Obywatele Wobec Kryzysu

WOJCIECHA MISZTALA
ARTURA KOCIASKIEGO
I GALII CHIMIAK
Wprowadzenie
WOJCIECHA MISZTALA
ARTURA KOCIASKIEGO
I GALII CHIMIAK
Wydawnictwo IFiS PAN

Warszawa 2015
Spis treci
Publikacja dofinansowana zostaa ze rodkw PTS
Recenzja wydawnicza
prof. dr hab. Joanna Kurczewska
Redaktor
Barbara Gruszka
Projekt okadki
Andrzej ubniewski
ISBN 978-83-7683-100-8
Copyright by Authors and Wydawnictwo IFiS PAN
Wszelkie prawa zastrzeone.

adna cz niniejszej publikacji nie moe by reprodukowana, jako rdo danych
i pokazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody.
Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN

00-330 Warszawa, ul. Nowy wiat 72 pok. 231
Tel. 22 657 28 97
e-mail: publish@ifispan.waw. pl
amanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 240/2015.
Wprowadzenie
Spis treci
Wprowadzenie Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak .........
Cz I: Obywatele wobec kryzysw w teoretycznym ujciu

Witold Kwanicki: Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny
etap w rozwoju kreatywnoci czowieka? ...............................................
23
Piotr Gliski: Innowacyjny model reform sektora obywatelskiego

w Polsce. Uwarunkowania i bariery .........................................................
59
Dariusz Gawin: Solidarno i kryzys. Spoeczestwo obywatelskie lat

siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku ...................................
69
Lech Szczega: Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce.

Idea i praktyka badawcza ...........................................................................
97
Wojciech Misztal: Dialog obywatelski i innowacyjny rozwj demokracji
117
Daniel Patek, Marcin Starnawski: Opr antyneoliberalny w XXI wieku
129
Galia Chimiak: Wpyw kwestii bezpieczestwa na rol organizacji

pozarzdowych w teorii i praktyce rozwojowej ..................................... 155
Cz II: Innowacyjne czy zachowawcze: studia przypadku

Agnieszka Michalska-ya: Midzy aktywnoci a biernoci. Postawy
obywatelskie mieszkacw rednich miast ............................................. 179
Spis treci
Magdalena Biejat: Sabo czy sia? O roli tradycyjnych organizacji

w ksztatowaniu spoeczestwa obywatelskiego w czasach kryzysu
(na przykadzie k gospody wiejskich). ................................................ 201
Kinga Lendzion: Madagaskar demokracja i liberalny kapitalizm
a rozwj kraju .............................................................................................. 211
Joel Janicki: Forging a National Identity: Taiwan, Japanese Colonialism
and White Terror [Narodowa tosamo tajwaska: kryzys i poryw
obywatelskoci] ........................................................................................... 231
Iryna Galaktionova: Koncepcje spoeczestwa obywatelskiego w ujciu
badaczy ukraiskich ................................................................................... 261
Slaviana Holc: Kultura hackerska jako innowacja spoeczna .................... 281
Katarzyna Grniak: Zakoczenie .................................................................. 301
Wprowadzenie
Artur Kociaski
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Galia Chimiak
Wojciech Misztal
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej
Wprowadzenie
Sowo kryzys odnoszone do sytuacji ekonomicznej ostatnich szeciu
lat budzio szczeglne zainteresowanie obserwatorw i badaczy ycia spoecznego. Socjologowie nie stronili take od podejmowania wysikw badawczych, zmierzajcych do objanienia dysfunkcji ycia zbiorowego ujawniajcych si w rezultacie kryzysu ekonomicznego (czy raczej finansowego,
jak naleaoby t sytuacj waciwie okrela). Pord znakomitej czci zasobw wiedzy o kryzysie znalazy si rezultaty takich analiz, jak badania nad
deprywacj potrzeb, reorientacj systemw wartoci spoecznych, zmian
codziennego stylu ycia (i sposobu ycia) oraz diagnozy jakoci ycia subiektywnie postrzeganej poprzez pryzmat satysfakcji z biecego pooenia spoecznego/ekonomicznego. Badano take, co wydaje si w sensie naukowym
o wiele cenniejsze, jak w sytuacji kryzysu dziaaj najwaniejsze instytucje
i skadowe systemw spoecznych.
Kryzys potraktowano tam jako rodzaj spoeczno-ekonomicznego incydentu, ktry swoj obecnoci prowokuje gwatown reorientacj struktur
spoecznych czynnie poszukujcych rodkw do redukcji negatywnych dla
nich skutkw kryzysu lub biernie poddajcych si pywom kryzysowej atrofii.
Zesp redakcyjny oraz autorzy tekstw zgromadzonych w niniejszym tomie
Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak
przyjli zasad, e kryzys (ekonomiczny, polityczny, kulturowy, spoeczny

itp.) stale towarzyszy yciu czowieka oraz moe de facto stanowi zacht
do bardziej odwanego podejcia do wsptworzenia rzeczywistoci spoecznej. Rozwj spoeczny i dobrostan ludzki mog zalee od tego, czy
napotkany kryzys i z niego wynikajce problemy maj szans by poprawnie
zdefiniowane (zdiagnozowane) i racjonalnie rozwizane. Kryzys moe wic
by zwiastunem koca pewnego etapu rozwojowego i zarazem pocztkiem
czy te otwarciem drogi ku nastpnym poziomom stanw zaawansowanych.
Kryzys nie musi przerywa trwajcego dobrostanu, lecz zwiastuje wyczerpywanie si dotychczasowych moliwoci bezkonfliktowego istnienia, funkcjonowania i rozwoju systemw ludzkich. Istotne jest tutaj to, jak dugo trwa
kryzys. Zbyt dugie kryzysy mog wiadczy o braku zdolnoci decyzyjnych
elit i niskim poziomie innowacyjnoci systemu znajdujcego si w tej sytuacji.
Krtkie kryzysy charakterystyczne s dla systemw samoorganizujcych si,
mona by rzec samouczcych si dla nich innowacyjno jest cech immanentn. Bez tej zdolnoci te systemy nigdy nie zaistniayby w historii spoeczestw ludzkich.
Do systemw, o ktrych wspomnielimy wyej, naley spoeczestwo
obywatelskie. Gdyby zdanie to przyj za tez programow niniejszej publikacji, musielibymy umieci spoeczestwo obywatelskie co najmniej
w dwch kontekstach sytuacji kryzysowej. Po pierwsze, nasza ksika powinna odnosi si do spoeczestwa obywatelskiego dowiadczajcego kryzysu
idei i praktyki, a mwic inaczej, kresu teorii i filozofii obywatelskiej oraz
kresu skutecznych metod realizacji celw i zada wyznaczanych przez zaoon myl programow. Po drugie, spoeczestwo obywatelskie umieci
powinnimy w kontekcie sytuacji kryzysu struktur zewntrznych wobec niego.
Opisywalibymy wwczas odniesienia i dziaania spoeczestwa obywatelskiego wobec kryzysu gospodarczego, politycznego, kulturowego, spoecznego itp.
W obu przypadkach powinnimy zastanowi si nad relacj dwch, na
pierwszy rzut oka wzajemnie wykluczajcych si, cech charakterystycznych
dla spoeczestwa obywatelskiego. Chodzi o przeciwstawienie wolnoci
i bezpieczestwa. Wolno sprzyja innowacyjnoci. Bezpieczestwo wymaga
dziaa zachowawczych. Kryzys zapocztkowany w 2004 roku uwidoczni
ciemn stron wolnoci, tj. jej naduywanie przez niektre podmioty ze
sfery gospodarczej. Obawy przed dalszymi naduyciami wobec wolnoci
wzmocni dyskurs bezpieczestwa szczeglnie przybierajcy na sile po zamachach w roku 2001. W ostatnim czasie wydarzenia za wschodni granic
Polski rwnie przyczyniy si do priorytetu bezpieczestwa nad wolnoci.
Wprowadzenie
W rezultacie aktualnie mamy do czynienia z przewag mylenia w kategoriach

sekurytyzacji, rozumianego jako bezpieczestwo narodowe, publiczne, energetyczne, osobiste itp., nad myleniem w kategorii wolnoci. Reperkusja tej
zmiany dla interesujcego nas zjawiska objawia si w strategii dziaania rozmaitych podmiotw spoeczestwa obywatelskiego w warunkach kryzysu
i towarzyszcej sekurytyzacji dyskursu publicznego. Czy w tej sytuacji bardziej odpowiednia jest strategia polegajc na promowaniu i stosowaniu
innowacyjnych rozwiza, zwaywszy, e czowiek albo podmiot do bycia
innowacyjnym musi funkcjonowa w warunkach priorytetyzujcych mylenie w kategorii wolnoci? Czy raczej spoeczestwo obywatelskie powinno
przyj strategi polityki wyczekiwania i dziaania w ramach wyprbowanych
metod, co odpowiadaoby zinternalizowaniu mylenia w kategorii bezpieczestwa ni wolnoci.
Naley rwnie przypomnie, e w latach siedemdziesitych XX wieku
pojawia si w Polsce oryginalna koncepcja samoorganizacji spoecznej
wypracowana w warunkach opresji socjalizmu przez rodowiska opozycyjne.
Po 1989 roku wolno dajca moliwo wyboru spowodowaa zrnicowanie i nowe podziay: aksjologiczne, ideowe i polityczne, ktre niosy nowe
wyzwania dla spoeczestwa obywatelskiego. Zaniko pojcie dobra wsplnego i dotychczasowa zdolno do wsplnotowego dziaania, a wsplnot
opart na silnych wiziach solidarnoci zastpiono neutralnym terminem
stowarzyszenie. Nie bdzie naduyciem stwierdzenie, e w ten sposb
nadano spoeczestwu obywatelskiemu w Polsce nowy korporacyjny
charakter. Wolnorynkowa modernizacja oznaczaa w praktyce konieczno
implementacji gotowych wzorw i schematw decyzyjnych opartych na
kulturze organizacyjnej tych spoeczestw, w ktrych one powstaway. Pojawiajce si zjawisko corporate governance (wadztwo korporacyjne) oznaczao
nowy styl zarzdzania i kierowania (Jasiecki, 2013, s. 310311). Mona
powiedzie, e podstawowe formy innowacyjnoci obywatelskiej zostay
sprowadzone do korporacyjnego stylu zarzdzania, ktry sta si waciwy
instytucjom spoeczno-gospodarczym i politycznym. Dlatego wadztwo
korporacyjne wydaje si jedn z waniejszych cech rozwojowych form stowarzyszeniowych w Polsce. Spoeczestwo obywatelskie w Polsce uwalniajc
si z wpyww kolektywizmu socjalistycznego i wchodzc na demokratyczn
ciek reform zderzyo si z kolektywizmem korporacyjnym i koniecznoci
przyjcia jego uwarunkowa, prawnych i moralnych. W perspektywie socjologicznej zaznacza si, e nowe wzory kultury organizacyjnej i standardy
zarzdzania dopiero si ksztatuj (tame, s. 311). Stosowane rozwizania
10
instytucjonalne, a take teorie oraz narzdzia i metody suce do ich opisu

i interpretacji maj najczciej charakter imitacyjny. W pewien sposb nasza
ksika wpisuje si w ten oglny scenariusz innowacji. W rezultacie powstaje
hybrydowy konglomerat rozwiza instytucjonalnych tworzonych na wzr
instytucji funkcjonujcych w strukturze organizacyjnej krajw Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych. Struktura i sposb funkcjonowania tych
instytucji s najczciej analizowane za pomoc zapoyczonych rozwiza
teoretycznych obecnych w literaturze naukowej socjologw europejskich
bd amerykaskich. Instytucje tworzone w odpowiedzi na wyzwania rzeczywistoci s najczciej przykadem nieadekwatnych rozwiza, ktre nie
przynosz oczekiwanych rezultatw. Przyjmowane rozwizania, poniewa
nie speniaj swoich podstawowych celw, powoduj permanentnie utrzymujcy si kryzys instytucjonalny i intelektualny. Towarzyszca temu refleksja
nad intelektualnymi mechanizmami tworzenia rzeczywistoci, podwaajc
spoecznie obowizujce wersje nie pozwala na tworzenie wiata lepiej przystajcego do ludzkich oczekiwa i moliwoci. Trudno okreli, co jest tego
przyczyn (Szczega, 1999, s. 313). By moe racj mia Karl Popper stwierdzajc, e nie wystarczy instytucji zaprojektowa. Potrzebuj one ponadto
osadzenia w tradycji demokratycznej danej spoecznoci, waciwego sobie
klimatu moralnego i aury kulturowej zapewniajcej uczestnikom moliwo
artykulacji opinii (Kurczewska i inni, 1998, s. 95).
Jak w takiej sytuacji radz sobie rozmaite podmioty spoeczestwa obywatelskiego w Polsce i w innych krajach? Czy take dla spoeczestwa obywatelskiego odejcie od mylenia i dziaania w kategoriach wolnoci w kierunku
funkcjonowania w warunkach sekurytyzacji w coraz liczniejszych obszarach
ycia spoecznego, oznacza rezygnacj z innowacyjnoci? Czy te obywatelsko pozostaje stref opracowania i promowania coraz nowszych, mielszych, alternatywnych wobec obecnie obowizujcych regu i norm? Czy
kryzys finansowy wymusi na zinstytucjonalizowanych podmiotach spoeczestwa obywatelskiego konformizm wobec pastwa i darczycw prywatnych w celu zapewnienia zasobw do dalszego funkcjonowania? Czy raczej
odejcie od priorytetyzowania mylenia w kategoriach wolnoci jeszcze bardziej zmotywowao obywateli do formuowania, testowania i rozpowszechniania innowacyjnych wizji ycia spoecznego? Niewtpliwie, zwaszcza
w kontekcie krajw, ktre wier wieku temu wstpiy na drog transformacji ustrojowej, powysze dylematy stanowi szczeglnie istotn kwesti decydujc o dalszym losie samoorganizacji spoecznej. Kraje te pamitaj czasy,
gdy obywatelsko musiaa stosowa autocenzur, gdy brakowao wolnoci.
Wprowadzenie
11
Prezentowana ksika jest ju czwart publikacj powsta w konwencji

diagnozy i prognozy dla spoeczestwa obywatelskiego, ktr podejmuj
zgromadzeni przez nas badacze tego wycinka ycia zbiorowego czowieka.
Mona by zaryzykowa zdanie, e o ile trzy poprzednie ksiki w pewien
sposb odnosiy si do kryzysu spoeczestwa obywatelskiego, o tyle w wikszym stopniu niniejszy tom dotyka zdolnoci spoeczestwa obywatelskiego
do przezwyciania sytuacji kryzysowych poprzez aktywne innowacje.
Historycznie patrzc, spoeczestwo obywatelskie pojawio si jako innowacja spoeczna/kulturowa bdc odpowiedzi na dysfunkcje absolutyzmu.
Kada nastpna faza rozwoju spoeczestwa obywatelskiego odpowiadaa
odszukaniu nowych metod i rodkw funkcjonowania systemw spoecznych poczwszy od idei i praktyki praw naturalnych, liberalizmu, legalizmu
(i obywatelskiego nieposuszestwa), zaporedniczania potrzeb ludzkich poprzez wsplnot i pastwo, obywatelsk wsplnot polityczn i jej opozycj
wobec buruazyjnego pastwa, akceptacj i tolerancj rnic interesw,
obywatelski instytucjonalizm jako podstaw porzdku spoecznego w nowoczesnym systemie spoeczno-politycznym, sfer publiczn i upodmiotowienie
swobd obywatelskich, a skoczywszy na ideaach reintegracji spoecznej odwoujcych si do zasad zgeneralizowanego zaufania spoecznego
i umacniania kapitau spoecznego.
Spoeczestwo obywatelskie moemy wic charakteryzowa w co najmniej trzech wymiarach jego innowacyjnoci. Jest ono innowacj spoeczn
sam w sobie. Dzieje si tak, poniewa spoeczestwo obywatelskie jako
forma podsystemu kultury ma posta dynamiczn. Jest rodzajem substancji
spoecznej buforujcej w sposb czynny napicia pomidzy rnymi sektorami ycia zbiorowego niezalenie od czasu historycznego. W wymiarze
drugim spoeczestwo obywatelskie posuguje si innowacjami spoecznymi
jako metod rozwizywania sytuacji kryzysowych i problemw mikro- i makrospoecznych. Tutaj jednym z najznamienitszych przykadw bdzie zjawisko spoecznej ekonomii, ktre pomaga nie tylko w radzeniu sobie z problemami gospodarczymi, ale i, co waniejsze, moe by narzdziem reintegrujcym wsplnoty i pomagajcym pokonywa kryzysy wartoci spoecznych.
A wymiarem trzecim jest innowacyjno jako ideologia i swoista spoeczestwu obywatelskiemu teleologiczna orientacja instytucjonalna. Kiedy mwi
si o kryzysie spoeczestwa obywatelskiego zazwyczaj ma si na myli
nieadekwatno celw i moliwoci ich realizacji za pomoc rodkw dostpnych dla dziaajcych w tej konwencji jednostek i grup. Czsto w tym
miejscu pojawiaj si zarzuty (niekiedy suszne) o pewnej niedojrzaoci spo-
12
eczestwa obywatelskiego, ktre nie potrafi jeszcze korzysta z dostpnych

zasobw. Czsto te mwi si, e kryzysy spoeczestwa obywatelskiego
s przyczyn dziaania jakich zewntrznych i zdegenerowanych si, ktre
rwnie powoduj odejcie od susznej linii programowej, porzucenie
misji lub wprost prywatyzacj inicjatywy wsplnej. Siy te jednak ani nie
s zjawiskami z zewntrz, ani nie mona lepo wierzy w ich degeneracj.
S to zazwyczaj innowacje, ktre powstaj jako odpowied uczestniczcych
w dziaaniach obywatelskich ludzi. Nie zawsze przyjmowane i implementowane w toku codziennej dziaalnoci rozwizania zgodne s z duchem idei
spoeczestwa obywatelskiego.
Nie mamy tutaj dosy miejsca by ten wtek rozwin. Zreszt poprzednie
nasze tomy odnosiy si do tych zjawisk. Warto jednak i w tym wstpie odwoa si do mertonowskiego prawa, e gdy nacisk na wzorzec kulturowy jest
zbyt duy, a moliwoci i dostpne rodki jego wypenienia s ograniczone,
to wwczas reakcje ludzkie w normalny sposb prowadz do zachowa dalece wykraczajcych poza akceptowane normy. Std wic bior si rne formy
innowacji, ktra mona rozumie pozytywnie jako kreacj, jak i negatywnie
jako dewiacj i patologi. Chcielibymy te zaznaczy, e nie kada innowacja
jest tak w penym tego sowa znaczeniu. Zazwyczaj mamy wic do czynienia z aktami kreacji czciowej, ktre w jzyku techniki nazywalibymy racjonalizacjami i zjawiska kreatywnoci pozornej lub faszywej. Nasze podejcie,
a mamy tutaj na myli wszystkich nas, ktrzy powicili swj czas na przygotowanie zbioru, jest w rzeczywistoci krytyczn analiz innowacji spoecznych bdcych wynikiem idei i praktyki dziaa obywatelskich.
Decydujc si na poczenie problematyki spoeczestwa obywatelskiego
i innowacyjnoci, zadecydowalimy rwnie o bardzo szerokim rozumieniu
innowacyjnoci i, jak to si wspczenie okrela, jej produktw. A wic
zazwyczaj, gdy ma si na myli innowacje (bezprzymiotnikowo okrelane), to
nasza uwaga skoncentrowana jest na sprawach natury rzeczowej. Istnieje
co, co mona w innowacyjny sposb przeksztaci i rozwin wprowadzi na wyszy poziom zaawansowania (w naszych dyscyplinach spoecznego lub cywilizacyjnego). Najczciej jednak bezprzymiotnikowe innowacje
kojarzone s z nowatorstwem w sensie techniki i technologii. Nawet jeli
w odniesieniu do spraw spoecznych uyjemy terminu innowacje, to zaraz
dyskusja zaczyna dotyka spraw relacji spoeczestwa, kultury i technologii
(komunikacyjnych, sieciowych czy energetycznych). Nie jest to bdem, lecz
sens innowacji, zwaszcza tych, ktre s wynikiem inicjatyw obywatelskich,
jest o wiele szerszy.
Wprowadzenie
13
Gdyby rozpatrywa wic sam kultur, to sensy byyby co najmniej

trzy: materialny (nauka, technika i technologia), symboliczny (normy, wartoci, instytucje, ideologie, sztuka) oraz trzeci trudno uchwytny duchowy ujawniajcy si w innowacjach na pograniczu ich wymiarw materialnego i symbolicznego. Wszystkie te innowacje su jednemu celowi, a mianowicie lepszemu dostosowaniu (sformatowaniu) czowieka do otaczajcego
wiata.
Weszlimy tym samym w obszar kontekstu innowacji. Nasza ksika wyranie chce uzmysowi Czytelnikowi, e innowacje w jednym kontekcie
ludzkim s novum w penym znaczeniu, w innym za nie, ba, s nawet ich
zaprzeczeniem. Posumy si tutaj banalnym przykadem powstania spoeczestwa obywatelskiego. W wiekach XVII i XVIII w zachodniej cywilizacji
spoeczestwo obywatelskie byo donios innowacj spoeczn zmieniajc
nie tylko kultur wspczesnych, lecz take przyczynio si do zmian w organizacji przestrzennej wczesnej Europy i Ameryki. Dzisiaj, kiedy w nowym
dla spoeczestwa obywatelskiego kontekcie (nazwijmy to kontekstem spoeczestw nieobywatelskich) wprowadza si jego instytucje i formatuje si do
nich systemy wartoci, ktre nie do koca dadz si do niego ugi, wiat
zachodni nie postrzega tych procesw jako innowacji. Jednake dla ludzi
yjcych w nieobywatelskich spoeczestwach ta historia moe mie gbokie
rewolucyjne znaczenie. Czy rwnie ograniczanie zasigu dziaa obywatelskich w demokracjach opartych na zinstytucjonalizowanych procedurach
(innowacjach biurokratycznych) jest dowodem na to, e i tam te naley/mona doszukiwa si dziaa kreatywnych? Innymi sowy, nasza ksika
daje Czytelnikowi do rk narzdzie, dziki ktremu bdzie on moe bardziej
krytyczny wobec rozpowszechniajcego si kultu bd mody na innowacyjno (innowatorzenia), a z drugiej strony bdzie on lepiej przygotowany
do identyfikowania innowacji spoecznych i ich kontekstw.
Na zakoczenie kilka sw o naszej ksice jako obiekcie, ktry ma swoje
organizacyjne ramy. Struktura tomu podzielona jest na dwie zasadnicze czci
zorganizowane wok (1) teorii innowacji oraz (2) wok kontekstw dziaa
innowacyjnych przedstawionych w zbiorze studiw przypadkw, ktre traktowalimy jako swoiste raporty z terenu diagnozujce stan zaawansowania
innowacji i poziom jakociowy, a take reakcje otoczenia, gdzie innowacje si
pojawiay. Niniejsza praca jest wic kontynuacj naszych zmaga z ide
i praktyk obywatelskoci we wspczesnym yciu zbiorowym. Od tego
mylenia nie udao nam si odej, ale i cel nasz te by i taki, by znale dla
tych zagadnie nowe to badawcze.
14
Jak zapewne Czytelnik zdoa si ju domyli, niniejsza ksika, cho dosy eklektyczna, to jednak stawia sobie za cel przeamanie pewnej konwencji
i przejcie niejako ponad upowszechnionym rozumieniem spoeczestwa
obywatelskiego, spoecznych innowacji i kryzysu. Chcemy tutaj, poprzez
zgromadzone analizy (z rnych obszarw wiedzy, ycia spoecznego, a nawet geograficznych), uzasadni nasze stanowisko i by moe zainspirowa
do refleksji i przekona do naszego spojrzenia na problematyk kryzysu
innowacyjnoci i spoeczestwa obywatelskiego.
Pierwsza cz otwiera opracowanie Witolda Kwanickiego, ktry podejmuje prb odpowiedzi na wane pytania dotyczce innowacji spoecznych
oraz dokonuje przegldu rnorodnych definicji innowacji spoecznych.
Autor rozwaa, czy potrzebne jest nam wyrnianie innowacji spoecznych w oglnej kategorii innowacji oraz czy wspieranie rozwoju ekonomii
spoecznej i innowacji spoecznych przez UE i rzdy europejskie jest uzasadnione. Dalej Kwanicki rozwaa argumenty, czy ekonomia spoeczna
i innowacje spoeczne mog by uznane za nowe paradygmaty w badaniach spoeczno-ekonomicznych.
W nastpnym tekcie Piotr Gliski omawia stan i kondycj instytucji
polskiej demokracji. Wnioskiem z tej analizy jest konstatacja, e jednym
z powanych deficytw demokracji jest sabo i enklawowo sektora pozarzdowego w Polsce. Z tej konstatacji z kolei wynika konieczno gruntownej, innowacyjnej reformy tego sektora. Autor przedstawia zaoenia i zasady
takiej reformy oraz omawia ponad dwadziecia modelowych instytucji obywatelskich, ktre wymagaj wprowadzenia lub restrukturyzacji. Wiele z nich
posiada charakter innowacyjny.
Analiza Dariusza Gawina argumentuje, e stan wojenny w Polsce i trwajcy do 1989 roku bezustanny konflikt polityczny stanowi nowy kontekst dla
idei spoecznej samoorganizacji, ktra zostaa wypracowana przez opozycj
demokratyczn w latach siedemdziesitych XX wieku. Waciwym punktem
odniesienia dla tego nurtu mylenia byo dowiadczenie lat 19801981, okres
legalnego funkcjonowania wielkiego ruchu Solidarnoci. Pierwotna idea samoorganizacji, obecna w publicystyce np. Jacka Kuronia czy Adama Michnika, miaa by sposobem przezwycienia tradycyjnej polskiej dychotomii
czasw niewoli: kolaboracja versus konspiracja. Stan wojenny i lata nastpne
oznaczay powrt do epoki konspiracji i nielegalnych dziaa. W takich warunkach idea samoorganizacji podlegaa ewolucji, aby ostatecznie, pod koniec
lat osiemdziesitych przybra form politycznej idei spoeczestwa obywatelskiego. Tekst stanowi bdzie analiz podstawowych wtkw tego procesu.
Wprowadzenie
15
Przedmiotem docieka Lecha Szczegy s natomiast ograniczenia poznawcze dotychczasowej dyskusji wobec stanu kondycji polskiego spoeczestwa obywatelskiego. Zamiarem autora jest pokazanie moliwoci diagnostycznych, jakie do analizy tego problemu wnosz kategorie zasobw
i kosztw partycypacji obywatelskiej. Model analityczny uwzgldniajcy strukturalne, spoeczne (zaufanie) i kulturowe zasoby uczestnictwa w yciu publicznym obok funkcji opisowej moe peni rwnie rzadko rozwijane
w polskiej literaturze funkcje praktyczne i prognostyczne.
W kolejnym rozdziale Wojciech Miszta argumentuje, i do podstawowych zasad ustroju demokratycznego naley samoorganizacja obywateli wyraajca si w dziaaniach spoeczestwa obywatelskiego. Zarwno demokracja, sfera publiczna, jak i spoeczestwo obywatelskie, nale do tych
obszarw ycia spoecznego, ktrych skutecznego i efektywnego dziaania
nie mona zaprojektowa odgrnie. S one przede wszystkim wynikiem zakorzenienia instytucji, przyjtych i rozpowszechnionych regu oraz wdroonych procedur okrelajcych specyfik dziaania spoeczestwa demokratycznego. Wspczenie obserwowany kryzys podstawowych form demokracji reprezentatywnej dotyka take Polsk. Podobnie jak i w krajach dojrzaej
demokracji przedstawicielskiej strukturalne braki polskiej demokracji utrudniaj wyksztacenie si rozwinitej spoecznoci politycznej.
Daniel Patek i Marcin Starnawski stawiaj sobie za cel analiz systemowych mechanizmw ksztatowania si kryzysw w gospodarce wiatowej
oraz powstawania na tym tle protestw i ruchw spoecznych. Przy tym
odnosz si do dorobku Immanuela Wallersteina i uczonych, ktrzy zaadaptowali jego teori kapitalizmu do empirycznych bada nad wiatowym kryzysem gospodarczym. Analiza kryzysu koncentruje si na stosunkach praca (sia
robocza) kapita (wasno rodkw produkcji) oraz strategiach kapitau
w zakresie przesuni (przestrzennych, technologicznych, midzybranowych), ktre umoliwiaj akumulacj kapitau. Autorzy wyrniaj dwa
podstawowe typy historycznych mobilizacji zbiorowych, przeplatajcych si
z cyklami kryzysw gospodarki kapitalistycznej w dziejach nowoczesnego
wiata. Wspczesne ruchy proponuj rne wizje emancypacji spoecznej,
gospodarczej i kulturowej, s odpowiedzi na polityk konsensu waszyngtoskiego i ducha Davos, uosabianego przez stosunki si i interesw gospodarczych w instytucjach midzynarodowych. Teza Patka i Starnawskiego
mwi, e w obecnej fazie kryzysu dochodzi do konsolidacji i przenikania si
dwch typw mobilizacji zbiorowych. W tym kontekcie rodzi si pytanie
o kierunek rozstrzygnicia obecnych napi i konfliktw: czy bdzie nim dal-
16
sza polaryzacja, hierarchizacja i marginalizacja znacznych czci populacji czy

te zmiana ku egalitarno-socjalnej przebudowie instytucji demokratycznych.
W koczcym t cz tekcie Galia Chimiak rozwaa wpyw kwestii bezpieczestwa na rol organizacji pozarzdowych w teorii i praktyce rozwojowej. Stwierdza przy tym, e rola organizacji pozarzdowych dziaajcych na
rzecz rozwoju ewoluowaa od marginalnej do gwnej w drugiej poowie
ubiegego stulecia. W przypadku krajw rozwijajcych si wsparcie dla organizacji pozarzdowych wynikao z prby pominicia sektora pastwowego
ze wzgldu na ma efektywno oraz podatno na korupcj instytucji
pastwowych tych krajw. Sytuacja zmienia si po 2001 roku. Ataki terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 roku wpyny midzy innymi na stosunki
midzynarodowe. Uznano, e istnieje potrzeba zdyscyplinowania organizacji pozarzdowych, co doprowadzio do ich autocenzury.
Druga cz ksiki dotyczy studiw przypadku reakcji instytucji spoeczestwa obywatelskiego na sytuacje kryzysowe i osadza zebrane w czci
pierwszej rozwaania teoretyczno-historyczne w kontekstach kulturowych
i politycznych.
Otwierajcy t cz tekst Agnieszki Michalskiej-yy odnosi si do typw
postaw obywatelskich mieszkacw rednich miast. Autorka analizuje partycypacj obywatelsk z perspektywy strukturalnej teorii postaw. Okrelono
struktury postaw obywatelskich i ich korelatw. Ustalono, w jakim stopniu postawy badanych uwzgldniaj wszystkie wymiary partycypacji obywatelskiej oraz jakie s dominujce w badanej zbiorowoci typy powiza
midzy poszczeglnymi aspektami. Wrd gwnych korelatw zjawiska
wykorzystane s zmienne pooenia spoecznego jednostki, zakorzenienia
lokalnego oraz przestrzennego zakresu utrzymywanych kontaktw. Podstaw
prezentowanych zagadnie jest materia empiryczny uzyskany w ramach projektu Kapita spoeczny i partycypacja obywatelska w rodowisku miejskim. Podstawowym narzdziem gromadzenia danych by kwestionariusz
wywiadu przeprowadzony na losowej prbie mieszkacw. Badania realizowano w trzech miastach redniej wielkoci wojewdztwa dzkiego: Sieradzu,
Zduskiej Woli i Skierniewicach w latach 20092011.
Magdalena Biejat natomiast rozwaa rol tradycyjnych organizacji
w ksztatowaniu spoeczestwa obywatelskiego w czasach kryzysu. Stwierdza
ona, e w cigu ostatnich lat kryzysu ekonomicznego objte nim spoeczestwa zwrciy si ku tradycyjnym, pozarynkowym formom wsppracy,
opartej na wymianie dbr i usug oraz dzieleniu si zasobami (np. poprzez
organizowanie wsplnej opieki nad dziemi przez ssiadw czy wsplny
Wprowadzenie
17
transport do pracy). W Polsce istniej rwnie modele, ktre s adaptowane

na nowo, w duej mierze w duych orodkach miejskich i ktre staj si
odpowiedzi na coraz trudniejsze warunki gospodarcze. Celem tekstu jest
pochylenie si nad potencjaem starych organizacji jako instytucji funkcjonujcych midzy wsplnotowym modelem dziaalnoci a formu profesjonalnych i nowoczesnych organizacji pozarzdowych, wpisujcych si
w logik gospodarki rynkowej. Szczeglnie interesujcym przykadem s
koa gospody wiejskich, ktrych pocztki sigaj drugiej poowy XIX wieku,
a ktre przeyy swj rozkwit w okresie PRL, a nastpnie w wikszoci zaniky w latach dziewidziesitych. Tradycja k okazaa si jednak bardzo
silna. Sposb, w jaki one funkcjonuj obecnie, jest wypadkow tradycji
dziewitnastowiecznych, spucizny okresu PRL oraz strategii przetrwania wypracowanych w latach dziewidziesitych i dwutysicznych, midzy
innymi pod wpywem mechanizmw unijnych, ksztatujcych polski trzeci
sektor poprzez dotacje, programy ramowe i konkursy. W efekcie, organizacje te stay si polem negocjacji midzy starym a nowym, pozostajc
jednoczenie na marginesie zainteresowania coraz silniejszej administracji
centralnej.
Kinga Lendzion analizuje przykad funkcjonowania demokracji i liberalnego kapitalizmu Madagaskaru z punktu widzenia rozwoju tego kraju. Zauwaa ona, e Madagaskar, mimo ogromnego potencjau zarwno ludzkiego,
jak i naturalnego, zaliczany jest do najuboszych krajw wiata. Od momentu
odzyskania suwerennoci politycznej w 1960 roku prbuje bezskutecznie
wej na drog stabilnego rozwoju. Przyczyn sabej kondycji pastwa malgaskiego jest niewtpliwie mae dowiadczenie pastwowoci, pastwa prawa,
a tym samym demokracji i spoeczestwa obywatelskiego. W momencie odzyskania niepodlegoci Madagaskar dysponowa bardzo wsk elit, a lata
socjalizmu poprzez degradacj systemu edukacji zaprzepaciy moliwo
wyksztacenia elit. Autorka stawia tez, e mimo faktu panowania na Madagaskarze ustroju demokratycznego od ponad dwudziestu lat, wadza jest
nadal mocno zakorzeniona w spoeczestwie tradycyjnym. Podstawowym
pojciem w zrozumieniu kultury malgaskiej, a tym samym funkcjonowania
wspczesnego spoeczestwa malgaskiego jest fihavanana, ktra stoi na
stray porzdku spoecznego. Wyznaczajc prawa i obowizki dla kadego
czonka spoecznoci gwarantuje ludziom ycie w harmonii i w poczuciu
bezpieczestwa. W wiat fihavanana mocno zakorzenione s autorytet, wadza i posuszestwo, ktre przysuguj najstarszym czonkom spoecznoci
ray aman-dreny. Idea fihavanana i ray aman-dreny przenika przyjt wsp-
18
czenie koncepcj wadzy i pastwa. W mentalnoci malgaskiej rzdzcy

peni funkcj ray aman-dreny, rodzicw, opiekunw wszystkich obywateli.
Pastwo i jego obywatele s wasnoci rzdzcych, ktrych wadza jest
dodatkowo usankcjonowana przez przodkw i Stwrc. Maj zatem wadz absolutn. W praktyce taka koncepcja wadzy negatywnie odbija si na
yciu politycznym kraju. Wybrany prezydent, jako ten, ktry ma tytu ray
aman-dreny, czuje si cakowicie bezkarny. Nagminnie dochodzi do naduycia wadzy. Demokracja w obecnej formie nie daje moliwoci stabilnego
rozwoju kraju, poniewa kapitalizm bez efektywnych regulacji prawnych
prowadzi do rozkwitu korupcji, a w konsekwencji do bogacenia si uprzywilejowanych, zwizanych z wadz grup spoecznych.
Joel Janicki w swoim opracowaniu skupia si na narodowej tosamoci
tajwaskiej z punktu widzenia kryzysu i poryww obywatelskich. Zauwaa
on, e geopolityczne pooenie Tajwanu midzy ChRL a Japoni historycznie
wywaro ogromny wpyw na tworzenie si tosamoci narodowej oraz kulturalnej Tajwaczykw w ostatnich 120 latach. Przez p wieku Tajwan
by koloni japosk (do koca II wojny wiatowej), kilka lat za po jej zakoczeniu Chiska Armia Ludowa wprowadzia stan wojenny na terenie
caej wyspy (od roku 1949 do 1987 roku). W prezentowanym studium zostay przedstawione rnorodne zjawiska i procesy spoeczne wystpujce
w obydwu okresach historii politycznej i kulturalnej Tajwanu w XX wieku.
Tekst ten wyjtkowo pozostawiamy w jego oryginalnej jzykowej wersji,
przede wszystkim dlatego, e autor poprzez analiz danych wyjtkowych
literackich daje Czytelnikom moliwo osadzenia badanych zjawisk w ich
niepowtarzalnym i wyjtkowym kontekcie. A to naszym zdaniem jest niekwestionowan wartoci tej znakomitej analizy.
Iryna Galaktionova przedstawia przegld i analiz stanowisk badaczy ukraiskich wobec koncepcji spoeczestwa obywatelskiego, obywatelskoci, zaangaowania obywateli w ycie spoeczne od pocztku lat dziewidziesitych XX wieku. Celem jest opis bada nad tematem spoeczestwa obywatelskiego jako nurtu w ukraiskiej socjologii postradzieckiej w okresie lat
niepodlegoci. W tekcie opisane zostay czynniki wywierajce wpyw na
charakter ukraiskiej szkoy bada nad wymienionym tematem. Proponowane s tu trzy etapy rozwoju bada ukraiskich: wczesny, po rewolucji pomaraczowej 2004 roku i po wydarzeniach koca 2013 roku. Dynamiczny
proces polityczny oraz wydarzenia tak zwanego Euromajdanu zapowiadaj
szybki rozwj bada nad tematyk spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie na poziomie praktycznym.
Wprowadzenie
19
Slaviana Holc natomiast rozwaa kultur hackersk jako innowacj spoeczn. Zauwaa ona, e z sieciowym rozwojem spoeczestwa kultura hackerska nabiera znaczenia archetypu spoecznego. Wyjania ona rda tego wzorca kulturowego oraz istotno jego reprodukcji w obszarze ekonomicznym
i spoecznym. Kultura hackerska jest kultur spoeczn. To kultura pierwszych
twrcw Internetu matematykw, logikw, inynierw, pierwszych programistw, i jako taka wytworzya system norm i wartoci, ktre nie ograniczaj
si relatywizmem, a koresponduj z wartociami najwyszego rzdu. Na podstawie wynikw wasnych bada kwestionariuszowych Slaviana Holc okrela
archetypow rol kultury hackerskiej w tworzeniu wspczesnych innowacji
spoecznych w ramach grupy zawodowej informatykw. Innowacja informatyczna rozprzestrzenia si na wielu obszarach ycia spoecznego, dokonujc
transmisji wartoci hackerskich poprzez tworzenie spoecznych technologii.
Globalne usieciowienie informatyczne to proces ich umasowienia i replikacji
w rnych dziedzinach ycia spoeczno-gospodarczego. Technologie spoeczne to taki rodzaj wspczesnych technologii informatycznych, ktre staj si
coraz bardziej otwarte nie tylko dla zastosowania, uywania, ale i modyfikowania przez coraz szersz rzesz uytkownikw o rnym stopniu zaawansowania. W ten sposb dokonuje si oddolna kolonizacja informatyczna coraz
wikszych obszarw ycia spoecznego i prywatnego.
W zakoczeniu caoci tomu Katarzyna Grniak pisze, e sektor obywatelski wymaga dziaa odbudowujcych jego potencja i zasoby, a w konsekwencji sprawczo. Z drugiej strony naleaoby stworzy nowe reguy czy
struktury funkcjonowania w kontekcie szerszych procesw spoecznych
oraz politycznych. Konkludujc, autorka stwierdza, e innowacyjno dziaa, rozwiza i projektw tworzonych przez sektor obywatelski powinna
by poprzedzona innowacyjnymi zmianami w ramach jego samego. A to
otwiera zarwno przed badaczami, jak i dziaaczami nowe perspektywy
w przyszoci, ktra mogaby sta si przedmiotem kolejnych tomw w cyklu
wydawniczym o zmaganiach spoeczestwa obywatelskiego.
Literatura
Jasiecki, Krzysztof, 2013, Kapitalizm po polsku. Midzy modernizacj a peryferiami Unii
Europejskiej, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 310311.
Kurczewska, Joanna, Bojar Hanna, Kempny Marian, 1998, Spoecznoci lokalne jako
wsplnoty tradycji. W poszukiwaniu korzeni demokracji, Studia Socjologiczne nr 2
(149), s. 95.
20
Wprowadzenie
Cz I
Obywatele wobec kryzysw

w teoretycznym ujciu
21
22
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
23
Witold Kwanicki *
Uniwersytet Wrocawski
Innowacje spoeczne nowy paradygmat

czy kolejny etap w rozwoju
kreatywnoci czowieka?
Innowacje odgrywaj istotn rol w rozwoju gospodarczym i spoecznym
od kilku stuleci. W istocie innowacje zwizane s cile z rozwojem kapitalizmu, mona nawet powiedzie, e s synonimem kapitalizmu1. Zainicjowany
w poowie XVIII wieku rozwj kapitalistyczny (najpierw w Wielkiej Brytanii,
a potem w innych pastwach Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej),
nazywany niekiedy Pierwsz Rewolucj Przemysow, zwizany by z innowacjami w przemyle tekstylnym. Czsto wiek XIX nazywany jest wiekiem
innowacji, bo faktycznie liczba innowacji w tym okresie bya nieporwnywalnie wiksza ni kiedykolwiek wczeniej w przeszoci w skali rozwoju
cywilizacyjnego na caej kuli ziemskiej. Wydaje si, e najwiksz innowacj
XIX wieku byo zinstytucjonalizowanie poszukiwania innowacji. Pierwszym
laboratorium badawczym, ktrego podstawowym celem byo systematyczne
poszukiwanie wynalazkw i ich wdraanie byo laboratorium utworzone
* The research leading to these results has received funding from the European Communitys
Seventh Framework Programme FP7/2007-2013 under grant agreement n 290771.
1 Wydaje si, e mona postawi tez, e socjalizm w wydaniu sowieckim upad dlatego,
e nie wytrzyma wycigu innowacyjnego z kapitalizmem. Rzadko si o tym wspomina, ale
u podstaw rewolucyjnych zmian w roku 1989 staa wanie niewydolno innowacyjna bloku
pastw komunistycznych.
24
Witold Kwanicki
przez Thomasa Alv Edisona w Menlo Park, New Jersey, USA w latach siedemdziesitych XIX wieku. Dlatego to Edisona nazywa si czsto Czarodziejem z Menlo Park. Ten innowacyjny rozwj kontynuowany jest w wieku
XX i XXI. Mona powiedzie, e pomys Edisona by przeomow innowacj spoeczn.
Jednake dopiero na pocztku XX wieku niektrzy badacze uwiadomili
sobie, e innowacje s podstaw rozwoju cywilizacyjnego. Stao si tak dziki
pracom Josepha A. Schumpetera, zwaszcza opublikowanej w 1911 roku
Teorii rozwoju gospodarczego (Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung). Pocztkowo
jego tezy nie zostay powszechnie przyjte i dopiero przeomowa praca
Roberta Solowa z 1957 roku (Solow, 1957), przyczynia si do niemale powszechnego zaakceptowania tezy, e postp technologiczny (rozwj wiedzy) jest najwiksz si napdow gospodarki. Solow pokaza, e wzrost
efektywnoci pracy obserwowany w gospodarce amerykaskiej w latach
19091949 moe by przypisany a w 87,5% innowacjom. Byo to ogromne
zaskoczenie i przyczynio si do intensyfikacji bada nad rol innowacji
w rozwoju cywilizacyjnym. Wprawdzie badania innych ekonomistw prowadzone w latach szedziesitych obniyy ten wpyw, szacowany na 3060%,
to i tak udzia czynnika innowacyjnego w rozwoju gospodarczym jest
ogromny.
Badania nad rol postpu technologicznego w rozwoju spoecznym przyczyniy si do chci stymulowania procesu poszukiwania innowacji przez
pastwa, np. poprzez wypracowanie odpowiednich polityk proinnowacyjnych. Widoczne to jest w Polsce, jak i w innych krajach europejskich oraz na
poziomie Unii Europejskiej. W ostatnich latach zapisane zostao to choby
w tzw. strategii lizboskiej z 2000 roku, jak i obecnie w strategii Europa 20202.
Wanym skadnikiem strategii rozwoju UE i jej krajw czonkowskich
(ale take Stanw Zjednoczonych) jest wspieranie tzw. innowacji spoecznych. Problem definicji innowacji spoecznej oraz to, czy jest uzasadnione
wyrnienie tego typu innowacji i uznanie ich za podstaw rozwoju, bdzie
przedmiotem dyskusji w nastpnych czciach tego artykuu. Tytuem wstpu
do bardziej szczegowej dyskusji zauwamy, e niezalenie jak definiowa
bdziemy innowacj spoeczn, to kada innowacja zawiera w sobie postulowany element spoeczna. Nawet jeli jest to czysta innowacja techniczna,
2
Patrz np. http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm

Obserwujc proces rozwoju gospodarczego w ostatnich kilkudziesiciu latach odnosz
wraenie, e im wicej rzdowych programw wspierania innowacyjnoci, tym gorzej jest
z t innowacyjnoci.
25
to zawsze jest to innowacja spoeczna w tym sensie, e ma z reguy duy

wpyw na styl ycia spoecznego. Czy takie innowacje jak: arwka, samochd, samolot, telewizor, radio (list mona wydua) nie s take innowacjami spoecznymi? To przecie te innowacje techniczne w radykalny
sposb zmieniy styl naszego ycia codziennego, ale take stay si podstaw wyksztacenia si nowych regu kulturowych i spoecznych zachowa.
Mona zaakceptowa, e w ostatnich 300 latach zmieniaa si struktura
komponentw technicznych i spoecznych we wprowadzanych innowacjach. W wieku XIX ten komponent spoeczny mg by mniejszy ni
obecnie, take szybko rozprzestrzeniania wpywu na styl ycia w XIX wieku moga by wolniejsza. Tego typu zmiana struktury komponentw technicznego i spoecznego wydaje si naturalnym procesem zwizanym np. ze
stopniowym zaspokojeniem potrzeb niszego rzdu (materialnych) i w coraz
wikszym stopniu dbaoci o zaspokojenie potrzeb wyszego rzdu (niematerialnych)3.
Generalnie moemy powiedzie, e innowacyjno, jak kade zjawisko,
jest procesem, w ktrym moemy wyrni pewne fazy rozwoju. W klasycznych pracach, Roy Rothwell (1992, 1994) przedstawi ide Piciu Generacji
3
Tutaj nasuwa si skojarzenie z klasyczn hierarchi potrzeb Abrahama Maslowa. Wyodrbni on pi gwnych rodzajw potrzeb: fizjologiczne, bezpieczestwa, przynalenoci
i mioci, szacunku i samoakceptacji oraz samorealizacji. Ilustrowane s one zwykle piramid,
ktra spoczywa na fundamencie z pierwszego poziomu, a koczy si ostrym wierzchokiem
ostatniego. Realizacja potrzeb z kadego kolejnego poziomu jest moliwa wtedy, gdy zaspokojone s te z poziomu niszego. Zaspokojenie potrzeb podstawowych uruchamia potrzeby
wyszego rzdu. Im wyej w hierarchii znajduje si dana potrzeba, tym pniej pojawia
si ona w rozwoju czowieka, ma mniejsze znaczenie dla jego biologicznego przetrwania
i w sabszym stopniu odczuwana jest jako wymagajca natychmiastowego zaspokojenia,
wskutek czego moe by odraczana.
W tym kontekcie mona zaproponowa pewne pole badawcze odnoszce si do innowacji spoecznych. Mianowicie analizowa je z punktu widzenia teorii potrzeb. Pewnym
zamysem jest, by punktem wyjcia nie bya teoria Maslowa, ale stworzona przez Tomasza
Kocowskiego w latach siedemdziesitych XX wieku systemowa teoria potrzeb (Kocowski,
1982). Wyrnia on nastpujce potrzeby podstawowe: egzystencjalne (pokarmowe, ekologiczne, rekreacyjne, zdrowotne, bezpieczestwa, mieszkaniowe, odzieowe), prokreacji (reprodukcji, opieki, edukacyjne, wychowawcze, rodzinne, samorealizacji), funkcjonalne (informacyjne, sprawnociowe, instrumentalne, lokomocyjne, swobody, innowacji, napdowe),
psychiczne (erotyczne, estetyczne, ludyczne) i spoeczne. Kategoria ostatnia (spoeczne)
jest bardzo szeroka i obejmuje takie potrzeby jak: przynalenoci, cznoci, organizacji,
wizi emocjonalnej, konformizmu, uspoecznienia, spoecznej uytecznoci, gratyfikacji,
wspuczestnictwa, ochrony i autonomii jednostki. W sumie Tomasz Kocowski wyrni
41 szczegowych potrzeb czowieka.
26
Witold Kwanicki
Modeli Procesw Innowacyjnych. Wedug niego pierwsza i druga generacja

to liniowe modele innowacyjnoci, ktre mona analizowa w kontekcie
dwch rnych rde innowacji. Modele typu Technology Push stanowi
pierwsz generacj, gdzie rdem innowacji s wewntrzorganizacyjne dziay
badawczo-rozwojowe tworzce nowe rozwizania (najczciej nowe technologie). Organizacje w takim procesie finansuj badania, a nastpnie staraj
si wprowadzi innowacj na rynek i wykreowa wrd potencjalnych uytkownikw odpowiednie potrzeby (czsto robi to dziki dziaaniom marketingowym np. reklamie). Modele typu Market Pull stanowi drug generacj,
gdzie rdem innowacji s potrzeby rynku. Organizacje badaj rynek i poprzez to staraj si znale potrzeby, na ktre mona odpowiedzie. Szukanie
okazji do innowacji poprzez potrzeby rynkowe stanowi kolejne rdo innowacji w ujciu Rothwella. Trzecia generacja to tzw. model powizany
(Coupling of R&D and marketing), ktry zakada interakcj rnych elementw
oraz sprzenia zwrotne informacji. Czwarty Model tzw. rwnolegy (Integrated business processes), to integracja wewntrz firmy oraz wsppraca z dostawcami i odbiorcami, akcent w nim kadziony jest na powizania i alianse.
Pity model Systemowy, zintegrowany (System integration and networking) oparty na powizaniach sieciowych, charakteryzuje si elastycznoci, wspprac
z konsumentem, innowacjami cigymi.
Istotny udzia komponentu spoecznego (innowacje spoeczne) przynale w duym stopniu do pitej generacji, a peniejszy wyraz uzyskay
w ramach tzw. modelu innowacji otwartych (partycypacyjnych). Przewodni ide innowacji otwartych jest to, e nawet dua skala nakadw B+R
(Badania i Rozwj, ang. R&D Research and Development) w zamknitym systemie, jakim s pojedyncze organizacje, nie bdzie wystarczajca przy kreowaniu innowacji w XXI wieku. Dylematy rozwoju innowacyjnego wymuszaj zmian paradygmatu z tzw. zamknitych innowacji do innowacji otwartych. Stary paradygmat to taki, w ktrym przedsibiorstwa generuj pomysy, rozwijaj je, konstruuj, wprowadzaj na rynek, dystrybuuj,
finansuj i zapewniaj wsparcie na wasn rk. Instytucje (przedsibiorstwa)
uznaj si za samowystarczalne i postpuj zgodnie z hasem: Jeli chcesz
co zrobi dobrze, zrb to sam. Zaoenia tego paradygmatu opieraj si
na kilku przesankach (Chesbrough, 2003, s. XX):
x powinno si zatrudni najlepszych i najmdrzejszych ludzi, aby najlepsi
i najmdrzejsi pracowali dla przedsibiorstwa;
x aby wprowadza nowe produkty i usugi na rynek, trzeba odkrywa i rozwija je samemu;
27
x jeli przedsibiorstwo odkryje co samo, to jako pierwsze wprowadzi to
na rynek;
x organizacja, ktra pierwsza wprowadzi innowacje na rynek, wygrywa;
x jeli przedsibiorstwo bdzie przewodzi w wydatkach na badania i rozwj
(B+R) w danym sektorze rynku, to wymyli najwicej i najlepsze pomysy,
i bdzie liderem rynku;
x organizacja powinna kontrolowa swoj wasno intelektualn tak, by
konkurenci nie mogli odnosi z niej korzyci.
W ostatnich dwudziestu latach kilka czynnikw wpyno jednak na to, e
koncepcja zamknitych innowacji stawaa si coraz mniej popularna. Pierwszym takim czynnikiem bya rosnca mobilno osb z duym dowiadczeniem i moliwo czstej zmiany pracy. Ostatnie dekady to rwnie zwikszajca si liczba osb z wyksztaceniem wyszym, szczeglnie inynierskim.
Do tego naley doda coraz to wiksze znaczenie prywatnego kapitau przedsibiorczego (Venture Capital), ktry specjalizuje si w rozwijaniu nowych przedsibiorstw, komercjalizuje zewntrzne badania i przeksztaca je w wartociowe
organizacje. Bardzo czsto jest tak, e te przedsibiorstwa staj si gronymi
konkurentami dla duych korporacji. Kiedy te czynniki zaczy wpywa na
proces innowacyjny, logika zamknitych innowacji przestaa by dobrym sposobem konkurowania. Jeli jaka przeomowa technologia nie zostaa wykorzystana przez korporacj, istniao prawdopodobiestwo, e naukowcy czy inynierowie sami w nowej zaoonej przez siebie organizacji udoskonalaj j
i nastpnie wprowadz innowacje na rynek i skomercjalizuj odkrycie.
W tej sytuacji naturalnym byo pojawienie si innej koncepcji generowania
innowacji, nazwanej otwartymi innowacjami. Nowy paradygmat zakada, e
przedsibiorstwa mog i powinny uywa zewntrznych, jak i wewntrznych
pomysw, jak rwnie zewntrznych i wewntrznych kanaw dyfuzji innowacji na rynek. Koncepcja otwartych innowacji czy pomysy w jednolity
system, jakim jest konkretny model biznesowy. W tym paradygmacie pomysy nadal mog pochodzi z wntrza przedsibiorstwa, ale cz z nich moe
wydosta si poza tradycyjnie pojmowane granice organizacji, na etapie bada lub nawet na etapie rozwoju. Proces otwartych innowacji pomaga dodatkowo w likwidowaniu zych pomysw, jak i umoliwia regeneracj tych,
ktre wczeniej zostay pominite, a okazuj si pniej wartociowymi projektami na nowych rynkach. Logika otwartych innowacji bazuje na obfitoci
i rnorodnoci wiedzy, ktra jest potrzebna przy dostarczaniu wartoci
do przedsibiorstwa. Istotne cechy paradygmatu otwartych innowacji to
(Chesbrough, 2003, s. XXVI):
28
Witold Kwanicki
x nie wszyscy najmdrzejsi ludzie pracuj dla organizacji. Trzeba wspprax
x
x
x
x
cowa z ludmi zarwno z wewntrz, jak i z zewntrz organizacji;

zewntrzne B+R moe stworzy istotn warto, wewntrzne B+R jest
potrzebne, by wyapa cz tej wartoci;
nie trzeba inicjowa bada by czerpa z nich zysk;
budowanie lepszych modeli biznesowych jest lepsze ni bycie na rynku
jako pierwszy;
jeli organizacja zrobi najlepszy uytek z wewntrznych, jak i zewntrznych pomysw, wygra;
przedsibiorstwo powinno czerpa korzyci z wykorzystania swojej wasnoci intelektualnej przez innych i powinno kupowa wasno intelektualn innych, gdy tylko jest to korzystne dla wasnego modelu biznesowego.
Innowacje spoeczne w duym stopniu bazuj na paradygmacie otwartych

innowacji. Warto jednak podkreli, e linia demarkacyjna pomidzy innowacjami technicznymi (materialnymi) i innowacjami spoecznymi jest trudna do
ustalenia i zawsze bdzie cokolwiek sztuczna. Z uspoecznieniem innowacji
jest jak z ysieniem jest to proces i trudno powiedzie, kiedy kto ju jest
ysy. W ostatnich 200 latach szybkiego postpu technologicznego nastpowao stae przejcie od innowacji czysto technicznych do zawierajcych coraz
waniejsze elementy spoeczne.
Warto w tym miejscu podkreli, e problem wyrnienia innowacji technicznych, spoecznych, organizacyjnych i innych mgby znikn, gdyby
patrze na proces innowacyjny z perspektywy ewolucyjnej. Innowacje
w rozumieniu ekonomii ewolucyjnej zwizane s z modyfikacjami rutyn,
wzorcw zachowania, wzorcw kulturowych (bdcych analogami genw
w ewolucji biologicznej; patrz Nelson, Winter, 1982; Kwanicka, Kwanicki,
1992, Kwanicki, 1994/1996). Innowacje w ujciu ewolucyjnym obejmuj
zarwno innowacje techniczne, jak i organizacyjne, ze sfery zarzdzania oraz
innowacje spoeczne.
Warto te zauway, e z reguy mwi si o postpie technologicznym,
innowacjach technologicznych, a nie o postpie technicznym czy innowacjach technicznych. Technologia to metoda przygotowania i prowadzenia
procesu wytworzenia lub przetwarzania jakiego dobra (take dbr niematerialnych, jak np. informacji), czyli wiedza o tym, jakich metod naley
uy, by mc jakie dobro wytworzy. Natomiast technika jest umiejtnoci fizycznego wytworzenia jakiego przedmiotu. Innowacje technologiczne
29
utosamiane s zbyt czsto z innowacjami technicznymi, inynierskimi (materialnymi). Moe lepiej zaliczy innowacje spoeczne do innowacji technologicznych, albo po prostu do innowacji? Nie byoby wtedy tak wielu nieporozumie i niejasnoci, uprocioby to wiele w polityce gospodarczej pastw
(o czym bdziemy pisa dalej). Pastwa i rzdy zamiast wspiera rozwj innowacji spoecznych mogyby si skupi na wspieraniu kreatywnoci ludzi,
stwarzaniu odpowiednich warunkw do rozwoju innowacyjnego, a naturalnym efektem byby znacznie szybszy rozwj tego, co obecnie nazywane jest
innowacjami spoecznymi.
Dodanie sowa spoeczne do terminu innowacji wydaje mi si tak samo
zbdne, jak dodanie tego terminu do pojcia odpowiedzialnoci biznesu
i mwienie o spoecznej odpowiedzialnoci biznesu (Corporate social responssibility CSR). Termin ten robi w ostatnich dziesicioleciach ogromn karier
i wikszo przedsibiorstw stara si, by byy postrzegane jako odpowiedzialne spoecznie. Odnosz wraenie, e dziaaj one tak, jak zwykle dziaayby,
dbajc o korzyci konsumentw (a zatem o korzyci swoje) tylko poprzez
swego rodzaju wymuszenie spoeczne (klimat spoeczny, kreowany przez
niektre instytucje pastwo i prywatne (zwaszcza tzw. organizacje pozarzdowe)), staraj si budowa wizerunek przedsibiorstwa odpowiedzialnego spoecznie. Kiedy podczas debaty (w listopadzie 2011 roku w Krakowie)
na temat CSR, zadaem pytanie reprezentantom firm budujcych ich wizerunek spoecznie odpowiedzialnego biznesu i uczestniczcych w programie
Mleczny start/Partnerstwo dla zdrowia4, czy na tej dziaalnoci duo zarabiaj, odpowied bya jednoznaczna tak, sporo, inaczej nie wspieralibymy
tego programu.
Problem nie jest nowy, dyskusja o CSR trwa co najmniej od 50 lat i wiele
wskazuje na to, e opinie o CSR, jakie dawno temu wyrazili Milton Friedman
i Peter Drucker, s aktualne i warte przypomnienia. W czsto przytaczanym
wywiadzie Friedmana z 1970 roku pod znamiennym tytuem Spoeczn
odpowiedzialnoci biznesu jest tworzenie zysku (The social responsibility of
business is to increase its profits) wyranie stwierdzi on, e jeli przedsibiorstwo bdzie mylao w kategoriach zysku, to dba bdzie o zaspokojenie
potrzeb konsumentw, to samo przez si bdzie odpowiedzialne spoecznie.
W artykule tym przytacza on cytat z jego ksiki opublikowanej w 1962
roku pt. Kapitalizm i wolno . Napisa on tam (Friedman, 1993, s. 127128):
4
http://www.mlecznystart.pl/36852.dhtml,
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Spoleczenstwo/Partnerstwo-dla-zdrowia
30
Witold Kwanicki
szerok akceptacj zyskuje ostatnio pogld, e wysi rang urzdnicy korporacji i przywdcy zwizkw zawodowych ponosz pewn spoeczn odpowiedzialno wykraczajc poza suenie interesom swych akcjonariuszy lub
czonkw. Opinia ta jest przejawem cakowitego niezrozumienia charakteru
i natury wolnej gospodarki. W gospodarce tej istnieje tylko jeden jedyny
rodzaj spoecznej odpowiedzialnoci ze strony wiata biznesu wykorzystywa swe zasoby i podejmowa dziaalno w celu zwikszenia wasnych
zyskw na tyle, na ile pozostaje to w zgodzie z zasadami gry. Innymi sowy
przyjmowa otwart i woln konkurencj, bez podstpw i oszustw.
W podobnym duchu wypowiada si guru zarzdzania Peter Drucker.
Mona byoby przytacza tutaj wiele wypowiedzi Druckera na ten temat,
ograniczmy si tylko do jednej (Drucker, 1998: 95): Jeeli przecitnemu biznesmenowi zada si pytanie, co to jest biznes, odpowie prawdopodobnie
to organizacja, ktra ma osign zyski. Tej samej odpowiedzi udzieli najprawdopodobniej kady ekonomista. Tymczasem teza ta jest nie tylko faszywa; jest take dla tematu nieistotna [...] nie oznacza to, e zysk i rentowno s niewane. Oznacza natomiast, e rentowno nie jest celem
przedsibiorstwa ani dziaalnoci w biznesie, lecz ich czynnikiem ograniczajcym. Zysk nie stanowi wyjanienia, przyczyny, czy racji bytu dziaa i decyzji
biznesu, lecz sprawdzian jego wartoci. Problemem bowiem kadego biznesu
nie jest maksymalizacja zysku, lecz osignicie dostatecznego zysku, ktry
pokrywaby ryzyko dziaalnoci ekonomicznej, w ten sposb pozwalajc
unikn strat. [...] Jeeli chcemy wiedzie, czym jest biznes, musimy zacz
od sprawy jego celu. Cel za musi lee poza obrbem samego biznesu. Musi
on lee w samym spoeczestwie, skoro przedsibiorstwo jest organem spoeczestwa. Jedyna poprawna definicja celu biznesu brzmi: tworzenie klienteli. [...] to klient decyduje, czym jest biznes. Bo to klient i tylko on, bdc
gotw zapaci odpowiedni cen za towar czy usug, przeksztaca zasoby
ekonomiczne w bogactwo, rzeczy w towary. Nie to jest najwaniejsze, co
myli o swojej produkcji biznesmen, a szczeglnie nie ma to znaczenia dla
jego przyszoci i sukcesu. Decyduje to, co myli o swoim zakupie klient,
co ON ma za warto bo to okrela, czym jest biznes, co produkuje
i jak bdzie prosperowa.
Na jednym z portali (http://www.innowacjecsr.eu/) propagujcych idee
CSR znalazem ciekaw opini: Mae, rednie i mikro przedsibiorstwa
rzadziej wprowadzaj strategi CSR, albo stosuj tzw. nieuwiadomiony
CSR. Taki nieuwiadomiony CSR jest czym naturalnym w dziaalnoci
biznesowej (opinie Friedmana i Druckera do tego wanie si odnosz). Sym-
31
bol kapitalisty (mona powiedzie chciwego kapitalisty), jakim jest Henry

Ford, na wiele lat przed propagand CSR, stosowa taki nieuwiadomiony
CSR. Naturalnie jego sukces zasadza si na tym, e sprzedajc samochody
uzyskiwa due zyski, ale warto zda sobie spraw z tego, e tworzc na pocztku XX wieku Ford Motor Company, sformuowa on swoje sawne trio,
w postaci prostych celw: tworzy wzgldnie wysokie zyski, dostarczy duej
liczbie ludzi samochody, na ktre mog sobie pozwoli kupujc je z wasnych
pensji, oraz zatrudni jak najwiksz liczb ludzi pacc im godziw pensj.
Kiedy Ford Motor Company dowiadczy gbokiego kryzysu w latach
osiemdziesitych ubiegego wieku, to gwni zarzdzajcy przedsibiorstwem
zaproponowali strategi rozwoju jako ywo przypominajc to, co sformuowa Henry Ford. Okrelili oni to jako zasad trzech P od angielskiego
People, Produkt, and Profit (czyli Ludzie, Produkt, Zysk). Prosz zauway, e
w tych trzech P na pierwszym miejscu znaleli si ludzie, a zysk znalaz si na
miejscu ostatnim. Dziki takiej odpowiedzialnej spoecznie postawie Ford
Motor Company budowa i odbudowa swoj pozycj rynkow, z korzyci
dla spoeczestwa. O tym, jak polskie firmy w okresie tzw. wczesnego kapitalizmu byy zarwno odpowiedzialne spoecznie, jak i wprowadzay wiele
innowacji spoecznych, pisze Krzysztof Wittels dla portalu Ekonomiaspoleczna.pl (Wittels, 2014).
Rozprzestrzenianiu si idei innowacji spoecznych i spoecznej odpowiedzialnoci biznesu su pogldy wielu opiniotwrczych osobistoci wiata
nauki i polityki. Widoczne to jest nie tylko w ostatnich kilku latach kryzysu
finansowego i gospodarczego, ale obserwowane jest od wielu lat w postaci
swoistego ataku na kapitalizm i (neo)liberalizm. Ataku wedug mnie nieusprawiedliwionego i czynionego w dziwny sposb, ktry nazywam ustawianiem sobie chopca do bicia krytykuje si nie tyle kapitalizm i liberalizm, ile
to, co si chce rozumie przez te dwa pojcia. To, co obserwujemy w ostatnich 100 latach, jest odejciem od prawdziwych zasad kapitalizmu i liberalizmu. System ten nazywam kreatywnym kapitalizmem (Kwanicki, 2013), co
jest koncepcj zblion do tego, co rozumie si przez kapitalizm kolesiw.
Niestety nie ma tu miejsca na rozwinicie tego wtku. Skomentujmy jedynie
czsto przywoywany w kontekcie innowacji spoecznych artyku dwch
znanych autorw, Michaela E. Portera i Marka R. Kramera (2011). Ju
w tytule artykuu zawarta jest jego teza: Jak na nowo wymyli kapitalizm
i uwolni fal innowacji i wzrostu. miem twierdzi, e kapitalizmu nie naley na nowo wymyla, by odzyska jego wigor, ale po prostu naley wrci
do jego korzeni i do zasad klasycznego kapitalizmu, tak jak rozumieli to
32
Witold Kwanicki
przedsibiorcy i konsumenci budujcy ten kapitalizm w drugiej poowie

XVIII wieku i w wieku XIX. Na pocztku tego artykuu autorzy stwierdzaj
co, co naleaoby udowodni (a czego nie czyni), mianowicie, e system
kapitalistyczny jest w stanie oblenia. W ostatnich latach biznes coraz
bardziej by postrzegany jako gwna przyczyna problemw spoecznych,
rodowiskowych i ekonomicznych. Firmy s powszechnie postrzegane
jako rozwijajce si kosztem szerszej spoecznoci (2011, s. 4). Modnym jest
pisa w takim duchu, ale nie ma to nic wsplnego z duchem kapitalizmu
(patrz choby wczeniej przytaczane opinie Friedmana, Druckera, Wittelsa).
Zaprezentowana przez Portera i Kramera idea tworzenia wsplnej wartoci
(Creating Shared Value, CSV) jest poszerzeniem dotychczasowej koncepcji
spoecznie odpowiedzialnego biznesu (CSR). Gwn rnic pomidzy tymi
dwiema koncepcjami jest to, e CSR kadzie nacisk na odpowiedzialno,
a CSV na tworzeniu wartoci. Przez koncepcje wsplnej warto (shared value)
autorzy rozumiej tak polityk i praktyk firm, ktre zwikszaj konkurencyjno firmy, ale jednoczenie przyczyniaj si do poprawy warunkw
gospodarczych i spoecznych w spoecznociach, w ktrych ta firma dziaa.
Wsplne tworzenie wartoci skupia si na identyfikacji i rozbudowie pocze midzy postpem spoecznym i gospodarczym. Jedyny komentarz, jaki
przeszed mi do gowy po przeczytaniu tego fragmentu (jak i caego artykuu): autorzy albo faktycznie nie rozumiej istoty kapitalizmu albo udaj, e
nie rozumiej, bo tak wypada, bo tak jest politycznie poprawne, albo bo tak
jest obecnie modne.
W podobny sposb naleaoby skomentowa cay artyku, akapit po
akapicie. Niestety nie mamy na to miejsca. Autorzy susznie przyznaj, e
kapitalizm jest niezrwnanym narzdziem realizacji potrzeb ludzkich, poprawy wydajnoci, tworzenia miejsc pracy i budowania bogactwa (2011,
s. 4). Dalej jednak pisz, e wska koncepcja kapitalizmu uniemoliwia
biznesowi wykorzystanie swojego penego potencjau, tak aby sprosta
szerszym wyzwaniom stojcym przed spoeczestwem (2011, s. 4). To
jest wanie ustawianie sobie chopca do bicia, autorzy sami przyznaj, e
w istocie mwi o wskiej koncepcji kapitalizmu, koncepcji, ktra nie ma
wiele wsplnego z prawdziwym kapitalizmem i jego prawdziwie moralnymi zasadami. Jeli tak jest, to naprawd trudno jest prowadzi jakkolwiek
dyskusj. Najgorsze jest to, e tezy tego typu trafiaj pod strzechy i krytyka
wskiej koncepcji kapitalizmu uznawana jest powszechnie za krytyk kapitalizmu jako takiego. Std tylko krok do mylenia w kategoriach: kapitalizm jest zy, kapitalizm trzeba zanegowa, kapitalizm trzeba naprawi.
33
W istocie nie naley poprawia kapitalizmu jako takiego, tylko naley poprawia: kapitalizm kolesiw, kapitalizm wsko rozumiany, kapitalizm kreatywny.
Innowacje spoeczne pojcie i definicje

Termin innowacje spoeczne robi wielk karier od kilku lat, zarwno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Susznie zauwaya, ju
w 2008 roku, zwolenniczka tej koncepcji Yvonne Roberts (Roberts, 2008),
e innowacje spoeczne s now globaln obsesj. Dalej pisze, e to moe
by mglista idea, ale ma ogromny potencja. Czy jest to idea faktycznie
z ogromnym potencjaem? Trudno na razie wyrokowa, mimo e od czasu
wyraenia tej opinii upyno siedem lat. Jednake zgodzi si trzeba z tym,
e jest to bardzo popularna idea, ale jednoczenie idea bardzo mglista.
Innowacje spoeczne rzadko przedstawiane s jako konkretna i jasno
przedstawiana koncepcja. Zwykle okrelenie to uywane jest jako rodzaj metafory opisowej w kontekcie zmian spoecznych i technicznych. Poniej
przedstawimy rne definicje terminu innowacja spoeczna (przegld ten
daleki jest od penego, ale wydaje si reprezentatywny).
Innowacje spoeczne (rozumiane czsto jako zmiana spoeczna o czym
dyskutowa bdziemy przy okazji przedstawienia definicji innowacji spoecznej) wspomniane zostay ju w latach szedziesitych w pracach Petera
Druckera i Michaela Younga (zaoyciela Uniwersytetu Otwartego i wielu
innych organizacji, np. Young Foundation). Gbsze studia literaturowe
(patrz np. Chambon, David, Devevey, 1982) wskazuj, e rwnie w pracach
pisarzy francuskich w latach siedemdziesitych (np. Pierre Rosanvallon,
Jacques Fournier i Jacques Attali) pojawia si idea innowacji spoecznych.
Wydaje mi si, e cakiem uzasadnion tez jest to, e dziaania, ktre obecnie nazywane s innowacjami spoecznymi byy obecne zawsze, cho nie
zawsze byy nazywane innowacjami spoecznymi. Niech jako przykad posuy nam dziaalno Benjamina Franklina, ktra wedug Michaela D. Mumforda (2002) nosi znamiona innowacji spoecznych, ale w istocie dotyczy ona,
w wielu przypadkach, zmian w organizacji spoecznej. Zmian, ktre mogyby
pomc w rozwizaniu codziennych problemw. Mumford opisuje dziesi
innowacji spoecznych Benjamina Franklina, mianowicie: Kluby Gentelmana
(w kady pitkowy wieczr odbywao si spotkanie grupy gentelmanw,
nazywajcych siebie Junto, na ktrych po kolei kady czonek grupy mia
34
Witold Kwanicki
obowizek przedstawi wany problem, czy zapytanie, dotyczce moralnoci,

polityki czy filozofii przyrody, ktre zostan omwione przez ca grup,
a raz na trzy miesice napisania i przeczytania wasnego eseju na temat, ktry
sam przedstawi), biblioteka z abonamentem (ksiki byy drogie i byy dobrem rzadkim, dlatego Franklin wymyli system, w ktrym kady czonek
biblioteki wpaca jak sum pienidzy, za ktre kupowano ksiki dostpne
dla wszystkich uczestnikw), policja (finansowana z podatkw), stra poarna, waluta papierowa, chodniki i owietlenie uliczne, szpital w Filadelfii,
powoanie brany poligraficznej, uniwersytet w Pensylwanii, plan z Albany
(The Albany Plan of Union) zaproponowany w 1754 roku by pierwsz
prb zjednoczenia kolonii amerykaskich pod jednym rzdem. Jak widzimy,
te propozycje innowacji spoecznych Mumforda w wikszoci przypadkw
nie speniaj podstawowego wymogu definicyjnego innowacji (tzn. zastosowania po raz pierwszy pewnej idei w praktyce), s to raczej przykady mniej
lub bardziej radykalnych zmian spoecznych w spoeczestwie amerykaskim. Propozycje Franklina byy istotne dla rozwoju spoeczestwa amerykaskiego, ale w wielu przypadkach byy one ju stosowane wczeniej
w innych krajach i spoeczestwach.
W podobnym duchu zmian spoecznych (innowacji spoecznych) wypowiadao si wielu radykalnych XIX-wiecznych reformatorw, jak Robert
Owen, zaoyciel ruchu spdzielczego, czy wielcy socjolodzy i ekonomici
tamtego czasu Karol Marks, Max Weber i mile Durkheim.
Pierwsze instytucje, w ktrych podjto badania nad problematyk innowacji spoecznych, powstay na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku. Przykadami s powstae w 1986 roku w Montrealu
(Kanada) The Centre de recherche sur les innovations sociales (Centrum
Bada nad innowacjami spoecznymi CRISES; http://www.crises.uqam.ca/)
oraz powoane w 1990 roku w Wiedniu Zentrum fr Soziale Innovation
(Centrum bada nad innowacjami spoecznymi ZSI; https://www.zsi.at/).
Liczba organizacji zajmujcych si innowacjami spoecznymi w rnych krajach zacza gwatownie rosn w pierwszej dekadzie XXI wieku, do
wspomnie Stany Zjednoczone (Stanford University w 2000), Kanad (Toronto w 2004), Niemcy (Berlin, Institut fr soziale Innovationen, w 2004;
wczeniej w 1995 roku powstaa firma konsultingowa Soziale Innovationen
GmbH w Dortmundzie), Wielk Brytani (Londyn w 2005), Holandi (2006),
Australi (2008).
Jednym z pierwszych, ktrzy uznali, e naley rozrni innowacje techniczne od innowacji spoecznych, by socjolog William F. Ogburn. Jednake
35
jego rozumienie innowacji spoecznych byo dosy specyficzne. Uznawa on

np. powstanie Ligi Narodw, rytuaw kulturowych czy alfabetu za wynalazek spoeczny (Ogburn, 1969, s. 56). We wczeniejszej publikacji (Ogburn,
1957) docenia znaczenie innowacji spoecznych, ale nadal uznawa, e to
postp techniczny napdza rozwj spoeczny. W jego teorii du rol odgrywa koncepcja luki kulturowej (cultural lag), przez ktr rozumia dystans
pomidzy rozwojem kulturowym i technicznym, ktry tworzy presj w kierunku nadrobienia zapnienia (catch up) w materialnych aspektach ycia.
Warto zauway, e Ogburn uywa okrelenia wynalazki techniczne, nie za
wynalazki technologiczne.
Oglna definicja innowacji

Jak wspomnielimy na pocztku, badania nad innowacjami prowadzone
byy szczeglnie intensywnie w drugiej poowie XX wieku. Jak zwykle
w badaniach naukowych, pojcie innowacji ewoluowao od dosy prostego
do coraz bardziej zoonego, peniejszego opisu, opisu coraz bliszego
praktyki biznesowej. Obecnie pod pojciem innowacja, rozumie si kompleks zjawisk i procesw obejmujcych cay acuch powizanych etapw od powstawania samej idei, usprawnienia jakiego dziaania, do wdraanie innowacji i jej rozprzestrzeniania. W analizie procesw innowacyjnych ogromn rol odgrywa analiza efektywno ekonomicznej i spoecznej. Ju w latach szedziesitych i siedemdziesitych rozwijano bardzo
intensywnie tego typu analizy, nazywajc je ocen wpywu technologii
(ang. Technology assessment, niem. Technikfolgenabschtzung, franc. valuation
des choix scientifiques et technologiques). Zdaniem Druckera (1992, s. 43) bodcem do powstawania innowacji nie musi by wcale czynnik techniczny,
czsto wystarcz obserwacje rynku, procesw demograficznych, postaw
spoecznych itp.
Obecnie innowacje kojarzone s czsto z oglnym pojciem zmiany. Czy
wynika to z coraz powszechniejszego uznawania innowacji za podstawowy
czynnik zmian, postpu spoecznego i gospodarczego? Warto by jednak
wiadomym, e istnieje daleko idce powizanie pomidzy tymi dwoma pojciami, ale nie s one tosame. Z pewnoci moemy uzna, e zwykle
innowacja jest przyczyn caego szeregu zmian w sferze technologicznej,
gospodarczej i spoecznej. Najczciej innowacj kojarzymy z pozytywnym
aspektem zmiany. Jednake nie kada zmiana jest innowacj.
36
Witold Kwanicki
Wspczenie o zmianie najczciej mwi si w kontekcie zmian organizacyjnych, w teorii zarzdzania. Bardzo intensywnie rozwijana jest dyscyplina, ktr nazywa si zarzdzanie zmian. W jednym z najbardziej popularnych podrcznikw teorii zarzdzania (Griffin, 2005, s. 392)
zmian charakteryzuje si jako kad istotn modyfikacj jakiej czci
w ramach wyrnionej caoci. W bardziej filozoficznym i prakseologicznym ujciu za zmian uzna mona zdarzenie, w wyniku ktrego stan kocowy jest odmienny od stanu pocztkowego (Pszczokowski, 1978, s. 298).
Natomiast socjolog Andrzej Zajczkowski (1993) uznaje, e przez zmian
rozumie si pewien nowy stan rzeczy. W kontekcie zarzdzanie zmian
Roman Went (2010, s. 11) uznaje, e jest to planowana i kontrolowana
modyfikacja sposobu funkcjonowania organizacji, bdca reakcj na przewidywane, bd te zachodzce przeobraenia w otoczeniu, majca za
zadanie podniesienie poziomu konkurencyjnoci i efektywnoci teje organizacji. Wanda Baszczyk (1999) zwraca uwag na inny, wartociujcy element zmiany, pisze ona mianowicie, e zmiana to wszelkie przeksztacenie
stanu rzeczy. Pojcie to nie zawiera w swej treci elementu wartociujcego,
moe by zatem uywane zarwno w opisie zjawisk przeksztacajcych pozytywnie istniejcy stan rzeczy (dziaajcy na rzecz jego rozwoju), oddziaujcych na ten stan negatywnie lub majcych dla danego stanu rzeczy walor
obojtny.
Piszemy sporo na temat zmiany, przede wszystkim dlatego by wskaza
(o czym bdziemy dokadniej pisa pniej), e innowacja spoeczna ma wicej wsplnego z pojciem pozytywnej zmiany spoecznej anieli innowacji
w ujciu tradycyjnym. Podstawow cech innowacji jest to, e moe by
uznana za zmian, ale bardzo specyficzn, mianowicie powizan z nowoci,
z czym, co wczeniej nie istniao, z pierwszym zastosowaniem idei, majcej
na celu zmiany korzystne.
Burzliwe zmiany otoczenia wymuszaj na organizacjach dziaania przedsibiorcze i innowacyjne. Ju kilkadziesit lat temu Hisrich i Peters (1978,
s. 9) identyfikujc pi rde nowych idei, zauwayli, e cztery z nich dotycz otoczenia:
x konsumenci cige monitorowanie rynku i nasuchiwanie wygaszanych na nim opinii konsumentw;
x istniejce przedsibiorstwa staa ocena produktw i porwnywanie
z towarami konkurencyjnymi, komplementarnymi i substytucyjnymi;
x kanay dystrybucji ludzie pracujcy bezporednio przy dystrybucji s
najbliej rynku i s najlepiej poinformowani o jego potrzebach;
37
x decyzje rzdowe nowe wymagania rzdowe i dostosowywanie si do
nich przez inne podmioty rynku;

x badania i rozwj rdo najwikszej iloci pomysw, powstae dziki
wielkim orodkom badawczym, jednak najczciej zrealizowane dziki
drobnym przedsibiorcom.
Take Drucker, jeden z najwikszych specjalistw od praktyki zarzdzania
zwraca uwag, e naley w systematyczny sposb analizowa i bada
wszystkie rda okazji do innowacji. Nie wystarczy by na nie wyczulonym.
Poszukiwanie trzeba zorganizowa i przeprowadzi w regularny systematyczny sposb (Drucker, 1992, s. 149). Zwraca on uwag, e poza tradycyjnymi
badaniami istnieje wiele innych rde innowacji. Warto zauway, e w jego
licie siedmiu rde innowacji tradycyjne badania naukowe usytuowa na
kocu. Pozostae sze czsto okazuje si znacznie korzystniejsze dla firm
i dla spoeczestwa, zwaszcza jeli chodzi o stale (cigle) wdraane innowacje gradualne (drobne, stopniowe usprawnienia). Pierwsze cztery rda
znajduj si wewntrz kadej organizacji, niezalenie, czy bdzie ni przedsibiorstwo czy instytucja uytecznoci publicznej, przemys czy sektor usug.
S dostrzegalne przede wszystkim dla ludzi znajdujcych si w danej organizacji. Drugi zbir rde skada si z trzech elementw zwizanych ze zmianami w otoczeniu przedsibiorstwa czy przemysu. W ujciu Druckera (1992,
s. 4445), takimi rdami innowacji s:
x nieoczekiwane powodzenie, nieoczekiwane niepowodzenie, nieoczekiwane zdarzenie wewntrzne;
x niezgodno midzy rzeczywistoci a wyobraeniami o niej jest symptomem zmiany, ktra si wydarzya, bd ktr mona spowodowa;
x innowacje wynikajce z potrzeb procesu;
x zmiany w strukturze przemysu lub strukturze rynku, ktre wszystkich
zaskakuj;
x demografia zmiany w populacji;
x zmiany w postrzeganiu, nastrojach, wartociach;
x nowa wiedza, zarwno ta w dziedzinie nauk cisych, jak i innych.
Kade z podanych wyej rde wymaga odrbnej analizy (co Druker
czyni na amach swojej ksiki), gdy kade z nich ma wasne specyficzne
cechy. Nie mona jednak wyranie w peni okreli, ktry z nich jest waniejszy czy bardziej efektywny od innego. Granice midzy tymi siedmioma
obszarami s nieostre i wzajemnie na siebie zachodz. Drucker nazywa
te obszary nawet siedmioma oknami, z ktrych kade znajduje si z innej
strony tego samego budynku (1992, s. 44).
38
Witold Kwanicki
Wspomnielimy o tym, e to Joseph Schumpeter na pocztku XX wieku

zainicjowa intensywne badania nad procesami innowacyjnymi, dlatego warto
te zacytowa jego rozumienie innowacji, tym bardziej e czsto ta schumpeterowska definicja jest punktem wyjcia definicji proponowanych przez innych badaczy. Schumpeter w wielu swoich publikacjach twierdzi, e rozwj
gospodarczy jest stymulowany przez innowacje w dynamicznym procesie,
w ktrym nowe technologie zastpuj stare. Proces ten nazwa kreatywn
destrukcj. Zdaniem Schumpetera radykalne innowacje prowadz do
wielkich destrukcyjnych zmian, natomiast innowacje przyrostowe (gradualne)
nieustannie popychaj proces zmian w kierunku dobrobytu spoecznego.
Schumpeter w ramach swojej teorii wyrni sze typw innowacji (Schumpeter, 1960, s. 60):
x wprowadzenie do produkcji wyrobw nowych lub te udoskonalenie dotychczas istniejcych, takich, z jakimi konsumenci nie s jeszcze obeznani
lub nowych gatunkw jakiego towaru;
x wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji, to jest metody
jeszcze niewyprbowanej praktycznie w danej gazi przemysu. Metoda
ta moe nie polega na nowym wynalazku naukowym, ale np. na nowym
handlowym sposobie postpowania z jakim towarem;
x otwarcie nowego rynku zbytu, tzn. rynku, na ktrym dana ga przemysu danego kraju nie bya uprzednio wprowadzona, bez wzgldu na to,
czy rynek ten istnia przedtem, czy te nie istnia;
x zastosowanie nowego sposobu sprzeday lub zakupw;
x zastosowanie nowych rde surowcw lub pfabrykatw, niezalenie od
tego, czy rdo to ju istniao, czy te musiao by te dopiero stworzone;
x wprowadzenie nowej organizacji produkcji; stworzenie nowych struktur
rynkowych w ramach danego rodzaju dziaalnoci, np. stworzenie sytuacji
monopolistycznej lub zamanie pozycji monopolistycznej.
Innowacja wedug Schumpetera jest czynnikiem, ktry trwale wytrca gospodark z rwnowagi. Kluczem do dokonania zmiany w gospodarce bdcej
w stanie rwnowagi s nowe kombinacje czynnikw produkcji. Efektem
zmiany jest osignicie stanu twrczego zniszczenia (kreatywnej destrukcji), ktry na stae zmienia i przesuwa poprzednio istniejcy stan rwnowagi
ukadu gospodarczego.
Wszelkie moliwe do przeprowadzenia zmiany i modyfikacje mona sklasyfikowa ze wzgldu na ich charakter i zakres czasowy. Schumpeter zaproponowa specyficzn koncepcj czasowej sekwencji procesem innowa-
39
cyjnym, w postaci trjpodziau, okrelanego czsto triad Schumpetera lub

trzech i:
1) inwencja, wynalazek (invention);
2) innowacja (innovation);
3) imitacja, naladownictwo (imitation)5.
Wynalazek (inwencja) to wszelkiego rodzaju nowy element w kulturze,
ktry ma charakter materialny i niematerialny, to nowe idee, pomysy i rozwizania, przejaw twrczoci czowieka, ktry nie ma jeszcze praktycznego
zastosowania i jest niemierzalny z ekonomicznego punktu widzenia. Innowacja natomiast jest ju przystosowan do celw praktycznych inwencj (wynalazkiem). Mog to by rnego rodzaju rozwizania techniczne lub nietechniczne, majce walory nowoci i oryginalnoci. Skutkiem zastosowania innowacji w procesie produkcji jest postp technologiczny. Prby majce na celu
upowszechnienie innowacji, poprzez adaptacj, dyfuzj, nazywamy procesami
naladownictwa (imitacji, dyfuzji). Zmiany o charakterze wynalazczym lub
naladowczym maj charakter cigy, natomiast innowacje to zmiany o typowo niecigym charakterze, std ich wyjtkowo. Ta niecigo moe
przyjmowa charakter zmian radykalnych, rewolucyjnych, ale moe mie te
charakter maych, drobnych krokw w rozwoju technologicznym.
Moemy zatem powiedzie, e w ju klasycznym ujciu za przejaw dziaalnoci innowacyjnej uwaa si wszelkiego rodzaju dziaania organizacyjne,
naukowe, techniczne, spoeczne, ktre sprzyjaj sprawnemu przebiegowi
procesu innowacyjnego.
Innowacje spoeczne
Peter Drucker (1992, s. 153) zauwaa, e innowacja musi zatem by zawsze blisko rynku, orientowa si na rynek, a w istocie by przez niego inspirowana i zawraca uwag, e sukces firmy coraz bardziej zaley od tzw.
5
Wydaje mi si, e naleaoby uzupeni propozycj Schumpetera i w istocie powinnimy

mwi o czterech i. Jak pokazuje dowiadczenie ostatnich 200 lat, kada innowacja (a szczeglnie innowacja radykalna, rewolucyjna) powoduje konieczno poszukiwania kolejnych wynalazkw i wprowadzania kolejnych innowacji, ktrych wczeniej nie uwiadamialimy sobie
i ktre nie byy potrzebne przed rozprzestrzenieniem si tej innowacji. To czwarte i proponuj
nazwa indukcj, jako e kada innowacja indukuje potrzeb, a nawet konieczno, pojawianie
si kolejnych innowacji. Pomylmy np. jak bardzo zmiany technologiczne byy indukowane
przez takie innowacje jak: samochd, samolot, komputer czy obecnie przez Internet.
40
Witold Kwanicki
systematycznej innowacji, ktra polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian i na systematycznej analizie okazji do spoecznej lub gospodarczej innowacji, ktr taka zmiana mogaby umoliwi (Drucker, 1992,
s. 4344). Jednoczenie opisuje on innowacje spoeczne jako niemajce
charakteru technicznego zmienianie wartoci i zadowolenia uzyskiwanego
z zasobw przez konsumenta i majce duo wiksze znaczenie ni lokomotywy parowe czy telegraf (Drucker, 1992, s. 41). Jako przykad innowacji
spoecznych Drucker podaje upowszechnienie si w Niemczech w XIX wieku koncepcji mistrza wysoko wykwalifikowanego, powanego i starszego
pracownika, prowadzcego zakad z du niezalenoci oraz zwizany z tym
system szkolenia zawodowego czcego nauk z praktyk. Innymi innowacjami spoecznymi s dla Druckera utworzone w Japonii w XIX wieku szkoy
i uniwersytety, urzdy pastwowe, banki i rozwinite stosunki pracy oparte
na japoskiej tradycji i kulturze, a jednoczenie przygotowane do adaptacji
innowacji technicznych, majcych swoje rdo w kulturze zachodniej. Ten
styl dziaania sta si podstaw sukcesu Japonii po II wojnie wiatowej.
Moemy zatem zada pytanie, czym jest innowacja spoeczna, jak j zdefiniowa i czym rni si ona od tradycyjnego rozumienia innowacji? Pytanie
jest o tyle zasadne, e wspczenie termin innowacja spoeczna jest na
ustach zarwno politykw, naukowcw, jak i tzw. zwykego obywatela. Tak
jak wspomnielimy, w istocie nie jest to pojcie nowe, jeli rozumiemy przez
nie dziaanie, ktre ma na celu rozwizanie palcych problemw spoecznych. Wiele czynnikw (zwaszcza ze sfery polityki) przyczynio si do tego,
e obecnie stao si ono modne i uznawane niekiedy jako swego rodzaju
panaceum na wszelkiego rodzaju bolczki spoeczne.
Trzeba od razu na pocztku tego przegldu rnych definicji innowacji
spoecznych powiedzie, e obecnie nie ma penej zgody co do definicyjnego
rozumienia tego terminu. Istnieje szereg definicji i interpretacji, w ktrych
du role odgrywaj zarwno niuanse jzykowe, jak i rne tradycje spoeczne, gospodarcze i kulturowe.
We wstpie do opublikowanego przez Komisj Europejsk Przewodnika
po innowacjach spoecznych (Guide to social innovation, 2013) czonkowie tej
Komisji, Johannes Hahn i Laszlo Andor okrelaj innowacje spoeczne jako
innowacje, ktre s zarwno spoeczne w ich celach i jak i w rodkach, pozostajc otwartymi na zrnicowanie terytorialne, kulturalne itp. spoeczne
w sensie zarwno procesu, jak i celw spoecznych i socjalnych, ktre kady
chciaby osign. Innowacje spoeczne s obecne w szeregu inicjatyw politycznych Komisji Europejskiej: Europejski program walki z ubstwem
41
i wykluczeniem spoecznym, Unia innowacji, Inicjatywa na rzecz przedsibiorczoci spoecznej, Pakiety zatrudnienia i inwestycji socjalnych, Agenda
Cyfrowa, nowa polityka przemysowa, Partnerstwo na rzecz innowacji dla
aktywnego i zdrowego starzenia si, oraz Polityka spjnoci.
We wspomnianym Przewodniku po innowacjach spoecznych innowacje te okrela si jako rozwj i wdraanie nowych pomysw (produkty, usugi i modele) w celu spenienia potrzeb spoecznych i tworzenia nowych relacji
spoecznych i wsppracy. Innowacje te maj by odpowiedzi na naglce
potrzeby spoeczne, ktre maj wpyw na proces interakcji spoecznych.
Podstawowym celem wprowadzania innowacji spoecznych jest poprawa
dobrobytu ludzi. Innowacje te z zaoenia s nie tylko dobre dla spoeczestwa, ale take zwikszaj zdolnoci ludzi do dziaania. W zamyle Unii
Europejskiej opieraj si one na pomysowoci obywateli, organizacjach
spoeczestwa obywatelskiego, spoecznociach lokalnych, przedsibiorcach
i urzdnikach pastwowych. Maj one stwarza okazje zarwno dla sektora
publicznego, jak i dla rynkw, dziki czemu produkty i usugi bd lepiej
spenia indywidualne, ale rwnie zbiorowe aspiracje. W tym, jak i w wielu
innych dokumentach Unii Europejskiej podkrela si, e stymulowanie innowacyjnoci, przedsibiorczoci i rozwoju spoeczestwa opartego na wiedzy
jest w centrum strategii Europa 2020.
W rozumieniu UE, innowacje spoeczne odnosz si do caego procesu,
w ktrym nowe odpowiedzi na potrzeby spoeczne zostay wypracowane
w celu dostarczenia lepszych rezultatw spoecznych. Proces ten skada
si z czterech gwnych elementw, mianowicie identyfikacji nowych, niezaspokojonych lub niedostatecznie spenionych potrzeb spoecznych; rozwoju nowych rozwiza w odpowiedzi na te potrzeby spoeczne; oceny
skutecznoci nowych rozwiza w zaspokojeniu potrzeb spoecznych; oraz
tzw. skalowania skutecznych innowacji spoecznych (Guide to social innovation, 2013).
W duej liczbie definicji pojawia si motyw, e innowacje spoeczne s
tymi, ktre odpowiadaj na spoeczne potrzeby, ktre nie s tradycyjnie
zaspokajane przez rynek lub istniejce instytucje i s skierowane do sabszych grup w spoeczestwie (patrz np. raport Empowering people, driving change,
2011 raport opracowany przez Bureau of European Policy Advisors).
Podobnie Alexander Kesselring i Michaela Leitner (2008, s. 21) podkrelaj, e innowacje spoeczne z definicji nie powinny by oceniane na podstawie
kryteriw ekonomicznych. Uznaj oni, e w przeciwiestwie do innowacji
technicznych, innowacje spoeczne o wiele bardziej odnosz si do systemu
42
Witold Kwanicki
wartoci i nie s, w duym stopniu, zorientowane na ekonomicznej uytecznoci (s. 22). Co interesujce, dodaj (s. 25), e o innowacji spoecznej mona
mwi tylko wtedy, gdy wdraany jest pomys na rozwizanie problemu spoecznego.
OECD wyrnia innowacje spoeczne jako odmienne od innowacji gospodarczych (patrz np. Committee for Scientific and Technological Policy
(CSTP), Fostering Innovation to Address Social Challenges, OECD, Paris, 2011).
Podobnie, zdaniem ekspertw OECD, powodem tego wyrnienia jest to, e
innowacje spoeczne nie odnosz si do wprowadzenia nowych rodzajw
produkcji lub wykorzystywania nowych rynkw ze wzgldu na ich wykorzystanie [dla zysku], ale ich gwnym celem jest zaspokojenie nowych potrzeb,
niedostarczanych przez rynek (nawet jeli rynki interweniuj pniej) lub
tworzenie nowych, bardziej satysfakcjonujcych sposobw aktywizacji, dajc
ludziom miejsca pracy i zmieniajc ich role w procesie produkcji. Wedug
tych ekspertw zasadnicza rnica jest taka, e innowacje spoeczne stanowi okazj do poprawy dobrobytu jednostek i spoecznoci poprzez
zatrudnienie, konsumpcj lub udzia, tak by zapewniaa ona rozwizanie
problemw indywidualnych i zbiorowych. Wydaje si wic, e innowacje
spoeczne i rozwj lokalny mog by uwaane za powizane. Mog istnie
inne kanay dla innowacji spoecznych, ale wikszo z nich wymaga bardzo
zindywidualizowanego i kompleksowego podejcia, ktre bdzie jednak warunkowane zarwno stanem rozwoju lokalnego jak i mie na niego wpyw.
Ponadto stwierdzaj oni, e innowacje spoeczne szukaj nowych odpowiedzi na problemy spoeczne poprzez: identyfikacj i dostarczanie nowych
usug, ktre poprawiaj jako ycia osb i wsplnot i pozwalaj na opracowanie i wdroenie nowych procesw integracji na rynku pracy, nowych
umiejtnoci, nowych miejsc pracy, nowych form uczestnictwa, jako rnorodnych elementw, ktre przyczynia si do poprawy sytuacji osb na rynku
pracy (tame).
Inne cechy systemu innowacji spoecznych, na ktre zwraca si uwag, to:
otwarty, nie za zamknity ich charakter (jeli chodzi o dzielenie si wiedz
oraz posiadanie wiedzy); wielodyscyplinarno i bardziej zintegrowany ni
tradycyjne innowacje; partycypacyjny, z duym udziaem obywateli i uytkownikw; napdzany przez popyt, a nie przez poda; skrojony na indywidualne potrzeby, nie za skupiony na masowej produkcji.
Dobry przegld istniejcych definicji innowacji spoecznych dokonany zosta w raporcie projektu badawczego finansowego w ramach 7. Programu
Ramowego UE, The theoretical, empirical and policy foundations for building social
43
innovation in Europe (TEPSIE) (Caulier-Grice, Davies, Patrick, Norman,

2012), W programie tym uczestniczy Wrocawskie Centrum Bada EIT+.
W raporcie tym zaproponowana zostaa te wasna definicja innowacji spoecznej, uyteczna w projekcie TEPSIE, ktr przedstawimy na kocu tego
przegldu definicji innowacji spoecznych.
Na pocztku raportu zwrcono uwag, e niektre definicje s bardzo
specyficzne i nie obejmuj wielu przykadw innowacji spoecznych (zwaszcza tych, ktre pochodz z rynku), natomiast inne definicje s tak szerokie, e
odnosz si one do projektw i organizacji, ktre nie s szczeglnie innowacyjne, nawet jeli maj wyrany aspekt spoeczny. Czciowo wynika to
z tego, e innowacje spoeczne s raczej praktycznymi aspektami codziennego ycia definicje i rozumienie innowacji spoecznych wynikaj raczej
z potrzeby ludzi zaangaowanych w robienie rzeczy w inny sposb ni
dotychczasowa praktyka, a nie z dyskursu akademickiego. Nie dziwi wic,
e mog wystpowa rnice definicyjne i znaczeniowe, poniewa praktyka
tych innowacji wyglda inaczej w rnych sektorach. Innowacje spoeczne
bd miay inn form na wiejskich obszarach Indii, w transformujcej si
Polsce czy miejskich obszarach poudniowo-wschodniej Anglii.
Paradoksalnie ten brak jasnoci i precyzji moe mie te pozytywne aspekty. Otwarto na rne interpretacje moe by jedn z przyczyn tego, e tak
wiele organizacji i zrnicowanych rodowisk zaangaowanych jest w prby
zmieniania codziennej, lokalnej i globalnej gospodarki. Jednak warto by
wiadomym, e kiedy dziedzina innowacji spoecznych rozwinie si i osignie
status aktywnoci dojrzaej, to wsplna definicja moe okaza si niezbdna.
Na odbytym w 2009 roku specjalnym panelu ekspertw (Reinvent Europe
through innovation, 2009) zaapelowano, e po to by pokona wane wyzwania spoeczne konieczne jest poszerzenie koncepcji innowacji i uznanie,
e dziaania proinnowacyjne powinny obj zarwno tradycyjne innowacje biznesowe oraz innowacje spoeczne. W tym sensie wspieranie innowacji spoecznych moe by uznane za reakcje na zbytnim skupianiu si
na aspektach technicznych i biznesowych w badaniach, praktyce i polityce
innowacyjnej.
Przegld literatury (patrz np. Nicholls, Murdock, 2012; Caulier-Grice,
Davies, Patrick, Norman, 2012) wskazuje, e innowacje spoeczne pojawiaj
si w kontekcie piciu obszarw, mianowicie:
x transformacja spoeczna (rola spoeczestwa obywatelskiego w procesie
przemian spoecznych i rola ekonomii spoecznej i przedsibiorcw spoecznych w realizacji wzrostu gospodarczego i integracji spoecznej; rola
44
Witold Kwanicki
biznesu w zmianie spoecznej spoeczna odpowiedzialno biznesu i rola przedsibiorstw w prowadzeniu kolejnej fali innowacji i produktywnoci
poprzez skupienie si na spoecznych dziedzinach takich, jak edukacja czy
opieka zdrowotna);
x model zarzdzania organizacj (budowanie strategii biznesowych obejmujcych zmiany w kapitaach: ludzkim, instytucjonalnym i spoecznym,
ktre prowadz do poprawy sprawnoci organizacyjnej i poprawy konkurencyjnoci; restrukturyzacja organizacyjna, modernizacja stosunkw
przemysowych oraz poprawa zarzdzania zasobami ludzkimi; zarzdzania
non-profit);
x przedsibiorczo spoeczna (rozwj nowych i innowacyjnych sposobw
pokonywania trudnych wyzwa spoecznych poprzez zaangaowanie
przedsibiorcw wraliwych spoecznie. Przedsibiorstwa spoeczne s
przede wszystkim przedsibiorstwami z celami spoecznymi, ktrych
nadwyki s reinwestowane w to przedsiwzicie);
x rozwj nowych produktw, usug i programw (zaspokajajcych potrzeby
spoeczne, innowacje w sektorze publicznym i wiadczenia usug publicznych przez przedsibiorstwa spoeczne i organizacje spoeczestwa
obywatelskiego; wiadczenie usug publicznych i innych rodkw redystrybucji, w kierunku oszczdnoci budetowych w pastwie dobrobytu);
x model zarzdzania (governance), wzmocnienia pozycji i zwikszenia zdolnoci instytucji spoecznych (poprawa wzajemnych relacji midzy rnymi
podmiotami spoecznymi, poprawa umiejtnoci, kompetencji, kapitau
spoecznego wrd aktorw ycia spoecznego zaangaowanych w rozwj
oraz realizacj programw i strategii spoecznych i gospodarczych).
W opiniotwrczym Stanford Social Innovation Review, James A. Phills
Jr., Kriss Deiglmeier, i Dale T. Miller (2008) definiuj innowacj spoeczn
jako nowe rozwizanie problemu spoecznego, ktre jest wydajniejsze, skuteczniejsze, trwalsze czy sprawiedliwsze od istniejcych rozwiza, a korzyci
z tej innowacji przypadaj przede wszystkim spoeczestwu jako caoci,
nie za osobom prywatnym. Definicja ta jest bardzo szeroka i pojemna, wiele dziaa ze sfery publicznej (jak np. poprawa funkcjonowania szk publicznych czy infrastruktury transportowej) mog by zaliczone do kategorii
innowacji spoecznych. Jak jednak okreli korzyci dla caego spoeczestwa i korzyci prywatne? W jakim horyzoncie czasowym to mierzy (lat,
dekad, pokole)? Co to znaczy, e innowacja jest sprawiedliwsza? To nie
jedyne wtpliwoci, jakie mona mie przy tej, jak i przy innych, definicjach
innowacji spoecznej.
45
W definicji zaproponowanej przez ekonomistw Eduardo Pola i Simona

Villea (2008, s. 4) uyto okrelenia, e innowacja moe by uznana za spoeczn, jeli ten nowy pomys ma potencja, aby poprawi zarwno jako
lub ilo ycia (if the implied new idea has the potential to improve either the quality
or the quantity of life). Rozrniaj oni pomidzy mikrojakoci ycia (jako
ycia w odniesieniu do poszczeglnych osb) i makrojakoci ycia (jako
ycia w stosunku do grupy osb). Pol i Ville twierdz, e przykadami innowacji, ktre pasuj do tej definicji, s: lepsze wyksztacenie, lepsza jako
rodowiska i wiksza oczekiwana dugoci ycia. Jednake i tu rodz si
wtpliwoci, jak mierzy te jakoci i iloci ycia? Jakie s relacje pomidzy
mikro- i makrojakoci ycia?
Generalnie moemy powiedzie, e w ogromnej liczbie definicji innowacji spoecznej podkrela si, e dotycz one niezaspokojonych potrzeb lub
nierozwizanych wyzwa spoecznych. Pojawiaj si tam frazy takie, jak:
projektowanie i wdraanie lepszych sposobw realizacji potrzeb spoecznych;
nowe pomysy, ktre dziaaj w celu spenienia wanych, niezaspokojonych
potrzeb; nowe pomysy, ktre rozwizuj istniejce spoeczne, kulturowe,
ekonomiczne i rodowiskowe wyzwania dla dobra ludzi i planety; innowacja
spoeczna to idea, ktra dziaa dla dobra publicznego.
Frances Westley (2008) uwaa, e problematyka integracji spoecznej, witalnoci spoeczno-ekologicznej i innowacji spoecznych s cile ze sob
powizane. Westley (2008, s. 1) definiuje innowacje spoeczne jako inicjatywa, produkt, proces lub program, ktre gboko zmieniaj podstawowe
rutyny, zasoby, wpyw autorytetw czy powszechnych wierze funkcjonujjcych w kadym systemie spoecznym. Udane innowacje spoeczne maj
charakter trwaego i szerokiego wpywu [na funkcjonowanie spoeczestwa].
Zdolno kadego spoeczestwa, aby stworzy stay napyw innowacji spoecznych, zwaszcza tych, ktre stymuluj aktywno wykluczonych, jest
wanym czynnikiem przyczyniajcym si do zwikszenia oglnej odpornoci
(resilience) spoecznej i ekologicznej. Pogld Westleya o tym, e innowacje
spoeczne powinny dotyczy gwnie rozwizywania problemw ekologicznych oraz ludzi wykluczonych (biednych, bezdomnych, bezrobotnych) jest
czstym motywem definicji innowacji spoecznych. Pytanie, ktre nasuwa si
liberaowi w tym momencie, jest takie, czy problemw tych nie naleaoby
rozwizywa na wyszym poziomie, tzn. zmiany systemu spoeczno-gospodarczego na prorynkowy, prokapitalistyczny, znacznie efektywnej wyzwalajcy aktywno czowieka, a nie poprzez interwencjonizm polityczno-pastwowy?
46
Witold Kwanicki
Frank Moulaert, Flavia Martinelli, Erik Swyngedouw i Sara Gonzalez (2005)

w artykule o roli i znaczeniu innowacji spoecznych w zarzdzaniu spoecznociami miejskimi, w rozwoju spoeczno-gospodarczym i generalnie zarzdzaniu
na poziomie lokalnym, uznaj, e innowacja spoeczna jest zalena od przeszoci i kontekstu historycznego (path-dependent and contextual). Odnosi si ona
do zmian w programach i instytucjach, ktre prowadz do lepszej integracji
grup i jednostek wykluczonych w rnych sferach ycia spoecznego w rnych skalach przestrzennych. [...] Innowacje spoeczne odnosz si w bardzo
duym stopniu do innowacji procesu tj. zmiany dynamiki stosunkw spoecznych, w tym stosunkw wadzy. [...] innowacja spoeczna zwizana jest
cile z procesami integracji spoecznej, ale take z przeciwstawianiem si
i przezwycianiem tendencjom konserwatywnym, ktre sprzyjaj wzmocnieniu lub utrzymaniu sytuacji wyklucze spoecznych. [...] Dlatego innowacja
spoeczna wyranie odnosi si do etycznej sprawiedliwoci spoecznej. Ten
aspekt etyczny jest oczywicie przedmiotem rnych interpretacji i w praktyce czsto jest wynikiem przyjtych konstrukcji spoecznych (2005, s. 1978).
Znw mona zada pytanie, jak dalece takie rozumienie innowacji spoecznej
jest tosame z rozumieniem zmiany spoecznej, nie za innowacji jako takiej?
Tak jak wspomnielimy, w ramach projektu TEPSIE (The theoretical, empirical and policy foundations for building social innovation in Europe) podjto prb
zdefiniowania, czym jest innowacja spoeczna (Caulier-Grice, Davies, Patrick,
Norman, 2012). Definicja ta ma z jednej strony suy wszystkim partnerom
w kolejnych etapach prac TEPSIE, ale jednoczenie moe by uyteczna
jako swego rodzaju podsumowanie doczasowych prb definicji innowacji
spoecznej. W definicji tej uwzgldniono postulaty wczeniejszych definicji,
w ktrych podkrelano, e innowacja spoeczna odnosi si do produktu (sposobu zaspokojenia potrzeb spoecznych), procesu (poprawy relacji i moliwoci oraz uycia zasobw i rodkw w nowy sposb) i upodmiotowienia
spoeczestwa (zwikszenia zdolnoci spoeczestwa do dziaania).
Zatem w projekcie TEPSIE przez innowacje spoeczne rozumie si nowe
rozwizania (odnoszce si do produktw, usug, modeli, rynkw, procesw
itp.), ktre jednoczenie speniaj spoeczn potrzeb (skuteczniej ni istniejce rozwizania) i doprowadzaj do nowych lub ulepszonych funkcji i relacji
oraz lepszego wykorzystanie rodkw i zasobw. Innymi sowy, innowacje
spoeczne s dobre dla spoeczestwa, jak i zwikszaj zdolno spoeczestwa do dziaania.
Wprawdzie nie uniknito w tej definicji naszych wczeniejszych zastrzee
nieoperacyjnoci (niemierzalnoci; np. jak mierzy poziom spenienia po-
47
trzeby spoecznej? Co to znaczy, e s dobra dla spoeczestwa? W jakiej

perspektywie czasowej?), ale zasuguje ona na uwag, bo skupia si na
elementach nowoci, oryginalnoci. Ma ona wicej wsplnego z klasyczn
definicj innowacji ni z definicj zmiany.
Definicja ta uzupeniona jest dyskusj na temat piciu rdzennych elementw innowacji spoecznej (core elements) oraz omiu wsplnych cech innowacji
spoecznej (common features).
Nastpujcych pi elementw rdzennych powinno by obecnych, by
dana praktyka uznana mogaby by jako spoecznie innowacyjna:
x nowo
x od pomysu do realizacji
x skuteczno
x spenienie potrzeby spoecznej
x poprawia zdolno spoeczestwa do dziaania
Nowo
Innowacje spoeczne nie musz by cakowicie oryginalne i wyjtkowe.
Jednak musz by nowe w pewnym zakresie, tak by mc je zakwalifikowa
jako innowacje spoeczne musz spenia cechy nowoci w jakiej dziedzinie, brany, regionu, rynku lub uytkownika, albo s stosowane w nowy
sposb.
Od pomysu do realizacji
Innowacja pociga za sob praktyczne zastosowanie lub realizacj nowego pomysu (idei). W tym wzgldzie wida tutaj wpyw idei Josepha
Schumpetera (wspomniana triada Schumpetera wynalazek, innowacja,
naladownictwo). Niektre wynalazki prowadz do innowacji, ale najczciej tak nie jest. Niektre innowacje s szeroko rozpowszechnione, a wiele
nie, w niektrych przypadkach trudno jest odrni wynalazek od innowacji. W przypadku wielu innowacji istnieje znaczne opnienie midzy
momentem dokonania wynalazku i innowacji. Zaproponowana definicja
innowacji spoecznych obejmuje te oglne cechy innowacji (o czym wczeniej pisalimy).
48
Witold Kwanicki
Skuteczno
Jak kada innowacja, tak innowacje spoeczne powinny by skuteczniejsze, efektywniejsze ni istniejce rozwizania. Moe to dotyczy jakoci,
poziomu satysfakcji z obsugi, szybkoci rozprzestrzeniania si (dyfuzji),
zmniejszenia kosztw lub wpywu na wzrost zadowolenia spoecznego,
jak np. poprawa samopoczucia i wiksza spjno spoeczna. Wymaga to od
innowatorw spoecznych zdolnoci okrelenia wpyw ich inicjatywy na
funkcjonowanie grupy docelowej lub caego spoeczestwa. Ta ocena moe
przyjmowa posta mierzalnych rezultatw (np. zmniejszenie liczby recydywistw), ale moe mie take charakter jakociowy (np. wzrost zaufania
i poczucia wasnej wartoci u modych ludzi lub zmniejszenie poczucia izolacji w domu opieki spoecznej). Te oceny skutecznoci mog by zwizane
z systemem wartoci spoecznych, ktre innowacja ma na celu poprawi;
na przykad zmniejszenie izolacji osb starszych jest oceniane jako podany wynik, oparty na wartociach spoecznych, ktre podkrelaj znaczenie
godnoci i dobrego samopoczucia.
Spenienie potrzeby spoecznej

Jedn z wyrniajcych cech innowacji spoecznej jest to, e zostaa ona
wyranie wprowadzona w celu spenienia potrzeby spoecznej. Warto jednak
podkreli, e to, co okrela si jako uznan potrzeb spoeczn, ma charakter kontekstowy, uzalenione jest od aktualnego etapu rozwoju spoecznego
i czsto jest przedmiotem wielu dyskusji i debat. W TEPSIE zdecydowano
si na wykorzystanie teorii potrzeb zaprezentowanych w Len Doyala, Ian
Gough (1991): potrzeby spoeczne to rzeczy, ktre, jeli nie zostan zaspokojone, mog powodowa powane szkody lub spoecznie rozpoznawalne
cierpienie. Potrzeby spoeczne s przydatniejsz perspektyw w okrelaniu
innowacji spoecznych anieli analiza spoeczna poprzez pryzmat problemw, ubstwo, prawa, nierwno, niedostatku. To dlatego, e potrzeby
spoeczne (w przeciwiestwie do problemw spoecznych) nie stygmatyzuj
zaspokajanie potrzeb jest kluczem do wzrostu dobrobytu ludzi, wiadomo potrzeby jest rwnie istotnym elementem bycia czowiekiem. Skupienie si na potrzebach, a nie np. na prawach, ma te zalet, e potrzeby
s czsto osobiste i w wielu przypadkach s zaspokajane przez przyjaci
i rodzin, nie za pastwo, rzd czy organizacje typu non-profit. Podkrela-
49
nie takich elementw, jak ubstwo, bieda (co z reguy wizane jest z aspektami materialnego bogactwa czy dobrobytu) powoduje, e przeocza si to,
w jaki sposb ludzie s w stanie wykorzysta dostpne zasoby, by uzyska
podane wyniki. Natomiast zrozumienie istnienia i dynamiki niespenienia
potrzeb moe pomc w identyfikacji podanej strategii i okreleniu podejcia ludzi do poszukiwania nowych i lepszych sposobw tak, aby speni te
potrzeby.
Poprawia zdolno spoeczestwa do dziaania

Proces innowacji spoecznych powinien zwiksza zdolno spoeczestwa do dziaania midzy innymi poprzez tworzenie nowych rl i relacji,
rozwj dostpnych zasobw i moliwoci lepszego wykorzystania zasobw
i rodkw. Innowacje spoeczne czsto pocigaj za sob zmiany w relacjach
spoecznych, w szczeglnoci w zakresie zarzdzania i zwikszenia udziau
grup spoecznych naraonych na zmarginalizowanie lub dotychczas niedostatecznie reprezentowanych. W tym sensie innowacje spoeczne wymagaj
zmian w relacjach wadzy i zwikszenia potencjau spoeczno-politycznego
i zwikszenia dostpu do zasobw przez beneficjentw dziki czemu moliwe jest lepsze zaspokajanie ich potrzeb. W opinii wielu osb zaangaowanych w badanie procesw innowacji spoecznych, jest to jeden z najbardziej
niedostatecznie zbadanych i wymagajcych wyjanienia po to, by w peni
zrozumie, czym jest innowacja spoeczna. Moemy si zastanawia nad
tym, czy samo skupienie si na procesie innowacji spoecznych pozwala na
popraw zdolnoci do dziaania. Czy powrt do zasad spoeczestwa rynkowego nie moe odnie wikszych skutkw w tym wzgldzie, przy znacznie mniejszym koszcie ekonomicznym i spoecznym oraz efektywniejszym
wykorzystaniu dostpnych zasobw? Bdziemy si nad tym zastanawia
w nastpnej sekcji, gdzie podejmiemy dyskusj o tym, czy rozwj innowacji
spoecznych powinien by stymulowany odgrnymi dziaaniami wadzy, czy
moe lepiej, gdyby by to proces spontaniczny, oddolny, indywidualnych
ludzi i zaangaowanych, odpowiedzialnych grup spoecznych.
Analiza procesu rozwoju innowacji spoecznych pozwala na identyfikacj
szeregu wsplnych cech innowacji spoecznych, bdcych w cisej relacji do
zaproponowanej w projekcie TEPSIE definicji innowacji. Wiele z tych funkcji jest cile ze sob powizanych, na przykad otwarto, wsppraca, dziaania oddolne i tworzenie nowych rl spoecznych. Trudno oczekiwa, by
50
Witold Kwanicki
w kadej innowacji obecne byy wszystkie te cechy, ale oczekiwa mona,

e powinno by w niej obecnych moliwie duo z tych cech, a przynajmniej
jedna z nich. Tych osiem wsplnych cech to:
x Midzysektorowo Innowacje spoeczne czsto przemieszczaj si midzy
sektorami, na przykad wiele modeli ksztacenia na odlego zostao
zainicjowanych przez organizacje non-profit, a nastpnie przyjte przez
przedsibiorstwa handlowe lub spoeczne. Czsto innowacje spoeczne
wystpuj na granicy midzy rnymi sektorami i angauj we wsplnym
dziaaniu ludzi pracujcych w rnych sektorach (np. przedsibiorstwa
i organizacje trzeciego sektora lub przedsibiorstwa pastwowe i spoeczne).
x Otwarto i wsppraca Innowacje spoeczne czsto wczaj i angauj du
liczb ludzi i organizacji spoecznych. Procesowi temu sprzyja rozwj
nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. W opinii wielu
badaczy, np. Charlesa Leadbeatera (2008), masowa produkcja (jak znamy
od czasu Henryego Forda) jest zastpowana przez produkcj przez
masy. Inni badacze mwi o przejciu z epoki fordyzmu do postfordyzmu, z przejcia od wykorzystania ekonomii skali do stosowania ekonomii
zakresu (economy of scope), gdzie produkty wytwarzane s na indywidualne
zamwienia (s zindywidualizowane).
x Dziaania oddolne Innowacje spoeczne s czsto dziaaniami oddolnymi,
maj charakter dziaa rozproszonych i lokalnych.
x Prosumpcja i koprodukcja Coraz czciej granica midzy producentem i konsumentem zaciera si. Uytkownicy staj si producentami (nazywani s
wtedy, za Alvinem Tofflerem prosumentami patrz np. Gajewski, 2009).
Jest to rwnie widoczne w dziedzinie polityki spoecznej, gdzie nastpi
znaczny odwrt od postrzegania jednostki jako pasywnego odbiorcy
usug. Ide, czsto okrelan jako koprodukcja, jest to, e ludzie, ktrzy
korzystaj z usug, s ukrytymi zasobami, a nie drenaem w systemie,
adna usuga, ktra ignoruje ten zasb nie moe by skuteczna (Boyle,
Harris, 2009, s. 11). Koprodukcja wykracza poza ide zaangaowania
uytkownika lub wykorzystania go jako konsultanta. Chodzi tu raczej
o przeniesienie odpowiedzialnoci i zasobw od profesjonalistw do uytkownikw i zaangaowania ludzi w realizacj ich wasnych usug.
x Mutualizm To przekonanie, e indywidualne i zbiorowe samopoczucie
mona uzyska jedynie w drodze wzajemnego uzalenienia, wzajemnej
pomocy. W ostatnich latach wyania si nowy mutualizm dziki nowym technologiom ICT moliwa jest wymiana w obrbie spontanicznie
51
powstajcych sieci. Przykadami s np. sieci typu peer to peer, takich jak
Etsy i FreeCycle, czy nowe modele opieki i wsparcia, takie jak Southwark
Circle czy Homeshare.
x Tworzenie nowych rl i relacji spoecznych Innowacje spoeczne s zwizane
z i rozwijane przez uytkownikw, a nie dostarczane do i dla nich. Spoeczne innowacje mog by zatem okrelone na podstawie rodzaju zwizkw, ktre tworz. Innowacje spoeczne mog stworzy nowe stosunki
spoeczne w rnoraki sposb mog prowadzi do nowych form zarzdzania, nowych i lepszych form wsplnego dziaania, poprawy integracji i uczestnictwa grup marginalizowanych, niedostatecznie reprezentowanych. Mog one przesuwa i zmieni relacje w caoci na przykad
poprzez umoliwienie uytkownikom sta si producentami, pacjentom
sta si opiekunami (np. programy Expert Patients czy Patients Like Me),
studentom by nauczycielami (College Barefoot). Innowacje spoeczne tworzy mog rwnie nowe role dla uytkownikw i beneficjentw, wzmacniajc ich pozycje w spoeczestwie i umoliwiajc lepsze zaspokojenie
ich potrzeb w dugim okresie.
x Lepsze wykorzystanie rodkw i zasobw Innowacje spoeczne czsto pozwalaj na lepsze wykorzystanie zasobw i aktyww, ktre w wielu sytuacjach
mogyby by zmarnowane, niewykorzystane lub nieuywane w ogle.
W niektrych przypadkach te aktywa i zasoby mog by ukryte (np. umiejtnoci ludzi, ktrymi gminy mog dysponowa). Odkrywanie i udostpnianie zasobw ukrytych pomaga zapewni to, e inicjatywy spoeczne
nie s gr o sumie zerowej, e wszyscy uczestnicy zyskuj.
x Rozwijanie zasobw i mo
liwoci Moliwoci s rodkami, poprzez ktre potrzeby s zaspokajane. To rodzaj wolnoci pozwalajcej realizowa rne
style ycia. Wiele innowacji spoecznych wyranie ma na celu rozwijanie
moliwoci beneficjentw, umoliwiajc zaspokojenie ich potrzeb w duszym okresie. W tym sensie mylenie w kategoriach rozwijania moliwoci
opiera si na zaoeniu, e ludzie s w stanie kontrolowa wasne ycie
i w sobie szukaj potrzebnych rozwiza. Tego typu podejcie staje si
te wyzwaniem dla rzdw i samorzdw. Przykadem jest coraz bardziej
partycypacyjny charakter lokalnych spoecznoci w decyzjach publicznych
samorzdw.
Autorzy raportu do ktrego si odwoujemy powyej (Caulier-Grice,
Davies, Patrick, Norman, 2012, s. 27) pisz w punkcie 3.5 co, z czym nie
za bardzo mog si zgodzi. Stwierdzaj mianowicie, e sektor non-profit
jest gwnie spoeczny, poniewa jest zaangaowany w wiadczenie usug
52
Witold Kwanicki
niewystpujcych w sektorach prywatnym i publicznym. Sektor publiczny jest

te spoeczny, gdy wykonuje usugi, dla ktrych spenienia rynek jest niewystarczajcy. Sektor publiczny ustala te przepisy dla kadego z pozostaych
sektorw. Sektor prywatny w bardzo niewielkim stopniu jest zaangaowany
w rozwj innowacji spoecznych, cho wiele innowacji spoecznych wyszo
z sektora prywatnego w postaci przedsibiorstw spoecznych, ruchw spoecznych, jak np. sprawiedliwy handel (Fair Trade), praktyk odpowiedzialnoci korporacyjnej. Sektor nieformalny jest rwnie wanym rdem innowacji spoecznej (np. poprzez zaangaowanie prac w domu), ale take za
porednictwem wkadu do produkcji spoecznej poprzez nieformalne sieci,
stowarzyszenia i rnorakie ruchy spoeczne. Odnosz wraenie, e w tym
fragmencie raportu autorzy zapomnieli troch o tym, o czym pisali w poprzednich rozdziaach odnoszcych si do definicji innowacji spoecznej.
Zakoczenie
Odpowiadajc na pytanie postawione w tytule artykuu, skonny jestem
sdzi, e innowacje spoeczne nie s nowym paradygmatem. Wydaje mi si,
e s one elementem kolejnego etapu oglnego procesu innowacyjnego zwizanego z tzw. innowacjami otwartymi, innowacjami, ktre powstaj wsplnym wysikiem wielu zaangaowanych osb. Wan cech innowacji spoecznej, na ktr zwraca si uwag, jest to, e z punktu widzenia dzielenia si
wiedz oraz posiadania wiedzy, ma ona otwarty, nie za zamknity charakter.
Zatem wydaje si w peni uzasadniony pogld, e naleaoby uzna innowacj spoeczn jako cz istotnie nowego paradygmatu, jakim s innowacje
otwarte.
Znacznie skuteczniejszym sposobem wspierania rozwoju innowacji spoecznych wydaje si poparcie porednie, poprzez stwarzanie dobrego klimatu
dla rozwoju innowacji, rozwoju kreatywnoci w ogle, nie za dziaanie bezporednie, w ktrym explicite wyraa si takowe poparcie. Patrzc na dugookresowy trend, moemy si spodziewa, e wraz ze wzrostem innowacyjnoci spoeczestwa take i udzia innowacji spoecznych bdzie rs.
Jak wspominalimy na pocztku, w miar rozwoju spoeczno-ekonomicznego udzia komponentu spoecznego nawet w innowacjach technicznych
wyranie ronie. Rzd powinien bra przykad z dobrych rodzicw, ktrzy
wychowujc dziecko rzadko odwouj si do nakazw, ale postpuj tak,
aby odpowiednie jego zachowanie wyniko z jego wasnej decyzji, a nie
53
miao ono poczucia, e postpuje zgodnie z nakazami (czy nawet oczekiwaniami) rodzicw.
Analizujc rne rozumienie innowacji spoecznej doszlimy do wniosku,
e w przewaajcej liczbie definicji innowacja spoeczna utosamiana jest ze
zmian spoeczn, przede wszystkim dlatego, e brakuje w tych definicjach
podstawowej cechy innowacji (rozumianej jako kategoria oglna), jak jest
nowo, pierwsze zastosowanie, oryginalno, co co wczeniej nie istniao,
pierwsze zastosowaniem idei, majcej na celu korzystne zmiany.
Jeli przez innowacj spoeczn rozumie si rozwizanie palcych problemw spoecznych, to w istocie nie jest to pojcie nowe. Wiele czynnikw
(zwaszcza ze sfery polityki) przyczynio si do tego, e obecnie pojcie to
stao si tak modne i uznawane jest czsto jako doskonay sposb na rozwizanie wielu problemw spoecznych. Czsto podkrela si, e istnieje sprzeczno pomidzy powstawaniem innowacji spoecznych a rynkiem. Sprzyja
temu dosy specyficzne rozumienie terminu innowacja spoeczna, np. to,
e z definicji nie powinna by ona oceniana na podstawie kryteriw ekonomicznych, czy e jest to projektowanie i wdraanie lepszych sposobw
realizacji potrzeb spoecznych, nowe pomysy, ktre rozwizuj istniejce
spoeczne, kulturowe, ekonomiczne i rodowiskowe wyzwania dla dobra
ludzi i planety, innowacja spoeczna to idea, ktra dziaa dla dobra publicznego. Jak staraem si pokaza w wielu miejscach w tym tekcie, takiej
sprzecznoci nie ma i innowacje spoeczne znacznie skuteczniej wdraane
s w wyniku dziaania klasycznych mechanizmw rynkowych opartych na
konkurencji i spontanicznoci dziaania.
Definicje innowacji spoecznych zawieraj w sobie wiele elementw niemierzalnych i bardzo niejasnych, trudno interpretowalnych. Oto tylko kilka
pyta, ktre nasuwaj si przy analizie niektrych z tych definicji. Jak okreli
korzyci dla caego spoeczestwa i korzyci prywatne? W jakim horyzoncie czasowym mierzy wpyw innowacji spoecznych na ycie spoeczne
(lat, dekad, pokole)? Co to znaczy, e innowacja jest bardziej sprawiedliwa?
Jak mierzy jakoci i iloci ycia? Jakie s relacje pomidzy mikro- i makrojakoci ycia?
Na koniec jeszcze raz chciabym podkreli, e nie uwaam, e gospodarka (ekonomia) spoeczna nie powinna istnie we wspczesnym spoeczestwie. Ten sektor gospodarki funkcjonuje w istocie od zarania rewolucji
przemysowej i powinien funkcjonowa, z korzyci dla ludzi i z korzyci
dla spoeczestwa. Warto jednak by wiadomym tego, e ekonomia spoeczna (i innowacje spoeczne) to gwnie proces oddolny, w duym stopniu
54
Witold Kwanicki
spontaniczny, bez narzucania tego, jak powinien on wyglda przez czynniki
odgrne (rzd, politykw, instytucje centralne itp.). Wydaje mi si, e powinnimy wrci do starych sposobw pobudzenia aktywnoci ludzkiej, gwnie
opartej na budowie wzajemnego zaufania, poczuciu odpowiedzialnoci (za
siebie, swoj rodzin, znajomych), ale przede wszystkim na poszanowaniu wasnoci prywatnej i czerpaniu radoci z korzystania z owocw wasnej
pracy (take z radoci pomagania innym i wsppracowania z innymi).
Literatura
Baszczyk, Wanda, 1999, Kadra kierownicza polskich przedsibiorstw pastwowych w warunkach zmian systemu gospodarczego,
d, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego.
Boyle, D., Harris M., 2009, The Challenge of Co-production, London, NESTA.
Chambon, J.-L, David A., Devevey J.-M., 1982, Les Innovations Sociales, Paris, Presses
Universitaires de France.
Chesbrough, H., 2003, Open Innovation: The new imperative for creating and profiting from
technology, Harvard Business School Press, Boston Massachusetts.
Caulier-Grice, J., Davies A., Patrick R., Norman W., 2012, Defining Social Innovation.
A deliverable of the project: The theoretical, empirical and policy foundations for building
social innovation in Europe (TEPSIE), European Commission 7th Framework Programme, Brussels: European Commission, DG Research. http://www.tepsie.eu/images/
documents/TEPSIE.D1.1.Report.DefiningSocialInnovation.Part%201%
20-%20defining%20social%20innovation.pdf
Doyal, Len, Gough Jan, 1991, A theory of human need, Macmillan Palgrave, Basingstoke.
Drucker, Peter F., 1992, Innowacja i przedsibiorczo . Praktyka i zasady, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne (oryginalne wydanie angielskie 1985).
Drucker, Peter F., 1998, Praktyka zarzdzania, Czytelnik Nowoczesno, Akademia
Ekonomiczna w Krakowie.
Empowering people, driving change, Social Innovation in the European Union, 2011, BEPA
(Bureau of European Policy Advisors, European Union (http://ec.europa.eu/
bepa/pdf/publications_pdf/social_innovation.pdf).
Fostering Innovation to Address Social Challenges, 2011, Committee for Scientific and
Technological Policy (CSTP), OECD, Paris (http://www.oecd.org/sti/inno/
47861327.pdf).
Frczak, Piotr, Wygnaski Jan Jakub, 2013, Manifest ekonomii spoecznej cztery lata
pniej, Ekonomia Spoeczna nr 1 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/
ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2013.2.pdf).
Friedman, Milton, 1993, Kapitalizm i wolno , Warszawa, Centrum im. Adama Smitha
& Rzeczpospolita.
Friedman, Milton, 1970, The Social Responsibility of Business is to Increase its Profits, The
New York Times Magazine, September 13.
55
Gajewski,
ukasz, 2009, Prosumpcja praktyki konsumenckiej innowacyjnoci, E-mentor
nr 2 (29) (http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/29/id/631).
Griffin, R.W., 2005, Podstawy zarzdzania organizacjami, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), 2012, March
(http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/en/c/document_library/get_file?uuid=e503
97e3-f2b1-4086-8608-7b86e69e8553).
Guide to social innovation, 2013, European Commision, Februry 2013 (http://
s3platform.jrc.ec.europa.eu/documents/10157/47822/Guide%20to%20Social%
20Innovation.pdf).
Getting Results, Transforming Lives, 2013, The Social Innovation Fund, 2010
2012 Investment Report (http://www.nationalservice.gov/sites/default/files/
documents/sif_investment_report2013_0.pdf).
Hausner, Jerzy, 2012, Musimy szuka form pobudzania aktywnoci lokalnej, Ekonomia Spoeczna nr 2 (http://www.ekonomiaspoleczna.msap.pl/downloads/
polrocznik_es5.pdf).
Hisrich, D.D., Peters M.P., 1978, Marketing a new product, California.
Kesselring, Alexander, Leitner, Michaela, 2008, Soziale Innovationen in Unternehmen.
Study, compiled by order of the Unruhe Stiftung, Vienna (http://www.zsi.at/
attach/Soziale_Innovation_in_Unternehmen_ENDBERICHT.pdf).
Kocowski, Tomasz, 1982, Potrzeby czowieka. Koncepcja systemowa, wydanie II, Wrocaw, Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo.
Kwanicka, H., Kwanicki Witold, 1992, Market, Innovation, Competition. An evolutionary model of industrial dynamics, Journal of Economic Behavior and Organization,
vol. 19, 343368.
Kwanicki, Witold, 1994/1996, Knowledge, Innovation, and Economy. An Evolutionary
Exploration, Wrocaw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej (Drugie,
poszerzone wydanie w 1996 roku przez Edward Elgar Publishing Limited;
Cheltenham, UK, Brookfield, US).
Kwanicki, Witold, 2005, Ekonomia (gospodarka) spoeczna, ekspertyza wykonana dla
Instytutu Spraw Publicznych (http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/todownload/
gospodarka_spoleczna.pdf, cz pierwsza tej ekspertyzy opublikowana jako
Gospodarka spoeczna z punktu widzenia ekonomii liberalnej, Trzeci Sektor
nr 2/2005, s. 1035, dostpne pod: http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/
todownload/Gospodarka%20spoleczna.pdf, polemika zwizana z tym artykuem
To nie jest recepta (odpowied na polemik), Trzeci Sektor nr 3/2005, s. 154156,
dostpna pod: http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/todownload/polemika.pdf).
Kwanicki, Witold, 2013, Panika roku 1907 kryzys finansowy 2008. Sto lat budowania kreatywnego kapitalizmu, Ekonomia XXI wieku = Economics of the
21st Century. 2014, nr 2, s. 9-33 (wersja robocza dostpna pod: http://kwasnicki.
prawo.uni.wroc.pl//todownload/KreatywnyKapitalizm.pdf).
Leadbeater, Charles, 2008, We-Think: Mass innovation, not mass production: The Power of
Mass Creativity, London, Profile.
56
Witold Kwanicki
Manifest Ekonomii Spoecznej, 2008 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433233,

http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/manifest_
ekonomii_spolecznej.pdf).
Moulaert, Frank, Martinelli Flavia, Swyngedouw Erick, Gonzalez Sara, 2005, Towards
Alternative Model(s) of Local Innovation, Urban Studies vol. 42:11, s. 19691990.
Mumford, Michael D., 2002, Social Innovation: Ten Cases from Benjamin Franklin, Creativity Research Journal 14(2), s. 253266.
Nelson, Richard R., Winter, Sidney G., 1982, An Evolutionary Theory of Economic
Change, Harvard University Press, Cambridge, MA.
Nicholls, A., Murdock A., 2012, Social Innovation: Blurring Boundaries to Reconfigure
Markets, Palgrave Macmillan.
Ogburn, William F., 1957, Cultural Lag as Theory. Sociology and Social Research
41 (1), s. 167174.
Ogburn, William F., 1969, Erneute Betrachtung des Problems der sozialen Evolution, w:
Maus, Heinz/ Frstenberg, Friedrich (eds.), Soziologische Texte, Volume 56: William F. Ogburn, Kultur und sozialer Wandel. Ausgewhlte Schriften. Wydane i wstpem
opatrzone przez Otis Dudley Duncan. Neuwied, Berlin, Luchterhand, s. 5067.
Phills, James A. Jr., Deiglmeier Kriss, Miller Dale T., 2008, Rediscovering Social Innovation, Stanford Social Innovation Review, vol. 6:4, s. 3443.
Pol, Eduardo, Ville Simon, 2008, Social Innovation: Buzz Word or Enduring Term?, Economics Working Paper 2008, Department of Economics, University of Wollongong.
Porter, Michael, Kramer Mark, 2011, Creating Shared Value: How to reinvent capitalism
and unleash a wave of innovation and growth, Harvard Business Review, Jan-Feb.
Program Operacyjny Inteligentny Rozwj, 20142020, 2013 (http://www.poig.gov.pl/
2014_2020/konsultacje/Documents/Projekt_POIR_09_09_2013.pdf).
Pszczokowski, Tadeusz, 1978, Maa encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, WrocawWarszawaKrakwGdask: Zakad Narodowy imienia Ossoliskich.
Reinvent Europe through innovation: From a knowledge society to an innovation society,
2009, European Commission, DG Enterprise & Industry, Special Business Panel, Brussels, European Commission (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/
innovation/files/panel_report_en.pdf).
Roberts, Yvonne, 2008, New ways of doing, The Guardian, Monday 11 August
(www.theguardian.com/commentisfree/2008/aug/11/welfare.health).
Rothwell, Roy, 1992, Successful Industrial Innovation: Critical Factors for the 1990s, R&D
Management 22:3.
Rothwell, Roy, 1994, Towards the Fifth-generation Innovation Process, International Marketing Review vol. 11, nr 1, s. 731.
Schumpeter, Joseph A., 1960, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa, PWN.
Solow, Robert M., 1957, Technical Change and the Aggregate Production Function, Review
of Economics and Statistics vol. 39, August, s. 312320.
Wendt, Roman, 2010, Zarzdzanie zmian w polskiej firmie, Warszawa, Dom Wydawniczy Zachorek.
57
Westley, Frances, 2008, The Social Innovation Dynamic, Social Innovation Generation,
University of Waterloo (http://sig.uwaterloo.ca/sites/default/files/documents/
TheSocialInnovationDynamic_001_0.pdf).
Wittels, Krzysztof, 2014, Socjal ery kapitau. Zapomniany dorobek warszawskich przedsibiorstw 18641939 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/wiadomosc/1278569.html
29.12.2014).
Zajczkowski, Andrzej, 1993, Rzecz o socjologii: lektura pierwsza, Warszawa, Semper.
Zao
enia realizacji Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwj, 20142020, 2013, Warszawa (http://www.poig.gov.pl/2014_2020/Documents/Zalozenia_PO_IR_maj_
2013.pdf).
58
Witold Kwanicki
Innowacyjny model reform sektora obywatelskiego w Polsce. Uwarunkowania i bariery
59
Piotr Gliski
Uniwersytet w Biaymstoku,
Innowacyjny model reform

sektora obywatelskiego w Polsce.
Uwarunkowania i bariery
Sektor obywatelski jest podstaw demokracji. Jednym z podstawowych
czynnikw usprawniajcych jej funkcjonowanie i pozwalajcych unika bd
minimalizowa klasyczne zagroenia i negatywne zjawiska zwizane z dziaaniem instytucji demokratycznych, o ktrych ju 180 lat temu przestrzega
Alexis de Tocqueville (despotyzm, oligarchizacja, tyrania wikszoci i przecitnoci, konkurencja pomidzy deniem do osignicia rwnoci a deniem do osignicia wolnoci). Ta szczeglna waciwo sektora obywatelskiego wynika z faktu, i jest on w stanie spenia szereg istotnych prodemokratycznych funkcji, do ktrych nale przede wszystkim: artykulacja
i rzecznictwo interesw oraz obrona wartoci rnorakich grup spoecznych;
protest i nieposuszestwo obywatelskie; kontrola wadzy na rnych jej
szczeblach i w rozmaitych postaciach; uczestnictwo w procesach przygotowywania, konsultowania i realizacji decyzji politycznych (na rnych
szczeblach); formuowanie alternatywnych celw rozwojowych; samodzielne
zagospodarowywanie rozmaitych sfer ycia spoecznego (np. realizacja projektw spoecznych, dostarczanie usug itp.); sygnalizowanie niebezpieczestw i konfliktw spoecznych (funkcja systemu wczesnego ostrzegania
spoecznego); wytwarzanie zgeneralizowanych norm wzajemnoci i zaufania
(kapitau spoecznego); wreszcie niezmiernie istotna funkcja edukacyjna
60
Piotr Gliski
i kulturotwrcza. Poprzez spenianie tych funkcji sektor obywatelski, jak

wspomniaem, moe istotnie wpywa na podniesienie jakoci instytucji pastwa. Jest bowiem w stanie zgodnie z madisonowsk zasad check and balance
rwnoway si rnych sektorw pastwa i spoeczestwa oraz rnorodnych typw wadzy: politycznej, ekonomicznej, medialnej, lokalnej, symbolicznej, wadzy innych kuzynw czy przynajmniej w jakim stopniu
wadzy niejawnej, ukrytej, tajnej. T podstawow funkcj moe jednak
peni jedynie pod warunkiem, e jest odpowiednio silny, sprawny i niezaleny, posiada w danym kraju pozycj autentycznie partnersk wobec wadzy
pastwowej.
Instytucje spoeczestwa obywatelskiego w Polsce jak wskazuj liczne
badania porwnawcze maj charakter enklawowy i s jednymi z najsabszych, i relatywnie najmniej licznych, w Europie. W naszym yciu publicznym
odgrywaj rol marginaln. Take wskaniki partycypacji obywatelskiej i kapitau spoecznego s na kocu statystyk europejskich. Wikszo prodemokratycznych i aktywizujcych funkcji sektora obywatelskiego, szczeglnie jego
funkcja kontrolna wobec wadzy, partycypacja obywatelska w podejmowaniu
decyzji politycznych czy funkcja ekspercka, jest bardzo osabiona. Niepokoi
zwaszcza sabo organizacji straniczych, eksperckich i konsumenckich
oraz pozorowany charakter instytucji dialogu obywatelskiego i spoecznego.
Od lat nie jest zrealizowany w Polsce postulat otwartego dostpu do tanich
usug prawniczych dla obywateli w ramach specjalistycznej sieci instytucji
pozarzdowych.
Sektor obywatelski w adnym razie nie jest wic w Polsce realnym rwnym partnerem w yciu publicznym i spoecznym dla znacznie silniejszych
sektorw wadzy politycznej, ekonomicznej, medialnej czy samorzdowej.
Dodatkowo, obserwujemy ostatnio bardzo niebezpieczn tendencj do biurokratyzacji, komercjalizacji i coraz wikszego uzalenienia sektora obywatelskiego od dysponentw rodkw publicznych (w tym funduszy europejskich), co z kolei skutkuje zjawiskiem odchodzenia organizacji pozarzdowych od ich misji obywatelskich. Jednoczenie postpuje istotne materialne
rozwarstwienie sektora. Dominuj w nim profesjonalne, zamone i zbiurokratyzowane organizacje posiadajce na og dostp do rodkw europejskich (cho te trafiaj w Polsce jedynie do okoo 15% wszystkich organizacji
pozarzdowych), gdy wikszo oddolnie tworzonych inicjatyw obywatelskich boryka si na co dzie z olbrzymimi trudnociami organizacyjnofinansowymi. Stanowi to istotn barier rozwoju powszechnej partycypacji
obywatelskiej.
61
Podstawowymi mechanizmami rozwojowymi sektora obywatelskiego

w Polsce od lat s: oddolny samorozwj oraz pomoc zagraniczna; od pewnego czasu jak niewielk rol w rozwoju sektora odgrywa te czynnik wymuszonej oddolnie i czciowo wspieranej przez pastwo zmiany instytucjonalnej. Generalnie jednak pastwo polskie i jego elity jak wielokrotnie pisaem
w innych miejscach nie s zbyt silnie zaangaowane we wspieranie i rozwj
sektora obywatelskiego w Polsce. Konieczna jest wic diametralna zmiana
tego stanu rzeczy.
Z uwagi na znaczny zakres podanych zmian oraz powany charakter
antyobywatelskich barier rozwojowych, projekt postulowanych reform warunkw funkcjonowania polskiego sektora obywatelskiego w warunkach
polskich musi by zakrojony bardzo szeroko i systemowo. Proponowany projekt reform ma przy tym w zasadzie charakter wizji realistycznej
w tym sensie, e autor projektu jest przekonany, e jest ona nie tylko konieczna, ale i moliwa do realizacji w Polsce ze wzgldw obiektywnych
(np. finansowych, spoecznych, geopolitycznych czy kulturowych). Wymaga jednak spenienia okrelonych warunkw subiektywnych, przede wszystkim jasnej co do chci zmian w tym kierunku woli politycznej si sprawujcych w Polsce wadz. Zakadam, e nie istniej adne obiektywne
powody, dla ktrych wola taka nie miaaby by uaktywniona: Polska jest
krajem suwerennym, a penicy w niej wadz politycy w oczywisty sposb powinni kierowa si dobrem spoeczestwa. Wiedza socjologiczna
za jednoznacznie wskazuje, e proponowana reforma sektora obywatelskiego jest konieczna do realizacji tego dobra przede wszystkim poprawy funkcjonowania polskiego pastwa, ale take i co za tym idzie
rozwizania bardzo wielu innych polskich problemw i tzw. kwestii
spoecznych.
Aby proponowana tu reforma sektora moga by urzeczywistniona, stan
ten wymaga diametralnej zmiany. Reforma sektora w opisanych warunkach
musi by kompleksowa: systemowa i dwukierunkowa. Oddolna i odgrna.
Pastwo polskie musi wzi systemow odpowiedzialno za rozwj trzeciego sektora. Oznacza to, e powinno si ono zdecydowanie zaangaowa politycznie w tego rodzaju wielowymiarow i gbok reform sektora
obywatelskiego i jego otoczenia, ktra powinna przyj form Narodowego
Programu Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego. Podstawowym warunkiem wstpnym jest wic jak wskazywaem ju wyej jasna, zdecydowana
i realizowana w praktyce przez wadz (a nie jedynie zapisana w dokumentach programowych) wola polityczna zmian.
62
Piotr Gliski
Drugim warunkiem wstpnym jest jasne okrelenie przez polskie elity

polityczne aksjologicznej podstawy zmiany spoecznej: kanonu podstawowych wartoci, jakie chcemy w Polsce realizowa jako pastwo i spoeczestwo, take poprzez reform sektora obywatelskiego. Uwaam, e wbrew
istniejcym obecnie w Polsce ostrym podziaom politycznym i kulturowym
osignicie swoistego konsensu aksjologicznego dominujcej czci si politycznych w kraju jest moliwe, przy zaoeniu dobrej woli gwnych aktorw
publicznych i eliminacji ambicji personalnych liderw politycznych (przy
neutralizacji wpyww czynnikw zewntrznych, np. wpywu obcych sub
specjalnych). Wymagaoby to oczywicie eliminacji z polskiego ycia spoeczno-politycznego pozostaoci minionego systemu i odniesienia zmiany
aksjologicznej do wartoci obywatelsko-patriotycznych jako podstawowego
zasobu wizi wsplnotowej.
Dopiero tak przygotowany grunt kulturowo-aksjologiczny mgby stanowi
podstaw autentycznej zmiany klimatu i jakoci polskiego ycia politycznego
i kultury politycznej, bez czego adna powana reforma instytucjonalna w Polsce nie ma szans powodzenia. Badania socjologiczne wskazuj jednoznacznie,
e Polacy nie maj zaufania do swoich politykw i instytucji politycznych. Odzyskanie zaufania spoecznego do elit wadzy poprzez odbudow etosu demokratycznego (w sensie arystotelesowskim), jako wartoci uznawanej przez elity
i masy narodu, jest wic kolejnym warunkiem wstpnym i jednoczenie warunkiem koniecznym autentycznej zmiany spoecznej w zakresie obywatelskoci.
Nie da si skutecznie budowa instytucji obywatelskich w pastwie, w ktrym
na scenie politycznej dominuje fasz, manipulacja, agresja, kamstwo i patologia, nie funkcjonuje sankcja opinii publicznej, a polityka informacyjna wadzy
zdominowana jest przez propagand i marketing polityczny.
Krokiem nastpnym, ju nieco bardziej konkretnym, ale te dotyczcym
kwestii przygotowania wiadomociowego przedpola i komunikacji elit z masami, jest sformuowanie jasnego przekazu dotyczcego zaoonej wyej woli
politycznej wadz w kwestii zdecydowanego, strategicznego wsparcia dla
rozwoju spoeczestwa obywatelskiego w Polsce, jako jednego z gwnych
zasobw rozwojowych kraju (zwaszcza po zbliajcym si nieuchronnie do
koca okresie kilkunastu tustych lat konsumowania funduszy europejskich).
Inwestycje w rozwj instytucji obywatelskich s bowiem stricte inwestycjami
prorozwojowymi i kulturotwrczymi. S to najbardziej efektywne, dugookresowe inwestycje przeamujce bariery rozwojowe kraju. Elity polityczne
w Polsce powinny to wreszcie zrozumie i taki te przekaz musz realizowa
w swym dialogu z obywatelami.
63
Powysze warunki wstpne s konieczne do spenienia w celu minimalizacji ewentualnych dysfunkcji proponowanych reform instytucjonalnych. Skoro
instytucje s wedug noblisty Douglasa Northa wymylonymi przez ludzi
ograniczeniami sucymi strukturalizacji ludzkich interakcji, ich sprawno
zaley w znacznej mierze od poziomu dominujcej kultury zaufania (pozwalajcej, bd nie, strukturalizowa owe interakcje zgodnie z projektowanym
ksztatem instytucjonalnym). Ksztat owej kultury, dominujcy, podzielany
w spoeczestwie system wartoci, poczucie wsplnoty politycznej czy patriotyzmu, decyduj w gruncie rzeczy o sprawnoci instytucji: zarwno obecnie funkcjonujcych, jak i planowanych w przyszoci.
Dlatego konieczna jest reforma instytucjonalna sektora obywatelskiego
(i jego otoczenia). Powinna ona opiera si na kilku podstawowych zaoeniach czy zasadach: komplementarnoci czy te kompleksowoci zmian.
Jak ju wskazywalimy, zmiany powinny by wprowadzane odgrnie i oddolnie (np. poprzez samorozwj istniejcych ju instytucji), w wielu obszarach
jednoczenie (w obszarze wiadomoci spoecznej, w finansowaniu, w legislacji itp.). Dziki tego rodzaju systemowemu podejciu moliwe jest
uzyskanie efektw synergicznych i dodatnich prorozwojowych sprze
zwrotnych na poziomie procesw spoecznych (podanych procesw zmian
spoecznych); uobywatelnienie procesw zarzdzania. Obecne w sferze
publicznej instytucje sektora obywatelskiego i jego otoczenia powinny by
maksymalnie odpolitycznione i posiada charakter partycypacyjny, zgodnie
z zaoeniem, e pastwo organizuje i okrela zasady funkcjonowania, obywatele realizuj i zarzdzaj poprzez specjalne ciaa (rady, komisje itp.) obywatelskie. Szczeglnie istotn rol ciaa te powinny peni w procedurach
dostpu do rodkw publicznych; mylenie strategiczne i stae monitorowanie zmian. Warunkiem powodzenia reform jest jej przygotowanie
i realizacja oraz monitorowanie na wysokim poziomie merytorycznym, ale
poprzez dialog przedstawicieli rnych rodowisk i sektorw; powielanie
dobrych praktyk. Naley wykorzysta i upowszechni bogaty dorobek polskiego sektora pozarzdowego w tej dziedzinie. Bardzo wiele jednostkowych
i grupowych kwestii spoecznych w Polsce jest do siebie podobnych czy
identycznych (podobne s na przykad problemy dzieci ulicy w Wabrzychu i w Supsku, czy brak opieki i wychowania przedszkolnego w polskich wsiach). Z drugiej strony znane s i sprawdzone programy pozarzdowe rozwizujce (czy minimalizujce) te problemy. Naley je po prostu mdrze wykorzystywa w innych miejscach i innej skali. Jest to take podejcie
efektywne w sensie ekonomicznym; zrnicowanie rde finansowania
64
Piotr Gliski
inicjatyw obywatelskich i budowy niezalenoci materialnej sektora

i jego uczestnikw. Nie ma prawdziwej niezalenoci aktorw spoecznych
bez niezalenych rde finansowania. W celu przerwania niebezpiecznej tendencji do uzaleniania si organizacji pozarzdowych od dostpu do rodkw
publicznych bdcych w dyspozycji politykw (centralnych, samorzdowych
itp.), naley maksymalnie poszerzy ofert dostpnych dla organizacji obywatelskich rde finansowania (w tym take publicznego, ale odseparowanego
od sektora politycznego); poszanowanie inicjatyw oddolnych. Inicjatywy
oddolne maj wiele, znanych chociaby z teorii i praktyki funkcjonowania
ruchw spoecznych, istotnych cech niezmiernie cennych dla tworzenia wartoci i zmiany spoecznej, takich na przykad jak: kreatywno, emocjonalno, alternatywno, efektywno, kompetencja rodowiskowa itp. S to
czsto walory na pierwszy rzut oka niewidoczne i nieprzewidywalne, czsto
lekcewaone przez decydentw. Zgodnie z zasad podmiotowoci naley tym
bardziej je szanowa i zapewnia autentycznym (dojrzaym, sprawdzonym?)
inicjatywom oddolnym okrelon swobod, a nawet priorytet; przestrzeganie mechanizmw samoregulacyjnych (na przykad karty etycznej sektora
pozarzdowego). Funkcjonowanie sektora obywatelskiego, z uwagi na jego
misyjny i obywatelski (odnoszcy si do dobra publicznego) charakter, nie
moe by oparte tylko i wycznie na kodyfikacji formalnej. Sektor, aby by
funkcjonalnym i efektywnym w dziaaniach, musi przestrzega procedur samoregulacyjnych, narzuconych sobie regu i zasad kultury funkcjonowania
i wspycia wewntrz sektora i z innymi sektorami. Proponowana reforma
instytucjonalna sektora powinna takie zasady obejmowa oraz w rozmaity
sposb wymusza ich stosowanie i przestrzeganie.
Powysze zasady, aby mogy funkcjonowa, wymagaj konkretnych reform instytucjonalnych. Niezbdne dziaania modernizacyjne powinny
obejmowa szereg rozwiza, wrd ktrych do najwaniejszych naley
zaliczy:
(1) Wprowadzenie pastwowego systemu formalnej i nieformalnej edukacji obywatelskiej i wychowania patriotycznego na wszystkich szczeblach nauczania, realizowanego przy wspudziale sektora obywatelskiego i z racjonalnym wykorzystaniem istniejcej infrastruktury edukacyjno-kulturalnej
(szkoy, przedszkola, biblioteki, domy kultury itp). Edukacja powinna obejmowa rwnie kwesti wiadomoci prawnej, take poprzez powszechny
dostp do tanich (bezpatnych) usug prawnych (nauka przez dowiadczenie);
w tym celu konieczne jest stworzenie sieci pozarzdowych instytucji wiadczcych takie usugi.
65
(2) Powoanie specjalnych redakcji programw obywatelskich we wszystkich mediach publicznych oraz stworzenie Narodowego Funduszu Wsparcia
Mediw Obywatelskich (lokalnych i internetowych), kierowanego przez niezalen Rad Mediw Obywatelskich, funkcjonujc na zasadach zblionych
do regu opisanych w obywatelskim projekcie ustawy dotyczcej mediw
publicznych.
(3) Powoanie niezalenego Pozarzdowego Instytutu Bada Spoecznych
i Strategicznych zajmujcego si midzy innymi analiz wanych kwestii spoecznych (cho take by moe tzw. badaniami podstawowymi w zakresie
spoeczestwa obywatelskiego i trzeciego sektora) oraz badaniem i ustalaniem priorytetw celw rozwojowych (w tym na przykad proponowaniem
alternatywy rozwojowej i badaniem celw finansowanych z funduszy europejskich), ewaluacj programw obywatelskich czy opracowywaniem programw i technik aktywizacyjnych. Instytut taki powinien mie zapewnion
maksymalnie moliw niezaleno polityczn, ale take finansow, na przykad poprzez przekazanie mu na starcie majtku (np. siedziby) i kapitau
elaznego ze rde publicznych oraz ustawowy wymg prowadzenia dziaalnoci opartej na zrnicowanych rdach finansowania (publicznych,
zagranicznych, prywatnych itp.). Wzorem rozwizania prawnego dotyczcego
powoania PIBSS mogaby by, przykadowo chyba jednak znacznie zmodyfikowana ustawa o CBOS.
(4) Powoanie, na wzr amerykaskiego Korpusu Pokoju i we wsppracy
z centrami wolontariatu i innymi aktywnymi obecnie w tej dziedzinie organizacjami pozarzdowymi, Polskiego Korpusu Wolontariatu, dziaajcego
zarwno w kraju, jak i za granic, w celu realizacji zada cywilizacyjno-rozwojowych oraz reaktywacji i wsparcia etosu spoecznikowskiego. Polska to
pastwo z dugimi tradycjami republikaskiej kultury ycia publicznego (od
I Rzeczpospolitej do tradycji Solidarnoci).
(5) Rozwj i wzmocnienie roli (na przykad przez zwikszenie finansowania i rozwj grantw instytucjonalnych) centralnego Funduszu Inicjatyw
Obywatelskich oraz wprowadzenie wojewdzkich Funduszy Inicjatyw Obywatelskich. Funkcjonowanie FIO powinno by skoordynowane z wynikami
prac Pozarzdowego Instytutu Bada Spoecznych i Strategicznych (tzn. wyniki tych prac powinny na przykad wpywa na kryteria i kierunki lokowania
funduszy FIO). Konkretne rozwizanie instytucjonalne w tym zakresie,
a zwaszcza procedury finansowania i projektowania pracy FIO i jego wsppracy z PIBSS, wymagaj szczegowego namysu i uzyskania konsensu wielu
zainteresowanych rodowisk ze wiata pozarzdowego, polityki i nauki. Ide
66
Piotr Gliski
przewodni takiego rozwizania powinna by niezaleno instytucji eksperckiej (PIBSS), demokratyczny tryb pracy Funduszy FIO i pena transparentno wszelkich procedur i procesw decyzyjnych.
(6) Zbudowanie Narodowego Programu Multiplikacji Dobrych Praktyk,
polegajcego na ustaleniu priorytetw potrzeb i problemw spoecznych oraz
wyborze modelowych projektw sektorowych (dobrych praktyk, innowacji
spoecznych), ktre najlepiej je zaspokajaj i rozwizuj, a nastpnie realizacji
projektw multiplikacyjnych (wprowadzaniu tych praktyk w ycie w szerszej
skali, a do nasycenia okrelonej potrzeby rozwojowej). Program ten powinien by przygotowywany i realizowany we wsppracy z czoowymi w danej
dziedzinie organizacjami pozarzdowymi (na przykad Akademi Rozwoju
Filantropii w Polsce, Stowarzyszeniem Centrum Aktywnoci Lokalnej,
Stoczni) i sieciami organizacji infrastrukturalnych (na przykad Sieci
Wspierania Organizacji Pozarzdowych SPLOT, Fundacj Rozwoju Demokracji Lokalnej).
(7) Wprowadzenie Programu Rewitalizacji Proobywatelskiej Ochotniczych Stray Poarnych i K Gospody Wiejskich, obywatelskiej aktywizacji
sieci Orlikw oraz rozwoju Uniwersytetw Ludowych.
(8) Opracowanie i wprowadzenie specjalnych programw wsparcia merytorycznego i finansowego (linie finansowania) niezalenych grup obywatelskich oraz organizacji straniczych (watchdogi), konsumenckich i eksperckich
(think tanki), midzy innymi przez powoanie obywatelskich rad do kierowania tymi programami (konieczne jest tutaj wykorzystanie dotychczasowych
dowiadcze polskich organizacji pozarzdowych w tej dziedzinie oraz odseparowanie cia decyzyjnych w tych programach od instytucji politycznych
i samorzdowych).
(9) Wprowadzenie Funduszu Grantw Instytucjonalnych, ktrego zadaniem byaby budowa kapitaw elaznych oraz trwaych, stabilnych i niezalenych podstaw materialnych sektora obywatelskiego.
(10) Wprowadzenie zasady decentralizacji, przejrzystoci i apolitycznoci procedur dostpu organizacji obywatelskich do rodkw publicznych
(skuteczny filtr midzy dysponentem rodkw publicznych a ich odbiorc).
Zasada konkurencyjnoci (konkursy grantowe) powinna by uzupeniona
zasad celowoci (finansowanie wedug kryteriw i priorytetw celowociowych).
(11) Konstytucyjne wzmocnienie instytucji dialogu obywatelskiego (na
wzr Komisji Trjstronnej) i wymuszenie za pomoc regulacji prawnych
proobywatelskich zmian w ich funkcjonowaniu.
67
(12) Konstytucyjne wzmocnienie Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego

(na wzr Komisji Trjstronnej).
(13) Nowelizacja Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, ale nie w kierunku przeregulowania jej przepisw (jak to mam miejsce
obecnie), ale jej uproszczenia i otwarcia dla organizacji sabszych i mniejszych, a take w kierunku poprawy dziaania mechanizmu jednego procentu
i programw wsppracy midzysektorowej.
(14) Powoanie Ministerstwa Spoeczestwa Obywatelskiego (ewentualnie Biura Penomocnika Rzdu do spraw Spoeczestwa Obywatelskiego) w celu wzmocnienia pozycji politycznej idei obywatelskiej w pastwie,
koordynacji i wymuszenia reformy, przygotowywania dalszych zmian prawnych (we wsppracy z sektorem obywatelskim), ktrych pocztkiem
powinna by analiza stanu polskiego prawa w zakresie zapisw partycypacyjnych i obywatelskich. Zadaniem ministerstwa (penomocnika) powinno by rwnie koordynowanie i programowanie wydatkowania funduszy
europejskich pod ktem ich funkcji proobywatelskiej. Resort (penomocnik)
powinien take cile wsppracowa z sektorem naukowym i korzysta
systemowo z wiedzy naukowej na temat funkcjonowania sektora obywatelskiego.
(15) Rozwinicie wsppracy sektora pozarzdowego i Ministerstwa Spoeczestwa Obywatelskiego w dziedzinie aktywizacji obywatelskiej z Kocioami w Polsce, w tym z parafiami i organizacjami kocielnymi.
(16) Wprowadzenie programu Inkubatory Aktywizacji Obywatelskiej
i Lokalnej, przede wszystkim nakierowanego na likwidacj biaych plam na
mapie aktywnoci obywatelskiej w Polsce.
(17) Wzmocnienie (wymuszenie za pomoc rozwiza legislacyjnych)
obowizkw samoregulacyjnych sektora obywatelskiego (na przykad wymaga transparentnoci finansowej).
(18) Zmniejszenie obcie biurokratycznych sektora przy zachowaniu
zasad jego transparentnoci i rozliczalnoci.
(19) Utworzenie Funduszu Inicjatyw Edukacyjnych wspierajcego tworzenie i rozwj maych szk kreujcych innowacyjne formy ksztacenia.
(20) Zwikszenie zasigu oddziaywania instytucji ekonomii spoecznej
renowacja instytucji spdzielczych.
(21) Zapewnienie wsparcia dla tzw. energetyki obywatelskiej (prosumpcji)
Wskazane propozycje reform instytucjonalnych nie obejmuj z pewnoci wszystkich aspektw usprawnienia dziaania spoeczestwa obywatelskiego w Polsce. Jednake przedstawiony tu program reform stwarza
68
Piotr Gliski
podstawy, aby sektor obywatelski mg istotnie wpywa na podniesienie

jakoci instytucji pastwa. Jest to konieczne do tego, aby w demokratycznym pastwie doszo do zrwnowaenia siy rnych sektorw pastwa
i spoeczestwa.
Solidarno i kryzys.
69
Dariusz Gawin
Solidarno i kryzys.
Spoeczestwo obywatelskie
lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku
Idea samoorganizacji spoecznej wie si cile w polskich warunkach
z histori oporu przeciwko komunistycznej wadzy. O ile w pocztkach
historii wadzy komunistycznej w Polsce opr ten prowadzono take metodami walki zbrojnej, o tyle od 1956 roku poszukiwano raczej form pokojowych oraz takich, ktre nie odwoyway si do tradycyjnych form walki,
czyli konspiracji politycznej i wojskowej (por. Gawin, 2013, 2007; Anatomia
buntu... 2010). Dziaania podejmowano w ramach systemu, poszukujc sposobu jego zmiany od wewntrz. Presja oddolna istniaa stale, stale take trwa
proces spontanicznej samoorganizacji spoecznej czy to w ramach nieformalnych struktur rodowisk AK-wskich, katolikw czy te niezalenego
harcerstwa. W niniejszym tekcie skoncentrujemy si jednak na gwnych
wtkach teoretycznych rozwaa rodowisk opozycyjnych, pozostawiajc
poza obszarem naszych zainteresowa histori realnych dziaa.
Biorc pod uwag ogrom materiau, mona wskaza kilka generalnych wtkw zwizanych z problematyk samoorganizacji i spoeczestwa obywatelskiego w tym czasie. Jest to okres powstawania zinstytucjonalizowanej opozycji
demokratycznej lat 19761980, okres legalnego dziaania NSZZ Solidarno
19801981, okres stanu wojennego i lat osiemdziesitych do 1989 roku oraz
okres przeomu 19891990 i odzyskania niepodlegoci. Samoorganizacja spoeczna oraz idea spoeczestwa obywatelskiego byy w tym czasie odpowiedzi
ze strony opozycji demokratycznej nie tylko na opresj polityczn totalitarnego
ustroju, lecz take na jego nasilajcy si, wielowymiarowy kryzys: gospodarczy,
70
Dariusz Gawin
spoeczny i polityczny. Zarazem wymienione okresy, cho w sposb oczywisty

zachowujce cigo w takim sensie, w jakim jest to jeden okres historyczny,
zawieraj w sobie kolejne fazy czy te postacie idei samoorganizacji dostosowanej do warunkw politycznych. W skrcie: okres pierwszy to powstawanie
swoistego archipelagu wysp wolnoci, okres dziaa jawnych (za wyjtkiem
drugiego obiegu, dziaajcego od samego pocztku w warunkach konspiracji).
Okres drugi epoka Solidarnoci, to czas wielkiego ruchu spoecznego, dziaajcego w formule zwizku zawodowego. Dziaanie w warunkach gwatownie
zaostrzajcego si kryzysu gospodarczego spowodowao, i jednym z istotnych
elementw solidarnociowej idei spoeczestwa obywatelskiego sta si projekt
samorzdu pracowniczego oraz samorzdu terytorialnego, ktrego najwaniejszym wyrazem by program samorzdnej Rzeczpospolitej z I Zjazdu Solidarnoci w 1981 roku. Bya to faza dziaa legalnych i jawnych, o niespotykanej
we wspczesnej historii skali. Trzecia faza stan wojenny i lata pniejsze to
okres ostrej walki politycznej, represji i przeladowa, demonstracji i strajkw.
W tej fazie idea samoorganizacji oraz spoeczestwa obywatelskiego do form
wypracowanych w dwch pierwszych okresach dodaa znane z polskiej tradycji
formy konspiracyjne i nielegalne, streszczajce si w hale budowy spoeczestwa podziemnego. Faza kocowa to okres przechodzenia niezalenego spoeczestwa w rzeczywisto demokratyczn po przeomie 1989 roku zwycistwo ruchu Solidarnoci paradoksalnie przynioso rwnie kryzys dotychczasowego modelu niezalenego spoeczestwa obywatelskiego. Powrt do
normalnoci oznacza bowiem budow struktur demokratycznego pastwa
w takich warunkach zanikaa konieczno budowania alternatywnego dla pastwa spoeczestwa. Kryzys opozycyjnych i solidarnociowych form samoorganizacji w tym okresie zwizany by z wewntrznymi konfliktami w obozie
Solidarnoci, a jego wyrazem sta si spr o ustrojow i polityczn rol ruchu
komitetw obywatelskich.
19761980
budowa fundamentw spoeczestwa obywatelskiego
Dla historii ruchw niezalenych przeomowy okaza si rok 1976. Represje, ktre spady na uczestnikw protestw w Radomiu i Ursusie, doprowadziy do szerokiej solidarnociowej akcji niezalenych rodowisk inteligenckich. W oparciu o ni powsta Komitet Obrony Robotnikw, ktry szybko
sta si gwnym elementem sieci niezalenych inicjatyw. Fala spoecznej
Solidarno i kryzys.
71
aktywnoci uzyskaa wkrtce ideow artykulacj w terminie spoeczestwo

obywatelskie1.
Dla zrozumienia jego ideowego sensu naley sign do tekstw gwnych teoretykw rodowisk demokratycznej laickiej lewicy, stanowicych
rdze KOR, czyli do tekstw Adama Michnika i Jacka Kuronia. W literaturze naukowej, powiconej fenomenowi odrodzenia pojcia spoeczestwa
obywatelskiego uznaje si powszechnie, i przeomow rol odegra tutaj
artyku Michnika pt. Nowy ewolucjonizm, napisany w 1976 roku2. Marzec68 w jego opinii obnay jaowo dwch politycznych strategii nastawionych na walk o podmiotowo spoeczestwa wewntrz systemu,
tj. rewizjonizmu i tzw. neopozytywizmu, czyli niezalenych katolikw skupionych w rodowisku Znak. Poniewa rewizjonici wierzyli w socjalizm
z ludzk twarz, akceptowali w zasadzie system, zwalczajc tylko jego wynaturzenia. Neopozytywici idc na ugod, uznawali legalno systemu nie
tyle z pobudek ideologicznych, ile z poczucia realizmu.
Grudzie70 dowid z kolei, e czynny opr take nie daje rezultatu. Mogo si zatem wydawa, i kraj znalaz si w sytuacji bez wyjcia. Michnik nie
podziela takiego stanowiska postulowa on now form walki o swobody
demokratyczne: samoorganizacj spoeczestwa, prowadzon przez rodowiska dysydentw, ktrzy odrzucali zarwno ugod, wewntrzsystemowy reformizm oraz czynny opr. Michnik pisa: Droga nieustpliwej walki o reformy,
droga ewolucji poszerzajcej zakres swobd obywatelskich i praw czowieka
jest [...] jedyn drog dla dysydentw w Europie wschodniej (tame, s. 83).
Wanie w ten sposb, poprzez powolne, stopniowe, czstkowe przeobraenia dysydenci bd w stanie tworzy w niedemokratycznej rzeczywistoci
zalki wolnego spoeczestwa. Jego niezwykle istotnym czynnikiem by silny
pierwiastek etycznego radykalizmu: dajc prawdy, czy te wedle formuy
Leszka Koakowskiego yjc w godnoci, inteligenccy opozycjonici walcz
nie tylko i nie tyle o tak zwane lepsze jutro, ale o lepsze dzisiaj. Kady akt oporu pozwala i umoliwia wybudowanie ju dzi zrbw struktury socjalizmu
demokratycznego, ktry winien by nie tylko i moe nawet nie gwnie
struktur prawn i instytucjonaln, ale nade wszystko rzeczywist, codziennie
wsptworzon wsplnot ludzi wolnych (Michnik, 1984, s. 87).
1 Na temat roli, jak pojcie spoeczestwa obywatelskiego odegrao w historii myli opozycyjnej patrz: Szacki, 1997, s. 561; por. take Gawin 2013 praca dotyczy okresu wczeniejszego, ale rzuca take wiato na kontekst powstania KOR-u.
2 Michnik, 1984, s. 7787; za przeomowy tekst Michnika uznali Jean L. Cohen i Andrew
Arato, autorzy klasycznej ju pracy powiconej odrodzeniu idei spoeczestwa obywatelskiego (1992).
72
Dariusz Gawin
Podobnie sdzi Jacek Kuro, ktry w latach siedemdziesitych by faktycznym teoretykiem i przywdc KOR-u. Horyzontem walki spoeczestwa
z wadz bya demokracja parlamentarna, jednak, jak dodawa Kuro, nie
w swej klasycznej postaci, bowiem system ten nie by ani podany (wci
jeszcze posiada wiele zasadniczych wad) ani moliwy w kraju zdeformowanym przez totalitarne dowiadczenie cho moe s w Polsce ludzie, ktrzy
pragnliby uzyska tytu wasnoci na huty czy kopalnie, nie maj oni adnych szans, aby dla tych de zyska poparcie spoeczne (Kuro, 1984a,
s. 131 n.). Odrzucajc, podobnie jak Michnik, dziaania majce na celu obalenie ustroju przemoc oraz wszelkie formy ugody z wadz, Kuro postulowa budow sieci niezalenych inicjatyw czy te, jak je nazywa, ruchw
spoecznych. Ruchem spoecznym byo w jego rozumieniu wspdziaanie
wielkich zbiorowisk ludzkich, w ktrym kady uczestnik realizuje swoje denia, dziaajc w maej, samodzielnej grupie zczonej wsplnym celem
(tame, s. 133).
W niespena dwa lata pniej Kuro posugiwa si ju bardziej precyzyjnym programem dziaania. Polega on mia na organizowaniu si rodowisk
i grup spoecznych w samorzdne, niezalene instytucje dla ochrony
swych interesw i bezporedniej realizacji de do przygotowania przyszego adu spoecznego (Kuro, 1984d, s. 56).
W cytowanych tekstach wida wyranie wyaniajce si zrby sposobu
mylenia o polityce, ktry bdzie ksztatowa polski dyskurs opozycyjny
a do narodzin III Rzeczpospolitej. Jego podstawowe cechy to przede
wszystkim antyinstytucjonalizm. Opozycja miaa istnie w postaci ruchu,
to znaczy dynamicznej, samoorganizujcej si sieci nieformalnych kontaktw
pomidzy rnymi inicjatywami, grupami, rodowiskami (p.w. sieci drugiego
obiegu informacji). Formua ruchu pozwalaa unikn niebezpieczestw
zwizanych z tradycyjn formu konspiracyjno-spiskow z jednej strony oraz
legalistyczn z drugiej cen pacon przez pierwsz byy policyjne represje,
cen drugiej ugoda niszczca moraln tosamo. Ruch pozwala dziaa
niezalenie, samorzdnie, poza strukturami, niejako obok istniejcych instytucji
i systemu prawnego3.
3 Charakterystyczne wydaj si w tym wzgldzie rady dawane przez Jacka Kuronia wszelkim potencjalnym przeciwnikom totalitarnego systemu na amach paryskiej Kultury w 1974
roku: O to wanie idzie w dziaalnoci rodowisk opozycyjnych, eby obej si bez form
organizacyjnych nic, tylko lune, towarzyskie kontakty. Nie robi list, nie wymyla nazw,
nie spiera si o punktualno, Boe bro, nie ustala prowadzcych dyskusj, nie podejmowa adnych postanowie, nie zbiera skadek (Kuro, 1984b, s. 121).
Solidarno i kryzys.
73
Jednoczenie rysem niezwykle istotnym dla nowego ruchu by obok

jego politycznego realizmu etyczny radykalizm. Polega on na sprowadzeniu polityki gwnie do wymiaru moralnego, sensem walki z totalitarnym
systemem nie byo przede wszystkim zdobycie wadzy rzecz odsuwana
na bliej niesprecyzowan i odleg przyszo, lecz przede wszystkim dawanie wiadectwa, denie do ycia w godnoci, w prawdzie, tworzenie prawdziwie wolnej i humanistycznej wsplnoty ludzi solidarnie przeciwstawiajcych si totalitarnej wadzy amicej czowieczestwo. W tym sensie program
opozycji by odpowiedzi na kryzys duchowy i etyczny, jaki powodowa totalitaryzm. Idea walki politycznej z totalitarnym ustrojem splataa si cile
z ide odbudowy rzeczywistych wizi spoecznych, niszczonych przez ideologiczn dyktatur ingerujc we wszystkie dziedziny ycia spoecznego.
Jednoczenie jednak program ten, jak wida to choby na przykadzie Jacka
Kuronia, mia w tamtym okresie take krytyczne ostrze wymierzone w ide
demokracji parlamentarnej, funkcjonujcej na Zachodzie. Demokracja przedstawicielska obciona bya genetyczn wad poredniej reprezentacji politycznej. Obywatele cedowali swoje prawa obywatelskie na profesjonalnych
politykw, pograjc si w prywatnoci. Wprawdzie wyczuwalnej nucie krytycyzmu pod adresem zachodnich demokracji daleko byo do radykalnej refutacji, jaka znajdowaa si w Licie otwartym Kuronia i Modzelewskiego, jednak w drugiej poowie lat siedemdziesitych stanowia ona cigle istotny
element stylu mylenia znacznej czci opozycji demokratycznej wywodzcej
si z radykalnej lewicy lat szedziesitych.
Chocia antyistytucjonalizm myli niezalenej z drugiej poowy lat siedemdziesitych oraz rozumienie polityki jako dziaania o charakterze etycznym,
nie za nakierowanym na zdobycie i sprawowanie wadzy, tumaczone byy
w pismach teoretykw ruchu niezalenego wymogami realizmu i ogranicze
sytuacyjnych, to jednak w istocie wynikay one z samej istoty opozycyjnego
stylu mylenia o polityce. Z tego te powodu jego charakter oddaje najlepiej
termin antypolityczna polityka, ukuty przez Vaclava Havla4.
Zarwno antyinstytucjonalizm, jak i redukowanie polityki do sfery etycznego wiadectwa okazao si bardzo brzemienne w skutki w dalszej perspektywie. Konsekwencj programowego antyinstytucjonalizmu myli niezalenej
bya niech teoretykw opozycyjnych do wszelkich form bardziej szczegowej refleksji ustrojowej. W krgu korowskiej lewicy laickiej nie podejmowano tematyki zwizanej z prawnym i instytucjonalnym ksztatem porzdku
4
Obszerniej pisze na ten temat Szacki, 1994, s. 95101.
74
Dariusz Gawin
politycznego, ktry mia si wyoni po obaleniu systemu komunistycznego

(tame, s. 100). W takiej perspektywie idea samoorganizacji czy te samorzdnoci posiadaa przede wszystkim znaczenie jako postulat etyczny zarwno jednostka, jak i jaka spoeczno byy samorzdne, jeli yy w prawdzie, w godnoci, nie podlegay manipulacji, kamstwu i przemocy5; wszelka
refleksja nad instytucjonalnoprawnym ksztatem tej idei wydawaa si zbdnym i nierealistycznym formalizmem. Myl polityczna gwnego nurtu opozycji ksztatowana bya zatem w znacznym stopniu przez syndrom antypastwowy: pastwo byo narzdziem wadzy, czci systemu. Jego przeciwiestwem, nie za uzupenieniem, jak w tradycji klasycznej myli liberalnej,
stawao si spoeczestwo obywatelskie, ktre wymiennie nazywano spoeczestwem niezale
nym czy te alternatywnym w stosunku do pastwa. Tym samym
idea samoorganizujcej si, etycznej wsplnoty dysydentw nie powstawaa
jako surogat normalnej parlamentarnej demokracji moliwy do zbudowania
w nienormalnych warunkach, lecz raczej jako jej pena alternatywa6.
Zaznaczy jednak trzeba, i pod koniec lat siedemdziesitych rozpocz
si ywioowy proces odradzania si tradycyjnych podziaw politycznych
w ramach opozycji na linii lewicaprawica. Powstaway rodowiska polityczne odwoujce si do tradycji niepodlegociowej, konserwatywnej, narodowej takie jak Konfederacja Polski Niepodlegej, Res Publica czy Ruch Modej Polski. Narastajcy kryzys spoeczno-gospodarczy widziano tutaj jako
moliwo powrotu do hase niepodlegoci. Przykadem takiego mylenia
krytycznego wobec lewicy laickiej jest publicystyka polityczna Leszka
Moczulskiego, wsptwrcy KPN. Zarwno lewica laicka, jak i odradzajcy si nurt niepodlegociowy miay w tym czasie wiadomo zbliajcego
5 Jako ilustracj takiej postawy mona przytoczy fragment tekstu Jacka Kuronia Notatki o samorzdzie 1977: Spdzielnie, stowarzyszenia, kluby s ....nie tylko po to, aby uatwi zaopatrzenie, zbudowa mieszkanie, obroni zabytki i opiekowa si dziemi, ale take
i po to, aby samorzdnie, czyli suwerennie tworzy swoje ycie. Kady, kto uprawia dziak,
majsterkuje, pisze w wolnej chwili wiersz, esej, pamitnik, w niedziel maluje obrazy czyni
to midzy innymi dlatego, aby ocali w swoim yciu cho kawaek miejsca na suwerenne
tworzenie. Wida jest to dobro takie samo jak mieszkanie, ubranie, ywno. Kiedy zbieramy
si, aby wsplnie organizowa zaopatrzenie, budownictwo mieszkaniowe, opiek nad dziemi zarazem osigamy co najmniej dwa cele: ten, ktry jest naszym celem bezporednim
oraz poczucie suwerennego tworzenia (Kuro, 1984c, s. 59n.).
6 Nie znaczy to jednak, e w kocu lat siedemdziesitych nie podejmowano w pewnych
rodowiskach prac majcych na celu poszukiwanie konkretnych rozwiza prawnoinstytucjonalnych, ktre umoliwiyby wyjcie z gbokiego kryzysu. Wymieni tutaj trzeba przede
wszystkim prace podejmowane w ramach Konwersatorium Dowiadczenie i Przyszo
oraz Polskie Porozumienie Niepodlegociowe.
Solidarno i kryzys.
75
si przesilenia politycznego. Opozycja demokratyczna znajdowaa si tutaj w

trudnej sytuacji oczekiwaa wybuchu niezadowolenia spoecznego, jednoczenie jednak chciaa unikn rozlewu krwi. Jacek Kuro uwaa na przykad, i samoorganizacja spoeczestwa musi postpowa wolniej ni tempo
narastania spoecznego gniewu. To dlatego ruch samoorganizacji powinien
dy nie tyle do obalenia ustroju bo grozi to rozruchami, ktre w ostatecznoci jeli nie wadze, to stumi sowiecka interwencja, ile do zbudowania
mechanizmu staego nacisku majcego na celu reform systemu. Moczulski
odrzuca tak perspektyw. W programowym artykule Rewolucja bez rewolucji z czerwca 1979 roku postulowa odrzucajc program Kuronia, ktry
okrela jako ugodowy, konstruktywn rewolucj. Jej celem miaa by budowa Trzeciej Rzeczpospolitej (Moczulski, 1994, s. 518588). Cel zatem mia
by rewolucyjny politycznie budowa na kocu drogi wolnego pastwa,
jednoczenie jednak metoda miaa polega na stopniowym opanowywaniu
pastwa socjalistycznego od wewntrz: Proces budowy Trzeciej Rzeczpospolitej rozwija si bdzie stopniowo. Pierwsze fragmenty przyszego niepodlegego i demokratycznego pastwa dostrzec mona ju dzisiaj zalicza
do nich wolny obieg informacji, lokalne formy samoorganizacji na wsi, wolne
zwizki zawodowe (tame, s. 560). Totalitarne pastwo za swj cel postawio
sobie rozbicie wizi spoecznych, niezalenych struktur. Zadanie to osigno
cakowicie, za wyjtkiem Kocioa katolickiego, ktry opar si temu atakowi.
Dlatego te konstruktywna rewolucja oznacza odbudow struktur spoecznych, rozumian jako dziaanie cige. Jeli formacji niepodlegociowej uda
si skutecznie pobudza spoeczestwo do samoorganizowania i tworzenia
autentycznych struktur na miejsce narzuconych totalitarnych rozwinie si
proces, ktry bdzie przecie czstkowym i stopniowym realizowaniem samostanowienia. W toku tego procesu zwiksza si bdzie stopie samorealizacji praw czowieka i narodu. W ostatecznym rozwoju doprowadzi to do
stworzenia Trzeciej Rzeczypospolitej (tame).
Solidarno i jej program Samorzdnej Rzeczpospolitej

19801981
Wielka fala spoecznej aktywnoci rozbudzona w drugiej poowie lat siedemdziesitych znalaza swoj kulminacj w Solidarnoci, ktra stanowia
ucielenienie idei samoorganizacji spoeczestwa wypracowanej przez opozycj demokratyczn. Program przemian ustrojowych, postulowanych przez
76
Dariusz Gawin
Solidarno, przybra konkretny ksztat we wrzeniu 1981 roku na I Krajowym Zjedzie Delegatw. Jego charakter streszcza tytu VI rozdziau
programu zwizku Samorzdna Rzeczpospolita7. Idea samorzdnoci miaa
by odpowiedzi na strukturalny kryzys spoeczny, gospodarczy i polityczny,
w jakim pogry si PRL. Pracowniczy charakter Solidarnoci przesdza
o tym, i samorzdno rozumiano w programie przede wszystkim jako
samorzdno w miejscu pracy teza 20 programu mwia: Autentyczny
samorzd pracowniczy bdzie podstaw samorzdnej Rzeczpospolitej. Tym
samym podnoszono zasad samorzdnoci do rangi ustrojowej8. W Tezie 22
bowiem program Solidarnoci stwierdza: Samorzdne prawnie, organizacyjnie i majtkowo samorzdy terytorialne musz by rzeczywist reprezentacj spoecznoci lokalnej. W praktyce musiao to oznacza odejcie od
systemu rad narodowych, stanowicych integraln cz systemu administracji pastwowej kontrolowanej przez PZPR i budow rzeczywistego samorzdu (administracja miaa tylko kontrolowa zgodno dziaa samorzdu
z prawem; zwizek domaga si take wprowadzenia niezalenoci finansowej
samorzdu i nadania mu osobowoci prawnej). Rozwinicie tej tezy zawierao
postulat rewolucyjny jak na wczesne realia ustrojowe samorzd terytorialny powinien zosta wyoniony w wolnych wyborach. Ich podstaw mia
by proces swobodnego zgaszania kandydatw przez organizacje spoeczne
oraz grupy obywateli, tak aby mogli oni swobodnie konkurowa. Odrzucajc
preferencje dla jakichkolwiek list wyborczych Solidarno kwestionowaa formalnie zagwarantowany monopol polityczny partii i jej koalicjantw
zrzeszonych w ramach Frontu Jednoci Narodu. Zwizek domaga si przeprowadzenia wolnych wyborw samorzdowych ju w 1982 roku, bowiem
z kocem 1981 roku upywaa kadencja rad narodowych (zobowizano wadze zwizku do przedstawienia sejmowi projektu nowej ordynacji wyborczej
do koca roku).
Konsekwencj uczynienia z idei samorzdnoci naczelnej zasady organizujcej ycie spoeczne by postulat powoania ciaa o charakterze samorzdowym na szczeblu najwyszych wadz pastwowych izby samorzdowej lub
te izby spoeczno-gospodarczej, ktrej zadaniem byby nadzr nad realizacj
programu reformy gospodarczej. Koncepcja ta bya dosy oglnikowa i nie
uzyskaa bardziej konkretnego ksztatu teoretycznego. Jednak wysunicie
7
Program NSZZ Solidarno uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatw, Tygodnik Solidarno nr 29, 1981.
8 Na temat idei samorzdnoci pracowniczej w latach 19801981 patrz: Jakubowicz 1989.
Solidarno i kryzys.
77
postulatu powoania drugiej izby parlamentu, jako izby samorzdowej, wiadczya o roli, jak zwizek przywizywa do idei samorzdu, rozumianego jako
samoorganizacja spoeczna.
Dobr ilustracj trudnoci, jakie publicystom i teoretykom Solidarnoci
sprawiao przybranie idei samorzdnoci w bardziej konkretne ksztaty, moe
by obszerny tekst Stefana Wilkanowicza Ku Polsce samorzdnej9. Starajc si
objani ideowy sens programu samorzdnoci Wilkanowicz wskazuje na trzy
moliwe rda inspiracji: prorocz wizj Abramowskiego, to znaczy wizj
spoeczestwa samorzdnego, gdzie uspoecznienie ludzi odbywa si drog
wychowania i praktycznego wspdziaania, a nie drog administracyjnego
przymusu. Przywouje take publicystyk Stefana Bratkowskiego oraz nauczanie Pawa VI, ktry posugiwa si istotnym dla katolickiej nauki spoecznej pojciem pomocniczoci10. Wizja samorzdnego spoeczestwa,
w ktrym rne autonomiczne grupy, rodowiska oraz instytucje organizujce wspdziaanie ludzi obejmowaa zarwno organizacje producentw,
pracownikw, konsumentw, jak i samorzd kulturalny. Jednym z przejaww
tej samorzdnoci by take w opinii publicysty Tygodnika Solidarno
samorzd terytorialny. Autor mia jednak pewne trudnoci ze wskazaniem
obszaru dziaa waciwych dla tej instytucji pisa bowiem, i prawem
i obowizkiem samorzdu terytorialnego jest wpywanie przede wszystkim
na jako rodowiska naturalnego, estetyk krajobrazu, udogodnienia dla
dzieci i niepenosprawnych oraz nadzr nad orodkami upowszechniania
kultury11.
Tygodnik Solidarno nr 23, 25, 1981.

Tame, nr 23, s. 10.
11 Tame, nr 25, s. 11; por. take obszerny materia opublikowany w nr. 31 Tygodnika
Solidarno pt. Samorzdna Rzeczpospolita, opr. J. Strzelecka; wypowied Bronisawa
Geremka: Samorzdna Rzeczpospolita to nade wszystko samorzd w zakadzie pracy, samorzd terytorialny, lokalny - taki, ktry obejmowaby osiedle mieszkaniowe, ulic, nadzr
nad sklepem osiedlowym, dotyczyby wreszcie caego systemu Rad Narodowych, s. 31;
zwraca uwag gos Jana Olszewskiego, ktry stwierdza, e caa idea jest utopijna. Trzeba by
raczej odbudowa normalny samorzd terytorialny, ktry nie istnieje w Polsce, poniewa
zosta na pocztku lat pidziesitych zlikwidowany Obecny system rad narodowych nie
stwarza adnych podstaw do tego, eby odtworzy samorzd terytorialny. Dajcy si odczu
w gosach dyskusyjnych pewien zamt pojciowy wynika naturalnie z braku informacji na
temat samorzdu lokalnego przy kocu roku, w perspektywie zbliajcych si wyborw do
rad narodowych TS w ostatnim numerze (nr 37, 1981) zapocztkowa seri materiaw pt.
Wybory do rad gminnych i miejskich. Pierwszy i ostatni tekst, jaki ukaza si jeszcze przed
stanem wojennym, by to wywiad z mec. Olszewskim.
10
78
Dariusz Gawin
Idea samorzdnoci wypracowana w okresie legalnego istnienia Solidarnoci stanowia zatem bezporednie przeduenie debat toczonych
przez opozycj demokratyczn w kocu lat siedemdziesitych zarwno
w nurcie lewicowym, jak i niepodlegociowym. Samorzdno miaa by
programem moralnej przebudowy spoeczestwa, uczynienia z niego wsplnoty opartej na bezporednich, autentycznych wiziach, przeciwstawionej wyalienowanemu pastwu, administracji partyjno-rzdowej12. Miaa by
take skutecznym narzdziem walki z kryzysem oraz sposobem stopniowego odzyskiwania wpywu na pastwo. Tak rozumiana samorzdno
miaa by alternatyw nie tylko dla systemu komunistycznego, lecz rwnie dla demokracji parlamentarnej w jej tradycyjnym ksztacie. Jak pisa
Stefan Wilkanowicz: ...nie mamy wyjcia. Nie moe by mowy ani o reprywatyzacji wasnoci spoecznej i o powrocie do koncepcji pastwa jako
stra nocnego, ani o przywrceniu autokratycznych rzdw Polacy
bowiem ich nie znosz. (...) Dla Polski droga do uspoecznienia wiedzie
tylko przez samorzd (tame). Koncentracja uwagi na samorzdzie pracowniczym czynia z zakadu pracy gwny punkt odniesienia w pracach
koncepcyjnych nad ide samorzdnoci. rdem politycznej siy ruchu
Solidarnoci byo poparcie zag wielkich zakadw pracy to tam toczya si gwna walka o wadz, w ktrej najgroniejszym orem by strajk,
a nie walka polityczna w ramach systemu zinstytucjonalizowanego ycia
politycznego. Instytucje ycia politycznego rady narodowe, wybory, sejm,
posiaday charakter fasadowy. ycie spoeczne koncentrowao si nie
w miejscu zamieszkania, lecz w miejscu pracy std take aktywno polityczna znajdowaa wanie tam swoje ujcie.
12 Mona tutaj przywoa Edwarda Abramowskiego, chtnie czytanego na przeomie lat

siedemdziesitych i osiemdziesitych, cytowanego przez Wilkanowicza, ktry na pocztku
wieku pisa w szkicu Zwizki przyjani: Moc spoeczestwa, jego wszechstronny rozwj,
zawierajcy w sobie wszechstronny rozwj jednostek, ma za podstaw ycie stowarzyszeniowe, solidarno woln, redukujc do minimum funkcje pastwa. ycie stowarzyszeniowe
wynika z wntrza jednostki, wymaga jej uspoecznienia, dobrowolnej solidarnoci. Wynika
ono powinno, aby mie najwiksz si, nie ze wzgldw utylitarnych, lecz ze wzgldw
moralnych przyjani (...) Solidarno spoeczna musi mie swoj dusz, nie do jest, aby
tworzya si pod presj ycia. Dusz solidarnoci jest przyja, objawiajca si bez interesu
osobistego we wszystkich sprawach ycia, zarwno indywidualnych, jak i spoecznych
(Abramowski, 1986, s. 248).
Solidarno i kryzys.
79
Stan wojenny
haso budowy spoeczestwa podziemnego
Wprowadzenie stanu wojennego przekrelio szanse na budow Samorzdnej Rzeczpospolitej. Brutalne represje wymusiy zejcie Solidarnoci do podziemia. Kryzys polityczny wszed w now faz, ktra z punktu widzenia myli
opozycyjnej oznaczaa powrt do tradycyjnych form dziaania, zakorzenionych
w polskiej tradycji insurekcyjnej niepodlegociowej konspiracji. Jednoczenie
jednak mona dostrzec w tym okresie przenikanie si insurekcyjnego sposobu
mylenia z wypracowan wczeniej ide samoorganizacji. Opr nie oznacza
bowiem denia do zbrojnego powstania, lecz wanie konspiracyjn samoorganizacj spoeczestwa. Wyrazicielem takiego sposobu mylenia sta si na
pocztku stanu wojennego Witold Kulerski, jeden z wanych dziaaczy Solidarnoci, ktry w marcu 1982 roku odrzuca zdecydowanie zarwno bierno,
jak i program rewolucji, jako sposobu odzyskania niepodlegoci: Historia
dostarcza licznych przykadw dugotrwaego gnicia wadzy i daleko posunitej wytrzymaoci spoeczestw, nawet a moe szczeglnie wwczas gdy
stay w obliczu ndzy i godu. Czy wic nie naleaoby si przygotowa i na
tak moliwo: nie rewolucja, a ewolucja. W jakim kierunku? To zaley take
i od spoeczestwa. A wic nie (jak u Jacka Kuronia) alternatywa: kompromis
rewolucja, lecz trzecia moliwo: powolny rozkad systemu i stopniowe
zmiany prowadzce do odzyskiwania przez spoeczestwo wpywu na swj
los. Aby zmiany szy wanie w tym kierunku, konieczne jest nie tyle utworzenie Pastwa Podziemnego, co zorganizowanie si w Podziemne Spoeczestwo. A zatem nie orodek centralny i pena wobec niego dyscyplina, lecz ruch
wieloorodkowy, zdecentralizowany, nieformalny, skadajcy si z niezalenych
od siebie, luno powizanych grup, k, komitetw i tym podobnych, o duej
samodzielnoci i swobodzie decyzji (Kulerski, 1991, s. 25)13.
13 Jacek Kuro wzywa na pocztku 1982 roku do obalenia wadzy na drodze oglnonarodowego zrywu; w tekcie Tezy o wyjciu z sytuacji bez wyjcia z lutego 1982 roku postulowa stworzenie wielkiego, oglnonarodowego ruchu oporu inaczej ni przed sierpniem 80 (musimy-DG) organizowa si wok orodka centralnego i okaza mu pen
dyscyplin, kierownictwo ruchu oporu musi przygotowywa spoeczestwo polskie do zlikwidowania okupacji w zbiorowym, zorganizowanym wystpieniu, a jednoczenie do nawet
najdalej idcych ustpstw w kompromisie z wadz. Sdz, e wystpienie takie moe polega
na rwnoczesnym uderzeniu na wszystkie orodki wadzy i informacji w caym kraju (Kuro,
1984c, s. 213 n.). Sowo powstanie wprawdzie nie pada, jednak w istocie w tej propozycji
zawiera si program zorganizowania powstania antykomunistycznego. Kuro, piszcy swj
tekst z orodka internowania, wkrtce zmieni pogldy na bardziej umiarkowane.
80
Dariusz Gawin
W lipcu 1982 Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ Solidarno

wydaa dokument Spoeczestwo podziemne: wstpne zaoenia deklaracji
programowej TKK NSZZ Solidarno. Czytamy w nim: Naszym celem
jest budowa spoeczestwa samorzdnego Samorzdnej Rzeczpospolitej
zgodnie z programem przyjtym na I KZD NSZZ S. W obecnej sytuacji
doj do tego celu moemy tylko przez ruch spoeczestwa podziemnego.
Ruch ten powinien obj rozmaite obszary ycia i aktywnoci spoecznej,
wszystkie grupy i rodowiska, miasto i wie. W tym celu wadze podziemnej
Solidarnoci proponoway a) organizowanie akcji samopomocy dla represjonowanych, dla zwalnianych z pracy, yjcych w niedostatku, chorych
i innych potrzebujcych materialnego i moralnego wsparcia, b) organizowanie niezalenego obiegu informacji: dziaalno wydawnicza, poligrafia, kolporta, akcje ulotkowe, demaskowanie celw propagandy wadzy, c) organizowanie nauczania i samoksztacenia: owiata niezalena i niezaleny ruch
naukowy, kursy doksztacajce, uniwersytety robotnicze i ludowe, kluby
dyskusyjne, wydawnictwa naukowo-szkoleniowe, ksztacenie organizatorw
i dziaaczy ruchu, biblioteki, stypendia i zasiki dla modziey uczcej si,
nauczycieli, twrcw, zakadanie fundacji spoecznych itp., d) organizowanie
akcji manifestujcych istnienie oporu spoecznego: obchody rocznicowe,
plakaty, ulotki, udzia w akcjach protestacyjnych proklamowanych przez
regionalne ciaa decyzyjne lub TKK, e) organizowanie dziaalnoci gospodarczej (spdzielnie, warsztaty pracy) oraz wpywanie na procesy gospodarcze.
Jednoczenie deklarowano, i spoeczestwo podziemne zwalcza fasadowe
organizacje montowane przez wadze, bojkotuje oficjalne media, zebra,
dyskusji i imprez o charakterze oficjalnym. Ruch spoeczestwa podziemnego powinien by zdecentralizowany, a wszystkie struktury zwizku powinny
podj dziaania inspirujce i uatwiajce dziaania niezalene Proponowane dziaania stworz ruch wsplnoty narodowej zjednoczonej wok idei
Solidarnoci14.
14
Tekst za: internetowa Encyklopedia Solidarnoci, http://www.encyklopediasolidarnosci.pl/wiki/index.php?title=TL-1982/07, dostp 15.06.2014; por. take Jan Olaszek, 2013, Program podziemnej Solidarnoci, Wolno i Solidarno nr 5, s. 76 nn.
Solidarno i kryzys.
81
Lata 19891990
spoeczestwo obywatelskie epoki przeomu politycznego
W kocu lat osiemdziesitych wadze pastwowe stojce w obliczu pogbiajcego si kryzysu cywilizacyjnego zaczy poszukiwa kompromisu
z opozycj. Z drugiej strony wrd elit opozycyjnych take zacza narasta wiadomo wyczerpywania si dynamiki ruchu, ktry nie by w stanie osign swoich celw politycznych. Kryzys spoeczny, gospodarczy
i polityczny narasta, a wiadomo, i wadze nie s w stanie go opanowa bez jakiej formy gbokiego kompromisu, stawaa si powszechna.
Jednoczenie jednak co wwczas nie byo jeszcze tak oczywiste kryzys
ogarnia take ruch Solidarnoci, ktry wprawdzie przetrwa stan wojenny
i kolejne lata, jednak nie by w stanie zada wadzy decydujcego ciosu. Pojawiajca si moliwo kompromisu z wadz skutkowaa now form samoorganizacji tym razem odgrnej samoorganizacji elit solidarnociowych,
ktre stay si polityczn reprezentacj ruchu. Reprezentacja ta, cho cieszya si autorytetem znakomitej wikszoci niezalenego spoeczestwa
(grupy radykalne, takie jak np. Solidarno Walczca, zostay zepchnite
na margines), nie posiadaa jednoczenie formalnej, demokratycznej legitymizacji.
Orodek kierowniczy ruchu solidarnociowego Lech Wasa oraz skupieni wok niego doradcy i dziaacze zwizku poszukiwali formuy organizacyjnej, ktra umoliwiaby rozmowy z wadzami. Nie mogy one zgodzi
si na bezporednie negocjacje z nielegaln i nieuznawan przez nie Solidarnoci, z drugiej za strony poszukujc takich rozwiza, naleao uwzgldni fakt coraz gbszego ideowego rnicowania si ruchu solidarnociowego. Orodek tego rodzaju powsta na krtko przed wizyt papiea Jana Pawa
II w maju 1987 roku. Wtedy to wanie zorganizowano spotkanie kilkudziesiciu wybitnych intelektualistw, naukowcw, dziaaczy niezalenych, osb
obdarzonych autorytetem w rnych rodowiskach zwizanych z szeroko
rozumianym ruchem Solidarnoci (tzw. szedziesitka). W trakcie kolejnych spotka tego gremium zdobyo ono stopniowo pozycj nieformalnego
ciaa doradczego Lecha Wasy, niekwestionowanego przywdcy caej solidarnociowej opozycji.
Ciao to uzyskao status reprezentacji politycznej rodowisk niezalenych w grudniu 1988 roku. Byo to ju po letniej fali strajkw, ktre wprawdzie nie odniosy sukcesu, jednak ich bezporedni konsekwencj staa si
oferta rozmw przy tzw. Okrgym Stole, ktr wadze zoyy opozycji.
82
Dariusz Gawin
18 XII 1981 roku odbyo si w kociele Miosierdzia Boego na ul. ytniej
w Warszawie spotkanie w gronie dotychczasowej szedziesitki, poszerzonym o kilkudziesiciu dodatkowych przedstawicieli elit intelektualnych
i opozycyjnych (w sumie 119 osb)15. Zebrani przyjli nazw Komitet Obywatelski przy Przewodniczcym NSZZ Solidarno. Zadaniem Komitetu
byo przygotowanie stanowisk negocjacyjnych opozycji do rozmw z wadzami. W tym te celu powoano 16 komisji tematycznych.
Dla rozwoju wypadkw w przyszych latach, w tym take dla budowy systemu politycznego III Rzeczpospolitej, zasadnicze znaczenie mia fakt, i
Komitet Obywatelski zosta powoany na drodze arbitralnej decyzji Lecha
Wasy, ktry zaprasza imiennie osoby, uznane za reprezentatywne dla swoich rodowisk. W sposb naturalny zatem w skadzie Komitetu zabrako
przedstawicieli tych grup wywodzcych si z Solidarnoci, ktre krytykoway ide porozumienia z wadzami. Z drugiej strony Komitet powoywany
na zasadzie kooptacji dawa Wasie pewn niezaleno w stosunku do
wadz zwizku. Jednak kwestia trybu powoania Komitetu zasada kooptacji prowokowaa zarzuty o jego niereprezentatywnoci oraz brak jasnych
kryteriw formalnych jego funkcjonowania mia duy wpyw na pniejszy
rozam w ruchu solidarnociowym. Statut tego ciaa pozostawa niejasny,
stanowio ono rodzaj parlamentu opozycji demokratycznej (jej umiarkowanej
czci), jednak ciao to pozbawione byo jakichkolwiek form regulujcych
jego prac. Chocia zakadano dyskusj, podstawowe rozstrzygnicia zapaday jako oglnie aprobowany konsens. Komitet by emanacj ruchu spoecznego polityczno jego dziaa nie polegaa na tym, i instytucjonalizowa on rne konflikty interesw wewntrz ruchu, lecz raczej suy
wyraeniu jego woli, wypywajcej z moralnej jednoci. Polityczno komitetu manifestowaa si w jego pierwiastku obywatelskim, ruch jednoczy
obywateli oywionych trosk o dobro wsplne, ktremu zagraa wadza, posugujca si pastwem jako instytucj represji.
Spory w opozycji o to, pod jakim szyldem naley pj do wyborw, zostay rozstrzygnite w kwietniu 1989 roku, gdy Komitet Obywatelski przy
Przewodniczcym NSZZ Solidarno przeksztaci si na mocy decyzji
KKW NSZZ Solidarno w Komitet Obywatelski Solidarno. Oznaczao to odejcie od formuy ciaa doradczego, w kierunku struktury politycznej, ktrej gwnym zadaniem byo przygotowanie i przeprowadzenie
kampanii wyborczej. Jednoczenie KO zaapelowa do spoeczestwa o za15
Na temat spotkania patrz: Skrzyski, 1995, s. 157nn.
Solidarno i kryzys.
83
kadanie lokalnych komitetw obywatelskich, ktrych zadaniem miao by

grupowanie zwolennikw Solidarnoci, wyonienie kandydatw do sejmu
oraz prowadzenie kampanii wyborczej.
Komitet opracowa program wyborczy, stanowicy w znacznej mierze
powtrzenie postulatw zgoszonych przez stron solidarnociow przy
Okrgym Stole. Tymczasem w caym kraju nastpia erupcja aktywnoci
lokalnej. Poniewa podjto wczeniej decyzj o tym, i struktur organizujc kampani wyborcz bdzie KO, nie za ogniwa zwizku, dlatego te
naleao dopiero stworzy w terenie komrki organizacyjne. W odpowiedzi
na apel KO Solidarno zaczy masowo powstawa lokalne komitety
obywatelskie. Ju w kilka dni od apelu istniao 49 wojewdzkich komitetw,
pniej za fala obywatelskiej aktywnoci zacza schodzi w d, do mniejszych miast, miasteczek i wsi (w wikszych orodkach struktura sigaa do
poziomu dzielnic, a nawet osiedli). Fala aktywnoci wrcz zaskoczya przywdcw opozycji. Jak przyzna rok pniej Bronisaw Geremek: Szczerze
mwic nie przewidywalimy, e tak szybki i powszechny bdzie proces powstawania struktur lokalnych. Liczb uczestnikw tej wielkiej fali mona
szacowa na dziesitki, jeli nie setki tysicy osb (Geremek, akowski, 1990,
s. 156, 163).
Formua organizacyjna komitetw organizacyjnych pozostawaa w zgodzie z przewaajc w szeregach opozycji solidarnociowej koncepcj samoorganizacji spoeczestwa w niezalene ruchy spoeczne. Takim wanie ruchem spoecznym byy komitety pluralistyczne pod wzgldem ideowym,
powoane do rozwizania konkretnego zadania, jakim byo przygotowanie
i przeprowadzenie kampanii wyborczej wyonionemu wczeniej kandydatowi.
Jednoczenie jednak struktura ruchu bya hierarchiczna, pomimo braku formalnych regu podporzdkowania. Lokalne komitety zaleay bezporednio
od komitetw wojewdzkich, te za od komitetu krajowego i jego biura
wyborczego, ktre posiadao decydujcy gos w nominowaniu kandydatw
do sejmu i senatu (trzeba przy tym pamita, e wysze instancje sprawoway
kontrol nad niszymi na podstawie swego autorytetu, a nie na zasadzie
demokratycznej kontroli ciaa nadzorujce lokalne komitety, na czele
z KO Solidarno nie pochodziy przecie z wyborw). Jednoczenie
funkcje kontrolne przysugiway take lokalnym strukturom zwizku, ktre
autoryzoway prawo uywania przez dany komitet nazwy Solidarno. Brak
wyranego oblicza ideowego, atmosfera dziaania w warunkach pospolitego
ruszenia, brak cisych regu formalnych, przy jednoczesnym dosy daleko
idcym faktycznym centralizmie wszystko to byo konieczne ze wzgldu
84
Dariusz Gawin
na bliski termin wyborw. Z tego te powodu nie doszo do zbyt wielu konfliktw, a cay niesformalizowany i spontaniczny ruch wykaza si du dyscyplin. Prezentowa si on jako rodzaj narodowego frontu, grupujcego
wszystkie siy patriotyczne, stanowice pen reprezentacj spoeczestwa.
Naley przy tym jeszcze raz podkreli, e demokratyzm ruchu nie posiada
wymiaru formalnego ideologia ruchu stanowia mieszanin inkluzywnoci
i ekskluzywnoci (zob. Grabowski 1996). Inkluzywno stanowia deklarowan zasad organizacyjn ruchu mia on grupowa wszystkie niezalene
i patriotyczne siy spoeczne. Jednoczenie jednak politycznie by on ekskluzywny, poniewa z powodu braku formalnych demokratycznych regu regulujcych proces jego powstawania i kontroli, znajdowa si pod kontrol
tych si w onie solidarnociowej opozycji, ktre uznaway za obowizujc
taktyk polityczn przyjt przez Lecha Was i grono jego najbliszych
doradcw o ekspercko-korowskich korzeniach.
Wynik wyborw 4 czerwca 1989 roku postawi pod znakiem zapytania
kompromis zawarty przy Okrgym Stole. Rozpocz si okres rzeczywistego
przeomu. Senatorzy i posowie, ktrzy zdobyli swoje mandaty z ramienia
KO, zorganizowali si w Obywatelskim Klubie Parlamentarnym. Konsekwencj zwycistwo wyborczego byo przesunicie rodka cikoci ruchu
solidarnociowego wanie do tego ciaa zarwno bowiem znaczenie
zwizku, jak i KO malao w nowych warunkach. OKP by w oczywisty
sposb ciaem politycznym, pojawi si zatem musiaa kwestia jego organizacyjnego zaplecza. W sposb naturalny pojawi si musiaa myl, i najlepiej nadaj si do tego lokalne komitety obywatelskie. Napotkay jednak
w tym momencie zdecydowany opr ze strony zwizku. Konflikt ten wynika
ze starcia si dwch rnych zasad dziaania dotychczasowej ideologii opozycji, ktra w ruchu pracowniczym, zorganizowanym przede wszystkim
wok miejsca pracy, widziaa gwne pole niezalenego dziaania, oraz uruchomionej w wyniku wyborw czerwcowych logiki dziaania w ramach instytucji politycznych zorganizowanych w struktur polityczn, opart na
zasadzie terytorialnej.
Dziaacze zwizku byli peni obaw o now, dynamiczn konkurencj,
dziaajc pod tym samym szyldem. Jednoczenie jego relacje do OKP nie
byy jasne; najlepsi dziaacze wybierali raczej dziaanie w strukturach politycznych, do ktrych przenis si orodek cikoci caego ruchu, pozostawiajc dla dziaaczy zwizkowych mao efektown, codzienn prac w zakadowych ogniwach zwizku. Kryzys tosamoci zaskoczy rodowiska solidarnociowe. Bezporednio po wyborach rozgorzaa zatem dyskusja o roli
Solidarno i kryzys.
85
zwizkw zawodowych w nowych warunkach. Pojawiy si w niej zarwno

gosy wskazujce na formalizacj ruchu komitetw, dla ktrych naturalnym
nastpnym celem powinny sta si wybory samorzdowe, inni z kolei dyli
do likwidacji komitetw i powrotu do dobrze znanej z przeszoci formuy
ruchu spoecznego, wspierajcego si na NSZZ Solidarno.
W takiej atmosferze na posiedzeniu KKW w dniu 17 czerwca doszo do
podjcia decyzji o rozwizaniu wojewdzkich komitetw obywatelskich.
Komitety na lokalnym poziomie mogy dalej istnie, ale ju bez szyldu Solidarnoci, oraz bez wsparcia finansowego ze strony zwizku. Decyzja spowodowaa gwatowne protesty lokalnych dziaaczy. Przesdzia ona o tym,
e nie powstaa zorganizowana solidarnociowa struktura polityczna. Jednoczenie jednak po okresie chwilowego zamtu ruch nadal si rozwija.
W lipcu, na spotkaniu przedstawicieli lokalnych komitetw, zorganizowanym
przez KO przekonywano, i wanie one s najlepsz form rozwijania lokalnej aktywnoci. Trzeba przy tym wskaza na dosy istotn cech komitetw peniy one jednoczenie rol polityczn jako terenowa baza dla
poszczeglnych posw i senatorw OKP, jednoczenie jednak odgryway
take rol lokalnych orodkw aktywnoci obywatelskiej, dlatego niektrzy
nazywali je wrcz zalkami przyszego autentycznego samorzdu lokalnego. Nie byo to dalekie od prawdy, biorc pod uwag fakt, i przy kocu
1989 roku KO Solidarno posiada informacje o blisko tysicu lokalnych
komitetw, a ich liczba wzrosa w kilka miesicy pniej do ponad ptora
tysica (tame, s. 225). Sie komitetw pokrya zatem swym zasigiem wikszo gmin w kraju.
Sytuacja zmienia si radykalnie po powstaniu rzdu Tadeusza Mazowieckiego. Wszystkie wspomniane wczeniej problemy, zwizane z wewntrzn
organizacj ruchu solidarnociowego ulegy wyostrzeniu. Relacje pomidzy zwizkiem, OKP, KO, rnymi grupami i rodowiskami opozycyjnymi
a rzdem Mazowieckiego, ktry obj wadz w imieniu caej tej wielkiej,
heterogenicznej i nieformalnej struktury, byy niejasne. Losy lokalnych inicjatyw obywatelskich, rozwijajcych si w postaci ruchu komitetw obywatelskich, zaleay od procesu rnicowania si i narastajcych konfliktw
w obozie solidarnociowym. Dwa czynniki odgryway tutaj decydujc rol
konflikty ambicjonalne pomidzy jego przywdcami, ktrych kulminacj
staa si wojna na grze, oraz konflikt ideowy o tempo i charakter przemian demokratycznych, ktre weszy w now, decydujc faz w momencie
objcia 19 sierpnia 1989 roku przyjcia przez Mazowieckiego misji utworzenia rzdu.
86
Dariusz Gawin
Podstawow przesank rozumowania nowego rzdu bya konieczno

opanowania procesu rozpadu gospodarki. Widmo krachu gospodarczego
pozwolio skoncentrowa si na kwestiach ekonomicznych z pominiciem
kwestii przebudowy ustroju politycznego. Dochodzia do tego rwnie sytuacja midzynarodowa, ktra absorbowaa w znacznym stopniu uwag
rzdu ju wkrtce bowiem, jesieni, rozpocz si proces rozpadu systemu
komunistycznego. Z drugiej jednak strony opozycja nie posiadaa ani specjalistw, ani wyranego programu czy te harmonogramu przeksztace
polityczno-ustrojowych na najwyszym szczeblu. Dotyczyo to take planu
demontau struktur PRL. Sprawy te odkadano do tej pory zawsze na bliej
niesprecyzowan przyszo. Podstawow zasad dziaania rzdu Mazowieckiego we wszystkich sferach jego dziaania poza gospodark staa si
zatem si ostrono. Premier, jak i jego najblisi wsppracownicy podkrelali konieczno stopniowego, ewolucyjnego przeprowadzania zmian16.
Rzutowao to na tempo przemian ustrojowych (wymuszana przez lk przed
reakcj wojska i sub specjalnych). W wyniku takich uwarunkowa proces
transformacji ustrojowej przebiega nierwnomiernie i nieco chaotycznie,
bardziej w tempie dyktowanym przez biece wydarzenia i konflikty polityczne ni wedle jakiego cile okrelonego planu. Powodowao to rosnce
niezadowolenie czci rodowisk solidarnociowych, ktre nie mogy zrozumie faktu, i pomimo rozwizania PZPR w rzdzie nadal zasiadali ministrowie przez ni desygnowani, e do poowy 1990 nie wymieniono nawet
poowy wojewodw, e dopiero wiosn 1990 roku rozwizano cenzur,
e dopiero w marcu tego roku mianowano w MSW podsekretarza stanu
wywodzcego si z Solidarnoci (Krzysztof Kozowski), a w kwietniu
zadecydowano o likwidacji SB i przeksztaceniu jej w UOP. Szczeglnie
bulwersujca okazaa si sprawa niszczenia archiww sub specjalnych.
W obliczu narastajcej krytyki rzd postanowi podj ofensyw na polu
samorzdu terytorialnego. Decyzja ta wynikaa zarwno z politycznej kalkulacji ekipa Mazowieckiego chciaa ograniczy rewolucj ustrojow, rozumian jako budowa instytucji normalnej demokracji, na razie do poziomu
lokalnego (o wolnych wyborach do parlamentu mwiono raczej oglnikowo),
jak rwnie z przyczyn ideologicznych czonkowie rzdu oraz rodowiska
popierajce jego polityk od kilkunastu lat poprzez demokracj rozumiay
raczej samoorganizacj spoeczestwa, nie za struktur wadzy opart na
16
Por. Mazowiecki, 2012, zawierajcy najwaniejsze przemwienia, wywiady i teksty premiera Mazowieckiego z tego okresu.
Solidarno i kryzys.
87
wzorach zachodnich, tj. na zinstytucjonalizowanym systemie partyjnym. Istniaa w tym wzgldzie istotna okoliczno, jesieni 1989 roku ruch solidarnociowy de facto zrezygnowa z realizacji programu samorzdnej Rzeczpospolitej. Nie doszo w zasadzie do dyskusji w tej sprawie, rwnie zmiana ustroju
nie zostaa poprzedzona debat nad jej charakterem i docelowym ksztatem.
Pod oglnikowymi hasami powrotu do normalnoci oraz pod pojciem
planu Balcerowicza kry si jednak w rzeczywici wielki, rewolucyjny projekt rekonstrukcji w Polsce gospodarki kapitalistycznej. Powrt do realiw
rynkowych uczyni bezprzedmiotowymi dawne plany powoania do ycia
samorzdu pracowniczego. O losie zakadw pracy miao odtd decydowa
prawo poday i popytu, nie za decyzje podejmowane przez rad zakadow.
Po znikniciu z ideologicznego spektrum pojcia samorzdnoci pracowniczej pozosta jednak do wykorzystania drugi element idei samorzdnego
spoeczestwa obywatelskiego, bdcego jednym z podstawowych elementw opozycyjnego sposobu mylenia o polityce idea samorzdnoci lokalnej. Byo to wyjcie bardzo porczne ideologicznie dla nowej ekipy, dziaaa bowiem w tej sferze w zgodzie z postulatami zgaszanymi od lat,
a jednoczenie pozwalao unikn zarzutw o bezczynno w reformowaniu ustroju politycznego. Stwarzao tym samym wraenie, i solidarnociowa
rewolucja nie ogranicza si tylko do gospodarki, lecz toczy si rwnie na
polu ustroju politycznego. Jednoczenie za wyborem wanie tego obszaru
dziaania przemawia fakt, i samorzd terytorialny by w zasadzie jedyn
sfer, w ktrej istniao zarwno zaplecze eksperckie, jak i konkretne plany
reform. Tutaj te na poziomie lokalnych komitetw obywatelskich ruch
solidarnociowy odnis spektakularny sukces. Celem rzdu byo rwnie
skanalizowanie tej wielkiej fali obywatelskiej aktywnoci, ktra w trudnych
warunkach gospodarczych moga okaza si kopotliwa17.
17 W rodowiskach popierajcych rzd Mazowieckiego narasta lk przed odradzaniem si

tendencji populistycznych i nacjonalistycznych w spoeczestwie yjcym w stanie kryzysu
gospodarczego i wystawionego na niedogodnoci zwizane z reform gospodarcz patrz
np. Adam Michnik, ktry pisa w padzierniku 1989 Idea demokratyczna zderza si bdzie
teraz z tsknot za autokracj; idea europejska z nacjonalistycznym zaciankiem, spoeczestwo otwarte ze spoeczestwem zamknitym; to dlatego wanie zdaniem Michnika konieczne byo uformowanie si komitetw obywatelskich w ruch obywatelski Solidarno.
Jego programem miaa by specyficznie polska synteza orientacji dawniej konkurencyjnych, cyt. za Dudek, 1997, s. 96; przytoczony fragment tekstu Michnika jest te dobr ilustracj jego niechci do budowy normalnego systemu partyjnego. Jak wielokrotnie podkrela
on w tym czasie, w jego opinii tradycyjny podzia na prawic i lewic straci ju sens.
88
Dariusz Gawin
W styczniu 1990 roku rzd Mazowieckiego podj decyzj o przyspieszeniu wyborw samorzdowych. Kadencja rad narodowych upywaa dopiero
w 1992 roku, jednak ich struktura nie przystawaa do nowych warunkw,
w ktrych rzeczywistymi orodkami lokalnej aktywnoci stay si komitety
obywatelskie. Premier mwi w swoim wystpieniu sejmowym: Najwaniejszym zadaniem rzdu obok wyprowadzenia Polski z gospodarczej zapaci
jest zbudowanie mocnych i stabilnych fundamentw demokratycznego
systemu. Musimy to zrobi szybko, ale nie w biegu. Zmiany trzeba przeprowadza z rozwag, gdy ksztatowa maj spjny wewntrznie i logiczny
porzdek nowego demokratycznego pastwa. Najpilniejszym zadaniem jest
obecnie stworzenie prawdziwego samorzdu terytorialnego, czyli budowanie
demokracji od dou. Istot samorzdu jest przejcie przez spoeczno lokaln wadzy u siebie. Samorzd wybrany w wolnych i w peni demokratycznych wyborach odpowiada bezporednio przed obywatelami w ich imieniu
sprawuje wadz. Premier mwi take o tym, e tylko prawdziwy samorzd
pozwoli na pokonanie oporu, jaki rzd napotyka przy wprowadzaniu reform18. Uderzajca wydaje si przy tym oglnikowo czci przemwienia
powiconej partiom politycznym wiadczy to o wyranym priorytecie
przyznanym kwestiom samorzdu, jako sposobowi budowania demokracji
od dou, w przeciwiestwie od budowania jej od gry19. Dziaanie takie
wymagaoby bowiem w konsekwencji rwnie przyspieszenia wyborw parlamentarnych oraz rekonstrukcji samego rzdu. W przytoczonym przemwieniu zwraca uwag nacisk pooony na bezporedni charakter dziaa
podejmowanych w ramach samorzdu lokalnego pozostawao to w zgodzie z ide samoorganizacji w spoeczestwie, w ramach ktrej wszelkie
formy dziaania opierajcego si na bezporednich kontaktach midzyludzkich stawiano znacznie wyej od rozstrzygania spraw w ramach zhierarchizowanych instytucji pastwowych.
18
Tekst przemwienia premiera Mazowieckiego w Sejmie 19.01.1990 w: Gazeta Wyborcza nr 16, 1990.
19 Por. wypowied Waldemara Kuczyskiego: W rzadkich chwilach luzu od spraw
biecych zdarzao si nam rozmyla, jak wykorzysta ruch komitetw dla poparcia polityki rzdu. Bardzo by si to przydao. Nie byo jednak czasu, sposobu, a przede wszystkim czowieka, ktry by si tym zaj. Zarzuty, e rzd hamuje powstawanie partii, e
chce zrobi z ruchu solidarnociowego jaki monolit, to byy kamstwa. Fakt, nie uwaalimy za dobre dla kraju rozbijanie ruchu solidarnociowego na si (Kuczyski, [bdw],
s. 190).
Solidarno i kryzys.
89
Politycznym celem w optyce rzdu byo zapewnienie instytucjonalnych

ram dla aktywnoci obywatelskiej, rozwijajcej si na wielk skal w ruchu
komitetw obywatelskich. Ich pozycja w przejciowym okresie wadzy pozostawaa niejasna, z jednej strony peniy one funkcje przewidziane dla
ogniw samorzdu terytorialnego i szerzej rol orodkw lokalnej aktywnoci. To komitety inspiroway wszelkie lokalne inicjatywy, zmieniajce ycie
miejscowych spoecznoci zakaday lokalne gazety, zakaday lokalne banki spdzielcze i stymuloway wszelkie inne przedsiwzicia. Z drugiej strony
peniy rwnie funkcje edukacyjne, przygotowujc kadry przyszego samorzdu, uczestniczc w programach informacyjnych, wysyajc obserwatorw
na posiedzenia rad narodowych itd. Wszystkie te dziaania odpowiaday idei
samoorganizacji spoeczestwa, tworzc podstawy spoeczestwa obywatelskiego (zob. Grabowski, 1996, s. 228 nn).
Sytuacja ta powodowaa wiele niejasnoci i kontrowersji. Bya ona efektem niezbyt cisego rozrniania w solidarnociowej myli politycznej
pierwiastka spoecznego od politycznego; sfery spontanicznej samoorganizacji spoecznej od sfery zinstytucjonalizowanej polityki; spoeczestwa
obywatelskiego od pastwa. Komitety postrzegano bowiem, zgodnie z ideow tradycj opozycji demokratycznej, jako ruch ich zaleno od KO
oraz OKP nie bya sformalizowana. Biuro Organizacyjne KO, na czele
z Henrykiem Wujcem, nie byo formalnie ciaem zarzdzajcym ruchem,
lecz raczej koordynujcym jego dziaania, oraz sucym mu zapleczem
ekspercko-doradczym. Dziaacze lokalnie byli niezwykle uczuleni na punkcie niezalenoci wasnych dziaa, co niektrych obserwatorw prowokowao do gorzkich wrcz uwag o samorzdociowej obsesji (tame,
s. 232).
Bo te i w ruchu obywatelskiej, lokalnej aktywnoci skupiay si jak
w soczewce wszystkie cechy opozycyjnej, solidarnociowej myli politycznej. Jego podstawow cech, jak zostao ju wczeniej powiedziane,
by programowy antyinstytucjonalizm, dziaanie w oparciu o bezporednie
wizi midzyludzkie, nie za sztywne struktury instytucjonalne, wymuszajce pionowo zorganizowane hierarchie zalenoci. Wyaniajca si w taki
sposb wsplnota skoncentrowana bya na etycznym wymiarze dziaania.
Dobrem najwyszym bya moralna jedno spoecznoci (solidarno). Jako
dobr ilustracj tego sposobu mylenia mona przytoczy fragment uchway podjtej na Konferencji Ruchu Obywatelskiego Etos Solidarnoci,
z grudnia 1989, na ktrej podjto prb okrelenia etosu ruchu (bya
to jednak z ostatnich prb zapobieenia nadcigajcej wojnie na grze).
90
Dariusz Gawin
Czytamy w niej Podstaw ruchu spoecznego, ktry wprowadzi Polsk

na drog przemian i sprawi, e przeciera Ona szlak ku demokracji i niepodlegoci rwnie ludziom innych narodw jest etos Solidarnoci. Rozumiemy przez to zarwno solidarno midzyludzk, obron sabych
i potrzebujcych, szacunek dla pracy i dla odmiennoci pogldw, jak i solidarno w podejmowaniu odpowiedzialnoci za los spoeczestwa obywatelskiego, narodu i pastwa. Wyrastajcy z tych wartoci ruch oddolnej inicjatywy komitetw obywatelskich jest wanym czynnikiem sprzyjajcym
rozwojowi demokratycznych struktur politycznych i samorzdowych. Komitety obywatelskie powinny by otwarte dla rnych orientacji i ruchw
akceptujcych etos Solidarnoci, a zwaszcza reprezentowa interesy spoecznoci lokalnych20.
Niech rzdu Mazowieckiego do popierania procesw podziau Solidarnoci wynikaa nie tylko z obawy o utrat wadzy, lecz rwnie z gboko zakorzenionego sposobu mylenia o polityce, w ktrym nie byo miejsca
na polityk postrzegan jako sfer zinstytucjonalizowanego konfliktu, ktrego
celem powinien by kompromis. Konflikt zawsze dotyczy tego, co znajdowao si na zewntrz ruchu by to konflikt ze z wadz, ktra staa
na przeszkodzie deniom do dobra wsplnego. Podstaw spoeczestwa
obywatelskiego miaa by harmonia rnych jego elementw, nie za rywalizacja o wadz rnych grup politycznych. Std ruch komitetw obywatelskich kad nacisk na obywatelsko przeciwstawion partyjniactwu, ktre
prowadzio do nieuchronnego rozbijania jednoci ruchu. Ideologia ruchu
odrzucaa przy jednoczesnej, deklarowanej prozachodnioci w gruncie
rzeczy implicite normalne zasady funkcjonowania partyjnego systemu sprawowania wadzy w liberalnej demokracji zachodniego typu.
Idea samorzdu terytorialnego doskonale pasowaa do takiego sposobu mylenia o naturze ycia publicznego. Chocia reforma samorzdowa miaa na celu budow normalnych struktur demokratycznych na szczeblu lokalnym, to jednak w sensie ideologicznym bya ona inkorporowana
w ramy solidarnociowego stylu mylenia o polityce. Nie miao w niej chodzi o budow lokalnych struktur wadzy, wczonych w ycie polityczne
kraju, lecz raczej o stworzenie pola dla ksztatowania spoeczestwa obywatelskiego w duchu antypolitycznej polityki. Wanie takie argumenty
mona odnale w tekstach czoowych publicystw Gazety Wyborczej
20
Tekst uchway w: Sodkowska, 1995, s. 63.
Solidarno i kryzys.
91
w owym czasie, gwnego medium wspierajcego polityk gabinetu Mazowieckiego. Ernest Skalski pisa w maju 1990 roku, na tydzie przed
wyborami samorzdowymi, e chocia obecny ukad polityczny nie jest
w wietle regu demokratycznych legalny, nie pochodzi z wolnych wyborw, to jednak nie naley go zbyt pospiesznie zmienia W tej jednak
chwili, gdy spoeczestwo jest spokojne i gwarancja Solidarnoci jeszcze
wystarcza, opaca si ten ukad utrzymywa jeszcze przez najblisze miesice. W tym czasie powinien si zainstalowa i rozpocz dziaalno
nowo powstay system samorzdu terytorialnego. Publicysta Gazety
dawa zatem priorytet ewolucyjnemu, nie za rewolucyjnemu budowaniu
demokracji w tej perspektywie rozpoczcie przebudowy pastwa od samorzdu terytorialnego wydawao si logiczne: najpierw naleao zacz
od fundamentw. Jednoczenie jednak jego argumentacja zdradzaa lady filozofii antypolitycznej polityki, pisa on bowiem dalej, e w interesie spoeczestwa leao, aby zadanie wyboru odpowiedniego systemu
rzdw na najwyszym szczeblu nie stao si w trakcie realizacji przedmiotem walki politycznej podczas kampanii wyborczej do parlamentu
(Skalski, 1990).
Jeszcze mocniej niech do upartyjnienia, czyli de facto upolitycznienia procesu transformacji ustrojowej wyrazia na amach Gazety Wyborczej ju po
wyborach samorzdowych Teresa Bogucka. Punktem wyjcia do rozwaa
publicystki jest bardzo saby wynik partii politycznych w wyborach komunalnych, co dowodzi ich saboci organizacyjnej oraz oglnikowoci
ich propozycji programowych. Nie interesuj ich konkretne problemy, lecz
oderwane problemy mwi o spoeczestwie, narodzie jako abstrakcyjnych
caociach. Tymczasem w programach wyborczych nadawanych w trakcie
samorzdowej kampanii wyborczej wystpoway komitety obywatelskie,
osiedlowe, rzemielnicze, ich kandydaci bez trudu zrozumieli, czym zajmuje
si gmina i mwi o szkoach, mietnikach, drogach, ciekach. Partie za
mwiy o niepodlegoci, o pooeniu klasy robotniczej, o zgubnym planie
Balcerowicza itp. Zreszt podziay ideologiczne w polskich warunkach nie
maj sensu, bowiem partie zamiast zajmowa si gospodark i transformacj,
koncentruj si na tematach zastpczych na godle, skrobankach, na religii
w pastwie. To dlatego, gdy przecitny obywatel patrzy na polityk, widzi
polskie pieko pene pretensji, urazw, insynuacji. Nic z tego nie rozumie.
Tylko rzd koncentruje si na tym co najwaniejsze, ile ma by ingerencji
pastwa w gospodark. To on ostronie wycofuje pastwo z gospodarki,
z wadzy lokalnej, z dotacji do wszystkiego.
92
Dariusz Gawin
W tekcie tym wyranie wida wszystkie elementy ideologicznego mylenia rodowisk zaangaowanych w poparcie dla gabinetu Mazowieckiego.
Cao ycia publicznego zorganizowana powinna by na dwch poziomach
rzdu, ktry administruje transformacj w makroskali (na tym poziomie
polityka sprowadzona zostaa do dziaa administracyjno-technokratycznych)
oraz sfery aktywnoci obywatelskiej, umiejscowionej w samorzdzie lokalnym. Rzd dziaa w skali caego kraju, w wielkiej skali. Obywatele s aktywni w skali lokalnej, tam, gdzie wszystkie problemy s namacalne a wizi midzyludzkie maj charakter bezporedni. Sfera waciwej polityki, to znaczy
instytucjonalizacja konfliktu postrzeganego przez pryzmat ideologii nie istniaa w tej perspektywie. Zarwno dziaania rzdu, jak i samorzdu byy
bowiem niepolityczne na poziomie transformacji w skali kraju decyzje
podejmowano w trybie eksperckim, a wic poza przetargiem politycznym,
natomiast poziom lokalny wyklucza w tym sposobie mylenia konflikt polityczny, poniewa problemy spoecznoci lokalnej miay charakter techniczny,
namacalny i przez to oczywisty, niekonfliktowy (naprawa drogi, kanalizacja,
wysypisko). Rola spoeczestwa sprowadzaa si do wyraania swego przyzwolenia na sposb przeprowadzania transformacji przez rzd, czyli struktur
ponadpolityczn. W rodku, to znaczy na szczeblu struktury politycznej znajdowaa si pustka.
Pierwsze wolne w peni demokratyczne wybory do autentycznego samorzdu terytorialnego odbyy si 27 maja 1990 roku. Frekwencja okazaa
si jednak niska wyniosa tylko 42,27%. Zdecydowanym zwycizc okaza
si ruch solidarnociowy, komitety obywatelskie zdobyy 48,6% gosw.
Oznaczao to prawdziw, rewolucyjn wymian elit lokalnych. SdRP, oficjalna spadkobierczyni dawnego systemu zdobywa tylko okoo 2,7% gosw.
Niewiele lepsze byy wyniki innych starych i nowych partii. Nowi ludzie
zajli miejsce dawnej nomenklatury, nieformalnych powiza i ukadw.
Wygldao wic na to, i strategia budowania demokracji w Polsce poprzez
ruch spoeczny sprawdzia si bowiem to wanie niesformalizowany ruch
spoeczny, nie za partie polityczne zdoby wadz w terenie. Sprawa bya
jednak w rzeczywistoci bardziej skomplikowana. Po pierwsze, wielu z kandydatw wystawionych przez lokalne komitety obywatelskie byo czonkami bd sympatykami rnych ugrupowa politycznych wywodzcych si
z obozu solidarnociowego. Po drugie, pozycja postkomunistw nie bya
tak za, jak wynikao to z oficjalnych statystyk. Kilka dni po wyborach SdRP
zaprotestowaa przeciwko pomniejszaniu jej wyniku wyborczego w oficjalnych statystykach ogosia bowiem, e wielu spord tak zwanych niezale-
Solidarno i kryzys.
93
nych kandydatw byo w rzeczywistoci sympatykami lub czonkami tej

partii. SdRP twierdzia, e udao si jej w ten sposb wprowadzi do rad co
najmniej 3000 kandydatw (z ktrych tylko okoo 800 byo formalnymi
czonkami partii)21.
Zwycistwo komitetw potwierdzio w oczach politykw ich warto jako
potencjalnej bazy politycznej. Do walki o komitety zaangaowa si z jednej strony rzd oraz rodowiska solidarnociowe popierajce jego polityk
(gwnie wywodzce si z formacji zwanej lewic laick oraz liberalnej
inteligencji), z drugiej za strony zwolennicy Lecha Wasy skupieni w rnego rodzaju ugrupowaniach powstajcej wanie prawicy. Konflikt ten trwa
ju od lata 1989 roku, a w bardziej zdecydowan faz wszed w momencie mianowania przez Was Jarosawa Kaczyskiego na stanowiska redaktora naczelnego Tygodnika Solidarno wbrew opinii Mazowieckiego
(wrzesie 1989).
Konflikt wkroczy w decydujc faz w czerwcu 1990, gdy Wasa odwoa Wujca ze stanowiska sekretarza KO, mwic jednoznacznie, e komitet nie moe by ani zapleczem rzdu, ani OKP. W tym samym miesicu
doszo do spotkania KO, na ktrym doszo do ostatecznego rozamu ruchu
solidarnociowego 24 czerwca w Auditorium Maximum Wasa niezwykle
ostro zaatakowa Jerzego Turowicza, ktry organizowa wczeniejsze spotkania zwolennikw polityki rzdu. Sposb, w jaki przeprowadzi ten atak,
wzburzy jego przeciwnikw do tego stopnia, i w wyniku niezwykle emocjonalnej i burzliwej dyskusji kilkadziesit osb uczestniczcych od 1987 roku
w pracach komitetu zdecydowao si opuci to ciao (wikszo z nich znalaza si pniej w Unii Demokratycznej). Rozpad ruchu solidarnociowego
sta si faktem.
Rozam w KO postawi przed lokalnymi komitetami konieczno opowiedzenia si po ktrej ze stron. W konferencji delegatw lokalnych KO
zwyciya opcja Wasy. Gwatowny konflikt zachwia jednak podstawami
ruchu obywatelskiego. Jesieni 1990 roku rozpocz si proces zamierania
ruchu obywatelskiego. O skali i szybkoci tego procesu moe wiadczy fakt,
i te spord komitetw, ktre przetrway do jesieni 1991, a ktre zawizay
21 Taktyka na sympatyka, Gazeta Wyborcza, nr 128, 1990; SdRP potraktowaa wybory
jako pierwszy szczebel na drodze do uzyskania nowej, demokratycznej tosamoci w ramach
nowego pastwa do rangi symbolu urasta fakt, i to wanie przy okazji wyborw samorzdowych opracowano uywany po dzi dzie symbol tej partii kwiat ry, majcy dwa
patki czerwone i jeden biay za: Trybuna, nr 65, 1990, informacja z posiedzenia Rady
Naczelnej SdRP.
94
Dariusz Gawin
koalicj wyborcz z Porozumieniem Centrum, zdobyy wraz z t parti ledwo

8,6% gosw.
Mona wskaza na dwa aspekty procesu zaamania si ruchu obywatelskiego. Powstae na gruncie ideologii moralnej jednoci komitety nie poddaway si zabiegom politycznego ujednolicania. Formua ruchu spoecznego
stojcego ponad podziaami nie przystawaa w istocie do instytucjonalnego
porzdku liberalnej demokracji, w ktrym system wyborczy akcentuje rnice, a kompromis powstaje w wyniku cierania si sprzecznych interesw.
Jednak w polskich warunkach energia wyzwolona przez ruch komitetw
obywatelskich zaktywizowaa lokalne spoecznoci na niespotykan skal.
W ten sposb dziki splotowi zarwno idei samoorganizacji, jak i konkretnych okolicznoci politycznych (rywalizacja o wadz w obozie Solidarnoci) energia wyzwolona w ruchu obywatelskim umoliwia dokonanie wielkiej rewolucji ustrojowej, jak byo stworzenie autentycznego
samorzdu terytorialnego. Patrzc z perspektywy czasu by to najwikszy
sukces na polu transformacji ustroju politycznego za rzdw gabinetu
Mazowieckiego.
Byy jednak take skutki negatywne tego procesu. Rozpad obozu solidarnociowego nie sprowadza si tylko do walki o wadz jego konsekwencj
by rwnie rozpad pewnego modelu tosamoci politycznej. W miejsce
modelu opartego na idei ruchu spoecznego zacz co prawda powstawa
normalny system partyjny, jednak jego pocztki byy niezwykle trudne,
a same partie rachityczne i pozbawione w zasadzie struktur lokalnych (dziaacze samorzdowi uwaali si w znacznej mierze za apolitycznych). Dziao
si tak za spraw gboko zakorzenionej w wiadomoci aktywistw ruchu
obywatelskiego niechci do partyjnej polityki (ktra dzieli, a nie czy), oraz
obsesji samorzdnoci, ktra niezaleno stawiaa ponad wszelkimi formami hierarchii (zob. Grabowski, 1996, s. 251). Jednoczenie rodzce si
struktury partyjne traktoway lokalne przejawy samoorganizacji jako swego
rodzaju up w politycznej wadze o kontrol polityczn nad pastwem. Kres
idei samoorganizacji pooy kryzys wewntrzny wywoany zwycistwem
ruchu, ktrego fundamentem bya idea samorzdnoci. Pokolenie wychowane na idei antypolitycznej polityki miao w nieunikniony sposb problemy
z budow partyjnej demokracji przedstawicielskiej, w ktrej podziay nie
przebiegay ju wzdu granic wyznaczajcych obszary etycznych obozw
si za i dobra, lecz interesy ekonomiczne czy ideowe spory na linii prawicalewica. Cen za taki obrt sprawy pacimy jako spoeczestwo do
dzisiaj.
Solidarno i kryzys.
95
Literatura
Abramowski, Edward, 1986, Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych i politycznych, przedmowa, opracowanie i przypisy Damian Kalbarczyk, Warszawa, PAX.
Cohen, Jean L., Arato, Andrew, 1992, Civil Society and Political Theory, Cambridge,
MIT Press.
Dudek, Antoni, 1997, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989-1995. Zarys historii politycznej Polski, Krakw.
Encyklopedia Solidarnoci, http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=TL-1982/07, dostp 15.06.2014.
Friszke, Andrzej, 2010, Anatomia buntu. Kuro, Modzelewski i komandosi, Krakw,
Znak.
Gawin, Dariusz, 2007, Przystosowanie i opr. Studia z dziejw PRL, Warszawa.
Gawin, Dariusz, 2013, Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei spoeczestwa obywatelskiego, Krakw.
Geremek, Bronisaw, akowski Jacek, 1990, Rok 1989 Bronisaw Geremek odpowiada,
Jacek akowski pyta, Warszawa.
Grabowski, Tomek, 1996, The Party That Never Was: The Rise and Fall of the Solidarity
Citizens Committees in Poland, East European Politics and Societies, vol. 10, nr 2,
Spring.
Jakubowicz, Szymon, 1989, Bitwa o samorzd 19801981, Warszawa, In Plus.
Kuczyski, Waldemar, [bdw], Zwierzenia zausznika, Warszawa.
Kulerski, Witold, 1991, Trzecia mo
liwo , w: tego, Bez tytuu. Wybr publicystyki 1981
1991, Warszawa.
Kuro, Jacek, 1984a, Myli o programie dziaania, w: tego, Polityka i odpowiedzialno ,
Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984b, Polityczna opozycja w Polsce, w: tego, Polityka i odpowiedzialno ,
Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984c, Polityka i odpowiedzialno , Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984d, W stron demokracji, w: tego, Polityka i odpowiedzialno , Londyn,
Aneks.
Mazowiecki, Tadeusz, 2012, Rok 1989 i lata nastpne. Teksty wybrane i nowe, Warszawa.
Michnik, Adam, 1984, Szanse polskiej demokracji. Artykuy i eseje, Londyn.
Moczulski, Leszek, 1994, Rewolucja bez rewolucji, w: Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 1976-1980. Wybr dokumentw, Warszawa, s. 518588.
Olaszek, Jan, 2013, Program podziemnej Solidarnoci, Wolno i Solidarno
nr 5.
Program NSZZ Solidarno uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatw, 1981, Tygodnik
Solidarno nr 29.
Skalski, E., 1990, Tempo, Gazeta Wyborcza nr 115.
Skrzyski, Jan, 1995, Ugoda i rewolucja. Wadza i opozycja 19851989, Warszawa.
Sodkowska, Inka (zebraa i opracowaa), 1995, Programy partii i ugrupowa parlamentarnych 19891991, Warszawa, Instytut Studiw Politycznych PAN.
96
Dariusz Gawin
Szacki, Jerzy, 1994, Antypolityczna polityka, w: tego, Liberalizm po komunizmie, Warszawa, s. 95101.
Szacki, Jerzy, 1997, Powrt idei spoeczestwa obywatelskiego, w: Ani ksi
, ani kupiec:
obywatel, wybr tekstw i wstp J. Szacki, KrakwWarszawa, s. 561.
Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce. Idea i praktyka badawcza
97
Lech Szczega
Instytut Socjologii, Uniwersytet Zielonogrski
Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce.

Idea i praktyka badawcza
Pytania o przyczyny biernoci (pasywnoci, apatii itp.) Polakw w roli
obywateli nale do zestawu najczciej stawianych w diagnozach stanu demokracji, spoeczestwa i jego kultury politycznej. Wok problematyki niskiej partycypacji wyborczej i obywatelskiej rozwin si w Polsce rozlegy
dyskurs. Angaowa on zarwno badaczy, jak i praktykw zajmujcych si
animacj struktur spoeczestwa obywatelskiego. Intensywno tej refleksji
miaa u swoich rde pewien kontekst. Towarzyszyo jej przekonanie o tym,
e dziedzictwo ruchu Solidarnoci stanowi potencja, ktry w nowej, wolnej
od ogranicze starego systemu rzeczywistoci moe (powinien) sprzyja rozwojowi aktywnoci w sferze publicznej. Nie ulegao raczej wtpliwoci, e
na wejciu w proces demokratyzacji polskie spoeczestwo dysponowao
zasobem organizacyjnym (spoecznym?, kulturowym?), ktry umoliwi mu
odegranie roli lidera przemian w caym regionie.
Polska socjologia, mierzc si z efektami przemian systemowych, stana
wobec faktw wiadczcych, e nie zachodzi konwersja tego potencjau
w praktyk ju demokratycznej obywatelskoci. Obraz danych empirycznych podwaa sugestie determinizmu wpisanego w quasi-teori dojrzewania demokracji. Wicej. Pokazyway one, e hipotetyczne przewagi Polakw nad innymi spoeczestwami obozu komunistycznego, w postkomunnistycznych realiach nie znajduj odzwierciedlenia. Nie wskazywa na to
poziom frekwencji wyborczej ani inne dane konwencjonalnie traktowane
98
Lech Szczega
jako wskaniki obywatelskoci spoeczestwa. Pod koniec pierwszej dekady

przemian obserwacje prowadziy do wniosku o regresie, erozji obywatelskoci (Mokrzycki, 2001; Mokrzycki i inni red., 2002). Wspczenie wydaje
si przewaa opinia o stabilizacji, ale na niskim wobec dawnych oczekiwa
albo standardw dojrzaoci poziomie (Gliski, 2004; Suek, 2009; Szafraniec, 2012).
Zaskoczenie tym faktem byo silnie obecne w rozwaaniach nad efektami polskiej tranzycji do demokracji szerzej transformacji systemowej.
Obfito analiz i przyczynkw dotyczcych ograniczonego uczestnictwa
w yciu publicznym nie prowadzia do klarownych ustale. Szerzej podzielana zgoda, majca jednak status wiedzy milczcej, wydaje si obejmowa
tez o istnieniu kulturowej specyfiki odnoszenia si Polakw do polityki oraz
sposobu postrzegania sensu wasnych zaangaowa w sferze pozaprywatnej
(Gliski, Palska, 1997; Marody, 1999). Pluralizm wyjanie tego fenomenu
ma u swoich podstaw nieostro zaoe oraz poj stosowanych w jego
opisie i badaniu. Zarzut ten w najmniejszym stopniu dotyczy autorw
studiw nad absencj wyborcz. Jednak nawet najbardziej konsekwentne
zastosowania neopozytywistycznej metodologii badania uwarunkowa zachowa wyborczych staj przed pytaniem, dlaczego generalne wskaniki
frekwencji wyborczej lokuj si w Polsce na niskim porwnawczo poziomie. Przypuszczenia dotyczce wpywu trudnych w operacjonalizacji
zmiennych kulturowych i/lub historycznych cz analitykw frekwencji
wyborczej polskiego elektoralizmu (Czenik, 2005; Raciborski, 2011) z refleksj badaczy penetrujcych przyczyny szerzej rozumianej biernoci obywatelskiej. Skdind to wanie trudny do zdiagnozowania podzia pomidzy
analitykami zachowa wyborczych i diagnostami kondycji spoeczestwa
obywatelskiego oddala perspektyw konkluzywnoci wysikw badawczych.
Nie mona kwestionowa, e udzia w wyborach jest szczegln, kwalifikowan form aktywnoci obywateli. Na jej podejmowanie wpywaj
specyficzne motywacje (np. identyfikacje partyjne) oraz presja zewntrzna
wywierana podczas kampanii wyborczych. Naley jednak zauway, e popularyzowane przez Roberta Putnama rozrnienie pomidzy partycypacj
polityczn i partycypacj obywatelsk (cywiln) ma przede wszystkim sens
analityczny. Podstawowe zalenoci wyjaniajce ich intensywno wydaj si
o czym dalej tosame, chocia nie s one symetryczne. Osoby aktywne
obywatelsko nale przewanie do kategorii regularnych wyborcw, natomiast osoby gosujce mog nie podejmowa innych form aktywnoci obywatelskiej. To wanie sytuacje dysproporcji wskanikw partycypacji w obu
99
tych sferach zachowa obywateli otwieraj pole interesujcych teoretycznie

i praktycznie docieka.
Wskazuj one na konieczno wystpowania pewnych specyficznych
uwarunkowa niezbdnych do podejmowania aktywnoci stricte obywatelskiej. Ich rozpoznanie wymaga operowania koncepcj mechanizmu wczania
si jednostek w dziaania publiczne. Jedynie wiadomoci jego zoonoci
mona tumaczy brak w polskim dyskursie prb przedstawienia spjnej eksplikacji czynnikw, jakie zmieniaj obywatela de iure w obywatela de facto
jednostk aktywnie korzystajc ze swoich uprawnie. Nie moe jej zastpi wiedza o socjo-demograficznych korelatach takowej rnicy. Stanowi
ona jedynie punkt wyjcia konstrukcji hipotez teoretycznych. Wiedza ta
zostaa, przy walnym udziale badaczy zachowa wyborczych, ju zgromadzona (Markowski, 1993; Raciborski, 1997; Czenik, 2007).
Wzmiankowany wyej stan rzeczy jest przesank proponowanej koncepcji
badania stanu i przemian obywatelskoci Polakw. Wyrasta ona z przekonania, e dotychczasowy dyskurs cechuje wyrany defekt poznawczy. Dorobek
w zakresie opisu i wyjanie typu genetycznego (Szczega, 2013) kontrastuje
ze saboci prognostycznych i praktycznych funkcji, jakie mogyby peni
socjologiczne rozpoznania problemu. Wci, moe ju tylko rytualnie, jest on
uznawany za doniosy. Dotyczy obu wymiarw pl aktualizacji roli obywatela: wyborcy oraz uczestnika praktyk spoeczestwa obywatelskiego.
Postp poznawczy w rozwaanym tutaj przedmiocie powinien opiera
si na przegldzie dotychczasowych ustale. Jego ogniskow wyznacza pytanie: dlaczego Polacy niechtnie podejmuj dziaania w strefie publicznej
zorientowane na maksymalizacj dbr (korzyci) wsplnych? Poszukujc
odpowiedzi na to od lat ponawiane w rozmaitych wariantach pytanie proponuj przyj wzgldnie niekontrowersyjne zaoenie. Czynna partycypacjaaktywno jest dziaaniem wymagajcym ponoszenia nakadw, ktre
z punktu widzenia jednostki stanowi pewien wysiek, czyli koszt. Jego wysoko okazuje si w Polsce na tyle dua, e powoduje ograniczenie liczebnoci
zbioru obywateli aktywnych w dostpnych im formach partycypacji. Zgodnie
z teori racjonalnego wyboru, z ktrej mona zaczerpn pojcie kosztw
dziaania, mog one mie aspekt fizyczny, poznawczy i emocjonalny (Dawns,
1957; Riker, Ordeshook, 1968). W tym miejscu istotna jest sugestia mwica,
e jednostki tutaj obywatele dokonuj subiektywnej oceny sensu wasnych zaangaowa. W ramach zaoenia operujcego metafor kosztw
partycypacji podstawowe staje si pytanie o sposb ich percepcji (szacunku)
i/lub czynniki, jakie warunkuj motywacj do ich ponoszenia.
100
Lech Szczega
Klasyka teorii racjonalnego wyboru proponuje tutaj rozwizanie, ktre od

pocztku utrudniao jej aplikacj do potrzeb analizy zachowa obywatelskich.
Jest ni zaoenie mwice o zachodzeniu w wiadomoci jednostki procesu
racjonalnej kalkulacji kosztw i zyskw podejmowania okrelonego typu
aktywnoci. W odniesieniu do dziaa obywatela zasadniczy problem rodzi
niezbdna w tym modelu kategoria zyskw korzyci partycypowania
w aktywnoci publicznej. Nawet w przypadku relatywnie najprostszej wyborczej formy tego partycypowania, korzyci te s co najmniej porednie.
Nawet ta kategoria wyborcw, ktra identyfikuje swoje interesy (korzyci)
z okrelonym podmiotem wyborczej rywalizacji (parti lub kandydatem)
musi liczy si z tym, e jego sukces, a tym bardziej realizacja programu wyborczego uzalenione s od czynnikw niezalenych od wasnego nakadu.
Ruy A. Teixeira, analityk trybu funkcjonowania wspczesnych procedur
wyborczych z rzadk w literaturze przedmiotu szczeroci zauwaa, e wobec faktu, i koszty udziau w wyborach nie redukuj si nigdy do zera,
a oczekiwane korzyci z ich rezultatu mog by zerowe, naleaoby si
dziwi, e ktokolwiek trudzi si gosowaniem (1998, s. 278). Podobnie jak
inni autorzy testujcy prawomocno modelu zyski koszty zwraca uwag
na rol tej zmiennej zachowa, jak jest przekonanie o wartoci systemu
oraz civic duty (poczucie obywatelskiego zobowizania). To, e motywacje
aktywnoci wyborczej wymykaj si kanonom teorii racjonalnego wyboru,
wskazuj ustalenia dowodzce, e znaczna cz gosujcych gosuje regularnie, nie uzaleniajc tej decyzji od treci i przebiegu kampanii wyborczej.
Korzyci pynce z podjcia tej aktywnoci mog by ekspresyjne lub symboliczne, bliskie temu co Krystyna Skaryska nazwaa dawaniem wyrazu
wartociom (1999). Analogicznie jak zmienna civic duty, jest to odesanie do
problematyki postaw, zinternalizowanych wzorw zachowa, czyli motywacji
dziaania, ktre nie wynikaj z orientacji na zyski. Prbujc okreli przyjty
dalej sposb czerpania z teorii racjonalnego wyboru mona przyj, e
w naturze aktywnoci obywatelskiej dziaa zorientowanych na dobra
publiczne ley wiadomo jedynie potencjalnoci jej indywidualnie szacowanych prywatnych zyskw (Szawiel, 2001). Opisowa warto tego
stwierdzenia moe by testowana. Ma ono jednoczenie pewien sens pragmatyczny. Mwi o nieskutecznoci tych wersji socjalizacji obywatelskiej, ktre
w wykadni sensu-celowoci publicznych zaangaowa odwouj si do jzyka indywidualistycznie pojmowanej racjonalnoci. Wyej przedstawiony
wywd nie powinien podwaa wartoci operowania kategori kosztw partycypacji obywatelskiej. Jej przydatnoci w funkcji narzdzia analitycznego
101
dowodzi wiedza, jak dysponujemy na temat midzygrupowych i midzynarodowych rnic w poziomie aktywnoci polityczno-obywatelskiej.
Rna intensywno, z jak poszczeglne kategorie spoeczne (albo spoeczestwa narodowe) partycypuj w dostpnych im formach bycia obywatelem, stanowi jedn z najlepiej opisanych w nauce wasnoci demokracji
(Wolfinger, Rosenstone, 1980; Dahl, Stinebrickner, 2007). Swoista naturalno oczywisto tego faktu sprawia, e wikszo wspczesnych analiz
skupia si na kwestiach zmian, jakie zachodz w strukturze i formach aktywnoci obywateli. Substytutem rozpoznania mechaniki ich zaangaowa stay
si ustalenia dotyczce siy dziaania rozmaitych korelatw udziau w sferze publicznej (pe, wiek, wyksztacenie, status socjo-ekonomiczny itp.). Ich
zestaw stale ulega zreszt rozszerzeniu o socjo-kulturowe, tzw. mikkie
determinanty postaw. Trudno jednak mwi o moliwoci stworzenia spjnej teoretycznie listy czynnikw uwzgldnionych w wyjanianiu aktywnoci
obywateli. Problem komplikuje to, e obok czynnikw natury mikro (cech
jednostek, ich postaw) wskazywano na uwarunkowania o charakterze makro
(cechy instytucjonalnego i kulturowego otoczenia praktyk obywatelskich).
Ten kopot z doborem adekwatnej do naszych realiw koncepcji napotkali
polscy badacze. Obok prb adaptacji klasycznych uj jak w przypadku
analiz zachowa wyborczych od pocztku mielimy do czynienia z improwizacj poj i hipotez poszukujcych wyjanienia specyfiki czy stylu
odnoszenia si Polakw do polityki i/lub demokracji (Zikowski i inni 1994;
Miszalska, 1996a; Skaryska, 1999).
Jzyk teorii racjonalnego wyboru podpowiada tutaj kierunek poszukiwa.
Majc wiadomo wczeniej wzmiankowanych ogranicze tej teorii warto
zauway, e na tle innych uj badawczych oferuje przynajmniej zarys
model procesu powstawania motywacji do partycypowania w sferze publicznej. Zakadana w niej ontologia zachowa sugeruje, e podejmowanie (lub
nie) aktywnoci jest rezultatem zdolnoci do ponoszenia jej kosztw. Przyjcie zaoenia mwicego, e partycypacja obywatelska jest dziaaniem
wymagajcym wysiku pewnego rodzaju nakadw oznacza, e dostpne
obserwacji jej zrnicowanie jest rezultatem zasobw, jakie ksztatuj percepcj sensu: potrzeby i celowoci ich ponoszenia. Inaczej, ni w oryginale,
to nie orientacja na zyski dziaania, ale posiadanie zasobw umoliwiajcych jego podejmowanie, pozwala objani przebieg procesu decydowania
o uczestnictwie. Z respektu dla teorii racjonalnego wyboru wypada doda, e
od poziomu zasobw uzalenione jest dostrzeganie ewentualnych korzyci
(zyskw) wasnego zaangaowania (Teixeira, 1998, s. 282).
102
Lech Szczega
Zarysowana wyej konstrukcja wymaga przeformuowania wyjciowego

w polskim dyskursie pytania o przyczyny niskiej partycypacji. W myl proponowanej tu koncepcji brzmi ono nastpujco: dlaczego dua cz Polakw
postrzega koszty wasnej aktywnoci obywatelskiej jako wysokie (a zyski
majce z niej wynika jako mao istotne niewystarczajce). Warto poznawcza tej propozycji zaley oczywicie od moliwoci zdefiniowania kategorii zasobw.
Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce

Uyteczno operowania pojciem zasobw partycypacji obywatelskiej
uruchamia wszystkie, wietnie ju rozpoznane trudnoci w operacjonalizacji
wiedzy o uwarunkowaniach zachowa uczestnikw demokracji (np. Czenik,
2007).
atwiejszym zadaniem wydaje si udowodnienie, e formuowane
w polskim dyskursie interpretacje poruszaj si w ramie analitycznej stwarzanej przez relacj zasoby koszty. Wspomniane na pocztku zaskoczenie
stanem partycypacji wyborczej i obywatelskiej skaniao do ekspozycji czynnikw zaburzajcych motywacje do korzystania z wieo nabytych uprawnie. W tym trybie odczytywano waciwoci polskiego spoeczestwa, ktre
wpywaj na sposb percepcji polityki i sfery publicznej w demokratycznym
ju pastwie (Zikowski i inni, 1994; Miszalska, 1996b). W ich rekonstrukcji
poszukiwano wyjanienia rde obojtnoci i/lub niechci, krytycznego
dystansu wobec moliwoci uczestniczenia w praktykach obywatelskich. Czasem wprost, w pewnej analogii do teorii racjonalnego wyboru, dostrzegano
dwoist, endogenn podmiotow oraz egzogenn przedmiotow natur
tych czynnikw (Kurczewska i inni, 1993; Gliski, 2004; Sztompka, 2001).
Rozrniano te uwarunkowania (bariery) aktywnoci, ktre wynikaj z cech
jednostek, ich postaw, mentalnoci oraz te, ktrych rdem s cechy rzeczywistoci stanowicej odniesienie dla subiektywnych ocen sensu wasnych
zaangaowa.
Wzgldy metodologiczne sprawiay, e uwag koncentrowano na dostpnych pomiarom empirycznym czynnikach podmiotowych cechach
i korelatach postaw obywateli. W tym kontekcie czsto pojawiaa si metafora wyposaenia kulturowego Polakw. Czasem rozpatrywano je jako
produkt pozycji w systemie stratyfikacji spoecznej albo efekt procesw polityczno-obywatelskiej socjalizacji (Markowski, 1993; Grabowska, 1997), czasem w kategoriach nawykw bdcych produktem dziedzictwa historycznego
103
obniajcego poziom kompetencji obywatelskich spoeczestwa (Sztompka,

1997; Raciborski, 2011). W tej wykadni nigdy nie prbowano jednak przekroczy progu, za ktrym kryje si konieczno analitycznego rozwinicia
implicite przywoywanej kategorii wzorw kultury. Zadowalano si moliwoci sugestii, e jaka znaczca cz Polakw stosuje utrwalone w tradycji schematy mylenia i zachowa (Czenik, 2005, s. 239). Stosunkowo rzadko podejmowano natomiast prb eksplikacji mechanizmu sprawiajcego, e
pomimo niekorzystnego dziedzictwa historii cz spoeczestwa nie ulega
jego wpywom i jednak partycypuje. Jej obraz socjo-demograficzny,
fragmentarycznie rwnie kulturowy wyania si z bada aktywnoci wyborczej (Markowski, 1992, 1993; McManus-Czubiska, Miller, 2004).
Jeszcze bardziej rozproszone s w polskim dyskursie ustalenia dotyczce
przedmiotowych egzogennych barier partycypacji. Jednak to wanie
w kontekcie diagnozy rozmaitych dysfunkcji nowego adu pojawiay si
sformuowania mwice o rosncych kosztach uczestnictwa w praktykach
demokracji. Istniaa szeroko podzielana wiadomo, e w warunkach transformacji do rynku i demokracji powstaj specyficzne przyczyny obnienia
si wskanikw aktywnoci obywateli. Skal zjawisk wycofania i/lub kontestacji nowej rzeczywistoci przedstawiono jako objaw reakcji na spoeczne koszty szokowego przebiegu zmian systemowych (Miszalska, 1996b;
Ekiert, 2000; Sztompka, 2001). Nie bdzie naduyciem interpretacyjnym
stwierdzenie, e sposb, w jaki w polskiej socjologii opisywano stany samopoczucia zbiorowego Polakw, stanowi intuicyjne przywoanie formuy
kosztw partycypacji. Z jednej strony, wskazywano na rozmiary nastrojw
rozczarowania i frustracji nastpstwami przeksztace gospodarki. Ich wyrazem stawa si spadek identyfikacji z instytucjami i elitami odpowiadajcymi w poczuciu spoecznym za nisk efektywno nowego adu. W kategoriach kosztw emocjonalnych mona interpretowa dane empiryczne
wskazujce na wzrost krytycznych ocen kompetencji i moralnych kwalifikacji pochodzcej ju z wyboru klasy politycznej. Z drugiej strony zwracano
uwag na istnienie typowego dla sytuacji anomii stanu dezorientacji i zagubienia uwarunkowanego tempem procesu zmiany regu funkcjonowania
porzdku spoecznego. Wzrost kosztw poznawczych musiao powodowa
przejcie do bardziej zoonego, pluralistycznego ukadu podziaw i rnic na scenie politycznej (Mokrzycki, 2001). Interpretacyjna warto kategorii
kosztw ma za sob mocny argument empiryczny. Jest nim rejestrowana
w wikszoci bada sia dziaania zmiennej wyksztacenie. Jej wpyw dotyczy zarwno bardziej pozytywnych ocen, efektw polskich przemian, jak
104
Lech Szczega
i wikszej skonnoci do dziaania w sferze publicznej (Raciborski, 1997;

Czenik, 2007).
Ramy tego tekstu nie pozwalaj na szersz rekonstrukcj wielowtkowej
dyskusji wok uwarunkowa (przyczyn) albo wybranych czynnikw biernoci Polakw w roli obywateli. Mona jedynie pyta o wynikajce z ustale tej
dyskusji wnioski. Wartym rozwaenia jest ten, ktry mwi, e aby podejmowa aktywno obywatelsk naley zarwno umie, jak i chcie (Grabowska, 1997). Jest to konstatacja banalna w wietle sigajcej antyku tradycji
intelektualnej. Problem istnieje z jej przekadem na jzyk i metodologi bada
zachowa obywateli. Koincydencja kompetencji i woli do partycypowania
wydaje si istotna. Zwaszcza w spoeczestwie, ktre ze wzgldw historycznych nie mogo wytworzy spontanicznie internalizowanego, przekazywanego w procesach socjalizacji wzoru uczestniczenia w demokratycznej
sferze publicznej (Wyka, Kociaski, 2004). Mirosawa Grabowska trafnie
podkrela, e aktywno w tej przestrzeni jest dobrowolna, ale z punktu
widzenia jednostek nie jest niezbdna. Nie wynika z odczuwanych potrzeb
ani nie przynosi im adnych obiektywnie wymiernych korzyci (1997, s. 144).
Dla wszystkich uczestnikw ycia publicznego w Polsce oznaczaa konieczno ponoszenia jej rnorodnych kosztw. W badaniach spoeczestwa
czasu przemian ich obecno sygnalizowano w refleksji wok konsekwencji
adaptowania si do wymaga nowego adu. W tej sferze stwierdzono istnienie barier czy blokad uczestnictwa w cechujcych wiadomo spoeczn
(mentalno, kultur, nawyki) Polakw. Generalnie niska, ale jednak zrnicowana ich aktywno, w naturalny sposb kieruje uwag ku analizie potencjau, jak okrela zdolno do przekraczania tych ogranicze.
W wietle zarysowanej tu wykadni uprawniony jest sd, e w polskim
dyskursie mielimy do czynienia z aplikacj pewnych elementw teorii racjonalnego wyboru. Bya ona mimowiedna. Wynikaa z prb racjonalizacji
zespou zjawisk ocenianych jako spadek erozja zaangaowa polityczno-obywatelskich. Propozycja, by ich poziom oraz fluktuacje rozpatrywa za
pomoc modelu uwzgldniajcego relacj zasobw i kosztw partycypacji,
opiera si na dwu przesankach.
Po pierwsze; rozwaania polskich badaczy przynajmniej strukturalnie odtwarzaj zaoenia takiego modelu. Odnosz si do zalenoci sprawiajcych, e w spoeczestwie o takim jak polskie profilu socjo-kulturowym
ustanowienie demokratycznej sfery publicznej nie spowodowao oczekiwanego wzrostu partycypacji. Na skutek trwaoci problemu dysponujemy
dobrym rozpoznaniem poszczeglnych aspektw hipotetycznego procesu
105
rezygnowania przez jednostki z wasnej aktywnoci. Diagnostyczn trudno

rodzi zadanie stworzenia wzgldnie choby jednorodnego modelu ich eksplikacji. Powoanie si na fakt istnienia w teorii kilku modeli wyjaniania
zachowa / aktywnoci obywateli naley traktowa jako unik (Lubecki,
Szczega, 2007). Wyjtek stanowi prby testowania ich mocy wyjaniajcej (np. Starosta, Stanek, 2002).
Po drugie; bogactwo ustale opisowych i pomysw interpretacyjnych
prowokuje do poszukiwa koncepcji wyjaniajcej powstawanie rnic intensywnoci partycypowania w praktykach obywatelskich. Koncepcja taka
powinna umie odpowiedzie na pytanie, dlaczego w istniejcych warunkach
(instytucjonalnych, spoecznych, kulturowych) wskaniki rnorodnych form
aktywnoci obywatelskiej utrzymuj si w Polsce na wzgldnie staym
ocenianym jako niski poziomie. Pytanie o mechanizm wyznaczajcy potencja (zdolno i motywacje) uczestnictwa jest tu logicznie pierwotne.
Musi poprzedza wyjanianie przycigajcego powszechn uwag problemu pasywnoci obywatelskiej czy absencji wyborczej. W innym przypadku
mamy do czynienia z jedynie improwizowanymi ad hoc formuowanymi hipotezami.
Przedstawione powody tumacz jak mona sdzi warto inspiracji czerpanych z teorii racjonalnego wyboru. Nie s one bezkrytyczne. Przeciwnie, dorobek polskich studiw problemu wskazuje potrzeb rewizji
jej oryginalnych zaoe. W odniesieniu do zachowa obywateli wydaje si
ona wrcz niezbdna. Kierunek oraz sens takowej rewizji wyznacza kategoria zasobw partycypacji. Za rozwaeniem jej moliwoci analitycznych
przemawia zamys integracji dotychczasowej refleksji wok stanu aktywnoci obywatelskiej w Polsce. Mimo pluralizmu stosowanych w niej uj i aparatu terminologicznego, pod pewnym wzgldem wydaje si spjna i poznawczo konsekwentna. Zawiera sugesti istnienia rnorodnych deficytw cechujcych sfer postaw; dyspozycji, umiejtnoci i zainteresowa
obywatelskich Polakw. Pojcie zasobw stanowi jak mona sadzi
logiczne rozwinicie tych intuicji. Umoliwia poczenie wiedzy o rnorodnych uwarunkowaniach aktywnoci / biernoci obywateli z analiz
obserwacji pokazujcych spoeczne zrnicowanie wzorw uczestniczenia
w sferze publicznej. Twierdzi si tutaj, e indywidualne (midzygrupowe
czy midzynarodowe) rnice poziomu partycypacji naley rozpatrywa
jako funkcj dostpnej badaniu odmiennoci zasobw okrelajcych zdolno podejmowania dziaa, ktre charakteryzuje niepewno rezultatw
(zyskw).
106
Lech Szczega
Rodzaje zasobw
W odczytaniu sensu pojcia zasobw nie mona unikn pluralizmu. Jego
rdem jest wielo oferowanych w literaturze przedstawie czynnikw warunkujcych zaangaowanie i aktywno obywateli. Pojcie zasobw stanowi
propozycj porzdkowania wiedzy o czynnikach partycypacji. Jednoczenie
wprowadza zawart w wykadni relacji zasoby-koszty interpretacj danych
empirycznych. Przegld dorobku polskich bada pozwala wyrni trzy
rodzaje zmiennych wskazywanych jako znaczce determinanty poziomu
aktywnoci czy stylu odnoszenia si Polakw do kwestii partycypowania
w jego dostpnych im formach.
Pierwszy z nich tworz zmienne, ktre obrazuj zalenoci pomidzy
aktywnoci a zespoem cech okrelajcych usytuowanie jednostek w systemie stratyfikacji spoecznej. Twierdzenie, e ksztat i waciwoci struktury
spoecznej maj mocny zwizek z poziomem i wzorami partycypacji politycznej naley do najczciej (i najlepiej) weryfikowanych w badaniach empirycznych. W paszczynie analiz mikro wyjaniajcych zachowania jednostek,
owocowao popularnoci koncepcji, ktra uznaje, e aktywno obywateli determinuj cechy ich statusu socjo-ekonomicznego (tzw. model SES).
Po uwzgldnieniu wpywu pci oraz wieku w zadowalajcy sposb pozwala
ona rozpozna tendencje rzdzce spoecznym zrnicowaniem uczestnictwa
w wyborach (Czenik, 2007; Dahl, Stinebrickner, 2007). Ujcie to rozwija
pogld mwicy, e pozycja status jednostki jest dobrym wskanikiem zainteresowa i kompetencji, jakie warunkuj postrzeganie celowoci wasnych
zaangaowa (Wolfinger, Rosenstone, 1980; Lipset, 1995). W jzyku proponowanej tu wykadni, status spoeczno-ekonomiczny wyposaa jednostki
w taki sposb postrzegania polityki, ktry motywuje do ponoszenia kosztw
partycypacji. Odzwierciedla wzory i presje (naciski grupowe) rodowisk,
do jakich, z racji statusu, przynaley. Metateoretyczn nadbudow zaoenia
mocy zmiennych statusowych moe stanowi stara idea upatrujca macierzy obywatelskoci w rodowiskach spoeczno-zawodowych obejmowanych
mianem klasy redniej. W jej myl wyksztacenie, charakter aktywnoci zawodowej oraz wzgldne bezpieczestwo niezaleno ekonomiczna sprzyjaj
ksztatowaniu funkcjonalnego w realiach demokracji obywatelskiego syndromu postaw. Rwnie w polskich badaniach dostrzegano silne zwizki
cech (zmiennych) statusowych z poziomem udziau w praktykach obywatelskich (Markowski, 1993; Raciborski, 1997). W dalszej czci analizy zmienne
te bd rozumiane jako indykator zasobw strukturalnych.
107
Drugi rodzaj czynnikw rozpatrywanych w diagnozach problemu obywatelskoci Polakw odnosi si do waciwoci, jakie charakteryzuj szeroko
rozumian kultur sposobu odnoszenia si do polityki oraz relacji pastwo
obywatele. W tym kontekcie czsto podkrelano wpyw, jaki na postawy
wspczesne wywiera dziedzictwo PRL albo jeszcze wczeniejsze, utrwalane
kulturowo dowiadczenia narodu dugotrwale pozbawionego wasnej pastwowoci (Marody, 1999; Raciborski, 2011). Poszukiwanie kulturowych wyznacznikw postaw stanowio uzasadniony w warunkach zmiany systemowej
sposb interpretacji specyfiki odnoszenia si Polakw do wymaga, jakie
stawia przed obywatelami demokracja. Warto zauway, e wpyw dziedzictwa historycznego uwzgldniali nawet badacze zachowa wyborczych,
ktrzy z powodw teoriopoznawczych skupiali si na analizie socjodemograficznych korelatw partycypacji. Ta sytuacja moe ilustrowa swoist
niewystarczalno klasycznych analiz spoecznego zrnicowania aktywnoci
obywateli. wiadomoci wzorotwrczej roli podoa historycznego rzadko
towarzyszyy prby eksplikacji zmiennych, jakie pozwalaj mierzy jego
oddziaywanie na zachowania.
Moliwo empirycznej operacjonalizacji czynnikw okrelajcych specyfik polskiej obywatelskoci stwarza pojcie kultury politycznej. Jego rozpowszechniana, pochodzca ze szkoy Gabriela Almonda wersja, oferuje
sposb, w jaki mona rozpozna charakter kulturowych uwarunkowa partycypacji (Almond, 1986; Garlicki, Noga-Bogomilski, 2004). W myl tej
koncepcji odmienno rodowodu, tradycji historycznych poszczeglnych
demokracji obiektywizuje si w postaci dostpnych badaniu indywidualnych
orientacji wobec systemu politycznego. W swojej strukturze zawieraj one
komponent poznawczy, emocjonalny oraz aksjonormatywny (Almond, Verba,
1995, s. 332333). Mwic w uproszczeniu, kultura polityczna jest na poziomie mikroanalitycznym funkcj interferencji wiedzy, emocji i ocen. Ksztatuje
ona wzory nastawie wobec systemu politycznego, ktre s wytworem uspoecznienia, przede wszystkim procesw socjalizacji. Ich rezultat nie musi
by zgodny z uwarunkowaniami, jakie wynikaj z obrazu zmiennych statusowych. Status jest czym osiganym, podczas gdy orientacje wobec sfery publicznej mog by nabywane w trybie dziedziczenia wzorw kulturowych.
Sytuacja rozbienoci poziomu zasobw strukturalnych i kulturowych moe
wynika z efektu inercji tych ostatnich. W spoeczestwie przeywajcym
wzmoene procesy ruchliwoci spoecznej i mobilnoci zawodowej sugeruje
to niezbdno rozszerzenia modelu wyjanie o zmienne pozwalajce inferowa o efektach procesw socjalizacji obywatelskiej. Przyjcie zaoenia
108
Lech Szczega
mwicego o wzgldnej autonomii strukturalnych i kulturowych zasobw

partycypacji jest logiczn konsekwencj spostrzee na temat niekorzystnego
wpywu istniejcych w przypadku polskiego spoeczestwa uwarunkowa
historycznych. O jego dziaaniu moemy twierdzi badajc kultur wspczesnych nastawie.
Operacjonalizacja pojcia kultury politycznej rozumianej jako jeden z zasobw ksztatujcych praktyki obywatelskie zawsze powoduje redukcj wiedzy o specyfice tradycji i dowiadcze politycznych danego spoeczestwa.
Jeeli prbujemy uchwyci sposb, w jaki warunkuj one zachowania, jestemy na takow redukcj poniekd skazani. Pytajc o partycypacyjny wymiar
zasobw kulturowych naley skoncentrowa si na subiektywnych przesankach wzoru postrzegania relacji obywatel system polityczny (pastwo,
wadza). Taka bya take intencja modelu badawczego rozwijanego przez
Almonda. Matryca rozpatrywanych w nim zmiennych miaa umoliwia pomiar rejestrowanych postaw na skali: alienacja apatia lojalno (Almond,
Verba, 1995, s. 336). Ta typologia moe objania dobr wskanikw sucych rozpoznaniu poznawczych, emocjonalnych oraz aksjonormatywnych
komponentw orientacji politycznych. Najwaniejsze wydaje si tutaj okrelenie czynnikw, jakie warunkuj poczucie podmiotowoci, postrzeganie
wasnej roli w systemie politycznym. W wietle istniejcej wiedzy nie ulega
wtpliwoci, e cechy wyposaenia kulturowego, np. niskie zainteresowanie
i poinformowanie polityczne wspistniej z poczuciem alienacji oraz przekonaniami o fasadowym charakterze demokratycznych instytucji. W tej koincydencji mona poszukiwa odpowiedzi na pytanie, dlaczego wysoki poziom
niezadowolenia z jakoci polskiej demokracji nie motywuje przewanie
do wasnych zaangaowa, choby udziau w wyborach. Deklarowane
w badaniach niezadowolenie stanowi jak mona sdzi subiektywne
uzasadnienie bardziej pierwotnych (dziedziczonych kulturowo?) nastawie
poznawczo-emocjonalnych wobec polityki (McManus-Czubiska, Miller, 2004).
Ich wpyw na dyspozycje do partycypacji wynika ze sposobu postrzegania jej
znaczenia, sensu i skutecznoci. Tutaj moe by interpretowany jako subiektywna przesanka w ocenie wysokoci kosztw jej podejmowania. Kultura
polityczna stanowi w tym ujciu zasb, z ktrego jednostki czerpi schematy
racjonalizacji wasnych postaw.
Trzeci rodzaj czynnikw, coraz czciej uwzgldnianych w diagnozach
parametrw stanu obywatelskoci spoeczestwa jest nawizaniem do problematyki kapitau spoecznego. Pojcie to semantycznie i analitycznie najblisze jest rozwijanej tutaj idei zasobw partycypacji. Odnosi si do tego
109
ich rodzaju, ktry wanie ze wzgldu na to rdo inspiracji trudno nazwa

inaczej ni zasobami spoecznymi. Majc wiadomo rwnie spoecznego
charakteru zasobw strukturalnych i kulturowych, naley rozumie je jako
zasoby stricte spoeczne. Niedogodno tej nazwy moe usuwa przywoanie
elementarnych twierdze tradycji badawczej, ktra pojcie kapitau spoecznego wytworzya i nadaa mu status istotnego predykatora postaw obywatelskich (Kwiatkowski, 2003). Przyjmuje ona, e dyspozycje do partycypacji
i jej wzory ksztatuje charakter afiliacji czcych jednostki ze rodowiskiem
grup i wsplnot lokalnych, w jakim na co dzie funkcjonuj. Sposb osadzenia jednostki w strukturze poziomych wizi spoecznych rozpatrywany
jest tutaj jako rdo kontaktw, informacji i zainteresowa, ktre peni
funkcj swoistego pomostu czcego sfer prywatnych i publicznych sfer
aktywnoci obywateli. Posiadane przez jednostki, dostpne im w bezporednim dowiadczeniu relacje spoeczne stanowi w tym znaczeniu ich
kapita spoeczny (Kempny, 2004).
Ten kierunek analizy potencjau zasobw obywatelskoci ma stosunkowo
najmodszy rodowd teoretyczny. W Polsce jego zastosowania inspirowaa
recepcja studium Roberta Putnama Demokracja w dziaaniu (1995). Nie ulega
jednak wtpliwoci, e zarysowany nim sposb wyjanie stanowi wersj tradycji interpretacyjnej zainicjowanej przez Tocquevillea, a rozwijanej
w koncepcjach eksponujcych wpyw wywierany na dyspozycje do aktywnoci przez agendy, w jakich dokonuje si (lub nie) socjalizacja do roli obywatela. Rwnie w naszym dyskursie pogld mwicy o znaczeniu tego typu
uwarunkowa partycypacji jest starszy ni konwencja oferowana w pojciu
kapitau spoecznego. Rezultaty testowania zalenoci pomidzy intensywnoci, formami stylem aktywnoci obywatelskiej a natur spoecznych
powiza jednostek wci s dalekie od jednoznacznoci (Starosta, Stanek,
2002; Herbst, 2004). Refleksja badawcza zmierza do sprecyzowania odmian
kapitau spoecznego oraz wpywu ich poziomu na zrnicowanie zachowa
jednostek w przestrzeni publicznych zaangaowa. Abstrahujc od komplikacji, jakie wystpuj w praktyce badawczej, potwierdzona wydaje si obserwacja mwica, e poczucie alienacji politycznej ma swoje podoe w alienacji/izolacji spoecznej. Uprawnia ona do twierdzenia, e zakres oraz sia
wizi pomostowych jest istotn determinant motywacji do uczestnictwa.
W bardziej ostronej wersji tego twierdzenia: wywiera ona wpyw na poczucie podmiotowoci obywatelskiej. Zgodnie z polsk tradycj interpretacyjn
powstaje ono na podstawie poczucia przynalenoci do wsplnot, ktre dziaaj w przestrzeni mezospoecznej. Wzgldna modo uj, ktre w sposb
110
Lech Szczega
empiryczny weryfikuj hipotezy zawarte w pojciu kapitau spoecznego, ma

swoj zalet. Jest ni klarowny zestaw zmiennych, jakie s stosowane w rozpoznawaniu jego poziomu. Najbardziej popularny jest wskanik zgeneralizowanego zaufania spoecznego, nastpnie liczba posiadanych przyjaci
(udzia w krgach nieformalnych) oraz uczestnictwo w dobrowolnych stowarzyszeniach i inicjatywach sucych spoecznoci lokalnej. Warto takiej
operacjonalizacji zakada istnienie istotnej poznawczo niezalenoci wpywu
tych zmiennych na zachowania. W praktyce badawczej deklaracje dotyczce podejmowanej przez jednostki aktywnoci pokazuj raczej potencja
postawy wyraajce sposb postrzegania sensu angaowania si w sprawy
publiczne.
Przedstawiona rekonstrukcja pokazuje, e wyjanienia stanu i spoecznego
zrnicowania aktywnoci obywateli opieraj si na wynikach bada jakociowo odmiennych uwarunkowa. Stosowane w nich zmienne s wskanikami trzech rnych wzgldnie niezalenych czynnikw, ktre maj udzia
w ksztatowaniu dyspozycji/zdolnoci jednostek do partycypacji wyborczej,
politycznej oraz obywatelskiej. Ze wzgldu na charakter tych czynnikw
mona je okreli jako:
x zasoby strukturalne,
x zasoby kulturowe,
x zasoby spoeczne.
Przesanki objaniajce sens tego rozrnienia maj status analityczny.
Klasyczne konwencje badawcze specjalizuj si w analizie zmiennych,
ktre daj poznawczy wgld w jeden z wymienionych tutaj zasobw aspektw mechanizmu zrnicowania zachowa obywateli. Jest to powodem
ogranicze ich mocy wyjaniajcej. S one zauwaane w postaci sugestii
mwicych o potrzebie uwzgldnienia czynnikw spoza testowanego empirycznie modelu. Prowadzi to do popularnoci uj, ktre naley okreli jako
mieszane. Opieraj si one na obserwacji kompleksu czynnikw majcych
rnorodny charakter i etiologi. Konceptualny eklektyzm wydaje si nieunikniony w przedmiocie oznaczonym przez pytania o stan partycypacji.
Umoliwia, jak np. analiza Putnama (2008, s. 467468; por. Lipset, 1995,
s. 278), wiarygodny empirycznie opis uwarunkowa ksztatujcych tu i teraz poziom obywatelskich zaangaowa. Jego fluktuacje sygnalizuj modalno postaw, ich wraliwo na cechy kontekstu, jaki wywiera wpyw
na percepcj sensu wasnych dziaa.
Jeeli eklektyzm jest kosztem paconym za adekwatno poznania rzeczywistoci, to oczywicie warto go ponosi. Koncepcja zasobw partycypacji
111
stanowi propozycj obnienia jego wysokoci. Wprowadza schemat porzdkowania wiedzy o zoonoci uwarunkowa sposobu penienia roli
obywatela. Pozycja jednostki w systemie stratyfikacji spoecznej, jej wyposaenie kulturowe oraz posiadane wizi spoeczne tworz ukad wzajemnych
powiza. Na paszczynie makroanalitycznej jego odpowiednikiem s relacje
istniejce pomidzy poziomem zasobw kapitau ludzkiego, kulturowego
i spoecznego, jaki charakteryzuje (i rni) poszczeglne demokracje. W spoeczestwach postrzeganych jako obywatelskie wystpuje midzy nimi efekt
synergii. Jego wystpowanie obrazuje czsto uczestnictwa w konwencjonalnych i niekonwencjonalnych formach partycypacji. W konsekwencji naley
zaoy, e niski poziom jednego z tych zasobw moe zaburza wpyw
wywierany przez pozostae.
Podstawowe dla rozrnienia trzech typw zasobw zaoenie ich
wzgldnej autonomii wynika z odmiennoci sposobu, w jaki powstaj
s wytwarzane. Wskazuj na to obserwowane w spoeczestwach zachodnich zjawiska spadku aktywnoci politycznej i obywatelskiej wspistniejce z korzystnymi (do koca XX wieku) zmianami w strukturze wyksztacenia i zamonoci. Rodziy one przekonanie o istnieniu uwarunkowa zmian w orientacjach obywateli, ktrych indykatorem przestaj by
cechy ich statusu i socjodemograficznej metryki (Putnam, 2008; Dahl,
Stinebrickner, 2007). Na rzecz wartoci rwnolegej analizy kadego z wymienionych zasobw wiadcz obserwacje niezalenoci przemian, jakie
zachodz w strukturze, kulturze i morfologii nowoczesnych spoeczestw
(Beck, 2005). Modalno poziomu poszczeglnych zasobw wynika z faktu,
e pozostaj one w innych zwizkach z tendencjami rozwoju cywilizacyjnego (ekonomicznymi, spoeczno-kulturowymi i demograficznymi). Stanowi to przesank uj, ktre naruszajc logik dotychczasowych tradycji badawczych prbuj rozpozna mechanizmy wczania si jednostek
w stref publiczn. Przedmiotem dyskusji nie jest ju fakt zachodzenia
zmian w postawach obywateli. Jest nim raczej brak spjnej teoretycznie
konwencji opisu kompleksu czynnikw, jakie powoduj swoist dekompozycj cech wyposaenia jednostek w motywacje do aktywnoci. Dorobek
polskiego dyskursu wydaje si dobrze ilustrowa ten problem. Od pocztku
co mona w ramach tego tekstu jedynie zaznaczy istniaa w nim
wiadomo swoistego niedopasowania, uomnoci potencjau partycypacji wobec wymaga demokratycznego wzoru obywatelskoci (Bauman,
1990; Ogrodziski, 1991). Szybko rozwina si rwnie wiadomo znaczenia kosztw adaptowania si Polakw do spoeczno-ekonomicznych
112
Lech Szczega
realiw wymaga nowego porzdku (Miszalska, 1996b; Lewenstein, 1999;

Ekiert, 2000; Reykowski, 2005).
Zarysowana koncepcja jest prb nadania klarownej postaci refleksji badawczej wok stanu i przemian obywatelskoci. Respektujc wypracowan
dotd wiedz oferuje schemat organizacji formuowanych dotd hipotez
i wyjanie. Empiryczne rozwinicie implikacji, jakie stwarza pojcie zasobw, otwiera interesujce moliwoci poznawcze. Daje szans przekadu
jzyka diagnoz dotyczcych zmian w otoczeniu praktyk demokracji na sposb doboru i eksplikacji zmiennych stosowanych w opisie zachowa obywateli. Elementem, ktry umoliwia takow mediacj, jest kwestia uwarunkowa motywacji (zdolnoci) do aktywnoci / partycypacji w sferze publicznej.
Motywacja ta ma zawsze charakter syndromatyczny. Obejmuje zarwno zainteresowania, jak i umiejtnoci, nastawienie emocjonalne itp. Formuj one
wspomniany wczeniej potencja woli i chci korzystania z moliwoci
dziaania. O jego poziomie moemy wnioskowa na podstawie rozpoznania
zasobw, ktre w swojej syntezie ksztatuj sposb postrzegania przez
jednostki siebie w roli obywatela.
Potrzeb namysu nad zasobami niezbdnymi do ponoszenia kosztw
partycypacji podpowiada kada realistyczna wykadnia teorii demokracji.
Jeeli powanie, a nie tylko retorycznie traktujemy jej twierdzenia, to mwi
ona, e demokratyczna organizacja adu politycznego stawia przed jej
uczestnikami istotne wymagania, kompetencyjne i etyczne. Powoduje konieczno podejmowania rnorodnych decyzji majcych charakter wyboru. Jedn z nich jest wybr moliwoci nieuczestniczenia, ograniczonego
lub selektywnego korzystania z obywatelskiej podmiotowoci. Ta wanie
sytuacja, najbardziej, rzec mona ontologicznie, elementarna dla statusu obywatela powinna by zrozumiana. Jej uwzgldnienie objania przydatno intuicji obecnych w teorii racjonalnego wyboru. Wskazuje jak
mona sdzi kierunek niezbdnej zmiany zakadanej w niej formuy
badawczej.
Literatura
Almond, Gabriel, 1986, Intelektualny rodowd pojcia obywatelskiej kultury politycznej,
Studia Nauk Politycznych nr 1, s. 739.
Almond, Gabriel, Verba Sidney, 1995, Problem kultury politycznej, w: J. Szczupaczyski
(red.), Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw, Warszawa, Scholar, s. 328344.
113
Bauman, Zygmunt, 1990, Kilka wybranych problemw uwagi obserwatora z zewntrz, w:

W. Nieciuski, T. ukowski (red.), Studia nad adem spoecznym II, Warszawa,
TWWP, s. 3546.
Beck, Ulrich. 2005. Wadza i przeciwwadza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki
wiatowej, Warszawa, Scholar.
Braud, Philippe, 1995, Rozkosze demokracji, Warszawa, Znak.
Chmara, Micha, 1998, Zjawisko desencanto w warunkach transformacji ustrojowej, w:
J. Wodarek (red.), Midzy przeszoci i przyszoci, Pozna, UAM, s. 105114.
Czenik, Mikoaj, 2005, Dlaczego Polacy nie gosuj?, w: U. Jakubowska, K. Skaryska
(red.), Demokracja w Polsce, Warszawa, Wydawnictwo SWPS, s. 231240.
Czenik, Mikoaj, 2007, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, Warszawa, Scholar.
Dahl, Robert, Stinebrickner Bruce, 2007, Wspczesna analiza polityczna, Warszawa,
Scholar.
Dawns, Anthony, 1957, An Economic Theory of Democracy, New York, Harper and
Row.
Domaski, Henryk, Rychard Andrzej (red.), 2010, Legitymizacja w Polsce. Nieustajcy
kryzys w zmieniajcych si warunkach, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Ekiert, Grzegorz, 1994, Protest jako forma
ycia publicznego w Polsce postkomunistycznej
19891992, Studia Socjologiczne nr 2, s. 531.
Ekiert, Grzegorz, 2000, Prawidowoci transformacji w Europie Wschodniej, Studia Socjologiczne nr 3, s. 1141.
Garlicki, Jan, Noga-Bogomilski Artur, 2004, Kultura polityczna w spoeczestwie demokratycznym, Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
Gliski, Piotr, Palska Hanna, 1997, Cztery wymiary spoecznej aktywnoci obywatelskiej, w:
H. Domaski, A. Rychard (red.), Elementy nowego adu, Warszawa, Wydawnictwo
IFiS PAN, s. 365392.
Gliski, Piotr, 2004, Bariery samoorganizacji obywatelskiej, w: H. Domaski, A. Ostrowska, A. Rychard (red.). Niepokoje polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN,
s. 227257.
Grabowska, Mirosawa, 1998, Modzie
poza polityk i demokracj, Kultura i Spoeczestwo nr 1, s. 143169.
Herbst, Jan, 2005, Oblicza spoeczestwa obywatelskiego, Warszawa, Fundacja Rozwoju
Spoeczestwa Obywatelskiego.
Kempny, Marian, 2004, O uwarunkowaniach dynamiki polskich przemian: Kapita spoeczny
sabe czy silne wizi?, w: H. Domaski, A. Ostrowska, A. Rychard (red.), Niepokoje polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 143171.
Korzeniowski, Krzysztof, 1993, Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warunkach
transformacji systemu, w: J. Reykowski (red.), Wartoci i postawy Polakw a zmiany systemowe, Warszawa, IP PAN, s. 187205.
Kurczewska, Joanna, Staszyska Katarzyna, Bojar Hanna, 1993, Blokady spoeczestwa
obywatelskiego: sabe spoeczestwo i sabe pastwo, w: A. Rychard, M. Fedorowicz
(red.), Spoeczestwo w transformacji, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 8496.
114
Lech Szczega
Kwiatkowski, Mariusz, 2003, Sia wizi poziomych. Kapita spoeczny a sprawno instytucji
demokratycznych, Kwartalnik Filozoficzny T. XXXI, s. 3754.
Lewenstein, Barbara, 1999, Wsplnota spoeczna a uczestnictwo lokalne, Warszawa, ISNS
UW.
Lubecki, Jacek, Szczega Lech. 2007. Polish Exceptionalism. What Explains the Low
Turnout in Polish Post-Communist Elections?, The Polish Review vol. LII, nr 1,
s. 335.
Markowski, Radosaw, 1992, Absencja i bierno polityczna, Krytyka nr 38, s. 5771.
Markowski, Radosaw, 1993, Polscy non-voters. Cz. II. Elementy wiadomoci a partycypacja
wyborcza, Studia Polityczne nr 14, s. 727.
Marody, Mirosawa, 1999, O pewnych osobliwociach polskiej klasy politycznej, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, Warszawa
d, WN PWN, s. 243260.
McManus-Czubiska, Clare, Miller William L., 2004, Kiedy frekwencja wyborcza ma
znaczenie? Przypadek Polski, w: R. Markowski (red.), Populizm i demokracja, Warszawa, ISP PAN, s. 239276.
Miszalska, Anna, 1996a, O apatii politycznej Polakw, Kultura i Spoeczestwo nr 2,
s. 131148.
Miszalska, Anna, 1996b, Reakcje spoeczne na przemiany ustrojowe. Postawy, zachowania
i samopoczucie Polakw w pocztkach lat dziewi dziesitych,
d, Wyd. Naukowe U
.
Mokrzycki, Edmund, 2001, Bilans niesentymentalny, Warszawa, Wydawnictwo IFiS
PAN.
Mokrzycki, Edmund, Rychard Andrzej, Zybertowicz Andrzej (red.), 2002, Utracona
dynamika? O niedojrzaoci polskiej demokracji, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Ogrodziski, Piotr, 1991, Spoeczestwo obywatelskie a rynek w realnym socjalizmie, Krytyka nr 3435, s. 1846.
Putnam, Robert, 1995, Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych
Woszech, KrakwWarszawa, Znak.
Putnam, Robert, 2008, Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych
w Stanach Zjednoczonych, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Raciborski, Jacek, 1997, Polskie wybory, Warszawa, Scholar.
Raciborski, Jacek, 2011, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa, WN
PWN.
Reykowski, Janusz, 2005, Puapki demokratycznej transformacji, w: U. Jakubowska, K. Skaryska (red.), Demokracja w Polsce. Dowiadczenie zmian, Warszawa, SWPS, s. 1530.
Riker, Willam, Ordeshook Peter, 1968, A Theory of the Calculus of Voting. American
Political Science Review nr 62, s. 2542.
Skaryska, Krystyna, 1999, Sprzeciw, poparcie czy dawanie wiadectwa wartociom co
motywuje Polakw do aktywnoci politycznej?, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.),
Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, Warszawa
d, WN PWN, s. 3959.
Starosta, Pawe, Stanek Oleg, 2002, Zaanga
owanie polityczne mieszkacw wiejskich
i maomiasteczkowych spoecznoci lokalnych w Bugarii, Kanadzie, Polsce i Rosji, Przegld Socjologiczny nr 1, s. 109144.
115
Steinberger, Peter J., 1981, Political Participation and Communality: A Cultural Interpersonal Approach, Rural Sociology vol. 46 (1), s. 719.
Suek, Antoni, 2009, Dowiadczenia i umiejtnoci obywatelskie Polakw, w: P. Gliski,
A. Kociaski (red.), Socjologia i Siciski. Style
ycia spoeczestwo obywatelskie studia nad przyszoci, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s.1325.
Szafraniec, Krystyna, 2012, Dojrzewajcy obywatele dojrzewajcej demokracji. O stylu politycznej obecnoci modych, Warszawa, Instytut Obywatelski.
Szawiel, Tadeusz, 2001, Spoeczestwo obywatelskie, w: M. Grabowska, T. Szawiel,
Budowanie demokracji, Warszawa, WN PWN, s. 128163.
Szczega, Lech, 2013, Bierno obywateli. Apatia polityczna w teorii demokratycznej partycypacji, Warszawa, Elipsa.
Sztompka, Piotr, 1997, Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoecznych. Zaufanie,
lojalno , solidarno , Studia Socjologiczne nr 4, s. 619.
Sztompka, Piotr, 2001, Trauma wielkiej zmiany, Warszawa, ISP PAN.
Tarkowska, Elbieta, Tarkowski Jacek, 1990, Amoralny familizm, czyli o dezintegracji
spoecznej w Polsce lat osiemdziesitych, w: E. Wnuk-Lipiski (red.), Grupy i wizi
spoeczne w systemie postmonocentrycznym, Warszawa, IFiS PAN, s. 3769.
Teixeira, Ruy, 1998, Znikajcy wyborca w Ameryce, w: J. Szczupaczyski (red.). Wadza
i spoeczestwo 2. Antologia tekstw, Warszawa, Scholar, s. 277284.
Wolfinger, Raymond, Rosenstone Steven J., 1980, Who Votes?, New Haven, Yale
University Press.
Wyka, Anna, Kociaski Artur, 2004, Elementy wzoru obywatela w wietle oczekiwa Polakw A.D. 2002, w: H. Domaski, A. Ostrowska, A. Rychard (red.), Niepokoje
polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 259285.
Zikowski, Marek, Pawowska Barbara, Drozdowski Rafa, 1994, Jednostka wobec
wadzy, Pozna, Nakom.
116
Lech Szczega
Dialog obywatelski i innowacyjny rozwj demokracji
117
Wojciech Misztal
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej
Dialog obywatelski
i innowacyjny rozwj demokracji
Samoorganizacja obywateli jest najczstszym przejawem organizacji spoeczestwa obywatelskiego funkcjonujcego zgodnie z podstawowymi zasadami demokracji. Przestrzeni dziaania spoeczestwa obywatelskiego
w ustroju demokratycznym jest sfera publiczna. W niej mog decydowa si
rozstrzygnicia majce wpyw na ksztat ycia spoecznego. S one efektem
zbiorowych interakcji i nale do tych obszarw ycia spoecznego, ktrych
skutecznego i efektywnego dziaania nie daje si zaprojektowa odgrnie,
poniewa powstay i funkcjonuj jako efekt zakorzenienia instytucji, przyjtych i rozpowszechnionych regu oraz wdroonych procedur okrelajcych
specyfik dziaania spoeczestwa demokratycznego. Szereg przyczyn, midzy innymi: sekularyzacja idei spoeczestwa obywatelskiego, odejcie od
empiryczno-racjonalistycznego modelu rzdzenia czy te zniechcenie obywateli, powoduje wspczenie obserwowany kryzys podstawowych form
demokracji reprezentatywnej. Dotyka on take Polsk, w ktrej procesy demokratyzacji nie w peni si rozwiny, napotykajc szereg barier. Wspczenie rzdzcy musz podejmowa coraz bardziej skomplikowane decyzje,
std dziaalno wyspecjalizowanych agend i wykwalifikowanych ekspertw.
Wspzaleno lokalnych jednostek administracyjnych ronie tak dalece, e
nie sposb sensownie mwi o ich autonomii ( piewak, 1997). Podobnie jak
w krajach dojrzaej demokracji przedstawicielskiej strukturalne braki polskiej
demokracji utrudniaj wyksztacenie si rozwinitej spoecznoci politycznej.
Do rozwiza stosowanych w krajach o dugoletniej tradycji demokratycznej naley rozszerzenie zakresu wpywu obywateli na sprawy majce
118
Wojciech Misztal
decydujce znaczenie w ksztatowaniu ycia zborowego. Demokracja potrzebuje obywateli rozumnych, aktywnych i obdarzonych poczuciem wspodpowiedzialnoci za dobro publiczne ( piewak, 1997). Sprawne funkcjonowanie systemu demokratycznego wymaga zaangaowania dojrzaych czonkw
spoeczestwa obywatelskiego skupionych w swojej instytucjonalnej postaci
organizacjach pozarzdowych. Neutralno wiatopogldowa pastwa demokratycznego, ktra wynika z zasady pluralistycznej, jest wic do pewnego
stopnia ograniczona, bo wspiera si na wyranie sformuowanym ideale aktywnoci politycznej mocnym wzorcu obywatela. Mona powiedzie, e
miernikiem demokracji jest poziom zaangaowanych w ycie publiczne obywateli. Cech charakterystyczn demokracji partycypacyjnej jest obecno
struktur poredniczcych midzy obywatelami a wadzami publicznymi. Najczciej stanowi je organizacje spoeczestwa obywatelskiego, ktre stay si
podmiotem niezbdnym we wspczesnej debacie politycznej, szczeglnie
w Unii Europejskiej ( piewak, 1997).
Demokratyzacja wszystkich istotnych sfer spoecznych oraz ksztatowanie
si opinii publicznej umoliwia poszerzenie kompetencji demokratycznych
obywateli i prowadzenie debaty publicznej, a przez to zwiksza zaangaowanie obywateli w tradycyjn reprezentacj i wzmacnia jej prawomocno,
a take sprzyja rozwojowi spoeczestwa obywatelskiego. Za jedn z innowacyjnych form rozwoju demokracji mona uzna dialog obywatelski. Mona
go take traktowa jako wyraz realizacji idei demokratycznych rzdw obywateli. Pomijajc szczegowe rozwaania terminologiczne, czym jest dialog obywatelski, mona w nim upatrywa sposobu komunikacji pomidzy
wadz publiczn a obywatelami lub po prostu podmiotami dziaajcymi
w innych sektorach, przede wszystkim w organizacjach pozarzdowych. Jak
czytamy w rzdowym dokumencie, dialog obywatelski dotyczy gwnie organizacji obywatelskich stowarzysze, fundacji dziaajcych na rzecz istotnych interesw spoecznych oraz interesu publicznego (Zasady Dialogu
Spoecznego, 2002).
Demokracja stwarza zaangaowanym obywatelom moliwo aktywnego
uczestnictwa w yciu publicznym, dialog obywatelski za jawi si jako potencjalne rdo kreatywnoci, innowacyjnych rozwiza problemw w yciu
publicznym. Mamy dziki temu moliwo wzmocnienia demokracji proceduralnej przez zastosowanie demokracji deliberacyjnej opartej na staych relacjach obywateli i wadz publicznych. Proceduralny i partycypacyjny biegun
demokracji nie stanowi tu logicznego przeciwiestwa. Robert Dahl akceptuje obydwie formy demokracji, podkrelajc jej szczeglne znaczenie w sto-
119
sunkach gospodarczych. Wprowadzone rozrnienie demokracji proceduralnej i partycypacyjnej ma charakter idealnotypowy, a w opracowaniach danej
problematyki mona napotka przykady czerpania z obydwu rde (Grabowska, Szawiel, 2001, s. 8286; Sartori, 1998, s. 147).
Wydaje si, e pomimo wielu zastrzee dialog obywatelski stwarza szans
dla politycznej partycypacji obywateli w yciu publicznym, sformatowanym,
a czsto wrcz zawaszczanym przez media aktywnie kreujce jego ksztat.
Organizacjom pozarzdowym daje on moliwo odegrania istotnej roli
w sferze funkcji przypisywanych spoeczestwu obywatelskiemu: usug,
innowacji, rzecznictwa obywatelskiego (citizen advocacy), rzecznictwa politycznego (policy advocacy), ekspresyjn oraz socjalizacyjn rol w sferze demokratycznej, a take rol wsplnototwrcz (Le, 2003). Jak dotychczas podstawow saboci dialogu jest brak wypracowanych i sprawdzonych wzorw
moliwych do szerokiego wykorzystania. Jednoczenie w tym mona upatrywa szans dla innowacyjnej roli dialogu obywatelskiego jako jednej z efektywnych form udziau obywateli w demokratycznej przestrzeni publicznej.
Pozwalajc obywatelom na wspudzia w sprawowaniu wadzy mona wykreowa wiele jego ciekawych, innowacyjnych form, bdcych dla danej zborowoci najbardziej widocznym przejawem demokracji partycypacyjnej.
W dokumencie przyjtym przez Rad Ministrw 2 padziernika 2002 roku
pt. Zasady Dialogu Spoecznego stwierdza si, e organizacje pozarzdowe
wspuczestnicz w wypracowywaniu i realizacji programw inicjowanych
przez wadze publiczne oraz uzupeniaj dziaania administracji publicznej
tam, gdzie nie jest ona w stanie samodzielnie wypeni wanych spoecznie
zada. Przedmiotem dialogu obywatelskiego jest uzgadnianie strategii i polityk publicznych, jak rwnie wzajemne przekazywanie opinii, ustale i celw
rozwojowych na rnych szczeblach administracji publicznej. Efektem skutecznie wdraanego dialogu obywatelskiego jest zatem moliwo wpywu
obywateli na ycie publiczne oraz na formuowane przez wadze polityki
i programy rozwojowe, jak rwnie realizowane zadania udzia w kreowaniu polityki publicznej. W porwnaniu z dziaalnoci innych instytucji,
zwaszcza rzdowych i samorzdowych, istotn cech organizacji pozarzdowych jest wysoka atrakcyjno spoeczna ich dziaa. Innowacyjno,
spontaniczno, kreatywno i elastyczno dziaania, przystpne czonkostwo, altruistyczny rodowd i misja spoeczna, blisko i bezporedni kontakt
z osobami potrzebujcymi, skuteczno, rnorodno, stosunkowo niskie
koszty funkcjonowania (udzia wolontariuszy i dziaanie nie dla zysku), to
cechy, ktre sprawiaj, e dziaalno organizacji pozarzdowych czsto oce-
120
Wojciech Misztal
niana jest znacznie wyej ni dziaalno innych struktur spoecznych rzdowych, samorzdowych, politycznych, komercyjnych czy biznesowych
(Gliski, 2005, s. 176). Zalet organizacji pozarzdowych jest zdolno do
innowacji, szybka adaptacja do lokalnych warunkw i uatwiony dostp
do trudnych grup spoecznych (Wygnaski, 1996, s. 61).
Wspczenie w Polsce wystpuj rne formy dialogu, ktre wymagaj
zbudowania szerokich platform partycypacji obywateli dajcych moliwo
prowadzenia debat publicznych. Komunikacja wadz publicznych z obywatelami jest moliwa poprzez dialog spoeczny, dialog obywatelski czy
konsultacje spoeczne. Dialog spoeczny stanowi sposb komunikowania
si midzy wadzami publicznymi, zwizkami zawodowymi i organizacjami
pracodawcw, a dotyczy przede wszystkim obszaru zbiorowych stosunkw
pracy (zbiorowego prawa pracy). Dialog obywatelski odnosi si gwnie
do organizacji pozarzdowych i ruchw obywatelskich. Jest on nastpstwem zachodzcych procesw decentralizacji i dekoncentracji pastwa.
Do najczciej stosowanych form we wzajemnych kontaktach uczestnikw
dialogu obywatelskiego bywa zaliczana: wymiana informacji, opiniowanie
projektw aktw prawnych, wspdziaanie i wsppraca z organami administracji publicznej przy realizacji zada publicznych, suce zblieniu
stanowisk administracji rzdowej i partnerw spoecznych, konsultacje,
zajmowanie stanowiska (zgaszanie uwag i zastrzee) (Zasady Dialogu
Spoecznego, 2002).
Czy organizacje pozarzdowe s w stanie prowadzi dialog przyczyniajcy
si do innowacyjnych rozwiza? Aby tak si stao, musz speni niezbdne
warunki, by organizacja uchodzia za proinnowacyjn. Organizacje pozarzdowe, przede wszystkim organizacje poytku publicznego, powinny posiada
dowiadczenie i przygotowanie do prowadzenia dialogu. Tymczasem organizacje pozarzdowe nie s pod tym wzgldem monolitem, a wrcz przeciwnie
w ich przypadku mamy do czynienia z bardzo zrnicowanymi stylami
dziaania. Na podstawie dokonanych rozrnie pomidzy organizacj pozarzdow jako grup interesu Piotr Gliski wyrnia dziaania na rzecz poytku publicznego z podziaem na poytek publiczny zewntrzny i poytek
publiczny wewntrzny; dziaania na rzecz poytku publicznego i jednoczenie interesu wasnego danej grupy; dziaania na rzecz interesu wasnego
(Gliski, 2006, 2009, s. 24). Podzia na grupy interesu i poytku publicznego dotyczy zjawiska zrnicowania wewntrznego sektora pozarzdowego.
Wyodrbniajc najbardziej charakterystyczne typy Gliski wyrnia dziesi stylw dziaania organizacji pozarzdowych: styl trzeciosektorowy, ce-
121
chujcy si na og nowoczesn, profesjonaln, pozarzdow tosamoci;

styl liderski, z dominujc pozycj obywatelskiego lidera; styl nostalgiczny,
charakterystyczny dla wielu organizacji postpeerelowskich; styl nawrconego (odzyskany), cechujcy przetransformowane organizacje starego typu;
styl fantomowy, w ktrym dominujc cech jest niewykorzystanie tkwicego
w organizacji potencjau; styl promieniujcej enklawowoci obywatelskiej, dla
ktrego charakterystyczna jest wysoka jako dziaalnoci obywatelskiej i jej
wpyw na szersze otoczenie organizacji; styl parapolityczny, dla ktrego zasad dziaania jest udzia w debacie publicznej i politycznej; styl symbiotyczny, w ktrym podstaw funkcjonowania organizacji jest wspycie
z instytucjami zewntrznymi wobec niej; styl biznesowy, w ktrym dominuje
interes materialny czonkw organizacji; styl wsplnotowy, dla ktrego zasad organizujc ycie organizacji jest budowa i funkcjonowanie wsplnoty
(Gliski, 2006, 2009).
Zrnicowane style dziaania organizacji pozarzdowych pozwalaj na
konstatacj, e nie wszystkie chc mie, a tylko niektre z nich maj, zdolno do prowadzenia dialogu obywatelskiego, a tym bardziej do tworzenia
i implementowania innowacyjnych rozwiza w yciu publicznym. Jednoczenie warto zwrci uwag na uwarunkowania sprzyjajce innowacyjnoci
i wpywajce na rozwj innowacyjnego mylenia. Jakie s zatem spoeczne
uwarunkowania kreatywnoci organizacji pozarzdowych? Czym powinna
charakteryzowa si organizacja pozarzdowa, aby mc z powodzeniem
prowadzi efektywny, innowacyjny dialog z wadz publiczn? Jak kada
organizacja, trzeci sektor ma swoj specyfik wynikajc z szeregu uwarunkowa: tradycji, otoczenia spoecznego i kapitau intelektualnego, ktry
tworz cechy kapitau ludzkiego (indywidualnego i spoecznego), struktur
i zasady funkcjonowania oraz sposb komunikowania si z otoczeniem.
Ze wzgldu na sposb dziaania w organizacjach obywatelskich, podobnie
jak i w innych, daj si wyrni dwa typy orientacji:
x Orientacja na wiat zewntrzny. Towarzyszy temu poczucie cigej rywalizacji z innymi organizacjami, reagowanie na nowe trendy i poszukiwanie
nowych rozwiza. Taka organizacja jest nastawiona na zmian, wymogi
otoczenia, innowacje i rezultaty, a take osiganie nowych pozycji.
x Orientacja na rzeczywisto wewntrzn organizacji. Organizacja koncentruje si na tym, co si dzieje w niej samej. Tu kadzie si nacisk na przestrzeganie procedur, przyjtych zasad, porzdku, troszczy si o budowanie
atmosfery opartej na pozytywnych relacjach i rozwija prac zespoow
(Stczek, 2012, s. 143).
122
Wojciech Misztal
Cech podstawow kadej dobrej organizacji jest jej kapita spoeczny jako uoglniona zasada wzajemnoci i spoecznego zaufania (Gliski, 2005,
s. 225226; Stczek, 2012, s. 145). Wedug Roberta Putnama (2008, s. 33)
kapita spoeczny odnosi si wprost do powiza midzy jednostkami
sieci spoecznych i norm wzajemnoci oraz wyrastajcego z nich zaufania.
[] jest blisko spokrewniony z tym, co niektrzy nazywali cnot obywatelsk
(civic virtue). [] kapita spoeczny kieruje uwag na fakt, e cnota obywatelska jest najsilniejsza wtedy, gdy jest osadzona w gstej sieci wzajemnych
relacji spoecznych. Putnam pisze, e kapita spoeczny moe by jednoczenie dobrem prywatnym i dobrem publicznym, gdy niektre korzyci
z inwestowania przypadaj osobom postronnym, a inne promuj interesy
bezporedniego inwestora (Putnam, 2008, s. 36). Rozpatrujc charakterystyczne zjawiska wystpujce w organizacjach daje si zauway dwa podstawowe kryteria wyrniajce zasadnicze tendencje w ich dziaaniach. Oscyluj one w granicach wyznaczanych przez skonno do kontroli bd
swobody dziaania swych czonkw. Skonno do kontrolowania przejawia
si w zachowaniu porzdku wewntrznego, dbaoci o przejrzysto i niezmienno. Wysoko cenione s procedury, przepisy, standardy i posuszestwo. W organizacji stawiajcej na swobod ceni si niezaleno, dynamizm
dziaania bez krpujcych schematw i zakresw obowizkw, a take elastyczno (Stczek, 2012, s. 143).
Organizacja, w ktrej dominujc tendencj jest orientacja na wiat zewntrzny i elastyczno dziaania, sprzyja wytworzeniu si wrd jej czonkw poczucia tworzenia, ale i niepewnoci. Pozyskiwanie zasobw odbywa
si poprzez innowacje. Kultur organizacyjn charakteryzuje due zapotrzebowanie na innowacje wobec potrzeb otoczenia, nowych usug, produktw
i form organizacyjnych. Taka organizacja jest zorientowana na wiat zewntrzny i swobod dziaania. Panujca w niej dobra atmosfera przekada si
na potencja ludzki i prac zespow. Jest to organizacja, w ktrej bardzo
liczy si otwarta komunikacja i przekonanie, e partycypacja sprzyja zaangaowaniu. W tej organizacji istnieje zapotrzebowanie na innowacje w zakresie
tworzenia form do rozwoju potencjau spoecznego (Stczek, 2012, s. 144).
Chciaoby si powiedzie, e jest to typ organizacji bardzo podany w dialogu obywatelskim. Naleaoby te zada sobie pytanie, na czym miaaby polega innowacyjna rola dialogu obywatelskiego w budowaniu demokracji?
Czy dialog obywatelski rzeczywicie sprzyja emancypacji obywateli od
wewntrznej logiki wiata procedur administracyjnych? Niewtpliwie ma on
suy dziaaniu komunikacyjnemu i demokratycznie ksztatowanej opinii
123
i woli obywateli wpywajcej na okrelanie granic zarwno wobec dziaa

wadzy publicznej, jak i biznesu ( nieek, 2001, s. 211212). Wadza i obywatele spotykaj si w przestrzeni publicznej jako zainteresowani we
wspudziale w kreowaniu regu i mechanizmw ycia spoecznego. Istotnym elementem dialogu jest te udzia obywateli w redystrybucji rodkw
publicznych. Pomimo e wskazuje si na instytucjonalne formy organizacji
obywatelskich, naley podkreli, i w demokratycznym pastwie kady
obywatel ma moliwo uczestniczenia w dialogu obywatelskim. Jednak
ze wzgldw organizacyjnych czyni to za pomoc swych przedstawicieli.
Lansowana koncepcja dialogu obywatelskiego w Polsce i Unii Europejskiej
zakada siln pozycj rzdu jako gospodarza, organizatora i inicjatora dialogu
(Schimanek, 2007, s. 1011).
W 2010 roku zostaa znowelizowana Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Wprowadzono w niej rozwizania instytucjonalne dajce moliwo prowadzenia dialogu obywatelskiego na szczeblu
lokalnym. Ustawa zobowizuje rady wszystkich trzech szczebli samorzdu
lokalnego do wsppracy na zasadach partnerstwa i suwerennoci stron,
w tym do wzajemnego informowania si o kierunkach dziaa. Nowelizacja
midzy innymi reguluje kwesti powoania wojewdzkich rad dziaalnoci
poytku publicznego. Artyku 41a ustawy stanowi, e Marszaek wojewdztwa na wsplny wniosek co najmniej 50 organizacji pozarzdowych
oraz podmiotw wymienionych w art. 3 ust. 3, prowadzcych dziaalno
na terenie wojewdztwa, moe utworzy Wojewdzk Rad Dziaalnoci
Poytku Publicznego, jako organ konsultacyjny i opiniodawczy [] (Sienicka, 2010, s. 12).
Do zada rad wojewdzkich naley w szczeglnoci:
x wyraanie opinii w sprawach dotyczcych funkcjonowania organizacji
pozarzdowych, w tym w zakresie programw wsppracy z organizacjami
pozarzdowymi;
x wyraanie opinii o projektach uchwa i aktw prawa miejscowego dotyczcych sfery zada publicznych, o ktrej mowa w art. 4;
x udzielanie pomocy i wyraanie opinii w przypadku sporw midzy organami administracji publicznej a organizacjami pozarzdowymi;
x wyraanie opinii w sprawach dotyczcych zada publicznych, w tym
zlecania tych zada do realizacji przez organizacje pozarzdowe oraz
w sprawach rekomendowanych standardw realizacji zada publicznych;
x wyraanie opinii o projekcie strategii rozwoju wojewdztwa (http://
administracja.ngo.pl/x/523866).
124
Wojciech Misztal
Na wniosek organizacji pozarzdowych i innych podmiotw prowadzcych dziaalno poytku publicznego, organ wykonawczy jednostki samorzdu terytorialnego moe (odpowiednio na terenie powiatu lub gminy)
utworzy powiatow lub gminn rad poytku publicznego. W skad rad powiatowych i gminnych wchodz: przedstawiciele organu stanowicego i wykonawczego powiatu lub gminy oraz organizacji pozarzdowych i innych
podmiotw uprawnionych do prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego,
prowadzcych dziaalno nadanym terenie.
Zadania rad powiatowych i gminnych:
x opiniowanie strategii rozwoju powiatu lub gminy;
x opiniowanie projektw uchwa i aktw prawa miejscowego, dotyczcych
sfery zada publicznych;
x wyraanie opinii w sprawach dotyczcych zada publicznych, funkcjonowania organizacji pozarzdowych oraz podmiotw uprawnionych do
prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego;
x udzielanie pomocy w przypadku sporw midzy tymi organizacjami
a organami administracji publicznej (Sienicka, 2010, s. 13).
Zinstytucjonalizowany dialog obywatelski dotyczy przede wszystkim kwestii lecych w obszarze dziaania organizacji pozarzdowych, stowarzysze
i fundacji, ktre prowadz swoj dziaalno na rzecz istotnych interesw
spoecznych oraz oglnego interesu publicznego. W szczeglnoci dialog
dotyczy wsppracy organw administracji publicznej wszystkich szczebli
z organizacjami pozarzdowymi oraz zasad i form realizacji zada publicznych przez organizacje pozarzdowe. Naley take podkreli, e konsultowanie polityki pastwa, rzdu i samorzdu terytorialnego w obszarach
o szczeglnym nasileniu aktywnoci organizacji obywatelskich mieci si cakowicie w merytorycznym zakresie prowadzonego dialogu obywatelskiego.
Na podstawie wgldu w tre zada i celw dziaalnoci instytucji lokalnego
dialogu obywatelskiego mona wnioskowa, e rola organizacji pozarzdowych zostaa sprowadzona gwnie do wyraania opinii lub doradztwa.
W tym tkwi potencjalne rdo saboci dialogu, bowiem lokalni liderzy samorzdowi (wjt, burmistrz) zazwyczaj postrzegaj dziaalno czonkw
stowarzysze jako potencjalne rdo zagroenia i gwnie zwracaj uwag
na mogce si potencjalnie pojawi tendencje do kontrolowania dziaa wadzy. Na potwierdzenie tej opinii warto przytoczy wyniki badania CBOS,
gdzie stwierdza si, e zdaniem Polakw najwicej do powiedzenia w sprawach lokalnych maj najbardziej prominentni przedstawiciele wadz samorzdowych w zalenoci od szczebla: sotys, wjt, burmistrz lub prezydent
125
miasta. Niespena poowa ankietowanych wskazaa tych reprezentantw

wadz samorzdowych jako najlepiej dbajcych o interesy obywateli (46%)
(CBOS, 2013, s. 6). Kontrastuje to ze stwierdzeniem, e organy administracji
publicznej, respektujc odrbno i suwerenno zorganizowanych wsplnot
obywateli, winny uznawa ich prawo do samodzielnego definiowania i rozwizywania problemw, w tym nalecych do sfery zada publicznych.
W takim zakresie maj one wsppracowa z organizacjami obywatelskimi,
a take wspiera ich dziaalno oraz umoliwia realizacj zada publicznych. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w odpowiednich zapisach prawnych. W przywoywanym ju dokumencie programowym rzdu przyjtym
przez Rad Ministrw 22 padziernika 2002 Zasady Dialogu Spoecznego
stwierdza si, e organizacje pozarzdowe wspuczestnicz w wypracowywaniu i realizacji programw inicjowanych przez wadze publiczne oraz uzupeniaj dziaania administracji publicznej tam, gdzie nie jest ona w stanie
wypeni samodzielnie wanych spoecznie zada (Zasady Dialogu Spoecznego, 2002). Najoglniej ujmujc, przedmiotem dialogu obywatelskiego s
wszelkie kwestie zwizane z miejscem i sytuacj grup obywateli w pastwie
i spoeczestwie.
W praktyce dialog obywatelski w Polsce, jego jako i zakres wystpowania podlega uwarunkowaniom charakterystycznym dla poziomu rozwoju
demokracji i spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj dialogu obywatelskiego
zaley wprost od stanu aktywnoci obywatelskiej. Ta z kolei jest uwarunkowana przekonaniem poczucia wpywu na losy kraju i zbiorowoci lokalnej,
w ktrej yj i dziaaj, lub potencjalnie mogliby dziaa, obywatele. Tymczasem niespena jedna pita Polakw jest przekonana, e ma jaki wpyw
na sprawy kraju (19%), natomiast zdecydowana wikszo (79%) uwaa,
e nie ma adnej moliwoci wpywania na bieg spraw publicznych. Poczucie obywatelskiego sprawstwa jest wysze na poziomie lokalnym (miasta
lub gminy) deklaruje je ponad dwie pite badanych (42%). Obywatele
w Polsce s przekonani, e na rozwj ich miejscowoci wpywa samorzd
gminny i powiatowy, nastpnie Unia Europejska, a dalszej kolejnoci samorzd wojewdzki oraz rzd. W wikszoci opinii to Unia Europejska (52%),
nie za rzd w Warszawie (34%) decyduje o losach mieszkacw Polski
(CBOS, 2013, s. 34).
Obywatele RP nie s entuzjastycznie nastawieni do dziaalnoci spoecznej na rzecz lokalnych wsplnot. Przekada si to na poziom aktywnoci
obywatelskiej trzy czwarte ankietowanych (75%) nie podejmowao adnej pracy na rzecz wsplnoty. Najczciej wystpujc form aktywnoci
126
Wojciech Misztal
obywatelskiej by deklarowany wspudzia w organizacji jakie imprezy

na rzecz wsplnot lokalnych (9%). Jeszcze mniej obywateli bezporednio
kontaktowao si z radnymi lub lokalnymi politykami (5%), bd dziaao
w organizacji kocielnej, np. w parafii lub pracowao dla jakiej organizacji
pozarzdowej. Problemy bdce przedmiotem dialogu, a przez to wymagajce kontaktw z urzdnikami skoniy do dziaania 8% obywateli, natomiast w samych konsultacjach spoecznych brao aktywny udzia 4%.
Kontakty z mediami podejmowane przez respondentw w sprawach lokalnych wystpuj (2%) sporadycznie (tame, s. 6). Na obszarach wiejskich
ograniczone zasoby komunikacji spoecznej na poziomie gminy nie sprzyjaj rozwojowi debaty lokalnej. Niewielkie zasoby komunikacyjne powoduj,
e model pluralistycznej komunikacji lokalnej w ogle nie jest moliwy do
zrealizowania. Istniejce zasoby, ktrymi gminy (wiejskie i miejskie) dysponuj, s przez wadze sabo wykorzystane do wczania obywateli w procesy decyzyjne, choby przez ten najniszy szczebel partycypacji (Olech,
2012, s. 136137).
Obraz aktywnoci obywatelskiej nakrelony na podstawie przytoczonych
danych wskazuje na nisk zdolno wadzy publicznej do wykorzystania
potencjau tkwicego w dialogu obywatelskim. Jednake nie oznacza
to, e dialog obywatelski naley widzie tylko przez pryzmat zaangaowania
ogu obywateli. Nieco inaczej rysuje si posta dialogu w wymiarze dziaalnoci organizacji pozarzdowych. Wadze lokalne coraz czciej postrzegaj sektor pozarzdowy jako gwnego, a nawet jedynego partnera dialogu. Jednoczenie ponad 60% urzdw gminnych nie prowadzi bazy ani
rejestru organizacji pozarzdowych dziaajcych na ich terenie, a zatem
nie ma dostatecznej wiedzy na temat zasobw trzeciego sektora dziaajcych na terenie samorzdu. Mona to poczytywa za przyczyn powanych ogranicze i utrudnie we wsppracy z trzecim sektorem (tame,
s. 136138).
O kondycji lokalnego dialogu obywatelskiego wiadcz bezporednie relacje instytucjonalne midzy organizacjami pozarzdowymi i administracj publiczn. W Polsce maj one jednowymiarowy i pytki charakter wsppracy
finansowej, w ktrej organizacje pozarzdowe peni rol wykonawcy zada publicznych zlecanych przez administracj. Utrwalajce si uzalenienie
finansowe od dysponenta rodkw publicznych jest przyczyn znaczcego
osabienia pozycji trzeciego sektora jako partnera dialogu. Mona je traktowa jako gwny wskanik kondycji lokalnego dialogu obywatelskiego.
W oczekiwaniach teoretykw i praktykw powinien by on efektywnym me-
127
chanizmem rozwoju spoeczestwa obywatelskiego i demokracji partycypacyjnej. Jednake z wielu przyczyn tak si nie dzieje. W obecnym stanie dialogu bardzo duo zaley od osobistej motywacji i zaangaowania urzdnikw
i czonkw organizacji obywatelskich. Jest to swego rodzaju reakcja na nadmiern instytucjonalizacj trzeciego sektora i utrwalenie si zbiurokratyzowanego stylu wspdziaania.
Natomiast w procesie rozwoju i wsppracy midzysektorowej daje si
zauway zjawisko dialogu nastawionego na obywateli niezrzeszonych. Zachodzi proces stopniowego otwierania si wadz lokalnych na wspprac
z mieszkacami i angaowaniem ich w procesy decyzyjne na poziomie gminy.
Szczeglnie efektywnie wykorzystywany przez gminy jest mechanizm konsultacji spoecznych. Pozostaje jedynie mie nadziej, e zamierzenia wadz
publicznych poprzedzone informacj o przedmiocie konsultacji doczekaj si
take efektywnego procesu negocjacji z zainteresowanymi stronami. Mamy
jednake do czynienia z powolnym, ale sukcesywnie zachodzcym zjawiskiem
rozumienia, akceptacji i stosowania rozwiza demokratycznych na poziomie lokalnym. Budowanie instytucjonalnych rozwiza, a take rozwinita
wsppraca finansowa i pozafinansowa sprzyjaj umacnianiu si na szerok skal demokracji partycypacyjnej w polskim yciu spoecznym (tame,
s. 146148).
Wadza publiczna i obywatele odkrywaj i akceptuj jako warto rozwj
relacji midzysektorowych opartych na dialogu, w ktry naley inwestowa.
Jego trwao i efektywno w duej mierze zaley od kapitau spoecznego,
ktrego zasadniczym elementem jest wielowymiarowa wsppraca oparta
na zaufaniu do partnerw instytucjonalnych. Wzajemne kontakty i skupianie si na dystrybucji rodkw finansowych mona uznawa za dobry
pocztek dalszej wsppracy i rozwoju nowoczesnego ksztatu polityki publicznej realizowanej wsplnie z obywatelami na wszystkich poziomach
zarzdzania. W sferze publicznej coraz bardziej s widoczne pozytywne
przykady uspoecznienia dziaa decyzyjnych. To pozwala uzna je za
postpujcy proces wzmacniajcy stosowanie efektywnie funkcjonujcych
demokratycznych mechanizmw ycia publicznego w Polsce. Dialog obywatelski z ca pewnoci stwarza moliwo kreowania innowacyjnych
rozwiza. Mona zatem przypuszcza, e modyfikacja wielu rozwiza
problemw spoecznych bdca skutkiem efektywnego wykorzystania dialogu obywatelskiego przyczyni si do zrozumienia, a co za tym idzie, przekonania o susznoci jego zastosowania w yciu publicznym opartym na
zasadach demokracji partycypacyjnej.
128
Wojciech Misztal
Literatura
CBOS, 2013, Poczucie wpywu na sprawy publiczne, Komunikat z bada, Warszawa.
Gliski, Piotr, 2005, Aktywno aktorw spoecznych deficyt obywatelstwa wobec codziennej
zaradnoci Polakw, w: W. Wesoowski, J. Wodarek (red.), Krgi integracji i rodzaje
to
samoci, Warszawa, Scholar i PTS.
Gliski, Piotr, 2006, Style dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce. Grupy interesu czy
po
ytku publicznego?, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Gliski, Piotr, 2009, Spoeczestwo obywatelskie w Polsce dwadziecia lat przemian, w: R.
Glajcar, W. Wojtasik (red.), Transformacja systemowa w Polsce 19892009, Katowice, U .
Grabowska, Mirosawa, Szawiel Tadeusz, 2001, Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa,
WN PWN.
Le, Ewa, 2003, Rola Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego w ksztatowaniu
polskiego dialogu obywatelskiego i demokracji uczestniczcej, wykad wygoszony podczas inauguracyjnego posiedzenia Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego 27 listopada 2003 roku.
Olech, Anna (red.), 2012, Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej
w Polsce, T.1., Warszawa, ISP.
Putnam, Robert, 2009, Samotna gra w krgle, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne.
Sartori, Giovanni, 1998, Teoria demokracji, tum. Piotr Amsterdamski i Daniel Grinberg, Warszawa, WN PWN.
Schimanek, Tomasz, 2007, Dialog obywatelski. Polska 2007, Ocena wybranych instytucji
dajcych obywatelom mo
liwo wpywania na podejmowanie decyzji publicznych, Warszawa,
ISP, Projekt Kompas.
Stczek, Marek, 2012, Kreatywno . Jak j rozwija w sobie i w organizacji?, Warszawa,
Wydawca Katarzyna Krzan.
nieek, Ryszard, 2001, Spoeczestwo obywatelskie w kategoriach dualizmu System/
Lebenswelt w teorii krytycznej Jrgena Habermasa, w: W. Bokajo, K. Dziubka (red.),
Spoeczestwo obywatelskie, Wrocaw, UWr.
piewak, Pawe, 1997, Demokracja Partycypacyjna, Wiedza i ycie nr 3.
Wygnaski, Jakub, 1996, Dlaczego warto mwi o organizacjach pozarzdowych?, w: A. Kunicka (red.), Miejsce dla ka
dego. Szkice i opracowania o sektorze pozarzdowym w Polsce,
Warszawa, Fundusz Wsppracy, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych w Polsce.
Zasady Dialogu Spoecznego. Dokument programowy rzdu przyjty przez Rad
Ministrw w dniu 22 padziernika 2002 r. Zasady Dialogu Spoecznego
dokument programowy Rzdu przyjty ... index.php (http://administracja.
ngo.pl/x/523866).
Opr antyneoliberalny w XXI wieku
129
Daniel Patek
Uniwersytet Jagielloski
Marcin Starnawski
Dolnolska Szkoa Wysza

W niniejszym tekcie podejmujemy prb omwienia zalenoci pomidzy logik akumulacji kapitalistycznej a dynamik oporu spoecznego wobec
procesw utowarowienia i wyzysku w kontekcie ekspansji doktryny ekonomicznej i praktyki politycznej neoliberalizmu. Przez kapitalizm rozumiemy,
za Immanuelem Wallersteinem, historyczny system spoeczny (system-wiat)
o charakterze gospodarki-wiata1, ktry daje pierwszestwo niekoczcej si
akumulacji kapitau () [co] oznacza, e ludzie i firmy gromadz kapita po
to, by akumulowa go jeszcze wicej, a osoby dziaajce z inn motywacj
zostaj w jaki sposb ukarane i ostatecznie usunite ze spoecznej sceny,
podczas gdy te, ktre maj waciw motywacj, s nagradzane i, jeli odnosz sukces, bogac si (Wallerstein, 2007, s. 42). Naszym celem nie jest
wycznie charakterystyka wspczesnego kapitalizmu, ale raczej ukazanie
efektw dynamiki systemu kapitalistycznego czy te odpowiedzi na te efekty
ze strony aktorw spoeczestwa obywatelskiego. Po krtkim wprowadzeniu zawierajcym charakterystyk neoliberalizmu oraz historycznie istotnych
momentw mobilizacji przeciw niemu w ostatnich dwch dekadach, podejmujemy rozwaania teoretyczne na temat logiki przemieszcze przestrzen1
Termin gospodarka-wiat czerpie Wallerstein od Fernanda Braudela. Por. Wallerstein

(2007, s. 41), Braudel (1992, s. 517).
130
Daniel Patek, Marcin Starnawski
nych, technologicznych i branowych sucych podtrzymaniu i/lub intensyfikacji akumulacji, a nastpnie prezentujemy wybrane ujcia oporu spoecznego i ruchw antysystemowych w odniesieniu do wiatowo-historycznych
trajektorii rozwojowych i kryzysowych kapitalizmu. Dalej ukazujemy niektre cechy antyneoliberalnych mobilizacji spoecznego oporu w pierwszej
dekadzie biecego stulecia oraz na pocztku dekady obecnej. Uwaamy,
i stanowi one fenomen zasadniczo nowy i innowacyjny w stosunku do
wczeniejszych form historycznego oporu. Jest tak dlatego, i, jak wskazuje
Charles Tilly, dawne formy protestu (przed nastaniem wieku XVIII) miay
charakter lokalnych, fragmentarycznych i doranych zryww grup spoecznych przeciwko rnego rodzaju niedostatkom lub niesprawiedliwociom
(Tilly, 2004, s. 35). Epoka Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a nastpnie era
przemysowa, przyniosy fenomen ruchw spoecznych zorganizowanych
caoci skupiajcych rne segmenty klasy robotniczej, dziaajce w koalicjach organizacji zwizkowych i posiadajce zrnicowany repertuar protestu (tame). W pniejszych czasach ten typ organizacji protestu w odpowiedzi na ekspansj systemu kapitalistycznego przeszed szereg innowacji. W XX wieku protest zosta przeniesiony na poziom midzynarodowy.
Stanowi on odpowied na globalizacj kapitau w epoce polityki neoliberalnej.
Omawiamy dane uzyskane z Europejskiego Sondau Spoecznego, wskazujc na ilociowe zrnicowanie nasilenia oporu w wybranych krajach
Europy. Tekst koczy prezentacja swoistej mikrohistorii niedawnych
mobilizacji w Polsce podejmowanych przez podmioty, ktre umownie
okrelamy jako alterglobalistyczn lewic spoeczn. wiadomi trudnoci
wnioskowania na podstawie fragmentarycznych danych, a tym bardziej wszelkiego prognozowania, koczymy artyku wskazaniem moliwych czynnikw
okrelajcych przyczyny obecnych trudnoci czy wrcz barier realizacji strategii oporu zbiorowego, ktry prowadziby do powstrzymania najbardziej
niszczcych skutkw polityki neoliberalnej w Polsce czy, tym bardziej, do
zmiany zasadniczego kierunku rozwoju gospodarczego i spoecznego.
Neoliberalizm i jego krytycy: krtki rys historyczny

Druga poowa lat dziewidziesitych XX wieku to okres, w ktrym
mona zaobserwowa nasilenie si w rnych czciach wiata protestw
spoecznych przeciwko procesom zachodzcym w polityce gospodarczej,
131
spoecznej i fiskalnej pastw, a take w obszarze midzynarodowych zalenoci gospodarczo-finansowych, w tym w obszarze stosunkw midzy wiatem pracy i wiatem kapitau. Zaoenia zmian, ktre wywoay opr,
okrela si oglnym terminem ideologii neoliberalnej, kojarzonej niekiedy
z nieformalnym konsensem waszyngtoskim (czyli porozumieniem elit
wielkich mocarstw, zwaszcza Stanw Zjednoczonych, globalnych koncernw i instytucji midzynarodowych, jak wiatowa Organizacja Handlu, Bank
wiatowy i Midzynarodowy Fundusz Walutowy). Neoliberalizm stanowi
wizk doktryn i praktyk bdcych efektem dwch dekad specyficznych
wyborw politycznych dokonywanych przez najpotniejszych aktorw wiatowego systemu: otwierania kolejnych obszarw ycia spoeczno-gospodarczego na mechanizmy konkurencji i akumulacji kapitalistycznej (w tym prywatyzacji strategicznych gazi przemysu i podstawowych usug, jak suba
zdrowia, transport, edukacja, usugi komunalne itd.), denia do utrzymywania inflacji na moliwie niskim poziomie, koncentracji na produkcji zorientowanej na eksport, usuwania barier protekcjonistycznych w handlu midzynarodowym, zapewniania gwarancji swobody przepywu kapitau i spekulacji finansowych, obniania podatkw dla najzamoniejszych warstw spoecznych i koncernw czy deregulacji prawa pracy (tzw. uelastycznienie) oraz
ograniczania praw i moliwoci dziaania zwizkw zawodowych (por.
George, 2004, s. 1419)2.
Pierwsze prby wdroenia tej nowej politycznej strategii zarzdzania gospodark kapitalistyczn podjto w Chile okresu dyktatury Augusto Pinocheta w poowie lat siedemdziesitych XX wieku (por. np. Chomsky, 1999,
s. 277279). W krajach rozwinitych polityk neoliberaln upowszechniy
zwaszcza konserwatywne czy te konserwatywno-liberalne rzdy Margaret
Thatcher w Wielkiej Brytanii i Ronalda Reagana w Stanach Zjednoczonych,
a w poowie lat siedemdziesitych dotara ona do krajw globalnego Poudnia pod przykrywk programw strukturalnego dostosowania (przypadek Boliwii i tamtejszego wczesnego oporu, por. Klein 2008b), majcych
posta neokolonialnej ekspansji uprzywilejowanych podmiotw wiatowej
gospodarki. Niekiedy przyjmuje si dwie symboliczne daty w tej najnowszej
historii walki o zmian systemowego ksztatu stosunkw spoeczno-gospodarczych i modelu podmiotowoci politycznej. Pierwsza z nich to stycze
2
Wicej na temat neoliberalizmu i zwizanej z nim midzynarodowej ekspansji okrelanej

powszechnie mianem globalizacji, zob. np. Bauman 2000, Chomsky 2000, Klein 2004;
2008a; 2008b, Stiglitz 2004; 2007, Wielgosz 2004, Harvey 2008.
132
1994 roku, gdy w meksykaskim stanie Chiapas wybucho powstanie (pniej
przeksztacone w opr pokojowy) zorganizowane przez ruch zapatystw,
podnoszcy midzy innymi kwestie nierwnoci spoecznych, deficytu demokracji oraz postulat autonomii ludnoci indiaskiej. Ruch zapatystw
od drugiej poowy dekady inspirowa grupy aktywistw z krajw Pnocy,
co przyczynio si do zainicjowania procesw wymiany ideowej i prb
koordynacji dziaa na poziomie ponadnarodowym. Druga data to listopad/grudzie 1999 roku, kiedy to w Seattle midzynarodowa koalicja organizacji pozarzdowych i ruchw spoecznych doprowadzia do zerwania rundy
rokowa wiatowej Organizacji Handlu dotyczcych Wielostronnego Porozumienia o Inwestycjach (MAI). W poowie lat dziewidziesitych we Francji miay miejsce masowe strajki pracownikw sektora publicznego, ktre
przybray charakter krytyki rozwiza neoliberalnych. Na przeomie wiekw
pojawiy si, w krgach ruchw spoecznych Pnocy i Poudnia oraz organizacji dziaajcych w dziedzinie pomocy i solidarnoci z krajami rozwijajcymi
si, koncepcje alternatywnej globalizacji (altermondialisme, alter-globalization),
czyli zglobalizowania czy te globalnej demokratyzacji praw i gwarancji
obywatelskich, ekonomiczno-socjalnych, kulturowych i ekologicznych. Koncepcje te objy szerokie spektrum postulatw od pomocy humanitarnej
i antymilitaryzmu poprzez reformy instytucji midzynarodowych, odzyskanie
obszarw suwerennoci gospodarczej pastw narodowych czy upowszechnianie nowych wzorw konsumpcji, po wizje caociowego przeobraenia
wiatowego systemu w kierunku niekapitalistycznym. Wyrazem tego nowego
fermentu w aksjologii podmiotw zorientowanych na zmian spoeczn
w perspektywie interesw obywateli (przeciwstawionych interesom elit)
jest fala mobilizacji przybierajcych posta protestw (lokalnych wystpie
i strajkw, okresowych i dugotrwaych kampanii midzynarodowych, np.
przeciwko wojnie w Iraku, na rzecz anulowania zaduenia krajw rozwijajcych si czy przeciwko uznawanym za niekorzystne zmianom w prawie
Unii Europejskiej, a take tzw. antyszczytw towarzyszcych spotkaniom
cia midzynarodowych, jak WTO, MFW czy G8 oraz forw spoecznych
(zwaszcza od wiatowego Forum Spoecznego w Porto Alegre w 2001 roku). Cho trudno powiedzie, eby ta rnorodno pomysw na zmian
i wielo form dziaania zaowocowaa wzgldnie spjn i szeroko podzielan
wizj przemian, za element czcy naley uzna sprzeciw wobec konsensu
waszyngtoskiego zarwno na poziomie midzynarodowego modelu stosunkw gospodarczych oraz polityki zagranicznej mocarstw zachodnich,
jak i na poziomie regionalnych, narodowych i lokalnych polityk rzdw
133
i agend wadzy kojarzonych z neoliberalizmem3. Za kontynuacj omwionej

tu pokrtce fali oporu mona uzna wystpienia w kontekcie kryzysu finansowego z jesieni roku 2008, a pniej chronologicznie denia demokratyzacyjne w Afryce Pnocnej i na Bliskim Wschodzie (arabska wiosna)
oraz ruchy spoecznego oburzenia na nierwnoci i zarzdzanie kryzysem
w interesie elit gospodarczych, zwaszcza finansowych, i politycznych (Indignados w Hiszpanii, Occupy Wall Street w Stanach Zjednoczonych i podobne,
wzgldnie efemeryczne, sieci dziaa lokalnych w innych krajach).
Dynamik ekspansji neoliberalnej i antyneoliberalnego oporu omawiamy
poniej wykorzystujc narzdzia teoretyczne zaczerpnite z analizy systemw-wiatw Immanuela Wallersteina oraz bada Beverly Silver nad siami
pracy w perspektywie historyczno-wiatowej. Ujcie takie, jak sdzimy, pozwala uchwyci cisy zwizek pomidzy procesami ksztatowanymi przez
podmioty kapitalistyczne a protestami i innymi formami oporu, bdcymi
wyrazem dziaa podmiotw skupiajcych lub reprezentujcych klasy/grupy
zdominowane, w szczeglnoci pracownikw najemnych, wiadomie dcych do zachowania lub korzystnego dla siebie przeobraenia zagroonych
instytucji spoecznych i wzorw kulturowych.
Akumulacja i kryzys
Powtrzmy podstawow tez teorii Wallersteina: Kapitalizm jest systemem, ktry wspiera i legalizuje niekoczc si akumulacj kapitau (1998,
s. 141). Zasada ta powoduje, e w strukturze systemu-wiata pojawia si
napicie midzy, z jednej strony, deniem do ekspansji produkcji kapitalistycznej a, z drugiej, oporem klas/grup zdominowanych (w szczeglnoci, cho nie tylko, zorganizowanych sektorw pracownikw najemnych).
W praktyce przedsibiorcy d do zminimalizowania oporu pracownikw
oraz uzyskania najkorzystniejszych dla siebie regulacji pastwowych, a celem
tych de jest jak najniszy poziom kosztw pracy (pac i innych wiadcze), kosztw wkadu (surowcw) oraz opodatkowania (por. np. Waller3 Jak uja to Naomi Klein (2001), opisujc pocztkow faz sprzeciwu wobec dominujcego modelu globalizacji, w ruch ruchw na rzecz odzyskiwania tego, co wsplne,
czcy ponad granicami pastwowymi podmioty tak rnorodne, jak zwizki zawodowe,
ekolodzy czy organizacje konsumenckie, opowiada si za wieloma rnymi wizjami pozytywnymi, ale mwi jedno nie wobec doktryny i praktyk neoliberalizmu.
134
stein, 2007, s. 114120). Kade przedsibiorstwo kapitalistyczne dy do

powikszenia swojego udziau w rynku i im wikszy zdobywa jego obszar,
tym wysze ceny produktw mog by ustalane przez to przedsibiorstwo
przy zachowaniu granic elastycznoci efektywnego popytu (Wallerstein, 1998,
s. 142). Moliwo monopolizowania rynkw przez przedsibiorstwa jest
jednak w rzeczywistoci ograniczona przez dziaania zinstytucjonalizowanych
podmiotw politycznych w ramach struktur pastwa oraz dziaania tych
podmiotw spoeczestwa obywatelskiego, ktre d do realizacji interesw
innych ni stricte kapitalistyczne (czyli zwizane z imperatywem akumulacji)
zwizkw zawodowych, stowarzysze, ruchw, grup nieformalnych itp. Pastwa mog realizowa swoje decyzje polityczne wbrew przedsibiorstwom
kapitalistycznym, jeli s silne lub, przeciwnie, cakowicie ulega daniom
przedsibiorstw wspieranych przez agendy midzynarodowe i dostosowywa
swoje rynki do warunkw wycigu w obnianiu kosztw w trzech wspomnianych wyej obszarach (praca, surowce, podatki). Sia pastwa w realizowaniu
wasnych decyzji politycznych zaley midzy innymi od usytuowania
w globalnej strukturze osiowego podziau pracy na centrum, peryferie i pperyferie (zob. Hopkins, Wallerstein, 1982). Istnienie rnic w sile pastw
i potencjale gospodarek narodowych ma, rzecz jasna, rozmaite konsekwencje
dla moliwoci ekspansji przedsibiorstw z jednej strony oraz moliwoci
gwarancji bezpieczestwa socjalnego i pac ludnoci danego kraju/obszaru
z drugiej.
Rola pastwa jako wadzy politycznej jest jednak gboko uwikana
w sprzecznoci (Wallerstein, 1991, s. 356). Z jednej strony, pastwo jest
gwarantem, a nawet twrc praw, ktre pozwalaj na ustanawianie monopoli kapitalistycznych (tame). Pastwo chroni te prawa oraz wspiera przedsibiorcw na drodze do redukcji kosztw i maksymalizacji zyskw. Kapitalizm dziaa podug logiki, ktra domaga si ograniczenia wpywu pastwa
na moliwo zdobywania monopolu przez przedsibiorstwa kapitalistyczne,
ale to wanie pastwo jest gwarantem ich pozycji monopolistycznej. Wie
si to z drugim typem dziaania pastwa jako regulatora. W teorii, pastwo
reguluje i chroni prawa swoich obywateli, dajc im pewien zakres swobd
i bezpieczestwo nietykalnoci cielesnej (przynajmniej deklaratywnie). W rzeczywistoci stopie tych regulacji jest zaleny od wielu czynnikw historycznych. W sensie ekonomicznym pastwo, w mniejszym lub wikszym stopniu,
wpywa na wysoko nie tylko cen produktw, ale te pac pracownikw, od
ktrych te ceny s bezporednio zalene: wprowadza licencje handlowe, nadaje certyfikaty sprzeday, pobiera podatki itp. Te dwie sprzeczne tendencje
135
powoduj cige napicie w systemie-wiecie, ktre Wallerstein (1995, s. 25)

okrela jako problem na poziomie systemowym.
Paradoksalnie, generowanie wysokich zyskw przez przedsibiorstwo kapitalistyczne w duszej perspektywie jest moliwe tylko wtedy, kiedy pewna
cz siy roboczej zostaje odtowarowiona4, to znaczy uzyskuje gwarancje
umw socjalnych, wysze pace i wiadczenia emerytalne. Wymaga to pewnych ustpstw ze strony przedsibiorstw kapitalistycznych, ktre, szczeglnie
pod naciskiem silnego pastwa czy gwatownych protestw spoecznych,
godz si na wprowadzenie regulacji. Taka sytuacja dotyczy, na przykad,
modelu pastwa dobrobytu (welfare state) w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej po II wojnie wiatowej. Pastwa zachodnie w wyniku
kompromisu z kapitaem zdoay w pewnej mierze zrealizowa wobec mas
pracowniczych obietnice moliwoci konsumpcji na wyszym ni wczeniej poziomie. Wallerstein podkrela jednak, e [mona] si byo podzieli
z kilkuset milionami zachodnich pracownikw, a jednoczenie zapewni
rentowno systemu. Jeli jednak wczyoby si do umowy kilka miliardw
pracownikw z krajw Trzeciego wiata, wwczas nie zostaoby nic na
dalsz akumulacj kapitau (Silver, 2009, s. 45).
Jak wskazuje Beverly Silver, dynamika kapitalistycznego systemu-wiata
zawiera dwie tendencje kryzysowe: kryzys rentownoci i kryzys legitymizacji (zob.
Silver, 2009, s. 44, 45). Przedsibiorcy, aby zapewni sobie akumulacj, musz
stale dy do ekspansji, starajc si ograniczy dania pracownicze i niesprzyjajce regulacje pastwowe. Jeli pod wpywem rnych naciskw gotowi s na ustpstwa, zbyt daleko idce regulacje prowadz do kryzysu rentownoci. Wysiki ruchw pracowniczych na rzecz odzyskania (w krajach
centrum) lub ustanowienia (w krajach peryferyjnych) gwarancji socjalnych
kieruj ruch pracowniczy w stron konfrontacji z pastwem i kryzysu jego
legitymizacji politycznej. Prba przywrcenia (powikszenia) stopy zyskw
po odzyskaniu legitymizacji politycznej prowadzi z kolei do fali powtrnego ograniczania praw pracowniczych i tumienia powstaych w ich wyniku
4
O problemie utowarowienia siy roboczej pisze Beverly Silver (2009, s. 3940), powoujc si na Karola Marksa i Karla Polanyiego: praca stanowi fikcyjny towar, za
wszelkie prby traktowania istot ludzkich niczym towaru jak kady inny musz nieuchronnie prowadzi do gbokiego poczucia krzywdy i wywoywa opr. Silver cytuje te
Giovanniego Arrighiego, ktry stwierdzi: Proletariusze buntuj si zawsze, gdy staj
w obliczu traktowania przez kapita siy roboczej jako jednolitej masy pozbawionej indywidualnoci poza zrnicowan zdolnoci do zwikszania wartoci kapitau (Silver, 2009,
s. 47).
136
protestw. Kryzys legitymizacji pociga za sob opr spoeczny. Antycypuje

tym samym przyszy kryzys rentownoci. Nastpowanie po sobie, w coraz
bliszych odstpach, fal kryzysw jest nieuniknione przy zwikszajcych
si oglnych, wspomnianych wczeniej, kosztach, jakie zmuszeni ponosi s
kapitalistyczni przedsibiorcy.
Silver wyrnia kilka sposobw utrzymywania przez przedsibiorcw
wzgldnie wysokiej rentownoci ich przedsibiorstw. S to przesunicia czy
te dostosowania (fix) o charakterze przestrzennym (geograficznym), technologiczno-organizacyjnym oraz produkcyjnym/branowym. Pierwszy rodzaj
przesunicia odnosi si do przenoszenia produkcji na obszary o taszych
kosztach (np. siy roboczej)5. Drugi oznacza wdraanie w procesie produkcji
takich zmian technologicznych lub organizacyjnych, ktre pozwoliyby na
przywrcenie lub zwikszenie rentownoci (np. automatyzacja produkcji lub
upowszechnianie tzw. postfordowskiego modelu zarzdzania i organizacji
pracy). Trzecie przesunicie dotyczy inwestycji w nowe, bardziej dochodowe i dajce przewag monopolistyczn, produkty lub brane (por. Silver,
2009, s. 6667). Historycznie rzecz biorc mona wskaza na przenoszenie
fabryk do krajw rozwijajcych si lub pperyferyjnych (na obszarach
globalnego Poudnia bd Europy Wschodniej) jako przykad przesunicia
pierwszego rodzaju, uelastycznienie zatrudnienia jako przykad drugiego
przesunicia, a inwestycje w sektorach usug (w tym wyspecjalizowanych
usug finansowo-marketingowych czy edukacyjnych) lub produkcji nowoczesnych technologii w miejsce dawnych bran wiodcych (tekstylnej i motoryzacyjnej) jako przykad trzeciego rodzaju. Rne typy przesuni mog
wspwystpowa ze sob, wszystkie one widoczne s od lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku jako cechy obecnego neoliberalnego modelu czy te etapu kapitalizmu. Ekspansja w branach takich, jak transport,
produkcja pprzewodnikw czy usugi producenckie zwizane z finansjeryzacj kapitau, nastpia zwaszcza w latach dziewidziesitych XX wieku
(por. Silver, 2009, s. 145168).
Jak zauwaa Wallerstein (2007, s. 115), przedsibiorca nabywa na terenach
peryferyjnych, gdzie zostaa przesunita produkcja, si polityczn. Pracownicy s skonni do ulegania propozycjom niszych stawek w zamian za zachowanie miejsc pracy. Ale sia polityczna dziaa take w drug stron: Sia polityczna to wypadkowa machiny politycznej i ksztatu struktury pastwowej,
siy zwizkowych organizacji pracownikw oraz stopnia, w jakim pracodawcy
5
Silver nawizuje tu do koncepcji Davida Harveya (1989; 1999).
137
musz zapewni sobie wsparcie kierownikw i kadr redniego szczebla w celu

powstrzymania postulatw zwykych robotnikw (tame). Ekspansja przedsibiorstw kapitalistycznych w dugim okresie prowadzi do czciowej lub
cakowitej proletaryzacji ludnoci. Wraz z tym na og nasila si zdolno
organizacyjna i mobilizacyjna wiata pracy, ktra wyraa si w tym, co Wallerstein nazywa dziaaniem syndykalnym, dziaaniem angaujcym na og
zwizki zawodowe, ale take inne formy dziaa pracownikw, a nawet osb
niebdcych nimi (por. tame, s. 131). Wraz z dziaaniem syndykalnym pojawia si ze strony pracownikw nacisk na uporzdkowanie stosunkw pracy
i zwikszenie ich opacalnoci dla czonkw klas pracujcych. By redukowa wzrastajce koszty, ktre niesie ze sob ten proces, kapitalici poszukuj nowych terenw ekspansji oraz nowych wynalazkw technologicznych,
mogcych zrewolucjonizowa produkcj i w efekcie podnie stop zysku.
W tym schemacie zamyka si koo stagnacji i ekspansji gospodarki kapitalistycznej.
Przyjrzyjmy si teraz dziaaniom kontestacyjnym podejmowanym przez
aktorw spoeczestwa obywatelskiego w reakcji na przemieszczenia kapitau. W zalenoci od typu przesuni moemy, za Silver (2009, s. 44),
wyrni dwa rodzaje ruchw oporu: ruchy powstae w wyniku dugofalowych przemian strukturalnych systemu produkcji oraz ruchy powstae
w perspektywie krtkofalowej, w reakcji na decyzje aktorw politycznych
i dziaania kapitalistycznych przedsibiorcw. Oba rodzaje ruchw, ktre
Silver okrela odpowiednio ruchami typu Marksowskiego i ruchami typu
Polanyiego, cz si i przenikaj, a ich wyrazem staj si na og organizacje o charakterze antysystemowym.
Silver zwraca uwag na to, e jak sugeroway analizy Karola Marksa
system kapitalistyczny wywouje dwie przeciwstawne tendencje: z jednej
strony rosnc polaryzacj klasow, a wraz z ni postpujce zuboenie
proletariatu, z drugiej za wzgldny wzrost siy klas pracujcych w opozycji
do kapitau. Ruchy pracownicze podaj w lad za kapitaem, obie siy s
w nieustannym konflikcie i przemieszczeniu. Wraz z nowymi formami produkcji, czy przesuniciami branowymi, rodz si nowe dania pracownikw, ktrzy zyskuj w zalenoci od usytuowania w danym sektorze rynku
pracy, etapie procesu produkcji czy spoecznoci lokalnej okrelone formy
siy przetargowej w konflikcie z przedsibiorcami (por. Silver, 2009, s. 35).
Przykadem tego, e przesunicia kapitau, cho zorientowane s na osabienie siy roboczej lokalnie, prowadz do wzmocnienia jej w nowych obszarach
inwestycji (a poniekd, przy odpowiedniej strategii organizacyjnej wiata
138
pracy w perspektywie midzynarodowej, mog te wzmacnia globalne powizania ruchw pracowniczych), s wspomniane wczeniej przeobraenia
branowe, np. przesunicie z przemysu wkienniczego do samochodowego
w pierwszej poowie XX wieku, czy przesunicia ku sektorom usug i produkcji zaawansowanych technologii pod koniec stulecia.
Drugi typ ruchw ma swoje rdo bezporednio w przemianach gospodarczych, ktre generuj kryzys. Karl Polanyi (2010) wysun tez, e powikszenie/pogbienie nieregulowanych rynkw siy roboczej i innych fikcyjnych towarw nieuchronnie wywouje reakcj w postaci kontrruchu
zorientowanego na ochron spoeczestwa, co Polanyi okrela jako podwjny ruch (Silver, 2009, s. 40). Mowa tu o ruchu podwjnym dlatego,
e ma on charakter wahadowy wychylenie wahada w stron utowarowienia siy roboczej wywouje silne kontrruchy domagajce si ochrony
(tame, s. 41). W myl tej teorii dzieje si tak dlatego, e pojawienie si samoregulujcego si rynku wywouje sprzeciw wobec podwaenia utrwalonej
legitymizacji politycznej. Ludno domaga si utrzymania umw spoecznych utrwalonych w instytucjach pastwowych: prawa do darmowej edukacji
i opieki zdrowotnej, oson socjalnych czy gwarancji emerytalnych. Ruch wahadowy pokrywa si z dynamik protestw pracowniczych w wieku XIX
i XX, jednak jego oddziaywanie jest znacznie szersze zagroenie ekonomiczn i spoeczn deprywacj dotyczy wszystkich segmentw spoecznych.
Podobnie mona widzie wspczesny opr wobec polityki neoliberalnej
jako odpowied klas/grup zdominowanych (w tym pracownikw najemnych
w przemyle i usugach na rnych obszarach, ludnoci rolniczej w krajach
Poudnia, studentw w krajach Pnocy itd.) na wysiki podmiotw
kapitalistycznych w kierunku wikszego utowarowienia siy roboczej, dostpu do usug publicznych, dostpu do kultury, a nawet zasobw i procesw
wiata przyrody.
Wedug Polanyiego za wprowadzenie w ruch wahada odpowiedzialna
jest doktryna wolnego rynku, ktra z ca moc wesza w obieg wiatowego
systemu handlu w wieku XIX (por. Polanyi 2010, s. 70). Specyficzny model
funkcjonowania obiegu handlowego ideologia wolnego rynku podporzdkowuje spoeczestwa prawom rynku: model rynkowy, zwizany
z waciwym mu specyficznym motywem, czyli wymian lub handlem,
moe tworzy szczegln instytucj: rynek. Ostatecznie to wanie dlatego
kontrola systemu gospodarczego przez rynek ma tak wszechogarniajcy
wpyw na ca organizacj spoeczestwa oznacza to, e spoeczestwo
zaczyna funkcjonowa jedynie jako dodatek do rynku. Gospodarka nie jest
139
zakorzeniona w relacjach spoecznych zamiast tego relacje spoeczne s

zakorzenione w systemie gospodarczym (tame). Spoeczestwo podporzdkowane takim prawom Polanyi nazwa spoeczestwem rynkowym.
Jego podstawowym elementem jest pienidz, gospodarka rynkowa za dy
do wchonicia czynnikw produkcji: pracy i ziemi. Centralnym elementem
myli Polanyiego jest jednak sposb, w jaki ta historyczna forma funkcjonowania systemu gospodarczego wie si ze spoeczestwem i spoeczestwo
to przeksztaca, wykorzeniajc z niego tradycyjne (dawne) formy gospodarowania. Gospodarka rynkowa stwarza powane zagroenia dla spoeczestwa,
a samo spoeczestwo, stajce si dodatkiem do systemu gospodarczego,
stara si tym zagroeniom przeciwdziaa poprzez opr6.
Opr w Europie i na wiecie

Badacze zajmujcy si tematyk ruchw spoecznych wysunli tez, e od
czasu zakoczenia II wojny wiatowej wszdzie na wiecie wzrosa skala
uczestnictwa w protestach, a strategie oporu ulegy instytucjonalizacji, to
znaczy, e narzdzia i sposoby mobilizacji wykorzystywane przez protestujcych stay si wzgldnie powszechne i stosowane w sposb systematyczny.
Dotyczyo to take utrwalania si odpowiedzi pastw na roszczenia demonstrujcych (Inglehart, 1997; Cain, Dalton, Scarrow (red.), 2003). Zauwaono,
e strategie protestu stay si zatem mniej gwatowne oraz mniej konfrontacyjne, czciej zorientowane nie tyle na zaakcentowanie gniewu, ile na
6 Polanyi stara si sobie wyobrazi, co mogoby oznacza cakowite przyzwolenie na
rzdzenie losem ludzkim wycznie przez mechanizm rynkowy: Przyzwolenie na to, aby
losem ludzkim i otoczeniem czowieka kierowa wycznie mechanizm rynkowy, spowodowaoby rozpad spoeczestwa. Bdca fikcyjnym towarem sia robocza nie moe by
bowiem przenoszona, lepo wykorzystywana czy nawet pozostawiona samej sobie bez
wpywu na czowieka, ktry jest akurat nosicielem owego dziwnego towaru. Dysponujc
pen kontrol nad si robocz reprezentowan przez danego czowieka, system mgby
zarazem rozporzdza psychiczn i moraln istot czowieka. Pozbawiony warstwy ochronnej, jak stanowi wytworzone przez kultur instytucje, staby si on ofiar przejmujcej
destabilizacji spoecznej i zgin wskutek wystpku, perwersji, zbrodni bd mierci godowej. Elementy przyrody zostayby zdegradowane: krajobrazy skalane, rzeki zanieczyszczone, bezpieczestwo militarne zagroone, a moliwo produkcji poywienia i surowcw
zaprzepaszczona. Rynkowa organizacja siy nabywczej okresowo prowadziaby do likwidacji przedsiwzi gospodarczych, braki i nadwyki pienidza okazayby si bowiem dla nich
rwnie katastrofalne w skutkach, jak powodzie i susze w spoeczestwach prymitywnych
(2010, s. 8889).
140
dialog z wadz (Soule, Earl, 2005). Badacze twierdz, e dziao si tak dlatego, e organizacje ruchw spoecznych stay si w ostatnich dekadach
bardziej profesjonalne i lepiej zorganizowane (McCarthy, Zald, 1977; Snow,
Rochford, Worden, Benford, 1986; Staggenborg, 1988), a jednoczenie czasy
powojenne przyniosy w wielu krajach masowe upowszechnienie edukacji,
ktre przeoyo si na zainteresowanie kwestiami politycznymi i uczestnictwo w rnorodnych typach aktywnoci politycznej (Schussman, Soule,
2005). Na tej podstawie niektrzy wysunli wniosek, dotyczcy szczeglnie
spoeczestw zachodnich, e ruchy spoeczne s na tyle popularnym sposobem uczestnictwa w polityce demokratycznej, i mona mwi o zaistnieniu
spoeczestwa ruchw spoecznych (Meyer, Tarrow, 1998). Problem polega jednak na tym, e wikszo tych badaczy korzystaa z danych pochodzcych z lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku. Badania nie sigay zazwyczaj poza poow lat dziewidziesitych (Dodson, 2011, s. 477).
Posiadamy stosunkowo niewielki zasb wiedzy o skali oporu spoecznego
w XXI wieku, zarwno w sensie indywidualnego uczestnictwa w protestach,
jak i czstoci wystpowania epizodw protestacyjnych.
Nieco wiata na t kwesti rzuci niedawno Kyle Dodson (2011). Bada
on uczestnictwo w demonstracjach i inne aktywnoci protestacyjne, takie jak
podpisywanie petycji, bojkoty produktw czy okupacje budynkw. Na podstawie analiz ilociowych bazy danych World Values Survey (19812008)
udowodni, e aktywno protestacyjna w osiemnastu krajach rozwinitych7
rzeczywicie wzrosa. Jednak, przeciwnie do tezy o instytucjonalizacji i zagodzeniu protestu, wzrasta take uczestnictwo w protestach skierowanych na
bezporedni konfrontacj z pastwem (Dodson, 2011, s. 490). Oznacza to,
e ruchy spoeczne dobieraj coraz bardziej zrnicowany wachlarz strategii
i taktyk. Wzrasta uczestnictwo ludnoci zarwno w akceptowanych formach
protestu, takich jak podpisywanie petycji czy bojkoty konsumenckie, jak
i w strajkach, okupacjach budynkw i nielegalnych demonstracjach nastawionych na konfrontacj. Co wicej, wyrany wzrost aktywnoci protestacyjnej
daje si zauway poczwszy od roku 2000, kiedy to ponad 70% ludnoci
tych krajw, analizowanych cznie, podpisao petycj w jakiej sprawie.
Prawie 20% wzio udzia w bojkocie produktw. Uczestnictwo w demonstracjach miao dwa razy wysz frekwencj w roku 2008 ni w latach
7
Kraje te to: Australia, Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Irlandia,
Islandia, Japonia, Kanada, Norwegia, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Wochy.
141
osiemdziesitych (tame, s. 484). W strajkach w 2000 roku uczestniczyo

prawie 10% dorosej czci populacji tych pastw cznie, a w okupacjach budynkw okoo 3%. Nastpnie do roku 2004 uczestnictwo we
wszystkich typach protestu maleje, by znowu osign jeszcze wysze
ni wczeniej wskaniki w roku 2008: w demonstracjach wzio wtedy
udzia 37% ludnoci, a wskanik podpisywania petycji wrci do stanu z roku 2000 (tame).
W wietle danych zebranych w ramach Europejskiego Sondau Spoecznego w latach 200220128 skala uczestnictwa w wybranych formach aktywnoci spoeczno-obywatelskiej w Polsce, na tle innych krajw, wydaje si
wyranie nisza. Przykadowo w legalnych demonstracjach9 w omawianym
okresie brao udzia od 1,3 do 2,3% badanych Polakw i Polek, podczas gdy
dla krajw ociennych proporcje te wynosiy: od 3,4 do 5% w Czechach,
od 1,7 do 4,1% w Sowacji, od 7 do 10,6% w Niemczech i od 4,7 do 21,7%
na Ukrainie10. Natomiast dla dwch krajw o szczeglnie wysokim odsetku
odpowiedzi pozytywnych na pytanie o udzia w demonstracjach, we Francji
i w Hiszpanii, zakres tych proporcji wynosi odpowiednio od 12,8 do 17,9%
(Francja) i od 15,9 do 34% (Hiszpania). Porwnanie tych danych zawiera
ponisza tabela.
8 Dostp do bazy danych mona uzyska na stronie: http://www.europeansocialsurvey.

org. ESS jest przeprowadzany co dwa lata we wszystkich krajach europejskich, w tym
w Turcji, a take w Izraelu.
9 Pytanie brzmiao: Istniej rne sposoby dziaania na rzecz poprawy sytuacji w kraju
lub zapobiegania pogorszeniu si jej. Czy w cigu ostatnich 12 miesicy podj/a Pan/Pani
ktre z poniszych dziaa? Bra/-a udzia w legalnej publicznej demonstracji?. Naley
zastrzec, e pytania zadawane w ESS nie uwzgldniay treci dziaa/zaangaowania, a wic
nie mona ustali, w jakim stopniu odpowiedzi mog by bezporednim wskanikiem natenia oporu antyneoliberalnego. Wydaje si jednak, e pewien obraz dziaa o charakterrze krytycznej (opozycyjnej) reakcji na utowarowiajc polityk rzdw i podmiotw kapitalistycznych mog dawa wanie dane na temat uczestnictwa w demonstracjach, z ktrych
cz zapewne stanowiy protesty i strajki pracownicze (w tym zwizkowe), a take wystpienia innych, rnie definiowanych, grup o interesach sprzecznych lub rozbienych z interesami kapitau (np. przeciwnikw prywatyzacji usug publicznych, studentw w krajach
stosujcych odpatno za edukacj, grup ekologicznych wystpujcych przeciwko inwestycjom przemysowym lub infrastrukturalnym, ruchw antywojennych i antymilitarystycznych,
ruchw postulujcych uwolnienie dostpu do dbr kultury i produktw objtych prawami
wasnoci intelektualnej, rolnikw sprzeciwiajcych si korporacjom np. w zakresie genetycznej modyfikacji ywnoci itp.).
10 Proporcja 21,7% dla Ukrainy dotyczy roku 2004, co moe sugerowa, e wysoki poziom uczestnictwa w demonstracjach wiza si z wydarzeniami pomaraczowej rewolucji.
142
Tabela 1. Uczestnictwo w legalnych demonstracjach publicznych w Polsce, wybranych krajach ociennych i krajach o najwikszej skali uczestnictwa [%]
Rok
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Francja
17,9
12,8
16,5
15,3
17,7
Hiszpania
17,5
34,0
17,8
15,9
18,3
25,9
Czechy
4,6
3,4
4,5
5,0
4,3
Niemcy
10,6
8,5
7,0
8,1
8,4
9,1
Sowacja
3,7
2,9
1,7
2,4
4,1
Ukraina
21,7
7,2
6,5
4,7
Polska
1,3
1,6
1,4
1,6
2,0
2,3
Kraj
x - brak danych
rdo: http://www.europeansocialsurvey.org (data dostpu: 31.01.2014).
Trzeba mie jednak na uwadze to, e prezentowane zestawienie nie zawiera liczby wydarze protestacyjnych, a jedynie indywidualne deklaracje
dotyczce uczestnictwa w legalnej demonstracji. Nie wiemy take, jak czsto
osoby, ktre udzielay odpowiedzi na pytania, uczestniczyy w demonstracjach.
Mikrohistoria jednej dekady: alterglobalistyczna

lewica spoeczna w Polsce, 20002010
Przyjrzyjmy si teraz wybranym aspektom dynamiki ruchw spoecznych stricte zorientowanych na wyraanie oporu wobec polityki neoliberalnej
w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku, a wic odpowiedzi na wspomniany wczeniej ruch typu Polanyiego. Ze wzgldu na brak danych
ilociowych, ponisze omwienie traktujemy jako opis jakociowy, ukazujc pokrtce to/uwarunkowania tego rodzaju oporu, orientacyjn chronologi gwnych momentw mobilizacyjnych alterglobalizmu w Polsce
oraz ich moliwych efektw, a take spoeczno-ideologicznego ksztatu
tej czci sceny politycznej. Na koniec zasygnalizujemy wybrane wyzwania, trudnoci lub bariery skutecznego sprzeciwu stojce przed aktorami spoeczestwa obywatelskiego obecnie i w najbliszej przyszoci. Przyjty tu termin alterglobalizm czy te ruch alterglobalistyczny okrela
143
wizk mobilizacji spoeczno-politycznych (protestw, inicjatyw i kampanii), ktrych uczestnicy organizacje zwizkowe, partie polityczne, stowarzyszenia, nieformalne grupy lokalne oraz formowane ad hoc sieci aktywistw sami w rnych momentach stosowali w celu samookrelenia
orientacji wasnych dziaa lub w wyrany sposb czerpali inspiracje z idei
i dziaa tworzonych w innych krajach w ramach formuy ruchu ruchw
(Klein 2001). Mowa zatem o fali spoecznego oporu przede wszystkim
wobec neoliberalnej polityki gospodarczej (oraz powizanych z ni funkcjonalnie kierunkw w polityce zagranicznej, a take innych ni gospodarka
obszarach polityki wewntrznej), ktra wyznaczya kierunek transformacji systemowej i miaa decydujc rol w okreleniu ksztatu kapitalizmu
przywrconego w Polsce na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych.
Hegemonia neoliberalno-konserwatywna
Warunki mobilizacji antyneoliberalnej oraz dziaa na rzecz bardziej egalitarnych rozwiza socjalno-ekonomicznych przy jednoczesnej realizacji rwnociowej polityki na paszczynie spoeczno-obyczajowej okrela z jednej
strony hegemonia prawicy, z drugiej za kondycja instytucjonalnej lewicy
gwnego nurtu. Hegemoni prawicy rozumian tu jako panowanie
w sferze idei i wartoci ucielenionych w praktykach podmiotw indywidualnych i instytucjonalnych mona opisa jako narzucony przez klasy panujce i aprobowany przez elity polityczne, media gwnego nurtu i cz
tzw. trzeciego sektora (organizacji pozarzdowych) neoliberalnego konsensu
w kwestiach gospodarczych. Dotyczy to midzy innymi:
polityki pastwa oraz samorzdu lokalnego sprzyjajcej prywatyzacji lub
komercjalizacji sektora publicznego w sferze produkcyjnej i usugowej
(np. suba zdrowia, owiata, transport publiczny);
polityki fiskalnej uprzywilejowujcej najbogatszych obywateli i najwiksze
podmioty gospodarcze (znaczce obnienie najwyszego progu podatkowego dla osb fizycznych, liniowa stawka podatku dochodowego od osb
prawnych), a obciajcej ubosze warstwy spoeczestwa (podniesienie
stawek VAT);
nacisku w kierunku zmian w prawie pracy na niekorzy pracownikw
najemnych (zwaszcza wzrost udziau osb zatrudnionych na umowy
cywilnoprawne czy wymuszanie tzw. samozatrudnienia) oraz w stron
144

marginalizacji roli zwizkw zawodowych, w tym poprzez ich dyskursywn delegitymizacj w debatach politycznych i medialnych;
komercjalizacji systemu emerytalnego i podporzdkowania go logice rynkw finansowych;
dziaa wadz lokalnych w obszarze polityki mieszkaniowej i w zarzdzaniu miastem prowadzcych do terytorialnego wzmocnienia podziaw
klasowych (gentryfikacja, gettoizacja ubstwa);
denia do komercjalizacji i, tym samym, niszczenia przestrzeni publicznej
zarwno w miecie (prymat inwestycji dochodowych i dziaa promocyjnych nad zaspokajaniem potrzeb socjalnych, kulturalnych i rekreacyjnych mieszkacw), jak i poza nim (np. koncepcja prywatyzacji lasw
pastwowych);
traktowania przez biznes i politycznych decydentw polityki spoecznej
jako nadmiernego obcienia budetu, a w dominujcym dyskursie medialnym zastpowanie debat na temat instytucjonalnej redystrybucji i pomocy socjalnej promowaniem prywatnej filantropii, w tym dziaalnoci
charytatywnej prowadzonej przez Koci rzymskokatolicki (dominacja
etyki dobroczynnoci nad zasad sprawiedliwoci spoecznej)11.
W polityce zagranicznej konserwatywno-liberalna orientacja uobecnia si

w szczeglnoci poprzez:
bliski sojusz polskich rzdw z rzdami krajw realizujcych strategi imperialistycznej ekspansji, zwaszcza Stanami Zjednoczonymi, poprzez
11 Wydaje si, e nie bez znaczenia dla wpyww neoliberalizmu w Polsce jest konserwatywne to kulturowe. Wrd jego elementw mona wymieni: pozycj Kocioa
rzymskokatolickiego i jego obecno w yciu publicznym (ze szczegln rol w systemie
owiaty), co wie si z ekonomiczno-prawnymi przywilejami tej instytucji; nierwnoci
midzy kobietami a mczyznami w sferze publicznej i polityce spoecznej, w tym brak
trwaych i skutecznych systemowych rozwiza pomocowych adresowanych do samotnych matek, kobiet bezrobotnych, ofiar przemocy domowej itd., dyskryminacja kobiet
w sferze zatrudnienia (nierwnoci w zarobkach, pacowe upoledzenie sfeminizowanych sektorw rynku pracy); tradycjonalizm w sferze obyczajowej i wiatopogldowej
(np. w odniesieniu do seksualnoci); etnocentryczna i w duej mierze ksenofobiczna wizja
polskoci; splot indywidualistycznej koncepcji przyczyn problemw spoecznych i ich
rozwizywania (zrzucanie odpowiedzialnoci za wykluczenie na wykluczonych, przewaga
filantropii nad systemow pomoc socjaln, traktowanie indywidualnej konsumpcji jako
miary dobrobytu spoecznego itd.) z quasi-autorytarn wizj spjnoci spoecznej (zakorzenionej w tradycyjnych wartociach jako gwarancie adu spoecznego, roli spektakularnej religijnoci, medialnego pitnowania i policyno-prawnej kryminalizacji protestw
obywatelskich itp.).
145
udzia w wojnach w Iraku i Afganistanie12 oraz nieformalne stanowisko

przewaajcej czci polskich elit politycznych jako wyraziciela amerykaskich interesw w Europie;
militaryzacj polskiej polityki zagranicznej i wzrost wydatkw budetowych na cele wojskowe;
poparcie polskich elit dla neoliberalizacji Unii Europejskiej, w tym wspieranie destrukcyjnych dla europejskiego modelu pastwa socjalnego procesw uruchamiajcych ponadnarodowy wycig na dno w zakresie pac
i zabezpiecze socjalnych (np. poparcie tzw. Dyrektywy Bolkesteina
w 2006 roku i konsens w sprawie traktatu lizboskiego).
Pozaparlamentarna lewica spoeczna pozostaje sab si polityczn i naley j postrzega raczej jako zbir zrnicowanych i wzgldnie zantagonizowanych (w duej mierze na paszczynie personalnej) grup/rodowisk.
Niemniej jednak omawiana dekada to czas poszukiwania formuy organizowania si nowej lewicy (czsto z zamiarem stworzenia formacji na lewo od
SLD) i okrelenia polityczno-ideowej tosamoci w nowych warunkach definiowanych przez zarysowany wyej systemowy konsens liberalno-konserwatywny. Integraln cz tych poszukiwa stanowi inicjatywy i kampanie
pojawiajce si pod szyldem alterglobalizmu (do okoo 2003/2004 roku
antyglobalizmu) lub inspirowane dziaaniami kojarzonych z alterglobalizmem ruchw spoecznych z krajw rozwinitych w Europie i Ameryce
12
W kontekcie powyszych elementw konstytuujcych hegemoni konserwatywnoliberalnej prawicy naley zwrci uwag na kondycj lewicy. Najwaniejsza partia lewicowa
obecna w gwnym nurcie polskiej polityki, Sojusz Lewicy Demokratycznej, po duym sukcesie wyborczym w 2001 roku (uzyskanym midzy innymi dziki obietnicom poprawy
warunkw socjalnych obywateli, zerwania z klerykalizmem w stosunkach pastwoKoci
oraz liberalizacji ustawy antyaborcyjnej), pomimo propagandowego kreowania wasnego
wizerunku jako siy modernizacyjnej wieczcej proces wchodzenia Polski do Unii Europejskiej, utracia siln pozycj cztery lata pniej. Dokonao si to na fali afer korupcyjnych
z udziaem politykw tej partii oraz niezadowolenia spoecznego spowodowanego niekorzystn polityk midzy innymi w kwestii deregulacji kodeksu pracy, rozwiza socjalnych
(np. likwidacja funduszu alimentacyjnego) oraz przystpienia wbrew sprzeciwowi wikszoci opinii publicznej do zainicjowanej przez Stany Zjednoczone wojny z terroryzmem.
W kontekcie tej ostatniej naley zwrci uwag nie tylko na udzia lewicowych rzdw
od roku 2001 w koalicjach okupantw na Bliskim Wschodzie, ale rwnie na stosowanie
pod pretekstem zapewniania bezpieczestwa uderzajcych w arabsko-muzumaskich
imigrantw rasistowskich rozwiza w polityce wewntrznej. W istocie parlamentarn lewic
w Polsce, zwaszcza w pierwszej poowie obecnej dekady, mona scharakteryzowa jako
cz wiatowego obozu neokonserwatywnego i jednego z najaktywniejszych instytucjonalnych aktorw promujcych i realizujcych zaoenia polityki neoliberalnej globalizacji.
146
Pnocnej lub obszarw globalnego Poudnia. Termin alterglobalizm wydaje

si tu zasadny, poniewa zarwno zarysowane uwarunkowania systemowe,
jak i dynamika przepywu analiz krytycznych oraz idei nowego oporu antysystemowego i tworzenia alternatyw na rzecz radykalnej zmiany spoeczno-kulturowej, osadzone s w globalnej przestrzeni geopolitycznej, a dziaania
alterglobalistw (i bliskich im grup) w Polsce pozostaj w cisym zwizku
z mobilizacjami ruchw spoecznych na arenie midzynarodowej.
Momenty mobilizacji
Podejmujc prb uchwycenia chronologicznej sekwencji istotnych momentw organizowania alterglobalistycznego oporu w Polsce, mona orientacyjnie wskaza na kilka punktw przeomowych. Zostay one wyrnione
przede wszystkim ze wzgldu na ich znaczenie dla mobilizacji realnej (cho
niekoniecznie masowej w sensie ilociowym) bazy spoecznej, a take
w rnym stopniu ze wzgldu na wpyw na medialn recepcj w gwnym
nurcie dyskursu publicznego idei alterglobalistycznej lewicy jako zasadniczo
nowej formuy politycznej i spoeczno-kulturowej, rnej od zinstytucjonalizowanej centrolewicy parlamentarnej.
1. Wrzesie 2000 roku antyszczyt w Pradze w Republice Czeskiej, protest przeciwko sesji Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu
Walutowego. Miaa wwczas miejsce mobilizacja grup aktywistw z Polski, gwnie ze rodowisk anarchistycznych, oraz oywienie antyglobalizacyjnej krytyki neoliberalizmu. Recepcja protestw przez media gwnego nurtu bya gwnie negatywna. Protesty te naleay do pierwszej fali
mobilizacji ponadnarodowego ruchu antyglobalistycznego. W kolejnych
latach aktywici z Polski uczestniczyli w antyszczytach take w innych
miastach europejskich, midzy innymi w demonstracjach przeciwko spotkaniu przywdcw pastw G8 w Genui w 2001 roku.
2. Wiosna 2001 roku powstanie struktur stowarzyszenia ATTAC13 w Polsce. Przyczynio si to do wzrostu zainteresowania ideami antygloba13 Accociation pour la taxation des transactions financires et pour laction citoyenne;
pena polska nazwa: Obywatelska Inicjatywa Opodatkowania Obrotu Kapitaowego. Stowarzyszenie powstao we Francji w roku 1998 na fali debaty zainicjowanej przez intelektualistw zwizanych z miesicznikiem Le Monde Diplomatique, dotyczcej potrzeby wywarcia presji na rzdy pastw w celu kontroli rynkw finansowych. Stowarzyszenie jako jeden
z gwnych postulatw wysuwa wprowadzenie tzw. podatku Tobina.
147
lizmu, rozpocza si integracja rodowisk antyneoliberalnych, dziki

technologii internetowej wzmocni si midzynarodowy przepyw analiz
i idei, w tym gwnie od aktywistw i intelektualistw z Francji i Niemiec, zwizanych lub sympatyzujcych z tamtejszymi strukturami ATTAC.
Polski ATTAC od tamtego czasu bra udzia w lokalnych i krajowych
inicjatywach antyneoliberalnych oraz mobilizacjach ponadnarodowych
(np. w Europejskim Forum Spoecznym).
3. Przeom 2002/2003 roku mobilizacja ruchu antywojennego w odpowiedzi na plany amerykaskiego ataku na Irak (wczeniej udzia polskich
dziaaczy antywojennych w pierwszym Europejskim Forum Spoecznym
we Florencji w listopadzie 2002 roku, podczas ktrego miaa miejsce
pierwsza masowa midzynarodowa mobilizacja przeciwko tej wojnie).
15 lutego 2003 roku odbyy si demonstracje w Polsce w ramach wiatowego dnia protestu przeciwko wojnie w Iraku. Od 20 marca 2003 (pocztek
wojny) miay miejsce mobilizacje koalicji antywojennych w co najmniej kilku miastach Polski. Szczeglne znaczenie odgrywaa kwestia udziau polskiej armii w koalicji pod przewodnictwem Stanw Zjednoczonych.
W pniejszych latach ruch antywojenny koncentrowa si na udziale Polski
w interwencji wojsk NATO w Afganistanie, a take na planach budowy
w Polsce elementw amerykaskiej tzw. tarczy antyrakietowej.
4. Kwiecie 2004 roku antyszczyt Wa29 w Warszawie, protest przeciwko Europejskiemu Szczytowi Gospodarczemu. Bya to pierwsza znaczca
mobilizacja stricte antyglobalizacyjna w Polsce. Odbyo si trzydniowe
Alternatywne Forum Ekonomiczne, a w marszu protestacyjnym 29 kwietnia wzio udzia okoo 5 tysicy demonstrantw. Wbrew zmasowanej
mobilizacji policyjnej i negatywnej kampanii mediw przeciwko aktywistom, pokojow demonstracj uznano za sukces organizacyjny (szeroka
koalicja: od rodowisk anarchistycznych/wolnociowych, poprzez organizacje ekologiczne, stowarzyszenia zrzeszajce bezrobotnych, po partie
radykalnej lewicy). Rwnie w kontekcie antyszczytu nastpio oywienie dyskusji na temat kwestii globalizacji oraz lokalnych dziaa
w polityce na rzecz radykalnej zmiany spoecznej. W rnych miastach
prowadzone byy oddolne kampanie informacyjne na temat alterglobalizmu i celw warszawskiego protestu. Termin alterglobalizm (jako
oznaczajcy wizj innej globalizacji sprawiedliwej ekonomicznie, odpowiedzialnej ekologicznie i demokratycznej) wszed do dyskursu mediw
gwnego nurtu, a w debacie publicznej zaczto przeamywa negatywny
stereotyp ruchu.
148
5. Stycze 2006 roku powstanie Komitetu Pomocy i Obrony Represjonowanych Pracownikw. Bya to oglnopolska inicjatywa koalicyjna skupiajca radykalny odam ruchu zwizkowego, stowarzyszenia dziaajce przeciwko bezrobociu i wykluczeniu spoecznemu, lokalne grupy
alterglobalistw, cz rodowisk anarchistycznych, grupy feministyczne,
dziaaczy partii radykalnej lewicy, spoecznie zaangaowanych dziennikarzy i publicystw oraz media lewicowe (midzy innymi Wolny Zwizek
Zawodowy Sierpie 80, syndykalistyczny Oglnopolski Zwizek Zawodowy Inicjatywa Pracownicza, Grupa na rzecz Partii Robotniczej,
Stowarzyszenie Modzi Socjalici, Oglnopolski Zwizek Bezrobotnych,
Federacja Anarchistyczna, ATTAC Polska, Stowarzyszenie Enklawa,
Stowarzyszenie Lepszy wiat, Porozumienie 8 Marca, Stowarzyszenie
Spoeczestwo Aktywne, zwizek zawodowy Konfederacja Pracy, Polska
Unia Lokatorw, Komunistyczna Partia Polski, a take media: portal
Lewica.pl, Trybuna Robotnicza, Kurier Zwizkowy, Le Monde Diplomatique edycja polska). Pretekstem do utworzenia KPiORP bya
kampania w obronie trzech robotniczych aktywistw zwizkowych
zwolnionych z pracy za swoj dziaalno. Formu KPiORP inspirowa
powoany w latach siedemdziesitych XX wieku Komitet Obrony
Robotnikw. Gwn osi dziaa KPiORP bya obrona praw pracowniczych (w tym pomoc dla pracownikw poszkodowanych przez pracodawcw) oraz obrona praw do swobodnej dziaalnoci zwizkowej.
W latach 20062008 w ramach i/lub przy wspudziale KPiORP podjto prb tworzenia wielorakiego sojuszu pomidzy rodowiskami
robotniczymi i inteligenckimi, pomidzy zinstytucjonalizowanym ruchem pracowniczym (zwizki zawodowe) i oddolnymi/nieformalnymi
grupami lewicy spoecznej, pomidzy organizacjami dziaajcymi na
paszczynie walki ekonomiczno-socjalnej i ruchami, ktrych postulaty
sigaj rwnie poza t sfer (feminizm, a take ruch protestu przeciwko
polityce owiatowej ministra edukacji Romana Giertycha z Inicjatyw
Uczniowsk jako sieci skupiajc aktywistw tej kampanii). W ramach
lub przy wspudziale KPiORP podjte zostay tematy wczeniej nieobecne lub prawie nieobecne w dziaaniach ruchw spoecznych
w tym ruchu pracowniczego w Polsce midzy innymi kampanie na
rzecz praw polskich pracownikw sezonowych za granic, kampania
przeciwko niekorzystnym warunkom zatrudnienia przez agencje pracy
tymczasowej, a take mobilizacja pracownicza i organizacja zwizkw
zawodowych w sektorze handlu (hipermarkety).
149
6. Czerwiec 2007 roku antyszczyt w Niemczech, protest przeciwko spotkaniu przywdcw G8 w Heiligendamm. Miaa miejsce mobilizacja
duej grupy aktywistw z Polski anarchistw, stowarzysze i grup alterglobalistycznych, lewicy socjalistycznej itd. poprzedzona kampani
informacyjn z udziaem dziaaczy z Niemiec. Udzia aktywistw z Polski
oraz represje dowiadczane ze strony niemieckiej policji zostay nagonione w mediach gwnego nurtu.
7. Listopad 2010 roku pierwsza edycja Polskiego Forum Spoecznego
w Warszawie. Bya to kolejna prba skupienia czci rodowiska antyneoliberalnego w Polsce, na wzr forw spoecznych w innych krajach.
Naley podkreli, e powysze ujcie gwnych momentw mobilizacyjnych lewicy alterglobalistycznej w Polsce w poprzedniej dekadzie ma
jedynie charakter orientacyjny. W zalenoci od konkretnej perspektywy
ideowej czy organizacyjnej osb zaangaowanych w dziaania alterglobalistyczne, na pierwszy plan mog wysuwa si inne momenty mobilizacji. Na
przykad za istotny komponent sieci ruchw spoecznych w Polsce ostatnich
lat naley uzna ruch lokatorski, skupiajcy osoby/grupy dziaajce rwnie
w innych obszarach, np. zwizkowcw i syndykalistw czy aktywistw antywojennych; trudno jednak wskaza na konkretny pocztkowy moment mobilizacyjny tego ruchu, gdy wyoni si on na fali rozproszonych i podejmowanych w rnych czciach kraju akcji blokad eksmisji, a take za spraw
dugofalowej kampanii Mieszkanie Prawem Nie Towarem. Innego przykadu
dostarcza ruch przeciwko utowarowieniu edukacji, ktry wpisuje si w now fal protestw studenckich i modzieowych w Europie od 2008 roku,
a take kampanie ekologiczne, w tym akcja w obronie Doliny Rospudy
w 2007 roku. Trudno jednak dostrzec w nich jak na razie cechy mobilizacji
koalicyjno-integracyjnej, jaka miaa miejsce w przypadku inicjatyw przedstawionych powyej (za wyjtek mona uzna poznaski marsz Klimat
teraz! w 2008 roku). Z kolei akcje ekologiczne, jakkolwiek stanowi integraln cz dziaa alterglobalistycznej lewicy spoecznej w Polsce, maj znacznie dusz histori ni omawiana tu fala oporu antyneoliberalnego. Cho ten
ostatni ma sw genez po czci w dziaalnoci niektrych organizacji i grup
ekologicznych, naley go odrni ze wzgldu na systemowe ujcie problemw spoecznych (antykapitalizm) i integracj rnych wtkw polityki
emancypacyjnej.
Wrd inicjatyw, akcji i kampanii inicjowanych przez podmioty tworzce
alterglobalistyczn lewic spoeczn w Polsce w omawianej dekadzie mona wyrni zatem kilka typw dziaa. Przede wszystkim s to: antyszczy-
150
ty (okazjonalne protesty przeciwko polityce elit; akcje te maj zwykle wymiar

midzynarodowy), akcje i kampanie na rzecz sprawiedliwoci socjalno-ekonomicznej (w tym na rzecz praw pracowniczych, praw lokatorw, przeciwko prywatyzacji zakadw pracy i usug publicznych, na rzecz gwarancji
socjalnych, np. minimalnego dochodu gwarantowanego), ruch antywojenny,
inne kampanie na rzecz solidarnoci i sprawiedliwoci midzynarodowej (np.
kampanie informacyjne na temat mechanizmw zaduenia krajw peryferyjnych i pperyferyjnych lub dziaania organizacji pozarzdowych w zakresie
edukacji rozwojowej czy edukacji globalnej), tworzenie mediw alternatywnych oraz wykorzystanie ruchw spoecznych jako przestrzeni oddolnej
edukacji alternatywnej.
Niektre obecne wyzwania

Pomimo wzgldnego sukcesu propagandowego, za jaki mona uzna
przeniknicie do gwnego nurtu debaty publicznej niektrych idei innej
globalizacji i przyjcie przez niektrych dziennikarzy gwnych mediw
bardziej wywaonego ni w pierwszej poowie dekady obrazu ruchw antyneoliberalnych, warto zauway, e w ostatnich latach termin alterglobalizm straci na popularnoci wrd samych aktywistw. Po okresie, ktry
mona okreli jako tworzenie nowej politycznoci odnoszcej si w sposb wielowymiarowy do wspczesnych wyzwa systemowych na rnych
poziomach (globalnym, kontynentalnym, krajowym, lokalnym), pojawiy si
dziaania skoncentrowane na konkretnych kwestiach (np. sprawy lokatorskie,
pracownicze, edukacja czy ekologia), jakkolwiek angaujce podmioty dziaajce rwnolegle rwnie w innych obszarach. Pojawiaj si te gosy wyraajce potrzeb tworzenia zinstytucjonalizowanej formacji lewicy antykapitalistycznej lub wzmocnienia formacji ju istniejcych. Jednak niezalenie
od tego, jaka terminologia okrela bdzie radykaln lewic w Polsce w najbliszych latach, warto zasygnalizowa niektre z wyzwa, przed ktrymi stoi
ona obecnie.
Pierwsza kwestia dotyczy moliwoci zwikszenia uczestnictwa w dziaaniach ruchu i dotyczy, w szerszym kontekcie, koniecznoci przeamania
atmosfery atomizacji i alienacji spoecznej skutkujcej wycofaniem si obywateli do sfery prywatnej oraz zaniechaniem aktywnoci. Wie si to rwnie
z pytaniem o moliwo zmian na poziomie dyskursywno-ideologicznym
w spoeczestwie i przedefiniowaniem takich kategorii, jak rwno,
151
wolno, obywatelsko czy demokracja w kierunku pozwalajcym

na czyteln artykulacj oporu i alternatyw wobec neoliberalizmu. Druga
kwestia dotyczy wyzwa organizacyjnych i wie si midzy innymi z pytaniem o moliwo ustanowienia warunkw wspdziaania podmiotw o odmiennym stosunku do polityki zinstytucjonalizowanej (partyjnej), historii
i ideologii (np. spory o komunizm/antykomunizm, definicje patriotyzmu
i wag rnych wymiarw emancypacji spoeczno-kulturowej). Trzecia kwestia moe dotyczy stosunku do integracji europejskiej i wie si z odpowiedzi na pytanie, czy Unia Europejska stanowi wycznie instrument ekspansji polityki neoliberalnej, czy moe te by szans na stworzenie ponadnarodowej przestrzeni podnoszenia standardw w zakresie praw pracowniczych
i socjalnych oraz w obszarze ochrony rodowiska. Wreszcie czwarta kwestia,
ktra wie si z ponadnarodowym wymiarem omawianego tu nurtu polityki egalitarnej i wie si z obecnoci problemw Polski w analizach
i dziaaniach ruchw antyneoliberalnych w innych krajach, zwaszcza w zachodniej Europie. Wydaje si, e jak dotd, kwestie dotyczce Europy
Wschodniej pozostaway raczej na uboczu oglnoeuropejskich mobilizacji,
a dziaalno np. Europejskiego Forum Spoecznego zmienia ten stan rzeczy tylko w niewielkim stopniu. W tym kontekcie naley zwrci uwag
na peryferyjny status ruchw spoecznych w Polsce w stosunku do ruchw
z Europy Zachodniej dotyczy to zarwno w duej mierze jednokierunkowego przepywu idei (z Zachodu na Wschd), jak i niewielkiej zdolnoci
organizacyjnej/finansowej do udziau w ponadnarodowych mobilizacjach
i spotkaniach sucych wymianie idei i tworzeniu ponadnarodowych wizi
organizacyjnych niezbdnych do skutecznego wywierania wpywu na zmiany
polityczne, gospodarcze i spoeczne.
Na koniec warto zasygnalizowa jeszcze jedno zagadnienie. Ot wbrew
optymizmowi pokadajcemu w ruchach alternatywnej globalizacji nadziej na bardziej demokratyczne i bardziej egalitarne rozwizania systemowe
(Wallerstein, 2007, s. 124126), obz spoeczno-lewicowy nie jest jedyn
i prawdopodobnie nie najsilniejsz spord si obecnego oporu wobec neoliberalizmu. Wspczesne protesty nie zawsze nios ze sob wartoci prodemokratyczne, a goszony w ich ramach egalitaryzm nierzadko ogranicza si
do partykularnie i wykluczajco definiowanych kategorii etnicznych, narodowych czy wiatopogldowych. Ronie te udzia elementu przemocy
i konfrontacji, co pokazay badania Dodsona, ktry oprcz krajw europejskich bra pod uwag take Stany Zjednoczone, Australi i Kanad. Od pewnego czasu obserwuje si wrd protestujcych w caej Europie aktywno
152
ruchw skrajnej prawicy. Trudno jest okreli skal uczestnictwa tego rodzaju
ruchw w oglnej liczbie epizodw protestacyjnych oraz w oglnej skali
uczestnictwa w aktywnoci protestacyjnej. Jak pokazuj studia, wiele strategii tych organizacji opartych jest na przemocy (Koopmans, Olzak, 2004;
Goodwin, 2006), jednak ruchy te adaptuj take taktyki pokojowe (Semyonov, Raijman, Gorodzeisky, 2006) lub naladuj innowacyjne strategie ruchw obywatelskich (Koopmans, Statham, Giugni, Passy, 2005). Przysze
studia nad zwizkami midzy wiatowym systemem kapitalistycznym a aktywnoci protestacyjn musiayby uwzgldni take siy, ktre nie manifestuj wartoci demokratycznych. Ju Polanyi, piszc o antydemokratycznej
reakcji na kryzys lat trzydziestych, zauway, e ruch faszystowski mona
opisa jako reform liberalnej gospodarki rynkowej przeprowadzon za cen
wyplenienia wszelkich instytucji demokratycznych, zarwno w dziedzinie
gospodarki, jak i polityki (Polanyi, 2010, s. 281). Neofaszyzm, czy jakakolwiek inna wspczesna posta ruchu antydemokratycznego, moe by
odpowiedzi na zaamanie systemu ekonomicznego lub choby reakcj na
procesy utowarowienia ycia spoecznego (przykadem moe by udzia grup
populistycznej prawicy nacjonalistw i ultrakonserwatystw w polskich protestach przeciwko umowie ACTA na pocztku 2012 roku). Tak jak
w latach trzydziestych XX wieku, rwnie wspczenie narodowy radykalizm wysuwa postulaty wycignicia gospodarki z kryzysu za cen wykluczenia realnych lub fantazmatycznie konstruowanych grup definiowanych
jako obcy (np. imigrantw, mniejszociowych grup wspobywateli lub
demonizowanych przeciwnikw ideologicznych), adaptujc je do kontekstu
historyczno-kulturowego danego spoeczestwa i specyficznego ukadu si
w danym pastwie. W przypadku Polski, wobec saboci demokratyczno-egalitarnych si spoeczestwa obywatelskiego i zinstytucjonalizowanej sceny
politycznej, dalsze nasilenie si widocznej ju od pewnego czasu fali oporu
antyneoliberalnego artykuowanego przez ugrupowania autorytarne, nie wydaje si scenariuszem niemoliwym (zob. Patek, Pucienniczak, 2015).
Literatura
Arrighi, Giovani, 1990, The Rise and Fall of Full Employment Capitalism, Studies in
Political Economy, 4, Autumn.
Arrighi, Giovani, Hopkins Terence, Wallerstein M. Immanuel, 1997, Antisistemic
Movements, London, Verso.
153
Bauman, Zygmunt, 2000, Globalizacja, tum. Ewa Klekot, Warszawa, PIW.

Braudel, Fernand, 1992, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XVXVII wiek,
t. II: Gry wymiany, tum. Ewa Dorota kiewska, Warszawa, PIW.
Brody, David, 1980a, The Emergence of Mass-Production Unionism, w: D. Brody (red.),
Workers in Industrial America: Essays on the Twentieth Century Struggle, London,
Oxford University Press.
Brody, David, 1980b, Reinterpreting the Labor History of the 1930s, w: D. Brody (red.),
Workers in Industrial America: Essays on the Twentieth Century Struggle, London,
Cain, Bruce E., Dalton Russell J., Scarrow Susan E. (red.), 2003, Democracy Transformed? Expanding Political Opportunities in Advanced Industrial Democracies, Oxford,
Chomsky, Noam, 1999, Rok 501. Podbj trwa, tum. Zbigniew Jankowski, Warszawa,
WN PWN.
Chomsky, Noam, 2000, Zysk ponad ludzi. Neoliberalizm a ad globalny, tum. Marcelina
Zuber, Wrocaw, Wydawnictwo Dolnolskie.
Dodson, Kyle, 2011, The Movement Society in Comparative Perspective, Mobilization: An
International Journal 16(4).
George, Susan, 2004, Another World Is Possible If London / New York: Verso.
Goodwin, Jeff, 2006, A Theory of Categorical Terrorism, Social Forces 84(4).
Harvey, David, 1989, The Condition of Postmodernity: An Enquiry into the Origins of Cultural Change, Oxford, Basil Blackwell.
Harvey, David, 1999, The Limits of Capital, London, Verso.
Harvey, David, 2008, Neoliberalizm. Historia katastrofy, tum. Jerzy Pawe Listwan,
Warszawa, Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa.
Hopkins, Terence, Wallerstein Immanuel M., 1982, World-System Analysis. Theory and
Methodology, London, Sage Publications.
Inglehart, Roland, 1997, Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic, and
Political Change in 43 Societies, Princeton, Princeton University Press.
Klein, Naomi, 2001, Reclaiming the Commons, New Left Review 9.
Klein, Naomi, 2004, No logo, tum. Hanna Pustua, Izabelin, wiat Literacki.
Klein, Naomi, 2008a, Mury i wyomy, czyli bariery i szanse. Doniesienia z linii frontu debaty
o globalizacji, tum. Marcin Fronia, Katarzyna Gawlicz, Jakub Maciejczyk, Marcin
Starnawski, Warszawa, WN PWN.
Klein, Naomi, 2008b, Doktryna szoku. Jak wspczesny kapitalizm wykorzystuje klski
ywioowe i kryzysy spoeczne, tum. Hanna Jankowska, Tomasz Krzyanowski, Katarzyna Makaruk, Micha Penkala, Warszawa, Wydawnictwo Literackie
Muza.
Koopmans, Ruud, Olzak Susan, 2004, Discursive Opportunities and the Evolution of
Right-Wing Violence in Germany, American Journal of Sociology 110(1).
Koopmans, Ruud, Statham Paul, Giugni Marco, Passy Florence, 2005, Contested
Citizenship: Immigration and Cultural Diversity in Europe, University of Minnesota
Press.
154
McCarthy, John D., Zald Mayer N., 1977, Resource Mobilization and Social Movements:
A Partial Theory, American Journal of Sociology 82(6).
Meyer, David S., Tarrow Sidney, 1998, A Movement Society: Contentious Politics for the
New Century, w: D.S. Meyer, S. Tarrow (red.), The Social Movement Society: Contentious Politics for the New Century, Lanham, Rowman and Littlefield.
Patek, Daniel, Pucienniczak Piotr, 2015, Mobilizing Extreme Right Protest in Poland.
Marginalization, Institutionalization, Radicalization, w: K. Jacobsson, E. Korolczuk
(red.), The Challenge of Collective Action: New Perspectives on Civil Society and Social
Activism in Contemporary Poland, OxfordNew York, Berghahn Books.
Polanyi, Karl, 2010, Wielka transformacja, tum. Marta Zawadzka, Warszawa, WN
PWN.
Schussman, Alan, Soule Sarah A., 2005, Process and Protest: Accounting for Individual
Protest Participation, Social Forces 84(2).
Semyonov, Moshe, Raijman Rebeca, Gorodzeisky Anastasia, 2006, The Rise of AntiForeigner Sentiment in European Societies, 19882000, American Sociological
Review 71(3).
Silver, Beverly, 2009, Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 r.,
tum. Marcin Starnawski, Warszawa, Ksika i Prasa.
Snow, David, Rochford Jr. Burke, Worden Steven, Benford Robert, 1986, Frame
Alignment Processes, Micromobilization, and Movement Participation, American Sociological Review 51.
Soule, Sarah A., Earl Jennifer, 2005, A Movement Society Evaluated: Collective Protest
in the United States, 19601986, Mobilization 10(3).
Staggenborg, Suzanne, 1988, The Consequences of Professionalization and Formalization in
the Pro-Choice Movement, American Sociological Review 53(4).
Stiglitz, Joseph E., 2004, Globalizacja, tum. Hanna Simbierowicz, Warszawa, WN
PWN.
Stiglitz, Joseph E., 2007, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnie, tum.
Adam Szeworski, Warszawa, WN PWN.
Tilly, Charles, 2004, Social Movements, 17682004, London, Paradigm Publishers.
Wallerstein, Immanuel M., 1991, Braudel on Capitalism, or Everything Upside Down,
The Journal of Modern History vol. 63, nr 2.
Wallerstein, Immanuel M., 1995, Response: Declining States, Declining Right? International Labor and Working History 47.
Wallerstein, Immanuel M., 1998, Contemporary Capitalist Dilemmas, the Social Sciences,
and the Geopolitics of the Twenty-First Century, Canadian Journal of Sociology / Cahiers canadiens de sociologie vol. 23, nr 2/3.
Wallerstein, Immanuel M., 2005, Nowe bunty przeciwko systemowi, tum. Adam Ostolski, Krytyka Polityczna 7/8.
Wallerstein, Immanuel M., 2007, Analiza systemw-wiatw. Wprowadzenie, tum. Katarzyna Gawlicz, Marcin Starnawski, Warszawa, Dialog.
Wielgosz, Przemysaw, 2004, Opium globalizacji, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog.
Wpyw kwestii bezpieczestwa na rol organizacji pozarzdowych w teorii i praktyce rozwojowej
155
Galia Chimiak
Wpyw kwestii bezpieczestwa na rol

organizacji pozarzdowych w teorii
i praktyce rozwojowej
Celem niniejszego opracowania jest krytyczna analiza dynamiki uwarunkowa funkcjonowania organizacji pozarzdowych na poziomie krajowym
i midzynarodowym po II wojnie wiatowej. Wzrost przekonania o istocie
funkcjonalnego spoeczestwa obywatelskiego we wspczesnej demokracji
czciowo zawdziczamy zawrotnej karierze brany midzynarodowych
organizacji pozarzdowych zaangaowanych na rzecz rozwoju. Dlatego te
w tym tekcie uwaga zostanie powicona wanie kategorii podmiotw dziaajcych na rzecz rozwoju. Przedmiot analizy jest uzasadniony ze wzgldu na
rodowd organizacji pozarzdowych. Pamitajmy, e termin organizacje
pozarzdowe ukua w 1945 roku Organizacja Narodw Zjednoczonych
(Martens, 2002, s. 217). Pojcie to miao odnosi si do midzynarodowych
niepastwowych podmiotw zaangaowanych midzy innymi na rzecz praw
czowieka. Dopiero pniej ten najbardziej popularny aktualnie termin odnoszcy si do zinstytucjonalizowanych przejaww spoeczestwa obywatelskiego rozszerzono tak, aby dotyczy take innych zarejestrowanych prywatnych inicjatyw dziaajcych nie tylko na arenie midzynarodowej.
Wspczenie nie ma potrzeby przekonywa, e podmioty niepastwowe,
w tym organizacje pozarzdowe, odgrywaj znaczn rol zarwno w stosunkach midzynarodowych, jak i w polityce krajowej, co te powoduje
156
Galia Chimiak
rozproszenie wadzy (Nam, 2013). Jednak o ile wzrost potgi korporacji

transnarodowych zrozumiale wynika z wyjcia liberalnego kapitalizmu poza
ramy pastw narodowych, o tyle wzmoenie siy oddziaywania pozostaych
podmiotw niepastwowych, zwaszcza tych o rodowodzie obywatelskim,
wymaga osobnego omwienia. Przy czym naley zastrzec, e dopuszczenie
do gosu i do moliwoci dziaania (take za granic) organizacji spoeczestwa obywatelskiego, niekoniecznie byo rezultatem tylko ich determinacji
i siy przebicia. Uwarunkowania strukturalne oraz instrumentalne traktowanie
inicjatyw obywatelskich przez decydentw przyspieszyy wzrost roli tych
podmiotw zwaszcza w dziedzinie wsppracy rozwojowej. Niemniej jednak, zauwaona skuteczno podmiotw niepastwowych przysporzya im
nazwy dyplomacji drugiego toru (Babbitt, 2009, s. 544545).
Niniejszy tekst odniesie si do nastpujcych tez. Po pierwsze, rola organizacji pozarzdowych, zwaszcza tych dziaajcych na rzecz rozwoju, ewoluowaa od marginalnej do gwnej w drugiej poowie ubiegego stulecia.
W przypadku krajw biorcw pomocy rozwojowej bd pomocy oficjalnej,
wsparcie dla organizacji pozarzdowych pierwotnie wynikao z prby pominicia sektora pastwowego ze wzgldu na postrzegane jako mao efektywne
i podatne na korupcj instytucje pastwowe tych krajw (Chimiak, 2014).
Po drugie, ataki terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 roku wpyny take na
dziaalno organizacji obywatelskich. Uznano, e istnieje potrzeba ich zdyscyplinowania (United Nations, 2004, s. 28), co w rezultacie doprowadzio
midzy innymi do ich autocenzury (Bloodgood, Tremblay-Boire, 2011, s. 167).
Mimo zaistnienia pewnych ogranicze spowodowanych przyznawaniem priorytetu sprawom bezpieczestwa wobec kwestii rozwojowych (midzynarodowe) organizacje pozarzdowe wci s istotnymi uczestnikami polityk krajowych i midzynarodowej wsppracy rozwojowej. Aby sprosta wyzwaniom
wynikajcym z kryzysu finansowego oraz ograniczonego zaufania do organizacji pozarzdowych, potrzebne s nowe modele wsppracy z tymi podmiotami,
w tym promowanie partnerstwa midzy instytucjami z rnych sektorw.
Jednym z czynnikw, ktry przyczyni si do osabienia instytucji pastwa oraz organizacji midzynarodowych, jednoczenie tworzc warunki
wzmocnienia spoeczestwa obywatelskiego zarwno na poziomie krajowym, jak i ponadnarodowym, niewtpliwie bya globalizacja (Schechter,
1999, s. 61). Wedug teorii systemu wiata Immanuela Wallersteina, procesy dekolonizacyjne take uwaane s za rdo wzrostu potgi midzynarodowych organizacji pozarzdowych (za Turner, 2010, s. 83). Z perspektywy teorii demograficzno-strukturalnej natomiast to nadwyka wysoko
157
kwalifikowanych przedstawicieli elit krajw zachodnich zaludnia, zwaszcza w latach szedziesitych, nowopowstae midzynarodowe organizacje pozarzdowe (Turner, 2010). Wzrost roli organizacji pozarzdowych
w politykach krajowych i ponadnarodowych wynika take ze zmiany kolejnych koncepcji rozwojowych opracowanych oraz stosowanych przez instytucje midzynarodowe (Chabbot, 1999). Swoj zot dekad organizacje
pozarzdowe zawdziczaj wprowadzeniu koncepcji dobrego rzdzenia
na pocztku lat dziewidziesitych (Chimiak, 2014). Ataki terrorystyczne
z 2001 roku natomiast pooyy kres bezprecedensowemu zaufaniu do
organizacji pozarzdowych, zwaszcza w krajach, z ktrych wywodz si
grupy terrorystyczne oraz w niektrych krajach przechodzcych transformacj ustrojow (Howell i inni, 2006).
Jak przedstawiono to powyej, szereg strukturalnych czynnikw przyczyni si do kierunku rozwoju oraz skali rozpowszechnienia dziaalnoci midzynarodowych organizacji pozarzdowych, ktre stanowi pierwowzr
wspczesnych organizacji pozarzdowych. Wedug Johna Boli i Georgea
Thomasa, od 1850 roku ponad 35000 midzynarodowych organizacji pozarzdowych debiutowao na scenie wiatowej (Boli, Thomas, 1999, s. 20).
Prawie 60% tych podmiotw dziaao w obszarze racjonalizacji technicznej
oraz gospodarki (Boli i Thomas 1999, s. 41). Spord midzynarodowych
organizacji pozarzdowych, ktre dziaaj na rzecz rozwoju, od pocztku
poprzedniego stulecia do 1985 roku, 2152 zarejestrowano w wczesnych
krajach czonkowskich OBWE (Chabbot,1999, s. 226).
Ze wzgldu na historyczne uwarunkowania powstania tych podmiotw
zidentyfikowano trzy okresy ich rozwoju. Okres pierwszy przed wybuchem
I wojny wiatowej charakteryzowa dziaalno organizacji, ktre miay
zapewni moralne lub religijne podstawy rozwoju midzynarodowego. Zakadano wwczas trzy rodzaje organizacji: misje o charakterze religijnym,
grupy humanitarne oraz grupy zawodowe, pracownicze i polityczne. Okres
drugi midzywojenny charakteryzowao powstanie podmiotw skupiajcych si na zaoeniach naukowych oraz operacyjnych podstawach rozwoju midzynarodowego. Powstaway wwczas trzy nowe rodzaje midzynarodowych prorozwojowych organizacji pozarzdowych. Byy to prywatne
organizacje filantropijne, np. Fundacja Carnegie zaoona w 1911 roku,
Fundacja Rockefellera zaoona w 1913 roku, Fundacja Forda zaoona
w 1936 roku, wyspecjalizowane organizacje sektorowe (np. Federacja na
rzecz kontrolowania zanieczyszczenia wody: zaoona w 1928 roku czy Misja
na rzecz leczenia trdu: zaoona w 1874 roku) oraz organizacje pomocy
158
Galia Chimiak
humanitarnej (Save the Children: zaoona w 1919 roku, Oxfam: zaoona

w 1943 roku, CARE: zaoona w 1945 roku) (Chabbot, 1999, s. 227232).
Naley zauway, e to zakoczenie II wojny wiatowej zapocztkowao
rozumienie rozwoju jako procesu politycznego, znanego jeszcze jako rozwj
przez due R (Hart, 2001, s. 605). Wwczas tu obok konkurujcych ze
sob supermocarstw kapitalistycznych i komunistycznych, powstaa nowa
kategoria krajw, Trzeci wiat (Payne, Philips, 2011). Marcin Solarz wskazuje na cztery najwaniejsze przyczyny umidzynarodowienia kwestii rozwoju i niedorozwoju w wiecie po roku 1941: zuboenie spoeczestwa
amerykaskiego spowodowane Wielkim Kryzysem w Ameryce Pnocnej
z 1929 roku, gigantyczna skala zniszcze i pauperyzacja spoeczestw spowodowane II wojn wiatow, zimn wojn i powojenn fal dekolonizacji
(Solarz, 2009). Pocztki tego, co dzisiaj nazywamy wspprac rozwojow
z krajami rozwijajcymi si, byy midzy innymi skutkiem rozgrywek midzy pierwszym a drugim wiatem w ramach geopolitycznego podziau wiata
na obszary oddziaywania.
Natomiast prototyp wsppracy rozwojowej to Program Odbudowy
Europy, szerzej znany jako Plan Marshalla, realizowany w latach 19481951.
W ramach tego programu Stany Zjednoczone przekazay zniszczonym wojn krajom Europy Zachodniej 12 mld USD, co pomogo stabilizacji ich
gospodarek (Bagiski, 2009, s. 5657). W ten sposb program odbudowy
krajw, ktre de facto byy rozwinite jak na wczesne czasy, zainicjowa proces wspierania rozwoju Trzeciego wiata oraz zapocztkowa budow dwustronnych programw pomocy rozwojowej Stanw Zjednoczonych oraz
krajw Europy Zachodniej. Na poziomie instytucji midzynarodowych, Karta Narodw Zjednoczonych z 1945 roku nadaa prawdziwie globalne znaczenie kwestiom rozwoju i niedorozwoju oraz zobowizaa kraje rozwinite
do ponoszenia odpowiedzialnoci za zarzd obszarami, ktrych ludno
nie dojrzaa jeszcze do penego stopnia samorzdu, uznaj[c] zasad, e interesy mieszkacw tych obszarw gruj nad innymi, i przyjmuj jako wity
obowizek popiera ze wszystkich si dobrobyt mieszkacw tych obszarw
[oraz] popiera twrcze zarzdzenia rozwojowe (Karta Narodw Zjednoczonych 1945, Artyku 73).
Powstae po II wojny wiatowej midzynarodowe organizacje pozarzdowe podzielono na pi rodzajw: organizacje wspierajce ONZ, organizacje
wspierajce rozwj, organizacje jednej sprawy, organizacje solidarnoci
opartej na kryterium geograficznym oraz organizacje regionalne wspierajce
rozwj w Afryce, Azji i Ameryce
aciskiej. W przewaajcej mierze wzrost
159
sektora powstaych po 1960 roku midzynarodowych organizacji pozarzdowych odzwierciedla rozwj i zapotrzebowanie sektora midzyrzdowych
organizacji midzynarodowych. Realia zimnej wojny stanowiy bodziec
dostarczania pomocy rozwojowej krajom wczesnego Trzeciego wiata, coraz czciej angaujc przy tym organizacje pozarzdowe (Chabbott, 1999,
s. 232237).
Rozumienie rozwoju jako projektu politycznego potrzebne byo konkurujcym ze sob supermocarstwom w celu ich oddziaywania na kraje Trzeciego
wiata (Payne, Philips, 2011). W okresie po II wojnie wiatowej ekonomici
zwizani z Bankiem wiatowym opracowali teorie modernizacji, wedug ktrych rozwj Trzeciego wiata pojmowano w kategoriach, ktre ustalono
wczeniej na potrzeby analiz procesw rozwoju Zachodu i jego przejcia
do nowoczesnoci. Anthony Payne i Nicola Philips (2011) rozrniaj 4 wersje paradygmatu modernizacji. S to wersje opracowane w ramach nauk
ekonomii, psychologii, politologii oraz geografii. Wedug ekonomicznej odmiany paradygmatu modernizacji, spoeczestwa rnych pastw w rnych
okresach podaj t sam ciek rozwoju: od spoecznoci rolniczej, poprzez spoeczestwo przejciowe, stadium startu, stadium dojrzaoci gospodarczej, do spoeczestw wielkomiejskich opartych na zorganizowanych
kapitalistycznych relacjach produkcji (za Fiedor, Kociszewski (red.), 2010,
s. 111). Zgodnie z psychologi David McLelland sformuowa teori motywacji do osigni, wedug ktrej denia do sukcesu, innowacyjno oraz
przedsibiorczo s warunkami niezbdnymi modernizacji (za Sztompka,
2002, s. 509). Politolodzy natomiast zdefiniowali polityczn nowoczesno,
ktra miaa by osignita w procesie rozwoju politycznego przez bezporednie odniesienie do zachodniego modelu demokracji liberalnej. Geografowie z kolei rozumieli Trzeci wiat jako odizolowany, zaciankowy, odcity
od si postpu i czekajcy na zmiany z zewntrz, ktre to zmiany miay przynie rozprzestrzenianie innowacji take w krajach rozwijajcych si (Payne,
Philips, 2011). Teorie modernizacji uzasadniay potrzeb ingerencji w gospodark, nadajc industrializacji podstawowe znaczenie w pobudzaniu procesw wzrostu i rozwoju (Czaplicka, 2009, s. 39). W zwizku z tym w latach
pidziesitych rola organizacji pozarzdowych, zarwno tych midzynarodowych, jak i narodowych, bya niewielka i sprowadzaa si do dostarczania
pomocy humanitarnej (Chabbott, 1999, s. 239).
W trakcie kolejnej dekady rozwj identyfikowano ze wzrostem gospodarczym. W latach szedziesitych powstaa take tzw. szkoa dependystw,
znana take jako teoria niedorozwoju, ktrych korzeni naley szuka w roz-
160
Galia Chimiak
czarowaniu, ktre przyniosy interwencje rozwojowe w Afryce i Ameryce
aciskiej (Almond, 1990, s. 230). Teorie zalenoci postuloway, e rozwj

kapitalizmu wymaga eksploatacji Trzeciego wiata. Do poowy lat siedemdziesitych ordownicy dyskursu modernizacyjnego oraz ci z przeciwstawnego mu obozu paradygmatu zalenociowego, funkcjonowali obok siebie,
napdzani wewntrznymi dyskusjami i napiciem (Payne, Philips, 2011). Co
do roli organizacji pozarzdowych w tym okresie, wzrosa ona nieznacznie,
lecz bya ograniczona i sprowadzaa si do dostarczenia tzw. pomocy technicznej i wsparcia szk oraz szpitali (Chabbott, 1999, s. 239).
Takie wspistnienie dwch niezalenych szk teoretycznych trwao do
poowy lat siedemdziesitych, kiedy to za spraw rosncego zrnicowania krajw Trzeciego wiata1, zaczto poszukiwa nowej formuy rozwoju
(Payne, Philips, 2011). Dowiadczenia lat pidziesitych i szedziesitych
pokazay, e przypadki wzrostu gospodarczego zdarzay si czciej ni
sukcesw demokratyzacji. Rozwj okaza si brutalnym, mozolnym procesem (Almond, 1990, s. 244). Co wicej, lata pidziesite i szedziesite
minionego wieku, tj. pierwsze dwie dekady rozwoju i pomocy rozwojowej
skierowane do krajw Trzeciego wiata, udowodniy, e modernizacja poprzez uprzemysowienie krajw rozwijajcych si nie spowodowaa zmniejszenia ubstwa, ale za to wpyna na nierwnoci spoeczne. Sdzono
jak si okazao bezpodstawnie e rozwj gospodarczy spynie (z ang.
trickle down) na wszystkich czonkw spoeczestwa, w tym na biednych
(Waeyenberge, 2006, s. 22).
W latach siedemdziesitych dominujcy w dyskursie rozwojowym sta si
tzw. sprawiedliwy wzrost (z ang. equitable growth). Interwencje rozwojowe
prowadzone na poziomie mikro zaczy dotyczy zwalczania biedy i zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb. Wobec tego rola organizacji pozarzdowych sprowadzaa si do prowadzenia maych projektw, usug dla
sektora rolniczego, projektw pilotaowych oraz rzecznictwa na rzecz rozwoju (Chabbott, 1999, s. 239). Zauwaono, e istotniejsza zmiana jakociowa w sposobie dziaania NGOs zasza w latach siedemdziesitych XX wieku (Kopiski, 2011, s. 163). Zmian t przypisuje si midzy innymi dywersyfikacji i rozbudowie programw rozwojowych oraz rosncej popularnoci
1 Afryka pograa si w stagnacji. Ameryka
aciska skupia si na wasnym rynku. Kraje Azji Wschodniej zastosoway strategi rozwoju zorientowanego na eksport, ktry spowodowa wzrostu gospodarczy Japonii i Tajwanu, Korei Poudniowej, Singapuru i Hongkongu
(Payne, Philips, 2011).
161
Korpusu Pokoju. Amerykascy woluntariusze, finansowani przez wasne

pastwo, wyjedali do krajw rozwijajcych si w ramach Korpusu Pokoju
i niektrzy z nich po powrocie do domu podejmowali decyzj o zaangaowaniu w dziaalno charytatywn (Kopiski, 2011, s. 163).
W wietle niedocigni interwencji pocztych przez agencje rozwojowe
w trakcie pierwszych dwch dekad rozwoju (lata pidziesite i szedziesite
minionego wieku), zaczto rozwija teorie neoliberalne i neoetatystyczne.
Rwnolegle z tymi makroteoriami poszukiwano alternatywnych czynnikw
oraz nonikw rozwoju, takich jak: edukacja, stan rodowiska, prawa kobiet
czy wreszcie zrwnowaony rozwj spoeczny czy mylenie postrozwojowe
(Payne, Philips 2011). Wci aktualna koncepcja rozwoju zrwnowaonego
zakada zagwarantowanie warunkw do materialnego, spoecznego i psychologicznego powodzenia jednostek, ujte w pojcia podstawowych potrzeb
(z ang. basic needs). Cho te mikkie czynniki (edukacja, stan rodowiska,
prawa czowieka) z czasem zostay zintegrowane w praktyce rozwojowej oraz
uwzgldnione w miernikach rozwoju, gwna dyskusja na osi paradygmatycznej wci toczy si midzy myleniem etatystycznym oraz liberalnym.
Przedstawiona ewolucja mylenia o rozwoju oraz towarzyszce jej koncepcje rozwoju jako projektu politycznego odnajduj swoje odzwierciedlenie w zmiany, jakie dokonay si w obszarze organizacji pozarzdowych,
zwaszcza tych zaangaowanych midzynarodowo. Zdaniem Shirina Madona, midzynarodowe organizacje pozarzdowe po II wojnie wiatowej
mona podzieli na trzy pokolenia. Pierwsze, reprezentowane przez due
organizacje charytatywne takie jak: Oxfam czy Czerwony Krzy, skupio
si na dostarczaniu usug dla ubogich (Madon, 2000, s. 2). Powstae po
1960 roku podmioty z tzw. drugiego pokolenia skupiay si na wzmacnianiu lokalnych organizacji spoeczestwa obywatelskiego, podczas gdy po
1980 roku trzecie pokolenie midzynarodowych organizacji pozarzdowych
zajo si monitorowaniem dziaa rzdw oraz mobilizowaniem opinii
publicznej (Madon, 2000).
W swojej klasycznej ksice z 1990 roku David Korten podzieli organizacje pozarzdowe zaangaowane na rzecz rozwoju na cztery pokolenia, wedug ewolucji strategii ich dziaa (Korten, 1990, s. 117). Ci pierwsi, ktrych
rola polegaa na sprawstwu, koncentrowali si na dobrobycie jednostek.
Z kolei pokolenie organizacji mobilizujcych do dziaa skupiao si na
rozwoju spoecznoci lokalnej. Trzecia grupa, nazwana przez Kortena katalizatorami, zaja si zrwnowaonym rozwojem konkretnego narodu
bd regionu. Ostatnie, czwarte pokolenie, Korten nazwa aktywistami bd
162
Galia Chimiak
edukatorami. Organizacje te dziaaj globalnie. W odrnieniu od poprzednich trzech grup, skupiaj si na przyszoci, a nie na rozwizywaniu
obecnych problemw (Korten, 1990).
W Polsce prbowano zastosowa typologi Kortena do najwikszej i najbardziej zaangaowanej na wiecie polskiej, wieckiej organizacji pozarzdowej dziaajcej na rzecz rozwoju, a mianowicie Polskiej Akcji Humanitarnej.
Prba ta wykazaa, e PAH naley aktualnie do drugiego pokolenia, tj. do
mobilizujcych do dziaa, cho PAH take prowadzi dziaania charakterystyczne dla czwartego pokolenia, tj. edukatorw (Witkowski, 2012, s. 213).
Wynik ten oraz fakt, e organizacja ta rozpocza swoj dziaalno od pomocy humanitarnej i dopiero pniej ewoluowaa w kierunku wsppracy na
rzecz rozwoju, wiadcz o hybrydowym modelu podmiotw rozwijajcych
si wspczenie w krajach przechodzcych transformacj ustrojow.
Powracajc do perspektywy ponadnarodowej, rola organizacji pozarzdowych w rozwoju dalej wzrastaa w latach osiemdziesitych XX wieku.
Wwczas dominujce w dyskursie rozwojowym stao si tzw. dostosowanie
strukturalne (z ang. structural adjustment). W tym okresie organizacje pozarzdowe zaczy dostarcza usugi midzy innymi dla najbiedniejszych (Chabbott, 1999, s. 239). Naley w tym miejscu przypomnie, e o ile dynamiczny
rozwj sektora pozarzdowego przypisuje si najczciej czynnikom oddolnym oraz kryzysowi pastwa narodowego, o tyle jednak uwarunkowania odgrne, spowodowane w duej mierze globalizacj struktur politycznych, zadecydoway o bezprecedensowym wzrocie tego sektora (Kopiski,
2011, s. 165).
W tym miejscu warto zrobi detour, poniewa zarwno wymienione koncepcje rozwoju oraz rola, jak organizacje pozarzdowe miayby w nim odgrywa, nie przechodziy tej samej ewolucji na caym wiecie. Naley odnie
si do koncepcji pastwa rozwojowego (z ang. developmental state), ktr
zaproponowa w 1982 roku Chalmers Johnson. Odnosia si ona do sukcesu gospodarczego Japonii (Fine, 2006, s. 103). Teorie neoetatystyczne prboway wyjani cud gospodarczy nowo uprzemysowionych krajw Azji.
wczesna koncepcja pastwa rozwojowego zwracaa uwag na polityczne
uwarunkowania sukcesu niektrych pastw rozwojowych oraz poraki innych (Leftwich, 1994, s. 375). Warto przy tym wspomnie, e cho zjawisko
wspczesnego pastwa rozwojowego zostao nazwane i opisane w latach
osiemdziesitych XX wieku, strategie rozwojowe polegajce na podstawowej
roli pastwa dominoway ju w latach szedziesitych i siedemdziesitych
(Thomas, Allen, 2000, s. 195). Co do roli organizacji pozarzdowych w roz-
163
woju, koncepcja pastwa rozwojowego znacznie odbiega od pozostaych

etatystycznych wizji.
Sukces strategii kapitalistycznego pastwa rozwojowego polega na zorientowaniu na narodowy wzrost gospodarczy dziaa kompetentnej oraz
bezwzgldnej w swoim deniu biurokracji pastwowej. Co najbardziej
istotne, to pastwo nie za rynek miao by liderem uprzemysowienia
(Hayashi, 2010, s. 47). Rzadziej wzmiankowanym argumentem warunkujcym sukces modelu pastwa rozwojowego miaa by sabo spoeczestwa
obywatelskiego. Postulowany niedorozwj samoorganizacji spoecznej by,
jak si zdaje, warunkiem powstania i konsolidacji pastwa rozwojowego
(Leftwich, 1994, s. 378382).
Odstajcy od gwnego trendu przykad koncepcji i praktyki pastwa
rozwojowego, ktry polega midzy innymi na utrzymywaniu w ryzach ewentualnej prby samoorganizacji spoecznej take w postaci zakadania organizacji pozarzdowych, okaza si zaleny od kontekstu zimnej wojny oraz
od wczesnego stopnia zaawansowania globalizacji gospodarczej. Twierdzi
si, e uwarunkowania sprzyjajce skutecznoci pastwa rozwojowego przestay obowizywa po zakoczeniu zimnej wojny i towarzyszcych jej zabiegw supermocarstw o zapewnienie sobie sprzymierzecw wrd krajw
Trzeciego wiata. Drugi czynnik, uwaany za osabiajcy skuteczno strategii rozwoju za pomoc modelu pastwa rozwojowego, to pogbiajca
si globalizacja wiatowej gospodarki (Hayashi, 2010, s. 46). Nawet jeeli
azjatyckie pastwa nowo uprzemysowione skutecznie kontroloway rozwj
oddolnych organizacji pozarzdowych, pastwa te nie byy cakowicie wyczone z obiegu, gdy dziaay w nim midzynarodowe organizacje pozarzdowe. Quisha Ma w swojej ksice zauwaa na przykad, e podmioty te
speniay w Chinach trzy funkcje: katalizatora, spoiwa oraz dyplomaty
(Ma, 2006, s. 180).
Teorie neoliberalne stay si natomiast wpywowe dopiero w latach osiemdziesitych za spraw konsensu waszyngtoskiego, ktry utosamia doktryny
neoliberalizmu. Zosta opracowany na rzecz reform w Ameryce
aciskiej
oraz przedstawiony przez Johna Williamsona, dyrektora Instytutu Gospodarki wiatowej (aktualnie Instytut Petersona) w trakcie konferencji powiconej Ameryce
aciskiej (Kuczynski, Williamson (red.), 2003, s. 24). Warto
zauway, e neoliberalna rewolucja sygnalizowaa przejcie od narodowych
do globalnych ram odniesienia, lecz zwrot ten dotyczy raczej sukcesw
gospodarczych przypisywanych silnej pozycji niektrych krajw oraz coraz
czciej korporacji transnarodowych w globalnej gospodarce (Payne, Philips,
164
Galia Chimiak
2011). rde sukcesw lub poraek rozwojowych poszczeglnych krajw

wci poszukiwano w czynnikach endogennych, czyli narodowych. Nieefektywne oraz/lub skorumpowane rzdy krajw biorcw pomocy rozwojowej
uznano za winne (braku) osigni rozwojowych. Wobec tego zaproponowano znalezienie sposobu wsparcia krajw rozwijajcych si, ktry omijaby
konieczno wsppracy z lub za porednictwem rzdowych krajw-biorcw
pomocy rozwojowej. Najpierw oznaczao to wdroenie reform neoliberalnych. Pniej, aby czciowo naprawi braki mylenia w duchu konsensu
waszyngtoskiego, wprowadzono koncepcj dobrego rzdzenia (z ang. good
governance), ktra tak samo omijaa konieczno wsppracy z instytucjami
rzdowymi krajw odbiorcw pomocy rozwojowej, lecz rozszerzao zakres
podmiotw o organizacje pozarzdowe.
Biorc w nawias geograficzne ograniczenia wystpowania omawianej tu
ewolucji roli organizacji pozarzdowych, zauway naley, e to na lata
dziewidziesite XX wieku przypada istna rewolucja oddziaywania tych
podmiotw. Dominujcy w dyskursie rozwojowym sta si wwczas tzw.
zrwnowaony rozwj (z ang. sustainable development). Ze wzgldu na wprowadzon na pocztku lat dziewidziesitych przez Bank wiatowy koncepcj
dobrego rzdzenia, rola organizacji pozarzdowych wzrosa do gwnej
(Chabbott, 1999, s. 239). W promowanym przez Bank wiatowy rozumieniu dobrego rzdzenia polega ono nie tylko na sprawnym i efektywnym
funkcjonowaniu administracji i rozwoju gospodarki, ale take na swobodzie
funkcjonowania organizacji pozarzdowych. Co wicej, podmioty te staj si
narzdziem realizacji jednego z szeciu gwnych kryteriw sucych do
oceny postpw wdraania dobrego rzdzenia. Chodzi o kryterium gosu
i rozliczalnoci (z ang. accountability), ktry mierzony jest midzy innymi zakresem udziau obywateli w pracach instytucji rzdowych (Rutkowski, 2009,
s. 6971).
ONZ ma swoj definicj rzdzenia, ktra take przewiduje mechanizmy
i instytucje pozwalajce obywatelom artykuowa wasne interesy lub uczestniczy w egzekwowaniu prawa. Wedug dokumentu Agenda dla rozwoju
z 1994 roku, Dobre rzdzenie polega na wiedzy oraz historycznej odpowiedzialnoci w sytuacji, kiedy siy rynkowe powinny zadziaa, kiedy zostawi
przewodnictwo spoeczestwu obywatelskiemu, oraz kiedy pastwo powinno
interweniowa (An Agenda for Development, 1994). Agencja Stanw Zjednoczonych na rzecz Rozwoju Midzynarodowego (USAID) rwnie podkrela
aspekt otwartoci procesu rzdzenia na partycypacj obywateli (Rutkowski,
2009, s. 70). Zgodnie z rwnouprawnieniem sektora spoeczestwa obywa-
165
telskiego z pastwem i rynkiem organizacje pozarzdowe ju zaczy dziaa

w tych samych obszarach co instytucje midzyrzdowe czy narodowe, w tym
rozpowszechniay rozwizania innowacyjne midzy innymi w dziedzinie
ochrony rodowiska czy rodkw antykoncepcyjnych (Chabbott, 1999, s. 239).
Adrian Leftwich (2000, s. 107) nazwa koncepcj dobrego rzdzenia technicist illusion, tj. bdnym przekonaniem, e kademu problemowi rozwoju
odpowiada pewne techniczne, administracyjne lub zwizane z zarzdzaniem
rozwizanie (Payne, Phillips, 2011).
Wzrost roli przypisywanej organizacjom pozarzdowym towarzyszy
wikszemu dopywowi rodkw przeznaczonych dla tych podmiotw (Chimiak, 2014). Ogln liczb organizacji pozarzdowych zaangaowanych na
rzecz rozwoju oszacowano wwczas na przewyszajc milion (Kopiski,
2011, s. 164). Przy tym wysoko rodkw przekazanych organizacjom pozarzdowym z Globalnej Pnocy przewyszaa 15-krotnie rodki przeznaczone dla tych podmiotw z krajw biorcw pomocy rozwojowej (Aid
for CSOs, 2013, s. 8). Nic dziwnego wic, e 500 najpotniejszych organizacji, takich jak Oxfam, Care, Greenpeace czy Amnesty International wydaje a 90% wszystkich rodkw dla organizacji pozarzdowych (Kopiski,
2011, s. 164).
Prbujc wyceni wysoko rodkw zrealizowanych za porednictwem
organizacji pozarzdowych, naley pamita, e podmioty te realizuj nie
tylko projekty ze rodkw przeznaczonych dla nich (tzw. core support), ale take inne zadania zlecone przez darczycw prywatnych i publicznych (tzw.
earmarked funding) (Aid for CSOs, 2013, s. 2). Przekrojowy charakter dziaalnoci organizacji pozarzdowych w pewnym sensie przesania ich rzeczywist
rol. Wedug oficjalnych statystyk, wysoko rodkw pastw czonkowskich
OWGR przeznaczonych na wspprac rozwojow zrealizowan przez organizacje pozarzdowe wynosia prawie 1,5 biliona USD rocznie w latach
2005 i 2006 (Nunnenkamp 2008). Wedug tego samego rda, w niektrych
pastwach prawie 20% oficjalnej pomocy rozwojowej jest dystrybuowane
za porednictwem organizacji pozarzdowych. Dla porwnania, w Polsce
w 2012 roku 17% rodkw na dwustronn wspprac rozwojow, tj. 37 mln
zotych, realizowano za porednictwem polskich organizacji pozarzdowych
(Polska Wsppraca na rzecz Rozwoju, 2012, s. 11). Odpowiada to 4,3%
cakowitej oficjalnej pomocy rozwojowej Polski. Wedug oblicze OECD
DAC, w 2011 roku organizacje pozarzdowe wydatkoway 14,4% oficjalnej
pomocy rozwojowej krajw czonkowskich OECD DAC, co odpowiadao
20,5% dwustronnej pomocy rozwojowej tych krajw (Aid for CSOs, 2013, s. 3).
166
Galia Chimiak
Analizujc rol podmiotw niepastwowych w rozwoju, naley pamita

o prywatnych darczycach, poniewa ich fundacje take s organizacjami
pozarzdowymi. Zgodnie ze statystykami OECD DAC, w 2012 roku oficjalna pomoc rozwojowa krajw czonkowskich OECD DAC wynosia
126880,54 miliona USD, w tym 2352,84 miliona USD dla midzynarodowych i lokalnych organizacji pozarzdowych, podczas gdy rodki pochodzce ze rde prywatnych wynosiy 29752,81 milion USD (OECD DAC
StatExtracts, 2012), co odpowiada okoo 23% wysokoci oficjalnej pomocy
rozwojowej. W przypadku tej drugiej cyfry chodzi o rdo rodkw, nie za
o rodzaj podmiotw wdraajcych projekty rozwojowe. Dane te zwracaj
uwag na fakt, e wzrost roli organizacji pozarzdowych w procesach rozwojowych dotyczy nie tylko ich roli jako wiarygodnych partnerw realizujcych
odgrnie ustalane programy darczycw. Istotne znaczenie podmiotw niepublicznych dotyczy take znacznych rodkw przeznaczanych na rne
aspekty rozwoju przez filantropw oraz prywatne fundacje.
Co si tyczy normatywnej oceny wzrastajcej roli przypisywanej organizacjom pozarzdowym, nie brakuje gosw krytycznych. Zwrcono uwag,
e organizacje te nie d do zmian systemowych (Bebbington i inni, 2008,
s. 5). Inni obserwatorzy stwierdzili, e organizacje pozarzdowe stay si ulubiecami agencji rozwojowych oraz s uwaane za panaceum na problemy
rozwojowe (Edwards, Hulme (red.), 1998). Ci sami autorzy proroczo przewidzieli, e popularno organizacji pozarzdowych wrd darczycw nie
bdzie trwaa wiecznie, gdy darczycy przechodz od mody do mody,
i w pewnej chwili organizacje pozarzdowe, jak dinsy z rozszerzonymi nogawkami, wyjd z mody (Edwards, Hulme, 1996, s. 227). Czy oznacza to,
e nadzieje pokadane w organizacjach pozarzdowych okazay si chybione? Jak trzewo stwierdzaj analitycy, po dwudziestu latach stao si jasne,
e spoeczestwo obywatelskie nie zrealizowao imputowanego w nim potencjau do przywrcenia roli polityki. Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje
si w pomieszaniu koncepcyjnym dotyczcym partycypacji obywateli, w selektywnej strategii darczycw wobec organizacji pozarzdowych czy w politykach skierowanych do spoeczestwa obywatelskiego (Fowler, Biekart,
2013). Argumenty te wydaj si trafne, gdy tumacz, dlaczego organizacje
pozarzdowe nie mogy stanowi alternatywy dla oficjalnej pomocy rozwojowej, poniewa podmioty te realizoway te same priorytety w tych samych
krajach, gdzie docieraa oficjalna pomoc rozwojowa (Dreher i inni, 2008).
Zauwamy jednak, e krytyczne gosy wobec roli organizacji pozarzdowych w rozwoju szczeglnie rozpowszechniy si w ostatniej dekadzie.
167
Z jednej strony, analitycy mieli czas autentycznie zaobserwowa radzenie

sobie tych podmiotw z powierzonymi im zadaniami w bezprecedensowo
sprzyjajcych uwarunkowaniach dekady dobrego rzdzenia. Z drugiej strony,
dyskurs a co za tym idzie, praktyka relacji darczycw z organizacjami
pozarzdowymi uleg zmianie z powodu konkretnego zdarzenia, ktre nastpio 11 wrzenia 2001 roku. Ataki terrorystyczne z 2001 roku w Stanach
Zjednoczonych odegray decydujc rol w zakwestionowaniu zasadniczej
roli organizacji pozarzdowych w rozwoju zarwno krajw przechodzcych
transformacj oraz tzw. krajw rozwijajcych si. Jak susznie zauwaaj
Jude Howell i Jeremy Lind, w czasach zanikania ideologicznych przesanek
do poczenia rozwoju z bezpieczestwem charakterystycznych dla zimnej
wojny, globalna wojna z terroryzmem uwypuklia strategiczn rol wsppracy rozwojowej dla zagwarantowania interesw bezpieczestwa pastw
darczycw (Howell, Lind, 2009, s. 1279).
Przenikanie kwestii rozwoju i bezpieczestwa pogbia si oraz daje si
zaobserwowa na wszystkich poziomach decyzyjnych. O ile w latach dziewidziesitych wsparcie dla dobrego rzdzenia stanowio wiodc zasad
decydujc o przydziale rodkw pomocy, po 2001 roku darczycy dwustronni zaczli zwraca wicej uwagi i przeznacza rodki na kraje niestabilne
politycznie (Howell, 2010, s. 2021). Na przykad, zasada nr 5 wsppracy
rozwojowej w krajach okrelanych mianem fragile states zaleca rozpoznanie
zwizku midzy polityk, bezpieczestwem a celami rozwojowymi (OECD
DAC The Ten Fragile State Principles). Take Unia Europejska, w celu zapewnienia spjnoci midzy politykami rozwoju i bezpieczestwa, stosuje
sekurytyzacj pomocy rozwojowej (Furness, Gnzle, 2012, s. 24). Dotychczasowe koncentrowanie si na zmniejszaniu ubstwa w priorytetach spoecznoci midzynarodowej rwnie zostao przeformuowane. Aktualnie
obowizuje mylenie, zgodnie z ktrym terroryzm wynika z ubstwa. Nadrzdno kwestii bezpieczestwa wida take na przykadzie mikkich
rodkw, np. projektw prewencyjnych dotyczcych dialogu midzy wyznaniami czy wsparcie sektora edukacyjnego w krajach muzumaskich (Howell,
2010, s. 21). Priorytetyzujc kwestie rozliczalnoci (z ang. accountability) oraz
skutecznoci dziaa organizacji pozarzdowych, darczycy zaczli pracowa
z ograniczon liczb tych podmiotw. W efekcie, niektre z nowopowstajcych organizacji pozarzdowych, ktre czsto bywaj zaangaowane politycznie i maj mniej zasobw oraz dowiadczenia w zdobywaniu funduszy
czy wsppracy z darczycami, nie kwalifikoway si do dofinansowania ich
dziaa (Howell i inni, 2006, s. 18).
168
Galia Chimiak
Co spowodowao nag utrat zaufania do wczorajszych preferowanych

partnerw, jakimi byy organizacje pozarzdowe dla darczycw? Z jednej
strony mamy do czynienia z powrotem mylenia neoetatystycznego oraz
wzrostu tendencji wsparcia bezporednio budetw pastw biorcw, anieli
korzystania z usug organizacji pozarzdowych. Z drugiej strony ONZ nawouje do wikszej szczeroci odnonie jakoci przedstawicieli spoeczestwa
obywatelskiego oraz wspierania zdyscyplinowanego sieciowania (z ang.
disciplined networking) z tymi organizacjami (United Nations, 2004). W podobnym tonie 24 wrzenia 2012 roku wypowiedziaa si wczesna sekretarz
stanu USA Hillary Clinton, gdy w trakcie spotkania w ramach Clinton
Global Initiative w Nowym Jorku zwrcia uwag, e wspczenie dua cz
pomocy rozwojowej zostaje wdroona przez jedn kategori partnerw:
midzynarodowe organizacje pozarzdowe. Cho Hillary Clinton widziaa
przyszo udanego partnerstwa z tymi organizacjami, stwierdzia, e warunkiem dokonywania postpu w rozwoju jest poszerzenie oraz zwikszenie
sieci partnerskiej (Clinton, 2012).
W ramach aktualnie obowizujcego reimu, gdzie kwestie bezpieczestwa staj si nadrzdne nad kwestiami rozwoju, rola organizacji pozarzdowych zaangaowanych na rzecz rozwoju zostaje zredukowana do funkcji
dostarczania usug i niesienia pomocy, co w rezultacie osabia te podmioty
i skania je do unikania zaangaowania si w ryzykown, tj. uwaan za polityczn dziaalno, jak na przykad rzecznictwo. To z kolej podwaa zaufanie
do organizacji pozarzdowych i zmniejsza ich efektywno (Fowler, 2008,
s. 113). Niemniej jednak skutki priorytetyzowania kwestii bezpieczestwa
dla dziaalnoci organizacji pozarzdowych wida nie tylko w krajach uwaanych za rozwijajce si. Jak argumentuj badacze, rwnie w nowych demokracjach (Rosja, Kazachstan, Kirgizja, Uzbekistan) oraz w Chinach daj
si zaobserwowa prby ograniczenia dziaalnoci tych podmiotw (Howell
i inni, 2006).
Gwne tendencje zauwaone w ustawach dotyczcych organizacji pozarzdowych przyjtych midzy 2007 a 2009 rokiem na caym wiecie dotycz piciu gwnych aspektw. Po pierwsze: restrykcje dotyczce zaoenia
i dziaania organizacji pozarzdowych wprowadzono midzy innymi w Chinach, Ekwadorze, Egipcie, Jordanie i Kosowa. Po drugie: wzmoone restrykcje wobec zagranicznego finansowania organizacji pozarzdowych zastosowano w Jordanie, Egipcie, Jemenie i Bahrajnie. Po trzecie: ograniczenia dotyczce wsppracy midzynarodowej, zakazujce wymiany wiedzy i dowiadcze ponad granicami pastw, wprowadzono w Peru, Boliwii, Meksyku
169
i Nikaragui. Po czwarte: nowo wprowadzone fundusze pastwowe dla organizacji pozarzdowych przeznaczone byy dla wybranej kategorii podmiotw,
zazwyczaj zaoonych przez pastwo, organizacji pozarzdowych w Uzbekistanie. Po pite: w Rosji i Meksyku zastosowano bodce podatkowe zniechcajce do wspierania finansowego sektora obywatelskiego (Shea, 2009).
Jak byo szeroko komentowane 13 lipca 2012 roku Duma Pastwowa Federacji Rosyjskiej przyja poprawki w ustawodawstwie dotyczcym organizacji
pozarzdowych. Prawo to nazywane jest prawem o agentach zagranicznych, gdy wprowadzone zmiany dotycz organizacji zajmujcych si dziaalnoci polityczn oraz finansowanych z zagranicy. W Rosji agent zagraniczny jest synonimem sowa szpieg (Mielkonjanc, 2013). W rezultacie
cz organizacji pozarzdowych w Rosji, ktre dostaj dofinansowanie
z zagranicy, zaczy stosowa autocenzur, midzy innymi nie upubliczniajc
rda finansowania (Kuczerjawaja, 2013).
Na Ukrainie 16 lutego 2014 roku parlament przyj ustawy, z ktrych jedna
wprowadza rozwizania podobne do rosyjskich, tj. organizacje pozarzdowe
finansowane z zagranicy zostaj agentami zagranicznymi i ich dziaalno
bdzie kontrolowana oraz opodatkowana (Kotliar, 2014). Ta sama ustawa delegalizuje organizacje pozarzdowe prowadzce religijn oraz ekstremistyczn dziaalno (tame). Rwnie w Bugarii niedawno pojawiay si gosy
nawoujce do prawnego ograniczenia wspierania bugarskich organizacji pozarzdowych przez zagranicznych fundatorw (alterinformation.wordpress.com,
2013). Tego rodzaju postulat zgaszaj nawet przedstawiciele partii politycznej (mediapool.bg, 2013). Jako rezultat atmosfery nagonki na organizacje
pozarzdowe wspierane ze rde zagranicznych, na pocztku 2014 roku
suby podatkowe rozpoczy kontrol podatkow Bugarskiego Komitetu
Helsiskiego (bnr.bg, 2014).
Reperkusje sekurytyzacji dyskursu w polityce rozwojowej dla inicjatyw
obywatelskich zarwno w krajach Globalnego Poudnia, jak i w krajach przechodzcych transformacj ustrojow wida na kilku paszczyznach. Poza
wymienionymi prawnymi regulacjami w krajach przechodzcych transformacj oraz zmian podejcia najwikszych darczycw dwustronnych i multilateralnych wzgldem organizacji pozarzdowych, najbardziej widoczn
tendencj zdaje si by wykorzystanie pretekstu walki z terroryzmem przez
wadze niektrych pastw, aby rozprawi si z obywatelskimi protestami.
Najwieszym takim przykadem byo uznanie przez wadze pastwowe za
terrorystw protestujcych na Euromajdanie Ukraicw, aby nastpnie
zbrojnie ich zaatakowa (gazeta.pl, 2014).
170
Galia Chimiak
Na niekorzy organizacji pozarzdowych w stosunku do przyjtej przez

nie roli w zotej erze dobrego rzdzenia, tj. w ostatniej dekadzie XX wieku
dziaaj trzy czynniki. Po pierwsze: wojna z terroryzmem i jej konsekwencje. Po drugie: odchodzenie od mylenia w kategoriach dobrego rzdzenia
rozumianego jako omijanie uwaanych za nieefektywne i skorumpowane
instytucji pastwowych poprzez wspieranie organizacji pozarzdowych
i przechodzenie w kierunku mylenia neoetatystycznego. Po trzecie: kryzys
finansowy. Organizacje pozarzdowe pozostaj podanym partnerem, lecz
raczej jako podwykonawca ni jako autonomiczne podmioty wspdecydujce o wyznaczaniu priorytetw i kierunkw zmian. Z jednej strony mamy
do czynienia z oddziaywaniem zasady ograniczonego zaufania wzgldem
organizacji pozarzdowych spowodowanym priorytetyzowaniem kwestii bezpieczestwa nad rozwojem. Z drugiej strony kryzys gospodarczy powoduje,
e organizacje te maj do dyspozycji mniej rodkw na dziaalno, podczas
gdy ronie liczba osb i grup potrzebujcych ich usug (Shea, 2009).
Niewtpliwie jest szereg czynnikw odpowiedzialnych za oznaki defaworyzacji organizacji pozarzdowych. Sekurytyzacja programw rozwojowych
duych darczycw oraz propozycji ustawowego ograniczania dziaalnoci
zwaszcza tych podmiotw, ktre stosuj kontrol obywatelsk wobec
rzdzcych w krajach przechodzcych transformacj ustrojow, to najbardziej jaskrawe przykady tego zjawiska. Nie oznacza to jednak, e inicjatywy
obywatelskie jako takie przestaj liczy si w polityce krajowej oraz we
wsppracy midzynarodowej. Pojawienie si i rozpowszechnienie prywatnych inicjatyw rozwojowych (Kinsbergen, 2014) wiadczy dobitnie o wci
ywym potencjale obywatelskim zaangaowania w rozwj. Zjawisko powstania i wzrostu prywatnych inicjatyw na rzecz rozwoju naley rozumie midzy
innymi jako reakcj na uwaan za zbyt daleko idc profesjonalizacj organizacji pozarzdowych, ktra nastpia take ze wzgldu na bezprecedensowe
rodki przeznaczone dla tych podmiotw od pocztku lat dziewidziesitych
XX wieku oraz towarzyszce temu zjawisku moliwoci ich rozwoju. W efekcie, zdaniem osb zakadajcych prywatne inicjatywy rozwojowe, profesjonalne organizacje pozarzdowe stay si czci gwnego nurtu polityki
(rozwojowej), tym samym oddalajc si od swojej bazy czonkowskiej oraz
od zwykych obywateli. Zwaszcza w niektrych krajach, takich jak Belgia czy
Holandia, due organizacje pozarzdowe dziaajce na rzecz rozwoju maj
ustalon, uprzywilejowan rol (Pollet i inni, 2014, s. 12). To samo mona
powiedzie o krajach skandynawskich, gdzie podmioty te stanowi przeduenie krajowych agencji rozwojowych. W tym kontekcie powstanie i rozwj
171
prywatnych inicjatyw rozwojowych jawi si nie tylko jako innowacja, ale take
jako naturalna ewolucja, przywracajca obywatelski charakter zaangaowania
na rzecz rozwoju. Te tzw. MONGOs (ang.: My Own NGO moja wasna
organizacja pozarzdowa) lub po prostu inicjatywy prywatne charakteryzuj
si dziaalnoci na ma skal prowadzon przez osb prywatne z krajw Globalnej Pnocy, niebdce czci tradycyjnego sektora organizacji
pozarzdowych, dziaajcych na rzecz polepszenia standardw ycia osb
z Globalnego Poudnia (Pollet i inni, 2014, s. 78).
Na podstawie tych dyskusji, w kontekcie aktualnie trwajcej debaty dotyczcej stanu obywatelskoci, naley stwierdzi, e niektre z form zaangaowania obywatelskiego niewtpliwie przeywaj kryzys wewntrzny, bd
trwaj w letargu liczc na powrt zotej ery, z pocztku lat dziewidziesitych. W tym sensie pewien segment sektora obywatelskiego rzeczywicie jest
upiony. Ten stan rzeczy jednak mobilizuje inne, innowacyjne wzgldem
tradycyjnych form zaangaowania zinstytucjonalizowanego, odmiany obywatelskoci. Najbardziej widoczne w sferze publicznej s nowe ruchy spoeczne,
zwaszcza te zajmujce stanowisko wobec negatywnych skutkw globalizacji
gospodarczej i politycznej, znane take jako ruchy na rzecz globalnej solidarnoci (Pianta, Marchetti, 2007). Zaangaowanie celebrytw na rzecz pomocy
krajom z Globalnego Poudnia oraz wzrost skali i roli zjawiska znanego jako
Billantropia2 czy filantro-kapitalizmem (Moran, 2014, s. 379) stanowi inny
przykad wci aktualnych tendencji w zaangaowaniu prywatnych osb na
rzecz rozwoju. W ostatnich latach pojawiaj si take inne prby uchwycenia
innowacyjnych, oddolnych dziaa obywatelskich. Przykad stanowi opracowania nowych koncepcji, np. propozycja zmiany spowodowanej przez
obywateli wiadomych swoich praw (ang. civic-driven change) (Fowler, Biekart,
2013). Na poziomie empirii naley wspomnie wymieniony przykad prywatnych inicjatyw rozwojowych (Kinsbergen, 2014) czy te pojawienie si kategorii przypadkowego pracownika rozwojowego (Pollet i inni, 2014). Zwaszcza te ostatnie stanowi o ywotnoci postawy obywatelskiej oraz o potencjale innowatorskim obywatelskoci nawet w czasie kryzysu gospodarczego oraz
nieprzyjaznych dla organizacji pozarzdowych okolicznoci stwarzanych
przez sekurytyzacj polityki rozwojowej.
2 Neologizm Billantropia odnosi si bezporednio do zaangaowania multimilionera
Bill Gates za porednictwem Fundacji Gatesa we wsppracy rozwojowej, cho dotyczy
take dziaalnoci innych osb, midzy innymi finansisty Georgea Sorosa dla spoeczestw
obywatelskich krajw przechodzcych transformacj ustrojow.
172
Galia Chimiak
Literatura
Aid for CSOs, 2013, OECD Development Co-operation Directorate (http://www.
oecd.org/dac/peer-reviews/Aid%20for%20CSOs%20Final%20for%20WEB.pdf,
dostp 07.02.2014).
Almond, Gabriel A. 1990, A Discipline Divided. Schools and Sects In Political Science.
Newbury Park: Sage Publications.
An Agenda for Development, 1994, (http://www.globalpolicy.org/component/
content/article/226/32314.html, dostp 28.11.2013).
Babbitt, Eileen F., 2009, The Evolution of International Conflict Resolution: From Cold War
to Peacebuilding, Negotiation Journal, s. 539549.
Bagiski, Pawe, 2009, Ewolucja pozycji Polski w midzynarodowej wsppracy na rzecz rozwoju, w: P. Bagiski, K. Czaplicka, J. Szczyciski (red.), Midzynarodowa wsppraca
na rzecz rozwoju, Warszawa, PWE, s. 188212.
Bebbington, Anthony, Hickey Samuel, Mitlin Diana C., 2008, Introduction, w:
A. Bebbington, S. Hickey, D.C. Mitlin (red.), Can NGOs Make a Difference?
The Challenge of Development Alternatives, London and New York, Zed Books,
s. 337.
Bloodgood, Elizabeth A., Tremblay-Boire Joannie, 2011, International NGOs and
National Regulation in an Age of Terrorism, Voluntas nr 22, s. 142173.
Bnr.bg, 2014, !,
08.01.2014 (http://bnr.bg/horizont/post/100278962/danychnite-zapochvat-pro
verka-na-bylgarskiya-helzinkski-komitet, dostp 20.02.2014).
Boli, John, Thomas George M., 1999, INGOs and the Organization of World Culture, w:
J. Boli, G.M. Thomas (red.), Constructing world culture: international nongovernmental
organizations since 1875, Stanford University Press, s. 1349.
Chabbott, Collette, 1999, Development INGOs, w: J. Boli, G.M. Thomas (red.), Constructing world culture: international nongovernmental organizations since 1875, Stanford
University Press, s. 222248.
Chimiak, Galia, 2014, The Rise and Stall of Non-Governmental Organizations in Development, Polish Sociological Review, s. 2544.
Clinton, Hillary, 2012, Remarks at the Clinton Global Initiative (September 24). (http://
georgia.usembassy.gov/latest-news/official_statements2012/global_initiative.html,
dostp 18.02.2014).
Czaplicka, Katarzyna, 2009, Problemy spoeczno-gospodarcze krajw rozwijajcych si i wybrane koncepcje ich przezwyci
enia, w: P. Bagiski, K. Czaplicka, J. Szczyciski (red.),
Midzynarodowa wsppraca na rzecz rozwoju, Warszawa, PWE, s. 1554.
Dreher, Axel, Koch Dirk-Jan, Nunnenkamp Peter, Thiele Rainer, 2008, NGO aid
well targeted to the needy and deserving? (http://www.voxeu.org/article/scrutinisingnon-governmental-aid, dostp 15.04.2013).
Edwards, Michael, Hulme David (red.), 1998, Non-Governmental Organisations
Performance and Accountability Beyond the Magic Bullet, London, Earthscan Publications.
173
Fiedor, Bogusaw, Kociszewski Karol (red.), 2010, Ekonomia rozwoju, Wrocaw,

WUE.
Fine, Ben, 2006, The Developmental State and the Political Economy of Development, w:
K.S. Jomo, Ben Fine (red.), The New Development Economics: Post Washington Consensus Neoliberal Thinking, India, Tulika Books, s. 101122.
Fowler, Alan, 2008, Development and the New Security Agenda. W(h)ither(ing) NGO
Alternatives?, w: A. Bebbington, S. Hickey, D.C. Mitlin (red.), Can NGOs Make
a Difference? The Challenge of Development Alternatives, London and New York, Zed
Books, s. 111129.
Fowler, Alan, Biekart Kees, 2013, Relocating Civil Society in a Politics of Civic-Driven
Change, Development Policy Review vol. 31, nr 4, s. 463483.
Furness, Mark, Gnzle Stefan, 2012, The European Union's Development Policy: A Balancing Act between a More Comprehensive Approach' and Creeping Securitization. ISL
WORKING PAPER, s. 11.
Hart, Gillian, 2001, Development Debates in the 1990s: Culs de Sac and Promising Paths,
Progress in Human Geography 25, s. 605614.
Hayashi, Shigeko, 2010, The Developmental State in the Era of Globalization: Beyond the
Northeast Asian Model of Political Economy, The Pacific Review vol. 23, s. 4569.
Howell, Jude, Ishkanian Armine, Obadare Ebenezer, Seckinelgin Hakan, Glasius
Marlies, 2006, The Backlash against Civil Society in the Wake of the Long War on Terror,
Civil Society Working Paper nr 26, London School of Economics.
Howell, Jude, Lind Jeremy, 2009, Changing Donor Policy and Practice in Civil Society in the
Post-9/11 Aid Context, Third World Quarterly vol. 30, nr 7, s. 12791296.
Howell, Jude, 2010, Civil Society, Aid, and Security Post-9/11, International Journal of
Not-for-Profit Law tom 12, nr 4, s. 2023.
alterinformation.wordpress.com, 2013, " # !
$% #, (http://alterinformation.
wordpress.com/2013/10/07/8939232010404/, dostp 20.02.2014).
Karta Narodw Zjednoczonych, 1945, (http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/Karta_
Narodow_Zjednoczonych.pdf, dostp 01.08.2013).
Kinsbergen, Sara, 2014, Behind the Pictures. Understanding Private Development
Initiatives, doktorat obroniony w Universytecie Radboud, Nijmegen, Holandia.
Kopiski, Dominik, 2011, Pomoc rozwojowa. Teoria i polityka, Warszawa, Difin.
Korten, David C., 1990, Getting to the 21st Century: Voluntary Action and the Global
Agenda, USA, Kumarian Press.
Kotliar, Dmytro, 2014, Summary of Laws Adopted by the Ukrainian Parliament on
16 January 2014 (http://ti-ukraine.org/news/4269.html, dostp 20.02.2014).
Kuczerjawaja, Elena, 2013, Sektor pozarzdowy w oczach spoeczestwa polskiego i rosyjskiego, Trzeci Sektor nr 30, s. 4252.
Kuczynski, Pedro-Pablo, Williamson John (red.), 2003, After the Washington Consensus:
Restarting Growth and Reform in Latin America, Washington, Institute for International Economics.
174
Galia Chimiak
Leftwich, Adrian, 1994, Governance, the State and the Politics of Development, Development and Change vol. 25, nr 2, s. 363386.
Lewis, David, Kanji Nazneen, 2009, Non-Governmental Organizations and Development,
London and New York, Routledge.
Ma, Quisha, 2006, Nongovernmental Organizations in China. Paving the Way to Civil
Society?, Routledge.
Madon, Shirin, 2000, International NGOs: Networking, Information Flows and Learning,
Development Informatics Working Paper Series, University of Manchester.
Martens, Kerstin, 2002, Mission Impossible? Defining Nongovernmental Organizations,
Voluntas vol. 13/3, s. 271285.
Mediapool.bg, 2013, * # $ $ *+; (http://www.mediapool.bg/nova-natsionalisticheska-partiyaiska-zabrana-na-antibalgarskite-npo-news213357.html, dostp 20.02.2014).
Mielkonjanc, Grigorij, 2013, Ustawa anty-NGO: rok przeladowa organizacji pozarzdowych w Rosji, Korespondent Wschodni 29.07.2013 (http://www.korespondentwschodni.org/informacje/ustawa-anty-ngo-rok-przesladowan-organizacjipozarzadowych-w-rosji, dostp 19.02.2014).
Moran, Michael, 2014, Global Philanthropy, w: T.G. Weiss, R. Wilkinson (red.), International Organization and Global Governance, London and New York, Routledge,
s. 372384.
Nam, Moiss, 2013, The End of Power: From Boardrooms to Battlefields and Churches to
States, Why Being in Charge Isnt What It Used to Be, Basic Books.
Nunnenkamp, Peter, 2008, Aid Effectiveness: The Myth of NGO Superiority,
(http://www.globalpolicy.org/component/content/article/177-un/31624.html,
dostp 07.02.2014).
OECD DAC StatExtracts, https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=
TABLE1, dostp 17.02.2014.
OECD DAC The Ten Fragile State Principles, http://www.oecd.org/dacfragilestates/,
dostp 19.02.2014.
Payne, Anthony, Philips Nicola, 2011, Rozwj, Warszawa, Wydawnictwo SIC!.
Pianta, Mario, Marchetti Raffaele, 2007, The Global Justice Movements: The Transnational
Dimension, w: Donatella della Porta red. The Global Justice Movement: A CrossNational and Transnational Perspective. Boulder, Co, Paradigm, s. 2951.
Pollet, Ignace, Habraken Rik, Schulpen Lau, Huyse Huib, 2014, The Accidental Aid
Worker. A Mapping of Citizen Initiatives for Global Solidarity in Europe, Belgia, HIVAKU Leuven.
Polska Wsppraca na rzecz Rozwoju. Raport Roczny 2012, 2012, Warszawa, Ministerstwo
Spraw Zagranicznych RP.
Protestujcy uznani przez wadz za terrorystw. MON Ukrainy od razu reaguje: do walki z terrorystami mo
e zosta u
yte wojsko, 2014, gazeta.pl (http://www.gazeta.pl/
0,0.html, dostp 19.02.2014).
Rutkowski, Micha, 2009, Bank <wiatowy a poprawianie jakoci rzdzenia w zmieniajcym
si wiecie. Sytuacja Polski i wyzwania kryzysu gospodarczego, Zarzdzania Publiczne
nr 3(9), s. 6979.
175
Schechter, Michael G., 1999, Globalization and Civil Society, w: The Revival of Civil
Society. Global and Comparative Perspectives, London, Macmillan, s. 61101.
Shea, Catherine, 2009, Letter from the Editor, Global Trends in NGO Law tom 1, nr 1
(http://www.icnl.org/research/trends/trends1-1.html#_ftn27, dostp 12.10.2012).
Solarz, Marcin Wojciech. 2009. PnocPoudnie. Krytyczna analiza podziau wiata na
kraje wysoko i sabo rozwinite, Warszawa, WUW.
Sztompka, Piotr, 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw, Znak.
Thomas, Alan, Allen Tim, 2000, Agencies of development, w: T. Allen, A. Thomas (red.),
Poverty And Development Into The 21st Century, UK, Open University Press,
s. 189216.
Turner, Edward A. L., 2010, Why Has the Number of International Non-Governmental
Organizations Exploded since 1960?, Cliodynamics 1(1), s. 8191 (http://escholarship.
org/uc/item/97p470sx, dostp 12.10.2012).
United Nations, 2004, We the peoples: civil society, the United Nations and global governance.
Report of the Panel of Eminent Persons on United NationsCivil Society Relations
(http://www.un-ngls.org/orf/Final%20report%20-%20HLP.doc, dostp 12.10.2012).
Waeyenberge, Elisa Van, 2006, From Washington to Post-Washington Consensus. Illusions
of Development, w: Jomo K.S. i Ben Fine (red.), The New Development Economics: Post
Washington Consensus Neoliberal Thinking, India, Tulika Books, s. 2145.
Witkowski, Jdrzej, 2012, Strategie organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz rozwoju midzynarodowego. Socjologiczna analiza kontekstu polskiego, w: G. Chimiak,
M. Fronia (red.), Globalizacja a rozwj. Szanse i wyzwania dla Polski, Warszawa,
Scholar, s. 195217.
176
Galia Chimiak
Cz II
Innowacyjne czy zachowawcze:

studia przypadku
177
178
Galia Chimiak
Midzy aktywnoci a biernoci. Postawy obywatelskie mieszkacw rednich miast
179
Agnieszka Michalska-ya
Uniwersytet
dzki
Midzy aktywnoci a biernoci.

Postawy obywatelskie
mieszkacw rednich miast
Wprowadzenie
Problem obywatelskoci poruszany jest w literaturze od dawien dawna.
Rozwaania nad powinnociami czy prawami obywatela oraz zmiana charakteru jego roli (i jej psychospoecznych, kulturowych i historycznych
uwarunkowa) stanowi to niejednej filozoficznej, socjologicznej czy politologicznej rozprawy. Nie ma jednak jednej precyzyjnej definicji obywatelskoci. To, kim jest obywatel, jakimi charakteryzuje si bd powinien
si odznacza przymiotami, jakie posiada prawa i obowizki, jest czsto
odmiennie rozumiane w zalenoci od przyjtej tradycji bd te teoretycznej orientacji. Najczciej wymienia si dwie opozycyjne koncepcje obywatelskoci: komunitariask, bdc kontynuacj myli republikaskiej,
i liberaln.
Koncepcja liberalna zakada, i obywatelstwo oznacza status ustanowiony dla tych, ktrzy s penymi czonkami wsplnoty politycznej. Wszyscy,
ktrzy go posiadaj, s rwni wobec prawa i obowizkw wynikajcych
z tego statusu (Mulhall, Swift, 1992). Podstawowe miejsce w tradycji liberalnej przypisuje si prawom jednostki, ktre maj priorytetowe znaczenie
wzgldem dobra ogu, niewiele powicajc przy tym uwagi obywatelskim
180
powinnociom. Udzia w yciu publicznym zaley od jednostki, moe

z niego zrezygnowa przerzucajc ten obowizek na swoich reprezentanttw (Macedo, 1995). Obywatel nie jest zatem aktywnym uczestnikiem
ycia politycznego, a koncentruje si raczej na realizacji indywidualnych
interesw. Pastwo jako organizacja polityczna, ale i obywatelska, ma by
gwarantem praw jednostki, stojcym na stray jej wolnoci i autonomii,
jej indywidualnych swobd, ograniczonych jedynie obowizkiem szanowania autonomii innych ludzi. W optyce liberalnej obywatelsko to
zestaw praw przyrodzonych jednostce; ktre pozwalaj jej funkcjonowa
w yciu prywatnym w sposb uznany przez ni za waciwy (...), a w yciu publicznym jest ostoj jej podmiotowoci (Wnuk-Lipiski, 2005,
s. 109).
W koncepcji komunitariaskiej obywatelstwo postrzegane jest jako
uczestnictwo, tosamo i kulturowa odrbno (Walzer, 1980). Obywatel
jest nie tylko posiadaczem praw, jak postulowa liberalizm, ale take aktywnym uczestnikiem ycia publicznego. Podstawowe wytyczne komunitaryzmu zalecaj zachowanie rwnowagi pomidzy tym, co indywidualne,
a tym, co wsplne, pomidzy prawami i obowizkami. Zdaniem Michaela
Walzera (1980, s. 64) obywatele powinni aktywnie angaowa si w obron
wasnych praw i praw innych obywateli, dziaajc we wszystkich sferach
ycia spoecznego. Podstawow powinnoci obywatelsk jest zatem zainteresowanie sprawami publicznymi i powicenie si im. Zaangaowanie
obywatelskie potrzebne jest zarwno spoeczestwu jako caoci, jak i jednostkom, bowiem daje moliwo wymiany dowiadcze, dbr i usug,
ale przede wszystkim staje si gwarantem wasnych praw. Jak podkrela
Amitai Etzioni (1997, s. 18) Jeeli chcesz, by spoeczestwo respektowao
i wspierao twoj autonomi, to respektuj i wspieraj porzdek spoeczestwa. Obywatelstwo postrzegane jest zatem jako co wicej ni status
jednostki, wyraa si ono przede wszystkim w aktywnym uczestnictwie
we wsplnocie politycznej. Obywatelstwo to wie jednostki ze wsplnot
o charakterze afirmowanym, sposb cigego konstruowania i wyraania
pojcia my, zbiorowego ja, zbiorowej tosamoci (Bukowska, Wnuk-Lipiski, 2009, s. 27). Bycie czonkiem tej wsplnoty odwouje si do
wiadomoci kolektywnej, jak podzielaj jej uczestnicy kierujcy si zasad dobra wsplnego. Podwalin owej kolektywnej wiadomoci czy,
szerzej ujmujc, zbiorowej tosamoci s wsplna tradycja i wartoci. Tak
postrzegana wsplnota polityczna tworzy spoeczestwo obywatelskie
(Szczap, 2003).
181
Jak wskazuje Piotr Weryski (2010, s. 285), oba modele obywatelskoci
liberalny i republikaski1 s historycznie uksztatowanymi ideologiami obiektywnie istniejcymi w swoich empirycznych przejawach. Co wicej, jak dowodzi autor, oba wzorce obywatelskoci wsplnotowy i indywidualistyczny
funkcjonuj obok siebie w rzeczywistoci spoecznej. Ma to midzy innymi swoje konsekwencje w okrelonym poziomie i sposobie spoecznego,
i politycznego zaangaowania obywateli. Obecnie obserwowa moemy
enklawowy charakter uczestnictwa obywatelskiego dotyczcy zarwno form
i obszarw zaangaowania, jak i okrelonych kategorii spoecznych (Gliski,
Palska, 1997). Podsumowujc wyniki swoich teoretycznych rozwaa i empirycznych ustale Weryski (2010, s. 287) stwierdza, i w wyspowy, elitystyczny charakter zaangaowania ograniczony jest do krgw inteligenckich
jednak o dwch obliczach. () Po pierwsze, inteligencja etosowa reprezentuje w polskiej sferze publicznej czciej republikaski ni liberalny wzr
uczestnictwa. () Po drugie, polska nowa klasa rednia, gwnie miejska
i wielkomiejska () jest bardziej ideowo blisza metaideologii liberalnej.
Uzna naley, i we wspczesnym spoeczestwie brak jest jednego
obowizujcego i zobowizujcego do okrelonego rodzaju dziaania wzorca
obywatelskoci. Przeplatanie si ideaw liberalnej i republikaskiej czy
komunitariaskiej wizji spoeczestwa wpywa moe na okrelony ksztat
wspczesnego polskiego spoeczestwa obywatelskiego. Mona zatem
mwi o polskiej sferze publicznej jako miejscu wspistnienia, ale te
trwajcej konfliktowej kohabitacji dwch modeli ycia publicznego: republikaskiego i liberalnego. Ich wspwystpowanie w yciu spoecznym
nie tylko si nie wyklucza, ale stanowi o jego funkcjonalnym dopenieniu
(Weryski, 2010, s. 289).
Pytanie o przyszo spoeczestwa obywatelskiego jest pytaniem o to,
ktry z wzorcw obywatelstwa stanie si dominujcym. Czy spoeczestwo
obywatelskie ma by w wikszym stopniu gwarantem praw jednostek, ktre
uczestnicz w imi swoich swobd, czy te ma by rodzajem wsplnoty
ksztatujcej tosamo jednostki w duchu spoecznego zaangaowania i powinnoci wobec wsplnoty? Jak sugeruje Weryski (2010), rozwj polskiej
1 W niniejszym tekcie skoncentrowano si na koncepcji komunitariaskiej, jednak model
republikaski do zaoe ktrego odwouje si autorka przytaczajc rozwaania Piotra
Weryskiego traktowany jest jako ideologiczna podwalina koncepcji komunitariaskiej.
Myl komunitariaska () blisza jest republikaskiej idei dobra wsplnego i jej ontologicznej wizji wsplnoty (Weryski, 2010, s. 31).
182
sfery publicznej i instytucji spoeczestwa obywatelskiego zalee bdzie

od udziau i znaczenia obu wizji obywatelskoci. Zdaniem autora najkorzystniejszym byoby zrwnowaenie ich wpywu, ktre zaowocowaoby
wzgldnie stabilnym rozwojem ycia politycznego.
Postawy obywatelskie i ich komponenty

Poszukujc odpowiedzi na pytanie, czym jest obywatelsko, co j okrela
i determinuje, wskazwek szuka naley zarwno we wpywie okrelonego
typu adu spoeczno-politycznego, rodzimej tradycji myli politycznej czy
w bardziej uniwersalnych koncepcjach (Wnuk-Lipiski, 2005, s. 101). Jak
si czsto podkrela: Obywatelsko to postawa wynikajca z norm i wartoci spoecznych, podzielanych przez obywateli danego pastwa, oraz
cnoty obywatelskie jako pozytywne cechy zachowa obywateli wobec siebie
( liz, 2004, s. 11). Definiujc postaw obywatelsk autorzy zazwyczaj wymieniaj szereg cech, wartoci, zachowa czy dyspozycji, jakie charakteryzuj
obywatela.
Antoni Suek (2011, s. 278) wskazuje, e Dowiadczenia, dziaania na
rzecz spoecznoci i umiejtnoci obywatelskie potrzebne s zarwno spoeczestwu demokratycznemu, jak i obywatelom w takim spoeczestwie.
Demokracja potrzebuje obywateli, ktrzy chc i potrafi obsugiwa jej mechanizmy, za obywatele pozbawieni umiejtnoci spoecznych nie skorzystaj z oferowanych im przez demokracj moliwoci wyraania swych preferencji i realizacji interesw. Rozwj demokracji i przyrost umiejtnoci
obywatelskich w spoeczestwie wzmacniaj si nawzajem. Postawa obywatelska obejmuje zatem dwa wymiary. Pierwszy, wymiar wiadomociowy, jest
odzwierciedleniem kompetencji (wiedzy i umiejtnoci) potrzebnych do bycia
obywatelem oraz pozytywnego stosunku do okrelonych wartoci (obywatelskich). Drugi wymiar uwzgldnia partycypacj obywatela w yciu publicznym.
Niekiedy w wymiar postrzegany jest jako element nieodzowny i najwaniejszy charakterystyki (dobrego) obywatela: obywatelstwo oznacza partycypacj
w yciu publicznym (van Steenbergen, 1994, s. 34). Obywatelsko pojta
jako partycypacja polityczna ma w teorii politycznej ju dug tradycj (zob.
Lister, Pia, 2008).
Podsumowujc rozwaania innych autorw definiujcych postawy obywatelskie Edmund Wnuk-Lipiski i Xymena Bukowska (2009, s. 25) okrelaj
tre owego pojcia. Za Shilsem uznaj, i postawa obywatelska przejawia si
183
w przywizaniu do spoeczestwa jako caoci objawiajcym si decyzjami
i dziaaniami dla jego dobra oraz zbiorowej samowiadomoci. Obywatelsko to akceptacja zobowizania do dziaania (przynajmniej w pewnym zakresie) na rzecz dobra wsplnego, w momencie podejmowania sprzecznych
interesw czy ideaw. Nakazuje ona branie pod uwag konsekwencji poszczeglnych dziaa dla dobra wsplnego czy spoeczestwa jako caoci
(Wnuk-Lipiski, 2005, s. 109). Ze stanowiskiem tym zgadza si Robert Putnam (1995, s. 133), ktry twierdzi, i by obywatelem we wsplnocie obywatelskiej oznacza przede wszystkim aktywnie uczestniczy w sprawach
publicznych. Wskazuj oni na pewne dyspozycje osobowociowe do aktywnoci w yciu publicznym i nastawieniu prospoecznym wyraonym takimi
cechami, jak empatia czy altruizm.
Za pierwszy komponent postawy obywatelskiej naley zatem uzna aktywne uczestnictwo w yciu publicznym. Definiujc aktywno obywatelsk
Piotr Gliski i Hanna Palska (1997, s. 365) wskazuj, i polega ona na
wsplnej i wiadomej artykulacji, realizacji i obronie interesw (potrzeb, aspiracji) jakiej grupy spoecznej przez jej czonkw. Oprcz realizacji funkcji
obywatelskich zwizanych z artykulacj interesw, kontrol wadzy i partycypacj spoeczn, cechuje si rwnie spoecznym charakterem wyraonym
w dziaaniach zaspokajajcych rnorodne potrzeby. Cho na og autorzy
odrniaj aktywno obywatelsk od aktywnoci politycznej i obywatelskiej
aktywnoci indywidualnej, to jak wskazuje w innym opracowaniu Gliski
(2006, s. 58), oprcz aktywnoci pozarzdowej wyrni mona co najmniej
cztery inne obszary aktywnoci obywatelskiej: wsplnoty lokalne i samorzd
terytorialny; ruchy spoeczne, organizacje i ruchy nieformalne; aktywno
w partiach i stowarzyszeniach politycznych oraz obywatelsk aktywno indywidualn.
Obywatelsko pojmowa naley rwnie przez pryzmat jej aksjologicznego wymiaru wyraonego aprobat okrelonych wartoci takich jak: braterstwo, solidarno, rwno praw, zaufanie, kooperacja, podmiotowo,
respektowanie idei dobra wsplnego, podporzdkowanie reguom grupowym (Bukowska, Wnuk-Lipiski, 2009). Ten wymiar obywatelskoci bezporednio koresponduje z zagadnieniem cnt obywatelskich. Posiadanie
tych cnt przez obywateli jest warunkiem koniecznym utrzymania ustroju
demokratycznego i gwarantowanych przez niego wolnoci (Szutta, 2012,
s. 202). Zbir cnt obywatelskich nie jest kategori niezmienn, co skutkuje tym, i rni autorzy zaliczaj do niego rozmaite wartoci. Dla przykadu William Galston wymienia cztery kategorie cnt obywatelskich: cnoty
184
uniwersalne: mstwo, praworzdno, lojalno; cnoty spoeczne: niezaleno, tolerancja; cnoty gospodarcze: etyka pracy, zdolno do rezygnacji
z natychmiastowego zaspokojenia pragnie, zdolno do przystosowania
si do zmian ekonomicznych i technologicznych; cnoty polityczne: zdolno
do rozrniania i respektowania uprawnie innych obywateli, zdolno do
zachowania umiaru w roszczeniach, zdolno do oceny osigni osb
sprawujcych urzdy, gotowo do uczestniczenia w dialogu publicznym (Szutta, 2012, s. 195196). Cnoty obywatelskie traktowa mona zatem jako wartoci niosce w sobie istotny adunek powinnoci do okrelonych zachowa.
Wymiar poznawczy postawy obywatelskiej odwouje si zarwno do
okrelonej wiedzy, umiejtnoci, jak i zainteresowa yciem publicznym.
w komponent odzwierciedla kompetencje, ktre umoliwiaj obywatelowi
pene uczestnictwo we wsplnocie spoecznej i politycznej. Kompetencje
obywatelskie rozumiane s na og jako okrelone umiejtnoci, zdolnoci
i wiedza pozwalajce tym, ktrzy je posiadaj, na okrelone ukierunkowanie
swoich wysikw dla realizacji zamierze i powinnoci istotnych w penieniu
roli obywatela (Przybylski, 2012, s. 77).
Kompetencje obywatelskie obejmuj umiejtnoci zdobywania i wykorzystywania informacji, ocen wasnego zaangaowania i stopie zainteresowania yciem publicznym, umiejtno podejmowania decyzji i przewidywania
ich konsekwencji, ocen zachowania jednostek i dziaania instytucji z punktu widzenia okrelonych kryteriw, umiejtno komunikowania pomysw
i idei, umiejtno grupowej kooperacji, promowanie i obrona interesw
grupowych (Simlat, 1996). Zaprezentowan enumeracj umiejtnoci obywatelskich naley uzupeni o okrelon wiedz niezbdn do funkcjonowania
w spoeczestwie. Wiedza ta odnosi si przede wszystkim do znajomoci
przepisw prawa.
Jak wynika z analiz Marthy Nussbaum (2000), znajomo prawa wpywa na efektywne partycypowanie w sferze publicznej poprzez zwikszenie
umiejtnoci wykorzystywania przysugujcych jednostce praw. Kognitywny
aspekt obywatelskoci nie sprowadza si jedynie do wiedzy czy zdolnoci
jednostki, obejmuje rwnie zainteresowanie yciem publicznym (Bukowska,
Wnuk-Lupiski, 2009).
Podsumowujc, postawa obywatelska charakteryzuje si, po pierwsze,
pewnym poziomem wiedzy o otaczajcej rzeczywistoci spoecznej i politycznej, znajomoci podstawowych praw i obowizkw obywatelskich,
a take okrelonym zakresem umiejtnoci umoliwiajcych sprawne funk-
185
cjonowanie w yciu publicznym. Po drugie, obejmuje aspekt etyczny obywatelskoci odwoujcy si do aprobaty okrelonych wartoci i powinnoci wobec pastwa i spoeczestwa. Wreszcie po trzecie, wie si z partycypacj
w yciu publicznym opart na aktywnym zaangaowaniu spoecznym i politycznym.
Problematyka badania
Przedmiotem analizy w ramach niniejszego opracowania s postawy obywatelskie mieszkacw trzech miast redniej wielkoci pooonych w wojewdztwie dzkim: Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic. Gwnym celem
niniejszego opracowania jest okrelenie struktury postaw obywatelskich
mieszkacw tych miast i ich wyznacznikw. Okrelenie struktury postaw
sprowadza si bdzie do ustalenia wzoru poczenia wyodrbnionych komponentw zjawiska, takich jak aktywno spoeczno-polityczna (komponent
behawioralny) i wiadomo obywatelska wyraona w ocenie powinnoci
obywatelskich (komponent afektywny) oraz kompetencje obywatelskie (komponent poznawczy).
W efekcie ustalone zostanie, czy i w jakim stopniu postawy badanych
uwzgldniaj wszystkie wymiary obywatelskoci czy tylko niektre z nich,
oraz jakie s dominujce w badanej zbiorowoci typy powiza midzy
poszczeglnymi aspektami. Typy konstruowane uwzgldnia bd zatem
rne wartoci poszczeglnych komponentw badanego zjawiska. Wrd
gwnych korelatw zjawiska wykorzystane zostan zmienne pooenia
spoecznego jednostki, zakorzenienia lokalnego, przestrzennego zakresu
utrzymywanych kontaktw oraz religijnoci. Niniejszy tekst jest prb wczenia si do dyskusji nad postawami obywatelskimi Polakw oraz kondycj
spoeczestwa obywatelskiego w dobie kryzysu analizowanego z perspektywy lokalnej.
Podstaw prezentowanych zagadnie jest materia empiryczny uzyskany w ramach projektu Kompetencje obywatelskie mieszkacw miast
redniej wielkoci. Na przykadzie wybranych miast wojewdztwa dzkiego. Podstawowym narzdziem gromadzenia danych by kwestionariusz
wywiadu przeprowadzony na losowej prbie mieszkacw. Badania realizowano w tych miastach w latach 20092011. Ogem przeprowadzono
743 wywiady: 250 w Sieradzu, 231 w Zduskiej Woli i 262 w Skierniewicach.
186
Komponenty postaw obywatelskich

mieszkacw miast redniej wielkoci
Postawa obywatelska, jak to starano si wykaza wyej, skada sie z trzech
komponentw. Pierwszy z nich odnosi si do aprobaty okrelonych powinnoci obywatelskich. Jak wskazuje Jerzy Bartkowski (2010, s. 69), bez analizy
stosunku do obowizkw wobec pastwa nie mona bada zjawiska obywatelskoci. Mona uzna, i aprobata okrelonych powinnoci czy, jak wskakuje autor, potpienie niewykonywania obowizkw obywatelskich Jest
to kwestia przenikania norm ycia publicznego do wiadomoci potocznej
i stania si elementem wzoru yciowego jednostki. Jest to, jak okrela
Dziubka (za Bartkowski, 2010, s. 70), etyczny wymiar obywatelskoci, wynik
postrzegania siebie i innych w perspektywie zarwno praw, jak i obowizkw.
Jak przyjto w niniejszym opracowaniu do powinnoci, ktre s istotne
z punktu widzenia ksztatowania statusu obywatela, nale, gosowanie
w wyborach, pacenie podatkw, przestrzeganie prawa i przepisw, ledzenie
dziaa rzdu, tolerancja dla odmiennoci pogldw innych osb, pomoc
innym ludziom, ktrzy maj gorzej.
W celu zbadania oglnego poziomu aprobaty dla tak pojtych powinnoci
obywatelskich skonstruowano skal obejmujc wszystkie wyrnione itemy
analizowanego komponentu. Analiza rzetelnoci skali zostaa przeprowadzona
metod Alpha Cronbacha, ktrej warto wyniosa 0,673. Skonstruowan
skal naley uzna za rzetelne narzdzie pomiaru aprobaty powinnoci obywatelskich przez mieszkacw badanych miast. Kada ze zmiennych, jakie wczono do analizowanego zbioru, posiada warto od -3 do 3, gdzie -3 oznacza
zdecydowany brak aprobaty dla okrelonej powinnoci obywatelskiej, a 3 deklaracj przeciwn. Suma wartoci poszczeglnych zmiennych skada si na skal
syntetyczn. Graficzn prezentacj skali przedstawia wykres 1 z krzyw Gaussa.
Jak mona zaobserwowa na wykresie, a potwierdzaj to statystyki opisowe, wikszo obserwacji jest bliska wynikowi redniemu. Jednak wartoci
dominujc jest maksimum na skali, co oznacza, i poziom aprobaty wrd
mieszkacw badanych miast dla tak zdefiniowanych powinnoci obywatelskich jest bardzo wysoki. I cho nie wszystkie przedstawione badanym
powinnoci obywatelskie czy postawy wynikaj z nakazu konstytucyjnego
(jak pacenie podatkw czy przestrzeganie prawa), bowiem s w rzeczywistoci przysugujcymi obywatelom prawami (np. gosowanie w wyborach),
i wynikaj raczej z moralnego zobowizania, to ich zbir ma pozytywne konotacje w wiadomoci czonkw badanych zbiorowoci.
187
Czsto
Wykres 1. Skala aprobaty powinnoci obywatelskich
Suma poszczeglnych itemw skali
rdo: opracowanie wasne.
Wysoki stopie aprobaty dla okrelonych obywatelskich powinnoci wydaje si pewn sta postaw naszego spoeczestwa. Potwierdzaj to liczne
badania zrealizowane take na oglnopolskich prbach. I tak rezultaty bada
zaprezentowane z raporcie CBOS z 2000 roku ukazuj niemal powszechne
uznanie za obywatelski obowizek takich zachowa jak: pacenie podatkw,
udzia w wyborach czy referendach oraz dbao o utrzymanie porzdku
publicznego. Podobne wyniki odnoszce si do oceny niektrych zachowa
ycia spoecznego uzyska Bartkowski (2010). Cho zestaw analizowanych
przez autora powinnoci wobec pastwa rni si od prezentowanego
w niniejszym artykule, to naley uzna, i etyczny wymiar postaw obywatelskich jest nadal silnie reprezentowany w spoeczestwie polskim. Rwnie
bardziej aktualne oglnopolskie badania CBOS z 2013 potwierdzaj zarysowan tendencj o stosunkowej trwaoci aprobaty dla obowizkw czy wartoci obywatelskich. I cho, jak wynika z raportu CBOS, liczba osb przekonanych, i obowizkiem obywatelskim s pacenie podatkw czy gosowanie
w wyborach, zmniejszya si w okresie 19992013, to jednak nadal naley
j uzna za wysok, bowiem a trzy czwarte badanych uwaa, i zachowania
te nale do istotnych powinnoci obywatelskich.
Komponent poznawczy reprezentowany jest przez kompetencje obywatelskie jednostki wyraone w posiadaniu okrelonej wiedzy dotyczcej pod-
188
stawowych praw obywatelskich oraz oglnej wiedzy dotyczcej ycia publicznego w kraju i rodowisku lokalnym, a take okrelonych umiejtnoci.
Wiedza obejmuje kwestie dotyczce: liczby posw wchodzcych w skad
Sejmu, liczb gosw, jak Sejm moe odrzuci weto prezydenta, liczby radnych wchodzcych w skad rady miasta, liczby mieszkacw jacy musz
wzi udzia w referendum, aby byo wane, przynalenoci partyjnej aktualnego marszaka Sejmu, Skargi konstytucyjnej, czasu, na jaki obywatel moe
by zatrzymany w areszcie. Podstawowe umiejtnoci, jakie uznano za istotne
dla lepszego funkcjonowania jednostki w yciu publicznym lokalnej spoecznoci, to: umiejtno zabierania gosu w debacie/dyskusji publicznej, redagowania pism do instytucji publicznych oraz przygotowania i wygoszenia
referatu o problemach spoecznoci lokalnej.
Podobnie jak w przypadku komponentu odzwierciedlajcego etyczny
wymiar obywatelskoci poszczeglne zmienne, ktre weszy w skad komponentu kognitywnego zostay zsumowane tworzc syntetyczn skal kompetencji obywatelskich. Analiza rzetelnoci przeprowadzona metod Alpha
Cronbacha wyniosa 0,644. Skonstruowan skal rwnie naley uzna za
rzetelne narzdzie pomiaru. Zmienne wczone do skali zostay uprzednio
zakodowane w systemie zero-jedynkowym, gdzie 0 oznaczao brak wiedzy
lub umiejtnoci, a 1 ich posiadanie. Minimum na skali wynosi zatem 0
a maksimum 12, stosownie do sumy wszystkich itemw. Graficzn prezentacj skali przedstawia wykres 2 z krzyw Gaussa.
Czsto
Wykres 2. Skala kompetencji obywatelskich
Suma poszczeglnych itemw
189
Rozkad zmiennej opisujcej kompetencje obywatelskie jest niemal symetryczny, co oznacza, i wikszo badanych mieszkacw pod wzgldem
posiadanych kompetencji lokuje si w pobliu redniej wartoci dla caej
zbiorowoci (dominanta wyniosa w tym przypadku 7). Naley zatem uzna,
i mieszkacy badanych miast legitymuj si raczej przecitnym poziomem
kompetencji poznawczych w kwestiach politycznych i prawnych. Podobne
wyniki uzyskano w badaniach reprezentatywnych dla caego wojewdztwa
dzkiego (Przybylski, 2010). Jednym z celw tych bada byo okrelenie
poziomu znajomoci prawa jako elementu kapitau spoecznego mieszkacw. Przedmiotem badania uczyniono znajomo prawa w odniesieniu do
takich dziedzin jak: prawa polityczne, prawo rodzinne, konsumenckie, przepisy prawne dotyczce korzystania z opieki zdrowotnej oraz uprawnienia
pracownicze. W rezultacie ustalono, i znajomo praw politycznych obok
prawa pracy jest przecitna i lokuje si na najniszym poziomie w porwnaniu z wiedz dotyczc pozostaych zagadnie.
Uzyskane wyniki sugeruj, i znawstwo praw zwizanych z publiczn
sfer funkcjonowania jednostki oraz przygotowanie w zakresie swobodnego
i kompetentnego w niej uczestniczenia nie jest w przeciwiestwie do aprobaty powinnoci obywatelskich siln stron mieszkacw badanych miast.
Wynik taki nie jest zaskoczeniem zwaywszy, i wiadomo prawna Polakw jest bardzo niska. W zrealizowanych w 2009 przez TNS OBOP na
zlecenie Krajowej Izby Radcw Prawnych badaniach uzyskano wyniki potwierdzajce, i znaczna cz naszego spoeczestwa nie legitymuje si znajomoci podstawowych przepisw prawnych, ponadto nie odrnia prawa
cywilnego od prawa karnego, a take nie posiada rozeznania w zakresie postpowania sdowego (zob. http://nawokandzie.ms.gov.pl/numer-8/pomoci-edukacja-prawna/przez-lekcje-prawa-do-swiadomych-obywateli.html).
Trzeci komponent obywatelskiej postawy obejmuje aktywno lokaln.
Podstawowymi wskanikami komponentu behawioralnego uczyniono dziaania na rzecz miasta (nieodpatne prace, udzielanie porad w rozwizywaniu problemw, informowanie rodkw masowego przekazu, wsparcie
finansowe, zbieranie podpisw, wysyanie zaalenia do wadz) oraz gosowanie w wyborach lokalnych. Z uwagi na znikomy odsetek osb przynalecych do organizacji spoecznych dziaajcych na rzecz lokalnego
rodowiska (waha si on w granicach 03%), item ten nie zosta wczony
do skali aktywnoci.
Rzetelno skali okrelona przy wykorzystaniu metody Alpha Cronbacha
(0, 670) jest wystarczajca do tego, aby skonstruowan skal uzna za rzetelne
190
narzdzie pomiaru lokalnej aktywnoci obywatelskiej. Podobnie jak w przypadku komponentu kognitywnego, zmienne uczynione elementami skadowymi skali zostay uprzednio zakodowane jako zmienne zero-jedynkowe,
gdzie 0 oznacza brak aktywnoci, a 1 podjcie okrelonego dziaania. Minimum na skali wynosi zatem 0 i oznacza cakowity brak jakiejkolwiek aktywnoci a maksimum 7, stosownie do liczby zmiennych skadowych. Wykres 3
stanowi graficzn prezentacj skali.
Jak mona wywnioskowa na podstawie graficznej prezentacji wynikw,
aktywno badanych jest na najniszym poziomie w porwnaniu z aprobat
powinnoci i kompetencjami obywatelskimi. Jak pokazuj statystyki opisowe,
warto redniej wyniosa 1,3, co naley uzna za wynik saby. Mieszkacy
trzech badanych miast redniej wielkoci angauj si w nieco ponad jeden
rodzaj dziaania spord siedmiu, o jakie pytano. Bez trudu mona odgadn,
i tym dziaaniem w znacznej czci przypadkw bdzie deklarowane uczestnictwo w wyborach.
Czsto
Wykres 3. Skala aktywnoci spoeczno-politycznej
Suma poszczeglnych itemw skali
O wpywie udziau w wyborach na zawyanie indeksu dziaa obywatelskich pisa Antoni Suek (2011, s. 298) w Diagnozie Spoecznej 2011. Jak
wskazuje autor, Na warto indeksu duy wpyw ma udzia w wyborach
samorzdowych, istotnie zawyony; gdyby mona byo skorygowa deklarowan frekwencj, to indeks byby znacznie niszy. W rzeczywistoci zatem aktywno obywatelska ksztatowaaby si na jeszcze niszym poziomie.
W przypadku prezentowanych bada rol obnienia indeksu aktywnoci lokalnej penioby rwnie zaangaowanie organizacyjne. Pomijajc ten aspekt
ustalono, e aktywno obywatelska mieszkacw badanych miast ksztatuje si na poziomie niszym w porwnaniu z badanymi w Diagnozie, gdzie
191
w aspekt by wczony w oglny indeks dowiadcze spoecznych i dziaa

obywatelskich (Suek, 2011).
Uzyskany wynik zdaje si potwierdza, i zaangaowanie spoeczne Polakw lokuje si niskim poziomie, a dominujc postaw jest bierno. Badania CBOS (2011, 2012) zrealizowane na oglnopolskiej prbie pokazuj, i
nieodpatne dziaania na rzecz swojego, lokalnego rodowiska podj w cigu ostatniego roku rednio co pity ankietowany, chocia przeszo poowa
badanych przyznaje si do takich dowiadcze (CBOS, 2012). Rwnie
wyniki Diagnozy Spoecznej 2011 (Suek, 2011) jednoznacznie pokazuj,
i ludzie, ktrzy wykazuj pozytywn postaw wobec zaangaowania w prace
na rzecz swoich spoecznoci lokalnych, stanowi w Polsce nieliczn kategori. W 2011 roku dziaania takie podejmowao niespena 16%. Podobne
rezultaty wiadczce o biernoci mieszkacw uzyskay w swoich badaniach
Monika Mularska-Kucharek i Agnieszka witek (2011), analizujc aktywno
spoeczn w
odzi. Dominujcym typem zachowania badanych by brak
zaangaowania w dziaania na rzecz lokalnego rodowiska. Tendencja taka
charakterystyczna jest rwnie dla innych duych miast. Cho, jak mona
stwierdzi, dziaalno prolokalna nie naley w Polsce do czsto podejmowanej aktywnoci, to wyniki prezentowanych bada wskazuj, i postawy takie
s jeszcze rzadsze wrd mieszkacw badanych miast redniej wielkoci
w wojewdztwie dzkim.
Typy postaw obywatelskich mieszkacw

badanych miast
Gwnym celem niniejszego opracowania byo ustalenie, jaka jest struktura postaw obywatelskich mieszkacw Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic. Okrelenie struktury postaw sprowadza si bdzie do ustalenia empirycznego wzoru poczenia wyodrbnionych komponentw zjawiska. Typy
konstruowane, bo o nich mowa, s swoistym, celowo wyselekcjonowanym
w drodze abstrakcji ukadem, bdcym poczeniem i uwypukleniem zestawu cech majcych empiryczne odpowiedniki (Bertrand, Wierzbicki, 1970,
s. 159). Ich wyodrbnienie opiera si zatem na realnie wystpujcych zjawiskach tworzcych mierzalne kryteria. Zdaniem Stefana Nowaka (1980)
w rzeczywistoci badawczej o uwzgldnieniu pewnych typw, a pominiciu
innych powinny przesdza wzgldy ilociowe. Miano typw uzyskuj zatem
tylko te wasnoci, ktre charakteryzuj si posiadaniem wielu desygnatw.
192
W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostan typy postaw obywatelskich mieszkacw miast redniej wielkoci, skonstruowane przy wykorzystaniu analizy skupie2. Na podstawie analizy statystycznej wyodrbniono trzy
najliczniej reprezentowane typy: postaw czstkow, etyczno-kognitywn, postaw pen negatywn oraz pen pozytywn. Tabela 1 zawiera wartoci
skumulowanych zmiennych w poszczeglnych typach postaw obywatelskich.
Tabela 1. Typy postaw obywatelskich
Skale \
komponenty
postaw
Postawa
pena
pozytywna
Postawa
czstkowa
etyczno-kognitywna
Postawa
pena
negatywna
Min. i max.
wartoci
skal po
standaryzacji
0,61787
0,35301
-0,78474
Od -2,63336
do 2,63437
0,14560
0,52124
-0,78882
Od -4,79412
do 1,17062
2,06023
-0,26359
-0,43110
Od -0,78011
do 4,51669
15%
51%
34%
Komponent
poznawczy
(kompetencje
obywatelskie)
Komponent
emocjonalno-oceniajcy
(aprobata
powinnoci
obywatelskich)
Komponent
behawioralny
(aktywno
prolokalna)
Udzia
poszczeglnych
typw w badanej
zbiorowoci
Najliczniej reprezentowanym typem postawy obywatelskiej jest postawa

czstkowa zawierajca dwa wymiary badanego zjawiska: aprobat powinnoci obywatelskich oraz komponent kognitywny wyraony w kompetencjach
obywatelskich jednostki. Badanych, ktrym waciwy jest ten rodzaj postawy,
charakteryzuje stosunkowo wysoki poziom posiadanych kompetencji w zakresie wiedzy dotyczcej podstawowych praw obywatelskich i oglnych zagadnie
2
Posuono si metod k-rednich. Oglnie za pomoc tej metody zostaje utworzonych
k-skupie, w moliwie najwikszym stopniu rnicych si od siebie.
193
zwizanych z yciem publicznym w Polsce i swojej lokalnej spoecznoci oraz

umiejtnoci, jakie pozwalaj jej na pene w nim uczestnictwo, a take stosunkowo wysoka aprobata dla okrelonych, obywatelskich powinnoci. S to zatem osoby posiadajce niezbdne narzdzia i etyczne przesanki do aktywnego
zaangaowania si w budow spoeczestwa obywatelskiego. Niestety waciwa jest im take znaczna bierno wyraona niewielkim uczestnictwem zarwno w akcie wyborczym, jak i dziaaniach na rzecz wasnej miejscowoci zamieszkania. Bierno spoeczna wyraona brakiem angaowania si nie tylko
w dziaania na rzecz ogu spoeczestwa, ale take w ramach swojego najbliszego otoczenia, jakim jest spoeczno lokalna, jest zjawiskiem powszechnym,
co potwierdzaj wyniki wczeniej cytowanych bada (CBOS, 2011, 2012;
Suek, 2011; Mularska-Kucharek, witek, 2011). Badane spoecznoci nie
odbiegaj zatem w tym aspekcie od oglnej sytuacji w kraju.
Wydaje si, i ten rodzaj postawy obywatelskiej w duym stopniu korespondowa moe z nastawieniem liberalnym, gdzie szczeglnie akcentuje si znajomo praw jednostki. Pozytywny stosunek do obywatelskich powinnoci oraz
podstawowa wiedza z zakresu praw jednostki i funkcjonowania sfery publicznej wydaje si podejciem uatwiajcym realizacj partykularnych interesw,
bez koniecznoci angaowania si przy tym w dziaalno oglnospoeczn.
Uwag zwraca wysoki udzia badanych, dla ktrych charakterystyczny jest
obywatelski negatywizm. A jedna trzecia badanych reprezentuje ten rodzaj
postawy. Wyrniono go na podstawie ujemnych wartoci kadego z czynnikw. Osoby przejawiajce tak postaw odznaczaj si zarwno brakiem
kompetencji obywatelskich, posiadaj negatywny stosunek do wyrnionych
powinnoci, jak i nie partycypuj w lokalnym yciu publicznych. Tak liczna
kategoria badanych, ktrzy zarwno w wymiarze wiadomociowym, jak i behawioralnym nie wykazuj pozytywnej postawy obywatelskiej, rekrutuje si, jak
si wydaje, z osb funkcjonujcych gwnie w wymiarze ycia prywatnego.
Zainteresowanie sfer ycia osobistego stoi u tych osb niejako w opozycji
wobec uczestnictwa w sferze publicznej. Postawa taka moe by z jednej strony przejawem indywidualizacji, gdzie to co osobiste, prywatne, ma coraz wiksze znaczenie, a zainteresowania jednostki koncentruj si na tym wybranym
aspekcie ycia. Z drugiej jednak strony moe by przejawem postawy czysto
pragmatycznej nakazujcej zainteresowanie sob, swoimi sprawami, kwestiami
rodzinnymi, gwnie w sytuacji ograniczonoci zasobw. Mona zatem uzna,
i i ten rodzaj nastawienia wobec obywatelskoci bliszy bdzie postawie liberalnej akcentujcej znaczenie i przypisujcej wysoki status sferze prywatnej
jednostki.
194
Trzeci typ postawy obywatelskiej obejmuje wszystkie wyrnione aspekty

zjawiska. Skada si na ni zarwno pozytywny stosunek do obywatelskich
powinnoci, posiadanie kompetencji umoliwiajcych pene uczestnictwo we
wsplnocie politycznej oraz zaangaowanie w ramach lokalnego rodowiska.
Ten rodzaj nastawienia obywatelskiego charakterystyczny jest dla najmniej
licznej kategorii badanych. Zaledwie 15% mieszkacw Sieradza, Zduskiej
Woli i Skierniewic reprezentuje postaw obejmujc zarwno wymiar wiadomociowy, jak i behawioralny. Mona uzna, i jest to kategoria spoecznikw, ktrym nie s obce powinnoci obywatelskie, posiadajcych odpowiednie kompetencje wyraone wiedz i umiejtnociami oraz angaujcych
si w aktywno prolokaln. Ta nieliczna kategoria mieszkacw tworzy
podwaliny spoeczestwa obywatelskiego w swoim lokalnym rodowisku.
wiadomie uczestnicz w yciu publicznym swojej miejscowoci oraz s
aktywni i odpowiedzialni za jej dobro. Postawa taka najblisza jest nastawieniu komunitariaskiemu, gdzie zarwno prawa, jak i obowizki wobec ogu
staj si gwnym posannictwem jednostki we wsplnocie. Jest ona kwintesencj obywatelskoci, a wic zbioru cech, ktre jak dowodz Bukowska
i Wnuk-Lipiski (2009), maj z jednej strony charakter pewnego etosu, z drugiej stanowi rwnie dyspozycje do okrelonej, obywatelskiej aktywnoci.
Wyznaczniki postaw obywatelskich

mieszkacw badanych miast
W literaturze przedmiotu wymienia si szereg czynnikw, ktre w okrelonym stopniu mog rnicowa postawy obywatelskie. Najczciej wskazuje si
na czynniki pooenia spoecznego, rol rodowiska spoecznego, w jakim
wychowywaa si i funkcjonuje jednostka, kapita spoeczny, religijno oraz
czynniki osobowociowe (Bartkowski, 2010; Skaryska, Henne, 2012).
W niniejszym opracowaniu skoncentrowano si na wybranych zmiennych nalecych do gwnych kategorii korelatw obywatelskoci. Analizowano zatem wpyw nastpujcych zmiennych pooenia spoecznego jednostki:
pci, wieku, wyksztacenia, poziomu zamonoci (miesiczne dochody) i przynalenoci do kategorii spoeczno-zawodowej. Wpyw rodowiska spoecznego
analizowano z punktu widzenia zakorzenienia w spoecznoci reprezentowanego przez terytorialne pochodzenie badanych. Znaczenie kapitau spoecznego rozpatrywano w odniesieniu do jego sieciowego komponentu wyraonego
relacjami spoecznymi badanych w ramach lokalnego rodowiska. Analizie
poddano take wpyw religijnoci na ksztatowanie postaw obywatelskich.
195
W celu okrelenia znaczenia wyrnionych zmiennych dla przyjcia przez

badanych okrelonych rodzajw postaw obywatelskich przeprowadzono analiz regresji logistycznej. Zbudowany model pozwala na zbadanie wpywu
wielu zmiennych niezalenych (ilociowych i jakociowych) na jedn zmienn
dychotomiczn. Zmienna zalena, informujca o wystpieniu okrelonego
typu postawy obywatelskiej przyjmuje zatem dwie wartoci (0) typ postawy
nie wystpuje i wartoci (1) postawa wystpuje. Za pomoc tej metody
okrelamy czy wzrost lub spadek wartoci zmiennej niezalenej zwiksza lub
zmniejsza szans wystpienia okrelonego typu postawy. Tabela 2 prezentuje
modele wyjaniajce wzory postaw obywatelskich mieszkacw badanych
miast.
Tabela 2. Modele wyjaniajce postawy obywatelskie
Postawa
czstkowa
etyczno-kognitywna
Postawa pena
Model
Wald
Exp
(B)
8,817 0,055 0,0031 0,975

x
x
x
x
x
x
x
x
12,999 1,293 0,000 9,417
0,527
x
x
1,157
Wald
Wyraz stay
Wiek
Pe
Wyksztacenie
Przynaleno
do kategorii
spoeczno-zawodowej
Poziom
zamonoci
(dochody)
Zakorzenienie
lokalne
(miejsce
urodzenia
badanych)
Przestrzenny
zakres
utrzymywanych
kontaktw
Stosunek
do religii
Exp
(B)
Postawa
pena negatywna
Wald
Exp
(B)
0,323 1,274 2,257

x
x
x
x
x
x
0,002 35,449 0,723
p
0,259
x
x
0,000
5,927
1,119
0,015
6,029
0,908
0,014
7,183
0,690
0,007
196
Zakres wpywu analizowanej grupy zmiennych niezalenych na wystpowanie okrelonych typw postaw obywatelskich naley uzna za niewielki. Co
ciekawe, tylko wyksztacenie badanych rnicuje wystpowanie wszystkich
typw postaw.
Wystpowanie postawy penej pozytywnej czy si, jak ju wskazano,
z poziomem wyksztacenia badanych, a ponadto z poziomem zamonoci
wyraonym w przecitnych miesicznych dochodach, oraz przestrzennym
zakresem relacji spoecznych. Wzrost poziomu wyksztacenia i zamonoci
oraz lokalny charakter utrzymywanych kontaktw spoecznych zwiksza
szans wystpowania wrd badanych mieszkacw postawy penej charakteryzujcej si zarwno wymiarem wiadomociowym, jak i skonnoci do
okrelonej obywatelskiej aktywnoci. Stratyfikacyjne uwarunkowania zarwno kompetencji obywatelskich, jak i aktywnoci zostao potwierdzone take
w badaniach innych autorw (Suek, 2011; Mularska-Kucharek, witek,
2011; CBOS, 2012; Przybylski 2012).
Wpyw relacji spoecznych w ramach okrelonego terytorium jest wyrazem wizi spoecznych czcych jednostk z okrelonym rodzajem wsplnoty. W niniejszym opracowaniu przyjto zaoenie, i lokalny charakter takich
relacji sprzyja bdzie pozytywnym postawom obywatelskim. Jak wskazuje
Michael Sandel (1988, s. 22), poczucie cznoci z takimi zbiorowociami, jak
choby nard, odbywa si sporadycznie, jednostka nie ma zbyt wielu okazji
do uczestniczenia w jego yciu. Tym, co przyciga obywateli do zaangaowania si w ycie wsplnotowe oraz zainteresowanie realizacj nie tylko partykularnych interesw, s wizi lokalne. Sprzyjaj one samorzdnoci oraz
stanowi mog czynnik wyzwalajcy nawyki interesowania si i zajmowania
sprawami publicznymi.
Postawy czstkowe charakteryzujce badanych legitymujcych si okrelonymi kompetencjami obywatelskimi, jak i wykazujcymi pozytywny stosunek do obywatelskich powinnoci s zalene jedynie od poziomu wyksztacenia. Podobnie jak w przypadku postaw penych, reprezentuj je
osoby nalece do wyszych kategorii wyksztacenia. Rola wyksztacenia
w zdobywaniu nowych kompetencji oraz umiejtnym rozpoznawaniu otaczajcej rzeczywistoci w kontekcie zarwno prezentowanych wynikw
badania, jak i rezultatw bada innych autorw nie wydaje si jednak
niczym zaskakujcym.
Szanse wystpowania postaw obywatelskiego negatywizmu wrd mieszkacw Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic zwiksza natomiast niszy
poziom wyksztacenia oraz nisze dochody. Bierno spoeczna, negatywny
197
stosunek do obywatelskich powinnoci oraz niskie kompetencje uwarunkowane s zatem pooeniem spoecznym jednostki. Taki kierunek zalenoci
midzy zmiennymi stratyfikacyjnymi, gwnie wyksztaceniem, a postawami obywatelskiej biernoci uzyskano rwnie w ramach badania Diagnoza
spoeczna 2011 (Suek, 2011). Mieszkacy badanych, rednich miast wojewdztwa dzkiego nie odbiegaj w tym zakresie od reszty spoeczestwa
polskiego.
Konkluzje
Korzyci wynikajce z aktywnej postawy obywatelskiej s nie do przecenienia. Staj si zasadniczym warunkiem dobrej kondycji demokracji i jakoci
ycia publicznego, sprawnego funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego, jak rwnie rozwoju lokalnego czy regionalnego. Wydaje si, i postawy nacechowane dyspozycjami do okrelonych obywatelskich aktywnoci
mog sta si istotn przesank na drodze do oddolnej restytucji lokalnych
spoecznoci. Silne spoecznoci, dajce poczucie bezpieczestwa, dbajce
o dobro wsplne oferowa mog nie tylko oparcie w czasach kryzysu, ale
rwnie podejmowa prb agodzenia jego konsekwencji. Jednak, jak si
okazuje, stopie reprezentowania takich wanie postaw jest w rodowisku
lokalnym badanych miast najniszy.
Dominujcym typem postawy obywatelskiej reprezentowanym przez
ponad poow badanych mieszkacw Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic okazaa si postawa czstkowa, charakteryzujca osoby posiadajce
wysokie kompetencje, jakie mog by gwarantem penego i swobodnego
uczestnictwa we wsplnocie politycznej oraz wykazujce wysoki poziom
aprobaty dla powinnoci wobec pastwa i spoeczestwa, jednak nieangaujce si w dziaania na rzecz swoich spoecznoci. Jak dowodz niektrzy,
poczucie obywatelskoci wyraone w kultywowaniu cnt obywatelskich
i aprobacie okrelonych wartoci jest warunkiem koniecznym pojawienia
si zachowa obywatelskich (Wnuk-Lipiski, 2005, s. 105). Warunek ten,
cho konieczny, to wydaje si jednak niewystarczajcy do podejmowania
aktywnych dziaa przez wikszo mieszkacw. Wyniki prezentowanych
bada potwierdzaj zatem, i Polacy, nawet jeli dysponuj odpowiednimi
kompetencjami oraz wykazuj si postaw aprobaty w stosunku do okrelonych powinnoci obywatelskich, to angauj si w ycie publiczne na niskim
poziomie.
198
Zwraca take uwag wysoki odsetek osb, ktre wykazuj si postawami
obywatelskiego negatywizmu, odznaczajcych si niskim poziomem kompetencji, brakiem lub niewielk aprobat dla obywatelskich powinnoci oraz
niepartycypujcych w dziaaniach na rzecz spoecznoci lokalnej i akcie wyborczym. Jak dowodz wyniki prezentowanych oraz cytowanych bada,
znaczna cz spoeczestwa polskiego wykazuje si biernoci spoeczn
i polityczn. Udzia osb, ktre przejawiaj postawy pene, oparte nie tylko
na wymiarze wiadomociowym, ale i behawioralnym, jest niewielki. Zaledwie
co sidma badana osoba czy pozytywny stosunek do powinnoci obywatelskich, wysokie kompetencje z aktywnym zaangaowaniem w lokalnym
rodowisku.
Jak si okazuje, w biernym na og spoeczestwie wystpuj wyrane enklawy aktywnoci spoecznej. Owa enklawowo dotyczy okrelonych, szczeglnie aktywnych kategorii spoecznych oraz specyficznych problemw,
w ktrych rozwizywanie si angauj (Gliski, Palska, 1997, s. 371378).
Aktywno spoeczn podejmuj osoby lepiej wyksztacone i posiadajce
wysze dochody, a jak dowodz prezentowane badania uwikane take
w relacje spoeczne gwnie o lokalnym charakterze. Czynnikiem, ktry poza
kwestiami stratyfikacyjnymi ma istotne znaczenie w ksztatowaniu postaw
obywatelskich wyraonych w wiadomym i aktywnym dziaaniu, s wizi
spoeczne o lokalnym charakterze.
Odpowiadajc na pytanie, ktry z modeli obywatelskoci liberalny czy
komunitariaski zdaje si dominowa w spoecznociach rednich miast,
naley uzna, i bliszy jest on opcji liberalnej. Bowiem jak przekonuj
komunitaryci, liberalne spoeczestwo sprzyja biernoci i apatii. To postulowane przez komunitarystw spoeczestwo obywatelskie wymaga, by
ludzie brali czynny udzia w pastwie, gospodarce, grupach wyznaniowych,
ssiedzkich oraz organizacjach. Nie jest to jednak, jak si okazuje, ani atwe
ani powszechne.
Spoecznoci lokalne badanych miast wydaj si nadal funkcjonowa
w stanie swoistego letargu, w ktrym aktywno praktycznie nie wystpuje,
a jeli tak to ma charakter niemal marginalny. Owo upienie wydaje si jednak nie eliminowa cakowicie wiadomoci obywatelskich powinnoci czy
obywatelskiej samowiedzy. Potrzeba zatem, jak mona przypuszcza, albo
silnego impulsu, ktry obudzi oddoln aktywno obywatelsk, albo skutecznej mobilizacji do podjcia dziaa w imi dobra wsplnego. Istotnym
bodcem do zwikszenia zaangaowania obywatelskiego moe by wanie
wiatowy kryzys gospodarczy. Podejmowanie prb agodzenia jego skutkw
199
i przezwyciania lokalnych problemw moe by pocztkiem wychodzenia

z upienia i oywienia obywatelskiego aktywizmu, a take istotn przesank
na drodze do rekonstruowania silnych, lokalnych spoecznoci.
Literatura
Bartkowski, Jerzy, 2010, Pastwo, prawa i obowizki obywatelskie w wiadomoci spoecznej,
w: J. Raciborski (red.), Praktyki obywatelskie Polakw, Warszawa, Wydawnictwo
IFiS PAN.
Bertrand, Alvin L., Wierzbicki Zbigniew T., 1970, Socjologia wsi w Stanach Zjednoczonych. Stan i tendencje rozwojowe, Warszawa, Biblioteka Narodowa im. Ossoliskich.
Bukowska, Xymena, Wnuk-Lipiski Edmund, 2009, Obywatelsko a la polonaise czyli
jakimi obywatelami s Polacy, Nauka nr 1, s. 2346.
CBOS, 2000, Obowizki pastwa wobec obywatela i obywatela wobec pastwa, BS/73/2000.
CBOS, 2011, Aktywno spoeczna Polakw poziom zaanga
owania i motywacje,
BS/62/2011.
CBOS, 2012, Potencja spoecznikowski i zaanga
owanie Polakw w wolontariat,
BS/23/2012.
CBOS, 2013, Powinnoci pastwa wobec obywatela i obywatela wobec pastwa, BS/104/2013.
Etzioni, Amitai, 1997, The New Golden Rule. Community and Morality in a Democratic
Society, New York.
Gliki, Piotr, 2006, Trzeci sektor w Polsce. Dylematy aktywnoci, w: M. Nowak, M. Nowosielski (red.), Czy spoeczny bezruch? O spoeczestwie obywatelskim i aktywnoci
we wspczesnej Polsce, Pozna, Instytut Zachodni.
Gliski, Piotr, Palska Hanna, 1997, Cztery wymiary aktywnoci obywatelskiej, w: H. Domaski, A. Rychard (red.), Elementy nowego adu, Warszawa, Wydawnictwo IFiS
PAN.
Lister, Michael, Pia Emily, 2008, Citizenship in Contemporary Europe, Edinburgh, Edinburgh University Press.
Macedo, Stephen, 1995, Cnoty liberalne, Krakw, Znak.
Mularska-Kucharek, Monika, wiatek Agnieszka, 2011, Aktywno spoeczna mieszkacw odzi. Analiza wybranych wymiarw, Studia Regionalne i Lokalne nr 4,
s. 6883.
Mulhall, Stephen, Swift Adam, 1992, Liberals & Communitarians, Cambridge, Cambridge University Press.
Nowak, Stefan, 1980, Metodologia bada spoecznych, Warszawa, PWN.
Nussbaum, Martha C., 2000, Women and Human Development: The Capabilities Approach,
Cambridge, Cambridge University Press.
Przybylski, Bartomiej, 2012, Znajomo prawa jako komponent kapitau ludzkiego, w:
P. Starosta (red.), Zr
nicowanie zasobw kapitau ludzkiego i spoecznego w regionie
dzkim,
d, Wydawnictwo U
.
200
Putnam, Robert, 1995, Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych

Woszech, WarszawaKrakw, Wydawnictwo Znak.
Sandel, Michael, 1988, Democrats and Community: A Public Philosophy for American Liberalism, The New Republic 9 February.
Simlat, Marek, 1996, Edukacja obywatelska jako ksztatowanie kompetencji obywatelskich, w:
J. ebrowski (red.), Edukacja w spoeczestwie obywatelskim i system wartoci, Gdask,
Gdaskie Towarzystwo Naukowe.
Skaryska, Krystyna, Henne Kamil, 2012, Studenci jako obywatele: kapita ludzki
i spoeczny jako rda akceptacji porzdku politycznego i ekonomicznego oraz aktywnoci
spoecznej, Psychologia Spoeczna tom 7, 2 (21), s. 162182.
Stypukowski, Wojciech, 2012, Aktywno obywatelska pojcie, pomiar i jej wpyw na
rozwj regionalny, Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, nr 5(2/2012),
s. 157187.
Suek, Antoni, 2011, Dowiadczenie, dziaania dla spoecznoci i kompetencje obywatelskie, w:
J. Czapiski, T. Panek (red.), Diagnoza spoeczna 2011. Warunki i jako
ycia Polakw. Raport, Warszawa, Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich.
Szczap, Agnieszka, 2003, Idea spoeczestwa obywatelskiego w komunitaryzmie, Rocznik
Lubuski tom XXIX, cz. I, s. 7593.
Szutta, Artur, 2012, O cnotach obywatelskich na przykadzie koncepcji instrumentalnego republikanizmu Williama Kymlicki, Diametros nr 32 (http://www.diametros.iphils.
uj.edu.pl/pdf/diam32szuttaen.pdf).
liz, Anna, 2004, W krgu spoeczestwa obywatelskiego, w: M. S. Szczepaski, A. liz
(red.), Obywatel w lokalnej spoecznoci. Studia i szkice socjologiczne, TychyOpole,
Uniwersytet Opolski.
van Steenbergen, Bart (red.), 1994, The Conditions of Citizenship, London, Sage Publications.
Walzer, Michael, 1980, Civility and Civic Virtue in Contemporary America, w: M. Walzer
(red.), Radical Principles, New York: Basic Books.
Walzer, Michael, 1990, The Communitarian Critque of Liberalism, Political Theory
vol. 18, s. 623.
Weryski, Piotr, 2010, Wzory uczestnictwa obywatelskiego Polakw, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Wnuk-Lipiski, Edmund, 2005, Socjologia
ycia publicznego, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Sabo czy sia?
201
Magdalena Biejat
Sabo czy sia?

O roli tradycyjnych organizacji w ksztatowaniu
spoeczestwa obywatelskiego w czasach kryzysu
(na przykadzie k gospody wiejskich)
Koa gospody wiejskich (KGW) to szczeglny przykad aktorw lokalnych, dziaajcych w maych spoecznociach od okoo 150 lat, czcych
najlepsze tradycje samoorganizacji na ziemiach polskich z prac na rzecz
kultury lokalnej i kultywowaniem tradycji wiejskiej. Charakter KGW zosta
zdefiniowany w momencie powstania jako organizacji pomocniczych dla
kek rolniczych, ktrych czonkinie, dziki dostpowi do nowoczesnej wiedzy z dziedziny higieny, zdrowia i ywienia, miay wspiera rozwj terenw
wiejskich (Grzebisz-Nowicka, 1995). Jak podkrela Janina Sawicka: kka
rolnicze skupiay w tym czasie najbardziej postpowy element wiejskiej spoecznoci, dlatego wczenie dostrzeono, e aktywne spoecznie i wyksztacone kobiety mog sta si powanym sojusznikiem we wdraaniu postpu
na wie (Sawicka, 1996, s. 79). W praktyce oznaczao to, e koa gospody
wiejskich peniy funkcj suebn wobec spoecznoci, skupiajc si na
wspieraniu jej w codziennych obowizkach (np. organizujc dziecice w czasie niw) lub edukujc jej czonkw w dziedzinie zdrowia, opieki nad dziemi
czy organizacji pracy w ramach gospodarstwa domowego. W PRL-u szczeglne znaczenie mia rwnie dostp do trudno osigalnych dbr, wrd
ktrych wymienia si zwaszcza pasz i drb (por. Grzebisz-Nowicka, 1995;
Matysiak, 2005), co stao si gwnym powodem ich popularnoci w poczt-
202
Magdalena Biejat
kowym okresie. Czas PRL charakteryzowa si rozkwitem k gospody

wiejskich, odzwierciedlonym w liczbie samych organizacji (wzrosa ona, jak
podaje Grzebisz-Nowicka, z 8378 na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych do 35 653 pod koniec lat osiemdziesitych) oraz w liczbie wszystkich czonki (z 159 900 w 1959 roku do 1 117 800 w roku 1989).
Liczba KGW drastycznie spada na pocztku lat dziewidziesitych (por.
Grzebisz-Nowicka, 1995; Sawicka, 1996), w wyniku splotu czynnikw o charakterze politycznym, demograficznym i instytucjonalnym. Cho same czonkinie jako gwny powd podaj utrat monopolu na dystrybucj trudno
dostpnych dbr, nie naley zapomina o innych czynnikach wiadczcych
o gwatownej utracie ich pozycji w nowej strukturze demokratycznych instytucji, ktrej rda naleaoby upatrywa w utracie oparcia instytucjonalnego
(wyraajcego si na przykad w zlikwidowaniu budetu na opacenie instruktorek wspierajcych koa) oraz w braku nowych regulacji prawnych dotyczcych k gospody wiejskich. W przeciwiestwie bowiem do ochotniczych
stray poarnych, ktre w 1991 roku uznane zostay za organizacje pozarzdowe (Ustawa z 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpoarowej),
KGW do tej pory funkcjonuj w oparciu o Ustaw z dnia 8 padziernika
1982 roku o spoeczno-zawodowych organizacjach rolnikw. W praktyce
oznacza to, e nie mog one ubiega si o wikszo grantw oferowanych
organizacjom pozarzdowym i s w stanie korzysta jedynie z czci szkole
i kursw dostpnych dla uczestnikw spoeczestwa obywatelskiego. Cho
nadal nale do Krajowego Zwizku Rolnikw, Kek i Organizacji Rolniczych, mog liczy na relatywnie niewielkie wsparcie od jego struktur, ktre
ulegy erozji i nie obejmuj ju wszystkich terenw, na ktrych koa gospody wiejskich dziaaj (Matysiak, 2005). W praktyce oznacza to, e czsto
dziaaj jako grupy nieformalne i koncentruj si na wykorzystaniu w swej
dziaalnoci przede wszystkim relacji ssiedzkich i wasnego kapitau spoecznego.
Utrata pozycji k gospody wiejskich wynikaa rwnie bezporednio
z ich natury. Jako integralna cz kek rolniczych, kojarzonych z poprzednim, skompromitowanym systemem, stay si one instytucjami o wtpliwej wartoci, reprezentujcymi przestarzay model dziaania. Jednoczenie,
jak zauwaya Sarah Phillips opisujc ten proces na przykadzie Ukrainy, do
krajw byego bloku wschodniego dotar zachodni model spoeczestwa
obywatelskiego i organizacji spoecznych, popularyzowany zarwno przez
lokalnych, jak i zagranicznych darczycw i aktorw (Phillips, 2008, s. 69).
Nowe modele organizacji spoecznej, uosobione w tzw. sektorze pozarz-
Sabo czy sia?
203
dowym, nie zostawiay wiele miejsca dla tradycyjnych form samoorganizacji.

Na ten sam problem zwrcia uwag Ilona Iowiecka-Taska, podkrelajc,
e w okresie transformacji uwaga nowych spoecznikw skoncentrowaa
si wanie na tym obszarze sfery publicznej, ktry podlega formalizacji wedug nowych zasad (Iowiecka-Taska, 2011, s. 111). W rezultacie, poza marginesem ich rozmyla i dziaa pozostay nieformalne inicjatywy oddolne
oraz te organizacje, ktre funkcjonoway ju w PRL (np. OSP, PCK czy
KGW). Cho Iowiecka-Taska nie odnosi si bezporednio do teraniejszoci trzeciego sektora, nie mona nie zauway, e perspektywa ta jest wci
aktualna i wpywa na mylenie o spoeczestwie obywatelskim w drugiej dekadzie XXI wieku. Jej przykadem s cykliczne badania prowadzone przez
Stowarzyszenie Klon/Jawor, ktre skupiaj si wycznie na organizacjach
pozarzdowych (stowarzyszenie nie publikuje analogicznych analiz dotyczcych inicjatyw innych ni te zarejestrowane w KRS) i ktre do niedawna
po macoszemu traktoway ochotnicze strae poarne, mimo e s one
oficjalnie zaliczane do organizacji pozarzdowych. O aktualnoci opisywanego w Liderach i dziaaczach problemu formalizacji dziaa spoecznych
wiadczy rwnie dyskusja z pocztku 2010 roku, ktr na amach Gazety
Wyborczej zapocztkowaa Agnieszka Graff i w trakcie ktrej debatowano
zawzicie na temat problemu profesjonalizacji organizacji pozarzdowych,
zbyt czsto dominujcej perspektywie duych fundacji i stowarzysze dziaajcych w duych miastach i wykluczaniu z debaty nieformalnych czy te
nieprofesjonalnych inicjatyw lokalnych.
Koa gospody wiejskich reaktywacja

W cigu ostatnich kilkunastu lat koa gospody wiejskich weszy w nowy
etap rozwoju, przejawiajcy si w powoywaniu nowych i reaktywowaniu
starych KGW na terenie caej Polski. Nie sposb obecnie ustali, jak wiele
ich dziaa obecnie i jaki jest charakter ich dziaalnoci. Krajowy Zwizek Rolnikw, Kek i Organizacji Rolniczych podaje na swojej stronie od lat te
same, niezweryfikowane dane, wedug ktrych istnieje 22 500 kek rolniczych oraz 25 800 k gospody wiejskich, ktre zrzeszaj w sumie 857 000
kobiet. Nawet, jeli te dane byyby aktualne, nie sposb byoby zweryfikowa
faktyczn liczb organizacji i grup nieformalnych, ktre nawizuj do tradycji
KGW. Wiele z nich, z powodu braku obecnoci struktur kek rolniczych
w najbliszym ssiedztwie, decyduje si bowiem na dziaalno w charakte-
204
Magdalena Biejat
rze grup nieformalnych. Cz z nich, chcc zwikszy szans na zdobycie

finansowania swojej dziaalnoci, rejestruje si w Krajowym Rejestrze Sdowym w formie stowarzysze (w maju 2011 roku w KRS figurowao 360
organizacji o nazwie Stowarzyszenie Koo Gospody Wiejskich, podczas
gdy w bazie ngo.pl prowadzonej przez Stowarzyszenie Klon/Jawor figuruje
ponad sto organizacji posiadajcych w nazwie Koo Gospody Wiejskich
lub KGW). Nie sposb wic okreli, ile organizacji uywajcych nazwy
k gospody wiejskich i odwoujcych si do tradycji tych organizacji dziaa
poza wszelkimi formalnymi strukturami. Nie wiadomo te, jak wiele z nich
dziaao nieprzerwanie, a ile zostao reaktywowanych lub stworzonych od
podstaw. Doda tu naley, i dziaalno obywatelska na obszarach wiejskich
jest zdominowana przez inicjatywy nieformalne i organizacje inne ni pozarzdowe, do ktrych zaliczy mona KGW. Wspomina o tym Jacek Kurczewski, wskazujc na trudno w ustaleniu, jaka jest rzeczywicie skala dziaalnoci spoecznej w spoecznociach lokalnych (Kurczewski, 2003, s. 261).
Na przewag inicjatyw nieformalnych wskazuje rwnie badanie CBOS
z 2004 roku pt. Czy Polacy s spoecznikami?, wedug ktrego dziaalno
obywatelska na wsi jest wysza ni na innych obszarach (41% mieszkacw).
Jednoczenie udzia mieszkacw terenw wiejskich w dziaaniach organizacji pozarzdowych jest tam najniszy spord wszystkich badanych obszarw, a dziaalno na rzecz swojego rodowiska najbardziej popularna
(cho naley tu zauway, e zestawienie z danymi z 2002 roku wskazuje na
to, e proporcje te bd si prawdopodobnie powoli zmienia). Jednoczenie,
jak wynika z moich dowiadcze terenowych, wrd inicjatyw nieformalnych
przewaaj kobiety, co tym bardziej uzasadnia konieczno uwaniejszego przyjrzenia si ich wpywowi na ksztatowanie przestrzeni obywatelskiej
w spoecznociach lokalnych.
Pomimo braku rzetelnych danych ilociowych dotyczcych stanu k gospody wiejskich obecnie, badania jakociowe wskazuj na rozwj tego sektora. W wielu spoecznociach lokalnych KGW s jednym z najwaniejszych
aktorw, penicych rol animatora lokalnej spoecznoci i integrujcego jej
mieszkacw. Ich dziaalno jest niezwykle zrnicowana: tworz zespoy
ludowe, kultywuj lokalne tradycje kulinarne i rkodzielnicze, odzyskuj pami o dawnych zwyczajach, popularyzuj w swoich spoecznociach lokalne
legendy i przekazy sowne, a take tworz na ich kanwie nowe tradycje
(wymylajc na nowo stroje ludowe czy organizujc nieortodoksyjne wydarzenia, jak np. Zlot Czarownic w Marianowie). Niektre koa do tradycyjnych pl dziaalnoci dodaj nowe, jak np. lekcje jogi czy jazd na deskorol-
Sabo czy sia?
205
kach. Charakter i cele owych dziaa ulegaj zmianie w nowej rzeczywistoci

polityczno-spoecznej, np. tworzenie wiecw doynkowych lub gotowanie
potraw regionalnych z okazji festynw moe mie znaczenie dla integracji
lokalnej spoecznoci poprzez odzyskiwanie czciowo zapomnianych tradycji i zwyczajw, ktre pozwalaj odtworzy lub w przypadku niektrych
regionw utworzy wspln tosamo. Niebagatelny wpyw na rozwj
k gospody wiejskich miay fundusze unijne, dowartociowujce tereny
wiejskie i zwikszajce skal inwestycji zarwno w lokaln infrastruktur, jak
i w tak zwane mikkie dziaania. Ogromne znaczenie dla boomu KGW
okaza si program Leader, ktry poprzez Lokalne Grupy Dziaania doprowadzi porednio do reaktywacji licznych k gospody, na co wskazuj
midzy innymi autorzy raportu Ocena funkcjonowania lokalnych grup dziaania realizujcych lokaln strategi rozwoju w ramach PROW 20072013
opracowanego przez PSDB w 2012 roku (najczciej jednak kobiety decyduj
si na tworzenie k o charakterze nieformalnym). Co wicej, dziki nowym
formom dziaalnoci koa zaczy angaowa mode kobiety, ktre dziaaj
jako ich penoprawne czonkinie lub jako satelity, wspierajce matki, ciotki
i babcie w ich pracy spoecznej.
Reaktywacja KGW wynika take z ponadstuletniej tradycji dziaalnoci
w lokalnych spoecznociach. W rezultacie, gdy kobiety z terenw wiejskich
chc zaangaowa si w dziaania spoeczne, koo gospody wiejskich jest
form im najblisz i najbardziej naturaln (o czym wiadczy zachowanie nazwy KGW przy rejestracji stowarzysze w KRS). Wreszcie, koa gospody
wiejskich s po prostu potrzebne. Jak wykazao badanie przeprowadzone przez
Ilon Matysiak wrd sotysek, lokalne dziaaczki aktywizuj swoje spoecznoci, pomagaj rozwizywa problemy spoeczne (jak alkoholizm czy przemoc
domowa), prowadz edukacj kobiet, organizuj atrakcje dla dzieci i modziey,
i tak dalej (Matysiak, 2005, s. 152). Wreszcie, KGW dostarczaj instytucjonalnej
i powszechnie akceptowanej legitymizacji dla dziaalnoci publicznej kobiet
tam, gdzie tradycyjny podzia rl spoecznych jest wci ywy.
Gospodynie wiejskie. Tradycjonalistki czy innowatorki?

Ze wspomnian wyej przewag ilociow kobiet w obszarze lokalnej
aktywnoci obywatelskiej wi si rnice jakociowe w sposobie planowania i podejmowania dziaa spoecznych, a take w ksztatowaniu organizacji
spoecznych (formalnych bd nieformalnych). Badania powicone spo-
206
Magdalena Biejat
ecznej dziaalnoci kobiet dowodz, e ich styl dziaania rni si od stylu
dziaania mczyzn zarwno w zakresie modelu wsppracy ze wsppracownikami czy beneficjentami, jak i pod ktem metod definiowania problemw danej spoecznoci i sposobu ich rozwizywania (por. Gittel i inni,
2000; Markowska red., 2010). Badacze podkrelaj, i zarwno dziaaczki
organizacji pozarzdowych, jak i liderki inicjatyw nieformalnych znacznie
czciej ni ich koledzy kreuj relacje o charakterze horyzontalnym, aktywnie
wczaj odbiorcw ich dziaa w proces definiowania problemw i ich rozwizywania. Ponadto, w rodowiskach wiejskich liderki wykorzystuj twrczo
relacje ssiedzkie, na przeciciu ycia prywatnego i dziaalnoci publicznej.
Jak wykazay opracowania dotyczce stylu dziaania spoecznikw, ze
szczeglnym uwzgldnieniem dziaa kobiet (Bookman, Morgen red., 1988;
Chimiak, 2006; Gittell i inni, 2000; Matysiak, 2009), liderki organizacji spoecznych charakteryzuj si szczeglnym stylem prowadzenia dziaalnoci
spoecznej. Ann Bookman i Sandra Morgen wskazuj, e kobiety peni
gwn rol dla rozwoju spoecznoci lokalnych, a prowadzone przez nie
organizacje buduj normy, relacje i zaufanie, tak kluczowe dla kapitau
spoecznego, a take angauj si w dziaania na rzecz zmiany spoecznej
(Bookman, Morgen red., 1988, s. 125). Jak wynika z ich bada, opisane przez
Maksa Webera typy idealne przywdztwa nie pozwalaj odpowiednio opisa
stylu zarzdzania liderek, ktre wykazuj cechy charyzmatyczne, jednoczenie
wzmacniajc praktyki demokratyczne i silnie opierajc si na oddolnym budowaniu inicjatyw spoecznych. Jak wynika z prowadzonych przeze mnie
bada terenowych na potrzeby pracy doktorskiej, dziaaczki z k gospody
wiejskich realizuj opisany wyej model. Kobiety, z ktrymi rozmawiaam,
instynktownie wczay odbiorcw w projektowanie przeznaczonych dla nich
dziaa (Chciaymy zrobi co dla modzie
y, to
emy ich spytay, co by chcieli. Chcieli
lekcje taca, no i dostali), wzmacniay demokratyczne podejmowanie decyzji
w organizacji i wprowadzay zasad egalitarnoci midzy wszystkimi czonkiniami (Takie te wszystkie sprawy dotyczce, jak to zrobi , jak to przygotowa , no to
ka
da ma jakie pomysy, pniej si wybiera najlepsze, a niekiedy w ostatniej chwili co
tam wychodzi), a take dziaay w szarej strefie midzy sfer prywatn a publiczn, pynnie przekraczajc i zacierajc granice pomidzy nimi. Ta ostatnia
ich cecha powoduje, e KGW okazuj si trudne do badania i atwo wymykaj si analizom dotyczcym spoeczestwa obywatelskiego w jego wymiarze lokalnym. Problem ten zauwaa midzy innymi Jacek Kurczewski piszc:
w terenie wiejskim (...) istnienie organizacji w ogle jest spraw dodatkowo
trudn do ustalenia ze wzgldu na brak granicy miedzy kontaktem towarzy-
Sabo czy sia?
207
sko-ssiedzkim a dziaalnoci organizacyjn. (...) koa gospody wiejskich s

wwczas poza formaln struktur organizacji i stowarzysze (Kurczewski,
2003, s. 261). Koa gospody wiejskich wpisuj si zatem w model spoecznoci zbudowanej na kanwach wizi wsplnotowej, o sabo rozwinitej
dziaalnoci zrzeszeniowej, lecz silnym rozwoju wizi nieformalnych (por.
Wieruszewska, 2002, s. 75), ktre s wykorzystywane na rwnych prawach,
jak zinstytucjonalizowane formy pozyskiwania wsparcia.
Badania polskie wykazay rwnie, e istnieje pewien specyficzny typ lidera organizacji pozarzdowej, ktrym jest kobieta w rednim wieku, inspirowana gboko osobistymi motywacjami wynikajcymi z chci podjcia dziaalnoci poza domem w okresie ycia charakteryzujcym si czsto zakoczeniem dziaalnoci zawodowej oraz pojawieniem si syndromu pustego
gniazda. Kobiety te charakteryzuje dua przedsibiorczo, pozwalajca im
aktywnie szuka dla siebie alternatywy, zwykle nale rwnie do lokalnej
elity i staj si si napdow dziaa spoecznych (Chimiak, 2006; Matysiak,
2009), przyjmujc jednoczenie tak silnie wronite w tradycj KGW role
opiekucze, sprawowane tym razem nie wobec wasnej rodziny, lecz wobec
caej wsplnoty. W tym sensie gospodynie wiejskie twrczo przetwarzaj
swoje role matek i opiekunek, reinterpretujc je w kierunku sprawowania
opieki nad spoecznoci. Poprzez codzienn praktyk redefiniuj indywidualne problemy, czynic z nich sprawy publiczne, podobnie jak robi to kobiety na caym wiecie, przeksztacajc tradycyjne role po to, aby mc dziaa
w przestrzeni publicznej (mechanizm ten doskonale ilustruj argentyskie
Matki z Placu Majowego, wykorzystujce prywatne atrybuty w akcji politycznej i czynic swoje macierzystwo publicznym, obejmujcym wszystkich
zaginionych, a wic dajcym im niezbywalne prawo do domagania si sprawiedliwoci w ich imieniu).
Warto w tym miejscu podkreli, e zatarcie si granicy midzy przestrzeni prywatn a publiczn (czy te wzajemna kolonizacja tych przestrzeni), wykorzystywane w dziaalnoci KGW poprzez rozszerzenie rl matek
i opiekunek z rodziny na wsplnot, byo dla polskiego spoeczestwa mechanizmem oswojonym i gboko wronitym w rzeczywisto spoeczn.
W czasie PRL przestrze prywatna, pozostajca domen kobiet, zyskaa
szczeglne znaczenie jako sfera indywidualnej wolnoci, okrelanej przez
Jeffreya Goldfarba mianem polityki przy kuchennym stole (Goldfarb,
2006). W polskiej rzeczywistoci to przenikanie si wiata prywatnego z publicznym miao dug tradycj sigajc czasw rozbiorowych. W tym kontekcie koa gospody wiejskich wpisay si w zatarte granice midzy prywat-
208
Magdalena Biejat
nym a publicznym, stwarzajc specyficzn przestrze, w ktrej kobiety wiejskie mogy angaowa si w dziaania spoeczne bdce przedueniem ich
tradycyjnych rl, stanowicych jednak sposb na czciow emancypacj do
funkcjonowania w sferze publicznej. Koa gospody wiejskich stay si wic
u zarania modelem, ktry w nowy (innowacyjny?) sposb angaowa kobiety
w dziaalno obywatelsk, stajc si przestrzeni dla ich edukacji obywatelskiej w praktyce.
Wykorzystanie tradycyjnych rl odbywa si w nowych, wci zmieniajcych si kontekstach, do ktrych koa gospody wiejskich potrafiy si
przystosowa. Od drugiej poowy XIX wieku, kiedy na terenie Wielkopolski
powstaway pierwsze kka rolnicze, KGW wykazay si zdolnoci przetrwania, adaptacji, ale rwnie umiejtnoci odnalezienia przestrzeni, w ktrej mog realizowa dziaania, wynikajce z potrzeb lokalnych spoecznoci
i zmieniajcego si charakteru obszarw wiejskich. Przez ostatnie dwadziecia lat przemiany te stay si szczeglnie dynamiczne, wskutek zachodzcych
na wsi procesw restratyfikacji, deruralizacji, dezagraryzacji i zmian w modelu rolnictwa, o ktrych obszernie pisze Maria Halamska w opublikowanym
w 2011 roku artykule Transformacja wsi 19892009: zmienny rytm modernizacji.
Na okres ten przypada take nowy etap boomu k, potraficych wykorzysta zmieniajce si warunki i przeku trudne przemiany na szans rozwoju.
Posiadajce organiczn struktur, wronite w tradycj, jednoczenie twrczo j przetwarzajce, koa gospody wiejskich tworz tkank organizacji
spoecznych, dziaajc w strefie midzy dziaaniem publicznym a prywatnym,
czc i mieszajc te porzdki. Wizyta u fryzjerki moe okaza si rwnie
owocna jak spotkanie z czonkami Lokalnej Grupy Dziaania. Staranie si
o fundusze europejskie idzie w parze ze sprzedawaniem ciast na jarmarkach,
pleceniem wiecw doynkowych. Gboko wronite w lokaln spoeczno, wsuchane w jej gos i reagujce na jej potrzeby, koa gospody wiejskich nauczyy si szuka alternatywnych form finansowania, nie przestajc
jednoczenie korzysta z tradycyjnych form wymiany dbr i usug. Nie obawiaj si przy tym tworzy hybryd, okazuj si nieortodoksyjne w podejciu
do kultywowania tradycji, wymylajc nowe wersje strojw ludowych i zajcia
z aerobiku dla seniorek, tworzc tradycyjne pczki ziemniaczano-dyniowe
i organizujc kursy jazdy na deskorolce. Dzisiaj czonkinie k gospody
wiejskich myl optymistycznie o przyszoci. Jedna z liderek, zapytana o podejmowan przez jej koo dziaalno, wymienia kabaret, zawody sportowe,
piewy, haftowanie, promowanie lokalnej kultury wrd modziey, organizowanie wystaw fotograficzne dotyczce lokalnej historii oraz witowanie
Sabo czy sia?
209
Dnia Seniora, Dnia Matki i Dnia Dziecka. W jej sowach brzmi entuzjazm
i wiara w przyszo, gdy mwi: Co robimy? Wszystko! Mamy mnstwo pracy.
Literatura
CBOS, 2004, Czy Polacy s spoecznikami?, Komunikat z bada, Warszawa.
Bookman, Ann, Morgen Sandra (red.), 1988, Women and the Politics of Empowerment,
Philadelphia, Temple University Press.
Chimiak, Galia, 2006, How Individuals Make Solidarity Work, Warszawa, Biblioteka
Poytku Publicznego, MPiPS.
Gittel, Marilyn, Ortega-Bustamante Isolda, Steffy Tracy. 2000, Social Capital and
Social Change. Women's Community Activism, Urban Affairs Review vol. 36, nr 2.
Goldfarb, Jeffrey, 2006, The Politics of Small Things: The Power of the Powerless in Dark
Times, Chicago, University of Chicago Press.
Grzebisz-Nowicka, Zofia, 1995, Dziaalno organizacji K Gospody Wiejskich na rzecz
kobiet i ich rodzin, w: J. Sawicka (red.), Kobieta wiejska w Polsce: rodzina, praca, gospodarstwo, Warszawa, Jadran.
Halamska, Maria, 2011, Transformacja wsi 19892009: zmienny rytm modernizacji, Studia
Regionalne i Lokalne nr 2(44).
Iowiecka-Taska, Ilona, 2011, Liderzy i dziaacze. O idei trzeciego sektora w Polsce, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Kurczewski, Jacek, 2003, Lokalne spoeczestwa obywatelskie, w: J. Kurczewski (red.),
Lokalne spoecznoci obywatelskie, Warszawa, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych.
Markowska, Barbara (red.), 2010, Po co pamita razem? Praktyki pamici a kultura obywatelska kobiet w gminie Stare Juchy i powiecie eckim, Warszawa, Collegium Civitas.
Matysiak, Ilona, 2005, Stare i nowe formy aktywnoci spoecznej kobiet na obszarach
wiejskich w Polsce. Od do
ynek do fitness, Warszawa, Uniwersytet Warszawski (niepublikowane).
Matysiak, Ilona, 2009, Koa gospody wiejskich i ich funkcje w kontekcie specyfiki trzeciego
sektora w wybranych spoecznociach wiejskich, w: B. Budrowska (red.), Kobiety, feminizm,
demokracja, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Phillips, Sarah D., 2008, Women's Social Activism in the New Ukraine: Development and the
Politics of Differentiation, Bloomington, Indiana University Press.
Sawicka, Janina, 1996, Koa gospody wiejskich jako spoeczno-zawodowa organizacja kobiet,
Wie i Rolnictwo nr 2 (91), s. 7588
Wieruszewska, Maria, 2002, Spoeczno wiejska. Podstawy samoorganizacji, w: M. Wieruszewska (red.), Samoorganizacja w spoecznociach wiejskich. Przejawy, struktury, zr
nicowania, Warszawa, IRWiR PAN.
210
Magdalena Biejat
Madagaskar demokracja i liberalny kapitalizm a rozwj kraju
211
Kinga Lendzion
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego
Madagaskar demokracja
i liberalny kapitalizm a rozwj kraju
Madagaskar, podobnie jak wikszo krajw Afryki Subsaharyjskiej,
w 1960 roku odzyska suwerenno polityczn, po prawie szedziesiciu
latach reimu kolonialnego. Z odzyskaniem niepodlegoci mieszkacy wyspy
wizali wielkie nadzieje na szybki i stabilny rozwj kraju. Wedug statystyk midzynarodowych mieli powd, aby w to wierzy, poniewa Madagaskar by pord afrykaskich pastw frankofoskich krajem najbogatszym
zarwno w zasoby ludzkie, jak i w naturalne (Vrin, 2000, s. 56). Niestety, ani wprowadzony w 1975 roku socjalizm, ani transformacja systemowa
w 1992 roku i wprowadzenie rzdw demokratycznych nie przyniosy trwaego i stabilnego rozwoju, ktry zapewniby realn popraw ycia mieszkacw wyspy. Madagaskar zaliczany jest do najuboszych krajw wiata.
Wskanik Human Development Index dla Madagaskaru wedug danych
z 2012 roku wynosi 0,483, co plasuje kraj na 151 miejscu pord 187 sklasyfikowanych pastw i terytoriw. Na podstawie powyszego wskanika Madagaskar zaliczany jest do krajw sabo rozwinitych (Human Development
Report, 2013, s. 2)1.
Nieobojtne dla rozwoju kraju s powtarzajce si zamachy stanu, ktre
w cigu 50 lat niepodlegoci Madagaskaru, miay ju miejsce czterokrotnie.
1
Do krajw rednio rozwinitych zaliczane s kraje o wskaniku HDI powyej 0,522.
212
Kinga Lendzion
Za kadym razem ich celem byo obalenie aktualnie rezydujcego prezydenta.
Pierwszy mia miejsce w maju 1972 roku, dwanacie lat po odzyskaniu przez
kraj niepodlegoci. By wyrazem niezadowolenia mieszkacw kraju z prowadzonej przez wczesnego prezydenta polityki profrancuskiej. Kraj bowiem, pomimo odzyskanej suwerennoci, by nadal pastwem ekonomicznie
i politycznie uzalenionym od Francji. W rkach obcokrajowcw nadal znajdowao si ponad 60% fabryk, zwaszcza duych przedsibiorstw. W szkolnictwie nadal obowizywa jzyk francuski. W wyniku rewolucji wczesny
prezydent Philibert Tsiranana ustpi na rzecz generaa armii Gabriela Ramanatsoa. Rewolucja szybko zostaa wykorzystana przez armi, ktra w lutym
1975 roku pod przywdztwem kapitana Didiera Ratsiraka dokonaa przewrotu wojskowego i przeja wadz. Dao to pocztek tak zwanej malgaszyzacji
kraju i byo rwnoznaczne z wprowadzaniem reimu socjalistycznego (Urfer,
2000, s. 1115).
Po dziesiciu latach socjalizmu nastpio zaamanie gospodarcze kraju.
Roczny deficyt budetowy wynosi od 10 do 15 mld frankw malgaskich (Fmg)2, inflacja roczna wzrosa z 10,9% w latach 19711974 do
3050% w 1981 roku. Dugi zagraniczne w 1984 roku wzrosy do 3 mld
dolarw (Vrin, 2000, s. 198202; Urfer, 2000, s. 2730). Narastajcy
od pocztku lat osiemdziesitych kryzys gospodarczy wywoa niezadowolenie spoeczne, ktrego punktem kulminacyjnym by w sierpniu 1991 roku
tzw. marsz wolnoci pod paacem prezydenckim. Zosta on wwczas
krwawo stumiony, przez rzdzcego wwczas Didiera Ratsiraka. Dwa miesice pniej zostaa rozwizana Najwysza Rada Rewolucji oraz parlament.
W referendum 19 sierpnia 1992 roku spoeczestwo opowiedziao si za
odejciem od systemu socjalistycznego i zaaprobowao now Konstytucj.
Byo to rwnoznaczne z narodzinami III Republiki Demokratycznej Madagaskaru (Urfer, 2000, s. 4769; Ramambazafy, 2001).
Zmiana systemu rzdzenia na demokratyczny nie przyniosa trwaej stabilizacji kraju. Dziesi lat po narodzinach III Republiki, nieporozumienia
w czasie wyborw prezydenckich w grudniu 2001 roku doprowadziy ponownie do przelewu krwi. Brak porozumienia pomidzy partiami dwch
kandydatw byego prezydenta Didiera Ratsiraka i nowego kandydata
rodowisk chrzecijaskich Marca Ravalomanana, spowodowa wybuch
zamieszek w kraju. Niepewna sytuacja trwaa a do kwietnia 2002 roku,
2
W 1984 roku: 1$ = 600 frankw malgaskich.
213
kiedy po interwencji organizacji midzynarodowych, midzy innymi Organizacji Jednoci Afrykaskiej, Najwysza Izba Konstytucyjna ogosia, e
po ponownym przeliczeniu gosw Marc Ravalomanana wygra wybory
uzyskujc 52% gosw (Urfer, 2003, s. 4189).
Od wyborw w 2001 roku do reelekcji w 2006 roku, prezydent Marc
Ravalomanana zyska due zaufanie na arenie midzynarodowej. Dziki
liberalizacji w sferze ekonomicznej i trzymania si wytycznych instytucji
z Bretton Woods kraj zyska zaufanie inwestorw zagranicznych. Po wielu latach stagnacji i izolacji ekonomicznej reformy w sferze ekonomicznej
i instytucjonalnej przyniosy pozytywne efekty. Po kryzysie w 2002 roku
wzrost PKB w 2003 roku wynosi 9,8%, by w kolejnych latach systematycznie rosn. W latach 20042006 wzrost PKB wynosi okoo 5%,
w 2007 6,3%, natomiast w 2008 roku osign poziom 7,1%. Natomiast
w przeliczeniu na mieszkaca PKB wynosi 295 dolarw w 2005 roku,
304 dolarw w roku 2006, 406 dolarw w 2007 oraz 330 dolarw
w 2008 roku. Inflacja ksztatowaa si na poziomie 18,4% w 2005 roku,
11,6% w 2006 roku, natomiast w 2008 roku spada do 9,2% (Madagascar et
son evolution entre 20022008. 2010, 1516; Institut National de la Statistique, 2013; Central Inteligence Agency, 2013).
Niestety bilans handlowy Madagaskaru by nadal ujemny. W 2012 roku warto eksportu ksztatowaa si na poziomie 640,7 mln dolarw
natomiast warto importu 2,755 biliona dolarw. Charakterystyczne jest
to, e cho tylko okoo 30% ludnoci jest zurbanizowana, to kraj importuje przede wszystkim produkty ywnociowe. Ry, podstawowa rolina
uprawna i jednoczenie podstawowy produkt ywnociowy, jest jednym
z gwnych towarw importowych. Towarem eksportowym Madagaskaru,
obok chromu i produktw naftowych, s przede wszystkim krewetki,
wanilia, godziki, owoce liczi, fasola, wyroby drzewne, a take wyroby
tekstylne. Produkty rolne eksportowe, poza fasol, s uprawiane przede
wszystkim na duych plantacjach, ktrych wacicielami s due spki
handlowe, ktre najczciej zajmuj pod upraw najyniejsze tereny
(Eurostat, World Bank, 2013)3.
Wzrost makroekonomiczny nie przekada si na popraw sytuacji mieszkacw kraju. Poziom ycia przecitnego gospodarstwa domowego zamiast
3
Wymiana handlowa produktw rolnych w latach 20082012 bya ujemna i ksztatowaa si w roku 2008 199,4 mln euro, w 2009 roku 150,8 mln Euro, 2010 166,3,
2011 158,6. 2012 164 mln euro (zob. Eurostat, World Bank, 2013).
214
Kinga Lendzion
wzrasta systematycznie obnia si4. Pogbiaa si pauperyzacja spoeczestwa. Wedug raportu Haleh Bridi, Dyrektora Krajowego Banku wiatowego
dla Madagaskaru nie tylko wikszo gospodarstw domowych zuboao do
poziomu z 1980 roku, ale dodatkowo od 2001 roku o prawie 1/4 wzrosa
liczba najuboszych (Urfer, 2012, s. 24). Niezadowolenie wrd uboejcego spoeczestwa coraz bardziej wzrastao, tym bardziej e naduycia finansowe rzdzcych byy coraz bardziej widoczne. Stowarzyszenie Przedsibiorcw Madagaskaru GEM oraz Zwizki Zawodowe Przemysu Madagaskaru
SIM byy oburzone przyznanymi przywilejami fiskalnymi oraz celnymi sieci
handlowej TIKO oraz innym przedsibiorstwom nalecym do urzdujcego
prezydenta Marc Ravalomanana (Urfer, 2012, s. 25). Najgoniejsze afery
gowy pastwa, ktre oburzyy nie tylko spoeczestwo malgaskie, ale take
aren midzynarodow, zwizane byy z zakupem rzdowego samolotu Air
Force One II za 60 mln dolarw oraz podpisanie koncesji na 99 lat dzierawy
1,3 mln ha ziemi uprawnej pod upraw kukurydzy, ryu i palm kokosowych
do wyrobu oleju dieslowskiego z firm Daewoo, wspieranej przez rzd Korei
Poudniowej (Madagascar et son evolution entre 20022008, 2010).
W 2009 roku doszo do perturbacji na arenie politycznej. Urzdujcy prezydent Marc Ravalomanana zosta oskarony o liczne naduycia finansowe,
korupcj i nepotyzm. Burmistrz Antananarivo, stolicy kraju, Andry Rajoelina,
po zamkniciu przez pastwo 13 grudnia 2007 roku jego prywatnej rozgoni
radiowej Viva, stan na czele opozycji. 17 stycznia 2009 roku Andry Rajoelina zada ustpienia dwch ministrw zamieszanych w najgoniejsze afery.
W wyniku braku pozytywnej reakcji ze strony prezydenta na apel Rajoelina
4 Badania przeprowadzone przez Narodowy Instytut Statystyczny oraz Ministerstwo Gospodarki Madagaskaru w latach 20082009 wykazuj, e standard ycia Malgaszy jest bardzo
niski. Zaledwie 41% gospodarstw domowych ma stay dostp do czystej wody. Tylko 17%
domostw jest zelektryfikowanych 92,2% populacji wiejskiej i 30,6% populacji miejskiej nie
ma dostpu do prdu. W wikszoci malgaskich domw (73%) zamiast cementowych lub
drewnianych podg jest klepisko przykryte mat, deskami lub limi bambusowymi. Ponadto 74% Malgaszy przygotowuje posiki na ognisku jako opa wykorzystuj wgiel lub drzewo. Miejsce do gotowania jest najczciej (58%) wydzielone w domu, w 24% znajduje si
w oddzielnym budynku, a w 17,2% gospodarstw domowych posiki przygotowuje si na
zewntrz. Wyposaenie gospodarstw domowych rwnie jest ubogie. W 60% domw znajduje si radio, w 15,8% telewizor, w 25,4% telefon komrkowy, w 2,4% telefon stacjonarny,
natomiast w lodwki wyposaone jest zaledwie 3,4% domw. Tylko 2,4% populacji deklaruje, e posiada samochd, 2,3% motor lub skuter, natomiast rower 24,6%. 78,8% posiada
ziemi uprawn, a 71,9% zwierzta hodowlane. Enqute Dmographique et de Sant Madagascar
20082009, Institut National de la Statistique Ministre de lconomie et de lIndustrie,
Antananarivo, Madagascar.
215
24 stycznia 250 tys. osb wyszo na ulic domagajc si ustpienia urzdujcego prezydenta. W wyniku zamieszek w caym kraju 17 marca 2009 roku
prezydent Marc Ravalomanana zbieg do Afryki Poudniowej, a przywdca
opozycji Andry Rajoelina 21 marca obj funkcj Przewodniczcego Odbudowy Kraju (Prsident de la Haute Autorit de la Transistion) (Razafimandimby,
2010).
Spoeczno midzynarodowa nie uznaa wadzy Andry Rajoelina, poniewa przej on j niezgodnie z konstytucj Madagaskaru. W konsekwencji
doprowadzio to do kryzysu politycznego, ktry trwa do stycznia 2014 roku.
W czasie zaprzysienia na urzd prezydenta Wysokiej Wadzy Przejciowej Andry Rajoelina zobowiza si do przeprowadzenia nowych wyborw prezydenckich w cigu 24 miesicy. Umowy jednak nie dotrzyma,
przesuwajc kilkakrotnie termin wyborw prezydenckich. Kilkakrotnie take
pod midzynarodowymi auspicjami byy prowadzone czterostronne negocjacje polityczne midzy Andry Rajoelina a opozycyjnymi w stosunku do
niego partiami trzech poprzednich prezydentw: Marca Ravalomamany,
Alberta Zafy i Didiera Ratsiraka. Niestety nie doprowadziy one do zawarcia porozumienia midzy opozycyjnymi stronami. Natomiast, w grudniu
2010 roku tymczasowy prezydent, bez zgody gwnych partii opozycyjnych,
przeprowadzi referendum, w wyniku ktrego wprowadzi zmiany w Konstytucji5 oraz proklamowa IV Republik Madagaskaru (Hervieu, 2010;
Freedomhouse, 2013).
Na 24 sierpnia 2013 roku bya wyznaczona kolejna data wyborw prezydenckich. Niestety, zostaa ona anulowana 17 sierpnia z powodu skrelenia
z listy kandydatw przedstawicieli gwnych ugrupowa politycznych. Lalao
Ravalomanana ony byego prezydenta oraz Didier Ratsiraka, ktrzy
wedug nowej konstytucji nie mogli kandydowa, poniewa przez ostatnie
sze miesicy nie przebywali w kraju. Na licie wyborczej nie pojawio si
take nazwisko wczesnej gowy pastwa Andry Rajoelina (Madagascar fait
un pas vers la prsidentielle 2013).
Nowa Konstytucja midzy innymi obniya wiek kandydata na prezydenta z 40 do

35 lat (umoliwia to ubieganie si o fotel prezydenta Andry Rajoelina jest urodzony
w 1974 roku), wprowadzia wobec kandydatw wymg pobytu w kraju (domicylu) wynoszcego co najmniej 6 miesicy, co w perspektywie utrudniao udzia w wyborach przebywajcemu na uchodstwie w RPA byemu prezydentowi (Marc Ravalomana). Projekt konstytucji
wprowadza take nowe instytucje o nieokrelonych bliej kompetencjach, Wysok Rad
Obrony Demokracji i Rzdw Prawa oraz Wysok Rad Obrony Narodowej.
216
Kinga Lendzion
Ostatecznie data wyborw prezydenckich zostaa wyznaczona na 25 padziernika 2013 roku I tura oraz na 20 grudnia II tura. Do walki o urzd
prezydenta stano 33 kandydatw. W wyniku presji wsplnoty midzynarodowej w wyborach nie wzili udziau dwaj gwni opozycjonici Andry
Rajoelina oraz Marc Ravalomamany. Wyznaczyli jednak sowich kandydatw,
odpowiednio Hery Martial Rokotoarimanana Rajaonarimamapianina, byy
minister finansw w tymczasowym rzdzie Andry Rajoelina oraz Jean-Louis Robinson, byy minister zdrowia w rzdzie Ravalomamany. Zgodnie
z oczekiwaniami obydwaj przeszli do drugiej tury. Oficjalne, kocowe wyniki wyborw prezydenckich, po rozpatrzeniu skarg przegranego kandydata,
zostay ogoszone 17 stycznia 2014 roku. Nowym prezydentem Madagaskaru
zosta Hery Martial Rokotoarimanana Rajaonarimamapianina. Jak zapowiedzia jeszcze przed wyborami, premierem nowego rzdu mia by Andry
Rajoelina (L'lection prsidentielle Madagascar dj conteste, 2014;
Prsidentielle Madagascar : le premier tour s'achve dans le calme, 2013).
Kryzys na wyspie trwa nieprzerwanie przez pi lat. By to najduszy
kryzys polityczny w dziejach niepodlegego Madagaskaru i odbi si negatywnie na sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju. Od 2002 roku do stycznia
2009 roku PKB Madagaskaru rs rednio na poziomie ponad 5% rocznie,
natomiast w 2009 roku odnotowano ujemny wzrost PKB -4,1%, w 2010 roku
PKB wzrs do poziomu 0,4%, w 2011 roku do 1,6%. Bank wiatowy szacuje straty kraju w wyniku kryzysu na poziomie 8 bilionw dolarw (Institut
National de la Statistique, 2013). Poziom ludnoci yjcej poniej granicy
ubstwa, to jest poniej 1,25 dolara, w latach 20082013 wzrs o 10%. Szacuje si, e 92% ludnoci ma dochd poniej 2 dolarw dziennie. Wzrosa
rwnie o 600 tys. liczba dzieci nieuczszczajcych do szk, co przy poziomie analfabetyzmu utrzymujcego si na poziomie 35,5% jest rwnoznaczne
z nieosigniciem do 2015 roku Milenijnych Celw Rozwoju. W niektrych
regionach liczba dzieci niedoywionych wzrosa o 50%. Kryzys polityczny
spowodowa take zmniejszenie o 30% pomocy midzynarodowej, co w sytuacji plagi szaraczy, ktra dotkna 2/3 Madagaskaru w czerwcu 2013 roku,
a take nawiedzajcych wysp cyklonw, budzi niepokj, midzy innymi
FAO, o bezpieczestwo ywnociowe kraju (The World Bank, 2013).
Rodz si pytania o przyczyny niestabilnoci sceny politycznej oraz niski
rozwj gospodarczy Madagaskaru. Dlaczego w okresie stabilizacji politycznej wzrost na poziomie makroekonomicznym nie przekada si na popraw
poziomu ycia mieszkacw? Turyci przybywajcy na Madagaskar zadaj
pytanie, dlaczego przedstawiciele ludnoci tak otwartej, o spokojnym, go-
217
cinnym usposobieniu nie mog doj do porozumienia na scenie politycznej. Madagaskar nigdy w historii nie dozna wojny domowej, obok siebie
yje w zgodzie osiemnacie plemion, posugujcych si jednym jzykiem
malgaskim.
Odpowiedzi mona szuka w teoriach rozwojowych, ktre z jednej strony
prbuj wskaza przyczyny niedorozwoju poszczeglnych regionw, a z drugiej strony ewentualne cieki prowadzce do dobrostanu. Kada z nich
z innej perspektywy ukazuje problematyk rozwojow i gdzie indziej szuka
rde niskiego rozwoju. Teoria modernizacji koncentrujc si na dychotomii spoeczestwo tradycyjne kontra nowoczesne wskazuje, e istotn cech
zachodnioeuropejskich spoeczestw rozwinitych, ktrej brakuje krajom
rozwijajcym si, jest osobowo nowoczesna. Czowiek nowoczesny charakteryzuje si przede wszystkim wysok potrzeb osigni, skonnoci do
podejmowania ryzyka, innowacyjnoci, kreatywnoci. Tych wszystkich
cech, zdaniem twrcw modernizacji, nie posiadaj czonkowie spoeczestw
tradycyjnych, ktrych charakteryzuje konformizm, fatalizm, przekonanie o wasnej bezsilnoci. Warunkiem rozwoju jest upowszechnienie cech osobowoci
nowoczesnej (Krzysztofek, Szczepaski, 2005, s. 2952).
Kolejny paradygmat rozwojowy stanowi teorie zalenoci, ktre rde
niedorozwoju upatruj przede wszystkim w zewntrznych determinantach,
pominitych zupenie w teoriach modernizacyjnych. Podzia wiata na centrum i peryferia jest wynikiem nierwnej wymiany w gospodarce, asymetrii
presji politycznych, czy w wymiarze kultury gwatu symbolicznego. W teoriach zalenoci w niewielkim tylko stopniu wymienia si wewntrzne determinanty zacofania, takie jak nieudolno elit wadzy, ich konserwatyzm,
skorumpowanie, ostentacyjn konsumpcj.
Owocem krytyki powyszych dwch paradygmatw rozwoju jest koncepcja rozwoju endogennego, ktra krytykuje wizj uniwersalnego modelu rozwoju i podkrela znaczenie zasobw oraz moliwoci poszczeglnych pastw
w ich drodze rozwoju. Najistotniejszym czynnikiem w dokonywaniu si
przemian jest czynnik kulturowy. Poszczeglne kraje rozwijajce si powinny
zatem zachowa sw tosamo i odrbno kulturow, czsto negowan
w okresie kolonizacji. Nie oznacza to jednak bezkrytycznego idealizowania
tradycji. Walka o postp pisa H. Ca Tri winna opiera si na pozytywnym jdrze wartoci kulturowych i moralnych, odziedziczonych z przeszoci, unikajc, z jednej strony, nadmiernej ich gloryfikacji, z drugiej za
nie zapominajc o sprzecznociach spoecznych teraniejszoci oraz o koniecznoci radykalnych nieraz reform strukturalnych () uwzgldniajcych
218
Kinga Lendzion
szczeglne uwarunkowania okresu, ktry wie nasze stulecie z przyszoci

(cyt. za Krzysztofek, Szczepaski, 2005, s. 152).
Znaczenie kultury w rozwoju poszczeglnych pastw afrykaskich zacza
dostrzega w latach dziewidziesitych XX wieku take Francja, ktra mimo
dekolonizacji nadal bya mocno zaangaowana politycznie i gospodarczo
w Afryce Subsaharyjskiej. Politycy francuscy w swych wypowiedziach podkrelali, e demokratyzacja regionu nie moe polega na naladowaniu wzorw Europejskich, lecz powinna by zaadaptowana do lokalnych warunkw,
okrelonych przez miejscowe tradycje, zwyczaje, struktury, histori (Solarz,
2004, s. 178179).
Patrzc przez pryzmat koncepcji rozwoju endogennego wydaje si, e niezbdnym warunkiem rozwoju jest obecno elit, innowatorw, osobowoci
nowoczesnych, zdolnych do wypracowania wasnych drg rozwojowych,
skrojonych na moliwoci poszczeglnych krajw. W myl podejcia elitystycznego, w kadym nowoytnym spoeczestwie niezbdne s wybitne
jednostki zdolne do przygotowywania i formuowania decyzji pastwowych,
ktre nastpnie s obowizujce dla pozostaych obywateli (Wesoowski,
2013, s. 97). Zwaszcza w krajach Afryki Subsaharyjskiej, gdzie wedug danych UNESCO w 2011 roku 41% dorosych (powyej 15 roku ycia) byo
analfabetami, natomiast wrd modych (1524 lata) analfabeci stanowili
30% (UNESCO 2013), obecno wyksztaconych elit jest nieodzowna.
Z perspektywy Weberowskiej mona mwi o elitach gwnych sfer ycia,
takich jak gospodarka, polityka i kultura. Jednak w warunkach afrykaskich
trudno zastosowa ten rozdzia, poniewa jak zauwaa Marek Szczepaski,
nie nastpio tam oddzielenie politycznego wymiaru rzdzenia od wadzy
ekonomicznej. Ci, ktrzy posiadaj wadz polityczn, jednoczenie dysponuj zasobami gospodarczymi, oddziauj na sfer stosunkw ekonomicznych.
W obliczu powszechnego analfabetyzmu, niskiej jakoci edukacji w szkoach
pastwowych odzwierciedlajcej si w niskiej kontynuacji edukacji na poziomie rednim, elity afrykaskie rekrutuj si przewanie spord stosunkowo
nielicznych osb wyksztaconych, cho nieraz wystarczy posiadanie majtku,
lub te dowiadcze praktycznych, np. elita oficerska (Szczepaski, 1989).
Wracajc do postawionego wyej pytania o przyczyny sabej kondycji pastwa malgaskiego mona ich niewtpliwie szuka w braku kreatywnych elit
zdolnych do wypracowania wasnej drogi rozwoju dla Madagaskaru. Jak dotd kolejni decydenci podjli jedynie nieudane prby kopiowania europejskich ustrojw politycznych, czy to w postaci realnego socjalizmu, czy demokracji. Czynnikiem, ktry moe tumaczy niekompetencje kolejnych ekip
219
rzdzcych od czasu odzyskania niepodlegoci, jest niewtpliwie mae dowiadczenie pastwowoci, pastwa prawa, a tym samym demokracji i spoeczestwa obywatelskiego.
Historia pastwa malgaskiego zaczyna si dopiero na pocztku XIX wieku. Pierwsze organizacje pastwowe powstay na Madagaskarze co prawda
ju w XIVXVI wieku, ale byy to mae grupy, na czele ktrych stali przywdcy dominujcych klanw. Na przeomie XVI i XVII wieku na zachodnim wybrzeu wodzowie Sakalava utworzyli dwa silne krlestwa, Menabe
i Boina. Pod koniec XVIII wieku dynastia panujca podporzdkowaa sobie
2/3 Madagaskaru, a pod koniec XVII wieku rozpocza si ekspansja plemienia Merina, ktre rozwojowo wyprzedza inne plemiona (Vrin, 2000,
s. 7072, 94100; Chazan-Gillig, 1991, s. 1318).
Podwaliny pod nowoczesne pastwo malgaskie pooy krl Merina, Andrianampoinimerina, ktry na pocztku XIX wieku zjednoczy prawie ca
wysp. Jako pierwszy skodyfikowa prawo, spisa kodeks karny, ktry ustanawia go najwyszym sdzi, oraz regulowa relacje midzy poddanymi,
form dziesiciny na rzecz krla i handel. Dziea jednoczenia wyspy dokoczy jego syn Radama I (18101828), ktry dziki dobrze uzbrojonej
i wywiczonej armii oraz bezwzgldnoci w podporzdkowywaniu sobie
podbitych terenw zosta pierwszym wadc Madagaskaru. Przeprowadzi on
liczne reformy w kraju i wprowadzi krlewsk administracj regionaln. By
otwarty na wszelkie innowacje z zewntrz, unowoczeni armi, sprowadzi
na dwr krlewski misjonarzy, ktrzy za akceptacj krla otworzyli pierwsz
szko na wyspie oraz zaadaptowali litery aciskie do pisowni jzyka malgaskiego i okrelili ortografi (Vrin, 2000, s. 7072, 94100).
Umacnianie pastwa malgaskiego zostao wkrtce przerwane z powodu
podboju kraju przez Francj. W 1895 roku wojska francuskie zajy paac
krlewski, a w 1905 roku wprowadzono reim kolonialny. Podbj wyspy
uatwio Francuzom niezadowolenie z rzdw Merina podbitych przez nich
plemion na poudniu i wybrzeach wyspy Sakalava, Bara i Betsimaraka. Nieufno i wrogo tych plemion wobec Merina zamieszkujcych centraln
cz wyspy jest odczuwalna do dzi, zwaszcza uwidacznia si ona w czasie
konfliktw na scenie politycznej.
Okres kolonialny, lata 19051960, to czas sprzecznoci. Cay Madagaskar
zosta zjednoczony pod obcymi rzdami Francji. Odgrnie spoeczestwu
zostay narzucone administracja, prawo, wprowadzono polityk monetarn.
Pastwo wprowadzio prawo we wszystkie domeny ycia edukacj, jzyk,
zdrowie, bezpieczestwo, kultur. Malgaszom yjcym dotd zgodnie z tra-
220
Kinga Lendzion
dycj przodkw, podlegajcym zakazom i nakazom wynikajcym wycznie
ze zwyczajw, ktrych horyzont koczy si na yciu rodzinnym i wioskowym, zostao narzucone prawo cywilne, administracja pastwowa. Byo to
sprzeczne z kultur malgask, z kultur przodkw i budzio niezadowolenie
wrd Malgaszy. W konsekwencji doprowadzio to do kilku powsta antyfrancuskich, ktre zakoczyy si porak lokalnej ludnoci (Urfer, 2012,
s. 1820)6.
Po odzyskaniu niepodlegoci w 1960 roku ukazaa si przede wszystkim sabo elit malgaskich, ktre mogyby pokierowa krajem i rozbudzi
w obywatelach ducha demokracji. Brakowao jednak wyksztaconych ludzi,
ktrzy mogliby obj i kompetentnie pokierowa odpowiedzialnymi stanowiskami w kraju. Okres kolonialny zapocztkowa co prawda rozwj szk
pastwowych, ale nie przygotowa Malgaszy do penienia odpowiedzialnych
funkcji w kraju (Koerner, 1999, s. 6771)7.
W okresie kolonialnym pastwowe szkoy, w przeciwiestwie do szk
misyjnych, podzielone byy na dwa sektory dla dzieci obywateli francuskich
zamieszkujcych na wyspie oraz dla dzieci lokalnej ludnoci. Do pierwszego
typu szk mogy take uczszcza dzieci malgaskie, ktrych rodzice, w ramach prowadzonej polityki asymilacyjnej, przyjli obywatelstwo francuskie.
Szkoy dla lokalnej ludnoci nastawione byy przede wszystkim na praktyczn, zawodow edukacj. Nie przygotowyway do penienia w przyszoci
jaki wyszych, odpowiedzialnych stanowisk, a tym bardziej ich zadaniem nie
byo ksztatowanie osb wiadomych swoich praw i tosamoci narodowej.
Nisi urzdnicy czy funkcjonariusze pochodzenia malgaskiego ksztaceni byli
w szkoach regionalnych, spord ktrych najsynniejsza bya szkoa Myre
de Villers w stolicy kraju Tananarivie. Zadaniem szk byo przede wszystkim uksztatowanie dobrego funkcjonariusza niszego szczebla systemu
kolonialnego, nie za uksztatowanie w uczniach postaw i umiejtnoci pozwalajcych na samodzielne i skuteczne funkcjonowanie w nowoczesnym
spoeczestwie typu narodowego (Randriamanantena, 2009, s. 5).
6
Na temat powsta antyfrancuskich na Madagaskarze zob. Boiteau, 1999, s. 4449;

Fremigacci, 1999, s. 177189.
7 Od pocztku XIX wieku szkoy byy zakadane i prowadzone wycznie przez misjonarzy protestanckich, a pniej przez katolickie zgromadzenia zakonne. Wczeniej, przed przybyciem misjonarzy na wysp, szk w naszym rozumieniu nie byo. Pierwsza szkoa zostaa
zaoona w 1820 roku przez Davida Jonesa, misjonarza protestanckiego, na terenie paacu
krlewskiego. Pierwsze szkoy katolickie zaczy powstawa w poowie XIX wieku, ale ju
w roku 1895 byo ich 827 z 25 tys. uczniw (Kluj, 2003, s. 100; Kluj, 2003a, s. 6164).
221
Po II wojnie wiatowej nastpia nieznaczna zmiana polityki kolonialnej.

Malgasze domagali si spenienia przez rzd francuski obietnicy odzyskania
suwerennoci kraju w zamian za braterstwo broni w okresie II wojny wiatowej. W zwizku z tym nastpia take zmiana polityki edukacyjnej. Od
1945 roku zdawanie matury francuskiej zostao udostpnione dla wszystkich
uczniw malgaskich zarwno pochodzenia francuskiego, jak i malgaskiego,
ktrzy ukoczyli liceum francuskie lub nauczanie ponadpodstawowe w szkole prywatnej. Po zdaniu matury francuskiej uczniowie mieli potencjalnie
otwarty wstp na wysze uczelnie we Francji (Ralibera, 2006, s. 145146).
Naley podkreli, e jzykiem wykadowym w szkoach pastwowych od
pocztku by jzyk francuski. Take poziom nauczania by w nich do
wysoki. Uczniowie, ktrzy ukoczyli liceum, mogli bez problemu ubiega si
o stypendium naukowe we Francji. Szkoy pastwowe byy jednak nieliczne.
Na wyspie byo tylko jedno liceum w stolicy kraju, a szkoy podstawowe
i gimnazja byy tylko w miejscowociach gminnych. Ze wszystkich szczebli
nauczania pastwowego korzystaa zatem niewielka liczba uczniw, przede
wszystkim z wikszych miast Tananarivy, Mahajanga czy z Toamasina, pochodzca z zamonych rodzin (Koerner, 1999, s. 6771).
Po odzyskaniu niepodlegoci Madagaskar, podobnie jak inne kraje afrykaskie, dysponowa wsk elit, cho wyksztacon we wszystkich dziedzinach zdrowie, rolnictwo, hodowla, prawo publiczne, architektura itp.
Niestety, zostaa w nich wszczepiona mentalno kolonialna, co przebijao
si w ich systemie rzdzenia. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1960 roku nastpia cisa wsppraca francusko-malgaska. Modym elitom brakowao
ducha osobowoci nowoczesnej, nie miay odwagi na podjcie ryzykownych reform. Polityka pastwa nastawiona bya przede wszystkim na utrzymanie dobrych relacji z Francj. Mona ten okres nazwa wrcz neokolonializmem. Dla przecitnego obywatela niepodlego widoczna bya tylko
pod postaci flagi i hymnu narodowego. Prezydent Tsiranana otacza si
francuskimi doradcami. Tylko nieliczne wysze urzdy zajmowane byy przez
Malgaszy. Urzdnicy malgascy, jeeli objli wyszy urzd w pastwie, to czsto tylko na krtki okres pod pretekstem braku kompetencji szybko byli
usuwani. Malgasze nadal byli dopuszczani do obejmowania tylko niszych
pozycji w administracji (Ralibera, 2006, s. 146150).
W 1972 roku, jak ju byo wspomniane, doszo do przewrotu wojskowego, a w jego konsekwencji do narodzin II Republiki Malgaskiej. Do wadzy
dosza elita wojskowa zwizana z kapitanem Didierem Ratsiraka. Osiemnacie lat trwania II Republiki Madagaskaru (19751993) nie mona traktowa
222
Kinga Lendzion
jako czasu ksztatowania si nowych elit, zdolnych w przyszoci do wprowadzenia kraju na drog rozwoju. Wrcz przeciwnie, by to okres stracony
w dziedzinie edukacji. Socjalizm sta si podstawow doktryn w nauczaniu
szkolnym od nauczania podstawowego po uniwersyteckie. Program nauczania z I Republiki zosta cakowicie usunity, a na jego miejsce wprowadzono
nowy, oparty na nowej Konstytucji w duchu Karty Rewolucji Socjalistycznej.
Podrczniki w jzyku francuskim z poprzedniej epoki zostay zakazane,
a nowych w jzyku malgaskim jeszcze nie byo. Nauczyciele na bieco musieli dostosowywa podrczniki do nauczania w szkoach, gimnazjach czy
w liceach. Kolejnym fatalnym w skutkach posuniciem wadz w dziedzinie
edukacji bya nieprzygotowana decentralizacja szkolnictwa, ktrej podstawowym celem byo zwikszenie liczby szk pastwowych. Szkoy podstawowe
byy otwierane w kadej wiosce, a gimnazja w gminie, natomiast liceum powstao w kadej prefekturze. Powstay liczne szkoy, brakowao w nich jednak nauczycieli oraz podrcznikw. Luki kadrowe uzupeniono maturzystami, ktrym naoono obowizek, aby w subie kraju odpracowa w szkolnictwie dwa lata, po odbyciu dwumiesicznego kursu przygotowawczego
(Enseignement: le drame de la malgachisation, le drame de la dcentralisation, 1982; Koerner, 1999).
Okres II republiki, malgaszyzacja szkolnictwa doprowadzia do dramatycznej sytuacji w edukacji, zwaszcza w latach 19781987. Poziom nauczania
w szkoach pastwowych drastycznie si obniy. Na prowincji tylko jeden
ucze na tysic, ktry zaczyna szko podstawow, koczy swoj edukacj
pozytywnym zdaniem matury. Okoo 54% spoeczestwa byo analfabetami,
a tylko 35% osb w wieku szkolnym uczszczao do szk (Urfer, 2000,
s. 2730).
W wyniku wprowadzonej ustawy o obowizkowym dwuletnim stau
w szkolnictwie dla maturzystw, drastycznie spada i tak niewielka liczba
kandydatw na studia. Po dwch latach pracy w szkoach potencjalni studenci z rnych przyczyn nie kontynuowali dalszej nauki. Ponadto pojawiy
si drastyczne rnice w poziomach nauczania w poszczeglnych szkoach,
na poszczeglnych etapach nauczania. Powstay zatem dwie grupy modych Malgaszy. Jedni po masowych szkoach pastwowych, czsto na wp
analfabeci, mimo zaliczenia nauczania podstawowego. Drudzy, nieliczni, po
prywatnych szkoach, czsto prowadzonych przez misje katolickie czy protestanckie. W nich poziom nauczania by bardzo wysoki. Na poziomie gimnazjalnym utrzyma si w nich jzyk francuski jako jzyk wykadowy. Dodatkowo w ministerstwie szkolnictwa rozkwita korupcja, nepotyzm, zwaszcza
223
w zakresie przydzielania stypendiw na wysze uczelnie, w tym take zagraniczne. Rodzice zatem, ktrzy dysponowali odpowiednimi rodkami, posyali
dzieci do prywatnych szk, a nastpnie na studia do Francji lub USA. Bilans
w dziedzinie edukacji II Republiki by zatem katastrofalny. Lata malgaszyzacji uczyniy ludobjstwo kulturowe i intelektualne wrd modych Malgaszy (Ralibera, 2006, s. 152).
Od upadku komunizmu w 1993 roku i narodzin III Republiki Madagaskaru kolejne rzdy staray si naprawi negatywne skutki malgaszyzacji systemu
edukacji. W 1997 roku ponownie nawizano stosunki z Francj, a jzyk francuski wprowadzono do szk. Podpisano porozumienie z kooperantami
francuskimi i Bankiem wiatowym o dotacj na rozwj owiaty. Jednak bardzo powoli nastpuje poprawa edukacji dzieci i modziey malgaskiej8.
Mona postawi tez, e mimo panowania na Madagaskarze ustroju demokratycznego od ponad dwudziestu lat, wadza jest nadal mocno zakorzeniona
w spoeczestwie tradycyjnym. Na pierwszy rzut oka wszystko funkcjonuje
jak w normalnej demokracji gow pastwa jest prezydent wybierany
w wyborach powszechnych, wadza ustawodawcza naley do dwuizbowego
parlamentu skadajcego si ze 138-osobowego Zgromadzenia Narodowego,
wadza sdownicza jest w rkach niezawisych sdw, istnieje administracja
pastwowa, system edukacji, suba zdrowia itp. W istocie jednak demokracja
jest nadal obcym ustrojem politycznym dla Malgaszy. Spoeczestwo malgaskie ma bowiem cechy spoeczestwa zamknitego, w ktrym nie ma miejsca
dla innowacyjnych jednostek. Dodatkowo drogi awansu spoecznego s
8 Poziom analfabetyzmu na Madagaskarze jest wyszy ni redni poziom dla wszystkich krajw Afryki Subsaharyjskiej. Analfabeci wrd osb powyej 15. roku ycia stanowili
w latach 2009/2010 a 35,5% (kobiety 38,4%, mczyni 32,6%). Niepokojcy jest zwaszcza fakt, e wysoki jest poziom analfabetyzmu wrd osb modych w wieku 1524 lata
i wynosi 35,1% (kobiety 36%, mczyni 34,1%). W tej kategorii wiekowej rednia dla Afryki
subsaharyjskiej wynosi 24,8%. Wysoki poziom analfabetyzmu wrd modziey w wieku
1524 lat moe wiadczy o braku pozytywnych zmian w dziedzinie edukacji na przestrzeni
ostatnich lat. Przyczyn utrzymywania si wysokiego poziomu analfabetyzmu mimo wzrostu
gospodarczego w latach 20022008 mona upatrywa midzy innymi w niskim nakadzie
finansowym pastwa na edukacj. W 2009 roku wydatki pastwa na edukacj stanowiy
zaledwie 3,2% PKB oraz 13,4% cakowitych wydatkw rzdu. Przekada si to na sabe
efekty nauczania. Przewidywana liczba lat nauki dziecka w klasach 16 to rednio 10,4 lat,
20% uczniw powtarza nauczanie w poszczeglnych klasach na poziomie podstawowym,
tylko 76% uczniw, ktrzy rozpoczli nauczanie w pierwszej klasie szkoy podstawowej
pozytywnie zalicza pene sze klas nauczania, i chocia 64% uzyskuje promocj do gimnazjum to brutto wskanik skolaryzacji na tym poziomie edukacji wynosi w 2009 roku zaledwie 32%. Tylko 4% uczszcza do liceum. Zob. Unesco Institute for Statistics, 2013.
224
Kinga Lendzion
otwarte przede wszystkim dla zamonych majcych dostp do prywatnej

edukacji (Urfer, 2012, s. 8083).
Podstawowym pojciem w zrozumieniu funkcjonowania wspczesnego
spoeczestwa malgaskiego jest idea fihavanana. Pojcie to trudno zdefiniowa, poniewa jego zakres jest bardzo szeroki. Oznacza wzajemn mio,
solidarno w radociach i smutkach, tolerancj, szacunek dla praw i godnoci drugiej osoby, gocinno. Istot fihavanana jest zasada solidarnoci grupowej: Pracy na ryowisku nie wykona si, jeli nie zgromadzi si wielu razem (Ramaroson, 1995). Spoeczno fihavanana jest bardzo szeroka, nale
do niej wszyscy, ktrzy uczestnicz w jakikolwiek sposb we wsplnym yciu. Obejmuje ona wszystkie osoby bdce w relacjach pokrewiestwa lub
przyjani, jak rwnie osoby niespokrewnione, ale zamieszkujce na wsplnym terytorium, pracujce na jednym ryowisku, majce jednakowe rda
utrzymania. Idea fihavanana wyklucza moliwo ycia w samotnoci. ycie
w izolacji nie przedstawia adnej wartoci. Czowiek istnieje, poniewa
uczestniczy w yciu grupowym, wchodzi w relacje z innymi ludmi. Dlatego
te wykluczenie z grupy jest najostrzejsz sankcj (Benolo, 1996; por. Rasolonjatovo, 2005).
Fihavanana stoi na stray porzdku spoecznego. Wyznaczajc prawa
i obowizki dla kadego czonka spoecznoci, gwarantuje ludziom ycie
w harmonii i w poczuciu bezpieczestwa, a tym samym przetrwanie grupie,
ycie Ana. Autorytet, wadza i posuszestwo s mocno zakorzenione
w wiat fihavanana, wedug ktrego nosicielami autorytetu s przede wszystkim osoby starsze. Najstarszy czonek rodziny, jako ten, ktry jest najbliej
przodkw i posiada zdolno porozumienia si z nimi, posiada tytu ray
aman-dreny ojca i matki, rodzicw. Najstarsi s doradcami w kadej sprawie
zarwno tej, ktra dotyczy ycia pojedynczych jednostek, jak i ycia caej
zbiorowoci (Rajoelison, 2002, s. 37).
Nie bez znaczenia dla ksztatowania si spoeczestwa obywatelskiego jest
fakt, e ycie codzienne Malgasza przenika strach. Strach przed wykluczeniem zarwno ze wsplnoty ywych, jak i zmarych przodkw. Celem
najwaniejszej w kulturze malgaskiej idei fihavanana jest przede wszystkim
przetrwanie caej grupy, nie za dobro poszczeglnych jednostek. Jednostka
istnieje wycznie dziki grupie i dla grupy. Wie si z tym szacunek dla innych, zwaszcza dla starszych, lepiej usytuowanych, o wyszym statusie spoecznym. Malgasz nie moe krytykowa innych, gdy jego obowizkiem jest
zachowanie dobrych relacji z innymi. W praktyce rodzi to przesadny konformizm i hipokryzj w relacjach spoecznych (Urfer, 2012, s. 103108).
225
Podstawowa idea fihavanana jest rdem istotnych walorw ycia spoecznego, takich jak solidarno, szacunek, tolerancja, a przez to stanowi
pozytywne jdro kultury malgaskiej, ktre powinno sta si inspiracj dla
elit w szukaniu drg rozwoju endogennego Madagaskaru. Niestety, poprzez
systematyczn ideologizacj i polityzacj fihavanana staa si hamulcem
rozwoju spoeczestwa demokratycznego. Propaganda polityczna kolejnych
prezydentw uwypukla jedynie nakaz posuszestwa wobec wielkiej rodziny,
spoecznoci fihavanana pomijajc jej inne pozytywne aspekty. W konsekwencji doprowadzio to do blokady wszelkiej debaty politycznej zwizanej
z ocen i krytyk zarwno przedstawicieli wadzy, jak i biecej sytuacji socjoekonomicznej. Dziaacze partii politycznych, jako czonkowie wsplnoty
braterskiej, zobowizani s do przemilczania wszelkich naduy rzdzcych.
Taka postawa uniemoliwia powstanie prawdziwej, silnej opozycji, poniewa
zawsze spotka si ona z nieprzychylnoci spoeczn, jak i bezkarnie moe
by omieszana przez aktualn wadz. Nie ma zatem miejsca na debat publiczn, spoeczestwo jest pozbawione tym samym moliwoci wyraenia
swojej opinii. Nierozwizywane na bieco problemy narastaj, jak rwnie
stopniowo ronie w milczeniu niezadowolenie spoeczne. Gdy sytuacja siga
zenitu, gdy naduy przedstawicieli wadzy nie da si ju zatuszowa, dochodzi do zamachu stanu (Urfer, 2012, s. 103108; Maier, 2010, s. 3639).
Idea fihavanana i ray aman-dreny przenika zatem przyjta wspczenie koncepcja wadzy i pastwa. W mentalnoci malgaskiej rzdzcy peni funkcj
ray aman-dreny, rodzicw, opiekunw wszystkich obywateli. Pastwo i jego
obywatele s wasnoci rzdzcych, ktrych wadza jest dodatkowo usankcjonowana przez przodkw i Stwrc. Maj zatem wadz absolutn. Przy
wyborze kandydata na urzd prezydenta nie tyle wany jest jego program
wyborczy, ile jego oglna prezentacja. Dodatkowo duy wpyw ma pochodzenie kandydata przynaleno etniczna, regionalna lub religijna oraz wiek
i status spoeczny. W konsekwencji, wybrany kandydat cieszy si cakowitym
zaufaniem swoich wyborcw.
W praktyce taka koncepcja wadzy negatywnie odbija si na yciu politycznym kraju. Kolejne kryzysy polityczne nie s rdem pozytywnych
zmian, prowadzcych do rzeczywistego rozwoju kraju, ktry poprawi egzystencj obywateli. Kolejni prezydenci i otaczajce go elity po pocztkowym
okresie uczciwych rzdw w kolejnych latach d przede wszystkim do
realizacji wasnych interesw. Nie mona tu mwi o innowacyjnoci, gdy
scenariusze wadzy si powtarzaj. Wybrany prezydent, jako ten, ktry ma
tytu ray aman-dreny, czuje si cakowicie bezkarny, co w konsekwencji pro-
226
Kinga Lendzion
wadzi do nagminnego i bezkarnego naduywania wadzy. Na plan pierwszy

wysuwaj si bowiem przede wszystkim ambicje prezydenta, jego interes
prywatny, a solidarno etniczna bierze gr nad dobrem publicznym. Kady
z dotychczasowych prezydentw dy do wadzy absolutnej. Opozycja jest
omieszana i usuwana z debaty publicznej, zamykane s media prywatne.
Wadza koncentruje si w rkach prezydenta oraz poplecznikw z jego partii
(Urfer, 2010, s. 6063; Tiersonnier, 2001, s. 189204; Gadille, tvenaux,
2001; Ratiarison, 2001).
Wedug raportw Amnesty International na Madagaskarze od czasu przejcia wadzy w marcu 2009 roku przez Wysok Wadz Przejciow (Haute
Autorit de la Transistion) z prezydentem Andry Rajoelina, nagminnie
dochodzi do aresztowa i przetrzymywania czonkw opozycji. Siy Bezpieczestwa, utworzone w 2009 roku przez Andry Rajoelina, aresztoway
wielu czonkw malgaskiego parlamentu i senatu, prawnikw, wykadowcw
wyszych uczelni oraz przeciwnikw politycznych obecnej wadzy. Zatrzymani zeznali przedstawicielom Amnesty International, e najczciej stawiano im faszywe zarzuty o zakcenie porzdku publicznego, uczestnictwo
w nielegalnych demonstracjach, podpalenia mienia publicznego, nielegalne
posiadanie broni, czy oglnie o zagroenie bezpieczestwa publicznego. Czsto aresztowania przypominay porwania, opozycjonici byli si wycigani
w nocy z domw, w obecnoci czonkw rodziny, byli bici i przetrzymywani
w rodkach transportu przez kilkanacie godzin. Zatrzymywanym utrudniano
kontakt z najblisz rodzin, a take z prawnikami, ktrzy niejednokrotnie
byli zastraszani i nkani przez Siy Bezpieczestwa. Opozycjonici byli przetrzymywani w wizieniach od kilkunastu dni, do kilku miesicy, niektrzy
spdzili w wizieniach nawet rok (Amnesty International, 2010; Amnesty
International, 2013).
Korupcja, nepotyzm s codziennymi zjawiskami w yciu publicznym Madagaskaru. Czas ostatniego kryzysu dodatkowo to umocni. Prawo antyapwkarskie jest mao skuteczne. Jak podaje raport Freedom in the World 2013 pomimo
wydania dekretu w 2010 roku o zakazie transportu, handlu i eksportu drzewa
szlachetnego, nielegalny handel tym towarem trwa, a rzd tymczasowy nie reaguje. W 2011 roku Extractive Industries Transparency Initiative EITI zawiesi
Madagaskar, z powodu braku skutecznoci prawa antyapwkarskiego. Mimo
to we wrzeniu 2012 roku raport EITI wskaza, e rzd malgaski podwoi swoje dochody ze sprzeday i wydobycia surowcw naturalnych o prawie 145 mln
dolarw, w tym 100 mln dolarw uzyska od Chinas Wuhan Iron & Steel Co
za odwiert rudy elaza (Freedom in the World, 2013).
227
Demokracja w obecnej formie nie daje moliwoci stabilnego rozwoju

kraju, poniewa kapitalizm bez efektywnych regulacji prawnych prowadzi do
rozkwitu korupcji, a w konsekwencji do bogacenia si uprzywilejowanych,
zwizanych z wadz elit. Problem Madagaskaru jest zoony. Jego rdo
tkwi nie tyle w samych strukturach, ile w koncepcji samej polityki, zarwno
wrd rzdzcych, jak i obywateli. Koncepcja ta jest zwizana z tradycyjnym
pojmowaniem wadzy, gdzie rdem wadzy jest przypisany presti lub wiek.
Tak rozumiana wadza nie wymaga od elit rzdzcych innowacyjnych rozwiza sucym poprawie jakoci ycia mieszkacw, bowiem fakt zajmowania
wyszego stanowiska w pastwie niejako uwalnia ich od krytyki wspobywateli i sankcjonuje ich dziaanie czy raczej brak dziaania na rzecz rozwoju.
Zatem z jednej strony niewtpliwie potrzeba zmiany mentalnoci Malgaszy,
zarwno rzdzcych, jak i rzdzonych. Z drugiej strony elity Madagaskaru
powinny wypracowa wasn koncepcj rozwoju kraju, ktra nie bdzie importowana z zewntrz, tak jak to byo w przypadku socjalizmu, a pniej
demokracji i liberalnego kapitalizmu, ale bdzie korespondowaa z realnymi
moliwociami i potrzebami Madagaskaru i jego mieszkacw. Bdzie
wspgraa z pozytywnym jdrem kultury malgaskiej. Malgasze pomimo
wiernoci tradycji, ktr odziedziczyli po przodkach, s gotowi i otwarci na
zmiany, bo jak mwi przysowie malgaskie Gupi jest ten, kto jest jak jego
ojciec trzeba ewoluowa i osiga wicej ni ojciec.
Literatura
Amnesty International, 2010, Madagascar : Urgent need for justice, human rights
violations during the political crisis (http://www.amnesty.org/en/library/
asset/AFR35/001/2010/, dostp 02.09.2013).
Amnesty International, 2013, Rapport 2013 La situation des droit humains dans
le mond (http://www.amnesty.org/fr/region/madagascar/report-2013, dostp
02.09.2013).
Benolo, Franois, 1996, Rflxions sur la culture malgache pour une contribution
linculturation Madagascar, Aspects du Christianisme Madagascar 6,
s. 242262.
Boiteau, Jacqueline, 1999, Les raisons de la rvolte, w: F. Arzalier, J. Suret-Canale (red.),
Madagascar 1947, La tragdie oublie, Paris, Le temps des cerises, s. 4449.
Central Inteligence Agency, 2013, www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ma.html, dostp 03.09.2013.
Chazan-Gillig, Suzanne, 1991, La societ Sakalava: Le Menabe dans la construction nationale malgache, Paris, Office de la Recherche Scientifique et Technique Outre-Mer.
228
Kinga Lendzion
Enseignement: le drame de la malgachisation, le drame de la dcentralisation, 1982, Lakroan

i Madagasikara lipiec 18, s. 56.
Eurostat, World Bank, 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2011/january/
tradoc_147314.pdf, dostp 05.09.2013.
Freedom in the World, 2013, Madagascar (www.freedomhouse.org/report/
freedom-world/2013/madagascar, dostp 02.09.2013).
Freedomhouse, 2013, www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/
madagascar, dostp 02.09.2013.
Fremigacci, Jean, 1999, Bilan provisoire de linsurrection de 1947. Ncessit de nouvelles recherches, w: F. Arzalier, J. Suret-Canale (red.), Madagascar 1947, La tragdie oublie,
Paris, Le temps des cerises, s. 177189.
Gadille, Jacques, tvenaux Jean, 2001, La culture malgache ne soppose pas au dveloppement, Magazine dinformation spirituelle et de solidarit internationale 75,
s. 1415.
Hervieu, Sbastien, 2010, A Madagascar, Andry Rajoelina tente de faire adopter une nouvelle
Constitution, Le Monde listopad 16 (http://www.lemonde.fr/afrique/article/
2010/11/16/a-madagascar-andry-rajoelina-tente-de-faire-adopter-une-nouvelleconstitution_1440708_3212.html, dostp 03.09.2013).
Human Development Report, 2013, Madagascar (http://hdrstats.undp.org/
images/explanations/MDG.pdf, dostp 02.09.2013).
Institut National de la Statistique, 2010, Enqute Dmographique et de Sant
Madagascar 20082009, kwiecie 2010, http://www.instat.mg/pdf/eds20082009.pdf.
Institut National de la Statistique, 2013, Les grands agrgats conomiques
(http://www.instat.mg/index.php?option=com_content&view=article&id=37&
Itemid=62, dostp 02.09.2013).
Kluj, Wojciech, 2003, Szkolnictwo misyjne w diecezji Toamasina na Madagaskarze, w:
A. Halemba, J. Raski (red.), Wybrane problemy szkolnictwa w Afryce Subsaharyjskiej, Warszawa, Missio-Polonia.
Kluj, Wojciech, 2003a, Ewangelizacja i spoeczne znaczenie pierwszego malgaskiego tumaczenia Biblii, w: A. Halemba, J. Raski (red.), Midzy przekadem biblijnym a teologi
afrykask, Warszawa, Missio-Polonia.
Koerner, Francis, 1999, Histoire de lenseignement priv et officiel Madagascar 18201995,
Pary, Harmattan.
Krzysztofek, Kazimierz, Szczepaski Marek S., 2005, Zrozumie rozwj. Od spoeczestw
tradycyjnych do informacyjnych, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
L'lection prsidentielle Madagascar dj conteste, 2014, Le Monde stycze 17 (http://
www.lemonde.fr/afrique/article/2014/01/17/madagascar-rajaonarimampianinaelu-president_4349721_3212.html, dostp 31.01.2014).
Madagascar et son evolution entre 20022008, 2010, R.O.I. Madagascar Magazine
listopad, s. 1516;
Madagascar fait un pas vers la prsidentielle, 2013, Le Monde sierpie 17 (http://
www.lemonde.fr/afrique/article/2013/08/17/madagascar-annulation-de-trois-
229
candidatures-a-la-presidentielle-contestees_3462888_3212.html?xtmc=madagascar
&xtcr=4, dostp 03.09.2013).
Maier, Hans, 2010, Droits de lhomme et dignite humaine a Madagascar, Un pays cherche
sa voie, Missio 3.
Prsidentielle Madagascar : le premier tour s'achve dans le calme, 2013, Libration padziernik 25 (http://www.liberation.fr/monde/2013/10/25/election-presidentiellea-madagascar_942269, dostp 31.01.2014).
Rajoelison, Germain, 2002, Autorit, pouvoir et obissance dans la socit malgche, Aspects
du Christianisme Madagascar 3, s. 2640;
Ralibera, Remy, 2006, La Formation des lites Madagascar depius lIndendance, w: L. Ink
(red.), Madagascar Fentres, Aperus sur la culture malgache, volum 2, Antananarivo,
CITE, s. 144154.
Ramambazafy, Jeannot, 2001, Madagascar 43 ans dHistoire, Tribune wrzesie 11,
s. 10.
Ramaroson, Benjamin, 1995, Fihavanana Fianakaviana vie communautaire (pour
une inculturation de la vie consacre), Aspects du Christianisme Madagascar 3,
s. 129135.
Randriamanantena, Mamy W., 2009, Les trajectoires des lites malgaches: maldiction
ou choix inappropri?, Lakroa listopad 29, s. 5.
Rasolonjatovo, Joseph Martial, 2005, Les germes de conflit dans la societe malgache,
Aspects du Christianisme Madagascar 2, s. 316.
Ratiarison, Charles Hardel, 2001, Pauvert, comment attraper le progr?, Tribune kwiecie 21, s. 2.
Razafimandimby, Noro, 2010, 1972, 1991, 2002, 2009 des crises rcurrentes, R.O.I.
Madagascar Magazine czerwiec, s. 3640.
Solarz, Marcin Wojciech, 2004, Francja wobec Afryki subsaharyjskiej. Pozimnowojenne
wyzwania i odpowiedzi, Warszawa, ASPRA-JR.
Szczepaski, Marek S., 1989, Manowce wadzy. Rzecz o elitach afrykaskich, Warszawa,
Wiedza Powszechna.
Tiersonnier, Jacques, 2001, Madagascar. Les missionnaires acteurs du dveloppement, Pary,
Harmattan.
Unesco Institute for Statistics, 2013, Statistics in brief Education (all levels) profile Madagascar (http://www.stats.uis.unesco.org, dostp 03.09.2013).
UNESCO 2013: ADULT AND YOUTH LITERACY, Unesco Institut for statistic
2013, http://www.uis.unesco.org/literacy/Documents/fs26-2013-literacy-en.pdf.
Urfer, Sylvain, 2000, Lespoir et le doute, Un quart de sicle malgache, Antananarivo, Foi et
Justice.
Urfer, Sylvain, 2003, Le doux et lamer, Madagascar au tournant du millnaire, Antananarivo, Foi et Justice.
Urfer, Sylvain, 2010, La crise et le rebond. Aprs 50 ans dindependance malgache, Anatananarivo, Foi et Justice.
Urfer, Sylvain, 2012, Madagascar une culture en peril?. Antananarivo: Foi et Justice.
230
Kinga Lendzion
Wesoowski, Wodzimierz, 2013, Teoretyczne aspekty badania elit politycznych, w: J. Grotowska-Leder, E. Rokicka (red.), Nowy ad? Dynamika struktur spoecznych we wspczesnych spoeczestwach,
d, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego.
Vrin, Pierre, 2000, Madagascar, Paris, Karthala.
The World Bank, 2013, Madagascar: Measuring the Impact of the Political
Crisis (http://www.worldbank.org/en/news/feature/2013/06/05/madagascarmeasuring-the-impact-of-the-political-crisis, dostp 03.09.2013).
Forging a National Identity: Taiwan, Japanese Colonialism and White Terror
231
Joel J. Janicki
Soochow University, Taipei, Taiwan
Forging a National Identity: Taiwan,

Japanese Colonialism and White Terror
Taiwans geopolitical situation between Mainland China and Japan has
had a profound impact on the national and cultural identity of the islands
inhabitants. In the past 120 years. Taiwan has gone from being a province
of the decadent Qing dynasty, to a Japanese colony, to a territory occupied
and terrorized by the retreating Chinese Nationalist Army and subjected to
a forty-year period of martial law. This was followed by a period of democratization and cultural openness beginning in the late 1980s, marked by
an active and ongoing reinvestigation of its historical identity. One of
the major events in East Asian history was the First Sino-Japanese War in
1894-1895 which saw Japans replacement of China as the regions dominant
power and the onset of the Japanese Empire. The Treaty of Shimonoseki
(1895) made Taiwan a colony of Japan in an era of rising nationalism, racism
and imperialism. Three generations of Taiwanese underwent a process of
increasing Japanification and desinification in accord with the Japanese policies of Doka (assimilation) and Kominka (Imperialization). The third generation, educated entirely in Japanese, lost the ability to speak Chinese and
a number of intellectuals from Taiwan became acclaimed writers of Japanese.
The colonial period ended abruptly at the end of World War II with the absolute defeat of Japan and the loss of its empire. In accord with the terms of
the Potsdam Treaty Taiwan was handed over to the Nationalist Chinese who
had retreated to the island in the wake of their own defeat in Chinas civil war
232
Joel J. Janicki
against Maos Red Army. The gross corruption and mishandling of the local
economy denied the Taiwanese the post-colonialist liberation that they had
so enthusiastically anticipated upon retrocession in 1945. Instead, the Nationalist Government imposed Martial Law in 1947 and enforced it until 1987.
An extended period of terror and oppression ensued throughout the island,
a time when the Taiwanese language was suppressed and an intensive sinification of all aspects of Taiwanese cultural and social life was undertaken.
The present study is an attempt to highlight aspects of Taiwanese identity
through both periods of cultural domination. In particular, it aims at examining the role of Japanification in the colonial period and the repression of
Taiwanese language and culture during the martial law period. The study will
make use of two works of literature written in Japanese by Taiwanese writers,
The Orphan of Asia (1945, 1956) by Wu Zhou-liu and The Elegy of Sweet
Potatoes: Stories of Taiwans White Terror (1993), a thinly veiled fictionalized autobiography, by Tsai Tehpen.
If you ask
Who is the father of the island of Taiwan
I will tell you
The sky is the father of the island of Taiwan
If you ask
Who is the mother of the island of Taiwan
I will tell you
The ocean is the mother of the island of Taiwan
If you ask
What is the past of the island of Taiwan
I will tell you
Blood and tears drop on the feet of the history of Taiwan
If you ask
What is the present of the island of Taiwan
I will tell you
Corruption in power is eroding the Taiwanese soul
If you ask
What is the future of the island of Taiwan
I will tell you
Step out on your feet, the road is open to you.
Lee Min-yung
(Translation: Joyce Huang)
233
The political fate of Taiwan has long been linked with the competition
among the great powers for dominance over East Asia. Taiwan has often
found itself at the epicenter of strategic conflict. China ceded Taiwan to
Japan after the 1895 Sino-Japanese War, marking the fall of China and
the rise of Japan and its imperialist expansion that lasted until 1945. The end
of World War II marked the return of Taiwan to Nationalist China and
a new era of US military presence in the Pacific and the Far East. With the
French defeat at Dien Bien Phu in 1954, the CIA became involved in Vietnam and the US signed the US-ROC Mutual Defense Treaty, giving the ROC
and the Nationalist KMT the chance to consolidate its authoritarian regime.
Taiwans security and national identity has been undermined by the U.S.
rapprochement with the Peoples Republic of China in the 1970s. Taiwans
consequent loss of international standing profoundly unsettled the KMTs
legitimacy in Taiwan, yet these dramatic events served to catalyze the democratization processes that took place on the island in the 1980s and 1990s,
leading to the transformation and, increasingly, the Taiwanization of the islands political system and power structure. This transformation culminated
in Taiwans first popular presidential election in 1996. With the rapid rise in
Chinas stature and the increasing support that the US gives to the OneChina Policy, Taiwans security and national identity are being severely put to
the test. The loss of soft-power influence of US in the post-911 world together with Chinas strategic rise has all but put to an end Taiwans bid for
independence. (Chu 133)
Taiwans marginalization has brought about an increasingly desperate
need for recognition of its status among the worlds nations. The Peoples
Republic of Chinas sweeping efforts to reign in Taiwans international
achievements and to incorporate the renegade province into its own
sphere of influence are daunting. Several recent incidents indicate Chinas
determination to impose its will on the way its own people and the world see
Taiwan. The Taiwanese-born film director Lee Angs tribute to his native
land in accepting the award for Best Director for his film The Life of Pi at
Hollywoods 2013 Academy of Motion Pictures was silenced by Chinese
censors when he extended his gratitude to the people of Taiwan. Chinese
officials are loath to have the word Taiwan mentioned in any context that
would strengthen its image as an independent entity distinct from China.
Similarly, the 2013 female doubles championship at Wimbledon, won by
Hsieh Su-wen and Peng Shuai, marked the first time a Taiwanese player had
won a grand slam event, once again putting the worlds spotlight on Taiwan.
234
Joel J. Janicki
In response to a question about the significance of the victory for her nation,
Hsieh was silenced by her Chinese partner who flatly declared that Taiwan
was not a nation. Also to the point, a recent article about Taiwan in the Economist (July 13th 2013) entitled Desperately Seeking Space on Taiwans
economic isolation, revealed once again the hoops that it is forced to jump
through in its efforts for international recognition in order to appease its
cross-strait big brother. In its free-trade agreement with New Zealand
Taiwan was referred to not as an independent state but as the separate
customs territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Chinese Taipei).
(3738) The reduction of Taiwan to the status of Chinese Taipei is both
inaccurate and humiliating.
The marginality of Taiwan, currents in Taiwanese history, and the development of a Taiwanese national consciousness are largely the outcome
of its geopolitical position in the double shadow of Japan and China. Nevertheless, in the past hundred and twenty years, since its fifty-year annexation
by the Japanese, 18951945, its post-war occupation by mainland forces
and the subsequent 40-year period of martial law, 1947-1987, followed by
a period of extensive democratization, Taiwan has developed a distinctive,
albeit embattled national identity. Taiwanese have a strong psychological
bond to a defined land and landscape and a distinctive culture engendering
a sense of belonging among its inhabitants. Just as Chinas modern national
identity emerged from the shame and humiliation of defeat and domination
by western powers going back to the 1842 Opium War, Taiwan and its
people have arrived at self-definition through colonization, occupation, threats, encroachments and oppression of hegemonic powers in the twentieth
century, having gone through stages of recovery, redress, reform and rebuilding.
This paper will focus on aspects of Taiwanese identity by examining two
books by Taiwanese writers, Wu Zhou-lius novel, Orphan of Asia (1946),
and Tsai De-pengs thinly fictionalized memoir, Elegy for the Sweet Potatoes
(1993), a description of the thirteen-month period (Oct, 1954-Nov. 1955)
that began with his arrest, interrogation and imprisonment when he became
caught up in the network of the White Terror campaign in Taiwan. The book
is a tribute to his fellow Taiwanese victimized by the KMT regime. His
not-guilty verdict and release after only thirteen months puts the fate
of his guilty fellow inmates in perspective. Both writers are products of
the third generation of Japanese colonialism; consequently, both works
were originally written in Japanese. Wus novel was written at the end of
235
World War II; its settings shift from Taiwan to Japan and China and back
to Taiwan, primarily in the socially and politically unstable years of the 1930s
and 1940s. Background information related to the setting of the novels-the
Japanese colonial period for Wu and the Martial Law period (19471987) for
Tai-will precede discussion of the literary works.
Taiwanese consciousness and recognition of a living and lived presence
have been evolving for centuries. Ihla Formosa, the Beautiful Island so
called by Portuguese mariners goes back to sixteenth-century Taiwan inhabited largely by Polynesian tribes. Dutch and Spanish explorers arrived there in
the 17th century. The Dutch used the island as a base for its trade with Japan.
Later in the declining years of the Ming Dynasty in the 17th century waves of
Han settlers arrived from Fujian and Guandong provinces across the Taiwan
Strait. Taiwan officially became part of Chinese territory on April 14, 1684,
in the 23rd year of the reign of the Qing emperor Kangxi (). 70% of
Taiwanese have their historical origins and language (Minnan yu) in Fujian
province.
The island was largely ignored by the ensuing Qing Dynasty until late in
the 19th century. It was made a province in 1885, barely ten years before it
was ceded to the Japanese. Modern Taiwan essentially begins with Japanese
colonial rule following the first Sino-Japanese War (189495) and the signing
of the Treaty of Shimonoseki in 1895. This began a period of cultural difference from the mainland as well as continued national allegiance, spawning
a sense of difference and sameness. Japanese rule and culture brought with
it economic progress as well as such issues and ideas as democracy, legitimization and a re-imagining of history, together with policies of racism, militarism, imperialization and assimilation of Japanese values which were all
imposed on the islanders.
Japan took over a promising land that lacked both physical and institutional infrastructure. China had regarded Taiwan from a local, provincial perspective governed by a restrictive set of laws that hampered the islands
efforts at modernization and kept it a provincial backwater. Japans securing
of Korea and Taiwan into its newborn empire marked the beginning of
a New Asia. The economic benefits Japan envisioned from colonial Taiwan
included steady supplies of rice and sugar and an outlet for its surplus population. It was viewed as an economic hub in Japans East Asian Empire and
a base for military expansion. (Edmonds 25) Taiwan benefited through the
development of its agriculture, a greatly improved infrastructure and living
standards. While Japanese objectives were intended to serve Japanese do-
236
Joel J. Janicki
mestic and strategic concerns Taiwan enjoyed substantial growth and output
for over 40 years. It achieved a per-capita income close to that of Japan itself.
The quality of human resources improved through enlightened health policies, widespread formal education and job training. The local infrastructure,
including roads, railroads, hospitals, harbors, irrigation systems, sewage systems, electric power, a modern banking and monetary system, creation of
news media, were developed and improved. The number of paved roads
increased dramatically from 164 km in 1899 to 4,456 km 1935. Disease control limited outbreaks of plague, cholera, smallpox, malaria and dysentery.
The Chianan irrigation system (1930) built under the guidance of the Japanese was one of the largest reservoirs in East Asia. (Roy 3842)
The dark side of the Japanese colonial period was marked by the brutal
repression of Taiwanese resistance, especially in the early years of its rule,
culminating in the treachery of the 1902 massacre of 360 rebels who had
accepted the Japanese governments offer of amnesty. The Taiwanese were
invited to a banquet at the Tauulok assembly hall on May 25, but once the
guests were inside, the hosts locked the doors and slaughtered the former
rebels. (Roy 36) Most of the uprisings took place in the south and were
led by Hakkas, who arrived in Taiwan from Guandong. With the capture
of Tainan in October, 1895 organized Taiwanese resistance came to an end,
yet guerrilla campaigns and six major uprisings met with merciless reprisals:
the Yun-Lin Massacre of June 1896 resulted in the deaths of 6,000 Taiwanese. (Roy 3536)
Insurrectionary activity persisted throughout the occupation; in the period
1895-1920 over 8,000 were arrested for sedition, with the numbers gradually
diminishing to 6500 in the 1920s and 3400 in the 1930s. Taiwan was under
effective military dictatorship for most of the occupation, the governorgeneral most often being a military officer (18951919; 19261945). Yet
the growing conviction of the ineffectiveness of such bloody sacrifices
went hand in hand with increasing efforts to achieve reform through political
and social activism. This trend was reinforced by Japanese efforts to
blunt local dissatisfaction through political reform and giving the Taiwanese
a limited voice in public affairs. (Edmonds 36)
Japans policy of assimilation, or Doka in Japanese, accelerated the alienation of Taiwanese from China, its culture and language. Assimilation ostensibly reduced exploitation and discrimination of Taiwanese by the Japanese
administration, especially in the area of education as increased opportunities
were given to local Taiwanese to attend institutions in Japan. The official
237
policy was implemented beginning in the 1930s; it stipulated the legalization

of Taiwanese-Japanese intermarriage, the opening up of the Imperial University in Taipei to Taiwanese students, the banning of Chinese-language
radio broadcasts, and the discontinuation of Chinese in newspapers.
The policy promoted the use of Japanese in the education system to the
detriment of the Chinese language. Japanese religious practices were encouraged among Taiwanese to supplant Chinese practices. By 1940 Taiwanese
and aborigines were being encouraged to adopt Japanese names (7 percent
comply). (Edmonds 42)
The assimilation of Japanese culture and language went hand in hand with
the development of modern Taiwanese consciousness. On the one hand,
this period of separation from the mainland planted the seeds of cultural
difference as well as continued national allegiance though within a broad
historical and cultural context. Difference and sameness are inherent aspects
of Taiwanese identity, creating a powerful ambivalence toward its cross-strait
cousins; differences were accented by issues of economic progress, democratic inroads, and the development of institutions that led to a re-imagining
of history. At the same time, the Japanese mainland offered young Taiwanese
exposure to the full flush of modernity. In Tokyo, Taiwanese youth experienced the freedom of political discussion, and were exposed to attractive
aspects of social progress, and the allure of modern culture and art. Taiwanese expatriates in Japan founded the monthly Formosa Youth (1920),
a forum for Taiwanese political activists. The Taiwan Cultural Association
(1921), founded by Ciang Wei-shui, supported home rule and Taiwanese
nationalism, while the League for the Establishment of a Taiwan Parliament
submitted petitions from 1921 to 1934 for the establishment of representative government on Taiwan.
Literary writings of Taiwanese during Japanese rule have a strong relationship to identity politics in depicting such themes as resistance, the tragic
aspects of colonial life, and psychological portraits of individual types.
Taiwanese literature of the colonial period helped its readers to better understand the historical circumstances of modernism and the major shifts in
politics, social relations and cultural traditions and developments.
A nativist literature helps engender a sense of belonging to a defined land,
offering a foundation that serves as a structure of support in the struggle
to maintain an identity in the face of hegemonic encroachments. Cultural
identity that emerges in opposition to a reigning authority is not of itself
a clarion call for political independence; rather, it reflects upon the growing
238
Joel J. Janicki
process of a native consciousness and shows how a nation comes into

being. (Heylen 18, Yee 84)
Svetlana Boym (2001) writes about nostalgia in its various forms, including that concerned with the restoration of origins and a return to national
symbols and myths. Restorative nostalgia is driven not by the sentiment of
distance and longing but by the historical incongruities between past and
present. In terms of the historical situation in Taiwan, nostalgia takes the
form of a longing for an idealized wholeness and continuity of traditions
and a way of life that preceded both Japanese colonialism and KMT Martial
Law and the concomitant White Terror campaign inflicted on the native
Taiwanese during its extended one-party rule. Restorative and reflective
nostalgia characterizes the transition from a sino-centric to a Taiwan-centric
approach to history writing and literature in terms of the memory of Japan,
Taiwanese historical relations with China, and the arrival of the Mainlander
community. (Heylen 1820) Writers such as Wu with their ancestral nostalgia
and their Japanese acculturation are particularly fruitful in considering the
development of Taiwanese identity by their imaginative efforts in creating
alternative ideals: the consciousness of colonization combined with a rootedness in cultural tradition leads to a rich if frustrating interplay between identities-national, cultural and self together with alternative reconstructions
of history. (Yee 85)
The flourishing of first-generation nativist writers under Japanese rule is
evidenced by the works of Zhang Wenhuan (19091978) Long Yingzong
(1911) Weng Nao (19081939) Wang Changxiong (1916) and Wu Yongfu
(1913) among others. The official language of Japanese was also the language
of education of the 2nd and 3rd generations of colonized Taiwanese. As mentioned above, the intensification of the DOKA movement of Japanization
together with KOMINKA or imperialization, i.e., recognition of and identification with the Japanese Empire, resulted in a generation with little or no
knowledge of written or spoken Mandarin. On the other hand, such writers as
Yang Kui (19061985) and Zhang Wenhuan were celebrated in Japan for their
literary works written in Japanese. However, when the writer writes in the language of the colonizer, the construction of meaning between writer and reader
results in a hybridization that reflects an abject, at times self-loathing attitude
and position of servitude and linguistic subservience to the colonizer while
undermining the replication of a purely nativist consciousness. (Yee 86)
Wu Zhuolius novel Yaxiha de guer-literally, Asias Orphan, was written
in the final years of the colonial era that ended in 1945. It was originally
239
published in Japanese in 1946 under the title Hu Zhiming, later changed

to Hu Taiming. In 1956 it was published as Orphan of Asia and in 1957
as The Distorted Island. The last years of colonial rule in Taiwan, the final
years of World War II, were marked by material hardship suffered by the
local population and the spiritual and moral decay of life in the Japanese
Empire. Although Orphan of Asia was written in Japanese, the novel contains a wealth of allusions and quotations from literary Chinese as well as
colloquial Taiwanese speech, reflecting its status as a quintessential colonial
text with its linguistic and historical complexity reflecting the ever-shifting
settings and social position of the protagonist. (Ching)
Wu originally wrote the novel in Japanese, symbolic of the sense of the
displacement of his identity expressed by the main protagonist. The novel is
a record of a representative figure, a Taiwanese intellectual, in his restless
peregrinations in Taiwan and the two countries that dominated Taiwans
culture and identity in the twentieth century: Japan and China. The novel can
be viewed as a metaphor for the uncertain social, political and economic
situation of Taiwan in the world community. The narrative of dispossession
and abandonment poignantly defines Taiwan's modern/colonial identity vis-vis China and Japan in the 1930s and in the waning years of the Pacific
War. Beyond the immediacy of the novel, the articulation of modern Taiwan
with the psychic trauma of the orphan galvanizes a collectivity and enables
the Taiwanese to eulogize their national history as one of betrayal and
abandonment. (Ching) The search for identity leads the narrator to a series
of situations marked by the rapid swirl of historical events on the eve of
a great war that are experienced as a deeply felt identity crisis. A profound
sense of estrangement on the mainland takes him back to his home village
which itself has reached a crisis stage in the years immediately preceding and
during the Sino-Japanese war. Wu depicts the fate of an intellectual youth
seeking a respectable and authentic identity in colonial Taiwan--a period
marked by rapid and unsettling modernization. In so doing, Wu shares with
the reader the growing frustrations of realizing personal ambitions in the
light of the incursions of the Japanese on the integrity of Taiwan, its people
and traditional culture.
The novels main character, Hu Taiming, is a native Taiwanese intellectual educated in Japanese schools in Taiwan where he becomes a teacher
of Japanese. His driving ambition leads him to earn a rare and prestigious
degree in physics in Japan while his rootedness in the Chinese classics
takes him to Shanghai and Nanjing. In the mainland he discovers that Taiwa-
240
Joel J. Janicki
nese are disdained as second-class Chinese. Thus, during his time in

China Taiming is forced to hide his Taiwanese identity and painstakingly
learns to speak Mandarin to fit in with Mainlander society. Ultimately, his
status as an outsider due to his Taiwanese origins in Japanese-dominated
Taiwan generates suspicions that he is a spy and he is compelled to
return home. His intellectual pursuits, his knowledge of the Chinese classics and the insightful wisdom he has gleaned from his experiences in Japan
and China make him a potent critic of the decadence of Chinese society, the
abuse of Japanese colonialists who exploit Taiwanese villagers, and of assimilated Taiwanese who aspire in vain to be on a par with their Japanese
overlords.
Hu Taiming, having grown up in the Central Mountain tea-growing area,
is inured to the culture and customs of traditional Taiwanese country life,
and develops an admiration for the culture of his ancestors under the
tutelage, wisdom and traditional values of his grandfather. His given name Taiming is a composite made up of Tai suggesting Taiwan and
ming for the People (together, the Taiwanese people) whereas
his family name of Hu (disorder) is associated with the chaos of his
times and his frustrating search for a meaningful existence and a place
in society. His life becomes boiled down to a series of disillusionments
leading him to the ultimate conclusion that he does not belong anywhere, hence the title. His tale is a catalog of the humiliations and anxieties
attendant upon the search for identity by a thoughtful, sensitive and talented
individual.
Hus grandfather attempts to appease the demon of learning that plagues
the young Taiming, holding out and exhausting the demons patience. The
novel commences with the opening up and brightening of ones field of
vision to encompass a vignette of Taiwan, as if a fog had lifted onto endless,
eye-opening fresh green tea fields, at whose far end lay the Central Mountains. (3) The grandfather takes his grandson to a school named Ladder to
the Clouds with a banyan tree in its courtyard and a temple for a classroom,
its too numerous students spilling their voices and spirit out onto the courtyard. The atmosphere is thick with nostalgia for a pastoral way of life: a panoramic Taiwanese horn of plenty is depicted with the peaches and plums
of spring and the pomegranates, pomelos, and persimmons of autumn, the
New Year being the season of tangerines (6) and the garden flowers, orchids
and chrysanthemums, as the adornments of life. This is Formosa with its
water buffalo, the herbal and faunal concoctions of Chinese medicine, the
241
harvesting of sweet potatoes, the ritual pig slaughter as a votive offering to

the Son of Heaven, altars covered with offerings, the merciful Guan Yin and
the warrior Guan Yuan. (9)
The practical wisdom of the country folk, the fragrance of the new tea
leaves, the singing of the tea pickers all appeal to Taimings sensual outlook
on life. At the same time he looks for answers to larger questions from
Buddha, Confucius, Jesus, Kant and Hegel. He ascribes to Tolstoyan themes
of casting away petty pride and laboring among farmhands- it seemed
a wonderful thing. (77) Helping the farm laborers pick and sort sugar cane
was a balm for depression. Female laborers on starvation wages would
eat sweet potatoes for lunch (78) while Taiming found fulfillment in teaching
the folk Japanese and basic medicine and hygiene.
The narrator is sensitive to the pervasive rifts in Taiwanese society. In
families the childrens progressive education alienates them from the traditional lifestyle of their parents, marking the cessation of that which had been
handed down from generation to generation. The countryside falls victim
to Japanese economic policy as the spread of sugarcane farming across
tea villages disrupts traditional ways. The battle over the land sees Japanese
trampling upon the property rights of the farmers. In the villages and larger
towns, however, the scent of Japan exuding from expensive Japanese cigarettes and its modern fashions prove too alluring for young Taiwanese
who, unlike Taiming, would reject the path of scholarship trod by their
grandfathers. The traditional Chinese education is quickly bypassed by progressive Japanese culture and science-giving youthful Taiwanese an abruptly
widened view of where the world was going even as Taiming would maintain
a bridge to the past.
Taimings sense of alienation from the mainstream reinforces in him the
cherishing of the national language, taking pride in speaking it and drawing
upon its wealth of wisdom. Taiming demonstrates an idealistic pursuit of
knowledge; he is aware of the need to eliminate the political restrictions imposed on Taiwan and the humiliating contradictions of modern life for the
Taiwanese who suffer discrimination and condescension. Yet he is essentially
passive, preferring to retreat from the heat of discussion into the world of
study and the abstract idea of knowledge. His indecisiveness in pursuing
a vocation instills in him self-hatred. His is a Confucian upbringing that
eschews candor: He retreats deep within himself, identifying strongly with
the legendary hermit Han Shan of Suzhou and recites Zhang Jis (c. 712779)
poem of the hermits temple.
242
Joel J. Janicki
Hu Taiming, a citizen of the Japanese Empire, remains a kinsman of the

Chinese in spirit. Later in the novel, when his love of Chinese culture takes
him to the streets of Nanjing, he appears as a mute afraid to betray his
Taiwanese origins. His readings of the Tang Poet-traveler Weizhuang
(836?910), writing a century after Li Bai, and the Qing masters Shi An,
Banqiao, and Bao Shichen, lead him to an epiphany of sorts that provides
solace for his increasing passivity: Vanity of vanities, the utter futility of
human endeavors. (113) This fatalism runs counter to the current political
movements devoted to liberating China from its past. The bureaucrat Zhang,
with his egalitarian sentiments, in strong contrast to Taiming, sees culture,
especially Chinese literary culture, as undemocratic in nature; it can only be
appreciated by aristocrats. Its ideographic language protects an autocratic
polity and ensures an uneducated population. Classical Chinese literature is
sophisticated and abstruse, beyond the ken of common folk. Taimings stay
in Shanghai and Nanjing shows him as utterly lacking in courage and all
too willing to compromise; unlike the mainlanders, he is quiet, not pushy;
his marriage to a modern liberated Chinese woman proves a disaster, while
he reveals himself to be a fence sitter, a man without convictions.
He becomes disenchanted with China in his imprisoned state of being; his
fascination with the sophistication of Shanghai girls in their colorcoordinated outfits only reminds him of the lack of taste among provincial
Taiwanese girls. Taimings conservative ethics clash with an unforgivably
extreme form of decadence: the allure of music with its salacious melodies,
men and women contorting their bodies like insane people and showing no
trace of shame. Was this what they called modernity? (128) Unable to free
himself from his patriarchal past, he arrives at a kind of resignation after his
psychological struggle. Once again he turns to the Classics, the Confucian
books, the Spring and Autumn Annals.
Japans takeover of Manchuria in 1931 created a Chinese society rife with
contradictions. The rush to learn Japanese and the anxiety of making a living
in a Japanese-controlled state together with the ubiquity of politics in the
polarized thirties was anathema to the life of harmony Taiming desired. The
formation of the Society for National Salvation, promoting self-sacrifice with
its organ, Mass, the Xian incident and the beginning of Nationalist and
Communist cooperation in forming a common front against the Japanese all
put Taiming and his self-identity to the test. He is interrogated as a citizen of
the Japanese Empire and arrested. Why this persecution? He wonders.
Was being Taiwanese so bad? (144).
243
Taiming realizes that he as a Taiwanese is in the midst of his greatest

crisis. Caught in the vicissitudes of history, he experiences the angst of
a divided self. If he takes on convictions, he is convinced he will be taken as
a spy by both Japanese and Chinese, a misfit of modern times. In Shanghai
all natives from the province of Taiwan were suspect. (153) Reassuring
thoughts of homeland, grandfather, Ladder to the Clouds, rivers, mountains,
pomegranates show him the way home.
Taimings return to Taiwan engenders more doubts and anxiety, leaving
him with a more profound sense of not belonging anywhere. He discovers
he is being shadowed, treated as a spy everywhere he goes. The police presence is oppressive where he is a person of interest even in the countryside.
The villagers, meanwhile, offer no sense of camaraderie with their isolated
existence; the fact that no one around him has ever left the island aggravates
his claustrophobic feeling. His non-status and lack of a position make him
restless.
The local populace becomes victims of Japanese propaganda. The spirit of
the times is overwhelming in depriving the individual and the collective of an
independent will. Taiming discovers that the meanings of words change:
volunteer becomes duty/conscription (it is already 1941!) The government
co-opts all resources: children, rice and all other goods. The effect of the war
on the villagers leaves them suffering from malnutrition, impoverished, with
wan complexions and hollow-eyed. The rise in illnesses due to insufficient
food and lack of medications as workloads and public service requirements
increase weaken the spirit, worry one to death.
The atmosphere is ominous as wartime propaganda declares China to be
the atrocious enemy. At a time of heavy conscription of Taiwanese men,
serving in the army becomes a test for the sons of Taiwan to become real
Japanese. Members of the young (third Japanese) generation are seduced
into fighting a holy war; their one and only ambition is to sacrifice themselves for a great and worthy cause. Taiming observes the robotic nature of the
youthful fools singing crude war songs in the streets. He watches in horror as
the militaristic mindset overtakes the Confucian notions of Reforming the
Self, Regulating the Household, Governing the Nation, a mindset he sees as
created by the capitalists needs of colonies and the oppression of weaker
ethnic groups in the struggle for domination. The rationalization of mass
murder in the name of nationalism and national ideals is abetted by textbook
propaganda for the purpose of justifying the nation and serving its interests.
Shaping the thought of individuals from elementary years to the university
244
Joel J. Janicki
inures them to demands of society (240), homogenizing them. Those who

resist are labeled heretics, troublemakers, traitors, enemies of the people.
Interrogating anti-Japanese terrorists-men of conviction, followed by
summary judgment and execution: Taiming as interpreter bears witness to
this unholy process, his conscience wracked by guilt. Execution grounds
are located on the outskirts of town-a large ditch having been dug beforehand, with prisoners lined up and made to kneel in front of the hole.
The blade of a Japanese sword and a head tumbles into the pit followed
by the decapitated body, the blood spurting out, staining the ground a deep
red. (177) Taiming is sent back home after a nervous breakdown. Medically
discharged, he turns to Mo Zi (470391 b.c.e.), an antiwar philosopher from
the early Warring States period who opposes the tragic path of history. The
reading elicits in Taiming a sense of the common tragedy of all intellectuals
(170) and the powerlessness of the wisdom of Lao Zi (?604531? b.c.e.),
Zhuang Zi (369-298 b.c.e.) and Tao Yuanming (365427) in times of war.
The latter, the poet of reclusion, writes in a dark and pessimistic tone:
Fallen leaves cover the long road.
My feeble constitution declines with the passing of time.
The black hair on my temples is early winter:
The white sign is now set upon my head.
The road before me gradually narrows.
My hut is an inn for a traveler,
And I am like a guest that must depart.
Away, away, to where am I going?
On the southern mountains is my old home.
The individual is powerless, drawn helplessly into the vortex of war.
Taimings experience working for the Japanese civil service likewise results
in disenchantment and dark foreboding. The remodeling of buildings and
homes in Japanese style, the erection of household Shinto shrines, the omnipresence of Japanese dress overtake traditional values and family bonds.
Cultural changes abound with the suspension of temple festivals, the sacrifice
of pigs, and Taiwanese opera; the replacement of the lunar calendar with the
solar one; restrictions on the worship of ancestors and Matsu. Unreasonable
demands for increased rice production and the abuse of farmers for noncompliance with increased quotas weigh upon him as he continuously comes
up against the dead wall of the soulless bureaucracy.
245
Taiming has nowhere to turn. Everywhere he looks he sees the mistreatment of his countrymen: The abuse of a rice merchant by Japanese
inspectors, demanding bribes and freebies; the peremptory tone of civil
servants in dealing with challenges to authority; the extortion of exorbitant
taxes under the guise of national emergency: taxes which in fact are used to
build comfortable apartment buildings and other amenities for the wielders
of power; his indignation at the exploitation of local labor for self-serving
luxuries is maddening.
Meanwhile, the local villagers suffer. The imposition of rice quotas results
in the hoarding of rice being treated as a treasonable offense. Ravenous search parties in Taimings village uncover hidden supplies of rice with ominous consequences. Japanese requisitions divide families with a son working
as an official berating his mother, the mother branding her son a pawn of the
Japanese, a division which leads to the premature death of the mother.
The pro-Japanization camp among the Taiwanese forsakes its history, rejects its traditions, and raises its children in the Japanese spirit. Taiwanese
embrace Japanization only to be deemed racially inferior. A weakening of
Taiwanese society, the emasculation of their ambitious sons blinded by the
lure of status, self-empowerment and material rewards leave only the villagers
uncorrupted.
Taiming, disenchanted with life in Taiwan, dreams of returning to the Mainland. Unable to wade through the bureaucracy to obtain his passport, he
simply bides his time. Honest men will always be fools, he concludes. The
tendency to change surnames from Chen to Azuma based on variations
of Chinese characters, the desire of those indulging their pride in being
part of something bigger, part of the expanding Japanese Empire-all these
things oppress him. (180) His self-disgust surges at the efforts of Taiwanese
to become loyal Japanese citizens. Yet the assimilationists and imperializationists, in their total acceptance of imperialism, the dutiful and devoted ones,
come up against a ceiling to their ambitions, unable to assume a rank superior to their Japanese counterparts. They possess a lackey mentality that
makes them look down upon their fellow islanders. Meanwhile, Taimings
erudition, together with his aloofness and detachment, allows him to see how
things really work, antagonizing his superiors and their fear of criticism
Flower and fruit imagery abound in the novel and take on symbolic features: Figs, (201) deep red juicy and ripe, suggest two ways of life: a flower
blossoms prettily and fades away without bearing fruit, on the one hand;
on the other, the fruit, though not showy, is yet substantial. The lotus plant
246
Joel J. Janicki
is unhindered, fully able to expand its life force without having had to compromise its individuality. (202) Taiming, the Taiwanese lotus, struggles to
emerge from his passivity in order to learn to deal with reality. He is disenchanted by the wastefulness of an office job and office work in general, marred by factions, sycophancy and informers; he is filled with nostalgia for
China whenever he hears-or imagines--a Beijing accent.
Taimings position as outsider enables him to see clearly the illusions and
delusions of those around him; he cringes at the abuse of words like patriotic
and unpatriotic in the mouths of the self-serving and at the hypocrisy of those who have sold out to the Japanese, having bound themselves up with their
fate, trusting in the modernization process as a promise of wealth and well
being. He sees the tragedy of the Taiwanese people (237) in being exploited
materially and spiritually, working as hard as possible without bearing the
expected fruits.
The orphan image comes out as he witnesses the death of his mother and
brother and their needless sacrifice to the demands of the Japanese authorities. He imagines the deaths of all members of his family and the fate of
a nation that prevents success at any level: He felt his soul freeze over as
if he were in the middle of a living cemetery. (243) He is powerless to
prevent the meaningless death of his younger brother, Zhinan, who dies
a soldiers death. Self-disgust and a rage of guilt at the sense of his own
impotence overpower him. Taimings thoughtfulness on the death of his
brother--its very pointlessness--bring to fruition his own sense of frustration
and incompleteness. Forced to make compromises at every turn; his feckless
life abroad in Japan and China without anything essential coming of it-his
thoughts conspire to elicit from him a bitter cri de coeur at lifes injustice.
On the verge of madness, he alludes to Lord Guan from the Romance of
the Three Kingdoms:
I aspired to be a scholar/But bowed to thugs--/ Where is the hammer to
beat violence?/ As the hero ever dreams,/ The Chinese spirit lives--/ I will
lose this life of mine;/ O but how could this be?/ The slave life drips with
resentment,/ O but how do we suffer brutes?/ Comrades, reclaim old hills
and stream,/ Rise, ye six million, rise ye together--/ Your blood simmering
die for duty. (244-245)
The people, the land, nature itself are all skinned, all shorn of life. Filled
with bitterness, he spouts a mad torrent of abuse directed at his countrymen,
reduced to slaves and beasts, and he himself is the Fool. His vision reveals
the complex problematic of self and national identity, the conflict between
247
Japanification and self-loathing, the inherent contradiction of the Taiwanese

teacher teaching Japanese in China and the tensions between native allegiance
and admiration for beauty in the form of assimilation. Taiming rejects
the sword-wielding samurai as the masculine ideal and understands all
too well the psychological cost of conscious self-denial in the appreciation
and assimilation of the colonialists virtues while abandoning ones native
tradition.
In 1945, Taiwan went from a Japanese colony to a Chinese province;
another migrant minority took over the island and held sovereignty over the
large majority of native Taiwanese inhabitants, as Japan was directed by
the United States to hand over Taiwan to Chiang Kai-shek. In so doing,
the new Chinese ruling class imposed its military culture, language and
customs on the local population. Within a short time a strong division
was marked out between the Taiwanese and Chinese creating a huge rift in
society.
The nature of traditional Taiwanese society is that of a collectivity based
on social networks, a society characterized by an embedded kinship including
economic and business ties. With the arrival of the mainlanders and their
takeover as the ruling class, the waisheng (Chinese-born) on Taiwan became
predominant and overrepresented in government agencies and governmentowned, mostly large-scale industries. A culture of psychosis ensued marked
by a sense of exclusion of the native Taiwanese.
In the aftermath of the regime change, 36,000 Taiwanese were forced out
of government positions they had occupied during the colonial period. Their
ethnic identity led to unfair treatment and a barrier to social advancement;
this resulted in a split in the typically unified mindset of citizenship and nationality. Taiwan was essentially regarded as a base for the KMTs ongoing
effort to launch a successful invasion of China, a means to an end.
One of the fundamental weaknesses of the new status quo was a sense
of entitlement of both senior officials and impoverished mainland soldiers
in regarding the resources of the Taiwanese nation and people as theirs for
the taking. Nationalist forces were assisted by American teams in landing on
Taiwan in September 1945 to take over the administration (Taylor 147).
Taiwan had been agriculturally self-sufficient and had developed a moderate
industrial base under the Japanese. Taiwans population, which was 98%
ethnic Chinese, had largely resented the harsh colonial rule of Japan and initially welcomed the arrival of the Chinese. Yet General Chen Yi, appointed
military governor of Taiwan by Chiang Kai-shek, allowed his retinue of
248
Joel J. Janicki
soldiers to behave like an occupying force rather than as liberators. They

were given the run of the island, feasting on Taiwans relative wealth.
The policy of divesting Taiwan of its movable property and carting off valuables to China for the war effort was highly offensive and unjust in the eyes
of the Taiwanese. It ended abruptly in October 1948 when it became clear
that the civil war was being lost. By this time up to two million mainlanders
had fled to Taiwan, including 600.000 soldiers. At this point the KMT came
to realize that it needed the support of Taiwanese to maintain its legitimacy
and began to address some of their political and economic demands even
though it continued to rely on brute police force and stringent security measures to preserve its hold over the island. (Roy 111)
In the meantime, local frustrations had reached a boiling point leading
to the uprising on 28 February, 1947. This was followed by a swift islandwide suppression of public displays of discontent and White Terror campaigns that continued into the 1950s and 1960s as an ostensible expression
of cold war terrorism. Such campaigns allowed the KMT to deal with
its political rivals in the name of fighting communism while serving to legitimize its repressive measures in the name of national interests and national
security.
The political function of historiography as imposed by the ruling class
is to regulate memory and oblivion in order to shape the characteristics
and the collective identity of a community and to distinguish it from others;
and to construct, thanks to the past, a project and a prophecy for the future.
(Gallerano 1995: 90) A reading of an account of the terror imposed on the
local population highlights the notions of memory and forgetting during the
period following World War II, the end of imperialism and the beginning
of the Cold War when the KMT consolidated their hold on power in Taiwan.
Questions of Taiwan independence, liberation, and decolonization turned
old friends into new enemies, on the one hand, and with the taking over
of a brutal and brutalizing regime, the changes that ensued had a profound
and demoralizing impact on the local population.
Jeremy Taylor writes of the mythification of Chinese culture and the imposed identity of an imagined ancestral homeland by the newly installed
KMT government. Mandarin became the national language as all education
and public services were conducted in the official language and the Taiwanese language proscribed. Social values were drawn from Confucian civilization,
and local literary magazines and museums were exclusively devoted to Chinese culture, language and history. State-sponsored narratives became the
249
official account of the national past and political history, overlooking the
distinctiveness of Taiwan as a cultural and historical entity; rather, it was made to fit into the one-China policy as a way of legitimizing KMT rule. Thus,
ethnic Taiwanese were re-educated in accord with KMT nationalist precepts,
repressing as well the positive aspects of the Japanese colonial period. (20)
Taiwan became the inheritor of a continental Chinese tradition, 4,000 years
of recorded history, a culture and geography only imagined by Taiwans
populace. The ongoing political conviction of the superiority of Chinese
civilization made it imperative to defeat the Communists on the mainland.
Preserving Chinese culture was of paramount importance; Taiwanese
self-rule of Taiwan was not. The near paranoid fear of the communist menace by the countrys leaders compelled the people to devote themselves
to returning the KMT to power on the mainland.
Confucian paternalism inculcated patriotic civic culture among the populace at large that led to the victimization of Taiwans Japanese-educated elite,
the suppression of Taiwanese culture and the quashing of democratic stirrings. The KMT eventually succeeded in co-opting promising individuals
among the Taiwanese and tolerating limited dissent. Yet it always retained its
prerogative to arrest those it deemed as dangerous and impose swift and
merciless summary judgment and execution.
The immediate post-war years were marked by a government-imposed
silencing and denial of the Japanese past: the Japanese language was banned
from government-controlled mass communication outlets which also blocked out communication from Mainland China. Discussion of the Japanese
past became taboo even though the immediate post-war generation spoke
and wrote in Japanese. Taiwans Japanese experience was made victim to
the official policy of anti-imperialism and anti-communism. Thus, Taiwan
willy-nilly became an enemy of Japan, with the mainlands war against Japan
becoming Taiwans war, even though the Taiwanese had been fighting on
the Japanese side. The Japanese colonial presence maintained a visual presence in Taiwan in the form of public and government buildings: Imperial
University was renamed National Taiwan University; the Presidential palace,
law courts, prisons, police headquarters, schools, post-offices, and railway
stations were housed in structures designed and built by the Japanese. Shinto
shrines were reformed into memorials of martyrs of the Republican Revolution. (Heylen 22)
In 1936, even before the Sino-Japanese war had begun, Mao Zedong had
urged the Taiwanese to strive for independence. Historically, Taiwan had
250
Joel J. Janicki
never been part of the Republic of China founded in 1911; only with the
creation of the Peoples Republic in 1949 and a hostile Chiang on Taiwan did
China have designs on controlling the island. Taiwans strategic position
vis--vis Soviet naval forces at the onset of the Korean War, cutting off northeast Asia from Southeast Asia made it, from the perspective of American
Cold-War policy, a vital part of containment strategy. Trumans announcement of an end to military aid to the ROC in January, 1950 was pre-empted
by the North Korean invasion of the South in June of that year. American
support for Taiwan continued until it was deemed in the early 1970s that
improving relations with China served its vital interests. The KMT struggle
against communist subversion on the island went hand in hand with US military support and CIA assistance. This became especially true after 1949.
The Civil War made the question of Taiwanese independence anathema
to both Chiang and Mao. (Taylor 176)
Chiang Ching-kuo, the son of Chiang Kai-shek, had a reputation for being
incorruptible, energetic, determined, amiable, pragmatic, unassumingone
who cared for the welfare of the ordinary man. (Taylor 210) Yet after 1950,
through his control of the islands security organizations, he became known
as the enforcer of the White Terror and the brutal suppressor of the
Taiwanese people. The sense of security provided by the presence of US
Navy battleships in the Taiwan Strait gave the KMT leadership the opportunity to focus on the suppression of underground communist movements
as well as on pro-independence sympathizers and repressive activities directed against the population as a whole. Even mild criticism of the government
at the time was sufficient cause to be arrested and simply disappear. In the
words of a CIA officer, Ching-kuo got all the Communists, but also a lot
of others. (Taylor, 211)
Chiang Ching-guo had lived in Soviet Russia for twelve years, 19251937,
including the years of the Great Terror. In the summer of 1936, a group
of former Trotskyites was arrested, charged with treason. Their confessions,
under torture, tended to incriminate others in ever widening circles. Monstrous charges, abject confessions, and executions followed in turn. A total
of 3.8 million were charged with counter-revolutionary crimes, and over
780,000 were executed, including some of Ching-kuos colleagues and
mentors. Ching-kuo received his political education at a time when it was
foolhardy to think critically and voice objections to those in power. Propaganda rationalized the political trials as a necessity in the light of the threats,
supposed and real, surrounding Russia. (Taylor 79) Ching-kuo learned from
251
his Russian experience and applied his learning to the post-war situation in
Taiwan.
Ching-kuo had the enthusiasm and reforming zeal characteristic of communist idealists that he combined with pragmatism and patriotism. His Russian years taught him the value and strength of strict party discipline. (77) His
memoir on his Russian years, Twelve Years in the Land of Snow and Ice, was
written in Russian and included a description of his Russian university training and his marriage to a Russian woman. His years there gave him firsthand experience with the Soviet security system and the use of informers.
This he put to good use in Taiwan as his primary function was to oversee
internal security. His creation of a huge and pervasive network of agents and
informants including those at the university during Martial Law (declared
on May 20, 1949) remained in effect for 38 years.
His Soviet legacy led to him to devise a re-education center, the New Man
School, where prostitutes, gamblers, opium addicts and drunks were treated
humanely under the policy of help first, punishment second. (92) Yet
it was more broadly applied to political prisoners-those sentenced for minor
crimes and those deemed not guilty-- who were subjected to long terms
of political indoctrination before they were set free. Also in emulation of
the Soviet model, he oversaw the development of political commissars
and inspectors at his Young Cadre School to implement his security system
and reform programs. (Taylor 199)
Under Martial Law, Ching-kuos Taiwan Garrison Command arrested and
punished individuals perceived as threats to security. More than 10,000 civilians were arrested and tried. Principle targets included communists, critics of
the Chiang family, and those advocating political reform. By the mid-fifties
14,000 political prisoners were being held on Green Island. The official figure for all arrests in Taiwan under martial law from 1949 to 1987 is 29,407,
with 4,500 executions. (Taylor 220) The overzealous activities of internal
security agents, with their inflated numbers, which served to justify their existence, led to the arrest and imprisonment of countless numbers of innocent
people. The White Terror was a series of large-scale campaigns of politically
motivated arrests of intellectuals in the 1950s charged with plotting to overthrow the government and were often sentenced to death. Unofficially,
90,000 arrests were made with half that number executed. Campaigns on
a smaller scale continued from the 1960s to the 1980s. Significant funding
for Ching-kuos intelligence and special operations units came from the
CIA. (Taylor 220)
252
Joel J. Janicki
In August, 1950 Ching-kuo reorganized the intelligence and secret police

networks placed over the military and civilian population. In 1954 the National Security Bureau (NSB) was created as the central intelligence coordinating
body, the acting chief and deputy chief of the 6th Division of KMT headquarters dealing with security and intelligence matters. Ching-kuo inserted
his Youth Army and Youth Corps veterans into key positions in the NSB
and the Taiwan Garrison Command. The official rationalization of white
terror was its needed function in preserving the integrity of the regime
and Chinese unity. Taylor points out its self-serving nature in preserving
the Chiangs positions of power, especially that of Ching-kuo who was
given responsibility for the detailed workings of the government, and whose
naked and brutal power combined with a disarming nature, a lack of pretension and self-importance, and a dedication and singleness of purpose led
to the peculiar nature of the government-inflicted terror on the Taiwanese
people. (224)
Itamar Even-zohars discussion of cultural resistance has been cited in relation to the situation in Taiwan, in the coming to grips with official history
and the transition to a Taiwan-centered identity and interpretation of history
that began in the late 1980s. The Taiwanese began to publicly view themselves as an island people with an autonomous history with a great deal of
emphasis given to the Japanese colonial period. The gaining of civil rights
including freedom of the press after Marital Law was lifted in 1987 spawned
a renewed interest in the writing and re-writing of local history. The uniqueness of the Japanese experience among Taiwanese arose in reaction to
official KMT culture.
The recovery of historical memory and the active promotion of the creation of Taiwanese identity came about with the onset of democratization
beginning in the late 1980s. Emphasis was placed on the restoration of cultural heritage and historical tradition, and the discarding of nationalist Chinese
uniformity via the one-China policy imposed on the Taiwanese for forty
years. In particular, the abolition of the Sedition Law in 1991 set aside the
threat of government action against any perceived criticism of the state, bringing to light among other writings memoirs from the period of the White
Terror including Elegy for the Sweet Potatoes.
Tsai Youde, the narrator of the memoir and personification of the author
Tsai Tehpen, was born on Dec. 6, 1925 in Putzu in Chia-yi County in southcentral Taiwan. An enterprising student, he had formed the Drama Society
and Student Friendship Association at the recently founded Taiwan Normal
253
University in 1948. His idealistic purpose in founding the organizations had

been to promote the revitalization of the Taiwanese language which had been
banned in the second half of the Japanese occupation under the Japanization
Policy. The language continued to be suppressed during the National Language Advancement Program of the KMT. At the same time disenchantment
with the corruption of the Nationalist Government led to the 228 uprising
(1947) and subsequent crackdowns. By 1949 students came to view corruption as one of the major factors in the KMTs defeat in the civil war on the
Mainland, increasing their sympathy for the communists and communism.
Youdes drama club in particular had attracted progressive reform-minded
students, some of whom were members of the Communist Party. One of the
plays put on by Youde, Tsao Yus-The Suns Rise-was a Taiwanese-language
performance of a Mainland proletarian drama. The Student Friendship Society established by Youde attracted a number of students with communist
leanings. Nearly all of these students were arrested in the April 6 crackdown.
Youdes affiliation with this group would lead to his eventual arrest in 1954.
Public and private organizations in the late 1940s, the government assumed, were widely infiltrated by communists. This supposition served to
support the governments contention that the 228 disturbances had been
instigated largely by communists. In the late 1940s and early 1950s those
arrested were forced to confess to being members of the Communist Party
and to having committed crimes against the state. They were also compelled
to implicate members of ones circle under appalling forms of torture. Youde
noted the large number of false communists imprisoned in Taiwan at the
time. Once one made a false confession it proved nearly impossible to overturn it. The bitterness of the innocent dragged on for years, and for too many
ended in the execution yard. (97)
Youde spent an uncharacteristically short period of thirteen months in
cramped and crowded prison cells, the underworld created by the White Terrorfirst in Chia-yi, then in the Military Court Prison on Ching-tao East
Road in Taipei where he and other prisoners would await sentencing and the
notorious Military Prison in Ankang where they would serve out their terms.
The prison memoir is largely devoted to his encounters and interactions with
these denizens, mostly fellow Taiwanese and an assortment of Mainlander
Communists, each with his own story to tell. Martial law was abolished in
July, 1987, but the Sedition Law, first enacted in June, 1950, remained in
effect until May, 1991, two days after the death of Chiang Ching-kuo. Only
then did the author, Tsai, feel safe to speak and write about Taiwans gulag.
254
Joel J. Janicki
Youde characterizes the landscape of Taiwan as one that exudes peace

and cultivates a peace-loving and gentle people, a land of abundance with
bright green hills with their soft round shapes in the foreground with dark
green mountain ranges trailing off into the distance against the deep blue of
the sky. This is the land of the Taiwanese, the sweet potatoes of the title; old
mainlander soldiers are old taros and foreigners are potatoes, so called from
their potato-like noses. (441)
With the political and cultural dominance of the KMT during the
martial-law period when it ruled as a single-party government, the question
of Taiwans nationhood was left in abeyance. The waisheng story-the official
one-served as a form of self-legitimization. The one-way discussion between Mainlanders and Taiwanese was fortified by actions taken to
strengthen the grip of the KMT in the name of national interest and national security.
Repressive measures were the governments overhasty response to the
strong anti-regime sentiment that quickly emerged among the populace in
1947. Government corruption led to protests and calls for reform that were
interpreted as attacks on the regime and attributed to pro-communist sentiment. The would-be reformers, all leaders of the Taiwanese community, were
executed in the aftermath of 228.
The memoir addresses in part the arrest, interrogation and torture of intellectuals and students and the investigation of their affiliation with the communist party. A disturbing number of the authors college and hometown
friends had been arrested before his departure for the United States in 1953.
They were members of the generation born in the 1920s and educated in the
Japanese system. Many had attended middle school in Japan and had been
drafted into the Japanese Army. The years of their early manhood were the
years of their interment under KMT rule.
In the aftermath of 228, ten English majors dropped out of National
Taiwan Teachers University-Youdes university-- in protest. The rise of student movements came to an abrupt end on April 6, 1949 when a general
crackdown on students was issued and all student activities were banned.
Many students were arrested-Youdes class of fifty was reduced to less than
twenty after the crackdown. After graduating, Youde joined the KMT,
a move that helped him secure a scholarship to the United States and
postponed his arrest; he later secured a teaching position in Putzu, Chia-yi
County, where he was arrested. One of his fellow students, Li Shui-ching,
an openly pro-mainland communist, was arrested following the April 6
255
Student Incident and executed in September, 1950, with ten others; his
body was openly displayed as a deterrent to would-be demonstrators. His
fate mirrored those of other sons of elites and respected members of society.
(Tsai 48)
According to Youde, most victims of the 228 Incident and its aftermath
were either Taiwans cultural elite or from the small town gentry class with
poor students largely left unharmed. Students turned against the KMT and
looked to the Communist Party for support. Left-wing sentiment spread
like wildfire as student anti-government demonstrations finally came to
an abrupt end with the April 6th Student incident. In NTTUs math department only one student remained: the others were arrested, dropped out,
or were on the run. (53)
Youde makes frequent reference to the Sedition Law as an effective tool
of Martial Law. Enacted in June, 1950, it was a particularly nefarious tool
of the government to curb repression and intimidate the populace. The
specific articles stipulated, among others, the mutual guarantee agreement
at the workplace of the arrested, namely, that if one person in a group
of three to five is arrested of sedition, the others are also to be arrested for
failing to report it. Article 4 of the Sedition Law mandated the death sentence
for offering aid to enemies of the state. Youde described the fate of the
village of Lu-ku where at least 40 local residents were put to death for giving
food and shelter to political refugees. (204)
In his collective portrait of Taiwanese prison life Youde depicts with great
compassion and appreciation the poignant humanity of his fellow inmates
and their capacity for suffering. He describes in detail their camaraderie and
their willingness to share whatever bounty might arrive in parcels from home
and their respect and fellow-feeling for each other. One of the prison rituals
described is that of the spontaneous singing of a farewell song to prisoners
being marched off for execution under the escort of white-helmeted military
police. Many of the songs were Japanese songs. It was the tradition of the
inmates to see the condemned man off by singing his favorite song. In one
case it was the Horse-Drawn Wagon (Horo- Basha):
To the distant sunset, the leaves scatter.
Along the tree lined road, swaying to and fro,
You in a horse drawn wagon, I see you off.
Parting of yesteryear, became forever.
(Sleep peacefully, comrade of fatal disaster) (253)
256
Joel J. Janicki
The inmates, most prominently among them the author himself, held
Chiang Kai-shek responsible for the human losses: the miserable and wasted lives of thousands of Taiwanese held in detention. The most repugnant
aspect of Tsais imprisonment was the period of re-education when prisoners were forced to sing Baldies, i.e., Chiangs, praises in order to secure
their release. (362) Chiang Ching-guos relaxation of the torture policy
in the early 1950s made him appear enlightened compared to his father
even though he was the mastermind of the security and re-education
system. (173)
This attitude was in strong contrast to the initial outpouring of feelings
among Taiwanese at the restoration of Taiwan to Chinese rule (guang fu)
in 19456. Taiwanese youth unfamiliar with Mandarin saw Chiangs arrival
as the blossoming of national pride. Taiwan was a country of six million
whose youth were eager to study the Three Principles and Mandarin
Chinese. (336)
For Youde, Chiang Kai-shek imposed on Taiwan a scourge worse than
the atomic bombs dropped on Japan. Article 2.1 of the Sedition Law imposed sentences of ten years to death; one hundred false arrests as the cost
for one real one was acceptable to Chiang, while rewarding the secret police
for arrests, encouraged them to make false arrests. Youde envisioned
the dictator as Yen-lo, the guardian at the gates of hell. (418)
Youde is critical of the United States role in post-war Taiwan. He sees
grave lack of foresight in its handing over Taiwan to the Chiang Kai-shek
regime, in turning a blind eye to the 228 massacres, and in its abundant
support for the Chiang dictatorship. He condemned U.S. acquiescence
to human rights abuses throughout the world if local dictators were anticommunist.: The United States dropped two atomic bombs on Japan. But
on Taiwan, it dropped the Chiang regime, an even more destructive, unlimited bomb. (141)
Taiwanese were being slaughtered by their supposed parents whom
they had welcomed with open arms. Chiang arrived in Taipei for the first
time on Oct. 21, 1946. The riotous welcome accorded him by the Taiwanese
made them tipsy with the sense of freedom. But the bitter fate of the sweet
potatoes changed their view of him: he was no other than the deranged
killer, the person who bore the final responsibility for the February 28th massacre and the very person who gave the order Do not let one criminal escape
even if a hundred are killed mistakenly. (140) He was the instigator of
the White Terror. For the Taiwanese youth who had cheered Chiangs arrival
257
in Taiwan, and were later sent to their deaths by him, Chiang was taking
revenge and retribution on Taiwan for his loss of the mainland. According
to a reporter from Life Magazine, none of the prisoners of Green Island
were guilty of any crime by American standards. (419)
Most repugnant for Youde were the mandatory Study Sessions when those being re-educated had to swallow and regurgitate the teachings of
Chiang Kai-shek which were filled with sayings on brotherly love such
as: repaying enmity with virtue and refraining from taking revenge.
Youde, rather, saw Chiang in completely different colors, as repaying favor
with retribution. (418) One final act of indignity Tsai had to undergo before
his release was the pledge of perpetual support of Chiang and devotion to his
sacred war against Communism and Russia. (428) He also was warned to
keep mum about his experience of the world of White Terror: according to
Article 7 of the Sedition Law any form of communication or description
about the doings of the governments security organs and military against its
own people would be interpreted as engaging in behavior beneficial to the
enemy. The reality of the threat is evidenced by the fact that his memoir
would wait forty years to be published.
The encouragement of implicating others to postpone ones execution date resulted in many innocent victims being dragged into prison through the
security net. The author noted the number of teenagers arrested, the virginal
youth of Taiwan. The song Our Youth was chanted as a young printers
apprentice was taken away for execution: Our youthful lives, bright yellow
like fire,/ Burning in the fields of battle. The youth was sentenced to death
for a printers error emending the slogan Resist Russia to Surrender to
Russia. (263)
Forced confessions led to the magnification of tragedy. One unfortunate
case involved the arrest and conviction of twenty-two people: six were executed, two were given life terms, six--ten years, five--seven years, one--five
years and one a one-year term; three were found not guilty. In another, sixteen people were implicated by a single man who had caved in under torture.
Those arrested were those who had helped him and given him money as
a fugitive. Pondering their fate brought such proverbs to mind as To kill
with a borrowed knife and To be bitten by ones own dog but otherwise
offered little solace.
Mainlanders were also among the victims of 228 and the White Terror.
At first only KMT members had been allowed to come to Taiwan. Communists disguising themselves as KMT members managed to enter, getting into
258
Joel J. Janicki
positions as government officials, school teachers, even judges. They saw

themselves as patriots imbued with a sense of justice, especially compared to
the clique of high-ranking KMT government officials who busied themselves
with accumulating personal fortunes. (153) But, as the Japanese had in
the previous era, looked disdainfully at the Taiwanese. The Chinese, be they
Communists or KMT, dont consider Taiwanese their fellow countrymen.
Living as they do in a less civilized society, they still consider the Taiwanese
lesser people who are outside the benevolent reign of the great Chinese
Civilization. (234)
Youde presents an intriguing insight concerning his experience in prison.
After his arrest on Oct. 2, 1954, Youde was able to see his wife for the
first time the following June. She notes the effect of prison life as making
him kinder, gentler, more manly. In a broader sense, the aftermath of
the 228 and 46 incidents that gave rise to the White Terror that cut short
their freedom and civil rights made them extremely cautious in criticizing the excesses of the government. The Self-Renewal Policy, Chiang
Ching-kuos method of interrogation, only served to incriminate friends
and associates regardless of the veracity of the charges. The effects of the
protracted terror on the population led to diffidence in speaking their
minds, cowed them into accepting repressive measures, drastically reduced
the activity and number of dissidents. The terror encouraged a general passivity in thought as well as action that ran counter to the freedom-loving
national character, the emigrants from China looking for economic and
political freedom from the repressive government in China. For decades,
the Taiwanese remained apathetic and apolitical, devoting their lives to money-making and self-indulgence; dissidents were forced to go abroad to
Japan and the United States, or, as Tsai Tehpen, maintain a long vigil of
silence.
According to Laurence Eyton, the KMT got off lightly from the crimes it
perpetrated during the White Terror era whereas other countries, including
those from the former Soviet Eastern Bloc, put their leaders and those who
abused their power on trial or instituted truth and reconciliation commissions. Taiwan, he asserts, needs to come to terms more fully with its past if it
is to proceed painlessly into the future. Taipei features two museums devoted
to keeping alive the memories of a painful past: The Taipei 228 Museum and
the National 228 Museum. Yet museums can be held hostage to political
vicissitudes, even those brought about by democratic means. Renovation
of the museums and its exhibits can lead to official reinterpretations of the
259
past, rendering opaque and obscure what should remain in a clear historical
context to allow the present generation and those to come the means to
understand and learn from the past. Civil society must remain protective of
its rights and ever vigilant of those in power.
The Taiwanese, while retaining their Confucian cultural traditions, continue to explore and celebrate their ethnic identity. (Bedford 202) At the same
time they continue to develop along the path of democracy and grow as
a society from the changes such a development inevitably brings about.
Taiwans relatively new tradition of democracy is one of its most precious
assets, one that sets a clear line of distinction in their national identity from
that of their neighbors across the Taiwan Strait.
WORKS CITED
Bedford, Olwen and Kwang-kuo Hwang, 2006, Taiwanese Identity and Democracy:
The Social Psychology of Taiwans 2004 Elections, New York, Palgrave MacMillan.
Boym, Svetlana, 2001, The Future of Nostalgia, New York, Basic Books.
Ching, Leo, 2007, Orphan of Asia: Review, MCLC Resource Center Publication,
February (MCLC.OSU.edu/rc/pubs/reviews/ching.htm).
Chu Yun-han, 2011, Navigating between China and the United States: Taiwans Politics
of Identity, in: Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in
the Twenty-first Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge.
Dai, Bao-cun, 2007, Taiwan Culture Association. From the Taiwan Culture Association
to the Remolding of Taiwanese Culture (www.culture.tw/index.php?option).
Edmonds, Richard Louis and Steven M. Goldstein, 2001, Taiwan in the Twentieth
Century: A Retrospective View, Cambridge, Cambridge University Press.
Eyton, Laurence, 2004, Shattering the Myths: Taiwanese Identity and the Legacy of KMT
Colonialism, Taipei, Yu Shan.
Fleischauer, Stefan, 2011, Perspectives on 228: The 28 February 1947 uprising in contemporary Taiwan, in: Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity
in the Twenty-first Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge,
p.3550.
Gallerano, Nicola, 1995, History and the Public Use of History, in: Bedarida, Francois,
ed. The Social Responsibility of the Historian, Oxford, Berghahn Books, p. 85102.
Hermitary: Resources and Reflections on Hermits and Solitude: Tao Chien (Tao Yuan-ming),
Poet of Reclusion, 2002 (http://www.hermitary.com/articles/tao_chien.html).
Heylen, Ann, 2011, Legacies of Memory and Belonging, in: Schubert, Gunter and Jens
Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in the Twenty-first Century: Domestic, regional and
global perspectives, London, Routledge, p.1731.
260
Joel J. Janicki
Lee, Yu-lin, 2008, Writing Taiwan: A Study of Taiwans Nativist Literature, VDM Verlag.
Ngo, Tak-Wing, 2007, The Absence of Lustration and its Implications for Taiwans
Democratic Governance, Paper presented at the annual conference of the European Association of Taiwan Studies, Stockholm, 20-22 April 2007.
Roy, Denny, 2003, Taiwan: A Political History, Ithaca, NY, Cornell University Press.
Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in the Twenty-first
Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge.
Taylor, Jay, 2000, The Generalissimos Son: Chiang Ching-kuo and the Revolutions in China
and Taiwan, Cambridge, MA, Harvard University Press.
Taylor, Jeremy E., 2001, From Hello Kitty to Hot-Springs: Nostalgia and the Japanese Past
in Taiwan, Cathay skripten Working Papers, Ruhr-Universitat, Bochum Germany.
Tsai, Tehpen, 2002, Elegy of Sweet Potatoes: Stories of Taiwans White Terror. Translated by
Grace Hatch, Taipei, Taiwan Publishing Co.
Winterton, Bradley, 2004, John Bull Stands Up for Taiwan, Taipei Times, Mar. 28,
2004, 18.
Wu Zhou-liu, 2006, Orphan of Asia, New York, Columbia University Press.
Angelina C. Yee, 2001, Constructing a Native Consciousness: Taiwan Literature in
the 20th Century, The China Quarterly, 165: 83101.
Koncepcje spoeczestwa obywatelskiego w ujciu badaczy ukraiskich
261
Iryna Galaktionova
Otwarty Midzynarodowy Uniwersytet
Rozwoju Czowieka Ukraina, Kijw
Koncepcje spoeczestwa obywatelskiego

w ujciu badaczy ukraiskich
Tekst przedstawia przegld i analiz stanowisk badaczy ukraiskich wobec
koncepcji spoeczestwa obywatelskiego, obywatelskoci, zaangaowania
obywateli w ycie spoeczne od pocztku lat dziewidziesitych XX wieku.
Celem jest opis bada nad tematem spoeczestwa obywatelskiego jako nurtu
w ukraiskiej socjologii postradzieckiej w latach niepodlegoci. W tekcie
opisane zostay czynniki wywierajce wpyw na charakter ukraiskiej szkoy
bada nad wymienionym tematem. Proponowane s tu trzy etapy rozwoju bada ukraiskich: wczesny, po rewolucji pomaraczowej 2004 roku
i po wydarzeniach koca 2013 roku. Zwracamy take uwag na waciwo
rozwoju bada nad spoeczestwem obywatelskim ten temat jest rozpatrywany na Ukrainie przez badaczy z rnych dyscyplin naukowych: socjologii, politologii, kulturologii, filozofii, prawa, zarzdzania w administracji
publicznej. Dynamiczny proces polityczny oraz wydarzenia tak zwanego
Euromajdanu zapowiadaj szybki rozwj bada nad tematyk spoeczestwa
obywatelskiego na Ukrainie na poziomie praktycznym.
Koniec lat osiemdziesitych i pocztek lat dziewidziesitych XX stulecia
by przeomowym okresem w historii pastw z obozu byego ZSRR, szczeglnie dotyczy to Ukrainy. Jednym z powanych skutkw zmian na politycznej mapie Europy rodkowo-Wschodniej bya konieczna transformacja zarwno systemu politycznego, jak i systemu spoecznego. Zjawisko to
262
Iryna Galaktionova
spowodowao powstanie nowego nurtu w badaniach naukowych z zakresu

politologii i socjologii w pastwach postkomunistycznych, ktry otrzyma
nazw politologia postkomunizmu. W ramach tego nurtu naukowcy zaczli prowadzi badania zakazanych wczeniej tematw, chodzi na przykad
o demokracj, zrnicowanie ideologii politycznych, system wielopartyjny,
ruchy spoeczne, demokratyczny system wyborczy, legitymizacj wadzy politycznej, natur wadzy w pastwie, przywdztwo polityczne, idee narodowociowe itp.
Problematyka spoeczestwa obywatelskiego pojawia si w ukraiskich
badaniach nieco pniej. Powizana bya z ukraisk tradycj bada politologicznych. Ze wzgldu na t tradycj problematyk reimw politycznych,
spoeczestwa obywatelskiego oraz kultury politycznej rozpatrywano przez
pryzmat bardziej wskich problemw, na przykad zachowania politycznego,
wiadomoci politycznej, uczestnictwa obywateli w yciu spoecznym i politycznym, wartoci politycznych, socjalizacji politycznej jednostki itp.
Opisywana powyej tradycja powstaa wskutek cakiem obiektywnych
okolicznoci. Dla analizy zagadnie z dziedziny spoeczno-politycznej niezbdnym jest porwnywanie dowiadcze pastw o kilkusetletniej tradycji
demokratycznej, co w tamtych czasach byo moliwe jedynie na podstawie
opracowania odpowiedniej literatury. Ale problem polega na tym, e:
biblioteki pastw byego Zwizku Radzieckiego po prostu nie dysponoway tak literatur ani w wersji oryginalnej, ani w tumaczeniu (na przykad tumaczenie znanej pracy Gabriela Almonda i Sidneya Verby The civic
culture (Almond, Verba, 1963) czciowo okazao si na stronach internetowych w Rosji pod koniec lat dziewidziesitych XX wieku, wersja
w jzyku angielskim staa si dostpn w rosyjskich oraz ukraiskich bibliotekach dopiero na pocztku XXI wieku, za tumaczenia w jzyku
ukraiskim dotychczas nie ma); brakowao dostpu do sieci internetowej,
a Ukraina na pocztku lat dziewidziesitych znajdowaa si na peryferiach rozwoju technologii komunikacji spoecznych, wic bya to sytuacja
w jaki sposb naturalna;
ukraiscy badacze na pocztku lat dziewidziesitych ubiegego stulecia
prawie nie wykazywali znajomoci jzykw obcych na poziomie umoliwiajcym czytanie i analiz literatury obcojzycznej;
po latach zakazu pisania w ZSRR na tematy z zakresu nauk politycznych
(zostay one wymienione powyej), dla badaczy z obozu pastw postradzieckich cakiem naturalnie byo zainteresowanie wszystkimi tematami
naraz, co obrazowaa swoista naukowa wszystkoerno, dlatego kwe-
263
stia spoeczestwa obywatelskiego pojawia si w badaniach ukraiskich

dopiero w poowie lat dziewidziesitych ubiegego wieku;
nie ma co ukrywa, e autorom, ktrzy do 1991 roku pisali albo musieli
pisa o historii i roli KPZR, o marksizmie i socjalistycznym szlaku rozwoju spoeczestwa radzieckiego, byo do trudno zacz badania zupenie
w innym kierunku, odrzucajc marksistowsk tradycj analityczn.
Innymi sowy na koniec lat osiemdziesitych na Ukrainie po prostu brakowao kompetentnych naukowcw z zakresu problematyki spoeczestwa
obywatelskiego, poniewa tej skomplikowanej teorii trzeba byo najpierw si
nauczy, aby pisa prace teoretyczne o charakterze konceptualnym, a tym
bardziej prowadzi badania empiryczne. Dlatego mona stwierdzi, e atmosfera intelektualna i polityczna pocztku lat dziewidziesitych na Ukrainie
nie sprzyjaa podejmowaniu tematu spoeczestwa obywatelskiego przez
ukraiskich badaczy i ta problematyka bya dla nich tradycj now i pioniersk, ktra odwoywaa si do nowoaspektowego rozumienia poj obywatelskoci, partycypacji, zaangaowania obywateli w ycie spoeczestwa.
W wyniku dziaania tych czynnikw wywierajcych wpyw na rozwj bada ukraiskich w zakresie nauk o polityce i spoeczestwie w ukraiskich
bibliotekach mieci si sporo literatury dotyczcej aspektw praktycznych
systemu politycznego i kultury politycznej pastw byego ZSRR, zwaszcza Rosji i Ukrainy: rezultaty bada socjologicznych w trakcie lat niepodlegoci ukraiskiej, przykady dotyczce wiadomoci politycznej obywateli
pastwa, zachowania jednostek w warunkach systemu totalitarnego i demokratycznego. Natomiast w literaturze ukraiskiej spostrzega si widoczny
brak obiektywnych, kwalifikowanych monografii z dobrym uzasadnieniem
teoretycznym powiconych tematom stanu i perspektyw spoeczestwa
ukraiskiego w okresie niepodlegoci. Wypenieniu tej luki su artykuy
w publikacjach socjologicznych, badania przeprowadzone przez ukraiskich
naukowcw za granic, oraz publikacje o charakterze analitycznym na stronach portali internetowych, komentarze politologw i socjologw w programach telewizyjnym.
Ukraiscy badacze zajmuj si zagadnieniami obywatelskoci od dwudziestu lat (chronologicznie rzecz biorc pierwsze prace doktorskie z obszaru
nauk politycznych zostay obronione w 1993 roku w Odessie (, 1993;
, 1993). Ze szczeglnym zintensyfikowaniem bada dotyczcych
spoeczestwa obywatelskiego mamy do czynienia po roku 2004, czyli mona
stwierdzi, e pomaraczowa rewolucja bya swoistym bodcem, ktry sprzyja rozwojowi analiz w tym kierunku.
264
Iryna Galaktionova
W ukraiskich badaniach spoeczestwa obywatelskiego chronologicznie

mona wyodrbni trzy okresy: pierwszy wczesny, od pocztku lat dziewidziesitych do listopada 2004 roku; drugi po rewolucji pomaraczowej,
czyli po roku 2004, do 21 listopada 2013 roku (dzie, kiedy prezydent Wiktor
Janukowycz ogosi zawieszenie podpisania umowy stowarzyszeniowej pomidzy Ukrain a Uni Europejsk); trzeci po Euromajdanie, czyli po roku
2013. Kady z trzech etapw ma swoje waciwoci.
Specyfika pierwszego, wczesnego etapu polega na tym, e naukowcy podejmowali prby analizy dotychczasowych teorii spoeczestwa obywatelskiego i podsumowania wiedzy z tego zakresu (przewanie chodzi tu o dowiadczenie Stanw Zjednoczonych i Europy Zachodniej). To by okres
refleksji nad koncepcjami spoeczestwa obywatelskiego i obywatelskoci
jednostki. Badacze niby przymierzali koncepcje spoeczestwa obywatelskiego do spoeczestwa ukraiskiego, ale ich prace skupiay si wok
myli jak to mogoby by na Ukrainie?. Spektakularnie zostao to ukazane
w pracach Rostisawa Pawenka i Sergija Riabowa (, "<>, 1996),
Antoniny Koodij (^`{, 1999, 2001, 2003), Oleksandra Zadojanczuka
(|^<}, 1999), Olhi Kymenko (~, 1999), Sergija kiejewa
(, 2000), Mykoy Riabczuka ("<>}, 2000), Wiktora Stepanenka
(, 2001), Waerija Kornijenka (`, 2001), Julii Uzun
(, 2002), Mykoy Banczuka (}, 2003), i w pracy zbiorowej pod red.
Woodymyra Melnyka (, 1999).
Po roku 2004 nastpi wyrany przeom w podejciu ukraiskiego rodowiska naukowego do problematyki spoeczestwa obywatelskiego. Ta problematyka nagle staa si popularnym nurtem badawczym. By to drugi etap
(po roku 2004 do listopada 2013), ktry wyrnia si podejciem autorw do
problematyki obywatelskiej z pozycji wiadkw wydarze prezydenckiej
kampanii wyborczej 2004 roku, stwarzajcy podstawy, aby mwi o narodzeniu (zdaniem niektrych autorw) albo o powstaniu (wedug innych) spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie. Pomaraczowa rewolucja skierowaa
analizy badawcze w kierunku poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jak to
jest na Ukrainie? Pojawiy si podstawy, aby mwi o rzeczywistej wiadomoci obywatelskiej, inicjatywie obywatelskiej, dziaalnoci spoeczestwa
obywatelskiego jako watch dog wobec instytucji pastwa. Wtki te s rozpatrywane w pracach takich autorw, jak Iryna Kresina (`, 2005, 2007),
Roman Kobec (>, 2006), Fedir Medwid i Myhajo Gordijenko (^`^, ^`, 2006), Feliks Rudycz ("^}, 2006) i w pracy zbiorowej
pod red. Waerija Rubcowa (">, 2006). Kiedy napicie wydarze jesieni
265
2004 roku wygaso, a beneficjent rewolucji pomaraczowej Wiktor Juszczenko przegra drug kampani wyborcz i do wadzy doszed w cakowicie
legalny sposb jego oponent Wiktor Janukowycz, badacze zwrcili uwag na
inny aspekt relacje midzy spoeczestwem a czynn wadz. Powstao
inne pytanie jak moe dziaa spoeczestwo obywatelskie w warunkach
prezydentury Wiktora Janukowycza?. Rozpatrywaniu tej kwestii powicili
swoje prace Sergij Riabow ("<>, 2008), Jarosaw Pasko (, 2008),
arysa Koczubej (}>{, 2008), Oleksandr Czuwardynskyj (^{, 2008), Sergij Priuckyj ({, 2010), Wiktor Spiwak (`,
2010), Danyo Ionenko (, 2011), Wiaczesaw Sergejew (,
2011), Iryna Matwijenko (, 2012), zesp autorw w pracy zbiorowej pod red. Oleksandra Skrypniuka (, 2010). Widzimy, e ten
etap badawczy by czciowo uwarunkowany politycznym kontekstem, ale
w konsekwencji przysporzyo to wiele analiz socjologicznych i politologicznych w tym zakresie.
Co do trzeciego etapu, naley stwierdzi, e jest on przyszoci bada
spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie i te uwarunkowany jest ukraiskim kontekstem politycznym. Naley si spodziewa kolejnych analiz powizanych ze zjawiskiem tak zwanego Euromajdanu, ktre bez wtpienia
byo zjawiskiem unikatowym w historii spoeczestwa okresu niepodlegoci.
Wanie ten okres jest ciekawy dla badaczy z punktu widzenia rozwinicia
innowacyjnoci obywateli. Euromajdan i kampania wolontariacka skierowana
na pomc onierzom i poszkodowanym na skutek wydarze na wschodzie
Ukrainy to najlepsze wiadczenia wysokiego poziomu innowacyjnoci obywateli w czasach kryzysu politycznego. Bdziemy czekali na gruntowne analizy
w tym kierunku.
Mona zauway pewn odrbno w podejciach do analizy kwestii obywatelskoci w Polsce i na Ukrainie. W Polsce tematem spoeczestwa obywatelskiego zajmuj si przewanie socjolodzy i politolodzy. Na Ukrainie
ten temat jest domen politologw, jednake filozofowie i prawnicy take s
aktywnie zainteresowani wtkami obywatelskoci. Socjolodzy s zaangaowani w te badania na poziomie sonday opinii spoecznej oraz analizy aktywnoci spoecznej i politycznej obywateli. Najbardziej znaczc prac socjologiczn dotyczca analizy rozwoju spoeczestwa Ukrainy jest praca zbiorowa
Instytutu Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy pod red. Waerija
Worony i Mykoy Szulgy (, , 2001). Praca ta zawiera artykuy
socjologw ukraiskich powicone tematom kompetencji obywatelskiej
(Sergij kiejew, Switana Oksamytna), ksztatowania spoeczestwa obywa-
266
Iryna Galaktionova
telskiego (Wiktor Stepanenko), wadzy i jej legitymacji (Waerij Buraczuk),

wartociom narodu ukraiskiego (Anatolij Ruczka). Naley stwierdzi, e
praca ta bya podsumowaniem dekady rozwoju spoeczestwa ukraiskiego
z punktu widzenia socjologw. Ich zdaniem Po dziesiciu latach suwerennoci mona zauway tendencje sprzyjajce rozwojowi spoeczestwa obywatelskiego stopniowo wartoci postmaterialne nabywaj wikszej wanoci dla obywateli, ni moliwo nabycia przedmiotw codziennego uytku
(, , 2001, s. 180).
Wrmy do bada nad spoeczestwem obywatelskim w innych dziedzinach naukowych. Ta problematyka jest popularna nie tylko wrd politologw, poniewa ukraiski system nauk spoecznych na pocztku lat
dziewidziesitych XX wieku by do zrnicowany, politologia jako odrbna dziedzina nauki powstaa oficjalnie na Ukrainie dopiero po roku
1991, podczas gdy kwestia zaangaowania obywateli w ycie spoeczestwa
bya bardzo atrakcyjna dla naukowcw i doktorantw z innych dziedzin.
Dziki temu pojawiy si liczne opracowania w zakresie filozofii, na przykad prace doktorskie Jarosawa Paska (, 1998), Rajisy Czernonog
(, 2003), Jurija Bojka ({, 2007), Ludmiy Garas (,
2007), Woodymyra Skworca (, 2007), Dmytra Towmasza (~, 2008), Julii Rokowej (", 2009), Ksenii Bodnar (^, 2010),
Oksany Remenc ("~, 2011), prac habilitacyjn Oeksandra Gorbania (>, 2011), artykuy Tetiany Dowgu (, 2001), Oeksandra Czuwardynskiego (^{, 2006), Ganny Gorak i Georgija
Finina (, ``, 2008), ksiki Wiktora Andruszczenka (^, 2006), Jarosawa Paska (, 2008), Ihora i Jrosawa Paskw
(, , 1999), prace zbiorowe pod red. Woodymyra Melnyka
(, 1999), Anatolija Karasia (, 2001), Anatolija Jermoenka
(~, 2007).
Prawnicy ukraiscy rwnie maj w swoim dorobku wiele prac, przewanie dotyczcych relacji spoeczestwa obywatelskiego i pastwa. Wrd
bardziej wartociowych publikacji prawniczych mona wymieni rozprawy
doktorskie Witalija Kratjuka (, 2001), Tetiany Kowalczuk (}, 2005), Danya Ionenka (, 2011), artykuy Sergija Tretiaka
(<, 2002), Oeksija Kresina (`, 2004), Wiaczesawa Malarczuka
(<}, 2005), Ihora Magnowskiego ({, 2005), Iwana Kowala (, 2005), Iwana Bidzjury (`^, 2007), Sergija Priuckiego
({, 2010), Wiktora Spiwaka (`, 2010), ksiki Sergija Kiriczenka (}, 1999), Tamary Rozowej (", 2010), prace zbiorowe
267
pod red. Wasyla Sirenka (`, 1997), Wiktora Cwetkowa, Iryny Kresinej
(, `, 2004), Oeksandra Krywuli (<, 2005), Jurija Bytiaka (<, 2007), Oleksandra Skrypniuka (, 2008 i 2010).
Na pocztku lat dziewidziesitych w nauce ukraiskiej powstaa jeszcze
jedna dziedzina zarzdzanie w administracji publicznej1. Prace naukowe
z tej dziedziny maj interdyscyplinarny charakter i kumuluj dowiadczenia
z politologii, socjologii, prawa oraz innych dziedzin. Badacze z tej dziedziny
interesuj si zagadnieniami spoeczestwa obywatelskiego z punktu widzenia
realizacji public policy, dziaalnoci instytucji pastwowych i samorzdw
lokalnych. Wtki obywatelskie s widoczne w dorobku takich naukowcw
z dziedziny zarzdzania pastwowego, jak na przykad Bogdan Krawczenko
(}, 2001), Oeksij Jakubowskyj i Tetiana Butyrska (>{,
, 2004), Switana Rewa (", 2006), Ganna Rutar (", 2011),
Iryna Matwijenko (, 2012), Sergij Pinczuk (`}, 2012).
Problematyka obywatelska widoczna jest rwnie w badaniach z kulturoloznawstwa (^`{, 1999; }, 2005; , 2005; ,
2008) i nawet wojskowoci (, 2009) i religii (, 2007). Mychajo
Chodakiwskyj na przykad uwaa, e ukraiski system wartoci politycznych
znajduje si pod oddziaywaniem trzech wektorw: 1) nowego systemu wartoci, ktry jest importowany z pastw cywilizacji zachodniej; 2) starego,
czyli radzieckiego systemu wartoci, postaw i stereotypw zachowania,
ktre wci posiadaj swoje miejsce w wiadomoci spoecznej; 3) wartoci
tradycyjnej kultury narodowej, ktra szybko odradza si w niepodlegym pastwie (^`{, 1999).
Jak pokazano, ukraiscy badacze maj tradycj rozpatrywania kwestii politycznych i spoecznych przez pryzmat bardziej wskich problemw. Z t
tradycj wie si popularny kierunek bada spoeczestwa obywatelskiego
we wspczesnej nauce ukraiskiej analiza obywatelskoci przez pryzmat
jednostki. Istnieje wiele prac i koncepcji w pracach doktorskich (,
1993; , 1993; `, 1998) i w innych publikacjach naukowych
(`, 2001; ", 2002; , 2005; >, 2006; ,
``, 2008). Dla badaczy priorytetowy charakter miao zrozumienie sensu
i cech obywatelskoci co to znaczy dla przecitnego czowieka z modej
niepodlegej Ukrainy by obywatelem i dziaa albo nie dziaa jako obywatel. Temu zagadnieniu zostay powicone prace na temat wiadomoci
1
Po ukraisku te nauki (zarzdzanie w administracji publicznej) nazywaj si zarzdzanie pastwowe.
268
Iryna Galaktionova
obywatelskiej, wartoci obywateli oraz ich udziau w yciu politycznym i spoecznym (, 2000; >, 20062009).
Przedueniem tej tradycji jest nurt badawczy majcy decydujce znaczenie dla bada nad spoeczestwem obywatelskim. Chodzi o funkcjonowanie
spoecznoci lokalnych, rodowisk modzieowych, ruchy spoeczne, powstanie i dziaalno organizacji pozarzdowych, aktywno samorzdowa,
inicjatywy oddolne itp. Badanie tej problematyki stao si pocztkiem rozwoju bada spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie i w innych pastwach
postradzieckich. Zwizane byo z podnios aktywnoci spoeczn na Ukrainie i w innych republikach ZSRR na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Powstaway liczne grupy aktywistw, organizacje studenckie,
ruchy spoeczne, ktrych celem byo rozwizywanie konkretnych problemw
politycznych. Lata 19891991 przyniosy przemiany spoeczne, podniosy
poziom wiadomoci narodowej i politycznej Ukraicw, co stao swoistym
bodcem dla narodzenia wiadomoci obywatelskiej i stworzyo nowy obszar
badawczy dla naukowcw. Wtki obywatelskie widoczne s w dorobku wielu
politologw i socjologw ukraiskich tamtego okresu, midzy innymi: Waerija Bebyka, Mykoy Hoowatego, Waerija Rebkay (>, {,
">, 1996), Mykoy Hoowatego ({, 1999), Woodymyra Riabiki ("<>`, 1998), Jewgena Goowachi i Natalii Paninej (, ,
1999), Woodymyra Cwycha (, 2002), Wiktora Andruszczenka (^, 2006), Sergija Pinczuka (`}, 2012), w pracy zbiorowej pod
red. Oeksandra Boronia, Inny Piduskiej (, 2005). Naley doda,
e w tych wczeniejszych pracach jeszcze nie uywao si wprost terminu
spoeczestwo obywatelskie.
Wydawaoby si, e naukowcy musz interesowa si badaniami struktur
obywatelskich, spoeczestw lokalnych, inicjatyw obywatelskich jako podstaw
rozwoju i umocnienia spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie. Jednak
badania ukraiskie poszy raczej w kierunku zainteresowa europejskimi
i globalizacyjnymi zagadnieniami tematyki spoeczestwa obywatelskiego.
Powizano je prawdopodobnie z europejsk perspektyw Ukrainy. Wpyw
Unii Europejskiej na aspekty ycia pastw czonkowskich, dziaanie organizacji pozarzdowych i samorzdw lokalnych w kontekcie europejskim,
pseudo-obywatelski charakter organizacji pozarzdowych stworzonych tylko
po to, aby uczestniczy w podziale funduszy europejskich itp., jest obszarem
oczywicie korzystnym w sensie badawczym ze wzgldu na przyszo europejsk Ukrainy, ale wci sabo rozpoznanym. Na przykad badania Ihora
i Jarosawa Paskw (, , 1999), Rajisy Czernonog (,
269
2003, 2010), Wiktora Stepanenka (, 2005), Andrija Kudriaczenka

(^<}, 2007), praca zbiorowa pod red. Anatolija Jermoenka (~, 2007) maj ciekawe tematy, ale trudno sobie wyobrazi, jak mona
na razie wykorzysta ich rezultaty w praktyce na Ukrainie.
Temat spoeczestwa obywatelskiego pojawi si te w dydaktyce akademickiej. Na uczelniach zosta wprowadzony przedmiot Spoeczestwo
obywatelskie do harmonogramu zaj studentw na kierunkach Politologia i Zarzdzanie pastwowe, chocia nie jest on dyscyplin obowizkow
i nie kada placwka akademicka dysponuje kadr wykadowcw o odpowiedniej kwalifikacji i poziomie wiedzy. W roku 2008 zosta opublikowany
program przedmiotu Spoeczestwo obywatelskie przez Andrija Gewjuka,
ktry pracuje na Uniwersytecie Narodowym im. Jurija Fedkowycza w Czerniowcach2. Oprcz programw wykadw ukraiscy naukowcy pisz podrczniki dla studentw, ktre zawieraj rozdziay dotyczce problematyki
spoeczestwa obywatelskiego, jak na przykad Oleg Zajczuk i Natalia
Oniszczenko w podrczniku Teoria pastwa i prawa (|{}, `,
2006). Na Ukrainie jeszcze nie ma zakadw naukowych Spoeczestwa
Obywatelskiego na uczelniach (w Polsce jednak s), ale od 2012 roku na
Uniwersytecie Akademia Ostrogska w ramach zakadu dyscyplin pastwowoprawniczych powstao Laboratorium spoeczestwa obywatelskiego i samorzdw. Laboratorium to nie ma konkretnych zada praktycznych, a cele
swojej dziaalnoci widzi na przykad w stworzeniu szkoy naukowej z zakresu samorzdw, tworzeniu programw przedmiotw dla studentw powiconych spoeczestwu obywatelskiemu, samorzdom i organizacjom pozarzdowym, badaniu metodologii dziaalnoci spoeczestwa obywatelskiego,
zbiorze informacji dotyczcych dowiadczenia innych pastw co do bada
z zakresu spoeczestwa obywatelskiego itp.
W historii ukraiskich bada tematu spoeczestwa obywatelskiego s autorzy, ktrych stanowiska zasuguj na szczegln uwag, chociaby dlatego,
e ci badacze ciesz si autorytetem w ukraiskiej nauce. Na przykad Woo2
Trzeba wyjani, e opublikowany program kadego przedmiotu w szkole wyszej jest zatytuowany na Ukrainie jako metodyczny kompleks nauczania i zawiera nie tylko list tematw wykadw i literatur do przedmiotu, ale jeszcze obowizkowo tematy zaj seminaryjnych, pytania i zadania do tych zaj, tematy prac pisemnych, streszczenie wykadw, przykady
zada do egzaminw i zalicze, tezaurus bazowych poj i definicji z konkretnego przedmiotu.
Innymi sowy program przedmiotu w szkole wyszej na Ukrainie jest bardziej rozszerzony
ni sylabus w rozumieniu europejskim (z reguy taki program ma nie mniej ni 3050 stron)
i jest do pomocniczy dla innych wykadowcw danego przedmiotu na innych uczelniach.
270
Iryna Galaktionova
dymyr Poochao w 1999 roku rozpatrywa fenomen spoeczestwa ukraiskiego, ktre wedug swego ksztatu i oznak oczywicie nie odpowiadao
koncepcji spoeczestwa obywatelskiego, ale w pewnym momencie nagle
budzio si i dziaao cakiem po obywatelsku (, 1999). Trzeba
uzna, e ta formua spoeczestwa ukraiskiego, ktre nagle budzi si, jest
aktualna i dotychczas.
Iryna Kresina, profesor Instytutu pastwa i prawa im. W.M. Koreckiego
przy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, ma w swoim dorobku wiele prac
na temat relacji pomidzy pastwem a spoeczestwem. Jej zdaniem spoeczestwo obywatelskie jest gwnym aktorem w spoeczestwie demokratycznym, to ono wynajmuje instytucj pastwa dla wykonania konkretnych
zada, a biurokratyczny aparat pastwowy jest pracownikiem najemnym.
Mona zauway, e profesor Kresina jest zwolenniczk usugowej koncepcji
pastwa (przeciwstawienie do koncepcji pastwa-policjanta albo pastwalewiatana, ktre wchania spoeczestwo). Wedug tej autorki pastwo oferuje obywatelom usugi administracyjne i zarzdcze (`, 2007).
Antonina Koodij, profesor zakadu politologii na Uniwersytecie im. Iwana Franki we Lwowie, od wielu lat zajmuje si tematem spoeczestwa obywatelskiego. W jej ujciu spoeczestwo obywatelskie z jednej strony jest
spoeczn rzeczywistoci, podsystemem spoeczestwa jako caoci, ktry
rozwija si w przestrzeni i czasie politycznym, ma swoje fazy i rodzaje terytorialne. Z innej strony to jest abstrakcja teoretyczna, idea, za pomoc
ktrego prbowano zrozumie system spoeczny z pewnego punktu widzenia (^`{, 2001, s. 2223). Zdaniem profesor Koodij Ukraina w trakcie
demokratycznego rozwoju musi zwalczy brak zaufania do wadzy, pozbawi
si stereotypw totalitarnych w wiadomoci ludzi, skorzysta z zasobw
spoeczestwa obywatelskiego, aby zmniejszy stopie naduycia wadzy
przez urzdnikw pastwowych po to, aby demokratyczne instytucje wadzy
formalnie zaczy kierowa si zasadami demokracji w praktyce.
Mykoa Riabczuk, znany na Ukrainie i w Polsce, od wielu lat zajmuje si
tematem rozwoju ukraiskiego spoeczestwa obywatelskiego. Jego zdaniem
ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie jest bezporednio
powizane z ksztatowaniem si tosamoci narodowej, co z kolei wymaga
zniszczenia spucizny kolonializmu radzieckiego w wiadomoci Ukraicw.
Wedug opinii Riabczuka Ukraina jest tak zwanym reimem hybrydowym
i postradzieck demokracj imitowan (koncepcje Thomasa Carothersa
i Lucana Waya oraz Dmitrija Furmana), wic mimo trudnej historycznej drogi
ku niepodlegoci spoeczestwo ukraiskie powinno zwalczy swoje kom-
271
pleksy, uksztatowa przestrze dialogow jako warunek wejcia do wiatowego kontekstu, tylko w taki sposb mona przej od wsplnoty poddanych do wsplnoty obywateli ("<>}, 2012). Riabczuk sdzi, e pomaraczowa rewolucja nie bya czym nadzwyczajnym, lecz daa szans Ukraicom
wybiera tak wadz, na ktr oni zasuguj. Ale naley umie skorzysta
z tej szansy. W odpowiedzi na pytanie: jak Ukraina si zmienia po rewolucji
pomaraczowej, dziwi si twierdzc: A jak musiaa si zmieni? Czy Ukraicy przestali dawa i bra apwki? Czy nauczyli si nie zaprasza do list partyjnych ludzi majcych wtpliw reputacj? Czy potrafi solidarnie protestowa przeciw chamstwu wadzy i bezprawiu? W roku 2005 Ukraina otrzymaa
nie tych przywdcw, ktrych si spodziewaa, ale rwnie otrzymaa moliwo wywierania wpywu i kontroli, i co z tego? Nie byo protestw, kiedy
prezydent Juszczenko oznajmi, e nie ma na razie potrzeby lustracji, albo
kiedy naciska na sdziego czy prokuratora, eby oni nie zamykali w wizieniu
jakiego urzdnika-przestpc. Zatem nie moemy rozwodzi si nad Ukrain
jako pastwem prawa i krajem, ktry ma spoeczestwo obywatelskie
(^, 2010). Mwic o perspektywach Ukrainy jako demokratycznego europejskiego pastwa Mykoa Riabczuk lubi powtarza sowa poprzedniego Sekretarza Generalnego Rady Unii Europejskiej Javiera Solany
co do europejskiej przyszoci kraju Ukraina musi nauczy si gra zgodnie
z reguami, a nie bawi si z tymi reguami (^, 2010).
Feliks Rudycz profesor instytutu politycznych i bada etnonarodowociowych im. Iwana Kurasa przy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy uwaa,
e ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego odbywa si razem z ksztatowaniem pastwa demokratycznego, gdzie rzdzi prawo a polityka socjalna ma
priorytet. Uwaa, e: Spoeczestwo obywatelskie to spoeczestwo dojrzaych obywateli posiadajcych wysoki poziom kultury politycznej, ktre razem
z pastwem tworzy stosunki prawne. Ono jest spoeczestwem wolnych obywateli, wolne od pastwa, ale wsppracuje z nim dla dobra spoecznego. Istota spoeczestwa obywatelskiego polega w zabezpieczeniu praw czowieka
("^}, 2006, s. 14). Mona zauway, e prof. Rudycz zajmuje antypaternalistyczne stanowisko wobec relacji pastwa i spoeczestwa na Ukrainie.
Profesor Uniwersytetu Akademia Kijowsko-Mohylaska Serhij Riabow
by jednym z zaoycieli ukraiskiej szkoy bada spoeczestwa obywatelskiego i edukacji obywatelskiej. Twierdzi, e spoeczestwo obywatelskie jest
nie tylko oddzielonym od pastwa spoeczestwem, autonomiczn dziedzin
spoecznego istnienia, ktra nie ulega bezporedniej kontroli ze strony wadzy, ale rwnie jest spoeczestwem strukturyzowanym. Autor ten wie
272
Iryna Galaktionova
wolno stowarzysze ze sfer interesw. Spoeczestwo tworzy dobrowolne

zrzeszenia, ktre s powoane do tego aby zapewnia cywilizowane stosunki
wspycia z innymi podmiotami w spoeczestwie. Dlatego spoeczestwo
obywatelskie jest okrelonym mechanizmem nieformalnego partnerstwa spoecznego, ktre umoliwia realizacj i bilans interesw. Riabow uwaa, e
pojcie spoeczestwo obywatelskie uywane jest do interpretacji caoksztatu stosunkw spoecznych, ktre nie maj charakteru pastwowopolitycznego i nie podlegaj regulacji ze strony pastwa ("<>, 2008). Zdaniem Riabowa i jego ucznia Rostisawa Pawenka, gwnymi oznakami
spoeczestwa obywatelskiego s: gospodarka rynkowa z rnorodnoci
typw wasnoci i otwart komunikacj oraz strukturyzacj spoeczestwa,
wielopartyjno i wolna opinia publiczna. Jednak zdaniem autorw najwaniejsz oznak jest wolna jednostka z rozwinitym poczuciem obywatelskoci
i wasnej godnoci (, "<>, 1996).
O badaniach spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie wiadcz liczne
pace doktorskie i habilitacyjne, analizy aspektowe i prace teoretycznouoglniajce. Mona stwierdzi, e ukraiscy badacze posiadaj pewien poziom kompetencji koniecznych do podejmowania takiego trudnego tematu
jakim jest zagadnienie spoeczestwa obywatelskiego. Ale dostrzec te mona
luk w badaniach konkretnych przykadw dziaania inicjatyw obywatelskich,
organizacji pozarzdowych i samorzdw lokalnych jako gwnych aktorw
spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie. Innymi sowy w nauce ukraiskiej na poziome globalnym badania z zakresu spoeczestwa obywatelskiego
prowadzone s bardzo dobrze, ale na poziome lokalnym te zagadnienia s
stosunkowo sabo zbadane.
Perspektywa bada spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie wyglda
do optymistycznie. wiadcz o tym wydarzenia ostatnich kilku miesicy
koca 2013 i pocztku 2014 roku a take reakcja na nie ze strony ukraiskich
politykw, politologw, dziennikarzy oraz dziaaczy spoecznych (chocia
o innowacyjnoci obywateli nie pisze si zbyt wiele w nauce ukraiskiej). Na
stronie internetowej czasopisma J (redaktor naczelny Taras Wozniak,
Lww) mieci si dua ilo aktualnych artykuw, analiz i komentarzy z zakresu przyszoci spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie dotyczcych
zjawiska Euromajdanu i kryzysu na Ukrania 201320153. Mona spodziewa
si publikacji w wersji drukowanej.
3
Patrz { `}{ } http://www.ji-magazine.lviv.ua/

index.htm
273
Istniej przesanki ku temu, eby tematyka spoeczestwa obywatelskiego i zwaszcza inicjatywy obywateli rozwijaa si dynamicznie w ramach
ukraiskiej nauki, poniewa zainteresowanie t problematyk jest wci
do popularnym nurtem w nauce zachodniej, gdzie bada si partycypacyjne
rzdzenie i funkcjonowanie demokracji, kontrol spoeczn nad politykami
publicznymi w pastwie, dialog obywatelski, rozwj sektora obywatelskiego,
etc. Coraz wicej autorw ukraiskich interesuje si problematyk spoeczestwa obywatelskiego na poziomie nie tylko teoretycznym, ale rwnie
praktycznym, co oczywicie suy rozwojowi tego nurtu badawczego.
Oprcz tego dynamiczny proces polityczny na Ukrainie nieuchronnie bdzie powodowa przemiany ukraiskiej demokracji i elementw systemu
politycznego, a to niewtpliwie bdzie miao wpyw na rozwj spoeczestwa obywatelskiego.
Literatura
^, `. 2006. ` `: >~ ``
` ~`` `^ ^ ~`{ `
>` `: `^ `-` `. :
~`.
}, . 2003. ~^< ` `: << ` `. ^ ` ` 1: 4249.
>, `{, {, , ">, `{. 1996. `} } ~^`. : . . .
`^, . 2007. ``}` ^~ ` `^ ~~ ~^< ` ^. `
- `} ` ` ^`^. . 36: 114121.
<, `{ (^.). 2007. ` ~^< `
`: ` : ~` ~`^
`. `: .
^, `<. 2010. |~` ^~ ` ` ~^< ` (`-`{ `). ^` ^^ `. , `>< ` >`>` `~. ^. .
{, `{. 2007. `-`{ ` < ~^
~^< ` < }` ^ `~ (
^` ). ^` ^^ `. , `><
` >`>` `~. ^. .
, ^, `^, (^.). 2005. } ~^`
`} : ` -3. : .
274
Iryna Galaktionova
, `{, , (^.). 2001. `: ^<

` ` (``}{ ~` ~ `). :
`` .
, ^. 2009. ~^< ` < > -`}` `<. `}{ ^~ 1: 7278.
, <. 2001. ~^< ` `<: ` ~^`.
` ` ^ ^`} - `~. . , . ``<. . 7: 7883.
, ^~. 2007. ``{ < ~^< `. ^` ^^ `. , `>< ` >`>` `~. ^. `~`.
, ^`{. 2008. ~^< `: }.-~^. ~. ``: ".
, {, , <. 1999.
>. 10: 3139.
, , ``, `{. 2008. ~^< ` < `
>` }. ` ^~ 3: 6273.
>, ^. 2011. ~^< `: `^< ~`~ ^`{< (`-`{ `). ^` ^
`. , `>< ` >`>` `~. ^. `~`.
^, . 16.01.2010. "<>}~ http://
sumno.com/article/mykola-ryabchuk-z-zhinkoyu-sperechajemos-pro-polit/
{, {. 1999. < ~^. .
~, `{ (^.). 2007. ~^< ` ` ^>
>``: ``-~ ``{ >}< { >^. : `^{ ^ `^^<.
|^<}, ^. 1999. `-`}` < ~^< ` `. ^ ` ` 1.
|^<}, ^. 1999. ~^< `. : |<.
|{}, , `, `<. 2006. `< ^ ` . ^~`}{
. : `~ .
, . 2011. `-``{` > ` ~^<~ `~. ^` ^.
`. , `>< ` >`>` `~. ^. `.
, `{ (^.). 2001. ~^< ` ` `` < `: `. `.
}, `{. 1999. ~^< ` ` ^: <<
~`. : .
~, . 1999. ~`< `} `^ `. ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. .
275
>, "~. 2006. >`} `^~` < `

~} `. ` ` `< 34: 6472.
, . 2005. ~^< ` ` } ^~} ^. ` ^~` ` ^`
` ~ 3: 143149.
}, <. 1995. ~^< `: ` ` ^` (`<-` ). ^` ^^
^} , `>< ` >`>` `~. ^.
.
^`{, `. 1999. `< ~^< `: >~
^` } `^^` ~`} ~^{. : .
(^.). ~^< ` < ^`{< >^. `^{{ ^`^. `, . 2138.
^`{, `. 2001. " ~^< `.
. 1, 2. .
^`{, `. 2001. >~ ` ~^<
` }`{ `. : " ^~` `: ~`
~`^ `. , . 513551.
^`{, `. 2001. } `< ~^< `
< (~< `^). { `}{
} 21: 632.
^`{, `. 2003. ` ~^< ` ` ~`~ {
`, `^ }`{ ``{ ` ~` ~^< `. `.
`, `{. 2001. ^ ` ~^< `: `^`,
`^. `. `: |>` . . 16: 109113.
`, `{. 1998. ~^< ` >`.
^` ^^ `} , `>< ` >`>`
`~. ^. .
}>{, . 2008. ~^< ` < >`^ ^~
^~} `. } `. ` ` ` . 12: 196204.
}, `{. 2005. ` ` `: >` {. .
}, ^. 2001. ~^< `. "~ ~ ^ `<: ~` ^< ~^< `. ` >` > < ~ ^~ <^. .
, ``{. 2001. ~^< ` `: `-`
~ ^~} ^ ^`
^^ ^} , `>< ` >`>` `~. ^. ^.
276
Iryna Galaktionova
`, `{. 2004. ~^< ` ` ^: < ^ ~`< ` ``. ^: `} .
15: 477487.
`, . 2005. < }< << ~^ ` ` ` 2004 . `}{ ~^~
6: 36.
`, . 2007. ` ~^< ` `: >~
~^`. : .
, . 1993. ~ ^ }. ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. ^.
<, ^ (^.). 2005. ~}` ``, ~^< ` ` ^: ` XIII . ~`. ^ }.
`: "-".
^<}, ^`{ (^.). 2007. `} ~ ` ~^< `: {` ` ` `. : .
>, (^.). 20062009. ~^< ` >~ < >`: >` . { "`.
, . 2005. `}` < ~^< ` `. ` . . `< ``< . 4: 6168.
{, . 2005. ~}, `, ^ ` ~^< `: ^` >~`. 7: 2529.
, `{. 2000. } : ~^< `^~` ` `}
} <. `} ^~ 2: 1016.
, `{, ~, `. 2000. ~^< ~` < . : .. , .. "} (^.). `, ~` 2000 . , . 95140.
<}, <}. 2005. ~^< ` ^< ^: ^~ ^< ^~} ^`. ` .
^}` ` `}` : |>` . 28: 624630.
, . 2012. ~}` ^ ~^< ` ` ^~} <^<: }{ . ^` ^^ ^ `<, `>< ` >`>` `~. ^, ^.
^`^, ^`, ^`, {. 2006. ~ ~} `
` >^ ~^< `. `}{ ~^~ 1: 4455.
, ^~ (^.). 1999. ~^< ` < ^`{<
>^: -`^{{ ^`^: |>` .
`.
, ", "<>, `{. 1996. ~` ~^< ` `. ` 5.
277
, , , . 1999. ~^< ` ` `

`^<: ` { `. ~` . :
`^{ ^}{ ^`~.
, . 1998. ~^< `: `<^` ` `} `< (`-`{ `). ^`
^^ ` , `>< ` >`>` `~. ^. .
, . 2008. ` ^ ` ~^< `: `< versus <<. : ".
, `. 2005. << ~^<` ` `< ~^<
`. `}{ ~^~ 2: 118126.
`}, `{. 2012. ^< } ~^< ~`~ ~<^`: `}< ` . : : ^- ` - ^~`<.
, . 2008. ~^< ` ^ .
< ` 3: 25.
, ^~. 1999. ^ > }{
~ . 6: 2533.
{, `{. 2010. ^ ^ ` ~^< `: ~'<, ~` `{ ^`. ^: `} . 21: 342351.
", `. 2006. } ~^` ` ~< ``
^ `. `<< ^`^ `. `}{
~^~ 5: 6773.
", . 2002. >` ` ~^< `: ^`^ }
~<. ``<: `<, ~^, ~ 3: 6879.
"~, . 2011. ` `` < ~^< ` `. ^` ^^ ` , `>< ` >`>` `~. ^. .
", ~. 2010. ~^< `: ``< }`. ^:
^} `.
", `<. 2009. ~^< ` ` >`: ~ ~^`.
^` ^^ ` , `>< ` >`>` `~. ^. .
">, `{ (^.). 2006. ^ ~^< `. ~{^ ~^< ` : ^< `. .
"^}, `. 2006. ~^< ` }`{ `: `
<, ^` . : ~ ^-.
" . 2011. " ~^< ` < ` `} `<. ` `^<: ` . 23: 123127.
"<>`, ^~. 1998. `} ` ~^` : 1990-` .
^` ^^ `} , `>< `
>`>` `~. ^. ^.
278
Iryna Galaktionova
"<>, `{. 2008. ~^< `: >~ ` .

: .
"<>}, . 2000. ~ : ~^< `
` >^ ^. : .
"<>}, . 2012. `^ ^ >``: `
`^`. : ...
, <}. 2011. `}` ~` < ~ ~^` ^ ~^< ` (-~^`}{ `). ^` ^ `} , `>< ` >`>`
`~. ^. `.
`, . 1997. ~^< ` `: >~ <. : .
, ^~. 2007. ~^< ` ` ^~` ~`` { `. ^` ^^ ` , `>< ` >`>` `~. ^. |`<.
, ^ (^.). 2008. ~^< ` `: >~ >}< } ^`<`, ~` ~`^ `. .
, ^ (^.). 2010. `} ~: }` >~ ~^< ` ` ^. . 1. ~^< ` `}`{ ~`: -~^`}{ ` `{{ ^`^<. : .
`, `. . 2010. ~^< ` `: >~ < ~`. ` . ^}` ` `}` :
>` . 48: 613620.
, `. 2001. >~ ~< ~^< `:
`, , ``. : `: ^< ` ` (``}{ ~` ~ `), ^.
^., .. , .. . : `` ,
. 169182.
, `. 2005. > ~^< `: `` ~`}` ``. ``<: `<, ~^, ~
2: 156175
~, ~. 2008. " `} ~`` ~` ~^< `: ^` ^^ `
, `>< ` >`>` `~. ^. .
<, `{. 2002. ~< << ~^< ` `^`{
`{ `-`{ ^~`. ^: `} . 13: 488495.
, `<. 2002. ~^< ` `` ` `} ^~. ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. ^.
279
^`{, {. 1999. ~^< ` < >~ .

^ ` ` 1.
, ". 2003. ` ~^< `: `` , ( ^` ^^ `. , `><
` >`>` `~. ^). .
, ". 2010. ~^< ` ^ ~ >``.
` ` ``{ -, `. `< 1: 7275.
^{, ^. 2006. } `< << ~^<
` { ` `<. `}{ ~^~
3: 6975.
^{, ^. 2008. ~^< ` `: `}` `. `}{ ~^~ 1: 158164.
, `, `, (^.). 2004. ~^< ` ` ^ `: >~ ~^`: ` ~^`} ~`.
.
, ^~. 2002. ``, ` `` ~^<~ ``. ^ ` ` 3: 3346.
, `<. 1993. " ~^<-`} ` < ~`` ^ `^ `~ ^ ^~`. ^`
^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. ^.
>{, `{, , <. 2004. ^ ` ~^<
`: ~ ~^`. ^: " .
Wybrane opracowania:
}, . 2004. ^`< ^`<` `
` < ~^< ` (``}{ `). ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. .
>'<, . 2007. ` ` ` ~^<. ` - `} ` ` ^`^
. 36: 2834.
{}, . 2007. ^ ` ~^< `: ~`~ ~^`:
^` ^^ `} , `>< `
>`>` `~. ^. .
, ^ (^.). 2005. ~^< `: ^`^ >`
`<. : .
, . 2003. ~^< ` ` ^. ^ ` ` 1:
3141.
~}, `<. 2001. >` < ~^ `
`: `< ` . ^` ^^ `}
, `>< ` >`>` `~. ^. ^.
`, . 2007. `}` ` ~^< `. ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. .
280
Iryna Galaktionova
}>{, . 2004. ~^< ` >}{ `.

` - `} ` ` ^`^ .
25: 325337.
`, . 2004. ~^< ` ` >~ ^^^<
`. ` - `} ` ` ^`^ . 25: 3649.
, ^~. 2007. }` ~ < { ` `} < ~< ~^< `
`. ` : ^}` ` `}` : >`
. 38: 760766.
{`, . 2006. " `} ` ```` ~^< `. `}{ ~^~ .
.: 7381.
{`, . 2006. ~^< ` ` ~< `^` ~^`` `. `}{ ~^~ 3: 7685.
"<>, `{. 2007. `< ~^< ` ` ^~ ^. ` . `< `}` . 69: 6975.
"^}, `. 2004. ~^< ` ^^^<: ~^`}{ . ` - `} ` `
^`^ . 25: 822.
^{, ^. 2006. `} `< ^ versus ` ~^< `. ` . ^}` ` `}` : |>` . 34: 534540.
^{, ^. 2008. ~^< ` `: <, `<, . ^`
^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. `.
^, . 1996. ~^< ` ` ` ^~}, ^: <, `, ^` }`{
`. ^` ^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. .
Kultura hackerska jako innowacja spoeczna
281
Slaviana Holc
Kultura hackerska
jako innowacja spoeczna
Globalny proces informatyzacji i usieciowienia spoeczestwa przyczynia
si do powstania nowych wzorcw spoeczno-kulturowych, ktre s nonikami nowych interpretacji, problemw czy dylematw etycznych. Szybkie
tempo rozwoju technologii teleinformatycznych, adoptowane przez rne
dziaalnoci spoeczne, determinuje rozpowszechnienia si ducha kapitalizmu informacyjnego. W tekcie wyjani, jak kultura hackerska jako model
kulturowo-organizacyjny wykracza poza wiat technologii i przyczynia si do
powstania zjawiska hakerstwa spoecznego (Castells, 2009) i w ten sposb
prowadzi do formowania i katalizowania innowacji spoecznych w epoce
pnej nowoczesnoci. Za innowacje w spoeczestwie informacyjnym przyjmuj nie procesy rozpowszechniania technologii lub tworzenie nowych informatycznych narzdzi, ktre maj suy doskonaleniu rozwoju rnych
dziaalnoci spoeczno-gospodarczych, a stworzenie odpowiedniego rodowiska do stymulowania i ochrony kreatywnoci per se, w rnych sferach
dziaalnoci. Jaki udzia w tak rozumianej innowacji maj praktyki i wartoci
hakerw na poziomie spoecznym?
Aby wyczerpujco odpowiedzie, naley wyjani determinujcy zwizek
technologii i spoeczestwa oraz istoty kultury hakerskiej.
Wspczesnym technologiom nadal nie przyznaje si w peni aktywnego
udziau w strukturach informacyjno komunikacyjnych oraz w sposobie
tworzenia ponowoczesnej rzeczywistoci spoecznej. Skutkiem i przejawem
282
Slaviana Holc
tego czciowego uwzgldnienia podmiotowoci s prby podporzdkowania i bezrefleksyjnego uszeregowania wspczesnych technologii w ramach dotychczasowej mozaiki spoecznej i prba interpretacji nowych
zjawisk spoeczno-technologicznych w prawno-normatywnych kategoriach
nowoczesnoci klasycznej. Podobna aspoeczna postawa wobec technologii
informatycznych wywodzi si z tradycji industrializmu, gdy technologie byy
przede wszystkim narzdziem pracy, komunikacji i rozwoju, wic byy aksjologicznie neutralne. W czasach modernizacji refleksyjnej dochodzi do hybrydyzacji (w sensie przenikania) struktur informacyjno-komunikacyjnych i spoecznych. Skutkiem tego procesu jest aktywna rola technologii informatycznych w organizacji ycia spoecznego. Mona stanowczo stwierdzi,
e technologie s obdarzone yciem spoecznym. Takie twierdzenie uatwia rozstrzygnicie dylematu podwjnego determinizmu midzy technologi
a spoeczestwem. Polega on na okreleniu determinanty w procesie wytwarzania i zastosowania w dziaalnoci spoecznej wynalazkw technologicznych. Czy znalezienie maszyny parowej przyczynio si do rozkwitu spoeczestwa przemysowego, czy powstanie podobnych innowacji jest skutkiem
rosncych potrzeb rozpdzajcego si uprzemysowienia spoeczestwa?
W literaturze przedmiotu ten model sprzeniowy jest obarczany do czsto
tautologizmem. Wedug Edwina Bendyka (2011, s. 10) punktem wyjciowym
jest aksjomat, e kada technologia, jako produkt aktywnoci konkretnego
spoeczestwa, wyraa wartoci i relacje wadzy w tym spoeczestwie obowizujce. Oznacza to, e technologia wychodzi poza ramy definiujce je jako
narzdzie i nabiera bardziej postaci bytu, podmiotu lub aktora spoecznego.
Technologie s wytworem spoecznym, a wytwory spoeczne s uwarunkowane kulturowo. Internet nie jest wyjtkiem od tej reguy. Uksztatowaa
go kultura jego twrcw, ktrzy byli zarazem jego pierwszymi uytkownikami (Castells, 2003, s. 47).
Zasada podwjnego determinizmu midzy technologi a spoeczestwem
nie jest automatyczna, poniewa decydujc rol o tym, jakie wynalazki znajd zastosowanie, odgrywa wycznie spoeczestwo. W ten sposb uruchamiana jest ywotno spoeczna wybranego rozwizania technologicznego,
ktre poprzez sposoby zastosowania i swj baga kulturowy modyfikuje
tkank spoeczn. Z drugiej strony, nie mona przewidzie, ktra technologia znajdzie spoecznie zastosowanie, uznanie i dziki nim bdzie zaktywizowane jej ycie spoeczne. Na tym etapie kryje si niebezpieczestwo
we wspczesnej postpowoci, ktra nie moe by dalej mierzona tylko kategoriami udoskonalania narzdzi i rozwiza informatycznych. Nowoczesny
283
postp technologiczny powinien by definiowany w stosunku do takiego

wymiaru ycia spoecznego, dziki ktremu bdzie moliwe szacowanie
i szanowanie skutkw ubocznych owego postpu. Na tym polega poziom
aksjologiczny rozwoju technologii i podejcie analityczne nie jak do narzdzi,
a do wytworw, podmiotw spoecznych.
Podwjny determinizm uruchamia wspczenie dwa podstawowe procesy uspoeczniania technologii i algorytmizacje niektrych obszarw ycia
spoecznego. W pierwszym przypadku technologia replikuje wzory i modele
stosunkw spoecznych, a w drugim stosunki spoeczne s organizowane
wzgldem proponowanych moliwoci uywanych narzdzi informatycznych. Technologia nie kopiuje wzorcw i modeli z ycia, a ludzie postpuj,
organizuj swj czas lub nawet myl w kategoriach skrtw, nawykw czy
przyzwyczaje, zaczerpnitych z Internetu. W ten sposb przyczyniaj si
do multiplikacji informatycznych rozwiza w yciu codziennym i w ten sposb przydaj im ywotnoci spoecznej. Gdy ju jednak takie rozwizanie
jak wyszukiwarka Google upowszechni si, zaczyna ona odgrywa determinujcy wpyw na sposb, w jaki jej uytkownicy korzystaj z informacji. Sia
tego oddziaywania jest tak dua, e znany badacz technologii teleinformatycznych przekonuje na amach Atlantic, e Google przeksztaca internautw w gupkw (Bendyk, 2011, s. 12).
Technologie spoeczne to taki rodzaj wspczesnych technologii informatycznych, ktre staj si coraz bardziej otwarte nie tylko dla zastosowania, uywania, ale i oddolnego modyfikowania przez coraz wiksz rzesz
uytkownikw, znajdujcych si na rnym poziomie wiedzy informatycznej. Konsekwencje tego procesu s takie, e coraz wicej obszarw ycia
spoecznego i prywatnego zostaje skolonizowanych przez technologi.
Ta nowa generacja technologii informatycznych i Internetu zostaa nazwana
w 2004 roku na konferencji O'Relly Media WEB 2.0. Termin gboko si
zakorzeni w rodowiskach zwizanych z informatyk na poziomie wyszym
od zaawansowanego uytkownika sieci. Wedug definicji w Web 2.0. chodzi
o wykorzystanie efektu sieci i zbiorowej inteligencji uytkownikw do budowania aplikacji, ktre dosownie staj si lepsze, im wicej ludzi ich
uywa, poniewa gdy ludzie spotykaj si w sieci, ich dziaania s raczej
mnoone przez siebie ni dodawane (Shuen, 2009, s. 117). Ten model
zosta przyjty jako strategia biznesowa przez wiele firm z brany indormatycznej tu po pkniciu baki internetowej na pocztku 2001 roku, zwizanej z gwatownym spadkiem akcji firm z brany informatycznej po okresie
euforii (19952001) dot-comw. Dot-com to nazwa firm z brany informa-
284
Slaviana Holc
tycznej z okresu baki internetowej. Nazwa pochodzi od domeny najwyszego poziomu (.com, skrt od company), a zaistniaa wtedy moda na wybierania nazw firmy wedug modelu: nazwa firmy.com. Zwizane to byo
z podkreleniem, e firma jest czci brany informatycznej, co stanowio
potencjaln moliwo przycigania venture capital w tym okresie. Nowy
model biznesowy Web 2.0. jest porwnywany z rewolucj biznesow, poniewa nie uzalenia rozwoju i innowacji technologicznych od venture
capital, jak to si odbywao w poprzednim Web 1.0. okresie, a wykorzystanie
internetu traktuje jako platform i prb zrozumienia regu sukcesu na tej
nowej platformie. Najwaniejsz z tych regu jest: Tworzy aplikacje, ktre
wykorzystaj efekt sieci, by dziaa tym lepiej, im wicej ludzi ich uywa.
(...) oraz: Nie twrz aplikacji. Twrz okazje do interakcji. To rwnie nowe
podejcie do wsppracy oraz wspdzielenia zasobw online i offline. (...)
Web 2.0 przyspiesza dziaanie efektw sieciowych dziki uytkownikom,
ktrzy nie s ju ograniczeni tym, ile mog znale, zobaczy lub pobra
z sieci, ale raczej tym, ile mog zarobi, wykorzysta, poczy, zremiksowa, doda, zmieni, dostosowa do wasnych potrzeb. Z tej moliwoci
wyraania siebie korzysta biznes i inni uytkownicy, nie tylko sami twrcy
(Shuen, 2009, s. 1023). Taki jest mechanizm poprzez ktry wynalazki
informatyczne, bdc replik technologiczn stosunkw spoecznych, zdobywaj ycie spoeczne i zostaj wpuszczane w cigy obieg innowacji spoecznej. Rysunek 1 wskazuje na ten spoeczno-technologiczny rezonans.
Do powstania tzw. rewolucji komputerowej przyczyniaj si osignicia fizyki
i mechaniki kwantowej XX wieku, co stanowi naukowy fundament stworzenia globalnej sieci. Z biegiem czasu formuj si i wspegzystuj dwa
podstawowe ekonomiczne modele i jednoczenie pokolenia Internetowe
Web 1.0 i Web 2.0, osadzone w rnych kontekstach gospodarczych. Web
1.0 funkcjonuje na zasadach przemysowej gospodarki informacyjnej. Web
2.0 natomiast, naladuje sieciow logik, przyczyniajc si do powstania
produkcji partnerskiej.
W ponowoczesnej epoce produkt czy usuga s funkcj kreatywnoci, nie
za protestanckiego powicenia pracownikw. Najwiksza presja rynkowa
to wymg cigej, nieustannej kreatywnoci. Jakie s tego skutki? Aby by
konkurencyjnym na rynku, trzeba rozwiza problem ograniczonoci zasobw generujcych cig kreatywno. Jedyne satysfakcjonujce organizacyjne
rozwizanie, na obecnym etapie, proponowane jest przez Sie. Sie, jako wynalazek technologiczny, jest uwarunkowana przez kultur swoich Twrcw,
przez kultur hakersk.
285
Rysunek 1. Rozwj pokole Internetu w kontekcie spoecznym
Idea tworzenia sieci, stanowica element etyki hakerskiej, jest kluczowa

w warunkach globalnej konkurencji, gdy najbardziej znaczce innowacje
wymagaj zasobw tak duych, e przekraczaj one moliwoci pojedynczego aktora spoecznego bez wzgldu na to czy mwimy o przedsibiorstwach, naukowcach, czy obywatelach. W warunkach globalnej konkurencji
nikt nie jest w stanie sam wywoa rewolucji, potrzebna jest sie buntownikw (Castells, Himanen, 2009, s. 6465).
Z rozwojem spoeczestwa informacyjnego powstaj nowe formy produkcji dbr, wiedzy i informacji, ktre transmituj dorobek kultury hakerskiej
poza granicami dziedzin technologicznych na poziom oglnospoeczny, globalny. Yochai Benkler wprowadza termin produkcji partnerskiej na okrelenie
nowej formy organizacji produkcji radykalnie zdecentralizowanej, niewasnociowej, opartej na wsppracy i dzieleniu si zasobami oraz wynikami
produkcji. Z tym, e wsppraca nie jest stymulowana ani sygnaami rynkowymi, ani sterowana danym kierownictwem. To jest produkcja partnerska
286
Slaviana Holc
oparta na wsplnocie. Wsplnota oznacza okrelon form instytucjonaln

ksztatowania praw dostpu do zasobw, uywania ich i kontrolowania (Benkler, 2008, s. 76). Prototypem sieciowego modelu jest kultura hakerska. Jaki
jest mechanizm powstania innowacji technologicznych w obrbie tej kultury
i na jakiej zasadzie przeksztaca si je w kultur innowacyjnoci spoeczestwa informacyjnego?
Odpowied na tak postawione pytanie wymaga najpierw ucilenia definicji hakera i kultury hakerskiej. Wbrew potocznemu rozumowaniu hacker
to nie komputerowy kryminalista, a spoeczno, wsplnota kulturowa, zoona z dowiadczonych programistw i ekspertw w dziedzinie sieci komputerowych, ktrej historia siga czasw pierwszych minikomputerw pracujcych pod systemami operacyjnymi z podziaem czasu i pierwszych
eksperymentw z ARPAN-etem (Catsells, 2003, s. 5253).
Hakerzy to twrcy Internetu. Wywodz si ze rodowisk akademickich matematykw, logikw, inynierw. Odziedziczyli dorobek kryptologw, kryptografw, matematykw oraz osignicia techniczne II wojny wiatowej.
Technologie komputerowe przycigay wtedy najbardziej awangardowe, niepokorne umysy wiata.
Wraz z powstaniem pierwszego cyfrowego komputera ENIAC, zbudowanego w roku 1946 w Stanach Zjednoczonych, narodzia si grupa komputerowych entuzjastw ludzi, ktrzy nie tylko tworz oprogramowanie,
ale przede wszystkim bawi si nim. Wywodzili si oni zazwyczaj z krgw
inynierw, fizykw i matematykw. Nosili biae skarpetki i koszule z poliestru, czarne krawaty oraz rogowe okulary. (...) Dynamiczny rozwj kultury hackerskiej nastpi dopiero w roku 1961, w tym bowiem roku w MIT
(Massachusets Institute of Technology) zosta zainstalowany pierwszy minikomputer PDP-1 firmy DEC(Digital Equipment Corporation) (Meszyski, 2006, s. 149).
Kultura hackerska, ktr znamy obecnie, powstaa w 1961 roku. By
to rok, w ktrym w MIT zosta zainstalowany pierwszy minikomputer
PDP-1.Termin hacker (Raymond, 1999, s. 231) po raz pierwszy by uyty
w dyskusjach programistw, zwizanych z pierwszymi eksperymentami
z ARPAN-em w Artificial Intelligence Laboratory w Massachusetts Institute of Technology. W roku 1969 powstaa sie ARPANET transkontynentalna szybka sie komputerowa, stworzona przez Departament Obrony USA. Zaistnienie ARPANET-u umoliwio programistom szybk wymian informacji, intensywn i rozleg prac grupow, spowodowa powstanie plemienia sieciowego programistw, pasjonatw i innowatorw
287
programistycznych. Od czasw ENIAC-a istnieje cigle niemiaa grupa

entuzjastw programowania, ludzi, ktrzy tworz i obsuguj programy
dla zabawy. Prawdziwi Programici wywodzili si zazwyczaj z krgw inynierw, fizykw. Cz z nich zwizana bya z radiem amatorskim. Nosili
biae skarpetki i koszule z poliestru, krawaty i okulary z grubymi szkami,
programowali w assemblerze, FORTRANIE i w kilku innych staroytnych
jzykach, o ktrych wiat zapomnia (Raymond, 1999).
Od czasw pierwszych entuzjastycznych eksperymentatorw Internetu
wizja i definicja hakerstwa ulega pewnej zmianie. Nada hakerami s pasjonaci doskonalenia i kunsztu technologii o najwyszych umiejtnociach,
ale istnieje i ciemna strona tego ruchu. Aby umiejtnie odseparowa
rne postawy, powinno si wyjani istot hakowania oraz znaczenie terminu hack. Hack to akt twrczy, kwintesencja kreatywnoci, wolno
tworzenia i modyfikowania zastanego dorobku. To, co odrnia hakowanie
od prostego pisania oprogramowania, to nieodparta dno do tworzenia
czego nowego, wywoywania zmian, czynienia swoistej rnicy w sposb zwyczajnie niekonwencjonalny. Hack to twrcze przeciwstawienie si
meanstream-owoci. Upowszechnione technologie maj deterministyczny
wpyw na procesy spoeczne. Wanie hackowanie przeciwstawia si determinizmowi, tworzc nowe rozwizania, ktre oczywicie wytwarzaj kolejne
zalenoci. Hakerzy to wojownicy determinizmu (Tim Jordan). Ale istot
jest sam akt kreatywnego sprzeciwu, ktry moe polega na wskazywaniu
istniejcych luk w danym systemie, znajdowaniu bdw hack jest praktyk
materialn, ktra dokonuje zmian w technologiach komputerowych, sieciowych i komunikacyjnych (Jordan, 2011, s. 28).
Kultura Hakerska
Cele
Cechy
Wartoci
Innowacja techniczna i
udoskonalenie
systemw
informatycznych
Wsppraca, dzielenie
si wiedz i
dowiadczeniami
Wolno tworzenia,
korzystanie z wiedzy
Podnoszenie
kwalifikacji
Nieformalno i
wirtualno
Wiara w postp
technologiczny
Praca z dobrymi
programistami
Sztuka twrczoci,
pasja
Tworzenie wsplnoty i
poczucie
wsplnotowoci
Presti, reputacja i
szacunek rodowiska
informatycznego
Po prostu dla zabawy
Otwarto dostpu ,
kodu oprogramowania
Opracowanie wasne na podstawie, P.Himmannen, M.Castells, S.Weber
288
Slaviana Holc
W zalenoci od postawy, celw i wartoci odrniamy dwie strony tego

twrczego aktu zabawy z technologi hakerstwo (jasna) i crakerstwo
(ciemna). Cracking to te rodzaj hacka, ale uyty w ndznym celu zamania
zabezpieczenia i kradziey danych, niszczycielskie ataki wirusw, cyberprzestpczo. Crack w odrnieniu od hakerstwa nie wytwarza niczego nowego
w infrastrukturze rzeczywistoci wirtualnej (Jordan, 2011, s. 43), ale rwnie
tworzy kultur. Wedug Tima Jordana crackerstwo jest przesycone mskoci, rywalizacj, agresj lub, za Margaret Mead, mona powiedzie, e s
przesycone wartociami mskimi, wartociami wojny. Hakerstwo, natomiast,
dy do twrczoci, wspdziaania, kreatywnoci i wsplnotowoci i tym
zblia si do systemu wartoci, charakterystycznego dla czasw pokoju.
Za najwiksz innowacj nie tylko technologiczn hakerw, ale i spoeczn, uwaany jest ruch open source. Open Source (otwarte oprogramowanie) to odam ruchu Free Software (wolne oprogramowanie), ktrego celem
jest istnienie swobodnego dostpu do oprogramowania dla wszystkich jego
uczestnikw. Oficjalna definicja Open Source zostaa stworzona w 1997 roku
przez organizacj Open Source Initiative. W znacznym stopniu oparta jest
ona, na wspomnianej powyej, idei wolnego oprogramowania, ktra zapewnia swoim uytkownikom prawo do legalnego oraz darmowego uruchamiania, kopiowania, rozpowszechniania, analizowania, modyfikacji oraz ulepszania
i rozbudowy istniejcych produktw (eVolpe Consulting Group, 2004). Open
Source ma wiele do zaoferowania wiatu biznesu. Jego gwne zalety to: niezawodno, szybko rozwoju oprogramowania, zmniejszenie kosztw oglnych, niezaleno od usugodawcy, darmowa aktualizacja. Wspczesne oblicze ruchu zawdziczamy fiskiemu programicie Linusowi Torvaldsemu, ktry
w 1991 roku opublikowa w sieci jdro systemu operacyjnego Linux do dalszego opracowywania. Bardzo szybko Linux sta si rozlegym, zoonym projektem, w ktrym dobrowolnie brali udzia programici z caego wiata. Taka
bazarowa (Eric Raymond) organizacja pracy staje si moliwa poprzez fakt, e
kod rdowy oprogramowania jest otwarty i dostpny. Oznacza to, e kady
programista, ktry chce go odczyta, modyfikowa, uczy si go, udoskonala
lub eksperymentowa, ma swobodny dostp i do tego prawo.
Najwiksza jednak innowacja, jak wnis, nie ma bynajmniej charakteru
technicznego, a spoeczny: to model open source rozwoju oprogramowania,
ktry w przypadku Linuksa zosta zastosowany w najszerszym moliwym zakresie. Penowartociowy model open source naladuje model naukowy
zaczyna si od jednostki, ktra rozpoznaje jaki problem i publikuje jego
pierwsze (swoje wasne) rozwizanie. Ci, ktrych problem rwnie interesuje,
289
przyczaj si do pracy. Otwarto tego modelu oznacza, e kady ma prawo
za darmo uywa, sprawdza i rozwija dane rozwizanie, co jest moliwe tylko
wtedy, gdy opublikowany jest jego kod rdowy. Otwarto pociga za sob
take zobowizanie kadego, kto dane rozwizanie wsptworzy, do zachowania owocw swej pracy w stanie rwnie wolnym (na tym polega idea tzw. copyleft wszystkie prawa uchylone (Castells, Himanen 2009: 88).
Wykres 1. Udziay producentw w wiatowym rynku rozwiza serwerowych
SSL Server share, October 2012
rdo: sourceforge.net
Certyfikaty SSL s narzdziem zapewniajcym ochron witryn internetowych, a take gwarantem zachowania poufnoci danych przesyanych drog
elektroniczn. Pene bezpieczestwo jest efektem zastosowania szyfrowania
komunikacji pomidzy komputerami. Certyfikaty SSL rejestrowane s na
okrelon nazw domeny, zawieraj informacje o wacicielu domeny, jego
adresie itp. Dane te s zabezpieczone kryptograficznie i nie mona ich samodzielnie zmieni (Centrum SSL, 2013). Generalnie, s dwa rodzaje certyfikatw SSL prywatne (instalowane do danej domeny) lub wspdzielone.
W drugim przypadku, ktry pokazuje diagram, istnieje moliwo odczytu, na
jakim systemie operacyjnym s skonfigurowane serwery, z ktrych pochodz
zapytania i jednoczenie wspdzielenie certyfikatu SSL w skali caej gospodarki internetowej. 41,6% to serwery pracujce na systemie Apache i 2,3%
na nginx, ktre s rozwizaniami open source w stosunku do zamknitego
Microsoft 40,8%. To, jakie rozwizania serwerowe s uywane najczciej,
wskazuje na wiksz niezawodno stosowanych systemw z jednej strony,
z drugiej s lepsz map udziau rnych systemw operacyjnych w globalnej gospodarce cyfrowej. Wirtualizacja danych i oprogramowa, czyli cloud
290
Slaviana Holc
coputing (przenoszenie oprogramowa i przechowywanie informacji ze stacji

komputerowych na serwery) jest aktualn i przyszociow tendencj rozwoju
informatycznego.
Systemy operacyjne wspdzielce protok SSL sites, May 2013
(Internet Security and Data Mining: 2004)
Od maja 2013 roku Linux by najczciej uywanym system operacyjnym

przy wspdzieleniu protoku SSL przez rne witryny. Microsoft Windows
i Linux znajduj si w linii gonitwy konkurencyjnej.
Tabela 1. Developerzy i inwestorzy Linuksa
Numer wersji
jdra Linux
(Kernel Version)
Programici
(Developers)
Korporacje
3.0
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
1,131
1,168
1,316
1,247
1,286
1,195
1,224
1,258
1,388
1,392
191
189
231
233
245
242
298
228
241
263
rdo: Linux foundation, Raport: Linux Kernel Development. How Fast It is Going, Who is Doing
It, What They are Doing, and Who is Sponsoring It. September 2013.
291
Wedug danych z padziernika 2012 roku Sourceforge spoecznoci

(wiatowa spoeczno open source developerw, programistw) liczy ona
3,4 mln developerw, ponad 324 000 aktywnych projektw open source,
46 mln klientw oprogramowa lub rozwiza serwerowych, ponad 4 miliony cigni dziennie, 326 bdw (bugs) naprawianych dziennie. Tabela 1
wskazuje na wzrastajc liczb deweloperw, ktrzy rozwijaj jdro systemu
operacyjnego Linuks oraz rwnie wzrost liczby korporacji i firm, ktre
sponsoruj tej pracy.
Sukces modelu open source polega, jak wspomniano wczeniej, na otwartoci praktyk hakerskich na tym, e w kadym momencie dowolny programista lub pasjonat programowania (umiejtnoci s weryfikowane poprzez
opracowane przez spoecznoci technik) moe pracowa nad udoskonaleniem danego produktu lub przeprowadza testy w celu rozpoznania bdw
lub luk. W ten sposb stwarza si odpowiednie rodowisko do powstania
innowacji z jednej strony, a z drugiej speniany jest ponowoczesny wymg
cigej, nieustannej kreatywnoci przy zapewnionej nieograniczonoci zasobw.
Wsppracujc w sieci, tworzc wsplnoty mona, twierdzi Yochai Benkler
przekroczy bariery kapitau fizycznego. Produkcja zamknitego systemu informatycznego kieruje si logik kapitalizmu informacyjnego, w ktrej rdem oddziaywania na rzeczywisto jest akumulacja kapitau i kontrola poprzez instytucje wasnoci prawnej. Hakerzy odwracaj t relacje, w miejsce
kapitau fizycznego angauj kapita spoeczny, czyli gotowo do bezinteresownej wsppracy dla wsplnego dobra, a w miecie zasady copyright wprowadzaj zasad copyleft, zachcajc do jak najszerszego upowszechnienia
wytworw hakerskiej pracy (Bendyk, 2011, s. 12). Jeeli w modelu kapitalizmu
informacyjnego mamy do czynienia z wyodrbnieniem si homo economicus, to
uspoecznione praktyki hakerskie, przeciwstawiajc si, buduj antropologie
homo reciprocans, czyli czowieka kooperujcego (Bendyk, 2011, s. 13).
Istotn rol w tworzeniu spoecznej organizacji pracy i wsplnoty profesjonalnej odgrywa udoskonalony przez open source system licencyjny. Innowacyjno jego polega na modyfikacji praw autorskich w taki sposb, e zezwala si uytkownikom na modyfikowanie i redystrybucj nowopowstaych
wersji oprogramowania. Wyczne prawo wasnoci przeniesione jest z danego obiektu (produktu) na sposoby i zasady jego dystrybucji w celu chronienia
otwartoci kodu rdowego, cigej swobodnej dostpnoci do niego i zabezpieczenie moliwoci dzielenia si dorobkiem. W ten sposb powstrzymywany jest i stymulowany nieustanny procesu technologicznej innowacji
oraz elastyczno struktury spoecznej tej profesjonalnej wsplnoty. W wie-
292
Slaviana Holc
cie open source istnieje dua rnorodno stosowanych licencji na oprogramowana. Podstaw ich rnicy to okrelone sposoby dystrybucji oprogramowania i rozstrzygnicia kwestii, na jakich zasadach otwarty kod rdowy moe by uywany w zamknitych systemach/oprogramowaniach.
Problem ten jest obarczony nie tylko znaczeniem spoeczno-modelotwrczym, ale i etycznym. Zestawienie cech i problemw pokazuje tabela 2.
Tabela 2. Porwnanie modeli biznesowych zamknitego
i otwartego oprogramowania
Oprogramowanie
wasnociowe
Licencje
Gwne rdo
dochodw
Stosunek
producenta
do klienta
Oferta na rynku
Uzalenienie
od dostawcy
Sia oddziaywania klientw

i uytkownikw
Elastyczno
Stosunek do
wasnoci
intelektualnej
Kompatybilno
z konkurencyjnymi rozwizaniami
Interes
producenta
Indywidualne,
skomplikowane, rozlege
Sprzeda licencji na
uywanie kopii
oprogramowania
Nacisk na zastrzeenie
praw producenta
i ograniczenie wolnoci
uytkownika
Jako produkt fabryczny
Bardzo silne
Maa
Wymiar etyczny
Ograniczenie praw
uytkownika
Niekompletne wersje,
ograniczajce
funkcjonalno
Brak odpowiedzialnoci
za bdy w systemie
Wolne
oprogramowanie
Standaryzowane,
uniwersalne, proste
Warto dodana
Nacisk na wolno
uytkownika
---------------Jako usuga
Niekompatybilno
Sabe
z innymi systemami
operacyjnym, niektrymi
programami lub urzdzeniami peryferyjnymi
Ograniczenie
rednia
dla innowacyjnoci
Maa
Wasnociowe
rozwizania, patenty,
niejawne algorytmy
---------------Bdy, wirusy, nie mono zastosowania inynierii wstecznej, ograniczenie innowacji

Nacisk na kompatybilOgraniczenie swobody
no z wasnymi produk- wyboru produktw
tami, problemy z kompa- przez uytkownikw
tybilnoci z produktami
konkurencji
Zmonopolizowanie
Stosowanie ukrytych,
rynku i wyeliminowanie
czasem szkodliwych
konkurencji
rozwiza
Opracowanie wasne na podstawie opracowania Przemysawa Kulczyckiego

(www.jakilinux.pl, www.sourceforge.net)
Bardzo dua
Otwarte standardy,
wolno-dostpna
dokumentacja, otwarty
kod rdowy
Dua kompatybilno
z wikszoci
dostpnych rozwiza
Tworzenie wsplnych
rozwiza infrastrukturalnych i konkurencyjno w obszarze wartoci
dodanej
293
Uspoecznion form tego systemu kontroli sposobw upowszechnienia

danych, opracowanego przez hakerw mona powszechnie zaobserwowa w
gospodarce cyfrowej. Dane rozwizania czy produkty informatyczne podlegaj dalszej rozbudowie pod wpywem kontroli spoecznej i pomysw
wspdzielone przez twrcw aplikacji i uytkownikw.
Tabela 3. Mechanizmy kontrolne produkcji partnerskiej i sposoby tworzenia
zaufania (na podstawie przykadw Amazon, Google, Allegro)
Licencyjne Technologiczne Algorytmiczne rozwizania
Amazon, Allegro
x Rekomendacje klientw, opinie

x tworzenie list tematycznych
i ledzenie zachowa klientw, tworzenie dynamicznych list preferencji
zakupowych, wyszukujce najlepsze
i najnowsze propozycje wedug zadanych parametrw
x wprowadzenie karmy komentarze
i wystawianie ocen kontrahentw,
ktra przekada si na skali zaufania
wobec danego uczestnika transakcji
Google, algorytm Page Rank
Silnik wyszukiwarki traktuje linki

midzy stronami (napywajce
z innych stron) jako rozproszone
gosy zaufania. Umieszczenie linku do
danej witryny automatycznie podwysza zaufanie do niej oraz jej warto
co skutkuje zajciem wyszej pozycji
w wynikach wyszukiwania
Google, algorytm Panda
Nowy algorytm wyszukiwarki Google

jest wprowadzony w 2011 roku. Jego
gwnym celem jest wyeliminowanie
spamowych technik przy manipulacji wynikw wyszukiwania poprzez
ulepszenie analizy zawartoci stron
internetowych. Panda jest ulepszonym
algorytmem pod wzgldem przeprowadzenia analizy treci jak:
x teksty ich oryginalno pod ktem
pochodzenia i zgodnoci z tematyk
witryny
x zdjcia rdo i ocena przydatnoci (czy jest spamem czy nie)
W taki sposb logika praktyk hakerskich implementuje si z poziomu

technologicznego na poziom spoeczny, a implikacje niektrych jego innowacji wychodzi poza wiat sieci i kultury hakerskiej, uzyskujc akceptacj
294
Slaviana Holc
osb niemajcych bezporedniej stycznoci z hakerstwem jako etosem zawodowym programistw. Spoeczne hakerstwo to dzielenie si czasem, dzielenie
si nauk, dzielenie si informacj.
Hakerstwo komputerowe zaczyna si od jednostki, ktra ma dobry pomys i pewne prywatne zasoby. Jednostka ta obwieszcza swj pomys innym.
Ci, ktrzy maj t sam wizj, wczaj si w realizacj, wnoszc zasoby
komplementarne. Rozwijanie pomysu moe mie w rnym stopniu otwarty charakter, przy czym zasada open source, zgodnie z ktr czyje zasoby
w caoci udostpnia si wszystkim do wykorzystania, sprawdzania i dalszego
rozwijania, jest wariantem najbardziej radykalnym. W kadym przypadku
dziaanie na linii jednostkajednostka buduje potne sieci, pozwalajce
stworzy rzeczy wielkie, jak choby Linuksa.
W hakerstwie spoecznym dzielonym wsplnie zasobem nie jest kod
rdowy ale to, co posuwa naprzd realizacj spoecznego celu. Chocia hak
spol organizuje si poprzez sie, nie zamyka si w rzeczywistoci wirtualnej.
Dzielenie si informacj jest niezwykle istotne dla wielu organizacji obywatelskich, ktre stawiaj sobie cele etyczne (Castells, Himanen, 2009, s. 1317).
Hakerstwo spoeczne stosuje zasady okrelone w GPL (Gnu Public
Licence, autorstwa Richarda Stallmana) do niektrych sfer ycia spoecznego.
Gwnym wymogiem GPL jest, aby kada osoba korzystajca z konkretnej
wasnoci, dzielia si ni oraz usprawnieniami, zachowujc dalej wolny dostp. Centralnym momentem w logice tego typu funkcjonowania stanowi
hack twrcze przeciwstawienie si meanstream-owi oraz determinizmowi, ale
przeniesiony ze wiata oprogramowa na teren spoeczny. W wiecie cyfrowym egzystuje duo determinizmw, ktre generuj dylematy (s luk
w systemie) i trzeba je naprawi, tak jak kwestia definicji piractwa
i wzgldno pojcia legalnoci. Nie istniej jednoznaczne i kategoryczne
odpowiedzi nawet na pytania, zwizane z codziennoci:
Czy wystarczy skopiowa tre z Internetu, aby sta si piratem?
Czy kserowanie ksiki te jest piractwem? A moe poyczenie przyjacice?
Kiedy cigamy i publikujemy legalnie?
Czy darmowe oprogramowanie posiada prawa autorskie?
Kto i kiedy moe korzysta z moich danych i danych o mnie? Itd.
Prawo autorskie w wersji przedinternetowej nie przewiduje (bo jest
to niemoliwe) nowych form dystrybucji i tworzenia treci, ktre oferuje
Sie. W zwizku z tym, gospodarka internetowa usiuje funkcjonowa wedug dwch odrbnych logik i podejmuje olbrzymi wysiek prbujc wpro-
295
wadzi ograniczenia Sieci (rne formy twrczoci, wyraanie poprzez sie)

w ukadzie zamknitym. Elementem hakerstwa spoecznego jest poszerzanie
strategii GPL, copyleft i licencji pokrewnych na inne prawa autorskie (ni
dotyczce oprogramowania), zwizane z kultur i wiata idei. Taka jest filozofia midzynarodowej licencji Creative Commons, autorstwa profesora prawa
na Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii, Lawrenca Lessiga.
Istot innowacji Lessiga na przywrceniu instytucji ochrony praw autorskich pierwotnego znaczenia. To znaczy, prawa te maj, poprzez zapewnienie
ochrony twrcom (a nie gwnie koncernom wydawniczym, fonograficznym
czy filmowym), stymulowa twrczo. Lessing przekonujco argumentuje,
e istot twrczoci byo zawsze poczenie kopiowania, imitacji dorobku ju
istniejcego z aktami oryginalnej ekspresji. Jeli twrczo ma kwitn, twrcy musz mie moliwo legalnego korzystania z dorobku innych twrcw.
(...) Pomys Lessiga to w pewnym sensie kopernikaski zwrot. Zamiast za
pomoc licencji okrela, jak bardzo dzieo ma by chronione, przekazuje te
uprawnienia autorowi to autor ma decydowa jak bardzo to dzieo ma by
wolne i dostpne dla innych twrcw (Bendyk, 2005, s. 17).
Przenoszc t perspektyw na poziom pastwowy, Castellsa dowodzi
w Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu, e kluczem do fiskiego modelu innowacji jest kultura i etyka hakerska.
Hakerstwo spoeczne mona opisa jako wyraanie si pastwa dobrobytu przez spoeczestwo obywatelskie i zastosowanie hakerskiego modelu
wymiany zasobw do okrelonych celw spoecznych zamiast tworzenia
oprogramowania (Castells, Himanen, 2009, s. 113).
Warto jednak zajrze w nieinstytucjonalne formy przejawiania si hakerstwa spoecznego. Jak stwierdzono powyej, technologie teleinformatyczne
s uwarunkowane kulturowo i transmituj wartoci swoich twrcw. Dalsz
kontynuacj tego zjawiska jest tzw. algorytmizacja ycia spoecznego, ktra
wyraa si w naladowaniu funkcjonowania i organizacji ycia spoecznego
wedug wzorw i modeli, zaoferowanych przez technologie. Na ile technologia wchodzi w gb ycia spoecznego mona si zorientowa badajc kultur
cyfrowych tubylcw. Cyfrowi tubylcy to okrelenie wprowadzi amerykaski
wizjoner, projektant gier komputerowych oraz badacz spoeczny Marc Prensky (2001). Odnosi si ono do pokolenia, ktre przyszo na wiat w trakcie
i po rozpowszechnieniu technologii cyfrowej i Internetu. To pokolenie native
speakers cyfrowego jzyka komputerw, gier i Internetu (Prensky, 2001) wykreowao, jak pokazuje Prensky, wasn odrbn kultur, modele zachowania
i nawyki, w ktrych technologie cyfrowe odgrywaj centraln rol. Internety-
296
Slaviana Holc
zacja wiata w powizaniu ze sfer kultury, nieformalnych stosunkw, twrczoci i produkcji staje si prawie zjawiskiem naturalnym dla pokole urodzonych i dorastajcych w cyfrowym wiecie. W ten wiat prbuj wnikn
autorzy bada Modzi i media (Filiciak i inni, 2010) oraz Modzi 2011
(Szafraniec, 2011), a ich cele to rozpoznanie podstawowych wymiarach rodowiska kulturowego wsptworzonego przez nowe media oraz opisa to,
jacy ludzie wyrastaj w tym rodowisku i jak nadaj mu oni ksztat (Szafraniec, 2011, s. 5). Jakociowa metoda badania rodowiska modych (Modzi
i media) jest du zalet, bowiem pokazuje wiatopogldowe rnice i sposoby wytwarzania kultury midzy tubylcami a imigrantami znacznie
wczeniej ni rozptanie si sprawy ACTA. Pewnie z tego przekroju modych
wywodz si pniejsze szeregi actawistw (przeciwnikw ACTA). Podsumowujc, modzie jest bardzo dobrym punktem odniesienia do obserwacji
tego, co dzieje si z caym spoeczestwem. Jest soczewk, w ktrej skupiaj
si najrniejsze problemy i napicia systemu. Jest barometrem zmian i spoecznych nastrojw. Sytuacja modych, ich sposb postrzegania wiata, ich
aspiracje i denia yciowe s miar zmian, ktre ju si dokonay, i dystansu,
jaki jeszcze jest do pokonania (Szafraniec, 2011). Raport Modzi i media
wyranie nakrela kontury remediowanej1 kultury i wiata modych ludzi w Polsce. Podstawowe formy uczestnictwa w kulturze remediowanej cechuj si
sieciowoci, cyfryzacj, deinstytualizacj, otwartoci, deindywidualizacj,
refleksyjnoci i wizualizacj. Z tym, e te wszystkie remediacje nie przebiegaj jednak wedug z gry zaoonych scenariuszy i planw. Nikt tu niczego nie
remediuje mwic o remediacji mamy na myli rozproszony (emergentny)
efekt praktyk spoecznych, w ktrych samo istnienie, uywanie i uspoecznienie nowych cyfrowych form komunikacji tworzy rnic. Remediacje
wizki praktyk angaujcych nowe media, ktre to praktyki wsptworz
usieciowione i cyfrowe rodowisko kulturowe s przede wszystkim lokalne
i spontaniczne.
Z badania Modzi i media wynika, e remediacyjne korzystanie ze wspczesnych technologii cyfrowych jest czynnikiem grupotwrczym i kulturotwrczym, e wprost uatwia relacj i wzmacnia wizi z bliskimi. Media uzupeniaj
kontakty i nasycaj je nowymi znaczeniami, ale nie zastpuj bycia razem.
1 Pojcie remediacji odsya tu do dialektycznej relacji pomidzy starymi a nowymi formami komunikacji. Relacja ta jest produktywna zaangaowane w ni ludzie i przedmiotymedia tworz nowe formy estetyczne, nowe rodzaje wsplnot i nowe rodzaje podmiotowoci (Filiciak i inni 2010).
297
Wnioski z caego etnograficznego zapisu (Filiciak i inni, 2010) i interpretacje kultury modego pokolenia, tubylcw wskazuj na hybrydow wrcz
gboko przeniknicia sfery technologicznej w spoeczn. Konkluzja gosi,
e dla modych pokole (uywajc analogii to byoby pokolenie Y), ktre
maj moliwo regularnego dostpu do technologii, wiat spoeczny jest
cyfrowo i internetowo remediowany, a Internet to po prostu wizka spoecznych praktyk i komunikacji. Nie oznacza to absolutyzacji roli wspczesnych
technologii, a fakt, e dla pokolenia Y-tubylcw poruszanie si w wiecie spoecznym bez dodatkw cyfrowych jest niezrozumiae, kopotliwe,
a nawet niebezpieczne. Ciekawa jest w tym miejscu analogia do twierdzenia
Jose Ortega-y-Gaset w Buncie mas:
doskonao, z jak w XIX wieku zorganizowano pewne dziedziny ycia, spowodowaa to, e korzystajce z owych dobrodziejstw masy nie uwaaj ich ju za organizacj, lecz za element przyrody (Ortega-y-Gaset,
2002, s. 64).
Podczas trwania sprzeciwu wobec ACTA powsta ciekawy literacki
dokument, ilustrujcy inno wiata tubylcw, a z drugiej strony, w sposb poredni charakteryzujcy proces nowego umasowienia Manifest
My, Dzieci Sieci autorstwa poety Piotra Czerskiego, ktry okaza si
13 lutego 2012 roku w Dzienniku Batyckim. Manifest szybko zosta uznany za gwny tekst ruchu sprzeciwu wobec ACTA. Manifest jest prb
budowania tosamoci modego pokolenia w stylu techno-romantyzmu
podczas masowych globalnych sprzeciww. Zosta on zauwaony i oceniony
jako istotny dokument przez niemiecki Die Zeit, amerykaski The Atlantic, a w Internecie zosta przeoony na hiszpaski, francuski, a nawet
estoski (Bendyk, 2012). Pod wpywem atmosfery sprzeciwu powsta ten
dokument, ktry w sposb publicystyczny, ale emocjonalnie wywaony prbuje sportretyzowa powstajc now tosamo pokolenia internautw.
W procesie jej ksztatowania si coraz bardziej uwidocznia si granica lub
nawet spoeczna bariera midzypokoleniowa. Granic t kreli infrastruktura telekomunikacyjna, budujca Galaktyk Internetu (Castells), ktra
w szybkim tempie zmienia optyk spoeczn. Granica jest odzwierciedleniem
nie tyle rnic midzypokoleniowych, ile zmiany per se w gospodarce, kulturze i priorytetach spoecznych. Na pokoleniach mona bada w jaki sposb
mija czas spoeczny i jak si rozwija.
My, dzieci sieci my, ktrzy dorastalimy z internetem i w internecie jestemy pokoleniem, ktre przyjte kryteria tego terminu spenia niejako na odwrt.
298
Slaviana Holc
I dalej autor nawizuje do wspomnianej ju hybrydowej internetowej

wizji wiata spoecznego:
Dorastalimy z sieci i w sieci. To nas odr
nia, to czyni nieoczywist z waszej
perspektywy, ale istotn r
nic: my nie surfujemy, a sie nie jest dla nas miejscem czy
wirtualn przestrzeni. Sie nie jest dla nas czym zewntrznym wobec rzeczywistoci,
ale jej rwnoprawnym elementem: niewidoczn, ale stale obecn warstw przenikajc si
z przestrzeni fizyczn. My nie korzystamy z sieci, my w niej i z ni
yjemy. (...) Jako
u
ytkownicy pastwa jestemy wic coraz bardziej zirytowani archaicznoci jego interfejsu.
Nie rozumiemy, dlaczego zeznanie podatkowe skada si z kilku formularzy, z ktrych
gwny ma ponad sto pl. (...) Nasza wizja struktury spoecznej jest zreszt inna
ni
wasza: sieciowa, a nie hierarchiczna.
Oprcz wagi zaistnienia spoecznej bariery midzypokoleniowotechnologicznej, ktra rozdziela te dwa wiaty, chciaabym zwrci uwag
na bardzo istotny element, wspwystpujcy w cytowanych powyej wynikach bada oraz dokumentach rdowych, a mianowicie proklamacja
wypowiadanych nowych (zwizanych z pokoleniem Y i rozwojem Internetu) wartociach. Caa kultura WEB 2.0. i produkcja WEB 2.0. bazuje na swojej logice istnienia i ona stanowi now postaw normatywno-aksjologiczn.
I w badaniu Modzi i media, i w deklaracjach midzynarodowych (Avaaz.
2012) przeciwnikw ACTA, SOPA, PIPA, i w Manifecie z 13 lutego 2012
roku wszdzie s proklamowane oglnie nastpujce wartoci:
1. Wolno sowa, dostpu do informacji, uczestnictwa w kulturze
i tworzenie treci kulturowych
Najwaniejsz dla nas wartoci jest wolno: sowa, dostpu do informacji, kultury. Mamy poczucie, e to dziki tej wolnoci sie jest tym, czym
jest i e obrona jej wolnociowego ksztatu jest naszym obowizkiem wobec kolejnych pokole, takim samym, jak ochrona rodowiska naturalnego
(Czerski, 2012).
2. Wsplnotowo wspdziaanie, wspuczestnictwo, wsppraca, dzielenie si, wspuytkowanie, dziaanie na rzecz wzbogacanie dobra wsplnego bycie sob i bycie razem w dobie nowych mediw wyglda jednak
zdecydowanie inaczej ni w czasach analogu. Przekada si to na takie kwestie jak edukacja czy aktywnoci kulturalne internet na poziomie praktyk
modych ludzi nie jest wcale medium indywidualistycznym i globalnym. Jego
uycia s zazwyczaj grupowe, uwsplniane przez krg znajomych (ktrzy
odwiedzaj podobne strony i komunikuj si ze sob tymi samymi kanaami),
a przez to silnie lokalne. Realnie praktykowany wsp-internet jest bliszy
i mniejszy ni abstrakcyjna globalna sie (Filiciak i inni, 2010).
299
3. Otwarto uczestnictwa i tworzenia kultury

Otwarto kultury, ktra za spraw nowych mediw obnia bariery dla
ekspresji artystycznej, oferuje te dostp do nieformalnych wsplnot praktyki
i przyczyniaj si do wytwarzania wizi pomidzy ich uczestnikami. W tym
ujciu uczestnictwo staje si jednak wypadkow dziaa uytkownikw
i moliwoci, jakie oferuj im nowe technologie, ze szczeglnym uwzgldnieniem internetowych serwisw Web 2.0. W nich wanie rozmaite aktywnoci,
take te, ktrych podstawow intencj jest komunikacja, zostaj zarejestrowane i zarchiwizowane, stajc si, niejako przy okazji. dziaaniami twrczymi
(Filiciak i inni, 2010, s. 150).
4. Pasja pod wpywem technologii sieciowych kreatywna energia nie ulega rozproszeniu a wzmocnieniu i koncentracji.
Proklamacja tak wytypowanych wartoci nie jest nowoci w obiegu kultury i pracy spoeczestwa sieciowego, ale zaskakuje podobiestwo do wiatopogldu i wartoci hakerskich, wypowiadanych przez twrcw Internetu
u zarania jego istnienia.
Faktem spoecznym jest, e mamy do czynienie z transmisj wartoci hakerskich przekazywanych przez upowszechnienie i uspoecznienie wspczesnych technologii, a w szczeglnoci przez Internet. Rodzi si zatem pytanie,
czy w zwizku z tym kultura hakerska bdzie leaa u podstaw ducha nowego, sieciowego kapitalizmu?
Literatura
Bendyk, Edwin, 2012, Bunt sieci, Warszawa, Biblioteka Polityki.
Bendyk, Edwin, 2009, Wstp, w: Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu, Warszawa, Krytyka Polityczna.
Bendyk, Edwin, 2011, Wstp, w: T. Jordan, Hakerstwo, Warszawa, WN PWN.
Benkler, Yochai, 2008, Bogactwo sieci, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Centrum SSL. http://ssl.certum.pl/certyfikaty/certy,informacje_co_to_jest_certyfikat_
ssl.xml, dostp 12.12.20013.
Catsells, Manuel, 2003, Galaktyka Internetu, Pozna, Dom Wydawniczy Rebis.
Castells, Manuel, Himanen Peka, 2009, Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu,
Warszawa, Krytyka Polityczna.
Czerski, Piotr, 2012, Manifest My, dzieci sieci, Dziennik Batycki 13.02.2012.
eVolpe Consulting Group.http://evolpe.pl/open-source/ (dostp 19.02.2004).
Filiciak Mirosaw, Danielewicz Micha, Halawa Mateusz, Mazurek Pawe, Nowotny
Agata, 2010, Raport z badania Modzi i media. Nowe media a uczestnictwo
w kulturze, Warszawa, Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS.
300
Slaviana Holc
Internet Security and Data Mining. http://www.netcraft.com (dostp 19.02.2004).

Jordan, Tim, 2011, Hakerstwo, Warszawa, WN PWN.
Lawrence, Lessig, 2005, Wolna kultura, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Maj, Marcin, ACTA w Parlamencie Europejskim co, gdzie, kiedy?, http://acta.
di.com.pl/news/43834,0,ACTA_w_Parlamencie_Europejskim__co_gdzie_kiedy
.html#dalej, 27.02.2012r. The new threat to the net, https://secure.
avaaz.org/en/eu_save_the_internet/?fp), (dostp 03.04.2012).
Meszyski, Cezary, 2006, Wpyw kultury hackerskiej na rozwj spoeczestwa informacyjnego.Hakerzy jako awangarda technologiczna, w: Spoeczestwo informacyjne, zbir tekstw,
Krakw, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Ortega-y-Gaset, Jose, 2002, Bunt mas, Warszawa, MUZA SA.
Prensky, Marc, 2001, Digital natives digital immigrants, UK, MCB University Press.
Raymond, Eric, 2000, Krtka historia hackerstwa, tum Pawe Niewiadomski (http://
www.mkgajwer.jgora.net/hack.html, dostp 17.08.1999).
Szafraniec, Krystyna, 2011, Raport Modzi 2011, w: M. Boni (red.), Modzi 2011,
Warszawa, Kancelaria Prezesa Rady Ministrw RP.
Shuen, Amy, 2009, Web 2.0. Przewodnik po strategiach, Helion.
Zakoczenie
301
Katarzyna Grniak
Politechnika Warszawska
Zakoczenie
Pojcie kryzysu gospodarczego i tego, co ze sob niesie, po krtkim okresie zaskoczenia i dezorientacji, weszo ju na stae nie tylko do naszego jzyka, ale te mylenia o rnych aspektach ycia spoecznego. Tworzy kontekst
znaczeniowy czy te system odniesie tak do oceny do ycia gospodarczego
i ekonomicznego, jak i spoecznego, a w tym obywatelskiego. Zarwno politycy i urzdnicy, jak rwnie obywatele oswoili si z nim, uleg on sedymentacji w spoecznej wiadomoci. Chocia trudno jest mwi o powszechnej
aprobacie, raczej mona zauway reakcj pogodzenia si z kryzysem
i wypracowywania strategii adaptacyjnych.
Przystosowanie si do kryzysu moe te wynika z nieustannoci i cigoci zmian, ktrym podlega rzeczywisto spoeczna i ktre to dziej si
wok nas stale od dwch czy trzech dekad. Przebiegaj one mniej lub bardzie gwatownie, maj mniej lub bardziej radykalny charakter, silniej lub
sabiej przeksztacaj spoeczne praktyki w bardzo rnych sferach i przestrzeniach, ale nie daj si sprowadzi do jednego mianownika. Nie maj
wsplnego kierunku mog na siebie zachodzi, krzyowa si, ale trudno
jest wskaza ich wsplny tor i nie musz wcale oznacza postpu czy modernizacji. Sprawiaj jednak, e mamy obecnie do czynienia z szeregiem nastpujcych po sobie sytuacji, ktre mona oczywicie uj w ramy jzykowej kategorii kryzysu, porzdkujcej w naszej wiadomoci pojawiajce si procesy
i wydarzenia. Tyle e nie naley owej nakadki znaczeniowej w postaci kryzysu zawa do sfery ekonomicznej ani te traktowa tej sfery jako gwnej
siy sprawczej wspczesnych przeobrae.
302
Katarzyna Grniak
Owe zmiany maj charakter ekspansywny, obejmuj coraz to nowe przestrzenie i wymiary ycia spoecznego. Trafnie ujmuje to zreszt Anthony
Giddens piszc, e nowoczesny wiat ucieka: nie tylko tempo zmian jest
nieporwnywalnie szybsze ni w przypadku jakiegokolwiek wczeniejszego
systemu, ale niespotykany jest take ich zasig i radykalny wpyw, jaki wywieraj na zastane praktyki i zachowania spoeczne (2001, s. 23).
W takiej perspektywie kryzys staje si niezbywaln czci ycia tak spoecznego, jak i indywidualnego. Tym samym wyranie zauwaalne jest obecnie zjawisko, ktre mona nazwa normalizacj zmiany, ale te normalizacj
kryzysu, bowiem jak twierdzi Zygmunt Bauman, zmiany staj si dzi coraz
bardziej nagminne. wiat wspczesny zdaje si zmienia szybciej ni w jakimkolwiek okresie historii. W obliczu wzmoonego ich tempa nie mona
ju traktowa zmian jako zdarze nadzwyczajnych: odchyle od reguy zakce normy (1999, s. 20). Niestabilno, labilno, nieprzejrzysto ycia
spoecznego i funkcjonujcych struktur norm, metod, pomysw na rozwizywanie problemw i sytuacji trudnych staj si zatem naturalnym kontekstem wspczesnego ycia. W zwizku z tym oczekiwanie na pojawienie si
nowego typu porzdku spoecznego, nowego projektu, ktry bdzie trway,
lokuje si raczej w sferze utopii ni realnoci.
W konsekwencji po latach mwienia o kryzysie i nazywania bardzo rnych sytuacji spoecznych kryzysowymi, kryzys wraz z jego zasadami i logik
nie zdumiewa, nie wywouje konsternacji. Postrzegany jest raczej jako pewien
stay element otaczajcej rzeczywistoci. Ale te, co jest szczeglnie wane,
nie paraliuje i nie wstrzymuje dziaa poszczeglnych instytucji i organizacji.
Nie wywouje bezsilnoci czy tytuowego upienia. Z wielu zawartych w niniejszym tomie tekstw wynika, e jest wrcz odwrotnie. w nieustajcy kryzys wymusza wanie podejmowanie dziaa i praktyk adaptacyjnych. Dopasowywania si do tego, co si wydarza wok, cho naturalnie owo dopasowywanie moe mie rny charakter aprobowa logik zmiany i jej wymogi
bd je odrzuca. W kadym razie upienie i niejako przeoczenie zmiany jest
niemoliwe. Kryzys na nowo zdefiniowa sytuacj i warunki dziaania sektora
obywatelskiego i w rezultacie, stanowic wyzwanie, uruchomi nowe mechanizmy, strategie i podejcia do roli, zada czy znaczenia tak w warunkach
sprzyjajcych, jak i niesprzyjajcych. A owe nowe zamyka si przede wszystkim w kategorii innowacje.
I tak jak swego czasu pojcie kryzysu stanowio gwne odniesienie
w formuowanych publicznie odpowiedziach na wiele pyta zwizanych
z wyjanianiem procesw gospodarczych, ale te spoecznych, politycznych,
Zakoczenie
303
kulturalnych, tak teraz oczekiwanie czy wrcz wymg innowacyjnoci (co

dobrze oddaje analiza programw rozwojowych UE, jak i innych dokumentw przeprowadzona przez Witolda Kwanickiego) staje si powszechn
recept na problemy, ktre kryzys wywoa. Innowacyjna ma by gospodarka,
kultura, pastwo, urzdnicy, ale te obywatele i podejmowane przez nich
dziaania.
Co wicej, owych obywateli i struktury dziaa obywatelskich mona
wrcz postrzega jako szczeglny rezerwuar kreatywnoci spoecznej tworzcej nowe perspektywy oraz odkrywajcej nowe przestrzenie aktywnoci;
zdolnej tak do dziaa niszowych, jak alternatywnych. A to gwnie ze
wzgldu na szczegln pozycj i formalne moliwoci, tj. gwnie brak biurokratycznego sformalizowania, ktre to powoduje, e organizacje dziaaj
sprawniej, bo nie s skrpowane gorsetem owych formalistycznych wymaga,
szybciej reaguj na zachodzce zmiany i wywoywane przez nie nowe potrzeby, atwiej jest im si dopasowa (podj decyzj) do nowych warunkw.
Taki punkt widzenia przyjli rwnie redaktorzy kwartalnika Trzeci Sektor
(nr 27) przygotowanego dwa lata temu pod przewodnim tytuem Kryzys
ekonomiczny. Co na to sektor pozarzdowy formuujc zaoenie, e szukajc dobrych rozwaa dla Polski czasu kryzysu warto uwzgldni potencja
polskiego sektora obywatelskiego, jego zasoby i moliwoci dziaania w sferze zarwno projektowania rozwiza, jak i ich wdraania []. W czasie kryzysu ronie skala niezaspokojonych potrzeb spoecznych, a kurcz si dostane zasoby finansowe zarwno publiczne, jak i prywatne. Organizacje w roli
usugodawcy s wic paradoksalnie bardziej potrzebne []. Jeszcze bardziej
oczywisty jest potencja sektora obywatelskiego w projektowaniu nowych
rozwiza (Rymsza, 2012, s. 23).
Przygldajc si debacie toczcej si wok wspczesnej roli spoeczestwa obywatelskiego i jego instytucji mona dostrzec, e postulat innowacyjnoci jest formuowany tak jednoznacznie i silnie, e uczestnikom debat
umyka refleksja, czy spoeczestwo obywatelskie jest w ogle w stanie unie
na swoich barkach odpowiedzialno innowacyjnoci. A oczekiwanie innowacyjnoci pojawia si niezalenie od rnorodnych saboci i ogranicze,
ktre wystpuj tak w przypadku polskiego spoeczestwa obywatelskiego,
o czym mwi tekst Piotra Gliskiego, ale te Wojciecha Misztala, cho
w odniesieniu do pewnego fragmentu, jakim jest dialog obywatelski, jak
i innych spoeczestw czy kontekstw spoecznych, na co wskazuj teksty
Joel Janickiego, Kingi Lendzion i Gali Chimiak. Do wyranie pojawia si
przekonanie, e liczne bolczki trzeciego sektora, jego saba kondycja, niski
304
Katarzyna Grniak
potencja wystpujcy w rnych sferach mog by wanie przezwycione

przez koncentrowanie si w dziaaniach na innowacyjnoci. Gosy zabierane
w dyskursie odnoszcym do obecnej sytuacji koncentruj si na stanowisku,
e kryzys majcy moc uruchamiania innowacyjnoci i skaniajcy do poszukiwania nowych rozwiza czy formu projektw spoecznych staje si zatem
szans na odnow i odzyskanie sprawczoci tak przez pastwo, jak i jego
obywateli. Jednak teksty w tym tomie trafnie diagnozuj, e taki sposb widzenia jest nadmiernie optymistyczny, a nadzieje pokadane w spoeczestwie
obywatelskim, szczeglnie tam, gdzie nie jest ono zbyt silne, trwae czy autonomiczne, nie cieszy si zaufaniem spoecznym, mog by ponne. Trudno
mu bdzie w takiej sytuacji wzi na siebie rol forpoczty w tworzeniu nowatorskich rozwiza spoecznych. Co oczywicie nie oznacza, e nie pojawi
si w jego obrbie innowacyjne rozwizania, dziaania czy te formy zaangaowania, czego wietn ilustracj jest przypadek opisywany przez Slavian
Holc.
Kryzys, czy trafniej stan permanentnego kryzysu, sformuowa nowe
oczekiwania wobec podejmowanych dziaa instytucjonalnych. Nie akcentuje
si powrotu do normalnoci, czyli do starego porzdku i wpisanych we
struktur, nie snuje si nostalgicznych tsknot za minionym czasem. W problematyzowanie kryzysu nie s wpisane oczekiwania dotyczce odzyskiwania
stabilnoci i rwnowagi spoecznej, ale wanie pragnienie udoskonalania
tego, co miao miejsce dotychczas, tworzenie nowych, adekwatnych do sytuacji narzdzi spoecznych, a nie wykorzystywanie ju uprzednio uywanych.
Recept na kryzys staj si zatem innowacje, w tym innowacje spoeczne,
o ktrych logice i mechanizmie dziaania pisze Witold Kwanicki. Wyrazem
tego przekonania jest zreszt niniejsza ksika i zamys, z ktrego wyrosa,
przy czym perspektywa przyjmowana tak przez redaktorw, jak i autorw jest
krytyczna.
Co jednak ciekawe, innowacyjno nie musi przecie oznacza wycznie
patrzenia do przodu i zupenego odrywania si w projektowanych rozwizaniach od tego, co ju byo, ale moe rwnie odwoywa si do przeszoci,
czerpa z wypracowanych wczeniej rozwiza. Takie spojrzenie na innowacje nie skutkuje wcale pragnieniem powrotu sprawdzonych, starych i zuytych do cna wzorw, poniewa ich autorzy wiadomi s zmiany kontekstu
czy okolicznoci. Ale moe by z jednej strony przypominaniem o tym, co
istotne w dziaaniach spoecznych i obywatelskich oraz o tym, jakie warunki
musz by spenione, eby sektor obywatelski mg udwign zadania, ktre
s przed nim stawiane. Dlatego te Kwanicki nawouje do czytania Alexisa
Zakoczenie
305
de Tocqevillea twierdzc, e kluczem do rozwoju ekonomii spoecznej,

innowacji spoecznych jest powrt do tych zasad, ktrymi kierowali si Amerykanie w pierwszych dekadach po uzyskaniu niepodlegoci (za Kwanicki,
w tym tomie), a warunki, ktre zostan wtedy stworzone bd w peni sprzyja spektakularnemu rozwojowi trzeciego sektora czy w ogle spoecznej
aktywnoci, w tym tkwicego w nich potencjau innowacyjnoci. Albo z drugiej strony, przeszo i tradycje z niej wyrastajce mog stanowi inspiracj
dla wspczesnoci, by swoist ark przymierza midzy dawnymi i nowymi
latami. Inspiracje te mog by dwojakiego rodzaju. Przede wszystkim ideologiczne, odnoszce si do wartoci i rudymentarnych zasad, o czym przypomina Dariusz Gawin w swoim tekcie analizujc i opisujc ide samoorganizacji spoeczestwa polskiego. Ale mog te by bardzo praktyczne, to jest
odnosi si do pewnych konkretnych projektw spoecznych, co pokazuje
Magdalena Biejat przedstawiajc Koa Gospody Wiejskich jako specyficzny
interfejs pomidzy przeszoci, ktra bya bardzo rnorodna, a teraniejszoci.
W kontekcie odwieania tradycji i korzeni sektora obywatelskiego jako
przesanki do innowacyjnoci warto sobie te zada pytania, czy jego niesprawno (diagnozowana rwnie w tym tomie, o czym poniej) nie jest
skutkiem mniej lub bardziej wiadomego zerwania wizi pomidzy przeszoci a teraniejszoci. Budowanie struktur trzeciego sektora po 1989 roku
byo zwizane z penym odciciem nie tylko od regu pastwa reimowego,
ktre trzymao w ryzach formaln aktywno i poddawao j cigej kontroli,
ale te od tradycji dziaa spoecznych XIX wieku, aktywnoci obywatelskiej
w trakcie II wojny wiatowej, projektw spoecznych tworzonych w midzywojniu czy w kocu opozycji demokratycznej dziaajcej w PRL.
W odniesieniu do spoeczestwa polskiego mona stwierdzi, e wspczesny kryzys nie jest sytuacj szczegln. I to nawet nie tylko z tego powodu, e w wymiarze ekonomicznym Polski dotyka w niewielkim stopniu, co
pokazuj rne wskaniki zwizane z rozwojem spoeczno-gospodarczym.
Ale przede wszystkim, dlatego e wiea jest jeszcze pami radykalnego
przeomu systemowego pocztku lat dziewidziesitych, ktry to kwestionujc stary porzdek wymusi tworzenie nowego. I jakkolwiek wczesna
transformacja i uruchomione procesy modernizacyjne nie miay charakteru
w peni twrczego, odwoyway si przede wszystkim do zewntrznych
wzorw i schematw (dotyczy to rwnie tworzenia i rozwoju spoeczestwa
obywatelskiego), a dokonujce modernizacji spoeczestwo polskie [byo]
w znacznej mierze grup naladowcz w stosunku do spoeczestwa
306
Katarzyna Grniak
przodujcych (Zikowski, 1999, s. 42), to jednak staa si rwnie impulsem do spoecznej mobilizacji, aktywnoci i tworzenie struktur czy instytucji.
Miay one jednak status nowych, a z punktu widzenia dawnego porzdku
mogy by postrzegane jako innowacyjne i twrcze. Innowacyjny wobec
okresu ancien rgime by zatem zaproponowany model spoeczestwa obywatelskiego, jego funkcja, znaczenie i cele, ktre w zaoeniach mia wypenia,
a ktre byy zupenie obce polskiej tradycji samoorganizacji i dziaania spoecznego. Ale innowacyjne miay by te dziaa podejmowane w jego ramach, co zreszt znajdowao swj wyraz w kryteriach oceny wnioskw grantowych. Miay one kreatywnie poszerza sfer istniejcych rozwiza lub
stanowi alternatyw wobec tych niesprawnych. Powsta wtedy funkcjonujcy do dzisiaj mit spoeczestwa obywatelskiego, ktre zmienia rzeczywisto
rusza z posad bry wiata niezalenie od pojawiajcych si trudnoci
i ogranicze. I tak jak w okresie transformacji przypisywano obywatelom rol
szczegln czynic ich wspodpowiedzialnymi za zachodzce przeobraenia
spoeczne, tak te w okresie kryzysu wzrasta zainteresowanie sektorem obywatelskim i pokada si w jego dziaaniach due nadzieje.
Wielu autorw w teje monografii, cho niektrzy z pewnymi zastrzeeniami, zgodzioby si z tez, e sektor obywatelski moe sta si rdem
nowych, innowacyjnych rozwiza i projektw. I w jakiej mierze t rol wypenia, cho nie s to dziaania systemowe czy kompleksowe, a gwnie majce charakter oddolnych i spontanicznych, jak te czsto sabo sformalizowanych. To rwnoczenie autorzy (gwnie w czci pierwszej, ale nie tylko)
krel do pesymistyczny obraz potencjau czy kondycji gwnie polskiej
obywatelskoci i wskazuj na liczne jej przede wszystkim wewntrzne ograniczenia, deficyty i zaburzenia, ktre to bardzo utrudniaj wypenienie tej roli
i ktre to owe oczekiwania czyni warunkowymi. Dotyczy to zasadniczo polskiego kontekstu, ale te ukraiskiego, tajwaskiego czy malgaskiego.
Stan, w ktrym znalaz si obecnie polski sektor obywatelski i aktywno
obywatelska okrelany jest jako niedojrzay, dowiadczajcy erozji, zastay,
silnie zrnicowany, a aktywno spoeczna pozostaje wedug diagnoz autorw (m.in. Lecha Szczegy, Wojciecha Misztala czy Agnieszki Michalskiej-yy) na poziomie nie gwarantujcym uruchomienia zdolnoci do wprowadzania nowych rozwiza, jest enklawowa. Sektor obywatelski nie ma w sobie
penej mocy stania si przeciwwag dla negatywnych skutkw uruchomionych przez kryzys procesw, jego sprawczo jest ograniczona.
Wtpliwo, ktra w tym momencie przychodzi na myl, dotyczy tego, czy
kiedykolwiek takim by, czy by taki okres w cigu ostatnich dwudziestu
Zakoczenie
307
piciu lat, e mona byoby stwierdzi, e polski sektor obywatelski ma si

dobrze. Na tak postawione pytanie trudno byoby jednak obroni odpowied
twierdzc. Zasadniczo polski trzeci sektor nie osign stabilizacji i nieprzerwanie jest in statu nascendi, chocia przypisywany mu zakres odpowiedzianoci oraz formuowane pod jego adresem oczekiwania zdaj si tego nie
zauwaa.
Sektor obywatelski wymaga zatem z jednej strony dziaa tworzcych czy
odbudowujcych jego potencja i zasoby (o czym pisze Piotr Gliski formuujc bardzo szeroki wachlarz wrcz gotowych rozwiza, niekiedy zreszt
dyskusyjnych), a w konsekwencji sprawczo. Z drugiej za strony stworzenia
nowych regu czy struktur funkcjonowania w kontekcie szerszych procesw
spoecznych czy politycznych takie postulaty pojawiaj si midzy innymi
w tekstach Gali Chimiak czy Daniela Patka i Marcina Starnawskiego. Innowacyjno dziaa, rozwiza i projektw tworzonych przez sektor obywatelski musi by tym samym poprzedzona innowacyjnymi zmianami w ramach
jego samego. A one wymagaj przede wszystkim stworzenia realnego, a nie
tylko w sferze deklaracji, pakietu wsparcia, ktry pozwoliby odzyska tak
autonomi, jak i sprawczo dziaania.
Na koniec chciaabym wspomnie o kwestii leksykalnej, ktra pociga
jednak za sob pewn perspektyw znaczeniow. Mianowicie tytu tomu
przeciwstawia sobie dwie strategie: innowacyjno pojmowan jako wychodzenie naprzeciw wyaniajcym si sytuacjom i wydarzeniom oraz upienie
rozumiane jako brak reakcji, wycofanie si czy apati. Przy czym w dyskursie publicznym pierwsze jest wartociowane pozytywnie innowacyjno
jest do powszechnie akceptowanym postulatem, mona wrcz mwi
o przymusie innowacji, a drugie raczej negatywnie, upienie prowadzi do
pozostawania na marginesie ycia spoecznego. Poszczeglne teksty wprawdzie do szczegowo analizuj potencja innowacyjnoci sektora obywatelskiego wskazujc na liczne uwarunkowania i lokalne konteksty sprzyjajce
lub ograniczajce w potencja, to jednak w oglnym zestawieniu niejako
a priori przyjmuj tez o koniecznoci innowacji. W takim dualistycznym
ujciu nie ma raczej miejsca na opr, czyli wiadom odmow udziau,
uczestnictwa w tym, czego si nie akceptuje, za ktr idzie prba radzenia sobie bez tego, co uzyskujemy w zamian za podporzdkowanie si
systemowi (Krajewski, 2010, s. 42). A przygldajc si wnikliwie temu,
co dzieje si w ramach spoeczestwa obywatelskiego, mona te zaobserwowa nie tylko strategie dopasowania i mierzenia si ze spoecznymi
wymogami, czy ujmujc to silniej przymusem, innowacji, ale rwnie
308
Katarzyna Grniak
strategie celowego oporu wobec nich. Owa rama innowacyjno upienie

wymaga zatem uzupenienia, co moe stanowi punkt wyjcia do dalszych
rozwaa i analiz.
Literatura
Bauman, Zygmunt, 1999, Po co komu teoria zmiany, w: J. Kurczewska (red.), Zmiana
Spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Giddens, Anthony, 2001, Nowoczesno i to
samo , Warszawa, WN PWN.
Krajewski, Marek, 2010, Dyskretna niezgoda. Opr i kultura materialna, Kultura Wspczesna nr 2, s. 3550.
Rymsza, Marek, 2012, Sektor obywatelski w czasach gospodarczego kryzysu, Kwartalnik
Trzeci Sektor nr 27, s. 28.
Zikowski, Marek, 1999, O imitacyjnej modernizacji spoeczestwa polskiego, w: P. Sztompka
(red.), Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalno , wartoci i wizi spoeczne czasw transformacji, Warszawa, WN PWN.
Wskazany w tytule pracy zbiorowej problem zachowawczo a innowacyjno wzbudza zainteresowanie kolejnego pokolenia badaczy; innymi sowy, jako badacz historii socjologii jestem szczeglnie
rada, e problem zoonych i fascynujcych powiza midzy innowacyjnoci, kryzysami a rnymi formami zachowawczoci psychospoecznej, ekonomicznej i cywilizacyjnej uzyska w recenzowanej pracy
centralne miejsce i zdoby wane dla tego klasycznego problemu
nauk spoecznych oraz humanistyki sformuowania teoretyczne i dokumentacj empiryczn.
Pragn podkreli, e rekomendowany tom, jest kolejnym przygotowanym przez W. Misztala, A. Kociaskiego oraz G. Chimiak. Nie mam
wtpliwoci, e tom ten stanie si nie tylko przedmiotem studiw dla
wielu rodowisk, tak akademikw, jak i spoecznikw, ale i rdem bardzo powanego namysu i ywych dyskusji nad miejscem i rol innowacyjnoci w sytuacjach, spoecznych i politycznych, ktre da si opisa w kategoriach pasywnoci, bezpieczestwa czy tradycji.
prof. dr hab. Joanna Kurczewska

Obywatele Wobec Kryzysu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Obywatele Wobec Kryzysu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WOJCIECHA MISZTALA

Wydawnictwo IFiS PAN

Copyright by Authors and Wydawnictwo IFiS PAN

Wszelkie prawa zastrzeone.

Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN

amanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 240/2015.

Cz I: Obywatele wobec kryzysw w teoretycznym ujciu

Piotr Gliski: Innowacyjny model reform sektora obywatelskiego

Dariusz Gawin: Solidarno i kryzys. Spoecze stwo obywatelskie lat

Lech Szczega: Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce.

Wojciech Misztal: Dialog obywatelski i innowacyjny rozwj demokracji

Daniel Patek, Marcin Starnawski: Opr antyneoliberalny w XXI wieku

Galia Chimiak: Wpyw kwestii bezpiecze stwa na rol organizacji

Cz II: Innowacyjne czy zachowawcze: studia przypadku

Magdalena Biejat: Sabo czy sia? O roli tradycyjnych organizacji

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

przyjli zasad, e kryzys (ekonomiczny, polityczny, kulturowy, spoeczny

W rezultacie aktualnie mamy do czynienia z przewag mylenia w kategoriach

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

instytucjonalne, a take teorie oraz narzdzia i metody su ce do ich opisu

Prezentowana ksi ka jest ju czwart publikacj powsta w konwencji

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

ecze stwa obywatelskiego, ktre nie potrafi jeszcze korzysta z dostpnych

Gdyby rozpatrywa wic sam kultur, to sensy byyby co najmniej

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

sza polaryzacja, hierarchizacja i marginalizacja znacznych czci populacji czy

transport do pracy). W Polsce istniej rwnie modele, ktre s adaptowane

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

czenie koncepcj wadzy i pa stwa. W mentalnoci malgaskiej rz dz cy

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

Obywatele wobec kryzysw

Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak

Innowacje spoeczne nowy paradygmat

Patrz np. http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm

to zawsze jest to innowacja spoeczna w tym sensie, e ma z reguy duy

Modeli Procesw Innowacyjnych. Wedug niego pierwsza i druga generacja

x jeli przedsibiorstwo odkryje co samo, to jako pierwsze wprowadzi to

cowa z ludmi zarwno z wewn trz, jak i z zewn trz organizacji;

Innowacje spoeczne w duym stopniu bazuj na paradygmacie otwartych

bol kapitalisty (mona powiedzie chciwego kapitalisty), jakim jest Henry

przedsibiorcy i konsumenci buduj cy ten kapitalizm w drugiej poowie

Innowacje spoeczne pojcie i definicje

obowi zek przedstawi wany problem, czy zapytanie, dotycz ce moralnoci,

jego rozumienie innowacji spoecznych byo dosy specyficzne. Uznawa on

Oglna definicja innowacji

x decyzje rz dowe nowe wymagania rz dowe i dostosowywanie si do

nich przez inne podmioty rynku;

Wspomnielimy o tym, e to Joseph Schumpeter na pocz tku XX wieku

cyjnym, w postaci trjpodziau, okrelanego czsto triad Schumpetera lub

Wydaje mi si, e naleaoby uzupeni propozycj Schumpetera i w istocie powinnimy

innovation in Europe (TEPSIE) (Caulier-Grice, Davies, Patrick, Norman,

W definicji zaproponowanej przez ekonomistw Eduardo Pola i Simona

Frank Moulaert, Flavia Martinelli, Erik Swyngedouw i Sara Gonzalez (2005)

trzeby spoecznej? Co to znaczy, e s dobra dla spoecze stwa? W jakiej

Spenienie potrzeby spoecznej

Poprawia zdolno spoeczestwa do dziaania

w kadej innowacji obecne byy wszystkie te cechy, ale oczekiwa mona,

niewystpuj cych w sektorach prywatnym i publicznym. Sektor publiczny jest

Manifest Ekonomii Spoecznej, 2008 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433233,

Innowacyjny model reform sektora obywatelskiego w Polsce. Uwarunkowania i bariery

Innowacyjny model reform

i kulturotwrcza. Poprzez spenianie tych funkcji sektor obywatelski, jak

Dariusz Gawin: Solidarno i kryzys. Spoeczestwo obywatelskie lat

Lech Szczega: Zasoby partycypacji obywatelskiej w Polsce.

Daniel Patek, Marcin Starnawski: Opr antyneoliberalny w XXI wieku

Galia Chimiak: Wpyw kwestii bezpieczestwa na rol organizacji

Magdalena Biejat: Sabo czy sia? O roli tradycyjnych organizacji

przyjli zasad, e kryzys (ekonomiczny, polityczny, kulturowy, spoeczny

instytucjonalne, a take teorie oraz narzdzia i metody suce do ich opisu

Prezentowana ksika jest ju czwart publikacj powsta w konwencji

eczestwa obywatelskiego, ktre nie potrafi jeszcze korzysta z dostpnych

Gdyby rozpatrywa wic sam kultur, to sensy byyby co najmniej

sza polaryzacja, hierarchizacja i marginalizacja znacznych czci populacji czy

czenie koncepcj wadzy i pastwa. W mentalnoci malgaskiej rzdzcy

x jeli przedsibiorstwo odkryje co samo, to jako pierwsze wprowadzi to

cowa z ludmi zarwno z wewntrz, jak i z zewntrz organizacji;

bol kapitalisty (mona powiedzie chciwego kapitalisty), jakim jest Henry

przedsibiorcy i konsumenci budujcy ten kapitalizm w drugiej poowie

Innowacje spoeczne pojcie i definicje

obowizek przedstawi wany problem, czy zapytanie, dotyczce moralnoci,

jego rozumienie innowacji spoecznych byo dosy specyficzne. Uznawa on

x decyzje rzdowe nowe wymagania rzdowe i dostosowywanie si do

Wspomnielimy o tym, e to Joseph Schumpeter na pocztku XX wieku

cyjnym, w postaci trjpodziau, okrelanego czsto triad Schumpetera lub

Wydaje mi si, e naleaoby uzupeni propozycj Schumpetera i w istocie powinnimy

trzeby spoecznej? Co to znaczy, e s dobra dla spoeczestwa? W jakiej

Spenienie potrzeby spoecznej

Poprawia zdolno spoeczestwa do dziaania

w kadej innowacji obecne byy wszystkie te cechy, ale oczekiwa mona,

niewystpujcych w sektorach prywatnym i publicznym. Sektor publiczny jest

Drugim warunkiem wstpnym jest jasne okrelenie przez polskie elity

inicjatyw obywatelskich i budowy niezalenoci materialnej sektora

podstawy, aby sektor obywatelski mg istotnie wpywa na podniesienie

spoeczny i polityczny. Zarazem wymienione okresy, cho w sposb oczywisty

aktywnoci uzyskaa wkrtce ideow artykulacj w terminie spoeczestwo

politycznego, ktry mia si wyoni po obaleniu systemu komunistycznego

si przesilenia politycznego. Opozycja demokratyczna znajdowaa si tutaj w

Solidarno i jej program Samorzdnej Rzeczpospolitej

Tygodnik Solidarno nr 23, 25, 1981.

12 Mona tutaj przywoa Edwarda Abramowskiego, chtnie czytanego na przeomie lat

W lipcu 1982 Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ Solidarno

Na temat spotkania patrz: Skrzyski, 1995, s. 157nn.

kadanie lokalnych komitetw obywatelskich, ktrych zadaniem miao by

zwizkw zawodowych w nowych warunkach. Pojawiy si w niej zarwno

Podstawow przesank rozumowania nowego rzdu bya konieczno

17 W rodowiskach popierajcych rzd Mazowieckiego narasta lk przed odradzaniem si

Politycznym celem w optyce rzdu byo zapewnienie instytucjonalnych

Czytamy w niej Podstaw ruchu spoecznego, ktry wprowadzi Polsk

koalicj wyborcz z Porozumieniem Centrum, zdobyy wraz z t parti ledwo

jako wskaniki obywatelskoci spoeczestwa. Pod koniec pierwszej dekady

tych sferach zachowa obywateli otwieraj pole interesujcych teoretycznie

Klasyka teorii racjonalnego wyboru proponuje tutaj rozwizanie, ktre od

obniajcego poziom kompetencji obywatelskich spoeczestwa (Sztompka,

i wikszej skonnoci do dziaania w sferze publicznej (Raciborski, 1997;

rezygnowania przez jednostki z wasnej aktywnoci. Diagnostyczn trudno

mwicego o wzgldnej autonomii strukturalnych i kulturowych zasobw

ich rodzaju, ktry wanie ze wzgldu na to rdo inspiracji trudno nazwa

empiryczny weryfikuj hipotezy zawarte w pojciu kapitau spoecznego, ma

realiw wymaga nowego porzdku (Miszalska, 1996b; Lewenstein, 1999;

Bauman, Zygmunt, 1990, Kilka wybranych problemw uwagi obserwatora z zewntrz, w:

chujcy si na og nowoczesn, profesjonaln, pozarzdow tosamoci;

i woli obywateli wpywajcej na okrelanie granic zarwno wobec dziaa

Daniel Patek, Marcin Starnawski

Wicej na temat neoliberalizmu i zwizanej z nim midzynarodowej ekspansji okrelanej