba schodzc do Hostii, ani nie opuszcza Hostii jednej aby by w
drugiej; lecz znajduje si zarazem w Niebie i we wszystkich Hostiach.
U. Nauczylicie nas tego co w sobie zawiera i czym jest Przenajwitszy
Sakrament; nauczcie nas jeszcze, czego potrzeba, aby go przyj godnie i
zbawiennie?
N. Potrzeba trzech rzeczy. Najprzd, potrzeba wyspowiada si z
grzechw swoich, aby w chwili przystpowania do Komunii witej by w
stanie aski, ktra jest yciem duszy. Sakrament ten bowiem daje si pod
postaci chleba i dlatego take, abymy to pojli i pamitali na to, i nie jest
Sakramentem umarych, lecz ywych, ku posilaniu dusz ich, to jest, ku
umacnianiu, i pomnaaniu w nich aski Boej. Po wtre, potrzeba by zupenie
na czczo, to jest nic ani nie je ani nie pi od pnocy, ani troch wody nawet.
Po trzecie, potrzeba rozumie to co si czyni przyjmujc Najwitszy
Sakrament, i mie uczucie czci i mioci dla tej tak wielkiej Tajemnicy Mioci;

81

i dlatego Sakrament nie dawa si ani dzieciom, ani obkanym, ani innym
osobom nie majcym uywania rozumu.
U. Jak czsto powinnimy przyjmowa Przenajwitszy Sakrament?
N. Koci wkada na nas obowizek przyjmowania Komunii witej
przynajmniej raz w rok, a to w czasie Wielkanocnym; wszake pragnieniem
naszym by powinno, jak najczciej przystpowa do Stou Paskiego, w czym
do rady Spowiednika stosowa si naley.
U. Na co Sakrament ten ustanowionym zosta, i jakie s jego owoce?
N. W trojakim celu Chrystus Pan ustanowi ten najzacniejszy Sakrament.
Najprzd, iby by pokarmem dusz naszych; po wtre, iby by ofiar Nowego
Zakonu; po trzecie, iby by wieczn pamitk Mki Chrystusowej i
najdroszym zakadem Jego ku nam mioci. Std te trojaki tego Sakramentu
skutek, i trojaki dla nas poytek.
U. Jaki jest skutek tego Sakramentu, jako pokarmu duszy?
N. Sakrament ten uwaany jako pokarm, jest tym dla duszy, czym pokarm
cielesny dla ciaa; dlatego te dany nam jest pod postaci chleba. Bo jako chleb
utrzymuje ciepo naturalne, na ktrym zaley ycie ciaa; tak Najwitszy
Sakrament kiedy jest godnie przyjty, zachowuje i pomnaa w nas ogie
mioci, ktra jest zdrowiem i yciem duszy.
U. Jaki jest skutek Sakramentu tego, jako Ofiary?
N. I jest bagaln za nas Ofiar, i otrzymuje wiele dobrodziejstw, nie
tylko za ywych, lecz i za umarych w Czycu bdcych. W Starym Zakonie
ofiarowano Bogu liczne ofiary ze zwierzt; lecz w Nowym Zakonie, w miejsce
tych wszystkich ofiar, nastpia Ofiara Mszy witej, w ktrej przez rce
Kapanw ofiaruje si Bogu Ofiara najprzyjemniejsza Ciaa i Krwi Syna Jego,
ktrej to Ofiary, wszystkie ofiary Starego Zakonu byy tylko oznajmieniem i
postaci.
U. Jaki jest skutek tego Sakramentu, jako pamitki Mki Chrystusowej, i
zakadu Jego ku nam mioci?
N. I suy do przypominania nam tak wielkiego dobrodziejstwa, i do
zagrzewania mioci naszej ku Chrystusowi, ktry nas tak ukocha. A jako w
Starym Zakonie, Bg chcia aeby ydzi nie tylko jedli mann, ktr im
82

spuszcza z Nieba, lecz aby z niej zachowali naczynie pene na pamitk

wszystkich dobrodziejstw otrzymanych od Boga po wyjciu z Egiptu; tak w
Nowym Zakonie, Chrystus chcia, aby Najwitszy Sakrament nie tylko by
przez nas poywanym, lecz nadto, aby by zachowywanym na Otarzu i ze czci
obnoszonym, ibymy na patrzc, wspominali na wszystkie dobrodziejstwa i
mio ku nam Zbawiciela naszego. A za Msza wita, jest przypomnieniem
Mki Chrystusowej i zebraniem caego ycia Chrystusa Pana, abymy go nie
tracili z pamici.
U. Wycie nam jak to Msza wita jest zebraniem caego ycia
Chrystusa Pana; bo zrozumienie tej rzeczy pomoe nam do uwaniejszego,
poboniejszego i poyteczniejszego suchania Mszy witej.
N. Uwaajcie dobrze a zrozumiecie. Introit, to jest Wstp do Mszy
witej, oznacza pragnienie i oczekiwanie Patriarchw i Prorokw
przepowiadajcych i wygldajcych przyjcia Zbawiciela. Kyrie elejson, to jest,
Panie zmiuj si nad nami, oznacza woanie tyche Patriarchw i Prorokw,
bagajcych Boga o zesanie Zbawiciela tak dugo oczekiwanego i podanego.
Gloria in Excelsis, to jest, Chwaa na Wysokociach, itd., oznacza Narodzenie
Chrystusa Pana. Modlitwa ktra po tym Hymnie nastpuje, oznacza
Ofiarowanie Chrystusa w kociele, gdy Go dziecitkiem ofiarowaa Najwitsza
Panna, stawic si sama na Oczyszczenie w kociele Boym. Epistoa, to jest
wyjtek z Listu Apostolskiego, lub z innego miejsca Pisma witego, ktry si
czyta na lewej stronie Otarza, oznacza kazanie w. Jana Chrzciciela
wzywajcego lud do Chrystusa. Gradua, ktry zaraz potem nastpuje, oznacza
nawracanie si ludzi na gos w. Jana. Ewangelia, ktr si czyta na prawej
stronie Otarza, oznacza kazanie Chrystusa Pana, ktre przenosi nas z strony
lewej na praw, to jest, od rzeczy doczesnych do wiecznych i od grzechu do
aski: do czytania Ewangelii przy Mszach piewanych nios wiato i kadzido,
na oznaczenie i Ewangelia wita owiecia wiat i napenia go dobr woni
chway Boej. Credo, to jest, Wierz, oznacza nawrcenie Apostow i innych
uczniw Chrystusowych. Secreta, to jest Modlitwy ciche, oznaczaj tajemne
zmowy ydw przeciw Chrystusowi. Prefacja, to jest Przedmowa, ktra si
koczy wyrazami Hosanna in Excelsis, to jest Hosanna na Wysokociach,
oznacza wejcie tryumfalne Chrystusa do Jeruzalem w dzie Palmowy. Secreta,
to jest Modlitwy ciche, ktre potem nastpuj, oznaczaj Mk Pask.
Podniesienie Hostii, znaczy podniesienie Chrystusa na Krzyu. Pater noster, to
jest, Ojcze nasz, oznacza modlitw Chrystusa na Krzyu. Przeamanie Hostii
83

oznacza przebicie wczni boku Chrystusowego. Agnus Dei, to jest, Baranku

Boy, itd., oznacza pacz witych Niewiast w chwili zdjcia z Krzya Chrystusa
Pana. Komunia Kapana, znaczy zoenie do grobu Chrystusa Pana.
Postcommunio, to jest, Modlitwa po Komunii witej, oznacza
Zmartwychwstanie Paskie. Ite Missa est, oznacza Wniebowstpienie.
Bogosawiestwo Kapana, oznacza zesanie Ducha witego. Ewangelia na
kocu Mszy, oznacza opowiadanie sowa Boego przez Apostow, ktrzy
napenieni Duchem witym zaczli opowiada Ewangeli po caym wiecie i
naucza wszystkie narody.

O POKUCIE
UCZE. Nastpuje teraz czwarty Sakrament, ktry si zowie Pokut: C
znaczy Pokuta?
NAUCZYCIEL. Pokuta znaczy trzy rzeczy. Najprzd, znaczy pewn cnot,
przez ktr czowiek boleje i zgrzeszy: przeciwnym tej cnocie wystpkiem,
jest zatwardziao serca, ktra jest wtedy, gdy czowiek nie chce pokutowa,
lecz owszem trwa w grzechu. Po wtre, Pokuta znaczy take kar i
umartwienie, ktre czowiek podejmuje dla zadouczynienia Bogu za grzechy
swoje: i tak, o czowieku ktry si umartwia bardzo postami lub innymi
ostrociami, mwimy, i czyni wielk pokut. Po trzecie, Pokuta znaczy
Sakrament ustanowiony przez Chrystusa dla odpuszczenia grzechw tym,
ktrzy po Chrzcie witym zgrzeszywszy, a tym samym ask utraciwszy, do tej
aski wrci pragn i maj al serdeczny za grzechy swoje.
U. Na czym gwnie zaley Sakrament Pokuty?
N. Na dwch rzeczach: Na spowiedzi grzesznika, i na rozgrzeszeniu
danym przez Spowiednika (Jan. XX, 23). Chrystus bowiem ustanowi Kapanw
sdziami grzechw po Chrzcie witym popenionych, i chce, aby w
zastpstwie Jego mieli moc odpuszczania tych grzechw; byle tylko grzesznik
szczerze spowiada si i mia potrzebne usposobienie do otrzymania
rozgrzeszenia, to jest al za grzechy i postanowienie poprawy. To bowiem
stanowi Sakrament Pokuty, i gdy grzesznik widzialnie spowiada si z
grzechw swoich, a Kapan widzialnie wymawia sowa rozgrzeszenia; wwczas
Bg niewidzialnie, za porednictwem tych sw Kapana, uwalnia dusz
grzesznika z wizw grzechowych, ktrymi bya zwizana, wraca jej ask
swoj, i zwalnia j z kary pieka, na ktr bya zasuya.
84

U. Czego potrzeba do przyjcia Sakramentu Pokuty?

N. Potrzeba trzech rzeczy: Skruchy, Spowiedzi, i Zadouczynienia: ktre
to trzy rzeczy s trzema czciami Sakramentu Pokuty.
U. Co znaczy Skrucha?
N. Skrucha, znaczy to uczucie duszy, przez ktre twarde serce grzesznika
miknieje i w pewnym sposobie kruszy si i rozpada, z alu i obrazio Boga.
Skrucha zawiera w sobie dwie rzeczy, z ktrych jedna bez drugiej nie wystarcza
do Sakramentu Pokuty. Tymi rzeczami s: Najprzd, aby grzesznik mia al
szczery za wszystkie grzechy po Chrzcie popenione; a przeto potrzeba iby
dobrze roztrzsn sumienie swoje i wszystkie sprawy swoje, bolejc nad tym, i
nie y podug Prawa Boego: Po wtre, potrzeba iby mia mocne
postanowienie ju nie grzeszenia wicej.
U. Co znaczy Spowied?
N. Znaczy, i grzesznik nie ma poprzestawa na skrusze, lecz powinien
pj do ng Kapana, jak posza Magdalena do ng Chrystusowych (k. VII,
37-48), i wyspowiada grzechy swoje, z prawd, to jest nie zmniejszajc, ani nie
zwikszajc, ani kamstwa nie przymieszajc; z prostot, to jest nie
usprawiedliwiajc si, nie spdzajc winy na drugiego, nie mwic rzeczy
niepotrzebnych, nie uywajc sw zbytecznych; zupenie, to jest nie pomijajc
adnego z popenionych grzechw, wymieniajc liczb kadego z nich, tudzie
okolicznoci zmieniajce natur grzechu, a to wszystko o tyle, o ile przy pilnym
roztrznieniu sumienia swego bdzie mg sobie przypomnie; na koniec, ze
wstydem i z pokor, to jest nie opowiadajc grzechw jak si opowiada obojtne
zdarzenie jakie, lecz spowiadajc si z nich, jako z rzeczy niegodnych
Chrzecijanina, za ktre si wstydzi powinien, i z wielk pokor prosi o
przebaczenie.
U. Co znaczy Zadouczynienie?
N. Znaczy, i potrzeba, aeby grzesznik mia ch odbycia pokuty; a
przeto, iby przyj chtnie pokut, ktr mu Spowiednik nakae, i eby j
odby jak bdzie mg najprdzej; pomnc na to, i Bg czyni mu najwiksz
ask zwalniajc go z zasuonej kary wiecznej, a poprzestajc na karze
doczesnej i zbyt maej w stosunku do grzechw.
U. Powiedzcie nam teraz, jakie s owoce Sakramentu Pokuty?

85

N. Sakrament ten daje nam cztery najwiksze owoce. Pierwszym jest ten o
ktrym powiedzielimy, to jest, i Bg przebacza nam grzechy po Chrzcie
popenione, i zmienia kar wieczn na kar doczesn, ktr odcierpie mamy w
tym yciu lub w Czycu. Drugim owocem jest to, i wraca nam zasug
dobrych uczynkw, ktr nabylimy w stanie aski, a ktr przez grzech
utracilimy. Trzecim owocem jest to, i Sakrament Pokuty uwalnia nas od
kltwy, jeli ta na nas ciya: a macie wiedzie, i kltwa jest kar najcisz,
ktra nas pozbawia owocu modlitw Kocioa witego, monoci przyjmowania
innych Sakramentw i obcowania z wiernymi, tudzie prawa do pogrzebu w
miejscu powiconym. To uwolnienie od kltwy dzieje si w Sakramencie
Pokuty podug wadzy jak ku temu Biskup, a w niektrych razach sam Papie
Spowiednikowi udziela. Uwolnienie od kltwy moe te by danym i poza
Sakramentem Pokuty, za porednictwem Przeoonego Duchownego, chociaby
nie Kapana, jeli ma do tego stosowne upowanienie. Czwarty i ostatni skutek
Sakramentu Pokuty jest ten, i przywracajc do stanu aski, czyni nas zdolnymi
do czerpania ze skarbu Odpustw, otwieranego w Kociele witym przez
Papiea.
U. Co znaczy Odpust?
N. Odpust jest to szczodrobliwo Boa, przez ktr Bg za
porednictwem Namiestnika Chrystusowego, Papiea, udziela wiernym
Chrystusowym odpuszczenia, w caoci lub w czci, kary doczesnej, ktr
winni byli ponie, na tym wiecie lub w Czycu, za grzechy swoje.
U. Czego potrzeba do dostpienia Odpustu?
N. Najprzd, potrzeba by w stanie aski; to jest bez grzechu
miertelnego; a wic potrzeba si spowiada jeli si jest w tym grzechu: Po
wtre, potrzeba dopeni wszystkich warunkw oznaczonych przez Ojca
witego w nadaniu Odpustu, ktrego dostpi pragniemy.
U. Jak czsto potrzeba przyjmowa Sakrament Pokuty?
N. Koci nakazuje, aby kady spowiada si przynajmniej raz w rok:
nadto naley spowiada si ilekro chcemy przystpowa do Komunii witej a
czujemy si w grzechu miertelnym: a take winnimy si spowiada w
niebezpieczestwie mierci, i w kadym zdarzeniu, w ktrym by zagraao
niebezpieczestwo mierci. Lecz oprcz tego obowizku, bardzo zbawienn jest
rzecz spowiada si czsto i utrzymywa sumienie w podanej czystoci.
Pamitajmy i na to, i kto si spowiada rzadko, trudno aby spowiada si dobrze.
86

U. Jeszcze mamy was zapyta o Zadouczynieniu: jakie s uczynki dobre

i mie Bogu, ktre by mona ofiarowa na zadouczynienie za grzechy nasze?
N. Wszystkie te uczynki odnosz si do trzech, ktrymi s, Modlitwa,
Post i Jamuna, a o ktrych Anio Rafael nauczy Tobiasza (Tob. XII, 8).
Czowiek bowiem majc dusz, ciao i rzeczy zewntrzne, przez Modlitw,
ofiaruje Bogu dobra duszy swojej; przez Post, dobra ciaa swojego; a przez
Jamun, zewntrzne dobra swoje. Do modlitwy, naley take suchanie Mszy
witej, tudzie wszelkie wiczenie duchowne. Przez post, rozumiej si take
wszelkie umartwiania ciaa, jako to wosiennica, biczowanie si, sypianie na
goej ziemi, pielgrzymki, itp. Przez jamun, rozumie si take wszelki
miosierny uczynek i wszelka posuga czyniona bliniemu dla mioci Boga.
U. Co stanowi post waciwy?
N. W pocie waciwym s trzy rzeczy do zachowania. 1. Je tylko raz na
dzie, 2. nie pierwej jak o poudniu, 3. nie uywa ani misa, ani jaj, ani
mleczywa. Post ten stosownie do potrzeb miejscowych, mniej lub wicej
agodz Biskupi, o czym kady u Proboszcza lub u Spowiednika objani si
moe.
U. Czy lepiej jest zadouczyni za grzechy nasze dobrymi uczynkami o
ktrych powiedzielicie, czy te lepiej jest dostpowa Odpustw?
N. Lepiej jest peni uczynki dobre; bo przez Odpusty zyskujemy tylko
odpuszczenie nalenej kary, a za przez dobre uczynki, czyni si zado za t
kar, a nadto, zarabia si na ywot wieczny. Lecz najlepiej jest uywa tego
obojga, to jest czyni zado za grzechy nasze ile monoci przez uczynki
dobre, a przy tym dostpowa Odpustw.

O OSTATNIM NAMASZCZENIU
UCZE. Co to jest Ostatnie Namaszczenie?
NAUCZYCIEL. Ostatnie Namaszczenie jest Sakramentem ustanowionym
przez Chrystusa dla chorych. Zowie si Namaszczeniem, bo zaley gwnie na
namaszczeniu chorego Olejem witym, tudzie na odmwieniu nad chorym
pewnych modlitw; zowie si Ostatnim, bo jest ostatnim pomidzy
Namaszczeniami ktre si daj w Sakramentach Kocioa. Pierwsze bowiem
daje si przy Chrzcie, drugie przy Bierzmowaniu, trzecie przy Kapastwie, a

87

czwarte i ostatnie w chorobie cikiej; to Namaszczenie i dlatego jeszcze

Ostatnim si zowie, i si daje w ostatnich chwilach ycia.
U. Jakie s skutki tego Sakramentu?
N. Sakrament Ostatniego Namaszczenia daje ask, ktrej skutkiem jest:
Najprzd, odpuszczenie grzechw ktre by jeszcze nie odpuszczone zostaway,
a z ktrych chory, gdyby tylko mg, chtnie by si spowiada; tudzie
zgadzenie wszelkich pozostaoci grzechowych, to jest niemocy, cikoci i
niepokoju, ktre by grzech w duszy naszej po sobie zostawi: Po wtre,
pocieszenie sabego, ulenie mu w tsknociach i trwogach mierci, ukrzepienie
ducha jego przeciwko boleciom choroby i pokusom szataskim, a tym samym
dopomoenie do dobrej mierci: Po trzecie, uzdrowienie ciaa, jeliby tego do
zbawienia duszy byo potrzeba. A te trzy skutki oznacza olej, ktrego si uywa
w tym Sakramencie; bo olej krzepi, ochadza i uzdrawia. (1)
(1) DODATEK TUMACZA

UCZE. A wic przyjcie Sakramentu Ostatniego Namaszczenia, jest rzecz

bardzo pomocn?
NAUCZYCIEL. Nie tylko jest bardzo pomocn, ale niekiedy nawet do zbawienia
konieczn: moe bowiem za pomoc Ostatniego Namaszczenia by zbawionym ten,
ktry pozbawiony tego Sakramentu byby potpionym. I tak: gdyby kto bdcy w
grzechu miertelnym, a utraciwszy w chorobie swej mow i wszelk wadz, nie mg
si wcale ani spowiada, ani adnym znakiem okaza alu za grzechy, lub chci
spowiadania si, a tego alu, tej chci nie okazywa przedtem, ten nie mgby ani
rozgrzeszenia otrzyma, ani przyj Komunii witej; gdyby przy tym ten
nieszczliwy bdcy w grzechu miertelnym, nie mia w sercu swoim skruchy
doskonaej, lecz tylko skruch niedoskona, byby potpionym, lecz jeli przy skrusze
niedoskonaej otrzyma Sakrament Ostatniego Namaszczenia, bdzie zbawionym, jeli
w sercu swoim ma szczere pragnienie i postanowienie spowiadania si; bez ktrego to
warunku ani skrucha doskonaa, ani Sakramenty, wyjwszy Chrzest, grzechw nie
zmazuj.
U. Dla lepszego pojcia tego cocie nam powiedzieli, prosimy o niektre
objanienia. Dlaczego mwicie: wyjwszy Chrzest?
N. Bo, jak to ju wiecie, Chrzest jest ustanowionym na zmazanie grzechu
pierworodnego, tudzie grzechw uczynkowych przed Chrztem popenionych; a za
Sakrament Pokuty jest ustanowionym na odpuszczenie grzechw po Chrzcie
popenionych. Wic kto Chrzest przyjmuje, nie potrzebuje Sakramentu Pokuty; a
88

nadto, kto Chrztu nie przyj, adnego innego Sakramentu przyj nie moe; bo
Chrzest jedynie wprowadza na ono Kocioa, i daje prawo do innych Sakramentw.
Lecz kto ju Chrzest przyj, ten na odpuszczenie grzechw potrzebuje koniecznie
Sakramentu Pokuty, jeli go tylko przyj moe.
U. A jeli go adn miar przyj nie moe, jest dla grzesznika ratunek?
N. Wtedy ratunkiem dla kadego grzesznika jest Skrucha Doskonaa, a nadto
dla umierajcego, jakemy to wyej powiedzieli, Sakrament Ostatniego Namaszczenia
przyjty z potrzebnym usposobieniem duszy, ktre zaley na tym, aby mie w sercu
pragnienie spowiedzi i al za grzechy, przynajmniej ten, ktry zowiemy Skruch
Niedoskona.
U. Jaka zachodzi rnica midzy Skruch Niedoskona a Skruch Doskona?
i jakie s ich skutki?
N. Skrucha jest Doskona, jeli gwn jej pobudk jest mio Boga, ktra to
mio wzbudza w nas uczucie alu najserdeczniejszego i najwikszego, emy
obrazili Boga tak dobrego, tak miosiernego, tak wielkiej mioci godnego. Skrucha
jest Niedoskona jeli al za grzechy pochodzi z innego powodu nadprzyrodzonego,
jako to: z obawy pieka lub utraty Nieba itp. Skrucha Doskonaa poczona z
pragnieniem Chrztu, jeli kto jeszcze nie jest ochrzczony, lub te z pragnieniem
Spowiedzi, jeli kto ju ochrzczony, zmazuje grzech wszelki. Skrucha Niedoskonaa,
nie ma tej mocy; wszake jak przy Spowiedzi jest dostateczna do otrzymania
rozgrzeszenia, tak przy innych Sakramentach, poczona z postanowieniem
Spowiedzi, jeli jej w tej chwili odby nie moemy, jest dostateczna do otrzymania
nam aski, ktr te sakramenty z sob przynosz.
U. Kiedy to postanowienie Spowiedzi wykona naley?
N. Jak mona najprdzej.
U. A gdyby kto tego postanowienia wykona nie chcia, czyby przez to utraci
odpuszczenie grzechw, ktre przy tym postanowieniu bd wskutek Skruchy
Doskonaej, bd wskutek Sakramentw otrzyma?
N. Odpuszczenia tych grzechw nie utraciby wcale, bo miosierdzie Boe jest
tak wielkie, i grzech raz odpuszczony jest odpuszczonym na zawsze, i nigdy ju
ody nie moe; lecz ten nieszczsny o ktrym mwicie, przez swoje przeniewierzenie
si popeniby grzech miertelny najczarniejszej niewdzicznoci przeciwko Bogu, za
ktry zasuyby na najsrosz kar w piekle; a nadto grzech miertelny przeciwko
ustanowieniu Boemu, ktre wszelki grzech po Chrzcie popeniony pod klucze
Kocioa oddawszy, wymaga, aeby grzesznik, skoro tylko moe, wszystkie grzechy
miertelne po Chrzcie popenione do ktrych si w sumieniu poczuwa, i kady z nich
szczegowo, o ile przy pilnym roztrzsaniu sumienia zna je moe, pod Sd Kocioa
w Spowiedzi witej poddawa. A wic, kto by dla niemonoci spowiadania si
89

otrzyma odpuszczenie grzechw poza Sakramentem Spowiedzi sposobem wyej

okrelonym, ma cisy obowizek spowiadania si z tych grzechw skoro bdzie mg
najprdzej, pod kar nowego grzechu miertelnego; rwnie jak mamy cisy
obowizek spowiadania si z grzechw miertelnych zapomnianych w przeszych
spowiedziach, jeli je sobie przypomnimy; bo chocia przy rozgrzeszeniu
odpuszczenie tych grzechw otrzymalimy, jednakemy ich jeszcze pod Sd Kocioa
szczegowo nie poddali, do czego jakemy to powiedzieli, cile obowizani
jestemy. Std wnie macie, i jak z jednej strony naley stara si o to, aby ile
monoci nosi zawsze w sercach naszych Skruch Doskona, ktra w mioci Boej
pocztek swj bierze; tak z drugiej strony, jelibymy mieli nieszczcie zgrzeszy
ciko, nie powinnimy odwleka Spowiedzi.
U. Czy przy nowej Spowiedzi mona prosi o nowe rozgrzeszenie z grzechw
ju odpuszczonych?
N. Nie tylko mona ale naley; nie dlatego aby to byo potrzebnym na
uwolnienie nas od kary wiecznej, ktre ju przez poprzednie rozgrzeszenie z tych
grzechw otrzymalimy; lecz dlatego, i Sakrament Pokuty, oprcz mocy uwalniania
od winy grzechu i od kary wiecznej za ni, ma rwnie jak kady inny Sakrament, moc
uwalniania w pewnej czci od kary doczesnej za grzech po odpuszczeniu jego
nalenej. I dlatego to, przy kadej Spowiedzi, wymieniwszy grzechy jeszcze nie
odpuszczone, oskarajmy si przynajmniej w oglnoci ze wszystkich grzechw
caego ycia, aeby skutek Sakramentu rozcigajc si na te wszystkie grzechy,
pozosta za nie kar doczesn coraz bardziej zmniejsza, i coraz sprawiedliwszymi
nas czyni przed Obliczem Boga najmiosierniejszego: ktremu cze i chwaa i
dzikowanie na wieki. Amen.

U. Kiedy Sakrament ten przyj mona i naley?

N. Bdz ci bardzo, a wielu jest takich, ktrzy daj tego Sakramentu
dopiero wtedy gdy s na skonaniu: albowiem naley go da i przyj, skoro
lekarz sdzi, i choroba jest niebezpieczn i e lekarstwa ludzkie nie zdaj si
by dostateczne do zachowania przy yciu; wtedy bowiem potrzeba uda si do
lekarstw Niebieskich. Czsto si te zdarza, i Olej wity uzdrawia chorego.
Nie naley da tego Sakramentu gdy nie masz niebezpieczestwa mierci; nie
naley te czeka a do chwili w ktrej nie masz ju adnej nadziei ycia. Olej
wity nie daje si tym, ktrzy wskutek wyroku sdowego id na mier, bo ci
ani nie s w stanie choroby, ani te nie s w nadziei ycia. Nie daje si take ani
dzieciom, ktre jeszcze do rozumu nie przyszy, ani tym obkanym, ktrzy
nigdy rozumu nie mieli.
90

O SAKRAMENCIE KAPASTWA
UCZE. Co to jest Sakrament Kapastwa?
NAUCZYCIEL. Jest to Sakrament, w ktrym si daje moc Konsekrowania
Ciaa i Krwi Paskiej, oraz udzielania ludowi innych Sakramentw; lub te
posugiwania w tym wszystkim: a to stosownie do stopnia przyjtych wice.
W sakramencie tym bowiem s rozmaite stopnie, w cisym porzdku po sobie
idce, a jeden drugiemu ulege; jakimi s Kapan, Diakon, Subdiakon, i stopnie
Nisze. (2)
(2) DODATEK TUMACZA

UCZE. Nauczcie nas obszerniej o Sakramencie Kapastwa, aebymy

wiedzieli jak go pragn i szanowa, i jakie przez ten Sakrament aski od Boga mie
moemy?
NAUCZYCIEL. Kapastwo jest ustanowione przez Chrystusa do rozdawania
Sakramentw, ktre, jak to ju wiecie, s gwnymi rodkami zbawienia naszego.
Urzd Kapana jest wic najpotrzebniejszy, najwaniejszy, najdostojniejszy i
najwitszy. Do tego urzdu dochodzi si stopniami ustanowionymi w stanie
duchownym, o ktrych was nauczymy; lecz przede wszystkim potrzeba powoania do
tego stanu.
U. C to jest powoanie do stanu duchownego?
N. Jest to aska przez ktr Bg rodzi w sercu naszym szczere pragnienie
suenia Bogu w stanie duchownym, i do tej suby przez natchnienie aski swojej nas
przynca, a ostatecznie przez duchownych zwierzchnikw powouje.
U. Jakie s stopnie w Sakramencie Kapastwa?
N. W Sakramencie Kapastwa s rne stopnie, ktre si daj z waciwym
kademu obrzdem i z waciw moc.
Na wstpie do stanu duchownego, czyni si Postrzyyny; te nie s jeszcze
adnym stopniem duchownym, lecz tylko wstpem do stanu duchownego. Za stopni
duchownych jest siedem, z ktrych cztery pierwsze zowi si Mniejszymi, a trzy
nastpne Wikszymi, albo te witymi: z tych ostatni osobny ma podzia, jak to wam
niej powiemy. Stopnie Mniejsze s nastpujce: Ostiariusz, Lektor, Egzorcysta i
Akolita. Stopnie Wiksze czyli wite s nastpujce: Subdiakon, Diakon i Kapan.

91

1. OSTIARIUSZ (Ostiarius) bierze moc waciw do otwierania, zamykania i

strzeenia kocioa, i skarbca jego, tudzie przestrzegania w nim porzdku.
2. LEKTOR (Lector) bierze moc waciw do przewodniczenia ludowi w
piewach kocielnych, do czytania uroczycie w kociele niektrych miejsc Pisma
witego, i do nauczania pocztkw Nauki Chrzecijaskiej.
3. EGZORCYTA (Exorcista) bierze moc waciw do wypdzania szatanw z ciaa
optanych, ktrej to mocy bez pozwolenia Biskupa uywa im nie wolno.
4. AKOLITA (Acolythus) bierze moc waciw do posugiwania uroczycie
Subdiakonowi przy Mszy witej.
5. SUBDIAKON (Subdiaconus) bierze moc waciw posugiwania uroczycie
Diakonowi we Mszy witej, i do piewania w niej Epistoy. Subdiakon obowizany
jest do bezestwa, czyni lub czystoci i oddaje si na wieczn sub Bogu w
Kociele Jego. Dawniej Subdiakoni mieli obowizek spisywania dziejw
Mczeskich.
6. DIAKON (Diaconus) bierze moc waciw posugiwania uroczycie i
bezporednio Kapanowi w Ofierze Mszy witej, tudzie uroczystego w niej
piewania Ewangelii witej. Diakon ma moc rozdawania w razie potrzeby Komunii
witej, tudzie dawania Chrztu z uroczystym obrzdem za pozwoleniem Proboszcza,
jako te miewania kaza za pozwoleniem Biskupa. Diakoni mieli dawniej obowizek
opiekowania si jamunami i dochodami kocielnymi, z ktrych zaopatrywali
ubogich, sieroty i wdowy.
7. KAPAN (Sacerdos). Najwyszym urzdem w subie Kocielnej jest
Kapastwo. Kapan na mocy rozkazania i postanowienia samego Boga, ma moc
konsekrowa i ofiarowa najwitsze Ciao i Krew Chrystusow, i wszystkie
Sakramenty sprawowa, i czyni to wszystko cokolwiek do zbawienia ludzkiego jest
potrzebne; tudzie rzd wszelki w Kociele Boym sprawowa ma moc i wadz,
stosownie do stopnia jaki ma w Kapastwie, i do polecenia jakie od wyszej
duchownej wadzy odbiera. Co do mocy konsekrowania Ciaa i Krwi Chrystusowej,
wszyscy Kapani s rwni; a przeto w tej godnoci wszyscy zarwno nad wszelk moc
i godno s wysi. Wszake dla porzdku i jednoci Chrystusowego Kocioa, s
rozliczne stopnie pomidzy Kapanami, tak co do mocy jak co do wadzy; ktre to
stopnie wszystkie odnosz si do wsplnej widzialnej gowy Kocioa, to jest do
NAMIESTNIKA CHRYSTUSOWEGO, PAPIEA.
Dwojacy s Kapani, jedni wysi ktrych Biskupami, drudzy nisi ktrych w
zwyczajnej mowie Ksimi zowiemy. BISKUP ma Kapastwo wysze, bo ma te moc
udzielania Sakramentw Bierzmowania i Kapastwa, ktrej to mocy Kapani Ksia
92

nie maj. Biskupi maj te moc zasiadania na Soborach powszechnych Kocioa

witego jako Nauczyciele i Ojcowie Kocioa; ktrej to mocy Kapani Ksia z
samych siebie nie maj. Biskup ma rzd zwierzchni nad ca Diecezj swoj, i
wszystkich Kapanw tej Diecezji jest Zwierzchnikiem i Sdzi. A za nad wszystkimi
Biskupami jeden jest PAPIE, NASTPCA W. PIOTRA, NAMIESTNIK CHRYSTUSOWY, OJCIEC
POWSZECHNY; ktry nie od adnej wieckiej ani nawet duchownej wadzy, lecz od
samego Pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa, ma moc i wadz, aby caym
Kocioem Jego na ziemi rzdzi i wada, aby wszelkiej wadzy duchownej by
rozdawc, aby wiernym Chrystusowym otwiera skarby Nieba, aby cay Koci
wity trzyma w nierozerwanej jednoci, aby by t OPOK, na ktrej CHRYSTUS
zbudowa swj KOCI, z ktrym podug obietnicy swojej jest a do skoczenia
wiekw, przeciwko ktremu ani potgi ziemskie, ani potgi piekielne nigdy nie
przemog.
U. Z tego wszystkiego cocie powiedzieli, pokazuje si jasno, i Kapastwo
jest stanem najwyszym, najzacniejszym i najwitszym, e przeto, obowizuje do
najwikszej witoci. Powiedzcie nam teraz, czy Kapan wystpny traci charakter
Kapastwa?
N. Nie, nie traci go wcale, i dlatego te Sakramentu Kapastwa rwnie jak
Sakramentw Chrztu i Bierzmowania powtarza nie wolno; bo Sakrament Kapastwa
rwnie jak Sakramenty Chrztu i Bierzmowania, wyciska na duszy pitno niezmazalne
nie tylko w tym ale nawet w przyszym yciu. I nie tylko adna sia ludzka, ale nawet
grzech aden pitna tego zetrze, ani mocy kapaskiej zniszczy nie moe. Skd
pochodzi, i przez najwystpniejszego nawet Kapana udzielane Sakramenty, chocia
temu nieszczsnemu Kapanowi s now zbrodni i witokradztwem, wszake wane
s, i ask na tych, ktrzy je przyjli, zlewaj; bo moc Sakramentw nie od Kapana
ale od Boga pochodzi, bo wadza udzielania Sakramentw przywizana jest nie do
czowieka, ktry jest zmiennym, lecz do Kapastwa, ktre jest niezmiennym i
wiecznym. Chwalmy w tym i wysawiajmy nieskoczon mdro i dobro Boga,
ktry nam tak dalece rodki zbawienia ochrania i zabezpiecza. "Boga na wysokoci
chwalmy, ktry rzd Kocioa swego rozlicznymi i ustawicznymi sugami opatrzy,
ktry Majestat Otarza swego ozdobi, i ludzkiego zbawienia stre i pasterze
postanowi. One czci i miowa, i potrzebami wszelkiemi opatrowa, wielka jest
Chrzecijaska powinno, i prawo od Boga dane. Kto nimi gardzi, Chrystusem
gardzi; kto ich nie sucha, Chrystusa nie sucha. Ktremu z Ojcem i z Duchem
witym Boska cze na wieki. Amen" (Skarga).

93

O SAKRAMENCIE MAESTWA
UCZE. Co to jest Sakrament Maestwa?
NAUCZYCIEL. Jest to wite i nierozdzielne poczenie mczyzny z
niewiast, wedug praw Kocioa (Efez. V, 31-32). Poczenie to, znaczy i
wyobraa poczenie Chrystusa z Kocioem przez Wcielenie, i poczenie Boga
z dusz nasz przez ask.
U. Jaki jest skutek tego Sakramentu?
N. Najprzd, daje mowi i onie ask wzajemnego dobrego obchodzenia
si i znoszenia, tudzie wzajemnej mioci w duchu, jako Chrystus umiowa
Koci, jako Bg miuje dusz wiern i sprawiedliw (Efez. V, 25). Po wtre,
daje ask potrzebn do wychowania dziatek w bojani Boej. Po trzecie,
pocza ma i on wzem tak cisym, i w aden sposb rozwiza go nie
mona, jak nie podobna jest rozwiza wza czcego Chrystusa z Kocioem.
Std pochodzi, i nikt nie moe da prawa mowi opuszczenia maonki dla
pojcia innej ony, ani te onie opuszczenia ma dla pjcia za drugiego
ma. (3)
(3) DODATEK T UMACZA

Wze Maestwa jest nierozwizalny czyli innymi sowy, nie ma rozwodu!

Mog by powody rozczenia Maonkw do czasu lub na zawsze, w czym potrzeba
sdu Kocioa; lecz rozwiza Maestwo to jest da rozwodu, Koci nie moe: bo
Maestwo jest Sakramentem, i znaczy zczenie Chrystusowe z Kocioem: bo
wyrane s sowa Chrystusa, mwicego: "Co tedy Bg zczy, niech czowiek nie
rozcza. Ktobykolwiek opuci on sw, a pojby inn, cudzostwa si dopuszcza
przeciwko niej. A jeliby ona opucia ma swojego, a szaby za drugiego,
cudzooy" (Mk X, 9. 11-12). Za Pawe w. tak mwi: "A tym ktrzy s w
Maestwie, rozkazuj nie ja, ale Pan: iby ona od ma nie odchodzia. A jeliby
odesza eby trwaa bez ma, albo si z mem pojednaa. A m ony niech nie
opuszcza" (I Kor. VII, 10-11).

U. Czego potrzeba do przyjcia Sakramentu Maestwa?

N. Trzech rzeczy. Najprzd, aeby osoby chcce przyj ten Sakrament
miay prawo wej w zwizek maeski; to jest, iby miay wiek przepisany,
iby nie byy z sob ani w pokrewiestwie ani w powinowactwie, a do
czwartego stopnia wcznie; iby na koniec adna z nich nie bya zwizana
lubem uroczystym czystoci. Po wtre, potrzeba aby przy zawieraniu
94

maestwa byli wiadkowie, a mianowicie iby by obecny wasny Proboszcz.

Po trzecie, potrzeba iby zezwolenie obu stron byo dobrowolne, nie
wymuszone ani grob, ani strachem, ani podejciem, ani jakimkolwiek obcym
wpywem; i aeby zezwolenie to byo wyranie owiadczone, bd sowem,
bd innym rwnoznacznym sposobem. Gdyby na ktrymkolwiek z tych trzech
warunkw zbywao, Maestwo byoby niewanym, to jest adnym, to jest,
iby go wcale nie byo. (4)
(4) DODATEK TUMACZA

Osoby wchodzi majce w zwizek Maeski, tudzie rodzice ich lub

opiekunowie, pilnie wywiadywa si maj u Plebana swojego i u Spowiednikw
swoich, jakie s prawem Kocielnym oznaczone przeszkody do stanu Maeskiego;
iby je usun jeeli mona, a jeli nie mona, w Maestwo nie wchodzi. To i
Plebani pilnie nowoecw o ich zwizki i stosunki wypytywa si maj, iby
nieprawemu Maestwu nie bogosawili, i wanoci Sakramentu, tudzie szczcia
Maonkw nie naraali, a prawa Kocielne we wszystkim zachowywali; aby
nowoecy Boskie bogosawiestwo ktre z tego Sakramentu pochodzi, otrzyma
mogli. "Przeklctwa nabywa, kto te prawa amie, a nie czci w nich zakonodawc
Ducha witego ktry w Kociele Chrystusowym gospodarzem jest, a nic bez
przyczyny nie stawi" (Skarga). Std te zatajenie przeszkody do Maestwa, jest
cikim grzechem; bo Sakrament na niewano, a mniemanych Maonkw i dzieci
ich na wielkie nieszczcie naraa. A wic ktobykolwiek wiedzia o przeszkodzie do
Maestwa zawrze si majcego, ma cisy obowizek Wadz Duchown o niej
uwiadomi.

U. Czy lepiej jest wej w zwizek maeski, czy lepiej zachowa

Dziewictwo?
N. Aposto wity rozwiza to zapytanie, piszc: (I Kor. VII): i kto
wchodzi w maestwo dobrze czyni, lecz kto dla zachowania Dziewictwa nie
wchodzi w maestwo, lepiej czyni. A to dlatego, i Maestwo jest rzecz
ludzk, Dziewictwo Anielsk: Maestwo jest rzecz naturaln, Dziewictwo
nadnaturaln. A nie tylko Dziewictwo, lecz i Wdowiestwo nawet, Pawe w.
nad Stan Maeski wynosi. Chrystus Pan mwic o ziarnie ktre pado na
ziemi dobr, powiedzia: "I dao owoc bujny i rosncy: a jedno przynioso
trzydzieci, jedno szedziesit, jedno sto" (Mk IV, 8). Doktorowie Kocioa t
Parabol wykadajc, tumacz, i owoc trzydziesty znaczy Maestwo,
szedziesity Wdowiestwo, a setny Dziewictwo.

95

ROZDZIA X

O CNOTACH W OGLNOCI
UCZE. Wyoylicie nam ju cztery gwne czci Nauki
Chrzecijaskiej; radzi bymy wiedzie czy mamy jeszcze co wicej do
nauczenia si w tej rzeczy?
NAUCZYCIEL. Wyoylimy wam dotd to, co koniecznie umie naley, to
jest, 1. Skad Apostolski, 2. Modlitw Pask i Pozdrowienie Anielskie, 3.
Przykazania Boe i Kocielne, 4. na koniec, Sakramenty wite. Lecz s jeszcze
rzeczy, ktrych znajomo jest wielce przydatna do dojcia do celu, ktry sobie
zamierzamy, to jest do dostpienia zbawienia wiecznego. Tymi rzeczami s:
Cnoty i przeciwne im Wady, Dobre Uczynki i Grzechy. A chocia mwilimy
ju w oglnoci o tych rzeczach przy wykadzie Skadu Apostolskiego i
Przykaza; wszake wielce si wam przyda pomwi o nich w szczeglnoci i
nieco dokadniej.
U. C to jest Cnota?
N. Cnota, jest to przymiot, ktry przyjty do duszy, czyni czowieka
dobrym. A jako umiejtno czyni czowieka biegym w nauce, lub sztuce; tak
cnota czyni go biegym w dobrych uczynkach. Czowiek majcy cnot, czyni
dobre uczynki atwo, szybko i doskonale: czowiek nie majcy cnoty, moe
niekiedy czyni uczynki dobre, lecz trudno i niedoskonale. Objanijmy to przez
podobiestwo. Cnota podobna jest do sztuki i biegoci. Kto posiada np. sztuk i
biego grania na lutni, gra doskonale i z wielk atwoci, nie patrzc nawet na
struny: kto za nie posiada tej sztuki, lub tej biegoci, moe take gra, ale nie
dobrze. Tak te, kto ma np. cnot wstrzemiliwoci, ten poci atwo, wesoo i
dobrze, czeka z jedzeniem do przepisanej godziny, i tyle tylko je ile mu wolno:
kto za tej cnoty nie ma, a tym bardziej kto ma wad przeciwn tej cnocie, to
jest obarstwo, temu si zdaje e post rwna si mierci; a chocia poci, le
96

poci, nie wytrzymuje do naznaczonej godziny, a wieczorem zamiast

dozwolonego lekkiego posiku, je niemal tyle co na zwyczajnej wieczerzy.
U. Ile jest cnt?
N. Jest ich wiele, lecz cnt gwnych, do ktrych si wszystkie inne
odnosz, jest siedem, z ktrych trzy Teologiczne, jakimi s Wiara, Nadzieja i
Mio (I Kor. XIII, 13); a cztery Kardynalne, jakimi s Roztropno,
Sprawiedliwo, Wstrzemiliwo i Moc (Mdr. VIII). Tej liczbie odpowiadaj
te Siedem Darw Ducha witego (Iz. XI, 2), tudzie Bogosawiestwa
Ewangeliczne wskazujce nam drog do doskonaoci Chrzecijaskiej (Mt. V,
3-12). Jest take Siedem Uczynkw Miosiernych tyczcych si ciaa (Mt. XXV,
35-36; Tob. XII), i Siedem Uczynkw Miosiernych tyczcych si duszy. O tym
wszystkim w krtkoci was nauczymy.

ROZDZIA XI

O CNOTACH TEOLOGICZNYCH
UCZE. Co to s cnoty teologiczne?
NAUCZYCIEL. Cnoty Teologiczne, tak nazwane z greckiego, s to cnoty
odnoszce si do Boga, majce Boga na celu: jest ich trzy: Wiara, Nadzieja i
Mio.
U. Co to jest Wiara?
N. Wiara jest pierwsz z cnt Teologicznych, to jest odnoszcych si do
Boga. Wasnoci Wiary jest owieca umys i wznosi go do wierzenia mocno
w to wszystko, co nam Bg przez Koci swj objawia, chociaby to byy
rzeczy trudne i przechodzce nasz rozum.

97

U. Dlaczego w to wszystko, to jest w rzeczy Wiary, tak mocno wierzy

potrzeba?
N. Dlatego, e Wiara opiera si na Prawdzie nieomylnej, ktr jest sam
Bg; bo to wszystko co nam Koci wity do wierzenia podaje, zostao
objawione przez Boga, a Bg jest sam Prawd, a wic niepodobna aby to co
Bg mwi, nie byo prawd. Gdy przeto Wiara podaje nam do wierzenia rzecz
jak, ktra zda si by przeciwn rozumowi, jako np. i Chrystus Pan narodzi
si z Matki Dziewicy; naley przypomnie sobie, i rozum ludzki jest saby i
atwo omyli si moe, lecz Bg ani omyli si, ani nas omyli nie moe.
U. W c t cnot Wiary wierzy potrzeba?
N. Potrzeba wierzy wyranie we wszystkie Artykuy Skadu
Apostolskiego, ktremy wam wyoyli, a mianowicie w tajemnice ktre
Koci w uroczystych witach corocznie obchodzi, to jest we Wcielenie,
Narodzenie, Mk i mier, Zmartwychwstanie, i Wniebowstpienie Chrystusa
Pana, tudzie w Zesanie Ducha witego i w wit Trjc. Nadto, potrzeba
by gotowym do wierzenia w to wszystko, co tylko nam Koci do wierzenia
poda. Na koniec, naley wystrzega si tego wszystkiego, co by nas za
niewiernych udawa mogo. Tak, i nie tylko sercem i usty, lecz nawet
zewntrznymi czynami winnimy wyznawa prawdziw wiar, i okazywa si
obcymi wszelkim Zborom niewiernych, kacerzy i odszczepiecw.
U. Co to jest Nadzieja?
N. Nadzieja jest drug cnot Teologiczn; a jest Teologiczn dlatego, i
si take odnosi do Boga: bo jako Wiar wierzymy w Boga, tak Nadziej mamy
ufno w Bogu.
U. Co sprawia Nadzieja?
N. Nadzieja wznosi wol nasz do podania wiecznej szczliwoci. A
e wieczna szczliwo jest dobrem tak wzniosym, i do siami ludzkimi
wznie si niepodobna, dlatego Bg daje nam nadprzyrodzon cnot Nadziei,
aebymy za jej pomoc spodziewali si i ufali, i dostpimy tak wielkiego
dobra.
U. Na czym si wspiera Nadzieja?

98

N. Na nieskoczonej dobroci i miosierdziu Boym, ktrych mamy

najwidoczniejszy dowd w tym, i Bg da za nas wasnego Syna swojego, i
przez Niego przysposobi nas za synw swoich, i obieca nam dziedzictwo
Krlestwa Niebieskiego, jeli bdziemy peni uczynki dobre, godne tego
wzniosego powoania naszego. Nadzieja nasza i na tym si jeszcze wspiera, i
ufamy, e Bg da nam ask i pomoc dostateczn do penienia uczynkw do
zbawienia potrzebnych.
U. Co to jest Mio?
N. Mio jest trzeci cnot Teologiczn, to jest odnoszc si do Boga.
Przez ni dusza nasza wznosi si do miowania Boga nade wszystko, nie tylko
jako Stwrc i sprawc wszystkich darw przyrodzonych, ale nadto jako dawc
aski i Chway, ktre to dary s nadprzyrodzone.
U. Czy cnota Mioci rozciga si take i do stworze?
N. Mio rozciga si take do wszystkich ludzi i do wszystkich rzeczy,
ktre s dzieem Boym; lecz z t rnic, i Boga naley kocha dla Niego
samego, bo Bg jest dobrem nieskoczonym; a za wszystkie inne rzeczy mamy
kocha dla mioci Boga; lecz szczeglniej powinnimy kocha blinich
naszych, to jest wszystkich ludzi, bo rwnie jak my, stworzeni s na obraz i
podobiestwo Boe. Std te przez bliniego rozumie si nie tylko krewny lub
przyjaciel, lecz wszelki czowiek, chociaby by najwikszym nieprzyjacielem
naszym; bo kady czowiek jest obrazem Boga, i jako obraz Boga kocha go
naley.
U. Czy Mio jest wielk cnot?
N. Jest najwiksz z cnt wszystkich, a jest dobrem tak wielkim, i dopki
kto j posiada, nie moe postrada zbawienia. Kto za nie ma Mioci, ten w
aden sposb zbawionym by nie moe, chociaby posiada wszystkie inne
cnoty i dary Boe (I Kor. XIII).

99

ROZDZIA XII

O CNOTACH KARDYNALNYCH
UCZE. Co to s cnoty Kardynalne?
NAUCZYCIEL. Cnoty Kardynalne czyli gwne, s niejako rdami
wszystkich cnt moralnych i towarzyskich.
U. Ile jest cnt Kardynalnych?
N. Jest ich cztery: Roztropno, ktra kieruje umysem; Sprawiedliwo,
ktra kieruje wol; Wstrzemiliwo, ktra panuje nad wszelk podliwoci; i
Moc, ktra powciga wszelk niecierpliwo.
U. Co to jest Roztropno, i jakie jej dziaanie?
N. Roztropno, jest to cnota dajca nam pozna w kadej czynnoci
naleny cel i stosowne rodki, abymy j pod kadym wzgldem dobrze
wykona mogli. Dlatego te Roztropno zowie si Mistrzyni cnt innych, i
jest jak oko w ciele, jako sl w potrawach, jako soce w wiecie.
U. Jakie s wady przeciwne Roztropnoci?
N. Cnota stoi zawsze w rodku, a dwie wady przeciwne stoj na
ostatecznociach. Jedn wad przeciwn Roztropnoci, jest Nieroztropno to
jest nieuwaga i pocho; jest ona w tych, ktrzy nie rozwaaj tego co czyni
maj, a tym samym nie zmierzaj do naleytego celu, i nie uywaj naleytych
rodkw. Drug wad jest Przebiego, czyli roztropno ziemska; jest ona w
tych, ktrzy ze wszelk pilnoci myl o celu i o rodkach, lecz wszelk rzecz
kieruj ku poytkowi wasnemu, dla nabycia jakiego ziemskiego dobra: a przeto
przebiegle usiuj oszuka bliniego; dla nakrcenia rzeczy na swoj stron.
Lecz koniec pokae, i ludzie ci byli najnieroztropniejsi, utracajc najwysze i
wieczne dobro, przez mio znikomej i nikczemnej korzyci.
U. Co to jest Sprawiedliwo, i jakie jej dziaanie?
N. Sprawiedliwo jest cnot oddajc kademu co jego jest. Przeto
dzieem sprawiedliwoci, jest way rzeczy i stanowi rwno w umowach
ludzkich: a to jest podstaw pokoju i zgody, bo gdyby kady przestawa na
swoim i nie poda cudzego, nie byoby nigdy adnej niezgody i wojny.
U. Jakie s wady przeciwne Sprawiedliwoci?
N. S dwie: jedn jest Niesprawiedliwo, drug Sprawiedliwo zbyt
cisa. Niesprawiedliwo czyli brak sprawiedliwoci, jest wtedy, gdy kto bierze
100

rzecz cudz, lub te w umowach chce da mniej nili winien, albo bra wicej
nili mu si naley. Sprawiedliwo zbyt cisa, jest wtedy, gdy kto chce way
rzeczy cilej nili rozsdek doradza. Czsto bowiem naley sprawiedliwo
agodzi litoci: i tak np. gdy ubogi nie moe wypaci w czasie oznaczonym
wszystkiego co winien, bez wielkiej std dla siebie szkody, wwczas jest rzecz
rozsdn i suszn, aeby bogatszy od niego wierzyciel zezwoli na stosown
odwok; nie chcie na ni zezwoli, byoby to zbytni surowoci,
sprawiedliwoci niemiosiern, sprawiedliwoci zbyt cis.
U. Co to jest Moc, i jakie jej dziaanie?
N. Moc jest to cnota, ktra nas czyni zdolnymi do zwycienia wszystkich
trudnoci i zawad w uczynkach dobrych, a nawet gotowymi do poniesienia
mierci, jeliby tego byo potrzeba dla chway Boej i dla spenienia powinnoci
naszej. Przez t cnot Mczennicy wici pokonywaj zabjcw swoich i
otrzymuj wieniec Niebieskiej chway. Przez t cnot, mni onierze w
wojnach sprawiedliwych okazuj dzieln waleczno swoj, i dostpuj nagrody
poczciwej sawy.
U. Jakie s wady przeciwne tej cnocie?
N. Boja i Zuchwalstwo. Boja prowadzi do zbyt atwego poddawania
si, a pochodzi z braku Mocy. Zuchwalstwo za, ktre jest niejako zbytkiem
Mocy, ugania si za niebezpieczestwem bez adnej potrzeby; a wic nie jest
godnym pochway, lecz owszem zasuguje na nagan, a przeto nie jest cnot
lecz wad.
U. Co to jest Wstrzemiliwo, i jakie jej dziaanie?
N. Wstrzemiliwo jest cnot kadc wdzido na rozkosze zmysowe;
skutkiem tej cnoty jest umiarkowane uywanie rzeczy dozwolonych.
U. Jakie s wady przeciwne Wstrzemiliwoci?
N. Niewstrzemiliwo i Zobojtnienie. Niewstrzemiliwo jest wtedy,
gdy si zbytnio oddajemy rozkoszom, i zbytnio dogadzamy ciau naszemu.
Zobojtnienie jest drug ostatecznoci, ktra to sprawia, i unikamy zupenie
wszelkich przyjemnoci, tak dalece, i nie chcemy nawet uywa rzeczy
potrzebnych do zdrowia, aby nie czu ich dobrego zapachu lub smaku. Wada
niewstrzemiliwoci jest daleko powszechniejsz; dlatego te wici sowem i
przykadem zachcaj nas bardzo do umartwie ciaa.

101

ROZDZIA XIII

O SIEDMIU DARACH DUCHA WITEGO

UCZE. Jakie s Siedem Darw Ducha witego?
NAUCZYCIEL. S te o ktrych nauczy nas Izajasz Prorok, a s nastpujce:
Mdro, Rozum, Rada, Moc, Umiejtno, Pobono, Boja Boa.
U. Ku czemu su te dary?
N. Su nam za szczeble do doskonaoci Chrzecijaskiej. S bowiem
jakby drabin prowadzc od przepaci grzechu do szczytu witoci. Prorok
liczy te szczeble z gry na d, bo je widzia jako drabin zstpujc z Nieba na
ziemi; lecz my bdziemy je liczy odwrotnie, to jest z dou do gry, bo mamy
podnosi si po tych szczeblach od ziemi do Nieba. Pierwszym przeto dla nas
szczeblem jest Boja Boa, ktra kruszy grzesznika, gdy wspomni, i ma
nieprzyjacielem Boga Wszechmogcego. Drugim szczeblem jest Pobono; bo
kto obawia si kar, ktrymi Bg grozi grzesznikom, zaczyna by pobonym, i
pragnie by posusznym Bogu i suy Mu, i wit wol Jego spenia we
wszystkim. Trzecim szczeblem jest Umiejtno; bo kto pragnie spenia wol
Bo, prosi Boga aby go nauczy witych Przykaza swoich; a Bg czci
przez kaznodziejw, czci przez wite ksiki, czci przez wewntrzne
natchnienia, naucza go tego wszystkiego, co mu jest do zbawienia potrzebnym.
Czwartym szczeblem jest Moc; kto bowiem chce i umie suy Bogu we
wszystkim, znajduje liczne trudnoci w pokusach wiata, ciaa i szatana; przeto,
Bg daje mu dar mocy do pokonania tych wszystkich trudnoci. Pitym
szczeblem jest Rada; bo gdy szatan nie moe zwyciy si, uywa podstpw
i zwodniczymi pozorami dobra, stara si czowieka sprawiedliwego zudzi i do
upadku przywie: lecz Bg go nie opuszcza, i daje mu dar Rady, ktry go
ochrania od podej szataskich, od side piekielnych. Szstym szczeblem jest
Rozum; bo skoro czowiek jest ju dobrze wywiczonym w yciu czynnym i
odnis wiele zwycistw nad szatanem, Bg go przyciga i podnosi do ycia
Bogomylnego, i przez dar Rozumu daje mu zgbia Tajemnice Wiary.
102

Sidmym szczeblem jest Mdro, ktra jest dopenieniem doskonaoci: bo ten

jest mdrym, kto zna pierwsz Przyczyn wszechrzeczy, i podug niej urzdza
wszystkie sprawy swoje; co ten tylko uczyni moe, kto czy w sobie dar
Rozumu z doskona Mioci; bo przez dar Rozumu poznaje pierwsz
Przyczyn, a za przez Mio, do tej pierwszej Przyczyny, ktra jest take
ostatecznym kocem, wszelk rzecz zwraca i odnosi. To poczenie Rozumu z
Mioci, zowie si Mdroci, ktr w. Bernard nazywa Wiedz Sodk
(sapiens scientia).

ROZDZIA XIV

O OMIU BOGOSAWIESTWACH
UCZE. Czym s Bogosawiestwa o ktrych Chrystus Pan w Ewangelii
naucza?
NAUCZYCIEL. S drug drabin do doskonaoci, podobn do tej, ktr
skadaj Dary Ducha witego; bo siedem Bogosawiestw stanowi siedem
szczebli podnoszcych do stanu bogosawionego; a za sme bogosawiestwo
nie jest ju nowym szczeblem, lecz jakby cech suc do rozpoznania, czymy
ju weszli na szczebel ostatni.
U. Wycie nam w krtkoci znaczenie tych szczebli.
N. W pierwszych trzech Bogosawiestwach, Chrystus Pan naucza nas
odrzuca przeszkody do doskonaoci wiodcej do stanu bogosawionego.
Przeszkody te w oglnoci odnosz si do trzech, a tymi s: Bogactwa,
Zaszczyty i Rozkosze. I dlatego to, Chrystus Pan powiada najprzd:
"Bogosawieni ubodzy duchem" to jest ci, ktrzy dobrowolnie wzgardzaj
bogactwy. Po wtre: "Bogosawieni cisi" to jest ci, ktrzy chtnie ustpuj
103

pierwszestwa drugim, i nie opieraj si tym, ktrzy si im sprzeciwiaj. Po

trzecie: "Bogosawieni ktrzy pacz" to jest ci, ktrzy nie szukaj roztargnie i
rozkoszy wiata, lecz chtnie czyni pokut i opakuj grzechy swoje. W dwch
nastpnych Bogosawiestwach, Chrystus Pan naucza nas doskonaoci ycia
czynnego, ktra zaley na chtnym wypenianiu tego wszystkiego, do czego nas
obowizuj sprawiedliwo i mio. Dlatego, Czwarte Bogosawiestwo jest w
tych sowach: "Bogosawieni ktrzy akn, i pragn sprawiedliwoci". Pite za
mwi: "Bogosawieni miosierni". Szste i Sidme maj ju na celu ycie
bogomylne: dlatego w Szstym powiedziano jest: "Bogosawieni czystego
serca, albowiem oni Boga oglda bd" to jest, w tym yciu zna Go bd
przez dar Bogomylnoci (per gratiam contemplationis), a w przyszym widzie
Go bd w caej chwale Jego. Sidme za Bogosawiestwo tak mwi:
"Bogosawieni pokj czynicy: albowiem nazwani bd synami Boymi" to jest,
bogosawieni ci, ktrzy do daru Bogomylnoci przydawszy mio doskona,
wszystkie swe sprawy urzdzili wedug Boga, i do krlestwa swej duszy pokj
wprowadzili: tym bowiem sposobem stan si synami Boymi podobnymi do
Ojca naszego ktry jest w Niebiesiech, i bd wici i doskonali. W smym
Bogosawiestwie, jak to dobrze uwaa Augustyn w., nie masz ju nowego
szczebla doskonaoci, lecz objawionym jest znak wyrany do poznania, czymy
do niej doszli: tym znakiem jest chtne znoszenie przeladowania dla
sprawiedliwoci: bo jak zoto w ogniu, tak czowiek sprawiedliwy i doskonay
dowiadcza si w utrapieniach: "Bogosawieni ktrzy cierpi przeladowanie
dla sprawiedliwoci: albowiem ich jest Krlestwo Niebieskie" (Mt. V, 3-10),
mwi Pan.

104

ROZDZIA XV

O SIEDMIU UCZYNKACH MIOSIERNYCH

WZGLDEM CIAA, I O SIEDMIU UCZYNKACH
MIOSIERNYCH WZGLDEM DUSZY
UCZE. Teraz wycie nam uczynki miosierne, tak wzgldem ciaa, jak
wzgldem duszy.
NAUCZYCIEL. Uczynkw miosiernych wzgldem ciaa jest siedem, z
ktrych sze zapisane s w Ewangelii witej (Mt. XXV, 35), jako to: 1.
Nakarmia akncych. 2. Napaja pragncych. 3. Przyodziewa nagich. 4.
Dawa przytuek pielgrzymom. 5. Nawiedza chorych. 6. Odwiedza winiw.
A za o sidmym uczynku miosiernym, to jest o Grzebaniu umarych, nauczy
Anio Rafael (Tob. XII, 12).
Uczynkw miosiernych wzgldem duszy jest take siedem. 1. Naucza
nieumiejtnych. 2. Dawa rad wtpicym. 3. Pociesza stroskanych. 4.
Napomina bdzcych. 5. Przebacza urazy. 6. Cudze wady znosi. 7. Modli
si za ywych i umarych.
U. Czy jest jaki powd mogcy nas wymwi od penienia tych
miosiernych uczynkw?
N. Trzy powody mog nas od tego wymwi. Pierwszym jest
Niemono. I tak, w dobry azarz ebrak, o ktrym czytamy w Ewangelii (k.
XVI, 20), nie czyni adnych uczynkw miosiernych wzgldem ciaa, bo
niemal wszystkich tych uczynkw sam potrzebowa; a jednak dostpi korony
Niebieskiej cierpliwoci swoj. Jest bowiem w rozrzdzeniu Boym, iby
bogaci dostpowali zbawienia przez miosierdzie, a za ubodzy przez
cierpliwo. Podobnie i o uczynkach miosiernych wzgldem duszy rozumie
macie; i od ich penienia uwalnia niemono. I tak: kto nie ma ani
umiejtnoci, ani roztropnoci dla siebie, nie jest obowizanym do nauczania
drugich i do dawania im rady. Drugim powodem uwalniajcym od uczynkw
miosiernych jest Suba Bogu w stanie wyszym od ycia czynnego; to
powoanie bowiem czstokro pozbawia sposobnoci wypeniania wielu
miosiernych uczynkw. I tak, Pustelnicy, lub te Zakonnicy zamknici w
celach swoich, a zatopieni w Bogomylnoci, nie maj obowizku zaniechania
swych wicze duchownych, dla szukania ludzi, ktrym by uczynki miosierne
105

wywiadcza mogli. Trzecim powodem, jest Brak potrzeby; to jest, kiedy nie
znajdujemy takich, ktrzy by mieli wielk potrzeb miosierdzia naszego; bo
tych tylko wspiera obowizani jestemy, ktrzy sami sobie dopomc nie mog,
i nie maj nikogo, kto by chcia i mg ich wspiera. Wszelako doskonae
miosierdzie nie czeka a do chwili w ktrej si zaczyna cisy obowizek, lecz
gotowe jest zawsze do wspierania jak najwikszej liczby ludzi, w sposb jak
moe najlepszy i najobfitszy.
U. Zdaje si nam, i co do ostatniego uczynku miosiernego, to jest
modlenia si za ywych i umarych, wszyscy wypenia go mog.
N. Tak jest: pod tym te wzgldem i Pustelnicy nawet czyni miosierne
uczynki, bo prosz Boga, aby wszystkich potrzebujcych wspiera wit ask
swoj.

ROZDZIA XVI

O GRZECHACH I O NAOGACH W
OGLNOCI
UCZE. Poniewa juecie nas nauczyli o cnotach, o dobrych uczynkach,
aebymy je speniali; nauczcie nas jeszcze o grzechach i o naogach, abymy
ich unikali. A najprzd co jest grzech?
NAUCZYCIEL. Grzech jest dobrowolnym uczynkiem, albo te dobrowolnym
opuszczeniem przeciwko Prawu Boemu. Z tego okrelenia okazuje si jasno, i
aby by grzech, potrzeba trzech rzeczy. Najprzd, potrzeba iby to by jaki
uczynek, lub te jakie opuszczenie; i tak np. blunienie jest uczynkiem, a
niesuchanie Mszy jest opuszczeniem. Po wtre, potrzeba aby ten uczynek lub
to opuszczenie byo przeciw Prawu Boemu; bo Prawo Boe jest prawidem
dobrego postpowania, jak sztuka murarska np. jest prawidem dobrego
murowania: i jako murarz nie jest dobrym murarzem, jeli nie muruje podug
sztuki murarskiej; tak czowiek nie yje dobrze i nie jest dobrym, jeli nie
106

postpuje podug Prawa Boego. A za przez Prawo Boe rozumie si nie tylko
Prawo ktre Bg da sam przez si, to jest Dziesicioro Boego Przykazania;
lecz nadto i te wszystkie Prawa, ktre nam daje przez Papiea i innych
przeoonych naszych tak duchownych jako i wieckich; bo oni s sugami
Boymi, i maj wadz od Boga. Po trzecie, potrzeba aby ten uczynek lub to
opuszczenie byo dobrowolne, bo to co si czyni bez zezwolenia woli, nie jest
grzechem: i tak, gdy kto bluni nie doszedszy jeszcze do rozumu, albo pic,
albo nie wiedzc i wyrazy ktre wymawia s blunierstwem; nawczas nie
masz grzechu, bo nie masz zezwolenia woli.
U. Zrozumielimy dobrze co jest grzech; powiedzcie nam jeszcze, co jest
nag?
N. Nag jest nawyknieniem do grzechu, nabytym przez czste
grzeszenie. I tak np. bluni jest grzechem, a by blunierc jest naogiem. Kto
ma nag, grzeszy zuchwalej i z upodobaniem.
U. Czy grzech jest bardzo z rzecz?
N. Jest zem najwikszym, jakie tylko by moe, a nawet jest zem
jedynym; bo jedynie grzech jest zem samym w sobie, zem bezwzgldnym,
zupenym, i bardziej jak co bd innego nie podobajcym si Bogu. Co si std
jasno okazuje, i Bg nie waha si zepsu i zniweczy najszlachetniejszych
dzie swoich, na ukaranie w nich grzechu. Gdyby Krl jaki mia naczynie ze
srebra lub zota najpikniejsze i najdrosze, ktre by sobie wielce upodoba, a
gdyby w tym naczyniu znalaz pyn tak smrodliwy, iby go kaza wraz z tym
naczyniem wrzuci w gb morza, pewnie bycie powiedzieli, i w Krl ma ten
pyn w najwikszej nienawici. Ow, Bg uczyniwszy sobie dwa
najkosztowniejsze naczynia, jedno jakoby ze srebra, drugie jakoby ze zota, to
jest czowieka i Anioa; a znalazszy w nich potem najsmrodliwszy pyn
grzechu, wzgardzi nimi; i w gb pieka na wieczn ndz wrzuci wszystkich
Aniow, ktrzy zgrzeszyli, i co dzie w to miejsce wiecznego zatracenia
wrzuca tych wszystkich ludzi, ktrzy umieraj w grzechu: a nawet za grzechy
wiata spuci potop na ziemi i wygadzi wszystkich ludzi, oprcz Noego i
rodziny jego, ktrzy byli sprawiedliwi.
U. Ile jest rodzajw grzechu?
N. Dwa: pierwszy z nich nazywa si grzechem Pierworodnym, drugi
Uczynkowym; a ten ostatni jest dwojaki, miertelny i Powszedni.

107

ROZDZIA XVII

O GRZECHU PIERWORODNYM
UCZE. Co to jest grzech Pierworodny?
NAUCZYCIEL. Grzech Pierworodny jest ten, w ktrym si wszyscy
rodzimy, a ktry jest spadkiem po pierwszym Ojcu naszym Adamie. Macie
bowiem wiedzie, i gdy Bg uczyni pierwszego czowieka i pierwsz
niewiast, to jest pierwszych rodzicw naszych, ktrzy si nazywali Adam i
Ewa, da im siedem darw. Najprzd, da im ask swoj, przez ktr byli
sprawiedliwymi, przyjacimi Boymi i przysposobionymi dziemi Jego. Po
wtre, da im umiejtno wielk, aby umieli czyni dobre a unika zego. Po
trzecie, podda ich ciao duchowi, iby si nie buntowao dla dz nieprawych
przeciw rozumowi. Po czwarte, da im szybko i atwo najwiksz do
czynienia dobrego a unikania zego; a da im jedno tylko Przykazanie, i to
najatwiejsze. Po pite, uczyni ich wolnymi od wszelkiej pracy i trwogi; bo
ziemia wydawaa owoce dostateczne do wyywienia czowieka, i nie byo
adnej rzeczy, ktra by im szkodzi moga. Po szste, uczyni ich
niemiertelnymi, to jest i nigdy by nie umarli, gdyby nie zgrzeszyli. Po sidme,
po niejakim czasie byliby przeniesieni do Nieba na ywot wieczny i chwalebny
jako ywot Aniow. Lecz pierwszy czowiek i pierwsza niewiasta, oszukani
przez szatana przestpili Przykazanie, a tym sposobem zgrzeszywszy przeciwko
Bogu, utracili te wszystkie dary. A e Bg da im te dary nie tylko dla nich, lecz
nadto i dla ich nastpcw; przeto nie tylko sobie ale i nam wszystkim one
utracili, a uczynili nas uczestnikami i dziedzicami grzechu swojego i wszystkiej
ndzy swojej, jak byliby nas uczynili uczestnikami i dziedzicami aski i
wszelkiego dobra, gdyby nie byli zgrzeszyli. Ow Grzech Pierworodny, jest to
nieprzyja z Bogiem i pozbawienie aski Jego, z ktrym to nieszczciem i
utrat na wiat przychodzimy; a std wypywaj ciemnota, ze skonnoci,
trudno w czynieniu dobrego, atwo w czynieniu zego, znj i trud w
zapracowaniu na ycie, niebezpieczestwa i trwogi, ktre nas otaczaj, mier

108

nieodzowna ciaa, a nadto mier wieczna duszy, jeli za ycia nie zostaniemy
wyzwoleni z tego grzechu, i nie wrcimy do aski Boej.
U. Jakie mamy lekarstwo na uwolnienie si od Grzechu Pierworodnego?
N. Juemy wam wyej powiedzieli, i tym lekarstwem jest Mka i mier
Chrystusa Pana. Albowiem Bg chcia, iby Ten ktry mia zadouczyni za
grzech Adama, by sam bez grzechu, a nawet eby by Bogiem i czowiekiem; a
to dlatego, iby by nieskoczenie miym Bogu i eby Mu by posusznym, nie
w rzeczy atwej, jak to byo nakazane Adamowi, lecz w rzeczy najtrudniejszej,
bo w mierci haniebnej krzya. A za lekarstwo to, jakemy ju powiedzieli,
udziela si przez Chrzest: a chocia Bg nie chcia nam zwrci przez Chrzest
wity wszystkich wspomnianych siedmiu darw zarazem, wszake oddaje nam
zaraz dar gwny, to jest ask ktra nas czyni sprawiedliwymi, przyjacimi i
synami Boymi, i dziedzicami Nieba. Za inne dary zwrcone nam bd z
wielkim zyskiem w przyszym yciu, jeli w tym yciu bdziem dobrze chowa
Przykazania Boe.

ROZDZIA XVIII

O GRZECHU UCZYNKOWYM MIERTELNYM I

POWSZEDNIM
UCZE. Co to jest Grzech Uczynkowy, i jaka jest rnica midzy grzechem
miertelnym a Powszednim?
NAUCZYCIEL. Grzech Uczynkowy jest ten, ktry popeniamy doszedszy ju
do uywania rozumu i z wasnej woli, jako to kradzie, zabjstwo,
krzywoprzysistwo i wszystkie inne ze uczynki zakazane Prawem Boym.
Grzech ten jest miertelny, kiedy pozbawia nas ycia duszy, to jest aski Boej;
grzech taki czyni godnym wiecznej mierci w piekle. Grzech jest Powszednim,

109

kiedy nie podoba si Bogu, lecz nie do tego stopnia, aby mia pozbawi aski
Jego; grzech taki zasuguje na kar, lecz nie na wieczn.
U. Jak mona rozezna grzech miertelny od powszedniego?
N. Chcc pozna czy grzech jest miertelny, potrzeba zwaa na dwa
nastpujce warunki: Najprzd, czy jest przeciw mioci Boga albo bliniego:
Po wtre, czy zosta popeniony z penym zezwoleniem woli. Skoro na jednym z
tych warunkw zbywa, grzech nie jest miertelnym ale powszednim. Co do
pierwszego warunku: Grzech przeciwko Mioci jest wtedy, kiedy jest
przeciwko Prawu w przedmiocie wanym, i kiedy tym samym jest obraz
dostateczn do zerwania przyjani. Lecz jeli jest w przedmiocie maej wagi i
nie wystarcza na zerwanie przyjani, natenczas chocia nie jest przeciw Mioci,
nie jest wszake podug Mioci. Grzech miertelny jest take przeciwko Prawu,
bo jest przeciwko Mioci, ktra jest celem Prawa. Za grzech Powszedni nie
jest przeciwko Prawu, bo nie jest przeciw Mioci, lecz te nie jest podug
Prawa, bo nie jest podug Mioci. I tak np. Ukra znaczn ilo pienidzy, jest
grzechem miertelnym, bo jest przeciwko Prawu Boemu w przedmiocie
wanym, i podug powszechnego zdania wystarcza na zerwanie przyjani, a
wic jest przeciw Mioci: lecz ukra grosz lub rzecz bardzo maej wartoci, nie
jest grzechem miertelnym lecz tylko powszednim, bo przedmiot jego jest maej
wagi; a chocia grzech ten ju przez to samo e jest grzechem, nie jest podug
Mioci, nie jest wszake przeciw Mioci, bo nie wystarcza na zerwanie
przyjani. Co do drugiego warunku, to jest co do wolnej woli: Kiedy rzecz
przeciwko Prawu w przedmiocie wanym popeniona jest z pen wol, wtedy
grzech jest miertelny; lecz gdyby ta sama rzecz bya popeniona nie z pen
wol, grzech byby tylko Powszednim. I tak np. gdyby kto mia myl albo
podanie niespodziane ukra, lub zabi, lub bluni, i cofn si przed t
myl, przed tym podaniem, pierwej ni na nie pen wol zezwoli, grzech
byby tylko Powszednim. Trzeba wic mie si bardzo na stray, aeby skoro si
czowiek spostrzee w zej myli lub w zym podaniu, wnet si ze cofn,
odegna je od siebie, i nie zezwala na nie.

110

ROZDZIA XIX

O SIEDMIU GRZECHACH GWNYCH

UCZE. Radzi bymy wiedzie, jakie s gwniejsze grzechy, aebymy
ich tym pilniej unikali.
NAUCZYCIEL. Niektre grzechy dlatego s gwniejsze, i s jakoby
rdami wielu innych grzechw; i te waciwie nazywamy Gwnymi, a jest ich
siedem. Inne dlatego s gwniejsze, i trudniej uzyska ich przebaczenie; te
nazywaj si grzechami przeciwko Duchowi witemu, a jest ich sze. Inne na
koniec, s gwniejsze dlatego, e s widocznie bardzo wielkie i przeciwne
wszelkiej sprawiedliwoci i wszelkiemu rozumowi; std si te mwi o nich, i
woaj o pomst do Nieba, a jest ich cztery.
U. Ktre s grzechy Gwne?
N. Pycha, akomstwo, Nieczysto, Zazdro, Obarstwo, Gniew,
Lenistwo.
U. Dlaczego grzechy te nazywaj si gwnymi?
N. Grzechy te nie dlatego nazywaj si gwnymi e s miertelnymi, bo
moe by grzech miertelny nie bdc gwnym, jako to: blunierstwo,
zabjstwo; a za niektre grzechy gwne nie zawsze s miertelne, jako to:
Gniew, Obarstwo, Lenistwo. Lecz nazywaj si gwnymi dlatego, i s gow
wielu innych, ktre z nich pochodz jako gazie od pnia, jako strumienie od
rda.
U. Co to jest Pycha, jakie z niej grzechy, i jakie przeciwko niej lekarstwo?
N. Pycha jest grzechem przez ktry czowiek ma si za co wicej anieli
jest w istocie, a std chce si wywysza nad drugich, i chciaby nie mie ani
starszego od siebie, ani nawet rwnego sobie. Grzechami wypywajcymi z
Pychy s: Wynioso, Prno, Przechwalanie si, Niezgoda,
Nieposuszestwo, itp. Lekarstwem przeciwko Pysze jest usilne staranie si o
cnot Pokory, ktra zaley na uznaniu i sami z siebie jestemy niczym, i e
wszystko co mamy jest darem Boym; tudzie na przekonaniu gbokim, i
wszyscy inni s lepsi od nas, a tym samym iemy najlichsi ze wszystkich; na
koniec na unianiu si przed wszystkimi wewntrznie, i na oddawaniu kademu
zewntrznie czci nalenej wedug stopnia jego. Wielce jest take pomocnym
111

zwaa, i Pycha czyni czowieka podobnym szatanowi, i e si najbardziej

Bogu nie podoba. I dlatego mwi Pismo wite: "Bg pysznym si sprzeciwia, a
pokornym ask dawa" (I Piotr. V, 5). "Wszelki co si wynosi znion bdzie: a
kto si unia wywyszon bdzie" (k. XIV, 11).
U. Co to jest akomstwo, jakie s grzechy ktre ze pochodz, i jakie na
lekarstwo?
N. akomstwo jest przywizaniem nieporzdnym do bogactw, a zaley na
trzech rzeczach. Najprzd, na podaniu cudzego nie przestawajc na swoim.
Po wtre, na dzy mienia wicej ni dosy, i na sknerstwie w oddawaniu
ubogim rzeczy zbywajcych, do czego obowizani jestemy. Po trzecie, na zbyt
wielkim przywizaniu do wasnych rzeczy, chociaby cile potrzebnych; co si
std poznaje, jeli kto nie jest gotw powici cae mienie swoje dla chway
Boej, jeliby tego byo potrzeba. Dlatego to Pawe wity powiada i
akomstwo jest niejako bawochwalstwem: (Efez. V, 5): bo akomca przekada
majtno swoj nad Boga, kiedy woli utraci raczej Boga anieli rzecz swoj.
Grzechy pochodzce z akomstwa s liczne, jako to: Zodziejstwo, Oszustwo,
Ucisk, Okruciestwo wzgldem ubogich, itp. Lekarstwem przeciwko akomstwu
jest wiczenie si w cnocie Szczodrobliwoci, zwaajc na to, i jestemy
pielgrzymi i przechodnie na tej ziemi; e przeto poytecznie jest nie obcia si
rzeczami, lecz dzieli je midzy towarzyszw pielgrzymki, ktrzy je nam do
Ojczyzny zanios: a bdc mniej obcieni, raniej odbdziemy drog nasz.
U. Co to jest Nieczysto, jakich grzechw jest rdem, i jakie na ni
lekarstwo?
N. Nieczysto jest to skonno nieporzdna ku rozkoszom cielesnym.
Grzechy ktre z niej wypywaj s: Cudzostwo, Porubstwo, Nieuczciwo
wszelka i wszelkie inne Wszeteczestwo. Lekarstwem przeciw Nieczystoci s
posty, modlitwa, unikanie zych towarzystw, a nade wszystko nie ufanie wasnej
cnocie, lecz najtroskliwsze oddalanie si od wszelkiego niebezpieczestwa w
tym wzgldzie, od wszelkiej pokusy, i pilna stra serca swojego; pomnc na to,
e Samson najsilniejszy, Dawid najwitobliwszy, Salomon najmdrszy, zostali
uwiedzeni tym grzechem i wpadli w wielkie zalepienie; a najbardziej z nich
Salomon, ktry do tego stopnia upad, i oddawa cze bawanom naonic
swoich.
U. Co to jest Zazdro, jakie z niej grzechy, i jakie na ni lekarstwo?

112

N. Zazdro jest to grzech przez ktry smucimy si dobrym powodzeniem

drugiego, z obawy iby to nie zmniejszao powodzenia naszego. A przeto,
jeliby si kto smuci z pomylnoci blinich dlatego, i mu si zdaje e jej nie
s warci, lub e jej na ze uywaj, to by nie byo grzechem zazdroci. A take,
kto by si smuci, i nie posiada dobrych przymiotw jakie widzi w blinim
swoim, a mianowicie cnoty pobonoci, mioci, itp. to take grzechem nie jest,
lecz owszem byoby zazdroci chwalebn i wit. Lecz jeli si nam nie
podoba cudza cnota, dlatego, bo nam si zdaje e to przymi nasz chwa,
jelibymy pragnli aby kto inny nie posiada cnt i przymiotw, dlatego, aeby
si z nami nie zrwna lub nas nie przewyszy, nawczas popenialibymy
grzech zazdroci, ktra rodzi wiele grzechw, jako to: przewrotne sdzenie o
blinich, rado z cudzego zego, szemrania, oszczerstwa, itp. Zazdrosny
bowiem stara si o zmniejszenie dobrej sawy bliniego. Na koniec zazdro
doprowadza niekiedy a do zabjstwa: i tak przez zazdro Kain zabi Abla,
brata swojego, a ydzi umczyli Chrystusa, Zbawiciela swojego. Lekarstwem
przeciwko zazdroci jest wiczenie si w mioci braterskiej, i zastanawianie si
nad tym, i zazdro wicej szkodzi temu kto zazdroci, anieli temu ktremu
zazdroci: bo zazdrosny smucc si i gryzc wewntrznie, robi si
nieszczliwym, a Bg czstokro wywysza tego, ktry jest przedmiotem
zazdroci, na teje drodze, na ktrej zazdrosny chciaby go poniy. I tak: szatan
przez zazdro przyprawi czowieka o utrat Raju ziemskiego; a Bg z powodu
tej utraty zesa Chrystusa, ktry nam Raj Niebieski otworzy. Jzefa Patriarch
przez zazdro zaprzedali wani bracia; a Bg natomiast uczyni ich poddanymi
jego. Saul przez zazdro przeladowa Dawida; a Bg odebra krlestwo
Saulowi a da je Dawidowi.
U. Co to jest Obarstwo, jakie rodzi grzechy, i jakie przeciw niemu
lekarstwo?
N. Obarstwo jest to dza nieumiarkowana jedzenia i picia: to
nieumiarkowanie zaley na jedzeniu bez potrzeby lub nad potrzeb, na
wyszukiwaniu pokarmw za drogich, na podaniu pokarmw zakazanych, np.
misa w pitek i sobot, na jedzeniu przed czasem oznaczonym mianowicie w
dni postu, na koniec na jedzeniu ze zbytni chciwoci i aroctwem. Skutkiem
Obarstwa jest przymienie umysu, prna wesoo i gadanina, a bardzo
czsto grzech Nieczystoci i wszystkie grzechy ktre z niej pochodz.
Lekarstwem przeciwko Obarstwu jest Umiarkowanie i Wstrzemiliwo, ktra
suy i ciau i duszy, a ktr tym atwiej zachowamy, gdy zwaymy, i rozkosz
113

obarstwa jest nie tylko zbyt krtka, ale nawet zbyt niegodna rozumnej istoty, e
osabia dusz przez grzech, a ciao przez dugie ble gowy i odka, i rne
cikie choroby.
U. Co to jest Gniew, jakie rodzi grzechy, i jakie przeciw niemu lekarstwo?
N. Gniew uwaany jako grzech, jest dz nieporzdn zemsty. Bo gniew
umiarkowany i porzdny jest dobry: dlatego mwi Psalmista: "Gniewajcie si a
nie grzeszcie" (Ps. IV, 5). A w. Bazyli powiada: i gniew jest jakoby pies, ktry
jest dobry, jeli szczeka na nieprzyjaci: a zy, jeli i na przyjaci si rzuca.
Nierzd gniewu jest trojaki: Pierwszy, zaley na chci mszczenia si bez
adnego powodu. Drugi, na chci pomszczenia si z wasnej mocy, ktrej nie
mamy; bo karanie naley do wadzy waciwej, do urzdu, do Krla: a e
Krlem Krlw jest Bg, przeto jak to sam powiedzia, gwnie do Niego
naley pomsta. Trzeci nierzd gniewu, zaley na wymierzaniu pomsty przez
nienawi, nie za przez mio sprawiedliwoci; a take na wymierzaniu jej nad
miar. Grzechy pochodzce ze zego gniewu s, swary, obelgi w sowach, obelgi
w uczynkach, uniesienia zoliwe i niemal szalone; bo gniew nieporzdny
podobny jest do szalestwa. Lekarstwem przeciw zemu gniewowi jest, wiczy
si w cnocie agodnoci i cierpliwoci, rozwaajc przykady witych i samego
Chrystusa Pana, ktrzy znoszc cierpliwie obelgi i mki, wiksze i
chwalebniejsze nad przeladowcami swymi odnieli zwycistwo, anieli ludzie
wiatowi, ktrzy gniewem i zemst cigaj nieprzyjaci swoich.
U. Co to jest Lenistwo, jakie grzechy rodzi, i jakie na nie lekarstwo?
N. Lenistwo jest pewn ociaoci, odraz, znudzeniem. Jest grzechem
gwnym wtedy, gdy kto ma odraz do dobrych uczynkw, gdy go nudzi
obowizek zachowywania Przykaza, i postpowania drog cnoty. Lenistwo
rodzi wzgard Przykaza, oddanie si zym naogom na pastw, utrat nadziei
dobrego i czynnego ycia, tudzie gniew i nienawi przeciwko tym, ktrzy nas
pobudzaj do wyrwania si z grzechu i do wejcia na drog dobrego ywota.
Lekarstwem przeciwko lenistwu jest, nigdy nie prnowa, czyta dobre
ksiki, rozmyla nad wielk i wieczn nagrod obiecan od Boga tym, ktrzy
s pilni w zachowywaniu Przykaza, tudzie nad cik kar nieznon i
wieczn, zgotowan grzesznikom i leniwcom.

114

ROZDZIA XX

O GRZECHACH PRZECIWKO DUCHOWI

WITEMU
UCZE. Ile jest grzechw przeciwko Duchowi witemu, i ktre s?
NAUCZYCIEL. Jest ich sze, a s nastpujce. 1. Rozpaczanie o zbawieniu.
2. Zarozumiae spodziewanie si zbawienia bez zasug. 3. Walczenie przeciwko
prawdzie poznanej. 4. Zazdroszczenie bliniemu aski Boej. 5. Uporczywo w
grzechach. 6. Ostateczne niepokutowanie.
U. Dlaczego grzechy te nazywaj si grzechami przeciwko Duchowi
witemu?
N. Bo zo sama jest rdem tych grzechw, a mianowicie trzeciego z
nich, ktry wicej od innych jest grzechem przeciwko Duchowi witemu, a jest
wtedy, gdy kto poznawszy prawd, uporczywie wmawia w siebie i w drugich, i
nie jest prawd. Grzeszenie przez zo nazywa si grzeszeniem przeciwko
Duchowi witemu, bo Duchowi witemu przypisujemy Dobro
nieskoczon, wrcz przeciwn zoci naszej: podobnie jak grzeszenie przez
wystpn niewiadomo, zowie si grzeszeniem przeciwko Synowi Boemu, bo
Jemu przypisujemy Mdro nieskoczon; a za grzeszenie przez uomno,
zowie si grzeszeniem przeciwko Bogu Ojcu, bo Jemu przypisujemy Moc
nieskoczon.
U. Co maj waciwego te grzechy?
N. To, e nie maj przebaczenia ani w tym yciu, ani w przyszym, jak o
tym ostrzega nas Ewangelia wita (Mt. XII, 32; Mk III, 29; k. XII, 10). Co si
ma rozumie w ten sposb: i to przebaczenie jest bardzo rzadkim i trudnym, bo
trudno i rzadko si zdarza, iby ci, ktrzy wpadaj w te grzechy, przyszli do
prawdziwej pokuty. Nie masz przebaczenia na te grzechy: jest tu wic
powiedziane w sposobie wzgldnym; tak jak si mwi np. nie masz lekarstwa na
t chorob: co nie znaczy, i adnym sposobem wyleczenie nastpi nie moe,
lecz znaczy tylko, i w zwyczajnym biegu rzeczy nie masz wyleczenia.
115

ROZDZIA XXI

O GRZECHACH WOAJCYCH O POMST DO

NIEBA
UCZE. Ile jest grzechw woajcych o pomst do Nieba, i ktre s?
NAUCZYCIEL. Jest ich cztery, a s nastpujce:
1. Zabjstwo dobrowolne (Gen. IV, 10).
2. Grzech cielesny przeciwny naturze (Gen. XVIII, 20. 21).
3. Uciemianie Ubogich, a mianowicie wdw i sierot (Exod. XXII, 22. 23).
4. Zatrzymywanie zapaty robotnikom (Jak. V, 4).
U. Dlaczego mwimy i grzechy te woaj o pomst do Nieba?
N. Dlatego, i ich niesprawiedliwo jest widoczna i krzyczca.

116

ROZDZIA XXII

O CZTERECH OSTATNICH RZECZACH

CZOWIEKA
UCZE. Wskacie nam sposb skuteczny do unikania grzechu.
NAUCZYCIEL. Mdrzec Paski podaje nam ten sposb w tych sowach: "We
wszystkich sprawach twoich pamitaj na ostatnie rzeczy twoje, a na wieki nie
zgrzeszysz" (Ekli. VII, 40). Te ostatnie rzeczy s cztery: mier, Sd Ostateczny,
Pieko, i Niebo.
U. Dlaczego kada z tych czterech rzeczy nazywa si ostatnia?
N. Bo mier jest kocem ycia, a zatem jest rzecz ostatni z tych, ktre
nas w tym yciu spotka mog. Sd Ostateczny jest ostatnim ze wszystkich
sdw, i nie masz ju od niego adnego odwoania si; jest wic rzecz ostatni.
Pieko jest zem ostatnim, ktre ma spa na grzesznikw, i bdzie wiecznym;
jest wic rzecz ostatni najstraszniejsz. Niebo jest ostatnim dobrem, ktrego
sprawiedliwi dostpi na wieki; jest wic rzecz ostatni najpodasz.
U. Raczcie nam poda gwniejsze uwagi uatwiajce rozmylanie tych
rzeczy, ibymy za rad Paskiego Mdrca, we wszystkich sprawach naszych
pamitajc na ostatnie rzeczy nasze nigdy nie grzeszyli.
N. I. CO DO MIERCI: rozwaajcie:
1. e mier jest najpewniejsz, i e nikt jej unikn nie moe.
2. e godzina mierci jest niepewna, i e wielu umiera wtedy, kiedy si
najmniej tego spodziewaj.
3. e mier koczy wszystkie zamysy tego ycia, i e najwidoczniej
okazuje nam marno tego wiata.
4. e w godzin mierci kady auje e ze czyni, i e dobrego nie
czyni; a przeto wielkim jest nierozsdkiem to czyni, o czym nam wiadomo, i
tego aowa bdziemy.
II. CO DO SDU OSTATECZNEGO: rozwaajcie:
1. e bdzie to sd o rzecz najwaniejsz, to jest o dobro najwiksze i
wieczne.

117

2. e czyni go bdzie Sdzia najwyszy, znajcy najskrytsze tajniki serc

naszych, a ktremu nikt oprze si nie zdoa.
3. e sd ten bdzie si odbywa w obecnoci caego wiata, e przeto
nikt si przed nim ukry nie zdoa.
4. e nie masz adnego sposobu, adnej nadziei uniknicia wyroku
sprawiedliwoci Boej.
III. CO DO PIEKA: rozwaajcie:
1. e zawiera w sobie wszystkie mki, jakich nawet wyobrazi sobie nie
podobna.
2. e wszystkie te mki s wieczne.
3. e s dolegliwe w najwyszym stopniu.
4. e s cige, bez pociechy, bez ulgi, bez odetchnienia.
IV. CO DO NIEBA: rozwaajcie:
1. e zawiera w sobie dobra niezliczone, niepojte, nad wszelk miar i
podanie.
2. e wszystkie te dobra s wieczne.
3. e s najszlachetniejsze, bo sam Bg jest ich przedmiotem.
4. e s cige, bez przerwy, i bez zasmucenia.
Zwacie przy tym, i dobra ziemskie adnego z tych przymiotw nie
maj, bo s nieliczne, krtkie, drobne i niestae, bo s zawsze zmieszane ze
smutkiem i niepokojem. Zwacie take, e i cierpienia tego wiata s nieliczne,
krtkie, drobne i niestae, bo s zawsze zmieszane z pociech jak. A std
wnie macie, i rzeczywicie dowodz najwikszego nierozumu ci nieszczni,
ktrzy przez mio dbr tego doczesnego ywota, lub te przez obaw cierpie
jego, utracaj dobra ywota wiecznego i samochcc wpadaj w cierpienia
wieczne.

118

DODATEK TUMACZA

I.

AKTY POTRZEBNE DO ZBAWIENIA

AKT WIARY
O Boe mj! wierz mocno we wszystko co wity Apostolski RzymskoKatolicki Koci, do wierzenia mi podaje: poniewa Ty sam, Prawdo, ani
omyli si, ani omyli nie mogca, Ty sam to wszystko jemu objawie.

AKT NADZIEI
O Boe mj! mam nadziej i ufam mocno, e przez zasugi Jezusa
Chrystusa, dasz mi ask Tw w tym yciu, i jeeli Przykazania Twe wypeni,
chwa w yciu przyszym: poniewa sam mi to obiecae, a wierny jeste Panie
w obietnicach Twoich.

AKT MIOCI
O Boe mj! kocham Ci z caego serca, z caej duszy, i ze wszystkich si
moich; kocham Ci nad wszystko, bo jeste nieskoczenie dobry, i
nieskoczenie godny mioci; a dla mioci Twojej kocham bliniego mego jako
siebie samego. (*)

AKT SKRUCHY
O Boe mj! poniewa jeste nieskoczenie dobry, i poniewa kocham
Ci nad wszystko, auj z caego serca em zgrzeszy; i postanawiam raczej
umrze, anieli Ciebie w czymkolwiek obrazi.

Przypisy:
(*) Kto akty Wiary, Nadziei, i Mioci odmawia ze skruch, moe dostpi co dzie Odpustu
lat siedem i siedem razy czterdzieci dni; a odmawiajc je codziennie, moe dostpi raz na
miesic Odpustu zupenego, w dzie Komunii witej, odmwiwszy nadto w ten dzie pi
Ojcze nasz, i pi Zdrowa Maryjo, na intencj Kocioa: ktry to warunek jest zawsze
niezbdnym do dostpienia Odpustu zupenego. Odpusty te ofiarowa te mona za dusz
osoby zmarej. (Benedykt XIV, 11 grudnia 1754).
119

II.

LITANIA DO NAJWITSZEJ MARYI PANNY

(potwierdzona przez Sykstusa V w 1587)

Kyrie elejson,
Chryste elejson,
Kyrie elejson.
Chryste usysz nas.
Chryste wysuchaj nas.
Ojcze z Nieba, Boe, zmiuj si nad nami.
Synu, Odkupicielu wiata, Boe, zmiuj si nad nami.
Duchu wity, Boe, zmiuj si nad nami.
wita Trjco, jedyny Boe, zmiuj si nad nami.
wita Maryjo, mdl si za nami.
wita Boa Rodzicielko, mdl si za nami.
wita Panno nad pannami, mdl si za nami.
Matko Chrystusowa, mdl si za nami.
Matko aski Boej, mdl si za nami.
Matko najczystsza, mdl si za nami.
Matko najliczniejsza, mdl si za nami.
Matko niepokalana, mdl si za nami.
Matko nienaruszona, mdl si za nami.
120

Matko najmilsza, mdl si za nami.

Matko przedziwna, mdl si za nami.
Matko dobrej Rady, mdl si za nami.
Matko Stworzyciela, mdl si za nami.
Matko Odkupiciela, mdl si za nami.
Panno roztropna, mdl si za nami.
Panno czcigodna, mdl si za nami.
Panno wsawiona, mdl si za nami.
Panno mona, mdl si za nami.
Panno askawa, mdl si za nami.
Panno wierna, mdl si za nami.
Zwierciado Sprawiedliwoci, mdl si za nami.
Stolico mdroci, mdl si za nami.
Przyczyno naszej radoci, mdl si za nami.
Naczynie duchowne, mdl si za nami.
Naczynie powane, mdl si za nami.
Naczynie osobliwe naboestwa, mdl si za nami.
Ro duchowna, mdl si za nami.
Wieo Dawidowa, mdl si za nami.
Wieo z koci soniowej, mdl si za nami.
Domie zoty, mdl si za nami.
Arko przymierza, mdl si za nami.
Bramo Niebieska, mdl si za nami.
Gwiazdo zaranna, mdl si za nami.
Uzdrowienie chorych, mdl si za nami.
Ucieczko grzesznych, mdl si za nami.
121

Pocieszycielko strapionych, mdl si za nami.

Wspomoenie wiernych, mdl si za nami.
Krlowo Aniow, mdl si za nami.
Krlowo Patriarchw, mdl si za nami.
Krlowo Prorokw, mdl si za nami.
Krlowo Apostow, mdl si za nami.
Krlowo Mczennikw, mdl si za nami.
Krlowo Wyznawcw, mdl si za nami.
Krlowo Dziewic, mdl si za nami.
Krlowo Wszystkich witych, mdl si za nami.
Krlowo bez zmazy pierworodnej poczta, mdl si za nami.
Krlowo wniebowzita, mdl si za nami.
Krlowo Raca witego, mdl si za nami.
Krlowo pokoju, mdl si za nami.
Krlowo Korony Polskiej, mdl si za nami.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, przepu nam, Panie.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, wysuchaj nas, Panie.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, zmiuj si nad nami.
V. Mdl si za nami, wita Boa Rodzicielko.
R. Abymy si stali godnymi obietnic Chrystusowych.
Mdlmy si. Daj nam, sugom Twoim, prosimy Panie Boe, cieszy si
ustawicznie zdrowiem duszy i ciaa, a za chwalebn przyczyn bogosawionej
Maryi zawsze Dziewicy, niechaj od doczesnych utrapie wolni bdziemy i
wiekuistego dostpimy wesela. Przez Chrystusa Pana naszego. R. Amen.
7 lat odpustu.

122

III.

MODLITWA W. BERNARDA DO
NAJWITSZEJ MARYI PANNY
Pomnij o Najmiosierniejsza Panno Maryjo, i nie syszano nigdy, aby
ktokolwiek, co si pod Twoj obron ucieka, o Twoje wstawienie Ci baga i
ebra wspomoenia Twego, od Ciebie zosta opuszczony. T ufnoci
oywiony, o Panno nad pannami, o Matko, do Ciebie biegn, przed Tob
stawam w mej ndzy, i grzesznik paczcy rzucam si pod nogi Twoje. O Matko
Sowa Wcielonego! nie gard woaniem moim, ale je usysz askawie i
wysuchaj. Amen.
Memorare, o piissima Virgo Maria, non esse auditum a saeculo,
quemquam ad tua currentem praesidia, tua implorantem auxilia, tua petentem
suffragia, esse derelictum. Ego tali animatus confidentia, ad te, Virgo virginum,
Mater, curro, ad te venio; coram te gemens peccator assisto: noli, Mater Verbi,
verba mea despicere, sed audi propitia et exaudi. Amen

123

IV.

OBJANIENIE O ODPUSTACH,
WYJTE Z KSIG

W. LEONARDA Z PORTO MAURIZIO

UCZE. Co znaczy Odpust, i jakie s skutki jego?

NAUCZYCIEL. Odpust, znaczy odpuszczenie, darowanie, nie winy, lecz
tylko kary za grzechy. Wina grzechu odpuszcza si przez Sakrament Pokuty,
albo przez Skruch doskona: lecz e za win grzechu, jeli jest mierteln,
naley si kara wieczna; a za jeli jest powszedni, kara doczesna, a nie zawsze
z odpuszczeniem winy odpuszcza si caa kara, dlatego to, nieskoczone
miosierdzie Boe, otworzyo w Kociele witym Skarb niewyczerpany
Odpustw; iby po otrzymaniu odpuszczenia winy przez Sakramenty wite,
mona byo otrzyma jeszcze odpuszczenie kary, ktra by, po otrzymaniu
grzechw odpuszczenia, pozostawaa jeszcze do wypacenia w tym lub w
przyszym yciu.
U. Z czego si skada Skarb Odpustw?
N. Skarbem tym, s zasugi nieskoczone Pana naszego Jezusa Chrystusa,
zasugi niezmierne Najwitszej Panny, i zasugi niepoliczone wszystkich
witych. Klucze od Skarbu tego, s w rku Namiestnika Chrystusowego
Papiea, ktry z niego szafuje na uytek wiernych Chrystusowych, przez
nadawanie Odpustw.
U. Co to jest Odpust Zupeny?
N. Odpust zupeny jest ten, ktry odpuszcza ca kar, w taki sposb, i
gdyby nawet najwikszy grzesznik, po wyspowiadaniu si szczerym i
serdecznym z wszystkich grzechw, otrzymawszy rozgrzeszenie, dostpi potem
raz jeden tylko takowego Odpustu, i umar natychmiast; poszedby prosto do
Nieba, ani zaczepiwszy o Czyciec.
U. Co to jest Odpust Czstkowy?

124

N. Jest to Odpust pewnej liczby dni, czterdziestek czyli czterdziestu dni,

lat, itp. Odpust ten nie odpuszcza caej kary, tak jak to czyni Odpust Zupeny;
lecz tylko tak cz kary, jak by odpucia tyle czasu trwajca pokuta, ktr
dawniej naznaczao Prawo Kocielne. I kiedy si mwi np. rok Odpustu: nie
znaczy to, i przez ten Odpust roku jednego, ukrca si kara Czycowa tylko o
rok jeden; moe bowiem ukrca si daleko wicej; bo rok pokuty, odpuszcza
moe wielk liczb lat kary Czycowej. Lecz Bg nam tego nie objawi, i Bogu
to tylko wiadomo.
U. Jakie s warunki do otrzymania Odpustu Czstkowego?
N. Potrzeba 1. By Katolikiem. 2. By w stanie aski, to jest bez grzechu
miertelnego na sumieniu. 3. Wykona jak najdokadniej wszystkie warunki
naznaczone do otrzymania Odpustu, ktrego dostpi chcemy. 4. Modli si na
intencj Papiea.
U. Jakie s warunki do otrzymania Odpustu Zupenego?
N. Oprcz warunkw, ktremy tylko co wyliczyli, potrzeba jeszcze, 1.
mie w nienawici grzechy powszednie nawet, bez adnego wyjtku;
wyrzekajc si ich wszystkich, na zawsze, szczerze i serdecznie; jednym
sowem, potrzeba kocha Boga z caego serca i nade wszystko, potrzeba by na
drodze witoci. 2. pospolicie potrzebna jest Spowied i Komunia wita. Co
do Spowiedzi: Osoby majce pobony i wity zwyczaj spowiadania si co
tydzie, byleby tylko byy wolne od grzechu miertelnego, mog przy samej
Komunii witej, codziennie nawet zyska Odpust zupeny. Wyjmuj si od
tego Odpusty Jubileuszowe, na ktre osobne s ogaszane warunki.
U. Kiedy potrzeba uczyni postanowienie dostpienia Odpustu, aby go
zyska?
N. Do jest, i dobrze jest, co rana odnawia postanowienie dostpienia
wszystkich Odpustw, jakich w cigu dnia dostpi bymy mogli, bd przez
naboestwo, bd przez uczynki dobre, ktrych dopenimy w cigu dnia tego;
dobrze doda i to w postanowieniu naszym, e te Odpusty, ktre ofiarowa
mona za dusze zmarych, za nie ofiarowa chcemy. Tak czynic, moemy by
pewni, e dostpimy Odpustw wszystkich, na ktre zasuymy, tych nawet, o
ktrych e s, nie wiemy.

125

U. Odpusty, ktre ofiarujemy za dusze zmarych, jak im pomoc

przynosz?
N. Pewn jest rzecz, i te Odpusty przynosz pomoc niezmiern duszom
zmarych; i e nigdy stracone nie s; tak, e jeli nie mog si przyda duszy za
ktr je ofiarujemy, Bg je przyjmie za drugie dusze. A biednym duszom
Czycowym jeden dzie nawet Odpustu, co to za szczcie! co to za ochoda!
Pomnijmy i na to, e jakie miosierdzie mie bdziem dla dusz Czycowych
takiego te sami doznamy, gdy bdziemy w Czycu.
U. Jakie s warunki do otrzymania Odpustu Zupenego w godzinie
mierci?
N. 1. Potrzeba mie prawo do tego Odpustu.
2. Potrzeba poleca sw dusz miosierdziu Boemu, i przyjmowa mier
z chtnym poddaniem si woli Boej.
3. Potrzeba spowiada si i przyj Komuni wit; a w razie
niemonoci spowiadania si, uczyni przynajmniej Akt skruchy ze szczerym
pragnieniem Spowiedzi.
4. Potrzeba wymwi sercem przynajmniej, jeli ju usty nie mona, imi
JEZUS.
U. Co daje prawo do tego Odpustu?
N. Daje prawo do tego Odpustu:
Albo przywilej Ojca witego udzielony bd na osob wasn, bd na
osob Kapana dysponujcego na mier:
Albo posiadanie Krucyfiksu, Medalu, lub Koronki bogosawionej przez
Ojca witego lub przez Kapana majcego ku temu moc od Papiea nadan:
Albo naleenie do ktrego z Bractw pobonych ktrym Ojcowie wici to
prawo nadali, jako to: do Bractwa Szkaplerza w., Raca w. itp.
Albo na koniec, czste a pobone wzywanie w cigu ycia, z prawdziw
skruch, imion JEZUS i MARYJA. (*)
Ten ostatni rodek jest kademu dostpny. yjmy w mioci Jezusa i
Maryi, wzywajmy jak najczciej w yciu ich wite Imiona, pozdrawiajmy si
126

wzajemnie tymi Imionami; a w godzinie mierci dobrej, JEZUS i MARYJA

przyjm nas na ono swoje i wprowadz do ywota wiecznego. O t jedyn ask
procie dla niegodnego tumacza tej Ksiki, ktry was Bracia najmilsi, pod
opiek Jezusa i Maryi z gbi duszy co dzie oddaje i oddawa bdzie.
W Imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen.

Przypisy:
(*) Odpust ten nadany jest przez Benedykta XIII 12-go stycznia 1728. Tene Papie za kade
pobone wezwanie imion Jezusa i Maryi, nada 25 dni Odpustu. A Sykstus V 15-go lipca
1587 r. nada 100 dni Odpustu, za kady raz, tym wszystkim, ktrzy pozdrawiajc drugich
mwi:
"Niech bdzie pochwalony JEZUS CHRYSTUS"
lub odpowiadaj :
"Na wieki wiekw. Amen".

V.

LITANIA
O NAJWITSZYM IMIENIU JEZUS
Kyrie elejson.
Chryste elejson.
Kyrie elejson.
Jezu, usysz nas.
Jezu, wysuchaj nas.
Ojcze z nieba Boe, zmiuj si nad nami.
Synu, Odkupicielu wiata, Boe, zmiuj si nad nami.
127

Duchu wity, Boe, zmiuj si nad nami.

wita Trjco, jedyny Boe, zmiuj si nad nami.
Jezu, Synu Boga ywego, zmiuj si nad nami.
Jezu, jasnoci ojcowska, zmiuj si nad nami.
Jezu, blasku wiata wiecznego, zmiuj si nad nami.
Jezu, krlu chway, zmiuj si nad nami.
Jezu, soce sprawiedliwoci, zmiuj si nad nami.
Jezu, Synu Maryi Panny, zmiuj si nad nami.
Jezu najmilszy, zmiuj si nad nami.
Jezu przedziwny, zmiuj si nad nami.
Jezu, Boe mocny, zmiuj si nad nami.
Jezu, ojcze przyszego wieku, zmiuj si nad nami.
Jezu, wielkiej rady Zwiastunie, zmiuj si nad nami.
Jezu, najmoniejszy, zmiuj si nad nami.
Jezu, najcierpliwszy, zmiuj si nad nami.
Jezu, najposuszniejszy, zmiuj si nad nami.
Jezu, cichy i pokornego serca, zmiuj si nad nami.
Jezu, mioniku czystoci, zmiuj si nad nami.
Jezu, mioniku nasz, zmiuj si nad nami.
Jezu, Boe pokoju, zmiuj si nad nami.
Jezu, dawco ywota, zmiuj si nad nami.
Jezu, cnt przykadzie, zmiuj si nad nami.
Jezu, arliwy dusz mioniku, zmiuj si nad nami.
Jezu, Boe nasz, zmiuj si nad nami.
Jezu, ucieczko nasza, zmiuj si nad nami.
Jezu, Ojcze ubogich, zmiuj si nad nami.
Jezu, skarbie wiernych, zmiuj si nad nami.
Jezu, dobry pasterzu, zmiuj si nad nami.
Jezu, wiatoci prawdziwa, zmiuj si nad nami.
128

Jezu, mdroci przedwieczna, zmiuj si nad nami.

Jezu, dobroci nieskoczona, zmiuj si nad nami.
Jezu, drogo i ywocie nasz, zmiuj si nad nami.
Jezu, wesele Aniow, zmiuj si nad nami.
Jezu, krlu Patriarchw, zmiuj si nad nami.
Jezu, mistrzu Apostow, zmiuj si nad nami.
Jezu, nauczycielu Ewangelistw, zmiuj si nad nami.
Jezu, mstwo Mczennikw, zmiuj si nad nami.
Jezu, wiatoci Wyznawcw, zmiuj si nad nami.
Jezu, czystoci Dziewic, zmiuj si nad nami.
Jezu, korono wszystkich witych, zmiuj si nad nami.
Bd nam miociw, przepu nam, Jezu.
Bd nam miociw, wysuchaj nas, Jezu.
Od wszelkiego zego, wybaw nas, Jezu.
Od grzechu kadego, wybaw nas, Jezu.
Od gniewu Twego, wybaw nas, Jezu.
Od side szataskich, wybaw nas, Jezu.
Od ducha nieczystoci, wybaw nas, Jezu.
Od mierci wiecznej, wybaw nas, Jezu.
Od zaniedbania natchnie Twoich, wybaw nas, Jezu.
Przez tajemnic witego wcielenia Twego, wybaw nas, Jezu.
Przez narodzenie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez dziecictwo Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez najwitsze ycie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez prac Twoj, wybaw nas, Jezu.
Przez cierpienia i mk Twoj, wybaw nas, Jezu.
Przez krzy i opuszczenie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez omdlenie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez mier i pogrzeb Twj, wybaw nas, Jezu.
129

Przez zmartwychwstanie Twoje, wybaw nas, Jezu.

Przez wniebowstpienie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez Najwitszej Eucharystii ustanowienie Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez radoci Twoje, wybaw nas, Jezu.
Przez chwa Twoj, wybaw nas, Jezu.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, przepu nam, Jezu.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, wysuchaj nas, Jezu.
Baranku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, zmiuj si nad nami, Jezu.
Jezu, usysz nas.
Jezu, wysuchaj nas.
Mdlmy si. Panie Jezu Chryste, ktry rzek: "Procie a bdzie wam
dane, szukajcie, a znajdziecie, koaczcie a bdzie wam otworzone" bagamy
Ci, daj nam proszcym Boskiej Twej mioci uczucie, abymy Ci caym
sercem, ustami i uczynkami miowali i w chwaleniu Ciebie nigdy nie ustawali.
witego imienia Twego bojani oraz mioci ustawiczn racz nas
obdarzy, o Panie; poniewa tych nigdy z opieki Twej nie wypuszczasz, ktrych
w gruntownej mioci Twojej utwierdzasz. Ktry yjesz i krlujesz na wieki
wiekw. Amen.
7 lat odpustu; raz na miesic za codzienne odmawianie odpust zupeny.

KONIEC.

130

Wykad Nauki Chrzecijaskiej, uoony z rozkazu Klemensa VIII Papiea, przez kardynaa
Roberta Bellarmina (1). Na polski jzyk przetumaczony i w Propagandzie wydany, w Rzymie
1844 (2). Ku wikszej chwale Boej, i ku zbawieniu blinich przedrukowany, ss. 1-190; 258268+[IV]. (3)
Msza Rzymski z dodaniem naboestw nieszpornych. O. G. Lefebvre, Benedyktyn. Przekad
polski opracowali mnisi opactwa w Tycu. Opactwo . Piotra i Pawa w Tycu Polska.
Opactwo w. Andrzeja, Bruges Belgia [1956], ss. 1746-1749; 1760-1764 (Litania o
Najwitszym Imieniu Jezus, Litania Loretaska i Modlitwa w. Bernarda do Najwitszej
Maryi Panny).
(Pisowni i sownictwo nieznacznie uwspczeniono; z Dodatku Tumacza kilka rozdziaw pominito).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pozwolenie Wadzy Duchownej:

NIHIL OBSTAT
Josephus Hube Rector Ecclesiae SS. Andreae et Claudii
Doctor S. Theologiae ac Censor Deputatus.

IMPRIMATUR
Fr. Dominicus Buttaoni O. P. S. P. A. M.

IMPRIMATUR
Joseph Canali Archiep. Colossen.
Vicesgerens.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Przypisy:
(1) "w. Robert Bellarmin (Robertus), Biskup, Wyznawca, Doktor Kocioa; wito 13
maja. Syn Wincentego Bellarmino i Cyntii z Cervinich, siostry papiea Marcelego II,
przyszed na wiat w r. 1542 w Montepulciano (Toskania). Rodzina ta szlachecka nie
posiadaa wikszego majtku, przy tym obarczona bya dwanaciorgiem dzieci. Robert
odznacza si niezwykymi zdolnociami, tote chlubnie ukoczy studia w kolegium
jezuickim rodzinnego miasta i w r. 1560 wstpi w Rzymie do nowicjatu tego zakonu.
Teologii sucha w Padwie i Lowanium, gdzie otrzyma wicenia kapaskie w r. 1570, po
czym zosta kaznodziej i profesorem uniwersytetu lowaskiego. W r. 1576 obj katedr
kontrowersyj w kolegium rzymskim, i tu przez 11 nastpnych lat wykada wobec
przedstawicieli rnych narodw obron prawd wiary, zaczepianych przez protestantw. Jako
przyboczny teolog, towarzyszy kardynaowi Gaetano w r. 1589-90 do Parya. Powrciwszy,
by ojcem duchownym kolegium rzymskiego i w tym czasie kierownikiem duchownym w.
Alojzego [Gonzagi], ktrego te przygotowa na drog wiecznoci. Przez 3 lata zarzdza
neapolitask prowincj zakonn; odwoany z woli papiea, powrci by pracowa w
kongregacjach rzymskich. W r. 1599 otrzyma kapelusz kardynalski, w r. 1602 stolic
arcybiskupi w Kapui. Po mierci Klemensa VIII i Leona XI o mao nie zosta obrany
papieem. Z woli Pawa V zrezygnowa z arcybiskupstwa, by cay czas powici pracy w
131

kongregacjach. Umar 17 wrzenia r. 1621. Proces beatyfikacyjny cign si gwnie z

powodu trudnoci natury politycznej przez blisko 300 lat, tak e beatyfikacja nastpia
dopiero w r. 1923, kanonizacja w r. 1930, a w r. 1931 Bellarmin ogoszony zosta Doktorem
Kocioa. Zwoki spoczywaj w kociele Al Gesu w Rzymie. wito jego obchodzi si 13
maja (rocznica beatyfikacji). Robert Bellarmin to jeden z wielkich uczonych Kocioa, umys
jasny, wietny wykadowca, znawca caej wspczesnej literatury religijnej, zarwno
katolickiej jak i protestanckiej. Jego Dysputy i kontrowersje o spornych kwestiach wiary
chrzecijaskiej, wydane w 4 wielkich tomach, tumaczone na rne jzyki, s po dzi dzie
najpeniejsz obron nauki katolickiej. Dwa dalsze dziea Katechizm wikszy i mniejszy,
wydawane wci jeszcze, tumaczone na 60 jzykw, nie straciy nic na wartoci. Ze synnym
jezuit Salmeronem pracowa nad wydaniem Komentarza do Pisma witego. By te
autorem wielu tomw kaza oraz znanych jeszcze dzi dzie ascetycznych O wiecznym
szczciu witych, O sztuce dobrego umierania, O wstpowaniu duszy do Boga, O
wzdychaniu gobicy, O siedmiu sowach Chrystusa. Przy caej olbrzymiej wiedzy i
powadze, jak si cieszy, by zadziwiajco pokorny. Surowy i bezwzgldny dla siebie, peen
mioci dla blinich, zwaszcza ubogich, oddany ca dusz Chrystusowi i Kocioowi".
Biskup Karol Radoski, wici i Bogosawieni Kocioa Katolickiego. Encyklopedia
Hagiograficzna. Warszawa Pozna Lublin [1947], ss. 407-408.
(2) Tumaczenia na jzyk polski katechizmu kard. Bellarmina w obecnym wydaniu dokona
ks. Aleksander Jeowicki na polecenie papiea Grzegorza XVI. Zob. Encyklopedia Kocielna
podug teologicznej Encyklopedii Wetzera i Weltego z licznemi jej dopenieniami przy
wsppracownictwie kilkunastu duchownych i wieckich osb wydana przez X. Michaa
Nowodworskiego. Tom X. Karaici. Kongregacje dekanalne. Warszawa 1877, s. 219.
(3) Por. 1) Papie Pius XI, List apostolski mianujcy w. Roberta Bellarmina Doktorem
Kocioa Powszechnego.
2) La Dottrina Cristiana composta per ordine della s. m. di Papa Clemente VIII dal ven.
Cardinale Roberto Bellarmino. Torino-Roma. Giacinto Marietti. 1899.
3) w. Robert kard. Bellarmin SI, a) Catechismus, seu: Explicatio doctrinae christianae. b)
Katechizm mniejszy czyli Nauka Chrzecijaska krtko zebrana.
4) S. Petrus Canisius SI, Doctor Ecclesiae, a) Catechismus maior seu Summa doctrinae
christianae. b) Catechismi Latini et Gemanici.
5) w. Pius V, Papie, Katechizm Rzymski wedug uchway witego Soboru Trydenckiego
(Catechismus Romanus ex decreto Concilii Tridentini).
6) Sac. Petrus Ludovicus Danes, Institutiones Doctrinae Christianae, sive Catechismus ad
usum seminariorum.
7) Ks. Zygmunt Chemicki, Ojcw naszych Wiara wita (may katechizm).
8) Ks. Jzef Deharbe SI, Katechizm rzymsko-katolicki.
9) Ks. Micha Ignacy Wichert, Nauki katechizmowe o Skadzie Apostolskim, Przykazaniach
Boskich i Kocielnych, o Modlitwie Paskiej i Sakramentach.
132

10) O. Jan Jakub Scheffmacher SI, Katechizm polemiczny czyli Wykad nauk wiary
chrzecijaskiej przez zwolennikw Lutra, Kalwina i innych z nimi spokrewnionych,
zaprzeczanych lub przeksztacanych.
11) w. Augustyn Biskup, Doktor Kocioa, Pisma katechetyczne.
12) w. Jan Chrzciciel de la Salle, Obowizki chrzecijanina wzgldem Boga. (Katechizm).
13) Ks. Konstanty Gawroski, Jasny i gruntowny wykad prawd wiary i moralnoci
chrzecijaskiej.
14) Bp Konrad Martin, a) Katolicka nauka wiary. b) Katolicka nauka obyczajw.
15) Episkopat Austriacki, Wielki Katechizm Religii Katolickiej.
16) Ks. Wiktor Cathrein SI, Katolicki pogld na wiat.
17) Piotr kardyna Gasparri, Katechizm katolicki (Catechismus catholicus).
18) Ks. Maciej Sieniatycki, a) Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna. b) Zarys
dogmatyki katolickiej.
19) Ks. Jacek Tylka SI, a) Dogmatyka katolicka. b) O cnotach heroicznych.
20) w. Alfons Maria Liguori, Doktor Kocioa, a) O wielkim rodku modlitwy do dostpienia
zbawienia i otrzymania od Boga wszystkich ask, jakich pragniemy. b) Uwielbienia Maryi (De
Mariae gloriis).
21) OO. Redemptoryci, Ksika Misyjna (modlitewnik).
22) O. Ludwik Fanfani OP, Raniec Najwitszej Panny Maryi. O odmawianiu Raca w.
(De Rosario Beatae Mariae Virginis. De Rosarii recitatione).
23) Ks. Dr Alojzy Jougan, a) Liturgika katolicka czyli wykad obrzdw Kocioa
katolickiego. b) Historia Kocioa katolickiego.
24) Ks. Augustyn Arndt SI, Odpusty. Podrcznik dla duchowiestwa i wiernych.
25) Ks. Franciszek Bczkowicz CM, Posty obowizujce.
26) Ks. Jzef Stagraczyski, Grzech woajcy o pomst do Nieba!
(Przypisy od red. Ultra montes).

( HTM )
Ultra montes (www.ultramontes.pl)
Cracovia MMXV, Krakw 2015
133