Onomastyka

Referencja
Znaczenie
Cechy nazw wasnych:
1. Nazwy wasne w przeciwiestwie do nazw pospolitych w konkretnym
akcie komunikacji jzykowej maj zawsze tylko jeden denominat, czyli s
nazwami jednostkowymi (logicy mwi o referencji jednostkowej). Wyrniaj
one obiekt jako pewne indywiduum, a realizuj si przez jednostkowe akty
nominacyjne.
2. Nazwy wasne nie maj znaczenia sownikowego (jak nazwy pospolite),
jednak czsto nie s take tylko pustymi dwikami. Poznanie realnego sensu
nazwy wasnej zaley od znajomoci danej spoecznej sytuacji onimicznej.
Jeli ju mwi o znaczeniu nazwy wasnej, to mona potencjalnie wyrni
trzy typy znacze:
onimiczne (kategorialne);
etymologiczne (nie zawsze uwiadamiane przez uytkownikw);
metaforyczne, wyrane w nazwach wasnych wystpujcych w roli
symboli7
.
3. Proprialno jest cech stopniowaln. Pewne nazwy wasne s bardziej
typowe, a inne mniej. Za najbardziej prototypowe nazwy wasne mona
uzna
imiona ludzi oraz takie nazwy geograficzne, jak nazwy miejscowoci, rzek czy
gr8
. S to zarazem nazwy wystpujce powszechnie w znanych nam jzykach
i to od najstarszych powiadcze. Jest to zrozumiae w wietle ich funkcji
indywidualizujcej.

atwo sobie wyobrazi, e w spoeczestwach pierwotnych dla

zachowania podstawowej wartoci, jak jest ycie i jego podtrzymanie,
istotne
byo wyrnianie poszczeglnych czonkw wsplnoty (gwnie osb
dorosych)
oraz miejsc, takich jak woda zdatna do picia czy widoczne z daleka
punkty orientacyjne w przestrzeni.

Tak wic antroponimy (indywidualne nazwy ludzi) i toponimy (indywidualne

nazwy obiektw geograficznych) s najbardziej typowymi okazami nazw
wasnych. Z czasem wytworzya si cakiem nowa kategoria obiektw, ktre
wyrniano na zasadzie referencji: to wytwory ludzkich rk i umysw, takie
jak
przykadowo organizacje i instytucje spoeczne, ksiki i utwory muzyczne,
rne produkty, restauracje i sklepy itp. Nazwy takich obiektw okrelono w
onomastyce
pocztkowo jako chrematonimy i uznano za fenomen wspczesnego
ycia, ze wzgldu na lawinowo rosnc liczb przykadw9
. Dzi coraz czciej
o takich nazwach wasnych, jak tytuy ksiek, filmw, czasopism, nazwy
organizacji,
wydarze historycznych itp. mwi si jako o ideonimach, odrbnej kategorii
nazewniczej.

Najstarszy okres adaptacji obcych nazw wasnych w jzyku polskim trwa

do pocztkw XVI wieku. Cechowaa go gboka asymilacja fonetyczna,
spowodowana
w moim przekonaniu zdecydowan przewag komunikacji ustnej.

W tym pocztkowym okresie obce nazwy wasne traktowano tak samo jak
pospolite, to znaczy dostosowano je do wczesnej polskiej fonetyki i
morfologii,
poddajc takim samym przeksztaceniom, jak nazwy rodzime.

Pierwszy okres, kiedy obce nazwy wasne pojawiy si masowo i trzeba byo
je dostosowa do polszczyzny, przypada na samo zaranie polskiej odrbnoci
narodowej (czyli wiek X) i jest zwizane z przyjciem chrzecijastwa i
budow
spoeczestwa nowego typu.

Musiay dostosowa do
wasnych zasobw i systemw nazewniczych ogromn liczb antroponimw
i toponimw cakowicie obcych jzykowo i co jeszcze trudniejsze
kulturowo.
Wikszo Europejczykw ma korzenie indoeuropejskie i odziedziczony
system antroponimiczny, czytelny co do znaczenia i funkcji nazw, na przykad
polski Stanisaw oby sta si sawny, Domarad niech ma rado w domu11.
Jasne byy take rodzime nazwy miejscowoci typu Dbrowa, Piaski, Mynno
czy Pokrzywna. Tymczasem Pismo wite, a take ogromna ju w X wieku
literatura
okooreligijna, wprowadzay nazwy niepojte, nic nieznaczce, o
niezrozumiaej
budowie i dziwacznym brzmieniu. W dodatku byo ich bardzo duo.
Miay te inne funkcje, zwaszcza imiona, ktre przez przez ide witego
patrona stopniowo zastpoway rodzime nazewnictwo.

W przyswajaniu nazewnictwa chrzecijaskiego (a take powszechnej

wwczas

w Europie latynizacji nazw rodzimych) Polacy mieli jednak uatwione zadanie,

bo ten szlak przetarli wczeniej inni Sowianie, zwaszcza bardzo nam
bliscy jeszcze wwczas jzykowo ssiedzi z poudnia: Czesi, ktrzy porzucili
pogastwo 100 lat wczeniej. To wanie od nich przejlimy bezporednio
wspomnian na pocztku form Rzym (a take Wiede) oraz imiona takie, jak
Jerzy, Maciej czy Wawrzyniec. Przewodnikami na drodze translacji byli w
tamtym
czasie take Niemcy i Francuzi: to pierwsi misjonarze, dostojnicy kocielni
i urzdnicy kancelaryjni w tworzcych si orodkach wadzy feudalnej.
Najstarsze przyswojenia nazw wasnych odzwierciedlaj ten stan rzeczy, gdy
zachoway
lady porednictwa wspomnianych jzykw.

Tak duych przeksztace fonetycznych w imionach obcych nie spotykamy

ju nigdy w pniejszych okresach. Natomiast inne typy nazw wasnych:
toponimy
oraz np. nazwiska (tworzce si jako kategoria nazewnicza dopiero od XVI
wieku) nadal przystosowywano w podobny sposb. Efektem intensywnej
kolonizacji
niemieckiej w caym pasie Podkarpacia w XIIIXIV wieku stao si nie
tylko wzbogacenie polskiego systemu nazewniczego o obce imiona i
nazwiska,
ale te znaczna liczba toponimw, ktre stopniowo wrastay w polski
krajobraz onimiczny, np. Czorsztyn, Melsztyn, Olsztyn14, Rabsztyn i inne,
Rychwad, Szymbark
itd., nazwiska Knap, Brykner, Rymut, Sznajder15
Tak samo przystosowywano do polskiego systemu fonetycznego nazwy
ruskie:
ukraiskie i biaoruskie, w zwizku z poszerzajcymi si granicami polskiego
krlestwa a potem Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Kontakty polsko-

-ukraiskie ywe byy zwaszcza od poowy XIV wieku. Przekad nazw

wasnych
z polskiego na ruski i odwrotnie nie przedstawia wikszych problemw, jeli
chodzi o fonetyk i budow sowotwrcz nazw, natomiast sporym
wyzwaniem
dla tumaczy bya odpowiednio imion chrzecijaskich ze wzgldu na inne
rdo ich pochodzenia: acina versus greka16

Od XVI wieku zmienia si radykalnie zakres uycia przyswojonych we

wczeniejszym okresie nazw wasnych. Ulegaj one w polszczynie swoistej
przemianie: pod wpywem szerokiej znajomoci aciny gboko zasymilowane
formy wychodz z uycia na rzecz postaci bliszych acinie. Biejat zastpuje
Beata, Biernata Bernard, Pabiana Fabian itp. Starsze, przyswojone
w wyniku bezporednich, redniowiecznych kontaktw handlowych nazwy
Lund, Kolno czy Antorp zastpiono Londynem, Koloni i Antwerpi. Zasad
gwn w okresie XVIXVIII wieku nadal pozostawao wczanie obcych nazw
w system fleksyjny, czyli ich odmienno: do Amiensu, do Fontenbla, w Bonie,
w Roanie, pod Werdun21.

Od XIX wieku do chwili obecnej stale ronie rola tekstw pisanych i coraz
szersze krgi spoeczestwa poznaj obce nazwy nie tylko przez such, ale
i wzrok. Koczy si wwczas monopol aciny jako podstawowego jzyka
wiedzy
o wiecie zewntrznym, na rzecz jzykw narodowych (przede wszystkim
francuszczyzny, a potem jzyka angielskiego), ktre su jako jzyki nauki
i wiedzy o wiecie, a take literatury i rozwijajcej si publicystyki. Obce
szkolnictwo
pod zaborami wprowadza wiele nowych nazw (zwaszcza geograficznych)

w jzyku niemieckim i rosyjskim. Kilkukrotne, liczne fale emigracyjne

bd powodowa rwnie liczny napyw obcych nazw z rnych jzykw.
Rosnca liczba rnorodnych kontaktw i znajomo jzykw obcych sprzyja coraz
sabszym procesom adaptacyjnym na rzecz form zblionych do oryginau. Jest
to te uwarunkowane nasilajcym si po II wojnie wiatowej widocznym
na caym wiecie naciskiem administracji na ujednolicanie i swoist
konteneryzacj
czy formatowanie informacji.

Od pocztkw polszczyzny tam, gdzie byo to moliwe, starano si obce

nazwy dopasowa do rodzimych wyrazw, por. redniowieczne formy imion
Siewierzyn Seweryn (por. stp. siewier), Mkarz Makary (por. mka); z
Petroneli
zrobiono Piotrumi, a z Floriana Tworzyjana22.

Przytaczam te przykady nie po to, aby natrzsa si z ignorancji autorw.

Mechanizm adideacyjny na podstawie brzmienia wydaje si powszechny i
uniwersalny.
Kiedy pojawiy si w Polsce sklepy sieci Auchan, powszechnie nazwano
je Oszoom (id do Oszooma). Takie zjawiska nazywa si w
jzykoznawstwie
etymologi ludow, ale z punktu widzenia przyswajania obcych form
naleaoby je traktowa jako adaptacj fonetyczn i adideacj znaczeniow.
Adaptacj przez such i adideacj do rodzimych wyrazw znamy i z innych,
nieraz odlegych stron

Ju od czasw redniowiecza pojawiay si mniej lub bardziej dosowne

tumaczenia.

W zapiskach wieckich do czst praktyk by przekad na acin

nazw topograficznych, zwaszcza majcych jasn semantyk, np. Aqua Alba
dla
rzeki Biaa Woda. Powszechne byo tumaczenie rnicujcych okrele w
nazwach
miejscowoci, jak Stara Nowa, Wielka Maa, Grna Dolna na
aciskie Antiqua Nova, Magna Parva itd. Na terenach z osadnictwem
niemieckim mamy nawet trzy postaci nazw: acisk, niemieck i polsk, co
byo uzalenione od jzyka dokumentu, np. na Opolszczynie: Noua Ecclesia,
Nuwenkirghen, z Nowe Czerkwie (stp. cerkiew koci)2

Wynika to gwnie z mylnego

zaoenia powszechnego wrd uczniw, ale i czci modszych
nauczycieli, e nazwy wasne naley zawsze tumaczy. I tak dla
przykadu jednostka leksykalna koci Mariacki tumaczona
jest bdnie na jzyk angielski jako (The) Mariacki/Mariacky
Church lub St. Marys Church, podczas gdy jedyny poprawny
(uznany w wiecie) ekwiwalent to St. Marys Basilica (technika
wymiany por. Tab. 2.).

Bdne jest rwnie

zaoenie, e z jzyka polskiego nie wolno lub
nie powinno si przenosi adnych jednostek
onomastycznych do jzyka docelowego, lecz
naley je jako zmodyfikowa choby
przez transkrypcj/transliteracj albo prb
tumaczenia. Otrzymujemy wwczas takie
osobliwoci jak The Vavel Castle zamiast po
prostu Wawel albo The Black Pond w miejsce
Czarnego Stawu u stp Rysw (technika
pszczerzeniesienia por. Tab. 1.).

Jak twierdzi Krzysztof Hejwowski (2004), nazwa wasna

(imi wasne) to w odrnieniu od nazwy pospolitej jednostka
leksykalna, ktr posugujemy si wielokrotnie w celu identyfikacji danego
konkretnego, unikatowego w danym
kontekcie obiektu, z reguy niewymagajca stosowania
dodatkowych technik identyfikacyjnych. Jak wspomina z kolei
Kazimierz Rymut (1987), wyrni mona dwie due grupy
nazw wasnych: jedna z nich to nazwy osobowe odnoszce si
do ludzi, a druga to nazwy geograficzne nazywajce miejsca.
Jak podaje Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego (2003:246247), imi wasne (nazwa wasna, ac. nomen proprium) jest to
wyraenie, ktre moe by uyte w zdaniu tylko do wskazania
jakiego indywidualnego przedmiotu, do wyrnienia go
spord innych przedmiotw przy czym

termin przedmiot jest tu rozumiany szeroko

i obejmuje zarwno przedmioty sensu stricto,
jak i osoby

Podsumowujc, w odrnieniu od nazw pospolitych

(ac. appellativa), ktre co znacz, tj. maj znaczenie i jako
takie przysuguj caym klasom atwo definiowalnych
jednostek, nazwy wasne jedynie nazywaj, a zatem
przysuguj konkretnym jednostkom; co wicej podstaw
funkcjonowania nazw wasnych jest wanie w zwizek
nominacyjny istniejcy midzy konkretnym indywidualnym
przedmiotem pozajzykowym (np. osob) i przedmiotem
jzykowym (imieniem i nazwiskiem tej osoby).