Ochrona Uzasadnionych Oczekiwań A Wsteczne Działanie Wykładni W Prawie Cywilnym

UKASZ PIOTR SUPERA
OCHRONA UZASADNIONYCH OCZEKIWA A WSTECZNE DZIAANIE

WYKADNI ORZECZNICZEJ W PRAWIE CYWILNYM
Warszawa 2013
ukasz Supera
adwokat Warszawa
1/279
UKASZ PIOTR SUPERA
PRZEGLD TRECI
WYKAZ SKRTW................................................................................................................. 6
WSTP.......................................................................................................................................................10
I. TEORETYCZNOPRAWNY STATUS ORZECZNICTWA A CZASOWE SKUTKI JEGO
ZMIANY.....................................................................................................................................................14
II. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO W WYBRANYCH
PORZDKACH PRAWNYCH...............................................................................................................44
1. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w USA oraz prawie angielskim...........................44
2. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w Republice Federalnej Niemiec........................86
3. Czasowe skutki wykadni zawartej w orzeczeniach Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej
...................................................................................................................................................................122
4. Stanowisko Europejskiego Trybunau Praw Czowieka co do czasowego skutku wykadni prawa
...................................................................................................................................................................128
5. Konkluzje..............................................................................................................................................132
III. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO W PRAWIE POLSKIM 135
1. Zwroty orzecznicze i kwestia retroaktywnoci.................................................................................135
2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Sdu Najwyszego i Trybunau
Konstytucyjnego......................................................................................................................................139
3. Konstytucyjne granice zmiany orzecznictwa sdowego...................................................................172
4. Ochrona uzasadnionych oczekiwa a instytucje prawa cywilnego.................................................201
IV. ZAKOCZENIE...............................................................................................................................248
BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................................................252
ORZECZENIA........................................................................................................................................270
2/279
UKASZ PIOTR SUPERA
SPIS TRECI
WYKAZ SKRTW.................................................................................................................... 6
1. rda prawa.......................................................................................................................................6
2. Czasopisma, urzdowe zbiory orzecze i publikatory.....................................................................6
3. Organy orzekajce..............................................................................................................................8
4. Inne skrty...........................................................................................................................................8
WSTP.......................................................................................................................................................10
I. TEORETYCZNOPRAWNY STATUS ORZECZNICTWA A CZASOWE SKUTKI JEGO
ZMIANY.....................................................................................................................................................14
1.1. Status orzecznictwa dwa podstawowe modele.........................................................................15
1.2. Koncepcja rde prawa a status orzecznictwa...........................................................................18
1.3. Test nowoci normatywnej............................................................................................................21
1.4. Formalne zwizanie orzecznictwem a status orzecznictwa........................................................23
1.5. Stanowisko wasne co do statusu orzecznictwa...........................................................................30
1.6. Konkluzje........................................................................................................................................39
II. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO W WYBRANYCH
PORZDKACH PRAWNYCH...............................................................................................................44
1. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w USA oraz prawie angielskim...........................44
1.1. Wsplne elementy obu systemw.................................................................................................44
1.2. Overruling a prospective overruling...............................................................................................46
1.3. Czasowe skutki orzecze sdowych w USA.................................................................................50
1.3.1. Pierwsze przypadki czasowego limitowania skutkw orzecze.........................................50
1.3.2. Podejcie pragmatyczne do kwestii retroaktywnoci orzeczniczej pogldy
B.N. Cardoza.....................................................................................................................................52
1.3.3. Sunbursting.............................................................................................................................54
1.3.4. Ksztatowanie nowych standardw proceduralnych a retroaktywno orzecznicza.......57
1.3.5. Pocztek doktryny retroaktywnoci w sprawach cywilnych Chevron Oil Co. przeciwko
Huson.................................................................................................................................................62
1.3.6. Test Linkletter/Stovall oraz test Chevron Oil........................................................................63
1.3.7. Dalszy rozwj doktryny retroaktywnoci............................................................................63
1.3.8. Podsumowanie i wnioski........................................................................................................69
1.4. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w prawie angielskim.....................................71
1.4.1. Sposb postrzegania wadzy sdowniczej............................................................................71
1.4.2. Practice statement z 1966 r.....................................................................................................73
1.4.3. Dopuszczalno prospective overruling.................................................................................75
1.4.4. Ewolucja stanowiska Izby Lordw.......................................................................................77
1.4.5. Podsumowanie i wnioski........................................................................................................85
2. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w Republice Federalnej Niemiec........................86
2.1. Sposb postrzegania orzecznictwa sdowego..............................................................................88
2.2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzeczeniach sdw RFN...................................................89
2.3. Wypowiedzi doktryny..................................................................................................................105
2.3.1. Rozwizania konstytucyjnoprawne....................................................................................107
2.3.2. Rozwizania materialnoprawne.........................................................................................116
2.4. Podsumowanie i wnioski..............................................................................................................120
3. Czasowe skutki wykadni zawartej w orzeczeniach Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej
...................................................................................................................................................................122
3.1. Limitowanie czasowych skutkw orzecze Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej 123
3/279
UKASZ PIOTR SUPERA
4. Stanowisko Europejskiego Trybunau Praw Czowieka co do czasowego skutku wykadni prawa

...................................................................................................................................................................128
4.1. Ograniczenia skutkw wykadni w czasie..................................................................................128
5. Konkluzje..............................................................................................................................................132
III. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO W PRAWIE POLSKIM 135
1. Zwroty orzecznicze i kwestia retroaktywnoci.................................................................................135
2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Sdu Najwyszego i Trybunau
Konstytucyjnego......................................................................................................................................139
2.1. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Sdu Najwyszego....................................139
2.1.1. Wykadnia formalnie wica dawne wytyczne wymiaru sprawiedliwoci................139
2.1.2. Wykadnia Sdu Najwyszego niemajca powszechnie wicego charakteru.............141
2.2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego...................156
2.2.1. Dawne uchway Trybunau Konstytucyjnego ustalajce powszechnie obowizujc
wykadni ustaw.............................................................................................................................156
2.2.2. Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego w sprawach zgodnoci aktw normatywnych
z Konstytucj RP............................................................................................................................163
2.3. Konkluzje......................................................................................................................................168
3. Konstytucyjne granice zmiany orzecznictwa sdowego...................................................................172
3.1. Dopuszczalno zmiany orzecznictwa sdowego.......................................................................172
3.2. Konstytucyjne zasady ograniczajce zmian linii orzeczniczej...............................................175
3.3. Dzielenie wykadni w czasie........................................................................................................184
3.5. Konstytucyjna kontrola zmian orzecznictwa sdowego...........................................................187
3.6. Konkluzje......................................................................................................................................198
4. Ochrona uzasadnionych oczekiwa a instytucje prawa cywilnego.................................................201
4.1. Ignorantia iuris nocet a ochrona uzasadnionych oczekiwa....................................................201
4.2. Zarzut naduycia prawa..............................................................................................................204
4.3. Bd jako wada owiadczenia woli.............................................................................................206
4.4. Wina i bezprawno.....................................................................................................................207
4.5. Dobra wiara..................................................................................................................................209
4.6. Zmiana linii orzeczniczej a klauzula rebus sic stantibus...........................................................209
4.7. Wykadnia owiadcze woli........................................................................................................211
4.8. Odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa za szkod wyrzdzon wydaniem
wyroku niezgodnego z prawem..........................................................................................................211
4.8.1. Przesanka niezgodnoci z prawem....................................................................................211
4.8.2. Odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa za szkod wyrzdzon wydaniem
orzeczenia niezgodnego z utrwalon lini orzecznicz...............................................................226
4.9. Konkluzje......................................................................................................................................230
5.1. Zasiedzenie nieruchomoci pastwowych (komunalnych) po dniu 1 padziernika 1990 r...233
5.2. Kara umowna...............................................................................................................................240
5.3. Dopuszczalno potwierdzenia czynnoci prawnych rzekomego organu osoby prawnej lub
organu wykraczajcego poza zakres umocowania..........................................................................243
5.4. Nieprawdziwo zarzutu w publikacji prasowej.......................................................................245
5.5. Konkluzje......................................................................................................................................247
IV. ZAKOCZENIE...............................................................................................................................248
BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................................................252
ORZECZENIA........................................................................................................................................270
1. Orzeczenia SN.................................................................................................................................270
2. Orzeczenia TK.................................................................................................................................275
3. Orzeczenia sdw powszechnych..................................................................................................276
4. Orzeczenia sdw administracyjnych...........................................................................................276
4/279
UKASZ PIOTR SUPERA
5. Orzeczenia sdw amerykaskich.................................................................................................276

6. Orzeczenia sdw angielskich........................................................................................................278
7. Orzeczenia Sdw RFN..................................................................................................................279
8. Orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej........................................................280
9. Orzeczenia ETPC............................................................................................................................281
5/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Wykaz skrtw
1. rda prawa
BGB Brgerliches Gesetzbuch, Reichsgesetzblatt 1896, s. 195 kodeks cywilny
niemiecki z 18 sierpnia 1896 r. (tekst polski: Kodeks cywilny obowizujcy na
ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej przekad urzdowy Warszawa
Pozna 1923)
EKPC europejska Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych
wolnoci sporzdzona dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284 ze
sprost., ze zm.)
GG Grundgesetz fr die Bundesrepublik Deutschland z dnia 23 maja 1949 r.
HGB Handelsgesetzbuch z dnia 10 maja 1987 r. (niemiecki kodeks handlowy)
k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93
ze zm.)
k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 ze
zm.)
k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywilnego
(Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm.)
k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (Dz.U.
nr 89, poz. 555 ze zm.)
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.)
StGB Strafgesetzbuch, 13 padziernika 1998 r., Bundesgesetzblatt I, s. 3322
kodeks karny niemiecki
TFUE traktat FUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
TWE traktat WE Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk
traktat EWG Traktat ustanawiajcy Europejsk Wsplnot Gospodarcz
2. Czasopisma, urzdowe zbiory orzecze i publikatory
BAGE Entscheidungen des Bundesarbeitsgerichts
BB Betriebs Bareter
BGHZ Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen
BVerfGE Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts
6/279
UKASZ PIOTR SUPERA
DV Die ffentliche Verwaltung

DRiZ Deutsche Richterzeitung
DwiR Deutsche Zeitschrift fr Wirtschaftsrecht
EPS Europejski Przegld Sdowy
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego
LQR Law Quaterly Review
MDR Monatsschrift fr Deutsches Recht
MoP Monitor Prawniczy
NJW Neue Juristische Wochenschrift
NZA Neue Zeitschrift fr Arbeitsrecht
OSN Orzecznictwo Sdu Najwyszego
OSNAPiUS Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Administracyjna, Pracy i
Ubezpiecze Spoecznych
OSNC Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Cywilna
OSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Cywilna/Pracy
OSNCK Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Cywilna i Izba Karna
OSNK Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Karna
OSNKW Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Karna i Izba Wojskowa
OSP Orzecznictwo Sdw Polskich
OTK Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego
PiP Pastwo i Prawo
PPH Przegld Prawa Handlowego
RdA Recht der Arbeit
Rec. Recueil (orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci UE wydane do dnia 1 maja
2004 r.)
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SAE Sammlung arbeitstrechtlicher Entscheidungen der Vereinigung der
Arbeitgeberverbnde
SC Studia Cywilistyczne
WM Wertpapiermitteilungen
7/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Zb.Orz. Zbir Orzecze (orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci UE wydane po

dniu 1 maja 2004 r.)
ZiP Zeitschrift fr Wirtschaftsrecht
ZSTW Zeitschrift fr die gesamte Strafrechtwissenschaft
ZZP Zeitschrift fr Zivilproze
3. Organy orzekajce
BAG Bundesarbeitsgericht
BGH Bundesgerichtshof
BVefrG Bundesverfassungsgericht
ETPC Europejski Trybuna Praw Czowieka
OLG Oberlandesgericht
SN Sd Najwyszy
TK Trybuna Konstytucyjny
4. Inne skrty
NB numer boczny
op. cit. opus citatum
por. porwnaj
poz. pozycja
red. redakcja
RFN Republika Federalna Niemiec
RP Rzeczpospolita Polska
s. strona
SPP System Prawa Prywatnego, praca zbiorowa
t. tom
tekst jedn. tekst jednolity
UE Unia Europejska
ust. ustp
wyd. wydanie
z. zeszyt
8/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Richterrecht bleibt unser Schicksal

(F. Gamillscheg, Die Grundrechte im Arbeitsrecht, Archiv fr die civilistische
Praxis 1964, t. 164, z. 56, s. 385, 445)
Jednym z rudymentw zasady zaufania obywatela do pastwa i stanowionego
przez nie prawa jest bowiem to, e obywatel moe zakada, e treci
obowizujcego prawa s dokadnie takie, jak to zostao ustalone przez sdy
(Wyrok TK z dnia 13 kwietnia 1999 r., K 36/98, OTK 1999, z. 3, poz. 40)
9/279
UKASZ PIOTR SUPERA
WSTP
W praktyce zdarza si, i normy prawne wystpujce w obrocie ulegaj zasadniczym
zmianom, mimo e kombinacja wyrazw bdca ich podstaw przepis 1, nie podlega
adnej modyfikacji. Poprzez normy wystpujce w obrocie mam na myli reguy
stosowane przez sdy, w tym najwyszego szczebla, przy rozstrzyganiu konkretnych
spraw czy te ogaszane, w przewidzianych przez ustaw przypadkach, in abstracto.
Pytania, na ktre bd szuka odpowiedzi, brzmi:
1)Czy zmiana wystpujcej w obrocie normy, odbywajca si na
poziomie
judykatury,
bez
udziau
ustawodawcy,
podlega
ograniczeniom konstytucyjnym?
2)Czy owe ewentualne ograniczenia mog prowadzi do dzielenia
w czasie
zakresu
stosowania
normy,
wynikajcej
z praktyki
orzeczniczej?
3)Czy
instytucje
pozwalajce
prawa
uchroni
cywilnego
podmioty
prawa
zawieraj
przed
mechanizmy
zmian
norm
wystpujcych w praktyce orzeczniczej, a w szczeglnoci, czy Skarb

Pastwa ponosi odpowiedzialno odszkodowawcz w przypadku,
gdy sd orzekajc w sprawie, stosuje do jej rozstrzygnicia norm
cakowicie odmienn od dotychczas istniejcej w obrocie?
Prezentowana praca skada si z czci teoretycznoprawnej, komparatystycznej oraz
czci
powiconej
prawu
polskiemu.
W czci
teoretycznoprawnej
zarysuj
podstawowe zagadnienia z zakresu teorii prawa, ktre naley uwzgldni przy

udzielaniu odpowiedzi na wyej wskazane pytania. Kluczowy jest tu problem statusu
orzecznictwa sdowego, tj. jego ewentualny prawotwrczy charakter. Dopiero zajcie
stanowiska w tej kwestii pozwoli na prowadzenie dalszych rozwaa. Analiza
prawnoporwnawcza jest uzasadniona z kilku wzgldw. Po pierwsze, omawiane
zagadnienia nie byy przedmiotem szczegowych bada polskiej doktryny 2,
1
Co do rozrnienia midzy norm i przepisem por. Z. Ziembiski, Przepis prawny a norma prawna,
RPEiS 1960, z. 1, s. 105 i nast.

2
Naley jednak zwrci uwag na pojawiajce si w pimiennictwie tezy dotyczce czasowych skutkw
zmian orzeczniczych, por. w szczeglnoci L. Morawski, Gwne problemy wspczesnej filozofii prawa,
prawo w toku przemian, Warszawa 2003, s. 281 i nast.
10/279
UKASZ PIOTR SUPERA
a relewantne orzecznictwo krajowe zaczo si ksztatowa w trakcie dokonywanych

bada. Po drugie, na paszczynie midzynarodowej i ponadnarodowej rozwaania
prawnicze musz wykracza poza charakterystyczne dla kadej kultury prawnej nawyki
mylowe, tradycyjne formy argumentacji oraz pogldy na temat natury prawa3. Skania
to do szukania idei bardziej oglnych, oderwanych od kulturowo uwarunkowanych
matryc. Cz prawnoporwnawcza wskazuje, i badane w pracy zagadnienia
wystpuj zarwno w krajach o zblionej, jak i odmiennej od polskiej tradycji prawnej,
a take pojawiaj si na paszczynie ponadnarodowej i midzynarodowej. Prowadzi to
do konkluzji, e na drodze do ich rozwizania nie stoj pogldy ustawiajce polski
system prawny w opozycji do rozwiza przyjmowanych w innych typach systemw,
np. co do roli orzecznictwa sdowego i jego formalnie wicego charakteru.
W niniejszej pracy szeroko przedstawi rozwizania przyjmowane w systemach
amerykaskim, angielskim oraz niemieckim. Zestawienie obok siebie rnych typw
systemw, tj. kontynentalnych i common law, prowadzi do interesujcych wnioskw.
Zarwno w kontynentalnej teorii prawa, jak i w systemach common law toczy si
odwieczny spr o to, czy sdy tworz prawo, czy jedynie je odkrywaj, a problem
czasowych skutkw zmiany linii orzeczniczej jest rozwaany w sposb niezwykle
zbliony4. W tym miejscu mona przytoczy sowa D. Neila MacCormicka oraz
Roberta S. Summersa: W istocie istniej wakie i gbokie rnice midzy systemami
prawa skodyfikowanego oraz common law i niektre z rnic rzeczywicie odnosz si
do sposobu postrzegania i posugiwania si precedensami. Jednak pozostaje faktem, e
rwnie w systemie prawa skodyfikowanego precedens odgrywa znaczc, i co musi
zosta podkrelone, rosnc rol. Z perspektywy dugofalowej wystpuje tendencja do
konwergencji, a nie do oddalania si od siebie obu systemw 5. By moe elementem
3
J. Esser, Grundsatz und Norm, Tbingen 1974, s. 346.
Por. np. I. Roivre, Diverging Legal Cultures but Similar Jurisprudence of Overruling: The Case of the
House of Lords and the Belgian Cour de Cassation, European Review of Private Law 2004, z. 3,
s. 321.
5
Interpreting Precedents A Comparative Study, red. D.N. MacCormick, R.S. Summers, Dartmouth
1997, s. 12, [tum. wasne .S.], w oryginale: There are indeed vital and deep differences between the
legal systems of codified law and the legal systems of common law, and some of the deeper differences
do relate to the way in which precedents are viewed and used. But the fact remains that also in the system
of codified law precedent has played a great and, it must be said, with emphasis, a growing part. Thus the
secular movement is towards convergence, not increased differentiation of systems, por take
L. Morawski, Czy precedens powinien by rdem prawa?, [w:] W krgu problematyki wadzy pastwa
11/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zbliajcym oba systemy staje si prawo UE. Praktyka pokazuje, e prawo Unii moe
prowadzi do wzajemnego przenikania si instytucji wywodzcych si z prawa
kontynentalnego oraz anglosaskiego6. W pracy zaprezentuj rwnie rozwizania
stosowane w prawie Unii oraz w ramach systemu EKPC. Zestawiajc obok siebie rne
porzdki prawne, staram si wykaza, e ochrona uzasadnionych oczekiwa, zwizana
ze zmian linii orzeczniczej, nieuchronnie pojawia si w kadym systemie
respektujcym prawa podstawowe oraz zasad pewnoci prawa. Stanowi to punkt
wyjcia do rozwaa dotyczcych prawa polskiego.
Cz pracy powicona prawu polskiemu rozpocznie si od przedstawienia dorobku
Sdu Najwyszego w odniesieniu do czasowych skutkw zmiany wykadni sdowej.
Wikszo zaprezentowanych orzecze traktowa bdzie to zagadnienie jako spraw
drugorzdn. Dopiero w cigu ostatnich lat w orzecznictwie Sdu Najwyszego kwestia
temporalnych skutkw zmian wykadni zaczyna by postrzegana jako warta wikszej
uwagi. Przedmiotem pracy jest ochrona uzasadnionych oczekiwa w odniesieniu do
przypadkw zmiany linii orzeczniczej sdw. Konieczno ochrony jest konsekwencj
stosowania konstytucyjnych zasad, dlatego obok orzecznictwa Sdu Najwyszego
i prawa. Ksiga jubileuszowa w 70-lecie urodzin prof. Henryka Groszyka, Lublin 1996, s. 187, 202.
6
Interesujcym przykadem by proces prowadzcy do tego, e w krajach kultury kontynentalnej mog
funkcjonowa, w wyniku orzecznictwa Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, spki wywodzce

si
z common
law,
np.
limited,
bez
koniecznoci
wypeniania
dodatkowych
wymogw
charakterystycznych dla prawa spek pastw kontynentalnych; tym samym w obszarze gospodarczym
civil law pojawiy si instytucje wywodzce si z odmiennej tradycji prawnej, por. .P. Supera, Swoboda
przedsibiorczoci osb prawnych we Wsplnocie Europejskiej, KPP 2008, z. 2, s. 418. Innym
przykadem przenikania si rnych systemw moe by ksztatowanie si zasad odpowiedzialnoci
odszkodowawczej pastw czonkowskich za naruszenie prawa Unii. Zasady te wyklarowane zostay
w orzecznictwie Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej i funkcjonuj w porzdkach prawnych
wszystkich pastw czonkowskich. Co istotne, zasady te byy wzorowane na zasadach dotyczcych
odpowiedzialnoci odszkodowawczej samej Unii. Z kolei zgodnie z art. 340 akapit drugi TFUE:
W dziedzinie odpowiedzialnoci pozaumownej Unia powinna naprawi, zgodnie z zasadami oglnymi,
wsplnymi dla Pastw Czonkowskich, szkody wyrzdzone przez jej instytucje lub jej pracownikw przy
wykonywaniu ich funkcji. Podsumowujc, oglne zasady, wsplne dla pastw czonkowskich
uksztatoway sposb rozumienia odpowiedzialnoci deliktowej Unii, to z kolei wyznaczyo sposb
postrzegania odpowiedzialnoci pastw czonkowskich za naruszenie prawa Unii i w ostatecznym
rozrachunku prawdopodobnie sprawio, i z innej perspektywy zaczto postrzega odpowiedzialno
odszkodowawcz wadzy publicznej za naruszenie prawa w ogle. Co do wpywu prawa krajowego na
prawo Unii i odwrotnie, na polu odpowiedzialnoci odszkodowawczej za naruszenie prawa Unii por.
P. Aalto, Public Liability in EU Law, Oxford and Portland, Oregon 2011.
12/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zaprezentowane
bdzie
odpowiednim
zakresie
orzecznictwo
Trybunau
Konstytucyjnego.
Po analizie judykatury przeprowadzone bd rozwaania na temat konstytucyjnych
zasad ograniczajcych moliwo zmiany linii orzeczniczej oraz stosowania
mechanizmw chronicych zaufanie podmiotw prawa w przypadku dokonania
koniecznych modyfikacji wykadni sdowej.
Przedstawione tezy, po dokonaniu niezbdnych rozwaa wstpnych, zastosowano na
polu prawa cywilnego. Analiza takich instytucji jak na przykad zarzut naduycia prawa
wykae, e na poziomie prawa materialnego istniej bardzo ograniczone moliwoci
ochrony zaufania w przypadku zmiany linii orzeczniczej. Podstawowym mechanizmem
ochrony uzasadnionych oczekiwa pozostaje ograniczanie czasowych skutkw nowej
wykadni.
Omawiane w pracy zagadnienia mogyby przypuszczalnie znale zastosowanie
w rnych dziedzinach prawa. Wynika to z szerokiego zakresu poruszonych kwestii
teoretycznych, a take z uzasadnionej potrzeby signicia do porzdkw innych pastw,
organizacji narodowych oraz ponadnarodowych.
Monografia stanowi tekst pracy doktorskiej pod tym samym tytuem, napisanej pod
kierunkiem prof. dr hab. Marka Safjana. Autor pragnie podzikowa promotorowi za
okazan pomoc oraz recenzentom prof. dr hab. Lechowi Morawskiemu oraz Adamowi
Zieliskiemu za yczliwe przyjcie oraz trafne uwagi.
13/279
UKASZ PIOTR SUPERA
I. TEORETYCZNOPRAWNY STATUS ORZECZNICTWA A CZASOWE

SKUTKI JEGO ZMIANY
Aby udzieli odpowiedzi na zadane we wstpie pytania, naley zmierzy si
z podstawow
kwesti
teoretyczn
dotyczc
statusu orzecznictwa
sdowego
i wyraonych w nich norm. Oczywicie w prezentowanej pracy nie ma miejsca na

przedstawienie caego dorobku filozofii prawa dotyczcego statusu orzecznictwa
sdowego musiaoby to bowiem nieuchronnie prowadzi do rozsadzenia jej ram. Jak
wskazywa Leon Petraycki: Genialny filozof Kant drwi ze wspczesnej mu nauki
prawniczej, e nie potrafia dotd okreli, czym jest prawo. Prawnicy wci szukaj
definicji dla swego pojcia prawa zaznacza ironicznie z tego powodu. Sam Kant
pracowa nad rozstrzygniciem tego zagadnienia, lecz bez powodzenia. Po nim
pracowao nad tym problemem wielu innych wybitnych mylicieli, filozofw
i prawnikw: mimo to dzi jeszcze prawnicy szukaj definicji dla swego pojcia
prawa7. Warto przytoczy te wypowied Herberta Harta: Niewiele pyta
dotyczcych
spoeczestwa
ludzkiego
byo
stawianych
z tak
wytrwaoci
i rozstrzyganych przez powanych mylicieli w tak rozmaite, dziwne, a nawet

paradoksalne sposoby, jak problemy Czym jest prawo?. Nawet gdy ograniczymy
nasz uwag do teorii prawa ostatnich 150 lat, a pominiemy staroytne i redniowieczne
spekulacje o istocie prawa, znajdziemy sytuacj, ktra nie ma odpowiednika w adnej
innej dyscyplinie studiowania jako oddzielna akademicka dyscyplina 8. Prawo niczym
czas rzdzi ludzk codziennoci, mimo i istniej powane problemy teoretyczne ze
zdefiniowaniem obu zjawisk. Niewtpliwie jednak konieczne jest zarysowanie
podstawowych tropw odwiecznej dyskusji dotyczcej pojcia prawa przed
postawieniem konkluzji tyczcych si przedmiotu pracy.
Z kolei, jeeli kto jest zwolennikiem koncepcji cile rozgraniczajcej stanowienie
prawa i stosowanie prawa, wwczas, przynajmniej na pierwszy rzut oka, zagadnienia
bdce tematem pracy mog wyda mu si bezprzedmiotowe. Skoro sd odchodzi od
dotychczas funkcjonujcej w praktyce orzeczniczej normy, to najwidoczniej uznaje, i
norma w obecnie akceptowanej postaci lepiej odpowiada ustawie. Zgodnie z art. 178
Konstytucji RP sdziowie podlegaj Konstytucji i ustawom. Gdy sdzia dochodzi do
wniosku, e okrelona norma lepiej odpowiada prawu ni poprzednio stosowana, to
7
L. Petraycki, Wstp do nauki prawa i moralnoci, Warszawa 1959, s. 25.
H.L.A. Hart, Pojcie prawa, tum. J. Woleski, Warszawa 1998, s. 11.
14/279
UKASZ PIOTR SUPERA
musi stosowa j w tym ksztacie do wszystkich stanw faktycznych objtych

przepisem, z ktrego owa norma wynika. Nie ma znaczenia, i wczeniej w obrocie
funkcjonowaa w oparciu o ten sam przepis norma odmienna. Obywatele maj
obowizek przestrzega prawa. Jeeli kto kierowa si w swoim postpowaniu
bdnym rozumieniem ustaw wyraonym w orzecznictwie sdowym, to czyni to
wycznie na wasn odpowiedzialno. Musi liczy si z ewentualnymi negatywnymi
konsekwencjami wasnego dziaania. Orzecznictwo sdowe nie jest bowiem rdem
prawa i nie ma charakteru wicego ignorantia iuris nocet.
Jeli kto naley do zwolennikw tezy, i orzecznictwo sdowe jest rdem prawa,
wwczas bdzie przypuszczalnie dostrzega konieczno ochrony oczekiwa obywateli
zwizanych z istniejcym orzecznictwem. W tym ujciu, gdy sd zmienia poprzez
swoje orzecznictwo norm funkcjonujc w obrocie, jego dziaanie jest rodzajowo
tosame z dziaaniem ustawodawcy. Wobec powyszego powinno ono podlega
podobnym ograniczeniom. Nowa norma, wynikajca z orzecznictwa, nie moe by
wstecznie stosowana do stanw faktycznych sprzed jej ustalenia. Jeeli zabrania si
ustawodawcy tworzenia przepisw retroaktywnych, to tym bardziej nie mona pozwoli
sdom na retroaktywno orzecznicz. Kiedy na przykad Sd Najwyszy przychyli
si do wykadni przepisu cakowicie odmiennej od funkcjonujcej wczeniej
w judykaturze, nowa wykadnia nie powinna by bezrefleksyjnie stosowana do stanw
faktycznych, ktre zaistniay przed wydaniem uchway.
W przedoonej pracy zaprezentuj stanowisko, ktre mona okreli jako porednie.
Odrzucajc tez o sdowym tworzeniu prawa, bd poszukiwa instrumentw sucych
ochronie zaufania do dotychczasowego orzecznictwa.
1.1. Status orzecznictwa dwa podstawowe modele
Jakie podstawowe pogldy w ramach sporu o rol orzecze sdowych mona
wyrni9? Pierwszym mgby by wiat pozytywisty dokonujcego mechanicznej
subsumcji stanu faktycznego pod przepis, ktry w swoim literalnym i jasnym brzmieniu
stanowi prawo. W tym ujciu sdziowie s synnymi ustami ustawy, maszyn do
9
J. Wrblewski, Sdowe stosowanie prawa a prawotwrstwo, PiP 1967, z. 6, s. 865: Co najmniej od
przeomu XIX i XX w. jestemy wiadkami cigej oscylacji pogldw midzy pozytywistycznym

biegunem mechaniczno-logicznej koncepcji funkcji sdowych a biegunem rozmaitego rodzaju postulatw
swobody sdziowskiej, uzasadnianej koniecznociami natury ontologicznej, semantycznej czy te
ideologicznej, por. take J. Wrblewski, Sdowe stosowanie prawa, Warszawa 1972, w szczeglnoci
rozdzia XII, pt. Ideologia sdowego stosowania prawa.
15/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dokonywania subsumcji wykonawcami woli idealnego ustawodawcy: Sdziowie

narodu s to jedynie usta, ktre wygaszaj brzmienie prawa, nieoywione istoty, ktre
nie mog zagodzi ich si ani surowoci10. Oczywicie podobny sposb przedstawiania
pozytywizmu mona co najwyej odnie jedynie do jego klasycznej wersji, ktra
obecnie jest ju rzadko broniona. Wspczesny pozytywizm ma charakter znacznie
bardziej wyrafinowany. Lech Morawski twierdzi wrcz, e koncepcje aktualnie
okrelane mianem pozytywistycznych tak dalece odeszy od swojego pierwowzoru, i
nie mog by ju jako pozytywistyczne charakteryzowane. Uywane w stosunku do
nich okrelenia typu pozytywizm mikki czy te pozytywizm wyrafinowany maj
by nieuprawnione i obecnie naley mwi ju o koncepcjach niepozytywistycznych
(argument z tosamoci)11.
Jak bardzo wspczesna praktyka prawa zdaje si odchodzi od Monteskiuszowskiej
koncepcji, pokazuje przytoczony poniej fragment wyroku Trybunau Konstytucyjnego
z dnia 13 kwietnia 1999 r.: Zasada podziau wadz oznacza te jednak, e dopki
przepis prawa nie zostanie zmieniony, dopty jego stosowanie jest rzecz sdw,
a ustawodawca nie ma ju na to bezporedniego wpywu. Swoboda sdowego
stosowania prawa moe by ograniczana przez odpowiednio precyzyjne sformuowanie
stanowionych przepisw. Jeeli jednak regulacja ustawowa nie jest do koca jasna
i pozostawia rne moliwoci interpretacyjne, to wybr moliwoci najwaciwszej
naley ju do wadzy sdowniczej, ktra kieruje si przy tym oglnymi zasadami
wykadni prawa12.
Klasyczna wersja pozytywizmu ma t zalet, i nie wytrzymuje krytyki na wielu
polach. Budowanie pogldw w opozycji do niej jest z tego wzgldu co prawda
wygodne, grzeszy jednak symplicyzmem 13. Krzysztof Dybowski pisze wrcz, odnoszc
10
K.L. Monteskiusz, O duchu praw, ks. VI, rozdz. VI, tum. T. Boy-eleski, Warszawa 1927, s. 119.
11
L. Morawski, Pozytywizm twardy, pozytywizm mikki, pozytywizm martwy?, Ius et Lex 2003,
z. 1, s. 321, 344.
12
Wyrok TK, K 36/98, OTK 1999, z. 3, poz. 40.
13
Jak pisze Z. Ziembiski: symplicystyczne ujcia wystarczaj dla formuowania uproszczonych tez,
RPEiS 1983, z. 4, s. 43; J. Leszczyski zwraca jednak uwag, i o ile mona z pewn atwoci
wykazywa naiwno i anachronizm pierwotnego pozytywizmu prawniczego, o tyle nie sposb
uniewani faktycznie dokonanego upozytywistycznienia prawa i prawoznawstwa, por. Dogmatyki
prawnicze w dobie globalizacji, [w:] Filozofia prawa wobec globalizmu, red. J. Stelmach, Krakw 2003,
s. 117, 119.
16/279
UKASZ PIOTR SUPERA
si do paradygmatu pozytywizmu: Paradygmat ten potrzebny by jako punkt

odniesienia, wskazujcy jak daleko s od niego inne koncepcje. Jednoczenie pozwala
dystansowa si od takiej doktryny, zarazem nie wpisujc si w inne. Zatem
stworzono paradygmat pozytywizmu, gdy po prostu bya taka potrzeba by
zaistniaa dychotomia14.
W opozycji do pierwotnej wersji pozytywizmu stoj niewtpliwie inne tradycyjne
szkoy prawa, tj. prawo natury oraz realizm prawniczy. Obecnie ma jednak nastpowa
zmierzch starych kontrowersji15. Stanowiska klasyczne w swojej czystej wersji nie
s popularne. Uznanie zyskuj natomiast teorie zdajce si mieci porodku skali 16.
Obecnie
dychotomia
ma
zachodzi
midzy
modernizmem
a postmodernizmem/ponowoczesnoci/ponowoytnoci17. Jest ona oczywicie o tyle

problematyczna, o ile nie do koca zdefiniowane s przeciwstawiane sobie pojcia.
Postmodernizm czsto bywa okrelany jako zbir rnych pogldw (np. critical legal
studies, feminizm prawniczy, ekologiczna szkoa prawa, etniczna szkoa prawa,
14
K. Dybowski, Fikcyjno pozytywistycznego paradygmatu, [w:] Wykadnia prawa i inne problemy
filozofii prawa, red. L. Morawski, Toru 2005, s. 161, 170.

15
L. Morawski, Gwne problemy, op. cit., s. 79.
16
Charakterystyczna jest np. koncepcja H.L.A. Harta z jej minimaln treci prawa naturalnego, por.
H.L.A. Hart, Pojcie, op. cit., s. 261. Por. take: L. Morawski, Pozytywizm, op. cit., s. 321, 344:
Wspczesn filozofi sdziw, urzdnikw i przedstawicieli innych zawodw prawniczych jest
filozoficzny eklektyzm; S. Wronkowska, [w:] Zarys teorii pastwa i prawa, A. Redelbach,
S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Warszawa 1994, s. 95: Rne ksztatujce si wspczesne koncepcje
prawa nie daj si sprowadzi do kilku wyranie zarysowujcych si typw. Mona natomiast zauway
silne denie do unikania jednostronnoci, do przezwyciania dylematw charakterystycznych dla szk
klasycznych i syntetycznego czenia koncepcji rnorodnych. Jedna z teorii prawa, ktra
wspczenie uzyskaa bardzo due uznanie, tj. integralna teoria prawa R. Dworkina, nazywana jest
czasem trzeci drog w jurysprudencji, ktra czy w sobie zalety koncepcji prawnonaturalnych
i pozytywistycznych, por. M. Zirk-Sadwoski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Warszawa 2011, s. 197.
17
Terminy postmodernizm/ponowoczesno/ponowoytno uywane s czsto zamiennie, por.
J. Oniszczuk, Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008, s. 984; termin postmodernizm budzi,
w przeciwiestwie do dwch pozostaych, negatywne konotacje, por. Ponowoczesno (Wstp), red.
M. Bachut, Wrocaw 2007, s. 7 i nast.; A. Sulikowski, Wspczesny paradygmat sdownictwa
konstytucyjnego wobec kryzysu nowoczesnoci, Wrocaw 2008.
17/279
UKASZ PIOTR SUPERA
literacka szkoa prawa)18, dla ktrych wsplnym mianownikiem jest ich krytyczny
charakter wobec modernizmu19.
Na uytek prezentowanej pracy pragn zaproponowa jako podstawow dychotomi
dwa pogldy. Pierwszy to pogld uznajcy ogromn wag orzecznictwa sdowego
i traktujcy takie spostrzeenie wrcz jako truizm. Truizm ten nie zmienia modelu
teoretycznego, zgodnie z ktrym czym innym jest tworzenie prawa, a czym innym jego
stosowanie. Pogld ten bd rwnie okrela w skrcie mianem deklaratoryjnej
koncepcji prawa. Drugi pogld dostrzega w rwnym stopniu co pierwszy wag
orzecznictwa sdowego, jednak ostatecznie przyjmuje, i stosowania i stanowienia
prawa nie da si od siebie oddzieli.
Zaproponowana polaryzacja jest wynikiem wczeniejszych rozwaa wskazujcych
na istotne wady dychotomii: czysty pozytywizm a przeciwstawne mu kierunki. Ju na
pierwszy rzut oka wydaje si, e spr o status orzecznictwa sdowego w tym ujciu ma
charakter w duym stopniu konwencjonalny. Obie strony dostrzegaj te same zjawiska,
natomiast inaczej je opisuj. W dalszej czci pracy bd poszukiwa kryterium
obiektywnego, ktre pozwolioby na zweryfikowanie obu wskazanych pogldw pod
ktem ich poprawnoci.
1.2. Koncepcja rde prawa a status orzecznictwa
Zdaniem Stanisawy Wronkowskiej, rdem prawa w znaczeniu podstawowym
[] s fakty tworzce prawo (fakty prawotwrcze) 20. Przytoczona definicja unaocznia,
jak due trudnoci napotyka badacz pragncy okreli zakres pojcia rdo prawa.
Zawiera ona w obu czonach (definiendum, definiens) kluczowe sowo prawo.
Pozostae
jej
elementy
z kolei
w duym
stopniu
synonimiczne.
Jedno
z podstawowych znacze rzeczownika rdo brzmi bowiem: to, skd co pochodzi,

18
L. Morawski, Gwne problemy, op. cit., s. 55 i nast. Jak pisze J. Stelmach oraz B. Bartosz, jedn
z prawdopodobnych przyczyn upadku postmodernizmu moga by nadmierna rnorodno, cakowicie

ze sob niepowizanych i niespjnych koncepcji, por. Metody prawnicze, Krakw 2006, s. 280.
19
M. Zirk-Sadowski, Postmodernistyczna jurysprudencja?, [w:] Ponowoczesno, red. M. Bachut, s. 13,
15: Nietrafne byoby stwierdzenie, e postmodernizm to jaki kierunek mylenia filozoficznego, czy tym
bardziej szkoa. Przekonujce wydaje si twierdzenie, e jest to raczej objaw zmczenia czy
wyczerpania kultury zachodniej filozofi, na ktre reakcj staje si rodzaj metafizycznych refleksji
w poszczeglnych nurtach filozofii.
20
S. Wronkowska, [w:] Zarys teorii pastwa i prawa, A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski,
Warszawa 1994, s. 179.
18/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wywodzi si, ma pocztek; to, co stanowi pocztek czego21. Definicja sowa fakt to
z kolei okrelony stan rzeczy 22, a sformuowania tworzy powodowa powstanie
czego23. Ostatecznie powstaje zatem nastpujce twierdzenie: tym, skd prawo
pochodzi (rdem prawa), jest okrelony stan rzeczy (fakt), ktry powoduje powstanie
prawa (tworzy prawo). Zdanie to sprowadza si zatem do wyjanienia znaczenia
uytych w nim wyrazw (twierdzenie analityczne), z pominiciem najwaniejszego
terminu, wystpujcego w obu czonach definicji, tj. pojcia prawa. Przytoczona
definicja zblia si zatem do definicji typu ignotum per ignotum.
S. Wronkowska wskazuje dwa filary konstrukcji rde prawa. Pierwszy to reguy
walidacyjne, pozwalajce ustali, ktre fakty s faktami prawotwrczymi. Drugi to
reguy egzegezy, czyli reguy wykadni tekstw prawnych. Przy czym drugi element
definiuje pierwszy. Uznanie danego faktu za prawotwrczy zaley przecie od
przyjmowanych regu wykadni. Przykadowo, w obecnym stanie prawnym rozdzia III
Konstytucji RP zawiera katalog rde prawa. aden przepis Ustawy Zasadniczej,
poczwszy od art. 87 do art. 94 wcznie, nie wspomina o orzecznictwie sdowym jako
rdle prawa. Wielu autorw wyciga std wniosek, i judykatura rdem prawa nie
jest (argument a contrario). Cz doktryny dokonuje interpretacji Konstytucji RP,
zgodnie z ktr przytoczone przepisy wymieniaj jedynie pisane rda prawa.
Konstytucja RP nie mwi bowiem, i rdem prawa s wycznie wymienione
w rozdziale III Ustawy Zasadniczej akty normatywne (co w peni uprawniaoby
rozumowanie a contrario). Obok nich maj istnie rwnie niepisane rda prawa jak
na przykad precedensy prawotwrcze, prawo zwyczajowe 24. Subiektywna interpretacja
przepisw Ustawy Zasadniczej prowadzi do odmiennych regu walidacyjnych.
Reguy egzegezy nie s co do zasady spisane i stanowi dzieo doktryny. Zatem to
pogldy
doktryny
rozstrzygaj
w ostatecznoci,
ktry
fakt
zyska
miano
prawotwrczego25. Bardzo charakterystyczny jest czsto niky wpyw tekstw prawnych

na przyjmowane przez doktryn pogldy co do rde prawa. Przykadowo, Andrzej
21
Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981.
22
Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I, Warszawa 1978.
23
Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981.
24
Por. A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 298; K. Dziaocha, rda
prawa a praktyka konstytucyjna, [w:] System rde prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red.
M. Granat, Lublin 2000, s. 27, 28.
25
S. Wronkowska, [w:] Zarys, op. cit., s. 182.
19/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Stelmachowski broni tezy o orzecznictwie sdowym jako rdle prawa, zarwno

w czasie obowizywania Konstytucji z 1952 r., jak i pniejszej Ustawy Konstytucyjnej
z dnia 17 padziernika 1992 r. (Maa Konstytucja) oraz Konstytucji RP. Autor
formuowa na gruncie trzech wskazanych aktw bardzo podobne pogldy, mimo e
rni si one w sposb zasadniczy w swojej warstwie jzykowej co do kwestii
trjpodziau wadzy oraz katalogu rde prawa.
S. Wronkowska podkrela, e rozwinita koncepcja rde prawa powinna zawiera
dopuszczalne w systemie reguy interpretacyjne. Reguy te maj w duym stopniu
charakter ocenny26. Ostateczna konkluzja co do kwalifikacji orzecznictwa sdowego
jako ewentualnego rda prawa nie wypywa jednoznacznie z tekstw prawnych,
podlegajcych przecie interpretacji. Rezultat owej interpretacji jest wynikiem
subiektywnego spojrzenia interpretatora, ktry przyjmuje okrelone aksjomaty
tworzonego przez siebie modelu prawa. Jeeli w modelu teoretycznym, utrwalonym za
pomoc jzyka prawniczego, dokonuje si wyranego rozdziau midzy stosowaniem
i tworzeniem prawa, bdzie to znajdowa odbicie w sposobie interpretacji materiau
normatywnego (np. co do katalogu rde prawa). Z kolei tworzona konwencja
terminologiczna musi uwzgldnia czynniki ideologiczne: Z normatywnego punktu
widzenia problem tworzenia i stosowania prawa sprowadza si wic do analizy
przepisw, ktre reguluj to zagadnienie. Rzecz jasna, e i tu przepisy mog budzi
wtpliwoci i by w rozmaity sposb interpretowane. Wydaje si, e w razie potrzeby
ich interpretacji trzeba posuy si rwnie analiz przesanek ideologii politycznej,
ktra jest miarodajna dla konstrukcji ustrojowej danego pastwa27. O jakie przesanki
ideologiczne chodzi? W ideologiach demokratycznych [], chodzi o to, by proces
tworzenia prawa by procesem sprawowanym (lub przynajmniej kontrolowanym) przez
organ
przedstawicielski,
bdcy
w jakim
sensie
reprezentacj
pogldw
spoeczno-politycznych wyborcw, i by ustawione w tym procesie normy (oglne

i abstrakcyjne) miay najwysz rang. Na tym gruncie wszelkie prawotwrstwo innego
organu byoby naruszeniem tych zaoe ideologicznych i tych konstrukcji28. Jeeli
z kolei okrelony autor kadzie mniejszy nacisk na zasad trjpodziau wadzy,
wwczas
bdzie
dokonywa
interpretacji
tekstw
normatywnych
zgodnie
z przyjmowanymi przez siebie zaoeniami ideologicznymi. W ostatecznoci okazuje

26
J. Wrblewski, Sdowe stosowanie, op. cit., s. 865, 872.
27
Ibidem, s. 866.
28
Ibidem.
20/279
UKASZ PIOTR SUPERA
si, i na przykad zdanie: Sdy nie tworz prawa, poniewa nie maj do tego
kompetencji, ktre na pierwszy rzut oka zdaje si by bdem polegajcym na
mieszaniu zjawisk ze sfery powinnoci i bytu, wcale nie musi by z logicznego punktu
widzenia pozbawione sensu.
Definicja rde prawa okazuje si zatem niewystarczajcym narzdziem do
udzielenia akceptowalnej przez wszystkich uczestnikw dyskursu odpowiedzi na
pytanie, czy sdy tworz prawo. Sama definicja zawiera bowiem zbyt wiele elementw
podlegajcych subiektywnej interpretacji.
1.3. Test nowoci normatywnej
Czy wniosek co do statusu orzecznictwa moe by postawiony na podstawie
obserwacji praktyki prawa29? Jeeli okazaoby si, i orzecznictwo faktycznie prawo
tworzy, wwczas teoretyczny model tego nieuwzgldniajcy powinien zosta
odrzucony jako anachroniczny. Kryterium to proponuj okreli mianem testu nowoci
normatywnej. Test ten polega na badaniu, czy normy wyraone w orzecznictwie
sdowym, stosowane powszechnie w praktyce, zawieraj treci, ktrych nie uwzgldnia
prawo stanowione.
Problem sprowadza si do zdefiniowania kryterium, ktre pozwolioby ustali, czy
dane
dziaanie
organu
stosujcego
prawo
ma
charakter
prawotwrczy
(w zaproponowanym powyej znaczeniu) nie istnieje przecie jedna oglnie przyjta

definicja prawa. Jak pisze Zygmunt Ziembiski: Kategoria dziaa, ktrym przypisuje
si charakter prawotwrczy, ma granice rozmyte. Trudno byoby nawet sformuowa
tak definicj regulacyjn, ktra pozwoliaby konwencjonalnie wyznaczy ostry zakres
dziaa o charakterze prawotwrczym30.
Jedna z definicji prawotwrczoci zostaa skonstruowana przez A. Stelmachowskiego:
Mwic o prawotwrstwie sdw, mamy na myli tworzenie takich norm oglnych,
ktre nie wypywajc z przepisw ustawy, funkcjonuj tak, jak gdyby miay za sob
autorytet ustawy31. Sam fakt, i norma nie wynika prima facie z przepisu, nie oznacza
29
Takie rozumowanie przeprowadza A. Stelmachowski, por. Zarys..., op. cit., s. 295 i nast.,
A. Stelmachowski, Prawotwrcza rola sdw, PiP 1967, z. 4, 5, s. 612; por. take M. Safjan, [w:] Prawo
cywilne - cz oglna, red. M.Safjan, t. I, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 252.
30
Z. Ziembiski, Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1993, z. 4, s. 43, 50.
31
A. Stelmachowski, Zarys, op. cit., s. 295.
21/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przecie, e nie jest przez ten przepis wyznaczona 32. Dostpno bowiem innych, poza
jzykowym, kontekstw moe pozwoli na dekodowanie okrelonej normy w oparciu
o tekst prawny jako czci systemu prawa. Z jednej strony jest to kwestia prawniczej
sprawnoci
interpretatora.
Z drugiej
strony
pojawia
si
oczywicie
pytanie
o definiowalno kontekstw, ktre naley wzi pod uwag przy wykadni tekstu.
Zdaniem Tomasza Gizberta-Studnickiego, odpowied na pytanie o twrczy
wzgldnie odtwrczy charakter rezultatu wykadni wymaga zbadania, czy
akceptowane w danej kulturze prawnej reguy interpretacyjne pozwalaj, w oparciu
o odpowiednie
zagadnienia
konteksty,
udzieli
interpretacyjne33.
jednoznacznej
Jeeli
odpowiedzi
z relewantnego
na
kontekstu
postawione
wynika
tre
obowizujcych norm, wwczas nie ma sensu definiowa dziaalnoci judykacyjnej

jako prawotwrczej. Nie tworzy ona bowiem nowych, nieistniejcych wczeniej norm
(creatio ex nihilo), lecz jedynie odkrywa, niezalenie jak bardzo skomplikowany jest
proces dojcia do ostatecznej odpowiedzi, co co ju istnieje 34. O prawotwrstwie
mona mwi dopiero w sytuacji, gdyby decyzje sdowe miay w sobie element
nowoci normatywnej35.
Problematyczne jest, moim zdaniem, przyjcie jako kryterium prawotwrczoci
koniecznoci odwoywania si do innych metod wykadni ni jzykowa. W ostatecznym
rozrachunku okazaoby si wwczas, i niemal kada wykadnia ma charakter twrczy
i w efekcie prawotwrczy. Konieczno odwoania si do kontekstw pozajzykowych
jako kryterium proponuje L. Morawski36. Autor wskazuje rwnoczenie, i wykadnia
o charakterze twrczym w postulowanym ujciu jest wykadni prawotwrcz: Jeeli
wykadnia, z takich czy innych powodw, ma charakter twrczy, a zatem jeli zawiera
element nowoci normatywnej, zmieniajc sytuacj prawn stron [], to w moim
przekonaniu precedensy ustalajce tak wykadni maj status precedensw
prawotwrczych37. L. Morawski sam zauwaa, e mona mie oczywicie
uzasadnione wtpliwoci, czy wynikajca z zasady pierwszestwa wykadni jzykowej
32
J. Wrblewski, Sdowe stosowanie, op. cit., s. 865, 873.
33
T. Gizbert-Studnicki, Teoria wykadni TK, [w:] Teoria prawa. Filozofia prawa. Wspczesne prawo
i prawoznawstwo, Toru 1998, s. 82.

34
Przywodzi to na myl koncepcj sdziego Herkulesa w teorii R. Dworkina, por. dalej.
35
M. Zirk-Sadowski, Problem nowoci normatywnej, RPEiS 1979, t. XXII, s. 47.
36
L. Morawski, Gwne problemy, op. cit., s. 278 i nast.
37
Ibidem, s. 280.
22/279
UKASZ PIOTR SUPERA
koncepcja wykadni twrczej i odtwrczej jest wystarczajco operatywna, wskazujc, i

oddzielenie kontekstu jzykowego od kontekstw pozajzykowych jest w wielu
wypadkach
niezmiernie
trudne,
a w wypadku
poj
aksjologicznych
wrcz
niemoliwe38. Z podobnych wzgldw nie wydaje si rwnie celowe przyjmowanie

konwencji terminologicznej, zaproponowanej przez Marka Safjana, zgodnie z ktr za
prawotwrstwo uznaje si wprowadzanie do systemu treci, ktre nie mog by
wywiedzione z przepisu prawa stanowionego przy pomocy techniki wykadni
semantycznej i logicznej39.
Odrzucenie dwch wskazanych kryteriw uzasadniam tym, e ich przyjcie prowadzi
do uznania, i stosowanie prawa jest niemal zawsze aktem kreacji normy. Kryterium
podziau sprawia, e jeden z dwch zbiorw (stanowienie i stosowanie prawa), ktre
miay w wyniku jego przyjcia si wyodrbni, moe si okaza zbiorem pustym.
Znaczenie przypisywane znakom jzykowym jest zawsze kulturowo uwikane. Osoba
uywajca danego jzyka na co dzie nie musi oczywicie dostrzega, i znaczenie
uznawane przez ni za jasne i oczywiste jest wynikiem zinternalizowanych
pozatekstowych odnonikw. Dowiadczenie zwizane z nauk jzykw obcych
pokazuje, i dekodowanie sensu znakw jzykowych w oderwaniu od pozatekstowych
determinant jest bardzo trudne. Z powyszych wzgldw prba mechanicznego
tumaczenia zda z rnych jzykw (np. za pomoc odpowiednich programw
komputerowych) czsto nie przynosi zadowalajcych rezultatw.
Bardziej uytecznym kryterium badania, czy dana interpretacja zawiera element
nowoci normatywnej, wydaje si kryterium prbujce ustali, czy wszystkie
relewantne konteksty prowadz nieuchronnie do okrelonego rezultatu, czy te moe
interpretator nawet przy uwzgldnieniu wszystkich relewantnych kontekstw nie jest
w stanie odnale waciwej odpowiedzi na zagadnienie prawne. Powstaje oczywicie
pytanie, czy mona dostrzec w pluralistycznym spoeczestwie kontekst dajcy,
akceptowan przez wikszo uczestnikw dyskursu, odpowied na szczegowe
zagadnienia jurydyczne. Pogld, i we wspczesnym spoeczestwie kontekst
kulturowy nie pozwala na wyznaczenie granic sdowej wykadni prawa, gosi Adam
Sulikowski: Szerokie zmiany w niemal kadej strefie sprawiaj, i kultura nie moe
by ju traktowana jako normatywna mozaika, lecz raczej jako chaotyczny,
38
Ibidem.
39
M. Safjan, [w:] Prawo cywilne, op. cit., s. 209.
23/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wielowymiarowy, ukad rnorodnych zachodzcych na siebie paszczyzn 40. To, co dla

jednych jest wykadni prawa cywilnego w zgodzie z istot praw czowieka, dla innych
stanowi bdzie osobisty wiatopogld osoby dokonujcej owej wykadni41. Oczywicie
im mocniej kto jest przywizany do okrelonego kontekstu, tym bardziej bdzie stara
si przekona uczestnikw prawniczego dyskursu, i daje on jedyn prawidow
odpowied na dane zagadnienie prawne.
W rezultacie kryterium nowoci normatywnej rwnie nie jest pomocne przy
szukaniu odpowiedzi na pytanie, czy dana interpretacja jest aktem tworzenia prawa.
1.4. Formalne zwizanie orzecznictwem a status orzecznictwa
Skoro trudno jest rozstrzygn kwesti ewentualnego prawotwrstwa sdowego za
pomoc definicji rde prawa oraz testu nowoci normatywnej, by moe naley
zadowoli si kryterium czysto formalnym, tj. ewentualnym wicym charakterem
orzecznictwa sdowego.
Powszechnie wiadomo, i w krajach common law orzeczenia sdw wyszych
instancji maj charakter wicy dla sdw niszych instancji. Zwizanie takie ma nie
wystpowa w systemach prawa kontynentalnego. Na tej podstawie w wiadomoci
wielu prawnikw funkcjonuje przekonanie, i sdy w USA czy w Anglii tworz prawo.
A contrario sdy w krajach civil law prawa nie tworz. Po bliszym przyjrzeniu si
podstawowym zaoeniom obu systemw konkluzje te wcale nie s oczywiste (por.
take cz II niniejszej pracy).
Jak si okazuje, pytanie, czy sdy tworz prawo, czy moe je jedynie odkrywaj,
stawiane jest rwnie w krajach typu common law i to zarwno w odniesieniu do
wykadni prawa stanowionego, jak i prawa precedensowego (tzw. case law). Jak
zostanie pokazane w czci komparatystycznej, teoria i praktyka prawa w krajach
common law rwnie borykaj si z ostateczn kwalifikacj roli sdziego w systemie.
Take w Polsce, w odniesieniu do bardzo rzadkich przypadkw formalnie wicych
orzecze sdowych (np. dawne wytyczne wymiaru sprawiedliwoci) brak byo zgody co
do ich charakteru jako rda prawa (por. cz III rozdzia 2 niniejszej pracy). Stanowi
to istotn wskazwk co do tego, e spr o charakter orzecznictwa sdowego nie moe
40
A. Sulikowski, Wspczesny paradygmat, op. cit., s. 73.
41
Co do tej kwestii por. W. czkowski, Dylematy etyczne i wiatopogldowe jako przedmiot kontroli
konstytucyjnej, [w:] Ksiga XX-lecia orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 379
i nast.
24/279
UKASZ PIOTR SUPERA
by rozstrzygnity na podstawie formalnego kryterium zwizania sdw niszej

instancji orzecznictwem sdw wyszych instancji.
Olbrzymie braki badanego kryterium ujawniaj si, gdy sdy najwyszych instancji
zmieniaj swoje wasne orzecznictwo. Wwczas bowiem nieuchronnie rodzi si pytanie
o czasowy skutek owej zmiany, i co trzeba podkreli, zarwno w krajach typu
common law oraz civil law. W systemach pierwszego typu pojawia si problem, czy
nowy precedens, formalnie wicy, trzeba stosowa do wszystkich stanw faktycznych
sprzed jego wydania. Odpowied podstawowa na to pytanie brzmi pozytywnie,
poniewa nowy precedens stanowi ma jedynie wyraz od zawsze istniejcego prawa.
W wyjtkowych przypadkach ogranicza si czasowy zakres nowego precedensu. Przy
czym uzasadnieniem nie jest tutaj twierdzenie, jak mona by przypuszcza, i sd
stworzy prawo, ktre z natury rzeczy nie powinno by retroaktywne. Wskazuje si
natomiast na potrzeb ochrony zaufania podmiotw prawa, starajc si rwnoczenie
oderwa kwesti czasowych skutkw precedensu od filozoficznych rozwaa na temat
prawa.
W krajach civil law problem dotyczcy zmiany linii orzeczniczej brzmi: czy
niewic, ale i tak powszechnie stosowan, now wykadni prawa, zaprezentowan
przez sd najwyszej instancji, naley stosowa do wszystkich stanw faktycznych
sprzed ukazania si owej wykadni. Udzielane odpowiedzi s zaskakujco podobne do
tych, ktre padaj na gruncie common law. Now wykadni naley zasadniczo
stosowa do dawnych stanw faktycznych. W szczeglnych przypadkach ogranicza si
jej dziaanie do przyszych zdarze. W czci prawnoporwnawczej poka, jak kwestie
te rozstrzygano
w praktyce
w obu typach
systemw,
wskazujc na istotne
podobiestwa.
Poniej zarysuj dyskusj toczon przez dwch teoretykw prawa wywodzcych si
z systemu anglosaskiego, tj. Herberta Harta oraz Ronalda Dworkina. Unaocznia ona
fakt, i kwestia statusu orzecznictwa oraz czasowych skutkw zmian orzeczniczych nie
jest jednolicie rozwizywana rwnie w systemach common law, o ktrych zwyko si
mwi, i akceptuj sdowe prawotwrstwo.
25/279
UKASZ PIOTR SUPERA
H.L.A. Hart42, zaliczany do grona pozytywistw, zwrci uwag na cech prawa, ktr
okreli mianem otwartoci43: Otwarto prawa znaczy, e rzeczywicie istniej
regiony postpowania, w ktrych wiele spraw trzeba pozostawi rozwiniciu przez sdy
czy urzdnikw zmierzajcych w wietle rozmaitych okolicznoci do osignicia
kompromisu pomidzy sprzecznymi interesami zmieniajcymi si od sprawy do
sprawy44. H.L.A. Hart uznaje zatem, i sdzia w pewnych przypadkach ma
kompetencje prawotwrcze: w takich prawnie nie przewidywanych przypadkach czy
nie uregulowanych przypadkach sdzia zarwno tworzy nowe prawo jak i stosuje
ustalone przepisy45. Zdaniem H.L.A. Harta, to tradycja sugeruje, e sdziowie
znajduj, a nie tworz prawo. Ta sama tradycja wpywa rwnie na sposb
przedstawiania decyzji sdziowskich, jako wynikajcych w sposb logiczny z wczeniej
istniejcych regu46. Naley zatem odrni jzyk rytualny, ktrym posuguj si
prawnicy w trakcie rozstrzygania sporw, od ich bardziej wnikliwych oglnych
stwierdze o postpowaniu sdowym47.
Zaprezentowany powyej w skrcie sposb postrzegania prawa odrzuci R. Dworkin.
Tworzc swoj integraln koncepcj prawa, uzna on, i nawet w szczeglnie trudnych
z jurydycznego punktu widzenia sprawach istnieje jedno prawidowe rozwizanie (one
right answer) zdefiniowane przez prawo. Rozwizanie to, chocia nie wynika wprost
z regu, jest funkcj kontekstu normatywnego kultury i istniejcych w niej zasad.
Zdaniem R. Dworkina, H.L.A. Hart bezpodstawnie nie uwzgldni znaczenia zasad
w procesie podejmowania decyzji sdziowskiej. Pogld R. Dworkina zdaje si tkwi
42
Jak zauwaa J. Woleski, pogldy H.L.A. Harta nie s kulturowo zrelatywizowane, w tym sensie,
e zalene od angielskiego systemu prawa (J. Woleski, Harta Pojcie prawa, wstp do polskiego
tumaczenia Pojcie prawa, Warszawa 1998, s. XII); sam H.L.A. Hart stwierdzi zreszt w odniesieniu do
swojej teorii: Jest ona oglna w tym sensie, e nie jest przywizana do jakiegokolwiek konkretnego
systemu prawa czy kultury prawnej, ale zmierza do wyjaniajcego i klasyfikujcego ujcia prawa jako
zoonej politycznej instytucji rzdzcej za pomoc regu, Pojcie, op. cit., s. 320.
43
W oryginale open texture, J. Woleski przetumaczy to okrelenie po prostu jako otwarto por.
H.L.A. Hart, Pojcie, op. cit.; wydaje si, e tumaczenie dosowne, czyli otwarta struktura, rwnie
byoby odpowiednie; z kolei wielu autorw pisze o otwartej tekstowoci.
44
H.L.A. Hart, Pojcie, op. cit., s. 185.
45
Ibidem, s. 364.
46
Ibidem, s. 26.
47
Ibidem, s. 366 i nast.
26/279
UKASZ PIOTR SUPERA
korzeniami w tradycyjnej koncepcji Blackstonea48, jakoby sd odkrywa wczeniej

istniejce prawo. W istocie rola sdziego w procesie interpretacji prawa jest tu tak
znaczca, e trudno jest sklasyfikowa integraln koncepcj prawa jako czyst wersj
deklaratoryjnej teorii prawa49.
Koncepcji H.L.A. Harta R. Dworkin zarzuca, co jest szczeglnie istotne ze wzgldu
na temat pracy, i dopuszcza ona stanowienie prawa ex post facto (retroaktywnego)50.
W trudnych sprawach sdy tworz bowiem nieznan wczeniej regu i stosuj j do
uprzednio zaistniaych stanw faktycznych. H.L.A. Hart zarzut ten uwaa jednak za
chybiony. Zwraca uwag, i zakaz tworzenia prawa retroaktywnego wynika z potrzeby
ochrony osb ufajcych i dziaajcych na podstawie obowizujcego wczeniej stanu
prawnego. W przypadku trudnych spraw mamy do czynienia, mwic obrazowo,
z pustk normatywn, na zaufanie do ktrej trudno si powoywa: Zarzut ten, nawet
jeli trafny wobec zmiany przez sd jego przeszego stanowiska lub przekroczenia jasno
ustalonego prawa, wydaje si cakowicie nieistotny w trudnych przypadkach, gdy s
one wanie niezupenie uregulowane przez prawo, a w zwizku z tym trudno byoby
mwi o znanym stanie jasno ustalonego prawa uzasadniajcego oczekiwania 51. Wedle
koncepcji H.L.A. Harta, w przypadku tworzenia przez sd prawa, nie powstaje problem
ochrony uzasadnionych oczekiwa obywateli. Kreowane przez sd prawo wypenia
bowiem normatywn pustk, w ktrej brak jest miejsca na czyjekolwiek uzasadnione
przekonania co do treci prawa.
Kluczowe znaczenie dla sporu midzy H.L.A. Hartem a R. Dworkinem ma dyskusja
dotyczca trudnych spraw (hard cases). Zdaniem J. Woleskiego kategoria sprawy
trudnej jest charakterystyczna dla systemu prawa opartego na precedensach i nie ma
dokadnego odpowiednika w ramach kontynentalnego systemu prawa52. W tym ujciu
48
49
W. Blackstone jest symbolem deklaratoryjnej koncepcji prawa w myli anglosaskiej.

L. Morawski pisze: wanie w duchu sdziowskiego aktywizmu, objania powinnoci sdziowskie
Dworkin w swojej integralnej koncepcji prawa, poniewa jego idea, e sdzia powinien znale jak
najlepsze rozstrzygnicie rozwaanego przypadku, rwnie zakada, e w podejmowaniu swojej decyzji
bdzie on si stara uwzgldni nie tylko przepisy prawne, ale take zasady sprawiedliwoci, moralnoci
politycznej, istniejce precedensy, a nawet histori i tradycj porzdku prawnego (Gwne problemy,
op. cit., s. 289.
50
R. Dworkin, Biorc prawa powanie, tum. T. Kowalski, Warszawa 1998, s. 161.
51
52
J. Woleski, Biorc prawa powanie (Wstp), op. cit., s. XV.
27/279
UKASZ PIOTR SUPERA
trudne sprawy to sytuacje, w ktrych nie ma wyranych podstaw dla rozstrzygnicia

w prawie ani ustawowym, ani precedensowym. O trudnych sprawach mona, moim
zdaniem, mwi take na paszczynie prawa kontynentalnego. Rnica co do
znaczenia
przypisywanego
orzeczeniom
sdowym
w tradycji
anglosaskiej
i kontynentalnej nie zmienia faktu, i wielowariantowo rozstrzygni prawnych moe

wystpi na gruncie materiau normatywnego w obu systemach53.
Wedug H.L.A. Harta, owe trudne sprawy nie maj jednego prawidowego
rozwizania, a ani precedensy, ani te ustawy, w ktrych zawarte s dane przepisy, nie
dopuszczaj wycznie jednego rezultatu54. Wobec powyszego sd, zmuszony wyda
rozstrzygnicie w odniesieniu do trudnej sprawy, tworzy prawo. Z kolei zdaniem
R. Dworkina, w sytuacjach takich wielu dobrych prawnikw bdzie faktycznie broni
odrbnych stanowisk. Mimo to istnieje, oprcz przypadkw bardzo wyjtkowych 55,
jedna prawidowa odpowied dla kadego zagadnienia (one right answer). W teorii
Dworkina odpowied waciwa w trudnej sprawie jest funkcj odpowiedniej
interpretacji historii instytucjonalnej systemu, skadajcej si z Konstytucji, ustaw
i precedensw (settled law). Kolejne decyzje wynikaj z historii instytucjonalnej
i musz by ze sob spjne. Proces ten Dworkin przyrwna do pisania nastpujcych
po sobie rozdziaw powieci. Od pewnego momentu istniejce ju rozdziay definiuj,
co moe si wydarzy w kolejnych ze wzgldu na konieczno zachowania spjnoci
53
Przykadowo tre art. 415 k.c. jest na tyle oglna, i mog si pojawi w mniej typowym przypadku
wtpliwoci co do jego zastosowania. Wtpliwoci te mog zosta rozwiane w ten lub inny sposb.
Natomiast bardzo generalny charakter owego przepisu sprawia, i mamy tu do czynienia z trudnym
przypadkiem. Dla rozstrzygnicia istnieje co prawda podstawa w prawie pozytywnym, ale niezwykle
oglna. Innym przykadem moe by otwarty katalog dbr osobistych z art. 23 k.c. Dla dbr osobistych
niewymienionych w tym przepisie wprost mona co prawda znale podstaw normatywn (tene
przepis). W przypadku, gdy kto bdzie si domaga ochrony dobra osobistego nieznanego orzecznictwu
i doktrynie, naley moim zdaniem jednak mwi o trudnym przypadku. Teori spraw o ochron dbr
osobistych w polskim prawie jako spraw trudnych przedstawi J. Sadomski, Konflikt zasad ochrona
dbr osobistych a wolno prasy, Warszawa 2008, s. 31 i nast.
54
55
R. Dworkin, No Right Answer?, [w:] Law, Morality and Society. Essays in Honour of H.L.A. Hart, red.
P.M.S. Hacker, J. Raz, Oxford 1977, s. 58, 83 i nast. Przypadki braku jednej waciwej odpowiedzi,
zdaniem R. Dworkina, niezwykle rzadkie w nowoczesnych i rozwinitych systemach prawnych, mog
wystpowa czciej w systemach, ktre nowoczesne i rozwinite nie s. W mao rozwinitych
systemach prawnych brak jest bowiem odpowiednio szerokiej historii instytucjonalnej, ktra
predefiniowaaby prawidow odpowied w trudnej sprawie.
28/279
UKASZ PIOTR SUPERA
caego utworu. Dworkin dopuszcza wystpienie w historii instytucjonalnej pomyek, na

przykad wadliwych precedensw. Niektre elementy historii instytucjonalnej musz
zosta, jako bdne, zignorowane56. Moe do tego doj, jeeli okae si, i obecnie
powszechnie auje si podjtej wczeniej decyzji orzeczniczej jako sprzecznej
z przyjt w spoeczestwie ide sprawiedliwoci57.
Interesujc krytyk integralnej koncepcji prawa przedstawi Kenneth Kress 58. Jego
zdaniem zawiera ona w sobie elementy, ktre prowadz, wbrew twierdzeniom
R. Dworkina, do retroaktywnego stosowania wykadni sdowej. Punktem wyjcia jest tu
spostrzeenie, i od momentu zajcia zdarzenia prawnego do momentu jego osdzenia,
doj moe do zmian w historii instytucjonalnej. Zmiany te s funkcj pojawienia si
nowych precedensw. W momencie wydawania orzeczenia sdzia bdzie zatem musia
dokona interpretacji systemu rnicego si (bogatszego), od tego ktry istnia
w momencie zajcia zdarzenia podlegajcego osdowi. K. Kress twierdzi, i zbir
zasad, stanowicych podstaw owej wzbogaconej historii instytucjonalnej, moe si
rni od tych stanowicych podstaw poprzedniej wersji historii instytucjonalnej.
W koncepcji
R. Dworkina
zasady
ulegaj
bowiem
ewolucji
wraz
z histori
instytucjonaln. Rozwizanie, aktualnie przyjmowane przez sd orzekajcy, moe si

rni od tego, jakie przyjby, orzekajc wczeniej. W konsekwencji dochodzi do
retroaktywnego stanowienia i stosowania prawa.
Na krytyk integralnej teorii prawa zaprezentowan przez K. Kressa odpowiedziaa,
opierajc si na argumentach samego R. Dworkina, Susan L. Hurley59. Rozwaania
autorki prowadz j do wniosku, i opisane przez K. Kressa retroaktywne stosowanie
prawa moe wystpi jedynie, gdy nowe precedensy, zmieniajce histori
instytucjonaln, nie stanowi prawidowego rozwizania sprawy. Dla rozumowania
prawniczego istotne s bowiem nie tylko ju zapade decyzje sdowe, lecz rwnie
orzeczenia, ktre zgodnie z obecnym stanem historii instytucjonalnej, mogyby zapa
w przyszoci (tzw. hipotetyczne sprawy). Wydajc orzeczenie, sdy bior pod uwag,
i przyjte dzi rozwizanie moe rzutowa na podejmowane w przyszoci
56
R.Dworkin, Biorc, op. cit., s. 225.
57
58
K. Kress, Legal Reasoning and Coherence Theories: Dworkins Rights Thesis. Retroactivity, and the
Linear Order of Decision, California Law Review 1984, t. 72, z. 3, s. 369.

59
S.L. Hurley, Coherence, Hypothetical Case, and Precedent, [w:] Exploring Laws Empire. The
Jurisprudence of Ronald Dworkin, red. S. Hershovitz, Oxford 2008, s. 69.
29/279
UKASZ PIOTR SUPERA
rozstrzygnicia. Sdy patrz zatem wstecz w celu osdzenia okrelonego wydarzenia

historycznego. Rwnoczenie badaj, jakie wnioski bd w przyszoci wynika
z dzisiaj podejmowanych decyzji. Przysze hipotetyczne orzeczenia stanowi wany
element historii instytucjonalnej. Powstae pniej precedensy sprawiaj, i owe sprawy
hipotetyczne zmieniaj si w sprawy rzeczywiste, co samo przez si nie zmienia historii
instytucjonalnej. Nie oznacza to, e prawo w ogle si nie zmienia, a zbir zasad
pozostaje taki sam (co byoby sprzeczne z integraln teori prawa). Zmiany w prawie
wynika mog ze zmian w pozasdowym kontekcie interpretacyjnym, na przykad
praktyki spoecznej. Wwczas faktycznie zmiany te nie rzutuj wstecz, ale definiuj
jedynie nowy porzdek interpretacyjny na przyszo. W przypadku pojawienia si
nowych precedensw bez zmiany kontekstu spoecznego moliwe s dwie podstawowe
sytuacje. Pierwsza precedens jest prawidowy. Hipotetyczna sprawa staje si spraw
rozstrzygnit. Nie zmienia to historii instytucjonalnej, poniewa znaczenie
hipotetycznych spraw rwnie jest w niej i tak bardzo due. Druga sytuacja to ta,
w ktrej hipotetyczna sprawa zostaje bdnie osdzona. Wwczas dochodzi do zmiany
historii instytucjonalnej, co pociga za sob problem retroaktywnoci prawa.
W przypadku gdy rozstrzygnicie jest raco bdne, wwczas traci ono swoj si
grawitacyjn, czyli moc wpywania na przysze sprawy60.
S.L. Hurley dostrzega jednak, i przedstawione przez ni rozwizanie zakada
konieczno odrnienia tego, czym prawo jest od wyobrae obywateli na temat
prawa. Pewnego rodzaju retroaktywno orzecze sdowych moe wystpi rwnie
w przypadku, gdy nowy precedens zostaje prawidowo rozstrzygnity. Chodzi tu
o sytuacj, kiedy rozwizanie nie odpowiada oczekiwaniom osb zainteresowanych,
ktre myliy si co do jednej prawidowej odpowiedzi ze wzgldu na poprzednie,
czciowo bdne, jak si dopiero pniej okazao, orzecznictwo. Oczywicie jest to
retroaktywno wynikajca nie ze zmiany prawa, ale z weryfikacji bdnych pogldw
co do rzeczywistej treci prawa. Jak susznie zauwaa autorka, to wanie ta
retroaktywno moe mie niezwykle powane konsekwencje dla uczestnikw obrotu.
Twierdzenie, i problem retroaktywnoci prawa moe pojawi si jedynie
w przypadku bdnych precedensw, jest pochodn podstawowej tezy R. Dworkina
o jednej prawidowej odpowiedzi na kade, nawet najbardziej skomplikowane,
zagadnienie jurydyczne. Warto jednak w tym miejscu przypomnie, i zdaniem
60
R. Dworkin ustosunkowa si do tez S.L. Hurley, [w:] Exploring Laws Empire. The Jurisprudence of
Ronald Dworkin, red. S. Hershovitz, Oxford 2008, s. 294 i nast.
30/279
UKASZ PIOTR SUPERA
R. Dworkina, w systemach prawnych o mniej bogatej historii instytucjonalnej,

niekoniecznie wystpuje jedna prawidowa odpowied. Wwczas moe doj do
retroaktywnego stosowania norm nawet w ramach integralnej koncepcji prawa.
Twierdzenie to na pewno mona odnie do porzdkw prawnych podlegajcych
transformacjom
(np.
przechodzcych
od
ideologii
autorytarnych
do
demokratyczno-liberalnych).
Spr H.L.A. Harta z R. Dworkinem toczy si w krgu kultury prawnej postrzeganej
czsto jako odmienna od polskiej wanie ze wzgldu na sposb definiowania roli
sdziego i wydawanych orzecze sdowych. Paradoksalnie okazuje si, e spr ten
kry wok tych samych gwnych zagadnie, co podobne kwestie rozpatrywane
w tradycji kontynentalnej. Kluczowym jest tu pytanie, czy sdy czasem tworz prawo
w normatywnej pustce wedle swojego swobodnego uznania, czy te moe jedynie
wyinterpretowuj normy z istniejcego kontekstu, nawet jeeli sam proces dekodowania
normy ma charakter zoony.
W konkluzji naley uzna, i ustawowe zwizanie sdw orzeczeniami innych sdw
tej samej lub innej instancji nie prowadzi do rozstrzygnicia sporu o ewentualny
prawotwrczy charakter orzecznictwa.
1.5. Stanowisko wasne co do statusu orzecznictwa
W doktrynie szeroko dostrzega si praktyczne znaczenie orzecznictwa, lecz tylko
niektrzy autorzy wycigaj z tego wniosek polegajcy na zaliczeniu orzecznictwa do
rde prawa. Pozostali, ze wzgldu na czynione zaoenia, przyjmuj, i sdy nie
tworz prawa. Prezentowane modele teoretyczne opieraj si na rnych aksjomatach.
Podobnie, odpowied na pytanie, czy dwie proste rwnolege mog si przeci, bdzie
wyglda odmiennie w ramach geometrii euklidesowej i eliptycznej
Obecnie zdaje si istnie wiksza ni kiedy tendencja do goszenia koncepcji
o prawotwrczym charakterze orzecznictwa. A. Stelmachowski stwierdzi nawet
w lutym 2004 r., w czasie konferencji Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu
Warszawskiego powiconej praktyce i teorii wykadni: od wielu lat twierdziem, e
sdy tworz prawo, i widz, e teraz myl ta kiekuje 61. Kazimierz Dziaocha, jeden
z twrcw
61
katalogu
rde
prawa
zawartego
w Konstytucji
RP,
uwaa,
A. Stelmachowski, [w:] Teoria i praktyka wykadni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005, s. 145,
wypowied A. Stelmachowskiego zostaa umieszczona pod znamiennym tytuem Spnione problemy

wykadni prawa.
31/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zamknicie
rde
prawa
powszechnie
obowizujcego
pod
wzgldem
przedmiotowym nie wyklucza moliwoci przynalenoci do systemu tego prawa norm

powstajcych w drodze precedensu czy zwyczaju62. Zdaniem Romana Hausnera oraz
Janusza
Trzciskiego,
wprowadzenie
wyrokw
Europejskiego
Trybunau
Sprawiedliwoci do obrotu prawnego przez polskie sdy jest w istocie przeamaniem

klasycznego modelu systemu rde prawa zredukowanego do prawa stanowionego63.
Wedug M. Safjana, naley odej od wizji systemu rde prawa niezmiennie
opierajcego si na zasadzie wyranej cezury midzy funkcj prawodawcz
i sdownicz64.
Kade z podstawowych moliwych rozwiza, tj. zaliczenie orzecznictwa sdowego
do rde prawa lub te odmwienie mu takiego statusu, zwizane jest z okrelonymi
niebezpieczestwami. Twierdzenie, i orzecznictwo sdowe nie jest rdem prawa,
moe prowadzi do nadmiernego przywizania do tekstu ustawy i przechodzenia do
porzdku dziennego nad istniejcym orzecznictwem sdowym. W tym ujciu
uzasadnieniem dla konkretnych orzecze sdowych jest tajemnicza wykadnia
jzykowa65 (przytoczenie tekstu przepisu argument z oczywistoci), a uniwersytecka
edukacja prawnicza sprowadza si do biegego opanowywania znakw jzykowych
skadajcych si na przepisy prawa66. Z kolei jednoznaczny pogld, i orzecznictwo
sdowe jest rdem prawa, prowadzi do obalenia jednego z najistotniejszych
62
K. Dziaocha, rda prawa a praktyka konstytucyjna, [w:] System, op. cit., s. 27, 28.
63
R. Hauser, J. Trzciski, Prawotwrcze znaczenie orzecze Trybunau Konstytucyjnego w orzecznictwie
Naczelnego Sdu Administracyjnego, Warszawa 2010, s. 53.

64
65
Argument z wykadni jzykowej jest tak naprawd rodzajem presji jzykowej wywieranej na rozmwc
nie dyskutuj, przecie to oczywiste. Tez t potwierdza zreszt empiryczne spostrzeenie, i czasem
strony dyskusji jurydycznej, mimo i prezentuj odmienne stanowiska, powouj si na wykadni
jzykow tego samego przepisu (oczywicie kada na swoj). Por. take .P. Supera, Pocztek biegu
terminu przedawnienia roszczenia w przypadku szkody wyrzdzonej wydaniem ostatecznej decyzji
administracyjnej, MoP 2010, z. 9, s. 528, 529.
66
Na problem ten zwraca uwag E. towska: Prawoznawstwo nierzadko, a z pewnoci nauczanie
prawa, studia prawnicze, nazbyt czsto przyjmuj, e ich przedmiotem jest prawo samo w sobie, Kilka
uwag o praktyce wykadni, KPP 2002, z. 1, s. 27, 31. Problem ten przejawia si zreszt w cakowicie
niezrozumiaym zakazie korzystania w trakcie rnego rodzaju egzaminw z prawa z tekstw ustaw.
Zakaz korzystania z tekstw ustaw na egzaminie mona wyjani wanie jako panujce wrd
prawnikw przekonanie o jednoznacznoci obowizujcych norm ze skadajcymi si na przepis prawa
znakami jzykowymi.
32/279
UKASZ PIOTR SUPERA
elementw demokracji parlamentarnej, tj. przewiadczenia, e to spoeczestwo

decyduje za porednictwem powoanych w powszechnych wyborach przedstawicieli
o treci obowizujcych norm prawnych. Dodatkowo w tym ujciu uzasadnienie decyzji
sdowych mogoby si sprowadza do bezrefleksyjnego przytaczania ju istniejcych
orzecze.
Nietrudno dostrzec, e wystpujce w polskiej nauce prawa pogldy, i orzecznictwo
jest rdem prawa, s zarazem opatrzone swoistym ale. M. Safjan stwierdza, e
orzecznictwo to specyficzne rdo prawa67. Przykadowo z kolei L. Morawski mwi
o niesamodzielnym rdle prawa68. To ale wyranie agodzi ostro tezy
o orzecznictwie sdowym jako rdle prawa. Wskazane ograniczenia maj zapewne
ustrzec
przed
cakowitym
rozmyciem
granicy
midzy
dziaalnoci
wadzy
prawodawczej i sdowniczej i rwnoczenie przed arbitralnoci sdowych wyrokw.

M. Safjan stwierdza wprost: Takie stanowisko co do znaczenia i funkcji orzecznictwa
sdowego (czerpicego swoj moc i kompetencj z norm prawa stanowionego
przyjtych w demokratycznych procedurach prawodawczych) w adnym razie nie moe
wic uzasadnia pogldu, e mamy w tym wypadku do czynienia z takim sposobem
tworzenia prawa, ktry jest cakowicie niezaleny, arbitralny oraz wolny od wszelkiej
kontroli69. Sd tworzy zatem prawo, ale nie wedug swego swobodnego uznania.
Sowo tworzy uyte zostaje zatem dla okrelenia sytuacji, gdy sdzia, podejmujc
decyzj orzecznicz, nie orzeka w cakowicie dowolny sposb, lecz musi uwzgldnia
narzucone mu kryteria i znale wynikajce z nich rozwizanie70.
Wanie istniejca w spoeczestwach niech do sdziw, jako podejmujcych
decyzje niezrozumiae, arbitralne71, bya motorem redukowania roli sdziego do ust
ustawy. Wskazane pogldy o orzecznictwie jako specyficznym, niesamoistnym
rdle prawa zdaj si opiera na twierdzeniu, i sd, stosujc prawo, powinien
uwzgldnia nie tylko kombinacje wyrazw tworzce dany przepis, ale rwnie na
67
68
L. Morawski, Gwne problemy, op. cit., s. 249.
69
70
Por. take tezy Dworkina co do pojcia swobodne uznanie, R. Dworkin, Biorc, op. cit., s. 72
i nast.
71
Niech ta znalaza odzwierciedlenie rwnie w sztuce, por. np. H. von Kleist, Rozbity dzban, tum.
J. Mirski, WrocawKrakw 1957.
33/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przykad Konstytucj, prawo midzynarodowe czy prawo Unii 72. Mona powiedzie
zatem, e w takim ujciu dziaalno prawotwrcza sdw jest dozwolona tylko
w jednym kierunku, tj. w kierunku prokonstytucyjnym, prounijnym. Charakterystyczna
jest tu wypowied Leszka Winiewskiego: Skonno do wkraczania w zakres
kompetencji wadzy ustawodawczej przejawia rwnie Sd Najwyszy, a w oparciu
o jego orzecznictwo, take sdy powszechne. Gdyby wykadnia sdowa prawa, nawet ta
prawotwrcza, sza tylko w kierunku korzystnym dla obywateli, rozszerzajc zakres
przysugujcych im uprawnie, to praktyk tak mona by uzna za uzasadnion.
W adnym jednak razie sdowa wykadnia prawa nie moe ogranicza lub utrudnia
korzystania z wolnoci i praw obywatelskich, okrelonych w Konstytucji i ustawach73.
Tak rozumiane prawotwrstwo w duym stopniu przypomina integraln teori prawa
R. Dworkina, zgodnie z ktr decyzje sdziego Herkulesa s zdefiniowane przez
istniejcy kontekst kulturowy u R. Dworkina kontekst praw podstawowych. Nie jest
to by moe zatem teza o cakowitej dyskrecjonalnoci sdziowskiej, w ktrej decyzja
nie jest niczym zdeterminowana.
Model wyranie oddzielajcy tworzenie prawa od jego stosowania ma charakter
idealizacyjny: Teoria idealizacyjna w odrnieniu od teorii faktualnej polega na tym,
i jej twierdzenia odnosz si nie do przedmiotw i zjawisk takich, jakie obserwujemy
w rzeczywistoci, lecz takich, co do ktrych przyjmujemy zaoenia idealizujce,
upraszczajce, na przykad e na te zjawiska nie wpywa ten czy inny czynnik 74.
Obecnie na tre funkcjonujcych w obrocie norm ma wpyw coraz wicej czynnikw,
ktre kiedy w ogle nie musiay by brane pod uwag: orzecznictwo Trybunau
Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, Europejskiego Trybunau Praw Czowieka oraz
Trybunau Konstytucyjnego75. W tym ujciu mwi si wrcz o multicentryzmie,
multikonstytucjonalizmie systemu prawnego. Coraz wiksz rol w dekodowaniu norm
72
Obecnie mwi si ju o multikonstytucjonalizmie i multicentrycznoci systemu prawnego, por.
P. Tuleja, Podstawowe problemy zwizane z interpretacj Konstytucji RP, [w:] Ksiga XX-lecia
orzecznictwa TK, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s. 225; E. towska, Multicentryczno systemu
prawa i wykadnia jej przyjazna, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana
Pazdana, red. L. Ogiego, W. Popioek, A. Szpunar, Krakw 2005, s. 1129.
73
L. Winiewki, [w:] System, op. cit., s. 114.
74
Z. Ziembiski, [w:] Zarys, op. cit., s. 8 i nast.
75
M. Safjan, Sd konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca, [w:] Ksiga Jubileuszowa w 70. rocznic
urodzin Sdziego Ferdynanda Rymarza, Lublin 2010, s. 279.
34/279
UKASZ PIOTR SUPERA
prawnych odgrywa wykadnia prokonstytucyjna i proeuropejska76. Specyficzn cech

prawa europejskiego jest to, i stanowi ono efekt kompromisu zawartego midzy
przedstawicielami rnych kultur prawnych. Rola wykadni sdziowskiej z zaoenia
prowadzca do uzgodnienia treci norm z czsto oglnie sformuowanym prawem
europejskim
jest
ogromna.
Do
tego
dochodzi
rwnie
kwestia
wykadni
wielojzykowej, ktra ma zapewni, i sens prawa europejskiego nie zostanie

zachwiany przez specyfik jednego z jzykw urzdowych UE77. Warto rwnie
wskaza na olbrzymie znaczenie wykadni celowociowej w praktyce stosowania prawa
przez sdziw unijnych78. Dodatkowo, ronie rola wykadni prawnoporwnawczej
obejmujcej nie tylko pastwowe porzdki prawne, ale rwnie pozapastwowe zbiory
regu. Czy wszystkie wskazane wyej zjawiska powinny wpyn na cakowite
porzucenie modelu idealizacyjnego, w ktrym dokonuje si wyranego rozdziau
midzy tworzeniem prawa a jego stosowaniem?
W istocie, w praktyce nie da si jasno oddzieli procesu stosowania prawa od jego
tworzenia. W dotychczasowych rozwaaniach staraem si wykaza, i prba
odnalezienia jednego obiektywnego kryterium, pozwalajcego na postawienie wyranej
granicy midzy oboma zjawiskami napotyka olbrzymie trudnoci. Wynika to midzy
innymi z tego, i do coraz bardziej skomplikowanych sytuacji faktycznych naley
stosowa przepisy, ktre z zaoenia nie mog by zbyt kazuistyczne i czasem s tylko
ogln form wypenian treci orzecznicz. W obliczu wskazanych zjawisk naley
si, moim zdaniem, oprze na przesankach ideologicznych. Z dwch rozwaanych
koncepcji znacznie silniejsze podstawy ideologiczne oraz teoretyczne ma pogld
odrzucajcy prawotwrstwo sdowe. J. Wrblewski zwraca uwag, i pozytywistyczny
76
Jak pisze M. Taborowski: Ocenia si, e ok. 70% przyjmowanych w Polsce nowych aktw
legislacyjnych ma to wsplnotowe, [w:] Unia Europejska, prawo instytucjonalne i gospodarcze, red.

A. azowski, Warszawa 2008, s. 356; Ch. Joerges, Europeanization as Process: Thoughts on the
Europeanization of Private Law, European Public Law 2005, t. 11, z. 1, s. 63; co do wypywu prawa
Unii na prawo prywatne midzynarodowe por. .P. Supera, Swoboda, op. cit., s. 417; J. Limbach,
Promieniowanie Konstytucji na prawo prywatne, KPP 1999, z. 3, s. 405.
77
O. Pollicino, Legal Reasoning of the Court of Justice in the Context of the Principle of Equality
Between Judicial Activism and Self-restraint, German Law Journal 2004, t. 5, z. 3, s. 283, 286 i nast.;
M. Frylewicz, Znaczenie komparatystyki jzykowej w wykadni sdw luksemburskich, [w:] Wykadnia
prawa Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toru 2008, s. 9.
78
S. Majkowska-Szulc, [w:] Unia Europejska, prawo instytucjonalne i gospodarcze, red. A.azowski,
Warszawa 2008, s. 339.
35/279
UKASZ PIOTR SUPERA
obraz sdziego jako ust ustawy nie odpowiada rzeczywistoci, co nie oznacza, i
naley zaakceptowa tez o istnieniu prawa sdziowskiego: Obraz stosowania
prawa, jaki daje ideologia zwizanej decyzji sdowej, nie da si utrzyma. Nie oznacza
to jednak, by trafny by obraz przeciwstawny []. Denie do staoci orzeczniczej, do
jego niesprzecznoci jest faktem, ktrego nie przekrela naiwne ujmowanie stosowania
prawa jako prostego sylogizmu. Nie mona utrzyma wic tez zwizanej ideologii
sdowej jako opisu rzeczywistoci. Co innego, gdy j si rozpatruje jako pewne
wytyczne
kierunkw
stosowania
prawa79.
Podstawy
ideologiczne
koncepcji
odrzucajcych swobod sdziowsk przy podejmowaniu decyzji to zdaniem

J. Wrblewskiego: idea wolnoci, ktrej zabezpieczeniem ma by midzy innymi
decyzja sdziowska oparta na prawie. Po drugie za, zabezpieczenie pewnoci prawnej
i bezpieczestwa prawnego, jako korelatu wolnoci jednostki, a zwaszcza jej wolnoci
w podejmowaniu decyzji80. Trudniej byoby wskaza ideologiczne podstawy koncepcji
afirmujcych sdowe tworzenie prawa. Pokazuje to dokonana wczeniej analiza
pogldw niektrych autorw, akceptujcych z jednej strony prawotwrcz rol
orzecze sdowych, lecz rwnoczenie wyranie starajcych si ograniczy sdziowsk
swobod poprzez odesania na przykad do Konstytucji lub prawa midzynarodowego.
Koncepcja prawotwrczej roli sdziego moe wydawa si atrakcyjna w swej warstwie
opisowej, natomiast nie jest przekonujca na paszczynie ideologicznej. Jak pisze
J. Wrblewski: Ideologia swobodnej decyzji sdowej prowadzi rozumowanie tak,
jakby z faktu tej praktycznej swobody pyny okrelone oceny tej swobody i postulaty
jej optymalnego wykorzystania dla realizacji pewnych wartoci. Jest to rozumowanie
bdne. Bdu tego nie popenia ideologia decyzji zwizanej, bo po prostu nie opiera si
na faktach, lecz formuuje wprost postulaty. W tym tkwi jej sabo w konfrontacji
z rzeczywistoci, ale jednoczenie wiksza poprawno metodologiczna81.
Wydaje si zatem, e nie ma potrzeby, aby twierdzi, i orzecznictwo sdowe jest
rdem prawa. Uwaam, i zasada trjpodziau wadzy niesie ze sob istotny adunek
ideologiczny, ktrego nie mona lekceway. To przekonanie o istnieniu norm
niezalenych od ludzi, w tym od sdziw, jest fundamentem demokratycznego pastwa
prawnego (rzdy prawa, nie ludzi). Psychologiczne znaczenie prawa tak tumaczy
L. Petraycki: Pan przestaje by panem nawet dla lokaja, kiedy idzie o prawa tego
79
J. Wrblewski, Sdowe stosowanie, op. cit., s. 341.
80
Ibidem, s. 330.
81
Ibidem, s. 370.
36/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ostatniego i kiedy ma on zdrow wiadomo prawn82. Co istotne, zaoenie, e to

wadza ustawodawcza tworzy prawo, a wadza sdownicza je jedynie stosuje, pojawia
si rwnie w wypowiedziach autorw, ktrzy zdaj si przyznawa orzeczeniom
sdowym moc prawotwrcz. Jak bowiem inaczej interpretowa wypowiedzi, ktre
z jednej strony uznaj dziaalno judykatury za prawotwrstwo, a z drugiej
stwierdzaj, i dziaalno ta podlega istotnym ograniczeniom?
Nawet jeeli teza, i sdy tworz prawo, opatrzona jest istotnymi zastrzeeniami, to
i tak uderza w zaoenia ideologiczne systemu. Sugeruje bowiem, i w niektrych
sytuacjach decyzja sdziowska moe by cakowicie swobodna. Jeeli uznaje si, e
decyzja sdowa jest w kadym przypadku zdefiniowana przez zewntrzne kryteria (np.
prawo
midzynarodowe,
prawo
Unii,
Konstytucj,
prawa
podstawowe),
to
formuowanie tezy, i sdy tworz prawo, jest, moim zdaniem, zbdne.

W ujciu zwolennikw tezy, e sdy tworz prawo, musi zatem istnie pewien obszar
cakowitej dyskrecji sdziowskiej. Dyskrecji podobnej do tej, jak dysponuje osoba
poproszona na przykad o wymienienie dwch pastw azjatyckich. Odpowied jest tu
ramowo okrelona, pozostawia jednak due pole do cakowicie swobodnego uznania.
Jeeli w niektrych przypadkach sdzia moe podj dowoln decyzj, to by moe
skomplikowan procedur sdow naleaoby zastpi innym sposobem rozstrzygania
sporw? Strony procesu poinformowane, i nie ma dla niego tak naprawd
prawidowego rozstrzygnicia, z pewnoci przynajmniej w niektrych przypadkach
wolayby podda si procedurze np. losowania zamiast prowadzi jaowy spr83.
Sd przekonany o tym, e tworzy prawo, bdzie bardziej skonny do wydawania
decyzji arbitralnych. Skoro decyzja sdziowska jest przynajmniej w pewnych
przypadkach niczym nieograniczona, niektre orzeczenia bd miay charakter zupenie
uznaniowy. Warto przykadowo zastanowi si nad tym, jak jest interpretowane przez
sdy III RP znami tymczasowoci zawarte w pojciu tymczasowego aresztowania.
Jak w modelu przyjmujcym orzecznictwo sdowe za rdo prawa sklasyfikowa tez
orzeczenia
Sdu
Apelacyjnego
w Krakowie
nastpujcej
treci:
Odmowa
udostpnienia akt obrocy podejrzanego nie jest uchybieniem polegajcym na braku

obrocy, gdy jest to obowizkowe (art. 439 1 pkt 10 k.p.k.), cho w tych warunkach
82
L. Petraycki, O pobudkach postpowania i o istocie moralnoci i prawa, Warszawa 2000, s. 102.
83
Mona by rwnie odej cakowicie od tradycyjnej procedury sdowej, np. na rzecz przymusowego
postpowania ugodowego.
37/279
UKASZ PIOTR SUPERA
obroca nie mg sprawowa obrony w sensie materialnym. Powoany przepis odnosi

si do braku w ogle obrocy w postpowaniu sdowym, gdy by on obowizkowy,
bd obroca nie bra udziau w czynnociach [lege non distinguente rwnie
w postpowaniu
przygotowawczym],
w ktrych
mia
obowizek
uczestniczy.
Ograniczenia obrony w sensie materialnym wynikajce z nieznajomoci akt ledztwa

odpowiadaj drugiej podstawie odwoawczej, a to wi si z odmow udzielenia
obrocy akt oraz z rzeczywistymi moliwociami bronienia oskaronego mimo
nieznajomoci akt, zatem z treci wyjanie oskaronego (podejrzanego). Skoro
przyzna si on do stawianych zarzutw i wyjani swj udzia w przestpstwie, a nawet
prbowa wskaza miejsce ukrycia zwok denata, to brak ujawnienia obrocy
materiaw ledztwa nie mia istotnego znaczenia. Materiay te nie mogy bowiem
zawiera informacji niekorzystnych dla oskaronego, zatem znaczcych dla
sprawowania jego obrony. Dlatego nie ma potrzeby zajmowa si zarzuconymi
naruszeniami
kontradyktoryjnoci
postpowania
oraz
rwnoci
broni,
w tym
orzecznictwem Trybunau Strasburskiego, skdind uznajcego, e prawo do

domagania si materiaw dowodowych nie jest prawem absolutnym 84? Jest to
orzeczenie sdu wysokiej instancji, interpretujce konstytucyjne prawo do obrony
w sposb czynicy z niego prawn wydmuszk. Sd Apelacyjny przyj najwyraniej,
i prawo do korzystania z pomocy obrocy maj zasadniczo tylko osoby uznane przez
sd za niewinne. Przynajmniej niektrzy autorzy uznajcy orzecznictwo sdowe za
rdo prawa prawdopodobnie nie zaakceptowaliby zawartej w przytoczonym
orzeczeniu tezy. Wwczas pogld o orzecznictwie sdowym jako rdle prawa musi si
sprowadzi do twierdzenia, i rdem prawa s jedynie te orzeczenia, ktre okrelony
obserwator uwaa za suszne. Chodzi tu zatem o problem zgodnoci prawa z prawem,
o ktrym pisa Hans Kelsen: Czy nie mamy do czynienia z rodzajem petitio principii,
gdy tworzenie prawa chcemy bada za pomoc wzorca, ktry jest kreowany wraz
z przedmiotem badania?85. Oczywicie mona prbowa rozwiza ten problem,
wskazujc, e orzecznictwo, nawet jeeli tworzy prawo, moe by niezgodne z prawem
wyszego szczebla, np. Konstytucj. Jednak czsto w dyskursie prawniczym podnosi
si, e dana wykadnia nie odpowiada treci ustaw zwykych. Orzeczenia uznane za
84
Postanowienie Sdu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1 lutego 2006 r., II AKz 18/06, Krakowskie
Zeszyty Sdowe 2006, z. 2, poz. 38.

85
H. Kelsen, Istota i rozwj sdownictwa konstytucyjnego, Warszawa 2009, s. 15.
38/279
UKASZ PIOTR SUPERA
nieprawidowe s wwczas klasyfikowane jako wydane contra legem86. Twierdzenie

o prawotwrczym charakterze wykadni sdowej staje si wwczas bardzo sabe.
Orzecznictwo sdowe musiaoby si znale na samym dole piramidy norm co samo
przez si ograniczaoby w stopniu znacznym jego twrczy charakter. Co wicej, jeeli
uzna si, i sdy tworz prawo, to std tylko krok do przyjcia, i prawo tworz rwnie
inne organy pastwa, na przykad izby skarbowe87. Obaw przed arbitralnoci
sdziowsk wida zreszt w wypowiedziach doktryny, ktra opowiada si za
prawotwrczym charakterem orzecze sdowych. Nadawanie orzeczeniom statusu
rde prawa jest zarazem opatrzone istotnymi zastrzeeniami.
Stworzenie modelu teoretycznego, w ktrym orzecznictwo sdowe jest rdem
prawa, nie przynosi wymiernych korzyci uczestnikom obrotu prawnego. Nie wpywa
samo przez si na poziom dyskursu prawnego. Uczestnicy dyskursy prawnego, nawet
jeeli wychodz z zaoenia o prawotwrczym charakterze judykatury, nie argumentuj
postulowanych rozstrzygni, odwoujc si do owej tezy. Sigaj raczej do wybranych
kontekstw pozajzykowych, prowadzcych ich zdaniem do jednego prawidowego
rozwizania. Sdzia, stosujc w wyroku now wykadni prawa, nie stwierdza, i
wykorzystuje przysugujce mu uprawnienia do tworzenia prawa, lecz wspiera swoj
decyzj zastanymi zasadami wykadni. Prawnik niezgadzajcy si z orzeczeniem Sdu
Najwyszego bdzie zwykle argumentowa, e przyjta przez sd wykadnia jest
z jakiego powodu bdna de lege lata. Glosa krytyczna do orzeczenia Sdu
Najwyszego nie jest zwykle jedynie gosem de lege futuro. Co charakterystyczne,
w praktyce teza, i jaka wykadnia jest w istocie tworzeniem prawa, uywana jest
gwnie jako argument przeciw owej wykadni (zarzut ad contra legem).
Podsumowujc,
naley
si
moim
zdaniem
zgodzi
ze
stwierdzeniami
J. Wrblewskiego, ktry wskazywa, co nastpuje: Postulaty ideologii swobodnej

decyzji sdowej mog ze wzgldu na swe funkcje prowadzi do podwaenia autorytetu
86
Por. np. stanowisko A. Stelmachowskiego co do zmiany wykadni SN dokonanej uchwa SN z dnia
31 stycznia 2002 r., III CZP 72/01, OSNC 2001, nr 9, poz. 107, Glosa, OSP 2002, nr 10, s. 490.
A. Stelmachowski uzna now wykadni za prawidow, poprzedni klasyfikujc jako wydan contra
legem autor przeszed zarazem do porzdku dziennego nad ewentualnym prawotwrczym charakterem
dotychczasowej wykadni Sdu Najwyszego. Teza A. Stelmachowskiego o orzecznictwie jako rdle
prawa zdaje si brzmie w ostatecznym rozrachunku: orzecznictwo jest rdem prawa, chyba e nie jest
zgodne z prawem.
87
Co do roli organw administracji w tworzeniu prawa por. L. Morawski, Gwne problemy, op. cit.,
s. 283 i nast.
39/279
UKASZ PIOTR SUPERA
prawa, e kryje si tutaj niebezpieczestwo dokonywania decyzji ad hoc zamiast decyzji

opartych o okrelone zasady, e wbrew zaoeniom, umiarkowanej wersji tej ideologii
grozi tutaj dziaanie kierowane ocenami subiektywnymi, ktre mog i przeciw
spoeczno-politycznym
celom
ustawodawcy.
Sdz,
konieczny
proces
dostosowywania prawa do potrzeb ycia nie musi prowadzi do przyjcia ideologii

swobodnej decyzji sdowej88.
1.6. Konkluzje
W poprzednich rozwaaniach przedstawiem spr wok statusu orzecznictwa,
wskazujc jego podstawowe elementy. W ostatecznym rozrachunku przyczyem si
do stanowisk, ktre pomimo dostrzegania olbrzymiego faktycznego znaczenia
orzecznictwa sdowego nie uwaaj za suszne przyzna orzeczeniom sdowym
prawotwrczego charakteru. Punktem wyjcia przyjtej przeze mnie tezy jest
przekonanie
o braku
jednolitych,
oglnie
uznanych
kryteriw
pozwalajcych
zakwalifikowa dan dziaalno jako prawotwrcz. W wietle definicji rde prawa

okazuje si, i to sam interpretator ostatecznie decyduje o tym, co w jego mniemaniu
jest lub nie jest rdem prawa. Zawodzi rwnie test nowoci normatywnej. To, co dla
jednych stanowi now tre, dla innych bdzie jedynie prawidowym odczytaniem ju
istniejcej normy. Do zadawalajcych rezultatw nie prowadzi prba zastosowania
kryterium formalnego, tj. ewentualnego zwizania sdw niszych instancji
orzeczeniami sdw wyszych instancji. Wobec braku kryterium pozwalajcego na
jednoznaczne oddzielenie stanowienia i stosowania prawa naley odwoa si do
szeroko akceptowanych zaoe ideologicznych, ktre pozwalaj na stworzenie modelu
idealizacyjnego. Zaoenia te to afirmacja wolnoci jednostek, na stray ktrej stoj
sdziowie podejmujcy przewidywalne decyzje oparte na obowizujcym prawie.
Rozumowanie to moe by postrzegane jako prawniczy zakad Pascala. Spord
moliwych do przyjcia teorii najbezpieczniej jest wybra t, ktra gwarantuje
rozwizanie najbardziej podane. Oczywicie moliwe jest stworzenie modelu
teoretycznego, w ktrym sdziowie tworz prawo, trudno byoby jednak oprze ten
model na rwnie solidnych podstawach ideologicznych, co koncepcje odrzucajce
istnienie prawa sdziowskiego. Koncepcje uznajce prawotwrcz rol sdziw ze
wzgldu na dostrzegane zjawiska wystpujce w rzeczywistoci zawieraj w sobie bd
naturalistyczny, czyli wywodz z tego, co jest (wnoszenie nowych elementw do
88
40/279
UKASZ PIOTR SUPERA
porzdku prawnego w drodze wykadni sdowej89), to, co powinno by (sdziowie

powinni tworzy prawo). Jeeli z kolei miayby si jedynie ogranicza do sfery
opisowej (sdziowie tworz prawo), wwczas napotykaj wewntrzn barier zwizan
ze stosowanym aparatem pojciowym. Ju samo krtkie i teoretycznie niezoone
z punktu widzenia jzyka stwierdzenie, i sd tworzy prawo, zawiera w sobie pojcia,
ktre naley zdefiniowa. Z kolei definicje te nie mog abstrahowa od zaoe
ideologicznych systemu. Jak zauwaa J. Wrblewski w odniesieniu do zjawisk
uznawanych przewanie za przejaw prawotwrstwa sdowego: sposb teoretyczny ich
opisania nie jest obojtny dla pogldw na usytuowanie sdw i ich dziaalnoci
w kontekcie funkcjonowania aparatu pastwowego90.
Podsumowujc
te
rozwaania,
naley
jeszcze
podkreli,
twierdzenia
o prawotwrczej roli sdziw obarczone s paradoksem. Przedstawione wyej pogldy

dopuszczajce prawotwrstwo sdowe przyjmuj, e z natury przepisw wynika
nieuchronnie moliwo ich wielokierunkowej interpretacji. Nastpnie pojawia si teza,
i skoro zadanie wykadni prawa przypisano sdom, to proces konkretyzowania normy
w ramach wykadni orzeczniczej jest tworzeniem prawa. Brak jest jednej prawidowej
odpowiedzi na dane zagadnienie prawa, poniewa nie wystpuje jedna waciwa
interpretacja przepisw. Sd decyduje, ktr wykadni zastosowa. Konsekwentnie
orzecznictwo sdowe jest rdem prawa. Artyku 87 Konstytucji RP naley
interpretowa w ten sposb, i rdem prawa s rwnie orzeczenia sdowe. Jest to
jedyna prawidowa interpretacja tego przepisu. W tym miejscu koncepcja staje si
wewntrznie sprzeczna, prowadzi bowiem do rozbienych wnioskw. Z tezy, e
w przypadku skomplikowanych przepisw prawnych moliwe s ich rne prawidowe
interpretacje, rodzi si ostatecznie twierdzenie, e art. 87, ktry jest jednym z bardziej
skomplikowanych w caym systemie, ma jedn prawidow interpretacj. Oczywicie
paradoks ten mona do atwo rozwiza, przyjmujc, e teza o sdowym tworzeniu
prawa nie jest wnioskiem wynikajcym z aksjomatw, lecz sama jest aksjomatem.
Moliwe jest oczywicie tworzenie modeli o najrniejszych aksjomatach. Kwesti
odrbn jest, czy dane modele s mniej lub bardziej uyteczne. O sposobie wyboru
aksjomatw w systemie prawnym winny chyba decydowa kwestie ideologiczne.
Zgadzam si z przytoczonymi wczeniej wypowiedziami J. Wrblewskiego, i
podstawy ideologiczne teorii odrzucajcych sdowe prawotwrstwo s znacznie
89
Oczywicie z zastrzeeniem, e stopie nowoci podlega jednak zawsze subiektywnej ocenie.
90
41/279
UKASZ PIOTR SUPERA
silniejsze ni koncepcji uznajcych orzecznictwo za rdo prawa. Nawet broniona

w pracy teza o potrzebie ochrony uzasadnionych oczekiwa zwizanych z istniejc
lini orzecznicz rwnie nie uzasadnia wniosku, i orzecznictwo sdowe musi uzyska
status rda prawa. Wynika to z faktu, i koncepcje nadajce orzecznictwu sdowemu
status rda prawa jedynie pozornie rozwizuj problem zwizany z koniecznoci
zapewnienia pewnoci prawa. Orzecznictwa sdowe same bowiem podlegaj
interpretacji. Problemy zwizane ze zmian wykadni ustaw przemieszczaj si niczym
po spirali na wysz paszczyzn i wracaj w istocie do punktu wyjcia. To proste
stwierdzenie prowadzi do wniosku, e teza o prawotwrczym orzecznictwie sdowym
nie daje uytkownikom prawa solidnego punktu oparcia przy planowaniu ich dziaa.
W dalszej czci pracy bd stara si wykaza, i mimo zajtego przeze mnie
stanowiska co do roli orzecznictwa podmioty prawa mog oczekiwa ochrony przed
jego radykaln zmian.
Podstaw do takiego twierdzenia jest proste spostrzeenie, i w obrocie prawnym
wykadnia przepisw prawa jest czsto utosamiana z prawem. Uczestnicy obrotu
kieruj si nie jakim gboko ukrytym znaczeniem, lecz tym, co jest dostpne
i w jakim stopniu weryfikowalne lini orzecznicz. Jak pisze Ewa towska,
W obrocie bowiem (w praktyce) mamy do czynienia nie z prawem
jako takim, lecz zawsze tylko z jego odczytaniem przez aktorw ycia
spoecznego.[] Jeeli interpretacja jest rozpowszechniona, tworzc communis
opinio, i jest w miar jednomylna, zatraca si wraenie, e w rzeczywistoci mamy do
czynienia nie z prawem jako takim, lecz jego wykadni 9 1 . Wykadnia prawa
funkcjonujca w obrocie na skutek orzecznictwa sdowego cieszy si nie tylko
uznaniem, ze wzgldu na si argumentw zawartych w wyrokach (imperio rationis),
lecz rwnie ze wzgldu na autorytet formalny organu pastwa, ktry ow wykadni
ogasza (ratione imperii)92.
Z powyszego wzgldu nie jest istotne, czy orzecznictwu sdowemu formalnie nada
si status rda prawa. Z punktu widzenia obywateli sdowa zmiana wykadni jest
czasem
zdarzeniem
w swych
skutkach
praktycznych
rodzajowo
tosamym
z nowelizacj ustawy. Z tego tytuu konieczne jest stworzenie mechanizmw, ktre

w przynajmniej pewnych przypadkach chroniyby przed arbitraln zmian linii
91
E. towska, Kilka uwag o praktyce wykadni, KPP 2002, z. 1, s. 27, 29.
92
Z. Ziembiski, Podstawowe problemy prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 276.
42/279
UKASZ PIOTR SUPERA
orzeczniczej. Oczywicie mona twierdzi, i oznacza to w istocie przyznanie ochrony

wyobraeniom co do treci prawa (jeeli odrzuca si prawotwrczy charakter
orzecznictwa sdowego). Naley pamita, e nawet jeeli chodzi tu jedynie
o wyobraenia co do treci prawa, to wynikaj one z oficjalnych dziaa
podejmowanych przez sdy, w tym sdy najwyszych instancji. Pastwo nie moe
przej do porzdku dziennego nad owymi wyobraeniami, skoro samo uczestniczyo
w ich tworzeniu za porednictwem sdw powszechnych oraz Sdu Najwyszego. Nie
chodzi tu przy tym o oportunistyczne wypowiedzi osb penicych funkcje pastwowe
lub osb o podobne funkcje zabiegajcych, ktre bywaj zwykymi obietnicami bez
pokrycia93. Rola Sdu Najwyszego w procesie tworzenia wyobrae obywateli co do
treci prawa znajduje oparcie w Konstytucji. Zgodnie z art. 183 ust. 1 Konstytucji RP
Sd Najwyszy sprawuje nadzr nad dziaalnoci sdw powszechnych i wojskowych
w zakresie orzekania. Orzeczenia Sdu Najwyszego publikowane s zgodnie z art. 7
ust. 1 ustawy o Sdzie Najwyszym 94 w oficjalnym biuletynie zatytuowanym
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Fakt promulgacji decyzji orzeczniczych Sdu
Najwyszego stanowi dodatkowy argument, aby twierdzi, i dziaanie obywateli
podejmowane w oparciu o judykatur winno podlega ochronie. Orzecznictwo sdowe,
gwnie sdw wyszych instancji, jest formuowane z przewiadczeniem, i zawarte
w nim reguy realnie wpyn na podejmowane przez rozsdnie postpujcych obywateli
decyzje, w tym istotne decyzje gospodarcze.
Sdowi Najwyszemu RP przysuguje nawet kompetencja do wydawania uchwa
wykadniczych in abstracto (por. art. 60 i nast. ustawy o Sdzie Najwyszym 95). Jest to
niewtpliwie instrument pozwalajcy wywiera ogromny wpyw na praktyk obrotu 96.
Zgodnie
93
z ustaw
z dnia
23 listopada
2002 r.,
Sd
Najwyszy
rozstrzyga
Por. np. uchwaa SN z dnia 20 wrzenia 1996 r., III CZP 72/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 4, s. 24 z
glosami B. Banaszkiewicza, Przegld Sejmowy 1997, nr 6, s. 200, M. Cieliskiego, OSP 1997, z. 6,

s. 113, F. Zedlera Przegld Sdowy 1998, z. 1, s. 75.
94
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. (Dz.U. nr 240, poz. 2052).
95
Ibidem.
96
Uprawnienie do ogaszania treci prawa w oderwaniu od konkretnego sporu nie przysuguje
przykadowo Sdowi Najwyszemu USA, ktry zgodnie z Constitution of the United States (Konstytucja
USA) (art. III, 2) musi podejmowa decyzje zawsze w sprawie (case or controversy clause). Uwaa si,
i przyznanie Sdowi Najwyszemu USA kompetencji do wydawania opinii in abstracto byoby
naruszeniem zasady trjpodziau wadzy. Jest to kolejna wskazwka, jak bardzo schematyczny charakter
ma pogld, wedle ktrego w krajach common law precedens ma by rdem prawa.
43/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w okrelonych przypadkach zagadnienia prawne, nawet w oderwaniu od konkretnego

sporu. Rozstrzyga oznacza m.in. wpywa na co w sposb decydujcy, ostateczny 97.
Zatem polski ustawodawca przyznaje Sdowi Najwyszemu kompetencje, ktre mog
tworzy u obywateli wraenie, i wygaszane przeze twierdzenia s prawem. Nawet
gdy jest to jedynie wraenie, to wynika ono z dziaalnoci pastwa i przez to podlega
ochronie.
97
Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981, s. 119.
44/279
UKASZ PIOTR SUPERA
II. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO W

WYBRANYCH PORZDKACH PRAWNYCH
1. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w USA oraz prawie angielskim
1.1. Wsplne elementy obu systemw
Zgodnie z tradycyjnym pogldem, przyjmowanym w pastwach common law,
sdziowie, wydajc wyrok, nie tworz prawa, lecz jedynie ustalaj jego waciw,
wczeniej istniejc tre. Idea ta zostaa sformuowana w XVIII w. przez Williama
Blackstonea98 i od stuleci wywiera olbrzymi wpyw na prawnikw w krajach, ktrych
kultura prawna zakorzeniona jest w angielskiej99. Okrelana jest mianem deklaratoryjnej
teorii prawa declaratory theory of law100. W ujciu deklaratoryjnej teorii prawa
sdziowie, zmieniajc stary precedens (overrruling), koryguj po prostu bd swoich
poprzednikw101. Ogaszajc now regu, odkrywaj jedynie byt idealny stanowicy od
98
W. Blackstone nie by pierwszym angielskim prawnikiem, ktry wyraa podobne pogldy. Wskazuje
si, i podobn koncepcj gosi ju np. Sir Matthew Hale w XVII w., por. np. R. Cross, J.W. Harris,
Precedent in English Law, Oxford 1991, s. 27 i nast. Jednak to nazwisko Blackstonea stao si
w kulturach prawnych typu common law symbolem podobnych idei okrelanych w rezultacie jako
blackstonian views.
99
Co do wpywu pism W. Blackstonea na prawo amerykaskie por. Mortimer N.S.Sellers, The Doctrine
of Precedent In the United States of America, American Journal of Comparative Law 2006, t. 54, s. 67,
70 i nast. Za kontynuatora koncepcji W. Blackstonea uwaany jest czasem R. Dworkin, por.
L.S. Entzeroth, Reflections on Fifteen Years of Teague v. Lane Retroactivity Paradigm: A Study of the
Persistence, the Pervasiveness, and the Perversity of the Courts Doctrine, Univeristy of Tulsa Legal
Studies Research Paper 2008, z. 2, s. 4. Por. jednak R.H. Fallon, Jr., D.J.Meltzer, New Law, Nonretroactivity, and Constitutional Remedies, Harvard Law Review 1991, t. 104, z. 8, s. 1731, 1759:
Among contemporary jurisprudential writers, Ronald Dworkin might appear a spiritual heir to
Blackstone. Like Blackstone, Dworkin depicts law as a seamless web, and he maintains that all legal
questions have one right answer. But the gap between Dworkin and Blackstone only accentuates the
modern irrelevance of traditional versions of the declaratory theory. For Dworkin, legal truths are not
timeless, and frequently their discovery requires a mode of inquiry that is pervasively interpretive and
therefore essentially political.
100
P.J. Mishkin, The Supreme Court, 1964 Term Foreword: The High Court, the Great Writ and the Due
Process of Time and Law, Harvard Law Review 1965, t. 79, s. 56, 58. K. Roosevelt, A Little Theory Is
a Dangerous Thing: the Myth of Adjudicative Retroactivity, SSRN, s. 29 i nast.; L.H. Orland,
D.G. Stebing Retroactivity in Review: the Federal and Washington Approaches, Gonzaga Law Review
1981, t. 16, s. 854, 855 i nast.; R. Cross, J.W. Harris, Precedent, op. cit., s. 27 i nast.
101
B. Moody, Retroactive Application of Law-changing Decisions in Michigan, Wayne Law Review
1982, t. 28, z. 2, s. 439, 441.
45/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zawsze element systemu102. Niczym Sokrates wydobywaj niewiadome spoeczestwo

z jaskini, gdzie wida tylko zdeformowane cienie, na wiato soneczne, w ktrym mog
ujrze blask jurydycznej prawdy. Prawo precedensowe (case law) ma by wyrazem
istnienia niezapisanych, ale od zawsze obecnych w spoeczestwie norm103.
Zgodnie z pogldami Blackstonea decyzje sdw s jedynie dowodem na tre
prawa104. Z tego wzgldu nie mona mwi o wstecznym dziaaniu orzecznictwa
sdowego105. Sdzia ogaszajcy zasad odwouje si do praw odwiecznie istniejcych.
Nowe reguy wyraone w decyzjach sdowych odnosz si do wszystkich stanw
faktycznych sprzed ogoszenia i po ogoszeniu wyroku106.
Wizji Blackstonea przeciwstawia si zwykle koncepcj stworzon przez Johna
Austina107. Uwaa on, i teoria Blackstonea to jedynie dziecinna fikcja
wykorzystywana przez sdziw, dla poparcia twierdze, i prawo sdowe czy common
law nie jest ich dzieem, lecz jest cudownym czym przez nikogo niestworzonym,
istniejcym, jak przypuszczam, od zawsze, i od czasu do czasu objawianym przez
sdziw108. Sdziowie tak naprawd w niektrych sytuacjach tworz prawo, ktre
nastpnie stosuj do pewnych zdarze historycznych 109. Dlatego mona mwi
102
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective Overruling: A Question of Judicial Responsibility, Hastings
Law Journal 1999, t. 50, s. 771, 773.

103
M. Zander, The Law Making Process, Cambridge 2004, s. 298 i nast.; Lord Mackay, Can Judges
Change the Law?, Maccabaean Lecture in Jurisprudence 1987, Proceedings of Brith Academy, s. 285,
287; W. Blackstone, Commentaries of the Law of England, t. 1, Chicago London 1979, s. 69: [B]ut here
a very material, question arises how are there customs or maxims to be known, and by whom is their
validity to be determined? the answer is, by the judges in the federal court of justice. They are the
depositary of the laws; the living oracles, who must decide in all cases of doubt, and who are bound by an
oath to decide according to the law of the land.
104
W. Blackstone, Commentaries, op. cit., s. 71; por. take s. 69.
105
Note, Minnesota Law Review 1966, t. 51, s. 79 i nast.
106
B.S. Shannon, The Retroactive and Prospective Application of Judicial Decisions, Harvard Journal of
Law & Public Policy 2003, t. 26, s. 811, 812.

107
108
B. Moody, Retroactive Application, op. cit., s. 439, 441 i nast.

J. Austin, Lectures on Jurisprudence II, wyd. 1885, s. 634, [tum. wasne .S.], w oryginale:
childish fiction employed by our judges that judiciary or common law is not made by them, but is
miraculous something made by nobody, existing, I suppose from eternity, and merely declared from time
to time by the judges.
109
O.C. Snyder, Retrospective Operation of Overruling Decisions, Illinois Law Review of Northwestern
University 1940, t. 35, s. 121, 124.
46/279
UKASZ PIOTR SUPERA
o istnieniu retroaktywnego prawotwrstwa sdowego (adjudicative retroactivity czy te

judiciail retroactivity). Z tego punktu widzenia istot deklaratoryjnej teorii byo wanie
ukrywanie retroaktywnego charakteru prawa tworzonego przez sdy110.
Jeremy Bentham, komentujc prace Blackstonea, podsumowa niezwykle sceptycznie
jego wizj prawa, tworzc synny przykad z psem (dog law): Czy wiesz jak oni je
tworz? Dokadnie tak, jak tworzy prawo waciciel dla swego psa. Kiedy twj pies robi
co, czego chcesz go oduczy, czekasz, a wanie to zrobi i go bijesz. W ten sposb
tworzysz prawo dla twojego psa i w ten sposb sdziowie tworz prawo dla mnie i dla
ciebie111. W ten sam sposb co sdziowie ogaszaj rzekomo odwieczne prawa, tworzy
reguy dla psa jego waciciel, karcc zwierz, gdy przekroczy ono jak mu nieznan,
a jednak wczeniej istniejc granic.
1.2. Overruling a prospective overruling
Zarwno system angielski, jak i amerykaski, opieraj si na zasadzie stare decisis et
non quieta movere. Reguy prawne (ratio decideni) zawarte w wydanych decyzjach
sdowych (precedensach) musz by co do zasady 112 przestrzegane przy rozpoznawaniu
innych spraw113. Doktryna wicego precedensu ma charakter bardzo zoony
i szczegowo okrela, ktre sdy i w jakim zakresie zwizane s istniejcymi
precedensami. W USA oraz w prawie angielskim dopuszcza si zmian precedensu
przez sd stojcy w hierarchii ponad sdem, ktry wyda precedens. Dodatkowo sdy
stojce najwyej w hierarchii mog zmienia swoje wasne precedensy. Ani w USA, ani
w prawie angielskim nie obowizuje w tym zakresie tzw. horizontal stare decisis, czyli
zwizanie sdu wasnym precedensem. Proces zmiany precedensu okrela si mianem
overruling114. Okrelenie overruling uywane jest zarwno, gdy sd, nie bdc
zwizanym swoim precedensem, jak na przykad Izba Lordw, zmienia wasny,
110
R. Cross, J.W. Harris, Precedent, op. cit., s. 30.
111
G.J. Postema, Bentham and the Common Law Tradition, Oxford 1986, s. 275 i nast., [tum. wasne
.S.], w oryginale: Do you know how they make it? Just as a man makes law for his dog. When your
dog does anything you want to break him of, you wait till he does it and then beat him. This the way you
make laws for you dog, and this the way the judges make law for you and me.
112
R. Cross, J.W. Harris, Precedent, op. cit., s. 163 i nast.
113
114
L.B. Curzon, Dictionary of Law, wyd. 6, Harlow 2002 overrule to set aside. Thus a decision may be
overruled by statute, or a higher court in a later case.
47/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wczeniejszy precedens115. lub gdy sd stojcy wyej w hierarchii zmienia precedens

ustanowiony przez sd znajdujcy si w tej hierarchii niej
Jak ju wskazano, zgodnie z tradycyjnym pogldem zmiana precedensu (overruling)
rzutuje wstecz. W tym ujciu stany faktyczne zaistniae przed zmian precedensu winny
by rozstrzygane na podstawie regu zawartych w nowych precedensach. Teza ta jest
pochodn deklaratoryjnej teorii prawa. Co charakterystyczne, akceptuj j czsto take
prawnicy przyjmujcy pogld o prawotwrczym charakterze orzecznictwa sdowego,
uwaajc j za immanentny element wadzy sdowniczej116.
Problemy zwizane z retroaktywnoci orzecznicz doprowadziy do wypracowania
koncepcji zwanej prospectvie overruling. Polega ona na uznaniu, i poprzedni
precedens by z jakiego powodu bdny i wymaga zmiany, jednak owa zmiana
(overruling) nie bdzie miaa skutkw w odniesieniu do dawnych stanw faktycznych.
Tym samym stany faktyczne sprzed pewnej wskazanej daty nadal bd rozpoznawane
na podstawie wczeniejszego precedensu. Prospective overruling wymaga wyznaczenia
punktu w czasie, od ktrego nowe, zmienione reguy bd stosowane. Wskazywana
w prospektywnych decyzjach sdowych data graniczna czsto nie bya tosama z dniem
wydania decyzji statuujcej nowe reguy. Na podstawie tego kryterium wyodrbnia si
zreszt take rne rodzaje prospective overruling. Moliwo okrelania czasowych
skutkw orzecze sdowych nie sprowadza si bowiem do jednego tylko rozwizania.
W doktrynie wskazuje si cae spektrum moliwoci, w szczeglnoci:
115
R. Cross, J.W. Harris, Precedent, op. cit., s. 131, chocia w takiej sytuacji uywa si rwnie sowa
departing w odrnieniu od overruling, ktre odnosi by si miao jedynie do zmiany precedensu sdu
stojcego niej w hierarchii sdowej; od overruling naley odrni distnguishing polegajce na uznaniu,
i rozpatrywana sprawa jest odmienna od tej, ktrej dotyczyy wczeniejszy precedens oraz reversing,
czyli zmian decyzji sdowej w toku kontroli instancyjnej (tj. w konkretnej sprawie). Istnieje jeszcze
pojcie orzeczenia wydanego per incuriam. Precedens wydany per incuriam nie musi by przestrzegany,
poniewa zosta wydany z pominiciem istniejcego przepisu ustawy lub te jakiego wicego
precedensu por. C. Elliot, Q. Frances, English Legal System, wyd. 3, Harlow 2000, s. 10 i nast.
116
Olivier Wendel Holmes w 1910 r. napisa: I know of no authority in this court to say that in general
state decisions shall make law only for the future. Judicial decisions have had retrospective operation for
near a thousand years. Sdzia Holmes, zdanie odrbne do orzeczenia Sdu Najwyszego USA z dnia 3
stycznia 1910 r. w sprawie Kuhn przeciwko Fairmont Coal Co., U.S. Reports t. 215, s. 349, 372. Mimo
e Holmes uznawany jest za jednego z twrcw realizmu prawniczego, nie twierdzi on, e sdom
przysuguje prawo do wydawania orzecze ze skutkiem jedynie na przyszo. Tez tak poprze inny
zwolennik funkcjonalizmu prawniczego, a mianowicie B.N. Cardozo, por. L.H. Orland, D.G. Stebing,
Retroactivity, op. cit., s. 854, 858.
48/279
UKASZ PIOTR SUPERA
1) pena retroaktywno: nowa regua znajduje zastosowanie do wszystkich stanw

faktycznych, ktre kiedykolwiek miay miejsce,
2) nowa regua znajduje zastosowanie do stron sprawy, w ktrej zostaa ogoszona
i do toczcych si spraw niezakoczonych ostatecznym wyrokiem,
3) nowa regua znajduje zastosowanie do stron procesu, w ktrym zostaa ogoszona
oraz do stanw faktycznych niebdcych jeszcze przedmiotem procesu,
4) czysta prospektywno: nowa regua znajdzie zastosowanie jedynie do stosunkw
prawnych powstaych po jej ogoszeniu, zatem nie dotyczy ona stron procesu, w trakcie
ktrego zostaa ogoszona,
5) prospektywna prospektywno (prospective prospective overruling)117: nowa
regua znajdzie zastosowanie do stanw faktycznych, ktre zaistniej po przyszej
okrelonej dacie,
6) prospektywna retroaktywno (prospective retroactive overruling): nowa regua
znajdzie wsteczne zastosowanie, jeeli nie dojdzie do uchwalenia nowej ustawy do
okrelonego momentu118.
Podstawowy argument wysuwany na rzecz stosowania techniki prospektywnej to
potrzeba ochrony zaufania osb, dziaajcych zgodnie z poprzednim orzecznictwem.
Prospective overruling ma by tutaj dodatkowo metod na poczenie ognia z wod.
Sd moe bowiem odej od poprzedniej reguy, ale nie musi si przy tym obawia, i
zmiana precedensu naruszy czyje uzasadnione oczekiwania119.
Przeciwko
technice
prospektywnej
wysuwane
najczciej
nastpujce
argumenty120:
1) sd, stosujc prospective overruling, zblia si zbytnio do pozycji ustawodawcy, co
jest niedozwolone ze wzgldu na zasad trjpodziau wadzy oraz fakt, i sdziowie nie
s powoywani w demokratycznych wyborach,
117
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771, 784. Note Minnesota Law Review 1966,
t. 51, s. 79.
118
Por. S.J. Perrello, Jr., P.A.Golembiewski, Retroactivity of California Supreme Court Decisions: A
Procedural Step Toward Fairness, California Western Law Review 1981, s. 403, 404 i nast.
119
A. Nicol, Prospective Overruling: A New Device for English Courts?, Modern Law Review 1976,
s. 542, 560.
120
Ibidem, s. 542, 548 i nast.
49/279
UKASZ PIOTR SUPERA
2) zadaniem wadzy sdowniczej jest osdzanie przeszych zdarze, zatem orzeczenia

sdowe musz dziaa wstecz; wydawanie decyzji odnoszcych si jedynie do
przyszych stanw faktycznych odbiera sdowi charakter organu, ktry ma rozpatrywa
konkretne spory,
3) sdy, majc moliwo wydania decyzji jedynie na przyszo, bd zapewne zbyt
chtnie z niej korzysta i w rezultacie system prawa straci, a nie zyska na pewnoci
i stabilnoci121; warto pamita, i to wanie prospective overruling stao si dla Sdu
Najwyszego
USA
mechanizmem
pozwalajcym
na
wprowadzanie
niemal
rewolucyjnych zmian do amerykaskiej procedury karnej (por. cz II rozdzia 1.3.4.

niniejszej pracy),
4) strony sporu nie bd miay inicjatywy do tego, aby walczy o zmian przyjtych
we wczeniejszych orzeczeniach regu, skoro nawet jeeli do takiej zmiany dojdzie
nie bd one mogy z niej skorzysta.
Warto dokona w tym miejscu jeszcze jednego spostrzeenia. Problemy zwizane
z czasowym skutkiem regu wyraonych w orzeczeniach sdowych pojawiaj si
zarwno, gdy sdy dokonuj nowej interpretacji ustawy (interpretation of a statute lub
tzw. statutory precedent), odchodzc od jej poprzedniego rozumienia, oraz przy zmianie
prawa precedensowego (common law precedent)122. W doktrynie nie przyjo si
szeroko rozwizanie, ktre polegaoby na odmiennym traktowaniu obu tych
przypadkw, w ten sposb, aby nowej interpretacji ustawowej nadawa skutek
retroaktywny, a nowemu precedensowi prospektywny123. Jak zauway Roger J.Traynor,
gdy sdzia zmienia precedens, ma znikome znaczenie, czy precedens ten odnosi si
jedynie do common law, czy te stanowi interpretacj konstytucji lub ustawy. Czsto
sama ustawa to skodyfikowane zasady common law, i rwnie w tym przypadku sdzia
121
R.H.S. Tur zwraca przykadowo uwag w odniesieniu do Izby Lordw na zwizek midzy
dopuszczalnoci prospective overruling a gotowoci do zmiany precedensu: Indeed the House of

Lords seems to have brought upon itself a classic Catch-22 situation: unless it overrules more readily, it
wont adopt the technique of prospective overruling and unless it adopts the technique of prospective
overruling, it wont adopt more readily, Varieties of Overruling and Judicial Law-Making; Prospective
Overruling in a Comparative Perspective, Judicial Review 1978, t. 41, s. 33, 47.
122
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771, 779; Notes Limitations of Judicial Decisions
to Prospective Operation, Iowa Law Review 1961, t. 46, s. 600, 602 i nast. Jednak co do zasad
dotyczcych zmiany statutory precedent przez sdy por. W.N. Eskridge Jr., Overruling Statutory
Precedents, Georgetown Law Journal 1988, t. 76, s. 1361.
123
K. Roosevelt, A Little Theory, op. cit., s. 28 i nast.
50/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dochodzi do rozstrzygnicia po przeprowadzeniu rozumowania wywodzcego si

z common law. Z tego powodu kontekst sprawy nie ma zwykle wpywu na regu
podstawow, zgodnie z ktr decyzja zmieniajca precedens dziaa retroaktywnie124.
1.3. Czasowe skutki orzecze sdowych w USA
Jako pierwszy zostanie omwiony system USA, przed angielskim. Rozwizanie to
moe by zaskoczeniem. Jest przecie oczywiste, i to wanie w Anglii powstay
wsplne dla obu systemw zaoenia. Powinno to prowadzi, przynajmniej na pierwszy
rzut oka, do przyjcia odwrotnej kolejnoci. W drodze ewolucji obu porzdkw
prawnych, to wanie w amerykaskim z rnych wzgldw wczeniej i szerzej zostay
rozwinite zagadnienia dotyczce czasowych skutkw zmiany orzecznictwa sdowego.
By moe zwizane to byo z funkcjonalizmem prawniczym i dokonan w jego ramach
prb redefinicji roli sdziego. Bardzo istotne znaczenia mia rwnie ksztat
amerykaskiej procedury karnej oraz fakt, i Sd Najwyszy USA musia czsto
rozstrzyga
kwestie
konstytucyjne
o fundamentalnym
charakterze
dla
caego
spoeczestwa.
1.3.1. Pierwsze przypadki czasowego limitowania skutkw orzecze
Za osob, ktra pierwsza zaproponowaa stosowanie prospective overruling, uwaa
si czsto Goerge F. Canfielda. W roku 1917 uzna on w swym wystpieniu na forum
South Carolina Bar Association, i nowa regua prawna stworzona przez sdy moe
znajdowa zastosowanie jedynie do przyszych transakcji125. Nie oznacza to jednak, e
a do pocztkw XX w. sdy amerykaskie, dokonujc zmian w prawie
precedensowym lub w wykadni prawa ustawowego, zawsze nadaway owym zmianom
skutek wsteczny126. W wyjtkowych sytuacjach dochodzio ju wczeniej do
124
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 779, [tum. wasne .S.], w oryginale: When
a judge does overrule a precedent, it matters little whether it related only to the common law or to the
interpretation of a constitution or statute. Often a statute itself has codified rules of common law, and in
any event a judge arrives at his decision via reasoning native to the common law. Hence the context of the
case ordinarily does not affect the prevailing rule that an overruling decision operates retroactively.
125
B.H. Levy, Realist Jurisprudence and Prospective Overruling, University of Pennsylvania Law
Review 1960, t. 109 s. 1, 7; z kolei B.N. Cardozo ide t przypisywa J. Wigmoreowi, por.
B.N. Cardozo, Jurisprudence, Address before the New York State Bar Association, New York State Bar
Association Report 1932, s. 263, 295.
126
Notes Prospective Overruling and Retroactive Application in the Federal Courts, Yale Law Journal
1962, t. 71, z. 5, s. 907, 912 i nast.
51/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ograniczenia w czasie efektw decyzji sdowych127. Przykadowo, w roku 1863 Sd

Najwyszy USA w sprawie Gelpcke przeciwko City of Dubique odmwi decyzji Sdu
Najwyszego stanu Iowa, uznajcej municypalne obligacje za niewane, skutku
retroaktywnego. Zdaniem Sdu Najwyszego skutek retroaktywny naruszaby bowiem
uzasadnione interesy osb, ktre kupiy obligacje przekonane o ich wanoci ze
wzgldu na wczeniejsze orzecznictwo stanowe128.
Podstaw prawn dla limitowania czasowych skutkw orzecze prbowano odnale
w Konstytucji USA129. Zgodnie z art. 1 ust. 9 i 10 Konstytucji USA ani Unia, ani
poszczeglne stany nie mog wydawa retroaktywnych praw. Ostatecznie uznano, i
przepisy te (tzw. ex post facto clause) odnosz si jedynie do praw stanowionych przez
ustawodawc, a nie decyzji sdowych130. Moliwo ograniczenia orzeczniczej
retroaktywnoci prbowano dostrzec rwnie w konstytucyjnej zasadzie rzetelnego
procesu (due process of law)131. Naley stwierdzi, i konstytucyjno retroaktywnego
orzecznictwa bya zawsze niezwykle szeroko uznawana i to wanie technika
prospektywna spotykaa si z zarzutem niekonstytucyjnoci132. Niektrzy autorzy
wskazywali z kolei jako podstaw ograniczenia skutkw czasowych orzecze sdowych
zasad ochrony zaufania podmiotw prawa (principle of reliance)133. Limitowanie
127
R.B. Ostrager wskazuje tu na trzy sytuacje, w ktrych dochodzio do ograniczenia czasowych skutkw
orzecze sdowych: (1) where contractual obligations assumed in reliance on the overruled decision
would be impaired by retroactive operation of the later judgment; (2) where a legislative enactment has
been declared valid by earlier decisions and contracts have been entered into in reliance upon the decision
before such decisions are overruled; and (3) where a person has acted in a manner which was legal under
the former decision but is criminal under the overruling decisions (B.R. Ostrager, Retroactivity and
Prospectivity of Supreme Court Constitutional Interpretations, New York Law Forum 1973, t. 19,
s. 289, 293 i nast.).
128
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771, 780 i nast.
129
O.C. Snyder, Retrospective Operation, op. cit., s. 121, 133.
130
R.H. Freeman, Protection Afforded Against the Retroactive Operation of an Overruling Decision,
Columbia Law Review 1958, t. 58, nr 7, s. 230, 233; Notes Prospective Overruling and Retroactive
Application in the Federal Courts, Yale Law Journal 1962, t. 71, z. 5, s. 907, 909.
131
J.E. Fisch, Retroactivity and Legal Change an Equilibrium Approach, Harvard Law Review 1997,
t. 110, s. 1055, 1075.

132
133
Ibidem, s. 1055, 1075.

Notes Limitations, op. cit., s. 600, 601 i nast.; O.C. Synder, Retrospective Operation, op. cit.,
s. 121, 146 i nast.
52/279
UKASZ PIOTR SUPERA
czasowych skutkw orzecze odbywao si sporadycznie i bynajmniej nie doprowadzio

do stworzenia jednolitej teorii retroaktywnoci czy te cakowitego porzucenia
deklaratoryjnej koncepcji prawa134. Dopiero pogldy naukowe Benjamina N. Cardoza
miay nada koncepcji prospective overruling now dynamik.
1.3.2. Podejcie pragmatyczne do kwestii retroaktywnoci orzeczniczej pogldy
B.N. Cardoza
Mimo wspomnianych wczeniej przypadkw prospektywnego orzecznictwa, to
wanie
B.N. Cardozo
mia
stworzy
podstawy
amerykaskiej
doktryny
retroaktywnoci135. Twierdzi on, i w wikszoci przypadkw retroaktywne dziaanie

orzecznictwa sdowego jest akceptowalne: w olbrzymiej wikszoci przypadkw
retrospektywny efekt prawa sdowego zdaje si nie prowadzi do pokrzywdzenia lub co
najwyej prowadzi do pokrzywdzenia, ktre jest nieuniknione, w przypadku, gdy brak
byo ustalonych regu136. Jako przykad podawa odpowiedzialno odszkodowawcz
z tytuu czynw niedozwolonych (law of torts). Nawet gdyby nowo ogoszona regua
dotyczca prawa deliktw znana bya wczeniej, nie wpynoby to przypuszczalnie na
bezprawne zachowanie sprawcy. Jedynie w sytuacjach, gdy retrospektywno nowej
reguy prowadziaby do raco niesprawiedliwych rezultatw, powinno doj do
ograniczenia jej skutkw w czasie137. Przy czym rozumowanie to dotyczyo orzecze
sdw wyszych instancji. Zdaniem B.N. Cardoza, osoby kierujce si w swoim
postpowaniu
orzeczeniami
sdw
niszych
instancji
dziaaj
w ramach
dopuszczalnego yciowego ryzyka (fair risk of the game of life)138.

B.N. Cardozo formuowa swoje postulaty nie tylko w odniesieniu do prawa
precedensowego (common law), ale rwnie do wyrokw interpretujcych prawo pisane
(statute), czy te stwierdzajcych niekonstytucyjno ustaw. Piszc o tym, do jakich
orzecze winna by stosowana technika prospektywna, stwierdza: Nie podejmuj si
134
T.S. Currier, Time and Change in Judge-Made Law: Prospective Overruling, 1965, t. 51, z. 2, s. 201,
208 i nast.; B.H. Levy, Realist Jurisprudence, op. cit., s. 1, 7.

135
W.V. Schaefer, The Control of Sunburst: Techniques of Prospective Overruling, New York
University Law Review 1967, t. 42, s. 631, 632.

136
B.N. Cardozo, The Nature of Judicial Process, Yale University Press 1921, s. 146, [tum. wasne
.S.], w oryginale: in the vast majority of cases the retrospective effect of judge-made law is felt either
to involve no hardship or only such hardship as is inevitable where no rule has been declared.
137
B.N. Cardozo, The Nature, op. cit., s. 146 i nast.
138
53/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wskaza, gdzie zostanie wyznaczona granica. Jestem jednak przekonany, i w kadym

przypadku jej wskazanie bdzie podyktowane, nie przez metafizyczne pogldy
dotyczce prawa sdziowskiego, ani przez fetysz nieugitych przekona takich jak
trjpodzia wadzy, lecz przez wzgld na zasady wygody, uytecznoci oraz najgbsze
poczucie sprawiedliwoci139. Jak zatem wida, B.N. Cardozo podchodzi niezwykle
pragmatycznie do kwestii czasowych skutkw orzecze sdowych i stara si je
oderwa od filozoficznych koncepcji na temat natury prawa.
Zdaniem B.N. Cardoza, stosowanie techniki prospektywnej przez sdy nie wymagao
specjalnego upowanienia ustawowego. W przypadku pojawienia si wtpliwoci
w tym wzgldzie powinny one zosta rozwiane poprzez uchwalenie odpowiedniej
ustawy, a nawet przyjcie poprawki do Konstytucji USA140. Projekt odpowiedniej
ustawy przygotowa Albert Kocourek141. Propozycja A. Kocoureka nigdy nie zostaa
wprowadzona w ycie. Jednak B.N. Cardozo, nominowany przez Herberta Hoovera na
139
Ibidem, s. 148, [tum. wasne .S.], w oryginale: Where the line of division will some day be
located, I will make no attempt to say. I feel assured, however, that its location, wherever it shall be, will
be governed, not by metaphysical conceptions of the nature of judge-made law, nor by the fetish of some
implacable tenet such as that of the division of governmental powers, but by considerations of
convenience, of utility and of the deepest sentiments of justice.
140
B.N. Cardozo, Jurisprudence, op. cit., s. 263, 297.
141
A. Kocourek, Retrospective Decisions and Stare Decisis and A Proposal, American Bar Association
Journal, 1931, t. 17, s. 180, 182; projekt brzmia:

Sec.1 The final judicial decisions of the Supreme Court are
(a) Decisive of the rights of the parties
(b) Declarative of the rules of law for future application which govern the question raised on the
facts presented and decided.
Sec. 2 (1) If the Supreme Court believes that a declaration of rule of law therefore made by the
Supreme Court or by any other inferior court is unjust, it will decide the instant case in accordance with
the juster rule except
(a) Where the former rule is a basis or reasonable and justifiable reliance applicable to the facto
of the instant case, or
(b) Where application of a new rule in its judgment will be unduly disturbing to a standard of
reasonable and justifiable reliance as to the existence or non-existence of legal relations of other persons
not then before the court.
(2) When the Supreme Court refuses to depart from an existing rule in favor of what it
pronounces a juster rule on the question adjudicated, the expression of that view is evidence for future
cases of the existence of reasonable reliance.
54/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sdziego
Sdu
Najwyszego
USA,
napisa
uzasadnienia
do
wyroku
Great Northern Railway Company przeciwko Sunburst Oil &Refining Company142,

w wyniku czego prospective overruling zyskao istotne miejsce w amerykaskiej teorii
oraz praktyce prawa143.
1.3.3. Sunbursting
Spka Sunburst Oil &Refining Co. wniosa pozew o zwrot nadpat uiszczonych
pozwanemu przedsibiorstwu komunikacyjnemu za transport towarw. Zgodnie
z wczeniejszym orzeczeniem Sdu Najwyszego Montany z 1921 r.144 nadawca mia
prawo do zwrotu po wypenieniu pewnych dodatkowych wymogw, ktre, co istotne,
zostay przez Sunburst zrealizowane. Sd Najwyszy Montany zmieni jednak
w midzyczasie stanowisko, uznajc, wbrew wczeniejszemu orzecznictwu, i zwrot
nadpaconych
kwot
nie
przysuguje
nawet
przy
uwzgldnieniu
wczeniej
wskazywanych warunkw. Sd nie zastosowa owej zasady do sprawy Sunburst. W tym

przypadku miaa obowizywa jeszcze dawna interpretacja. Oznaczao to ograniczenie
temporalnych skutkw nowego orzecznictwa. Pozwane przedsibiorstwo transportowe,
chcc unikn koniecznoci zwrotu pobranych rodkw, wystpio ostatecznie do Sdu
Najwyszego USA, twierdzc, e takie rozstrzygnicie pozbawia je susznych praw
i jest niezgodne z klauzul rzetelnego procesu (due process of law).
Zdaniem Sdu Najwyszego, orzeczenie sdu stanowego byo zgodne z Konstytucj
USA. Autor uzasadnienia wyroku, czyli nikt inny jak B.N. Cardozo, mia niezwyk
okazj przeku popieran przez siebie koncepcj w ycie. Wedug B.N. Cardoza,
Konstytucja USA nie okrela, czy sdy stanowe zobowizane s stosowa nowe
orzecznictwo rwnie do dawnych stanw faktycznych the Federal Constitution has
no voice upon the subject145. Sdziom stanowym przysuguje w tym zakresie pena
(3) Nothing herein shall abridge the duty of inferior courts to apply the declarations of law made
by superior courts.
142
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 5 grudnia 1932 r. w sprawie Great Northern Railway
Company przeciwko Sunburst Oil & Refining Company, U.S. Reports, t. 287, s. 358.
143
W. Friedman, Limits of Judicial Law Making and Prospective Overruling, Modern Law Review
1966, t. 29, nr 6, s. 593, 602.

144
Orzeczenie Sdu Najwyszego stanu Montana z dnia 31 maja 1921 r. w sprawie Doney przeciwko
Northern Pacific Railway Company et al. Montana Reports, t. 60, 209, 199, s. 432.
145
Wyej wymienione w przypisie 142 orzeczenie w sprawie Railway Company przeciwko Sunburst Oil
& Refining Company, s. 364.
55/279
UKASZ PIOTR SUPERA
swoboda. Przy czym B.N. Cardozo nie wypowiedzia si co do filozoficznej istoty

prawa. W uzasadnieniu do wyroku Sunburst zawarte zostao stwierdzenie, e sdziowie
stanowi mog wedle wasnego uznania przyjmowa za suszne rne teorie prawa
cznie z tradycyjnym pogldem W.Blackstonea146. Nie powinno to jednak zmienia
ostatecznej konkluzji o dopuszczalnoci techniki prospektywnej. Tym samym
B.N. Cardozo chcia oderwa kwesti moliwoci stosowania prospective overruling od
sporu co do deklaratoryjnej lub konstytutywnej roli orzecznictwa sdowego.
Po ogoszeniu orzeczenia w sprawie Sunburst sdy stanowe w wielu przypadkach
sigay po technik prospective overruling147. Samo stosowanie owej metody okrelane
jest
czasem
w literaturze
jako
sunbursting148.
Przy
czym
zakres,
w jakim
w poszczeglnych jurysdykcjach stanowych dopuszcza si prospective overruling, rni

si w zalenoci, czy precedens dotyczy interpretacji prawa pisanego, czy te common
law149.
Technik
prospektywn
wykorzystywano
m.in.
w sprawach
dotyczcych
immunitetw od odpowiedzialnoci deliktowej150. Ciekawym przykadem jest tu

orzeczenie Sdu Najwyszego Illinois w sprawie Molitor przeciwko Kaneland
Community Unit District No. 302151. Stan faktyczny by nastpujcy: z winy kierowcy
autobusu szkolnego doszo do wypadku. Na drodze do uwzgldnienia roszcze
poszkodowanych dzieci staa koncepcja immunizujca administracj lokaln od
odpowiedzialnoci deliktowej (school district immunity). Rozpoznajc spraw, Sd
Najwyszy Illinois postanowi znie w tym zakresie immunitet. Likwidacja
immunitetu zostaa dokonana tylko ze skutkiem pro futuro, ze wzgldu na potrzeb
ochrony dystryktw, ktre nie wykupiy odpowiedniego ubezpieczenia. Strona pozwana
146
Ibidem, s. 365.
147
T.S. Currier, Time, op. cit., s. 201, 211 i nast.; W.V. Schaefer, The Control, op. cit., s. 631, 634.
148
T.E. Fairchild, Limitation of New Judge-Made Law to Prospective Effect Only: Prospective
Overruling or Sunbursting, Marquette Law Review 1967, t. 51, s. 254.

149
Note Judicial and Legislative Treatmen of Usurious Credit Sales, Harvard Law Review 1958,
t. 71, s. 1143, 1149, przypis 32.

150
151
A. Nicol, Prospective, op. cit., s. 542, 544.

Orzeczenie Sdu Najwyszego Illinois z dnia 16 grudnia 1959 r. w sprawie Molitor przeciwko
Kaneland Community Unit District No. 302, Illinois Reports, Second Series, t. 18, s. 11, cert. denied
362 U.S. Reports, t. 362, s. 968.
56/279
UKASZ PIOTR SUPERA
bya co prawda ubezpieczona152, powd zmierza jednak do uzyskania wyroku,

w ktrym regua dotyczca immunitetu zostaaby ostatecznie zmieniona, i nie domaga
si wypaty z tytuu ubezpieczenia. Sd Najwyszy Illinois postanowi przyzna
korzyci zwizane now regu stronie, ktra j wywalczya, tj. maoletniemu
Thomasowi Molitorowi153. Pojawi si tutaj istotny problem naruszenia zasady rwnoci
wobec prawa. Byo to tym bardziej widoczne, i pozew w sprawie zosta wniesiony
jako test na moliwo dochodzenia odszkodowania przez pozostae dzieci, ktre
dodatkowo partycypoway w kosztach154. W ostatecznoci Sd Najwyszy stanu Illinois
zastosowa now wykadni do wszystkich poszkodowanych uczniw w wypadku155.
Wskazano przy tym, e ju z poprzedniego orzeczenia miao wynika, i nowa zasada
znajdzie
zastosowanie
do
wszystkich
roszcze
zwizanych
z wypadkiem
komunikacyjnym.
Warto zwrci uwag, i ograniczenia skutkw zniesienia immunitetu oznaczay tak
naprawd faworyzowanie interesu oglnego nad interesem poszkodowanych. Zaufanie
do trwaoci linii orzeczniczej wsplnoty lokalnej zostao wyej postawione ni
wzgldy susznociowe156.
1.3.4. Ksztatowanie nowych standardw proceduralnych a retroaktywno
orzecznicza
Jak wynika z wczeniejszych uwag, praktyka ograniczania retroaktywnoci orzecze
sdowych siga nawet XIX w. Jej istotny rozwj nastpi w zwizku z dziaalnoci
B.N. Cardoza. Jednak dopiero od lat 60. XX-lecia Sd Najwyszy USA zacz stosowa
prospective overruling w szerszym zakresie. Wwczas bowiem Sd Najwyszy uzna,
i przysuguje mu generalna kompetencja do ograniczania czasowych skutkw
152
Co ciekawe, niektrzy twierdz, e sam fakt posiadania ubezpieczenia nie powinien oznacza
odpowiedzialnoci ubezpieczonej instytucji za zdarzenie wczeniej nieobjte odpowiedzialnoci.

Miaoby to wynika z faktu, i insytucje ubezpieczeniowe, oceniajc ryzyko ubezpieczeniowe, rwnie
teoretycznie kieruj si stanem orzecznictwa sdowego. Co do tej dyskusji por. R.E. Keeton, Creative
Continuity in the Law of Torts, Harvard Law Review 1962, t. 75, s. 463, 492 i nast.
153
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771, 783.
154
A. Nicol, Prospective, op. cit., s. 542, 547.
155
Orzeczenie Sdu Najwyszego stanu Illinois z dnia 23 marca 1962 r. w sprawie Molitor przeciwko
Kaneland Community Unit District No. 302, Illinois Reports, Second Series, t. 24, s. 467.
156
57/279
UKASZ PIOTR SUPERA
orzecze157. Wyrok w sprawie Sunburst stwierdza, e to sdy stanowe mog, nie

popadajc w konflikt z Konstytucj Federaln, okrela czasowe ramy swoich
decyzji158. Orzeczenie to nie odnosio si natomiast wprost do wyrokw sdw
federalnych.
Zgodnie z wczeniejszymi uwagami rozwj doktryny retroaktywnoci by w pewnym
stopniu zwizany z powstaniem w XX w. nowych teorii prawa, m.in. realizmu
prawniczego, ktre przyczyniy si do zmiany sposobu postrzegania przez sdy ich
wasnej roli159. Doktryna prospektywna bya dzieckiem swojej epoki jeszcze z innego
wzgldu. Prospective overruling posuyo, z historycznego punktu widzenia,
przewaajco liberalnemu skadowi Sdu Najwyszego USA (tzw. Liberal bloc, do
ktrego naleeli m.in. sdziowie: Earl Warren, Hugo Black, William O.Douglas,
William J.Brennan i Arthur Goldberg)160 do ustanowienia nowych standardw
procedury karnej bez groby rewizji ogromnej liczby zakoczonych wczeniej
postpowa. W latach 60. Sd Najwyszy, dostrzegajc, i pojcie due process jest
znacznie wziej rozumiane przez sdy stanowe ni federalne, postanowi to zmieni 161.
Prospective overruling umoliwio reform procedury karnej przy rwnoczesnym
zagwarantowaniu
orzecznictwa.
ochrony
zaufania
Z oczywistych
wadz
wzgldw
stanowych
sdziowie
do
dotychczasowego
konserwatywni
rwnie
zainteresowani byli tym, aby nowe prawa konstytucyjne nie dziaay z moc
wsteczn162. Jak wida zatem, technika prospektywna bya efektem sojuszu prawnikw
o bardzo rnych pogldach163.
157
P.J. Stephens, The New Retroactivity Doctrine: Equality, Reliance and Stare Decisis, Syracuse Law
Review 1998, t. 48, s. 1515, 1517 i nast.

158
W przypadku sdw federalnych, w tym Sdu Najwyszego USA, kwestia ta jest bardzo sporna.
Artyku III Konstytucji USA zawiera bowiem stwierdzenie, i sdy orzekaj w odniesieniu do case or
controversy, tj. faktycznych sporw, i nie mog wydawa innych opinii jest to tzw. federal prohibition
on advisory opinions, por. K. Roosevelt, A Little Theory, op. cit., s. 15 i nast.; por. take J. Stone,
Precedens and Law, Butterworths 1985, s. 193.
159
B.S. Shannon, The Retroactive, op. cit., t. 26, s. 811, 833.
160
B.R. Ostrager, Retroactivity, op. cit., s. 289.
161
P.B. Hasler, Retroactivity Rethought: The Hidden Cost, Maine Law Review 1972, t. 24, s. 1, 3.
162
J.B. Haddad, Retroactivity Should Be Rethought: a Call for the End of the Linkletter Doctrine,
Criminal Law, Criminology and Police Science 1969, t. 60, z. 4, s. 417, 439.
163
R.H. Fallon, Jr., D.J.Meltzer, New Law, op. cit., s. 1731, 1739.
58/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Wyrokiem, ktry da pocztek wspczesnej doktrynie retroaktywnoci Sdu

Najwyszego, jest decyzja w sprawie Linkletter przeciwko Walker164. Orzeczenie
dotyczyo procedury karnej, jednak zawarte w nim tezy zostay nastpnie przeniesione
w inne obszary prawa165.
V. Linkletter zosta w dniu 28 maja 1959 r. uznany za winnego popenienia rozboju
i skazany przez sd stanowy na 9 lat przymusowych robt. Nieco pniej, w orzeczeniu
z dnia 19 czerwca 1961 r. w sprawie Mapp przeciwko Ohio166, Sd Najwyszy USA
przyj, odchodzc od dotychczasowego stanowiska, i niezgodne z XIV poprawk do
Konstytucji (due process of law) jest dopuszczanie w procesie przed sdami stanowymi
dowodw uzyskanych w nielegalny sposb (exclusionary rule)167. Tymczasem
V. Linkletter zosta wczeniej uznany za winnego m.in. na podstawie dowodw
zdobytych w czasie bezprawnego przeszukania mieszkania. Wobec powyszego
skazany zoy wniosek o uchylenie wyroku skazujcego w ramach procedury writ of
habeas corpus168.
164
B.S. Shannon, The Retroactive, op. cit., s. 811, 817 i nast.
165
C.D. Ciochon, Nonretroactivity In Constitutional Tax Refund Cases, Hastings Law Journal 1992,
t. 43, s. 419, 429 i nast.

166
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 19 czerwca 1961 r. w sprawie Mapp przeciwko Ohio,
U.S. Reports, t. 367, s. 643.

167
Sprawa Mapp przeciwko Ohio dotyczya, jak wida, interpretacji Konstytucji USA. Do tej pory
przyjmowano, i interpretacja taka odnosi skutek do wszystkich stanw faktycznych, a wic rwnie tych
sprzed jej ogoszenia, por. P. Bender, The Retroactive Effect of an Overruling Constitutional Decision:
Mapp v. Ohio, University of Pennsylvania Law Review 1962, t. 110, s. 650.
168
Kluczem do zrozumienia doktryny, ktrej pocztek dao orzeczenie w sprawie Linkletter, jest
waciwe objanienie procedury habeas corpus. Po pierwsze, naley zaznaczy, i w procedurze karnej
USA pojcie prawomocnoci w stosunku do wyroku karnego nie funkcjonuje tak jak na kontynencie
europejskim. Po zapadniciu ostatecznego wyroku skazujcego moe on zosta wzruszony wskutek
przedstawienia przez skazanego lub jego obroc nowego zarzutu co do rzetelnoci zakoczonego
procesu. Por. N. Schmidt, Strafverfahren und Strafrecht in den Vereinigten Staaten, Heidelberg 1993,
s. 81; wynika to z bardzo silnej ochrony przyznawanej prawom osb oskaronych czy skazanych.
Objawia si to w ten sposb, i wyrok skazujcy praktycznie przez nieograniczony czas moe by
zaskarany na podstawie tzw. postconviction remedies. Przy czym podstawy tych rodkw zwizku
collateral attacks s bez porwnania szersze ni w przypadku znanych w systemie europejskim
nadzwyczajnych procedur odwoawczych. Jedn z najwaniejszych amerykaskich procedur jest writ of
habeas corpus, zwany rwnie ze wzgldu na swe znaczenie the great writ. Por. N. Schmidt,
Strafverfahren, op. cit., s. 88. W zwizku z tym, i opisane powyej zasady prowadziy do sytuacji,
w ktrej osoby skazane na mier przez nawet kilkanacie lat walczyy rodkami procesowymi o ycie,
59/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Rozpoznajc spraw169, Sd Najwyszy USA sta na stanowisku, i V. Linkletter musi

nadal odbywa kar, poniewa skazujcy go wyrok zapad przed orzeczeniem Mapp
przeciwko Ohio. W uzasadnieniu decyzji zestawiono tradycyjny pogld Blackstonea
z koncepcj J. Austina i B.N. Cardoza170. W orzeczeniu znalazo si take odwoanie do
sprawy Sunburst. W rezultacie sdziowie uznali, i zmienione orzecznictwo Sdu
Najwyszego USA nie musi automatycznie znajdowa zastosowania do spraw
wczeniej zakoczonych w gwnym postpowaniu (final judgments of conviction)171.
Retroaktywno nowego orzecznictwa zaley od dodatkowych czynnikw. Podstawowe
pytanie brzmi, jaki jest cel nowej normy. Naley rwnie uwzgldni zaufanie
pokadane w dawne orzecznictwo oraz skutki, jakie przyjte rozwizanie bdzie mie
dla wymiaru sprawiedliwoci172. Gwnym celem decyzji Mapp przeciwko Ohio byo
zapobieenie amaniu praw konstytucyjnych przez wadze stanowe (prewencja).
Zastosowanie nowej zasady dowodowej nie mogo zmieni faktu, i w sprawie
Linkletter do zamania praw obywatelskich ju doszo173. W konkluzji cele postawione
przez Sd Najwyszy i tak nie mogy by osignite, a orzeczenie przeciwne rodzio
grob koniecznoci uniewinnienia ogromnej liczby faktycznie winnych osb,
wczeniej skazanych na podstawie nielegalnie zdobytych dowodw174.
Chocia sprawa Linkletter dotyczya procedury habeas corpus, wedug Sdu
Najwyszego zastosowanie techniki prospective overruling nie musi by jedynie do
tego typu postpowa ograniczone. Przeciwnie, Sd Najwyszy USA przyj, i
przysuguje mu oglne uprawnienie do ograniczania czasowych skutkw orzecze 175.
Wypracowane zasady miay odnosi si w rwnym stopniu zarwno do spraw karnych
doszo do uchwalenia w 1996 r. Antiterrorism and Effective Death Penalty Act, ustawy, ktra znacznie
ograniczya moliwo wnoszenia kolejnych petycji habeas corpus, por. C. Federman, The Body and the
State, State University of New York Press 2006, s. 157 i nast.
169
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 7 lipca 1965 r. w sprawie Linkletter przeciwko Walker,
U.S. Reports, t. 381, s. 618.

170
171
Final judgments of conviction a wic takie, ktre mog by wzruszone jedynie za pomoc collateral
attacks, por. przypis 169.

172
Wyej wymienione w przypisie 169 orzeczenie w sprawie Linkletter przeciwko Walker, s. 629.
173
Ibidem, s. 632.
174
Ibidem, s. 637.
175
R.H. Fallon, Jr., D.J. Meltzer, New Law, op. cit., s. 1731, 1740.
60/279
UKASZ PIOTR SUPERA
jak i cywilnych176. Niezwykle ciekawym elementem orzeczenia Linkletter jest to, w jaki
sposb zostaa okrelona granica czasowa dla stosowania reguy ustanowionej w Mapp
przeciwko Ohio. Decydujce znaczenie mia nie czas popenienia czynu, ale moment
zapadnicia ostatecznego wyroku skazujcego. W rezultacie osoby uczestniczce w tym
samym przestpstwie mogyby zosta zupenie inaczej potraktowane przez wymiar
sprawiedliwoci w zalenoci od tego, jak szybko doszoby do wydania ostatecznego
wyroku w stosunku do kadej z nich. Innymi sowy, czysty przypadek, bdcy
wynikiem kolejnoci i szybkoci rozpatrywania spraw, decydowa o winie lub
niewinnoci obywateli177. Bya to konsekwencja faktu, i reguy przyjte w Mapp
przeciwko
Ohio
znalazy
ju
wczeniej
retroaktywne
zastosowanie
w kilku
przypadkach, w tym przede wszystkim w samej sprawie Mapp przeciwko Ohio178.

Technik prospektywn posuono si rwnie w wyroku Stovall przeciwko Denno,
wydanym dwa lata po decyzji w sprawie Linkletter. Proces dotyczy prawa do
obecnoci obrocy w czasie okazywania wiadkom podejrzanego w grupie dla celw
dowodowych (tzw. line-up). W tym przypadku Sd Najwyszy USA uzna, i zasada
mwica o prawie do kontaktu z obroc w trakcie tej procedury nie bdzie dotyczy
czynnoci okazania dokonanych przed wydaniem orzeczenia Sdu Najwyszego 179.
W orzeczeniu Stovall przeciwko Denno Sd Najwyszy USA zastosowa tzw.
selektywn prospektywno. Nowa regua znalaza zastosowanie rwnie w sprawie,
w ktrej zostaa ogoszona180. W ten sposb powstay podstawowe ramy dla analizy
zagadnienia retroaktywnoci tzw. doktryna Linkletter/Stovall181.
W sprawie Johnson przeciwko New Jersey182 Sd Najwyszy USA odmwi
retroaktywnego zastosowania wyrokw w sprawach Escobedo przeciwko Illinois183 oraz
176
Wyej wymienione w przypisie 169 orzeczenie w sprawie Linkletter przeciwko Walker, s. 627.
177
T.S. Currier, Time, op. cit., s. 201, 201 i nast.; R.H. Fallon, Jr., D.J. Meltzer, New Law, op. cit.,
s. 1731, 1741.
178
W.V. Schaefer, The Control, op. cit., s. 631, 644.
179
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 12 czerwca 1967 r. w sprawie Stovall przeciwko Denno,
U.S. Reports, t. 388, s. 293.

180
181
K. Roosevelt, A Little Theory, op. cit., s. 17 i nast.

J.B. Corr, Retroactivity: a Study in Supreme Court Doctrine as Applied, North Carolina Law
Review 1983, t. 61, s. 745.

182
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 20 czerwca 1966 r., U.S. Reports, t. 384, s. 719.
183
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 22 czerwca 1964 r., U.S Reports, t. 378, s. 478.
61/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Miranda przeciwko Arizona184. Pierwszy z nich dotyczy prawa do korzystania

z pomocy adwokata w trakcie przesuchania, drugi obowizku poinformowania
podejrzanego o jego prawach (tzw. Miranda warning). Sd Najwyszy, rozpatrujc
spraw Johnson przeciwko New Jersey, przyj, i powysze orzeczenia znajd
zastosowanie dopiero w procesach, ktre rozpoczy si po ich ogoszeniu. W sprawach
wczeniej rozpocztych zasady wypracowane w decyzjach Escobedo i Miranda nie
miay by uwzgldniane.
W sprawie Johnsons, podobnie jak w sprawie Linkletter, przyznano ochron dziaaniu
wadz stanowych w sytuacji, gdy nie miao ono wpywu na prawidow ocen kwestii
winy (w rozumieniu prawdy materialnej). Zdaniem niektrych autorw, orzeczenie
w sprawie Johnson stanowio bardzo wyrane naruszenie zasady rwnoci. Odmowa
stosowania nowych regu do procesw wszcztych przed ogoszeniem wyroku
w sprawie Escobedo i Miranda moga oznacza dla oskaronych nieuchronn egzekucj
lub wieloletnie wizienie185. Warto przy tym wyranie podkreli, i dat graniczn nie
bya chwila popenienia czynu, lecz moment wszczcia procesu sdowego. W rezultacie
w zalenoci od momentu wszczcia sprawy, osoby, ktre popeniy przestpstwa
w tym samym czasie, mogy by cakowicie odmiennie traktowane przez wymiar
sprawiedliwoci.
1.3.5. Pocztek doktryny retroaktywnoci w sprawach cywilnych Chevron Oil
Co. przeciwko Huson186
Dopuszczalno zastosowania techniki prospektywnej w obszarze prawa cywilnego
zostaa potwierdzona orzeczeniem w sprawie Chevron Oil Co. przeciwko Huson.
Wyrok ten uznaje si czsto za pocztek doktryny retroaktywnoci w odniesieniu do
spraw cywilnych 187.
Powd G.T. Huson dozna w grudniu 1965 r. urazu plecw, pracujc na platformie
wiertniczej nalecej do Chervon Oil Co., umiejscowionej na zewntrznym szelfie
kontynentalnym obok wybrzey stanu Luizjana. W zwizku z powyszym zdarzeniem
w 1968 r. powd wystpi z roszczeniem odszkodowawczym. W sprawie istotna bya
kwestia przedawnienia. Wedug linii orzeczniczej z czasu zdarzenia, roszczenia
184
185
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771, 797 i nast.
186
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 6 grudnia 1971 r., U.S. Reports, t. 404, s. 97.
187
B.S. Shannon, The Retroactive , op. cit., s. 811, 819.
62/279
UKASZ PIOTR SUPERA
poszkodowanego nie ulegy przedawnieniu. Jednak zgodnie z pniej zapad decyzj

w sprawie Rodrigue przeciwko Aetna Casualty & Surety Co.188 roszczenia przedawniy
si ju. Pojawia si wic kwestia intertemporalna wynikajca ze zmiany orzecznictwa.
W opinii wikszoci skadu orzekajcego interpretacja przyjta w sprawie Rodrigue
nie moga znale retroaktywnego zastosowania w sprawie Chevron Oil. Przyjte
rozwizanie byo wynikiem przeprowadzenia testu skadajcego si z nastpujcych
elementw189. Po pierwsze, naleao ustali, czy doszo do ustanowienia nowej zasady
prawnej (new principle of law) poprzez zmian precedensu, w ktrego trwao strony
mogy ufa lub poprzez wydanie orzeczenia w kwestii jeszcze jasno niewyjanionej
przez sdy. Po drugie, trzeba byo zbada, jaki by cel nowej normy i czy jej
retroaktywne dziaanie pozwoli na jego osignicie. Po trzecie, retroaktywne
zastosowanie decyzji sdowej nie mogo prowadzi do rozwiza niesprawiedliwych
lub trudnych do zaakceptowania dla jednej ze stron. W ten sposb powsta tzw. test
Chevron Oil, bdcy odpowiednikiem testu Linkletter dla spraw cywilnych. Trzy
powyej opisane elementy, okrelone jako reliance, purpose and inequity factors190,
stay si podstaw rozwaa nad retroaktywnoci w odniesieniu do spraw cywilnych
przez nastpne dziesiciolecia191.
1.3.6. Test Linkletter/Stovall oraz test Chevron Oil
J.B. Corr, analizujc stosowanie testw LInkletter/Stovall oraz Chevron Oil przez
sdy niszych instancji, doszed do wniosku, i niemal kady z ich elementw wzbudza
istotne wtpliwoci w praktyce192. Dotyczyo to w szczeglnoci kwestii, jak bardzo
nowa regua musi odbiega od poprzedniej, aby mona byo j stosowa jedynie
prospektywnie. Co wicej, zwracano uwag na pewn wewntrzn sprzeczno testu
Chevron Oil. Zgodnie z jego zaoeniami nowa regua moe zosta utworzona przez sd
nie tylko poprzez zmian wczeniejszego precedensu (overruling clear past precedens),
188
189
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 6 grudnia 1971 r. w sprawie Chevron Oil przeciwko
Huson, U.S. Reports, t. 404, s. 97, 106 i nast.

190
J.G. Crowley, Retroactive application of Tennessee v. Garner to Civil Litigation, Fordham Law
Review 1989, t. 57, s. 855, 864.

191
C.W. Palm, The Constitutionality of Section 27a of the Securities Exchange Act: Is Congress Rubbing
Lampf the Wrong Way, Villanova Law Review 1992, t. 37, s. 1213, 1245.
192
J.B. Corr, Supreme Court Doctrine in the Trenches: the Case of Collateral Estoppel, William and
Mary Law Review 1985, t. 27, s. 35, 74.
63/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ale take przy rozstrzyganiu po raz pierwszy zagadnie, ktrych rozwizanie nie byo
jasne (by deciding an issue of first impression, whose resolution was not clear
foreshadowed). Rodzi si oczywicie pytanie: jak w kwestiach, ktre nie miay dotd
jasnego rozstrzygnicia, mogo w ogle doj do powstania zaufania (reliance)193?
Pojawia si rwnie wtpliwo, czy ktry z elementw testu jest najwaniejszy, czy
moe maj one rwnoprawny status. Mniejsze kontrowersje budzi trzeci element
nakazujcy sdom kierowa si poczuciem sprawiedliwoci w odniesieniu do kwestii
retroaktywnoci, chocia oczywicie ma on charakter niezwykle ocenny.
1.3.7. Dalszy rozwj doktryny retroaktywnoci
Uznanie przez Sd Najwyszy USA, i ma on prawo ogranicza czasowo skutki
swoich orzecze, spotkao si z mieszanym przyjciem w amerykaskiej nauce prawa.
Zwolennikiem prospective overruling by prezes Sdu Najwyszego stanu Kalifornia
Roger J. Traynor. Wskazywa on, e ochrona zaufania ma szczeglne znaczenie
w sprawach dotyczcych prawa wasnoci, umw, danin publicznych, czyli tych
dziedzin, w ktrych adwokaci doradzaj na podstawie istniejcego orzecznictwa swoim
klientom przyszy sposb postpowania194. Z kolei w przypadku roszcze deliktowych
nie ma co do zasady miejsca na prospektywne orzecznictwo. W takich sytuacjach
pierwszestwo winno by dane interesom osoby poszkodowanej195. R.J. Traynor
wskazywa, i decydujce dla okrelania skutkw czasowych orzecze winno by, ktra
ze stron bdzie bardziej poszkodowana w wyniku zmiany orzecznictwa. Sam element
zaufania do istniejcej linii orzeczniczej nie powinien mie charakteru decydujcego196.
Interesujc analiz problemu retroaktywnoci zaproponowaa Jill E. Fisch197. Opiera
si ona na wywodzonych z nauk cisych pojciach rwnowagi stabilnej i niestabilnej.
Dla lepszego wyjanienia przydatny jest tu podawany przez autork przykad z monet.
Moneta leca na boku znajduje si w stanie rwnowagi stabilnej. Jedynie due
oddziaywanie zewntrzne moe j z niej wytrci. Mae siy bd powodoway
niewielkie ruchy monety, ale zawsze wrci ona do pozycji wyjciowej. Zupenie inaczej
wyglda sytuacja, gdy moneta stoi na kancie. Wwczas niewielkie oddziaywania
193
J.E. Fisch, Retroactivity, op. cit., s. 1055, 1086.
194
195
Ibidem, s. 771, 783.
196
Ibidem.
197
J.E. Fisch, Retroactivity, op. cit., s. 1055.
64/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sprawi, i zmieni ona swoj wyjciow pozycj 198. Przenoszc pojcia rwnowagi
stabilnej i niestabilnej w obszar prawa, J.E. Fisch stwierdza, i retroaktywno jest
dopuszczalna, gdy dany obszar prawa znajduje si w stanie rwnowagi niestabilnej,
natomiast nie wtedy, gdy znajduje si on w stanie rwnowagi stabilnej. Jeeli regua
bya efektem ewolucji orzecznictwa sdowego, w tym Sdu Najwyszego, i dugo
funkcjonowaa w obrocie prawnym, znajduje si w stanie rwnowagi stabilnej i nie
powinna by retroaktywnie zmieniona199. Czasem prawo znajduje si w stanie
rwnowagi niestabilnej i jego zmiana jest rwnie atwa do przewidzenia jak to, e
moneta stojca na krawdzi w kocu opadnie na bok. W takich przypadkach
retroaktywne orzecznictwo jest dopuszczalne, bo nie naruszy niczyich oczekiwa200.
Z kolei Daniel R. Cahoy proponuje, aby technik prospective overruling szeroko
stosowa w odniesieniu do praw wasnoci intelektualnej. Autor wskazuje, i wasno
intelektualna jest jednym z tych obszarw prawa, w ktrej szczeglnej ochronie winno
podlega zaufanie podmiotw do trwaoci nabytych uprawnie201.
Koncepcji prospective overruling zarzucano przede wszystkim, i narusza zasad
konstytucyjnego podziau wadzy. Zgodnie bowiem z art. 3 Konstytucji USA sdy
federalne mog orzeka co do konkretnych sporw (case or controversy)202. Natomiast
zakazane jest wydawanie decyzji in abstracto advisory opinions. Zgodnie z tym tzw.
pure prospectivity uwaane jest czsto za niekonstytucyjne 203. Niektrzy autorzy
wskazywali, i Sd Najwyszy moe co prawda w konkretnej sprawie odmwi
zastosowania nowej reguy, ale nie powinien zawiera w wyroku abstrakcyjnie
sformuowanej zasady odnoszcej si do przyszych sporw 204. Dalej, doktrynie
prospektywnoci zarzucono, e jest zbyt skomplikowana w stosowaniu, a kryteria j
opisujce s niejasne. Wreszcie, bardzo istotny okaza si argument z zasady rwnoci.
198
Ibidem, s. 1055, 1056.
199
Ibidem, s. 1055, 1103.
200
201
D.R. Cahoy, Changing the Rules in the Middle of the Game: How the Prospective Applications of
Judicial Decisions Related to Intellectual Property Can Promote Economic Efficiency, American
Buisness Law Journal 2003, t. 41, s. 1.
202
K. Roosevelt, A Little Theory, op. cit., s. 35. Notes Prospective Overruling and Retroactive
Application in the Federal Courts, Yale Law Journal 1962, t. 71, z. 5, s. 907, 930.
203
Ibidem, s. 907, 951.
204
Notes Prospective Overruling, op. cit., s. 907, 951.
65/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Widoczne byo to wyjtkowo jasno w przypadku spraw karnych. Kwestia, do jakich

stanw faktycznych naleao stosowa nowe reguy, uzaleniana bya przez Sd
Najwyszy USA nie tylko od daty popenienia czynu, ale rwnie od daty wszczcia
kolejnych etapw procesu. W rezultacie z dwch osb, ktre w tym samym czasie
popeniy taki sam rodzajowo czyn, jedna moga, ze wzgldu na now regu
proceduraln, zosta uniewinniona, a inna, skazana, np. na kar mierci, w zalenoci
od tego, na jakim etapie znajdowao si postpowanie toczce si przeciwko kademu
ze sprawcw205.
Do grona krytykw koncepcji doktryny Linkletter/Stovall nalea Paul J. Mishkin206.
Wskazywa on, i nawet jeeli idea W. Blackstonea nie jest cakowicie poprawna, nie
jest te oczywicie bdna. Sdy co prawda zdaj si stosowa do uprzednich stanw
faktycznych nowo stworzone prawo. Jednak nowe prawo jest zwykle wyrazem
wartoci oglnie uznawanych w spoeczestwie. Z tego powodu nawet w takich
przypadkach naley mwi o stosowaniu ju wczeniej istniejcych norm207.
Dodatkowo, prospective overruling odbiera stronom inicjatyw, aby dy do zmiany
orzecznictwa sdowego, skoro nowe wywalczone reguy nie bd ich dotyczy
bezporednio208. Co wicej, deklaratoryjna koncepcja prawa ma rang symbolu, na
ktrym oparty jest presti wadzy sdowniczej. W tym bowiem ujciu sdziowie
podporzdkowani s prawu, a nie tworz normy wedle swojego uznania209. Symboliczne
znaczenia owej teorii rwnie naley doceni. Tym samym P.J. Mishkin przedstawi
przekonujce uzasadnienie dla koncepcji deklaratoryjnej, ktre pozbawione jest
elementw mistycznych 210. Przyznanie sdom uprawnienia do okrelania daty, od ktrej
nowe reguy wchodz w ycie, oznaczaoby, i ich pozycja zbliaa si zbytnio do
ustawodawcy211.
Z powyszych
powodw
P.J. Mishkin
opowiada
si
za
retroaktywnoci w odniesieniu do orzecze sdowych i odrzuca koncepcj, jakoby

sdom przysugiwao generalne uprawnienie do limitowania czasowych skutkw
205
S.T. Currier, Time, op. cit., s. 201 i nast.
206
P.J. Mishkin, The Supreme Court, op. cit., s. 56.
207
Ibidem, s. 56, 60.
208
Ibidem, s. 56, 61.
209
Ibidem, s. 56, 62.
210
211
P.J. Mishkin, The Supreme Court, op. cit., s. 56, 65.
66/279
UKASZ PIOTR SUPERA
podejmowanych decyzji. Wskazuje wrcz, i prowadzioby to do nieprzezwycialnych

trudnoci w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwoci212.
Odmienn
pozycj
P.J. Mishkin
zajmuje
co do
nadzwyczajnych
procedur
odwoawczych (tzw. collateral attack). W ich przypadku nowe standardy nie powinny
znajdowa zastosowania do uprzednich stanw faktycznych, chyba e standardy te
w znacznym stopniu zwikszaj moliwo ustalenia prawdy materialnej co do winy
lub niewinnoci oskaronego (the reliability of the guilt determining process)213. Jeeli
zatem nowa norma zmierza np. tylko do zwikszenia szacunku dla ludzkiej godnoci,
nie powinna ona, zdaniem P.J. Mishkina, znale zastosowania do osb wczeniej
skazanych214. Wynika to ze szczeglnej roli, jak odgrywaj w procesie podobne rodki
odwoawcze. P.J. Mishkin dokonuje zatem tutaj odwrcenia zasady, i orzeczenia
winny mie skutek retroaktywny215. P.J. Mishkin przedstawi zatem odrbn analiz
problemu retroaktywnoci od tej przyjtej przez Sd Najwyszy USA w orzeczeniu
Liknletter przeciwko Walker. Jej podstawowym zaoeniem jest odrzucenie moliwoci
limitowania skutkw czasowych orzecze sdowych. P.J. Mishkin uzna, i
w odniesieniu do stanw faktycznych niezakoczonych jeszcze ostatecznym wyrokiem
naley zawsze stosowa najnowsz wykadni prawa, odnoszc si do konstytucyjnych
praw obywatelskich. Z kolei w przypadku procedury habeas corpus (collateral review)
sdy co do zasady nie powinny uwzgldnia zmian wprowadzonych przez precedensy,
ktre ukazay si po wydaniu w sprawie ostatecznego orzeczenia.
Przeciwnikiem
doktryny
retroaktywnoci
okaza
si
rwnie
sdzia
Sdu
Najwyszego USA John M. Harlan (chocia w niektrych orzeczeniach Sdu

Najwyszego z rnych wzgldw przycza si do zdania wikszoci opowiadajcej
si
za
prospektywnoci)216.
J.M. Harlan
jest
autorem
czsto
cytowanego
sformuowania: kwesti retroaktywnoci trzeba przemyle (retroactivity must be

rethought). Uzna on, podobnie jak P.J. Mishkin, e w przypadku zwykej procedury
odwoawczej naley zawsze stosowa reguy wynikajce z najnowszego orzecznictwa.
212
Ibidem, s. 56, 65.
213
Ibidem, s. 56, 81.
214
Ibidem, s. 56, 86.
215
H. Schwartz, Retroactivity, and Due Process, a Reply to Professor Mishkin, The University of
Chicago Law Review 1966, t. 33, s. 719, 723.

216
J.R. OSullivan, United States v. Johnson: Reformulating the Retroactivity Doctrine, Cornell Law
Review 1983, t. 69, s. 166, 178 i nast.
67/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Co innego w przypadku habeas corpus. W takiej sytuacji wspomniana wczeniej zasada

ulega odwrceniu. Jedynie wyjtkowo w procedurze habeas corpus znajdzie
zastosowanie, stworzona po wydaniu ostatecznego orzeczenia, regua217. Szczeglny
sprzeciw
J.M. Harlana
wzbudzaa
praktyka
selective
prospective
overruling:
Zwyczajne wybranie jednej sprawy z caej masy spraw, w celu ogoszenia nowych
standardw konstytucyjnych i pozwolenie pniej, aby nowa regua nie znajdowaa
zastosowania do pozostaych spraw, stanowi niedopuszczalne odejcie od przyjtego
modelu kontroli instancyjnej218. W odniesieniu do spraw cywilnych J.M. Harlan
uwaa, i interesy osb dziaajcych w zaufaniu do orzecze, ktre pniej zostay
zmienione, mog by chronione za pomoc instytucji prawa materialnego. W sprawach
cywilnych stosowanie prospective overruling jest zatem pozbawione uzasadnienia219.
W epoce E. Warrena pogldy J.M. Harlana nigdy nie uzyskay aprobaty wikszoci
skadu orzekajcego Sdu Najwyszego USA220. Doktryna prospektywnych orzecze
rozwijana bya w lata 60. i 70. XX w. Pniej nastpi jednak od niej stopniowy
odwrt221. W orzeczeniu United States przeciwko Johnson222 Sd Najwyszy USA
zaakceptowa pogld sdziego J.M. Harlana i przyj, i do spraw karnych, co do
ktrych nie zapado jeszcze ostateczne orzeczenie, naley zawsze stosowa najnowsze
orzecznictwo, chyba e stanowi ono radykalne zerwanie z dotychczasow lini
orzecznicz (a clear break with the past)223. Sd uzna, i niezastosowanie nowej normy
konstytucyjnej do spraw podlegajcych rozpoznaniu w zwykym trybie odwoawczym
217
L.S. Entzeroth, Reflections on Fifteen Years of Teague v. Lane Retroactivity Paradigm: A Study of the
Persistence, the Pervasiveness, and the Perversity of the Courts Doctrine, Univeristy of Tulsa Legal
Studies Research Paper 2008, z. 2, s. 21.
218
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 5 kwietnia 1971 r. w sprawie Mackey przeciwko United
States, U.S. Reports, t. 401, s. 667, 679, [tum. wasne .S.], w oryginale: Simply fishing one case
from the stream of appellate review, using it as a vehicle for pronouncing new constitutional standards,
and then permitting a stream of similar cases subsequently to flow by unaffected by that new rule
constitutes an indefensible departure form this model of judicial review.
219
C.D. Ciochon, Nonretroactivity, op. cit., s. 419, 437.
220
R.H.Fallon Jr., D.J.Meltzer, New Law, op. cit., s. 1731, 1744; R.A. Rossum, New Rights and Old
Wrongs: the Supreme Court and the Problem of Retroactivity, Emory Law Journal 1974, t. 23, s. 416.
221
B.S. Shannon, The Retroactive, op. cit., s. 811, 814.
222
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 21 czerwca 1982 r. w sprawie United States przeciwko
Johnson, US Reports, t. 457, s. 537.

223
Analiza orzeczenia: por. J.R. OSullivan, United States v. Johnson, op. cit., s. 166.
68/279
UKASZ PIOTR SUPERA
narusza podstawowe normy konstytucyjne. Co ciekawe, w orzeczeniu wyranie

wskazano, i sprawy cywilne nadal podlegaj zasadom wypracowanym w sprawie
Chevron Oil224. W orzeczeniu Griffith przeciwko Kentucky225 wyjtek the clear break
with the past zosta ostatecznie odrzucony na rzecz penej retroaktywnoci nowych
orzecze w stosunku do spraw niezakoczonych jeszcze ostatecznym wyrokiem226.
W orzeczeniu Teague przeciwko Lane227 Sd Najwyszy przyj jako zasad
prospektywno w przypadku procedury habeas corpus, dopuszczajc jedynie dwa
wsko rozumiane wyjtki228. Co wicej, w orzeczeniu tym uznano, i procedura habeas
corpus co do zasady w ogle nie moe by wykorzystywana do ogaszania nowych
praw konstytucyjnych 229.
W orzeczeniach James B. Distilling Co. przeciwko Georgia230 oraz Henry Harper
przeciwko Virginia Department of Taxation231 doszo do ponownego zblienia doktryny
w odniesieniu do spraw karnych i cywilnych. W wyroku w sprawie Henry Harper
wikszo sdziw uznaa, i tezy z orzeczenia Griffith znajd zastosowanie
w sprawach cywilnych232. Wedug tej decyzji w sprawach cywilnych nie naley
stosowa
selektywnej
prospektywnoci233.
P.J. Stephens,
badajc
doktryn
retroaktywnoci, wskazywa, i koncepcja zastosowana w orzeczeniu Chevron Oil oraz

Linkletter zmierzaa gwnie do zaspokojenia uzasadnionych oczekiwa stron procesu:
224
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 21 czerwca 1982 r. w sprawie United States przeciwko
Johnson, US Reports, t. 457, s. 537, 563.

225
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 13 stycznia 1987 r. w sprawie Griffith przeciwko
Kentucky, U.S. Reports, t. 479, s. 314.

226
P.J. Stephens, The New Retroactivity, op. cit., s. 1515, 1529.
227
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 22 lutego 1989 r. w sprawie Teague przeciwko Lane, U.S.
Reports, t. 489, s. 288.

228
E.E. Boshkoff, Resolving Retroactivity after Teague v. Lane, Indiana Law Review 1990, t. 65, s.651,
656.
229
W.J. Sheils, Nonretroactivity on Habeas Corpus: Whittling at the Great Writ, Suffolk University Law
Review 1990, t. 24, s. 743, 768 i nast.

230
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 20 czerwca 1991 r. w sprawie James B.Distilling Co.
przeciwko Georgia, U.S. Reports, t. 501, s. 529.

231
Orzeczenie Sdu Najwyszego USA z dnia 18 czerwca 1993 r. w sprawie Harper przeciwko Virginia
Department of Taxation, U.S. Reports, t. 509, s. 86.

232
233
E. Rakowski, Harper and Its Aftermath, Florida Tax Review 1993, t. 1, s. 445.
69/279
UKASZ PIOTR SUPERA
(fairness which focused on reliance). Zmiana, jaka nastpia w wyniku orzecze

w sprawie Griffith oraz pniej Harper, polegaa na wysuniciu na pierwszy plan
kwestii rwnoci234.
1.3.8. Podsumowanie i wnioski
Przekonanie, i podmioty prawa (obywatele, ale te np. wadze stanowe) maj prawo
ufa w trwao orzecznictwa sdowego, doprowadzia w amerykaskiej myli
prawniczej do powstania koncepcji, zgodnie z ktr w pewnych przypadkach wykadni
orzeczniczej naley nada skutek jedynie pro futuro. Koncepcja ta znalaza
zastosowanie w praktyce orzeczniczej. Przy decydowaniu o czasowym zakresie
interpretacji prawa uwzgldniano przede wszystkim czynniki susznociowe. Po II
wojnie wiatowej Sd Najwyszy USA wykorzysta technik prospektywn do
poszerzania zakresu stosowania praw obywatelskich, bez obawy, i nowe liberalne
orzecznictwo doprowadzi do koniecznoci wzruszenia raz ju osdzonych spraw.
Prospective overruling stao si narzdziem reformy amerykaskiej procedury karnej.
Rozwj doktryny prospektywnej, zapocztkowany orzeczeniem w sprawie Sunburst,
zosta nastpnie zahamowany w zwizku z pojawiajcymi si komplikacjami w jej
stosowaniu. Komplikacje te sprowadzay si czsto do pytania, w jaki sposb
wyznaczy czasow granic midzy now a dotychczasow wykadni. W sprawach
karnych kwestia ta czsto w sposb dosowny bya spraw ycia lub mierci.
W rezultacie doszo do pewnego odwrotu od koncepcji prospective overruling.
W doktrynie wskazuje si wrcz, i Sd Najwyszy USA zatoczy koo i ostatecznie
wrci na bardziej tradycyjne pozycje235. Technika prospektywna posuya z jednej
strony
jako
instrument
pozwalajcy
promowa
szerokie
rozumienie
praw
podstawowych, z drugiej, stanowia jednak barier ograniczajc stosowanie nowej,

prowolnociowej wykadni do niektrych przypadkw, co zaczo w pewnym
momencie budzi obiekcje co do sprawiedliwoci takiego rozwizania.
Niezwykle istotne jest, z punktu widzenia porwnawczego, i formalnie wicy
charakter precedensu w systemie amerykaskim wcale nie rozwizuje teoretycznych
problemw zwizanych ze statusem orzecznictwa i w efekcie czasowymi skutkami jego
zmiany. Pytanie, czy sdy tworz prawo, czy moe je jedynie odkrywaj, pojawia si ze
zdwojon si, gdy chc one odej od wasnego, wczeniejszego orzecznictwa.
234
235
K. Roosevelt, A Little Theory, op. cit., s. 28.
70/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Formalnie wicy charakter precedensu wcale nie prowadzi do konkluzji

o koniecznoci stosowania techniki prospektywnej. Jest dokadnie na odwrt. Czsto
siga si wanie do deklaratoryjnej koncepcji prawa, jako modelu gwnie
idealizujcego, aby uzasadni, i nowe orzecznictwo musi znale zastosowanie do
stanw faktycznych sprzed jego wydania. Natomiast w wyjtkowych przypadkach
faktycznie dochodzio do czasowego ograniczania skutkw nowych orzecze. Jako
argument przywoywano jednak konieczno ochrony uzasadnionych oczekiwa, a nie
tezy o rzekomym prawotwrczym charakterze orzecznictwa.
71/279
UKASZ PIOTR SUPERA
1.4. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w prawie angielskim

Angielska wadza sdownicza bya duej postrzegana przez pryzmat deklaratoryjnej
wizji prawa ni amerykaska236. W. Friedman, wskazujc na znacznie wiksze
przywizanie sdw angielskich do teorii W. Blackstonea, wyrazi w 1966 r.
wtpliwo, czy technika prospektywna znajdzie kiedykolwiek u nich uznanie237.
Istotnym czynnikiem okazaa si rwnie bardziej restrykcyjna ni amerykaska
praktyka sdw angielskich co do moliwoci zmiany prawa precedensowego
w ogle238. Naley jeszcze zwrci uwag na znacznie wiksz stabilno wyrokw
w sprawach karnych w Anglii ni w USA239. Czonkowie Izby Lordw nie musieli
obawia si, e zmiana linii orzeczniczej w ramach prawa karnego bdzie prowadzi do
koniecznoci
rewizji
tysicy
zapadych
wczeniej
wyrokw
skazujcych 240.
Z powyszych wzgldw w systemie angielskim, w porwnaniu z amerykaskim,

rozwaania na temat techniki prospective overruling maj krtsz histori. Stosowana
ona bya czasem w dziedzinie prawa administracyjnego241. Orzeczenia Izby Lordw
odnoszce si do prospective overruling pojawiy si dugo po tym, jak w USA Sd
Najwyszy zacz si zmaga z problemami retroaktywnoci wasnych orzecze.
1.4.1. Sposb postrzegania wadzy sdowniczej
Sdziowie s dzi czsto, rwnie przez samych siebie, postrzegani jako faktyczni
twrcy prawa. Zgodnie jednak z tradycyjnym pogldem sdziowie stosuj wczeniej
istniejce, cho by moe niezapisane prawo. Lord Reid stwierdzi w 1972 r.: Kiedy
sugerowanie, e sdziowie tworz prawo, a nie tylko stwierdzaj jego tre, byo wrcz
nieprzyzwoitoci. Ci, ktrzy lubi bajki, zdawali si wierzy, e gdzie w jaskini
Aladyna kryje si common law w caym swoim splendorze, a wraz z nominacj
sdziowsk, w sdziego wstpuje wiedza o magicznych sowach Sezamie, otwrz si.
236
W. Friedmann, Limits, op. cit., s. 593.
237
Ibidem, s. 593, 605.
238
R. Cross, J.W. Harris, Precedent, op. cit., s. 19 i nast.
239
M.L. Friedland, Prospective and Retrospective Judicial Law Making, University of Toronto Law
Journal 1974, t. 24, s. 171, 179 i nast.

240
Ibidem, s. 171, 179.
241
M. Zander, The Law, op. cit., s. 403 i przytoczona tam literatura.
72/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Bdne orzeczenia zapadaj, gdy sdzia pomiesza hasa, i otworz si przed nim nie te
drzwi. Jednak dzisiaj nie wierzymy ju w bajki242.
Co charakterystyczne, Lord Reid by przeciwnikiem prospective overruling.
W wyroku w sprawie Birmingham Corporation przeciwko West Midland Baptist
(Trust) Association243 wyrazi nastpujcy pogld: Nie moemy twierdzi, i prawo
miao jedn tre wczoraj, a inn jutro. Jeeli uznamy, i [istniejca regua] jest bdna
musimy przyj, e zawsze taka bya, a to oznacza w wielu skomplikowanych
sprawach, e waciciele otrzymali zbyt mae odszkodowanie. Ale to si czsto zdarza,
gdy orzeczenie jest zmieniane.
Jak wida, akceptacja lub jej brak dla techniki prospektywnej nie wie si
z afirmacj lub odrzuceniem deklaratoryjnej teorii prawa. Michael D.A. Freeman
stwierdzi ju w 1973 r., e fakt, i sdy tworz prawo, jest dzi oczywist prawd 244.
Zauway on jednak rwnoczenie, i odrzucenie deklaratoryjnej teorii prawa nie
oznacza bynajmniej rezygnacji z wszystkich wynikajcych z niej konsekwencji.
Dotyczy to w szczeglnoci retroaktywnoci prawa tworzonego przez sdy245. Wizja
Blackstonea, nawet jeeli jest odrzucana w swojej warstwie opisowej, nadal pozostaje
ywa na paszczynie ideologicznej246.
Rozdwik midzy oficjalnym, tradycyjnym sposobem pojmowania roli sdziego a jej
praktycznym postrzeganiem przez samych zainteresowanych, tj. wanie sdziw,
242
Lord Reid, The Judge as Law Maker, Journal of Public Teachers of Law 1972, t. 12, s. 22, [tum.
wasne .S.], w oryginale: There was a time when it was thought almost indecent to suggest that
judges make law they only declare it. Those with a taste for fairy tales seem to have thought that in
some Aladdins cave there is hidden the Common Law in all its splendour and that on a judges
appointment there descend on him knowledge of the magic words Open Sesame. Bad decisions are given
when the judge muddles the password and the wrong door opens. But we do not believe in fairy tales any
more.
243
All England Law Reports 1969, t. 3, s. 172, 180, [tum. wasne .S.], w oryginale: We cannot say
that the law was one thing yesterday but is to be something different tomorrow. If we decide that [the
existing rule] is wrong we must decide that it always has been wrong, and that would mean in many
completed transactions owners have received too little, compensation. But that often happens when an
existing decision is reversed.
244
M.D.A. Freeman, Standards of Adjudication, Judicial Law-Making and Prospective Overruling,
Current Legal Problems 1973, s. 166, 168: Today, judicial law-making is self-evident truth.
245
Ibidem, s. 166, 168.
246
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 780.
73/279
UKASZ PIOTR SUPERA
uwidacznia
bardzo wyranie
wypowied Lorda Dvelina na temat techniki
prospektywnej: Nie podoba mi si to. Prowadzi do przekroczenia Rubikonu, ktry

oddziela wadz sdownicz od ustawodawczej. Sprawia, e sdziowie staj si
w sposb otwarty ustawodawcami []. Konieczno wystpowania w przebraniu
ogranicza moliwo dziaania oraz wadz. Przepynicie Rubikonu przez pojedyncze
przebrane jednostki, ktre zostan jeszcze odesane, gdy to przebranie zrzuc, jest
czym zupenie innym, ni budowa mostu, po ktrym przy grajcej orkiestrze
przemaszeruje caa umundurowana armia 247. Zdanie pokazuje, jak sdziowie,
dostrzegajc
prawotwrczy
charakter
swojej
dziaalnoci,
unikaj
otwartej
konfrontacji z legislatyw. Wystrzegaj si dziaa, ktre zbyt przypominaj

dziaalno
ustawodawcz,
takich
wanie
jak
orzeczenia
o charakterze
prospektywnym248.
1.4.2. Practice statement z 1966 r.
W latach 19661989 Izba Lordw przyjmowaa, i jest zwizana wasnymi
precedensami i nie ma kompetencji do ich uchylenia (horizontal stare decisis).
Konieczne zmiany w prawie precedensowym Izby Lordw mogy by dokonywane
jedynie przez Parlament, a nie poprzez odejcie od dawnego orzecznictwa. Dopiero
rezygnacja z horizontal stare decisis postawia Izb Lordw przed problemem
czasowych skutkw zmiany istniejcej linii orzeczniczej 249. Zasad zwizania Izby
Lordw jej wasnym precedensem zniesiono poprzez tzw. practice statement,
przedstawionym przez Lorda Gardinera w 1966 r.250:
247
Lord Devlin, Judges as Lawmakers, Modern Law Review 1976, t. 39, nr 1, s. 1, 11, [tum. wasne
.S.], w oryginale: I do not like it. It crosses the Rubicon that divides the judicial and the legislative
powers. It turns judges into undisguised legislators. The need for disguise hampers activity and so
restricts power. Paddling across the Rubicon by individuals in disguise who will be sent back if they
proclaim themselves is very different from the bridging of the river by army in uniform and with bands
playing.
248
249
G. Slapper, D. Kelly, English Law, wyd. 2, Routledge Cavendish 2006, s. 48.

W. Barton Leach, Revisionism in the House of Lords: the Bastion of Rigid Stare Decisis Falls,
Harvard Law Review 1967, t. 80, s. 797.

250
All England Law Reports 1966, t. 3, s. 77, [tum. wasne .S.], w oryginale: Their Lordships
regard the use of precedent as an indispensable foundation upon which to decide what is the law and its
application to individual case. It provides at least some degree of certainty upon which individuals can
rely in the conduct of their affairs, as well as a basis for orderly development of legal rules.
74/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Ich Lordowskie Moci postrzegaj precedens jako niezbywalny fundament, dziki

ktremu mona ustali tre prawa i zastosowa je do indywidualnej sprawy.
Umoliwia on osignicie przynajmniej pewnego stopnia pewnoci, ktry pozwala
jednostkom prowadzi ich sprawy oraz stanowi baz dla uporzdkowanego rozwoju
regu prawnych.
Ich Lordowskie Moci dostrzegaj jednak, e zbyt sztywne trzymanie si precedensu
moe by rdem niesprawiedliwoci w konkretnej sprawie i w sposb niekorzystny
wpyn na waciwy rozwj prawa. Proponuj zatem, aby zmodyfikowa
dotychczasow praktyk i, traktujc dotychczasowe decyzje Izby jako normalnie
wice, wprowadzi moliwo odejcia od poprzedniej decyzji, gdy zda si to
suszne.
W zwizku z tym bd mie na uwadze grob retrospektywnego naruszenia
zawartych wczeniej umw oraz szczegln potrzeb pewnoci prawa w sprawach
karnych.
Niniejsze owiadczenie nie ma na celu zmiany praktyki stosowania precedensu przez
jakikolwiek inny sd ni Izba Lordw.
Z punktu widzenia tematu pracy szczeglnie interesujcy jest trzeci ustp
przytoczonego owiadczenia. Zawiera on bowiem wyrane stwierdzenie, i zmiana
precedensu moe prowadzi do podwaenia uzasadnionych oczekiwa stanowicych
w przeszoci podstaw dziaa obywateli. W. Barton Leach po przeanalizowaniu
w 1967 r. practice statement przyj, e Izba Lordw zamierza w przyszoci
prawdopodobnie skorzysta, wzorem Sdu Najwyszego USA, z techniki prospective
overruling251. M.L. Friedland zwrci jednak uwag, e owiadczanie z 1966 r. mogo
Their Lordships nevertheless recognize that too rigid adherence to precedent may lead to
injustice in a particular case and also unduly restrict the proper development of the law. They propose,
therefore to modify their present practice and, while treating formal decisions of this house as normally
binding, to depart from a previous decision when it appears right to do so. In this connection they will
bear in mind the danger of disturbing retrospectively the basis on which contracts, settlements of property
and fiscal arraill bear in mind the danger of disturbing retrospectively the basis on which contracts,
settlements of property and fiscal arrangements have been entered into and also the especial need for
certainty as to the criminal law.
This announcement is not intended to affect the use of precedent elsewhere than in this House.
251
W. Barton Leach, Revisionism, op. cit., s. 797, 802.
75/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zawiera tak naprawd jedynie przestrog przed pochopn zmian precedensu 252.
W istocie, musiao min kilkadziesit lat, zanim sama moliwo uycia prospective
overruling zostaa wzita pod uwag przez szersze grono Law Lords. W 1978 r.
R.H.S. Tur skomentowa to w nastpujcy sposb: Przekonanie, e w 1966 r.
rozpocza si nowa era sdowej kreatywnoci i dynamiki oraz e prospective
overruling znacznie si do tego przyczyni, okazao si bdne. Prospective overruling,
sdowy dynamizm i wiadome przywizanie do sdowej odpowiedzialnoci za rozwj
prawa nie miay si dobrze w Anglii po wydaniu owiadczenia Izby Lordw253.
1.4.3. Dopuszczalno prospective overruling
Ju rok przed ukazaniem si practice statement z 1966 r. Lord Diplock stwierdzi, e
zasada polegajca na stosowaniu nowego orzecznictwa do dawnych stanw faktycznych
winna by zniesiona: [] regua, e nowy precedens stosuje si do czynnoci
dokonanych, zanim zosta on ustanowiony, nie jest niezbywalnym elementem
procedury sdowej. Jest on wynikiem prawnej fikcji, jakoby sdy jedynie wyjaniay
odwieczne prawo. Nadszed czas, aby zastanowi si, czy nie trzeba owej fikcji
252
M.L. Friedland, Prospective, op. cit., s. 171, 177. Mimo wydania practice statement, Izba Lordw
bynajmniej nie uwaa bowiem, i przysuguje jej cakowita swoboda co do moliwoci zmiany swoich
dawnych precedensw. Zgodnie z tym pogldem Izba Lordw nie zmieni swojego precedensu, chyba e
zajd nastpujce okolicznoci: (i) the law, as a whole, would be improved by doing so (ii) (save where
fundamental principles are at stake) contentions are advanced in the present case, which where not
considered in the former case; (iii) overruling would not upset justified reliance on the earlier decision;
and, (iv) the overruling will not conflict with the parliamentary confirmation of the earlier decision; and
(v) (in civil cases) overruling will affect the outcome of the present appeal (R. Cross, J.W. Harris,
Precedent, op. cit., s. 163). Por. orzeczenie Izby Lordw z dnia 9 maja 1971 r. w sprawie Morgans
przeciwko Launchbury, All England Law Reports 1972, t. 2, s. 606, w ktrym Lord Wilberforce
stwierdzi: I must invite your Lordships to state that his judgment does not state the law. Any new
direction, and it may be one of many alternatives, must be set by Parliament.
253
R.H.S. Tur, Varieties, op. cit., s. 33, 47, [tum. wasne .S.], w oryginale: That it seemed in 1966
that a new age of judicial creativity and dynamism was upon us and that prospective overruling would
contribute significantly to this development, was a false seeming. Prospective overruling, judicial
dynamism and a conscious commitment to judicial responsibility for the development of the law, have
fared badly in England subsequent to the practice statement.
76/279
UKASZ PIOTR SUPERA
porzuci254. Za stosowaniem prospective overruling opowiedzia si w kilku

orzeczeniach rwnie Lord Simon255.
Do
stosowania
prospective
overruling
nakania
angielskich
sdziw
Roger J. Traynor, prezes Sdu Najwyszego Kalifornii w latach 19641970, w trakcie

wykadu wygoszonego w 1975 r. na uniwersytecie w Birmingham256. W swoim
wystpieniu odwoa si do faktu, i ju w XVII w. angielskie sdownictwo starao si
chroni zaufanie osb dziaajcych na podstawie uznanego za prawidowe przez
odpowiedni wadz rozumienia prawa. R.J. Traynor podnis, e prospective
overruling pozwoli na pozbycie si z systemu precedensw, ktrych zmiana ze
skutkiem retroaktywnym jest niemoliwa ze wzgldu na potrzeb ochrony zaufania
obywateli257. Podobnie, A. Lester uzna, i stosowanie techniki prospective overruling
powinno w wyjtkowych sytuacjach by dopuszczone. Pozwala bowiem na zmian
prawa przez sdy bez ingerowania w oczekiwania i interesy powstae na gruncie
dawnego orzecznictwa (settled interests and expectations). Nawet jeeli oznacza to
otwarte przyznanie, i sdziowie tworz prawa, bdzie to jedynie akceptacja
oczywistego faktu258. Za stosowaniem techniki prospective overruling wypowiedzia si
Andrew G.L.Nicol259. Autor wylicza argumenty, jakie zwykle podnoszone s przeciwko
technice prospective overruling, odrzucajc je jako nieprzekonujce. A. G.L.Nicol
uwaa, i kompetencja do stosowania prospective overruling mogaby zosta
wprowadzona ustaw260.
254
Lord Diplock, The Court as Legislators (Presidential Address, Holdsworth Club 1965) za R.H.S. Tur,
Varieties, op. cit., s. 33, 46, [tum. wasne .S.], w oryginale: the rule that a new precedent applies
to acts done before it was laid down is not an essential feature of the judicial process. It is a consequence
of a legal fiction that the courts merely expound the law as it has always been. The time has come, I
suggest, to reflect whether we should discard this fiction.
255
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 16 grudnia 1971 r. w sprawie R. przeciwko National Insurance
Commissioner Ex p.Hudson, All England Law Reports 1972, t. 1, s. 145, por. take orzeczenie Izby
Lordw z dnia 9 maja 1971 r. w sprawie Morgans przeciwko Launchbury, All England Law Reports
1972, t. 2, s. 606.
256
R.J. Traynor, Quo Vadis, Prospective, op. cit., s. 771.
257
Ibidem, s. 803 i nast., przedruk wykadu wygoszonego w 1975 r.
258
A. Lester, English Judges as Law Makers, Public Law 1993, s. 269, 286.
259
A. G.L.Nicol, Prospective, op. cit., s. 542.
260
Ibidem, s. 542, 558; R.H.S. Tur wskazuje, i ustawa nie jest tutaj wymagana; sd sam bowiem reguluje
swoj procedur przykadowo owiadczenie z 1966 r. nie wymagao upowanienia ustawowego
77/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Dominujce stanowisko uznawao jednak technik prospektywn za niedopuszczaln.

Przykadowo, przeciwnikiem prospective overruling by Lord Mackay wskazujcy, i
technika mogaby doprowadzi do istotnych komplikacji w relacjach midzy wadz
wykonawcz i sdownicz. Judykatywa zostaaby wcignita w spory o naturze
politycznej, co by negatywnie wpyno na jej wizerunek. Dodatkowo, technika
prospectvie overruling prowadzi do naruszenia zasady rwnoci, a zwizane z ni
komplikacje, jak pokazay dowiadczenia w USA, wcale nie przyczyniaj si
w ostatecznym rozrachunku do wikszej stabilnoci prawa261. Przeciwko technice
prospective overruling wypowiedzia si w swojej opublikowanej w 2008 r. pracy Ben
Juratowich262. Wskaza on, e odrzucenie deklaratoryjnej teorii prawa nie oznacza
automatycznie akceptacji dla prospective overruling263. Technika ta jest jego zdaniem
niekonstytucyjna. Dopuszczenie tej metody miaoby negatywny wpyw na jako
orzecznictwa. Retroaktywny skutek decyzji sdowych ogranicza bowiem swobod
sdw co do wprowadzania istotnych zmian w prawie. Brak moliwoci zastosowania
prospective overruling zmusza wadz sdownicz do utrzymywania stabilniejszej linii
orzeczniczej. Jak moliwo ograniczania czasowych skutkw nowego prawa wpywa
na jego jako, wida na przykadzie niskiej jakoci legislacji264.
Gosy popierajce technik prospective overruling naleay do rzadkoci. Jak pokae
kolejna cz pracy, rwnie orzecznictwo sdowe pocztkowo nie brao jej pod uwag.
Wraz z upywem czasu doszo do ewolucji, w wyniku ktrej coraz wicej sdziw Izby
Lordw zdaje si przychyla do tezy o dopuszczalnoci prospective overruling.
1.4.4. Ewolucja stanowiska Izby Lordw
W sprawie Hedley Byrne & Co Ltd przeciwko Heller & Partners Ltd
265
Izba Lordw
uznaa, i bank udzielajcy bez zachowania naleytej starannoci informacji co do

czyjej wypacalnoci ponosi odpowiedzialno deliktow przed osob, ktrej owej
informacji udzieli, jeeli przekazana informacja okae si bdna (liability in tort for
Varieties of Overruling and Judicial Law-Making; Prospective Overruling in a Comparative Perspective,
Judicial Law Review 1978, t. 41, s. 33, 46.
261
Lord Mackay, Can Judges Change the Law?, Maccabaean Lecture in Jurisprudence 1987,
Proceedings of Brith Academy, s. 285, 306 i nast.

262
B. Juratowich, Retroactivity and the Common Law, Oxford and Portland, Oregon 2008, s. 199 i nast.
263
Ibidem, s. 216.
264
265
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 23 maja 1963 r., Appeal Cases 1964, s. 465.
78/279
UKASZ PIOTR SUPERA
negligent misrepresentation). Orzeczenie miao przeomowe znaczenie w zakresie

odpowiedzialnoci deliktowej. Z punktu widzenia niniejszej pracy istotne jest, czy
rozpatrywany stan faktyczny rwnie zosta zakwalifikowany wedle nowej reguy.
Izba Lordw, ustanawiajc now zasad odpowiedzialnoci, nie zastosowaa jej
jednak do rozpoznawanego przypadku. Okazao si bowiem, i pozwany zoy
w trakcie dokonywanych czynnoci owiadczenie zwalniajce go z odpowiedzialnoci.
Izba Lordw zatem nie musiaa zajmowa si zasad odpowiedzialnoci i moga po
prostu oddali powdztwo na innej podstawie. W rezultacie opinie Lordw w sprawie
ustanowiy nowe reguy odpowiedzialnoci deliktowej, rwnoczenie nie stosujc
owych regu do rozpoznawanego stanu faktycznego. Technika ta przez niektrych
uwaana bya za rodzaj orzeczenia ze skutkiem prospektywnym. A. G.L.Nicol
wskazywa, i tylko pozornie zosta tu osignity taki sam skutek jak przypadku
prospective overruling. Nie wyczono bowiem odpowiedzialnoci innych osb
dziaajcych wczeniej na podstawie dawnego orzecznictwa, tak jakby to byo
w przypadku zastosowania techniki prospective overruling266.
W 1973 r. M.D.A. Freeman napisa o rozpoznawanej przez Izb Lordw sprawie
Jones przeciwko Secretary of State for Social Services 267: Jeeli kiedykolwiek jaka
sprawa w sposb oczywisty wymagaa zastosowania techniki prospektywnej, to bya ni
sprawa Jones268. Czterech z siedmiu orzekajcych w sprawie sdziw uznao
poprzednie orzeczenie dotyczce rozpoznawanego zagadnienia za bdne. Natomiast
jedynie trzech spord owych czterech sdziw byo gotowych odej od poprzedniego
precedensu.
W rezultacie,
chocia
zdaniem
wikszoci
skadu
orzekajcego
dotychczasowa regua orzecznicza bya nieprawidowa, nie doszo do jej modyfikacji.

Pokazuje to, i mimo owiadczenia z 1966 r. sdziowie skonni byli nadal orzeka
zgodnie z istniejcymi precedensami, nawet gdy uznawali je za bdne m.in. z obawy
przed naruszeniem uzasadnionych oczekiwa obywateli. Rwnoczenie nie dopuszczali
moliwoci stosowania wykadni pro futuro. Lord Simon w opinii w sprawie
wskazywa, i kompetencja do stosowania prospective overruling winna by przyznana
Izbie Lordw przez Parlament.
266
A. G.L.Nicol, Prospective, op. cit., s. 542, 551.
267
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 16 grudnia 1971 r., All England Law Reports 1972, t. 1, s. 145.
268
M.D.A. Freeman, Standards of Adjudication, Judicial Law-Making and Prospective Overruling,
Current Legal Problems 1973, t. 26, s. 166, 206, [tum. wasne .S.], w oryginale: Indeed, if there
ever was a case which cried out for prospective overruling it was Jones.
79/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Orzeczeniem czsto przywoywanym w dyskusji nad retroaktywnoci orzecznicz269

jest decyzja w sprawie R przeciwko R270. Oskarony zosta skazany za usiowanie
gwatu, przy czym pokrzywdzon bya jego ona. Orzeczenie to znioso kilkusetletni
zasad, zgodnie z ktr ona, wychodzc za m, udzielaa zgody na wspycie
seksualne, co miao wyklucza moliwo oskarenia wspmaonka o gwat271. Nowa
regua zostaa zastosowana wstecz, co w efekcie doprowadzio do poniesienia przez
oskaronego odpowiedzialnoci karnej. Skazany wnis skarg do Europejskiego
Trybunau Praw Czowieka, twierdzc, i doszo tu do naruszenia art. 7 ust. 1 EKPC.
Europejski Trybuna Praw Czowieka w wyroku z dnia 22 listopada 1995 r.272 nie
przychyli si do argumentacji skarcego, poniewa w momencie dokonania czynu
mona byo si spodziewa, i dawna regua zostanie wkrtce zniesiona. Orzecznictwo
sdowe uznajce karalno gwatu maeskiego stanowio zatem uzasadniony rozwj
prawa (ang. reasonable development of the law). Wyrok w sprawie pokazuje, jak
istotne skutki mog nie dla obywateli zmiany linii orzeczniczej.
Innym wyrokiem, w ktrym Izba Lordw musiaa zmaga si z teoretycznoprawnym
znaczeniem zmian orzeczniczych, byo orzeczenie w sprawie Kleinwort Benson Ltd.
przeciwko Lincoln City Council273 dotyczce bezpodstawnego wzbogacenia (law of
restitiution). Stan faktyczny by nastpujcy: wadze lokalne rnych okrgw zawary
z bankiem Kleinwort Benson Ltd. umowy typu swap. Kontrakty polegay na
wzajemnym zobowizaniu si stron do pacenia odsetek od danej kwoty. Przy czym
jedna strona (fixed rate payer) pacia odsetki stae, natomiast druga (floating rate
payer) odsetki zmienne, liczone wedle okrelonej formuy. W efekcie strona, ktra
lepiej oszacowaa ryzyko, uzyskiwaa po potrceniu wzajemnych nalenoci zysk.
Zgodnie jednak z orzeczeniem w sprawie Hazell przeciwko London Borough of
Hammersmith and Fulham274, wydanym w postpowaniu dotyczcym innego stanu
faktycznego, a po wykonaniu przedmiotowych umw, transakcje takie nie mogy by
269
C. Elliot, F. Quinn, English Legal System, op. cit., s. 24.
270
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 23 padziernika 1991 r., Appeal Cases 1992, t. 1, s. 599.
271
Koncepcja ta przypisywana jest yjcemu w XVII w. prawnikowi Matthew Haleowi.
272
Wyrok ETPC w sprawie C.R. przeciwko Wielkiej Brytanii, seria A, nr 335-C, s. 68, numer skargi
20190/92.
273
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 29 padziernika 1998 r., All England Law Reports Digest 1998, t. 4,
s. 513 z glos J.M. Finnisa, The Fairy Tales Moral, LQR 1999, t. 115 s. 170.
274
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 24 stycznia 1991 r., Appeal Cases 1992, t. 2, s. 1.
80/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wanie zawarte przez samorzdy terytorialne (ze wzgldu na doktryn ultra vires).
Bank Kleinwort Benson Ltd., ktry najwyraniej ponis straty z tytuu wykonania
umowy, zada zwrotu zapaconej rnicy midzy stopami oprocentowania.
W sprawie Kleinwort Benson Ltd. pojawio si kilka istotnych kwestii. Pierwsza
dotyczya moliwoci zwrotu sum pieninych zapaconych wskutek bdu co do prawa
(paid under a mistake of law). Do czasu wydania orzeczenia w tej sprawie uznawano, i
jest to niedopuszczalne275. Druga kwestia, istotniejsza dla tematyki pracy, brzmiaa, czy
powodowy bank w ogle dziaa w bdzie, a jeeli tak, to czy pozwani mog odmwi
zwrotu rodkw uzyskanych na podstawie niewanej umowy z tego wzgldu, i
wykonywali umow w dobrej wierze na podstawie uznawanej wwczas za poprawn
wykadni prawa. Wikszo z piciu orzekajcych sdziw (Lord Goff, Lord Hope,
Lord Hoffman) uznaa, e regua, wyczajca moliwo dania zwrotu pienidzy
zapaconych pod wpywem bdu co do prawa, powinna by zniesiona, a pozwani nie
mog powoywa si na fakt, i dziaali na podstawie obowizujcej wwczas wykadni
prawa (settled law defense). Co prawda Lord Goff odnis si w swoich rozwaaniach
do deklaratoryjnej teorii, uznajc j za fikcj. Odrzuci natomiast wprost moliwo
stosowania techniki prospective overruling, piszc: podobna metoda, chocia bya
czasem stosowana gdzie indziej, przynoszc, jak rozumiem, nieco kontrowersyjne
efekty, nie ma miejsca w naszym systemie prawnym 276. Uzna on, e aktualne
rozumienie prawa odnosi si w sposb naturalny do poprzednich stanw faktycznych.
W przypadku zmiany orzecznictwa sdowego osoba dziaajca na podstawie
poprzedniej wykadni prawa znajduje si w bdzie co do prawa. Mimo e Lord Goff
zdaje si odrzuca deklaratoryjn teori prawa w jej historycznej wersji, nie wyciga
dalej idcych wnioskw co do ochrony zaufania osb dziaajcych w dobrej wierze na
podstawie dawnego orzecznictwa.
Z kolei Lord Brown-Wilkinson oraz Lord Llyod of Berwick rwnie gotowi byli
uzna, i osoba, dziaajc na podstawie bdu co do prawa, moe da zwrotu
zapaconych kwot. Sprzeciwili si jednak koncepcji wikszoci skadu orzekajcego,
zgodnie z ktr zasada taka winna znale zastosowanie w przypadku zmiany
orzecznictwa sdowego. Z tego powodu zagosowali ostatecznie za utrzymaniem
275
K. Low Fatt Kin , K. Loi Chit Fai, Bridging the Great Divide Between Mistakes of Law and Fact in
Restitution: Is the Bridge Safe to Cross?, Singapore Academy of Law Journal 1999, t. 11, s. 321.
276
[Tum. wasne .S.], w oryginale: [] such a system, although it has occasionally been adopted
elsewhere with, I understand somewhat controversial results has no place in our legal system.
81/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dotychczas obowizujcej reguy. Lord Brown-Wilkinson uzna, i decyzja w sprawie

Hazell przeciwko London Borough of Hammersmith and Fulham277 miaa skutek
retrospektywny w stosunku do wczeniej zawartych i wykonanych umw. Wskaza
jednak, i retrospekcja nie moe zmieni historii: jeeli w momencie dokonywania
patnoci byo utrwalonym prawem, e lokalne wadze miay uprawnienie do zawarcia
umw typu swap, Kleinwort nie mg dziaa pod wpywem bdu co do prawa.
Nastpcza decyzja w sprawie Hazel nie moe stworzy bdu, tam gdzie wczeniej tego
bdu nie byo278.
Lord Nicholls stwierdzi, piszc o sprawach Barclays Bank Plc przeciwko OBrien279
oraz Royal Bank of Scotland przeciwko Etridge 280: By moe Izba bya najblisza
wydaniu
decyzji
nieretroaktywnej,
w dwch
sprawach
tyczcych
wywierania
niedozwolonego nacisku281. Oba wyroki dotyczyy moliwoci wykorzystania

zabezpiecze, ustanowionych na rzecz banku, przez on kredytobiorcy w sytuacji, gdy
jej swoboda dziaania bya ograniczona ze wzgldu na osobist relacj i faktycznie
emocjonalne uzalenienie od osoby wspmaonka (undue influence). W obu
wyrokach Izba Lordw wymienia warunki, jakie winny by spenione przez bank
(zapewnienie maonkowi kredytobiorcy profesjonalnej i niezalenej informacji), aby
zgoda maonka na ustanowienie zabezpieczenia bya skuteczna. Izba Lordw dokonaa
rozrnienia midzy byymi a przyszymi stanami faktycznymi, wskazujc, i nowe
zasady bd miay jedynie zastosowanie do przyszych transakcji. Mary. Arden uznaa,
i w sprawie Etridge posuono si technik prospective overruling282, mimo i
orzeczenie to nie uchylao expresiss verbis poprzedniego precedensu283.
277
278
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 24 stycznia 1991 r., Appeal Cases 1992, z. 2, s. 1.
[Tum. wasne .S.], w oryginale: retrospection cannot falsify history: if at the date of each payment
it was settled law that local authorities had capacity to enter into swap contracts, Kleinworts were not
labouring under any mistake of law at that date. The subsequent decision in Hazell could not create
a mistake where no mistake existed at the time.
279
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 21 padziernika 1993 r., All England Law Reports 1993, t. 4, s. 417.
280
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 11 padziernika 2001 r., Appeal Cases 2002, t. 2, s. 733.
281
[Tum. wasne .S.], w oryginale: Perhaps the nearest the House has come to giving non-retroactive
decision was in two decisions on the law of undue influence (Orzeczenie Izby Lordw z dnia 30 czerwca
2005 r. w sprawie National Westminster Bank plc przeciwko Spectrum Plus Limited i in., Appel Cases
2005, t. 2, s. 680).
282
M. Arden, Prospective Overruling, LQR 2004, t. 120, s. 7, 10.
283
Ibidem.
82/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Pytanie o dopuszczalno techniki prospektywnej pojawio si rwnie przy

znoszeniu ogranicze w odpowiedzialnoci odszkodowawczej ponoszonej przez
niektre podmioty. Zapady w sprawie Arthur J.S. Hall &Co. przeciwko Simons 284
wyrok oznacza zniesienie istniejcego przez ponad dwiecie lat immunitetu
adwokackiego w zakresie odpowiedzialnoci za szkody zwizane z prowadzeniem
spraw cywilnych i karnych (immunity of advocates from suits in negligence in relation
to civil or criminal litigation). Sdziowie wskazali w opiniach pierwotne powody
wprowadzenia immunitetu, tj. ch uniknicia prowadzenia powtrnego procesu co do
spraw
ju
osdzonych,
status
adwokatury,
zakaz
dochodzenia
w procesie
wynagrodzenia od klienta oraz tzw. cab rank principle, czyli nakaz etyczny
prowadzenia przez adwokata, oczywicie w przypadku braku konfliktu interesw,
spraw wszystkich osb, ktre o to si zwrc. Lordowie uznali jednak, i argumenty te
s ju obecnie niewystarczajce dla utrzymania immunitetu w mocy. Jeden z czonkw
skadu Lord Hope postulowa zniesienie immunitetu adwokackiego w sprawach
cywilnych jedynie ze skutkiem na przyszo: Uwaam, e jest to zmiana prawa, ktra
powinna wej w ycie dopiero od daty wydania orzeczenia w tej sprawie285.
Propozycja ograniczenia w czasie skutkw orzeczenia znoszcego immunitet nie
spotkaa si z akceptacj pozostaych sdziw i, jak stwierdzi sam Lord Hope, kwestii
tej w orzeczeniu inni Lordowie niemal w ogle nie powicili uwagi286.
Co ciekawe, Richard H.S. Tur, analizujc omawiane orzeczenie, doszed do wniosku,
i wywierao ono skutki jedynie na przyszo. Sdziowie nie twierdzili bowiem, e
poprzednie decyzje sdowe uznajce immunitet byy bdne. Tezy w nich zawarte
okazay si nieaktualne ze wzgldu na zmienione warunki spoeczne 287. W tym ujciu
sdy mog osign niektre z zalet prospective overruling, stosujc nieco sabsz
technik prospektywnego tworzenia prawa, tj. not following288. Metoda ta polega na
uznaniu, e poprzednia decyzja sdowa bya w momencie jej podejmowania
284
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 20 lipca 2000 r., Appeal Cases 2002, t. 1, s. 615.
285
[Tum. wasne .S.], w oryginale: I consider that this is a change in the law which should take effect
only from the date of the judgment in this case.

286
Lord Hope, Decision Overruled Facing Up to Judicial Fallibility, Kings College Law Journal
2003, t. 14, s. 121, 134.

287
288
R. H.S.Tur, Time and Law, Oxford Journal of Legal Studies 2002, t. 22, z. 3, s. 463, 483 i nast.
Ibidem, s. 463.
83/279
UKASZ PIOTR SUPERA
prawidowa. Natomiast pniej, ze wzgldu na zmienione okolicznoci spoeczne,

wyraone w niej reguy stay si nieaktualne i nie powinny by dalej respektowane289.
W wyroku w sprawie National Westminster Bank plc przeciwko Spectrum Plus
Limited i in.290 nie doszo co prawda do zastosowania techniki prospektywnej, jednak
sdziowie orzekajcy uznali j, pod pewnymi warunkami, za dopuszczaln. Spr
sdowy dotyczy kwestii, jaki zastaw naley uzna za fixed charge, a jaki za floating
charge291. Odpowied na to pytanie miaa istotne znaczenie ze wzgldu na znalezienie
si spki Spectrum w procesie likwidacji. Zgodnie z ustaw, wierzycielom spki,
ktrych wierzytelnoci byy zabezpieczone fixed charge, przysugiwao pierwszestwo
zaspokojenia przed tymi, ktrych wierzytelno by zabezpieczona jedynie floating
charge. Wystpujcy w sprawie bank, wierzyciel spki, zainteresowany by tym, aby
ustanowiony na jego rzecz zastaw zosta, zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem292,
uznany za fixed charge. Na wypadek, gdyby Izba Lordw miaa zamiar odej od
istniejcej linii orzeczniczej, bank wnosi, aby zmiana taka nastpio jedynie ze
skutkiem pro futuro. Izba Lordw przyja jednak, i zastaw ustanowiony na rzecz
289
Ibidem, s. 463, 477; por take B.V. Harris, A precedent will not be regarded as wrong, but
nevertheless may not be follow, where it can by distinguished because societal factual circumstances have
changed since it was originally decided, Final Appellate Courts Overruling Their Own Wrong
Precedent: The Ongoing Search for Principle, LQR 2002, t. 118, s. 408, 411.
290
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 30 czerwca 2005 r., United Kingdom House of Lord Decisions 2005,
41.
291
D. Henderson, Problems in the Law of Property After Spectrum Plus, International Company and
Commercial Law Review 2006, t. 17, z. 1, s. 30; S. Beale, The Spectrum Decision: Bad News for Banks,
Journal of International Banking Law and Regulation 2005, t. 20 z. 10, s. 482; S. Worthington, Fixed
Charge Over Book Debts and Other Receivables, LQR 1997, t. 113, s. 562; L. Wild, Spectrum and
Leyland Daf the Spectre of New Claims, Company Lawyer 2006, t. 27, z. 5, s. 151; A. Berg, Charges
over Book Debts: The Spectrum Case in the Court of Appeal, Journal of Business Law 2004, s. 581;
A. Berg, Fixed Charges over Book Debts: Spectrum, Insolvency Intelligence 2004, t. 17, z. 3, s. 33;
D. Milman, Spectrum The Burden of Uncertainty for Insolvency Practitioners, Insolvency
Intelligence 2004, t. 17, s. 116; P. Smart, Fixed or Floating? Siebe Gorman Posr-Brumark, Company
Lawyer 2004, t. 25, z. 11, s. 331; K. Baird, P. Sidle, Spectrum Plus: House of Lords Decision a Cloud
with a Silver Lining, Insolvency Intelligence 2005, t. 18, z. 8, s. 113; N. Levy, Fixed with a Floating
Charge Some Implications of Spectrum for Banks, Insolvency Intelligence 2005, t. 18, z. 9, s. 140;
R. Goode, Charges over Book Debts: A Missed Opportunity, LQR 1994, t. 110, s. 592.
292
Orzeczenie High Court of Justice z dnia 26 maja 1978 r. w sprawie Siebe Gorman & Co. Ltd
przeciwko Barclays Bank Ltd, Lloyds Reports 1979, z. 2, s. 142 byo to jednak orzeczenie sdu
niszej instancji, a nie Izby Lordw.
84/279
UKASZ PIOTR SUPERA
National Westminster Bank plc mia charakter floating charge, co oznaczao

pierwszestwo zaspokojenie dla innych wierzycieli spki Spectrum. Sd nie ograniczy
temporalnych skutkw nowych regu. Natomiast w swoich opiniach Lordowie uznali
moliwoci zastosowania techniki prospektywnej w innych sprawach. Lord Nicholas,
odnoszc
si
do
praktyki
amerykaskiej,
Trybunau
Sprawiedliwoci
oraz
Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, uzna, i nie mona wykluczy, e Izba

Lordw w przyszoci w zupenie wyjtkowych sytuacjach ograniczy skutki swojego
orzeczenia w czasie: nigdy nie mw nigdy to mdro sdziowska, ktrej naley
przestrzega w interesie wszystkich obywateli293. Wyznaczy jednak wyran granic
midzy zmian orzecznictwa odnoszcego si do common law oraz interpretacj
ustawy. W tym drugim przypadku prospective overruling miaoby by niedopuszczalne:
Interpretacja, ktr sd nadaje aktowi Parlamentu, stanowi tre aktu, ktr z legalnego
punktu widzenia mia on od dnia opublikowania []. Jeeli Izba Lordw uzna, i
poprzednia decyzja co do interpretacji ustawy bya bdna, nie mona twierdzi, e Izba
zmienia prawo. Izba jedynie koryguje uprzedni bd wykadniczy. Dlatego te nie
wchodzi tutaj w gr zmiana precedensu jedynie na przyszo294. Warto przy tym
pamita, i jeszcze par lat wczeniej Lord Nicholls uwaa prospective overruling za
instytucj
nieznan
jeszcze w prawie angielskim295. W niniejszym
orzeczeniu
zaakceptowa on moliwo stosowania techniki prospektywnej na zasadzie wyjtku,

uznajc, i sprawa Spectrum nie jest owym wyjtkowym przypadkiem. Podobne
stanowisko zajli pozostali sdziowie.
Podsumowujc, w wyroku w sprawie Spectrum wszyscy z siedmiu orzekajcych
sdziw (Lord Hope, Lord Nicholls, Lord Steyn, Lord Scott, Lord Walker, Baronowa
Hale oraz Lord Brown) stanli na stanowisku, i w szczeglnych okolicznociach Izba
293
[Tum. wasne .S.], w oryginale: never say never is a wise judicial precept, in the interest of all
citizens of the country.

294
[Tum. wasne .S.], w oryginale: The interpretation the court gives an Act of Parliament is the
meaning which, in legal concept, the statute has borne from the very day it went onto the statute book
[]. When your Lordships House rules that a previous decision on the interpretation of a statutory
provision was wrong, there is no question of the House changing the law. The house is doing no more
than correct an error of interpretation. Thus, there should be no question of the House overruling the
previous decisions with prospective effect only.
295
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 22 lutego 1996 r. w sprawie Hindcastle Ltd. przeciwko Barbara
Attenborough Associates Ltd., All England Law Reports 1996, t. 1, s. 737: Prospective overruling is
not yet a principle known in English law.
85/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Lordw ma prawo stosowa prospective overruling, wskazujc rwnoczenie, e

sprawa Spectrum takim przypadkiem nie jest296.
1.4.5. Podsumowanie i wnioski
Sdziowie Izby Lordw, w przeciwiestwie do swoich kolegw zza oceanu, znacznie
pniej zaczli uznawa technik prospektywn za dopuszczaln. Byo to wynikiem
o wiele duej obowizujcej w prawie angielskim ni amerykaskim tezy o zwizaniu
sdu najwyszej instancji wasnym precedensem. Co wicej, Izba Lordw nie musiaa
w swojej
dziaalnoci
zmaga
si
z wieloma
kwestiami
spoeczno-prawnymi
charakterystycznymi dla systemu amerykaskiego.

Sdziowie angielscy, chocia dostrzegaj idealizacyjny charakter deklaratoryjnej
teorii prawa, oficjalnie od niej nie odstpuj. Mimo to aktualnie w prawie angielskim
technika prospektywna jest rozwaana jako wyjtkowo dopuszczalna, co stanowi
istotn zmian w porwnaniu ze stanem poprzednim.
Podstaw stosowania prospective overruling jest konieczno ochrony uzasadnionych
oczekiwa
podmiotw
prawa
co
do
poprzedniego
orzecznictwa.
Pogld
o dopuszczalnoci techniki prospektywnej jest wypadkow trzech wektorw o rnych

kierunkach: tradycyjnego przekonania, e sdziowie nie tworz prawa, koniecznoci
rozwoju prawa przy rwnoczesnym respektowaniu wyobrae obywateli co do jego
treci, ktre to wyobraenia powstaj w oparciu o istniejce wyroki sdowe.
296
R. Hinchy, Judicial Method and Advocates Immunity in the High Court of Australia and the House of
Lords, Murdoch University eLaw Journal 2006, t. 13, z. 1, s. 187, 205 i nast.
86/279
UKASZ PIOTR SUPERA
2. Czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego w Republice Federalnej

Niemiec
W doktrynie niemieckiej od dugiego czasu istotne zainteresowanie wzbudza kwestia
czasowych skutkw zmiany orzecznictwa sdowego297. W lipcu 1995 r. w Bonn odbyo
si
297
sympozjum
cile
powicone
retroaktywnoci
orzeczniczej 298.
Wzrost
H. Dubs, Praxisnderung, Basel 1949; G. Reinicke, D. Reinicke, Zum Vertrauen auf eine stndige
Rechtsprechung, MDR 1956, z. 6, s. 324; E. Reimer, Neuheitsschdlichkeit der ausgelegten Unterlagen

deutscher Patentanmeldungen und Eingetragener Gebrauchmuster, [w:] Festschrift fr Rudolf Issay,
Kln 1956; K. Larenz, Derogierende Kraft des Gerichtsgebrauchs, NJW 1951, z. 13, s. 498; E. Stein, Die
Verfassungsrechtliche Grenzen der Rechtsfortbildung durch die Rechtsprechung, NJW 1964, z. 38, 39,
s. 1745; W. Knittel, Zum Problem der Rckwirkung bei einer nderung der Rechtsprechung, Bielefeld
1965; H. Boers, Rckwirkende Anwendung der 1,3 Promille Grenze, NJW 1967, z. 29, s. 1310;
K. Hndel, Anwendung des Beweisgrenzwerts von 1,3 Promille auf vor dem 9.12.1966 begangenen Taten,
NJW 1967, z. 12, 13, s. 537; W. Naucke, Rckwirkende Senkung der Promillegrenze und
Rckwirkungsverbot (art. 103 Abs. 2 GG), NJW 1968, z. 50, s. 2321; H. Riese, Rckwirkende Senkung
der Promillegrenze und Rckwirkungsverbot (art. 103 Abs. 2 GG), NJW 1969, z. 13, s. 549; K. Zweigert,
H. Ktz, Die Bedeutung des Rckwirkungsverbot fr die Auslegung von Steuergesetzen, BB 1969, z. 11,
s. 453; W. Grunsky, Grenzen der Rckwirkung bei einer nderung der Rechtsprechung, Karlsruhe 1970;
W. Straburg, Rckwirkungsverbot und nderung der Rechtsprechung im Strafrecht, ZSTW 1970, s. 948;
E. Schneider, ber die Grnde und Auswirkung der nderung einer Hchstrichterlicher Rechtsprechung,
MDR 1971, z. 9, s. 705; Abr.J. Frowein, nderung der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgericht als
Rechtsproblem, DV 1971, z. 23, s. 793; C.W. Canaris, Wettbewerbsabrede, SAE 1972, s. 22;
Ch. Lbbe, Grenzen der Rckwirkung bei Rechtsprechungsnderungen; H. Buchner, Vertrauensschutz
bei nderung der Rechtsprechung, [w:] Gedchtnisschrift fr Rolf Dietz, Mnchen 1973, s. 175;
H.L. Schreiber, Rckwirkungsverbot bei einer nderung der Rechtsprechung im Strafrecht?, JZ 1973,
z. 22, s. 713; W. Wipprecht, Die nderung der Rechtsprechung mit Wirkung nur fr knftige Flle, Diss.
iur. Kln 1973; R. Birk, Die Ankndigung von Rechtsprechungsnderungen, JZ 1974, z. 23, 24, s. 735;
W. Henckel, Rckwirkung richterlicher Rechtsfortbildung auf bestehende Vertrge, Versicherungsrecht
1975, z. 33, s. 173; H.W. Arndt, Probleme Rckwirkender Rechtsprechungsnderung, Frankfurt a. Main
1974; B. Viets, Rechtsprechungsnderung und Vertrauensschutz, Bern 1976; C.W. Canaris, Die
Bereicherungsausgleich bei Sittenwidrigen Teilzahlungskrediten, WM 1981, z. 37, s. 978; K. Nssgens,
Rckwirkung der hchstrichterlichen Rechtsprechung zu den Ratenkreditvertrgen, [w:] Festschrift fr
Walter Stimpel, 1985; P. Lerche, Ch. Pestalozza, BB 1986, dodatek do zeszytu nr 28; C.W. Canaris,
Zinsberechnungs- und Tilgungsverrechnungsklauseln beim Annuittendarlehen, NJW 1987, z. 11, s. 609;
G. Robbers, Rckwirkende Rechtsprechung, JZ 1988, z. 10, s. 481; H. Salger, Die Zerstrung des
Vertrauens in eine gefestigte Rechtsprechung, DRiZ 1990, s. 16; U. Neumann, Rckwirkungsverbot bei
87/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zainteresowania owymi zagadnieniami by zwizany m.in. ochron, jak sdy zaczy

przyznawa konsumentom w ich sporach, np. z bankami lub ubezpieczycielami299.
Kwestia czasowych skutkw zmiany orzecznictwa sdowego rozpatrywana jest
w ramach tematyki okrelanej najczciej w sposb nastpujcy: die Rckwirkung der
Rechtsprechung lub te die Rckwirkung der Rechtsprechungsnderung300. Sowo
Rckwrkung
bywa
czasem
zastpowane
sformuowaniem
Rckanknpfung301.
Terminologia ta nawizuje bezporednio do okrele uywanych przez BVerfG

w odniesieniu do granic dozwolonej retroaktywnoci i retrospektywnoci ustaw.
Kluczowym pojciem jest rwnie Vertrauensschutz, tj. ochrona zaufania osb, ktre
dziaay na podstawie dotychczasowego orzecznictwa.
Chocia czasowe skutki zmiany orzecznictwa sdowego byy wielokrotnie poruszane
w literaturze niemieckiej, toczca si dyskusja ani nie wygasa, ani nie przyczynia si
do wypracowania wyranie dominujcego stanowiska (die herrschende Meinung)302.
W orzecznictwie Bundesgerichtshof (BGH) i innych najwyszych sdw niemieckich
rwnie dostrzegana bya potrzeba ochrony zaufania w trwao orzecznictwa
belastenden Rechtsprechungsnderungen der Strafgerichte?, ZStW 1991, z. 2, s. 115; H. Lecheler,
Vertrauensschutz fr Altetevertrge bei Unwirksamkeitserklrung von AGB-Klauseln, WM 1994,
z. 46, s. 2049; H.D. Hensen, Ein Gespenst geht um Unwirksamkeit von AGB durch nderung der
Rechtsprechung, ZIP 1995, z. 14, s. 1139; R. Neuhof, Unwirksamkeit von AGB durch nderung der
Rechtsprechung Privatautonomie hat ihren Preis, ZIP 1995, z. 11, s. 883; D. Medicus, ber die
Rckwirkung von Rechtsprechung, NJW 1995, z. 40, s. 2577; Ch. Louven, Problematik und Grenzen
rckwirkender Rechtsprechung des Bundesarbeitsgerichts, Mnchen 1996; A. Weber, Rckwirkung von
Rechsprechung Bericht ber ein Symposium in Bonn, WM 1996, z. 2, s. 49; H. Schimansky, Probleme
aus der Rckwirkung hchstrichterlicher Rechtsprechung, WM 2001, z. 40, s. 1879; H. Pohl,
Rechtsprechungsnderung
und
Rckanknpfung,
Berlin
2005;
K. Boujong,
Rechtsfortbildung,
Rechtsprechungsnderung und Vertrauensschutz in der Judikatur des Bundesgerichtshofs, [w:]

Festschrift fr A.Heldrich, Mnchen 2005.
298
A. Weber, Rckwirkung, op. cit., s. 49.
299
H. Lecheler, Vertrauensschutz, op. cit., s. 2049; W. Lwe, Verbraucherschut um jeden Preis, ZIP
1984, z. 11, s. 1297; K. Nssgens, Rckwirkung, op. cit., s. 15.

300
H. Pohl, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 83; przeciwko uywaniu terminu: Rckwirkung
w stosunku do orzecznictwa sdowego wypowiedzia si H. Schimansky, Probleme, op. cit., s. 1889.

301
J. Fiedler, Neuorientierung der Verfassungsrechtsprechung zum Rckwirkungsverbot und zum
Vertrauensschutz, NJW 1988, z. 27, s. 1624.

302
J. Stsser, Rckwirkende Rechtsprechungsnderungen im Zivilrecht, Kln 1998, s. 4; H. Pohl,
Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 15.
88/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sdowego. Nie doszo jednak do wyksztacenia jednolitego pogldu, co do tego jak

postpowa
w podobnych
przypadkach303.
Rwnie
Bundesverfassungsgericht
(BVerfG) nie przyj nigdy jasno okrelonego stanowiska w odniesieniu do tego

zagadnienia304.
2.1. Sposb postrzegania orzecznictwa sdowego
Wywodzca si z czasw wielkiej kodyfikacji wiara, jakoby tworzenie prawa i jego
stosowanie dao si wyranie odseparowa, nie jest ju obecnie podzielana.
W doktrynie i orzecznictwie powszechnie przyjmuje si, e sdzia nie jest jedynie
ustami ustawy305. Pogld o dopuszczalnoci twrczej dziaalnoci orzeczniczej
podziela BVerfG306. W tym kontekcie bardzo czsto przywoywane jest orzeczenie307
w sprawie Soraya. Uznano w nim, i wyksztacona po II wojnie wiatowej praktyka
przyznawania przez sdy niemieckie odszkodowania pieninego za szkody
niematerialne (Schmerzensgeld) mieci si, mimo braku wyranej podstawy ustawowej
i wrcz wykluczenia moliwoci dochodzenia zadouczynienia w trakcie prac nad
Brgerliches Gesetzbuch (BGB), w granicach wyznaczanych przez Grundgesetz fr die
Bundesrepublik Deutschland (GG). BVerfG stwierdzi wprost, e ze wzgldu na
potrzeb ochrony wartoci konstytucyjnych nie byoby wskazane czeka na
wprowadzenie odpowiednich zmian dotyczcych zadouczynienia do niemieckiego
kodeksu cywilnego przez ustawodawc. Zdaniem BVerfG prawo nie jest tosame ze
zbiorem pisanych ustaw: Das Recht ist nicht mit der Gesamtheit der geschriebenen
Gesetze identisch308. Konkluzja ta zostaa wsparta treci art. 20 ust. 3 GG, zgodnie
z ktrym wadza sdownicza jest zwizana ustaw oraz prawem Gesetz und Recht.
Takie
sformuowanie
pozytywizmu309
silnie
ma
by
przykadem
kojarzonego
odrzucenia
z nazistowskim
wsko
ustawowym
pojmowanego
bezprawiem
(gesetzliches Unrecht).
303
K. Boujong, Rechtsfortbildung, op. cit., s. 1235, 1248.
304
J. Stsser, Rckwirkende, op. cit., s. 23.
305
W. Knittel, Zum Problem, op. cit., s. 11.
306
Ch. Lbbe, Grenzen, op. cit., s. 34.
307
Postanowienie BVerfG z dnia 14 lutego 1973 r., 1 BvR 112/65, NJW 1973, z. 28, s. 1221.
308
Ibidem, s. 269, 287.
309
Ibidem. Por. take W. Henckel, Rckwirkung, op. cit., s. 773, 774: Der Verfassungsrechtliche
Auftrag, nach Gesetz und Recht zu entscheiden verbietet einen sklavische Bindung an das Gesetz.
89/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Dla dziaalnoci orzeczniczej o charakterze twrczym przyjo si stosowa

okrelenia Richterrecht (w opozycji do Gesetzesrecht)310 oraz Rechtsfortbildung, przy
czym zakres wskazanych poj nie jest jasno okrelony 311. Obecnie sdy sigaj ju
nawet do wykadni uznawanej przez cz doktryny za contra legem312. Praktyka
przyznawania odszkodowania pieninego za szkody niematerialne mimo braku
podstawy ustawowej podawana bya czasem wanie jako przypadek dziaalnoci
orzeczniczej contra legem313. Jednoczenie czsto podkrela si, e moliwo
twrczego rozwijania prawa bynajmniej nie oznacza stawiania znaku rwnoci midzy
orzeczeniem a ustaw. Sdzia nie powinien bowiem zastpowa ustawodawcy (kein
Ersatzgesetzgeber)314.
Przykadowo,
sdzia
nie
moe
w przeciwiestwie
do
ustawodawcy stanowi nowego prawa w dowolnym wybranym przez siebie

momencie315. Skomplikowan relacj sdw i ustaw Joseph Esser opisa, stwierdzajc,
e sdy s co prawda podporzdkowane ustawom (w tym Ustawie Zasadniczej), jednak
co ustawa stanowi, wynika z tego, jak jest rozumiana przez sdziego. Innymi sowy,
sdziowie okrelaj, czemu s podporzdkowani316. Podsumowujc, uprawnienie sdw
do rozwijania prawa jest oglnie uznawane, natomiast jego granice s sporne 317. Zwraca
si natomiast uwag, e znaczenie dziaalnoci orzeczniczej stale ronie318.
2.2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzeczeniach sdw RFN
310
A. Arndt, Gesetzesrecht und Richterrecht, NJW 1963, z. 29, s. 1273.
311
C. Hpfner,
Vertrauensschutz
und
Richterrecht
Zur
Zulssigkeit
rckwirkender
Rechtsprechungsnderungen im Zivilrecht, RdA 2006, z. 3, s. 156. W. Grunsky okreli pojcie

Richterrecht do sceptycznie mianem sowa magicznego Zauberwort; por. W. Grunsky, Grenzen,
op. cit., s. 27.
312
K. Boujong, Rechtsfortbildung, op. cit., s. 1235; B. Viets, Rechtsprechungsmderung, op. cit.,
s. 142 i nast.
313
314
D. Kndler, Angekndigte Rechtsprechungnderung, BB 1992, z. 27, s. 1861, 1862.
315
B. Viets, Rechtsprechungsmderung, op. cit., s. 30 i nast.
316
J. Esser, Richterrecht, Gerichtsgebrauch und Gewohnheitsrecht, [w:] Festschrift fr Fritz von Hippel
zum 70. Geburtstag, Tbingen 1967, s. 95, 113.

317
K. Boujong, Rechtsfortbildung, op. cit., s. 1235.
318
C. Hpfner, Vertrauensschutz..., op. cit., s. 156.
90/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Sdy RFN, w tym przede wszystkim sdy najwysze rang oraz BVerfG w swojej
dziaalnoci orzeczniczej, w odniesieniu do rnych dziedzin prawa, napotykay
wielokrotnie problemy zwizane z czasowym zakresem stosowania nowej wykadni.
W prawie
karnym
kwestia
retroaktywnoci
orzeczniczej
bya
podnoszona
w odniesieniu do orzecze definiujcych granic zawartoci alkoholu we krwi,

prowadzc do cakowitej niezdolnoci do prowadzenia pojazdu (die absolute
Fahruntchtigkeit). Kierowanie pojazdem mechanicznym w podobnym stanie wypenia
znamiona przestpstwa z 316 StGB. Granica dopuszczalnej iloci alkoholu we krwi
nie jest okrelona w przepisie expressis verbis. Kwesti wykadni jest zatem ustalenie,
gdzie zaczyna si cakowita niezdolno do prowadzenia pojazdu. Orzecznictwo ulegao
w tym zakresie bardzo istotnym zmianom. W postanowieniu BGH z dnia 9 grudnia
1966 r.319 przedmiotowa granica zostaa zredukowana z 1,5 do 1,3 promila zawartoci
alkoholu we krwi. Postanowienie BGH dao pocztek debacie na temat podstawowych
zasad prawa karnego, m.in. takich jak np.: nulla poena sine lege praevia. Wskazywano,
i zmiana ustawy o podobnym zakresie byaby niewtpliwe sprzeczna z Konstytucj
RFN320. Konstytucja ta zawiera w art. 103 ust. 2 wyrany zakaz uchwalania
retroaktywnych ustaw karnych: Eine Tat kann nur bestraft werden, wenn die
Strafbarkeit gesetzlich bestimmt war, bevor die Tat begangen wurde. Zgodnie jednak
z dominujcym stanowiskiem, zakaz ten odnosi si wycznie do ustaw i nie powinien
by przenoszony w obszar wykadni prawa321. Teza ta dopiero od pewnego czasu
zacza by kwestionowana322.
Mimo gwatownej dyskusji toczcej si wok postanowienia BGH z 1966 r. doszo
do ponownego obnienia omawianej granicy do 1,1 promila w orzeczeniu BGH z dnia
28 czerwca 1990 r.323. Tym razem zmiana zostaa poprzedzona publikacj naukow
wiceprezesa BGH H. Sargela, w ktrej wyranie zaznaczono, i celem publikacji byo
319
Postanowienie 4 StR 119/66, NJW 1967, s. 116.
320
H.W. Arndt, Probleme, op. cit., s. 6.
321
K. Hndel, Anwedung, op. cit., s. 538; H.L. Schreiber, Rckwirkungsverbot..., op. cit., s. 713, 715;
C. Roxin, Strafrecht Allgemeiner Teil, Mnchen 1994, t. 1, s. 116.

322
Ch. Degenhart, [w:] Grundgesetz Kommentar, red. M. Sachs, wyd. 4, Mnchen 2007, s. 1983;
E. Schmidt-Amann, [w:] Grundgesetz Kommentar, T. Maunz, G. Drig, Mnchen 2001, t. VI,

objanienia do art. 103 ust. 2, NB 240 i nast.
323
Az. 4 StR 297/90, NJW 1990, s. 2393, omwienie powyszego orzeczenia por. U. Neumann,
Rckwirkungsverbot, op. cit., s. 330.
91/279
UKASZ PIOTR SUPERA
podwaenie zaufania obywateli do cigoci dotychczasowego orzecznictwa324. Jak

stwierdzi H. Sargel, konieczno zwrcenia uwagi na moliw zmian linii
orzeczniczej wynikaa z faktu, i dotyczyaby ona potencjalnie bardzo duej liczby
podmiotw325.
W zwizku z kolejn zmian orzecznictwa doszo do zoenia skargi konstytucyjnej,
ktra jednak postanowieniem BVerfG z dnia 23 czerwca 1990 r.326 nie zostaa przyjta
do rozpoznania ze wzgldu na jej oczywist bezzasadno. W uzasadnieniu do tego
orzeczenia BVerfG stwierdzi, i nie doszo tutaj do naruszenia art. 103 ust. 2 GG
(statuujcego zasad nulla poena sine lege praevia), gdy obnienie granicy wynikao
z zastosowania najnowszej wiedzy naukowej i technicznej. Okrelenie granicy
karalnoci zwizane byo bowiem cile z technicznymi moliwociami zmierzenia
dokadnej wartoci zawartoci alkoholu we krwi. BVerfG nie dostrzeg rwnie
w zmianie orzecznictwa naruszenia zasady rwnoci (art. 3 GG).
W zwizku z opisanym orzeczeniem w doktrynie pojawiy si rwnie gosy
wskazujce, i ograniczenie wstecznego dziaania orzecznictwa moe by osignite
przez stosowanie instytucji materialnoprawnych, takich jak bd co do karalnoci lub
bd co do stanu faktycznego327.
W orzeczeniu z dnia 8 lipca 1955 r.328 BGH musia z kolei odpowiedzie na pytanie,
czy wynalazek zarejestrowany w 1950 r. powinno si wykreli z odpowiedniego
rejestru ze wzgldu na to, i nowatorska myl leca u jego podstaw zostaa zawarta
w aktach rejestrowych innego, zarejestrowanego ju wczeniej, wynalazku. Zgodnie
z odpowiedni ustaw o patentach wynalazek nie by uwaany za nowy, jeeli w cigu
ostatnich 100 lat wstecz od momentu zgoszenia wniosku o rejestracj nowatorski
pomys lecy u jego podstaw zosta opisany w oglnie dostpnej publikacji
(ffentliche Druckschrift). Reichsgericht, a nastpnie BGH stay przez dugi czas na
stanowisku, e akta zarejestrowanych ju wynalazkw nie stanowi takiej publikacji 329.
Do dnia 7 sierpnia 1953 r. pogld ten reprezentowa rwnie Deutsches Patentamt
324
H. Salger, Die Zerstrung des Vertrauens in eine gefestigte Rechtsprechung, DRiZ 1990, s. 16, 20.
325
Ibidem, s. 16, 19.
326
Postanowienie 2 BvR 752/90, NJW 1990, z. 49, s. 3140.
327
328
Orzeczenie I ZR 24/55, BGHZ, t. 18, s. 81.
329
G. Reinicke, D. Reinicke, Zum Vertraunsschutz, op. cit., s. 324.
92/279
UKASZ PIOTR SUPERA
(niemiecki urzd patentowy), ktry jednak nastpnie stanowisko swoje cakowicie

zmieni330. Wolta tego urzdu patentowego moga prowadzi do wykrelenia wielu
patentw wczeniej zgodnie z prawem zarejestrowanych.
W orzeczeniu z dnia 8 lipca 1955 r. BGH rozpatrywa odwoanie od decyzji urzdu
patentowego, ktry nakaza wykrelenie patentu z rejestru. Urzd uzna, i upowania
go do tego zmiana praktyki z dnia 7 sierpnia 1953 r., ktr zastosowa ze skutkiem
wstecznym do przyznanych wczeniej patentw. BGH, dostrzegajc istotn kwesti
intertemporaln, odwoa si do pojcia prawa zwyczajowego. Sd uzna, i praktyka
stosowana do dnia 8 lipca 1953 r. przez urzd patentowy staa si prawem
zwyczajowym331. Zmiana prawa zwyczajowego w wyniku decyzji urzdu patentowego
z dnia 8 lipca 1953 r. miaa z kolei skutek jedynie na przyszo. W rezultacie patenty
udzielone przed dniem 8 lipca 1953 r. nie mogy podlega wykreleniu w oparciu
o now praktyk. Odwoanie si do prawa zwyczajowego pozwolio de facto na
obejcie problemu retroaktywnoci332. W literaturze pojawiy si wtpliwoci, czy
w opisanym przypadku mona byo w ogle mwi o prawie zwyczajowym333, a nawet
jeeli tak, to, czy urzdowi patentowemu oraz sdom przysuguje kompetencja do
zmieniania prawa zwyczajowego334. Przykadowo E. Reimer uzna, i w opisanej
sytuacji nie doszo do wyksztacenia si prawa zwyczajowego, a rozwizaniem lepszym
byoby uznanie, e wykreleniu wczeniej zarejestrowanych wynalazkw sprzeciwia si
zasada ochrony zaufania335.
330
331

W doktrynie niemieckiej wyrnia si w zalenoci od stopnia utrwalenia: zwyczajn sdziowsk
interpretacj, utrwalony zwyczaj sdowy lub zwyczaj sdowy, ktry przeksztaci si w prawo
zwyczajowe (bloe richterliche Rechtsauffassung, gefestigter oder stndiger Gerichtsgebrauch oder zu
Gewohnheitsrecht erstarrtem Gerichtsgebrauch), por. G. Kisker, Die Rckwirkung von Gesetzen,
Tbingen 1963, s. 120.
332
W. Niehues, Die Zulssigkeit der Rckwirkung von Gesetzen nach dem Recht der Bundesrepublik
Deutschland, s. 5.
333
E. Reimer, Neuheitsschdlichkeit, op. cit., s. 49, 58; A. Piekenbrock, Faktische Rechtsnderung
durch Rechtsprechung als kollisionsrechtliches Problem, ZZP 2006, t. 119, z. 1, s. 16 i nast.

334
335
G. Kisker, Die Rckwirkung, op. cit., s. 121 i nast.

E. Reimer, Neuheitschdlichkiet der ausgelegten Unterlagen deutscher Patentanmeldungen und
eingetragener Gebrauchmuster, [w:] Beitrge zum Wirtschaftsrecht Festschrift fr Rudolf Isay, Kln
1956, s. 49, 66 i nast.
93/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W orzeczeniu BVerfG z dnia 11 listopada 1964 r.336 pado jedno z waniejszych

stwierdze dotyczcych czasowych skutkw zmiany orzecznictwa sdowego. BVerfG
przyj mianowicie, i zasady konstytucyjne dotyczce retroaktywnego ustawodawstwa
nie mog by w sposb prosty przenoszone w obszar dziaalnoci orzeczniczej:
W kadym razie wynikajce z zasady zakazu wydania retroaktywnych ustaw i nakazu
ochrony zaufania zasady nie mog by wprost stosowane do orzecze sdowych 337.
Prowadzi by to bowiem mogo do sytuacji, w ktrej sdy zwizane byyby dawnym
orzecznictwem, nawet jeeli nie pasowaoby ono do zmienionych warunkw
spoecznych lub byo bdne pod wzgldem dogmatycznym. Orzeczenie to unaocznia
sposb postrzegania kwestii retroaktywnoci orzecznictwa w prawie niemieckim.
Z jednej strony nie zostao tutaj wskazane jasne rozwizanie dla problemw, jakie
stwarza zmiana orzecznictwa. Rwnoczenie BVerfG nie odrzuci cakowicie
moliwoci ograniczenia wstecznych skutkw zmian orzeczniczych.
W orzeczeniu z dnia 8 padziernika 1969 r.338 BGH wskaza, i w przypadku zmiany
orzecznictwa sdowego, ktre de facto jest tosame z nowelizacj teksu ustaw, mona
stosowa reguy wypracowane w odniesieniu do retroaktywnych ustaw, pod warunkiem
e przemawiaj za tym szczeglne okolicznoci sprawy. Stosowanie w odniesieniu do
orzecznictwa
zasad
konstytucyjnych
dotyczcych
retroaktywnoci
ustaw
jest
dopuszczalne, gdy przemawiaj za tym wymagania sprawiedliwoci materialnej lub

bezpieczestwa prawnego: Kiedy zmienia si orzecznictwo sdowe, wychodzi si
z zaoenia, e stan prawny zosta po prostu lepiej wyjaniony. Nie wyklucza to jednak
odpowiedniego zastosowania do zmiany orzecznictwa tych regu, ktre stosuje si
w przypadku retroaktywnych ustaw, jeeli tak analogi nakazuje sytuacja. To z kolei
ma miejsce, gdy zmiana orzecznictwa wynika z pniejszej zmiany stosunkw
i faktycznie jest rwnoznaczna ze zmian ustawy oraz dalsze wymogi sprawiedliwoci
materialnej
lub
bezpieczestwa
prawnego
przemawiaj
przeciw
wstecznemu
pogorszeniu sytuacji prawnej339. BGH dostrzeg tutaj najwyraniej konieczno

336
Postanowienie 1 BvR 488/62, 562/63, 216/64, BVerfGE, t. 18, s. 224.
337
[Tum. wasne .S.], w oryginale: Jedenfalls knnte eine derartige, sich etwa aus den Grundstzen
des Verbots der Rckwirkung und des Vertrauensschutzes ergebende Folgerung auf Entscheidungen der
Gerichte nicht ohne weiteres bertragen werden.
338
Wyrok I ZR 7/68, NJW 1970, z. 4, s. 141.
339
[Tum. wasne .S.], w oryginale: Wenn die Rechtsprechung sich ndert, geht sie regelmig davon
aus, da sie die Rechtslage lediglich klarer als bisher erkenne. Das schliet freilich nicht aus, auf einen
94/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ochrony zaufania uczestnikw obrotu, przeamujc teoretyczne spojrzenie na prawo

i rol sdziw w systemie.
Orzeczeniem, w ktrym take naleao rozstrzygn problem retroaktywnoci
orzeczniczej, by wyrok BGH z dnia 6 lipca 1971 r.340. BGH odszed w nim od swojego
dotychczasowego orzecznictwa, uznajc, e adwokaci dziaajcy w ramach spki
prawa cywilnego ponosz wsplnie odpowiedzialno za szkod wyrzdzon
zawinionym dziaaniem kadego ze wsplnikw. Wczeniejsze orzecznictwo stao na
stanowisku, i w razie wtpliwoci odpowiedzialno w takiej sytuacji ponosi jedynie
adwokat przyjmujcy zlecenie, a nie wszyscy wsplnicy. Nowa regua znalaza
zastosowanie do stanu faktycznego z 1965 r., tj. okresu, kiedy za waciwy uznawany
by odmienny pogld. Wedug BGH z okolicznoci sprawy nie wynikao, eby strony
umowy z 1965 r. chciay j uksztatowa w taki sposb, aby odpowiedzialno ponosi
tylko i wycznie adwokat przyjmujcy zlecenie od mandanta. Omawiany wyrok BGH
zdaje si wskazywa, e w przypadku zmiany orzecznictwa sdowego ochronie podlega
jedynie faktycznie istniejce zaufanie341.
W wyroku z dnia 6 lipca 1972 r.342 BGH zerwa z dotychczasow lini orzecznicz,
uznajc, e roszczenia architekta z umowy o dzieo przedawniaj si nie dopiero po
upywie trzydziestu, lecz ju z upywem dwch lat. Sd nie wypowiedzia si co do
czasowych skutkw nowej wykadni. W pniejszym orzeczeniu z dnia 2 grudnia
1976 r.343 BGH odnis si do tego zagadnienia, wskazujc, i w odpowiednich stanach
faktycznych nie doszo tu do wstrzymania biegu przedawnienia na podstawie dawnego
203 ust. 2 BGB. Przepis ten przewidywa wstrzymanie biegu przedawnienia
w przypadku, gdy brak byo moliwoci dochodzenia roszczenia wskutek dziaania
wadzy publicznej. Zdaniem BGH za dziaanie wadzy publicznej w rozumieniu tego
Wandel der Rechtsprechung diejenigen Grundstze entsprechend anzuwenden, die bei rckwirkenden
Gesetzen zu beachten sind, vorausgesetzt, da eine solche Analogie nach Lage der Sache geboten ist. Das
kann namentlich dann der Fall sein, wenn der Wandel der Rechtsprechung auf einer nachtrglich
eingetretenen Vernderung der zugrunde liegenden Verhltnisse beruht und in seiner faktischen
Bedeutung einer Gesetzesnderung gleichkommt und wenn ferner Grnde der materiellen Gerechtigkeit
oder der Rechtssicherheit einer belastenden oder rechtsvernichtenden Rckwirkung entgegenstehen.
340
Wyrok VI ZR 94/69, NJW 1971, z. 40, s. 1801.
341
Ch. Louven, Problematik, op. cit., s. 96.
342
Wyrok VII ZR 138/71, NJW 1972, z. 40, s. 1799.
343
Wyrok VII ZR 88/75, NJW 1977, z. 9, s. 375.
95/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przepisu nie moe by uznane wczeniejsze orzecznictwo sdowe. W decyzji tej

nawizano do stwierdze zawartych w postanowieniu BVerfG z dnia 11 listopada
1964 r. dotyczcych moliwoci stosowania zakazu retroakcji w obszarze dziaalnoci
judykacyjnej: obowizujce w stosunku do niekorzystnych dla obywatela zmian
ustawowych zasada ochrony zaufania i zakaz retroaktywnoci nie mog by wprost
stosowane do orzecze sdowych344. Dodatkowo sd uzna, i w konkretnym
przypadku trudno byo mwi o istnieniu zaufania do dotychczasowego orzecznictwa,
gdy orzecznictwo to byo poddawane krytyce.
Inne rozstrzygnicie zostao przyjte we wczeniejszym orzeczeniu BGH z dnia
29 padziernika 1959 r.345. Wierzyciel po konsultacjach z adwokatem przyj, i jego
roszczenie przedawnia si w okresie 2 lat od dnia wymagalnoci. Porada adwokacka
zostaa udzielona na podstawie wydanego w innej sprawie orzeczenia OLG w Hamm.
Pniej jednak ukaza si wyrok BGH inaczej interpretujcy kwesti przedawnienia.
W rezultacie roszczenie mogo zosta uznane za przedawnione ju po roku od dnia
wymagalnoci. W wyroku z dnia 29 padziernika 1959 r. uznano, i doszo tutaj do
zawieszenia biegu przedawnienia ze wzgldu na dziaanie wadzy publicznej. W glosie
do tego wyroku niektrzy autorzy uznali, i mimo prawidowego rozstrzygnicia
zastosowano tutaj z podstaw prawn. Naleao raczej uzna, i ochrona wierzyciela
nie jest konsekwencj dziaa wadzy publicznej, lecz porozumienia stron, ktre
w chwili zawierania umowy uwaay, i okres przedawnienia wynosi dwa lata.
Powoywanie si na krtszy okres przedawnienia przez dunika stanowioby naduycie
prawa346.
Od koca 1978 r. BGH zacz wydawa wyroki dotyczce sprzecznoci z dobrymi
obyczajami umw o ratalny kredyt konsumencki z uwagi na rac nieekwiwalento
wiadcze. Pojawio si pytanie, czy orzecznictwo to moe znale zastosowanie do
344
[Tum. wasne .S.], w oryginale: die fr belastende Gesetze geltenden Grundstze des
Vertrauensschutzes und des Verbotes der Rckwirkung knnen auf Entscheidungen der Gerichte nicht
ohne weiteres bertragen werden.
345
Wyrok II ZR 8/58, NJW 1960, z. 7, s. 283.
346
B. Danckelmann, glosa do wyroku BGH z dnia 29 padziernika 1959 r., II ZR 8/58, NJW 1960, z. 7,
s. 283.
96/279
UKASZ PIOTR SUPERA
umw zawartych przed tym okresem347. W decyzji z dnia 30 czerwca 1983 r.348 BGH
decydowa o losach kredytu udzielonego w dniu 10 marca 1976 r. Umowa zostaa ju
przez obie strony w peni wykonana. Natomiast konsument wnosi o zwrot odsetek oraz
innych opat poniesionych w trakcie wykonywania umowy. Sdy niszej instancji
przyjy, i zgodnie z wyrokiem BGH z dnia 12 marca 1981 r.349 kredyt ten mgby
zosta uznany za sprzeczny z dobrymi obyczajami (lichwa). Jednak w dniu zawarcia
umowy standard dobrych obyczajw by jeszcze inny, w zwizku z czym umowa
zostaa wanie zawarta. Zgodno z dobrymi obyczajami okrela si bowiem na dzie
dokonania czynnoci prawnej350. BGH, rozpatrujc rewizj, przyj, i nowe
orzecznictwo ksztatujce si od koca 1978 r. jedynie potwierdzao zasz ju
wczeniej zmian w sposobie pojmowania dobrych obyczajw. W rezultacie BGH
zdecydowa, e przedmiotowa umowa bya niewana ex tunc, a bank musia zwrci
kredytobiorcy pobrane opaty z tytuu bezpodstawnego wzbogacenia ( 812 ust. 1
zdanie pierwsze BGB). BGH przyzna, i przed rokiem 1978 istniao orzecznictwo
sdw niszej instancji uznajce umowy za wane. Jednak byo ono wynikiem
nieuwzgldnienia przez sdy niszych instancji zmian w pojciu dobrych obyczajw.
Decyzja ta spotkaa si z mieszanym przyjciem w literaturze. Pogld BGH zosta
odrzucony m.in. przez P. Lerchego oraz Ch. von Pestalozz. Uznali oni, i w opisanym
przypadku naley mwi o retroaktywnym dziaaniu norm stworzonych przez BGH351.
Banki udzielajce kredytw mogy ufa w trwao orzecznictwa, nawet jeeli byo to
orzecznictwo sdw niszej instancji. Dopki BGH milcza, uzasadnione byo uwaa,
e porzdek prawny wyglda tak, jak przedstawiay go sdy instancyjne. Zaufanie
bankw podlegao ochronie352. Nie zmienia tego fakt, i pojcie dobrych obyczajw jest
347
K. Nssgens, Rckwirkung, op. cit., s. 15. C.W. Canaris, Die Bereicherungsausgleich, op. cit.,
s. 987; U. Reifner, W. Siederer, Die Anwendung der hchstrichterlichen Rechtsprechung ber

sittenwidrige Konsumratenkredite auf Vertrge aus den Jahren 19741979, NJW 1984, z. 41, s. 2313;
H.J. Bunte, Rechtsanwendungsprobleme im Bereich des Konsumentenkredits, NJW 1985, z. 13, s. 705;
P. Lerche, Ch. Pestalozza, Altvertrge unter neuem Richterrecht, BB 1986, dodatek 14, s. 13. W. Lwe,
Verbraucher, op. cit., s. 1297.
348
Wyrok III ZR 114/82, NJW 1983, z. 47, s. 2692.
349
Wyrok III ZR 92/79, NJW 1981, z. 22, s. 1206.
350
H.J. Bunte, Rechtsanwendungsprobleme im Bereich des Konsumentenkredits, NJW 1985, z. 13, s. 705,
706.
351
P. Lerche, Ch. Pestalozza, Altvertrge, op. cit., s. 13.
352
Ibidem, s. 13.
97/279
UKASZ PIOTR SUPERA
klauzul generaln. Wrcz przeciwnie, wanie w przypadku klauzul generalnych nowe

interpretacje winny by wprowadzane szczeglnie ostronie353. Rwnie zdaniem
H.J. Buntego, orzeczenie z dnia 30 czerwca 1983 r. narusza godne ochrony zaufanie
bankw, nawet jeeli brak byo dotychczas odpowiednich decyzji sdw rewizyjnych 354.
W tym
przypadku
dotychczasowego
bowiem
wystarczy
sam
orzecznictwa
sdw
niszych
fakt
tolerowania
instancji355.
przez
Z kolei
BGH
zdaniem
Clausa-Wilhelma Canarisa, w opisanym przypadku nie mona mwi o zmianie

orzecznictwa, poniewa do 1978 r. brak byo orzecze BGH w tej kwestii356. Autor
stwierdza jednak, e orzecznictwo BGH stanowio zaskoczenie dla bankw, ktrych
zaufanie winno podlega ochronie. Istniao bowiem orzecznictwo sdw niszych
instancji. Zdaniem C.W. Canarisa, nawet jeeli instytucje kredytowe postpoway
niezgodnie z dobrymi obyczajami, to do czasu ukazania si odpowiednich orzecze
BGH w zachowaniu tym brakowao elementu subiektywnego (subjektive Voraussetzung
der Sittenwidrigkeit)357, co wyklucza uznanie umw za sprzeczne z dobrymi
obyczajami358. Nowe reguy powinny znale zastosowanie pro futuro. Jedynie
konsumenci,
ktrzy
wywalczyli
dla
siebie
nowe
orzecznictwo
sdowe
w odpowiednim postpowaniu, mogliby korzysta z jego dobrodziejstw359. Karl

Nssgens stwierdzi z kolei, i zaufanie bazujce na samej istniejcej praktyce obrotu
nie podlega ochronie360. Udo Reifner oraz Wolfgang Siederer podkrelali, i zmiana
okolicznoci gospodarczych w latach 70. bya powszechnie wiadoma361. Co wicej,
zdaniem autorw, moliwo powoywania si na dotychczasowe orzecznictwo sdowe
jest ograniczona zasadami sprawiedliwoci materialnej. Tymczasem w omawianym
przypadku stron powoujc si na zasad ochrony zaufania byy banki, zatem
353
354
H.J. Bunte, Rckabwicklung sittenwidriger Ratenkreditvertrge, NJW 1983, z. 47, s. 2674.
355
Ibidem, s. 2674, 2675.
356
C.W. Canaris, Die Bereicherungsausgleich, op. cit., s. 987, 989.
357
T. Mayer-Maly, [w:] Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, Allgemeiner Teil,
Mnchen, red. F.J. Scker, wyd. 4, t. I, Mnchen 2001, s. 1173.

358
C.W. Canaris, Die Bereicherungsausgleich, op. cit., s. 987, 989.
359
360
K. Nssgens, Rckwirkung, op. cit., s. 15, 26.
361
U. Reifner, W. Siederer, Die Anwendung, op. cit., s. 2313 i nast.
98/279
UKASZ PIOTR SUPERA
podmioty o znacznie silniejszej pozycji gospodarczej. Ju sam ten fakt wyklucza

powoywanie si przez nie na zasad ochrony zaufania.
W postanowieniu z dnia 9 maja 1984 r.362 BVerfG odmwi przyjcia do rozpoznania
skargi konstytucyjnej zoonej przez bank ze wzgldu na brak wystarczajcych szans na
jej uwzgldnienie (fehlende hinreichende Erfolgsaussicht). Bank podnosi, i
retroaktywne orzecznictwo BGH dotyczce konsumenckich kredytw narusza jego
zaufanie oraz dodatkowo zasad rwnoci wobec prawa. BVerfG uzna jednak, e nie
miao tu miejsca retroaktywne stosowanie zmienionego orzecznictwa sdowego. Ju
bowiem przed dniem zawarcia przedmiotowej umowy o ratalny kredyt konsumencki
doszo do przeksztacenia kontekstu spoecznego. BVerfG wskaza rwnoczenie, i to
zasadniczo do powszechnych sdw naley wykadnia prawa, w tym okrelenie, kiedy
doszo do zmian wartoci akceptowanych w spoeczestwie (Wertanschauungen).
Wykadnia taka podlega kontroli konstytucyjnej jedynie, gdy jest sprzeczna
z Konstytucj, co w przedmiotowej sprawie nie miao miejsca.
W wyroku z dnia 23 padziernika 1984 r.363 BGH musia okreli zakres
odpowiedzialnoci przedsibiorcy zajmujcego si obsug wycigw narciarskich za
wypadki na stoku. Stan faktyczny by nastpujcy: maoletni narciarz dozna obrae po
zderzeniu z filarem stanowicym element konstrukcyjny wycigu. Zasadnicze pytanie
brzmiao, czy przedsibiorstwo miao obowizek pokry supy tworzywem, ktre
zamortyzowaoby si uderzenia. Tragiczne zdarzenie miao miejsce w 1981 r. Jednak
ju w 1977 r. doszo w zblionym miejscu do bardzo podobnego wypadku. Wwczas
narciarz ponis mier.
BGH uzna, i zabezpieczenie supw nie wizaoby si z nadmiernymi kosztami dla
pozwanego przedsibiorstwa, ktre dodatkowo mogoby koszty te wliczy w cen
karnetw narciarskich. Obowizek dokonania skutecznych zabezpiecze mieci si
w ramach starannoci wymaganej w obrocie (die im Verkehr erforderliche Sorgfalt,
276 BGB). Mimo owych jednoznacznych stwierdze sd uzna, i powdztwo
poszkodowanego naleao oddali. BGH wysnu taki wniosek po dokonaniu analizy
dotychczasowego orzecznictwa. Zgodnie z wczeniejsz judykatur obowizek
zabezpieczenia stoku narciarskiego rozciga si bowiem jedynie na niebezpieczestwa
o charakterze atypowym lub ukrytym. Cech takich nie miao konkretne zagroenie
362
363
Wyrok VI ZR 85/83, NJW 1985, z. 11, s. 620.
99/279
UKASZ PIOTR SUPERA
spowodowane przez filar, w ktry uderzy poszkodowany. Z uwagi zatem na

dotychczasow lini orzecznicz przedsibiorstwo zajmujce si obsug wycigw nie
ponioso odpowiedzialnoci odszkodowawczej.
W orzeczeniu z dnia 18 stycznia 1996 r.364 BGH decydowa o skutecznoci klauzuli
zawartej w oglnych warunkach umownych (AGB), rozszerzajcej odpowiedzialno
porczyciela na wszystkie istniejce i przysze zobowizania dunika gwnego
wzgldem banku. W czasie rozpatrywania sprawy przez sdy kolejnych instancji doszo
do zmiany orzecznictwa BGH odnonie do podobnych klauzul. BGH uzna, i s one
bezskuteczne. Pojawio si pytanie, czy nowe orzecznictwo winno znale zastosowanie
do zawartej wczeniej umowy i towarzyszcych jej oglnych warunkw.
Zdaniem BGH, Konstytucja RFN co do zasady nie stoi na przeszkodzie zmianie
dotychczasowego orzecznictwa sdowego: Wyroki sdw ostatnich instancji nie s
prawem ustawowym i nie s przez to w sposb porwnywalny wice prawnie.
Poprzez odejcie od wczeniej reprezentowanego stanowiska sdzia nie narusza
zasadniczo art. 200 III GG365. Ze swej natury decyzje sdowe odnosz si do
przeszych stanw faktycznych i w odniesieniu do nich dopuszczalna jest pozorna
retroaktywno: Orzeczenia sdowe, ktre dotycz skutecznoci jakie czynnoci
prawnej, wywieraj ze swej natury skutek na jeszcze niezakoczone majce miejsce w
przeszoci stany faktyczne. Tak zwane pozorne dziaanie wsteczne jest podobnie jak
w przypadku przepisw ustawowych dopuszczalne366. Zasada ta jest jednak
ograniczona potrzeb ochrony zaufania obywateli: jeeli ujawni si ograniczenia
wynikajce z obowizujcej w pastwie prawa zasady pewnoci prawa, ktra dla
obywatela
oznacza
przede
wszystkim
ochron
zaufania 367.
Ograniczenie
retroaktywnych skutkw orzecznictwa sdowego jest zatem dopuszczalne, gdy strona

364
Wyrok IX ZR 69/95, NJW 1996, z. 14, s. 924.
365
[Tum. wasne .S.], w oryginale: Hchstrichterliche Urteile sind kein Gesetzesrecht und erzeugen
keine damit vergleichbare Rechtsbindung. Durch das Abweichen von einer frher vertretenen
Rechtsansicht verstt der Richter grundstzlich nicht gegen Artikel 20 III GG.
366
Wyej wymieniony w przypisie 364 wyrok BGH w sprawie IX ZR 69/95 [tum. wasne .S.],
w oryginale: Gerichtliche Entscheidungen, die die Wirksamkeit eines Rechtsgeschfts betreffen, wirken
schon ihrer Natur nach auf einen in der Vergangenheit liegenden, noch nicht abgeschlossenen Sachverhalt
ein. Diese sog. unechte Rckwirkung ist, ebenso wie bei gesetzlichen Vorschriften, grundstzlich
zulssig.
367
Ibidem, [tum. wasne .S.], w oryginale: ergeben sich Schranken aus dem rechtsstaatlichen Prinzip
der Rechtssicherheit, welche fr den Brger in erster Linie Vertrauensschutz bedeutet.
100/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ufaa w trwao orzecznictwa sdowego i jej suszne interesy przewaaj zarwno nad
interesami strony przeciwnej, jak i nad interesem oglnym368. Ograniczenie wstecznych
skutkw nowej wykadni jest wskazane wwczas, gdy owa nowa wykadnia jest
wynikiem zmiany przyjmowanych w orzecznictwie wartoci369.
W przedmiotowej sprawie strona powodowa (bank) nie moga domaga si ochrony
swojego zaufania. Posugujc si oglnymi warunkami umownymi, bank stara si
zabezpieczy swoje prawa w sposb szczeglny, wychodzc poza przyznane mu
w ustawie rodki ochrony. Musia zatem liczy si z tym, e niektre z zawartych w niej
klauzul mog okaza si bezskuteczne370. Co wicej, BGH uzna, i zmiana orzecznicza
polegaa na skorygowaniu stanowiska, ktre byo odrzucane przez wikszo doktryny
i dodatkowo nie byo spjne z orzeczeniami dotyczcymi innych instytucji prawa
cywilnego.
W orzeczeniu z dnia 29 maja 1996 r.371 BGH wypowiedzia si co do wanoci
porczenia
udzielonego
in
blanco,
tj.
poprzez
podpisanie
odpowiedniego,
niewypenionego formularza bankowego przez porczyciela. Uznano, i porczenie

takie nie spenia wymogw co do formy. Pojawio si pytanie dotyczce czasowych
skutkw zmiany funkcjonujcego od lat przeciwnego orzecznictwa.
BGH wprost stwierdzi, e wydawane w sprawie orzeczenie bdzie miao znaczenie
przy rozstrzyganiu dawnych stanw faktycznych w innych sprawach: Wynikajce
z tego wyroku odejcie od kilkudziesicioletniej linii orzeczniczej ma znaczenie nie
tylko dla przyszoci; dotyczy w tym samym stopniu wczeniejszych, niezakoczonych
jeszcze stosunkw prawnych372. Zdaniem BGH przeciwko zmianie orzecznictwa nie
przemawiay jednak w tym przypadku wartoci konstytucyjne, a zaufanie do stanu linii
orzeczniczej moe by chronione za pomoc instytucji prawa materialnego. Sd
wskaza, i w orzecznictwie BVerfG nie zostay wypracowane oglne reguy co do
kwestii skutkw zmiany orzecznictwa sdowego, a decyzje byy podejmowane
368
Wyej wymieniony w przypisie 364 wyrok BGH w sprawie IX ZR 69/95.
369
Ibidem, [tum. wasne .S.], w oryginale: ist eine Begrenzung dort geboten, wo die von der frheren
Rechtsprechung abweichende Beurteilung auf einem allgemeinen Wertwandel beruht.

370
Ibidem.
371
Wyrok BGH z dnia 29 lutego 1996 r., IX ZR 153/95, NJW 1996, z. 22, s. 1476.
372
[Tum. wasne .S.], w oryginale: Die mit diesem Urteil vorgenommene nderung einer
jahrzehntelangen hchstrichterlichen Rechtsprechung hat nicht nur Bedeutung fr die Zukunft; sie betrifft
in gleicher Weise frher begrndete, noch nicht abgeschlossene Rechtsbeziehungen.
101/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w zalenoci od konkretnych okolicznoci. Zasadniczo w przypadku, gdy strona moga

liczy na kontynuacj dotychczasowego orzecznictwa, zaufanie to podlega ochronie,
o ile przemawiaj za tym jej uzasadnione interesy. Instytucj mogc chroni zaufanie
stron do dotychczasowego orzecznictwa jest w prawie prywatnym klauzula generalna
Treu und Glaube i wynikajcy z niej zakaz naduycia prawa lub te klauzula zmiany
istotnych okolicznoci (Wegfall der Geschftsgrundlage). Przy czym ochrona zaufania
nie moe oznacza zbyt cikich konsekwencji dla drugiej strony, ktra spr zgodnie ze
zmienionym orzecznictwem by wygraa. Z tego wzgldu ochrona zaufania wchodzi
w gr w przypadku, gdy zastosowanie nowego orzecznictwa do dawnego stanu
faktycznego wizaoby si ze szczeglnie cikimi konsekwencjami dla strony, ktrej
zaufanie podlega ochronie. Chodzi tutaj o sytuacj, w ktrej strona mogaby si znale
w sytuacji zagraajcej jej materialnej egzystencji (existenzbedrohende Auswirkungen).
Problem retroaktywnoci orzeczniczej pojawi si rwnie w przypadku judykatury
dotyczcej spki prawa cywilnego. W wyniku decyzji podejmowanych przez BGH
spka prawa cywilnego (GbR) podlegaa istotnym transformacjom dotykajcym samej
istoty owej instytucji. Zdaniem C.W. Canarisa, miaa tu miejsce jedna z najbardziej
spektakularnych zmian orzeczniczych od czasw wejcia w ycie BGB. Przy czym
zmiana ta miaa odby si contra legem373.
W orzeczeniu z dnia 7 kwietnia 2003 r.374 BGH uzna wbrew swojemu poprzedniemu
stanowisku, i do GbR znajdzie odpowiednie zastosowanie przepis 130 HGB, na
podstawie ktrego nowo wstpujcy do spki wsplnicy ponosz odpowiedzialno
osobist
za
zobowizania
spki
powstae
przed
ich
przystpieniem
(Altverbindlichkeiten). W zwizku z nowym orzecznictwem zaczy pojawia si

kwestie dotyczce jego zastosowania w czasie i ochrony osb ufajcych w cigo
dotychczasowego orzecznictwa375. BHG przyzna ochron wsplnikom, ktrzy
przystpili do spki przed zmian orzecznictwa, uznajc, i ze wzgldu na
wczeniejsz utrwalon judykatur jest to konieczne 376. Wsplnicy ci zatem nie ponosz
373
C.W. Canaris, Die bertragung des Regelungsmodells der 125130 HGB auf die Gesellschaf
brgerlichen Rechts als unzulssige Rechtsfortbildung contra legem, Zeitschrift fr Unternehmens- und
Gesellschaftsrecht 2004, t. 33, z. 1, s. 69.
374
Wyrok II ZR 56/02, NJW 2003, s. 1803.
375
K. Boujong, Rechtsfortbildung, op. cit., s. 1235, 1246 i nast.
376
Wyej wymieniony w przypisie 374 wyrok w sprawie II ZR 56/02.
102/279
UKASZ PIOTR SUPERA
odpowiedzialnoci za dawne zobowizania spki, ktre powstay jeszcze przed ich

przystpieniem do spki.
Paradoksalnie, pojawiy si istotne wtpliwoci co do interpretacji orzeczenia z dnia
7 kwietnia 2003 r. Niektre sdy niszej instancji przyjmoway, i ochrona zaufania
przysuguje wsplnikom jedynie, gdy przemawiaj za tym okolicznoci sprawy.
Przykadowo nie naley bra jej pod uwag, gdy nowo wstpujcy wsplnik wiedzia
o istnieniu dawnych zobowiza. Taka interpretacja orzeczenia BGH z dnia 7 kwietnia
2003 r. spotkaa si z krytyk czci doktryny377. Zostaa jednak wyranie potwierdzona
w orzeczeniu BGH z dnia 12 grudnia 2005 r.378. W wyroku tym uznano, i nowy
wsplnik, ktry przystpi do spki przed dniem 7 kwietnia 2003 r., tj. przed zmian
linii orzeczniczej, odpowiada za stare zobowizania, jeeli o ich istnieniu wiedzia lub
powinien wiedzie przy dooeniu chociaby najmniejszej starannoci. Oznacza to
czciowe ograniczenie ochrony zaufania nowych wsplnikw379. Pierwotna zasada
wyraona w orzeczeniu BGH z dnia 7 kwietnia 2003 r., jakoby nowy wsplnik nie
odpowiada za stare zobowizania bez uwzgldnienia okolicznoci konkretnego
przypadku, okazaa si zbyt oglna. Jej zawenie w orzeczeniu BGH z dnia 12 grudnia
2005 r. zmierza w kierunku znalezienia rwnowagi pomidzy interesami nowych
wsplnikw a dotychczasowych dunikw spki. W literaturze zwrcono jednak
uwag, i nowa zasada przewidujca odpowiedzialno wsplnika za wszystkie stare
zobowizania, o ktrych wiedzia lub mg wiedzie, rwnie moe mie zbyt oglny
i abstrakcyjny charakter380.
Ze wzgldu na brak kodyfikacji prawa pracy w RFN szczeglna rola w rozwoju tej
dziedziny przypada orzecznictwu. W zwizku z tym problem retroaktywnoci
judykacyjnej pojawia si tu czciej ni w przypadku skodyfikowanych obszarw
prawa381.
377
T. Gutmann, Wundersames zur Haftung des Neugesellschafters fr Altverbindlichkeiten der GbR, NZG
2005, z. 13, s. 544.

378
Wyrok II ZR 283/03, www.bundesgerichtshof.de.
379
U. Segna, Neues zur Haftung des Eintretenden fr Altverbindlichkeiten der GbR: Das partielle Ende
des Vertrauensschutzes fr Altflle, NJW 2006, z. 22, s. 1566.

380
381
Ibidem, s. 1566, 1569.

H.W. Arndt, Probleme, op. cit., s. 113 i nast.; R. Alexy, R. Dreier, Precedent in the Federal
Republic of Germany, [w:] Interpreting Precedents A Comparative Study, red. D. NeilMacCormick,

R.S. Summers, Dartmouth 1997, s. 17, 29.
103/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W orzeczeniu z dnia 5 grudnia 1969 r.382 Bundesarbeitsgericht (BAG) zdecydowa

o niekonstytucyjnoci383 75b HGB. Przepis ten stwierdza, i w przypadku wysoko
wynagradzanych pracownikw zawarcie porozumienia o zakazie konkurencji nie
musiao by powizane z odszkodowaniem dla pracownika. BAG dawa co prawda we
wczeniejszych orzeczeniach do zrozumienia, e ma pewne wtpliwoci co do
konstytucyjnoci owego przepisu, nigdy jednak nie stan jednoznacznie na stanowisku,
e jest on sprzeczny z Grundgesetz384. Wobec tego, w orzeczeniu z dnia 5 grudnia
1969 r. BAG stwierdzi, i w dniu zawarcia umowy oraz w czasie jej trwania
pracodawca mia prawo ufa w skuteczno zakazu konkurencji niepoczonego
z odszkodowaniem dla pracownika. Rwnie pracownik nie mia powodw, aby w ow
skuteczno powtpiewa. Z tego wzgldu prba powoania si przez byego
pracownika na bezskuteczno zakazu konkurencji stanowiaby naduycie prawa.
Zdaniem BAG, byy pracownik powinien przed zamaniem zakazu zwrci si do
pracodawcy z daniem wypaty odpowiedniego odszkodowania385. Przy czym
w orzeczeniu z dnia 20 kwietnia 1972 r.386 BAG uzna, e czas na dostosowanie umw
o zakazie konkurencji do nowego orzecznictwa trwa do dnia 31 grudnia 1970 r. Po tym
okresie, w przypadku niepodjcia adnych dziaa przez pracodawc zmierzajcych do
dostosowania umowy o zakazie konkurencji do nowego stanu prawnego klauzula
o zakazie konkurencji stawaa si ostatecznie bezskuteczna.
W orzeczeniu z dnia 16 lipca 1971 r.387 BAG wypowiada si na temat skutecznoci
zakazw konkurencji w stosunkach midzy osobami wykonujcymi wolne zawody
(tzw.
Mandantenschutzklausel). Sd zastosowa tutaj reguy analogiczne do
wypracowanych wczeniej w odniesieniu do zakazu konkurencji dotyczcego

382
Wyrok 3 AZR 514/68, NJW 1970, z. 16, s. 723.
383
Leao to w gestii BAG, a nie BVerfG, gdy dotyczyo normy uchwalonej jeszcze przed wejciem
w ycie Grundgesetz.
384
B. Viets, Rechtsprechungsmderung, op. cit., s. 88 i nast.; por. wyrok BAG z dnia 6 grudnia 1968 r.,
3 AZR 251/67, BAGE 21, s. 237; w orzeczeniu z dnia 20 kwietnia 1972 r., 3 AZR 337/71, NJW 1972,
z. 46, s. 2102, BAG stwierdzi, e wtpliwoci wyraone w wyrokach sprzed dnia 5 grudnia 1969 r. nie
mogy ostatecznie podway zaufania do trwaoci orzecznictwa. BAG mg bowiem np. pod wpywem
krytycznych gosw doktryny od owych wtpliwoci odstpi.
385
Wyej wymieniony w przypisie 382 wyrok w sprawie 3 AZR 514/68.
386
Wyej wymieniony w przypisie 384 wyrok w sprawie 3 AZR 337/71.
387
Wyrok 3 AZR 384/70, BAGE t. 23, s. 382.
104/279
UKASZ PIOTR SUPERA
pracownikw o wysokich zarobkach. Klauzula konkurencyjna bez odszkodowania dla

osoby zobowizanej zostaa uznana za bezskuteczn. Byy zatrudniony powinien, chcc
zama zakaz konkurencji, zaproponowa ekspracodawcy moliwo wypaty
nalenego odszkodowania. W przypadku odmowy wypaty odszkodowania zakaz
konkurencji byby niewicy. Istotne jest tutaj, i to byy pracownik zobowizany by
uczyni pierwszy krok.
Wielki Senat BAG w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 1971 r.388 zmieni swoje
dotychczasowe stanowisko dotyczce lokautu (Aussperrung). W orzeczeniu tym
uznano, e skutkiem lokautu jest jedynie zawieszenie wynikajcych z umowy praw
i obowizkw, a nie jak przyjmowano wczeniej, rozwizanie umowy o prac389.
W orzeczeniu tym sd wskaza wprost, i w zakresie norm dotyczcych prawa do
strajku wadza sdownicza zastpia ustawodawcz. Mimo to BAG postanowi
stosowa now wykadni rwnie do dawnych stanw faktycznych 390. W procesie
cywilnym zmienionego orzecznictwa nie mona bowiem pozbawi retroaktywnego
skutku, gdy jedna ze stron zmian tak wywalczya przed sdem, naraajc si przy tym
na koszty zwizane z postpowaniem sdowym. Dodatkowo, zdaniem BAG,
pracodawca musia si liczy z moliwoci zmiany orzecznictwa ze wzgldu na
wyraane postulaty w literaturze391.
W wyniku nowej linii orzeczniczej dotyczcej lokautu doszo do zoenia skargi
konstytucyjnej przez pracodawc podnoszcego, i zmiana dotychczas przyjmowanego
orzecznictwa narusza jego prawa podstawowe. BVerfG postanowieniem z dnia
19 lutego 1975 r.392 uzna jednak, e nie doszo tu do naruszenia konstytucyjnych praw
pracodawcy. Pracodawca nie mg bowiem ufa w niezmienno orzecznictwa
sdowego ze wzgldu na pojawiajce si w literaturze gosy krytyczne wobec owej linii
orzeczniczej oraz istniejc od pocztku lat 70. widoczn tendencj w judykaturze BAG
do zmiany norm dotyczcych lokautu.
2.3. Wypowiedzi doktryny
388
Postanowienie, NJW 1971, s. 1668.
389
Wyrok BAG z dnia 28 stycznia 1955 r., GS 1/54, BAGE, t. 1, s. 291.
390
Postanowienie GS 1/68, BAGE, t. 23, s. 293.
391
Ibidem, s. 319.
392
105/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Podobnie jak w orzecznictwie, tak i w doktrynie mona wyodrbni dwa stanowiska

co do kwestii retroaktywnoci orzeczniczej. Pierwsze opiera si na prawie
konstytucyjnym. W tym ujciu ograniczenie czasowych skutkw zmian orzeczniczych
ma by dokonywane wprost w oparciu o zasady konstytucyjne, takie jak np. zakaz
wstecznego dziaania prawa. Drugie rozwizanie polega z kolei na siganiu do
szczegowych instytucji prawa materialnego, jak np. zarzut naduycia prawa czy
klauzula rebus sic stantibus (Wegfall der Geschftsgrundlage). Klamr spinajc oba
typy rozwiza jest zasada ochrony zaufania, tj. Vertrauensschutz, ktra sama w sobie
jest wyrazem ochrony wartoci konstytucyjnych. W tym sensie obie koncepcje s
zakotwiczone
w Ustawie
Zasadniczej.
Przy
czym
rozwizania
o charakterze
materialnoprawnym uwaane s za mniej kontrowersyjne. Polegaj bowiem na

stosowaniu znanych mechanizmw. Natomiast rozwizania konstytucyjnoprawne wi
si z przenoszeniem w obszar dziaalnoci orzeczniczej zasad wypracowanych dla
ustawodawstwa. Cz doktryny rozwizania konstytucyjnoprawne traktuje na zasadzie
subsydiarnoci, uwaajc, i siganie do nich jest usprawiedliwione jedynie
w przypadku, gdy rozwizania materialnoprawne nie przynios w konkretnym
przypadku odpowiednich rezultatw. W dziedzinie prawa cywilnego stosowanie
instytucji prawa materialnego, bez sigania do rozwiza publicznoprawnych, jest
szczeglnie uzasadnione ze wzgldu na formalnie rwnorzdn pozycj stron stosunku
prawnego. O ile orzecznictwo sdowe oraz jego zmiany jest dzieem wadzy
pastwowej, o tyle spr w prawie cywilnym toczy si midzy podmiotami prawa
prywatnego. Wynik sporu zaley co prawda od dokonanych przez pastwo wyborw
orzeczniczych, jednak pastwo nie jest tutaj stron. Sprowadzenie kwestii na
paszczyzn zwykych ustaw ma na celu uniknicie sytuacji, w ktrej podmiot prywatny
ponosiby negatywne konsekwencje dziaa judykacyjnych, na ktre nie mia
wypywu393.
W doktrynie istnieje zgoda co do obowizywania oglnej zasady ochrony zaufania.
Gosy sprzeciwiajce si jakiejkolwiek ochronie zaufania w przypadku zmiany
orzecznictwa sdowego nale do rzadkoci394. Pojawiaj si natomiast wtpliwoci co
do szczegowej podstawy prawnej dotyczcej ochrony zaufania. Wskazuje si tu
393
V. Gtz, Bundesverfassungsgericht und Vertrauensschutz, [w:] Bundesverfassungsgericht und GG:
Festgabe aus Anlass des 25 jhrigen Bestehens des Bundesverfassungsgerichts, red. C. Starck, Tbingen
1976, s. 421, 451.
394
B. Viets, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 96.
106/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przede wszystkim na art. 20 III GG, tj. zasad pastwa prawa (Rechtsstaatsprinzip),
z ktrego wywodzona jest z kolei zasada pewnoci prawa (Rechtssicherheit)
i ostatecznie zasada ochrony zaufania (Vertrauensschutz). Zasada ochrony zaufania jest
wyprowadzana rwnie z klauzuli generalnej dobrej wiary zawartej w 242 BGB (Treu
und Glaube)395. Przy czym przepis ten miaby si odnosi nie tylko do prawa
prywatnego, ale rwnie per analogiam do stosunkw publicznoprawnych396. Pojawiaj
si rwnie gosy, i zasada ochrony zaufania jest wprost konsekwencj praw
obywatelskich zawartych w Grundgesetz. Wolno obywatela obejmuje bowiem
rwnie z samej swojej istoty moliwo planowania przyszych dziaa, co nie jest
moliwe, gdy nie jest chronione uzasadnione zaufanie do trwaoci dziaa wadzy
pastwowej397.
2.3.1. Rozwizania konstytucyjnoprawne
Pierwszym pytaniem, jakie stawiaj sobie autorzy badajcy skutki zmiany
orzecznictwa, jest kwestia dopuszczalnoci takiej zmiany w ogle. W tym miejscu
warto wskaza, jakie stanowiska w literaturze niemieckiej wypracowane zostay co do
wicego
charakteru
precedensw.
W odniesieniu
do
mocy
pojedynczych
precedensw mona tu wyrni teori klasyczn, wiodc, wedle ktrej moc

precedensu jest pochodn zgodnoci przyjtej interpretacji z ustaw398. Rozwizania
alternatywne to uznanie, e na korzy precedensu przemawia domniemanie, i jest on
waciw interpretacj ustawy. Ciar argumentacji spoczywa ma na tych, ktrzy chc
od precedensu odej. Cz autorw uwaa, e w sytuacjach non-liquet, zatem gdy
wicej ni jedna rwnowartociowa interpretacja jest dopuszczalna, precedens ma moc
wic399. Z kolei w przypadku utrwalonej linii orzeczniczej przyjmuje si w ujciu
tradycyjnym, e linia orzecznicza jest wica jedynie si swoich argumentw, chyba
395
J. Stsser, Rckwirkende, op. cit., s. 31 i nast.
396
397
G. Robbers, Rckwirkende, op. cit., s. 481, 486.
398
Por. np. orzeczenie BVefG w sprawie 1 BvR 779/85, NJW 1991, z 40, s. 2549, 2550: Hchstriterliche
Urteile sind kein Gesetzesrecht und erzeugen keine damit vergleichbare RechtsbindungVon ihnen
abzuweichen verstt nicht gegen Artikel 20 III GG. Ihr Geltungsanspruch ber den Einzelfall hinaus
beruht allein auf der berzeugungskraft ihrer Grnde sowie der Autoritt und den Kompetenzen des
Gerichts.
399
R. Alexy, R. Dreier, Precedent in the Federal Republic of Germany, op. cit., s. 17, 44 i nast.
Wyej wymieniony w przypisie 382 wyrok BAG w sprawie 3 AZR 514/68.
107/279
UKASZ PIOTR SUPERA
e jest wyrazem prawa zwyczajowego. Z kolei druga grupa autorw uznaje orzeczenia
sdowe za samoistne rdo prawa400.
Dopuszczalno zmiany orzecznictwa sdowego jest czsto rozwaana w kontekcie
dyskusji nad zasad rwnoci wobec prawa 401. Zdaniem BVerfG zasada rwnoci nie
wyklucza zmiany raz przyjtej interpretacji 402. Cz autorw postuluje co prawda, aby
zasad rwnoci rozumie rwnie jako prawo do jednakowego stosowania ustawy
Recht auf gleiche Anwendung des Gesetzes403. W doktrynie podnosi si, i trwanie
przy
uznanej
pniej
za
bdn
interpretacji
prawa
oznaczaoby
rwno
w niesprawiedliwoci: Gleichheit im Unrecht404. Wymaga si jednak, aby zmiana

orzecznictwa bya poparta silnymi argumentami. Moe ona bowiem w przeciwnym
razie stanowi naruszenie zasady rwnoci405.
Wobec braku gosw wyczajcych moliwo zmiany orzecznictwa pojawia si
problem, czy istniej zasady konstytucyjne, ktre moliwo takiej zmiany ograniczaj.
Zagadnienie to czsto rozpatrywane jest na paszczynie porwnawczej w odniesieniu
do regu powstaych dla ustaw i innych aktw prawnych. Przy czym autorzy zwracaj
uwag, i nie da si najprawdopodobniej stworzy jednego rozwizania dla wszystkich
dziedzin prawa, poniewa kada z nich cechuje si innym ukadem podmiotowym 406.
Przykadowo, inaczej wyglda proces karny i administracyjny, a inaczej proces cywilny
prowadzony przez rwnoprawne podmioty prawa prywatnego. Centralnym pojciem
pojawiajcym si jednak w ramach omawianej tematyki, i to w odniesieniu do rnych
dziedzin prawa, jest ochrona zaufania (Vertrauensschutz), interpretowana jako nakaz
ochrony zaufania do utrwalonego orzecznictwa (feststehende Rechtsprechung). Ochrona
ta ma by skonkretyzowaniem zasady pastwa prawnego (Rechtsstaatsprinzip)407 oraz
zasady pewnoci prawa (Rechssicherheit)408. Transpozycja zasady ochrony zaufania do
obszaru wadzy sdowniczej prowadzi do nieuchronnego konfliktu z obowizkiem
400
R. Alexy, R. Dreier, Precedent in the Federal Republic of Germany, op. cit., s. 17, 45 i nast.
401
H. Pohl, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 145.
402
Ibidem, s. 149.
403
V. Gtz, Das Grundrecht auf Rechtsanwendungsgleichheit und der verwaltungsgerichtliche
Rechtsschutz, Deutsche Verwaltungsbltter 1968, z. 3, s. 93, 96.

404
B. Viets, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 32.
405
406
B. Viets, Rechtsprechungsnderung, op. cit., Europische Hochschulschriften 1976, s. 11 i nast.
407
H. Lecheler, Vertrauensschutz, op. cit., s. 2049.
108/279
UKASZ PIOTR SUPERA
stosowania przez sdy najodpowiedniejszej w wietle aktualnych pogldw, a wic

czasem odmiennej od dotychczasowej, wykadni prawa409.
W. Straburg uzna, i orzecznictwo stanowi drugie najwaniejsze obok ustawy
rdo prawa, wobec czego powinien znale do niego zastosowanie per analogiam
art. 103 ust. 2 GG statuujcy zasad nulla poena sine lege praevia410. Autor postulowa
rwnie wprowadzenie nowego rodzaju wyroku do prawa niemieckiego, tj. Von-nunan-Klausel. Polegaoby to na uznaniu oskaronego za niewinnego przy rwnoczesnym
wskazaniu, i w przyszoci w takim samym stanie faktycznym zapadnie wyrok
skazujcy411.
Faktycznie bardzo zbliony charakter orzecznictwa i ustawodawstwa skoni
H.L. Schreiber do konkluzji, i zasady dotyczce retroaktywnoci ustaw powinny
rwnie by stosowane w odniesieniu do dziaalnoci orzeczniczej412. Za niezgodne
z Konstytucj moe by jednak uznane w tym kontekcie jedynie orzeczenie, ktre
stanowi jednoznaczne odejcie od dotychczasowej wykadni. W wikszoci bowiem
przypadkw rozwj linii orzeczniczej ma charakter do ostrony i trudno jest na
wstpnych etapach okreli jego dalszy przebieg.
W. Knittel, dostrzegajc istotne podobiestwa midzy dziaalnoci ustawodawcz
a orzecznicz, przyj, e zasady wypracowane w odniesieniu do retroaktywnoci ustaw
mog w odpowiednim stopniu znale zastosowanie do judykatury. Kluczowe jest
waciwe rozoenie proporcji. Wedug autora naley dokona odwrcenia relacji
zasadawyjtek stosowanej przez BVerfG w odniesieniu do ustaw. W przypadku
orzecze zaufanie obywateli do ich nieretroaktywnego dziaania powinno by chronione
jedynie
w szczeglnych
sytuacjach413.
Ochrona
zaufania
podlega
istotnym
ograniczeniom414. Przede wszystkim odnosi si jedynie do decyzji podejmowanych

przez sdy najwysze rang. Wchodzi w gr tylko w przypadku istnienia ju co
408
K. Boujong, Rechtsfortbildung, op. cit., s. 1239; R. Alexy, R. Dreiser, Precedent in the Federal
Republic of Germany, op. cit., s. 17, 47.

409
410
J. Burmeister, Vertrauensschutz im Prozessrech, Berlin, New York 1979, s. 28.

W. Straburg, Rckwirkungsverbot und nderung der Rechtsprechung im Strafrecht, ZSTW 1970,
s. 948.
411
412
H.L. Schreiber, Rckwirkungsverbot, op. cit., s. 713, 717.
413
W. Knittel, Zum Problem, op. cit., s. 53.
414
109/279
UKASZ PIOTR SUPERA
najmniej jednego orzeczenia sdu rewizyjnego. Obywatel nie moe powoywa si np.
na oglnie przyjt w nauce wykadni, jeeli nie zostaa ona potwierdzona
prejudykatem. Chronione winno by jedynie faktycznie istniejce zaufanie, zatem
inaczej ni w przypadku ustaw, kiedy to przyjmuje si zawsze, e retroaktywno
narusza zaufanie obywateli niezalenie, czy tak w rzeczywistoci byo. Przy czym
ochrona zaufania zasadniczo nie powinna by brana pod uwag, w przypadku gdy nowe
orzecznictwo nie przesuwa granicy midzy zachowaniem prawnym i bezprawnym,
a jedynie dokonuje modyfikacji wynikajcych z tego obowizkw. Jako przykad
W. Kittel podaje przyznanie przez BGH odszkodowania pieninego za szkody
niematerialne. Uznanie dopuszczalnoci odszkodowania pieninego stanowio nowo.
Wiadomo
byo
jednak
ju
wczeniej,
naruszenie
dobra
osobistego
(Persnlichkeitsrecht) jest bezprawne. Dugo trwania dotychczasowej praktyki

sdowej powinna rwnie by uwzgldniana. Nie bez znaczenia jest take przyczyna
zmiany orzecznictwa. Jeeli norma okazaa si zbyt skomplikowana i niejasna,
pokadane w ni zaufanie powinno by mniej chronione ni np. w sytuacji, gdy
dochodzi do wyboru innej wykadni, chocia poprzednia bya rwnie przekonujca.
Ochronie podlega przede wszystkim zaufanie jednostek, a wic nie np. pastwa
pozwanego
w procesie
odszkodowawczym.
Wynika
to
z faktu,
ogowi
spoeczestwa atwiej jest ponie koszty zmiany orzecznictwa ni pojedynczej

jednostce. Jako moment, od ktrego naley stosowa nowe orzecznictwo w przypadku
koniecznoci ograniczenia jego retroaktywnoci, W. Kittel wskaza dat publikacji
przeomowego orzeczenia415. Przy czym uzna, e w niektrych przypadkach konieczne
byoby pozostawienie jeszcze dodatkowego okresu przejciowego pozwalajcego np. na
zawarcie odpowiednich umw ubezpieczeniowych. Nowe zasady winny mie
zastosowanie jedynie do stanw faktycznych zaistniaych po ustalonej w orzeczeniu
dacie. Zdaniem autora, w przypadku gdyby technika zmiany orzecznictwa sdowego
jedynie na przyszo miaa si przyj, wwczas naleaoby nowe orzeczenia
publikowa
w oficjalnym
promulgatorze416.
Praca
W. Kittela
miaa
charakter
porwnawczy. Autor bada rwnie prawo amerykaskie i z tego powodu konkluzje co

do
niemieckiego
porzdku
prawnego
silnie
inspirowane
amerykaskim
mechanizmem prospective overruling.
415
416
Ibidem, s. 60.
110/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W. Grunsky w pracy z 1970 r. stwierdzi, i decyzja o tym, czy rozpatrywany stan

faktyczny winien by rozstrzygnity w taki lub inny sposb, nigdy nie moe
abstrahowa
od
dotychczasowej
praktyki.
Nawet
najbardziej
prawidowe
rozwizanie, moe okaza si niesprawiedliwe i przez to bdne, jeeli bdzie

zaskoczeniem dla stron, ktre nie uwzgldniay go w swoich dziaaniach417. Starajc si
zakreli ramy dozwolonej retroaktywnoci orzecze, W. Grunsky bada faktyczn rol
judykatury w niemieckim porzdku prawnym. Decydujce znaczenie przypisywa
kwestii, czy orzecznictwo sdowe skierowane jest tylko do stron danego sprawy, czy
te do szerszego grona podmiotw 418. Na podstawie analizy przepisw doszed do
wniosku, i wyroki sdw rewizyjnych adresowane s do ogu, a nie jedynie do
uczestnikw konkretnego procesu419. W odniesieniu do tego typu orzecze opowiedzia
si za potrzeb ochrony zaufania obywateli, zwracajc jednak uwag, e nie w kadym
przypadku ywione zaufanie musi by godne takiej ochrony420. Z tych wzgldw
w niektrych sytuacjach retroaktywno orzecznicza jest wykluczona i sd powinien
ograniczy si do stwierdzenia, i w przyszoci dotychczasowej wykadni nie zamierza
kontynuowa421. W. Grunsky zaproponowa de lege ferenda interesujce rozwizanie co
do procesw majtkowych. Osoba, ktra ze wzgldu na jedynie prospektywny charakter
ostatecznego orzeczenia pozbawiona byaby moliwoci egzekwowania swojego
roszczenia od przeciwnika procesowego, uprawniona byaby do rekompensaty ze
rodkw publicznych422. W ten sposb uniknito by groby stagnacji orzecznictwa,
gdy obywatele nie zostaliby pozbawieni inicjatywy, aby podwaa judykacyjne status
quo. Rozwj orzecznictwa mogyby zapewni take procesy toczone przez takie
podmioty jak organizacje pracownikw, pracodawcw czy konsumentw. S one
bowiem z natury rzeczy zainteresowane uzyskaniem okrelonej, zbienej z ich
interesami interpretacji, nawet jeeli miaaby ona zosta zastosowana dopiero co do
przyszych stanw faktycznych 423. W. Grunsky zauwaa jednak, e nie we wszystkich
417
W. Grunsky, Grenzen, op. cit., s. 10.
418
419
Ibidem, s. 15.
420
Ibidem, s. 11.
421
Ibidem, s. 20.
422
Ibidem, s. 23.
423
Ibidem, s. 24.
111/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dziedzinach prawa udaoby si w ten sposb unikn skostnienia orzecznictwa. Jako

przykad podaje procesy rozwodowe424.
W pracy z 1973 r. W. Wipprecht stwierdzi, i niezalenie od tego, czy orzecznictwo
jest rdem prawa, przysuguje mu w kontynentalnej kulturze prawnej autorytet de
facto425. Nie dotyczy to bynajmniej jedynie utrwalonego orzecznictwa, ale take
pojedynczych prejudykatw426. Autor rwnie opowiada si za stosowaniem w prawie
niemieckim amerykaskiej metody prospectvie overrluing. Dochodzi jednak do nieco
odmiennych wnioskw ni W. Knittel. Uwaa, e ochronie podlega rwnie strona,
ktra wykae, i jej zachowanie byo obiektywnie zgodne z dawn lini orzecznicz.
Nie musi jednak ona udowadnia, i dziaaa w oparciu o dotychczasow judykatur427.
B. Viets rwnie by gotowy przyzna ochron zaufaniu, jakie obywatel mia do
istniejcego orzecznictwa. Zwraca przy tym uwag, e wachlarz moliwych rozwiza
jest tu bardzo szeroki. Spektrum rozciga si od jednej skrajnoci, tj. skutecznoci
nowego orzecznictwa ex tunc, poprzez reguy o charakterze intertemporalnym a po
skuteczno ex nunc428.
Ch. Lbbe zwraca uwag, e punktem wyjcia dla prawotwrczej dziaalnoci
orzeczniczej jest fakt, i w prawie pisanym wystpuj liczne luki. Czynnoci sdziego
tylko w najrzadszych przypadkach mog zosta okrelone jako czyste stosowanie
prawa429. Autor odnosi pojcia zmiany orzecznictwa sdowego take do sytuacji, gdy
sdy rewizyjne odchodz od przyjtego orzecznictwa stosowanego dotd w niszych
instancjach430. Ch. Lbbe susznie wskazuje, e typow sytuacj koniecznoci ochrony
zaufania jest relacja obywatelpastwo. Nie oznacza to jednak, i w prawie cywilnym
nie ma miejsca na ochron zaufania jednego z prywatnoprawnych podmiotw431.
Ochrona zaufania do trwaoci orzecznictwa moe pozostawa w sprzecznoci ze
sprawiedliwoci materialn. Oba te dobra powinny by waone przy podejmowaniu
424
Ibidem.
425
W. Wipprecht, Die nderung der Rechtsprechung mit Wirkung nur fr knftige Flle, Kln 1973,
s. 118 i nast.
426
427
428
B. Viets, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 205 i nast.
429
430
Ibidem, s. 43.
431
112/279
UKASZ PIOTR SUPERA
decyzji432. Autor uznaje, i ochronie podlega jedynie faktycznie istniejce zaufanie 433.
Uzalenienie zakresu przyznanej ochrony od tego, czy dane rozwizanie byo uznane
lub krytykowane w literaturze, uznaje za wtpliwe z tego wzgldu, i niemale kade
orzeczenie spotyka si z czyj krytyk. Trudno byoby tu ustali kryteria wskazujce,
ktra wypowied krytyczna w doktrynie prowadzi do zniszczenia zaufania, a ktra
nie434. Ch. Lbbe stwierdza, e podejcie materialnoprawne, takie jak rebus sic
stantibus (Wegfall der Geschftsgrundlage)435, czy te zarzut naduycia prawa
(Rechtsmissbrauch)436 moe znale zastosowania jedynie w niektrych przypadkach
i przez to nie zapewnia kompleksowego rozwizania. Uzna, i w przypadku umw
dugoterminowych zmiana orzecznictwa moe wywiera skutki w odniesieniu do
elementw stosunkw zobowizaniowego realizujcych si po publikacji nowego
judykatu. Dotychczasowy, czciowo zrealizowany stan faktyczny, miaby by
oceniany na podstawie dawnego orzecznictwa, jeeli wystpowaoby godne ochrony
zaufanie437. Autor wskazuje jako moliwe, acz niezadowalajce, rozwizanie, tj.
zapowiedzenie
przez
waciwy
sd
przyszej
zmiany
orzecznictwa
(Annunziationsjudiakatur). Sd wskazywaby, jakie rozwizanie zamierza zastosowa

w przyszoci, lub wyraaby wtpliwoci co do obecnej linii orzeczniczej. Autor
zauwaa, i w ten sposb dochodzi jedynie do przesunicia problemu w czasie438.
Innym rozwizaniem byoby zapoyczone z prawa amerykaskiego prospective
overruling, czyli sytuacja, w ktrej sd dokonuje zmiany orzecznictwa, jednak okrela,
e bdzie ono stosowane jedynie do przyszych przypadkw 439. Dalsza propozycja
polega na zastosowaniu przez sd pewnego okresu przejciowego, ktry pozwoli
podmiotom na dostosowanie si do nowej sytuacji 440. Opisane powyej rozwizania
Ch. Lbbe okrela jako ochron bezporedni lub pierwotn (Primrschutz). Czym
innym z kolei jest ochrona porednia lub wtrna (Sekundrschutz), pozwalajca rwnie
432
433
434
Ibidem, s. 101.
435
436
437
Ibidem, s. 103.
438
439
440
113/279
UKASZ PIOTR SUPERA
na ochron zaufania, ale w sposb mniej intensywny poprzez uycie instytucji prawa
materialnego441. Interesujc propozycj jest wprowadzanie do umw klauzul
wyczajcych
wpyw
zmian
orzeczniczych
na
tre
zobowizania
(Versteinerungsklauseln)442.
M. Aden omawia skutki zmiany orzecznictwa sdowego na zobowizania trwae,
w szczeglnoci takie, w ktrych wystpuj oglne warunki umowne (AGBG) 443.
Zdaniem autora w odniesieniu do zobowiza trwaych naleaoby, w przypadku
zmiany orzecznictwa sdowego, stosowa zasad, i stosuje si ono jedynie ex nunc
i nie wpywa na dotychczasowe prawa i obowizki stron. M. Aden zauwaa, e na
zasadzie a maiore ad minus sdom nie moe przysugiwa uprawnienie do tworzenia
retroaktywnych
norm.
Uprawnieniem
takim
nie
dysponuje
bowiem
nawet
ustawodawca444.
H. Pohl uwaa, e orzecznictwo sdw najwyszych stanowi oglnie wice prawo,
ktre w hierarchii norm zajmuje nisz pozycj od ustaw 445. Zdaniem autora trzeba
ustawowo okreli miejsce publikacji oraz kryterium doboru podlegajcych publikacji
orzecze sdowych446. Odejcie od dotychczasowego orzecznictwa musi by, ze
wzgldu na zasad rwnoci wobec prawa (art. 3 GG), odpowiednio uzasadnione447. Nie
wystarczy tu sama zmiana pogldu co do treci interpretowanego przepisu. Autor
odnosi si do sytuacji non-liquet, kiedy zarwno za jednym, jak i za drugim pogldem
przemawiaj argumenty o podobnej sile. Przy zmianie orzecznictwa winny by
uwzgldniane suszne interesy stron448. Wedug autora retroaktywno orzecznictwa
sdowego jest dopuszczalna jedynie, gdy jest ona konieczna i waciwa dla osignicia
susznego celu. Innymi sowy, opowiada si on za potrzeb balansowania pomidzy
poszczeglnymi prawami podstawowymi, zwracajc przy tym uwag, i wynik tego
waenia bdzie wyglda rnie w odmiennych dziedzinach prawa. Przykadowo,
441
442
443
M. Aden, Dauerschuldverhtnisse und AGB Kluaseln, DWiR 1992, z. 9, s. 353, 359.
444
Ibidem.
445
H. Pohl, Rechtsprechungsnderung, op. cit., s. 81.
446
Ibidem, s. 231.
447
Ibidem, s. 184.
448
Ibidem, s. 223.
114/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w prawie karnym ze wzgldu na tre art. 103 GG nie ma w ogle miejsca na

retroaktywno. Kwestia ta wyglda natomiast zupenie inaczej w prawie cywilnym449.
A. Piekenbrock uwaa, e rozwaania dotyczce natury orzecznictwa id w bdnym
kierunku. Z punktu widzenia uczestnikw obrotu nie ma bowiem znaczenia, czy
prejudykaty maj charakter rda prawa, czy jedynie rda poznania prawa. Kieruj
si oni bowiem treci orzecze w obu przypadkach450. Autor proponuje rozwizanie
zakorzenione
w nauce
prawa
prywatnego
midzynarodowego
USA
(Kollisionsrechtliher Ansatz)451. A. Piekenbrock odwouje si do amerykaskiej

koncepcji, wedle ktrej prawo obce traktowane byo przez dugi czas jako fakt.
W zwizku z tym strony, chcc si na nie powoa, musiay udowadnia jego tre.
W braku takiego dowodu w sprawie obowizywa winno lex fori. Zasada ta nie
dotyczya jednak takich zagadnie, jak np. to, czy w danym kraju obowizuje ruch
prawo- czy lewostronny. Te dodatkowe okolicznoci winny by zawsze uwzgldniane
jako tzw. rules of conduct lub local datum. Miao to stanowi wentyl bezpieczestwa
w przypadku, gdyby samo stosowanie lex fori prowadzio do niesprawiedliwych
rezultatw. Opisane powyej rozwizanie A. Piekenbrock przenosi w obszar zagadnie
intertemporalnych wynikajcych ze zmiany orzecznictwa sdowego452. Sdy winny co
do zasady orzeka na podstawie swoich obecnych zapatrywa prawnych (lex praesens).
Gdyby miao to prowadzi do niesprawiedliwych rezultatw, nowe orzecznictwo nie
powinno znale zastosowania do stanw faktycznych zaistniaych wczeniej. W takiej
sytuacji sd winien orzeka na podstawie dawnej wykadni (lex priori). Rozwizanie
takie wchodzi jedynie w gr, gdy dawne orzecznictwo mogo wpywa w jaki sposb
na zachowanie obywateli453.
D. Medicus, zwolennik rozwiza materialnoprawnych, uwaa jednak, i niektre
zmiany orzecznictwa sdowego bdce wynikiem odrzucenia, wczeniejszej, bdnej
interpretacji wymagaj przyjcia rozwiza konstytucyjnych 454. W takim wypadku nie
ma miejsca na ograniczenie retroaktywnoci przy pomocy instytucji prawa
materialnego, natomiast naley dokona wywaenia przeciwstawnych interesw stron
449
Ibidem, s. 223.
450
A. Piekenbrock, Faktische Rechtsnderung, op. cit., s. 11 i nast.
451
452
453
Ibidem, s. 11, 32.
454
D. Medicus, ber die Rckwirkung, op. cit., s. 2577, 2581.
115/279
UKASZ PIOTR SUPERA
czynnoci prawnej. W rezultacie takiego balansowania sd moe postanowi

o zastosowaniu dawnej reguy, obecnie uwaanej za wadliw 455. D. Medicus zwraca
uwag, i praktyka taka bya ju stosowana w wybranych przypadkach przez sdy
niemieckie
i odpowiada
w oglnoci
orzecznictwu
BVerfG
co
do
pozornej
reaktywnoci456.
2.3.2. Rozwizania materialnoprawne
Podejmowane s rwnie prby rozwizania problemw pojawiajcych si w wyniku
zmiany orzecznictwa sdowego poprzez zastosowanie instytucji prawa materialnego.
Jedn z takich instytucji ma by klauzula rebus sic stantibus (Wegfall der
Geschftsgrundlage)457. W tym ujciu zmiana orzecznictwa sdowego kwalifikowana
jest wedle przesanek zawartych obecnie w 313 BGB458. Zgodnie z tym przepisem,
jeeli doszoby do zasadniczej zmiany okolicznoci, ktre leay u podstaw zawartej
umowy, a strony majc wiadomo owej przyszej zmiany, umowy w takiej formie by
nie zawary, moliwe jest danie dostosowania umowy do nowych okolicznoci.
Dodatkowym warunkiem jest, aby wypenienie umowy grozio jednej ze stron
nadmiernymi trudnociami. W doktrynie i w orzecznictwie wskazuje si, i zarwno
zmiany ustawy, jak i co istotne, zmiany orzecznictwa mog spenia przesanki 313
BGB459.
Innym z kolei rozwizaniem jest uznanie powoywania si na nowe orzecznictwo za
naduycie prawa ( 242 BGB Unzulssige Rechtsausbung). Zarzut naduycia prawa
wchodzi w gr w przypadku zachowania sprzecznego z poprzednim postpowaniem
osoby, ktra ze swojego prawa chce teraz zrobi uytek (venire contra factum
propium). Zwolennikiem takiego rozwizania by C.W. Canaris460. Autor ten wskaza, i
w przypadku prywatnych stosunkw prawnych pojawia si istotny problem dotyczcy
ochrony zaufania do dotychczasowego orzecznictwa. Ochrona zaufania jednej strony
stosunku prawnego jest bowiem dopuszczalna wwczas, gdy skierowana jest przeciwko
455
Ibidem, s. 2577, 2583.
456
Ibidem.
457
458
Do dnia 1 stycznia 2002 r. wpyw nadzwyczajnej zmiany okolicznoci na stosunki prawne
rozpatrywany by w kontekcie 242 BGB.

459
J. Friesecke, [w:] Brgerliches Gesetzbuch. BGB-Kommentar, red. O. Palandt, wyd. 66, Mnchen
2007, s. 505, uwagi do 313 BGB, NB 34.

460
C.W. Canaris, Wettbewerbsabrede, SAE 1972, s. 21.
116/279
UKASZ PIOTR SUPERA
osobie, ktra daa podstaw do powstania owego zaufania. W przypadku stosunkw

cywilnoprawnych adna ze stron nie ma zasadniczo wpywu na zmian linii
orzeczniczej
(inaczej
ni
np.
w przypadku
stosunkw
publicznoprawnych).
C.W. Canaris zwraca uwag jednak, i podstaw zaufania do trwaoci stosunku

prawnego w dotychczasowej formie, mimo zmiany linii orzeczniczej, moe by sam
fakt zawarcia umowy. W tym ujciu chronione jest nie tyle zaufanie do jednolitoci
orzecznictwa sdowego, ile przede wszystkim zaufanie do trwaoci zawartego
kontraktu461. Ochrona zaufania winna by bowiem zawsze rozpatrywana w wietle tego,
komu mona przypisa stworzenie stanu, ktry da podstaw dla takiego zaufania 462.
Wskazuje si tutaj na orzeczenie BGH 463, w ktrym przyjto, i strona nie moe
powoa si na niewano zawartej w nieodpowiedniej formie umowy sprzeday
nieruchomoci, jeeli wczeniej sama czerpaa korzyci z owej umowy. W prawie
niemieckim dopuszcza si bowiem w szczeglnie kwalifikowanych przypadkach
odstpstwo od ustawowych wymogw co do formy, jeeli konieczne jest to do
uniknicia konsekwencji, ktre dla jednej ze stron s wyjtkowo trudne do zniesienia464.
Zmiana linii orzeczniczej moe mie rwnie wpyw na ocen tego, czy w danej
sprawie wystpuje przesanka winy. Przyjmuje si, e niewiadomo bezprawnoci
wycza zamiar. Komu, kto dziaa na podstawie aktualnego orzecznictwa sdowego,
nie moe by postawiony zarzut winy umylnej, nawet jeeli pniej orzecznictwo to
ulegnie zmianie. Poniewa odpowiedzialno w prawie cywilnym dotyczy z reguy
wszystkich odcieni winy, istotne jest, czy podobne wnioski mona zastosowa do winy
nieumylnej. W odniesieniu do tej kwestii w doktrynie wskazuje si, i nie ponosi
odpowiedzialnoci za niedochowanie naleytej starannoci ( 276 I BGB) osoba, ktra
wiadomie dziaa zgodnie ze standardami wyznaczonymi przez orzecznictwo, nawet
jeeli pniejsze orzecznictwo zmieni zakres starannoci wymaganej w obrocie. Dla
zaistnienia winy nieumylnej konieczne jest bowiem, aby byo moliwe ustalenie, co
jest zachowaniem bezprawnym (Erkennbarkeit der Rechtwidrigkeit)465. Dunik, ktry
nie jest sam w stanie nakreli granicy midzy dziaaniem prawnym i bezprawnym,
461
Ibidem, s. 21, 24.
462
Ibidem, s. 21, 23.
463
BGHZ t. 16, s. 334.
464
B. Dackelmann, [w:] Brgerliches Gesetzbuch. BGB-Kommentar, red. O. Palandt, wyd. 66, Mnchen
2007, s. 104, uwagi do 125, NB 16. Por take np. wyrok BGH z dnia 16 lipca 2004 r., V ZR 222/03,
NJW 2004, z. 46, s. 3330.
117/279
UKASZ PIOTR SUPERA
powinien uda si po porad do profesjonalisty np. do adwokata. W przypadku, gdy

niezbdna jest bardzo szczegowa wiedza, konieczne moe by zwrcenie si do
specjalisty z danej dziedziny. Oczywicie adwokaci udzielajcy porady opieraj si na
dotychczasowym orzecznictwie i z tego tytuu osobie polegajcej na profesjonalnej
poradzie nie mona postawi zarzutu niedochowania naleytej starannoci, nawet jeeli
dojdzie pniej do zmiany linii orzeczniczej co do zakresu naleytej starannoci. BGH
przyjmuje rwnie, i adwokaci mog ufa, udzielajc porady prawnej, w trwao
orzecznictwa sdowego. Zaufanie to ma swoje granice. Adwokat nie jest zwolniony
z odpowiedzialnoci, jeeli udzielajc porady prawnej, nie wskaza mandantowi, i
obecne orzecznictwo moe, z uwagi na zachodzce i dostrzegalne przez profesjonalist
tendencje, ulec zmianie466.
Czy mona jednak postawi zarzut winy osobie, ktra nie korzystaa z porady
specjalisty? Chodzi tu o sytuacje, w ktrych skorzystanie z owej porady nie zmienioby
zachowania dunika, opieraoby si ono bowiem na dawnym orzecznictwie.
Orzecznictwo sdowe przyjmuje tutaj, i osobie takiej mona postawi zarzut winy
nieumylnej. W doktrynie wskazuje si, i w takie sytuacji nie powinno by moliwoci
przypisania winy467. Wynika to z zasady, e nie mona przypisa nikomu skutku
niedochowania naleytej starannoci, jeeli taki sam skutek nastpiby przy jej
dochowaniu (tj. przy zacigniciu profesjonalnej porady prawnej). Przedstawione
powyej reguy odnosz si zarwno do odpowiedzialnoci ex contracto i ex delicto468.
D. Medicus stwierdza, e dobre obyczaje i zwizana z ich przekroczeniem sankcja
prawa cywilnego maj zakrelone ramy czasowe obowizywania. Innymi sowy,
czynno prawna z wczoraj nie powinna by mierzona, jeeli chodzi o jej skuteczno,
dzisiejszymi wzorcami dobrych obyczajw. Istotny jest tutaj dzie dokonania czynnoci
prawnej, czyli np. czas zawarcia umowy. Oznacza to jednak, i czynno prawna, ktra
dzisiaj nie moe by ze wzgldu na sprzeczno z dobrymi obyczajami dokonana, nadal
pozostaje skuteczna. Skutki takiej paradoksalnej sytuacji mona zaagodzi na
podstawie 242 BGB, podnoszc zarzut naduycia prawa. Wierzyciel, domagajc si
spenienia wiadczenia niezgodnego obecnie z dobrymi obyczajami, moe spotka si
465
P. Hanau, [w:] Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, red. H. Heinrichs, Mnchen
1994, t. 2, wyd. 3, s. 851 i nast.

466
Wyrok BGH z dnia 3 wrzenia 1993 r., IX ZR 211/92, NJW 1993, z. 51, s. 3323.
467
P. Hanau, [w:] Mnchener Kommentar, op. cit., s. 852.
468
J. Stsser, Rckwirkende, op. cit., s. 120.
118/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z exceptio doli praesentis. Przewaga tego rozwizania nad sankcj niewanoci z 138
BGB polega na tym, i wierzyciel moe dostosowa swoje roszczenie do obecnych
warunkw, np. poprzez zmniejszenie wierzytelnoci, i nie spotka si przez to z wyej
wskazanym zarzutem. Jest to wic narzdzie znacznie elastyczniejsze od sankcji
niewanoci469. Teoretycznie zatem nie powinno by, w przypadku sprzecznoci
z dobrymi obyczajami, miejsca na retroaktywno orzecznicz. W praktyce powstaj
pewne wtpliwoci. Wynika to z faktu, i BGH przyjmuje czasem jako dat, w ktrej
doszo do zmiany dobrych obyczajw, dzie znacznie wczeniejszy ni wydane
w sprawie orzeczenie. Druga sytuacja, w ktrej moe doj do zaskakujcego
zastosowania sankcji niewanoci, polega na tym, e orzekajcy sd w ogle nie
zajmuje stanowiska co do tego, kiedy doszo do przeksztacenia kontekstu spoecznego.
Inn propozycj mogc chroni uzasadnione oczekiwanie stron jest przyjcie, i dla
uznania czynnoci za niewan ze wzgldu na sprzeczno z dobrymi obyczajami
konieczne
jest
istnienie
elementu
subiektywnego.
Zgodnie
z dominujcym
stanowiskiem, dla stwierdzenia niezgodnoci czynnoci prawnej z dobrymi obyczajami

nie jest co prawda potrzebna wiadomo owej niezgodnoci po stronie osb jej
dokonujcych, ale wymagana jest wiadomo istnienia okolicznoci, z ktrych owa
niezgodno z dobrymi obyczajami wynika470.
H.W. Arndt w pracy z 1974 r. stwierdza, i czsto zmiana praktyki sdowej jest
konieczna dla zapewnienia wymaganego postpu w prawie471. Autor uwaa, e
w orzecznictwie cywilnym nie ma miejsca na analogiczne stosowanie zasad
dotyczcych retroaktywnoci ustaw. Poniewa kwestia ochrony zaufania do trwaoci
orzecznictwa wystpuje w zasadzie jedynie w przypadku umw, odpowiednim
rozwizaniem jest dostosowanie treci umowy do nowych warunkw na podstawie
klauzuli generalnej Treu und Glaube ( 242 BGB)472.
G. Robbers uwaa, i faktyczne skutki retroaktywnej zmiany orzecznictwa s
identyczne z tymi powodowanymi przez retroaktywno ustaw473. W wikszoci
przypadkw skutki te mog by zniwelowane poprzez zastosowanie instytucji prawa
469
D. Medicus, ber die Rckwirkung, op. cit., s. 2577, 2578.
470
J. Stsser, Rckwirkende, op. cit., s. 125;
471
472
Ibidem, s. 125.
473
119/279
UKASZ PIOTR SUPERA
materialnego, np. w prawie cywilnym jest to zarzut naduycia 474. Zdaniem autora,
zasada ochrony zaufania zakotwiczona jest w prawach podstawowych zawartych
w ustawie zasadniczej475. W takim ujciu ograniczenia, jakim podlega ochrona zaufania,
s analogiczne do tych, jakie dotycz praw podstawowych476.
2.4. Podsumowanie i wnioski
Charakterystyczne dla niemieckiego systemu prawnego jest to, i kwestia czasowych
skutkw zmian orzeczniczych jest szeroko dostrzegana w orzecznictwie i doktrynie.
Bya ona poruszana nie tylko w artykuach w prasie fachowej, ale staa si tematem co
najmniej kilku monografii. Stanowi bardzo istotne zagadnienie m.in. w dziedzinie
prawa cywilnego, prawa pracy oraz prawa karnego. Mimo to nie doszo do
wypracowania spjnego stanowiska. Trudno jest wskaza jedno dominujce podejcie
do tej kwestii. W zalenoci od potrzeb proponowane s rozwizania oparte na prawie
materialnym, jak np. zarzut naduycia prawa (w prawie cywilnym), czy te uzasadniony
bd co do prawa. Rozwizania te charakteryzuj si oczywicie partykularyzmem, tj.
mog, ale nie musz by wzite pod uwag w okolicznociach konkretnych spraw.
Oprcz rozwiza materialnoprawnych dochodzi czasem do dzielenia wykadni
w czasie ze wzgldu na potrzeb ochrony uzasadnionych oczekiwa wszystkich
potencjalnych zainteresowanych. Przy ocenie dopuszczalnej retroaktywnoci judykatury
kadzie si przede wszystkim nacisk na kwesti przewidywalnoci zmiany wykadni.
Mimo i sdy najwyszych instancji RFN wyranie dostrzegaj problem
retroaktywnoci orzeczniczej, to rozwizuj go ad hoc w oparciu o zasady susznoci.
Dziaania zmierzajce do uniknicia negatywnych skutkw zwizanych ze zmian
orzecznictwa przybieraj bardzo rne formy, np. publikacji naukowej zapowiadajcej
prawdopodobny zwrot orzeczniczy. Sdy nie dysponuj bowiem jednym modelem
teoretycznym, ktrym mogyby si posuy. Zasady dotyczce zakazu retroaktywnoci
ustaw nie s przenoszone wprost na pole dziaalnoci orzeczniczej. Konieczno
ograniczenia skutkw wykadni jest identyfikowana jako problem, ktry jednak czsto
definiowany jest gwnie od strony negatywnej. Jedno z najczciej przywoywanych
w kontekcie retroaktywnoci orzeczniczej zda, przytoczone ju wczeniej477, brzmi:
W kadym razie wynikajce z zasady zakazu wydania retroaktywnych ustaw i nakazu
474
Ibidem.
475
Ibidem, s. 481, 486.
476
Ibidem, s. 481, 487.
120/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ochrony zaufania zasady nie mog by wprost stosowane do orzecze sdowych. Nie
zmienia to jednak faktu, i w przypadku koniecznoci zmiany orzecznictwa, w pewnych
sytuacjach, ze wzgldu na potrzeb ochrony zaufania obywateli, nadaje si nowym
reguom skutek jedynie pro futuro.
Istotne jest przy tym, i mimo braku formalnie wicego precedensu sdy wprost
przyjmuj, e ich decyzje orzecznicze bd dla wielu osb rwnoznaczne z treci
obowizujcego prawa. Zdajc sobie z tego spraw, szukaj rwnowagi midzy
koniecznoci dokonania czasem gwatownych zmian funkcjonujcych w obrocie norm
a ochron oczekiwa obywateli co do treci prawa. Sdy RFN udzielaj owej ochrony
ad casu, unikajc jednak twierdze, jakoby orzecznictwo byo rdem prawa.
477
Wyej wymienione w przypisie 336 postanowienie BVerfG w sprawach 1 BvR 488/62, 562/63,
216/64, BVerfGE, t. 18, s. 224.
121/279
UKASZ PIOTR SUPERA
3. Czasowe skutki wykadni zawartej w orzeczeniach Trybunau Sprawiedliwoci

Unii Europejskiej
Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej posiada kompetencje do dokonywania
wykadni aktw prawa wtrnego oraz pierwotnego. W orzeczeniach Trybunau
Sprawiedliwoci musiaa si zatem pojawi kwestia czasowych skutkw wykadni.
Zgodnie z zasad stosowan przez Trybuna Sprawiedliwoci, dokonywana przez
Trybuna interpretacja przepisw prawa ma charakter deklaratoryjny i z tego tytuu
odnosi si rwnie do okresu sprzed jej ogoszenia478.
Przytoczona regua nie jest elementem prawa pisanego, lecz wynika z orzecznictwa
Trybunau Sprawiedliwoci. Przykadowo w wyroku z dnia 6 marca 2007 r. Trybuna
Sprawiedliwoci wskaza, i zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wykadnia przepisu
prawa wsplnotowego, dokonana przez Trybuna w ramach kompetencji przyznanej mu
w art. 234 TWE [obecnie art. 267 TFUE], wyjania i precyzuje znaczenie oraz zakres
tego przepisu, tak jak powinien lub powinien by on by rozumiany i stosowany od
chwili jego wejcia w ycie. Z powyszego wynika, e sdy mog i powinny stosowa
zinterpretowany w ten sposb przepis rwnie do stosunkw prawnych powstaych
przed wydaniem orzeczenia w sprawie wniosku o dokonanie wykadni479. Zasada, i
wykadnia zawarta w orzeczeniach Trybunau Sprawiedliwoci wywiera skutek ex tunc,
odnosi si zarwno do wykadni zawartej w orzeczeniach wydanych w trybie
prejudycjalnym, jak i w sprawach o naruszenie przez pastwo czonkowskie prawa
478
P. Dbrowska, Obowizywanie w czasie wyrokw wstpnych ETS, Przegld Sdowy 2002, z. 78,
s. 53, 57; Trybuna Sprawiedliwoci ma kompetencje, zgodnie z art. 264 TFUE (dawny art. 231 TWE)
oraz art. 267 lit. b) TFUE (dawny art. 234 lit. b) TWE), do orzekania o wanoci aktw prawa wtrnego.
Przy czym zgodnie z art. 264 TFUE Trybuna Sprawiedliwoci moe orzec, w razie koniecznoci, jakie
skutki uznanego za niewany aktu normatywnego powinny by mimo wszystko ostateczne. Przepis
o ograniczaniu w czasie skutkw orzecze Trybunau Sprawiedliwoci odnosi si bezporednio do
orzecze wydawanych w trybie skargi z art. 263 TFUE. Przez pewien czas istniay wtpliwoci co do
czasowych skutkw, wydanych w trybie postpowania prejudycjalnego (art. 267 TFUE), orzecze
dotyczcych wanoci aktw prawa Unii. Pojawiay si pogldy, i wyroki te maj zawsze jedynie skutek
na przyszo, por. P. Dbrowska, Obowizywanie, op. cit., s. 53, 67. Obecnie jednak uwaa si, i
wyroki wydane w trybie art. 267 TFUE maj skutek zasadniczo ex tunc. Mona jednak do nich stosowa
analogiczne przepisy o ograniczaniu w czasie skutw wyrokw wydawanych w trybie skargi, por.
J. Kokott, T. Henze, Die Beschrnkung der zeitlichen Wirkungen von EuGH-Urteilen in Steuersachen,
NJW 2006, z. 4, s. 177.
479
Wyrok Trybunau Sprawiedliwoci w sprawie C-292/04 Meilicke i in., Zb.Orz. s. I-01835, pkt 34.
122/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Unii.
Podstawowym
argumentem
przemawiajcym
za
retroaktywnym
skutkiem
interpretacji jest potrzeba jednolitego stosowania prawa w caej UE480 oraz zapewnienie
efektywnoci prawu Unii481. Jednak w szczeglnych okolicznociach moe doj do
nadania interpretacji skutku ograniczonego w czasie. Przemawia za tym mog: zasada
pewnoci prawa, konieczno ochrony podmiotw, ktre dziaay w dobrej wierze na
podstawie nieprawidowej interpretacji prawa, oraz zapobieganie negatywnym
konsekwencjom dla nawizanych wczeniej w dobrej wierze stosunkw prawnych482.
3.1. Limitowanie czasowych skutkw orzecze Trybunau Sprawiedliwoci Unii
Europejskiej
Orzeczeniem
w sprawie
Gabrielle
Defrenne
(Defrenne II)483
Trybuna
Sprawiedliwoci po raz pierwszy ograniczy w czasie skutki zawartej w wyroku

wykadni. Orzeczenie to ustanowio podstawowe zasady dotyczce moliwoci
limitowania czasowych skutkw decyzji Trybunau Sprawiedliwoci 484. W omawianej
sprawie Trybuna Sprawiedliwoci orzek, i podmioty indywidualne mog powoywa
si przed sdami krajowymi na art. 119 traktatu EWG (obecny art. 157 TFUE),
ustanawiajcy zasad rwnego traktowania kobiet i mczyzn w zatrudnieniu, w tym co
do wysokoci wynagrodzenia. Trybuna Sprawiedliwoci wskaza jednak, e zapady
wyrok nie stanowi podstawy do dochodzenia wyrwnawczego wynagrodzenia za czas
sprzed jego wydania. Trybuna Sprawiedliwoci wzi pod uwag, na zasadzie wyjtku,
fakt, i w wielu pastwach czonkowskich art. 119 traktatu EWG (obecny art. 157
TFUE) uwaany by, jak si miao okaza bdnie, za przepis, ktry nie podlega
bezporedniemu stosowaniu. Rwnoczenie Komisja Europejska wiadomie tolerowaa
dziaanie pastw czonkowskich naruszajce ten przepis i nie wszczynaa odpowiedniej
procedury przeciwko pastwom czonkowskim. Komisja grozia w pewnym momencie
podjciem formalnych krokw, wskazujc nawet dat graniczn, do ktrej pastwa
czonkowskie miay si wywiza dobrowolnie z zobowiza wsplnotowych. Do
480
P. Dbrowska, Obowizywanie, op. cit., s. 53, 63.
481
D. Misik, [w:] Stosowanie prawa UE przez sdy, red. A. Wrbel, Krakw 2005, s. 868.
482
P. Dbrowska, Obowizywanie, op. cit., s. 53, 64; D. Misik, [w:] Stosowanie, op. cit., s. 867.
483
Wyrok Trybunau Sprawiedliwoci z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie 43/75 Defrenne przeciwko
Sabena, Rec. s. 455.

484
J. Kokott, T. Henze, Die Beschrnkung, op. cit., s. 177, 178.
123/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wszczcia postpowania jednak nigdy nie doszo485. Po wywaeniu przeciwstawnych

interesw Trybuna Sprawiedliwoci uzna, majc na uwadze zasad pewnoci prawa, i
wyrok w sprawie Defrenne II bdzie mia skutek jedynie prospektywny: wakie
wzgldy pewnoci zarwno co do interesu, publicznego, jak i prywatnego, sprawiaj, i
nie jest moliwe w zasadzie ponowne rozpoznanie tej kwestii w odniesieniu do
przeszoci486. Trybuna Sprawiedliwoci wzi pod uwag argumenty o charakterze
ekonomicznym. Stosowanie zasad przedstawionych w wyroku do poprzednich stanw
faktycznych mogoby oznacza bankructwo dla wielu przedsibiorstw 487. Interesujce
jest to, e orzeczenie w sprawie Defrenne II dotyczyo tak naprawd stosunkw
prawnych midzy podmiotami prywatnymi. Ostatecznie zatem w wyniku ochrony
zaufania jednych podmiotw prywatnych strat poniosy inne podmioty prywatne.
Tymczasem podstaw powstania zaufania byo dziaanie instytucji unijnych, tj.
Komisji.
Trybuna Sprawiedliwoci zastosowa technik czasowego ograniczenia skutkw
swych orzecze rwnie w sprawie Blaizot488. W tej sprawie Trybuna Sprawiedliwoci
uzna, i nakadanie na studentw z innych pastw czonkowskich obowizku
ponoszenia opat, mimo braku takiego obowizku po stronie studentw narodowych,
narusza traktat WE. Trybuna orzek, na zasadzie wyjtku, i orzeczenie to nie uprawnia
do dochodzenia zwrotu opat niesusznie pobranych przed dat jego publikacji.
W przeciwnym razie mogoby doj do bardzo duych zakce w dziaalnoci
orodkw akademickich. Zdaniem Trybunau Sprawiedliwoci, tre orzeczenia
wydanego w sprawie Blaizot bya wynikiem stopniowego rozwoju prawa Unii, a samo
dziaanie Komisji Europejskiej mogo wczeniej utwierdzi pastwa czonkowskie
w przekonaniu, i uznana pniej za niezgodn z prawem Unii praktyka bya
prawidowa. Ograniczenie czasowych skutkw orzeczenia nie dotyczyo studentw,
ktrzy przed jego wydaniem wystpowali na drodze prawnej przeciwko pobieraniu
485
486
P. Dbrowska, Obowizywanie, op. cit., s. 53, 62.

Wyej wymieniony w przypisie 483 wyrok w sprawie Defrenne II, pkt 74, [tum. wasne .S.],
w oryginale: considrations imprieuses de scurit juridique tenant lensemble des intrts en jeu, tant
publics que privs, empchent en principe de remettre en cause les rmunrations pour des priodes
passes.
487
488
Ibidem, pkt 70.

Wyrok Trybunau Sprawiedliwoci z dnia 2 lutego 1988 r. w sprawie 24/86 Blaizot przeciwko
Universit de Lige i in., Rec. s. 379.
124/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dodatkowych opat. Mogli si oni cieszy zatem premi za aktywno. Trybuna

Sprawiedliwoci zastosowa technik, ktr mona okreli, uywajc przedstawionej
wczeniej terminologii amerykaskiej, jako selected prospective overruling. Takie samo
rozwizanie zostao rwnie uyte w sprawie Douglas Harvey Barber489 oraz Union
Royale Belge des Societes de Football Association 490. Co ciekawe, wyrok w sprawie
Douglas Harvey Barber wzbudza sam wtpliwoci interpretacyjne co do swoich
skutkw czasowych, tj. kwestii, gdzie dokadnie ma przebiega granica temporalna
obowizywania zaprezentowanej w nim wykadni. Wtpliwoci w tej kwestii Trybuna
Sprawiedliwoci wyjania w orzeczeniach w sprawach Gerardus Cornelis Ten491 oraz
Michael Moroni492.
Kolejnym przykadem jest orzeczenie wydane w sprawie Administration des
Douanes493. W wyroku ograniczono jego skutki czasowe, wskazujc, i Francja oraz
wadze lokalne zamorskich departamentw V Republiki mogy, wobec wczeniejszych
dziaa Komisji Europejskiej, uwaa zakwestionowane w orzeczeniu normy prawa
krajowego za zgodne z prawem Unii. Trybuna Sprawiedliwoci wskaza rwnie, i
ograniczenie
czasowych
skutkw
wykadni
moe
zosta
dokonane
jedynie
w konkretnym orzeczeniu, w ktrym dochodzi do interpretacji przepisw prawa Unii

(only in the actual judgment ruling upon the interpretation sought). Wykluczone jest
zatem limitowanie skutkw czasowych wykadni zawartej w okrelonej decyzji
Trybunau Sprawiedliwoci w innym pniejszym orzeczeniu.
Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej stoi na stanowisku, i wykadnia zawarta
w jego wyrokach winna by stosowana co do zasady od momentu wejcia w ycie
interpretowanego przepisu. Jedynie w bardzo wyjtkowych sytuacjach, przede
489
Wyrok z dnia 17 maja 1990 r. w sprawie C-262/88 Douglas Harvey Barber przeciwko Guardian Royal
Exchange Assurance Group, Rec. s. I-1889.

490
Wyrok z dnia 15 grudnia 1993 r. w sprawie C-415/93 Union royale belge des socits de football
sssociation i in. przeciwko Bosman i in, Rec. s. I-4921.

491
Wyrok z dnia 6 padziernika 1993 r. w sprawie C-109/91 Ten Oever przeciwko Stichting
Bedrijfspensioenfonds voor het Glazenwassers- en Schoonmaakbedrijf, Rec. s. I-4879.

492
Wyrok z dnia 14 grudnia 1993 r. w sprawie C-110/91, Michael Moroni przeciwko Collo GmbH, Rec.
s. I-6591.
493
Wyrok z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C-163/90 Administration des douanes i droits indirects
przeciwko Legros i in., Rec. s. I-4625.
125/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wszystkim ze wzgldu na zasad pewnoci prawa (legal certainty), moe doj do

ograniczenia skutkw czasowych orzeczenia. W wyroku w sprawie Kalinchev Trybuna
Sprawiedliwoci stwierdzi: Aby tego rodzaju ograniczenie mogo mie miejsce,
winny
zosta
spenione
dwie
istotne
przesanki,
mianowicie
dobra
wiara
zainteresowanych i ryzyko powanych konsekwencji494. Trybuna Sprawiedliwoci

ogranicza skutki czasowe swych orzecze jedynie w wyjtkowych sytuacjach, gdy
w sprawie kumulatywnie wystpuj obie przesanki: [p]ierwsz z nich jest istnienie
ryzyka powanych reperkusji finansowych ze wzgldu, midzy innymi, na znaczn
liczb stosunkw prawnych nawizanych w dobrej wierze na podstawie uregulowania
uwaanego za skuteczne i obowizujce, natomiast druga przesanka zostaje speniona,
gdy osoby prywatne oraz wadze krajowe skoniy si do zachowa niezgodnych z
uregulowaniami wsplnotowymi ze wzgldu na istnienie obiektywnej i istotnej
niepewnoci odnonie do zakresu przepisw wsplnotowych, do ktrej to niepewnoci
przyczynio si ewentualnie rwnie takie samo zachowanie innych pastw
czonkowskich bd Komisji495. Samo ryzyko wystpienia cikich skutkw
finansowych dla pastwa czonkowskiego nie musi wcale automatycznie prowadzi do
ograniczenia skutkw czasowych orzeczenia496.
Orzecznictwu Trybunau Sprawiedliwoci znana jest rwnie instytucja premii za
aktywno w stosunku do osb, ktre jeszcze przed wydaniem orzeczenia w sprawie
wystpoway na drodze prawnej z odpowiednimi roszczeniami497. Mog one si
powoywa na orzeczenie Trybunau Sprawiedliwoci rwnie w odniesieniu do
przeszych stanw faktycznych. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem ograniczenie
temporalnych skutkw wyroku Trybunau Sprawiedliwoci musi zosta dokonane
494
Wyrok Trybunau Sprawiedliwoci z dnia 3 czerwca 2010 r. w sprawie C-2/09, Zb.Orz. s. I-4939,
pkt 50.
495
Por. wyroki: z dnia 12 lutego 2009 r. w sprawie C-475/07 Komisja przeciwko Portugalii, pkt 61; z dnia
20 wrzenia 2001 r. w sprawie C-184/99 Grzelczyk, pkt 53; z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C-209/03
Bidar, Zb.Orz. s. I-2119, pkt 69; z dnia 18 stycznia 2007 r. w sprawie C-313/05 Brzeziski, Zb.Orz.
s. I-513, pkt 57.
496
Por. ww. wyrok w sprawie C-313/05 Brzeziski. W sprawie nie doszo do ograniczenia skutkw
czasowych orzeczenia, mimo i jego nieograniczone zastosowanie w czasie wie si z powanymi

reperkusjami finansowymi dla Rzeczypospolitej. Por. S. Majkowska-Szulc, [w:] Unia Europejska, prawo
instytucjonalne i gospodarcze, red. A. azowski, Warszawa 2008, s. 292.
497
J. Kokott, T. Henze, Die Beschrnkung, op. cit., s. 177, 182 i nast.
126/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w orzeczeniu, ktrego ograniczenie to dotyczy498.

W doktrynie od lat kwesti sporn jest status orzecze Trybunau Sprawiedliwoci
Unii Europejskiej jako ewentualnego rda prawa. Formalnie wydane orzeczenia wi
tylko w konkretnej sprawie (oprcz orzecze o niewanoci lub wanoci aktu prawa
wsplnotowego), mimo i w praktyce znaczenie wszelkich decyzji TSUE jest
oczywicie o wiele wiksze i wykracza poza relacje midzy stronami danego
postpowania499. Pokazuje to, e dostrzeenie kwestii czasowych skutkw zmian
orzeczniczych nie musi by zalene od teoretycznych pogldw co do natury prawa.
498
Por. wyej wymieniony w przypisie 479 wyrok w sprawie Meilicke i in., pkt 36 i przytoczone tam
orzecznictwo.
499
Por. A. azowski, [w:] Unia Europejska, Prawo instytucjonalne i gospodarcze, Warszawa 2008, s. 221
i nast.; K. Kaska, [w:] Unia Europejska, Prawo instytucjonalne i gospodarcze, Warszawa 2008, s. 446:
W przypadku gdy kwestia bdca przedmiotem postpowania przed sdem krajowym zostaa
w podobnej sprawie rozstrzygnita ju wyrokiem prejudycjalnym, sdy krajowe powinny ten wyrok
stosowa. Chocia wyrok prejudycjalny formalnie wicy jest jedynie intern partes, to faktycznie ma on
skutek podobny do precedensu; T.T. Koncewicz, Sdzia i prawodawca we wsplnotowym systemie
prawnyn, Palestra 2005, z. 910, s. 148 i nast.; M. Jeewski, Midzy wykadni a tworzeniem prawa
przez Trybuna Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich, [w:] Wykadnia prawa UE, red. C. Mik, Toru
2008, s. 137.
127/279
UKASZ PIOTR SUPERA
4. Stanowisko Europejskiego Trybunau Praw Czowieka co do czasowego

skutku wykadni prawa
ETPC bada zastosowan w danym przypadku w praktyce wykadni przepisw prawa
krajowego pod ktem jej zgodnoci z EKPC. Jeeli wykadnia ta, w momencie
orzekania przez sd pastwa strony EKPC, bya identyczna z przyjmowan
w momencie popenienia osdzanego przez pastwo czynu, wwczas nie powstaje
problem retroaktywnoci orzeczniczej.
Niekiedy jednak skarcy wskazuj przed ETPC, i przyjmowana w stosunku do nich
na etapie orzekania przez sd krajowy wykadnia przepisw odbiega od powszechnie
stosowanej w momencie zajcia stanu faktycznego. W takim przypadku moe
dochodzi do sprzecznego z EKPC stosowania prawa wstecz (art. 7 EKPC).
4.1. Ograniczenia skutkw wykadni w czasie
ETPC rozwaa w niektrych orzeczeniach kwesti czasowych skutkw wykadni
prawa w kontekcie zawartej w art. 7 EKPC zasady nullum crimen, nulla poena sine
lege praevia. Za prawo w rozumieniu EKPC uznaje si bowiem nie tylko ustawy
(statutory law), ale rwnie case law500. Przykadem mog by wspomniane ju
wczeniej sprawy (por. cz II rozdzia 1.4.4 niniejszej pracy), w ktrych Trybuna
bada, czy odejcie przez Izb Lordw od kilkusetletniej zasady, uznajcej legalno
wewntrzmaeskich gwatw, narusza art. 7 EKPC. Trybuna w wyrokach z dnia
22 listopada 1995 r.501 wskaza, i dokonana przez Izb Lordw zmiana orzecznictwa
bya przewidywalna i z tego wzgldu nie doszo do naruszenia EKPC. To wanie
przewidywalno karalnoci (forseeability of prosecution) jest istotna dla oceny dziaa
wadzy pastwowej pod ktem ich zgodnoci z EKPC. Gdyby rozwj linii orzeczniczej
nie by rozsdnie przewidywalny, zastosowanie nowej wykadni sdowej byoby
sprzeczne z art. 7 EKPC.
500
Wyrok z dnia 22 czerwca 2000 r. w sprawie Coeme i in. przeciwko Belgii, Recueil des arrts et
dcisions, 2000-VII, 145, numery skarg: 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96, 33210/96,
www.echr.coe.int.
501
Wyroki: w sprawie SW przeciwko Wielkiej Brytanii, seria A 335-C, s. 41, numer skargi 20166/92,
www.echr.coe.int; wyej wymieniony w przypisie 80 wyrok w sprawie C.R. przeciwko Wielkiej Brytanii.
128/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Innym przykadem jest sprawa Cantoni 502. Michel Cantoni by dyrektorem

supermarketu we Francji. Zostao wszczte przeciwko niemu postpowanie karne
z tytuu nielegalnej sprzeday rodkw medycznych na terenie sklepu, ktrym
zarzdza. M. Cantoni twierdzi jednak, i sprzedawane przez niego produkty nie
naleay do rodkw medycznych w rozumieniu francuskiego ustawodawstwa. Kwestia
klasyfikacji rodka, ktrego dotyczya sprawa, bya niezwykle skomplikowana
i odbywaa si na poziomie analizy opisanego w ulotce skadu chemicznego.
Niekorzystny dla oskaronego wyrok zosta podtrzymany przez sd drugiej instancji
oraz ostatecznie przez Cour de Cassation. W rezultacie skazany zoy skarg do ETPC,
podnoszc rzekome naruszenie art. 7 ust. 1 EKPC ze wzgldu na niejasno ustawowej
definicji rodka medycznego. Trybuna uzna, i M. Cantoni musia jako profesjonalista
liczy si z przypisaniem mu w przedmiotowym stanie faktycznym odpowiedzialnoci
karnej. Trybuna zwrci uwag na wyran tendencj w orzecznictwie Cour de
Cassation ograniczajc dopuszczalno sprzeday tego typu rodkw jedynie dla
farmaceutw. Trybuna stan na stanowisku, e prawo w tym przypadku byo
w odpowiednim stopniu przewidywalne: Prawo moe by uznane za odpowiednio
przewidywalne, nawet gdy osoba nim dotknita musi zacign fachowej porady
prawnej w celu okrelenia w stopniu odpowiednim do okolicznoci konsekwencji, do
ktrych dane dziaanie moe prowadzi503.
W wyroku z dnia 22 marca 2001 r.504 Trybuna orzeka, czy RFN naruszy EKPC,
skazujc funkcjonariuszy byego NRD za wydawanie decyzji dotyczcych kontroli
granic pastwa wschodnioniemieckiego, ktre doprowadziy ostatecznie do mierci
wielu osb podejmujcych prb ucieczki. Skarcy podnosili, i dziaali na podstawie
obowizujcego prawa pisanego, ktre dodatkowo byo w momencie popeniania
zarzucanych czynw powszechnie wykadane w sposb wykluczajcy przypisanie im
odpowiedzialnoci karnej. Trybuna stwierdzi, i z istniejcych przepisw w NRD
502
Wyrok z dnia 15 listopada 1996 r., Recueil des arrts et dcisions, 1996-V, s. 1627, numer skargi
17862/91, www.echr.coe.int.
503
[Tum. wasne .S.], w oryginale: A law may still satisfy the requirement of foreseeability even if
the person concerned has to take appropriate legal advice to assess, to a degree that is reasonable in the
circumstances, the consequences which a given action may entail.
504
Wyrok w sprawie Streletz, Kessler i Krenz, Recueil des arrts et dcisions, 2001-II, numery skarg:
34044/96, 35532/97 i 44801/98, por. M.A. Nowicki, Nowy Europejski Trybuna Praw Czowieka, wybr
orzecze 19992004, Krakw 2005, s. 754 i nast.
129/279
UKASZ PIOTR SUPERA
(rwnie aktw prawa midzynarodowego) wynikao, e stosowanie mierciononych

rodkw kontroli granic byo przestpstwem. Bez znaczenia natomiast pozostaje
szeroko przyjmowana wykadnia prawa pisanego w NRD o cakowicie odmiennej
treci. Jak stwierdzi Trybuna: Czyny skarcych w okresie ich popenienia byy
przestpstwami, wystarczajco dostpnie i przewidywalnie zdefiniowanymi przez
zasady prawa midzynarodowego dotyczce praw czowieka505.
Kwestia czasowych skutkw wykadni pojawia si rwnie w przypadku zmiany
interpretacji dokonywanej przez sam ETPC. W wyroku z dnia 1 lipca 2010 r.506 ETPC
przyj, i doszo do naruszenia przez Grecj obowizkw wynikajcych z konwencji,
tj. art. 6 ust. 1 oraz art. 13. W sprawie istotne byo, czy skarcy wyczerpali
przysugujce
im
krajowe
rodki
odwoawcze
(art. 35
ust. 1
konwencji),
a w szczeglnoci czy mieli obowizek, przed zoeniem skargi do ETPC, skorzysta ze

szczeglnej skargi wprowadzonej w Grecji ustaw z dnia 14 listopada 2002 r.
nr 3068/2002. ETPC uzna, zgodnie ze swoj dotychczasow lini orzecznicz, i
skarcy nie musieli korzysta ze rodkw przyznanych wspomnian ustaw. Jednak
sdzia P. Pararas w zdaniu odrbnym doszed do odmiennej konkluzji. Zdaniem
P. Pararasa, w sprawie nie zostaa wyczerpana krajowa droga sdowa. Sdzia wskaza
wyranie, i zaproponowana przez niego regua winna, ze wzgldu na dotychczasowe
orzecznictwo ETPC i zwizane z nim uzasadnione oczekiwania (confiance legitime),
znale zastosowanie do skarg zoonych w sekretariacie ETPC dopiero po
opublikowaniu wyroku w sprawie.
Trybuna bada kwesti wstecznego dziaania norm bdcych wynikiem wykadni
prawa i to zarwno w odniesieniu do prawa stanowionego, jak i prawa precedensowego.
Kluczowym elementem analizy jest ustalenie, czy dokonana wykadnia prawa bya
przewidywalna. To wanie przewidywalno wykadni decyduje o tym, czy
zastosowanie do obywatela w konkretnym orzeczeniu danej interpretacji jest zgodne
z art. 7 EKPC.
Radykalna oraz dodatkowo nieprzewidywalna zmiana wykadni i jej wsteczne
zastosowania mogyby prowadzi do naruszenia praw podstawowych chronionych
505
M.A. Nowicki, Nowy Europejski Trybuna Praw Czowieka, wybr orzecze 19992004, Krakw
2005, s. 760.
506
Wyrok ETPC w sprawie Vogiatzis i in. przeciwko Grecji, numer skargi 17588/08, www.echr.coe.int.
130/279
UKASZ PIOTR SUPERA
konwencj. Pokazuje to, e z punktu widzenia obywateli najistotniejsze znaczenie ma

nie litera prawa, ale zastosowana w praktyce interpretacja. Z wykadni natomiast
nieuchronnie zwizany jest problem temporalnego zakresu jej stosowania.
131/279
UKASZ PIOTR SUPERA
5. Konkluzje
W czci drugiej pracy zostay omwione czasowe skutki zmiany
orzecznictwa sdowego w ramach dwch jurysdykcji typu common law oraz jednej
z rodziny prawa kontynentalnego. Dodatkowo przedstawiono pogldy Trybunau
Sprawiedliwoci Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka
w odniesieniu do czasowych skutkw wykadni sdowej. Poruszan w pracy tematyk
w sposb bardzo podobny rozpatruje si w RFN, USA oraz w prawie angielskim.
Zarwno wysuwane wtpliwoci teoretycznoprawne, jak i proponowane rozwizania s
do siebie zblione.
Paradoksalnie, formalne zwizanie sdw orzecznictwem wyszych instancji nie
rozwizuje odwiecznego pytania o charakter orzecze sdowych. Rwnie w systemach
common law pogldy oscyluj midzy idealizacyjnym modelem judykatury ogaszajcej
od
zawsze
istniejce
prawdy
a podejciem
realistycznym
(w rozumieniu
amerykaskiego realizmu prawniczego) o sdach jako kreatorach prawa. Nawet jeeli

wielu prawnikw w kulturze common law odrzuca koncepcje deklaratoryjne w ich
warstwie opisowej, to akceptuje je na paszczynie ideologicznej. Do zasadniczego
rozdwiku midzy tymi dwoma punktami widzenia dochodzi w momencie zmiany linii
orzeczniczej. Pojawia wtedy si pytanie o czasowy skutek tej zmiany. Co do zasady
siga si jednak wtedy do modelu idealistycznego i stwierdza, e zmiana precedensu nie
jest nowym prawem, a jedynie korekt wczeniejszego bdnego pogldu na prawdziw
natur prawa. W pewnych przypadkach okazuje si, i konieczna zmiana w linii
orzeczniczej, zastosowana do wszystkich przeszych stanw faktycznych, prowadzi
bdzie do rozwiza wyjtkowo niesprawiedliwych. Wwczas na zasadzie wyjtku
dopuszcza si wydanie orzeczenia o skutku jedynie pro futuro. Nie siga si jednak do
tezy, jakoby sdy tworzyy prawo. Akcentuje si natomiast pragmatyczn potrzeb
ochrony uzasadnionych oczekiwa podmiotw prawa.
Zblione procesy zachodz w zaprezentowanym systemie kontynentalnym, tj.
w systemie RFN. Prawnicy niemieccy, podobnie ich koledzy z USA czy Anglii, czsto
uwaaj, i dziaalno judykatury zasadniczo odbiega od prostego deklarowania praw
wczeniej istniejcych. Akceptuj natomiast jako idea model, zgodnie z ktrym
sdziowie prawa nie tworz. By moe idea ten jest w obszarze prawa
skodyfikowanego bardziej zakorzeniony ze wzgldu na to, e w kulturze prawa
cywilnego zakada si z gry istnienie substratu prawa w postaci tekstu prawnego.
132/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Zderzenie si konstrukcji teoretycznej z praktyk obrotu nastpuje bardzo jasno, tak jak
w systemach common law, w momencie zmiany linii orzeczniczej. Wwczas przyjmuje
si przewanie, podobnie jak w systemie amerykaskim czy angielskim, e nowa
wykadnia to korekta poprzednich bdnych zapatrywa na prawdziw tre prawa. Sd
w kulturze prawa pisanego nie jest wykadni sdw wyszej instancji formalnie
zwizany, ale w wikszoci przypadkw stosuje j mimo wszystko. W niektrych
przypadkach okazuje si jednak, i wsteczne stosowanie nowej wykadni do wszystkich
stanw faktycznych prowadzi czasem do rozwiza niesprawiedliwych. W jaki sposb
postpuj wwczas sdy niemieckie? Ograniczaj skutki wykadni w czasie.
Podstawowymi wartociami, ktrym zagraa zmiana wykadni ze skutkiem wstecznym,
s pewno prawa oraz potrzeba ochrony uzasadnionych oczekiwa obywateli. Przy
czym pogld, i zmiana wykadni moe owe wartoci narusza, jest czsto odrywany od
filozoficznych sporw dotyczcych ewentualnej prawotwrczej roli orzecznictwa
sdowego.
Kwestia czasowych skutkw wykadni orzeczniczej wystpuje w przypadku sdw
o kompetencjach konstytucyjnych, midzynarodowych czy ponadnarodowych, dotyczy
rwnie spraw rozpatrywanych w ramach zwykych sporw. Trybuna Sprawiedliwoci
Unii Europejskiej musi czasem rozstrzygn, czy nie ograniczy skutkw temporalnych
wykadni prawa Unii zawartej w wyroku ze wzgldu na potrzeb ochrony zaufania
uczestnikw obrotu prawnego. Rwnoczenie Trybuna Sprawiedliwoci Unii
Europejskiej nie stoi na stanowisku, jakoby prawo tworzy, i podkrela, e deklarowana
przez niego wykadnia prawa rozciga si a do momentu wejcia interpretowanego
aktu w ycie. Jednak w niektrych przypadkach odchodzi od modelu idealizacyjnego
i przyznaje ochron uzasadnionym oczekiwaniom co do treci prawa. Przypomina to
dziaanie na przykad BGH podejmowane na paszczynie prawa krajowego.
ETPC bada czasem zgodno z EKPC dziaania pastwa, polegajce na stosowaniu
okrelonej wykadni. Musi przy tym czasem rozstrzygn, czy zastosowanie takiej,
a nie innej interpretacji nie narusza np. zasady lex retro non agit zawartej w art. 7
EKPC. Nie jest istotne przy tym, jaki formalny czy teoretyczny status nadaje si
orzecznictwu sdowemu.
Jak wida problem temporalnego okrelania skutkw wykadni jest nieuchronnie
zwizany z samym procesem stosowania prawa. Zadaniem czci prawnoporwnawczej
byo wykazanie, i potrzeba ochrony uzasadnionych oczekiwa pojawia si w
133/279
UKASZ PIOTR SUPERA
porzdkach prawnych o teoretycznie rnych zaoeniach podstawowych. Nie jest

istotne, czy w danym systemie obowizuje precedens wicy formalnie czy te jedynie
faktycznie ani w jakim zakresie doszo do kodyfikacji prawa. Podobnie bez znaczenia
pozostaje, czy rozwaania prowadzone s w skali krajowej, midzynarodowej, czy
ponadnarodowej. Okazuje si, e kady system, respektujcy zasad pewnoci prawa
musi zapewni swoim uytkownikom ochron, w przypadku zmian orzeczniczych.
Prowadzi to do wniosku, i podobne zagadnienia musz zosta rozstrzygnite w prawie
polskim.
134/279
UKASZ PIOTR SUPERA
III. CZASOWE SKUTKI ZMIANY ORZECZNICTWA SDOWEGO

W PRAWIE POLSKIM
1. Zwroty orzecznicze i kwestia retroaktywnoci
Rozbienoci interpretacyjne pojawiaj si te, wcale nierzadko, w orzecznictwie
samego Sdu Najwyszego. Tylko bowiem uchway wpisane do ksigi zasad prawnych
wi skady SN w innych sprawach. Wwczas drog do ujednolicenia interpretacji jest
rozwaenie zagadnienia prawnego przez szerszy skad. Moe to by skad siedmiu
sdziw, caej izby, izb poczonych lub (co zdarza si bardzo rzadko) peny skad SN.
Taka rozbieno w granicach samego SN, wprawdzie niekorzystna, bo wprowadza
w niszych sdach wtpliwoci co do linii orzecznictwa, jest jednak przejciowo
nieunikniona. Byoby przecie nie do pomylenia, by orzeczenie trzech sdziw SN
uniemoliwiao innym sdziom tego sdu zaprezentowanie pogldu odmiennego.
Wane jest jednak, by taka rozbieno nie utrzymywaa si zbyt dugo507.
Jak wida z powyszej wypowiedzi Lecha Gardockiego, rozbienoci w linii
orzeczniczej s procesem z jednej strony nieuchronnym, z drugiej nioscym ze sob
istotne zagroenia. Zagroenia te nie daj si atwo wpisa ani w teori prawa, ani
w konstytucyjny porzdek ochrony praw podstawowych. Praktyka pokazuje, e zmiana
linii orzeczniczej moe mie donioso rodzajowo tosam ze zmian tekstu aktu
prawnego. Nowelizacja przepisu obwarowana jest jednak wartociami konstytucyjnymi
takimi jak pewno prawa czy zakaz dziaania prawa wstecz. Ze wzgldu na wskazane
zasady ustawodawca nie moe raz podjtej decyzji zmieni w sposb arbitralny i musi
liczy si z usprawiedliwionymi oczekiwaniami obywateli. Podobne stwierdzenie
naley do kanonu demokratycznego pastwa prawnego. Czy tosame reguy odnosz
si do zmian orzeczniczych?
Dla poruszanych zagadnie kluczowe znaczenie ma rozrnienie midzy przepisem
i norm, wprowadzone przez Zygmunta Ziembiskiego508, ktre coraz konsekwentniej
stosowane jest w praktyce prawniczej509. Istniejce w obrocie normy mog si
zmienia, mimo i bdca ich podstaw kombinacja wyrazw, skadajcych si na
jednostk redakcyjn tekstu pozostaje dokadnie taka sama. Czy dokonywana
w praktyce wykadniczej zmiana treci normy podlega w takiej sytuacji jakim
507
L. Gardocki, Ujednolicanie orzecznictwa, Rzeczpospolita 2008, 6 listopada.
508
Z. Ziembiski, Przepis prawny, op. cit., s. 105 i nast.
509
M. Zieliski, Wykadnia prawa: zasady, reguy, wskazwki, wyd. 5, Warszawa 2010, s. 13.
135/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ograniczeniom? Jakie konsekwencje moe pociga za sob przekroczenie owych

granic i czy konieczno ich przestrzegania moe prowadzi do okrelania czasowego
zakresu wykadni sdowej?
W uchwale z dnia 31 lutego 2002 r.510 Sd Najwyszy dokona interpretacji art. 10
ustawy z dnia 28 lipca 1990 r.511, ktry reguluje kwestie przejciowe zwizane
z uchyleniem obowizujcych w PRL przepisw o zakazie zasiedzenia nieruchomoci
pastwowych. Przyjta w uchwale teza sprowadza si do stwierdzenia, i zasiedzenie
nieruchomoci pastwowych nabytych w zej wierze mogo najwczeniej nastpi
z dniem 1 padziernika 2005 r. Niemal przez cae lata 90. XX w. sdy III RP wydaway
prawomocnie postanowienia o stwierdzeniu zasiedzenia nieruchomoci pastwowych.
Sdy powszechne oraz Sd Najwyszy stosoway bowiem wwczas cakowicie
odmienn wykadni art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. Tymczasem wspomniany
przepis od czasu swego uchwalenia nigdy nie zosta znowelizowany. Zmienio si
cakowicie jego znaczenie funkcjonujce w praktyce. Osoby, ktre nie wystpiy
z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia wystarczajco wczenie, wskutek zmiany
wykadni musiay liczy si z negatywnym rozstrzygniciem sdu w tej kwestii.
Zjawisko to jest o tyle jeszcze ciekawsze, e sdowe stwierdzenie zasiedzenia ma
w polskim
prawie
zainteresowanych
jedynie
skutek
rewolucyjna
deklaratoryjny.
zmiana
linii
W subiektywnym
orzeczniczej
moga
odczuciu
oznacza
wywaszczenie.
W dniu 14 wrzenia 2007 r. Sd Najwyszy podj w skadzie siedmiu sdziw
uchwa, w ktrej przyj, i do umowy zawartej przez zarzd spdzielni bez
wymaganej zgody do jej wanoci uchway walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej
ma zastosowanie w drodze analogii art. 103 1 i 2 k.c.512. W rezultacie Sd
Najwyszy uzna, i taka czynno prawna jest czynnoci prawn zawieszon.
Przypuszczalnie wikszo prawnikw starajcych si przewidzie tre zacytowanego
rozstrzygnicia na podstawie wczeniej wydanych orzecze Sdu Najwyszego
doszaby do wniosku, i przedmiotowa czynno prawna jest niewana.
510
Wyej wymieniona w przypisie 86 uchwaa SN w sprawie III CZP 72/01.
511
Dz.U. nr 55, poz. 321.
512
Uchwaa SN z dnia 14 wrzenia 2007 r., III CZP 31/07, OSNC 2008, z. 2, poz. 14, s. 1 z glosami
R.L. Kwanickiego, P. Letolc, MoP 2008, z. 3, s. 154, J. Naworskiego, MoP 2008, z. 8, s. 432,
S. Sotysiskiego, OSP 2008, z. 5, s. 56, Z. Kuniewicza, Glosa 2008, z. 3, s. 57; T. Szurkowskiego,
Glosa 2008, z. 3, s. 69, J. Grykiela, Prawo Spek 2008, z. 11, s. 46.
136/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Podane dwa przykady wskazuj, i funkcjonujce w obrocie przepisy na skutek

zmian orzeczniczych uzyskuj czasem cakowicie odmienn tre. Gdyby to same
przepisy zmieniy swj zapis jzykowy, wwczas nieuchronnie pojawiyby si
problemy intertemporalne. W sytuacji, gdy dochodzi do tosamej zmiany na poziome
wykadni, kwestia ewentualnej retroaktywnoci norm czsto w ogle nie jest
dostrzegana. Wzbudza to wtpliwoci natury konstytucyjnej. Dlaczego w przypadku
zmiany przepisu podmioty prawa maj mie zapewnione odpowiednie vacatio legis
przepisy przejciowe, a w przypadku
zmian
wykadni
mieliby zosta takich
mechanizmw pozbawieni?
Odpowied na powysze pytania sprowadzajca si do tezy, i sdy nie tworz prawa,
wobec czego nowa wykadnia dotyczy zawsze wczeniejszych stanw faktycznych,
wydaje si niesatysfakcjonujca. Podobnie nie mona szuka, moim zdaniem,
rozwizania w koncepcjach goszcych prawotwrcz rol sdw, poniewa s one
sprzeczne z ideologicznymi zaoeniami demokracji liberalnej i mog w efekcie
prowadzi (aczkolwiek nie musz) do podwaenia podstawowych zaoe 513 systemu.
W istocie rzeczy nie chodzi o to, jakie stanowisko zajmie si w konwencjonalnym
sporze dotyczcym roli orzecznictwa sdowego (por. cz I niniejszej pracy). Raczej
trzeba uzna, i w pewnych przypadkach naley przyzna podmiotom prawa ochron,
jeeli zmieni si wykadnia przepisu. Konieczne jest zatem stworzenie pragmatycznego
modelu ochrony zaufania w oparciu o normy konstytucyjne.
W kolejnym rozdziale przedstawi sposb postrzegania czasowych skutkw wykadni
w orzecznictwie Sdu Najwyszego oraz Trybunau Konstytucyjnego. Nastpnie
zaprezentuj
model
ochrony
uzasadnionych
oczekiwa
w oparciu
o normy
konstytucyjne, stawiajc tez, i dzielenie wykadni w czasie jest rodzajem wykadni

konstytucyjnej. Wreszcie przeanalizuj instytucje prawa cywilnego materialnego, takie
jak m.in. bd co do prawa, wykadni owiadcze woli, ale te zagadnienia dotyczce
odszkodowania za bezprawie judykacyjne, pod ktem ich zastosowania jako narzdzi
513
Trafnie zauwaa J. Wrblewski, e postulat tworzenia prawa przez sdziw sam w sobie nie zawiera
jeszcze zaoe ideologicznych: program polityczny i spenienie funkcji ideologii swobodnej decyzji
sdowej zale od tego, jak konkretyzuje cele i wartoci, ktrym ma suy stosowanie prawa, od tego co
lokuje w owych rdach poszukiwania prawa, Sdowe stosowanie, op. cit., s. 366. Innymi sowy,
mona broni tezy, i sdziowe winni tworzy prawa zarwno z pozycji demokratyczno-liberalnych, jak
i autorytarnych.
137/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ochrony zaufania do jednolitoci orzeczniczej. Na koniec zbadam przypadki

z orzecznictwa w wietle postawionych w pracy tez.
138/279
UKASZ PIOTR SUPERA
2. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Sdu Najwyszego

i Trybunau Konstytucyjnego
Kwestia czasowych skutkw wykadni orzeczniczej bya wielokrotnie podnoszona
w orzeczeniach Sdu Najwyszego oraz Trybunau Konstytucyjnego. Co istotne,
tematyka ta znalaza odzwierciedlenie w orzeczeniach o bardzo rnym charakterze:
wytycznych
wymiaru
sprawiedliwoci,
ustalajcych
powszechnie
obowizujc
uchwaach
wykadni
Trybunau
ustaw,
Konstytucyjnego
uchwaach
Sdu
Najwyszego in abstracto, ale take w rozstrzygniciach wydawanych in concreto.

2.1. Czasowe skutki wykadni prawa w orzecznictwie Sdu Najwyszego
2.1.1. Wykadnia formalnie wica dawne wytyczne wymiaru sprawiedliwoci
Kompetencj do wydawania wytycznych wymiaru sprawiedliwoci Sd Najwyszy
uzyska moc ustawy z dnia 27 kwietnia 1949 r.514 o zmianie prawa o ustroju sdw
powszechnych. Naruszenie wytycznych wymiaru sprawiedliwoci mogo stanowi
podstaw rodka odwoawczego (art. 37 5 prawa o ustroju sdw powszechnych
z 1928 r., Dz.U. nr 12, poz. 93 w brzmieniu od dnia 27 kwietnia 1949 r.). Od 1962 r.
naruszenie wytycznych wymiaru sprawiedliwoci i praktyki sdowej mogo, zgodnie
z ustaw o SN, stanowi podstaw uchylenia lub zmiany orzeczenia 515. Dawne
wytyczne wymiaru sprawiedliwoci uwaane s za przykad formalnie wicej
wykadni sdowej (wicego precedensu).
Instytucja wytycznych bya przez doktryn krytykowana, jako przejaw ukrytego
prawodawstwa naruszajcego zasad niezawisoci sdziowskiej516. Wytyczne zostay
zniesione przez ustaw z dnia 20 grudnia 1989 r.517. Co wicej, zgodnie z uchwa Sdu
Najwyszego z dnia 5 maja 1992 r.518, uchway Sdu Najwyszego zawierajce
wytyczne w zakresie wykadni prawa i praktyki sdowej nie maj mocy zasad
prawnych.
514
Dz.U. nr 32, poz. 237.
515
Por. art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o SN (Dz.U. nr 11 poz. 54).
516
D. Dudek, Funkcjonowanie rde prawa w orzecznictwie, [w:] System rde prawa w Konstytucji
RP, red. M. Granat, Lublin 2000, s. 90.

517
Ustawa o zmianie ustawy Prawo o ustroju sdw powszechnych, o Sdzie Najwyszym,
o Naczelnym Sdzie Administracyjnym, o Trybunale Konstytucyjnym, o ustroju sdw powszechnych

i Prawo o notariacie, Dz.U. nr 73, poz. 436.
518
Uchwaa SN z dnia 5 maja 1992 r., Kw. Pr. 5/92, OSNKW 1993, z. 12, poz. 1.
139/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Spr o charakter wytycznych wymiaru sprawiedliwoci i praktyki sdowej rozpocz

si niemal rwnoczenie z powoaniem do ycia owej instytucji. Pokazuje to, e nawet
formalnie wicy status orzecze sdowych nie rozwiewa wtpliwoci co do ich
teoretycznoprawnej klasyfikacji. Zasadnicze pytanie dotyczyo kwestii, czy wytyczne
stanowiy rdo prawa, czy te byy jedynie rodzajem wykadni sdowej 519.
S. Grzybowski odmawia wytycznym charakteru rda prawa520. Zdaniem M. Safjana,
wytyczne stanowiy nie tylko de facto, ale take de iure, pewn posta normatywnej
regulacji prawnej521.
Na gruncie wytycznych pojawiy si istotne wtpliwoci dotyczce czasowego
zasigu ich obowizywania. Zagadnienie to Stanisaw Wodyka cile wiza
z charakterem prawnym wytycznych, tj. kwestii, czy s one rdem prawa. S. Wodyka
uzna, i wytyczne SN s jednak tylko swoist postaci sdowej wykadni prawa; maj
zatem charakter akcesoryjny w stosunku do norm prawnych, ktrych dotycz. W tych
okolicznociach, formalnie biorc, w ogle nie istnieje problem terminu pocztkowego
obowizywania wytycznych 522. Mimo takiego scharakteryzowania wytycznych
S. Wodyka wskazywa, i w rezultacie ich uchwalenia powstaj pytania i wtpliwoci
podobne, jak w przypadku wejcia w ycie nowych norm prawnych 523. Kwestia ta
odnosia si przede wszystkim do sytuacji istnienia utrwalonej judykatury, ktra
nastpnie zostaje zmieniona w rezultacie uchwalenia wytycznych. W takim przypadku
mg pojawi si problem, ktry S. Wodyka okrela jako sui generis dziaanie
wsteczne wytycznych 524. Autor zwraca uwag na istotny konflikt midzy jedynie, jego
zdaniem, akcesoryjnym wobec ustawy charakterem wytycznych a ich moliwym
dziaaniem wstecznym. Ostatecznie uzna, e na owe sui generis dziaanie wsteczne
naley si godzi, gdy stanowi ono swoiste malum necessarium, bdce wypadkow
519
S. Rozmaryn, Wytyczne wymiaru sprawiedliwoci, DPP 1949, z. 67, s. 22; Z. Fenichel, Wytyczne
wymiaru sprawiedliwoci ustalone przez Sd Najwyszy, Przegld Notarialny 1949, z. 78, s. 23;
. uskacz, O pozakonstytucyjnych formach dziaalnoci prawotwrczej, PiP 1957, z. 8, s. 861;
S. Walto, S. Hanausek, O znaczeniu i aktualnoci wytycznych SN, Nowe Prawo 1965, z. 5, s. 455.
520
S. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego, cz oglna, Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask,
d 1985, s. 71.
521
522
S. Wodyka, Zakres mocy wicej wykadni sdowej, Studia Prawnicze 1969, z. 23, s. 3, 39.
523
Ibidem.
524
Ibidem, s. 3, 40.
140/279
UKASZ PIOTR SUPERA
luzw przepisw prawnych i koniecznoci stosowania okrelonej polityki wymiaru

sprawiedliwoci oraz akcesoryjnego do norm prawnych charakteru wicej wykadni
sdowej525. Jak jednak pisze autor, konkluzja taka moga wydawa si na pierwszy
rzut oka absurdem, ale inne rozwizanie byo niemoliwe, poniewa prowadzioby do
uznania samodzielnego charakteru wytycznych, regulujcego bezporednio stosunki
prawne526. Jako jedyn granic dla wstecznego dziaania wytycznych S. Wodyka
wskazywa prawomocno orzecze527. Ze susznego, moim zdaniem, pogldu, e
wytyczne nie s rdem prawa, wywodzi si tu bdn konkluzj, i nie stosuje si do
nich zakazu retroaktywnoci. Na fakt, i wytyczne mogy prowadzi do obchodzenia
zasady lex retro non agit, zwrci uwag te Sd Najwyszy w uchwale z dnia 5 maja
1992 r.528.
Jak
wida,
wytyczne
wymiaru
sprawiedliwoci
okazay
si
trudne
do
zakwalifikowania pod wzgldem dogmatycznym. Istotnym dostrzeonym problemem

byo to, i ich uchwaleniu mogy towarzyszy bardzo podobne wtpliwoci do tych,
jakie wi si ze zmian aktw prawnych. Odnosio si to rwnie do moliwoci
naruszenia
przez
wytyczne
uzasadnionych
oczekiwa.
Wykadni
zawartej
w wytycznych przyznawano ostatecznie skutek ex tunc i nie ograniczano ich czasowego

dziaania.
2.1.2. Wykadnia Sdu Najwyszego
niemajca powszechnie wicego
charakteru
Obecnie prawu polskiemu nie s znane orzeczenia sdowe, w ktrych zawarta
wykadnia
miaaby
powszechnie
obowizujcy
charakter.
Orzeczenia
Sdu
Najwyszego wydawane in concreto wi w okrelonej sprawie. Orzeczenia Sdu

Najwyszego in abstracto, wedle powszechnego pogldu, nie musz by formalnie
w ogle respektowane przez sdy niszych instancji. Ustawa o SN przewiduje
natomiast w okrelonych przypadkach zwizanie Sdu Najwyszego jego wasnym
orzecznictwem.
W orzecznictwie Sdu Najwyszego wystpuje czsto pogld, i wykadni sdow
uznawan obecnie za prawidow naley stosowa rwnie do stanw faktycznych
525
Ibidem, s. 3, 42.
526
527
Ibidem, s. 3, 45.
528
Uchwaa SN z dnia 5 maja 1992 r., Kw. Pr. 5/92, OSNKW 1993, z. 12, poz. 1.
141/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sprzed jej ustalenia ex tunc. Pogld ten jest zbieny z tym, w jaki sposb definiowano
czasowe
dziaanie
wykadni
w przypadku
dawnych
wytycznych
wymiaru
sprawiedliwoci.
Przykadowo w postanowieniu z dnia 9 stycznia 1981 r.529 Sd Najwyszy wyrazi
pogld, i przyjta przeze wykadnia zawarta w uchwale wpisanej do ksigi zasad
prawnych musi znale zastosowanie nawet w odniesieniu do stanw faktycznych
zaistniaych przed podjciem owej uchway. W sprawie doszo do zaskarenia rewizj
nadzwyczajn przez Prokuratora Generalnego postanowienia Sdu Powiatowego dla
miasta Krakowa z dnia 27 marca 1975 r. ustanawiajcego odrbn wasno lokali.
Orzeczenie w momencie ogaszania byo zgodne z istniejc lini orzecznicz Sdu
Najwyszego, ktra jednak ulega zmianie w wyniku wydania przez Sd Najwyszy
uchway (w innym postpowaniu) majcej moc zasady prawnej. W uchwale skadu
siedmiu sdziw z dnia 30 maja 1980 r.530 stwierdzono: ustanowienie odrbnej
wasnoci lokali w maym domu mieszkalnym nie stanowicym wasnoci pastwowej,
w ktrym oprcz lokali mieszkalnych znajduje si lokal uytkowy, niekonieczny do
wykonywania zawodu przez jednego z wacicieli lokali, nie jest dopuszczalne (art. 135
k.c.), chyba e lokal ten mg by zakwalifikowany jako cz skadowa lokalu
mieszkalnego jednego z wacicieli, gdyby to byo konieczne do wykonywania przez
niego zawodu. W postanowieniu Sdu Powiatowego, wydanym ponad 5 lat wczeniej,
kwestia, czy znajdujce si w budynku lokale sklepowe na parterze konieczne byy do
wykonywania zawodu przez ktrego ze wspwacicieli nieruchomoci, nie bya
badana. Pojawio si pytanie, czy orzeczenie sdu drugiej instancji byo raco
niezgodne z prawem (przesanka wniesienia rewizji nadzwyczajnej), skoro odpowiadao
dawnej wykadni prawa. Sd Najwyszy uzna, i oceny co do racego naruszenia
przepisw prawa materialnego nie moe podway fakt, e zaskarone postanowienie
mogo by uznane za zgodne z dawniejszym orzecznictwem Sdu Najwyszego
w rozwaanym przedmiocie. Sd Najwyszy rozpoznajcy spraw na skutek rewizji
nadzwyczajnej jest zwizany z wpisan do ksig zasad prawnych uchwa skadu
siedmiu sdziw Sdu Najwyszego (art. 389 w zwizku z art. 423 1 zdanie pierwsze
k.p.c.). Sformuowana w uchwale skadu siedmiu sdziw SN wykadnia ma
rozstrzygajce znaczenie dla oceny, czy w gr wchodzi w ogle naruszenie prawa
i czy naley je zakwalifikowa jako race naruszenie prawa w rozumieniu art. 417
529
Postanowienie SN, III CRN 310/80, OSP 1981, z. 7, s. 137.
530
Uchwaa SN, III CZP 82/97, OSNC 1981, z. 7, poz. 120.
142/279
UKASZ PIOTR SUPERA
1 k.p.c. W obowizujcym systemie prawnym wykadnia Sdu Najwyszego

dokonywana w uchwaach skadw rozszerzonych majcych posta zasad prawnych
wpisanych do ksigi zasad prawnych Sdu Najwyszego jest wyrazem tego, jak
prawidowo naley interpretowa i stosowa okrelone przepisy prawa. Nie ma adnych
uzasadnionych podstaw do tego, aby z rozwaanego wyej punktu widzenia stosowa
odpowiednio zasad lex retro non agit i race naruszenie prawa ocenia wedug
dawnej judykatury Sdu Najwyszego odmiennie od wykadni zawartej w uchwale
skadu rozszerzonego. W ostatecznoci orzeczenie sdu drugiej instancji zostao
uznane za raco sprzeczne z prawem, a rewizja nadzwyczajna za dopuszczaln. Sd
Najwyszy przyj zatem, i wykadnia zawarta w uchwale majcej moc zasady prawnej
rzutuje wstecz. Fakt, i orzeczenie zaskarone rewizj byo zgodne z poprzednim
orzecznictwem Sdu Najwyszego, nie zmienia faktu, i ze wzgldu na now wykadni
zostao uznane za raco sprzeczne z prawem. W podanym przykadzie nawet
prawomocno wydanego wiele lat wczeniej orzeczenia nie wyczaa zdaniem Sdu
Najwyszego wstecznego zastosowania nowej wykadni, jeeli dawna wykadnia
zostaa uznana za raco nieprawidow.
Zgodnie z postanowieniem Sdu Najwyszego z dnia 21 lutego 1996 r.531 skarga
o wznowienie postpowania zakoczonego prawomocnym orzeczeniem nie jest
dopuszczalna na podstawie zarzutu sprzecznoci orzeczenia z innymi wyrokami
w podobnych sprawach. W uzasadnieniu do postanowienia Sd Najwyszy wskaza, i
aden z przepisw kodeksu postpowania cywilnego nie przewiduje moliwoci
wniesienia skargi o wznowienie postpowania, na podstawie zarzutu bdnej wykadni
prawa. Rwnie w wyroku z dnia 17 lipca 2006 r.532 Sd Najwyszy stwierdzi, e
skarga o wznowienie postpowania nie jest narzdziem sucym zapewnieniu
jednolitoci orzecze, nawet w sprawach o roszczenie oparte na jednakowych
podstawach faktycznych i prawnych. Moliwo ponownego rozpoznania prawomocnie
zakoczonej sprawy na skutek skargi o wznowienia postpowania otwiera si tylko
wwczas, gdy zaistnieje jedna z ustawowych podstaw wymienionych w kodeksie
postpowania cywilnego. Powdka wnosia o wznowienie postpowania, powoujc
si na fakt, i w innej sprawie, w takich samych okolicznoci faktycznych, zapado
cakowicie odmienne orzeczenie. Obie decyzje wyda tosamy sd okrgowy. Skarg
o wznowienie postpowania jednak oddalono. Powdka wniosa skarg kasacyjn od
531
Postanowienie I PO 1/96, OSNAPiUS 1996, z. 16, poz. 241.
532
Wyrok I PK 5/06, Wokanda 2006, z. 11, s. 33.
143/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wyroku oddalajcego skarg o wznowienie, powoujc si midzy innymi na naruszenie

art. 32 ust. 1 Konstytucji RP poprzez doprowadzanie zaskaronym wyrokiem do
usankcjonowania nierwnego traktowania obywateli. Skarga kasacyjna nie zostaa
uwzgldniona Sd Najwyszy uzna, i skarg o wznowienia postpowania naleao
odrzuci jako nieopart na ustawowej przesance. Zdaniem Sdu Najwyszego,
skarga nie opieraa si bowiem na ustawowej podstawie wznowienia. Fakt wydawania
przez ten sam sd rnych orzecze w takich samych, lecz nie tych samych sprawach,
nie mg by, zdaniem Sdu Najwyszego, korygowany w drodze skargi o wznowienie
postpowania.
Z kolei zgodnie z postanowieniem Sdu Najwyszego z dnia 17 listopada 1998 r.533
fakt, e przepisy przyjte za podstaw prawomocnego wyroku zostay nastpnie inaczej
zinterpretowane w uchwale SN, nie uzasadnia wznowienia postpowania na podstawie
art. 403 2 k.p.c. W sprawie, o ktrej wznowienie zabiegano, zostao wydane
prawomocne orzeczenie w dniu 10 grudnia 1996 r. Jednak ju 23 kwietnia 1997 r. Sd
Najwyszy, w innym postpowaniu, wyda uchwa, w ktrej dokona odmiennej
wykadni, ni miao to miejsce w sprawie rozstrzygnitej wyrokiem z dnia 10 grudnia
1996 r. Wydanie uchway miao stanowi wedug skarcego podstaw do wznowienia
postpowania z art. 403 2 k.p.c. Sd Najwyszy rozpoznawa skarg kasacyjn od
postanowienia oddalajcego zaalenia na postanowienie o odrzuceniu wniosku
o wznowienie postpowania. Sd Najwyszy wskaza, i uchway SN wi sdy
niszej instancji jedynie w danej sprawie. W innych sprawach, choby podobnych czy
zgoa identycznych, s natomiast pomocne przy rozstrzyganiu i powoywane jedynie ze
wzgldu na poziom prezentowanej argumentacji. Wykadnia SN nie ma wic charakteru
powszechnie obowizujcej wykadni ustaw, dokonywanej do niedawne przez TK,
przy czym instytucji tej nie przewiduje ju obowizujcy dzi system prawny. Pogldy
prawne SN nie s zatem okolicznociami faktycznymi ani rodkami dowodowymi,
o ktrych mowa w art. 403 2 k.p.c.. Trudno zrozumie, dlaczego to wanie fakt, i
orzeczenia Sdu Najwyszego nie maj mocy powszechnie obowizujcej, miaby
uniemoliwia powoanie si w tym kontekcie na art. 403 2 k.p.c. Przepis ten mwi
przecie o okolicznociach i dowodach, ktre mogy, a nie ktre musiay mie wpyw
na wynik sprawy. Wanie uchwaa Sdu Najwyszego ustanawiajca now wykadni
prawa moe mie wpyw na wynik spraw rozpoznawanych w sdach niszych instancji.
Ostateczna konkluzja Sdu Najwyszego jest niewtpliwie spjna z treci kodeksu
533
Postanowienie II UKN 402/98, www.sn.pl.
144/279
UKASZ PIOTR SUPERA
postpowania cywilnego. Brak moliwoci powoania wykrytego pniej bdu

w wykadni jako podstawy wznowienia jest wynikiem wyranego oddzielenia
w kodeksie postpowania cywilnego kwestii faktycznych i prawnych. Przykadowo
podstaw kasacji moe stanowi naruszenie prawa materialnego lub procesowego, ale
nie zarzuty dotyczce ustalania faktw. Z tego tytuu naley uzna, i w pojciu
okolicznoci faktycznych z art. 403 2 k.p.c. nie mieci si kwestia dokonywania takiej
lub innej wykadni prawa. Zgodnie z kodeksem postpowania cywilnego pojcie faktu
nie obejmuje zatem faktu wykadniczego. Podany przykad obrazuje, i prawomocno
stanowi moe barier dla wstecznego stosowania nowej wykadni prawa.
Pogld, jakoby wykadni naleao stosowa rwnie do stanu prawnego sprzed jej
ustalenia, wyraany jest rwnie w nowszym orzecznictwie Sdu Najwyszego.
Przykadem moe by postanowienie z dnia 19 maja 2004 r.534 dotyczce statusu
miejsca postojowego w garau wielostanowiskowym, tj. jego kwalifikacji jako
pomieszczenia przynalenego do lokalu w rozumieniu art. 2 ust. 4 ustawy z dnia
24 czerwca 1994 r.535. Sdy przez pewien czas wpisyway miejsca postojowe do ksig
wieczystych jako pomieszczenia przynalene do lokalu. Dotyczyo to rwnie sytuacji,
gdy kto dopiero po jakim czasie dokupi do wczeniej nabytego lokalu miejsce
w garau wielostanowiskowym. Od pewnego jednak momentu sdy zaczy odmawia
dokonania wpisu, argumentujc, i miejsce postojowe w garau wielostanowiskowym
nie moe by uznane za pomieszczenie. Pojawi si oczywicie problem dotyczcy
zasady rwnoci. W niektrych przypadkach sdy bowiem dokonay wpisu, w innych
przy takich samych okolicznociach faktycznych i na tej samej podstawie prawnej
odmawiay dokonania wpisu. Zagadnienie to w toku kontroli instancyjnej trafio do
Sdu Najwyszego, ktry musia si zmierzy z ewentualnym problemem naruszenia
zasady rwnoci (by to jeden z zarzutw skargi kasacyjnej). Zawarte w uzasadnieniu
do uchway wyjanienie tej kwestii podkrela na wstpie, i rwno traktowania
odnosi si take do sfery stosowania obowizujcych regulacji prawnych przez organy
pastwa.
Z drugiej
jednak
strony
prawo
powinno
by
stosowane
zgodnie
z prawidowym jego rozumieniem. Nieprawidowe stosowanie przepisu w stosunku do

jednych podmiotw nie daje zatem innym roszczenia, aby prawo w rwnie
nieprawidowy sposb zostao zastosowane do nich. Sd Najwyszy uzna, e nowa
534
Postanowienie I CK 696/03, OSP 2005, z. 5, poz. 61, s. 253.
535
Tekst jedn. Dz.U. nr 2000, z. 80, poz. 903 ze zm.
145/279
UKASZ PIOTR SUPERA
interpretacja odmawiajca miejscu postojowemu w garau wielostanowiskowym statusu

pomieszczania przynalenego jest ow prawidow wykadni. Sd Najwyszy nie
postawi w tym miejscu kropki i kontynuowa rozwaania w nieco innym duchu. Po
przedstawieniu wyej wskazanej argumentacji Sd Najwyszy stwierdza: W chwili
obecnej brak za podstaw do uznania, by stosowanie odmiennej ni w sprawie niniejszej
wykadni pojcia pomieszczenie przynalene byo przyjte w uksztatowanej ju
praktyce stosowania prawa. Do jakiej konkluzji doszedby Sd Najwyszy, gdyby
w uksztatowanej praktyce stosowania prawa pojcie pomieszczenie przynalene byo
interpretowane inaczej ni w rozpoznawanej sprawie? Czy moe Sd Najwyszy
uznaby, i powszechno bdnej wykadni moe doprowadzi do sytuacji, w ktrej
odejcie od niej staje si niedopuszczalne nawet w obliczu przekonujcych argumentw
o charakterze dogmatycznym?
W uzasadnieniu do postanowienia Sdu Najwyszego z dnia 14 czerwca 2005 r.536
zawarto stwierdzenie wprost dotyczce czasowych skutkw wykadni prawa zawartej
w uchwaach o charakterze interpretacyjnym. Sd Najwyszy uzna, i uchwaa majca
charakter interpretacyjny wywouje skutki ex tunc, a nie ex nunc i nie narusza zasady
lex retro non agit. W sprawie tej, dotyczcej zasiedzenia suebnoci gruntowej,
kluczow kwesti byo, czy osoba, ktra wesza w posiadanie nieruchomoci na
podstawie umowy zawartej w celu przeniesienia wasnoci nieruchomoci, ale bez
zachowania formy aktu notarialnego, jest posiadaczem w dobrej czy w zej wierze.
W uzasadnieniu postanowienia przywoano uchwa Sdu Najwyszego z dnia
6 grudnia 1991 r.537 majc moc zasady prawnej. Zgodnie z ni, osoba, ktra wesza
w posiadanie nieruchomoci majcej na celu przeniesienie wasnoci, zawartej bez
zachowania formy aktu notarialnego, nie jest samoistnym posiadaczem w dobrej
wierze. Wnioskodawcy podnosili jednak, i wymieniona uchwaa nie ma do nich
zastosowania,
poniewa
umowa
o przeniesienie
wasnoci
przedmiotowej
nieruchomoci zostaa zawarta w okresie, kiedy to pojcie dobrej wiary byo mniej
rygorystycznie interpretowane. Sd Najwyszy uzna, i wykadnia dokonana
w uchwale z dnia 6 grudnia 1991 r. ma charakter akcesoryjny w stosunku do
interpretowanych przepisw i nie mona mwi o terminie pocztkowym jej
obowizywania. W efekcie interpretacja przedstawiona w wyej wspomnianej uchwale
536
Postanowienie V CK 700/04, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
537
Uchwaa SN, III CZP 108/91, OSNCP 1992, z. 4, poz. 48 z glos Z. Bidziskiego, OSP 1995, z. 1,
s. 1.
146/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zostaa zastosowana do stanu faktycznego, ktry zaistnia kilkadziesit lat przed jej
podjciem.
Orzeczeniem, w ktrym wielu sdziw Sdu Najwyszego jasno opowiedziao si
(jednake w zdaniach odrbnych) za moliwoci ograniczenia w czasie skutkw
wykadni sdowej, bya uchwaa penego skadu SN z dnia 14 listopada 2007 r.538.
W uchwale podtrzymano dotychczasow praktyk, zgodnie z ktr sekretarzom stanu
i podsekretarzom stanu przysuguje, w zastpstwie lub z upowanienia Ministra
Sprawiedliwoci, uprawnienie do delegowania sdziego do penienia obowizkw
w innym sdzie. Wedug informacji podanych we wniosku Pierwszego Prezesa Sdu
Najwyszego, bdcego podstaw wydania uchway, w latach 20032006 zapado
okoo 4500 decyzji o delegowaniu sdziego. Jedynie niektre z nich zostay podpisane
osobicie przez Ministra Sprawiedliwoci. Przyjcie, i kompetencja do delegowania
sdziego przynaley jedynie osobicie ministrowi, mogo zatem prowadzi do
podwaenia tysicy zapadych wczeniej prawomocnie rozstrzygni.
Zdanie odrbne do uchway zoya m.in. Irena Gromska-Szuster, wskazujc, i
uprawnienie do delegowania sdziego nie moe by przenoszone na inne osoby. Przy
czym uznaa, i zaproponowana interpretacja nie powinna by mie mocy wstecznej: na
funkcjonujc norm prawn skada si zarwno tre ustawy jak i jej rozumienie
w praktyce, nawet jeeli ta wykadnia i praktyka byy wadliwe. Zmiana dotychczasowej
wykadni przepisu prawa nie prowadzi bowiem do podwaenia orzecze wydanych
wczeniej w oparciu o inne, nawet wadliwe rozumienie tego przepisu. Nowa, zmieniona
wykadnia sdowa przepisu nie dziaa bowiem wstecz i nie obejmuje orzecze ju
wydanych ani postpowania sdowego prowadzonego zgodnie z dotychczasowym
rozumieniem przepisu. Co ciekawe, I. Gromska-Szuster zdaje si wychodzi
z zaoenia, i uchwaa z samej swej istoty nie ma mocy wstecznej. Jedynie
z ostronoci proponuje wskazanie na jej zakres czasowy w sentencji uchway.
Wsplnie zdanie odrbne do uchway zoyli rwnie Jacek Gudowski i Jzef
Iwulski, uznajc, wbrew stanowisku wikszoci, e uprawnienie do delegowania
sdziego moe by wykonywane przez Ministra Sprawiedliwoci jedynie osobicie.
Negatywnym
skutkom
uchway
wykluczajcej
przekazanie
sekretarzom
i podsekretarzom kompetencji do delegowania sdziego naleao zapobiec poprzez

538
Uchwaa BSA I-4110-5/07, OSNK 2007, z. 12, poz. 85, s. 1 z glos M.Jalikowskiego, Przegld
Sdowy 2008, z. 10, s. 111.
147/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ograniczenie
wstecznych
skutkw
przyjtej
wykadni.
Uchwaa
w treci
proponowanej przez autorw zdania odrbnego miaaby zawiera nastpujce

stwierdzenie w punkcie drugim sentencji: Wykadnia dokonana w punkcie pierwszym
ma zastosowanie od dnia podjcia uchway. Dla uzasadnienia proponowanego
rozstrzygnicia J. Gudowski i J. Iwulski odwoali si do uchway TK w sprawie W 9/94,
akceptujc zawarte w niej tezy o deklaratoryjnym charakterze wykadni oraz
o moliwoci miarkowania skutkw nowej wykadni w stosunku do dawnych czynnoci
konwencjonalnych i stanw faktycznych. J. Gudowski i J. Iwulski zwracali uwag na
szczeglny charakter uchwa penego skadu SN, skadu poczonych izb oraz skadu
caej izby, wyraajcy si w tym, i uchway te uzyskuj z chwil podjcia moc zasad
prawnych (art. 61 6 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o SN). Szczeglny charakter
wyej wymienionych orzecze powoduje, i wystpuj przesanki umoliwiajce
rozwaenie nadania im skutecznoci na przyszo. Do tak sformuowanego zdania
odrbnego przyczyo si 12 sdziw Sdu Najwyszego.
Zdanie odrbne do uchway, poparte przez piciu dalszych czonkw skadu
orzekajcego, zoy rwnie Stanisaw Zabocki, uznajc, e uprawnienie do
delegowania sdziego nie moe by wykonywane przez sekretarzy i podsekretarzy
stanu. Przy czym uchwaa odpowiedniej treci powinna zawiera zastrzeenie, i ma
ona zastosowanie z uwagi na konieczno respektowania konstytucyjnej zasady
demokratycznego pastwa prawnego od dnia podjcia uchway przez Peny Skad SN,
a zatem uzyskania przez ni mocy zasady prawnej. Rozwizanie takie autor zdania
odrbnego sam okrela jako nowatorskie. Jakie wskazuje dla niego podstawy?
S. Zabocki wskazuje na uchwa TK w sprawie W 9/94 i zawarte w niej tezy
o moliwoci zmiany treci normy, mimo niezmiennej treci przepisu w przypadku
przeksztacenia si kontekstu interpretacyjnego. Susznie zauwaa, i w przypadku
takiej zmiany organ dokonujcy wykadni winien wskaza, kiedy ona jego zdaniem
nastpia. Stwierdzenie to prowadzi S. Zabockiego do tezy, i ustalenie czasowego
zakresu dekodowanych norm stanowi niezbdny element interpretacji przepisw prawa.
Rozumowanie to zblia si do tzw. szerszego rozumienia problemw prawa
intertemporalnego539. S. Zabocki stawia rwnie pytanie o rdo kompetencji Sdu
539
T. Pietrzykowski, [w:] Prawo cywilne cz oglna, red. M. Safjan, SPP t. I, wyd. 2, Warszawa
2012, s. 714 i nast.: W ujciu szerszym, chodzi o konieczno rozstrzygnicia w stosunku do kadego
ocenianego faktu prawnego, bez wzgldu na jego charakter, czas nastpienia oraz rodzaj zwizkw
z innymi faktami w jaki sposb obowizujce reguy prawne (w tym w szczeglnoci reguy
148/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Najwyszego do limitowania skutkw czasowych swoich orzecze. Kompetencj tak

S. Zabocki dostrzega w szczeglnej pozycji Sdu Najwyszego, ktry zgodnie
z art. 183 ust. 1 Konstytucji sprawuje nadzr nad dziaalnoci sdw powszechnych
i wojskowych w zakresie orzekania. Przepis ten ma by podstaw do wydawania
uchwa wykadniczych: uchway wykadnicze maj bezporednie zakorzenienie
w przepisie
konstytucyjnym
i z istoty
rzeczy
nosz
w sobie
pewn
nowo
interpretacyjn, rozstrzygaj bowiem wtpliwoci, ktrych nie da si rozwika

w zwykym procesie interpretacji, bd te zapobiegaj istotnym rozbienociom
w orzecznictwie. Z uwagi za na pozycj podmiotu dokonujcego wykadni uchwaom
wykadniczym Sdu Najwyszego przysuguje szczeglne znaczenie w systemie
sdownictwa powszechnego i wojskowego. Ich znaczenie wykracza poza realia
konkretnej sprawy, oddziaujc na cae orzecznictwo. Ponadto uchway wykadnicze
Sdu Najwyszego w sposb bezporedni tworz, a przynajmniej powinny tworzy,
stabiln lini orzecznicz, majc bardzo istotne znaczenie w perspektywie standardw
wynikajcych z realizacji pastwa prawnego.
Szczeglnie interesujce s jednak rozwaania dotyczce sytuacji, w ktrej
dotychczasowa wykadnia zostaje uznana za bdn. Zdaniem S. Zabockiego,
poprawiona wykadnia co do zasady powinna rzutowa ex tunc. W niektrych jednak
przypadkach ochrona innych wartoci konstytucyjnych, takich jak na przykad
zaufanie do obowizujcego prawa, moe prowadzi do koniecznoci wprowadzenia
korekty do okrelenia czasowego zakresu zastosowania nowo zinterpretowanej normy
prawnej.
S. Zabocki wskazuje, i w przypadku uznania dotychczasowej wykadni za bdn,
Sd Najwyszy moe przyj, e zmieniony sposb wykadni z uwagi na konieczno
ochrony zaufania obywateli do pastwa i stanowionego w tym pastwie prawa
powinien by uwaany za prawidowy jedynie do przyszych stanw faktycznych.
Uchway wykadnicze zbliaj si w takim ujciu do dziaalnoci prawotwrczej.
Jednak
kompetencj
Sdu
Najwyszego
do
podejmowania
dziaa
quasi-prawotwrczych S. Zabocki dostrzega w art. 183 ust. 1 Konstytucji RP.

Za przyjciem uchway o odmiennej treci ni ostatecznie zapada, z rwnoczesnym
ograniczeniem skutkw jej zastosowania pro futuro ze wzgldu na konieczno
intertemporalne) nakazuj okrela jego skutki ze wzgldu na czas jego zajcia lub zwizek z innymi
faktami przeszymi lub przyszymi.
149/279
UKASZ PIOTR SUPERA
uniknicia destabilizacji stosunkw prawnych, opowiedzia si rwnie w zdaniu

odrbnym Kazimierz Zawada. W sumie za orzeczeniem wywierajcym skutki jedynie
pro futuro opowiedziao si w zdaniach odrbnych 22 sdziw Sdu Najwyszego.
Ju wkrtce miao zapa orzeczenie Sdu Najwyszego, w ktrym technika
prospektywna znalaza zastosowanie.
W uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r.540 Sd Najwyszy uzna, i penomocnictwo
procesowe nie obejmuje z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej
i udziau w postpowaniu kasacyjnym. Podobnie, zwolnienie od kosztw sdowych nie
obejmuje postpowania kasacyjnego. Co szczeglne, w uzasadnieniu do uchway
stwierdzono, i zastosowana w niej wykadnia ma zastosowanie jedynie na przyszo,
tj. od dnia podjcia uchway 5 czerwca 2008 r. Interesujce jest przy tym, i czasowe
okrelenie skutkw wykadni zostao zawarte w uzasadnieniu do uchway, a nie w jej
sentencji. Uchwale tej zostaa nadana moc zasady prawnej, jednak formalnie do jej
treci nie wczono kwestii intertemporalnych.
Sd Najwyszy powoa si dla poparcia swojej decyzji o podzieleniu wykadni
w czasie na zasady wyraone w uchwale TK w sprawie W 9/94 (por. cz III rozdzia
2.2.1 niniejszej pracy) oraz zdania odrbne do uchway Sdu Najwyszego z dnia
14 listopada 2007 r.541. Ograniczenie w czasie dziaania uchway byo oczywicie
podyktowane chci zapewnienia pewnoci obrotu, tj. potrzeb wyeliminowania
moliwoci wznowienia postpowa zakoczonych prawomocnie, a opartych na
wykadni odmiennej ni zastosowana w uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r.
Sd Najwyszy przyj jako dat graniczn dzie podjcia uchway. Jest to
szczeglnie interesujce z kilku powodw. Najwyraniej Sd Najwyszy uzna, e
nowa interpretacja nie jest prostym wynikiem zmiany kontekstu czy dokonanych
wczeniej nowelizacji kodeksu postpowania cywilnego. W przeciwnym bowiem razie
dat stosowania wykadni przypuszczalnie okreliby, wskazujc, kiedy jego zdaniem
owa zmiana kontekstu nastpia. Przypadek ten mona zatem zakwalifikowa jako
odejcie od poprzedniej bdnej wykadni lub te wyjanienie przepisu prowadzcego
do rozbienych interpretacji w praktyce. Data graniczna wskazana przez Sd Najwyszy
(czyli data podjcia uchway) sama budzi jednak wtpliwoci w wietle wartoci, jakie
jej wyznaczenie miao chroni. Skoro chodzio tutaj o zapewnienie stabilnoci prawa,
540
Uchwaa SN, III CZP 142/07, MoP 2008, z. 13, s. 676.
541
Wyej wymieniona w przypisie 538, uchwaa SN, BSA I-4110-5/07.
150/279
UKASZ PIOTR SUPERA
naleao chyba wskaza dat pniejsz ni data podjcia uchway, tak aby
uytkownicy prawa mieli szans si z jej treci odpowiednio wczenie zapozna.
Mogaby to by przykadowo data publikacji orzeczenia w zbiorze orzecze lub nawet
data nieco pniejsza (na zasadzie podobnej do vacatio legis). Co wicej, by moe Sd
Najwyszy winien by wyjani, co oznacza sformuowanie, e wykadnia ma
zastosowanie na przyszo. Moliwe jest tutaj bowiem przykadowo uznanie, i
wykadnia ta odnosi si do postpowa wszcztych przed wydaniem uchway (tj. wedle
zasady jednolitoci postpowania) lub te jedynie do postpowa kasacyjnych
wszcztych przed wydaniem uchway (tj. wedle zasady stadiw postpowania), czy te
e zakres penomocnictwa okrela jedynie data jego udzielenia, tj. przed dat lub po
dacie podjcia uchway (wedle zasady czynnoci procesowych) 542. Zdania odrbne do
uchway zoyo dwch sdziw. Zatem za orzeczeniem o charakterze prospektywnym
opowiedziao si piciu sdziw, w tym dwch, ktrzy zoyli zdanie odrbne do
uchway Sdu Najwyszego z dnia 14 listopada 2007 r., opowiadajc si ju wwczas
za zmian wykadni jedynie pro futuro.
Niedugo po wydaniu uchway z dnia 5 czerwca 2008 r. Sd Najwyszy musia
jeszcze raz rozway czasowe skutki wykadni przepisw dotyczcych zakresu
penomocnictwa oraz zwolnienia od kosztw. W postanowieniu z dnia 14 stycznia
2009 r.543 Sd Najwyszy rozpoznawa zaalenie na postanowienie sdu apelacyjnego,
odrzucajce skarg kasacyjn. W uzasadnieniu postanowienia sd apelacyjny wskaza,
i powd niewaciwie opaci skarg. Ze stanu faktycznego wynika, e zdaniem
powoda przysugujce mu zwolnienie od kosztw obejmowao rwnie postpowanie
kasacyjne. Zaoenie to byo podstaw dokonywania opaty. Powd zastosowa si do
wykadni przepisw powszechnie przyjmowanej do czasu wydania przez Sd
Najwyszy wyej wymienionej uchway z dnia 5 czerwca 2008 r. Co istotne,
w zaaleniu na postanowienie sdu apelacyjnego powd podnosi, i odrzucona, jako
nieprawidowo opacona, skarga kasacyjna zostaa wniesiona jeszcze przed publikacj
(ale najprawdopodobniej po przyjciu) uchway Sdu Najwyszego z dnia 5 czerwca
2008 r. Powd powoywa si w tym kontekcie na art. 3 k.c. Jak do tego zarzutu
ustosunkowa si Sd Najwyszy? Przytoczona zostaa nastpujca teza: Poniewa
uchwaa SN nie jest aktem prawa, ani nawet powszechnie wicej wykadni,
542
J. Jodowski, [w:] Postpowanie cywilne, red. M. Ziarnicka-Koper, wyd. 2, Warszawa 2000, s. 50
i nast.
543
Postanowienie IV CZ 108/08, System Informacji Prawnej Legalis, C.H.Beck.
151/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zastosowanie zawartego w niej pogldu do czynnoci podjtych przez stron przed jej
opublikowaniem nie narusza art. 3 k.c.. Sd Najwyszy nie ustosunkowa si do
kwestii, czy w uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r. Sd Najwyszy mg zastosowa
technik prospektywn. W uzasadnieniu zaproponowano natomiast rozwizanie, ktre
miaoby zapobiec niesprawiedliwym rezultatom wynikajcym ze zmiany linii
orzeczniczej. Sd Najwyszy wskaza mianowicie, i wyej wymieniona uchwaa z dnia
5 czerwca 2008 r. moe stanowi argument przemawiajcy za niezawinionym
uchybieniem przez powoda obowizkom zwizanym z opaceniem skargi kasacyjnej, co
jednak miaoby znaczenie w postpowaniu o przywrcenie terminu do zoenia skargi
kasacyjnej, a nie w postpowaniu kwestionujcym zasadno odrzucenia tej skargi. Jak
wida, przyjta w uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r. data wyznaczajca pocztek
obowizywania nowej wykadni budzi wtpliwoci. Okazao si bowiem, e przyjta
przez Sd Najwyszy regua intertemporalna naruszaa uzasadnione oczekiwania
obywateli. Wykluczaa ona wznowienie prawomocnie zakoczonych postpowa na
podstawie art. 408 k.p.c., nie respektowaa jednak uzasadnionych oczekiwa
uczestnikw obrotu, ktrych sprawy nie zostay jeszcze ostatecznie zakoczone.
Wskazana w postanowieniu Sdu Najwyszego droga majca zapewni sprawiedliwe
rozwizanie nie jest w peni skuteczna. Zmuszaa bowiem powoda do przeprowadzenia
postpowania incydentalnego, w ktrym by moe musiaby si liczy, z bardziej lub
mniej uzasadnionym, zarzutem niedochowania terminu do zoenia wniosku
o przywrcenie terminu. Co wicej, brak winy powoda rwnie nie musiaby by
okolicznoci atw do wykazania. Sd rozpoznajcy wniosek o przywrcenie terminu
mgby stan na stanowisku, i wykadnia odpowiedniego przepisu kodeksu
postpowania cywilnego nie bya jasna, a powd, wspierany przez profesjonalnego
penomocnika, mg si liczy z przyjciem przez sd niekorzystnej dla niego
interpretacji. Rwnoczenie to na uczestnikw obrotu prawnego zosta przeniesiony
proceduralny ciar zwizany z radykaln zmian orzecznictwa sdowego. Sd
Najwyszy winien by zatem dokona w odpowiednim trybie zmiany reguy czasowej
przyjtej w uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r.
W wyroku z dnia 9 stycznia 2009 r.544 Sd Najwyszy zawar nastpujce
stwierdzenie: Naley dopuci moliwo ograniczenia wstecznego stosowania nowej
interpretacji przepisu, skoro wystpoway usprawiedliwione rnice stanowisk
w orzecznictwie sdw i przemawia za tym wzgld na inne wartoci chronione przez
544
Wyrok I CSK 284/08, LEX nr 490494.
152/279
UKASZ PIOTR SUPERA
porzdek prawny. W sprawie mia miejsce nastpujcy stan faktyczny: Powdki

wniosy pozew o odszkodowanie przeciwko Miastu stoecznemu Warszawa w dniu
30 czerwca 2003 r. Sprawa dotyczya dekretu z dnia 26 padziernika 1945 r.545
i odszkodowania z tytuu utraconych przez powdki nieruchomoci. Sd pierwszej
instancji wezwa do udziau w sprawie w charakterze pozwanego Skarb Pastwa,
Wojewod Mazowieckiego. Wyrokiem z dnia 11 marca 2004 r. powdztwo, zarwno
przeciwko Miastu Stoecznemu Warszawa, jak i Skarbowi Pastwa zostao oddalone.
Apelacja powdek zakoczya si czciowym powodzeniem i doprowadzia do
uchylenia wyroku sdu pierwszej instancji w zakresie, w jakim oddala on powdztwo
przeciwko Miastu Stoecznemu Warszawa. Sd Apelacyjny uzna, i biernie
legitymowanym jest Miasto Stoeczne Warszawa, a nie Skarb Pastwa, i przekaza
w tym zakresie spraw do ponownego rozpoznania sdowi pierwszej instancji, ktry
zasdzi odszkodowanie, a apelacja Miasta Stoecznego Warszawa zostaa oddalona
przez Sd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 28 lutego 2008 r. Jednake ju
wczeniej, w innym postpowaniu, Sd Najwyszy w uchwale siedmiu sdziw z dnia
7 grudnia 2006 r.546 uzna, e w sprawach tego typu legitymacj biern posiada Skarb
Pastwa. Opierajc si na tej uchwale, Miasto Stoeczne Warszawa wnioso skarg
kasacyjn od niekorzystnego dla niego wyroku. Sd Najwyszy musia zatem,
rozpoznajc skarg kasacyjn Miasta Stoecznego Warszawa, wypowiedzie si co do
skutkw czasowych nowej wykadni wyraonej w uchwale z dnia 7 grudnia 2006 r. Sd
Najwyszy postanowi przyzna ochron interesom powdek, przed interesem
samorzdu,
uznajc,
i dziaay one na
podstawie
istniejcej
w momencie
podejmowania istotnych decyzji procesowych interpretacji prawa, wedle ktrej biernie

legitymowanym byo Miasto Stoeczne Warszawa. Sd Najwyszy stwierdzi zatem:
nie mona podzieli stanowiska skarcego [m.st. Warszawy], e w opisanej sytuacji
naleao doprowadzi do ochrony interesw jednostki samorzdu terytorialnego, a nie
do usprawiedliwionego uprzywilejowania interesw powdek. Nie uwzgldnia ono, e
starania o nalene powdkom wiadczenia czyni one, a wczeniej ich poprzednicy
prawni, od marca 1948 r., a zatem nie moe by mowy o nieusprawiedliwionym
uprzywilejowaniu.
545
Dekret o wasnoci i uytkowaniu gruntw na obszarze Miasta Stoecznego Warszawa (Dz.U. nr 50,
poz. 279).
546
Uchwaa III CZP 99/06, OSNC 2007, z. 6, poz. 79.
153/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W uchwale z dnia 17 grudnia 2009 r.547 Sd Najwyszy wyrazi z kolei nastpujcy

pogld: W przypadku zmiany linii dotychczasowej wykadni przyjmuje si jako
zasad, e obowizuje ona wycznie na przyszo 548. Zdawa by si mogo, e Sd
Najwyszy przeszed od pogldu, i wykadnia rzutuje zawsze wstecz, poprzez pogld,
i w pewnych wyjtkowych przypadkach wykadnia ma zastosowanie jedynie pro
futuro, do ostatecznego wniosku, e nowa wykadnia co do zasady ma zastosowanie
jedynie do przyszych stanw faktycznych.
Kwestia czasowych skutkw wykadni zawartej w uchwaach Sdu Najwyszego
pojawia si nieuchronnie na polu odpowiedzialnoci Skarbu Pastwa za szkod
spowodowan wydaniem orzeczenia niezgodnego z prawem (art. 417 i nast. k.c.).
Strona przegrywajca proces na podstawie wykadni uznanej nastpnie za bdn, np.
w uchwale Sdu Najwyszego wydanej in abstracto, bdzie przypuszczalnie zmierza
do uzyskania odszkodowania. W tym momencie pojawia si pytanie, czy nowa
wykadnia zawarta w uchwale Sdu Najwyszego rzutuje wstecz. Czy wyroki
i postanowienia zapade z uwzgldnieniem aktualnej w ich momencie orzekania
interpretacji s zgodne z prawem?
Przykadowo w orzeczeniu z dnia 22 czerwca 2007 r.549 Sd Najwyszy wskazuje, i
za sprzeczne z prawem mona uzna orzeczenie, ktre jest niewtpliwie sprzeczne
z zasadniczymi i niepodlegajcymi rnej wykadni przepisami, z oglnie przyjtymi
standardami rozstrzygni albo wydane w wyniku szczeglnie raco bdnej wykadni
lub niewaciwego zastosowania prawa. Taki przypadek nie zachodzi, gdy poprzednie
orzeczenie jest co prawda sprzeczne, np. z wydan przez Sd Najwyszy uchwa, ale
mieci si w ramach dozwolonej wykadni przepisw prawa [] w tym wypadku
wyjtkowo niejasnych i trudnych do jednoznacznej interpretacji.
W orzeczeniu z dnia 22 czerwca 2007 r. Sd Najwyszy wskaza, i zmiana kierunku
orzecznictwa spowodowana lub potwierdzona uchwa Sdu Najwyszego podjt
w skadzie powikszonym nie moe by uwaana za wypadek wyjtkowy
w rozumieniu art. 4241 2 k.p.c550. Orzeczenie to zawiera w uzasadnieniu wyran
547
Uchwaa III PZP 2/09, OSNAPiUS 2010, z. 910, s. 354 z glosami J. Trzciskiego Zeszyty Naukowe
Sdownictwa Administracyjnego 2010, z. 2, s. 158, M. Wicka, Przegld Sejmowy 2010, nr 3, s. 153.

548
Ibidem, teza 19 uchway.
549
Postanowienie III CNP 37/07, OSNC 2008, z. 78, poz. 94, s. 161.
550
Ibidem.
154/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wskazwk, i rewolucja w linii orzeczniczej nie tylko nie bdzie kwalifikowana jako
przypadek szczeglny z art. 4241 2 k.p.c., ale w ogle nie powinna prowadzi do
stwierdzenia, i poprzednie orzeczenia, wydawane w ramach dawnej linii orzeczniczej,
s niezgodne z prawem. Sd Najwyszy wskaza w wyroku z dnia 13 grudnia 2007 r.551:
nie jest niezgodny z prawem w rozumieniu art. 4241 k.p.c., prawomocny wyrok sdu,
oparty na wykadni przyjmowanej w momencie jego wydawania przez SN, choby
w pniejszej uchwale skadu siedmiu sdziw SN ustalono odmienn interpretacj
przepisw ustawy.
Jakie mona wycign wnioski z przytoczonej wyej tezy? Sd Najwyszy uwaa, e
zmiana linii orzeczniczej nie rzutuje wstecz w sposb pozwalajcy na uznanie
poprzednich orzecze za niezgodne z prawem. Innymi sowy, dopuszcza si moliwo
funkcjonowania w obrocie, w oparciu o ten sam tekst prawny, odmiennych norm. Jest
to rozumowanie jedynie czciowo spjne z tym, ktre doprowadzio Sd Najwyszy
do stosowania techniki prospektywnej. W przypadku uchway z dnia 5 czerwca
2008 r.552 Sd Najwyszy stwierdzi, i naley podzieli wykadni w czasie ze wzgldu
na potrzeb ochrony innych wartoci takich jak stabilno stosunkw prawnych (w tym
prawomocnie rozstrzygnitych). Wykadnia dotychczasowa okazaa si bdna i dlatego
konieczna bya zmiana. W przypadku bezprawia judykacyjnego orzecznictwo Sdu
Najwyszego zmierza w kierunku stwierdzenia, e w oparciu o ten sam przepis
w obrocie mog funkcjonowa obok siebie na tych samych prawach odmienne normy.
Nie mona stwierdzi, e jedna z nich jest gorsza (sprzeczna z prawem) lub lepsza
(zgodna z prawem). Przytaczana przez Sd Najwyszy argumentacja skania do
wniosku, i w istocie naleaoby mwi o rwnoprawnych wynikach interpretacji
i rwnolegle dopuszczalnych normach. Przykadowo w wyroku z dnia 16 stycznia
2009 r.553 Sd Najwyszy stwierdza: Wpywajce na tre orzeczenia rezultaty
wykadni prawa, mog by rne, w zalenoci od jej przedmiotu, zastosowanych
metod oraz podmiotu, ktry jej dokonuje. Z istoty wykadni wynika wiele moliwych
interpretacji tego samego przepisu, a sam akt wykadni z natury rzeczy nacechowany
jest subiektywizmem. Tez o przyjciu przez Sd Najwyszy przy wykadni
filozoficznej koncepcji zakadajcej, i zagadnienia prawne maj wicej ni jedno
prawidowe rozwizanie, potwierdza jeszcze nastpujcy fragment wyroku Sdu
551
Wyrok I BP 36/07, OSNAPiUS 2009, z. 34, s. 109.
552
553
Wyrok III CNP 42/08, LEX nr. 523683.
155/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Najwyszego z dnia 3 grudnia 2010 r.: W zwizku z otwartoci semantyczn jzyka,

w tym take jzyka prawnego mog mie miejsce rne, poprawne z punktu widzenia
metod interpretacje. Z tych przyczyn tez o istnieniu jedynego trafnego orzeczenia
naley odrzuci554.
2.2.
Czasowe
skutki
wykadni
prawa
w orzecznictwie
Trybunau
Konstytucyjnego
2.2.1. Dawne uchway Trybunau Konstytucyjnego ustalajce powszechnie
obowizujc wykadni ustaw
Artyku 33a ust. 1 Konstytucji z 1952 r. przyznawa, w brzmieniu obowizujcym od
dnia 8 kwietnia 1989 r. wprowadzonym ustaw z dnia 7 kwietnia 1989 r.555,
Trybunaowi Konstytucyjnemu kompetencj do ustalania powszechnie obowizujcej
wykadni ustaw556. Jednym z najbardziej spornych zagadnie dotyczcych tej instytucji
by
problem
czasowego obowizywania
wykadni
ustalonej
przez Trybuna
Konstytucyjny i zwizane z nim pytanie o skutki, jakie wywiera wykadnia na

uprzednie stosunki prawne557.
554
Wyrok I CNP 16/10, LEX nr 950711.
555
Dz.U. nr 19, poz. 101.
556
Wczeniej kompetencja do ustalania powszechnie obowizujcej wykadni ustaw przysugiwaa, na
mocy Konstytucji z 1952 r., Radzie Pastwa. Jednak ju ustawa z dnia 20 sierpnia 1950 r. o Prokuraturze
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 38, poz. 346), stwierdzaa w art. 4, i Generalny Prokurator RP mg
wystpowa do Rady Pastwa z wnioskami o wykadni obowizujcych przepisw prawa i ustalenia
zasad ich stosowania. Wykadnia i zasady stosowania prawa, ustalone przez Rad Pastwa, miay zgodnie
z ustaw moc powszechnie obowizujc i podlegay ogoszeniu w organie urzdowym, ktry okrelia
Rada Pastwa. W uchwale z dnia 11 padziernika 1950 r. Rada Pastwa wskazaa, e jej uchway
dotyczce wykadni obowizujcych przepisw prawa i ustalenia zasad ich stosowania bd ogaszane
w Monitorze Polskim. Wskaza te naley na samoistn (wydan bez upowanienia ustawowego)
uchwa Rady Pastwa z dnia 14 lipca 1979 r. w sprawie czuwania nad zgodnoci praw z konstytucj
oraz ustalania powszechnie obowizujcej wykadni ustaw (M.P. nr 19, poz. 113). Rada Pastwa
skorzystaa z tego uprawnienia od czasu uchwalenia Konstytucji z 1952 r. siedem razy, por. A. Flicek,
Ustalenie powszechnie obowizujcej wykadni ustaw przez Trybuna Konstytucyjny, Nowe Prawo
1991, z. 13, s. 34.
557
J. Oniszczuk, Powszechnie obowizujca wykadnia ustaw ustalana przez Trybuna Konstytucyjny,
Warszawa 1995, s. 170. Kwestia czasowego obowizywania wykadni TK przenikna do kultury

masowej. W uchwale z dnia 10 maja 1994 r., W 7/94 OTK 1994, z. 1, poz. 23 (Dz.U. 1994, nr 62, poz.
264) Trybuna Konstytucyjny, dokonujc wykadni art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o
radiofonii i telewizji (Dz.U. 1993, nr 7, poz. 34), uzna, e Prezydentowi RP nie przysugiwao prawo
156/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W caym sporze mona wyodrbni dwa podstawowe stanowiska 558. Pierwsze,

zgodnie z ktrym wykadnia dokonywana przez Trybuna Konstytucyjny ze swej
istotny dotyczy zasadniczo caego czasu funkcjonowania przepisu w obrocie
prawnym559, oraz drugie, wedle ktrego okres obowizywania wykadni wcale nie musi
si pokrywa z czasem obowizywania przepisu.
Kwesti czasowego skutku dziaania wykadni zaj si Trybuna Konstytucyjny
w uchwale z dnia 9 grudnia 1992 r.560. W orzeczeniu tym Trybuna Konstytucyjny
stwierdzi istnienie luki w prawie polegajcej na braku uregulowania czasowego
zakresu dziaania powszechnie obowizujcej wykadni przepisw. W zwizku
z powyszym Trybuna Konstytucyjny uzna za konieczne zasygnalizowanie tej kwestii
Sejmowi RP.
Zdanie odrbne do uzasadnienia uchway zoy Remigiusz Orzechowski, uznajc
pogld wikszoci co do istnienia luki w prawie za bdny. R. Orzechowski wskaza, i
brak jest podstaw do okrelania przez Trybuna Konstytucyjny terminu, od ktrego
powszechnie obowizujca wykadnia miaaby wiza. Ma to wynika z samego
charakteru wykadni, ktrej istot jest ustalenie (wyjanienie) znaczenia okrelonego
przepisu prawnego. Zdaniem R. Orzechowskiego, wykadnia nie moe prowadzi do
tworzenia prawa. Nie moe, innymi sowy, prowadzi do tworzenia norm prawnych
wykraczajcych poza norm wynikajc z wykadanego przepisu, nawet w wypadku
tzw. wykadni dynamicznej. Jak wida jednak, R. Orzechowski zdaje si akceptowa
odwoania przewodniczcego KRRiTV. Wczeniej Prezydent Lech Wasa, przyjmujc zgoa odmienn
interpretacj tego przepisu, odwoa Marka Markiewicza ze stanowiska przewodniczcego KRRiTV.
Lech Falandysz, wystpujc w imieniu Prezydenta Lech Wasy, wskazywa wwczas, e decyzja jest
jednak skuteczna, poniewa wykadnia Trybunau Konstytucyjnego nie dziaa wstecz. Midzy innymi to
twierdzenie L. Falandysza byo podstaw do ukucia przez dziennikarzy terminu falandyzacja prawa,
Profesor Falandysz nie yje, Wprost
[online], 22 lutego
2003 r. Dostpny w internecie:
http://www.wprost.pl/ar/40862.
558
P. Winczorek, Skutki uchwa TK, Rzeczpospolita 1994, 13 maja.
559
F. Siemieski, Powstaje pytanie, [...] od kiedy gosowana uchwaa TK obowizuje? Odpowied moe
by tylko jedna: od czasu wejcia w ycie ustawy o radiofonii i telewizji. Omawiana uchwaa TK jest
przecie aktem wykadni prawa, a nie aktem jego stanowienia. TK dokona tu tylko powszechnie
obowizujcej wykadni prawa, ale prawa obowizujcego ju wczeniej. A e jest to wykadnia
niewaciwa to ju inna sprawa, Glosa do uchway TK z 10.5.1994, W 7/94, PiP 1997, z. 78, s. 143,
144; S. Gebethner, Wykadnia to nie nowe prawo, Trybuna 1994, 13 maja.
560
Uchwaa W 13/91, Rejent 1993, z. 2, s. 165.
157/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wykadni dynamiczn. W swoim modelu przyjmuje, i owa wykadnia dynamiczna

rwnie polega na odkrywaniu treci normy. Ta akceptacja dla dynamicznej
wykadni stoi w sprzecznoci z gwn tez zdania odrbnego. Jeeli bowiem
wykadni dynamicznej si nie odrzuca, trudno, moim zdaniem, rwnoczenie twierdzi,
i w adnym przypadku Trybuna Konstytucyjny nie powinien wskazywa terminu, od
ktrego ustalona przeze wykadnia powinna obowizywa. Wanie wykadnia
dynamiczna jest, nawet w modelu przyjtym przez R. Orzechowskiego, takim
przypadkiem. Wykadnia dynamiczna polega bowiem zasadniczo na uzgadnianiu normy
ze zmienionym kontekstem interpretacyjnym. Samo pojcie wykadni dynamicznej
zakada w sobie moliwo zmiany treci normy przy niezmienionej treci przepisu.
Tre zdania odrbnego zdaje si jednak tego nie uwzgldnia: O tym za od kiedy
obowizuje wykadany przepis, rozstrzyga ustawa, ktrej przepis objty zosta
wykadni. Przytoczone powyej twierdzenie stawia znak rwnoci midzy dat
wejcia w ycie przepisu a pocztkiem istnienia normy o okrelonej treci. Jeeli
przyjmuje si za dozwolon wykadni dynamiczn, owe dwa punktu, nawet przy
zaoeniu o deklaratoryjnym
charakterze wykadni, nie musz by
tosame.
R. Orzechowski nie dostrzega rwnie kwestii ochrony zaufania osb, ktre dziaay na
podstawie wczeniejszego, bdnego rozumienia przepisu. Co wicej, podkrela, i
nowa wykadnia moe by podstaw wzruszania prawomocnych orzecze wydanych na
podstawie dawnej wykadni: orzeczenia takie mog by wszak w pewnym zakresie
wzruszone przy pomocy rodkw nadzwyczajnych i w wypadkach przewidzianych
przez waciwe dla poszczeglnych dziedzin prawa przepisy procesowe.
W zwizku z pojawiajcymi si w tym wzgldzie kolejnymi wtpliwociami Piotr
Winczorek proponowa, aby Trybuna Konstytucyjny ustali w drodze interpretacji
art. 13 ustawy o TK, czy jego uchway w przedmiocie powszechnie obowizujcej
wykadni ustaw naley traktowa jako obowizujce z moc od dnia ogoszenia, czy
jako obowizujce z moc od dnia wejcia w ycie aktu, ktrego dotycz561. Uchwaa
taka zostaa podjta w dniu 7 marca 1995 r.562 i bywa czasem nazywana wykadni
o wykadni. W uchwale, wydanej na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia
27 maja 1994 r., Trybuna Konstytucyjny odszed od pogldu o istnieniu luki w prawie
i przyj, i tre normy prawnej przy zaoeniu niezmienionego brzmienia
561
P. Winczorek, Skutki uchwa TK, op. cit.
562
Uchwaa W 9/94, OTK 1995, poz. 20 z glosami P. Winczorka, PiP 1995, z. 7, s. 251 oraz A. Kozaka,
Przegld Sejmowy 1995, nr 3, s. 294.
158/279
UKASZ PIOTR SUPERA
poddanych wykadni przepisw i niezmienionych innych wyznacznikw ich rozumienia

jest taka sama od daty wejcia w ycie ustawy, przez cay czas jej obowizywania, to
jest przed podjciem uchway przez Trybuna Konstytucyjny, w chwili jej podjcia,
w dniu jej ogoszenia i po tej dacie. Jak wida zatem, Trybuna Konstytucyjny
opowiedzia si za koncepcj wykadni, ktra polega na odkrywaniu prawdziwej
treci normy ma charakter deklaratoryjny. Z drugiej jednak strony Trybuna
Konstytucyjny podkrela, e na skutek zmiany kontekstu interpretacyjnego moe doj
do zmiany treci normy (teza 1 uchway). Co do zasady wykadnia ma moc
obowizujc od momentu wejcia w ycie interpretowanego przepisu, chyba e
Trybuna Konstytucyjny ze wzgldu na zmian kontekstu postanowi inaczej. W takich
przypadkach Trybuna Konstytucyjny winien wskaza, od jakiego momentu, wskutek
przeksztacenia si kontekstu interpretacyjnego, norma ma nowe brzmienie. Moment
ten mgby przypada kiedykolwiek midzy wejciem w ycie ustawy a dniem jej
interpretacji przez Trybuna Konstytucyjny. J. Oniszczuk stwierdza: to zmiana
kontekstu spoeczno-kulturowego umoliwia Trybunaowi z jednej strony pozostanie
przy pogldzie, e TK znaczenie wykadanych przepisw wie od dnia wejcia ich
w ycie, a z drugiej strony dopuszcza moliwo ustalenia interpretowanego przepisu
od innego dnia563. Konsekwentnie Trybuna Konstytucyjny przyj dopuszczalno
ponownej wykadni ju raz interpretowanego przepisu w przypadku zmiany kontekstu
interpretacyjnego (pkt 5 sentencji).
Z powyszych wzgldw Trybuna Konstytucyjny uzna, i zasadniczo nie mona
mwi o pocztkowym oraz kocowym terminie obowizywania wykadni. Konkluzji
takiej nie zmienia fakt publikacji uchwa w Dzienniku Ustaw. Publikacja ma bowiem
charakter jedynie informacyjny. To ostatnie stwierdzenie ulega jednak modyfikacji.
Ot Trybuna Konstytucyjny wskazuje, i od momentu podjcia uchway nastpuje
petryfikacja normy prawnej. Oznacza to, e zmiany kontekstu interpretacyjnego
wystpujce po ogoszeniu uchway Trybunau Konstytucyjnego nie powinny wpywa
na sposb rozumienia przepisu w obrocie prawnym. Interpretacja dokonana przez
Trybuna Konstytucyjny ma bowiem charakter powszechnie obowizujcy i moe by
zmieniona jedynie poprzez podjcie nowej uchway uwzgldniajcej zmieniony
kontekst. Trybuna Konstytucyjny wskaza, i ze wzgldu na odtwrczy,
deklaratoryjny charakter wykadni do uchway Trybunau Konstytucyjnego z natury
rzeczy (ex definitione) nie ma zastosowania regua lex retro non agit.
563
J. Oniszczuk, Powszechnie obowizujca wykadnia, op. cit., s. 175.
159/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Co istotne, mimo opowiedzenia si po stronie deklaratoryjnej teorii prawa, Trybuna

Konstytucyjny dostrzega konieczno ochrony zaufania osb, ktre dziaay na
podstawie bdnego pojmowania przepisu przed ogoszeniem jego waciwej wykadni.
Trybuna Konstytucyjny stwierdza co prawda, i okoliczno, e podmiot obowizany
do przestrzegania danej normy lub organ powoany do jej stosowania kierowa si
w swoich zachowaniach, czy czynnociach konwencjonalnych, orzeczeniach bd
decyzjach rozumieniem tej normy niezgodnym z ogoszon pniej wykadni
Trybunau Konstytucyjnego, nie stanowi sama przez si usprawiedliwienia tych
zachowa lub czynnoci. W nastpnym zdaniu uzasadnienia do uchway wskazane
zostaje jednak, i osoby kierujce si, przed ogoszeniem uchway Trybunau
Konstytucyjnego, bdnym rozumieniem normy nie mog by traktowane po prostu tak
jak osoby dziaajce sprzecznie z ustaw. Postawa takich osb musi podlega ocenie
bardziej zoonej, a praktyczne konsekwencje prawne takiego postpowania musz by
ustalane z uwzgldnieniem take innych okolicznoci. Trybuna Konstytucyjny
wskazuje, i w odniesieniu do przepisw, ktre nie zostay poddane jeszcze interpretacji
Trybunau
Konstytucyjnego,
nie
moe
istnie
przyzwolenie
na
dowolno
interpretacyjn. Nie wyklucza to dopuszczenia pewnego marginesu rozbienoci

interpretacyjnych w praktyce funkcjonowania prawa, ze wzgldu na inne wartoci
chronione przez ten porzdek. Trybuna Konstytucyjny dopuszcza zatem pewien
margines usprawiedliwienia w stosunku do osb, ktre dziaay przed podjciem
uchway przez Trybuna Konstytucyjny.
Sdziowie Trybunau Konstytucyjnego nie wskazali, jak ochrona osb, dziaajcych
przed ogoszeniem uchway na podstawie dotychczasowego rozumienia normy, winna
wyglda. Samo sformuowanie jednak takiej zasady jest niezwykle istotne. Co wane,
jak wida, przyjta deklaratoryjna koncepcja wykadni (W wykadni swej Trybuna
Konstytucyjny niczego nie ujmuje ani niczego nie dodaje do systemu obowizujcych
norm prawnych, a tylko stwierdza, jaka jest tre tych norm) nie stoi na przeszkodzie
uznaniu, i osoby dziaajce w dobrej wierze, przed odkryciem przez Trybuna
Konstytucyjny waciwej treci przepisu zasuguj na ochron. Trybuna Konstytucyjny
nie okreli, czy dziaanie na podstawie bdnego pojmowania przepisu musi by
wynikiem istnienia w tym zakresie bdnej praktyki sdowej, bdnej praktyki obrotu,
czy moe po prostu samodzielnej interpretacji dokonanej przez uytkownikw prawa.
160/279
UKASZ PIOTR SUPERA
P. Winczorek
w glosie
do
uchway
Trybunau
Konstytucyjnego
w sprawie
o sygnaturze W 9/94 zwraca uwag, i Trybuna Konstytucyjny, wbrew swoim

twierdzeniom, opuszcza niekiedy pozycj biernego detektora orzecze i aktywnie
rozwija obowizujce prawo564. P. Winczorek, powoujc si przy tym na zasad
pewnoci prawa, proponowa, aby wykadnia Trybunau Konstytucyjnego miaa moc
wic od dnia jej ogoszenia. Dziki temu, zdaniem autora, uniknoby si trudnych
do rozwizania problemw, jakie rodzi si bd w wyniku zmiany znaczenia
przepisw,
ktre
dotychczas
byo
(np.
w orzecznictwie
sdowym)
szeroko
przyjmowane, a ktrego nowe, powszechnie obowizujce rozumienie ustali Trybuna

w swojej uchwale565. P. Winczorek zwraca rwnie uwag, i z punktu widzenia
podmiotw prawa nie ma rodzajowej rnicy pomidzy zmian treci przepisu z moc
wsteczn a zmian treci normy, skoro nowa norma odnosi si ma rwnie do zdarze
wczeniejszych566. Z powyszych wzgldw zaproponowa, aby wykadnia Trybunau
Konstytucyjnego co do zasady miaa moc obowizujc od momentu jej ogoszenia.
W wyjtkowych sytuacjach Trybuna Konstytucyjny mgby ustali wczeniejszy
moment jej obowizywania. Tym samym P. Winczorek wskaza na potrzeb
odwrcenia reguy zawartej w uchwale Trybunau Konstytucyjnego w sprawie
W 9/94567.
Zdaniem
Artura
Kozaka,
wyraonym
w glosie
do
uchway
Trybunau
Konstytucyjnego z dnia 7 marca 1995 r., twierdzenie Trybunau Konstytucyjnego

o deklaratoryjnym charakterze uchwa i odtwrczym charakterze wykadni jest
bdne568. Trybuna Konstytucyjny ma zadanie wsptworzy aksjologi systemu prawa,
a nie tylko j rekonstruowa. Autor wskazuje, i naleaoby przy tym przyj, e tak
jak znaczenia stabilizowane w praktyce prawniczej przez lata orzecznictwa nie
obowizuj w ty, tak i zastpujca ow praktyk jednorazowa uchwaa Trybunau w ty
obowizywa nie moe569. W odniesieniu do zakazu retroakcji A. Kozak susznie
zauwaa, i ma [on] charakter aksjologiczny []. Narusza go kade dziaanie, ktre
faktycznie zagraa chronionej wartoci, a nie tylko takie, ktre przy tym spenia pewne
564
P. Winczorek, Glosa do uchway TK z dnia 7 marca 1995 r. W 9/95 (!), PiP 1995, z. 7, s. 106, 109.
565
Ibidem, s. 106, 110.
566
Ibidem.
567
Ibidem, s. 106, 111.
568
A. Kozak, Glosa do uchway 9/94, Przegld Sejmowy 1995, nr 3, s. 294, 300.
569
Ibidem, s. 294, 301.
161/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wymogi formalne lub odpowiada jakim teoretycznopoznawczym koncepcjom 570.

Z tego wzgldu dostrzega problem stosowania tezy o deklaratoryjnym charakterze
uchwa na obszarze prawa prywatnego ze wzgldu na potrzeb ochrony pewnoci
obrotu. W podobnym duchu wypowiedzia si A. Stelmachowski, ktry piszc
o uchwale TK w sprawie W 9/94, stwierdzi: Wsteczna moc uchway zaburza
porzdek prawny. Przecie wykadnia stwarza w istocie now sytuacj prawn
obywateli, do ktrych si odnosi. [] Dla obywatela nie ma wikszego znaczenia samo
brzmienie przepisu prawa. Istotne jest dla niego to, jaki bdzie ksztat normy, ktr
w stosunku do niego zastosuj organy pastwa, przede wszystkim sdy571.
Jak pokaza czas, uchwaa Trybunau Konstytucyjnego w sprawie W 9/94
paradoksalnie nie traci na aktualnoci. L. Morawski proponowa, aby stosowa j per
analogiam do wyrokw interpretacyjnych Trybunau Konstytucyjnego 572. Co wicej,
wskazywa, i nie ma przeszkd, aby stosowa j rwnie do ustale interpretacyjnych
sdw573. Szczeglnie istotny okaza si sformuowany przez Trybuna Konstytucyjny
w sprawie W 9/94 postulat ochrony uzasadnionych oczekiwa osb dziaajcych na
podstawie dotychczasowego rozumienia prawa. Z tego wzgldu wanie na uchwa
Trybunau Konstytucyjnego w sprawie W 9/94 powoa si w 2008 r. Sd Najwyszy,
ograniczajc w czasie skutki podjtej przez siebie decyzji dotyczcej zakresu
penomocnictwa i zwolnienia od kosztw sdowych w postpowaniu kasacyjnym574.
Artyku 239 ust. 3 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi, i z dniem wejcia w ycie
Konstytucji uchway Trybunau Konstytucyjnego w sprawie ustalania wykadni ustaw
trac moc powszechnie obowizujc. Zgodnie z owym przepisem w mocy pozostaj
prawomocne wyroki sdu oraz inne prawomocne decyzje organw wadzy publicznej
podjte
z uwzgldnieniem
znaczenia
przepisw
ustalonego
przez
Trybuna
Konstytucyjny w drodze powszechnie obowizujcej wykadni ustaw. Jak pisze

K. Dziaocha: Poza zakresem objtym ochron z art. 239 ust. 3 zd. 2 pozostaj
natomiast wszelkie inne sytuacje z przeszoci, gdy stosowano przepis ustawowy
570
Ibidem, s. 294, 298.
571
A. Stelmachowski, Sd Najwyszy kontra Trybuna Konstytucyjny, Przegld Sdowy 1996, z. 2, s. 3,
9.
572
L. Morawski, Wykadnia w orzecznictwie sdw, Toru 2002, s. 31.
573
Ibidem.
574
162/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w rozumieniu ustalonym w uchwale wykadniczej TK575. Pojawia si tutaj problem

ochrony zaufania osb, ktrych dziaania, podejmowane na podstawie wykadni
powszechnie obowizujcej, nie zostay do dnia 2 padziernika 1997 r. prawomocnie
osdzone. K. Dziaocha susznie postuluje, aby w takich sytuacjach skutki powszechnie
obowizujcej wykadni sdy rozcigay take na inne sytuacje z przeszoci,
uzasadnione potrzebami ochrony dobrej wiary i pewnoci obrotu prawnego576.
2.2.2. Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego w sprawach zgodnoci aktw
normatywnych z Konstytucj RP
Trybuna Konstytucyjny zosta pozbawiony kompetencji do wydawania uchwa
ustalajcych powszechnie obowizujc wykadni ustaw wraz z wejciem w ycie
Konstytucji RP. Problem czasowych skutkw wykadni zawartej w orzeczeniach
Trybunau Konstytucyjnego nie straci jednak na aktualnoci.
Kady wyrok Trybunau Konstytucyjnego w sprawie zgodnoci aktu normatywnego
z Konstytucj RP musi poprzedza wykadnia kontrolowanego przepisu. Dodatkowo,
niekiedy
Trybuna
Konstytucyjny
zamieszcza
w sentencji
wyroku
okrelon
interpretacj, oceniajc wskazane przez siebie rozumienie przepisu z punktu widzenia

jego zgodnoci z Konstytucj. Wyroki takie okrela si mianem wyrokw
interpretacyjnych (co do sporu toczcego si wok wyrokw interpretacyjnych por.
cz III rozdzia 3.3.5 niniejszej pracy) 577. Rwnoczenie Trybuna Konstytucyjny
wypracowa ca gam moliwych rozwiza co do kwestii czasowych skutkw swych
orzecze.
Trybuna Konstytucyjny ma kompetencje do derogowania z systemu prawa
kontrolowanego aktu normatywnego ze wskazan przez siebie dat (w granicach
czasowych okrelonych przez art. 190 ust. 3 Konstytucji RP), a w niektrych
orzeczeniach okrela szczegowo, jakie s skutki utraty mocy obowizujcej
przepisu578. Trybuna Konstytucyjny wychodzi poza formu prostego wyroku
derogujcego, nieokrelajcego swych granic czasowych na rzecz mechanizmw
bardziej skomplikowanych. Powodem jest konieczno poszanowania konstytucyjnych
575
K. Dziaocha, Konstytucja RP. Komentarz, t. I, art. 239, Warszawa 1999, s. 14.
576
Ibidem.
577
M. Florczak-Wtor, Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego i ich skutki prawne, Pozna 2006, s. 93
i nast.
578
Por np. wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK ZU 2001, z. 1, poz. 5.
163/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wartoci, takich jak np. stabilno prawa. W rezultacie Trybuna Konstytucyjny dzieli
wykadni w czasie.
Gdy Trybuna Konstytucyjny nie wskae czasowych skutkw orzeczenia, zadania
tego podejmuje si w niektrych przypadkach doktryna i judykatura. Zdaniem
M. Safjana, w takiej sytuacji konieczne jest wobec braku wyranych wskaza
w samym orzeczeniu TK, zastosowanie regu intertemporalnych uwzgldniajcych
zasady
i wartoci
konstytucyjne579.
Przykadowo,
ram
czasowych
swojego
obowizywania nie wskazywa wyrok Trybunau Konstytucyjnego w sprawie SK 18/00.

Wobec powyszego Sd Najwyszy uzna, i upowania to Sd Najwyszy i sdy
powszechne do ich ustalenia w oparciu o zasady aksjologii konstytucyjnej oraz
odpowiednio stosowane reguy intertemporalne obowizujce na gruncie prawa
cywilnego580.
Trybuna Konstytucyjny przyjmuje, i skutki orzecze co do zgodnoci aktu
prawnego z Konstytucj mog by rnicowane w czasie. Przykadem jest wyrok
Trybunau Konstytucyjnego wydany w dniu 31 stycznia 2001 r.581. Poddany kontroli
przepis zosta uznany za konstytucyjny w zakresie, w jakim dotyczy spadkw
otwartych przed dniem ogoszenia wyroku, a niekonstytucyjny co do spadkw
otwartych po dniu ogoszenia wyroku (konstytucyjno podzielona w czasie). Naley
uzna, i podobne zasady obowizuj w odniesieniu do wyrokw interpretacyjnych.
Mona sobie wyobrazi, e Trybuna Konstytucyjny stosuje technik konstytucyjnoci
podzielonej w czasie, wskazujc, i wykadnia przepisu zostaje uznana za zgodn
579
M. Safjan, K.J. Matuszyk, Odpowiedzialno odszkodowawcza wadzy publicznej, Warszawa 2009,
s. 91.
580
Co do skutkw czasowych wyroku TK w sprawie SK 18/00, por. wyrok SN z dnia 10 padziernika
2003 r. II CK 36/02 r., System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck, w uzasadnieniu ktrego Sd
Najwyszy stwierdzi, i z art. 190 ust. 3 konstytucji mona wywie kompetencj Trybunau
Konstytucyjnego do okrelenia czasowych, w tym rwnie wstecznych, skutkw orzeczenia tego
trybunau (tak te SN w uchwale z dnia 3 lipca 2003 r. III CZP 45/03, OSNC 2004, z. 9, poz. 136, s. 25.
i uchwale z dnia 30 maja 2003 r. III CZP 34/03, Prokuratura i Prawo 2004, z. 2, poz. 30, s. 17),
w wyroku w sprawie II CK 36/02 Sd Najwyszy uzna (inaczej ni w wyroku SN z dnia 8 stycznia
2002 r. I CKN 581/99, OSP 2002, z. 11, poz. 143), i podstaw do dochodzenia odszkodowania za
szkody wyrzdzone bezprawnym zarzdzeniem lub orzeczeniem nie moe by art. 417 k.c. rozumiany
w sposb okrelony w orzeczeniu Trybunau Konstytucyjnego SK 18/00. Podstaw tak moe stanowi
art. 417 k.c. w brzmieniu obowizujcym do dnia wejcia w ycie Konstytucji RP.
581
Wyrok P 4/99, OTK ZU 2001, z. 1, poz. 5.
164/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z Konstytucj
do
czasu
ogoszenia
wyroku
interpretacyjnego
Trybunau
Konstytucyjnego, a niezgodna dopiero od momentu ogoszenia wyroku582.

Jako przepis kluczowy dla rozwaa dotyczcych czasowych skutkw orzecze
Trybunau Konstytucyjnego wskazuje si art. 190 ust. 3 Konstytucji. Tymczasem
przepis ten mwi w swej literalnej treci o momencie ewentualnej derogacji normy
(utracie mocy obowizujcej)583, a nie o jej stosowalnoci w czasie584. Te dwa pojcia
s od siebie zasadniczo odmienne. Przepis moe zosta derogowany (traci moc
obowizujc), ale jest nadal stosowany na mocy przepisw intertemporalnych
majcych za zadanie ochron wartoci konstytucyjnych. Innymi sowy, przepis art. 190
ust. 3 nie okrela, w swym dosownym brzmieniu, czasowych skutkw orzeczenia
Trybunau Konstytucyjnego (w rozumieniu swoistej regulacji midzyczasowej585),
lecz jedynie moment wejcia orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego w ycie586.
E. towska i K. Gonera w odniesieniu do art. 190 ust. 3 Konstytucji RP stwierdzaj:
Derogacja w ten sposb dokonana oznacza, i przepis (i jego normy) nie znajd
zastosowania w adnym przyszym stanie rzeczy. Nie rozwizuje to jeszcze kwestii
zastosowania
do
intertemporalnej
stanw
ju
powstajcej
zaistniaych
w zwizku
czy
istniejcych,
z derogacj
a wic
trybunalsk587.
kwestii
Obok
paszczyzny derogacyjnej autorki dostrzegaj jednak w art. 190 ust. 3 supernorm[]

intertemporaln[], z ktrej pynaby powinno powstrzymania si od stosowania
normalnych regu intertemporalnych wskazujcych na przepisy uznane za
582
L. Bosek, Bezprawie legislacyjne, Warszawa 2007, s. 214 i nast. Zdaniem L. Boska jednak trudno
unikn wraenia, e koncepcja obowizywania normy prawnej do okrelonego dnia i po okrelonym

dniu jest sztuczna. Jeli bowiem w otoczeniu normatywnym nie zachodz wyjtkowe zmiany (np.
wejcie w ycie aktu wyszego rzdu), to trudno mwi o dwch rnych normach prawnych
rekonstruowanych z tego samego przepisu, obowizujcych do dnia X i po dniu X. Wyodrbnienie
przez Trybuna Konstytucyjny norm z punktu widzenia czasu ich obowizywania upodabnia jego wyrok
do aktu prawotwrczego.
583
T. Pietrzykowski, [w:] Prawo cywilne cz oglna, red. M. Safjan, SPP t. I, wyd. 2, Warszawa
2012, s. 700 i nast.

584
Ibidem.
585
A. Mczyski, Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego, op. cit., s. 79, 118.
586
Ibidem, s. 79, 114.
587
K. Gonera, E. towska, Artyku 190 Konstytucji i konsekwencje w praktyce sdowej, PiP 2003, z. 9,
s. 3, 14.
165/279
UKASZ PIOTR SUPERA
niekonstytucyjne588. Dlaczego jednak z art. 190 ust. 3 Konstytucji naleaoby

dekodowa norm intertemporaln tej akurat treci? Zdaniem autorek wynika to z faktu,
i derogacja trybunalska ma o wiele silniejszy skutek ni tzw. derogacja autentyczna
(uchylenie normy przez ustawodawc): utrata mocy obowizujcej przepisu
w nastpstwie orzeczenia Trybunau stanowi [.] usunicie swoistej patologii
normatywnej i przywrcenie stanu spjnoci i niesprzecznoci systemu prawa589. Moe
si przecie zdarzy, e wzgld np. na zasad bezpieczestwa prawnego bdzie tak
silny, i przeamie norm w wersji proponowanej przez K. Goner i E. towsk.
Z tego wzgldu pogld dostrzegajcy w art. 190 ust. 3 Konstytucji RP sta
i niezmienn norm intertemporaln, np. zakazujc stosowa przepis uznany za
niekonstytucyjny do przeszych stanw prawnych, nie wydaje si, moim zdaniem,
suszny.
Mimo stosunkowo do dugiego istnienia Trybunau Konstytucyjnego nie
wyksztaci si jeszcze jednolity pogld co do podstawowej kwestii, tj. jakie normy
midzyczasowe naley stosowa do orzecze Trybunau Konstytucyjnego. By moe
stao si tak, poniewa art. 190 nie zawiera jednej niezmiennej normy midzyczasowej,
a Trybuna Konstytucyjny podejmuje decyzje o czasowym skutku swych orzecze ad
casu poprzez waenie poszczeglnych wartoci konstytucyjnych. W tym ujciu nie jest
konieczne dekodowanie z treci art. 190 Konstytucji RP jednego wzorca, tj. orzecze
skutecznych ex tunc lub te skutecznych ex nunc. Co wicej, prba stworzenia takiego
jednolitego
modelu
niezadowalajce
przynosi
rezultaty
rezultaty
musiaby
niezadowalajce 590.
przynie
sztywny
Podobnie,
model
jak
przepisw
intertemporalnych stosowany niezmiennie w przypadku kadej nowelizacji ustaw.

Trybuna Konstytucyjny, bdc tzw. ustawodawc negatywnym, nie moe przy
wykonywaniu swoich kompetencji dysponowa uboszym arsenaem rodkw
intertemporalnych, ni ustawodawca, ktry sam podlega przecie kontroli Trybunau
Konstytucyjnego.
Przedstawiony pogld dobrze objania, moim zdaniem, sposb okrelania skutkw
czasowych orzecze Trybunau Konstytucyjnego w odniesieniu do stanw faktycznych,
co do ktrych zapado ju ostateczne rozstrzygnicie. Artyku 190 ust. 3 interpretowany
588
Ibidem, s. 3, 15; tak te M. Florczak-Wtor, Orzeczenia, op. cit., s. 71.
589
M. Florczak-Wtor, Orzeczenia, op. cit., s. 72.
590
Por. M. Safjan, Skutki prawne orzecze. TK, PiP 2003, z. 3, s. 3, 16.
166/279
UKASZ PIOTR SUPERA
jest przez Trybuna Konstytucyjny w sposb, ktry pozwala mu na ksztatowanie

skutkw
orzecze
w zalenoci
od
wywaenia
poszczeglnych
wartoci
konstytucyjnych. Trybuna Konstytucyjny przyjmuje bowiem przykadowo, i ma

kompetencje do wyczenia moliwoci wznowienia postpowania w przypadku, gdy
uzna to za stosowne, tj. nawet jeeli nie odroczy utraty mocy obowizujcej aktu
normatywnego591. W orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego wskazuje si, i prawo
do wznowienia postpowania jest jednym z aspektw prawa do sdu592. Zgodnie
z orzecznictwem
Trybunau
Konstytucyjnego
prawo
to
podlega
ograniczeniu
w przypadku koniecznoci dania pierwszestwa innym wartociom konstytucyjnym.

Stosowana przez Trybuna Konstytucyjny praktyka przywileju korzyci nie znajduje
tak naprawd
oparcia
w art. 190 Konstytucji
RP, i jest wynikiem
waenia
konstytucyjnych wartoci.
Podsumowujc, uwaam, e to nie w art. 190 naley szuka swoistych norm
midzyczasowych
(poza
moliwoci
wzruszenia
postpowa
ostatecznie
zakoczonych), ale w zasadach konstytucyjnych, w tym tych dotyczcych ochrony

praw podstawowych593. Powysze stwierdzenia bd w dalszej czci pracy
argumentami przemawiajcymi za tez, i dzielenie wykadni w czasie dokonywane
przez Sd Najwyszy jest rodzajem wykadni konstytucyjnej.
2.3. Konkluzje
W okresie istnienia w polskim systemie prawa kwalifikowanych orzecze sdowych,
tj. wytycznych wymiaru sprawiedliwoci, ktrym ustawa przypisywaa moc
powszechnie obowizujc, dostrzegany by problem faktycznego wstecznego dziaania
wyraanych w nich norm. To spostrzeenie jednak nie doprowadzio do stosowania
w odniesieniu do wytycznych techniki prospektywnej. Moliwo naruszania przez
wytyczne zasady lex retro non agit wysuwano jako argument przeciwko tej instytucji
w ogle.
591
L. Bosek, Bezprawie, op. cit., s. 213.
592
Wyrok TK z dnia 9 czerwca 2003 r., SK 5/2003, OTK ZU 2003, z. 6 poz. 50.
593
Z tego wzgldu mona sobie wyobrazi najrniejszy sposb okrelania skutkw temporalnych
orzecze Trybunau Konstytucyjnego. Nie naley nawet, moim zdaniem, wykluczy odroczenia w czasie
wejcia w ycie wyroku poczonego jednak z jego pniejszym wstecznym dziaaniem. Rozwizanie
takie
mogoby
pozwoli
ustawodawcy
podj
prb,
w okresie
przejciowym,
rozwizania
niekonstytucyjnej kwestii w drodze zmiany ustawy, pod grob wstecznego dziaania wyroku Trybunau
Konstytucyjnego.
167/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Utrata przez Sd Najwyszy prawa do wydawania wytycznych zbiega si w czasie

z przyznaniem
Trybunaowi
Konstytucyjnemu
kompetencji
do
dokonywania
powszechnie obowizujcej wykadni (zatem wydawania orzecze majcych charakter

wicego precedensu594). Wanie w ramach ustalania powszechnie obowizujcej
wykadni
ustaw
Trybuna
Konstytucyjny
podoy
podwaliny
pod doktryn
retroaktywnoci orzeczniczej Sdu Najwyszego. Uchwaa Trybunau Konstytucyjnego

wydana w sprawie W 9/94 zawiera wiele istotnych spostrzee, na ktre obecnie
powouj si sdziowie Sdu Najwyszego, stosujc technik prospektywn. Trybuna
Konstytucyjny w uchwale tej stan na gruncie tradycyjnego pogldu, i wykadnia
prawa ma charakter deklaratoryjny, ale uzna rwnoczenie, e mimo tego naley
przyzna ochron osobom dziaajcym na podstawie dawnej wykadni. Tezy te zostay
nastpnie czciowo przejte na wasne potrzeby przez Sd Najwyszy. Za
dopuszczalnoci stosowania techniki prospektywnej opowiedziao si w krtkim
odstpie czasu 24 sdziw (16 Izby Cywilnej, 4 Izby Karnej oraz 2 Izby Pracy
i Ubezpiecze Spoecznych). Pozostali sdziowie nie wypowiedzieli si co do tej
kwestii.
Przedstawione w tej czci pracy zestawienie orzecze Sdu Najwyszego
i Trybunau Konstytucyjnego o rnym charakterze wskazuje, i kwestia czasowych
skutkw wykadni nie wie z adnym szczeglnym typem dziaalnoci orzeczniczej
sdw
i trybunaw.
Zarwno
w przypadku
dawnych
wytycznych
wymiaru
sprawiedliwoci, dawnych uchwa Trybunau Konstytucyjnego, orzecze Sdu

Najwyszego in concreto oraz in abstracto, pojawiao si pytanie o czasowe skutki
dokonywanej interpretacji. Nie miao przy tym znaczenia, czy wykadnia ta w istocie
ma charakter formalnie wicy. Kwestia czasowego zakresu wykadni pojawia si
zawsze tam, gdzie istnieje prawdopodobiestwo, i zawarta w okrelonym orzeczeniu
wykadnia bdzie wpywa (de facto lub de iure) na rozstrzygnicia w innych sprawach.
Charakterystyczne jest przy tym, e Sd Najwyszy dla uzasadnienia swoich
prospektywnych rozstrzygni, niemajcych zgodnie z pogldami doktryny charakteru
formalnie wicego, odwouje si do dawnych uchwa Trybunau Konstytucyjnego,
ktre zawieray przecie powszechnie obowizujc wykadni ustaw.
Ostateczny fakt uznania dopuszczalnoci techniki prospektywnej przez do due
grono sdziw i nastpne jej zastosowanie przez Izb Cywiln ma znaczenie
594
L. Morawski, M. Zirk-Sadowski, Precedent in Poland, [w:] Interpreting Precedents A Comparative
Study, red. D.N. MacCormick, R.S. Summers, s. 219, 240.
168/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przeomowe. Trudno jest uzna jednak, moim zdaniem, i orzecznicza prospektywno

jest rozwizaniem prostym lub oczywistym 595. Rozumowanie takie na pierwszy rzut oka
zdaje si uderza w pewne zastane aksjomaty systemu prawnego. Chodzi tu przede
wszystkim o deklaratoryjny charakter orzecznictwa sdowego. Pogodzenie zaoenia
o odtwrczym charakterze wykadni z dopuszczalnoci techniki prospektywnej nie jest
zadaniem atwym. Mona to pokaza na podstawie stwierdze S. Zabockiego, ktry
w uzasadnieniu zdania odrbnego do uchway penego skadu Sdu Najwyszego z dnia
14 listopada 2007 r. opowiada si za koncepcj wykadni jako procesu odkrywania
istniejcych wczeniej znacze zawartych w przepisie i mimo to w tym samym
uzasadnieniu stwierdza: Bez wykadni nie ma prawa, bo nie jest znana tre norm
prawnych.
Naley jednak pamita, i losy techniki prospektywnej zale tak naprawd od tego,
czy jej stosowanie uda si oderwa od sporu na temat twrczego czy odtwrczego
charakteru
wykadni
i roli
orzecznictwa
sdowego.
Utosamianie
techniki
prospektywnej z pogldem, i orzeczenia sdowe s rdem prawa, mogoby oznacza

jej odrzucenie. Akceptacja spoeczna dla dziaa wadzy sdowniczej jest w duym
stopniu wynikiem pogldu, e wydawane orzeczenia opieraj si na wczeniej
istniejcym prawie. Rwnie w doktrynie prawa nadal silnie reprezentowany jest
pogld, zgodnie z ktrym sdy prawa nie tworz, lecz je jedynie stosuj. Cakowite
odejcie od teorii deklaratoryjnej wydaje si bardzo wtpliwe i dodatkowo, moim
zdaniem, niewskazane. Oparcie tez o dopuszczalnoci techniki prospektywnej na
niezwykle spornym zaoeniu, i sdy tworz prawo, mogoby prowadzi do jej
podwaenia596.
Teza Sdu Najwyszego o dopuszczalnoci wydawania orzecze prospektywnych
zdaje si pokrywa z judykatur dotyczc pojcia orzeczenie niezgodne z prawem
w rozumieniu art. 4241 k.p.c. Linia orzecznicza dotyczca bezprawia judykacyjnego
odbiega jednak od tez dotyczcych dopuszczalnoci techniki prospektywnej. Skoro
w obrocie mog istnie co najmniej dwie zgodne z prawem wykadnie przepisu, jak
595
M. Jalikowski, Glosa do Uchway SN w sprawie BSA I-4110-5/07, Przegld Sdowy 2008, z. 10,
s. 126 i nast. W glosie tej autor stwierdzi, i zastosowanie techniki prospektywnej byoby prostym
sposobem na uniknicie negatywnych konsekwencji uznania, i prawo do delegowania sdziw
przysuguje Ministrowi Sprawiedliwoci osobicie.
596
Chocia trzeba zaznaczy, e zgodnie z prawami logiki formalnej z faszywych przesanek moe
zosta wyprowadzona prawdziwa teza.
169/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przyjmuje Sd Najwyszy w przypadku bezprawia judykacyjnego, nie ma potrzeby

dzieli wykadni pod wzgldem temporalnym. Naley po prostu zaakceptowa, i
w tym samym czasie w praktyce prawa mog funkcjonowa obok siebie rwnowane
normy. Po co w takim razie Sd Najwyszy w uchwale z dnia 5 czerwca 2008 r.597
podzieli wykadni w czasie? Motywem bya oczywicie konieczno zapobieenia
wzruszaniu prawomocnych orzecze na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. Rwnie dobrze
mona
byoby
jednak
twierdzi,
zgodnie
z judykatur
dotyczc
bezprawia
orzeczniczego, e przepisy dotyczce zakresu penomocnictwa nie s oczywiste w swej

treci, podlegaj rnym interpretacjom, i na tej podstawie odmawia wzruszania
prawomocnie zakoczonych postpowa. Skania to do wniosku, i Sd Najwyszy
w imi spjnoci orzeczniczej powinien zharmonizowa tez o dopuszczalnoci
stosowania techniki prospektywnej z kwesti bezprawia judykacyjnego. Moliwo
dzielenia w czasie wykadni prawa mogaby wwczas by postrzegana jako mechanizm
zapobiegajcy takim zjawiskom jak np. nieograniczona odpowiedzialno Skarbu
Pastwa za szkod wywoan orzeczeniem niezgodnym z now wykadni. Oczywicie
ograniczenie wykadni w czasie nie powinno mie charakteru automatycznego,
zwaszcza w przypadku sprzecznoci dotychczasowej interpretacji przepisw z prawami
podstawowymi598.
597
598
W uchwale z dnia 20 grudnia 2007 r. (I KZP 37/07, OSNKW 2007, z. 12, poz. 86 z glosami J. Zajady,
Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2008, z. 1, s. 161, M. Krlikowskiego, Przegld

Sejmowy 2008, z. 3, s. 243, S.M. Przyjemskiego, PiP 2008, z. 9, s. 127, W. Zalewskiego, Gdaskie
Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2008, z. 3, s. 127) Sd Najwyszy orzeka w sprawie,
w ktrej gwne zagadnienie dotyczyo pytania, czy przestrzegane obecnie zasady demokratycznego
pastwa prawa, w tym zasada lex retro non agit, mog znale zastosowanie do stanw faktycznych
z okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; w szczeglnoci czy wymierzenie obywatelowi kary
pozbawienia wolnoci przez sd na podstawie retroaktywnej ustawy karnej obowizujcej w trakcie stanu
wojennego wypeniao znamiona bezprawnego pozbawienia wolnoci. W uchwale Sd Najwyszy uzna,
i w czasie czynu nie obowizyway na poziome konstytucyjnym normy, ktry stanowiyby odpowiednik
zasady lex rerto non agit. Obowizujca w kodeksie karnym z 1969 r. (art. 1) zasada podlegania karze na
podstawie ustawy obowizujcej w momencie popenienia czynu (art. 1 k.k. z 1969 r.) nie musiaa
znajdowa zastosowania do przepisw szczeglnych. Kluczowa bya kwestia ewentualnego
obowizywania Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., ratyfikowanego
przez PRL w 1977 r. (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167). Pakt zakazuje w art. 15 karania na podstawie
wstecznie dziaajcych ustaw karnych. Sd Najwyszy uzna jednak, stosujc zaskakujce wnioskowanie
z bytu o powinnoci, e przepis ten nie obowizywa w PRL, gdy nie by przez wadz pastwow
przestrzegany: tworzenie przepisw karnych z moc wsteczn oznaczao porednio, e ustawodawca a)
170/279
UKASZ PIOTR SUPERA
3. Konstytucyjne granice zmiany orzecznictwa sdowego

W czci teoretycznoprawnej nie przychyliem si do pogldw uznajcych
orzecznictwo sdowe za rdo prawa. Rwnoczenie postawiem tez, i nawet
w modelu teoretycznym rozdzielajcym stosowanie i tworzenie prawa istnieje miejsce
na ochron wyobrae podmiotw prawa co do treci prawa wyobrae
ksztatowanych na podstawie istniejcego orzecznictwa. W poprzednim rozdziale
zostao pokazane, e kwestia czasowych skutkw wykadni powraca nieuchronnie
w przypadku, gdy dochodzi do zmiany funkcjonujcej w obrocie interpretacji. Dotyczy
to zarwno przypadkw wykadni wicej de iure oraz tzw. wykadni wicej jedynie
de facto.
W rozdziale niniejszym rozwa szczegowo, jakie wartoci konstytucyjne moe
narusza zmiana orzecznictwa i czy w ogle radykalna zmiana linii orzeczniczej jest
w polskim systemie prawnym dozwolona. Wreszcie przedstawi teoretyczny model
uznajcy dzielenie wykadni w czasie za przypadek wykadni prokonstytucyjnej.
3.1. Dopuszczalno zmiany orzecznictwa sdowego
Pytanie o dopuszczalno zmiany orzecznictwa sdowego moe na pierwszy rzut oka
budzi zaskoczenie. W Polsce nie ma bowiem, wedle dominujcego pogldu, systemu
wicego precedensu. Co wicej, nawet w krajach, w ktrych system wicego
precedensu wystpuje, np. w USA, istnieje moliwo zmiany precedensw przez sdy
nie podziela niektrych wypowiedzi nauki prawa (ktra nie reprezentowaa, co naley podkreli, w tym
zakresie jednolitego pogldu) o bezporednim stosowaniu norm prawa midzynarodowego b) uznaje, e
retroaktywne przepisy karne nie naruszaj porzdku prawnego obowizujcego w PRL. W uchwale
z dnia 20 grudnia 2007 r. Sd Najwyszy zastosowa zatem wykadni zasad prawa istniejc
w momencie czynu. Z jednej strony rozumowanie Sdu Najwyszego mona by prbowa uzasadni,
twierdzc, i stosowanie obecnych standardw dotyczcych retroaktywnoci wstecz samo przez si
naruszaoby in concreto zasad lex retro non agit i naraao na odpowiedzialno karn sdziw
orzekajcych w okresie PRL. Z drugiej strony naley jednak uzna, i wykadnia dotyczca zakazu
retroaktywnoci, jaka miaa, zdaniem Sdu Najwyszego, obowizywa w okresie stanu wojennego,
winna by uznana za raco bdn i to nie tylko w wietle obecnego kontekstu spoecznego, ale rwnie
kontekstu spoecznego obowizujcego w momencie popenienia czynw. Nawet jeeli bya to wykadnia
powszechnie przyjta, to jej niezgodno z zasadami prawa midzynarodowego, dotyczcymi praw
czowieka bya ju w momencie czynu na tyle wyrana, i za dopuszczalne naley uzna wsteczne
stosowanie powszechnie dzi przyjmowanych w kontekcie krajowym standardw. W nawiasie naley
zauway, i uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 12 grudnia 2007 r. zupenie pomija kwestie pojawiajce
si w podobnych orzeczeniach dotyczcych sprawiedliwoci w okresie transformacji (transitional
justice), np. w nauce niemieckiej w szczeglnoci chodzi tu o doktryn Radbrucha.
171/279
UKASZ PIOTR SUPERA
odpowiedniego szczebla. Dlaczego zatem w systemie civil law, gdzie rola orzecze jest
teoretycznie mniejsza ni w common law599, zmiana orzecznictwa sdowego miaaby
podlega jakimkolwiek ograniczeniom?
W pierwszej kolejnoci naley zwrci uwag na niezwykle istotne konsekwencje,
jakie niesie ze sob zmiana linii orzeczniczej. Wyraane w orzeczeniach normy to
fundament dziaa obywateli czsto w wikszym stopniu ni sam tekst ustawy.
Podstaw podejmowanych strategicznych decyzji gospodarczych s czsto interpretacje
prawa dokonywane przez Sd Najwyszy, niezalenie od tego, czy orzeczenia sdowe
maj charakter formalnie wicy. Zmiana linii orzeczniczej moe naruszy
oczekiwania osb, ktre w dobrej wierze staray si dostosowa swoje zachowanie do
istniejcego stanu prawnego. Warto przytoczy w tym miejscu nastpujc wypowied
Trybunau Konstytucyjnego: Trybuna Konstytucyjny podkrela istotn warto
staoci linii orzeczniczej jako skadnika konstytucyjnej zasady zaufania do pastwa
i stanowionego przez nie prawa. Niezmienna linia orzecznicza sprzyja stabilnoci
systemu prawnego [] Daje te obywatelom minimum pewnoci, e ich sytuacja
prawna nie bdzie ulegaa gwatownym zmianom 600. Jak wida, jednolito
orzecznictwa
sdowego
jest
nierozerwalnie
zwizana
z wieloma
wartociami
konstytucyjnymi. Zacytowany pogld dotyczy in concreto orzecznictwa Trybunau

Konstytucyjnego, ale mona go z pewnoci odnie do judykatury Sdu Najwyszego,
sdw powszechnych, administracyjnych oraz wojskowych. System prawa, w ktrym
dokonywane byyby czste i radykalne zwroty orzecznicze, musiaby si zaama ze
wzgldu na brak jakiejkolwiek wewntrznej spjnoci. Dotyczy to zmian linii
orzeczniczej
wynikajcych
nawet
z uzgodnienia
treci
normy
z kontekstem
konstytucyjnym 601.
599
W doktrynie zwraca si uwag, i paradoksalnie w systemach prawa kontynentalnego rola
orzecznictwa we wsptworzeniu norm prawnych jest wiksza ni w krajach common law, por. M. Safjan,
[w:] Prawo cywilne, op. cit., s. 239.
600
601
Wyrok TK z dnia 26 lipca 2006 r., SK 21/2004, MoP 2006, z. 16, s. 846.
M. Safjan, [w:] Prawo cywilne, op. cit., s. 187: Generalnie naley uzna, e utrwalona
i ustabilizowana wykadnia sdowa, ksztatowana na gruncie okrelonych przepisw konstytucyjnych,

powinna by traktowana jako punkt odniesienia dla prawidowej rekonstrukcji znaczenia treciowego tej
normy. Nie powinna wic ona podlega jakiej zasadniczej fluktuacji, ze wzgldu na odczytanie nowych
treci, ktre wyprowadzane s z regulacji konstytucyjnych, obowizujcych od czasu, kiedy
uksztatowaa si dotychczasowa linia orzecznicza.
172/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Orzecznictwo sdowe podlega zatem istotnym ograniczeniom co do moliwoci

odstpienia od dotychczasowego rozumienia istniejcej w obrocie prawnym normy.
Wydajc decyzj w sprawie, sdy nie mog, mimo braku systemu wicego
precedensu, przechodzi do porzdku dziennego nad istniejcymi orzeczeniami Sdu
Najwyszego. Utrwalona judykatura, zwaszcza sdw wyszej instancji, wpywa na
wynik spraw rozpatrywanych przez inne sdy, nie tylko si swoich argumentw
(imperio rationis), ale rwnie przez samo swoje istnienie. Jest to naturalna
konsekwencja przysugujcego Sdowi Najwyszemu, obok autorytetu materialnego,
autorytetu formalnego (ratione imperii)602.
Zgodnie z wyrokiem Trybunau Konstytucyjnego z dnia 13 kwietnia 1999 r.: Jednym
z rudymentw zasady zaufania obywatela do pastwa i stanowionego przez nie prawa
jest bowiem to, e obywatel moe zakada, e treci obowizujcego prawa s
dokadnie takie, jak to zostao ustalone przez sdy603. Zdaniem samego Sdu
Najwyszego waga podejmowanych przeze uchwa wykadniczych jest tak dua, i
przeamuje nawet bardzo rzadki w polskim prawie wicy charakter wykadni.
Przykadowo, zgodnie z wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia 10 sierpnia 2007 r.604
zwizanie wykadni prawa na podstawie art. 39820 k.p.c. nie jest bezwzgldne, gdy inna
wykadnia wynika z pniejszej uchway Sdu Najwyszego majcej moc zasady
prawnej. Sd Najwyszy zatem sam czasem przyjmuje, i jego autorytet pozwala nawet
zignorowa wynikajce z prawa pisanego przypadki interpretacji wicej.
Zgodnie jednak ze wskazanym ju wczeniej wyrokiem Trybunau Konstytucyjnego
wydanym w sprawie o sygnaturze akt SK 21/2004 stao linii orzeczniczej nie ma
charakteru absolutnego. System prawny nieposiadajcy wentylw bezpieczestwa
pozwalajcych na zmian dotychczasowej linii orzeczniczej musiaby ulec oderwaniu
od rzeczywistoci spoecznej i w efekcie cakowitej petryfikacji. Trudno polega zatem
na wytyczeniu odpowiedniej granicy pomidzy elastycznoci systemu prawa a jego
stabilnoci.
602
E. towska, PiP 2002, z. 1, s. 27, 33 i nast.: O utrzymaniu si czyjego stanowiska jako wicego
nie decyduje bynajmniej to, e ktra ze stron pozostajcych w sporze ma racj, poniewa ona gosi
prawd o prawie jako takim, ani dlatego, e jej kunszt interpretacyjny kae kapitulowa przeciwnikowi,
ale dlatego, e z racji swej pozycji instytucjonalnej ma wice czy ostateczne sowo (dziaanie ratione
imperii).
603
Wyej wymieniony w przypisie 12 wyrok w sprawie K 36/98.
604
Wyrok III UK 23/07, OSNAPiUS 2008, z. 1920, poz. 298, s. 848.
173/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Naley przyj, i zmiana linii orzeczniczej jest z konstytucyjnego punktu widzenia

dozwolona,
wymaga
jednak
okolicznoci
szczeglnych.
W wyroku
z dnia
4 padziernika 1996 r.605 Sd Najwyszy wyrazi pogld, e odstpienie przez sd

w konkretnej sprawie od pogldw prawnych wyraonych w dotychczasowym
orzecznictwie sdowym nie stanowi jeszcze racego naruszenia prawa. Jednake
w trosce
o zachowanie
jednolitej
interpretacji
prawa,
przewidywalnoci
i bezpieczestwa obrotu prawnego powinno to nastpowa w sposb wyrany

i uzasadniony okolicznociami konkretnej sprawy. Sd w takiej sytuacji powinien
wyranie wskaza, w jakim zakresie nie godzi si z przyjt dotd interpretacj prawa,
jakie wzgldy przemawiaj za jego rozstrzygniciem i dlaczego sdzi, i przyjta
przeze nowa interpretacja jest lepsza i suszniejsza od dotychczasowej. Przykadowo,
sam fakt, i nowe odczytanie przepisu moe by lepiej uargumentowane dogmatycznie,
nie musi wcale oznacza koniecznoci zmiany orzecznictwa sdowego w tym zakresie.
Za pozostaniem przy dotychczasowej wykadni moe przemawia jej dugotrwae
funkcjonowanie w obrocie. W podobnym przypadku zmiana treci normy moe by
dokonana przez ustawodawc w drodze odpowiedniej redakcji przepisu606 przy
zastosowaniu norm intertemporalnych. W przypadku braku interwencji ustawodawczej
niezbdne sta si moe dokonanie zmiany w orzecznictwie. Wwczas jednak ze
wzgldu na potrzeb ochrony praw konstytucyjnych konieczne moe by podzielenie
wykadni w czasie.
Skonno do weryfikacji linii orzeczniczej moe by wynikiem rwnie przemian
zachodzcych w spoeczestwie. Jak zauwaa M. Safjan: ochrona bezpieczestwa
i pewnoci prawa oznacza rwnie respektowanie przez orzecznictwo sdowe zasad
stabilnej wykadni prawa. Zgodnie z tym postulatem zasadnicze, radykalne zwroty
w orzecznictwie, odrzucajce wczeniejsze reguy interpretacyjne wypracowane
w odniesieniu do okrelonych instytucji prawa prywatnego, musz by podyktowane
zawsze istotnymi racjami, zmian otoczenia gospodarczego czy spoecznego, wyran
ewolucj okrelonych preferencji spoecznych potrzeb poszukiwania odpowiedzi na
605
Wyrok III ARN 52/96, OSNP 1997, nr 8, poz. 124, notka.
606
Uchwaa SN z dnia 28 listopada 1988 r., III CZP 33/87, OSNC 1988, z. 6, poz. 73, s. 6, fragment
uzasadnienia: [] sugerowane we wniosku odstpienie od dotychczasowego utrwalonego

w judykaturze kierunku orzecznictwa w objtym wnioskiem zakresie nie moe nastpi w drodze
wykadni, lecz tylko jeeli ustawodawca uzna to za celowe w drodze odpowiedniej zmiany przepisw
[].
174/279
UKASZ PIOTR SUPERA
nowe, nieuregulowane expressis verbis zagadnienia praktyki obrotu 607. Zmiana

kontekstu prowadzca do nowej wykadni musi by jednak wyrana. Nowelizacje ustaw
to te czsto wynik zmian spoecznych, natomiast tylko w cakowicie wyjtkowych
przypadkach przyznaje im si moc wsteczn. Dodatkowo, sd, ktry postanawia odej
od
dotychczasowej
linii
orzeczniczej
ze
wzgldu
na
zmiany
zachodzce
w spoeczestwie, winien w uzasadnieniu do rozstrzygnicia wskaza przynajmniej

w przyblieniu okres, w ktrym miao doj do czytelnego przeksztacenia kontekstu.
3.2. Konstytucyjne zasady ograniczajce zmian linii orzeczniczej
W odniesieniu do ustawodawstwa Trybuna Konstytucyjny wypracowa szereg zasad,
ktrych zastosowanie ma zapewni, i uczestnicy obrotu prawnego nie bd
zaskakiwani przyjmowanymi przez wadz ustawodawcz rozwizaniami. Reguy te
okrelane s zbiorczo mianem zasady przyzwoitej legislacji. Nale do nich midzy
innymi: zasada niedziaania prawa wstecz, ochrony praw nabytych, zasada pacta sunt
servanda, poszanowania interesw w toku, zasada nakazujca stosowanie przepisw
przejciowych, zasada odpowiedniego vacatio legis oraz zasada okrelonoci przepisw
prawa608. Czy zasady te mona odnie do dziaalnoci orzeczniczej?
Pierwsz zasad konstytucyjn, ktra nasuwa si jako moliwe ograniczenie dla
zmian linii orzeczniczej, jest zakaz dziaania prawa wstecz (lex retro non agit). Ju
w orzeczeniu z dnia 28 maja 1986 r.609 Trybuna Konstytucyjny stwierdzi: Zasada
niedziaania prawa wstecz jako dyrektywa postpowania skierowana pod adresem
organw stanowicych prawo polega na tym, e nie naley stanowi norm prawnych,
ktre nakazywayby stosowa nowo ustanowione normy prawne do zdarze
(rozumianych sensu largo), ktre miay miejsce przed wejciem w ycie nowo
ustanowionych norm prawnych i z ktrymi prawo nie wizao dotd skutkw prawnych
normami tymi przewidzianych. W przypadku, gdy ustawodawca nakazuje kwalifikowa
wedug norm nowych zdarzenia zaistniae przed wejciem tych nowych norm w ycie,
wwczas mamy do czynienia z ustanowieniem norm z moc wsteczn (z nadaniem
nowym normom mocy wstecznej). Norma nie dziaa wstecz, jeeli na jej podstawie
naley dokonywa kwalifikacji zdarze, ktre wystpiy po jej wejciu w ycie. Przy
607
608

T. Zalasiski, Zasada prawidowej legislacji w pogldach Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa
2008, s. 51; S. Wronkowska, Zasada przyzwoitej legislacji w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego,

[w:] Ksiga XX-lecia orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 671.
609
Orzeczenie U 1/86, OTK 1986, nr 1, poz. 2.
175/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ustalaniu nastpstw prawnych zdarze, ktre miay miejsce pod rzdami dawnych
norm, ale wystpuj w okresie, gdy nowa norma wesza w ycie naley zgodnie
z zasad lex retro non agit nastpstwa te okrela na podstawie dawnych norm, ale
jedynie do czasu wejcia w ycie norm nowych610. Przy czym oczywicie zasada
niedziaania prawa wstecz nie ma charakteru absolutnego i w szczeglnie
uzasadnionych przypadkach moe by naruszona 611. Zasada ta mogaby by
rozpatrywana w odniesieniu do orzecznictwa na dwa sposoby. Pierwszy polegaby na
uznaniu, i utrwalone orzecznictwo w ogle nie moe ulec zmianie, gdy musiaoby
znale automatycznie zastosowanie do poprzednich stanw faktycznych. W tym ujciu
zmiana zastanej normy mogaby zosta dokonana jedynie przez ustawodawc.
Prowadzioby to do skostnienia systemu prawa ze wzgldu na zwykle dugotrway
proces legislacyjny. Inny sposb transponowania zasady lex retro non agit w obszar
dziaalnoci judykacyjnej mgby polega na uznaniu, e w uzasadnionych przypadkach
sdy mog nada zmianom orzeczniczym charakter prospektywny.
Kolejne zasady konstytucyjne, ktre warto w tym miejscu rozway, to zasada
ochrony zaufania obywatela do pastwa i stanowionego przez nie prawa oraz
zasada
bezpieczestwa
prawnego.
Zgodnie
z orzeczeniem
Trybunau
Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2000 r.612: zasada zaufania obywatela do pastwa

i stanowionego przez nie prawa opiera si na pewnoci prawa, a wic takim zespole
cech przysugujcych prawu, ktre zapewniaj jednostce bezpieczestwo prawne,
umoliwiaj jej decydowanie o swoim postpowaniu w oparciu o pen znajomo
przesanek dziaania organw pastwowych oraz konsekwencji prawnych, jakie mog
pociga. Bezpieczestwo prawne jednostki zwizane z pewnoci prawa umoliwia
przewidywalno dziaa organw pastwa, a take programowanie dziaa wasnych.
Prawodawca narusza wartoci znajdujce si u podstaw omawianej zasady, gdy jego
rozstrzygnicie jest dla jednostki zaskoczeniem, bo w danych okolicznociach nie
moga go przewidzie. Ze wzgldu na to, i ostateczny ksztat normom wystpujcym
610
Por. take wyroki TK: z dnia 5 listopada 1986 r., U 5/86, OTK 1986, z. 1, poz. 1 z glos
L. Garlickiego, PiP 1987, z. 3, s. 125; z dnia 30 listopada 1988 r., K 1/88, OTK 1988, poz. 6 z glos
H. Pawuckiej, PiP 1989, z. 8, s. 138; z dnia 29 stycznia 1992 r., K 15/91, OTK 1992, poz. 8 z glos
C. Jackowiaka, PiP 1993, z. 2, poz. 98; z dnia 5 listopada 2002 r., P 7/01, OTK Seria A 2002, z. 6, poz.
80; z dnia 6 lipca 1999 r., P 2/99, OTK 1999, z. 5, poz. 103.
611
Wyrok TK z dnia 10 padziernika 2001 r., K 28/01, OTK 2001, z 7, poz. 212.
612
Wyrok P 3/00, OTK 2000, z. 5, poz. 138.
176/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w obrocie nadaje orzecznictwo sdowe, powysze uwagi mona odnie do zmian linii
orzeczniczej. Podmioty prawa czsto podejmuj okrelone decyzje, kierujc si
istniejc lini orzecznicz. Radykalne zmiany linii orzeczniczej uderzaj w poczucie
stabilnoci prawa i wprowadzaj dodatkowy element ryzyka przy podejmowaniu
dziaa w wielu dziedzinach ycia spoecznego.
Inn zasad konstytucyjn, ktra mogaby stanowi ograniczenie dla zmian
orzeczniczych, jest zasada ochrony interesw w toku. Zgodnie z orzeczeniem
Trybunau Konstytucyjnego z dnia 25 listopada 1997 r.613: jeeli w przepisie prawa
zapewniono obywatela, e przez pewien czas obowizywa go bd pewne reguy,
a obywatel kierujc si tym zapewnieniem rozpocz dziaania, to regu tych nie
mona ju zmienia na niekorzy obywatela. Zawsze jednak spenione rwnoczenie
musz by trzy przesanki:
1) przepisy prawa musz wyznacza pewien horyzont czasowy dla realizowania
okrelonych przedsiwzi (w prawie podatkowym horyzont ten musi przekracza
okres roku podatkowego);
2) przedsiwzicie to ze swej natury musi mie charakter rozoony w czasie i nie
moe si zrealizowa w wyniku jednorazowego zdarzenia gospodarczego;
3) obywatel musi faktycznie rozpocz okrelone przedsiwzicie w okresie
obowizywania owych przepisw.
Wskazane wyej zasady, cznie z zasad lex retro non agit, s elementem
demokratycznego pastwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Nie zostay wpisane
expressis verbis do Konstytucji RP (oprcz wskiej regulacji dotyczcej prawa karnego,
por. art. 42 ust. 1 Konstytucji RP). Z tego wzgldu trudno jest jednoznacznie twierdzi,
i ograniczaj jedynie zmian przepisw, ale ju nie wpywaj w adnym stopniu na
zakres temporalny wyinterpretowanych z owych przepisw norm.
Odnoszcy si do odpowiedzialnoci karnej art. 42 ust. 1 Konstytucji, statuujc zasad
nullum crimen, nulla poena sine lege praevia, posuguje si co prawda pojciem
ustawa. Przepis ten jednak nigdy nie by rozumiany (na zasadzie a contrario), jako
uznajcy za konstytucyjnie dopuszczalne wszelkie pozostae retroaktywne dziaania
wadzy pastwowej, np. w obszarze prawa prywatnego. Artyku 42 ust. 1 Konstytucji
jest jedynie spisanym expressis verbis fragmentem znacznie szerszej problematyki. Nie
wyklucza przykadowo uznania za niezgodn z Konstytucj radykalnej zmiany
613
Wyrok K 26/97, OTK 1997, z. 5, poz. 64, s. 450.
177/279
UKASZ PIOTR SUPERA
orzeczniczej poszerzajcej zakres penalizowanych zachowa.

Zasada niedziaania prawa wstecz zostaa uznana za ogln zasad porzdku
prawnego wywodzon z art. 2 Konstytucji RP614. Odnosi si zatem niewtpliwie do
prawa cywilnego i znajduje nawet pewne odzwierciedlenie w ustawodawstwie
zwykym, tj. w art. 3 k.c. Artyku ten mwi oczywicie, e ustawa nie ma mocy
wstecznej, nie wspominajc ani sowem o wykadni. W praktyce oczywicie okazuje
si, i tych dwch kwestii nie da si jednoznacznie oddzieli. Zgodnie z pogldem
przyjtym w doktrynie i orzecznictwie Sdu Najwyszego jednym z przypadkw
dopuszczalnej retroakcji jest nowelizacja zmierzajca do wyjanienia wtpliwoci
interpretacyjnych, co do nowelizowanego przepisu615. Przy czym w takim przypadku
istotne jest, czy wprowadzona do ustawy tre stanowi wyraz wykadni dotychczas
dominujcej. Jeeli tak, wwczas retroakcja jest dopuszczalna. Przykad ten obrazuje,
jak trudno w praktyce rozdzieli obszar stosowania i stanowienia prawa.
Jak susznie zauwaaj Katarzyna Gonera i Ewa towska: Prawo stosowane
w rzeczywistoci (standard prawa) zmienia si na skutek zmiany tekstu prawa (dziaanie
ustawodawcy pozytywnego i negatywnego), albo praktyki jego stosowania (dziaanie
sdw i innych organw616. Przyjcie, i zmiana prawa w wyniku nowelizacji przepisu
podlega zakazowi wstecznego dziaania, przy rwnoczesnym przyjciu, e zmiana
interpretacji adnym limitom nie podlega, jest trudne do zaakceptowania. System prawa
nie moe dziaa sprawnie, jeeli w sytuacjach tosamych z punktu widzenia obywatela
przynosi rozwizania odmienne ze wzgldu na przyjmowane przez doktryn zaoenia.
Rozrnienie dwch przypadkw odbywa si na poziomie aksjomatw, tj. rozdzielenia
procesu tworzenia i stosowania prawa. Jednak oczekiwania obywateli s budowane
w oparciu zarwno o tekst aktw normatywnych, jak i, w praktyce nawet w wikszym
stopniu, o dziaalno orzecznicz sdw. Oczekiwania te w jednym i drugim
przypadku zasuguj czsto na ochron, niezalenie od przyjmowanych pogldw na
rol orzecznictwa sdowego, ktre mog by w spoeczestwie pluralistycznym bardzo
614
S. Dmowski, [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego. Ksiga pierwsza. Cz oglna, red.
S. Dmowski, S. Rudnicki, uwagi do art. 3, wyd. 9, Warszawa 2009, s. 33.

615
Por. uzasadnienie uchway SN z dnia 11 wrzenia 2003 r., III CZP 52/03, OSNC 2004, z. 11, poz. 169;
postanowienie SN z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 177/04, OSNC 2005, z. 12, poz. 217.
616
K. Gonera, E. towska, Artyku 190 Konstytucji, op. cit., s. 3, 11.
178/279
UKASZ PIOTR SUPERA
rne. Zasada nieretroakcji ma znaczenie aksjologiczne. Naruszaj je wszelkie dziaania

wadzy pastwowej uderzajce w okrelone wartoci617.
Z punktu widzenia podmiotw prawa nie jest istotne, czy orzecznictwo sdowe
jedynie odkrywa prawo, czy je tworzy. Podmioty prawa kieruj si w swoim
zachowaniu tym, co jest w jakim stopniu weryfikowalne. Mona sobie wyobrazi, jak
kiepskim doradc byby adwokat, ktry nie uwzgldniaby, udzielajc porad klientom,
orzecznictwa sdowego, wychodzc z zaoenia, e jest ono bdne. Co wicej, gdyby
orzecznictwo to faktycznie zostao kiedy uznane za bdne, nie wpynoby to na
negatywn ocen profesjonalizmu adwokata, ktry przegra prawomocnie spraw ze
wzgldu na nieuwzgldnieniu w swojej strategii procesowej bdnej, jego zdaniem,
judykatury. W rzeczywistoci spoecznej interpretacja dominuje nad przepisem prawa.
Jak pisze E. towska: wykadnia jako interpretacja jest wtrna wobec prawa jako
takiego. Tymczasem w postrzegalnej rzeczywistoci to, co wtrne wysuwa si na plan
pierwszy. W relacji prawowykadnia to pierwsze jest (dla obserwatora) przesonite
przez t drug. W obrocie bowiem (w praktyce) mamy do czynienia nie z prawem jako
takim, lecz zawsze tylko z jego odczytaniem przez aktorw ycia spoecznego618.
Naley jednak pamita, i przeniesienie na pole dziaalnoci judykacyjnej
wskazanych zasad konstytucyjnych moe spotka si ze sprzeciwem ze wzgldu na
przyjmowane aksjomaty co do roli orzecznictwa sdowego. Przykadowo w orzeczeniu
Trybunau Konstytucyjnego wydanym w sprawie W 9/94 Trybuna wprost wykluczy
moliwo stosowania zasady lex retro non agit do zmian w wykadni, wychodzc
z zaoenia, i ma ona jedynie charakter deklaratoryjny619. Z drugiej strony w tym
samym orzeczeniu Trybuna Konstytucyjny dostrzeg konieczno ochrony osb
dziaajcych w zaufaniu do dotychczasowego rozumienia prawa. Jak zatem wida,
nawet przyjcie klasycznego pogldu co do roli orzecznictwa nie wyklucza jeszcze
uznania, e zmiany orzecznicze stanowi istotny problem konstytucyjny.
Z powyej przedstawionych uwag wynika, i mona i naley na podstawie art. 2
Konstytucji RP wyodrbni konstytucyjn zasad jednolitoci orzecznictwa, bdc
odpowiednikiem takich zasad jak lex retro non agit czy zasady bezpieczestwa
617
618
A. Kozak, Glosa do uchway 9/94, Przegld Sejmowy 1995, nr 3, s. 294, 298.

E. towska, O nauczaniu i opisowej wykadni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykadni, red.
P. Winczorek, Warszawa, Liber 2005, s. 245, 246 i nast.

619
Wyej wymieniona w przypisie 562 uchwaa w sprawie W 9/94.
179/279
UKASZ PIOTR SUPERA
prawnego w obszarze stosowania prawa. Z zasad jednolitoci orzecznictwa sdowego

zwizana jest zasada ochrony uzasadnionych oczekiwa co do trwaoci orzecznictwa.
Istotnym zagadnieniem jest rwnie to, czy ochronie podlega rzeczywicie istniejce
zaufanie do cigoci orzecznictwa, czy te sam fakt istnienia wczeniejszego
orzecznictwa jest wystarczajcym powodem do uznania, e w odniesieniu do dawnych
stanw faktycznych naley stosowa dotychczasow wykadni ze wzgldu na
istniejce potencjalnie zaufanie. W przypadku zakazu retroaktywnoci ustaw zgodnie
z orzecznictwem Trybunau Konstytucyjnego chronione jest potencjalne zaufanie.
Trybuna Konstytucyjny nie bada, orzekajc o niezgodnoci z Konstytucj RP
retroaktywnej ustawy, czy ustawa ta naruszya faktycznie istniejce zaufanie obywateli.
Czy podobne zasady naley stosowa w przypadku retroaktywnoci orzeczniczej?
Uznanie, i ochronie podlega jedynie faktycznie ywione zaufanie, oznaczaoby
w zasadzie, i technika prospektywna nigdy nie znalazaby zastosowania. Dowd
cicy na stronie co do tego, i kierowaa ona si w swoim postpowaniu rozumieniem
przepisu wskazywanym w orzecznictwie, byby niezwykle trudny do przeprowadzenia.
W przypadku wielu dziedzin prawa strony nie interesuj si jego brzmieniem do
momentu zaistnienia sporu. Co wicej, czsto siatka norm dotyczcych danego stanu
faktycznego bdzie tak skomplikowana, i twierdzenie strony, jakoby kierowaa si
w swoim postpowaniu okrelon lini orzecznicz, byoby bardzo niewiarygodne.
Decydujce znaczenie musi mie tu jednak fakt, i w przypadku retroaktywnych ustaw
chroni si obywateli przed ich dziaaniem niezalenie od faktycznego zaufania. Z tego
wzgldu rwnie w przypadku zmian orzeczniczych powinno by chronione zaufanie
nawet o charakterze fikcyjnym czy, mwic inaczej, idealizacyjnym. Przyznanie
ochrony niezalenie od faktycznie wystpujcego zaufania pozwala na stosowanie
techniki prospektywnej w uchwaach Sdu Najwyszego wydawanych in abstracto.
By moe oczekiwania co do jednolitoci linii orzeczniczych powinny by sabiej
chronione ni oczekiwania co do trwaoci ustawy. W przeciwnym razie bowiem
orzecznictwo ulegoby skostnieniu. Zmiany linii orzeczniczej winny by uwaane za
sprzeczne z Konstytucj w przypadku ich radykalnego charakteru. Z powyszych
wzgldw
obok
konstytucyjnych
zasad
dotyczcych
ustaw
i innych
aktw
normatywnych wydaje si suszne wyodrbnienie podobnych, lecz nie identycznych,

zasad dotyczcych wykadni sdowej.
180/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Trwao orzecznictwa jest rwnie wyrazem prawa do rwnego traktowania przez

wadze publiczne (art. 32 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji RP). Przykadowo,
w uzasadnieniu do uchway z dnia 6 listopada 2003 r.620 Sd Najwyszy susznie
stwierdza, e brak ustabilizowanego stanowiska Sdu Najwyszego stwarza ponadto
zagroenie dla zasady rwnego traktowania podmiotw uczestniczcych w obrocie
prawnym przez odmienne rozstrzygnicia w podobnych sytuacjach prawnych.
Powysze uwagi prowadz rwnie do konkluzji, i jedn z dyrektyw wykadni musi
by spjno przyjmowanej interpretacji z dotychczasowym dorobkiem orzecznictwa.
Przykadem na respektowanie zastanej wykadni w praktyce moe by orzeczenie
Trybunau Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r.621 i wtpliwoci dotyczce jego
zasigu czasowego. Wyrok ten nie zawiera wskazwek co do czasowego zakresu
swojego obowizywania. Pojawiy si wtpliwoci, czy przepis art. 417 k.c.
w znaczeniu dostrzeonym przez Trybuna Konstytucyjny naley stosowa rwnie do
stanw prawnych zaistniaych przed wejciem w ycie Konstytucji RP.
Pytanie to tylko z pozoru ma oczywist odpowied. Z jednej strony bowiem zmiana
treci normy bya wynikiem jej niekonstytucyjnoci. Z tego powodu mona by uwaa,
i nowa interpretacja winna by stosowana tylko pod rzdami Konstytucji z 1997 r.
Z drugiej jednak strony naley pamita, i wykadnia prokonstytucyjna ma granice
w treci przepisu622. Stopie uzgadniania nie moe by dowolny napotyka limity
w jzykowym sformuowaniu aktu normatywnego. Wynika z tego si rzeczy, e
art. 417 k.c. mg by interpretowany w zgodzie ze swoj treci w sposb
zaprezentowany w wyroku SK 18/00. Tre tego przepisu bya taka sama przed dniem
17 padziernika 1997 r. i po tym dniu. Zatem rwnie przed dniem 17 padziernika
1997 r. sdy mogy art. 417 k.c. interpretowa zgodnie z tym, jak uczyni to Trybuna
Konstytucyjny w wyroku SK 18/00, nie popadajc w konflikt z liter prawa. Dlaczego
zatem nie stosowa normy w treci okrelonej wyrokiem SK 18/00 do stanw
faktycznych sprzed 17 padziernika 1997 r.? Jak pisze Marian Kpiski: Takiej
interpretacji naley si zdecydowanie sprzeciwi, jednake wraca ona w niektrych
orzeczeniach jak bumerang. Skoro bowiem art. 417 k.c. obowizywa od 1 stycznia
620
Uchwaa III CZP 61/03, Biuletyn SN 2003, z. 11 z glosami J. Jastrzbskiego, OSP 2004, z. 9, poz.
115, s. 492, M. Bieniaka, MoP 2005, z. 20, s. 1010, W. Borysiaka, MoP 2007, z. 6, s. 325, A. Slisza, MoP
2005, z. 8, s. 406.
621
Wyrok SK 18/00, OTK 2001, z. 8, poz. 256.
622
M. Florczak-Wtor, Orzeczenia, op. cit., s. 95.
181/279
UKASZ PIOTR SUPERA
1965 r., a w 2001 r. nadano mu now wykadni, to zawsze istnieje pokusa, aby t now
wykadni stosowa od 1965 r.623.
Na poparcie tezy, i interpretacja art. 417 k.c. przedstawiona w orzeczeniu Trybunau
Konstytucyjnego wydanym w sprawie SK 18/00 nie moe znale zastosowania do
stanw faktycznych sprzed 17 padziernika 1997 r., wysuwa si argument z zasady lex
retro non agit. Artyku 77 Konstytucji RP nie moe by przecie stosowany wstecz 624.
Rozumowanie to jest tylko w pewnym stopniu przekonujce. Gdyby Trybuna
Konstytucyjny uchyli art. 417 k.c. z systemu ze wzgldu na jego niezgodno z art. 77,
argument ten byby wystarczajcy. Tak si jednak nie stao. Okazao si bowiem, i
w wietle zasad wykadni art. 417 k.c. mg zosta uzgodniony z art. 77. Pojawienie si
w systemie art. 77 nie byo conditio sine qua non rozumienia przepisu z art. 417 k.c.
w sposb zaprezentowany w wyroku SK 18/00. W wietle zasad wykadni jzykowej
art. 417 mg by bowiem interpretowany wanie w ten sposb od pocztku swojego
istnienia. Jak zauwaa M. Safjan, przesanka winy nie wynikaa bezporednio
z brzmienia odpowiedniej normy art. 417 k.c., ale bya wynikiem kreatywnej wykadni
systemowej (prymat zasady winy w prawie polskim) przyjtej przez SN625. Stosowanie
interpretacji zawartej w wyroku Trybunau Konstytucyjnego do stanw faktycznych
sprzed wejcia w ycie Konstytucji nie stanowioby wcale wstecznego dziaania art. 77
Ustawy
Zasadniczej.
Byoby
to
przyjcie
nowej
interpretacji
art. 417
k.c.
i zastosowaniem jej wstecz.

Niedopuszczalno stosowania wykadni z wyroku Trybunau Konstytucyjnego
w sprawie SK 18/00 do stanw faktycznych sprzed 17 padziernika 1997 r. nie jest
zatem prost konsekwencj zakazu stosowania art. 77 wstecz. Zdaniem M. Safjana,
wyrok w sprawie SK 18/00 w czci dotyczcej art. 417 k.c. powinien znale
zastosowanie do stanw faktycznych zaistniaych dopiero po dniu 17 padziernika
1997 r. Autor nie podaje tutaj jako uzasadnienia zasady lex retro non agit, ale fakt
623
M. Kpiski, O interpretacji art. 417 kc w zwizku z wyrokiem TK z 4 grudnia 2001 r., [w:] Prawo
prywatne czasu przemian. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Stanisawa Sotysiskiego, red.
A. Nowicka, Pozna 2005, s. 161, 169.
624
M. Kpiski, Glosa do wyroku I CKN 581/99, OSP 2002, z. 11, s. 563, 566. Por. take wyrok SN
z dnia 15 maja 2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, z. 11, poz. 209, s. 7 z glosami E. towskiej, OSP
2000, z. 12, s. 188, P. Graneckiego, Palestra 2001, z. 1112, s. 225.
625
M. Safjan, K.J. Matuszyk, Odpowiedzialno odszkodowawcza wadzy publicznej, wyd. 2, Warszawa
2009, s. 22.
182/279
UKASZ PIOTR SUPERA
konstytucjonalizacji publicznego prawa podmiotowego do odszkodowania, ktre

wczeniej nie miao w systemie swego oparcia w gwarancjach konstytucyjnych, ale
take istotne znaczenie tej sfery stosunkw midzy obywatelem a wadz publiczn dla
ksztatowania standardu demokratycznego pastwa prawnego626. Istotne zatem byo
wyrane przeksztacenie kontekstu interpretacyjnego . Przy czym ze wzgldu
na fakt, i dotychczasowa wykadnia chronia Skarb Pastwa, nie bya, moim zdaniem,
wykluczona moliwo wstecznego stosowania nowej interpretacji. Co wicej,
relewantny kontekst spoeczny uleg chyba jednak zmianie przed wejciem w ycie
Konstytucji z 1997 r.627. Wykadnia taka jak w wyroku Trybunau Konstytucyjnego
w sprawie SK 18/00 moga zosta zmieniona wczeniej, poniewa tak si nie stao,
naley odpowiedzie na pytanie, czy jakakolwiek zasada porzdku prawnego staa na
przeszkodzie stosowaniu nowej wykadni wstecz. Co do zasady ochrona uzasadnionych
oczekiwa dotyczy przede wszystkim obywateli (w niektrych przypadkach jednostek
organizacyjnych), a nie pastwa. W przeciwnym przypadku chronione byyby
oczekiwania podmiotu co do trwaoci regu, ktre ten podmiot sam tworzy, uchwalajc
ustawy podlegajce istotnym wtpliwociom interpretacyjnym. Po drugie, nowa
wykadnia
chroni
w wikszym
stopniu
pozycj
obywatela
w stosunku
do
wyrzdzajcego szkod Skarbu Pastwa. Waenie interesw stron przemawia mogo

za wstecznym dziaaniem nowej wykadni628.
3.3. Dzielenie wykadni w czasie
626
627
Ibidem, s. 24 i nast. W atmosferze kraju 1980 r., rozpoczynajcego schykowy okres systemu
totalitarnego, dziaay ju wyranie wektory o przeciwstawnych kierunkach, a w konsekwencji znacznie

wiksza bya skonno do zerwania z niektrymi przynajmniej dogmatami, ktre do niedawna uznawane
byy za niepodwaalne i niebdce przedmiotem jakiejkolwiek dyskusji.
628
Por take I. Karasek, Odpowiedzialno Skarbu pastwa za funkcjonariuszy po wyroku TK z dnia
4 grudnia 2001 r., SK 18/2000, Transformacje Prawa Prywatnego 2002, nr 12, s. 103, przy czym
autorka dochodzi do wniosku, analizujc istot zasady lex retro non agit, i zasada ta nie wykluczaa
zastowania nowej wykadni do stanw faktycznych zaistniaych przed wejciem w ycie Konsytucji.
Fakt, i Trybuna Konstytucyjny nie zdecydowa si wprost okreli skutkw czasowych wyroku
w sprawie SK 18/00 w sposb szerszy, jest o tyle zaskakujcy, i jeden z wnioskodawcw w sprawie SK
18/00 w ostatecznym rozrachunku, mimo wygrania sprawy przed Trybunaem Konstytucyjnym, nie
zdoa doprowadzi do korzystnego rozstrzygnicia sprawy gwnej m.in. ze wzgldu na czasowe skutki
nowej wykadni, por. wyej wymieniony w przypisie 624 wyrok SN w sprawie II CKN 293/00.
183/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W poprzednich rozwaaniach postawiono tez, e zmiana wykadni sdowej,

aczkolwiek dopuszczalna, obwarowana jest licznymi ograniczeniami. Zachodz tu
zblione procesy, do tych jakie maj miejsce przy zmianie tekstu ustawy. Rwnie
nowelizacja ustawy nie moe mie, jeeli chodzi o jej zakres czasowy,
nieograniczonego charakteru. Konieczne jest wwczas stosowanie norm prawa
intertemporalnego. Pozwala to na pogodzenie dwch sprzecznych tendencji:
koniecznoci zapewnienia staoci systemu prawnego i potrzeby dokonywania jego
modyfikacji. Prowadzi to do wniosku, e rwnie w przypadku zmiany linii
orzeczniczej moe by konieczny podobny mechanizm, pozwalajcy na skuteczne i
zgodne z Konstytucj rozgraniczenie pola dziaania nowej i dawnej interpretacji
przepisw.
Narzdziem tym moe by dzielenie wykadni w czasie, pozwalajce na ochron
uzasadnionych oczekiwa. Polega to na uznaniu, i w rnych okresach te same
przepisy prawa mog stanowi podstaw dla rnych norm prawnych. Zmiana wykadni
prawa nie oznacza zatem, i musi by ona przyjmowana w ten sam sposb do
wszystkich stanw faktycznych, ale moe by rnicowana ze wzgldu na moment
zajcia stanu faktycznego w czasie.
W przypadku zmian wykadni wynikajcej z przeksztacenia si kontekstu
spoecznego nowa wykadni moe by stosowana do zdarze majcych miejsce ju po
dokonanej transformacji. Pozornie teza ta nie budzi wtpliwoci. Istotne jest jednak
odpowiednie przeanalizowanie momentu przejciowego. Rodzi si pytanie, czy adresaci
norm prawnych sami musz ledzi zmiany kontekstu, prowadzce do nowej wykadni
prawa, czy te mog zaufa istniejcej linii orzeczniczej. W pierwszym przypadku
niezalenie od skali spoecznych zmian, adresaci norm mogliby si powoywa na
istniejce orzecznictwo sdowe. W drugim podmioty prawa musiayby liczy si z
zachodzcymi zmianami w systemie spoecznym, mimo i nie znalazy one jeszcze
odzwierciedlenia w nowym orzecznictwie sdowym. Wydaje si, e adne ze
wskazanych rozwiza nie zasuguje na pen akceptacj. Naley moim zdaniem
sformuowa regu poredni, zgodnie z ktr zmiany kontekstu spoecznego nie
wyczaj moliwoci powoywania si na istniejce orzecznictwo, chyba e zmiany te
maj charakter ewidentny. Gdy zmiany w kontekcie interpretacyjnym nie s tak
znaczce, jednak na tyle istotne, aby konieczna bya zmiana linii orzeczniczej,
obywatele mog zda si w planowaniu swych dziaa na istniejc lini orzecznicz.
184/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W ten sposb dochodzi do kompromisu midzy konstytucyjn zasad trwaoci linii

orzeczniczej a potrzeb uzgadniania wykadni prawa z kontekstem spoecznym. Naley
uzna, i oczekiwania osb co do trwaoci linii orzeczniczej, ktra ju w momencie
zachodzenia relewantnych zdarze prawnych bya niezgodna z systemem spoecznym,
nie zasuguj na ochron.
Jak wyglda bdzie sytuacja w przypadku, gdy dotychczasowa wykadnia okae si
bdna ab initio, zatem gdy potrzeba zmiany wykadni nie jest wynikiem zachodzcych
przeksztace w strukturze spoecznej, lecz koniecznoci korekty wczeniejszych
orzeczniczych bdw. Rodzi si pytanie, czy nowa wykadnia moe by stosowana w
sposb nieograniczony do stanw faktycznych, ktre miay miejsce w okresie, gdy za
poprawn uwaano dotychczasow wykadni. Innymi sowy, na ile naley chroni
wyobraenia obywateli co do prawa, powstae na podstawie linii orzeczniczej, ktra
pniej zostaje uznana za bdn ex tunc. Uwaam, i w tym przypadku rwnie naley
sformuowa regu poredni tj. odrzuci tez, i w kadym przypadku podmioty
prawa mog powoywa si na istniejce bdne orzecznictwo, oraz regu przeciwn,
e nowa wykadnia dziaa w sposb nieograniczony wstecz. Naley, moim zdaniem,
uwzgldni, e w pewnych przypadkach charakter bdw, jakimi obciana jest
dotychczasowa wykadnia, wyklucza moliwo powoywania si na ni. Proponowana
regua brzmi: uznanie dotychczasowej wykadni za bdn nie wycza moliwoci
powoywania si na ni co do dawnych stanw faktycznych, chyba e wykadnia ta
miaa charakter raco nieprawidowy.
Rodzi si rzecz jasna pytanie, jak naley zdefiniowa raco nieprawidow
wykadni. Stoj na stanowisku, i nie bdzie tu waciwe kryterium uznajce za bdn
jedynie wykadni, ktra zostaa dokonana z pogwaceniem podstawowych zasad
rozumowania prawniczego. Za raco bdn wykadni naley uzna t, ktra pozornie
nie urga podstawowym zasadom logiki, ale w ostatecznoci prowadzi do
nieakceptowanych rezultatw dotyczcych ochrony praw podstawowych.
Organy, stosujc prawo, zobowizane s dokonywa wykadni przepisw prawa w
zgodzie
z Konstytucj629.
Czci
porzdku
konstytucyjnego
jest
obowizek
respektowania oczekiwa podmiotw prawa co do istniejcej linii orzeczniczej.

Rwnoczenie nieodczn cech systemu prawa jest potrzeba rozwoju orzecznictwa. W
629
M. Wyrzykowski, Zasady demokratycznego pastwa prawnego kilka uwag, [w:] Ksiga XX-lecia
orzecznictwa TK, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s. 233, 241.
185/279
UKASZ PIOTR SUPERA
rezultacie sdy, dokonujc istotnych zmian interpretacji, musz mie moliwo

wskazywania jej czasowych granic. Dzielenie wykadni w czasie jest rozwizaniem,
ktre ma pogodzi wystpujce w systemie przeciwstawne zjawiska: potrzeb
stabilnoci i ochrony oczekiwa przy rwnoczesnym rozwoju linii orzeczniczej.
W rozdziale 2.2 (cz III pracy) postawiem tez, i dzielenie w czasie wykadni
zawartej w wyrokach Trybunau Konstytucyjnego jest wynikiem stosowania zasad
konstytucyjnych,
a nie
szczeglnej
kompetencji
przyznanej
Trybunaowi
Konstytucyjnemu. Uwaam, e do dzielenia wykadni w czasie przez sdy rwnie nie

jest konieczna szczeglna ustawowa kompetencja. Obowizkiem sdw jest
dokonywanie wykadni prawa w zgodnie z Konstytucj. Elementem wykadni
prokonstytucyjnej jest uwzgldnienie zasad konstytucyjnych, a jedn z konstytucyjnych
zasad jest respektowanie utrwalonej wykadni.
3.5. Konstytucyjna kontrola zmian orzecznictwa sdowego
Jeden z elementw demokratycznego pastwa prawnego to zasada dostatecznie
jasnego i precyzyjnego formuowania przepisw prawa. Zgodnie z orzeczeniem
Trybunau Konstytucyjnego z dnia 22 maja 2002 r.630: Naruszeniem Konstytucji jest
stanowienie przepisw niejasnych, wieloznacznych, ktre nie pozwalaj obywatelowi
na przewidzenie konsekwencji prawnych jego zachowa. Naleyta poprawno,
precyzyjno i jasno przepisw prawnych ma szczeglne znaczenie, gdy chodzi
o ochron konstytucyjnych praw i wolnoci czowieka i obywatela. Adresat normy
prawnej musi wiedzie, jakie jego zachowanie i z jakich przyczyn ma znaczenie
prawne631. Przykadowo w wyroku z dnia 9 marca 2003 r.632 Trybuna Konstytucyjny
uzna kontrolowany w sprawie przepis za niezgodny z art. 2 Konstytucji RP. Badany
bowiem przepis okaza si zdolny obj sob dwa skrajne sensy, przeto naley si
zgodzi z konkluzj wyraon w orzeczeniu SK 37/00, i nie spenia [on] w stopniu
niezbdnym rygorw dostatecznej okrelonoci jego treci normatywnej. Ten ostatni
wymg wynika z art. 2 Konstytucji.
Powyej przedstawione zasady mogyby wskazywa, e w przypadku radykalnej
zmiany linii orzeczniczej poddawany diametralnie rnej wykadni przepis winien
630
Wyrok K 6/02, OTK Seria A 2002, z. 3, poz. 33.
631
Ibidem.
632
Wyrok SK 12/03 TK, OTK A 2003, z. 6, poz. 51.
186/279
UKASZ PIOTR SUPERA
zosta
uznany
za
niekonstytucyjny.
W wietle
orzecznictwa
Trybunau
Konstytucyjnego konkluzja ta nie jest jednak oczywista.

Trybuna Konstytucyjny zgodnie ze swoj praktyk nie bada aktw stosowania prawa.
Przykadowo, w postanowieniu z dnia 6 grudnia 1999 r.633 Trybuna Konstytucyjny
stwierdzi: Akt stosowania prawa nie moe stanowi przedmiotu skargi konstytucyjnej,
zgodnie bowiem z art. 79 ust. 1 konstytucji jest nim wycznie ustawa lub inny akt
normatywny. Samo stwierdzenie, i dany przepis stanowi formaln podstaw prawn
okrelonego rozstrzygnicia indywidualnej sprawy, nie jest wystarczajce do
uzasadnienia zarzutu niekonstytucyjnoci tego przepisu, jeeli w rzeczywistoci
problem dotyczy niewaciwego jego zastosowania albo nieprawidowo dokonanej
wykadni.
Trybuna Konstytucyjny rozrnia zatem niekonstytucyjno przepisw od
niekonstytucyjnoci praktyki, uznajc, i w tym drugim przypadku brak jest
wymaganego przez Konstytucj przedmiotu kontroli634. Oczywicie radykalne
obstawanie przy takiej tezie oznaczaoby drastyczne ograniczenie zakresu kontroli
konstytucyjnej. Trybuna Konstytucyjny orzeka przecie nie o konstytucyjnoci
kombinacji wyrazw skadajcych si na przepis, a o konstytucyjnoci normy, ktr na
podstawie kombinacji wyrazw i innych pozatekstowych wyznacznikw zastosowano
w praktyce. Trybuna Konstytucyjny zawsze orzeka o zgodnoci norm z Ustaw
Zasadnicz, ktre to normy s z kolei wynikiem wykadni przepisw prawa. Stanowisko
tego trybunau co do dopuszczalnoci badania aktw stosowania prawa musiao ulec
zatem
pewnemu
zagodzeniu.
Trybuna
Konstytucyjny
przyjmuje
w swoim
orzecznictwie, i przysuguje mu kognicja do badania treci norm, o ile s one

utrwalone w praktyce sdowej. W postanowieniu z dnia 24 maja 2005 r.635 Trybuna
Konstytucyjny stwierdzi: Te samy przepisy stay si podstaw rozbienej praktyki SN.
Poniewa rdem niekonstytucyjnoci jest praktyka, jej zrnicowanie wyklucza
moliwo powoania si na zasad, e powszechno, trwao, jednolito
odczytywania przepisw w procesie stosowania daj podstaw do przyjcia tego
stanowiska za punkt wyjcia w ocenie konstytucyjnoci przepisu. Trybuna
Konstytucyjny bada zatem wystpujc w obrocie norm (praktyczne zastosowanie
633
Postanowienie Ts 18/99, OTK 1999, z. 7, poz. 197.
634
Por. np. wyrok TK z dnia 31 marca 2005 r., SK 26/02, MoP 2005, z. 8, s. 370.
635
Postanowienie SK 9/04 TK, OTK Seria A 2005, z. 5, poz. 58.
187/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przepisu), a nie jedynie przepis, wtedy i tylko wtedy, gdy praktyka ta jest jednolita,
utrwalona i powszechna w stopniu umoliwiajcym przyjcie wniosku, e przepisy te
nie bywaj odczytywane w inny sposb636.
W rezultacie paradoksalne okazuje si, i to wanie zmiana linii orzeczniczej
uniemoliwia ma konstytucyjn kontrol normy. W wyroku z dnia 2 marca 2004 r.637
Trybuna Konstytucyjny, oceniajc pod wzgldem konstytucyjnoci art. 4011 k.p.c.,
wskaza, i jego interpretacja bya chwiejna. Wobec powyszego Trybuna
Konstytucyjny stwierdzi w uzasadnieniu orzeczenia: Trybuna Konstytucyjny
dziaajc w trybie skargi konstytucyjnej nie kontroluje konstytucyjnoci samego
rozstrzygnicia, lecz tylko jego prawn podstaw. Zgodnie z art. 79 Konstytucji skarga
konstytucyjna
nie
jest
bowiem
dopuszczalna,
gdy
przyczyn
naruszenia
konstytucyjnego prawa jest zastosowanie prawa. W rezultacie Trybuna Konstytucyjny

wyda orzeczenie o zgodnoci badanego przepisu z Konstytucj, zostawiajc sobie
pewn furtk na przyszo: Gdyby jednak takie znaczenie wizao si z powszechn
i w stabilny sposb uksztatowan praktyk obrotu, gdyby dalsze starania skarcych
(ktrych starania o realizacj prawa z art. 190 ust. 4 Konstytucji nie s zrealizowane)
nadal nie przyniosyby pomylnego rezultatu, Trybuna bdzie zmuszony podj
ponownie analiz znaczenia art. 4011 k.p.c. i dokona oceny, czy to, co obecnie
przedstawia si jako incydentalnie niekonstytucyjne odczytanie znaczenia przepisu
dajcego inne jeszcze moliwoci interpretacyjne, nie utrwalio praktyki na tyle
stabilnie, aby uzna, e wadliwo tkwi w samym brzmieniu przepisu.
Trudno si zgodzi z przedstawion powyej koncepcj orzekania. Dlaczego
w przypadku utrwalonej wykadni istnieje przedmiot kontroli, natomiast w przypadku
wykadni o mniej utrwalonym charakterze przedmiot kontroli ju zdaniem Trybunau
Konstytucyjnego nie wystpuje? Skoro wykadnia jest aktem stosowania prawa, to
utrwalona wykadnia jest niczym innym jak zbiorem pojedynczych aktw stosowania
prawa. Twierdzenie Trybunau Konstytucyjnego, jakoby nie bada on aktw stosowania
prawa, jest wewntrznie niespjne i co waniejsze, nie zapewnia naleytej ochrony
praw podstawowych. Mona oczywicie twierdzi, i zbir poszczeglnych elementw
posiada czsto dodatkowe waciwoci, ktrych nie mona przypisa kademu
z pojedynczych elementw osobno. Jeeli jednak tez, zgodnie z ktr Trybuna
636
637
Por. wyej wymieniony w przypisie 634 wyrok TK w sprawie SK 26/02.

Wyrok SK 53/03, OTK Seria A 2004, z. 3, poz. 16.
188/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Konstytucyjny
bada
wycznie
przypadki
utrwalonej
powszechnie
wykadni,
przyjmowa cakowicie konsekwentnie, naleaoby chyba oczekiwa powstania

jakiego szczegowego mechanizmu badania i okrelania, czy dana wykadnia jest ju
dostatecznie utrwalona i to nie tylko w odniesieniu do orzecze Sdu Najwyszego, ale
rwnie sdw powszechnych.
Teza, i Trybuna Konstytucyjny nie moe bada aktw stosowania, budzi skojarzenia
z zasad praworzdnoci formalnej638. Przykadowo: sd stosuje tymczasowy areszt
wbrew niebudzcym wtpliwoci konstytucyjnych przepisom kodeksu postpowania
karnego. Wykadnia ta nie ma charakteru utrwalonego, wrcz przeciwnie stanowi
wyjtek od reguy. Skoro Trybuna Konstytucyjny nie moe orzeka o aktach
stosowania prawa, to w opisanej sytuacji nie ma adnej moliwoci ochrony najbardziej
podstawowego prawa jednostki, tj. prawa do wolnoci osobistej. Musi orzec, e
przepisy kodeksu postpowania karnego dotyczce tymczasowego aresztu s zgodne
z Konstytucj RP, poniewa zaskarona skarg konstytucyjn wykadnia nie ma
charakteru utrwalonego, a jedynie incydentalny.
Nie jest jednak konieczne siganie do wymylonych przykadw, aby pokaza, jak
bardzo przyjta przez Trybuna Konstytucyjny koncepcja orzekania ogranicza
moliwo ochrony praw podstawowych. W uzasadnieniu do wyroku w sprawie
o sygnaturze U 10/07 Trybuna Konstytucyjny wprost uzna swoj bezsilno:
Trybuna zdaje sobie spraw z tego, e moe si zdarzy w konkretnych przypadkach,
w warunkach dominacji wyznania rzymskokatolickiego w strukturze wyznaniowej
spoeczestwa polskiego, i wybr przedmiotu dodatkowego przez rodzicw lub
uczniw moe nie by w peni swobodny, lecz podejmowany pod presj lokalnej
opinii publicznej. Swobodny wybr przedmiotu dodatkowego zaley bowiem w duym
stopniu od respektowania w lokalnych spoecznociach zasad pluralizmu spoecznego,
tolerancji dla odmiennych przekona i wyzna. W konkretnych przypadkach, w ktrych
doszoby do presji zewntrznej, naruszajcej swobodny wybr, byby to efekt niskiego
638
Oczywicie istniej pastwa uznawane za demokratyczne, gdzie nie tylko nie wystpuje instytucja
skargi konstytucyjnej, ale i system kontroli konstytucyjnoci ustaw, np. Krlestwo Niderlandw.
Pomidzy systemem skargi konstytucyjnej polegajcym na badaniu jedynie treci prawa, a nie
zastosowanej w praktyce wykadni, a tez, i praworzdno ocenia si poprzez tre przepisw,
niezalenie od tego, jak s one stosowane, istnieje jednak pewna zbieno. Dodatkowo naley wskaza,
i pastwa, w ktrych nie istnieje instytucja skargi konstytucyjnej, mog zapewnia swoim obywatelom
mechanizmy ochrony praw podstawowych, poprzez przyjmowanie na siebie zobowiza na paszczynie
prawa midzynarodowego, np. przystpujc do EKPC.
189/279
UKASZ PIOTR SUPERA
poziomu kultury demokratycznej. Ta wana kwestia, dostrzegana przez Trybuna, ley

jednak poza jego kognicj. Trybuna jest bowiem sdem prawa; nie ocenia sfery
stosowania prawa639. Sprawa zawisa przed ETPC 640, ktry bada obowizujce
w Polsce prawo oraz praktyk i doszed do wniosku, i doszo do naruszenia art. 14
w zwizku z art. 9 konwencji. ETPC wskaza w swym orzeczeniu, e o ile tezy wyroku
Trybunau Konstytucyjnego s zasadniczo prawidowe, to pomijaj jednak kwestie
praktyczne641. Na tle podanej sprawy rodzi si oczywicie pytanie, jaki sens ma
ograniczanie kompetencji Trybunau Konstytucyjnego przy rozpoznawaniu skargi
konstytucyjnej, jeeli sprawa moe zawisn przed midzynarodowym trybunaem,
ktry nie stosuje podobnych ogranicze co do swoich kompetencji642.
Warto jeszcze zwrci uwag, i skarga konstytucyjna jest rodkiem ochrony
wolnoci i praw jednostki. Osoba, ktrej prawa zostay naruszone, nie powinna by
pozbawiona moliwoci ich obrony przed Trybunaem Konstytucyjnym, tylko dlatego
e w stosunku do innych obywateli podobne naruszenia nie miay miejsca. Istot skargi
konstytucyjnej zdaje si by wanie przyznanie pojedynczemu obywatelowi
moliwoci obrony jego praw i wolnoci. Koncepcja, zgodnie z ktr obywatel nie
moe liczy na ochron, poniewa tylko w jego sprawie wyjtkowo zastosowano
niekonstytucyjn norm, czyni ze skargi konstytucyjnej narzdzie chronice bardziej
prawa ogu ni jednostek. Wykadnia art. 79 zawajca pole dziaania skargi
konstytucyjnej stoi w sprzecznoci z uytym w nim zwrotem, i kady, czyje
konstytucyjne wolnoci lub prawa zostay naruszone, ma prawo []. Przytoczone
sowa zdaj si ka wyrany nacisk na indywidualny charakter skargi. Dodatkowo
restrykcyjna interpretacja stoi w sprzecznoci z wykadni systemow. Artyku 79
mieci si pod koniec rozdziau II Konstytucji RP zatytuowanego Wolnoci, prawa
639
Wyrok TK z dnia 2 grudnia 2009 r., U 10/07, OTK Seria A 2009, z. 11, poz. 163.
640
Wyrok ETPC z dnia 15 czerwca 2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce, numer skargi 7710/02,
www.echr.coe.int.
641
Punkt 95 wyroku ETPC z dnia 15 lipca 2010 r. The Court notes that the above analysis of the
Constitutional Court, while unquestionable in its substance, appears to overlook other situations which
may arise in practice.
642
Por. takes European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), Study on
Individual Access to Constitutional Justice, s. 24, gdzie pojawia si postulat, aby indywidualne rodki
kontroli konstytucyjnoci traktowa jako filtr ograniczajcy liczb spraw rozpoznawanych przez ETPC;
rwnoczenie
wskazane
zostaje,
system
skargi
konstytucyjnej
pozwalajcy
na
badanie
konstytucyjnoci jedynie aktw normatywnych roli podobnego filtra nie spenia, www.venice.coe.int.
190/279
UKASZ PIOTR SUPERA
i obowizki czowieka i obywatela i stanowi jego ukoronowanie, przyznajc jednostce

efektywne narzdzie obrony jej indywidualnych praw. Na koniec naley podnie
argument celowociowy co do tego, i naley zapewni efektywne przestrzeganie praw
podstawowych w pastwie prawnym.
Z tego wzgldu wskazane byoby przyj, e rwnie w przypadku jednorazowego
zastosowania normy istnieje przedmiot konstytucyjnej kontroli. Pod rozwag naley
podda rwnie rozwizanie, zgodnie z ktrym Trybuna Konstytucyjny mgby
w przypadku nawet incydentalnego niekonstytucyjnego zastosowania prawa wyda
wyrok interpretacyjny, wskazujc, i akt normatywny rozumiany w dany sposb jest
niekonstytucyjny643.
Niebezpieczestwo
nadmiernej
ingerencji
w rozwj
linii
orzeczniczej byoby ograniczone. Wykadni oceniano by nie pod wzgldem

dogmatycznej poprawnoci, ale zgodnoci z normami konstytucyjnymi. W tym miejscu
naley jednak odnie si do niezwykle spornego w doktrynie zagadnienia, czy
Trybunaowi Konstytucyjnemu w ogle przysuguje kompetencja do wydawania
wyrokw interpretacyjnych.
O dyskusji toczcej si wok wyrokw interpretacyjnych dotyczy kwestii, czy
Trybuna Konstytucyjny moe na podstawie Konstytucji z 1997 r. stwierdza
konstytucyjno lub niekonstytucyjno przepisw pod warunkiem ich okrelonego
rozumienia.
Kluczowym
argumentem
autorw
uznajcych
kompetencje
Trybunau
Konstytucyjnego do wydawania orzecze interpretacyjnych jest teza, i w przeciwnym

przypadku zachodziaby koniecznoci usuwania z porzdku prawnego przepisw ze
wzgldu na fakt nadawania im niekonstytucyjnej treci przez sdy, mimo e w wietle
zasad wykadni moliwe jest te dokonanie wykadni zgodnej z konstytucj.
Wydawanie wyrokw interpretacyjnych pozwala unikn powstawania luk w prawie,
ktre mogyby by konsekwencj orzeczenia o niezgodnoci aktu prawnego
z Konstytucj. Kolejnym argumentem ma by rozumowanie a fortiori, tj. ad maiori ad
minus skoro Trybuna Konstytucyjny moe uchyli przepis z systemu, to tym bardziej
ma kompetencje do ustalenia, pod jakimi warunkami przepis ten moe w systemie
pozosta. Orzeczenie derogujce akt normatywny stanowi zatem ultima ratio644.
643
Tak te W. Wrbel, Skarga konstytucyjna problem do rozwizania, [w:] Ksiga XX-lecia
orzecznictwa TK, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s. 61.

644
M. Florczak-Wtor, Orzeczenia, op. cit., s. 94. Por take K. Pietrzykowski, O tak zwanych
interpretacyjnych wyrokach Trybunau Konstytucyjnego, Przegld Sdowy 2004, z. 3, s. 15;
191/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Oczywicie argument a fortiori mona prbowa obali, wskazujc, i Trybuna

Konstytucyjny nie tyle moe orzec o niezgodnoci danego aktu normatywnego
z Konstytucj, ile musi to uczyni. Nie ma natomiast kompetencji do stosowania innych
agodniejszych rodkw (podobnie jak np. sd powszechny nie moe na podstawie
kodeksu karnego z 1997 r. nikogo skaza na kar 30 lat pozbawienia wolnoci, mimo e
moe wymierzy kar doywotniego pozbawienia wolnoci). Trybuna Konstytucyjny
podnosi dodatkowo, e aby w ogle przystpi do badania normy z wzorcem
konstytucyjnym, musi najpierw ustali jej brzmienie 645. Rodzi si jednak oczywicie
pytanie: o ktre brzmienie normy chodzi. Trybuna Konstytucyjny podkrela
wielokrotnie, i stara si uwzgldnia istniejc sdow praktyk stosowania danego
przepisu. Jedynie w sytuacji, gdy orzecznictwo sdowe jest nieuksztatowane
i niespjne, Trybuna Konstytucyjny sam nadaje mu okrelone znaczenie. Z kolei Lech
Gardocki,
wypowiadajc
si
przeciwko
moliwoci
wydawania
wyrokw
interpretacyjnych, zwraca uwag, i w praktyce dochodzi jednak do zakwestionowania

przez Trybuna Konstytucyjny zastanej wykadni sdowej646.
W uchwale z dnia 17 grudnia 2009 r.647 Sd Najwyszy uzna, e orzeczenie TK
stwierdzajce w sentencji niezgodno z Konstytucj okrelonej wykadni aktu
normatywnego, ktre nie powoduje utraty mocy obowizujcej przepisu, nie stanowi
podstawy do wznowienia postpowania przewidzianej w art. 4011 k.p.c.. Uchwaa
zostaa wydana na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, ktry wskazywa na
istniejce w tym zakresie rozbienoci w judykaturze Sdu Najwyszego. Sentencja
uchway dotyczy negatywnych wyrokw interpretacyjnych (wykluczajcych pewne
rozumienie
przepisu
jako
niekonstytucyjne).
Naley
jednak
podkreli,
w orzecznictwie SN reprezentowane jest stanowisko, jakoby rwnie afirmatywne

wyroki interpretacyjne nie stanowiy podstawy do wznowienia postpowania648.
A. Mczyski, O tak zwanych wyrokach interpretacyjnych TK, [w:] Teoria i praktyka wykadni prawa,
red. P. Winczorek, Warszawa 2005, s. 159; Z. Czeszejko-Sochacki, Sdownictwo Konstytucyjne w Polsce
na tle porwnawczym, Warszawa 2003, s. 409 i nast.
645
M. Safjan, Nieporozumienia wok wyrokw interpretacyjnych, Rzeczpospolita 2002, 9 grudnia;
M. Safjan, Interpretacja a kontrola konstytucyjnoci, Rzeczpospolita 2003, 29 grudnia.

646
L. Gardocki, Problem tak zwanych wyrokw interpretacyjnych TK, [w:] Teoria i praktyka wykadni
prawa, Liber 2005, s. 153, 154 i nast.

647
Wyej wymieniona w przypisie 547 uchwaa SN w sprawie III PZP 2/09.
192/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W uzasadnieniu do uchway z dnia 17 grudnia 2009 r. Sd Najwyszy przywoa

przede wszystkim argument historyczny. Skoro Trybunaowi Konstytucyjnemu
odebrano prawo do ustalania powszechnie obowizujcej wykadni ustaw i pozbawiono
mocy powszechnie obowizujcej ju wydane uchway na podstawie art. 239 ust. 3
Konstytucji RP, to Trybuna Konstytucyjny nie ma kompetencji do wydawania
wyrokw interpretacyjnych. Argument ten opiera si jednak na nieoczywistym
zaoeniu, e uchway ustalajce powszechnie obowizujc wykadni ustaw i wyroki
interpretacyjne s instytucj tosam. Dodatkowo naley si zastanowi, czy argument
historyczny winien mie znaczenie przewaajce, czy te moe gwnie pomocnicze649.
Sd Najwyszy powouje si rwnie na argument z niezawisoci sdziowskiej,
ktrej elementem ma by swoboda w dokonywaniu wykadni prawa. Naley jednak
pamita, i sdziowska wykadnia prawa musi mie granice w treci Konstytucji.
Z tego wzgldu niezrozumiae staje si stwierdzenie, jakoby wykadnia zawarta
w sentencji orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego moga zagraa sdziowskiej
niezawisoci (chyba e uwaa si, i wykadnia wydana przez Trybuna Konstytucyjny
jest bdna).
Przeciwko uchwale Sdu Najwyszego naley wysun argument in dubio pro
libertate nakazujcy rozstrzyga wtpliwoci interpretacyjne na rzecz, a nie przeciw
prawom i wolnociom obywatelskim650. Tezy Sdu Najwyszego ograniczaj prawo
obywateli z art. 190 ust. 4 Konstytucji pozwalajce na wzruszenie ostatecznych
orzecze sdowych. Limitowanie prawa konstytucyjnego odbywa si w imi
zapewnienia jurysdykcyjnego komfortu sdziom przy orzekaniu 651. Parafrazujc
odpowiedni fragment uzasadnienia uchway Sdu Najwyszego z dnia 17 grudnia
648
Por. uchwaa SN z dnia 4 lipca 2001 r., III ZP 12/01, OSNP 2002, nr 2, poz. 276. Stanowisko to jest
dodatkowo wspierane tym, i art. 190 ust. 4 Konstytucji prima facie odnosi si do wyrokw
negatywnych. Argument ten jednak o tyle nie przekonuje, e z logicznego punktu widzenia kady
afirmatywny wyrok mona przeksztaci w zdanie z przeczeniem, tj. wyrok negatywny. Przykadowo
art. 188 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza, i Trybuna Konstytucyjny orzeka w sprawach zgodnoci ustaw
i umw midzynarodowych z konstytucj. Trudno byoby twierdzi, i zgodnie ze wskazanym przepisem
TK nie moe orzeka o niezgodnoci ustaw z Konstytucj RP.
649
Por. np. L. Morawski, Zasady wykadni praw, Toru 2000, s. 173: Wprawdzie w wielu przypadkach
trudno jest mwi o jakiej staej i wyranej linii ewolucyjnej instytucji prawnych i w tym sensie do
argumentw historycznych naley si odwoywa ostronie, ale jest niewtpliwe, e w szeregu
przypadkach mog one suy jako wana pomoc.
650
L. Morawski, Zasady, op. cit., s. 184.
193/279
UKASZ PIOTR SUPERA
2010 r., mona twierdzi, i dopuszczalno wznawiania postpowa na podstawie

wyrokw interpretacyjnych Trybunau Konstytucyjnego wynika z koniecznoci
zapobieenia wystpieniu u obywateli jurydycznego dyskomfortu, e ich prawa
i wolnoci s rozumiane w sposb restrykcyjny.
Dodatkowo w przypadku bardziej skomplikowanych norm prawnych ni te oparte na
prostym zakazie lub nakazie, zerojedynkowy system orzekania przez Trybuna
Konstytucyjny, ktry postuluje Sd Najwyszy, prowadzi do nieakceptowalnych
rezultatw (argument ad absurdum). Zdaniem Sdu Najwyszego, Trybuna
Konstytucyjny winien przyjmowa jako podstaw orzekania wykadni utrwalon
w orzecznictwie
sdowym.
Jeeli
Trybuna
Konstytucyjny
nie
zgadza
si
z rozumieniem przepisu wskazanym przez Sd Najwyszy, to winien stwierdzi jego

niekonstytucyjno. Rozwizanie to sprawdza si jednak tylko w przypadku np.
niektrych norm prawa karnego, ktre przewiduj karalno czynw, z samej swojej
istoty charakteryzujcych si niewielk spoeczn szkodliwoci. Jeeli Trybuna
Konstytucyjny uzna penalizacj okrelonych zachowa za niekonstytucyjn, wwczas
osoby skazane na podstawie zakwestionowanego przepisu mog wzruszy ostatecznie
wyroki sdw karnych, co zapewni ochron ich praw obywatelskich. Sytuacja wyglda
inaczej w przypadku norm o bardziej zoonym charakterze. Przykadowo wyrok
Trybunau Konstytucyjnego wydany w sprawie o sygnaturze SK 18/01 zakwestionowa
utrwalon w judykaturze wykadni przepisu art. 417 k.c. wic odpowiedzialno
Skarbu Pastwa za szkod z przesank winy. Zgodnie z argumentacj Sdu
Najwyszego zawart w uchwale z dnia 17 grudnia 2009 r. Trybuna Konstytucyjny
winien orzec o niekonstytucyjnoci przepisu. Prowadzioby to jednak do niemoliwych
do zaakceptowania konsekwencji652. Z systemu prawa zostaby wyeliminowany
przepis ustawowy pozwalajcy na dochodzenie roszcze od Skarbu Pastwa.
Ostatecznym efektem skargi konstytucyjnej mogaby by zatem jeszcze dalej idca
niekonstytucyjno systemu. Konieczne byoby wwczas siganie do skomplikowanych
mechanizmw653, ktre skoniyby ustawodawc do wprowadzenia do porzdku
prawnego nowego przepisu usuwajcego niekonstytucyjny stan pustki normatywnej.
651
Por. akapit drugi w czci II uzasadnienia SN do wyej wymienionej w przypisie 547 uchway SN w
sprawie III PZP 2/09.

652
L. Morawski, Zasady, op. cit., s. 170.
653
Odpowiedzialno przed Trybunaem Stanu za delikt konstytucyjny polegajcy na zaniechaniu lub te
odpowiedzialno za bezprawie normatywne.
194/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Skarb Pastwa nie byby odpowiedni nowelizacj zainteresowany. Oczywicie mona

uzna, i wwczas art. 77 Konstytucji RP stosowany byby bezporednio (na podstawie
art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). By moe jednak Skarb Pastwa prbowaby nawet
wzrusza zapade przeciwko niemu niekorzystne prawomocne orzeczenia w trybie
art. 190 ust. 4 Konstytucji RP wydane w oparciu o uchylony przez Trybuna
Konstytucyjny przepis kodeksu cywilnego654.
Kolejna wysunita w uchwale Sdu Najwyszego z dnia 17 grudnia 2009 r. teza
przeciwko
dopuszczalnoci
wyrokw
interpretacyjnych
brzmi,
Trybuna
Konstytucyjny nie moe wchodzi w kompetencj prawodawcy. Twierdzenie to zdaje

si jednak opiera na zaoeniu, i ustawodawca celowo wyda przepis, ktrego jedyn
akceptowaln wykadni jest interpretacja niezgodna z Konstytucj RP655. W rezultacie
Trybuna Konstytucyjny faktycznie nie mgby wskaza moliwej prokonstytucyjnej
wykadni danego przepisu, nie zastpujc rwnoczenie prawodawcy. Nawet gdyby
jednak faktycznie wikszo przyjmowanych aktw prawnych uchwalano wiadomie
jako niezgodnych z Konstytucj, to nie powinno by to aprobowane przez sdy
i trybunay w demokratycznym pastwie prawnym.
Przyjta przez Sd Najwyszy w uchwale z dnia 17 grudnia 2009 r. wykadnia
Konstytucji
prowadzi
Sd
Najwyszy
do
wniosku,
wyroki
Trybunau
Konstytucyjnego o charakterze interpretacyjnym nie maj mocy powszechnie wicej.

Sd Najwyszy przypisuje sobie i sdom powszechnym (np. sdom rejonowym
orzekajcym w sprawie wznowienia postpowania na podstawie art. 4011 w zwizku
654
Co prawda zgodnie z orzecznictwem Trybunau Konstytucyjnego osoby prawne prawa publicznego co
do zasady nie s dysponentem praw i wolnoci i nie przysuguje im prawo wystpowania ze skargami
konstytucyjnymi (por. postanowienia TK: z dnia 26 padziernika 2001 r., Ts 72/01, OTK 2001, z. 8,
s. 298; z dnia 6 lutego 2001 r., Ts 148/00, OTK 2001, z. 3, s. 72) w celu obrony tych praw. Inn kwesti
jednak jest moliwo wznowienia postpowania na podstawie art. 4011 k.p.c., ktry nie odnosi si
przecie jedynie do uprawnie wynikajcych z regulacji dotyczcych skargi konstytucyjnej, ale rwnie
do sytuacji, gdy akt normatywny zosta uznany za niezgodny z konstytucj w wyniku kotroli
przeprowadzonej np. na wniosek 50 posw (por. art. 191 Konstytucji RP).
655
Por. uzasadnienie do wyej wymienionej w przypisie 547 uchway SN w sprawie III PZP 2/09: Kady
sposb kreatywnego wpywania na system obowizujcego prawa, w tym proces jego zmian, sanacji lub
doprecyzowania w drodze oszczdzajcej system prawny techniki tzw. wyroku interpretacyjnego, ktra
pozwala utrzyma w mocy zaskarony przepis, eliminujc z niego tylko te elementy, ktre prowadz do
niezgodnej z konstytucj jego wykadni, nie moe i nie powinien odbywa si bez udziau, poza lub obok
prawodawcy, ktry nigdy nie moe by pozbawiony lub wyrczony w procesach tworzenia lub sanacji
przepisw prawa.
195/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z art. 405 k.p.c.) kompetencje do kontroli orzecze Trybunau Konstytucyjnego. Stoi to

w sprzecznoci
z art. 190
ust. 1
Konstytucji
RP
(Orzeczenia
Trybunau
Konstytucyjnego maj moc powszechnie obowizujc i s ostateczne) i stanowi

istotne zagroenie dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci. Sd Najwyszy
uwaa bowiem, i moe dokonywa selekcji midzy orzeczeniami Trybunau
Konstytucyjnego posiadajcymi walor orzecze powszechnie wicych oraz
charakteru takiego pozbawionych. Proces selekcji poza tym, e nie znajduje
odpowiednich podstaw w Ustawie Zasadniczej (lege non distinguente nec nostrum est
distinguere), to dodatkowo jest czasem niezwykle trudny do przeprowadzenia656.
Spr o wyroki interpretacyjne ma charakter sporu kompetencyjnego i powinien,
w przypadku
braku
porozumienia
midzy Sdem Najwyszym
a Trybunaem
Konstytucyjnym, zosta rozstrzygnity w trybie art. 189 Konstytucji RP657. Sytuacja,

w ktrej organy konstytucyjne nie s w stanie doj do porozumienia w zakresie
przysugujcych im kompetencji, jest niezwykle szkodliwa z punktu widzenia
funkcjonowania pastwa. Ustrojodawca przewidzia podobne niebezpieczestwo
i wskaza
w art. 189
Konstytucji
organ
wadny
do
rozstrzygania
sporw
kompetencyjnych. Z odpowiednim wnioskiem mgby wystpi na podstawie art. 192

Konstytucji RP Rzecznik Praw Obywatelskich. Pytanie mogoby dotyczy rwnie
istnienia po stronie Sdu Najwyszego kompetencji do kontrolowania orzecze
Trybunau Konstytucyjnego.
Podsumowujc, uwaam, i Trybuna Konstytucyjny ze swojej natury orzeka o aktach
stosowania prawa oraz ma kompetencje do wydawania wyrokw interpretacyjnych,
ktre stanowi podstaw do wznowienia postpowania. W istocie zatem, z punktu
widzenia przedstawionych w pracy tez, nie naleaoby w ogle wyodrbnia spord
656
Por. trafne tezy z uzasadnienia uchway SN z dnia 9 czerwca 2009 r., II PZP 6/09, OSNAPiUS 2009,
nr 2122, poz. 275, s. 883.

657
Do centralnych konstytucyjnych organw pastwa naley zarwno Sd Najwyszy jak i Trybuna
Konstytucyjny, por. L. Garlicki, Konstytucja RP. Komentarz, t. V, Warszawa 2007, uwagi do art. 190,
s. 5. L. Garlicki nie dostrzega jednak moliwoci proceduralnego rozstrzygnicia sporu dotyczcego
wyrokow interpretacyjnych, por. L. Garlicki, Konstytucja RP, op. cit., uwagi do art. 189, s. 5, 27.
Rozstrzygnicie sporu midzy Sdem Najwyszym a Trybunaem Konstytucyjnym na paszczynie
art. 189 Konstytucji RP byoby oczywicie rozwizaniem radykalnym, wykluczajcym moliwo dojcia
do porozumienia w tej kwestii w ramach praktyki orzeczniczej. Innym rozwizaniem mogoby by
orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego dotyczce zgodnoci z konstytucj utrwalonej wykadni art. 4011
kpc.
196/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wyrokw Trybunau Konstytucyjnego specjalnej grupy wyrokw interpretacyjnych.

Przeprowadzajc
swoje
rozumowanie,
posugiwaem
si
pojciem
wyrokw
interpretacyjnych jako pojciem pomocnym przy przedstawianiu sporw dotyczcych

kompetencji Trybunau Konstytucyjnego. Jakie jednak z powyszej tezy pyn
konkluzje dla niniejszej pracy? Najatwiej jest to zilustrowa na przykadzie. Sd
Najwyszy, orzekajc w postpowaniu kasacyjnym, dokonuje radykalnej zmiany
orzeczniczej, uznajc, i dotychczasowa wykadnia bya bdna. Strona przegrywajca
spraw skada skarg konstytucyjn, podajc jako wzorzec konstytucyjny np. art. 2
(omawian wczeniej zasad cigoci linii orzeczniczej) w zwizku z art. 32 oraz
art. 64 Konstytucji (przykadowo nowa wykadnia wydua radykalnie termin
zasiedzenia nieruchomoci, ktry to termin zgodnie z dawnym orzecznictwem ju
upyn). Stwierdzenie niekonstytucyjnoci przepisu ze wzgldu na to, i jest w stanie
pomieci dwie radykalnie odmiennie treci, moe prowadzi do powstania luki
w prawie, co byoby dla skarcego pyrrusowym zwycistwem. Skarcy wnosi zatem
o uznanie radykalnej zmiany wykadni za niemieszczc si w granicach wyznaczonych
przez Konstytucj. Zarwno dotychczasowa jak i nowa wykadnia s per se
z Konstytucj zgodne. Niekonstytucyjna miaaby by sama rewolucyjna zmiana
wykadni ze skutkiem wstecznym. Wczeniejsze rozwaania wskazyway, i Trybuna
Konstytucyjny orzeka o konstytucyjnoci norm, a nie przepisw. Przy takim ujciu
w podanym przykadzie nowa norma mogaby zosta uznana za niezgodn
z Konstytucj ze wzgldu na swj zakres czasowy prowadzcy do naruszenia
uzasadnionych oczekiwa obywateli. Wyrok taki musiaby mie form wyroku
interpretacyjnego, wykluczajcego moliwo zastosowania nowej wykadni do
dawnych stanw faktycznych jako niekonstytucyjnej.
3.6. Konkluzje
Zmiana wykadni przepisw prawa podlega istotnym ograniczeniom wynikajcym
z Konstytucji. Elementem demokratycznego pastwa prawa jest bowiem zasada
cigoci linii orzeczniczej. Stabilno wykadni sdowej jest dla obywateli co najmniej
tak samo istotna, jak kwestia trwaoci przepisw prawa. Obywatele kieruj si czsto
w swoim postpowaniu interpretacj prawa dokonywan przez sdy w tym przez Sd
Najwyszy. Judykatura Sdu Najwyszego publikowana jest w oficjalnym biuletynie
(por. art. 7 1 ustawy o SN)658. Zgodnie z Konstytucj RP, tj. art. 183 ust. 1, Sd
658
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. (Dz.U. 240, poz. 2052).
197/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Najwyszy sprawuje nadzr nad dziaalnoci sdw powszechnych i wojskowych

w zakresie orzekania. Decyzje SN, zarwno podjte in concreto, jak i wydawane in
abstracto wydawane s z zaoeniem, e bd stanowi dla obywateli informacj
o treci obowizujcego ich prawa. Szczeglnie uchway Sdu Najwyszego
podejmowane nie w ramach sporu, ale w celu wyjanienia przepisw ze swej istoty
maj stanowi istotn informacj o treci obowizujcego prawa.
Zasada cigoci linii orzeczniczej jest odpowiednikiem takich zasad jak lex retro non
agit, czy stabilnoci prawa w dziedzinie stosowania prawa. Wyodrbnienie tej zasady
pozwala na odejcie od sporw dotyczcych natury prawa. Rwnoczenie podkrela
specyfik obu sfer, tj. uchwalania przepisw prawa oraz ich wykadni. Stoj na
stanowisku, i nawet odmwienie orzecznictwu statusu rda prawa nie zwalnia
pastwa od obowizku chronienia uzasadnionych wyobrae obywateli co do treci
obowizujcego prawa.
Jednolito orzecznictwa jest rwnie przejawem konstytucyjnej zasady rwnoci.
Naruszenie zasady cigoci linii orzeczniczej moe by podstaw kontroli
rozstrzygnicia pod wzgldem jej zgodnoci z Konstytucj RP. Uwaam, i wbrew
swoim wasnym twierdzeniom, Trybuna Konstytucyjny co do zasady bada zgodno
z Ustaw Zasadnicz aktw stosowania prawa. Pozwala to na przyjcie, e Trybuna
Konstytucyjny moe uzna za niezgodne z Konstytucj akty stosowania prawa
polegajce na radykalnym odejciu od dotychczasowej linii orzeczniczej.
Dzielenie wykadni w czasie jest rodzajem wykadni prokonstytucyjnej. Dotyczy to
zarwno
przypadkw
uzgadniania
istniejcej
w obrocie
normy
z kontekstem
konstytucyjnym, spoecznym czy dogmatycznym. Pogld ten nie wychodzi z zaoenia

o prawotwrczym charakterze orzecznictwa sdowego. To zawarte w Konstytucji
zasady nakazuj czasem rnicowa wyniki wykadni w czasie. Nie dochodzi natomiast
do nadawania rnej interpretacji przepisom wedle swobodnego uznania sdziego.
Stosowanie techniki prospektywnej ley, tak jak kady inny przypadek interpretacji
zgodnej z Konstytucj RP, w kompetencji nie tylko Sdu Najwyszego, ale take
innych sdw. Okrelenie czasowych skutkw wykadni musi by wynikiem starannego
waenia wartoci konstytucyjnych, przy czym waenie to bdzie rnie wyglda
w zalenoci od tego, jakiej dziedziny prawa bdzie dotyczy.
Zbyt czste stosowanie techniki prospektywnej mogoby sprawi, i podmioty
prywatne w ogle strac inicjatyw do podwaania istniejcej wykadni. To zagadnienie
198/279
UKASZ PIOTR SUPERA
mona rozstrzygn na par sposobw. Po pierwsze, nawet jeeli technika

prospektywna stosowana bdzie czsto, to biorce udzia w procesie podmioty prywatne
nie bd jednak miay pewnoci, czy dojdzie do jej zastosowania w ich konkretnej
sprawie. Co wicej, nierzadko dla strony pozwanej czsto podwaanie dotychczasowej
wykadni jako obecnie bdnej bdzie po prostu jedyn lini obrony. Po drugie,
praktyka sdw USA i RFN oraz w zakresie spraw konstytucyjnych w Polsce, praktyka
Trybunau Konstytucyjnego, pokazuj, i technika prospektywna moe zosta
poczona z premi za aktywno dla osoby, ktra doprowadzia do ewolucji systemu
prawa poprzez swoje dziaanie (selective prospective overruling, przywilej korzyci).
Po trzecie, jeeli Sd Najwyszy zacznie stosowa technik prospektywn w sprawach
dotyczcych konkretnego sporu (zatem nie in abstracto), mona rozway dokonanie
zmian ustawowych, ktre pozwalayby na nieobcianie kosztami procesu strony, ktra
przegraa ze wzgldu na to, i postulowana przez ni wykadnia uzyskaa charakter
jedynie prospektywny, przy rwnoczesnym przyznaniu zwrotu kosztw stronie
wygrywajcej spraw od Skarbu Pastwa. De lege lata strona mogaby nie zosta
obciona kosztami na podstawie art. 102 k.p.c.
199/279
UKASZ PIOTR SUPERA
4. Ochrona uzasadnionych oczekiwa a instytucje prawa cywilnego

W poprzednich rozdziaach przedstawiono koncepcj wykadni dzielonej w czasie
jako sposobu chronienia zaufania do spjnoci orzeczniczej. W tej czci pracy zostanie
rozwaone, czy zaufanie zwizane z jednolitoci orzecznictwa moe by chronione na
poziomie zwykych ustaw. Zalet rozwiza materialnoprawnych byaby ich wiksza
niezaleno od sporw aksjomatycznych dotyczcych roli orzecznictwa. W przypadku
stosowania wykadni dzielonej w czasie orzekajcy w sprawie sd, ze wzgldu na
potrzeb ochrony wartoci konstytucyjnych, uznaje, i w rnym okresie z tego samego
przepisu naley wyinterpretowa odmienne normy. Inaczej wygldaaby sytuacja
w przypadku materialnoprawnych prb rozwiza kwestii temporalnych. Wwczas sd
orzekajcy przyjmuje, e z przepisu moe by wyinterpretowana w caym okresie tylko
jedna norma.
4.1. Ignorantia iuris nocet a ochrona uzasadnionych oczekiwa
Zasad, ktra zdaje si sprzeciwia uwzgldnieniu jakiegokolwiek zaufania do
istniejcej linii orzeczniczej, uznanej nastpnie za bdn, jest zasada ignorantia iuris
nocet. Jeeli miaaby ona charakter bezwzgldny, prba powoywania si na dawne
orzecznictwo sdowe musiaaby si spotka tylko z jedn odpowiedzi: dotychczasowe
orzecznictwo byo bdne i powoywanie si na nie nie ma adnego znaczenia
nieznajomo prawa szkodzi. Jak pisaa w roku 1957 r. Anna Turska: tradycyjn
domen fikcji o powszechnej znajomoci prawa jest prawo cywilne i prawo karne659.
Zasada ta bywa rozumiana w orzecznictwie w sposb skrajnie formalny. Przykadem
moe by orzeczenie Sdu Najwyszego z dnia 25 stycznia 2006 r.660, gdzie
stwierdzono: Dla zastosowania zasady ignorantia iuris nocet nie ma znaczenia godzina
udostpnienia aktu normatywnego adresatom, lecz dzie (data) jego urzdowego
ogoszenia i wejcia w ycie. Zgodnie z przytoczonym pogldem negatywne
konsekwencje wywodzone z fikcji powszechnej znajomoci prawa mog teoretycznie
dotkn rwnie tych, ktrzy nie mieli faktycznej moliwoci zapoznania si z aktem
prawnym z cakowicie od nich niezalenych wzgldw technicznych. Jest to
szczeglnie wane w rzeczywistoci, w ktrej samo poznanie treci aktw prawnych
jest coraz bardziej skomplikowane chociaby ze wzgldu na dziaalno orzecznicz
659
A. Turska, O fikcji powszechnej znajomoci prawa, PiP 1957, z. 9. s. 307, 309.
660
Postanowienie I CK 233/05, MoP 2006, z. 4, s. 1340.
200/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Trybunau Konstytucyjnego661, wynikajcy z czstych nowelizacji labirynt przepisw

intertemporalnych, czy te orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej
i obowizek interpretowania prawa krajowego zgodnie prawem Unii. Przy tak
formalistycznym podejciu prby zapewnienia ochrony zaufania do trwaoci linii
orzeczniczej za pomoc instytucji prawa cywilnego musiayby by skazane na
niepowodzenie.
W mniej formalny sposb do zasady ignorantia iuris nocet podchodzi si
w odniesieniu do prawa Unii662, co nie powinno pozostawa bez wpywu na prawo
krajowe. Zgodnie z wyrokiem WSA w Gdasku z dnia 24 maja 2006 r.663: zasada
ignorantia iuris nocet ulega istotnemu ograniczeniu w sytuacji, gdy osoba, na ktr akt
prawa wsplnotowego nakada okrelone obowizki, niedogodnoci, wymagania
formalne, nie moe zapozna si ze stosownym przepisem wskutek jego
nieprzetumaczenia664. Rwnie w prawie krajowym skutki fikcji powszechnej
znajomoci prawa s czasem agodzone. Przykadowo w orzeczeniu z dnia 14 marca
1951 r.665 Sd Najwyszy stwierdzi, i [z]asada ignorantia iuris nocet nie moe by
stosowana tam, gdzie przepis prawa stwarza pewien zakres ochrony nie tylko ze
wzgldu na interes jednostki, lecz i ze wzgldu na interes spoeczny. Na fakt, i
kwestia faktycznej dostpnoci aktw prawnych nie jest jedynie spraw techniczn, lecz
elementem zasady demokratycznego pastwa prawa, wskazuje jednak orzecznictwo
Trybunau Konstytucyjnego666. Naley przy tym zwrci uwag, i kodeks cywilny tak
jak poprzednie ustawy z zakresu prawa cywilnego nie zawiera przepisu wprost
wyraajcego zasad ignorantia iuris nocet667.
661
M. Safjan, Zdobywanie wiedzy o obowizujcym prawie zaczyna by sztuk, Rzeczpospolita 2003,
17 lutego.
662
663
T.T. Koncewicz, Ingnorantia iuris nocet w prawie wsplnotowym zasada i wyjtki, EPS 2006, z. 3.
Wyrok III SA/Gd 45/06, OSP 2007, z. 5, poz. 59, s. 356 z glos W. Morawskiego,
K. Lasiskiego-Suleckiego.
664
Ibidem.
665
PiP 1953, z. 1, s. 140, 142.
666
Postanowienie TK z dnia 13 lutego 1991 r., W 3/90, OTK 1991, z. 2, poz. 37: Wbrew pozorom
zagadnienie promulgacji nie jest zagadnieniem technicznym. Jego zwizek z zasad praworzdnoci jest
nierozdzielny.
667
F. Studnicki, Obecna rola zasady nie mona zasania si nieznajomoci prawa, Studia
Cywilistyczne 1967, t. X, s. 3, 17. Por take pogld wyraony w wyroku Sdu Apelacyjnego w Poznaniu
201/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W uzasadnieniu postanowienia Sdu Najwyszego z dnia 10 padziernika 2007 r.668

pojawia si kwestia, czy fakt niewiadomoci po stronie posiadacza nieruchomoci
istnienia przepisw pozbawiajcych go statusu waciciela nieruchomoci sprawia, i
jest on posiadaczem samoistnym w dobrej wierze. Sd Najwyszy wskaza, i pogld,
jakoby zasada ignorantia iuris nocet wyczaa w takich przypadkach dobr wiar
posiadacza nieruchomoci, nie moe by przyjmowany automatycznie: Wskaza
trzeba [], e pojcie dobrej lub zej wiary ma charakter klauzuli generalnej, z istoty
ktrej wynika moliwo uwzgldnienia w ocenie stanu faktycznego rnych
okolicznoci faktycznych, ktre w oderwaniu od konkretnej sprawy nie mog by
oceniane raz na zawsze i w jednakowy sposb wedug schematu o bezwzgldnym
znaczeniu.
W doktrynie podnosi si, i w kodeksie cywilnym istniej przepisy pozwalajce na
wyczenie skutkw fikcji powszechnej znajomoci prawa. Wskazuje si tu przepisy
dotyczce bdu, odpowiedzialnoci z tytuu czynw niedozwolonych, czy te przepisy
posugujce si klauzul dobrej wiary669. Co wicej, rygorystyczne skutki paremii
mona agodzi poprzez art. 5 k.c. Jak pisze S. Grzybowski: Nawet jednak wwczas,
gdy obowizujce prawo nie zawiera adnych szczeglnych przepisw mogcych by
podstaw konstruowania wyjtkw od zasady iuris ignorantia non excusat, traci ona
swe znaczenie w razie zderzenia si [z] inn zasad, ktrej przyznaje si
pierwszestwo670. Zasad tak moe by ochrona uzasadnionych oczekiwa
podmiotw uczestniczcych w obrocie. W tym ujciu fikcja powszechnej znajomoci
z dnia 12 maja 2005 r., I ACa 1694/04: W polskim prawie nie wystpuje domniemanie znajomoci
prawa przez obywateli, przeciwnie rnorakie uregulowania proceduralne, takie jak moliwo
ubiegania si o pomoc prawn wiadczon z urzdu, czy otrzymania w uzasadnionej potrzebie poucze
co do czynnoci procesowych od sdu, jeli si nie korzysta z fachowej pomocy wskazuj na to, e
ustawodawca przyjmuje zaoenie, i sprawne funkcjonowanie w systemie prawnym wymaga
szczeglnych kwalifikacji i obywatel moe mie z tym uzasadnione kopoty. Zaczerpnita z prawa
rzymskiego paremia ignorantia iuris nocet nie odpowiada wic konkretnym regulacjom prawnym,
a jedynie odzwierciedla potoczny pogld na skutki nieznajomoci prawa. Nie mona zatem obali
domniemania dobrej wiary powoaniem si na fakt opublikowania wyroku Trybunau Konstytucyjnego.
Konieczne byoby wykazanie znajomoci konsekwencji prawnych tego wyroku.
668
Postanowienie I CSK 231/07, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
669
S. Grzybowski, [w:] System, op. cit., s. 96 i nast.; M. Safjan, [w:] Prawo cywilne, op. cit., s. 213
i nast.; F. Studnicki, Obecna, op. cit., SC 1967, z. 10, s. 3, 18 i nast.

670
S. Grzybowski, [w:] System..., op. cit., s. 97.
202/279
UKASZ PIOTR SUPERA
prawa przeksztaca si we wzruszalne domniemanie znajomoci prawa. Jak pisze

A. Turska: Instytucja domniemania znajomoci prawa nie stwarza wbrew pozorom
miertelnego niebezpieczestwa dla porzdku prawnego, lecz konstruuje ustawow
gwarancj powoania si na nieznajomo prawa jak na okoliczno wyczajc win,
bd odpowiedzialno, co powinno by w demokratycznym systemie prawnym
bezwzgldnym prawem obywatela671.
Zasada ignorantia iuris non excusat nie ma charakteru absolutnego. Raczej
naleaoby mwi o zasadzie ignorantia iuris non semper nocet. Stwierdzenie to
pozwala na poszukiwanie w prawie materialnym instytucji ograniczajcych pole
zastosowania tej zasady w przypadku zmian orzeczniczych. Po dokonaniu powyszej
konkluzji rozwa, w jaki sposb instytucje prawa cywilnego mogyby ewentualnie
prowadzi do ochrony zaufania zwizanego z jednolitoci linii orzeczniczej.
Warto na koniec przytoczy fragment orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego z dnia
12 wrzenia 2005 r.672 wskazujcy na status omawianej zasady w systemie: Zasada
ignorantia iuris nocet we wspczesnej dobie nie ma bowiem waloru absolutnego
i wie o tyle tylko, o ile sam ustawodawca spenia pewne standardowe wymagania
np. co do publikacji przepisw, ich opracowania z uwzgldnieniem horyzontu
percepcyjnego domniemanych, przecitnych adresatw, waciwej vacatio legis. Prawo
nie powinno bowiem stawa si puapk zastawion przez legislatora poszukujcego
legitymizacji dla wszystkich swych poczyna w formalnym odwoaniu si do zasady
ignorantia iuris nocet. Gdyby tak miao si zdarzy, takie dziaanie ustawodawcy
mogoby by uznane za naruszajce zasad rzetelnej legislacji (art. 2 Konstytucji).
4.2. Zarzut naduycia prawa
Sposobem uniknicia negatywnych skutkw zwizanych ze zmian linii orzeczniczej
moe by w niektrych przypadkach podniesienie zarzutu z art. 5 k.c. Jak pisze
S. Grzybowski: W pewnych sytuacjach czynienie ze swego prawa uytku przy
korzystaniu z nieznajomoci prawa u drugiej strony mogoby by uznane za naruszajce
zasady wspycia spoecznego, a zatem stosownie do art. 5 k.c. pozbawione
ochrony673. Osoba, przeciwko interesom ktrej miaaby zosta wykorzystana zmiana
orzecznicza, moe podnie jeeli tylko miaa podstawy, aby ufa w trwao linii
671
A. Turska, O fikcji, op. cit., s. 307, 324.
672
Wyrok SK 13/05, OTK, seria A, 2005, z. 8, poz. 91 z glosami M. Krlikowskiego, Prawo i Podatki
2006, z. 4, s. 30, Z. Huszcza, Prokuratura i Prawo 2006, z. 4, s. 35.
203/279
UKASZ PIOTR SUPERA
orzeczniczej zarzut naduycia prawa. Ochronie podlega tu zaufanie jednej ze stron do

przyszego dziaania drugiej strony. Warunkiem jest, aby zaufanie to miao uzasadnione
podstawy w uprzednim zachowaniu (dziaaniu lub zaniechaniu) drugiej strony674.
Przykad: Waciciel nieruchomoci nie podejmuje w czasie biegu zasiedzenia
adnych czynnoci zmierzajcych do odzyskania nieruchomoci, mimo i dysponuje
odpowiednimi do tego rodkami. Mija termin zasiedzenia, jednak nastpnie
orzecznictwo sdowe dokonuje istotnej zmiany wykadni odpowiednich przepisw
i uznaje obecnie, e termin zasiedzenia w takich przypadkach moe min np. dopiero
za
trzy
lata.
Waciciel
nieruchomoci
wystpuje
z roszczeniem
o wydanie
nieruchomoci. Posiadacz samoistny odpowiada zarzutem z art. 5 k.c., domagajc si

ochrony swych uzasadnionych oczekiwa.
Oczywicie dopuszczalno zastosowania art. 5 k.c. budziaby nierzadko wtpliwoci.
Czy na zasad ochrony zaufania mona by powoywa si np. w sprawach, dla
rozstrzygnicia ktrych istotne jest stwierdzenie niewanoci czynnoci prawnej.
Przykadowo dochodzi do zmiany linii orzeczniczej co do formy wymaganej do
wanoci czynnoci prawnej. Dotychczasowe orzecznictwo nie wymagao dla danej
czynnoci formy aktu notarialnego, nowe tak. Do zawarcia umowy w formie pisemnej
doszo w okresie, gdy sdy stay na stanowisku, i nie istniej szczeglne wymogi co do
formy. Jedna ze stron wystpuje z roszczeniem z tytuu bezpodstawnego wzbogacenia,
podnoszc, i umowa bya niewana, mimo i przed zmian linii orzeczniczej nie
podnosia takich zarzutw. W doktrynie i orzecznictwie istnieje silnie ugruntowany
pogld, i z powoaniem si na zasady wspycia spoecznego nie mona podwaa
673
S. Grzybowski, System, op. cit., s. 97. Koncepcj tak popiera rwnie M. Safjan: Naley te uzna
za trafny pogld reprezentowany w doktrynie co do moliwoci zagodzenia rygorw zasady wyraonej

w premii ignorantia iuris nocet poprzez zastosowanie art. 5 kc, a wic koncepcji naduycia prawa
podmiotowego.
674
P. Machnikowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 16:
Cech nowoczesnego spoeczestwa jest jego zoono i nieprzejrzysto []. Szczeglnego znaczenia
nabieraj zatem instrumenty prawne suce ochronie zaufania, w tym klauzula generalna zasad
wspycia spoecznego. Mona bowiem, jak si wydaje, sformuowa generaln norm moraln
nakazujc postpowa zgodnie z uzasadnionymi oczekiwaniami (zaufaniem) partnerw spoecznych.
Konkretyzacja tej zasady wymaga uwzgldnienia wielu czynnikw. Generalnie mona stwierdzi, e
zaufanie w okrelone postpowanie konkretnej osoby jest uzasadnione w takim stopniu, by podlegao
ochronie prawnej (przez klauzul zasad wspycia spoecznego) wwczas, gdy zostao przez t osob
wywoane.
204/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ani modyfikowa wyranych dyspozycji przepisw prawnych, ktre jak art. 58 1 k.c.,
ze wzgldu na bezpieczestwo obrotu, przewiduj sankcj bezwzgldnej niewanoci
dla czynnoci prawnych sprzecznych z prawem, nie przewidujc od tego adnych
wyjtkw, a wic samodzielnie, w sposb jednoznaczny i wyczerpujcy przesdzaj
o prawach stron675. Z tego tytuu ochrona uzasadnionych oczekiwa poprzez art. 5 k.c.
napotykaaby
istotne
ograniczenia
w odniesieniu
do
interpretacji
przepisw
o charakterze imperatywnym. Warto podkreli, i zgodnie z pogldami doktryny zarzut

naduycia prawa stanowi co do zasady jedynie form obrony. Przykadowo zarzut ten
mgby zosta podniesiony w przypadku dochodzenia roszcze wynikajcych
z niewanoci umowy, ktra bya umow wan w wietle dotychczasowej judykatury.
Zgodnie z art. 411 pkt 1 k.c. a contrario mona da zwrotu wiadczenia
nienalenego, jeeli speniajcy nie wiedzia, i nie by do wiadczenia zobowizany.
W doktrynie wskazuje si, i chodzi tu o wiadomo braku obowizku wiadczenia ze
wzgldu na znany wiadczcym stan faktyczny albo ze wzgldu na obowizujcy stan
prawny676. Jest to wyjtek od zasad ignorantia iuirs nocet. Moliwoci obrony
przeciwko wywodzonemu z niego roszczeniu mgby by zarzut naduycia prawa,
zgodnie z ktrym fakt zmiany orzecznictwa sdowego nie powinien wpywa na
stosunki midzy stronami, ktre zawary umow w dobrej wierze z zamiarem jej
wykonania. Dla ostatecznego rozstrzygnicia istotne byyby rzecz jasna dodatkowe
okolicznoci, tj. ocena sytuacji kadej ze stron w zwizku z wykonaniem umowy.
Natomiast nie mona by podnie zarzutu naduycia prawa jako podstawy powdztwa
i skutecznie dochodzi z tego tytuu roszczenia z umowy w wietle nowej judykatury
bezwzgldnie niewanej. W tym przypadku ochron przed dziaaniem wykadni wstecz
mogoby zapewni nadanie jej jedynie skutku prospektywnego.
4.3. Bd jako wada owiadczenia woli677
Kolejn
instytucj
prawa
cywilnego,
ktra
moe
chroni
wynikajce
z dotychczasowej linii orzeczniczej wyobraenia stron co do stanu prawnego, jest

uprawnienie do powoania si na bd jako wad owiadczenia woli. Zgodnie z art. 84
1 k.c. bd prawnie relewantny musi dotyczy treci czynnoci prawnej. Przy czym
675
Wyrok SN z dnia 22 wrzenia 1987 r., III CRN 265/87, OSNCP 1989, z. 5, poz. 80.
676
K. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny, komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, Warszawa 2011,
s. 1539.
677
Co do pojcia bdu jako wady owiadczenia woli por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady
owiadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973.
205/279
UKASZ PIOTR SUPERA
tre czynnoci prawnej rozumiana jest szeroko i uwzgldnia mylne wyobraenie

o skutkach czynnoci prawnych wyznaczonych ustaw lub ustalonymi zwyczajami
(art. 56 k.c.)678. Pogld, i bd co do prawa objty jest hipotez art. 84 k.c., wyraony
zosta rwnie w orzecznictwie679. Tym samym osoba ywica na podstawie
zmienionego pniej orzecznictwa mylne wyobraenie o treci prawa i wynikajcych
z niej skutkach dla jej owiadczenia woli mogaby, w przypadku zmiany linii
orzeczniczej, powoywa si na bd co do treci czynnoci prawnej i prbowa w ten
sposb zniweczy jej trudne wczeniej do przewidzenia skutki. W tym przypadku nie
chodzi
o zapewnienie
trwaoci
stosunkom
prawnym
powstaym
w oparciu
o dotychczasowe orzecznictwo, ale o moliwo podjcia przez stron na nowo decyzji

co do utrzymania w mocy stosunku prawnego.
4.4. Wina680 i bezprawno
Jak kwalifikowa, w sytuacji zmiany linii orzeczniczej, z punktu widzenia przesanki
winy i bezprawnoci zachowanie podmiotw prawa cywilnego?
Czy zachowanie moe by uznane za bezprawne, gdy w wietle dotychczasowego
orzecznictwa miecio si w ramach dopuszczalnych norm? Bezprawno zachowania
stanowica w wielu przypadkach przesank odpowiedzialnoci odszkodowawczej
uwaana jest za element obiektywny, niezaleny od subiektywnych wyobrae
podmiotw prawa. Z tego wzgldu zmiana linii orzeczniczej dotyczca kwestii
bezprawnoci wpywa na wsteczn negatywn ocen zachowania podmiotw prawa
cywilnego. Dotyczy to rzecz jasna sytuacji, gdy wykadnia nie zostanie podzielona
w czasie np. ze wzgldu na zmian relewantnego kontekstu spoecznego. W przypadku
odpowiedzialnoci na zasadzie bezprawnoci skutki zmiany linii orzeczniczej co do
zakresu dziaa prawnie dozwolonych nie mog by agodzone za pomoc elementw
subiektywnych. Jeeli nie doszo do dzielenia wykadni w czasie, niezastosowanie si
do nowych, rzutujcych wstecz wzorcw, naley bada pod ktem obiektywnie
istniejcej moliwoci zachowania si zgodnie z danymi wzorcami. Kwestia istnienia
utrwalonej, lecz pniej uznanej za nieprawidow linii orzeczniczej, nie zmieni
kwalifikacji danego zachowania jako bezprawnego.
678
Z. Radwaski, [w:] Prawo cywilne cz oglna, red. Z. Radwaski, SPP t. II, wyd. 2, Warszawa
2008, s. 400.
679
Wyrok SN z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73, OSP 1975, z. 11, poz. 238; wyrok SN z dnia
12 padziernika 2000 r., IV CKN 144/00, OSN 2001, z. 4, poz. 60.

680
J. Dbrowa, Wina jako przesanka odpowiedzialnoci cywilnej, Wrocaw 1968.
206/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Elementem, ktry mgby chroni podmioty prawa przed niekorzystnymi skutkami

zmiany linii orzeczniczej, jest kwestia winy. Jeeli w relewantnym momencie istniao
orzecznictwo uznajce dane zachowanie za dopuszczalne, trudno jest czyni zarzut
osobie, jeeli jej dziaanie byo z t wykadni zgodne. Przykadowo, jeeli miaa
miejsce orzecznicza redefinicja, np. pojcia dobrych obyczajw, wwczas osoba, ktrej
zachowanie podlega ocenie prawnej, mogaby si broni twierdzeniem, i dziaaa
zgodnie z dotychczasowym rozumieniem tego pojcia, wyraonym w judykaturze.
Poniewa nie doszo do podzielenia wykadni w czasie, zachowanie naley uzna za
obiektywnie bezprawne. Jednak ochrona oczekiwa, zwizanych z dotychczasow lini
orzecznicz, odbywa si poprzez uznanie danego zachowania za niezawinione.
Pojawia si pytanie, czy dany podmiot nie powinien by liczy si ze zmian
istniejcej wykadni. Jeeli tak, wwczas odpowiedzialno na zasadzie winy wchodzi
w gr ze wzgldu na co najmniej win nieumyln 681. Dochodzioby wwczas do
przypisania
winy,
mimo
zgodnoci
ocenianego
zachowania
z istniejcym
orzecznictwem. Wynik oceny, czy dana zmiana bya do przewidzenia, byby

uzaleniony od skonstruowanego wzorca naleytej starannoci, jak naleao zachowa
przy wykadni prawa oraz zwizanych z ni dziaa.
Ze wzgldu na tendencj do coraz wikszej obiektywizacji pojcia winy w prawie
cywilnym podmiot prawa cywilnego mgby si liczy z zarzutem zawinionego
bezprawnego zachowania, nawet w przypadku zmiany linii orzeczniczej, jeeli,
zdaniem sdu orzekajcego, zmiana ta bya dostatecznie przewidywalna. Pojcie winy
nie zawsze bdzie zatem dostatecznym mechanizmem ochronnym, agodzcym skutki
zmian orzeczniczych. W tym kontekcie naley zreszt zwrci uwag na pojawiajce
si w doktrynie interpretacje kwestii dooenia naleytej starannoci jako kwestii
681
A. Olejniczak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz oglna, red.
A. Kidyba, LEX 2010, komentarz do art. 415 k.c., Dla przypisania niedbalstwa konieczne jest ustalenie,
e w konkretnych okolicznociach danego przypadku sprawca mg zachowa si z naleyt
starannoci. Tak kwalifikacj uniemoliwiaj nieraz bdne informacje, na podstawie ktrych sprawca
podejmowa decyzj, lub fakt, e do nieostronego zachowania sprawca zosta zmuszony warunkami,
w jakich dziaa, przymuszony fizycznie lub psychicznie (szanta). Niedopuszczalne jest take stawianie
zarzutu sprawcy, niedziaajcemu starannie z uwagi na pewne cechy osobiste, na ktre nie mia wpywu
(np. niesprawno spowodowana wiekiem lub chorob). Za niedbae trzeba jednak uzna postpowanie
sprawcy, ktre nie byo konieczne i zostao podjte dobrowolnie, przy wiadomoci wystpujcych
ogranicze.
207/279
UKASZ PIOTR SUPERA
bezprawnoci, a nie winy682.

4.5. Dobra wiara
W przypadku klauzuli dobrej wiary w rozumieniu subiektywnym orzecznictwo
sdowe moe mie znaczenie przy ocenianiu stanu wiadomoci adresata normy
prawnej. Istnienie w obrocie okrelonej normy w momencie podejmowania przez
podmiot relewantnego dziaania nie moe pozosta bez wpywu na ocen, czy zostaa
zachowana dobra wiara. W przypadku gdy w wietle orzecznictwa sdowego mona
uzna, e dana okoliczno czy prawo bdca przedmiotem dobrej lub zej wiary ma
miejsce, wwczas trudno jest postawi zarzut zej wiary adresatowi normy prawnej.
Przeszkod w przyznaniu ochrony przed wsteczn zmian orzecznictwa moe by
jednak fakt, i pojcie dobre wiary wie si z potrzeb znalezienia kryterium, wedle
ktrego oceniano by stan wiadomoci. Jak pisze Piotr Machnikowski: O zej wierze
podmiotu bdzie zatem rozstrzygao to, e jego niewiedza o istnieniu bd nieistnieniu
jakiego prawa wynika z niedooenia naleytej starannoci683. Zatem od przyjtego
wzorca naleytego starania, bdzie zaleao przyznanie ewentualnej ochrony przed
wstecznym dziaaniem nowej wykadni.
4.6. Zmiana linii orzeczniczej a klauzula rebus sic stantibus684
W orzecznictwie przyjmuje si, e nieprzewidywalna przez strony umowy zmiana
stanu prawnego moe by potraktowana jako zdarzenie wywoujce nadzwyczajn
zmian stosunkw w rozumieniu art. 3571 k.c.685. Jako przykad wskazuje si nag
zmian ustawy podatkowej, ktra prowadzi do tego, i spenienie wiadczenia byoby
poczone dla jednej ze stron z nadmiernymi trudnociami albo grozioby jednej ze
stron rac strat686. Przy czym oczywicie zmiana stanu prawnego musi mie
682
M. Krajewski, Niezachowanie naleytej starannoci problem bezprawnoci i winy, PiP 1997, z. 10,
s. 32.
683
684
P. Machnikowski, [w:] Kodeks cywilny, op. cit., s. 26.

A. Brzozowski, Prawo zobowiza cz oglna, red. A. Olejniczak, SPP t. VI, Warszawa 2009,
s. 935 i nast. i przytoczona tam literatura.

685
Por. wyroki SN: z dnia 20 lipca 2007 r., I CK 3/07, OSNC 2008, poz. 65, s. 24; z dnia 14 wrzenia
2005 r., III CK 43/05, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck; z dnia 21 kwietnia 2005 r., III
CK 645/04, Przegld Ustawodawstwa Gospodarczego 2006, z. 2, s. 30; z dnia 6 grudnia 2006 r., IV
CSK 290/06, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck; a take uchwaa SN z dnia 24 czerwca
1994 r., III CZP 79/94, OSNC 1994, z. 12, poz. 240.
686
Wyej wymieniony w przypisie 685 wyrok SN w sprawie III CK 645/04.
208/279
UKASZ PIOTR SUPERA
charakter nieprzewidywalny. Ma to by zatem zmiana, ktrej zakres, ksztat i stopie,

wczeniej niemoliwe w szczegach do przewidzenia, wpyny w istotny sposb na
sytuacj majtkow co najmniej jednej strony umowy 687. Sam fakt ogoszenia ustawy
po dniu zawarcia umowy nie ma tu znaczenia decydujcego. Konieczne jest, aby strony
nie przewidyway zmian wprowadzonych ustaw688. W doktrynie podnosi si, i ze
wzgldu na dugotrwao procesu legislacyjnego oraz moliwo zapoznania si
z projektami ustaw zmiana stanu prawnego moe by uznana za nadzwyczajn zmian
okolicznoci
w rozumieniu
art. 3571
k.c.
tylko
w przypadku
zobowiza
dugotrwaych689. W przypadku innego rodzaju zobowiza istnieje bowiem moliwo

atwiejszego przewidzenia ewentualnych zmian ustawodawczych, jakie mog zaj
w relewantnym okresie. W przypadku zmian orzeczniczych, ktre nie s poprzedzone
adnym szczeglnym procesem, podzia ten nie wydaje si wskazany.
Naley uzna, i zmiana linii orzeczniczej rwnie moe by zakwalifikowana jako
nadzwyczajna zmiana stosunkw w rozumieniu art. 3571 k.c. Dokonujc nierzadko
skomplikowanych decyzji gospodarczych strony czsto kieruj si obecnym stanem
linii orzeczniczej, nawet jeeli si z ni w peni nie zgadzaj. Skoro nieprzewidywalna
zmiana przepisu moe by rozpatrywana na podstawie art. 3571 k.c., to rwnie zmiana
687
Ibidem.
688
Wyej wymieniony w przypisie 685 wyrok Sdu Najwyszego w sprawie III CK 43/05: Nie sposb
przyj, e strony umowy o wiadczenia medyczne zawierajc do niej aneks w dniu 30 grudnia 2000 r.,
nie przewidziay wejcia w ycie art. 4a ustawy o negocjacyjnym systemie ksztatowania wynagrodze.
Ustawa wprowadzajca ten przepis zostaa uchwalona w dniu 22 grudnia 2000 r. Jej uchwalenie
poprzedzay zdarzenia relacjonowane obszernie przez rodki masowego przekazu, a tre uchwalonego
przepisu take bya prezentowana. Wprawdzie zostaa ona ogoszona w dniu 24 stycznia 2001 r. z moc
obowizujc od dnia 1 stycznia 2001 r., a wic za spenion mona by uzna przesank wystpienia
zdarzenia sprowadzajcego nadzwyczajn zmian okolicznoci ju po zawarciu umowy, ale nie sposb
przyj, e strony nie przewidziay zmiany wprowadzanej wskazan ustaw. Oznacza to, e nie jest
moliwe zastosowanie art. 357[1] KC; a take wyrok SN z dnia 9 czerwca 2005 r., III CK 674/04,
System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck: O przewidywaniu przy zawarciu umowy przez strony
nadzwyczajnej zmiany stosunkw mona mwi wtedy, gdy strony zawierajc umow byy wiadome
okolicznoci prowadzcej do nadzwyczajnej zmiany stosunkw. W przypadku nadzwyczajnej zmiany
stosunkw czonej z wejciem w ycie ustawy okolicznoci prowadzc do takiej zmiany jest
niewtpliwie uchwalenie ustawy. Jej znajomo przez strony w chwili zawarcia umowy, po uchwaleniu
ustawy a przed jej opublikowaniem na podstawie informacji przekazywanych przez pras, radio
i telewizj wystarczaa wic do przyjcia przewidywania przez strony wejcia w ycie ustawy.
689
A. Brzozowski, Prawo zobowiza, op. cit., s. 935 i nast. i przytoczona tam literatura.
209/279
UKASZ PIOTR SUPERA
normy funkcjonujcej w obrocie powinna by podobnie postrzegana. Rwnie jednak

w tym przypadku nie chodzi o zapewnienie trwaoci istniejcemu stosunkowi
prawnemu, ktry powsta w oparciu o dawne orzecznictwo, ale o moliwo jego
modyfikacji, czy wrcz zakoczenia (podobnie rezultaty przynosi moliwo
wypowiedzenia umowy z wanych powodw) ze wzgldu na now wykadni
przepisw.
4.7. Wykadnia owiadcze woli
Zasady dotyczce wykadni owiadcze woli stron rwnie mog chroni zaufanie
obywateli do trwaoci linii orzeczniczej. Jeeli dojdzie do zmiany orzecznictwa
dotyczcego
ius
dispositivi,
owiadczenia
woli
stron
winny
by
oceniane
z uwzgldnieniem dawnego stanu orzecznictwa. Wwczas wczeniejsze orzecznictwo

sdowe byoby wskazwk dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, stanowioby podstaw do
dekodowania zgodnego zamiaru strony umowy z art. 65 2 k.c., zwaszcza w obrocie
profesjonalnym, gdy strony korzystay z usug profesjonalnych penomocnikw
i doradcw, informujcych ich o stanie orzecznictwa. Po drugie, istniejca w momencie
skadania owiadczenia woli wykadnia sdowa moe zosta wpisana w pojcie
okolicznoci oraz ustalonych zwyczajw w rozumieniu art. 65 1 k.c. Strony
umw mog oczywicie rwnie zamieci w nich klauzule definiujce okrelone
pojcia poprzez odwoanie do orzecze Sdu Najwyszego lub te klauzul
stwierdzajc, i zawierajc kontrakt, kieroway si wykadni prawa wyraon we
wskazanym orzecznictwie sdowym. Rozumowanie to nie wchodzi jednak w gr
w przypadku przepisw imperatywnych.
4.8. Odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa za szkod wyrzdzon
wydaniem wyroku niezgodnego z prawem
Czy w przypadku wydania orzeczenia niezgodnego z dotychczasow lini orzecznicz
wchodzi w gr odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa za bezprawie
judykacyjne (art. 4171 k.c.)?
4.8.1. Przesanka niezgodnoci z prawem
Zgodnie z art. 417 1 k.c. za szkod wyrzdzon przez niezgodne z prawem dziaanie
lub zaniechanie przy wykonywaniu wadzy publicznej odpowiedzialno ponosi Skarb
Pastwa lub jednostka samorzdu terytorialnego lub inna osoba wykonujca t wadz
z mocy prawa. Z kolei zgodnie z art. 4171 2 k.c., jeeli szkoda zostaa wyrzdzona
przez wydanie prawomocnego wyroku, jej naprawienia mona da dopiero po
210/279
UKASZ PIOTR SUPERA
stwierdzeniu we waciwym postpowaniu niezgodnoci z prawem prawomocnego

wyroku. Odpowiedni prejudykat mona uzyska w trybie skargi o stwierdzenie
niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 k.p.c.) lub te skargi
kasacyjnej (art. 3981 w zwizku z art. 4241a 2 k.p.c.)690.
Uzyskanie prejudykatu na drodze skargi z art. 4241 k.p.c. jest w praktyce ogromnie
skomplikowane. W orzecznictwie Sdu Najwyszego reprezentowany jest bowiem
bardzo silnie pogld, e niezgodnym z prawem jest orzeczenie niewtpliwie sprzeczne
z zasadniczymi i niepodlegajcymi rnej wykadni przepisami, z oglnie przyjtymi
standardami rozstrzygni albo wydane w wyniku szczeglnie raco bdnej wykadni
lub niewaciwego zastosowania prawa691. Wskazana wykadnia zostaa nastpnie
uznana za zgodn z Konstytucj przez Trybuna Konstytucyjny w wyroku z dnia 27
wrzenia 2012 r.692
Naley jednak zwrci uwag, i tekst ustawy nie ogranicza dopuszczalnoci skargi
o stwierdzenie
niezgodnoci
z prawem
prawomocnego
orzeczenia
jedynie
do
szczeglnie cikich przypadkw owej niezgodnoci693. Odpowiedzialno Skarbu

690
W orzecznictwie reprezentowany jest pogld, e nie s to rodki przysugujce alternatywnie. Inaczej
mwic, w sprawach, w ktrych istnieje moliwo wniesienia skargi kasacyjnej, wyczona ma by

moliwo wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia na
podstawie art. 4241 1 in fine k.p.c., por. np. postanowienie SN z dnia 11 marca 2010 r., I BU 11/09,
System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
691
Uzasadnienie do wyej wymienionego w przypisie 549 postanowienia w sprawie III CNP 37/07. Por.
take wyroki SN: z dnia 9 lipca 2003 r., IV CKN 357/01, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck; z dnia 13 grudnia 2005 r., II BP 3/05, OSNAPiUS 2006, z. 2122, poz. 323, s. 910; z dnia
18 stycznia 2006 r., II BP 1/05, OSNAPiUS 2006, z. 2324, poz. 351, s. 989; z dnia 31 marca 2006 r., IV
CNP 25/05, OSNC 2007, z. 1, poz. 17 z glos . Kozowskiego, Przegld Sdowy 2008, z. 78, s. 184;
z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, z. 2, poz. 35, s. 91 z glos . Kozowskiego, Przegld
Sdowy 2008, z. 78, s. 184; z dnia 14 grudnia 2006 r., I BP 13/06, Monitor Prawa Pracy 2007, z. 5,
s. 253; z dnia 4 stycznia 2007 r., V CNP 132/06, OSNC 2007, z. 10, poz. 174. Por. jednak wyej
wymienione w przypisie 580 postanowienie SN w sprawie III CZP 34/03; uchwaa SN dnia 26 kwietnia
2006 r., III CZP 125/05, OSNC 2006, z. 12, poz. 194, s. 1 z glosami J. Kondka, Palestra 2008, z. 12,
s. 302, E. Bagiskiej, Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2007, z. 3, s. 47.
692
693
Wyrok SK 4/11, Dz.U. 2012, poz. 1104.

E. Gapska, Odpowiedzialno Skarbu Pastwa za bezprawie judykacyjne, Palestra 2008, z. 12,
s. 56, 59 i nast.; por. take m.in. L. Staniszewska, Odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa
za szkody wyrzdzone wydaniem prawomocnego orzeczenia sdowego ocena nowelizacji, MoP 2011,
z. 7, s. 359; T. Zembrzuski, Skarga o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia
jako instrument dochodzenia od Skarbu Pastwa naprawienia szkody wyrzdzonej wydaniem orzeczenia
211/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Pastwa za bezprawie judykacyjne oparta zostaa na zasadzie bezprawnoci i jest

oderwana od winy694. Bezprawno nie jest mierzona w prawie cywilnym stopniem
naruszenia obowizkw. Kady stopie naruszenia obowizkw prowadzi do
bezprawnoci, jeeli nie zachodz okolicznoci ow bezprawno wyczajce.
Zdaniem
Witolda
Czachrskiego,
bezprawno
charakteryzuje
si
czystym
obiektywizmem695. Mimo to, wedle wyraniej linii orzeczniczej Sdu Najwyszego, za

niezgodne
z prawem
mona
uzna
tylko
orzeczenia
oczywicie
sprzeczne
z obowizujcymi standardami orzekania, a zatem orzeczenia, ktre zostay wydane po

dokonaniu oczywicie bdnej wykadni lub wadliwego zastosowania prawa, co mona
stwierdzi prima facie. Sytuacja taka wedle Sdu Najwyszego nie wystpuje, gdy
przepis jest otwarty na wielo moliwych interpretacji, gdy za kad z nich
przemawiaj
okrelone
argumenty 696.
W rezultacie
Sd
Najwyszy
znami
bezprawnoci rozumie nie jako wszelk niezgodno orzeczenia z prawem, ale jako
bezprawno rac kwalifikowan697.
Prezentowany przez Sd Najwyszy sposb rozumienia przesanki bezprawnoci
w przypadku bezprawia judykacyjnego upodabnia j do przesanki winy 698. Wskazuje
na to zreszt sam Sd Najwyszy: tak rozumiane pojcie bezprawnoci,
uwzgldniajce podmiotowy, subiektywny element orzekania, zblia si do pojcia
winy, jak mona przypisa sdziemu formuujcemu kwestionowane orzeczenie,
polegajcej na racym i oczywistym naruszeniu prawa699. Tym samym orzecznictwo
sdowego w postpowaniu cywilnym, Studia Iuridica 2007, z. XLVII, s. 307; L. Bosek, Glosa do
uchway SN z dnia 30 maja 2003 r., III CZP 34/03, PiP 2003, nr 12, s. 119123; R. Trzaskowski,
Odpowiedzialno odszkodowawcza za nieostateczn decyzj podatkow, Palestra 2007, z. 56, s. 278.
694
E. Gapska, Odpowiedzialno, op. cit., s. 56, 61.
695
W. Czachrski, [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiza cz oglna, red. Z. Radwaski,
t. III, cz. 1, Wrocaw, Warszawa, Krakw, d 1981, s. 533.

696
Wyej wymienione w przypisie 691 postanowienie SN w sprawie I BP 13/06.
697
Tym samym orzecznictwo Sdu Najwyszego zrealizowao postulat podnoszony w czci doktryny,
aby w drodze wykadni ograniczy zakres pojcia niezgodno orzeczenia z prawem, por. np.
A. Grski, Niezgodno z prawem prawomocnego orzeczenia sdu cywilnego, jako podstawa skargi
z art. 4241 kpc, MoP 2005, z. 25, s. 980, 982.
698
699
M. Safjan, K.J. Matuszyk, Odpowiedzialno, op. cit., s. 107.

Wyej wymieniony w przypisie 691 wyrok SN w sprawie I CNP 33/06. Por. take J. Gudowski,
Wzowe problemy skargi o stwierdzenia niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia, Przegld

Sdowy 2006, z. 1, s. 3, 10.
212/279
UKASZ PIOTR SUPERA
dotyczce rozumienia sformuowania niezgodnoci z prawem nadao mu t sam

tre, jak wczeniej wizano z pojciem winy wystpujcym w pierwotnej wersji
art. 418 k.c. Przykadowo w wyroku z dnia 27 marca 1969 r.700 Sd Najwyszy uzna, i
o zawinionym
stosowaniu
czy
niezastosowaniu
przepisu,
jako
przesance
odpowiedzialnoci z art. 418 k.c., mona mwi tylko wwczas, gdy jego rozumienie
jest oczywicie jednoznaczne, a mimo to stosuje si go w sposb odmienny od
rozumienia lub nie stosuje si w ogle.
Zgodnie ze wskazanym stanowiskiem Sdu Najwyszego sposb rozumowania
sdziw, ktrzy wydali orzeczenie badane pod ktem zgodnoci z prawem, naley
porwnywa ze wzorcem, ktry mona by okreli jako kryterium prawidowego
prawniczego rozumowania. Przywodzi to na myl pojcie naleytej starannoci. Przy
czym konkluzji tej nie zmienia fakt, e w orzecznictwie dotyczcym bezprawia
judykacyjnego Sd Najwyszy nie posuguje si wprost pojciem naleytej starannoci
(falsa demonstratio non nocet). Wikszo doktryny i judykatury pojcie naleytej
starannoci utosamia z problemem winy, a nie bezprawnoci701. Co wicej, fakt, i Sd
Najwyszy posuguje si w przypadku spraw dotyczcych bezprawia judykacyjnego
kryterium racych bdw, mgby oznacza, i odpowiedzialno Skarbu Pastwa
zostaje zawona jedynie do przypadkw niektrych rodzajw winy (race
niedbalstwo). Oczywicie, jeeli kwesti naleytej starannoci rozpoznawa w ramach
pojcia bezprawnoci702, wwczas mona twierdzi, i Sd Najwyszy wie
odpowiedzialno Skarbu Pastwa z zasad bezprawnoci. Pogld rozpatrujcy kwesti
naleytej starannoci w ramach pojcia bezprawnoci nie jest jednak szeroko
rozpowszechniony. Z powyszych wzgldw Sd Najwyszy susznie dostrzeg
w przytoczonym wczeniej orzeczeniu, e proponowany sposb rozumienia przesanki
niezgodnoci z prawem jest bliski przesance winy. Przy czy midzy tymi pojciami nie
zachodzi tosamo. Przykadowo, prawdopodobnie fakt, i sdzia by w chwili
wydania wyroku niepoczytalny, nie wyczaby, zdaniem Sdu Najwyszego,
700
Wyrok z dnia 27 marca 1969 r., I CR 23/69, Biuletyn Informacyjny SN 1969, poz. 146.
701
Por. A. Olejniczak, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz oglna, LEX 2010,
uwagi na tle art. 355 k.c. i przytoczona tam literatura.

702
Byoby to zblione do przedstawianej w literaturze koncepcji, zgodnie z ktr niedochowanie naleytej
starannoci jest kwesti bezprawnoci, a nie winy, por. M. Krajewski, Niezachowanie naleytej
starannoci problem bezprawnoci czy winy, PiP 1997, z. 10, s. 32.
213/279
UKASZ PIOTR SUPERA
odpowiedzialnoci Skarbu Pastwa za wydanie orzeczenia niezgodnego z prawem

w wietle art. 4171 k.c.
Analizujc zasady odpowiedzialnoci Skarbu Pastwa, za bezprawie judykacyjne
mona prbowa jeszcze dokona innego porwnania i zestawi zasady wykadni
z zasadami sztuki lekarskiej. Pojcie bdu w sztuce lekarskiej, czyli obiektywna
niezgodno midzy podjtymi przez lekarza dziaaniami a stanem wiedzy lekarskiej,
wpisywana
jest
porwnaniem,
w problematyk
Skarb
Pastwa
bezprawnoci703.
odpowiadaby
Zgodnie
jedynie
za
z zaproponowanym
szkod
wywoan
prawomocnym orzeczeniem wydanym w wyniku wykadni niezgodnej z naukami

prawnymi rozumianymi rwnie jako zasady wnioskowania i wykadni (zakres tych
zasad jest jednak sporny).
Podsumowujc, Sd Najwyszy tworzy autonomiczn definicj pojcia niezgodno
z prawem, ktrym posuguje si w ramach odpowiedzialnoci za bezprawie
judykacyjne. Argumenty wysuwane dla poparcia przyjtej przez Sd Najwyszy
wykadni pojcia niezgodnoci z prawem orzeczenia nie s przekonujce.
Trzeba przede wszystkim podkreli, e w swoim orzecznictwie Sd Najwyszy
bdnie przyjmuje, i ocenie pod wzgldem bezprawnoci (pomijajc spory co do
rozgraniczenia pojcia bezprawnoci i winy) podlega proces mylowy sdziego
dotyczcy wykadni przepisw prawa. Tymczasem dziaaniem, ktre winno podlega
ocenie z punktu widzenia zgodnoci z prawem, jest wydanie danego orzeczenia, ktre
samo w sobie moe by zgodne lub nie z prawem, niezalenie od poprzedzajcych je
rozwaa. Przykadowo: orzeczenie sdu jest zgodne z kanonami wykadni, ale
przyjmuje odmienn, bez wystarczajcych powodw, interpretacj od utrwalonej
judykatury Sdu Najwyszego potwierdzonej nieco wczeniej uchwa penego skadu
SN. Warto te zauway, e kodeks cywilny mwi w art. 4171 o szkodzie wywoanej
wydaniem orzeczenia, a nie szkodzie spowodowanej bdami w rozumowaniu
prawniczym przy podejmowaniu okrelonej decyzji704. Susznie zauwaa I. Karasek, e
organy wadzy publicznej s zobowizane do: stosowania prawa i dziaania na jego
703
M. Nestorowicz, Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialno lekarza za zabieg leczniczy, Warszawa
Pozna 1972, s. 78.

704
Do cakowicie przeciwnych konkluzji dochodzi Z. Banaszczyk, ktrego zdaniem art. 4171 2 k.c.
wie niezgodno z prawem z wydaniem prawomocnego orzeczenia, a nie z orzeczeniem

niezgodnym z prawem jako takim, [w:] Kodeks cywilny, komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6,
Warszawa 2011, uwagi do art. 4171.
214/279
UKASZ PIOTR SUPERA
podstawie. Brak jest w tym przypadku podstaw do ograniczania owego obowizku

jedynie do dooenia naleytej starannoci, by dziaa na podstawie prawa i prawidowo
konkretyzowa jego normy. Jeeli organ pierwszoinstancyjny, chociaby dokadajc
naleytej starannoci, zamie prawo (raco lub nie, chociaby przez przyjcie jako
podstawy swego rozstrzygnicia takiej wykadni, ktra doprowadzi do sformuowania
nietrafnej w ocenie organw wyszej instancji normy), to jego dziaanie bdzie
nosi
znamiona
bezwzgldnej
bezprawnoci,
a zatem
bdzie
czynem
niedozwolonym705.
Koncepcja przyjta przez Sd Najwyszy w odniesieniu do sposobu rozumienia
przesanki bezprawnoci zdaje si by wynikiem akceptacji teorii, wedle ktrej
w przypadku bardziej zoonych zagadnie prawnych nie ma jednego i tylko jednego
waciwego rozwizania. J. Gudowski stwierdza: tez o istnieniu jednej trafnej
decyzji (jednego trafnego orzeczenia) naley odrzuci, co pozwala na zaakceptowanie
tezy, e rnej treci orzeczenia wydawane w takiej samej lub bardzo podobnej sprawie
mog by zgodne z prawem706. Jako uzasadnienie dla takiej interpretacji przepisw
o niezgodnoci orzecze z prawem podaje si zasad niezawisoci sdziowskiej,
przysugujcy sdziemu luz decyzyjny wynikajcy ze sposobu formuowania
przepisw prawnych, konieczno przestrzegania porzdku instancyjnego oraz problem
fiskalny707.
Argumentacja zakorzeniona w filozofii prawa, mwica o braku jednej prawidowej
odpowiedzi w skomplikowanych sprawach jest zaskakujca. Skoro sd mg zarwno
oddali powdztwo, jak i wyda wyrok uznajcy powdztwo za zasadne, to by moe
strony winny dokona na sali sdowej (w braku ugody) rzutu monet i na tej podstawie
rozstrzygn spraw, opierajc si na czysto matematycznym prawdopodobiestwie
wynoszcym 50%? By moe chodzi tu o ochron wizerunku sdziw, ktrych wyroki
musiayby zosta uznane za niezgodne z prawem, i rwnoczenie wizerunek wymiaru
705
I. Karasek, Komentarz do art. 4171 Kodeksu cywilnego, LEX.
706
J. Gudowski, KPC Komentarz, t. II, Warszawa 2007, s. 314.
707
J. Gudowski, Skarga o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia, s. 9 i nast.,
por. take J.J. Skoczylas, Odpowiedzialno za szkody, s. 251. Podobnie A. Zieliski, Ochrona przed
szkodami wyrzdzonymi przez organy wadzy publicznej wadliw wykadni prawa cywilnego, [w:]
L. Ogiego, W. Popioek, red. M. Szpunar, Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora
Maksymiliana Pazdana, Krakw 2005, s. 1554; Z. Banaszczyk, Kodeks cywilny, op. cit., uwagi do
art. 4171.
215/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sprawiedliwoci. Jednak przyjta w tym celu argumentacja uderza w rezultacie ze

zdwojon si w wizerunek wadzy sdziowskiej. Przyjta przez Sd Najwyszy
wykadnia pojcia niezgodnoci z prawem prowadzi do ciekawych wnioskw
w przypadku, gdy zestawi si j z podstawowymi wymogami stawianymi obywatelom
w kwestii przestrzegania prawa. W przypadku bezprawia judykacyjnego Skarb Pastwa
stosuje zasad, wedle ktrej podjcie niewaciwej decyzji interpretacyjnej przez
wyspecjalizowany organ pastwa sd nie prowadzi do negatywnych z punktu
widzenia Skarbu Pastwa skutkw. Jedynie wyjtkowo, w przypadku decyzji raco
bdnych, moe wchodzi w gr odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa.
Tymczasem w przypadku obywateli punktem wyjcia jest zasad ignorantia iuris nocet,
ktra moe by jedynie w szczeglnych przypadkach agodzona. Obywatel, podejmujc
skomplikowan jurydycznie decyzj, najczciej musi si liczy, w przypadku jej
sdowej weryfikacji, z ewentualnymi negatywnymi skutkami swojego postpowania,
nawet jeeli dooy najwyszej starannoci przy wykadni prawa 708. W rezultacie
porzdek prawny staje si asymetryczny, jednostronnie imperatywny. Sd Najwyszy
akceptuje po stronie wadzy sdowniczej dziaania, za ktre zwykli uytkownicy prawa
musz ponosi negatywne konsekwencje.
Argument z niezawisoci sdziowskiej rwnie nie wydaje si suszny. Sdzia musi
mie moliwo orzekania w sprawie na podstawie ustaw i Konstytucji (art. 178 ust. 1
Konstytucji RP) z wyczeniem zewntrznej ingerencji. Trudno jest jednak traktowa
jako ograniczenie niezawisoci sdziowskiej weryfikacj orzecze sdowych pod
ktem ich zgodnoci z prawem w drodze ustawowych rodkw zaskarenia,
rozpoznawanych
przez
sdy.
Skarga
o stwierdzenie
niezgodnoci
z prawem
prawomocnego orzeczenia jest rodkiem zaskarenia, rozpoznanym przez Sd

Najwyszy, zakotwiczonym w ustawowym mechanizmie realizacji prawa jednostki
708
Dotyczy to oczywicie nie tylko prawa cywilnego. Przykadem bardzo wysoko ustawionych wymaga
dotyczcych obywateli moe by nastpujcy wyraony w doktrynie prawa karnego pogld:

Dopuszczalne jest moim zdaniem uznanie, e obywatele dziaajcy wiadomie w obszarze
moliwego znaczenia zakazu prawnokarnego, gdy racjonalnie, kierujc si tekstem prawnym, nie mog
wykluczy uznania swego zachowania za wypeniajce znamiona czynu przestpnego, w razie takowej
wykadni nie mog zasania si bdem odnonie do treci zakazu: M. Krlikowski, R. Zawocki,
Kodeks karny. Cz oglna, t. I, wyd. 2, Warszawa 2011, Wprowadzenie, podtytu Granice czasowe
wykadni prawa; por. take wyrok SN z dnia 19 wrzenia 2011 r., WA 24/11, www.sn.pl, w ktrym
oskarony zosta uznany winnym popenienia przestpstwa z art. 286 k.k., przy czym do skazania
doprowadzia wykadnia celowociowa przepisw o dodatku za rozk.
216/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z art. 77 Konstytucji. Naley dodatkowo zauway, e uznanie orzeczenia za niezgodne

z prawem nie pociga za sob adnych formalnych sankcji wobec sdziego. W gr
wchodzi odpowiedzialno
majtkowa
lub
Skarbu
dyscyplinarna
Pastwa,
sdziego709.
a nie osobista
odpowiedzialno
W przypadku
odpowiedzialnoci
odszkodowawczej sdziw argumentacja dotyczca niezawisoci sdziowskiej oraz

samej istoty wadzy sdziowskiej musiaaby zosta uznana za trafn. Prawdopodobnie
jednak
dotyczyaby
ona
kwestii
winy,
a nie
bezprawnoci.
Przykadowo
w postanowieniu Sdu Najwyszego z dnia 20 sierpnia 2008 r.710 Sd Najwyszy

wyranie wskazuje, i bd penomocnika co do interpretacji przepisu jest dziaaniem
zawinionym, jeeli istniao interpretujce ten przepis orzecznictwo Sdu Najwyszego.
Z kolei w przypadku skargi o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego
orzeczenia bd w wykadni prawa rozpoznawany jest formalnie w ramach pojcia
bezprawnoci.
Jeeli teza o koniecznoci ochrony niezawisoci sdziowskiej poprzez zawajc
wykadni przesanki bezprawnoci byaby suszna, to powinna chyba znale
odpowiednie zastosowanie do innych rodkw zaskarenia, np. skargi kasacyjnej
(art. 3981 i nast. k.p.c.). Konieczne byoby uznanie, e podstaw skargi kasacyjnej jest
oczywiste naruszenie prawa materialnego lub oczywiste naruszenie przepisw
postpowania. Sd Najwyszy nie interpretuje w powyszy sposb art. 398 1 k.p.c.
Warto przypomnie, i zgodnie z art. 4241a 3 k.p.c. skarga o stwierdzenie
niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia oraz skarga kasacyjna maj
charakter zamienny. Obie instytucje peni funkcj prejudykatu otwierajcego drog do
dochodzenia odszkodowania od Skarbu Pastwa. Jednak podstaw skargi kasacyjnej
jest naruszenie prawa, a w przypadku skargi z art. 4241 k.p.c., zdaniem Sdu
Najwyszego, kwalifikowane (race) naruszenie prawa. W rezultacie ta sama
wykadnia prawa, ktra stanowi naruszenie prawa materialnego przez jego bdn
wykadni w rozumieniu art. 3983 k.p.c., jest ju dopuszczalna na tle art. 4241 k.p.c.711.
709
Co do rozrnienia i wynikajcych std konsekwencji por. wyrok SN z dnia 5 sierpnia 2005 r., II CK
27/05, LEX nr 311305.

710
711
Postanowienie I UZ 11/08, OSNAPiUS 2010, z. 12, s. 70.

Co do konstrukcyjnych sprzecznoci midzy skarg o stwierdzenie niezgodnoci z prawem
prawomocnego orzeczenia a skarg kasacyjn por. take W. Sanetra, Za jakie naruszenia prawa
wsplnotowego przez sd najwyszego szczebla naley si odszkodowanie. Uwagi na marginesie wyroku
ETS w sprawie Traghetti, EPS 2006, z. 9, s. 8.
217/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Przyjcie, e jedynie wyroki Sdu Najwyszego wydane w postpowaniu kasacyjnym,

ktre stwierdziy race naruszenie prawa, stanowi prejudykat otwierajcy drog do
dochodzenia odszkodowania, staoby w sprzecznoci z treci art. 4241a 2 k.p.c.
Przepis ten stwierdza, nie czynic wyjtkw, e orzeczenie Sdu Najwyszego wydane
na skutek wniesienia skargi kasacyjnej traktuje si jako orzeczenie wydane
w postpowaniu
wywoanym
wniesieniem
skargi
o stwierdzenie
niezgodnoci
z prawem orzeczenia. Dodatkowo naley zauway, e Sd Najwyszy w swoich

orzeczeniach wydawanych w ramach postpowania ze skargi kasacyjnej niekoniecznie
wskazuje, czy zaskarone orzeczenie byo raco sprzeczne z prawem. Warto te
zwrci uwag, i oczywicie uzasadniony charakter skargi jest tylko jedn z czterech
przesanek przyjcia skargi kasacyjnej do rozpoznania zgodnie z art. 3988 1 k.p.c. Inn
podstaw przyjcia skargi do rozpoznania jest potrzeba wykadni przepisw budzcych
powane wtpliwoci lub wywoujcych rozbienoci w orzecznictwie sdw. Zatem
wtpliwoci interpretacyjne, ktre w przypadku skargi o stwierdzenie niezgodnoci
z prawem wyczaj co do zasady moliwo uznania orzeczenia za niezgodne
z prawem, mog zdecydowa o przyjciu skargi kasacyjnej do rozpoznania.
Zgodnie z wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia 3 grudnia 2008 r.712: o ile dla
uwzgldnienia skargi kasacyjnej przyjtej do rozpoznania wystarczy stwierdzenie
naruszenia prawa [], o tyle nie jest to wystarczajce dla uwzgldnienia skargi
o stwierdzenie niezgodnoci orzeczenia z prawem. Okazuje si zatem, e skarga
kasacyjna
oraz
skarga
o stwierdzenie
niezgodnoci
z prawem
prawomocnego
orzeczenia, mimo i czasem maj peni te same funkcje (mechanizm realizacji prawa
z art. 77 Konstytucji RP), opieraj si na innych zaoeniach konstrukcyjnych. By
moe wynika to ze wzgldw fiskalnych. Uwzgldnienie skargi kasacyjnej sprawia
automatycznie, i ewentualne roszczenia odszkodowawcze przeciwko Skarbowi
Pastwa nie obejmuj co do zasady roszczenia bdcego przedmiotem sprawy, w ktrej
zapado niezgodne z prawem orzeczenie. Roszczenie gwne zostanie bowiem pokryte
przez stron przegrywajc ostatecznie spraw. Jeeli z kolei efektem wniesienia skargi
kasacyjnej bdzie ostatecznie oddalenie powdztwa, wwczas strona przegrywajca
zostanie zobowizana do zwrotu nienalenego spenionego lub wyegzekwowanego
wiadczenia (art. 39815 1 oraz art. 39816 w zwizku z art. 415 k.p.c.). Z kolei uznanie
skargi z art. 4241 i nast. k.p.c. sprawiaoby, i Skarb Pastwa musiaby zaspokoi
712
Wyrok V CNP 82/08, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
218/279
UKASZ PIOTR SUPERA
roszczenia odszkodowawcze wynikajce z bezprawnego oddalenia lub uznania

powdztwa.
Stanowi moe to zreszt naruszenie zasady rwnoci (art. 32 ust. 1 w zwizku
z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP). W sprawach, w ktrych przysuguje skarga kasacyjna,
mona uzyska prejudykat otwierajcy drog do dochodzenia odszkodowania
w przypadku, gdy zaskarone orzeczenie narusza prawo i np. istnieje potrzeba wykadni
przepisw prawnych budzcych powane wtpliwoci (art. 3983 1 pkt 1 k.p.c.
w zwizku z art. 3988 1 pkt 2 k.p.c.). W przypadku spraw, w ktrych nie przysuguje
skarga kasacyjna, obywatele, aby dochodzi roszcze od Skarbu Pastwa, musz
wykaza zawsze race naruszenie prawa713. Race naruszenie prawa w rozumieniu
art. 4241 k.p.c., zgodnie z koncepcj Sdu Najwyszego, jest prawie wykluczone
w przypadku przepisw budzcych powane wtpliwoci interpretacyjne. Przepisy
budzce powane wtpliwoci interpretacyjne co do zasady przecie poddaj si
rnym i, jak wynika z orzecznictwa dotyczcego bezprawia judykacyjnego,
rwnoprawnym interpretacjom.
Ograniczajc zakres pojcia niezgodnoci z prawem, Sd Najwyszy chroni przede
wszystkim interes fiskalny Skarbu Pastwa, a nie niezawiso sdziowsk. Tymczasem
to wanie moliwo dzielenia wykadni w czasie powinna by postrzegana jako
ewentualny rodek prowadzcy, w wypadkach szczeglnie uzasadnionych, do
ograniczenia moliwoci dochodzenia odszkodowania z tytuu szkody spowodowanej
wydaniem orzeczenia niezgodnego z now interpretacj. Zaproponowana przeze mnie
interpretacja pozwala odeprze argumenty podnoszone w orzecznictwie Sdu
Najwyszego, i kada zmiana interpretacji przepisw wizaaby si z koniecznoci
uznawania wczeniejszych orzecze za niezgodne z prawem. W postanowieniu z dnia
24 lutego 2010 r. Sd Najwyszy stwierdzi, i nie jest niezgodne z prawem
w rozumieniu
art. 4241
k.p.c.
prawomocne
orzeczenie
oparte
na
wykadni
obowizujcej w chwili jego wydawania, choby w pniejszym orzecznictwie, take

w uchwale skadu siedmiu sdziw SN, ustalono odmienn interpretacj przepisw.
Uwaam, i kolejny czon tego zdania winien brzmie w nastpujcy sposb: jeeli
Sd Najwyszy dokona ograniczenia w czasie skutkw nowej wykadni. Przy czym
713
Z tego wzgldu trudno si zgodzi z twierdzeniem, jakoby skarga kasacyjna oraz skarga o stwierdzenie
niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia nie kolidoway ze sob, por. G. Bieniek, Komentarz
do KC, ks. III, zobowizania t. I, Warszawa 2009, art. 4171 k.c., s. 407.
219/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ewentualne ograniczenie rwnie musi dokona si po wywaeniu wartoci

konstytucyjnych, przy uwzgldnieniu koniecznoci ochrony praw podstawowych.
Na koniec naley odnie si do argumentw dotyczcych bezprawia judykacyjnego,
jakie mog zosta wysuwane na podstawie prawa Unii. W wyroku z dnia 30 wrzenia
2003 r. Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej orzek, e zasada, zgodnie z ktr
pastwa czonkowskie s zobowizane do naprawienia szkody wyrzdzonej jednostkom
wskutek przypisywanego im naruszenia prawa wsplnotowego, znajduje rwnie
zastosowanie, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z orzeczenia sdu orzekajcego
w ostatniej instancji, jeeli naruszona norma prawa wsplnotowego jest dla jednostek
rdem uprawnie, naruszenie jest wystarczajco istotne i istnieje bezporedni zwizek
przyczynowy midzy naruszeniem a poniesion przez poszkodowanego szkod. W celu
ustalenia, czy naruszenie jest wystarczajco istotne, gdy rozpatrywane naruszenie
wynika z takiego orzeczenia, waciwy sd krajowy powinien, majc na uwadze
specyfik funkcji sdowniczej, zbada, czy to naruszenie posiada oczywisty charakter.
Do porzdku prawnego kadego pastwa czonkowskiego naley wskazanie sdu
waciwego do rozstrzygania sporw dotyczcych tego odszkodowania 714. Wydawa
by si mogo zatem, i stanowisko Trybunau Sprawiedliwoci UE jest zblione do
pogldw wyraonych w orzecznictwie Sdu Najwyszego co do bezprawia
judykacyjnego. Warto jednak zwrci uwag, e Trybuna Sprawiedliwoci UE odrzuci
jako niesuszne w wyej wymienionym wyroku wiele argumentw bardzo zblionych
do tez przytaczanych przez Sd Najwyszy w judykaturze dotyczcej bezprawia
judykacyjnego. W szczeglnoci Trybuna Sprawiedliwoci UE wskaza co nastpuje:
Naley ucili, e w odniesieniu do niezawisoci sdziego zasada odpowiedzialnoci
dotyczy nie osobistej odpowiedzialnoci sdziego, lecz odpowiedzialnoci pastwa.
Tymczasem nie wydaje si, aby moliwo pocignicia pastwa do odpowiedzialnoci
z tytuu orzecze sdowych sprzecznych z prawem wsplnotowym niosa szczeglne
ryzyko podwaenia niezawisoci sdu orzekajcego w ostatniej instancji715; i dalej:
Co do argumentu wywiedzionego z zagroenia, e powadze sdu orzekajcego
w ostatniej instancji moe uchybi fakt, i jego orzeczenia, ktre stay si prawomocne,
mogyby zosta w sposb domniemany podwaone procedur, umoliwiajc
pocignicie pastwa do odpowiedzialnoci z tego tytuu, naley stwierdzi, e istnienie
714
715
Wyrok Trybunau Sprawiedliwoci w sprawie C-224/01 Kbler, Rec. s. I-10239.

Ibidem, pkt 42.
220/279
UKASZ PIOTR SUPERA
rodkw prawnych, pozwalajcych pod pewnymi warunkami na naprawienie

szkodliwych konsekwencji bdnego orzeczenia sdu moe by rwnie dobrze uwaane
za dodatkowy walor systemu prawnego, a zatem ostatecznie za zasad wzmacniajc
powag wadzy sdowniczej716. Argumentami, ktre w ostatecznoci przemwiy za
przyjciem tezy, i przesank odpowiedzialnoci jest wystarczajce istotne naruszenia
prawa, byy specyfika funkcji sdowniczej, a take suszne wymagania co do
pewnoci prawa717. Trybuna Sprawiedliwoci zdaje si zatem skania do tezy, i
m.in. istota wadzy sdowniczej wymusza przyjcie podobnego rozwizania. Nie naley
jednak zapomina, e zasady odpowiedzialnoci odszkodowawczej za bezprawie
judykacyjne przedstawione w sprawie Kbler s tosame z zasadami przyjmowanymi
w odniesieniu
do
czonkowskich718.
niezgodnych
Stanowi
to
z prawem
wskazwk,
pozasdowych
i
przywoana
decyzji
przez
pastw
Trybuna
Sprawiedliwoci UE specyfika wadzy sdziowskiej nie miaa tu decydujcego

znaczenia. Motywem takiego, a nie innego sposobu skonstruowania odpowiedzialnoci
moga by szeroko rozumiana natura UE, ktra jest organizacj suwerennych pastw.
Pastwa te, decydujc si na akcesj, s w dalszym cigu odrbnymi podmiotami.
Z tego wzgldu mog w imi, przywoanej przez Trybuna Sprawiedliwoci UE
w wyej wymienionym wyroku w sprawie Kbler (pkt 53), zasady pewnoci prawa
oczekiwa, i nie bd w stosunku do nich wycigane negatywne konsekwencje
wynikajce z niejasnoci prawa Unii. Prawo to jest niewtpliwie przez pastwa
czonkowskie wsptworzone, w ostatecznoci pochodzi jednak od odrbnego
podmiotu, tj. organizacji ponadnarodowej. Ta odrbno moe sprawia, i Trybuna
Sprawiedliwoci chroni oczekiwania pastw czonkowskich co do treci prawa. Mona
przypuszcza, e w miar stopniowego przeksztacania si Unii z organizacji
skadajcej si z suwerennych pastw czonkowskich w organizacj obywateli UE,
orzecznictwo Trybunau Sprawiedliwoci UE dotyczce odpowiedzialnoci za decyzje
pastw czonkowskich, w tym sdownicze, ulegnie pewnej modyfikacji. Elementem
istotnym
moe
si
okaza
obowizywanie
Karty
praw
podstawowych Unii
Europejskiej. By moe kade naruszenie prawa Unii przez decyzj sdow pastwa
716
Ibidem, pkt 43.
717
Ibidem, pkt 53.
718
Por. wyroki: z dnia 5 marca 1996 r. w sprawach poczonych C-46/93 i C-48/93 Brasserie du pcheur
i Factortame, Rec. s. I-1029; z dnia 17 wrzenia 1997 r. w sprawie C-54/96 Dorsch Consult, Rec.
s. I-4961.
221/279
UKASZ PIOTR SUPERA
czonkowskiego, sprzeczn z kart praw podstawowych bdzie wystarczajc

przesank odpowiedzialnoci odszkodowawczej pastwa czonkowskiego, bez
koniecznoci ustalenia, czy naruszenie byo wystarczajco jasne pod innymi wzgldami.
Naley zwrci uwag, e orzecznictwo Trybunau Sprawiedliwoci UE, jako
przesank odpowiedzialnoci pastwa czonkowskiego za bezprawie judykacyjne
wskazuje ju obecnie wymg, aby naruszona norma bya dla jednostki rdem
uprawnie. By moe element zwizany z ochron praw jednostki bdzie si wysuwa
w orzecznictwie Trybunau Sprawiedliwoci UE stopniowo na pierwsze miejsce.
Powysze rozumowanie wskazuje na rnice midzy systemem prawa Unii oraz
systemem prawa Rzeczypospolitej Polskiej (mimo wzajemnych interakcji midzy
prawem pastw czonkowskich a prawem Unii). W rezultacie sposb uksztatowania
odpowiedzialnoci odszkodowawczej za bezprawie judykacyjne w ramach orzecznictwa
Trybunau Sprawiedliwoci UE nie musi mie decydujcego znaczenia dla przesanki
odpowiedzialnoci w prawie krajowym. Warto zreszt zwrci uwag, e w obecnym
ksztacie doktryna Trybunau Sprawiedliwoci UE dotyczca odpowiedzialnoci
pastwa czonkowskiego za bezprawie judykacyjne zawiera elementy, wskazujce, i
odpowiedzialno tytuu bezprawia judykacyjnego jest w polskim prawie formuowana
szczeglnie wsko. Zgodnie z wyrokiem Trybunau Sprawiedliwoci UE z dnia
13 czerwca 2006 r.719: Prawo wsplnotowe stoi na przeszkodzie obowizywaniu
ustawodawstwa krajowego, ktre wyklucza w sposb generalny odpowiedzialno
pastwa czonkowskiego za szkody wyrzdzone jednostkom w zwizku z naruszeniem
prawa wsplnotowego przez sd orzekajcy w ostatniej instancji, z tego wzgldu, e
naruszenie
to
wynika
z []
oceny
okolicznoci
faktycznych
i dowodw
przeprowadzonej przez ten sd. Teza ta stoi w sprzecznoci z modelem przyjtym

w art. 4244 k.p.c., ktry stwierdza wanie w sposb generalny, e podstaw skargi nie
mog by jednak zarzuty dotyczce ustalenia faktw lub oceny dowodw. Przepis ten
budzi zreszt wtpliwoci z punktu widzenia art. 77 Konstytucji RP. Oznacza on
w istocie,
skarbowi
pastwa
przyznano
immunitet
w przypadku
szkd
spowodowanych wydaniem decyzji sdowej opartej na bdnej (i co trzeba podkreli,

nawet raco) ocenie dowodw i bdnych (rwnie raco) ustaleniach faktycznych.
Tak generalne wyczenie nie musiaoby przej pozytywnie kontroli pod wzgldem
zgodnoci z Konstytucj, zwaszcza z jej art. 77 ust. 2. Artyku 4244 k.p.c jest by moe
mechanicznym powieleniem analogicznego przepisu dotyczcego skargi kasacyjnej
719
Wyrok w sprawie C-173/03 Traghetti del Mediterraneo Spa, Zb.Orz. s. I-5204, sentencja.
222/279
UKASZ PIOTR SUPERA
(por. art. 3983 k.p.c), co nie stanowi bynajmniej wystarczajcego uzasadnienia. Raczej
naley uzna, i oba przepisy, ryczatowo i generalnie, uniemoliwiajc uzyskanie
prejudykatu w przypadkach bdw(w tym racych) w ocenie dowodw i ustalaniu
faktw, budz konstytucyjne wtpliwoci. Zasady oceny dowodw w tym swobodna
(nie dowolna) ocena dowodw stanowi cz systemu prawnego. Naruszenie tych
zasad mieci si w pojciu niezgodnoci z prawem w rozumieniu art. 77 Konstytucji
RP.
Artyku 77 Konstytucji RP zosta umieszczony w ostatnim podrozdziale rozdziau II
Konstytucji RP. Podrozdzia ten zatytuowano rodki ochrony wolnoci i praw.
Uwaam, i wskazana systematyka powinna mie przewaajce znaczenie przy
interpretacji tego przepisu i zwizanych z nim ustaw zwykych. Dominujcym
motywem winna by tu kwestia ochrony praw obywatelskich. Z tego wzgldu trudno
jest zaakceptowa sytuacj, w ktrej na rodek ochrony wolnoci i praw podstawowych
patrzy si gwnie z perspektywy wadzy sdziowskiej, rozumianej do tego w sposb
dyskrecjonalny. Przyjta przez Sd Najwyszy wykadnia przepisw o bezprawiu
judykacyjnym stoi w racej sprzecznoci z istot art. 77 Konstytucji. Jak pisz
M. Safjan oraz K.J. Matuszyk: linia orzecznicza przyjta przez Sd Najwyszy
w okresie ostatnich kilku lat nadmiernie zawa odpowiedzialno pastwa za wadliwe
orzeczenia w stosunku do wymaga konstytucyjnych 720. Powtarzana wielokrotnie
przez Sd Najwyszy teza, e jedynie wykadnia wadliwa w sposb oczywisty daje
podstawy do dochodzenia ewentualnego odszkodowania, przechodzi do porzdku
dziennego nad relewantnym kontekstem konstytucyjnym. Teza ta pomija bowiem
milczeniem kwesti praw podstawowych i koncentruje si na zupenie innych
kwestiach, tj. dyskrecjonalnie rozumianej wadzy pastwowej (w tym konkretnym
przypadku sdziowskiej). Jest to ostateczna konsekwencja zaadaptowania przez Sd
Najwyszy tezy o braku jednej prawidowej odpowiedzi na dane zagadnienie prawne,
ktra neguje przecie istnienie jakiegokolwiek obiektywnego kryterium mogcego
ostatecznie definiowa wynik wykadni. W rezultacie dochodzi do pomijania tych
elementw systemu, ktre takie obiektywne kryterium stanowi tj. wanie praw
podstawowych.
Naley zauway, e wspierana przez Sd Najwyszy koncepcja prowadzi do
zwolnienia Skarbu Pastwa od odpowiedzialnoci odszkodowawczej w przypadku
720
M. Safjan, K.J. Matuszyk, Odpowiedzialno, op. cit., s. 105.
223/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wyrokw
wydawanych
w istocie
na
podstawie
przepisw
niejasnych,
niejednoznacznych. Paradoks tej sytuacji polega na tym, e przepisy te tworzy,

w procesie ustawodawczym, sam podmiot immunizowany, tj. Skarb Pastwa.
Artyku 77 i zwizane z nim ustawy zamiast by rodkiem ochrony wolnoci i praw
staj si rodkiem do proklamowania tez o dyskrecjonalnej wadzy i czciowej
immunizacji Skarbu Pastwa. Tymczasem naley podnie, i prawa podstawowe mog
by naruszone zarwno przez wykadni przepisw, ktre budz zasadnicze
wtpliwoci interpretacyjne, jak i przepisw, ktre takich wtpliwoci nie budz.
Podsumowujc, elementem dominujcym przy stosowaniu przepisw dotyczcych
bezprawia judykacyjnego jest pytanie o naruszenie praw podstawowych, niezalenie,
czy naruszenie to jest efektem wykadni przepisw jednoznacznych, czy te
niejednoznacznych w treci721. W zoonych systemach spoecznych, posugujcych si
gst siatk norm naruszenie praw podstawowych by moe czciej nawet bdzie
wynika z koniecznoci stosowania i wykadni przepisw skomplikowanych, ktrych
interpretacja nie jest w cale na pierwszy rzut oka oczywista, ktre wymagaj wanie
gbszej analizy prawniczej722.
4.8.2.
Odpowiedzialno
odszkodowawcza
Skarbu
Pastwa
za
szkod
wyrzdzon wydaniem orzeczenia niezgodnego z utrwalon lini orzecznicz
721
Z tego tytuu wtpliwoci budz ograniczenia wynikajce z art. 4244 k.p.c. in fine. Cakowite
wyczenie odpowiedzialnoci pastwa za szkod wywoan bdna ocen dowodw wydaje si zbyt
daleko idce.
722
Zaproponowana w niniejszej pracy interpretacja pojcia niezgodnoci z prawem orzeczenia sdowego
jest w pewnym stopniu bliska koncepcji wypracowanej w odniesieniu do odszkodowania za

niewtpliwie niesuszne tymczasowe aresztowanie (art. 552 4 k.p.k.), zgodnie z ktr: Niewtpliwie
niesusznym, w rozumieniu art. 552 4 k.p.k., jest takie tymczasowe aresztowanie, ktre byo stosowane
z obraz przepisw rozdziau 28 k.p.k. oraz tymczasowe aresztowanie oskaronego (podejrzanego),
powodujce dolegliwo, ktrej nie powinien dozna, w wietle caoksztatu okolicznoci ustalonych
w sprawie, a take, w szczeglnoci, prawomocnego jej rozstrzygnicia (uchwaa SN z dnia 15 wrzenia
1999 r., I KZP 27/99, OSNKW, z. 1112, poz. 72) (z tym zastrzeeniem, e przepis art. 552 4 k.p.k.
rozumiem jako realizacj prawa z art. 41 ust. 5 oraz art. 77 Konstytucji RP, ktre posuguj si pojciem
bezprawno i niezgodno z prawem, a nie jako przyznajcy odszkodowanie np. na zasadzie
susznoci, inaczej por. np. wyrok SA w Szczecinie z dnia 24 marca 2011 r. I ACa 759/10, OSASz 2011,
z. 4, s. 6278). Wskazana wykadnia art. 552 4 k.p.k. stwierdza zatem, e prawo do odszkodowania
przysuguje rwnie z tytuu naruszenia praw obywatelskich, niezalenie od tego, czy wykadnia
przepisw o tymczasowym aresztowaniu bya lub nie raca nieprawidowa.
224/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Skarga o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego orzeczenia stanowi

moe rodek bezporedniej ochrony uzasadnionych oczekiwa co do trwaoci linii
orzeczniczej w przypadku, gdy wydane w sprawie orzeczenie znaczco odbiega od linii
orzeczniczej Sdu Najwyszego.
Orzecznictwo Sdu Najwyszego zdaje si przynajmniej czciowo i w innym, ni
zaproponowany w pracy kierunek, dokonujc zawajcej interpretacji przesanki
niezgodnoci z prawem. Absolutyzowanie przez Sd Najwyszy zasady niezawisoci
sdziowskiej moe prowadzi do odrzucenia tezy o zwizaniu sdw orzecznictwem
Sdu Najwyszego. Przykadowo Sd Najwyszy odmwi uznania orzeczenia za
niezgodne z prawem w trybie art. 4241 k.p.c., mimo i orzeczenie to naruszao art. 39820
k.p.c. Zgodnie z art. 39820 k.p.c. sd, ktremu sprawa zostaa przekazana po
rozpoznaniu skargi kasacyjnej, zwizany jest wykadni prawa dokonan w tej sprawie
przez Sd Najwyszy. W wyroku z dnia 31 marca 2006 r.723 Sd Najwyszy wskaza:
Przyjcie, e doszo do naruszenia art. 39820 k.p.c., nie oznacza niezgodnoci z prawem
skaronego wyroku. Zatem nawet w bardzo rzadkich przypadkach formalnie wicej
wykadni Skarb Pastwa jest chroniony przed odpowiedzialnoci odszkodowawcz
z tytuu nieprzestrzegania ustawy. Przytoczona interpretacja sprawia, e instytucja
odpowiedzialnoci Skarbu Pastwa za szkod spowodowan orzeczeniem niezgodnym
z prawem staje si zudzeniem. Sd Najwyszy zdaje postrzega swoj rol jako cile
doradcz. Nawet gdy z ustawy wprost wynika, e inny sd jest zwizany opini Sdu
Najwyszego, tene nie wyciga z owego formalnego zwizania konsekwencji.
Tymczasem zgodnie z art. 183 Konstytucji RP Sd Najwyszy sprawuje nadzr na
dziaalnoci sdw powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania.
Naley jednak wskaza na wyrok Sdu Najwyszego z dnia 18 padziernika
2006 r.724, zgodnie z ktrym: Niezgodne z prawem jest te orzeczenie krzywdzce
stron przez rozstrzygnicie sprzeczne z jednoznacznie rozumianym przepisem prawa
regulujcym okrelone uprawnienie lub obowizek albo ktrego wykadni dokona Sd
Najwyszy. Warto dokona bliszej analizy przytoczonej tezy. Koncepcja, jakoby
orzeczenie sdowe mogo zosta uznane za niezgodne z prawem, jeeli jest sprzeczne
z jednoznacznie rozumianym przepisem prawa regulujcym okrelone uprawnienie lub
obowizek, stoi w sprzecznoci z jak najbardziej suszn tez, i za niezgodne
723
Wyej wymieniony w przypisie 691 wyrok w sprawie IV CNP 25/05.
724
Wyrok II CNP 32/06, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
225/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z prawem
mona
W pierwszym
uzna
przypadku
orzeczenie
afirmuje
niezgodne
si,
jak
z istniejcym
rozumiem,
w imi
orzecznictwem.
niezawisoci
sdziowskiej, swobod decyzji sdziowskiej zgodnie z filozoficzn koncepcj uznajc

wielowariantowo rozstrzygni prawnych. W drugim z kolei nacisk pooony jest na
zwizanie sdw powszechnych orzecznictwem Sdu Najwyszego. Naley podkreli,
i jest to sprzeczno o charakterze fundamentalnym. Argumenty mwice o otwartej
naturze prawa i koniecznoci zapewnienia sdziom komfortu i swobody ustpuj nagle,
bez szerszego uzasadnienia, tezie, i w przypadku sprzecznoci z istniejcym
orzecznictwem Sdu Najwyszego, orzeczenie bdzie uznane za niezgodne z prawem.
W ostatecznoci okazuje si zatem, i istnieje jedna prawidowa odpowied na dane
pytanie prawne, tj. odpowied udzielona przez Sd Najwyszy. Konkluzja ta w sposb
naturalny wypywa z istoty wadz sdowniczej. Sd Najwyszy nie mg, bez
podwaania swej wasnej funkcji w systemie, twierdzi np. i zagadnienie prawne
moe mie wiele rnych rozwiza, a przyjta przez SN wykadnia w uchwale jest to
tylko jedn z wielu moliwych propozycji. Tym samym tezy dotyczce racej
bezprawnoci, swobody orzekania zostaj, chocia oczywicie nie wprost, odrzucone
przez Sd Najwyszy725.
Zdaniem przynajmniej czci doktryny, od orzecze Sdu Najwyszego w ogle nie
przysuguje
skarga
o stwierdzenie
niezgodnoci
orzeczenia
z prawem726.
W przeciwiestwie do sdw powszechnych, Sd Najwyszy jest zgodnie z ustaw

725
Co jednak w przypadku, gdy brak jest utrwalonej linii orzeczniczej w odniesieniu do danego
zagadnienia prawnego? Naley zwrci uwag na tre art. 390 1 k.p.c., zgodnie z ktrym: Jeeli przy
rozpoznawaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzce powane wtpliwoci, sd moe
przedstawi to zagadnienie do rozstrzygnicia Sdowi Najwyszemu, odraczajc rozpoznanie sprawy.
Sd Najwyszy wadny jest przej spraw do rozpoznania albo przekaza zagadnienie do rozstrzygnicia
powikszonemu skadowi tego Sdu. Zgodnie z postanowieniem SN z dnia 12 maja 2011 r., III CZP
9/11, LEX nr 897714: o powanych wtpliwociach mona mwi wwczas, gdy moliwa jest rna
wykadnia budzcych wtpliwoci interpretacyjne przepisw, przy czym za kad z moliwych
interpretacji przemawiaj doniose, w ocenie sdu odwoawczego, argumenty prawne, gdy ponadto brak
jest wypowiedzi Sdu Najwyszego, odnoszcych si do dostrzeonego zagadnienia prawnego, albo,
w tym zakresie, orzecznictwo tego Sdu jest sprzeczne, czy te brak jest jednolitego, i przekonujcego
sd odwoawczy, stanowiska doktryny dotyczcego przedstawionego zagadnienia prawnego. Tym
samym w systemie prawnym istnieje mechanizm pozwalajcy na doprowadzenie do zajcia przez Sd
Najwyszy stanowiska co do wykadni budzcych wtpliwo przepisw. Sdy powszechne, nie chcc,
aby ich wyroki zostay pniej ewentualnie uznane za niezgodne z prawem, mog korzysta ze
wskazanego przepisu.
226/279
UKASZ PIOTR SUPERA
o SN zwizany uchwaami wpisanymi do ksigi zasad prawnych. Co si jednak stanie,

jeeli Sd Najwyszy przejdzie do porzdku dziennego nad uchwa np. penej izby
Sdu Najwyszego? Czy mona uzna, i obecny porzdek prawny nie przewiduje
odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa w tym zakresie727. Byby to
oczywicie olbrzymi paradoks, e w jednym z niewielu przypadkw ustawowo
wicego precedensu Skarb Pastwa nie ponosi odpowiedzialnoci z tytuu naruszenia
formalnie wicego obowizku przestrzegania orzecznictwa sdowego. Jeeli porwna
si jednak tre art. 4241a z art. 4241b k.p.c., mona doj do wniosku, e w przypadku
orzecze SN, od ktrych skarga nie przysuguje zgodnie z art. 4241a 2, odszkodowania
mona si domaga bez uprzedniego stwierdzenia niezgodnoci orzeczenia z prawem
w postpowaniu ze skargi zgodnie z art. 4241b k.p.c. Co wicej, istnieje celowociowe
uzasadnienie takiego modelu, sprowadzajce si do tezy, i niezgodno z prawem
orzeczenia winien bada inny sd, ni ten, ktry to orzeczenie wyda.
Naley jeszcze zauway, e orzeczenia Sdu Najwyszego, podobnie zreszt jak
kada wypowied podlegaj interpretacji. Zatem zgodno danej decyzji sdowej z
istniejcym orzecznictwem rwnie moe by rozpoznawana pod ktem tego, czy
orzeczenictwo to poddaje si jednoznacznej wykadni. Nietrudno dostrzec, e w tym
726
Por. take W. Sanetra, W kwestii odpowiedzialnoci za wyrzdzenie szkody przez wydanie orzeczenia
niezgodnego z prawem wsplnotowym, EPS 2006, z. 3, s. 7, 10; L. Staniszewska, Odpowiedzialno

odszkodowawcza Skarbu Pastwa za szkody wyrzdzone wydaniem prawomocnego orzeczenia sdowego
ocena nowelizacji, Monitor Prawniczy 2011, z. 7, s. 359. W przypadku naruszenia prawa Unii przez
wydanie
orzeczenia
SN,
przysuguje
skarga
odszkodowawcza
(zasada
odpowiedzialnoci
odszkodowawczej pastwa za orzeczenia sdw ostatniej instancji sprzeczne z prawem Unii); wyej
wymieniony w przypisie 714 wyrok Trybunau Sprawiedliwoci w sprawie Kbler; wyej wymieniony w
przypisie 719 wyrok w sprawie Traghetti del Mediterraneo; W. Sanetra, Za jakie naruszenia prawa
wsplnotowego przez sdy najwyszego szczebla naley si odszkodowanie. Uwagi na marginesie wyroku
ETS
w sprawie
Traghetti,
EPS
2009, z. 9, s. 4;
W. Sadowski,
Granice
odpowiedzialnoci
odszkodowawczej pastw czonkowkisch za orzeczenia sdw glosa do wyroku ETS z 13.6.2006 r.

w sprawie C-173/03 Traghetti de Mediterraneo, EPS 2006, z. 11, s. 41; P. Mijal, Odpowiedzialno
pastwa czonkowskiego za szkod spowodowan orzeczeniem sdowym naruszajcym prawo
wsplnotowe glosa do wyroku TS z dnia 30.9.2003 r. w sprawie C-224/01 Gerhard Kbler przeciwko
Republice Austrii, Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2006, z. 3, s. 167.
727
Jako wyjtek od zasady, i nie ma moliwoci dochodzenia odszkodowania w przypadku szkody
wyrzdzonej wydaniem niezgodnego z prawem orzeczenia Sdu Najwyszego, W. Sanetra podaje

przypadek wznowienia postpowania dotyczcego reformatoryjnego wyroku SN, por. W. Sanetra, W
kwestii odpowiedzialnoci, op. cit., s. 7, 8;
227/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ujciu spr co do pojcia zgodnoci orzeczenia z prawem nie zostaje rozwizany

ostatecznie poprzez uznanie za niezgodne z prawem orzeczenie sprzeczne z istniejc
lini orzecznicz. Mona przecie twierdzi, i niezgodne z prawem jest orzeczenie
sprzeczne z jednoznacznym orzeczeniem Sdu Najwyszego, nie poddajcym si rnej
interpretacji. Wwczas cae zagadnienie, zostaje przesunite, niczym po spirali, na
wysz paszczyzn, pozostajc jednak nierozstrzygnitym 728. Dlatego te uwaam, e
przedstawione wczeniej tezy, co do sposobu rozumienia pojcia niezgodnoci z
prawem, znajduj odpowiednie zastosowanie rwnie w odniesieniu do zgodnoci
decyzji sdowych z istniejcym orzecznictwem sdowym.
4.9. Konkluzje
Ochrona zaufania podmiotw prawa za pomoc instytucji prawa cywilnego bez
dzielenia wykadni w czasie budzi mniej wtpliwoci natury teoretycznoprawnej.
Przenosi bowiem debat z rozwaa nad istot norm funkcjonujcych w obrocie na
poziom stosowania codziennych mechanizmw prawa prywatnego.
Jak si okazuje, ochrona przed wstecznym dziaaniem wykadni przy uyciu instytucji
prawa cywilnego moe zosta zapewniona tylko w bardzo niewielkim stopniu.
Podobnie zreszt jest w przypadku retroaktywnych ustaw. W niektrych przypadkach
w gr wchodzi bdzie zarzut naduycia prawa w przypadku, gdy jedna ze stron chce
wycign dla siebie korzyci z nowego orzecznictwa sdowego w sposb sprzeczny
z zasadami wspycia spoecznego. W przypadku zmiany utrwalonej linii orzeczniczej
podmioty prawa mogyby podnosi po swojej stronie brak winy w przypadku, gdy ich
zachowanie odpowiadao wczeniejszemu orzecznictwu, a kwestia winy byaby prawnie
relewantna. Jednak rwnie w takich przypadkach ochrona zaufania do istniejcego
orzecznictwa sdowego mogaby by niwelowana przez odpowiednio konstruowany
wzorzec starannego dziaania, zwaszcza w stosunkach profesjonalnych. Podobnie
ochronie zaufania mogyby suy przepisy dotyczce wykadni owiadcze woli. Tutaj
wyran barier byaby wykadnia przepisw o charakterze imperatywnym.
Instytucje prawa cywilnego, takie jak klauzula rebus sic stantibus, moliwo
uchylenia si od skutkw czynnoci prawnej zawartej pod wpywem bdu naley
postrzega nie tyle jako chronice zaufanie do istniejcego orzecznictwa sdowego, ale
jako umoliwiajce odwrcenie negatywnych skutkw prawnych zwizanych z now
728
Takie stanowisko zaj ETS w wyroku w sprawie Kbler, por. pkt 123 wyroku.
228/279
UKASZ PIOTR SUPERA
lini
orzecznicz,
poprzez
naruszenie
trwaoci
istniejcego
stosunku
zobowizaniowego.
Naley si zgodzi z pojawiajc si w orzecznictwie Sdu Najwyszego tez, i
wydanie orzeczenia sprzecznego z dotychczasow lini orzecznicz stanowi naruszenie
prawa. W wyroku z dnia 18 padziernika 2006 r.729 Sd Najwyszy uzasadni swoj
decyzj o uznaniu zaskaronego orzeczenia za niezgodne z prawem, wskazujc wprost,
e wydajcy je sd: niewaciwie zinterpretowa [] orzecznictwo SN i przyj
odmienn od uksztatowanej w tym orzecznictwie wykadni pojcia dziaalnoci
gospodarczej.
W rezultacie
dochodzi
do
zwizania
sdw
powszechnych
orzecznictwem Sdu Najwyszego. Nie chodzi tu ju o tzw. zwizanie de facto, ale

w istocie de iure. Podobne zjawisko mona zaobserwowa rwnie na paszczynie
prawa unijnego. W przypadku, gdy sd krajowy nie zastosuje si do utrwalonego
orzecznictwa Trybunau Sprawiedliwoci UE, pastwo czonkowskie musi liczy si
z sankcj w postaci odpowiedzialnoci odszkodowawczej. Jak twierdzi Z. Brodecki
nakaz przestrzegania orzecznictwa i orzekania zgodnie z nim zostaje opatrzony
sankcj. Orzeczenie TS przechodzi w ten sposb z poziomu racji przemawiajcych za
jego stosowaniem w przyszych sprawach na poziom wicego precedensu,
ktrego zmiana naley do jednego, centralnie ulokowanego wzgldem sdw
krajowych i autorytatywnie do przemawiajcego TS730.
Wydanie orzeczenia sdu niezgodnego z dotychczasow lin orzecznicz, jeeli nowa
wykadnia nie jest wystarczajco przewidywalna w momencie dokonywania si
relewantnego stanu faktycznego, prowadzi do odpowiedzialnoci odszkodowawczej
Skarbu Pastwa. Orzeczenie to jest niezgodne z prawem, poniewa narusza uzasadnione
oczekiwania obywateli co do cigoci linii orzeczniczej.
Odnosi si to w szczeglnoci, lecz nie tylko, do wydawanych przez Sd Najwyszy
uchwa majcych moc zasad prawnych. Zgodnie z art. 61 i 62 ustawy o SN, Sd
Najwyszy jest zwizany wykadni utrwalon w formie zasad prawnych (zasad
prawnych
w rozumieniu
ustawy
o SN).
Zwizanie
dotyczy
rwnie
spraw
rozstrzyganych w trybie art. 4241 i nast. k.p.c. Proponowana w pracy interpretacja

polega na zwizaniu wszystkich sdw wykadni Sdu Najwyszego utrwalon
w formie zasad prawnych pod sankcj odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu
729
Wyrok II CNP 32/06, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
730
Z. Brodecki, T.T. Koncewicz, [w:] Europa sdziw, red. Z. Brodecki, Warszawa 2007, s. 35.
229/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Pastwa poprzez art. 77 Konstytucji RP w zwizku z art. 417 i 4171 k.c. w zwizku
z art. 4241 i nast. k.p.c. w zwizku z art. 61 i 62 ustawy o SN.
Uwaam, i de lege latae, rwnie w przypadku braku uchwa SN majcych zasad
moc prawnych, sdy powszechne oraz Sd Najwyszy pozostaj zwizane istniejcym
orzecznictwem sdowym, ze wzgldu na wskazane wczeniej w pracy wartoci
konstytucyjne takie jak ochrona zaufania obywateli co do dziaalnoci wadzy
pastwowej. Przepisy ustawy o SN jasno wskazuj przypadki zwizania SN jego
wasnym orzecznictwem, ktre to zwizanie zostaje nastpnie, w zaproponowanym
ujciu, przeniesione na sady niszych instancji za pomoc mechaniu odpowiedzialnoci
za bezprawie judykacyjne. Przepisy art. 61 i nastpnych ustawy o SN nie wykluczaj
jednak przyznania adresatom norm prawnych szerszej ochrony przed nieprzewidywaln
zmin linii orzeczniczej. Co wicej, sam mechanizm uchwa podejmowanych przez Sd
Najwyszy, naley konsekwentnie podporzdkowa zasadzie ochrony uzasadnionych
oczekiwa. Zmiana wykadni w ramach podejmowania nowych uchwa przez SN
rwnie podlega konstytucyjnym ograniczeniom. Poniewa w pracy broniona jest teza o
wzgldnym zwizaniu sdw dotychczasowym orzecznictwem, rodzi si pytanie, od
ktrego momentu zaufanie adresatw norm prawnych winno podlega ochronie. Nie
zamierzam wskazywa tu kazuistycznie regu, co musiaoby spotka si, jak przewanie
si dzieje przy podobnych prbach, z niepowodzeniem. Proponuj jednak nastpujce
bardziej oglne kryteria. Po pierwsze, w gr wchodzi powinno orzecznictwo SN oraz
sdw wyszych instancji. Nawet jednorazowe orzeczenie Sdu Najwyszego lub
odpowiedno sdu wyszej instancji moe zosta uznane za podstaw ochrony zaufania.
Z kolei podstawowym czynnikiem niweczcym moliwo powoania si na istniejce
orzecznictwo sdowe jest jego raca wadliwo. O racej wadliwoci naley mwi
wwczas, gdy dotychczasowa wykadnia prowadzi do nieakceptowanych rezultatw
dotyczcych praw podstawowych.
W jakim stosunku pozostaj wskazane tutaj rozwizania materialnoprawne do
prospektywnego dziaania wykadni? Wskazywaem wczeniej, i niezbdnym
lementem
demokratycznego
pastwa
prawa
jest
respektowanie
jednolitoci
orzeczniczej. Jedynie okrelone okolicznoci uzasadniaj zmian linii orzeczniczej i

dodatkowo tylko szczeglne powody mog prowadzi do wstecznego dziaania nowej
wykadni. W przypadku, gdy dojdzie do retroaktywnoci wykadniczej ze wzgldu na
przyznanie prymatu innym wartociom konstytucyjnym wwczas dopiero skutki tej
230/279
UKASZ PIOTR SUPERA
retroaktywnoci mog zosta zagodzone w szczeglnych wypadkach za pomoc

instytucji prawa cywilnego.
231/279
UKASZ PIOTR SUPERA
5. Studium przypadkw przykady zwrotw orzeczniczych

W
niniejszym
rozdziale
przedstawione
bd
wybrane
przypadki
zwrotw
orzeczniczych, ktre zostan poddane analizie pod wzgldem tez przedstawionych we

wczeniejszych rozdziaach.
5.1. Zasiedzenie nieruchomoci pastwowych (komunalnych)731 po dniu
1 padziernika 1990 r.
Jednym z elementw noweli kodeksu cywilnego, dokonanej ustaw z dnia 28 lipca
1990 r.732, byo skrelenie art. 177 k.c. i wprowadzenie ponownie do polskiego porzdku
prawnego
moliwoci
zasiedzenia
nieruchomoci
pastwowych.
Kwestie
midzyczasowe reguluje art. 10 ustawy nowelizujcej, zgodnie z ktrym jeeli przed

dniem wejcia w ycie niniejszej ustawy istnia stan, ktry wedug przepisw
dotychczasowych
wycza
zasiedzenie
nieruchomoci,
a wedug
przepisw
obowizujcych po wejciu w ycie tej ustawy prowadzi do zasiedzenia, zasiedzenie

biegnie od dnia wejcia jej w ycie; jednake termin ten ulega skrceniu o czas,
w ktrym powyszy stan istnia przed wejciem w ycie ustawy, lecz nie wicej ni
o poow. Przytoczony przepis od momentu jego wejcia w ycie a do dzisiaj
obowizuje w przedstawionej formie. Norma tworzona na jego podstawie ulega w tym
czasie diametralnym zmianom. Kwesti sporn bya moliwo zaliczenia na poczet
czasu potrzebnego do zasiedzenia nieruchomoci okresu sprzed wejcia w ycie
przepisw wyczajcych zasiedzenie.
Uchwa skadu siedmiu sdziw z dnia 31 stycznia 2002 r.733 Sd Najwyszy uzna,
i okresu posiadania sprzed wejcia w ycie przepisw wyczajcych zasiedzenie
nieruchomoci pastwowych nie dolicza si do okresu, o ktry skraca si termin
zasiedzenia nieruchomoci pastwowej, ani nie uwzgldnia przy ustalaniu czasu
posiadania niezbdnego do zasiedzenia takiej nieruchomoci. Orzeczenie zmienio
utrwalony w orzecznictwie pogld co do waciwej interpretacji art. 10 ustawy z dnia
28 lipca 1990 r.
Przed wydaniem uchway z dnia 31 stycznia 2002 r. Sd Najwyszy przyjmowa
cakowicie odmienn interpretacj. Zgodnie z uchwa z dnia 26 marca 1993 r.734: Do
731
Por. uchwaa SN z dnia 13 stycznia 1995 r., III CZP 174/94, OSN 1995, z. 4, poz. 67.
732
Dz U. nr 55, poz. 321.
733
734
Uchwaa III CZP 14/93, OSNC 1993, z. 11, poz. 196, s. 86.
232/279
UKASZ PIOTR SUPERA
okresu posiadania, o ktry stosownie do art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. nr 55 poz. 321) skraca si termin zasiedzenia, dolicza
si take okres posiadania sprzed wejcia w ycie przepisw wyczajcych moliwo
zasiedzenia nieruchomoci. Uchwaa zostaa wydana w wyniku rozstrzygnicia
przedstawionego Sdowi Najwyszemu przez Sd Wojewdzki zagadnienia prawnego.
Odnoszc si do art. 10, Sd Najwyszy stwierdzi: Redakcja tego przepisu jest tak
przejrzysta, e prima facie mona by sdzi, i nie nasuwa on wtpliwoci i dalej:
Tre omawianego przepisu nie daje te podstaw do wysnucia wniosku odmiennego
take przy zastosowaniu innych zabiegw interpretacyjnych, gdy prowadz one do
takiego samego wniosku. Wskazana interpretacja zostaa powtrzona w nastpujcych
orzeczeniach: uchwale SN z dnia 8 wrzenia 1995 r.735, postanowieniu SN z dnia
13 padziernika
postanowieniu
1997 r.736,
SN
z dnia
postanowieniu
SN
z dnia
11 padziernika
2000 r.738.
3 kwietnia
2000 r.737,
W postanowieniu
z dnia
27 czerwca 2000 r.739 zostaa przedstawiona z kolei nieco inna wykadnia, ale
prowadzca w efekcie do takich samych skutkw.
Przy interpretacji zapocztkowanej uchwa z dnia 26 marca 1993 r. nieruchomoci
pastwowe (komunalne) mogy zosta nabyte przez zasiedzenie nawet ju w dniu
1 padziernika 1990 r., czyli w momencie wejcia w ycie ustawy z dnia 28 lipca
1990 r. Nowa interpretacja, przedstawiona w uchwale z dnia 31 stycznia 2002 r.,
sprawia, i zasiedzenie nieruchomoci pastwowych (komunalnych) mogo si
dokona, przynajmniej na pierwszy rzut oka, najwczeniej w dniu 1 padziernika
2000 r. (przy wejciu w posiadanie w dobrej wierze) oraz 1 padziernika 2005 r. (przy
wejciu w posiadanie w zej wierze). Sd Najwyszy w uzasadnieniu do uchway z dnia
31 stycznia 2002 r. stwierdzi, co nastpuje: Odstpienie od wykadni art. 10 ustawy
zmieniajcej k.c., ktrej daa pocztek uchwaa z dnia 26.3.1993 r., nie sprzeciwia si
fakt kilkuletniego funkcjonowania tej wykadni w praktyce orzeczniczej. Niewtpliwie
pewna liczba rozstrzygni zgodnych z t wykadni uprawomocnia si. To jednak nie
powinno stanowi przeszkody do prawidowego stosowania wspomnianego art. 10
735
Uchwaa III CZP 104/95, OSNC 1996, z. 1, poz. 2.
736
Postanowienie I CKU 133/97, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
737
Postanowienie I CKN 613/98, Biuletyn SN 2000, z. 7, s. 10.
738
Postanowienie III CKN 232/00, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
739
Postanowienie I CKN 796/98, OSNC 2000, z. 12, poz. 234, s. 98.
233/279
UKASZ PIOTR SUPERA
w sprawach dotd prawomocnie nierozpoznanych 740. Przy czym w odniesieniu do

nieruchomoci komunalnych orzecznictwo sdowe ustalio ostatecznie, i dniem,
w ktrym najwczeniej mogo nastpi zasiedzenie nieruchomoci komunalnych, by
dzie 27 maja 2005 r. w przypadku zasiedzenia w zej wierze oraz 27 maja 2000 r.
w przypadku zasiedzenia w dobrej wierze741.
Z uzasadnienia do uchway Sdu Najwyszego z dnia 31 marca 2002 r. nie wynika
bynajmniej, aby zmiana interpretacji bya powodowana przeksztaceniem kontekstu
spoecznego. Sd Najwyszy najwyraniej doszed do wniosku, i dotychczasowa
wykadnia bya doktrynaln pomyk. Wskazuje na to dogmatyczna, oparta o egzegez
przepisw argumentacja. Sd Najwyszy zastosowa rwnie szeroko interpretacj
historyczn. Stoi to w opozycji do dotychczasowej linii orzeczniczej, ktra w duym
stopniu odwoywaa si do kontekstu spoecznego. Przykadowo, w uchwale z dnia
26 marca 1993 r.742 wyranie powoywano si na ratio legis art. 10 ustawy z dnia
28 lipca 1990 r., ktrym miaa by potrzeba zagodzenia skutkw rygoryzmu
przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych.
A. Stelmachowski743, w glosie do uchway z dnia 31 stycznia 2002 r., podnosi, i
przyjta na pocztku lat 90. XX w. interpretacja moga by wynikiem panujcych
wwczas oglnych tendencji reprywatyzacyjnych. Przy czym glosa ta ma charakter
aprobujcy. A. Stelmachowski uzna, i poprzedni kierunek orzecznictwa zmierza
contra legem744 i dlatego dobrze si stao, i uchwaa skadu siedmiu sdziw z nim
zerwaa radykalnie745. Autor sugeruje zatem, e odejcie od poprzedniego kierunku
wykadni mogo by podyktowane przeksztaceniem si kontekstu, tj. zanikiem owych
generalnych tendencji reprywatyzacyjnych.
740
741
Por. wyej wymienione w przypisie 668 postanowienia SN w sprawie I CSK 231/07; z dnia 6 marca
2008 r., I CSK 419/07, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
742
Wyej wymieniona w przypisie 734 uchwaa w sprawie III CZP 14/93.
743
A. Stelmachowski, OSP 2002, z. 10, s. 490.
744
A. Stelmachowski, zwolennik pogldu, i sdy tworz prawo, nie wypowiedzia si ani sowem na
temat ewentualnego prawotwrczego charakteru wczeniejszych orzecze Sdu Najwyszego co do

art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz.U. nr 55, poz. 321). Wynika to z faktu, i w ujciu
prezentowanym przez A. Stelmachowskiego sdy tworz prawo, jednak nie mog czyni tego contra
legem. Wskazuje to, e twierdzenie o prawotwrczym charakterze orzecznictwa czasem sprowadza si do
paradoksalnej tezy, i sdy mog tworzy i tworz prawo, o ile jest ono zgodne z prawem.
745
A. Stelmachowski, Glosa do uchway SN z dnia 31.1.2002 r., III CZP 72/01, OSP 2002, z. 10, s. 491.
234/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Diametralna zmiana wykadni art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. odbia si

szerokim echem i zostaa dostrzeona rwnie w prasie codziennej. W artykule z dnia
17 lipca 2002 r. pt. Jeden artyku rne wyroki746 Danuta Frey informuje, i grupa
obywateli zwrcia si do Rzecznika Praw Obywatelskich o wystpienie do Trybunau
Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodnoci art. 10 z Konstytucj RP. Mieli oni
zoy do RPO wniosek nastpujcej treci: W pastwie prawa nie mona naraa
obywatela na to, i przez dziewi lat yje w przekonaniu, e naby prawo wasnoci
nieruchomoci, a nastpnie z dnia na dzie dowiaduje si, e prawa tego nie naby,
a by moe nie nabdzie nigdy lub nabdzie za 30 lat, bo zmienia si wykadnia.
Podczas gdy czci osb udao si uzyska prawomocne postanowienia w okresie od
1 padziernika 1990 r. do 31 stycznia 2002 r., pozostali, mimo e rwnie s
posiadaczami nieruchomoci od 1945 r., nabd jej wasno przez zasiedzenie
1 padziernika 2005 r., albo nigdy lub najwczeniej w 2032 r., gdy obecny waciciel,
jakim jest gmina, moe w kadej chwili przerwa bieg terminu zasiedzenia
wystpieniem o wydanie swojej wasnoci. Uwaamy, e przepis pozwalajcy na jego
skrajnie rozbien wykadni jest nie tylko niezgodny z konstytucj, ale take podwaa
zaufanie obywateli do pastwa i stanowionego prawa. Autorka twierdzi, i zdaniem
RPO, miao brakowa podstaw do kwestionowania zgodnoci omawianego przepisu
z Konstytucj RP.
By moe Sd Najwyszy przyj, e waenie wartoci konstytucyjnych przemawia za
tym, aby nie ogranicza w czasie dokonanej wykadni. Naley jednak zwrci uwag, i
analiza judykatw musi odbywa si na poziomie stwierdze zawartych w sentencji
i uzasadnieniu. W uzasadnieniu uchway z dnia 31 stycznia 2002 r. nie zawarto
tymczasem rozwaa co do konstytucyjnych kwestii czasowych poza krtkim
stwierdzeniem, i odstpieniu od wykadni art. 10 [], ktrej daa pocztek uchwaa
z dnia 26.3.1993 r., nie sprzeciwia si fakt kilkuletniego funkcjonowania tej wykadni
w praktyce orzeczniczej. Brak jest podstaw do przyjcia, i dokonujc nowej wykadni
SN, uwzgldni ewentualne oczekiwana obywateli, co do cigoci linii orzeczniczej.
Jakie oczekiwania podmiotw prawa mogy zosta naruszone przez zmian
orzecznictwa i czy zasuguj one na ochron? Wydawa by si mogo, i w sprawach
o zasiedzenie nieruchomoci pastwowych stany przeciwko sobie podmioty prywatne
i zbiorowo publiczna. Stwierdzenia tego nie zmienia fakt, i formalnie obie strony
746
Rzeczpospolita 2002, 17 lipca.
235/279
UKASZ PIOTR SUPERA
procesu cywilnego znajduj si na tej samej paszczynie. Zmiana zastanej wykadni

moga zatem naruszy interesy indywidualne na korzy interesw zbiorowych. Jest to
pierwsza
wskazwka
dotyczca
sposobu
rozstrzygnicia
konfliktu
wartoci
konstytucyjnych. W przypadku koniecznoci wyboru midzy interesami jednostki

a interesami zbiorowoci domniemanie zdaje si przemawia za opowiedzeniem si po
stronie interesw indywidualnych (jest to oczywicie domniemanie obalane). Z drugiej
strony zmiany w strukturze wasnoci, jakie zaszy po zniesieniu przepisw
zakazujcych zasiedzenia wasnoci pastwowych, sprawiaj, i norma z art. 10 czsto
nie odnosi si do Skarbu Pastwa747.
Brak jednoznacznych wskazwek susznociowych sprawia, i naley przede
wszystkim zwrci uwag na radykalny charakter zmiany orzeczniczej, jaka miaa
miejsce w wyniku wydania uchway Sdu Najwyszego z dnia 31 stycznia 2002 r.
Z przedstawionego wczeniej zestawienia wynika jasno, i jeszcze w listopadzie 2000 r.
ukazao si orzeczenie Sdu Najwyszego podtrzymujce w caoci dawn wykadni,
istniejc w obrocie od marca 1993 r. Uchwaa zmieniajca ow wykadni zostaa
wydana w styczniu 2002 r. Midzy tymi orzeczeniami min zatem nieco ponad rok.
Skania to do wniosku, i judykatura bya silnie utrwalona, a dokonana zmiana miaa
charakter rewolucyjny, a nie ewolucyjny nie bya zatem w dostateczny sposb
przewidywalna. Podobna w swej treci zmiana tekstu ustawy, prowadzca do
747
Na kwesti t zwraca uwag rwnie Trybuna Konstytucyjny w wyroku z dnia 28 padziernika
2003 r., P 3/03, OTK Seria A 2003, z. 8, poz. 82: Hipoteza analizowanego przepisu obejmuje wprawdzie
nieruchomoci, ktrych zasiedzenie byo wyczone przez przepisy obowizujce przed 1 padziernika
1990 r. (nieruchomoci pastwowe), jednake adresatami normy s dzi aktualni waciciele tyche
nieruchomoci. Brak podstaw, aby twierdzi, i w kadym przypadku takim wacicielem jest w dalszym
cigu Skarb Pastwa. Nie sposb nie dostrzec doniosych zmian w sferze stosunkw wasnociowych,
jakie od tego czasu nastpiy. Rozbicie jednolitego funduszu wasnoci pastwowej wskutek zmiany
art. 7 pozostawionych w mocy przepisw Konstytucji z 1952 r., skrelenie art. 128 i dodanie nowego
art. 44[1] 1 k.c., reaktywowanie samorzdu terytorialnego nowel konstytucyjn z 8 marca 1990 r. oraz
pochodzc z tej samej daty ustaw o samorzdzie terytorialnym, a take zwizane z tym procesy
komunalizacji,
uwaszczenia
przedsibiorstw
pastwowych
i innych
pastwowych
jednostek
organizacyjnych posiadajcych osobowo prawn itp. spowodoway, e uprawnienia wacicielskie

Skarbu Pastwa ulegy znacznemu zaweniu. Zjawisko to z uwagi na zasadnicz swobod
rozporzdzania przez sukcesorw Skarbu Pastwa przyznanymi im skadnikami majtkowymi, a take
prywatyzacj
sektora
przedsibiorstw,
nieruchomoci
rolnych
i inne
sposoby
dysponowania
nieruchomociami pozostaymi w sferze jego dominium przez sam Skarb Pastwa ma charakter
postpujcy.
236/279
UKASZ PIOTR SUPERA
wstecznego wyduenia okresu zasiedzenia, rwnie w stanach faktycznych, w ktrych

okres zasiedzenia ju upyn, byaby najprawdopodobniej uznana za niekonstytucyjn,
oznaczaaby bowiem pozbawienie obywateli wasnoci nabytej przez zasiedzenie. Jakie
wnioski nasuwaj si w odniesieniu do dokonanej zmiany orzeczniczej? Orzecznictwo
dotyczce art. 10 jest nacechowane paradoksem. Dotyczy bowiem interpretacji
przepisw intertemporalnych, tj. takich, ktrych zadaniem jest zwykle chronienie
pewnoci obrotu, praw susznie nabytych, interesw w toku. Tymczasem orzecznictwo
Sdu Najwyszego zmieniao funkcjonujc w obrocie wykadni owych przepisw
w sposb radykalny, nie uwzgldniajc, i dziaanie to moe rwnie narusza wyej
wskazane zasady konstytucyjne. Zmiana wystpujcej w orzecznictwie normy nie
zostaa
poddana
adnym
ograniczeniom
czasowym.
Identyczna
w skutkach
retroaktywna nowelizacja treci przepisw dotyczcych zasiedzenia prawdopodobnie

nie miaaby szans przej pozytywnie kontroli konstytucyjnej.
Moe jednak fakt, i w literaturze wykadnia nie zostaa jednolicie zaakceptowana,
stanowi przesank wykluczajc ochron zaufania do trwaoci linii orzeczniczej 748?
Wydaje si, i odpowied powinna tu by negatywna. Wynika to z dwch okolicznoci.
Po pierwsze, w odniesieniu do skomplikowanych kwestii dogmatycznych bardzo czsto
istniej w doktrynie rne pogldy. Po drugie, mona przewrotnie stwierdzi, i fakt
trwania przez Sd Najwyszy przy dawnej wykadni mimo pojawiajcej si w doktrynie
czciowej krytyki jeszcze bardziej mg utwierdza podmioty zainteresowane
w cigoci dotychczasowych pogldw SN.
Uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 31 stycznia 2002 r. w sposb nieuzasadniony
pomija wartoci konstytucyjne, ktre przy wykadni art. 10 winny zosta wzite pod
uwag. Ma to dwie konsekwencje. Po pierwsze, obywatele mog powoywa si na
poprzedni wykadni w przypadku, gdy okres zasiedzenia upynby przed zmian
wykadni. Co prawda w uchwale Sdu Najwyszego podjtej w sprawie III CZP 72/01
nie doszo do okrelenia skutkw czasowych jej stosowania. W okolicznociach
konkretnej sprawy sdy mogyby jednak zastosowa dawn wykadni ze wzgldu na
potrzeb ochrony wartoci konstytucyjnych. Po drugie, zmiany, jakie zaszy
w interpretacji art. 10, daj podstaw do zbadania zgodnoci owego przepisu
748
Por. take Z. Banaszczyk, W sprawie wykadni art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy
Kodeks cywilny, [w:] Prace z prawa prywatnego. Ksiga pamitkowa ku czci Sdziego Janusza
Pietrzykowskiego, red. Z. Banaszczyk, Warszawa 2000. Z. Banaszczyk sprzeciwia si interpretacji
nadanej pocztkowo owemu przepisowi.
237/279
UKASZ PIOTR SUPERA
z Konstytucj RP. Wzorcem kontroli mgby by art. 2 Konstytucji RP, tj. zasada
demokratycznego pastwa prawa i wynikajca z niej zasada ochrony zaufania obywateli
do prawa. Przepis art. 10 mgby zosta uznany za niekonstytucyjny ze wzgldu na to,
i zostay z niego dekodowane dwie diametralnie rne normy. Jednak takie orzeczenie
Trybunau Konstytucyjnego samo mogoby prowadzi do powstania luki w prawie co
do charakteru czasowych skutkw skrelenia art. 177 k.c. Trybuna Konstytucyjny
mgby temu zaradzi, wydajc wyrok interpretacyjny. Mona sobie wyobrazi, i
Trybuna Konstytucyjny zastosuje mechanizm konstytucyjnoci podzielonej w czasie
w odniesieniu do przyjtej interpretacji. Przykadowo TK mgby uzna, i wykadnia
z pocztku lat 90. jest zgodna z Konstytucj RP, co do nieruchomoci, ktre zostay
zasiedziane na jej podstawie do dnia wydania uchway z dnia 31 stycznia 2002 r.
Z kolei od 1 lutego 2002 r. za konstytucyjn mogaby zosta uznana wykadnia przyjta
w uchwale z dnia 31 stycznia 2002 r. Podobne rozwizanie wymagaoby jednak
przyjcia, e tak radykalna zmiana orzecznictwa w ogle bya, co jest, moim zdaniem
sporne, konstytucyjnie dopuszczalna.
Trybuna Konstytucyjny wypowiedzia si co do zgodnoci art. 10 z art. 64 ust. 2
Konstytucji RP w wyroku z dnia 28 padziernika 2003 r.749 wydanym w wyniku zadania
pytania prawnego przez Sd Okrgowy w Krakowie. Trybuna Konstytucyjny uzna, i
art. 10 nie jest niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP. Wskaza on, i wprawdzie
w postanowieniu inicjujcym postpowanie Sd Okrgowy w Krakowie unika takiego
postawienia sprawy, to jednak nie ulega wtpliwoci, e zasadnicze kontrowersje co do
konstytucyjnoci art. 10 ustawy nowelizujcej wi si ze zmian dotychczasowej linii
orzeczniczej Sdu Najwyszego i przyjciem kierunku uksztatowanego powoan
uchwa skadu 7 sdziw Sdu Najwyszego. Trybuna uzna jednak, e interpretacja
przyjta w uchwale Sdu Najwyszego z dnia 31 marca 2002 r. nabraa charakteru
powszechnego. W uzasadnieniu zostao wskazane bowiem, co nastpuje: jeeli
okrelony sposb rozumienia przepisu utrwali si ju w sposb oczywisty, a zwaszcza
jeeli znalaz jednoznaczny autorytatywny wyraz w orzecznictwie Sdu Najwyszego
bd Naczelnego Sdu Administracyjnego, to naley uzna, e przepis ten w praktyce
swego stosowania nabra takiej wanie treci, jak odnalazy w nim najwysze
instancje sdowe naszego kraju. [] Interpretacja przepisu dokonana przez Sd
Najwyszy w skadzie 7 sdziw jest [] wykadni operacyjnie powszechn,
749
Wyej wymieniony w przypisie 747 wyrok w sprawie P 3/03. Por. take postanowienie TK z dnia
10 lutego 2004 r., Ts 95/03, OTK Seria B 2004, z. 2, poz. 129.
238/279
UKASZ PIOTR SUPERA
przyjmowan przez pozostae skady Sdu Najwyszego, a de facto rwnie inne sdy
i uczestnikw obrotu cywilnoprawnego. Trybuna zatem przyj jako przedmiot
kontroli
konstytucyjnej
Najwyszego
z dnia
norm
31 stycznia
wyinterpretowan
2002 r.
z art. 10
Uzasadnienie
w uchwale
wyroku
Sdu
Trybunau
Konstytucyjnego zawiera fragment, ktry zdaje si odnosi do problemu naruszenia

zasady rwnoci pomidzy posiadaczami nieruchomoci podlegajcymi zasiedzeniu:
pytajcy sd nie wyraajc tego expressis verbis w treci postanowienia
z 14 padziernika 2002 r. bra w istocie pod uwag nierwno sytuacji prawnej
posiadaczy nieruchomoci, ktre przed 1 padziernika 1990 r. byy, jako nieruchomoci
pastwowe, wyczone spod zasiedzenia. Trybuna Konstytucyjny uzna jednak, i
w badanej sprawie nie mogo by mowy o naruszeniu zasady rwnoci w wietle art. 64
ust. 2 Konstytucji, ktry zosta podany jako wzorzec konstytucyjny przez Sd
Okrgowy w Krakowie. Przepis ten odnosi si bowiem do praw podmiotowych.
Posiadanie nieruchomoci natomiast prawem podmiotowym nie jest.
5.2. Kara umowna
Instytucja kary umownej750 zostaa uregulowana w art. 483 i 484 k.c. W odniesieniu
do wskazanych przepisw w doktrynie oraz judykaturze pojawiy si dwie
przeciwstawne interpretacje751.
Zgodnie z pierwsz wykadni dunik nie moe zwolni si z obowizku zapaty kary
umownej, nawet jeeli wykae, e wierzyciel nie ponis adnej szkody. W wyroku
z dnia 2 czerwca 1970 r.752 Sd Najwyszy uzna, i fakt nieponiesienia szkody
z powodu niewykonania lub nienaleytego wykonania zobowizania nie pozbawia
w obrocie uspoecznionym wierzyciela prawa dochodzenia kary umownej od dunika.
W wyroku z dnia 7 lutego 1975 r.753 zosta wyraony oglny pogld na temat
moliwoci dochodzenia kary umownej rwnie w braku szkody (bez odniesienia do
uspoecznionego obrotu). Zgodnie z wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia 4 grudnia
750
J. Szwaja, Kara umowna wedug kodeksu cywilnego, Warszawa 1967; K. Falkiewicz, Kara umowna
w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001; J. Jastrzbski, Kara umowna, Krakw, Wolters Kluwer Polska
2006 i przytoczona tam literatura, P. Drapaa, Prawo zobowiza cz oglna, red. E. towska, SPP t.
V, Warszawa 2006, s. 955 i nast. i przytoczona tam literatura.
751
P. Drapaa, Prawo zobowiza, op. cit., s. 963 i nast. i przytoczona tam literatura; J. Jastrzbski,
Kara, op. cit., s. 250 i nast. oraz przytoczona tam literatura.

752
Wyrok II CR 167/70, OSNC 1970, z. 11, s. 214.
753
Wyrok III CRN 406/74, OSNC 1976, z. 2, poz. 34.
239/279
UKASZ PIOTR SUPERA
2003 r.754, zastrzeenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienaleytego

wykonania zobowizania nie zwalnia dunika z obowizku jej zapaty w razie
wykazania, e wierzyciel nie ponis szkody755. Wskazana linia orzecznicza spotkaa si
z poparciem czci doktryny.
Rwnolegle ksztatowaa si odmienna wykadnia. Zgodnie z wyrokiem Sdu
Najwyszego z dnia 14 lipca 1976 r.756 w razie udowodnienia przez dunika braku
szkody po stronie wierzyciela, kara umowna si nie naley. Wskazany pogld znalaz
wyraz
take
w innych
rozstrzygniciach
Sdu
Najwyszego757
oraz
zosta
zaaprobowany przez cz doktryny.

W orzecznictwie nie byo jasnoci co do tego, ktry z dwch wskazanych pogldw
mia charakter dominujcy. W wyroku z dnia 13 czerwca 2003 r.758 Sd Najwyszy
przyj, e kara umowna naley si wierzycielowi, jeeli niewykonanie lub nienaleyte
wykonanie zobowizania jest nastpstwem okolicznoci, za ktre dunik ponosi
odpowiedzialno i jeeli wierzyciel dozna szkody. Jako uzasadnienie takiego
stanowiska podano m.in. pogld dominujcy w doktrynie. Jednak ju w uchwale z dnia
6 listopada 2003 r.759 Sd Najwyszy uzna, e nie jest obecnie moliwe przesdzenie
w sposb kategoryczny, ktre stanowisko uzyskao w literaturze walor dominujcy.
Uchwaa z dnia 6 listopada 2003 r. majca moc zasady prawnej760 zdaje si
rozstrzyga spr co do istoty kary umownej, przynajmniej w ramach judykatury.
Konieczno przyjcia jednoznacznego rozwizania zostaa poparta argumentami
z konstytucyjnej
zasady
rwnoci:
Brak
ustabilizowanego
stanowiska
Sdu
Najwyszego stwarza ponadto zagroenie dla zasady rwnego traktowania podmiotw

uczestniczcych w obrocie prawnym przez odmienne rozstrzygnicia w podobnych
754
755
Wyrok II CK 271/02, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.

Por. take wyroki SN: z dnia 13 czerwca 2001 r., III CKN 50/01, System Informacji Prawnej
Legalis, C.H. Beck; z dnia 17 czerwca 2003 r., III CKN 122/01, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck.
756
Wyrok I CR 221/76, OSNCP 1977, z. 4, poz. 76.
757
Wyrok SN z dnia 16 lipca 1997 r., II CKN 271/97, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck;
postanowienie SN z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck.
758
Wyej wymieniony w przypisie 755 wyrok w sprawie III CKN 50/01.
759
760
Ibidem.
240/279
UKASZ PIOTR SUPERA
sytuacjach prawnych. W uchwale z dnia 6 listopada 2003 r. Sd Najwyszy przyj, e

zastrzeenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienaleytego wykonania
zobowizania nie zwalnia dunika z obowizku jej zapaty w razie wykazania, e
wierzyciel nie ponis szkody.
Uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 6 listopada 2003 r. nie okrela skutkw
czasowych zawartej w niej wykadni. Jak w tym wietle ocenia klauzule dotyczce
kary umownej, zawarte w umowach sporzdzonych przed dniem podjcia (czy moe
lepiej publikacji) przeomowego judykatu? M. Safjan okrela omawiane orzeczenie jako
charakterystyczny przeom w orzecznictwie, dokonujcy si na tle niezmienionej treci
normatywnej przepisu, a motywowany m.in. potrzeb wikszej pewnoci i dyscypliny
wykonania
zobowiza
w gospodarce
rynkowej761.
Przyjcie
interpretacji
przedstawionej w uchwale z dnia 6 listopada 2003 r. moe zosta uznane za element

ksztatowania si gospodarki rynkowej w Polsce. Trudno jest jednak uzna, i przed
podjciem uchway zaistniay zmiany w kontekcie spoecznym, stanowice dla
uczestnikw obrotu wyran wskazwk co do prawdopodobnej interpretacji przepisw
dotyczcych kary umownej.
Prb rozstrzygnicia konfliktu rnych wariantw normy w czasie mona prbowa
dokona na paszczynie prawa materialnego. Zastrzeenie kary umownej podlega
bowiem ocenie z punktu widzenia art. 65 k.c. Sd w sprawie badaby, jaki by zgodny
zamiar stron co do charakteru kary umownej na podstawie art. 65 2 k.c.762. Moe si
przecie teoretycznie zdarzy, i obie strony umowy w momencie jej zawarcia
uzaleniay dochodzenie kary umownej od wystpienia szkody.
Postpowanie dowodowe prawdopodobnie wykazaoby brak zgodnego zamiaru stron
w tej kwestii. Kady z uczestnikw postpowania twierdziby oczywicie, e mia na
myli wykadni dla siebie jak najbardziej korzystn. Wwczas naleaoby przej na
paszczyzn art. 65 1 k.c. i analizowa umow na podstawie obiektywnych kryteriw
wykadni owiadcze woli763. Moliwe s tu dwa podejcia. Pierwsze przyjmujce, e
761
762
Por take P. Drapaa, [w:] Prawo zobowiza, op. cit., s. 964 i nast.
763
S. Rudnicki, Komentarz do KC. Ksiga Pierwsza. Cz oglna, wyd. 9, Warszawa 2009, s. 317:
Jeeli okae si, e strony nie przyjmoway tego samego znaczenia owiadczenia woli, konieczne jest
przejcie do drugiej, obiektywnej fazy wykadni, w ktrej waciwy dla prawa sens owiadczenia woli
ustala si na podstawie przypisania normatywnego, czyli tak jak adresat sens ten zrozumia i rozumie
powinien.
241/279
UKASZ PIOTR SUPERA
ze wzgldu na spolaryzowane orzecznictwo sdowe (przynajmniej do czasu wydania

uchway z dnia 6 listopada 2003 r.) przypadkiem typowym jest brak moliwoci
ustalenia obiektywnego znaczenia umowy w tej czci. Byoby to zbiene z tezami
Sdu Najwyszego dotyczcymi bezprawia judykacyjnego oraz braku jednej
prawidowej odpowiedzi w przypadku skomplikowanych zagadnie prawnych.
Interpretacja ta prowadziaby jednak do zaskakujcych rezultatw. Naleaoby uzna, i
klauzula dotyczca kary umownej in concreto nie wie stron. Drugie podejcie
polegaoby na zaoeniu, e wykadnia zawarta w uchwale z dnia 6 listopada 2003 r.
dziaa ex tunc. Przyjcie takiej interpretacji zasadniczo nie moe narusza oczekiwa
adnej ze stron, ze wzgldu na brak wczeniej ustalonego orzecznictwa sdowego.
5.3. Dopuszczalno potwierdzenia czynnoci prawnych rzekomego organu osoby
prawnej lub organu wykraczajcego poza zakres umocowania
Uchwa skadu siedmiu sdziw z dnia 14 wrzenia 2007 r.764 Sd Najwyszy uzna,
i do umowy zawartej przez zarzd spdzielni bez wymaganej zgody do jej wanoci
uchway walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej ma zastosowanie w drodze
analogii art. 103 1 i 2 k.c.. W rezultacie czynno taka jako bezskutecznie
zawieszona moe zosta potwierdzona po jej dokonaniu. Zgodnie z wczeniejszym
utrwalonym pogldem orzeczniczym Sdu Najwyszego czynno taka winna by
uznana za bezwzgldnie niewan i nienadajc si do potwierdzenia. Pogld
o wynikajcej z art. 58 1 k.c. niewanoci podobnych czynnoci zosta wyraony
w orzeczeniach Sdu Najwyszego z dnia 6 marca 1991 r.765, 31 stycznia 2001 r.766,
15 marca 2002 r.767. Z kolei druga grupa orzecze wywodzi niewano tego typu
czynnoci z art. 39 w zwizku z art. 38 k.c. Do orzecze takich nale wyroki Sdu
Najwyszego z dnia 12 grudnia 1996 r.768, 26 czerwca 1997 r.769, 8 maja 2003 r.770 oraz
wyrok z dnia 16 grudnia 2004 r.771.
764
Wyej wymieniona w przypisie 512 uchwaa w sprawie III CZP 31/07.
765
Uchwaa III CZP 8/91, OSNC 1991, z. 7, poz. 94 z glos K. Stefaniuka, OSP 1993, z. 4, poz. 196.
766
Wyrok III CKN 984/98, LEX nr 78438.
767
Wyrok II CKN 1415/00, Izba Cywilna 2001, z. 6, s. 48.
768
Wyrok I CKN 22/96, OSNC 1997, z. 67, poz. 75.
769
Wyrok I CKN 130/97, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
770
771
Wyrok III RN 66/02, Monitor Podatkowy 2003, z. 6, s. 2.

Wyrok V CK 674/03, System Informacji Prawnej Legalis, C.H. Beck.
242/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Sd Najwyszy w uchwale z dnia 14 wrzenia 2007 r. odnis si krtko do kwestii

zerwania
z dotychczasow
lini
orzecznicz:
Rozstrzygniciu
przyjmujcemu
stosowanie art. 103 1 i 2 k.c. w drodze analogii do umowy zawartej bez wymaganej
do jej wanoci uchway walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej spdzielni nie
mona te zasadnie przeciwstawia argumentu odwoujcego si do jednolitoci
dotychczasowego
orzecznictwa.
W wikszoci
dotychczasowych
orzecze
rozstrzygajcych omawiany problem SN wprawdzie wykluczy stosowanie art. 103 1

i 2 k.c. w drodze analogii do umw zawartych w imieniu osoby prawnej przez osoby
dziaajce w charakterze organu osoby prawnej bez kompetencji do tego i opowiedzia
si za bezwzgldn niewanoci tych umw, jednake w orzeczeniach nalecych do
tej grupy istnieje rozbieno stanowisk co do podstawy tej niewanoci. Argument
ten nie jest przekonujcy. Wbrew twierdzeniom Sdu Najwyszego rne drogi
dochodzenia do tego samego rozwizania wzmacniaj, a nie osabiaj ostateczn
konkluzj o susznoci rozwizania. Jednolito orzecznicza winna by oceniana
rwnie z punktu widzenia uzyskiwanych rozstrzygni, a nie tylko przyjmowanych dla
tych rozstrzygni uzasadnie. Taki pogld zreszt zdaje si podziela czasem Sd
Najwyszy, stwierdzajc w uchwale z dnia 5 grudnia 2007 r.772: zagadnienie jest
jednolicie
rozstrzygane
w orzecznictwie
Sdu
Najwyszego
niezalenie
od
prezentowanej argumentacji.
Czy wsteczna zmiana wykadni dotyczca moliwoci potwierdzenia czynnoci
rzekomego organu narusza in concreto czyje uzasadnione oczekiwania? Czynnoci
prawne, ktre zgodnie z dotychczasow wykadni byy niewane, teraz mog zosta
potwierdzone i wywiera w peni skutki prawne. Jeeli chodzi o osoby prawne, ktrych
czynnoci prawne maj by potwierdzone, to trudno tu mwi o naruszeniu ich
uzasadnionych interesw. Zyskay one jedynie moliwo, a nie obowizek
uskutecznienia czynnoci prawnej, ktra wedle wczeniejszego stanu orzecznictwa
bya niewana. Na pierwszy rzut oka mogo doj do naruszenia uzasadnionych
oczekiwa drugiej strony czynnoci prawnej. Strona ta bowiem moga y
w przekonaniu o niewanoci czynnoci prawnej. Jednak oczekiwanie to nie zasuguje,
przy braku dalszych szczeglnych okolicznoci, na ochron. Strona taka bowiem,
dokonujc czynnoci, wyranie daa do zrozumienia, i czynno tak chce zawrze.
Pniejsze powoywanie si na niewano owej czynnoci staoby zatem
w sprzecznoci z jej wczeniejszym dziaaniem i przez to nie zasuguje na ochron
772
Uchwaa II PZP 6/07, OSNAPiUS 2008, z. 78, poz. 89, s. 56.
243/279
UKASZ PIOTR SUPERA
(venire contra fatum propium). Z kolei gdyby strona przed zmian linii orzeczniczej
owiadczya osobie prawnej, i uwaa ow czynno za niewan ze wzgldu na
istniejce wwczas orzecznictwo sdowe, wwczas zaufanie strony powoujcej si na
niewano tej czynnoci przed zmian wykadni zasugiwaoby na ochron. Zaufanie
to mogoby by chronione przy pomocy instytucji prawa materialnego, np. poprzez
uznanie, i brak sprzeciwu osoby prawnej co do twierdzenia o niewanoci takiej
umowy wyklucza teraz potwierdzenie owej umowy ze wzgldu na sprzeczno takiego
zachowania z zasadami wspycia spoecznego. Co wicej, prba potwierdzenia
dawnych stosunkw prawnych np. sprzed 8 lat mogaby si rwnie spotka z zarzutem
naduycia prawa. Z powyszych wzgldw nie ma przekonujcych argumentw za
stosowaniem przez sdy w odniesieniu do powyszego zagadnienia techniki
prospektywnej.
5.4. Nieprawdziwo zarzutu w publikacji prasowej
Zgodnie z uchwa Sdu Najwyszego z dnia 18 lutego 2005 r.773: Wykazanie przez
dziennikarza, e przy zbieraniu i wykorzystywaniu materiaw prasowych dziaa
w obronie spoecznie uzasadnionego interesu oraz wypeni obowizek zachowania
szczeglnej starannoci i rzetelnoci, uchyla bezprawno dziaania dziennikarza.
Uchwaa z dnia 18 lutego 2005 r. zostaa podjta na wniosek Prezesa Sdu
Najwyszego. Prezes SN wskaza, i w orzecznictwie Sdu Najwyszego zdecydowanie
dominuje
stanowisko,
nieprawdziwo
godzcego
w cze
zarzutu
rodzi
odpowiedzialno po stronie naruszyciela, bez wzgldu na to, czy dopeni on aktw

starannoci przy zbieraniu informacji zatem pogld przeciwny do wyraonego
w uchwale. Orzeczeniem z dnia 18 lutego 2005 r. doszo zatem do zmiany normy
funkcjonujcej w obrocie, przy niezmienionej treci przepisu.
Nadanie normie nowej treci nie naruszyo z pewnoci oczekiwa dziennikarzy,
ktrzy mogli odetchn z ulg. Sd Najwyszy zdj z nich przecie obowizek
przeprowadzenia tzw. dowodu prawdy, tj. wykazywania, i podniesione przez nich
twierdzenia s prawdziwe. Wykadnia zawarta w uchwale z dnia 18 lutego 2005 r. daa
dziennikarzom wiksz swobod dziaania, ni interpretacja wczeniej przyjmowana
w orzecznictwie.
773
Uchwaa III CZP 53/04, OSNC 2005, z. 78, poz. 114, s. 1.
244/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Trudno rwnie twierdzi, e doszo do pogwacenia oczekiwa osb, ktrych dobra

osobiste publikacje dziennikarskie naruszay. Przyjmoway one tutaj, oczywicie wbrew
wasnej woli, rol biernego obserwatora.
Dodatkowo, nowa wykadnia moe zosta uznana za dostatecznie przewidywaln,
jako zmierzajca do szerszego zapewnienia wolnoci wypowiedzi.
Istniejce przed dniem 18 lutego 2005 r. orzecznictwo sdowe nie wpywao
w typowym przypadku na dziaanie osoby, ktrej dobro osobiste zostao naruszone.
Naley tu dokona jednego zastrzeenia. Jeeli kto zdecydowa si na wniesienie
sprawy o ochron dbr osobistych, przekonany, i pozwany naruszyciel, np.
dziennikarz, spraw przegra, poniewa nie bdzie w stanie udowodni prawdziwoci
swoich zarzutw, wykadnia zawarta w uchwale Sdu Najwyszego z dnia 18 lutego
2005 r. moe narusza jego uzasadnione oczekiwania co do wyniku procesu i oznacza
konieczno poniesienia kosztw sdowych z tytuu przegranej. Rozwizaniem
mogoby by zastosowanie art. 102 k.p.c. i nieobcienie powodowej strony, spraw
przegrywajcej, kosztami postpowania. Byoby to zbiene z orzeczeniami Sdu
Najwyszego odstpujcymi od zasady odpowiedzialnoci za wynik postpowania
z art. 98 1 k.p.c. w przypadku zmiany stanu prawnego774.
5.5. Konkluzje
Jak wida, ochrona zaufania do cigoci linii orzeczniczej moe w zalenoci od
rodzaju spraw przyjmowa rn posta: od wykadni dzielonej w czasie po
zastosowanie instytucji prawa materialnego. W niektrych przypadkach waenie
przeciwstawnych interesw moe przemawia rwnie za uznaniem, i zaufanie do
dotychczasowej linii orzeczniczej nie podlega ochronie.
774
Por. np. postanowienie SN z dnia 10 grudnia 2010 r., II CNP 76/10, LEX nr 707862; wyrok SN z dnia
9 padziernika 1957 r., IV CZ 193/57, OSNCK 1959, z. 1, poz. 21.
245/279
UKASZ PIOTR SUPERA
IV. ZAKOCZENIE
1) Rozstrzygnicie kwestii czasowych skutkw zmiany wykadni wymagao
zmierzenia si z podstawowymi zagadnieniami zwizanymi ze statusem wykadni
sdowej. W czci teoretycznoprawnej zostao pokazane, i problem orzecznictwa jako
ewentualnego rda prawa sprowadza si do subiektywnych pogldw interpretatora
i przyjmowanych przez niego zaoe oraz konwencji terminologicznej. Odpowiedzi
trudno jest rwnie szuka w tekcie prawnym, ktry z natury rzeczy podlega
interpretacji.
W sporze o status orzecznictwa sdowego opowiedziaem si, ze wzgldw
ideologicznych, za idealizacyjnym modelem odmawiajcym orzecznictwu sdowemu
statusu rda prawa. Uwaam, e zasada trjpodziau jako zaoenie, by moe
czciowe kontrfaktyczne, stanowi istotny element systemu demokratycznego.
Rwnoczenie twierdz, i pastwo winno chroni w szczeglnych przypadkach
wyobraanie obywateli co do treci norm prawnych, budowane na podstawie praktyki
orzeczniczej. Uwaam, e akceptacja tez o sdowym tworzeniu prawa nie musiaaby
wcale oznacza, i uzasadnienie techniki prospektywnej byoby atwiejszym zadaniem.
Orzeczenia sdowe, podobnie jak ustawy, podlegaj interpretacji przez osoby pragnce
kierowa si w swoim postpowaniu obowizujcym prawem. Przyznanie orzecznictwu
sdowemu statusu rda prawa nie rozwizywaoby wcale podstawowej kwestii
postawionej w pracy, tj. jakie mechanizmy naley stosowa przy zmianie wykadni
prawa.
2) Cz prawnoporwnawcza pracy wykazaa, e kwestia czasowych skutkw
wykadni pojawia si zarwno w systemach typu common law, jak i kontynentalnych.
Pytanie o temporalne skutki wykadni prawa, ktra de facto lub de iure bdzie wpywa
na orzeczenia w innych sprawach, stawiane jest zarwno w systemie amerykaskim,
angielskim, jak i niemieckim. Pojawia si rwnie na paszczynie sdw
ponadnarodowych i midzynarodowych. W kadym z tych przypadkw doktryna
i judykatura oscyluj midzy teoretycznie deklaratoryjnym charakterem orzecze
a potrzeb ochrony uzasadnionych oczekiwa podmiotw prawa. Problem ochrony
uzasadnionych oczekiwa uytkownikw prawa, co do trwaoci linii orzeczniczej
pojawia si w porzdkach prawnych o rnym charakterze, o ile tylko przestrzegaj one
zasad pewnoci prawa oraz chroni prawa podstawowe.
246/279
UKASZ PIOTR SUPERA
3) W polskim prawie istnieje, bdc czci zasady demokratycznego pastwa

prawnego (art. 2 Konstytucji RP), zasada jednolitoci orzecznictwa sdowego.
Wykadnia sdowa stanowi czsto podstaw dziaania podmiotw prawa. Sdowi
Najwyszemu przysuguje uprawnienie do wydawania uchwa wykadniczych in
abstracto, co jeszcze bardziej wzmaga przekonanie obywateli, i wykadnia prawa
prezentowana przez Sd Najwyszy odpowiada prawu. Nawet jeeli uzna si, i
wykadnia prawa nie ma charakteru prawotwrczego, to i tak pastwo winno chroni
przekonanie obywateli co do treci prawa, poniewa samo to przekonanie w sposb
zinstytucjonalizowany wsptworzy. Jednolito orzecznictwa jest rwnie zwizana
z zasad rwnoci traktowania przez wadze publiczne oraz zasad ochrony
uzasadnionych oczekiwa w trwao linii orzeczniczej. Uytkownik prawa nie
powinien co do zasady, ponosi negatywnych konsekwencji swojego zachowania, jeeli
byo one zgodne z istniejcym orzecznictwem sdowym. Podobnie, w stosunku do
uczestnika gry sportowej, stosujcego si w dobrej wierze do oglnie akceptowanych
przez pozostaych graczy regu, nie naley stosowa nowych regu z moc wsteczn.
Bez znaczenia jest, czy zmiana stosowanych w praktyce regu wynika z modyfikacji
spisanego regulaminu, czy te nowej wykadni jego niezmienionego tekstu.
4) Zasada jednolitoci orzecznictwa sdowego ogranicza moliwo zmiany
istniejcej linii orzeczniczej. Odejcie od dotychczasowej linii orzeczniczej musi by
podyktowane szczeglnymi okolicznociami. Za okolicznoci takie mona uzna
przeksztacenie
si
kontekstu
spoecznego,
potrzeb
uzgodnienia
wykadni
z Konstytucj RP czy prawem unijnym. Najwiksze wtpliwoci budzi pod tym

wzgldem zmiana wykadni dokonywana jedynie na podstawie kryteriw jzykowogramatycznych.
5) Podstawowe pytanie, na ktre naley udzieli odpowiedzi w przypadku zmiany
wykadni prawa, brzmi, czy wsteczna zmiana wykadni bya z punktu widzenia
rozsdnych
uytkownikw
prawa
(racjonalnych
prawobiorcw)
dostatecznie
przewidywalna w momencie dokonywania si relewantnego stanu faktycznego.

Wadliwo istniejcej wykadni musi mie z tego punktu widzenia charakter racy.
Jako
kryterium
wadliwoci
naley
uzna
niezgodno
istniejcej
wykadni
z Konstytucj, przede wszystkimi z prawami podstawowymi.

6) W sytuacji, gdy zmiana wykadni nie bya dostatecznie przewidywalna, lecz
dokonanie nowej interpretacji jest wskazane, naley podzieli wykadni w czasie.
247/279
UKASZ PIOTR SUPERA
W przeciwnym razie mogoby doj do naruszenia uzasadnionych, konstytucyjnie

chronionych, oczekiwa obywateli co do cigoci linii orzeczniczej. Z tego tytuu
wykadnia dzielona w czasie jest odmian wykadni prokonstytucyjnej. W przypadku
naruszenia przez sd powszechny lub Sd Najwyszy granic konstytucyjnej
dopuszczalnoci zmiany orzecznictwa sdowego dziaanie takie moe zosta poddane
kontroli konstytucyjnej.
7) Ochrona uzasadnionych oczekiwa obywateli w ramach prawa cywilnego, moe
by jedynie czasem dokonywana przy pomocy instytucji materialnoprawnych bez
koniecznoci dzielenia wykadni w czasie. Pozwala to na odejcie od sporw
teoretycznych dotyczcych statusu orzecznictwa sdowego. Moliwe jest tu
wykorzystanie instytucji naduycia prawa, klauzuli rebus sic stantibus, instytucji bdu
lub odpowiedniej wykadni owiadczenia woli. Czciej instytucje te nie zapewni
dostatecznej ochrony. Dotyczy to np. wykadni przepisw imperatywnych, majcej
wpyw na wanoci czynnoci prawnej. Jak rol naley przypisa instytucjom prawa
materialnego? W sytuacji, gdy wane powody przemawiaj za zmian wykadni ze
skutkiem wstecznym, instytucje te mog by rodkiem, ktry pozwoli zagodzi
retroaktywno orzecznicz w przypadkach szczeglnie uzasadnionych np. zasadami
wspycia spoecznego. Nawet gdy nie ma potrzeby ochrony oczekiwa wszystkich
adresatw norm prawnych, moe si zdarzy, e w niektrych przypadkach konieczne
jest zniwelowanie wstecznego dziaania nowych norm.
8) W przypadku naruszenia uzasadnionych oczekiwa obywateli co do jednolitoci
orzeczniczej Skarb Pastwa ponosi odpowiedzialno odszkodowawcz na podstawie
przepisw
kodeksu
judykacyjne.
Za
cywilnego
niezgodne
dotyczcych
z prawem
odpowiedzialnoci
naley
uzna
za
bezprawie
orzeczenie
sprzeczne
z dotychczasow lini orzecznicz, jeeli zmiana ta nie ma wystarczajcego

uzasadnienia.
9) By moe koncepcj prawa, w ktr najlepiej wpisuj si przedstawione w pracy
tezy, jest psychologiczna teoria prawa L. Petrayckiego775. W tym ujciu konieczno
ochrony wyobrae obywateli co do treci obowizujcego prawa powstajcych
w oparciu o sdow wykadni wynika z faktu, i wyobraenia te stanowi dwustronne
psychiczne przeycia o charakterze imperatywno-atrybutywnym. Istnienie tych przey,
775
Por. L. Petraycki, Wstp do nauki prawa i moralnoci, Warszawa 1959; O pobudkach postpowania
i o istocie moralnoci i prawa, Warszawa 2000.
248/279
UKASZ PIOTR SUPERA
moe by dowiedzione, zgodnie z postulatem L. Petrayckiego, na zasadzie

wewntrznej obserwacji, tj. introspekcji. Wystarczy zastanowi si, jak reakcj
psychiczn u podmiotu prawa wywoaaby informacja, e mimo istniejcego od lat
orzecznictwa sdowego do jego konkretnej sprawy zostanie zastosowana, bez
szczeglnego uzasadnienia, regua cakowicie odrbna. Byyby to niewtpliwie
przeycie o charakterze repulsywnym. Byoby to zapewne przeycie tego samego
rodzaju, jak to wystpujce u osoby, ktr by nagle poinformowano, i zostanie do niej
zastosowana nowo uchwalona ustawa z moc wsteczn. Twierdzenie powysze nie
zmienia przytaczanych wczeniej tez dotyczcych zasady trjpodziau wadzy oraz
rde prawa. W przedstawionej pracy, sdziom i orzecznictwu sdowemu przypisana
jest rola przewodnika, ktry udziela adresatom norm prawnych wskazwek, co do tego
jak porusza si w jurydycznym labiryncie. Oczywicie moe si zdarzy, e
przewodnik nagle dostrzee, i prowadzi podajcych za nim z drog. Wwczas
jednak skutki bdu nie mog by bezwzgldnie i mechanicznie przerzucane na osoby,
ktre przewodnikowi w dobrej wierze zaufay. Nie oznacza to jeszcze jednak, e
przewodnik sam jurydyczny labirynt stworzy.
249/279
UKASZ PIOTR SUPERA
BIBLIOGRAFIA
Aalto P., Public Liability in EU Law, Oxford and Portland, Oregon 2011.
Aden M., Dauerschuldverhtnisse und AGB Kluaseln, DWiR 1992, z. 9.
Alexy R., Dreier R., Precedent in the Federal Republic of Germany, [w:] Interpreting
Precedents A Comparative Study, red. D.NeilMacCormick, R.S. Summers, Dartmouth
1997
Arden M., Prospective Overruling, LQR 2004, t. 120(stycze), s. 7
Arndt A., Gesetzesrecht und Richterrecht, NJW 1963, z. 29
Arndt
Hans-Wolfgang,
Probleme
Rckwirkender
Rechtsprechungsnderung,
Frankfurt am Main 1974

Auerbach C.A., A Revival of Some Ancient Learning: a Critique of Eisenberts the
Nature of The Common Law, Minnesota Law Review 1991, t. 75, s. 539
Baird K., Sidle P. Spectrum Plus: House of Lords Decision A Cloud with A Silver
Lining, Insolvency Intelligence 2005, t. 18, s. 113
Banaszczyk Z., [w:] Kodeks cywilny, komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, uwagi
do art. 4171, Warszawa 2011
Banaszczyk Z., Prace z prawa prywatnego. Ksiga pamitkowa ku czci Sdziego
Janusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2000
Banaszkiewicz B., Glosa do uchway SN z dnia 20.9.1996 r., III CZP 72/96,
Przegld Sejmowy 1997, z. 6
Beale S., The Spectrum Decision: Bad News for Banks, Journal of International
Banking Law and Regulation 2005, t. 20, s. 482;
Bender P., The Retroactive Effect of an Overruling Constitutional Decision: Mapp
v.Ohio, University of Pennsylvania Law Review 1962, t. 110, s. 650
Berg A., Charges over Book Debts: The Spectrum Case in The Court of Appeal,
Journal of Business Law 2004, padziernik, s. 581
Berg A., Fixed Charges over Book Debts: Spectrum, Insolvency Intelligence 2004,
t. 17, s. 33
Birk R., Die Ankndigung von Rechtsprechungsnderungen, JZ 1974, z. 2324
Bachut M., Z zagadnie teorii i filozofii prawa, ponowoczesno (Wstp), Wrocaw
2007
250/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Boers H., Rckwirkende Anwendung der 1,3 Promille Grenze, NJW 1967, z. 29
Bosek L., Bezprawie legislacyjne, Warszawa 2007
Bosek L., Glosa do postanowienia SN z 30.5.2003 r., III CZP 34/03, PiP 2003, z. 12
s. 119
Boshkoff E.E., Resolving Retroactivity after Teague v. Lane, Indiana Law Review
1990, t. 65, s.651
Boujong K., Rechtsfortbildung, Rechtsprechungsnderung und Vertraauensschutz in
der Judikatur des Bundesgerichthofs, [w:] Festschrift fr A.Heldrick, Mnchen 2005,
1235
Brodecki Z., Koncewicz T.T., [w:] Europa sdziw, red. Z. Brodecki, Warszawa 2007
Buchner
H.
Vertrauensschutz
bei
nderung
der
Rechtsprechung,
[w:]
Gedchtnisschrift fr Rolf Dietz, Mnchen 1973

Bunte H.J., Rechtsanwendungsprobleme im Bereich des Konsumentenkredits, NJW
1985, z. 13
Bunte H.J., Rechtsanwendungsprobleme im Bereich des Konsumentenkredits, NJW
1985, z. 13
Bunte H.J., Rckabwicklung sittenwidriger Ratenkreditvertrge, NJW 1983, z. 47
Burmeister J., Vertrauensschutz im Prozessrech, Berlin, New York, 1979
Cahoy D.R., Changing the Rules in the Middle of the Game: How the Prospective
Applications of Judicial Decisions Related to Intellectual Property Can Promote
Economic Efficiency, American Business Law Journal 2003, t. 41. s. 1
Canaris C.W., Die Bereicherungsausgleich bei Sittenwidrigen Teilzahlungskrediten,
WM 1981, z. 37
Canaris C.W., Die bertragung des Regelungsmodells der 125130 HGB auf die
Gesellschaf brgerlichen Rechts als unzulssige Rechtsfortbildung contra legem,
Zeitschrift fr Unternehmens- und Gesellschaftsrecht 2004, t. 33, z. 1
Canaris C.W., Wettbewerbsabrede, SAE 1972, s. 21
Canaris
C.W.,
Zinsberechnungs
und
Tilgungsverrechnungsklauseln
beim
Annuittendarlehen, NJW 1987, z. 11

Cardozo B.N., Jurisprudence, Address before the New York State Bar Association,
New York Stare Bar Association Report 1932, s. 263
251/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Cardozo B.N., The Nature of Judicial Process, Yale University Press 1921
Cieliski M., Glosa do uchway SN z dnia 20.9.1996 r., III CZP 72/96, OSP 1997, z.
6
Ciochon C.D., Nonretroactivity in Constitutional Tax Refund Cases, Hastings Law
Journal 1992, t. 43, s. 419
Corr J.B., Retroactivity: a Study in Supreme Court Doctrine as Applied, North
Carolina Law Review 1983, t. 61, s. 745
Corr J.B., Supreme Court Doctrine in the Trenches: the Case of Collateral Estoppel,
William and Mary Law Review 1985, t. 27, s. 35
Crowley J.G., Retroactive application of Tennessee v. Garner to Civil Litigation,
Fordham Law Review 1989, t. 57, s. 855
Currier S.T., Time and Change in Judge Made Law: Prospective Overruling,
Virginia Law Review 1965, t. 51, s. 201,
Curzon L.B., Dictionary of Law, wyd. 6, Harlow 2002
Czachrski W., [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiza cz oglna, red.
Z.Radwaski, Wrocaw, Warszawa, Krakw, d 1981, t. III, cz. 1
Czeszejko-Sochacki Z., Sdownictwo Konstytucyjne w Polsce na tle porwnawczym,
Warszawa 2003
Danckelmann B., Glosa do wyroku BGH z dnia 29.10.1959 r., z dnia 29 padziernika
1959 r., II ZR 8/58, NJW 1960, z. 7
Dbrowa J., Wina jako przesanka odpowiedzialnoci cywilnej, Wrocaw 1968
Dbrowska P., Obowizywanie w czasie wyrokw wstpnych TS, Przegld Sdowy
2002, z. 7
Degenhart Ch., [w:] Grundgesetz Kommentar, red. M. Sachs, wyd. 4, Mnchen 2007
Devlin Lord, Judges as Lawmakers, Modern Law Review 1976, t. 39, z. 1
Diploc Lord, The Court as Legislators, Presidential Address, Holdsworth Club 1965
Drapaa P., [w:] Prawo zobowiza cz oglna, red. E. towska, SPP t. V,
Warszawa 2006
Dubs H., Praxisnderung Basel 1949
Dudek D., Funkcjonowanie rde prawa w orzecznictwie, [w:] System rde prawa
w Konstytucji RP, red.Granat, M. Lublin 2000
252/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Dworkin R., Biorc prawa powanie, Warszawa 1998

Dworkin R., No Right Answer? [w:] Law, Morality and Society. Essays in Honour of
H.L.A.Hart, red. P.M.S.Hacker, J. Raz, Oxford 1977
Dworkin R., Odpowied na tezy Hurley S.L. [w:] Exploring Laws Empire The
Jurisprudence of Ronald Dworkin, red. S. Hershovitz, Oxford 2008
Dybowski K., Fikcyjno pozytywistycznego paradygmatu, [w:] Wykadnia prawa
i inne problemy filozofii prawa, red. L. Morawski, Toru 2005
Dziaocha K., Konstytucyjna koncepcja prawa i jego rde w orzecznictwie
Trybunau
Konstytucyjnego,
[w:]
Ksiga
XX-lecia
orzecznictwa
Trybunau
Konstytucyjnego, Warszawa 2006

Dziaocha K., rda prawa powszechnie obowizujcego wobec praktyki
konstytucyjnej, [w:] System rde prawa w Konstytucji RP, red. M. Granat, Lublin
2000
Elliot. C., Quinn F., English Legal System, wyd. 3, Longman 2000
Entzeroth L.S., Reflections on Fifteen Years of Teague v. Lane Retroactivity
Paradigm: A Study of the Persistence, the Pervasiveness, and the Perversity of the
Courts Doctrine, University of Tulsa Legal Studies Research Paper 2008, z. 2
European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), Study on
Individual Access to Constitutional Justice, www.venice.coe.int
Eskridge Jr. W.N., Overruling Statutory Precedents, Georgetown Law Journal
1988, t. 76, s. 1361
Esser J., Grundsatz und Norm in der richterlichen Fortbildung des Privatrechts,
Tbingen1974
Esser J., Richterrecht, Gerichtsgebrauch und Gewohnheitsrecht, [w:] Festschrift fr
Fritz von Hippel zum 70. Geburtstag, Tbingen 1967
Fairchild T.E., Limitation of New Judge-Made Law to Prospective Effect Only:
Prospective Overruling or Sunbursting, Marquette Law Review, 1967, t. 51, z. 3
Fallon R.H., Jr., D.J.Meltzer, New Law, Non-retroactivity, and Constitutional
Remedies, Harvard Law Review 1991, t. 104, z. 8
Fenichel Z., Wytyczne wymiaru sprawiedliwoci ustalone przez Sd Najwyszy,
Przegld Notarialny 1949 r., z. 78
253/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Fiedler J., Neuorientierung der Verfassungsrechtsprechung zum Rckwirkungsverbot

und zum Vertrauensschutz, NJW 1988, z. 27
Fisch J.E., Retroactivity and Legal Change an Equilibrium Approach, Harvard Law
Review 1997, t. 110
Flicek A., Ustalenie powszechnie obowizujcej wykadni ustaw przez Trybuna
Konstytucyjny, Nowe Prawo 1991, z. 13
Florczak-Wtor M., Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego i ich skutkach prawnych,
Pozna 2006
Freeman M.D.A., Standards of Adjudication, Judicial Law-Making and Prospective
Overruling, Current Legal Problems 1973, t. 26, s. 166
Freeman R.H., Protection Afforded Against the Retroactive Operation o fan
Overruling Decision, Columbia Law Review 1958, t. 58, z. 7
Friedland M.L., Prospective and Retrospective Judicial Law Making, University of
Toronto Law Journal, t. 24, s. 171
Friedmann W., Limits of Judicial Law Making and Prospective Overruling, Modern
Law Review 1966, t. 29, z. 6
Frowein Abr.J., nderung der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgericht als
Rechtsproblem, DV 1971, z. 23
Frylewicz M., Znaczenie komparastyki jzykowej w wykadni sdw luksemburskich,
[w:] Wykadnia prawa Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toru 2008
Fuller L.L., Moralno prawa, Warszawa 1978
Gamillscheg F., Archiv fr die civilistische Praxis, 1964, t. 164, z. 5-6
Gapska E., Odpowiedzialno Skarbu Pastwa za bezprawie judykacyjne, Palestra
2008, z. 12
Gardocki L., Problem tak zwanych wyrokw interpretacyjnych TK, [w:] Teoria
i praktyka wykadni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005
Gardocki L., Ujednolicanie orzecznictwa, Rzeczpospolita 2008, 6 listopada
Gebethner S., Wykadnia to nie nowe prawo, Trybuna 1994, 13 maja
Gizbert-Studnicki T., Teoria wykadni TK, [w:] Teoria prawa. Filozofia prawa.
Wspczesne prawo i prawoznawstwo, Toru 1998 r.
Gniewek E., Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006
254/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Gonera K., towska E., Artyku 190 Konstytucji i konsekwencje jego stosowania
w praktyce sdowej, PiP 2003, z. 9
Goode R., Charges over Book Debts: A Missed Opportunity, LQR 1994, t. 110, s. 592
Grka K., Litwin T., Konstytucja RP prba oceny i podsumowania z perspektywy
dziesiciolecia stosowania, Krakw 2008
Grski A., Niezgodno z prawem prawomocnego orzeczenia sdu cywilnego, jako
podstawa skargi z art. 4241 kpc, MoP 2005, z. 25
Gtz
V.,
Bundesverfassungsgericht
und
Vertrauensschutz,
[w:]
Bundesverfassungsgericht und GG: Festgabe aus Anlass des 25 jhrigen Bestehens des
Bundesverfassungsgerichts, red. C. Starck, Tbingen 1976
Gtz
V.,
Das
Grundrecht
auf
Rechtsanwendungsgleichheit
und
der
verwaltungsgerichtliche Rechtsschutz, Deutsche Verwaltungsbltter 1968, z. 3

Grunsky W., Grenzen der Rckwirkung bei einer nderung der Rechtsprechung,
Karlsruhe 1970
Grykiel J., Glosa do orzeczenia SN z dnia 14.9.2007 r., III CZP 31/07, Prawo
Spek 2008, z. 11
Grzybowski S., [w:] System prawa cywilnego, cz oglna, red. S. Grzybowski,
Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask, d 1985
Gudowski J., Wzowe problemy skargi o stwierdzenie niezgodnoci z prawem
prawomocnego orzeczenia, Przegld Sdowy 2006, z. 1
Gudowski J., Glosa do uchway SN z dnia 20.9.1996 r., Przegld Sdowy 2001, z. 4
Gutmann
T.,
Wundersames
zur
Haftung
des
Neugesellschafters
fr
Altverbindlichkeiten der GbR, NZG 2005, z. 13

Haddad J.B., Retroactivity Should Be Rethought: a Call for the End of the Linkletter
Doctrine, The Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science,1969, t. 60,
z. 4
Hanau P., [w:] BGB, Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch,
Schuldrecht, Allgemeiner Teil, red. H. Heinrichs, t. II, wyd. 3, Mnchen 1994
Hndel K., Anwedung der Beweisgrenze von 1,3 Promille auf vor dem 9.12.1966
begangene Taten, NJW 1967, z. 12/13
Hart H.L.A., Pojcie prawa, Warszawa 1998
255/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Hasler P.B., Retroactivity Rethought: The Hidden Cost, Maine Law Review, 1972,
t. 24, s. 1
Hausner
R.,
Trzciski
J.,
Prawotwrcze
znaczenie
orzecze
Trybunau
Konstytucyjnego w orzecznictwie Naczelnego Sdu Administracyjnego, Warszawa 2010

Henckel W., Rckwirkung richterlicher Rechtsfortbildung auf bestehende Vertrge,
Versicherungsrecht 1975, z. 33
Henderson D., Problems in the Law of Property After Spectrum Plus, International
Company and Commercial Law Review 2006, t. 17, s. 30
Hensen Horst-Diether, Ein Gespenst geht um Unwirksamkeit von AGB durch
nderung der Rechtsprechung, ZIP 1995, z. 14
Hinchy R., Judicial Method and Advocates Immunity in the High Court of Australia
and the House of Lords, Murdoch University Law Journal 2006, t. 13. z. 1
Hope Lord, Decision Overruled Facing Up to Judicial Fallibility, Kings
College Law Journal 2003, t. 14, s. 121
Hpfner C., Vertrauensschutz und Richterrecht Zur Zulssigkeit rckwirkender
Rechtsprechungsnderungen im Zivilrecht, RdA 2006, z. 3
Hurley S.L., Coherence, Hypothetical Case, and Precedent, [w:] Exploring Laws
Empire. The Jurisprudence of Ronald Dworkin, red. S. Hershovitz, Oxford 2008,
artyku opublikowany oryginalnie [w:] Oxford Journal of Legal Studies 1990, t. 10,
s. 221
Jalikowski M., Glosa do uchway SN z dnia 14 listopada 2007 r., BSA I-4110-5/07,
Przegld Sdowy 2008, z. 10, s. 111
Jodowski J., Zbigniew R., Lapierre J., Misiuk-Jodowska T., Postpowanie cywilne,
Warszawa 2000
Joerges Ch., Europeanization as Process: Thoughts on the Europeanization of Private
Law, European Public Law, 2005, t. 11, z. 1
Juratowich B., Retroactivity and The Common Law, Oxford and Portland, Oregon
2008
Karasek I., Odpowiedzialno Skarbu pastwa za funkcjonariuszy po wyroku TK
z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/2000, Transformacje Prawa Prywatnego 2002, z. 12
Keeton R.E., Creative Continuity in the Law of Torts, Harvard Law Review 1962,
t. 75, s. 463
256/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Kelsen H., Istota i rozwj sdownictwa konstytucyjnego, Warszawa 2009

Kpiski M., Glosa do wyroku SN z dnia 8.1.2002 r., I CKN 581/99, OSP 2002, z. 11,
s. 563
Kpiski M., O interpretacji art. 417 kc w zwizku z wyrokiem TK z 4 grudnia
2001 r., [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora
Stanisawa Sotysiskiego, Pozna 2005
Kisker G., Die Rckwirkung von Gesetzen, Tbingen 1963
Klein A., Glosa do wyroku SN z dnia 24.1.1974 r., OSP 1975, z. 11
Knittel W., Zum Problem der Rckwirkung bei einer nderung der Rechtsprechung,
Bielefeld 1965
Kndler D., Angekndigte Rechtsprechungnderung, BB 1992, z. 27
Kocourek A., Retrospective Decisions and Stare Decisis and A Proposal, American
Bar Association Journal 1931, t. 17, s. 180
Kokott J., Henze T., Die Beschrnkung der Zeitlichen Wirkung von der EuGHUrteilen in Steuersache, NJW 2006, z. 4
Koncewicz T.T., Ingnorantia iuris nocet w prawie wsplnotowym zasada i wyjtki,
EPS 2006, z. 3
Koncewicz T.T., Sdzia i prawodawca we wsplnotowym systemie prawnym,
Palestra 2008, z. 9-10
Kozak A., Glosa do uchway 9/94, Przegld Sejmowy 1995, z. 3
Kozowski T., Autorytatywna wykadnia prawa, [w:] Teoria i praktyka wykadni
prawa; red. P. Winczorek, Warszawa 2005
Krajewski M., Niezachowanie naleytej starannoci - problem bezprawnoci i winy,
PiP 1997, z. 10
Kress K., Legal Reasoning and Coherence Theories: Dworkins Rights Thesis.
Retroactivity, and the linear Order of Decisions. California Law Review 1984, t. 72,
s. 369
Krlikowski M., Zawocki R, Kodeks karny. Cz oglna, t. I, wyd. 2, Warszawa
2011
Kuniewicz Z., Glosa do uchway SN z dnia 14.9.2007 r., III CZP 31/07, Glosa
2008, z. 3
257/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Kwanicki R.L., Letolc P., Glosa do uchway SN z dnia 14.9.2007 r., III CZP 31/07,
MoP 2008, z. 3
Larenz K., Derogierende Kraft des Gerichtsgebrauchs, NJW 1951, z. 13
azowski
A.,
[w:] Unia
Europejska.
Prawo
instytucjonalne
i gospodarcze,
red. A.azowski, Warszawa 2008

Leach B.W., Revisionsism in the House of Lords: the Bastion of Rigid Stare Decisis
Falls, Harvard Law Review 1967, t. 80, s. 797
Lecheler H., Vertrauensschutz fr Altetevertrge bei Unwirksamkeitserklrung von
AGB-Klauseln, WM 1994, z. 46
Lerche P., Pestalozza Ch., Altvertrge unter neuem Richterrecht, BB 1986, dodatek
14, s. 13.
Lester A., English Judges as Law Makers, Public Law 1993
Leszczyski J., Dogmatyki prawnicze w dobie globalizacji, [w:] Filozofia prawa
wobec globalizmu, red. J. Stelmach, Krakw 2003
Lwe W., Verbraucher Schutz um jeden Preis, ZiP Kolumne 1984, t. 11, s. 1297
towska E., Glosa do wyroku SN Izba Cywilna z dnia 15.5.2000 r. II CKN
293/2000, OSP 2000, z. 12
towska E., Kilka uwag o praktyce wykadni, KPP 2002, z. 1
towska E., Multicentryczno systemu prawa i wykadnia jej przyjazna, [w:]
Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red.
L. Ogiego, W. Popioek, M. Szpunar, Krakw 2005
towska E., O nauczaniu i opisowej wykadni prawa, [w:] Teoria i praktyka
wykadni, red. P. Winczorek, Warszawa 2005
Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wady owiadczenia woli w polskim prawie
cywilnym, Warszawa 1973
Levy B.H., Realist Jurisprudence and Prospective Overruling, University of
Pennsylvania Law Review 1960, t. 109 s. 1
Levy N., Fixed with A Floating Charge Some Implications of Spectrum for Banks,
Insolvency Intelligence 2005, t. 18, s. 140
Limbach J., Promieniowanie Konstytucji na prawo prywatne, KPP 1999, z. 3
258/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Louven Ch., Problematik und Grenzen rckwirkender Rechtsprechung des

Bundesarbeitsgerichts, Mnchen 1996
Low Fatt Kin K., Loi Chit Fai K., Bridging The Great Divide Between Mistakes of
Law and Fact in Restitution: Is the Bridge Safe to Cross?, Singapore Academy of Law
Journal 1999, t. 11, s. 321
Lwe W., Verbraucherschutz um jeden Preis, ZIP 1984, z. 11
Lbbe Ch., Grenzen der Rckwirkung bei Rechtsprechungsnderungen, Peter Lang
1998
czkowski W., Dylematy etyczne i wiatopogldowe jako przedmiot kontroli
konstytucyjnej, [w:] Ksiga XX lecia orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, red.
M. Zubik, Warszawa 2006
uskacz L., O pozakonstytucyjnych formach dziaalnoci prawotwrczej, PiP 1957, z.
8
MacCormick D.N., Summers R.S., Interpreting Precedents: A Comparative Study,
Dartmouth 1997
Machnikowski P., [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. 2,
Warszawa 2006
Mackay Lord, Can Judges Change the Law?, Maccabaean Lecture in Jurisprudence,
1987, Proceedings of British Academy 285
Mczyski
A.,
tak
zwanych
wyrokach
interpretacyjnych
Trybunau
Konstytucyjnego, [w:] Teoria i praktyka wykadni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa

2005
Mczyski A., Orzeczenia TK, [w:] Ksiga XX- lecia orzecznictwa TK, red. M. Zubik,
Warszawa 2006
Schmidt-Amann E., [w:] Grundgesetz Kommentar, red. T. Maunz, G. Drig,
Mnchen 2001, t. VI
Mayer-Maly T., Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, Allgemeiner
Teil, red. F.J. Scker, wyd. 4, t. I , Mnchen 2001
Medicus D.D., ber die Rckwirkung der Rechtsprechung, NJW 1995, s. 2577
Misik D., [w:] Stosowanie prawa UE przez sdy, red. A. Wrbel, Krakw 2005
259/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Mijal P., Odpowiedzialno pastwa czonkowskiego za szkod spowodowan

orzeczeniem
sdowym
naruszajcym
prawo
wsplnotowe,
Gdaskie
Studia
Prawnicze 2006, z. 3, s. 167

Milman D., Spectrum The Burden of Uncertainty for Insolvency Practitioners,
Insolvency Intelligence 2004, t. 17, s. 116
Mishkin P.J., The Supreme Court, 1964 Term Foreword: The High Court, the Great
Writ and the Due Process of Time and Law, Harvard Law Review 1965, t. 79, s. 56
Monteskiusz K.L., O duchu praw, ks. VI, rozdz. VI, tum. T. Boy-eleski,
Warszawa 1927
Moody B., Retroactive Application of Law-changing Decisions in Michigan, Wayne
Law Review 1982, t. 28, z. 2
Morawski L., Czy precedens powinien by rdem prawa?, [w:] W krgu
problematyki wadzy pastwa i prawa. Ksiga jubileuszowa w 70- lecie urodzin prof.
Henryka Groszyka, Lublin 1996
Morawski L., Gwne problemy wspczesnej filozofii prawa, Prawo w toku
przemian, Warszawa 2003
Morawski L., Pozytywizm twardy, pozytywizm mikki, pozytywizm martwy? Ius
et Lex 2003, z. 1
Morawski L., Wykadnia w orzecznictwie sdw, Toru 2002
Morawski L., Zirk-Sadowski M., Precedenti in Poland, [w:] Interpreting Precedents
a Comparative Study, red. D.N. MacCormick, R.S. Summers, Dartmouth 1997
Mortimer N.S.Sellers, The Doctrine of Precedent In the United States of America,
American Journal of Comparative Law 2006, t. 54, s. 67
Naucke W., Rckwirkende Senkung der Promillegrenze und Rckwirkungsverbot
(art. 103 Abs. 2 GG), NJW 1968, z. 50
Naworski J., Glosa do uchway SN z dnia 14.9.2007, III CZP 31/07, MoP 2008, z. 8
Nesterowicz M., Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialno lekarza za zabieg
leczniczy, WarszwaPozna 1972
Neuhof R., Unwirksamkeit von AGB durch nderung der Rechtsprechung
Privatautonomie hat ihren Preis, ZIP 1995, z. 11
260/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Neumann U., Rckwirkungsverbot bei belastenden Rechtsprechungsnderungen der

Strafgerichte?, ZStW 1991, z. 2
Nicol A.G.L., Prospective Overruling: A New Device for English Courts?, Modern
Law Review 1976, t. 39, z. 5
Nita B., Glosa do uchway SN z dnia 4.7.2001 r., III ZP 12/01, Przegld Sdowy
2002, z. 5
Note, Minnesota Law Review 1966, t. 51, s. 79
Note Judicial and Legislative Treatmen of Usurious Credit Sales, Harvard Law
Review 1958, t. 71, s.1143
Note, Limitations of Judicial Decisions to Prospective Operation, Iowa Law
Review 1961, t. 46, s. 600
Note, Prospective Overruling and Retroactive Application in the Federal Courts,
The Yale Law Journal 1962, t. 71, z. 5
Nssgens K., Rckwirkung der hchstrichterlichen Rechtsprechung zu den
Ratenkreditvertrgen, Festschrift fr Walter Stimpel zum 68. Geburtstag, BerlinNew
York 1985
OSullivan, United States v. Johnson: Reformulating the Retroactivity Doctrine,
Cornell Law Review 1983, t. 69 s. 166
Olejniczak A., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz oglna,
LEX 2010
Oniszczuk J., Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008
Oniszczuk J., Powszechnie obowizujca wykadnia ustaw ustalana przez TK,
Warszawa 1995
Orland L.H., Stebing D.G., Retroactivity in Review: the Federal and Washington
Approaches, Gonzaga Law Review 1981, t. 16, s. 854
Osajda K., Glosa do uchway SN z dnia 8.1.2002 r., I CKN 581/99, Palestra 2003,
z. 1112
Ostrager B.R., Retroactivity and Prospectivity of Supreme Court Constitutional
Interpretations, New York Law Forum 1973, t. 19, s. 289
Palandt O., Brgerliches Gesetzbuch. BGB-Kommentar, Mnchen 2007
261/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Palm C.W., The Constitutionality of Section 27a of the Securities Exchange Act: Is
Congress Rubbing Lampf the Wrong Way, Villanova Law Review 1992, t. 37, s. 1213
Perrello S.J., Jr., Golembiewski P.A., Retroactivity of California Supreme Court
Decisions: A Procedural Step toward Fairness, California Western Law Review
1981, t. 17, s. 403
Petraycki L., O pobudkach postpowania i o istocie moralnoci i prawa, Warszawa
2000
Petraycki L., Wstp do nauki prawa i moralnoci, Warszawa 1959
Piekenbrock
A.,
Faktische
Rechtsnderung
durch
Rechtsprechung
als
kollisionsrechtliches Problem, ZZP 2006, t. 119, z. 1

Pietrzykowski K., O tak zwanych interpretacyjnych wyrokach Trybunau
Konstytucyjnego, Przegld Sdowy, 2004, z. 3
Pietrzykowski T., Prawo cywilne cz oglna, red. M. Safjan, SPP t. I, wyd. 2,
Warszawa 2012
Pohl H., Rechtsprechungsnderung und Rckanknpfung, Berlin 2005
Pollicino O., Legal reasoning of the Court of Justice in the Context of the Principle of
Equality Between Judicial Activism and Self-restraint, German Law Journal 2004,
t. 5, z. 3
Ptorak N., Glosa do wyroku TS w sprawie C- 224/01, Gerhard Kbler v. Austria,
Kwartalnik Prawa Publicznego 2003, z. 4
Pyziak-Szafnicka M., [w:] Prawo zobowiza cz oglna, red. A.Olejniczka, SPP
t. VI, Warszawa 2009
R.Cross, J.W.Harris, Precedent in English Law, Oxford 1991
Radwaski Z., Glosa do uchway SN z dnia 18.2.2005 r., III CZP 53/04, OSP 2005, z.
9, poz. 110
Radwaski Z., M. Zieliski, [w:] Prawo cywilne cz oglna, red. M. Safjan, SPP
t. I, wyd. 2, Warszawa 2012
Rakowski E., Harper and Its Aftermath, Florida Tax Review 1993, t. 1, s. 445
Redelbach A., Wronkowska S., Ziembiski Z., Zarys teorii pastwa i prawa,
Warszawa 1993
262/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Reid Lord, The Judge as Law Maker, Journal of the Society of Public Teachers of
Law 1972-1973, t. 12, s. 22
Reifner U., Siederer W., Die Anwendung der hchstrichterlichen Rechtsprechung
ber sittenwidrige Konsumratenkredite auf Vertrge aus den Jahren 19741979, NJW
1984, z. 41
Reimer
E.,
Neuheitschdlichkiet
Patentanmeldungen
und
der
eingetragener
ausgelegten
Gebrauchmuster,
Unterlagen
[w:]
deutscher
Beitrge
zum
Wirtschaftsrecht Festschrift fr Rudolf Isay, Kln 1956

Reinicke G., Reinicke D., Zum Vertrauen auf eine stndige Rechtsprechung, MDR
1956, z. 6
Riese H., Rckwirkende Senkung der Promillegrenze und Rckwirkungsverbot
(art. 103 Abs. 2 GG), NJW 1969, z. 13
Robbers G., Rckwirkende Rechtsprechunsgnderung, JZ 1988, z. 10, s. 481
Roivre I., Diverging Legal Cultures but Similar Jurisprudence of Overruling: The
Case of the House of Lords and the Belgian Cour de Cassation, European Review of
Private Law 2004, z. 3
Roosevelt K.A, Little Theory Is a Dangerous Thing: the Myth of Adjudicative
Retroactivity, Social Sience Research Network, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.160408
Rossum R.A., New Rights and Old Wrongs: the Supreme Court and the Problem of
Retroactivity, Emory Law Journal, 1974, t. 23, s. 416
Roxin C., Strafrecht Allgemeiner Teil, t. 1, Mnchen 1994
Rozmaryn S., Wytyczne wymiaru sprawiedliwoci, DPP 1949, z. 67
Sadomski J., Konflikt zasad ochrona dbr osobistych a wolno prasy, Warszawa
2008
Sadowski W., Granice odpowiedzialnoci odszkodowawczej pastw czonkowskich za
orzeczenia sdw, EPS 2006, z. 11
Safjan M., Interpretacja a kontrola konstytucyjnoci, Rzeczpospolita 2003,
29 grudnia
Safjan M., Nieporozumienia wok wyrokw interpretacyjnych, Rzeczpospolita
2002, 9 grudnia
263/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Safjan M., Matuszyk K.J., Odpowiedzialno odszkodowawcza wadzy publicznej,

Warszawa 2009
Safjan M., [w:] Prawo cywilne cz oglna, red. M. Safjan, SPP t. I, wyd. 2,
Warszawa 2012,
Safjan M., Sd konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca, [w:] Ksiga Jubileuszowa
w 70. rocznic urodzin Sdziego Ferdynanda Rymarza, Lublin 2010
Safjan M., Skutki prawne orzecze TK, PiP 2003, z. 3
Safjan M., Zdobywanie wiedzy o obowizujcym prawie zaczyna by sztuk,
Rzeczpospolita 2003, 17 lutego
Salger H., Die Zerstrung des Vertrauens in eine gefestigte Rechtsprechung, DRiZ
1990, stycze
Sanetra W., W kwestii odpowiedzialnoci za wyrzdzenie szkody przez wydanie
orzeczenia niezgodnego z prawem wsplnotowym, EPS 2006, z. 3
Sanetra W., Za jakie naruszenia prawa wsplnotowego przez sd najwyszego
szczebla naley si odszkodowanie. Uwagi na marginesie wyroku ETS w sprawie
Traghetii, EPS 2006, z. 9
Schaefer W.V., The Control of Sunburst: Techniques of Prospective Overruling,
New York University Law Review, 1967, t. 42, s. 631
Schimansky H., Probleme aus der Rckwirkung der hchstrichterlicher
Rechtsprechung, WM 2001, s. 1889
Schmidt N., Strafverfahren und Strafrecht in den Vereinigten Staaten, Heidelberg
1993
Schneider
E.,
ber
die
Grnde
und
Auswirkung
der
nderung
einer
Hchstrichterlicher Rechtsprechung, MDR 1971, z. 9

Schreiber H.L., Rckwirkungsverbot bei einer nderung der Rechtsprechung im
Strafrecht, JZ 1973, z. 22
Schwartz H., Retroactivity, and Due Process, a Reply to Professor Mishkin,
University of Chicago Law Review 1966, t. 33, s. 719
Segna U., Neues zur Haftung des Eintretenden fr Altverbindlichkeiten der GbR: Das
partielle Ende des Vertrauensschutzes fr Altflle, NJW 2006, z. 22
264/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Skowski M., Glosa do postanowienia SN z dnia 14.1.2005 r., III CK 177/04, MoP
2006, dodatek, z. 11
Shannon B.S., The Retroactive and Prospective Application of Judicial Decisions,
Harvard Journal of Law & Public Policy 2003, t. 26, s. 811
Sheils W.J., Nonretroactivity on Habeas Corpus: Whittling at the Great Writ,
Suffolk University Law Review 1990, t. 24, s. 743
Siederer W., Die Anwendung der hchstrichterlichen Rechtsprechung ber
sittenwidrige Konsumratenkredite auf Vertrge aus den Jahren 19741979, NJW 1984,
z. 41
Sieczyo-Chlabicz J., Glosa do uchway SN z dnia 18.2.2005 r., PiP 2005, z. 7
Siemieski F., Glosa do uchway TK z 10.5.1994, W 7/94, PiP 1997, z. 78, s. 143
Skoczylas J.J., Odpowiedzialno za szkody wyrzdzone przez wadz publiczn,
Warszawa 2005
Smart P., Fixed or Floating? Siebe Gorman Posr-Brumark, Company Lawyer 2004,
25(11), s. 331
Smlski J., Glosa do uchway SN z dnia 31.1.2002 r., III CZP 72/01, Przegld
Sdowy 2003, z. 3, s. 155
Snyder O.C., Retrospective Operation of Overruling Decisions, Illinois Law Review
of Northwestern University 1940, t. 35, s. 121
Sobolewski P., Glosa do uchway SN z dnia 18.2.2005 r., III CZP 53/04, OSP 2005, z.
12, poz. 144
Sotysiski S., Glosa do uchway SN z dnia 14.9.2007 r., III CZP 31/07, OSP 2008, z.
5
Stadnicki F., Obecna rola zasady nie mona zasania si nieznajomoci prawa,
SC 1967, z. 10
Staniszewska L., Odpowiedzialno odszkodowawcza Skarbu Pastwa za szkody
wyrzdzone wydaniem prawomocnego orzeczenia sdowego ocena nowelizacji, MoP
2011, z. 7
Staranowicz T., Glosa do uchway SN z dnia 31.1.2002 r., III CZP 72/01, Przegld
Sdowy 2003, z. 5
265/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Stein E., Die Verfassungsrechtliche Grenzen der Rechtsfortbildung durch die

Rechtsprechung, NJW 1964, z. 3839
Stelmach J., Bartosz B., Metody prawnicze, Krakw 2006
Stelmachowski A., Glosa do uchway SN z dnia 31.1.2002 r., III CZP 72/01, OSP
2002, z. 10
Stelmachowski A., Prawotwrcza rola sdw (w wietle orzecznictwa cywilnego), PiP
1967, z. 45
Stelmachowski A., Sd Najwyszy kontra Trybuna Konstytucyjny, Przegld
Sdowy 1996, z. 2
Stelmachowski A., Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998
Stephens P.J., The New Retroactivity Doctrine: Equality, Reliance and Stare Decisis,
Syracuse Law Review 1998, t. 48, s. 151
Stone J., Precedens and Law, Butterworths 1985 r.
Straburg W., Rckwirkungsverbot und nderung der Rechtsprechung im Strafrecht,
ZSTW 1970, s. 948
Stsser J., Rckwirkende Rechtsprechungsnderung im Zivilrecht, Kln 1998
Sulikowski A., Wspczesny paradygmat sdownictwa konstytucyjnego wobec
kryzysu nowoczesnoci, Wrocaw 2008
Supera .P., Pocztek biegu przedawnienia roszczenia w przypadku szkody
wyrzdzonej wydaniem ostatecznej decyzji administracyjnej, MoP 2010, z. 9
Supera .P., Swoboda przedsibiorczoci osb prawnych we WE, KPP 2008, z. 2
Szurkowski T., Glosa do uchway SN z dnia 14.9.2007, III CZP 31/07, Glosa 2008,
z. 3
Traynor R.J., Quo Vadis, Prospective Overruling: a Question of Judicial
Responsibility, Hastings Law Journal 1999, t. 50, s. 771, przedruk wykadu
wygoszonego w 1975 r.
Trzaskowisk R., Odpowiedzialno odszkodowawcza za nieostateczn decyzj
podatkow, Palestra 2007, z. 56
Trzciski J., Glosa do uchway SN z dnia 4.7.2001 r., III ZP 12/01, Rzeczpospolita
2001, nr 12
266/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Tuleja P., Podstawowe problemy zwizane z interpretacj Konstytucji RP

w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego, [w:] Ksiga XX-lecia orzecznictwa
Trybunau Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006
Tur R.H.S., Varieties of Overruling and Judicial Law-Making; Prospective
Overruling in A Comparative Perspective, Judicial Law Review 1978, t. 41, s. 33
Turska A., O fikcji powszechnej znajomoci prawa, PiP 1957, z. 9
Viets B., Rechtsprechungsnderung und Vertrauensschutz, Bern 1976
Walto S., Hanausek S., O znaczeniu i aktualnoci wytycznych SN, Nowe Prawo
1965, z. 5
Watrakiewicz M., Glosa do postanowienia SN z dnia 19.5.2004 r., Rejent 2005, z.
12
Weber A., Rckwirkung von Rechsprechung Bericht ber ein Symposium in Bonn,
WM 1996, z. 2, s. 49
Wild L., Spectrum and Leyland Daf the Spectre of New Claims, Company Lawyer
2006, 27(5), s. 151
Winczorek P., Glosa do uchway z 7.3.1995 r. W 9/95, PiP 1995, z. 9
Winczorek P., Skutki uchwa TK, Rzeczpospolita 1994, 13 maja
Wipprecht W., Die nderung der Rechtsprechung mit Wirkung nur fr knftige Flle,
Kln 1973
Wodyka S., Zakres mocy wicej wykadni sdowej, Studia Prawnicze 1969, z. 23
Woleski J., Biorc prawa powanie (Wstp), Warszawa 1998
Worthington S., Fixed Charge Over Book Debts and Other Receivables, LQR 1997,
t. 113, s. 562
Wrbel W., Skarga konstytucyjna problem do rozwizania, [w:] Ksiga XX-lecia
orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006
Wrblewski J., Sdowe stosowanie prawa a prawotwrstwo, PiP 1967, z. 6
Wrblewski J., Sdowe stosowanie prawa, Warszawa 1972
Wyrzykowski M., Zasada demokratycznego pastwa prawnego kilka uwag, [w:]
Ksiga XX-lecia orzecznictwa TK, red. M. Zubik, Warszawa 2006
Zalasiski
T.,
Zasada
prawidowej
legislacji
w pogldach
Trybunau
Konstytucyjnego, Warszawa 2008
267/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Zander M., The Law Making Process, Cambridge 2004

Zedler F., Glosa do wyroku SN z dnia 20.9.1996 r., III CZP 72/96, Przegld
Sdowy 1998, z. 1
Zembrzuski T., Skarga o stwierdzenie niezgodnoci z prawem prawomocnego
orzeczenia jako instrument dochodzenia od Skarbu Pastwa naprawienia szkody
wyrzdzonej wydaniem orzeczenia sdowego w postpowaniu cywilnym, Studia
Iuridica 2007, z. 47
Zieliski A., Ochrona przed szkodami wyrzdzonymi przez organy wadzy publicznej
wadliw wykadni prawa cywilnego, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa
Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiego, W. Popioek, M. Szpunar, Krakw
2005
Zieliski M., Wykadnia prawa: zasady, reguy, wskazwki, wyd. 5, Warszawa 2008
Ziembiski Z., Przepis prawny a norma prawna, RPEiS 1960, z. 1
Ziembiski Z., Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1983, z. 4
Zikowski M., Wyrok ETPCz jako orzeczenie stwierdzajce niezgodno z prawem
prawomocnego orzeczenia sdu cywilnego, EPS 2010, z. 8
Zirk-Morawski M., Postmodernistyczna jurysprudencja?, [w:] Z zagadnie teorii
i filozofii prawa, ponowoczesno, red. M. Bachuta, Wrocaw 2007
Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa, Warszawa 2011
Zweigert K., Ktz H., Die Bedeutung des Rckwirkungsverbot fr die Auslegung von
Steuergesetzen, BB 1969, z. 11
ORZECZENIA
1. Orzeczenia SN
Orzeczenie SN z dnia 9.10.1957 r., IV CZ 193/57, OSNCK 1959, z. 1, poz. 21
Wyrok SN z dnia 27.3.1969 r., I CR 23/69, Biuletyn Informacyjny SN 1969, poz.
146
Wyrok SN z dnia 2.6.1970 r., II CR 167/70, OSNC 1970, z. 11, poz. 214
Wyrok SN z dnia 24.1.1974 r., II CR 761/73, OSP 1975, z. 11, poz. 238; z glos
A. Kleina
Wyrok SN z dnia 7.2.1975 r., III CRN 406/74, OSNC 1976, z. 2, poz. 34
Wyrok SN z dnia z 14.7.1976 r., I CR 221/76, OSNCP 1977, z. 4, poz. 76
268/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Uchwaa SN z dnia 30.5.1980 r., III CZP 82/97, OSNC 1981, z 7, poz. 120
Postanowienie SN z dnia 9.1.1981 r., III CRN 310/80, OSP 1981, z. 7
Wyrok SN z dnia 22.9.1987 r., III CRN 265/87, OSNCP 1989, z. 5, poz. 80
Uchwaa Poczonych Izb Cywilnej Administracyjnej i Ubezpiecze Spoecznych SN
z dnia 28.11.1988 r., III CZP 33/87, OSNC 1988, z. 6, poz. 73
Uchwaa SN z dnia 6.3.1991 r., III CZP 8/91, OSNC 1991, z. 7, poz. 94, s. 73 z glos
K. Stefaniuka, OSP 1993, z. 4, poz. 196
Uchwaa SN z dnia 6.12.1991 r., III CZP 108/91, OSNCP 1992, z. 4, poz. 48; z glos
Z. Bidziskiego, OSP 1995, z. 1
Uchwaa SN z dnia 5.5.1992 r., Kpr. 5/92, OSNKW 1993, z. 12, poz. 1
Uchwaa SN z dnia 26.3.1993 r., III CZP 14/93, OSNC 1993, z. 11, poz. 196
Uchwaa SN z dnia 13.1.1995 r., III CZP 174/94, OSN 1995, z. 4, poz. 67
Postanowienie SN z dnia 21.2.1996 r., I PO 1/96, OSNAPiUS 1996, z. 16, poz. 241
Uchwaa SN z dnia 20.9.1996 r., III CZP 72/96, OSNC 1997, z. 1, poz. 4, z glos
B. Banaszkiewicza, Przegld Sejmowy 1997, z. 6
Wyrok SN z dnia 4.10.1996 r., III ARN 52/96, OSNP 1997, z. 8, poz. 124
Wyrok SN z dnia 12.12.1996 r., I CKN 22/96, OSNC 1997, z. 67, poz. 75
Wyrok SN z dnia 26.6.1997 r., I CKN 130/97, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck, LEX nr 78438
Wyrok SN z dnia 16.7.1997 r., II CKN 271/97, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
Postanowienie SN z dnia 13.10.1997 r., I CKU 133/97, System Informacji Prawnej
Legalis, C.H. Beck, LEX nr 32379
Postanowienie SN z dnia 17.11.1998 r., II UKN 402/98, OSNAPiUS 1999, z. 24, poz.
805
Uchwaa SN z dnia 15.9.1999 r., I KZP 27/99, OSNKW, z. 1112, poz. 72
Postanowienie SN z dnia 3.4.2000 r., I CKN 613/98, Biuletyn SN 2000, z. 7
Wyrok SN z dnia 15.5.2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, z. 11, poz. 209; z glos
aprobujc E. towskiej OSP 2000, z. 12, P. Graneckiego, Palestra 2001, z. 1112,
269/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Postanowienie SN z dnia 27.6.2000 r., I CKN 796/98 OSNC 2000, z. 12, poz. 234,
Postanowienie SN z dnia 11.10.2000 r., III CKN 232/00, System Informacji Prawnej
Wyrok SN z dnia 12.10.2000 r., IV CKN 144/00, OSNC 2001, z. 4, poz. 60
Wyrok SN z dnia 31.1.2001 r., III CKN 984/98, LEX nr 78438
Wyrok SN z dnia 13.6.2001 r., III CKN 50/01, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
Uchwaa SN z dnia 4.7.2001 r., III ZP 12/01, OSNP 2002, z. 2, poz. 276; z glos
J. Trzciskiego, Rzeczpospolita 2001, nr 12
Wyrok SN z dnia 8.1.2002 r., I CKN 581/99, OSP 2002, z. 11, poz. 143; z glos
M. Kpiskiego, OSP 2002, z. 11
Uchwaa SN z dnia 31.1.2002 r., III CZP 72/01, OSNC 2002, z. 9, poz. 10; z glosami
T. Staranowicza, Przegld Sdowy 2003, z. 5 oraz A. Stelmachowskiego, OSP 2002,
z. 10
Wyrok SN z dnia 15.3.2002 r., II CKN 1415/00, LEX nr 53284
Wyrok SN z dnia 8.5.2003 r., III RN 66/02, Monitor Podatkowy 2003, z. 6
Postanowienie SN z dnia 14.5.2002 r., V CKN 357/00, System Informacji Prawnej
Uchwaa SN z dnia 30.5.2003 r., III CZP 34/03, Prokuratura i Prawo 2004, z. 2,
poz. 30, z glos L. Boska, PiP 2003, z. 12
Wyrok SN z dnia 13.6.2003 r., III CKN 50/01, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
Wyrok SN z dnia 17.6.2003 r., III CKN 122/01, System Informacji Prawnej
Wyrok SN z dnia 9.7.2003 r. IV CKN 357/01, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck; wyrok SN z dnia 13.12.2005 r.,
Wyrok SN z dnia 13.12.2005 r., II BP 3/05, OSNAPiUS 2006, z. 2122, poz. 323
Wyrok SN z dnia 10.10.2003 r., II CK 36/02, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
270/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Uchwaa SN z dnia 6.11.2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004, z. 5, poz. 69 z glosami
J. Jastrzbskiego, OSP 2004, z. 9, M. Bieniaka, MoP 2005, z. 20, W. Borysiaka, MoP
2007, z. 6, A. Slisza, MoP 2005, z. 8
Wyrok SN z dnia 4.12.2003 r., II CK 271/02, System Informacji Prawnej Legalis,
Postanowienie SN z dnia 19.5.2004 r., I CK 696/03, OSP 2005, z. 5, poz. 61 z glos
R. Strzelczyka, OSP 2005, z. 5, poz. 61
Wyrok SN z dnia 16.12.2004 r., V CK 674/03, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
Postanowienie SN z dnia 14.1.2005 r., III CK 177/04, OSNC 2005, z. 12, poz. 217
z glos M. Skowskiego, MoP 2006, dodatek, z. 11
Uchwaa SN z dnia 18.2.2005 r., III CZP 53/04, OSNC 2005, z. 78, poz. 114 z glos
Z. Radwaskiego, OSP 2005, z. 9, poz. 110
Wyrok SN z dnia 21.4.2005 r., III CK 645/04, Przegld Ustawodawstwa
Gospodarczego 2006, z. 2
Postanowienie SN z dnia 14.6.2005 r., V CK 700/04, System Informacji Prawnej
Wyrok SN z dnia 5.8.2005 r., II CK 27/05, LEX nr 311305
Wyrok SN z dnia 14.9.2005 r., III CK 43/05, System Informacji Prawnej Legalis,
Postanowienie SN z dnia 25.1.2006 r., I CK 233/05, MoP 2006, z. 24
Wyrok SN z dnia 18.1.2006 r., II BP 1/05, OSANAPiUS 2006, z. 2324, poz. 351
Wyrok SN z dnia 31.3.2006 r., IV CNP 25/05, OSNC 2007, z. 1, poz. 17; s. 104,
z glos . Kozowskiego, Przegld Sdowy 2008, z. 78
Uchwaa SN dnia 26.4.2006 r., III CZP 125/05, OSNC 2006, z. 12, poz. 194 z glosami
J. Kondka, Palestra 2008, z. 12, E. Bagiskiej, Gdaskie Studia Prawnicze
Przegld Orzecznictwa 2007, z. 3
Wyrok SN z dnia 7.7.2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, z. 2, poz. 35 z glos
. Kozowskiego, Przegld Sdowy 2008, z. 78
Wyrok SN z dnia 17.7.2006 r., I PK 5/06, Wokanda 2006, z. 11
271/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Wyrok SN z dnia 18.10.2006 r., II CNP 32/08, System Informacji Prawnej Legalis,
C.H. Beck
Wyrok SN z dnia 6.12.2006 r., IV CSK 290/06, System Informacji Prawnej Legalis,
Postanowienie SN z dnia 14.12.2006 r., I BP 13/06, PS 2008, z. 1112
Wyrok SN z dnia 13.12.2007 r., I BP 36/07, OSNAPiUS 2009, z. 34, poz. 36
Wyrok SN z dnia 4.1.2007 r., V CNP 132/06, OSNC 2007, z. 11, poz. 174
Postanowienia SN z dnia 22.6.2007 r., III CNP 37/07, OSNC 2008, z. 78, poz. 94,
Wyrok SN z dnia 10.8.2007 r., III UK 23/07, OSNAPiUS 2008, z. 1920, poz. 298,
Wyrok SN z dnia 20.7.2007 r., I CK 3/07, OSNC 2008, poz. 65
Uchwaa SN z dnia 14.9.2007 r., III CZP 31/07, OSNC 2008, z. 2, poz. 14 z glosami
R.L. Kwanickiego, P. Letolc, MoP 2008, z. 3, J. Naworskiego, MoP 2008, z. 8;
S. Sotysiskiego,
OSP
2008,
z.
5,
Z. Kuniewicza,
Glosa
2008,
z.
3,
T. Szurkowskiego, Glosa 2008, z. 3, J. Grykiela, Prawo Spek 2008, z. 11

Uchwaa SN z dnia 14.11.2007 r., BSA I-4110-5/07, OSNK 2007, z. 12, poz. 85, z
glos M.Jalikowskiego, Przegld Sdowy 2008, z. 10
Postanowienie SN z dnia 10.10.2007 r., I CSK 231/07, System Informacji Prawnej
Uchwaa SN z dnia 05.12.2007 r., II PZP 6/07, OSNAPiUS 2008, z. 78, poz. 89,
s. 266
Uchwaa SN z dnia 20.12.2007 r., I KZP 37/07, OSNKW 2007, z. 12, poz. 86;
z glosami J. Zajady, Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2008, z. 1,
M. Krlikowskiego, Przegld Sejmowy 2008, z. 3, S.M. Przyjemskiego, PiP 2008, z.
9, W. Zalewskiego Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa, 2008, z. 3
Postanowienie SN z dnia 6.3.2008 r., I CSK 419/07, System Informacji Prawnej
Legalis, C.H.Beck, LEX nr 391843
Uchwaa SN z dnia 5.6.2008 r., III CZP 142/07, MoP 2008, z. 13
Postanowienie SN z dnia 20.8.2008 r., I UZ 11/08, OSNAPiUS 2010, z. 12, poz. 25
Wyrok SN z dnia 9.1.2009 r., I CSK 284/08, LEX nr. 490494.
Postanowienie SN z dnia 14.1.2009 r., IV CZ 108/08, System Informacji Prawnej
Legalis
272/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Wyrok SN z dnia 16.1.2009 r., III CNP 42/08, LEX z. 523683

Uchwaa SN z dnia 9.6.2009 r., II PZP 6/09, OSNAPiUS 2009, z. 2122, poz. 275
Uchwaa SN z dnia 17.12.2009 r., III PZP 2/09, OSNAPiUS 2010, z. 910, poz. 106;
z glosami J. Trzciskiego Zeszyty Naukowe Sdownictwa Administracyjnego 2010,
z. 2; M. Wicka, Przegld Sejmowy 2010, z. 3
Postanowienie SN z dnia 11.3.2010 r., I BU 11/09, System Informacji Prawnej
Legalis
Wyrok SN z dnia 3.12.2010 r., I CNP 16/10, LEX nr 950711
Postanowienie SN z dnia 10.12.2010 r., II CNP 76/10, LEX nr 707862
Postanowienie SN z dnia 12.5.2011 r., III CZP 9/11, LEX nr 897714
Wyrok SN z dnia 19.9.2011 r., WA 24/11, www.sn.gov.pl
2. Orzeczenia TK
Orzeczenie TK z dnia 5.11.1986 r., U 5/86, OTK 1986, z. 1, poz. 1; z glos
L. Garlickiego, PiP 1987, z. 3
Orzeczenie TK z dnia 28.5.1986 r., U 1/86, OTK 1986, z. 1, poz. 2, z glos
J.Frckowiaka, PiP 1986, z. 12
Orzeczenie TK z dnia 30.11.1988 r., K 1/88, OTK 1988, poz. 6; z glos
H. Pawuckiej, PiP 1989, z. 8
Orzeczenie TK z dnia 29.1.1992 r., K 15/91, OTK 1992, poz. 8; z glos
C. Jackowiaka, PiP 1993, z. 2
Uchwa TK z dnia 10.5.1994 r., W 7/94, OTK 1994, z. 1, poz. 23
Uchwaa TK z dnia 7.3.1995 r., W 9/94, OTK 1995, poz. 20; z glos P. Winczorka,
PiP 1995, z. 7
Wyrok TK z dnia 25.11.1997 r., K 26/97, OTK 1997, z. 5-6, poz. 64
Wyrok TK z dnia 13.4.1999 r., K 36/98, OTK 1999, z. 3, poz. 40
Postanowienie TK z dnia 9.3.1999 r., Ts 18/99, OTK 1999, z. 7, poz. 197
Wyrok TK z dnia 6.7.1999 r., P 2/99, OTK 1999, z. 5, poz. 103
Wyrok TK z dnia 14.6.2000 r., P 3/00, OTK 2000, z. 5, poz. 138
Postanowienie TK z dnia 6.2.2001 r., Ts 148/00, OTK 2001, z. 3, poz. 72
Wyrok TK z dnia 10.10.2001 r., K 28/01, OTK 2001, z. 7, poz. 212
273/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Postanowienie TK z dnia 26.10.2001 r., Ts 72/01, OTK 2011, z. 8, poz. 298.

Wyrok TK z dnia 4.12.2001 r., SK 18/00, OTK 2001, z. 8, poz. 256; z glos
P. Graneckiego, Palestra 2002, z. 12
Wyrok TK z dnia 22.5.2002 r., K 6/02, OTK Seria A 2002, z. 3, poz. 33
Wyrok TK z dnia 5.11.2002 r., P 7/01, OTK Seria A 2002, z. 6, poz. 80
Wyrok TK z dnia 9.6.2003 r., SK 12/03 TK, OTK Seria A 2003, z. 6, poz. 51
Wyrok TK z dnia 9.6.2003 r., SK 5/03, OTK Seria A 2003, z. 6, poz. 50
Wyrok TK z dnia 28.10.2003 r., P 3/03, OTK Seria A 2003, z. 8, poz. 82
Postanowienie TK z dnia 10.2.2004 r., Ts 95/03, OTK Seria B 2004, z. 2, poz. 129
Wyrok TK z dnia 31.3.2005 r., SK 26/02, OTK Seria A 2003, z. 3, poz. 29.
Postanowienie TK z dnia 24.5.2005 r., SK 9/04, OTK Seria A 2005, z. 5, poz. 58
Wyrok TK z dnia 2.12.2009 r., U 10/07, OTK Seria A 2009, poz. 163
Wyrok TK z dnia 27.9.2012 r., SK 4/11, Dz.U. 2012, poz. 1104
3. Orzeczenia sdw powszechnych
Wyrok Sdu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 24.3.2011 r., I ACa 759/10, OSASz
2011, z. 4
Wyrok Sdu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12.5.2005 r., I ACa 1694/04
Postanowienie Sdu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1.2.2006 r., II AKz 18/06,
Krakowskie Zeszyty Sdowe 2006, z. 2, poz. 38
4. Orzeczenia sdw administracyjnych
Wyrok WSA w Gdasku z dnia 24.5.2006 r., III SA/Gd 45/06, OSP 2007, z. 5, poz.
59 z glos W. Morawskiego, K. Lasiskiego-Suleckiego
5. Orzeczenia sdw amerykaskich
Orzeczenia U.S. Supreme Court z nia 3 stycznia 1910 r. w sprawie Kuhn przeciwko
Fairmont Coal Co., U.S. Reports t. 215, s. 349
274/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Orzeczenie Supreme Court of Montana z dnia 31.5.1921 r. w sprawie Doney

przeciwko Northern Pacific Railway Company et al., Montana Reports 60, 209, 199,
s. 432
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 5.12.1932 r. w sprawie Great Northern
Railway Company przeciwko Sunburst Oil & Refining Company, U.S. Reports,
t. 287, s. 358
Orzeczenie Illinois Supreme Court z dnia 16.12.1959 r. w sprawie Molitor przeciwko
Kaneland Community Unit District No. 302, Illinois Reports, Second Series, t. 18, s.
11
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 19.6.1961 r. w sprawie Mapp przeciwko Ohio,
U.S. Reports, t. 367, s. 643
Orzeczenie Illinois Supreme Court z dnia 23.3.1962 r. w sprawie Molitor przeciwko
Kaneland Community Unit District No. 302, Illinois Reports, Second Series, t. 24,
s. 467
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 7.6.1965 r. w sprawie Linkletter przeciwko
Walker, U.S. Reports, t. 381, s. 618
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 13.6.1966 r. w sprawie Miranda przeciwko
Arizona, U.S. Reports, t. 384, s. 436
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 20.6.1966 r. w sprawie Johnsons przeciwko
New Jersey, U.S. Reports, t. 384, s. 719
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 12.6.1967 r. w sprawie Stovall przeciwko
Denno, U.S. Reports, t. 388, s. 293
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 9.6.1969 r. w sprawie Rodrigue i in. przeciwko
Aetna Casualty&Suerty Co. i in., U.S. Reports, t. 402, s. 492
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 5.4.1971 r. w sprawie Mackey przeciwko
United States, U.S. Reports, t. 401, s. 667
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 6.12.1971 r. w sprawie Chevron Oil przeciwko
Huson, U.S. Reports, t. 404, s. 97
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 21.6.1982 r. w sprawie United States
przeciwko Johnson, US Reports, t. 457, s. 537
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 13.1.1987 r. w sprawie Griffith przeciwko
Kentucky, U.S. Reports, t. 479, s. 314
275/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 22.2.1989 r. w sprawie Teague przeciwko

Lane, U.S. Reports, t. 489, s. 288
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 18.6.1993 r. w sprawie Harper przeciwko
Virginia Department of Taxation, U.S. Reports, t. 509, s. 86
Orzeczenie U.S. Supreme Court z dnia 20.6.1991 r. w sprawie James B.Distilling Co.
przeciwko Georgia, U.S. Reports, t. 501, s. 529
6. Orzeczenia sdw angielskich
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 23 maja 1963 r., w sprawie Hedley Byrne & Co Ltd
przeciwko Heller & Partners Ltd Appeal Cases 1964, s. 465
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 20.12.1966 r. w sprawie Minister of Social Security
przeciwko Amalgamated Engineering Union, All England Law Reports 1967, t. 1, s.
210
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 9.5.1971 r. w sprawie Morgans przeciwko
Launchbury, All England Law Reports 1972, t. 2, s. 606
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 16.12.1971 r. w sprawie Jones przeciwko Secretary of
State for Social Services, All England Law Reports 1972, t. 1, s. 145
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 16.12.1971 r. w sprawie R. przeciwko National
Insurance Commissioner Ex p.Hudson, All England Law Reports 1972, t. 1, s. 145
Orzeczenie High Court of Justice z dnia 26.5.1978 r. w sprawie Siebe Gorman & Co.
Ltd przeciwkoBarclays Bank Ltd, Lloyds Reports 1979, z. 2, s. 331
Orzeczenie
Izby
Lordw
z dnia
24.1.1991 r.
w sprawie
Hazell
przeciwko
Hammersmith and Fulham LBC, Appeal Cases 1992, t. 2, s. 1

Orzeczenie Izby Lordw z dnia 23.10.1991 r. w sprawie R przeciwko R, Appeal
Cases 1992, t. 1, s. 599
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 29.10.1998 r. w sprawie Kleinwort Benson Ltd.
przeciwko Lincoln City Council, All England Law Reports Digest 1998, t. 4, s. 513
z glos J.M. Finnisa The Fairy Tales Moral, LQR 1999, t. 115
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 21.10.1993 r. w sprawie Barclays Bank Plc przeciwko
OBrien, All England Law Reports 1993, t. 1, s. 417
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 20.7.2000 r. w sprawie Arthur J. S.Hall & Co.
przeciwko Simons, Appeal Cases 2002, t. 1, s. 615
276/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 11.10.2001 r. w sprawie Royal Bank of Scotland

przeciwko Etridge, Appeal Cases 2002, t. 2, s. 773
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 30.6.2005 r. w sprawie National Westminster Bank
plc przeciwko Spectrum Plus Limited i inni, Appeal Cases 2005, t. 2, s. 680
Orzeczenie Izby Lordw z dnia 22.2.1996 r. w sprawie Hindcastle Ltd. przeciwko
Barbara Attenborough Associates Ltd., All England Law Reports 1996, t. 1, s. 737
7. Orzeczenia Sdw RFN
Wyrok BAG z dnia 28.1.1955 r., GS 1/54, BAGE t. 1, s. 291
Wyrok BGH z dnia 8.7.1955 r., I ZR 24/55, BGHZ t. 18, s. 81
Wyrok BGH z dnia 29.10.1959 r., II ZR 8/58, NJW 1960, z. 7
Postanowienie BVerfG z dnia 11.11.1964 r., 1 BvR 488/62, 562/63, 216/64, BVerfGE
t. 18, s. 224
Wyrok BAG z dnia 6.12.1998 r., 3 AZR 251/67, BAGE t. 21, s. 237
Wyrok BGH z dnia 8.10.1969 r., I ZR 7/68, NJW 1970, z. 4
Wyrok BAG z dnia 5.12.1969 r., 3 AZR 514/68, NJW 1970, z. 16
Wyrok BGH z dnia 6.7.1971 r., VI ZR 94/69, NJW 1971, z. 40
Wyrok BAG z dnia 16.7.1971 r., 3 AZR 384/70, BAGE t. 23, s. 382
Wyrok BAG z dnia 20.4.1972 r., 3 AZR 337/71, NJW 1972, z. 46
Postanowienie Wielkiego Senatu BAG z dnia 21.4.1971 r., GS 1/68, BAGE t. 23,
s. 293
Wyrok BGH z dnia 6.7.1972 r., VII ZR 138/71, NJW 1972, z. 40
Postanowienie BVerfG z dnia 14.2.1973 r., 1 BvR 112/65, NJW 1973, z. 28
Postanowienie BVerfG z dnia 19.2.1975 r., 1 BvR 418/71, NJW 1975, z. 21
Orzeczenie BGH z dnia 2.12.1976 r., VII ZR 88/75, NJW 1977, z. 9
Wyrok BGH z dnia 12.3.1981 r., III ZR 92/79, NJW 1981, z. 22
Wyrok BGH z dnia 26.10.1982 r. oraz 30.6.1983 r., III ZR 114/82 NJW 1983, z. 47
Wyrok BGH z dnia 23.10.1984 r., VI ZR 85/83, NJW 1985, z. 11
Postanowienie BVerfG z dnia 9.5.1984 r., I BvR 1279/83, NJW 1983, z. 41
Postanowienie BVergG z dnia 23.6.1990 r., 2 BvR 752/90 NJW 1990, z. 49
Wyrok BGH z dnia 30.9.1993 r., IX ZR 211/92, NJW 1993, z. 51
277/279
UKASZ PIOTR SUPERA

Wyrok BGH z dnia 7.4.2003 r., II ZR 56/02, NJW 2003, z. 25
Wyrok BGH z dnia 16.7.2004 r., V ZR 222/03, NJW 2004, z. 46
Wyrok BGH z dnia 12.12.2005 r., II ZR 283/03, www.bundesgerichtshof.de
8. Orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej
Wyrok dnia 8.4.1976 r. w sprawie 43/75 Defrenne przeciwko SABENA, Rec., s. 455
Wyrok z dnia 2.2.1988 r. w sprawie 24/86 Blaizot przeciwko Universit of Lige i in.,
Rec. s. 379
Wyrok z dnia 17.5.1990 r. w sprawie C-262/88 Douglas Harvey Barber przeciwko
Guardian Royal Exchange Assurance Group, Rec. s. I-1889
Wyrok z dnia 15.12.1993 r. w sprawie C-415/93 Union royale belge des socits de
football sssociation i in. przeciwko Bosman i in., Rec. s. I-4921
Wyrok z dnia 16.7.1992 r. w sprawie C-163/90 Administration des douanes i droits
indirects przeciwko Legros i in., Rec. s. I-4625
Wyrok z dnia 30.9.2003 r. w sprawie C-224/01 Kbler, Rec. s. I-10239; z glos
P. Mijal, Gdaskie Studia Prawnicze Przegld Orzecznictwa 2006, z. 3
Wyrok z dnia 6.10.1993 r. w sprawie C-109/91 Ten Oever przeciwko Stichting
Bedrijfspensioenfonds voor het Glazenwassers- en Schoonmaakbedrijf, Rec. s. I-4879
Wyrok z dnia 14.12.1993 r. w sprawie C-110/91 Michael Moroni przeciwko Collo
GmbH, Rec. s. I-6591
Wyrok z dnia 20.9.2001 r. w sprawie C-184/99 Grzelczyk, www.curia.europa.eu
Wyrok z dnia 15.3.2005 r. w sprawie C-209/03 Bidar, Zb.Orz. s. I-2119
Wyrok z dnia 27.1.2005 r. w sprawie C-188/03 Junk, www.curia.europa.eu
Wyrok z dnia 13.6.2006 r. w sprawie C-173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA,
w likwidacji przeciwko Wochom, Zb.Orz. s. I-5204; z glos W. Sadowskiego, EPS
2006, z. 11
Wyrok z dnia 18.1.2007 r. w sprawie C-313/05 Brzeziski, Zb.Orz. s. I-513
Wyrok z dnia 6.3.2007 r. w sprawie C-292/04 Meilicke i in., www.curia.europa.eu
Wyrok z dnia 12.2.2009 r. w sprawie C-457/07 Komisja przeciwko Portugalii,
www.curia.europa.eu
278/279
UKASZ PIOTR SUPERA
Wyrok z dnia 3.6.2010 r. w sprawie C-2/09 Kalinchev, www.curia.europa.eu

9. Orzeczenia ETPC
Orzeczenie ETPC z dnia 22.11.1995 r. w sprawie SW przeciwko Wielkiej Brytanii, A
335-B, numer skargi 20166/92, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 22.11.1995 r. w sprawie C.R. przeciwko Wielkiej Brytanii,
A 335-C, numer skargi 20190/92, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 15.11.1996 r. w sprawie Cantoni przeciwko Francji,
Reports 1996-V, numer skargi 17862/91, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 22.6.2000 r. w sprawie Coeme i in. przeciwko Belgii,
Reports of Judgments and Decisions 2000-VII, 145, numery skarg: 32492/96,
32547/96, 32548/96, 33209/96, 33210/96, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 22.3.2001 r. w sprawie Streletz, Kessler i Krenz przeciwko
Niemcom, Reports of Judgments and Decisions 2001-II, numery skarg 34044/96,
35532/97 i 44801/98, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 15.6.2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce, nr skargi
7710/02, www.echr.coe.int
Orzeczenie ETPC z dnia 1.7.2010 r. w sprawie Vogiatzis i in. przeciwko Grecji,
nr skargi 17588/08, www.echr.coe.int
rda elektroniczne:
1.
www.bundesgerichtshof.de
2.
www.curia.europa.eu
3.
www.echr.coe.int.
4.
www.sn.pl.
5.
www.venice.coe.int
6.
www.ssrn.com
279/279

Ochrona Uzasadnionych Oczekiwań A Wsteczne Działanie Wykładni W Prawie Cywilnym

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ochrona Uzasadnionych Oczekiwań A Wsteczne Działanie Wykładni W Prawie Cywilnym

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UKASZ PIOTR SUPERA

OCHRONA UZASADNIONYCH OCZEKIWA A WSTECZNE DZIAANIE

UKASZ PIOTR SUPERA

UKASZ PIOTR SUPERA

UKASZ PIOTR SUPERA

4. Stanowisko Europejskiego Trybunau Praw Czowieka co do czasowego skutku wykadni prawa

UKASZ PIOTR SUPERA

5. Orzeczenia sdw amerykaskich.................................................................................................276

UKASZ PIOTR SUPERA

UKASZ PIOTR SUPERA

DV Die ffentliche Verwaltung

UKASZ PIOTR SUPERA

Zb.Orz. Zbir Orzecze (orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci UE wydane po

UKASZ PIOTR SUPERA

Richterrecht bleibt unser Schicksal

UKASZ PIOTR SUPERA

wystpujcych w praktyce orzeczniczej, a w szczeglnoci, czy Skarb

podstawowe zagadnienia z zakresu teorii prawa, ktre naley uwzgldni przy

RPEiS 1960, z. 1, s. 105 i nast.

UKASZ PIOTR SUPERA

a relewantne orzecznictwo krajowe zaczo si ksztatowa w trakcie dokonywanych

J. Esser, Grundsatz und Norm, Tbingen 1974, s. 346.

UKASZ PIOTR SUPERA

Interesujcym przykadem by proces prowadzcy do tego, e w krajach kultury kontynentalnej mog

funkcjonowa, w wyniku orzecznictwa Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, spki wywodzce

UKASZ PIOTR SUPERA

UKASZ PIOTR SUPERA

I. TEORETYCZNOPRAWNY STATUS ORZECZNICTWA A CZASOWE

i wyraonych w nich norm. Oczywicie w prezentowanej pracy nie ma miejsca na

i rozstrzyganych przez powanych mylicieli w tak rozmaite, dziwne, a nawet

L. Petraycki, Wstp do nauki prawa i moralnoci, Warszawa 1959, s. 25.

H.L.A. Hart, Pojcie prawa, tum. J. Woleski, Warszawa 1998, s. 11.

UKASZ PIOTR SUPERA

musi stosowa j w tym ksztacie do wszystkich stanw faktycznych objtych

J. Wrblewski, Sdowe stosowanie prawa a prawotwrstwo, PiP 1967, z. 6, s. 865: Co najmniej od

przeomu XIX i XX w. jestemy wiadkami cigej oscylacji pogldw midzy pozytywistycznym

UKASZ PIOTR SUPERA

dokonywania subsumcji wykonawcami woli idealnego ustawodawcy: Sdziowie

Wyrok TK, K 36/98, OTK 1999, z. 3, poz. 40.

UKASZ PIOTR SUPERA

si do paradygmatu pozytywizmu: Paradygmat ten potrzebny by jako punkt

a postmodernizmem/ponowoczesnoci/ponowoytnoci17. Jest ona oczywicie o tyle

K. Dybowski, Fikcyjno pozytywistycznego paradygmatu, [w:] Wykadnia prawa i inne problemy

filozofii prawa, red. L. Morawski, Toru 2005, s. 161, 170.

L. Morawski, Gwne problemy, op. cit., s. 79.

Terminy postmodernizm/ponowoczesno/ponowoytno uywane s czsto zamiennie, por.

UKASZ PIOTR SUPERA

z podstawowych znacze rzeczownika rdo brzmi bowiem: to, skd co pochodzi,

z prawdopodobnych przyczyn upadku postmodernizmu moga by nadmierna rnorodno, cakowicie

M. Zirk-Sadowski, Postmodernistyczna jurysprudencja?, [w:] Ponowoczesno, red. M. Bachut, s. 13,

S. Wronkowska, [w:] Zarys teorii pastwa i prawa, A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski,

Warszawa 1994, s. 179.

UKASZ PIOTR SUPERA

prawotwrczego25. Bardzo charakterystyczny jest czsto niky wpyw tekstw prawnych

Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981.

Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I, Warszawa 1978.

Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981.

S. Wronkowska, [w:] Zarys, op. cit., s. 182.

UKASZ PIOTR SUPERA

Stelmachowski broni tezy o orzecznictwie sdowym jako rdle prawa, zarwno

spoeczno-politycznych wyborcw, i by ustawione w tym procesie normy (oglne

z przyjmowanymi przez siebie zaoeniami ideologicznymi. W ostatecznoci okazuje

J. Wrblewski, Sdowe stosowanie, op. cit., s. 865, 872.