Mieczysaw Gogacz

WPROWADZENIE DO ETYKI CHRONIENIA OSB

Wydanie drugie

WARSZAWA 1998

Spis treci

WSTP

CZ PIERWSZA

10

GWNE ZAGADNIENIA ETYKI CHRONIENIA OSB

10

1. OKRELENIE ETYKI
2. CZOWIEK JAKO OSOBA WEDUG W. TOMASZA
1) CZOWIEK
2) OSOBA
3. DOBRO OSB
4. NORMY MORALNOCI JAKO ZASADY ROZPOZNAWANIA DZIAA CHRONICYCH

10
11
11
11
12

DOBRO OSB

1) MDRO
2) KONTEMPLACJA
3) SUMIENIE
5. NAUKI O CZOWIEKU
1) ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA
a) Dusza
b) Ciao
c) Poczcie i narodzenie
d) mier
2) MEDYCYNA
3) PEDAGOGIKA
4) PRAWO
a) Prawo naturalne
b) Prawo stanowione
c) Prawo absolutne
6. PROBLEMY STANOWICE ETYK
1) WSKAZANIE NA PROBLEMY JU OMWIONE
2) ODPOWIEDZIALNO
3) WYCHOWANIE I WOLNO
a) Okrelenie wychowania
b) Wolno jako przejaw sumienia
c) Wiedza i mdro
d) Wartoci
POWTRZENIE MATERIAU

14
14
15
15
17
17
17
18
19
20
20
21
21
22
22
23
24
24
25
26
26
28
30
32
34

CZ DRUGA

35

UWYRANIENIE PODSTAW I STRUKTURY ETYKI

35

1. ODRNIENIE PODSTAW ETYKI OD JEJ PRZEDMIOTU

2. JAK NIE NALEY BUDOWA ETYKI (FORSOWANE DZI PROPOZYCJE)

35
37

1) OPARCIE ETYKI NA TEORII LINIOWEGO I EWOLUCYJNEGO KONSTYTUOWANIA SI

2) OPARCIE ETYKI NA ZATARCIU RNIC MIDZY PODMIOTEM I CECH
a) Etyka sytuacyjna
b) Etyka personalistyczna
c) Etyka niezalena
3) Oparcie etyki na bdzie kompilacjonizmu
3. JAK NALEY BUDOWA ETYK
1) METODOLOGICZNE WARUNKI TWORZENIA ETYKI
2) REALISTYCZNA IDENTYFIKACJA CZOWIEKA
3) UPORZDKOWANIE PROBLEMU CELU I WARTOCI
4) RELIGIA I ETYKA
5) WIARA I WIATOPOGLD
a) Budowa wiatopogldu
B) ODMIANY WIATOPOGLDU
c) wiatopogldy dominujce w Polsce
d) Wiara w religijnym wiatopogldzie katolickim
e) Wiara jako wi z Bogiem w istocie czowieka
6) PODSTAWOWE PROBLEMY ETYKI PRZEDSIBIORCY
a) Wyodrbnienie w etyce oglnej etyki przedsibiorcy
b) Okrelenie przedsibiorcy ze wzgldu na jego funkcje, prawa i obowizki
b1) Funkcje przedsibiorcy
b2) Prawa przedsibiorcy
b3) Obowizki przedsibiorcy
c) Zareagowania etyka na funkcje, prawa i obowizki przedsibiorcy
c1) Etyczne aspekty funkcji przedsibiorcy
c2) Etyczne aspekty praw przedsibiorcy
c3) Etyczne aspekty obowizkw przedsibiorcy
d) Zasady etycznego postpowania
e) Zakoczenie
4. ETYKA W. TOMASZA W WERSJI F. VAN STEENBERGHENA
1) ETYKA OGLNA
2) ETYKA SZCZEGOWA
a) Rodzina
b) Pastwo
POWTRZENIE MATERIAU

37
38
39
39
40
40
42
42
43
44
45
46
46
47
48
49
50
51
51
51
51
52
52
53
53
53
54
55
56
57
57
58
58
58
60

CZ TRZECIA

61

CZOWIEK I WSPLNOTA

61

1. DROGA MYLOWA DO FILOZOFICZNEGO ZIDENTYFIKOWANIA CZOWIEKA

1) TRZY SPOSOBY OKRELANIA CZOWIEKA
2) PROPOZYCJA PLATONA
3) PROPOZYCJA ARYSTOTELESA
4) PROPOZYCJA W. TOMASZA
a) Rozpoznanie struktury czowieka
b) Zalenoci midzy elementami struktury czowieka
c) Czowiek jako osoba

61
61
62
63
64
64
65
65

RZECZYWISTOCI

d) Tomistyczne okrelenie czowieka

5) ZESTAWIENIE SPOSOBW IDENTYFIKOWANIA CZOWIEKA
2. MIO I UCZUCIA (ARTUR ANDRZEJUK)
1) RELACJE OSOBOWE
2) RELACJA MIOCI
3) UCZUCIA
3. WSPLNOTA I JEJ ODMIANY
1) UWAGI WPROWADZAJCE
2) ISTOTA WSPLNOTY
3) TEORIE DOBRA WSPLNEGO.
4) NARD
5) OJCZYZNA
6) RODZINA
7) SPOECZESTWO JAKO STRUKTURA POREDNIA MIDZY NARODEM I PASTWEM
8) PASTWO
9) PODSUMOWANIE ROZWAA O WSPLNOCIE I JEJ ODMIANACH
POWTRZENIE MATERIAU

66
66
68
68
69
71
73
73
73
74
75
76
77
79
80
81
82

ZAKOCZENIE

83

1. UWAGI O PRAWDZIE I MIOCI

2. W. TOMASZ I KULTURA W JEGO CZASACH
3. W. TOMASZ I KULTURA NASZYCH CZASW
4. DONIOSO TOMIZMU

83
85
86
87

POSOWIE

88

DODATEK

89

MATERIAY DYDAKTYCZNE DO NAUCZANIA ETYKI CHRONIENIA OSB

89
PROGRAM I KONSPEKT ZAJ Z ETYKI CHRONIENIA OSB
90
PROGRAM I KONSPEKT ZAJ Z ETYKI ZAWODOWEJ WOJSKOWEGO I INYNIERA 95
PROGRAM I KONSPEKT ZAJ Z ETYKI ZAWODOWEJ PRZEDSIBIORCY
101
PRZEWODNIK DO ZAJ FAKULTATYWNYCH Z ETYKI
107
LITERATURA PODSTAWOWA

112

WSTP
Etyka chronienia osb jest w swym tytule streszczeniem caej proponowanej etyki.
Wywoanie bowiem postawy szczerej akceptacji, szacunku i niczym nie warunkowanej
yczliwoci wobec innych osb jest celem nauczania kadej prawdziwej i realistycznej
etyki. Tylko taka postawa czowieka wobec innych osb moe sta si rdem
szczerych powiza osb ze sob, tak nam przecie potrzebnych w codziennym zyciu
(np. autentycznej przyjani, czy prawdziwej mioci). Postawa ta moe sta si take si
broniac osoby, gdy s zagroone. Wyzwala wtedy odwag, mstwo albo gotowo do
wyrzecze i powice.
Skoro wic chodzi o tak postaw czowieka, by zawsze stan po stronie osb,
naley wiedzie kim jest osoba i jak zbudowany jest czowiek, ktry jest podmiotem
etyki. Te zagadnienie nie stanowi jeszcze etyki, ale doprowadzaj do niej i dlatego
znalazy si w niniejszym Wprowadzeniu.
Sam etyk stanowi normy postpowania, rozumiane jako kryteria wyboru dziaa
chronich. Etyka realistyczna szuka tych kryteriw - za Arystotelesem i w. Tomaszem w podmiocie etyki, czyli w czowieku. Wynikiem tych poszukiwa jest wskazanie na
mdro czowieka, jako na podstawowe kryterium dobrego postpowania. Nie jest to
wic odkrycie nowe. Wrcz przeciwnie! Od dwch i p tysica lat kada
odpowiedzialnie uprawiana etyka, a zwyky ludzki rozsdek jescze wczeniej zgodnie
wskazuj na mdro jako na zasad wyboru waciwego dobra. Innym kryterium
dobrego moralnie postepowania jest prawe sumienie. Problem jego waciwego
formowania przez ksztacenie i wychowywanie to ju problemy pedagogiki spokrewnionej, lecz nie utosamiajacej si z etyk. Kryterium dobrego dziaania jest
take zwyky ludzki namy, zastanowienie sie nad tym, co ma si zrobi. I to
zagadnienie takze znane jest klasycznej mysli filozo9ficznej od stuleci pod piknym
imieniem kontemplacji.
Ksika jest przystpnym wykadem etyki, pomylanym take jako pomoc
dydaktyczna zarwno dla nauczajcych jak i nauczanych. Etyka chronienia osb w
proponowanej wersji jest od kilku lat nauczana w Akademii Teologii Katolickiej oraz
jako przedmiot fakultatywny w Akademii Medycznej, Wojskowej Akademii
Technicznej, a take w szkoach rednich. W specjalnym Dodatku zamieszcany szereg
materiaw dydaktycznych, takich jak programy, konspekty, przewodniki, ktre ukazuj
jak wykada si etyk chronienia osb w rnych, niekiedy specyficzych rodowiskach
zawodowych. Dodatek jest jednak otwarty, zawiera bowiem tylko przykady, a nie
gotowe rozwizania wszelkich moliwych sposobw nauczania i uczenia si etyki.
Stanowi zatem zaproszenie Czytelnikw do wczenia si w jego dalsze redagowanie.

CZ PIERWSZA

GWNE ZAGADNIENIA ETYKI CHRONIENIA OSB

1. Okrelenie etyki
Etyk stanowi ustalenie, ktre dziaania ludzkie chroni zgodne z prawd dobro osb.
Ustalenie jest wskazywaniem na normy lub kryteria wyboru dziaa chronicych. W
zwizku z tym etyka jest nauk o normach moralnego dziaania.
Moralne dziaanie lub, inaczej mwic, moralno polega na chronieniu dobra osb
zgodnie z prawd o osobach.
Jeeli etyka zajmuje si w dziaaniach ludzkich aspektem ich wiernoci dobru osb,
to nie mona oddzieli etyki od filozofii czowieka. Etyka bowiem bada postpowanie
ludzkie od strony powodowania przy pomocy tego dziaania osigania przez czowieka
waciwego mu dobra. Czowiek, uprawiajcy etyk, musi posiada wiedz o osobach i o
postpowaniu jako dziaaniu chronicym dobro osb. Wiedza bowiem nie jest tym
samym co nauka. Nauka jest metodologicznie uporzdkowanym zespoem twierdze
przez waciwy jej przedmiot.
Przedmiotem etyki jest w dziaaniach ludzkich aspekt chronienia dobra osb.
Przedmiotem filozofii czowieka jest sama bytowa struktura czowieka, to wic, co
czyni czowieka czowiekiem i osob. W filozofii czowieka rozpoznaje si te przejawy
tej struktury, takie jak cechy fizyczne i duchowe oraz wsparte na tych przejawach
dziaania. To, czym s dziaania, rozwaa si jeszcze w filozofii czowieka.
W etyce bada si wyznaczony normami lub kryteriami ten aspekt, ktry nazywa si
chronieniem przez te dziaania dobra osb.
Dziki wiedzy o czowieku etyk moe wyrni przedmiot swych docieka. Filozofia
czowieka jest w obszarze wiedzy podstaw etyki. Natomiast jako metodologicznie
odrbny zesp twierdze etyka nie zawiera twierdze z zakresu filozofii czowieka. Jest
wic samodzieln nauk. Podobnie samodzieln nauk jest filozofia czowieka. Tylko w
porzdku wiedzy etyka odsya do teorii czowieka. Dziki temu etyka moe rozpozna
przedmiot swych bada i sta si odrbn nauk.
Zanim wybronimy podany tu przedmiot etyki, zarazem to, co jest dobrem dla
czowieka, ponadto samo chronienie dobra, podajmy krtko w porzdku wiedzy, kim jest
czowiek.

10

2. Czowiek jako osoba wedug w. Tomasza

1) Czowiek
Okrelenie czowieka nie moe by dowolne. Musi wynika z prawidowego, a wic
realistycznego zidentyfikowania czowieka. Takie zidentyfikowanie znajdujemy w
ujciach w. Tomasza.
Wedug w. Tomasza czowieka stanowi pierwszy, urealniajcy go czynnik
strukturalny, nazywany istnieniem, i ogarnita realnoci jako przejawem istnienia jego
istota, stanowica czynnik identyfikujcy. T istot jest dusza i ciao. Dusz czowieka
wyrnia cecha rozumnoci, ktrej podstaw jest intelekt, i wyrnia j cecha wolnoci,
ktrej podstaw jest wola. Intelekt jest kresem relacji poznania. Oznacza to, e przyjmuje
oddziaujce na nas elementy strukturalne istoty razem z ogarniajcymi istot
przejawami istnienia, takimi jak realno, jedno, odrbno, prawda, dobro. Wola jest
podmiotem relacji decyzji. Istota czowieka przejawia si wic w rozumnoci i wolnoci
ujawniajc dusz, oraz w cechach fizycznych ujawniajcych ciao. Przejawy istnienia s
podstawami relacji osobowych, takich jak mio, wiara i nadzieja. Relacj mioci,
wic osoby wyzwala realno. Relacj wiary powoduje prawda jako otwieranie si na
siebie osb. Relacja nadziei wspiera si na dobru jako naszym kierowaniu si do osb,
aby nas akceptoway i nam ufay. Nadzieja jest wobec tego poszukiwaniem wizi przez
mio i wiar.
Pogld w. Tomasza w porwnaniu z ujciem Platona i Arystotelesa jest
najwierniejszy realizmowi. Skupia wic uwag filozofw, ktrzy chc unikn
rozwiza idealistycznych w wersji Platona lub rozwiza awerroistycznych,
mieszajcych platonizm z arystotelizmem. w. Tomasz nie powtarza Arystotelesa.
Jedynie dziki jego refleksji odkrywa w czowieku istnienie o wanych przejawach, gdy
wyznaczajcych relacje osobowe, i odkrywa elementy strukturalne, ktre czyni
czowieka osob.
2) Osoba
Czowieka czyni osob dwa jego elementy strukturalne, a mianowicie istnienie i
rozumno. Osoba z racji istnienia przejawia si w relacjach mioci, wiary i nadziei. Z
racji rozumnoci przejawia si w poznaniu intelektualnym i wolnych decyzjach.
Moemy wic tak okreli osob: jest to byt jednostkowy, ktrego istnienie przez swe
przejawy wyzwala osobow relacj mioci, wiary i nadziei, i zarazem w istocie tego
bytu wywouje rozumno. Inaczej mwic, osoba to jednostkowy byt rozumny, ktry
zarazem kocha i ufa.
Istnienie wyzwala przez swe przejawy relacje osobowe niezalenie od naszego
poznania i decyzji. W peni wic kochaj i ufaj take te osoby, ktre nie posuguj si
myleniem i wolnymi decyzjami. Mylenie i decyzje s dziaaniami, ktre chroni lub
niszcz powizania osb z osobami przez mio, wiar i nadziej. Zarazem chroni lub
niszcz osoby, gdy niszczc relacje osobowe powoduj izolacj osb i ich samotno.
Niszcz wobec tego take siebie, gdy bez osb, bez ich mioci i wiary czowiek ginie.
Dziaania niszczce ujawniaj zrezygnowanie z mylenia i decyzji. Wskazuj na
motywowanie dziaa wycznie poznaniem zmysowym i emocjami. Rozumno i
wolno czowieka przejawiaj si wanie w chronieniu osb.

11

3. Dobro osb
Stanowice etyk zalecenie chronienia zgodnego z prawd dobra osb nie jest
dowolne. Wynika z realistycznego rozpoznania stanowicych czowieka jako osob
elementw strukturalnych.
Stanowi czowieka najpierw istnienie, ktre urealnia aktualizowan przez to istnienie
istot czowieka. Przejawy istnienia, takie jak realno, jedno odrbno, otwarto na
innych nazywana prawd, take dobro jako wywoywanie decyzji poszukiwania mioci i
wiary, co nazywamy nadziej, s podstaw powstawania relacji osobowych. Przejawy
istoty, takie jak intelekt i wola w poziomie duszy, zarazem zmysowe wadze poznawcze
i uczuciowo jako odmiana wadzy poadawczej w poziomie ciaa, s podstaw relacji
poznania i decydowania, take uzyskiwania wyobrae i uczu.
Przejawy istnienia i wsparte na nich relacje osobowe wanie chronimy dziaaniami
intelektu i woli. Przejawy istoty w poziomie duszy moemy usprawnia. Intelekt
usprawniamy w wiedzy, a z kolei w mdroci jako umiejtnoci ujmowania zarazem
prawdy i dobra. Znaczy to, e wyrozumowujemy dobre skutki wizania si z okrelonym
bytem. Pod wpywem intelektu, ktry wskazuje na dobro, wypywajce z powiza,
wola wie si ze wskazanym bytem. Ten byt jest przez intelekt ujmowany jako
przyczyna powodowanego dobra jako skutku. Sama wola wic si ze wskazanym
przez intelekt bytem, wywoujcym skutki dobre, usprawnia si w prawoci. Prawo
woli jest wic sta wiernoci dobru, wskazanemu przez intelekt.
Dobrem osb jest wic ich bytowa struktura z istnienia i istoty, przejawy istnienia i
przejawy istoty, wyzwalane przez te przejawy relacje. Relacje, wyzwalane przez
istnienie, a dokadnej mwic przez jego przejawy, to mio, wiara i nadzieja. Z kolei
relacje, wyzwalane przez wol, to w poziomie duszy intelektualne poznanie i prawe
decyzje, natomiast w poziomie ciaa, to zgodne ze struktur bytw wyobraenia i
wywoane tymi wyobraeniami uczucia. Tym dobrem osb jest zarazem ycie jako
dziaania wywoane i scalone przez form. Forma oznacza tu zasad typowych dla
danego bytu dziaa. Suma tych typowych dla czowieka jako osoby dziaa jest wanie
yciem. ycie wic to zesp dziaa duchowych i cielesnych czowieka cznie z
przenikajcymi te dziaania relacjami osobowymi. Zesp dziaa bezporednio
wywoywanych przez ciao, zarazem zawsze podlegajcych formie jako czynnikowi
identyfikujcemu dusz danego byt, nazywa si zdrowiem, jeeli wszystkie te dziaania
s zharmonizowane i prawidowo wyzwalane przez dany organ cielesny.
a) Krcej moemy powiedzie, e dobrem osb jest istnienie, ycie, usprawnienie
intelektu w wiedzy i mdroci, zarazem usprawnienie woli w wolnoci i prawoci jako
staej wiernoci dobru, ponadto zdrowie duszy i ciaa.
Chronienie dobra osb zgodnie z prawd o strukturze bytowej czowieka jako osoby
jest wic chronieniem zawsze istnienia, ycia od momentu poczcia a do naturalnej
mierci, wychowania i wyksztacenia jako usprawniania intelektu i woli, ksztatowania
wyobrae i uczu, zdrowia duszy i ciaa.
b) Dobrem osb jest ponadto pozostawanie we wsplnocie z osobami. T wsplnot
tworz powizania relacjami osobowymi. Z racji tych relacji, a wic z powodu mioci,
wiary i nadziei jedne osoby wychowuj i ksztac inne osoby. Wynikiem ksztacenia i
wychowania jest kultura.
c) Dobrem osb jest take kultura. Stanowi j zgodna z rzeczywistoci wiedza i
dziki niej uzyskiwana mdro. Wiedza wyraa si w dzieach jako wytworach
czowieka. Ta wiedza zarazem jest skutkiem usprawnionego intelektu, jako umiejcego

12

nabywa wiedzy zgodnie z prawd i dobrem. Kultura jest wic zespoem usprawnie i
zespoem dzie.
Osoby nawizuj relacje osobowe ze wszystkimi osobami. Istnienie swymi
przejawami kieruje nas bowiem do wszystkich osb. Kieruje do osb ludzkich i do
osoby Boga. Inaczej jednak wiemy si z ludmi i inaczej z Bogiem. Wizi osobowe z
ludmi stanowi humanizm. Wizi osobowe z Bogiem stanowi religi. Humanizm wic
i religia s naturalnym kontekstem penego rozwoju czowieka.
d) Dobrem osb jest z kolei humanizm i religia. Humanizm, ujty z pozycji etyki lub
wprost moralnoci, jest chronieniem wizi osobowych, czcych ludzi. Religia, take
ujta od strony etyki, jest chronieniem wizi czowieka z Bogiem. Ta wi religijna jako
relacja osobowa ma poziom istnieniowy i istotowy. Poziom istnieniowy jest realnoci
relacji, wyznaczon przez przejaw istnienia czowieka i przez istnienie Boga. Poziom
istotowy jest wnoszeniem przez te relacje tego, czym yje czowiek i Bg. Czowiek
wnosi w powizania z Bogiem to, czym yje. Podobnie Bg wnosi w powizania z
ludmi to, czym yje. Ludzie wnosz swe przypadociowe dziaania, Bg, ktry jest ze
wzgldu na istnienie jednym bytem, a ze wzgldu na sw istot Trzema osobami, wnosi
w nas siebie jako Trjc Osb. Religia jest wic przyjani czowieka z Trjosobowym
Bogiem. Humanizm natomiast jest przyjani poprzez wymian tego, czym ludzie yj.
W obydwu wypadkach, w humanizmie wic i w religii chodzi o udzia w yciu drugiej
osoby. Ten udzia tworzy wsplnot.

13

4. Normy moralnoci jako zasady rozpoznawania dziaa chronicych

dobro osb
O dziaaniach czowieka informuje nas antropologia filozoficzna. Dziaania s
zareagowaniami na czowieka. S jednak dziaania chronice lub niszczce. Czowiek,
aby by moralny, musi posuy si dziaaniami chronicymi. Aby je rozpozna, musi
zastosowa kryteria, wskazujce na dziaania chronice. Rozpoznanie jest dziaaniem
intelektu. W intelekcie wic naley szuka kryteriw, ktre pobudz wol do wyboru
dziaa chronicych dobro osb. W intelekcie s jego sprawnoci. Te sprawnoci wprost
stanowi kryteria lub normy rozpoznania i wyboru dziaa chronicych. Ustalanie tego
wszystkiego stanowi wanie etyk. Etyka chronienia osb wskazuje na trzy normy
moralnoci. Te trzy normy to mdro, kontemplacja, sumienie.
1) Mdro
Mdro jest najdoskonalszym sposobem poznawania. Jest bowiem umiejtnoci
ujmowania prawdy o osobach i zarazem wywoanego przez t prawd dobra. Nigdy wic
nie zawodzi. Zgodnie z prawd wskazuje na dobro osb. Jest wobec tego kryterium
wyboru dziaa chronicych osoby. Jest norm etyczn.
Tak rozumiana mdro nie jest tym samym, co dugie dowiadczenie czowieka.
Dowiadczenie moe by zawodne, jeeli jest to dowiadczenie w faszu i zu. Czsto
niszczy nas due dowiadczenie ludzi, krzywdzcych innych np. przez kradzie,
kamstwo, oszustwo, niekompetencje. Naley zabiega o takie dowiadczenie, ktre jest
umiejtnoci rozumnego czynienia dobra. Wizania prawdy z dobrem moe nauczy si
i dziecko. Moe wic nauczy si mdroci, a moe jej nie naby kto dorosy. Nie
zawsze wic mdro jest tosama z dowiadczeniem.
Etyka chronienia osb zaleca wic ksztacenie w mdroci i wychowanie do
mdroci. Wychowanie i ksztacenie dotycz intelektu. To ksztacenie i wychowanie
polega na tym, aby nie uczy motywowania intelektu wyobraeniami i uczuciami, lecz
wanie prawd i dobrze rozpoznanym dobrem. To rozpoznanie polega na cigym
identyfikowaniu przyczyn i skutkw. Intelekt ludzki dziaa wtedy, gdy rozpoznajemy
przyczyny i skutki. I tylko takie jego dziaanie, jako ujmowanie przyczyn i skutkw,
wskazuje na uywanie intelektu. Inne dziaania poznawcze s dziaaniami wadz
zmysowych i polegaj na opisie cech fizycznych i psychicznych, uporzdkowanych w
gatunki i rodzaje.
Oprcz intelektu monociowego, ktry rozpoznaje elementy strukturalne jako
przyczyny i skutki, mamy te intelekt czynny, ktry dla gatunkw i rodzajw tworzy
pojcia jako ich symbole. To tworzenie jest abstrahowaniem. Zdolno abstrakcji,
waciwa intelektowi czynnemu, jest zdolnoci tworzenia symboli, tak cenionych przez
idealistyczne nurty filozoficzne. Symbole, a wic pojcia abstrakcyjne, nie wyraaj
strukturalnych elementw bytu, ani przejaww istnienia i istoty. Nie wskazuj na dobro i
prawd, ktre s przejawami istnienia. Owszem, te przejawy mog by ujte
teoriopoznawczo. Prawda wtedy jest zgodnoci wiedzy o rzeczywistoci z sam
rzeczywistoci, Jest oparta na porwnaniu, a nie na identyfikowaniu przejawu istnienia.
Dobro w sensie teoriopoznawczym jest podobnie oparte na porwnaniu. Mwimy wtedy
o dobru szlachetnym, przyjemnym, uytecznym. Nie mwimy, czym ono jest.
Mdro, ukazywana w etyce jako norma moralna, jest wprost ujmowaniem w
osobach prawdy i dobra jako przejaww istnienia osb, jest zarazem rozpoznawaniem,

14

jakie skutki dobre wywoa ta przyczyna, ktra jest prawd, przejawiajc istnienie
osoby. Tak rozumian mdro etyka sytuuje na pozycji kryterium lub normy
moralnoci.
2) Kontemplacja
Do mdroci prowadzi nas wiedza o przyczynach i skutkach, ujmowanych w etyce
jako prawda i dobro. Intelekt wanie wszystko ujmuje jako przyczyn i skutek, take
prawd i dobro. Te przejawy istnienia s w osobach rwnorzdne. Gdy je rozpoznajemy,
intelekt odbiera je jako przyczyn i skutek. I dziki temu moe powsta etyka jako
tworzona przez intelekt nauka filozoficzna.
Jeeli tak jest, to sprawno wiedzy nie moe by norm etyczn. Trzeba posuy si
innym sposobem poznawania. Tym sposobem jest kontemplacja. Polega ona na
przerwaniu procesu abstrahowania i przenikniciu poznania zachwytem. Nie znaczy to ,
e kontemplacja jako poznanie jest cakowitym przerwaniem poznania. Przy pomocy
kontemplacji, nie ujmujc istot rzeczy, janiej zdajemy sobie spraw z relacji wicych
osoby. Poznajemy je i zachwycamy si nimi. To poznanie ze strony intelektu jest
wiadczeniem, e istniej, a ze strony woli pochodzi ich akceptowanie. Ta informacja o
relacjach skania intelekt, by zgodnie z mdroci zaleci woli chronienie osb i zarazem
relacji osobowych, ktre kontemplacja uwyrania. Kontemplacja wic jest tym
poznaniem, ktre pomaga intelektowi w spokojnym sprawdzeniu powiza midzy
prawd i dobrem jako skutkiem i przyczyn, i jest zarazem poznaniem, ktre uwyrania
relacje osobowe. Jest wic kontemplacja obok mdroci drugim w etyce kryterium
dziaa chronicych osoby.
3) Sumienie
Sumienie jest sdem intelektu i zarazem wywoanym przez ten sd dziaaniem woli.
Inaczej mwic, jest rwnoczesnym zareagowaniem intelektu i woli na byt, z ktrym
nawizujemy relacj. Chodzi o to, aby sd intelektu, mobilizujcy wol, by sdem z
poziomu mdroci. Sumienie trzeba wic ksztaci i wychowywa. Bez tych czynnoci
czowiek moe pomyli dobro ze zem, to znaczy bdnie rozpozna dobro. Mwi si o
le uksztatowanym sumieniu lub o sumieniu niepokonalnie bdnym. Trzeba zarazem
nieustannie uwraliwia sumienie, a wic wsplne dziaanie intelektu i woli, na istnienie
w jego przejawie, nazywanym prawd, i w jego przejawie, nazywanym dobro. Zapewnia
to posugiwanie si mdroci.
Sumienie jest wyjciow norm moraln. Jest w woli jej otwarciem si na dobro.
Wola nie jest jednak wadz poznawcz. Dziaa pod wpywem informacji, podanej jej
przez intelekt. Intelekt monociowy dobrze odbierze przejawy istnienia. Jednak intelekt
czynny, ktry tworzy wiedz, jest usprawniony przez kultur. Jeeli w kulturze pomija
si realistyczn wiedz o bytach, intelekt czynny moe kierowa tylko do uj
idealistycznych. Sumienie nie skieruje nas do realnego dobra. Moe utosami realne
dobro z pojciem dobra. Taki bd jest podstaw caej tradycji platoskiej. Ksztatujc
sumienie ju dziecka musimy uczy je wanie mdroci. Mdro pozwala rozpozna w
kulturze fasz i zo, Jest bowiem sprawnoci intelektu monociowego, ktry
rozpoznaje i rozumie podstawowe elementy strukturalne bytw, take wic osb.
Intelekt ujmuje wszystko jako przyczyn i skutek. Zda sobie spraw z tego, e pojcie
jako wytwr czowieka nie moe by przyczyn realnego bytu. Zachodzi bowiem
proporcjonalno midzy przyczyn i skutkiem.

15

Rozpoznawanie kryteriw wyboru dziaa chronicych dobro osb, nie jest wic
dowolne. Jest wynikiem tego dziaania intelektu, ktre polega na ujmowaniu przyczyn i
skutkw. To dziaanie jest natur intelektualnego rozpoznawania. A rozpoznawanie to
wprost odbir przez intelekt monociowy istnienia i istoty osb.
Wsparcie etyki na poznaniu, zgodnym z bytami, jest podstaw rozumnej etyki
czowieka jako etyki osb.
Trzeba zaraz odpowiedzie, e upowszechniana dzi etyka Schelera jako etyka
wartoci jest wykluczeniem z etyki intelektu i oparciem etyki wycznie na decyzjach
woli, poruszanej przez wartoci, ktre s tosamoci pojcia i realnoci. Jest to pojcie
celu, uznanego za realn przyczyn skutkw.
We wszystkich dziedzinach wiedzy filozoficznej, a take w naukach filozoficznych,
naley pilnowa zgodnoci skutku z przyczyn. Nie mona wobec tego twierdzi, e
zgodnie z sumieniem uznajemy co za prawd. Sumienie nie jest podstaw odpowiedzi
prawdziwych. Jest tylko podstaw pewnoci, ktra moe by niezgodna z prawd.
Pewno jest bardziej decyzj ni rozpoznaniem.
I dodajmy, ze kryteria wyboru dziaa, a mianowicie mdro, kontemplacja,
sumienie, wskazuj, ktrymi dziaaniami chronimy zgodne z prawd dobro osb.
Powtrzmy zarazem, e tym dobrem osb jest ich istnienie, ycie, relacje osobowe,
usprawniony intelekt i usprawniona wola, take wyobrania, uczucia, zdrowie,
pozostawanie we wsplnocie, kultura, humanizm, religia.

16

5. Nauki o czowieku

1) Antropologia filozoficzna
W rozwaaniach pt. "Czowiek jako osoba wedug w. Tomasza" jest
zasygnalizowana problematyka, stanowica antropologi filozoficzn jako podstaw w
naszej wiedzy dojcia do przedmiotu etyki. Nie jest jednak okrelona ta antropologia
jako nauka. Stwierdmy wic, e antropologia filozoficzna polega na analizie bytowej
struktury czowieka. Posugujc si odrnieniem skutku od przyczyny rozpoznaje w
czowieku stanowice go pierwsze elementy strukturalne, ich przejawy i cechy oraz
wyzwalane przez przejawy i cechy rnorodne relacje. Rozpoznane przejawy i cechy
wskazuj na stanowice czowieka istnienie i na wspstanowic go istot. Ta istota jest
form i materi. Forma jako podmiot identyfikujcy czowieka jest zasad
ukonstytuowania si duszy. Materia jest podstaw ukonstytuowania si ciaa. Rozwamy
bliej, czym jest dusza i czym jest ciao.

a) Dusza
Ujmujc dusz w aspekcie strukturalnym, a wic swoicie wyliczajc tworzce j
elementy strukturalne, moemy powiedzie, e dusza jest ogarnit przez istnienie
czowieka form jako podstaw identycznoci, i jest zarazem monoci niematerialn
jako podstaw podmiotowania duchowych wadz poznawczych i podawczych. Te
wadze to intelekt i wola. Trzeba zarazem doda, ze dusza posuguje si dwoma
intelektami.
Jest w niej intelekt monociowy, zachowujcy si biernie, na ktry oddziauj
otaczajce nas byty swymi istotowymi elementami strukturalnymi. Te oddziaujce
elementy wywouj w intelekcie monociowym rozumienie istoty. Z kolei to
rozumienie jest w intelekcie monociowym przyczyn zrodzenia si w nim tak zwanego
sowa serca jako powodu odniesienia si z yczliwoci i zaufaniem do oddziaujcego
bytu, To sowo serca uruchamia wic powizania z oddziaujacym bytem przez
yczliwo i zaufanie. W odniesieniu do osb moemy wprost powiedzie, e przed
uwiadomieniami i uzyskaniem wiedzy reagujemy na oddziaujce na nas osoby
mioci i wiar, a ponadto nadziej jako poszukiwaniem powiza przez mio i wiar.
Mona tu doda, e czowiek nie posugujcy si jeszcze intelektem. a nawet na zawsze
pozbawiony zdolnoci mylenia wie si z osobami mioci, wiar i nadziej jak kada
ywa osoba. Intelekt monociowy i relacje osobowe wskazuj, e tak reagujcy
czowiek jest osob. Powtrzmy, e jest osob, nawet gdy nie przejawia dziaa
rozumnych. Jest osob z racji swej struktury bytowej. Jest to wane stwierdzenie dla
medycyny, psychologii i pyta o natur czowieka.
W duszy ludzkiej jest take intelekt czynny. Rni si on od intelektu
monociowego tym, e nie jest kresem oddziaywania otaczajcych nas bytw. Jest
podmiotem, ktry z wadzami zmysowymi czowieka wsptworzy wiedz.
Przedmiotem jego oddziaywa s uzyskane w bezporednim poznaniu informacje,
nadane przez otaczajce nas byty. Tylko ten intelekt nie funkcjonuje w osobach, nie
posugujcych si wiadomoci i wiedz. Po prostu nie tworzy wiedzy, Gdy normalnie
funkcjonuje, jest usprawniany przez kultur, a nie przez kontakt z realnymi bytami.

17

Pracuje na tym, co zastanie w wiadomoci czowieka. W tej wiadomoci gwnie

wadze zmysowe przejmuj wraenia i porzdkuj je w zespoy na miar swej natury.
S w stanie uoy te wraenia w zespoy cech podobnych lub rnicych. Intelekt
tworzy z zespou tych cech pojcia. Tworzenie poj nazywa si abstrahowaniem.
Abstrakcja wic jest zabiegiem skomponowania pojcia, ktre jest raczej symbolem
zespou cech. Symbol jako abstrakt stanowi element komponowanej wiedzy. Symbol nie
jest jednak czym realnym. Jedynie pami pozwala na stwierdzenie, e pojcie
symbolizuje realne rzeczy. Dodajmy, ze w tradycji platoskiej przypisano pojciom jako
symbolom lub ideom pozycj przyczyn. Owszem, s one jakby przyczynami wiedzy, nie
s jednak przyczynami realnych bytw. S skutkiem dziaania intelektu czynnego. Nie s
skutkami rzeczy, a tym bardziej ich przyczynami. Suszny jest pogld Arystotelesa i w.
Tomasza, e pojcia s wytworami, a nie bytami.
Ujmujc dusz w aspekcie genetycznym, a wic swoicie ukazujc zalenoci midzy
elementami strukturalnymi, stanowicymi dusz, musimy powiedzie, e ogarniajce
dusz istnienie czowieka urealnia i aktualizuje najpierw form. Urealnienie polega na
tym, e nasze istnienie jako pochodne od Stwrcy rozwija w sobie t pochodno i na
miar siebie tworzy akt formy. Istnienie zarazem pilnuje, aby nie powizaa si z form
materia. Inaczej mwic, istnienie swoicie pozwala na wpyw otaczajcych nas
substancji nie zawierajcych w sobie materii, by wizay z form mono niematerialn
jako podstaw rozumnoci czowieka. Otaczajce nas substancje niematerialne na swoj
miar ksztatuj wic ca zawarto duszy jako formy i monoci niematerialnej.
b) Ciao
Ujmujc ciao w aspekcie strukturalnym, a wic take wyliczajc stanowice je
elementy strukturalne, wskazujemy na materi jako monociow, czyli przyjmujc
cechy, podstaw ciaa. Te cechy to zesp wbudowanych w materi przypadoci
fizycznych, ktre komponuj si w zespoy, nazywane organami cielesnymi. Te organa
jako ukady przypadoci przenikaj otaczajce nas substancje materialne, Te trzy
swoiste warstwy ciaa ujmujemy w naszym poznaniu jako cao, ktrej czsto
przypisujemy bytow samodzielno. Trzeba wic podkreli, e ciao nie jest struktur
samodzieln, e oywia je dusza i e zarazem dusz i ciao ogarnia istnienie, ktre
aktualizuje dusz i ciao czyli wie z sob w jednego realnego czowieka.
Ujmujc ciao w aspekcie genetycznym, take wic swoicie ukazujc zalenoci
midzy elementami bytowymi, stanowicymi ciao, stwierdmy najpierw, e dusza
powoduje w urealnionej przez istnienie materii jej cech rozcigoci jako podstaw
przestrzennoci i wymiarw. Istnienie dopuszcza w tym wypadku wpyw otaczajcych
nas substancji cielesnych, ktre powoduj pojawienie si przypadoci lub cech
fizycznych. Te otaczajce nas substancje, zawierajce materi, wnikaj midzy
przypadoci i aktywizuj ich dziaanie. Moemy tu doda, e leczenie ciaa polega na
wprowadzeniu w obszar przypadoci fizycznych czowieka brakujcych substancji
aktywizujcych dziaanie organw cielesnych.
Dodajmy zarazem, e wszystkim, co dzieje si w ciele czowieka, kieruje dusza.
Powoduje ona harmonijne dziaanie ciaa czowieka.
Chorob nazywamy skutek nadmiernego oddziaywania otaczajcych nas substancji
niszczcych, ktrym nie moe przeciwstawi si ani zaatakowany organ, ani dusza. Te
oddziaujce substancje moe powstrzyma jedynie zesp substancji chronicych,
wprowadzonych w organizm czowieka przez lekarza.
Zdrowie wobec tego jest w czowieku harmoni dziaa jego organw fizycznych,
zarazem harmoni dziaa jego wadz duchowych. Jest rwnowag tych dziaa

18

powodowanych przez dusz, a gwnie przez istnienie , ktre swymi przejawami

wyzwala mio, wiar i nadziej.
Z problemem harmonii midzy elementami strukturalnymi czowieka wie si nie
tylko problem zdrowia i choroby, lecz take blu i cierpienia.
Bl jest przejawem braku harmonii w dziaaniach organw fizycznych i atakowania
ich przez niszczce substancje, ktre nas otaczaj. Usuwa si bl przez przywrcenie
harmonii dziaa.
Cierpienie jest przejawem uwiadomionych sobie zakce w harmonijnym dziaaniu
wadz duchowych, a wic intelektu i woli. Jest zdaniem sobie sprawy, e nie ma
harmonii midzy naszym myleniem i postpowaniem. Cierpienie jest wobec tego
zawsze zjawiskiem moralnym. Pomagaj w przetrwaniu lub opanowaniu cierpienia
gwnie wychowawcy. Mona doda, e cierpienie jest take zrozumieniem blu przez
odkrycie jego przyczyn. Jest wtedy jakby przeniesieniem blu z poziomu ciaa na
poziom duszy. I gdy nie moemy pokona blu, wiemy go z jakim moralnym celem
jako motywem znoszenia blu w sposb godny, przynoszcy dobro. Bl staje si wtedy
elementem zachowa moralnych.
Choroba, zdrowie, bl, cierpienie, cay los czowieka, take jego ycie, zaczynaj si
w momencie poczcia, a kocz w chwili mierci. Podejmijmy krtko te zagadnienia.
c) Poczcie i narodzenie
Poczcie jest skutkiem jednoczesnego dziaania czterech przyczyn. Najpierw
przyczyna sprawcza, a wic Bg, stwarza nasze istnienie. To istnienie urealnia dusz i
zarazem dopuszcza zapodnienie jako poczenie si tworzyw genetycznych,
dostarczonych przez rodzicw. Te tworzywa genetyczne stanowi kod ciaa ludzkiego,
wedug ktrego dusza kieruje komponowaniem si ciaa jako kolejnego narastania
wspzalenych od siebie zespow przypadoci. Tworzy jednak najpierw materi jako
podstaw nabywanych cech fizycznych. wywoywanych przez otaczajce nas substancje
fizyczne. Zarazem na cay proces tworzenia si ciaa i na dusz pocztego w organizmie
matki czowieka wpywaj odniesienia rodzicw przez mio, wiar i nadziej. Te
odniesienia i kod genetyczny powoduj ksztatowanie si ludzkiego charakteru ciaa i
ludzkiej psychiki.
Naley podkreli, e poczcie jest konstytuowaniem si w organizmie matki caej
struktury czowieka w jej elementach bytowych, ktre s istnieniem i istot. Istota jest
dusz i materi jako powodami utworzenia si ciaa. W naszym bezporednim poznaniu
obserwujemy jedynie etapy tworzenia si ciaa i czsto sdzimy, e w ewolucyjny
sposb w ogle powstaje czowiek. Trzeba wic stwierdzi, e czowiek jako osoba
powstaje w momencie poczcia. Istnieje, ma dusz i materi, intelekt i wol w stanie
biernym. Nie ma jeszcze wadz zmysowych, gdy tworz si dopiero w jego ciele
organa fizyczne, w ktrych bd funkcjonoway wadze zmysowe. Moemy powiedzie,
e okres embrionalny czowieka jest tylko procesem budowania si ciaa jako nabywania
przez materi przypadoci fizycznych. Jest wycznie rozwojem ciaa, kierowanym
przez dusz wedug kodu, ktrym s poczone przez rodzicw tworzywa genetyczne.
Narodzenie jest pocztkiem samodzielnego i wiadomego ksztatowania przez
czowieka wizi z otaczajcymi nas bytami, a wrd nich z osobami. Te byty i osoby
chroni lub niszcz w nas zesp psychicznych lub fizycznych przypadoci. Gdy chroni
nas, cieszymy si zdrowiem fizycznym i psychicznym. Gdy zniszcz w nas przypadoci
fizyczne, nastpuje mier, ktra jest rozpadem ciaa. Nie niszcz duszy, ktr na zawsze
ogarnia istnienie, a ponadto dlatego, e nie podlega rozpadowi na czci to, co
niematerialne. Istnienie i dusza nie s fizyczne.

19

d) mier
mier jest rozpadem w czowieku tylko jego ciaa. Istnieje dalej dusza czowieka,
swoicie "okaleczona" przez brak ciaa. Nie korzystajc z wadz zmysowych dusza nie
widzi, nie syszy, nie nabywa wiedzy o otaczajcych bytach. Jedynie pamita to, co
czowiek pozna przed mierci. Jest teraz w obszarze mocy Boga, ktry stworzy
zapocztkowujce czowieka istnienie. Ciao, pozbawione duszy z powodu zniszczenia
go przez otaczajce substancje fizyczne, jest tylko zespoem osobnych substancji, ktre
speniaj dziaania, wyznaczone przez ich natur. Zaamaa si harmonia ich dziaa,
powodowana przez dusz. mier jest zarazem zniszczeniem powiza z otaczajcymi
bytami, wyczeniem czowieka ze wsplnoty. Jest zarazem kocem rozwoju duszy, a
tym samym rozwoju czowieka i zniszczeniem ycia. Mona jednak mwi o trwaniu
ycia duszy. Nie podlega mierci i zniszczeniu ani forma, ani mono niematerialna i
zawarty w niej intelekt oraz wola, trwa pami, a przede wszystkim wyzwalane przez
przejawy istnienia relacje osobowe, wice dusz z osobami. mier jest tylko
dramatem ciaa.
2) Medycyna
Medycyna jest nauk o dziaaniu organw ciaa ludzkiego, o powodowaniu harmonii
tych dziaa przez leczenie, gdy zachodzi zakcenie tej harmonii, zarazem o
przywracaniu rwnowagi w zgodnym dziaaniu ciaa i duszy. W sumie medycyna jest
nauk o funkcjonowaniu ciaa i duszy jako istoty czowieka w jej wizi z urealniajcym
j istnieniem.
Tak ujta medycyna jest waciwie take koncepcj czowieka, formuowan od
strony ciaa., ktre do zgodnego funkcjonowania organw potrzebuje wsparcia przez
otaczajce je substancje fizyczne. Zabezpieczaj one rwnowag dziaania organw ciaa
i rwnowag dziaania wadz duchowych, zawsze korzystajcych z wadz zmysowych,
sytuujcych si w organach cielesnych. Medycyna rozwaa, czym i jak uzyskiwa t
rwnowag jako zdrowie.
Okrelenie medycyny jako koncepcji czowieka zmusza do wyranego odrnienia
medycyny od antropologii filozoficznej. Trzeba wic powiedzie, e antropologia
filozoficzna jest koncepcj czowieka, formuowan od strony pierwszych elementw
strukturalnych, wspstanowicych czowieka, a wic od strony zarazem istnienia oraz
duszy i ciaa. Rozwaa harmoni struktury. Medycyna natomiast rozwaa harmoni
dziaania elementw tej struktury od strony ciaa. Jest propozycj powodowania
harmonii dziaa, wyzwalanych przez elementy strukturalne. Antropologia filozoficzna
korzystajc z identyfikowania skutkw i przyczyn jedynie ustala, jakie s przejawy lub
dziaania elementw strukturalnych. Inaczej mwic, medycyna rozwaa czowieka w
aspekcie zapewnienia rwnowagi i harmonii jego dziaa. Antropologia filozoficzna
rozpoznaje wspwystpowanie elementw strukturalnych, ich przejaww i dziaa

20

3) Pedagogika
Pedagogika jest okreleniem szczegowych celw jako osigania etapw w
uzyskiwaniu usprawnie intelektu i woli, a tym samym harmonii dziaa psychicznych i
duchowych. Jest zarazem harmonizowaniem tych dziaa z wyobraeniami i uczuciami
jako skutkami funkcjonowania wadz zmysowych poznawczych i podawczych.
Pedagogika jest zarazem skanianiem przez perswazj do podejmowania wyznaczonych
przez cele czynnoci. Przez doprowadzenie do usprawnienia intelektu w wiedzy i
mdroci oraz przez usprawnienie woli w prawoci jako wiernoci wskazanemu przez
intelekt dobru, jest porednio chronieniem istnienia, ycia, zdrowia i moralnoci jako
zgodnej z prawd wiernoci dobru osb.
Pedagogika jest powodowaniem harmonii dziaa gwnie duchowych i
psychicznych. Jest wic w tym podobna do medycyny, z ktrej czsto korzysta w
poziomie dziaania wadz zmysowych. Ta pomoc medycyny jest wana w pedagogice
osb niepenosprawnych. Zarazem pedagogika korzysta z etyki, ktra w dziaaniach
ludzkich poszukuje aspektu wiernoci zgodnemu z prawd dobru osb. Zwykle sytuuje
si pedagogik po etyce, ktr wykada si po antropologii filozoficznej. Ta kolejno
jest tu zachowana, mimo e etyka ze wzgldu na gwny temat wymaga dalszych jeszcze
doprecyzowa.
4) Prawo
Prawo jest osobn nauk, jednak przenika do etyki i pedagogiki. Nie stanowi czci
ani antropologii filozoficznej, ani medycyny. Dotyczy jedynie czowieka jako filozofa i
lekarza. Trzeba zarazem zauway, e koncepcja czowieka jest podstaw prawa. Aby to
uwyrani, trzeba odrni najpierw prawo od etyki i pedagogiki.
Przypomnijmy, e etyka okrela normy lub kryteria wyboru dziaa chronicych
zgodne z prawd dobro osb. Okrelone normy czyni nasze postpowanie deniem do
dobra i unikaniem za. Rozpoznanie dobra i kierowanie si do niego wskazuje na
mdro czowieka. Mdro jest wic norm typowo ludzkiego postpowania, a wic
kierowanego rozumem. T mdro jako sprawno intelektu wspomaga namys o
charakterze kontemplacji i wspomaga j sumienie, ktre jest sdem intelektu i wywoan
tym sdem decyzj. Etyka wic zaleca nam sytuowanie si w takich powizaniach z
osobami, by w obu osobach powodoway skutki dobre.
Pedagogika polega na okrelaniu i ukazywaniu szczegowych celw,
doprowadzajcych do usprawnienia intelektu i woli, a tym samym do harmonii
duchowych dziaa czowieka. Polega zarazem na harmonizowaniu z tymi dziaaniami
wyobrae i uczu. Skania do osigania adu we wszystkich dziaaniach czowieka.
Charakteryzuje pedagogik stosowanie perswazji, zachcanie, by podj szczegowe
czynnoci, ktre usprawni nas i wywicz w chronieniu istnienia i ycia, mylenia
zgodnego z prawd, decyzji zgodnych z dobrem, zarazem zdrowia.
Prawo, podobnie jak pedagogika, okrela i ukazuje szczegowe cele i ich osiganie,
lecz nie zaleca ich przy pomocy perswazji, natomiast przy pomocy sankcji. Jest jakby
odmian pedagogiki, a przynajmniej naley do grupy sposobw wychowania. Przez
sankcje, wedug w, Tomasza, rozumie si powag wikszoci osb, ktre akceptuj
wskazany cel. Realizowanie tych celw nie tylko take przygotowuje do chronienia
istnienia, ycia, mylenia, decyzji, zdrowia, lecz take do osigania rwnoci midzy
ludmi. Te nierwnoci polegaj na rnym stanie zdrowia, poziomie wiedzy i zachowa
moralnych. Prawo pomaga w pokonaniu tych nierwnoci, a tym samym w osiganiu

21

wsplnego dobra osb. Cech wyrniajc prawo jest wskazywanie na takie

szczegowe cele, ktre wanie su dobru wsplnemu. Bez tego skierowania na dobro
wsplne prawo staje si stronnicze. Dotyczy to, oczywicie, prawa stanowionego. Prawo
naturalnenigdy nie jest stronnicze, gdy jest ujtym w cele i zalecenia zapisem naturalnej
struktury czowieka. Trzeba wic bliej okreli prawo naturalne i prawo stanowione.
a) Prawo naturalne
Prawo naturalne jest ujtym w zalecenia wskazywaniem na cele, ktre uwyraniaj
rozpoznan przez nas i rozumian naturaln struktur czowieka. Skaniaj do wiernoci
realnemu ukonstytuowaniu czowieka. Wiemy z antropologii filozoficznej, e
zapocztkowuje czowieka urealniajce go stworzone istnienie, ktre wyzwala w sobie
istot czowieka oraz wie z sob jej uksztatowanie si w natur jako dusz i ciao.
Ogarnia zarazem wszystkie przejawy i cechy tej natury oraz nawizywane relacje. Prawo
naturalne jest zaleceniem chronienia przede wszystkim istnienia czowieka, ycia,
mylenia, decyzji, zdrowia. Chroni wic wyrniajc czowieka rozumno i prawo
jego decyzji, a przede wszystkim wizanie si czowieka z innymi osobami przez relacje
wiary jako zaufania oraz mioci jako yczliwoci. Te relacje tworz i chroni dobro
osb, a tym samym dobro wsplne.
Prawo naturalne jest wic wyznaczone przez to, kim jest czowiek. Formuuje je
swym intelektem rozumny czowiek. Okrela cele, zgodne z dobrem czowieka i
wsplnym dobrem osb. Czowiek jednak nie moe kierowa si do dowolnych celw.
Prawo musi wspiera si na rozumnym pomyle celu i jego zgodnoci z dobrem osb. To
dobro daje si odczyta w naturalnej strukturze czowieka, w tym wanie, kim jest
czowiek. Jawi si tu wymg zgodnoci prawa stanowionego z prawem naturalnym.
b) Prawo stanowione
Prawo stanowione jest okrelaniem i ukazywaniem szczegowych celw,
obmylonych przez ludzi i jakby wci zmienianych ze wzgldu na nowe sytuacje i
okolicznoci. Stanowi pomoc w osiganiu wiernoci dobru czowieka, ukazywanemu
przez prawo naturalne i etyk.
Prawo stanowione jest potrzebne. Zmieniaj si bowiem sytuacje historyczne i
spoeczne, warunki ycia, obyczaje. W kadych jednak warunkach musimy postpowa
zgodnie z tym, kim jest czowiek, i najskuteczniej go chroni. Nasz intelekt rozpoznaje
korzystne dla czowieka nowe sytuacje i zarazem niekorzystne dla niego zagroenia.
Moe obmyle cele, ktrych osiganie uwyrani i ochroni waciwe czowiekowi
postpowanie. Prawo stanowione dotyczy wic celw, ktre naprowadzaj na prawo
naturalne.
Prawo stanowione wspomaga osiganie wiernoci dobru czowieka, gdy jest zgodne z
prawem naturalnym a tym samym z etyk. Gdy zaleca co, co oddala od dobra osb, jest
albo stronnicze, albo w ogle przestaje by prawem jako kierowaniem do dobra
wsplnego. Nawet nie obowizuje, gdy w ukazywanych celach pomija dobro czowieka i
wsplne dobro osb. Pomijajc dobro osb staje si zaleceniem wyrzdzania za. Takie
przeksztacenie si prawa stanowionego w bezprawie ma rdo w przypisaniu prawu
stanowionemu pozycji prawa absolutnego.

22

c) Prawo absolutne
Prawo absolutne lub wieczne odkrywamy rozwaajc prawo naturalne. Rozpoznana
przez nas natura czowieka, sam czowiek, jawi si jako struktura pochodna, stworzona.
Stwrc istnienia czowieka jest Bg. W samej strukturze czowieka Bg wyrazi swj
niezmienny, absolutny i wieczny pomys wanych dla nas celw. Ten zesp celw
stanowi prawo absolutne. Powtrzmy te te cele: jest to istnienie, ycie, rozumne
mylenie, prawo decyzji, zdrowie, wizanie si z osobami przez mio i wiar.
Zabiegamy o trwanie mioci i wiary, a wic o yczliwo i zaufanie, co nazywa si
nadziej. Zalecanie troski o te cele jest jawicym si w naturalnej strukturze czowieka
prawem absolutnym lub wiecznym, niezmiennym i Boskim.
Prawo naturalne jest naszym przestrzeganiem prawa absolutnego. Jest naszym
uczestniczeniem w tym prawie. Jest rozpoznaniem i zalecaniem celw, ktre manifestuj
si w samej strukturze lub naturze czowieka.
Natura to stanowicy nas zesp najwaniejszych elementw strukturalnych, gwnie
istota czowieka jako podstawa dziaa, a zarazem skutkw w nas wizania si z
otaczajcym nas wiatem. Chodzi o to, aby te skutki byy dobre. Kieruje do nich prawo
absolutne i naturalne oraz ma na nie wskazywa prawo stanowione.
Gdy jednak prawu stanowionemu przez czowieka przypisze si pozycj prawa
absolutnego, prawo stanowione wyklucza prawo naturalne, a w nim prawo wieczne.
Prawo stanowione staje si wycznym arbitrem. Zarazem tym jedynym arbitrem staje
si czowiek. Jego zalecenia s czsto dowolnym okrelaniem celw. Ta dowolno
moe usytuowa prawo stanowione ponad czowiekiem i ponad prawd, zarazem bez
liczenia si ze Stwrc czowieka. Tak sytuowane prawo stanowione wskazuje jedynie
na nieznajomo antropologii filozoficznej, filozofii rzeczywistoci i wizania etyki z
czowiekiem.

23

6. Problemy stanowice etyk

1) Wskazanie na problemy ju omwione
Nauki o czowieku doprowadzaj do etyki. Pomagaj w odrnieniu jej od innych
nauk i w okreleniu jej przedmiotu, ktrym s normy lub kryteria wyboru dziaa
chronicych zgodne z prawd dobro osb. To dobro bliej okrela antropologia
filozoficzna. Etyka informuje o tym, czym chroni to dobro, ktrymi dziaaniami. O tym
jak posuy si dziaaniami mwi pedagogika i prawo. Sama etyka okrelajc normy
wyboru dziaa chronicych musi jednak wskazywa na dobro osb. Dziaania bowiem,
gwnie dziaania chronice, s relacj, a kad relacj rozpoznaje si i okrela przez jej
podmiot i kres. Kresem relacji chronicych jest czowiek nabywajcy dobrych skutkw
wizania si z innymi bytami. Te byty s podmiotami jako przyczynami relacji oraz
osigania przez czowieka wiernego prawdzie dobra. Te zoone powizania skaniaj do
wyrnienia problemw stanowicych etyk. Wprowadza to w etyk ad
metodologiczny, wyznaczony przez przedmioty bezporednich analiz.
Etyka jest nauk wprost o normach wyboru tych dziaa ludzkich, wyzwalanych
przez intelekt i wol czowieka, ktrymi zgodnie z prawd o bytowej strukturze osoby
chroni si dobro osb. Trzeba to dobro starannie rozpozna i okreli. Etyka musi
wskaza na te normy wyboru dziaa, ktrymi chroni si istnienie osb, przejawy
istnienia i powodowane przez te przejawy relacje osobowe, zarazem wyzwalane przez
istnienie ycie, take zdrowie jako rwnowag dziaa, ponadto usprawniania intelektu
w wiedzy przez wizanie go z prawd oraz usprawnianie woli w prawoci przez
wizanie jej z dobrem. Dodajmy, ze etyka okrela te dziaania chronice kultur
wyobrae i uczu. Wszystkie te odmiany dobra osb chroni si usprawnionymi
dziaaniami intelektu i woli, zarazem wiernymi prawdzie i dobru utworzonymi przez nas
wytworami. Chroni si wic gwnie osoby i relacje osobowe.
Jeeli czowiek ma wybra dziaania chronice osoby, to norm wyboru musi szuka w
sumieniu, pojtym jako wyzwalana mdroci decyzja woli. Mdro jest
usprawnieniem intelektu, ktry ujmuje zarazem prawd o bytach i wyzwalane t prawd
dobro. Mdro staje si gwn i pierwsz norm dziaa moralnych czowieka. T
norm jest zarazem sumienie, ktre wtedy wyznacza dziaanie chronice realne dobro
osb, gdy motywuje je mdro. Nie wystarczy tu wiedza jako czynnik rozpoznania
bytw, lecz ta wiedza o bytach, ktra dziki kontemplacji jako namyle nad relacjami
osobowymi wyzwoli postpowanie chronice te relacje, a przez nie osoby. Kontemplacja
staje si rwnie norm moralnych dziaa czowieka.
Kierowanie si zgodnym z prawd dobrem osb ma posta odpowiedzialnoci,
uksztatowanej w czowieku porzez pedagogik i prawo. Z problemem
odpowiedzialnoci wie si zagadnienie wolnoci i wychowania, ponadto wartoci jako
trwania relacji osobowych.
Problemy stanowice etyk s wic nastpujce: normy wyboru dziaa chronicych
dobro osb, a mianowicie mdro, kontemplacja, sumienie, z kolei odrnienie w etyce
podstaw pedagogiki i prawa. Te problemy zostay ju omwione. Rozwamy z kolei
odpowiedzialno, wolno w wizi z wychowaniem i problem wartoci.

24

2) Odpowiedzialno
W nieprecyzyjnie formuowanej etyce przypisuje si normom moralnym pozycj
czego samodzielnego, jakby pozycj bytu. W tej etyce okrela si odpowiedzialno
jako zdawanie sprawy z dziaa przed kim lub przed czym, penicym funkcj
sdziego. Zawiera si w tym pogld, e odpowiedzialno jest wytumaczeniem si z
naszych dziaa przed spersonifikowan norm. Mwi si wic, e jestemy
odpowiedzialni przed Bogiem, histori, narodem, prawem. I zamiast wyjania, czym
jest odpowiedzialno, zabiega si o agodny wyrok. S to wanie niedokadne
koncepcje odpowiedzialnoci.
Odpowiedzialno przed Bogiem swoicie uwalnia od wytumaczenia si z naszych
dziaa przed ludmi. Jest pozornie wznios koncepcj. Wprowadza doczesn
bezkarno, mimo e sugeruje czyste intencje postpowania.
Odpowiedzialno przed histori jest laick formu odpowiedzialnoci przed
Bogiem. Nie tumaczy si ze swoich dziaa przed adn konkretn osob. Jedynie
personifikuje si cig dziejw. W tym ujciu pomniejsza si osobist odpowiedzialno,
gdy wcigniciem w proces dziejw usprawiedliwiamy swoje decyzje i czyny.
Odpowiedzialno przed narodem jest ukrytym domaganiem si wyrozumiaoci. Jest
bowiem powoywaniem narodu na wiadka naszych dziaa, a nie na sdziego. Nard
bowiem moe nas ocenia jedynie przez instytucje, ktre wchodz w struktur pastwa.
Jest to wic odpowiedzialno przed instytucjami, a nie przed osobami. Potrzebne jest
te okrelenie przedmiotu odpowiedzialnoci. Ten przedmiot wymaga prawa, ktrym
kieruje si instytucja. Pojawia si wic pogld, e jestemy odpowiedzialni przed
prawem.
Odpowiedzialno przed prawem jest stosowana najczciej. Przez fakt prawa jest
wizana z funkcjonowaniem wadzy, ktra ustanawia prawa i egzekwuje ich
przestrzeganie. Mona wyrni odpowiedzialno przed wadz w dziaaniu wieckim i
w dziaaniu religijnym.
Odpowiedzialno przed prawem w dziaaniu wieckim wie si ze stosowaniem
nagrody i kary. Podstaw uzyskania nagrody lub kary jest stopie posuszestwa.
Najczciej bowiem rozumie si wadz jako uprawnienie do wymagania posuszestwa
przy pomocy sankcji, a wic siy. Wywouje to opr i powoduje, e bada si wykonanie
lub zaniedbanie zalece podanych przez wadz w formie prawa. Odpowiedzialno
wobec prawa staje si sposobem rzdzenia jako manifestowania wadzy, a nie
budowania humanizmu.
Odpowiedzialno przed prawem w dziaaniu religijnym wyraa si w stosowaniu
nagrody i kary za popenione wykroczenia przeciw przykazaniom. Skupia to uwag
wierzcych na ich grzechach, a nie na Bogu. Uczy niepopeniania grzechw, nie uczy
stara o poziom mioci do Boga i do ludzi. To skupienie uwagi na grzechach, a nie na
Bogu, niszczy ycie religijne w samym jego pocztku. Wywouje lk przed Bogiem i
odsuwa od Boga.
Mona i naley okreli odpowiedzialno w tym, czym ona jest, a wic ze wzgldu
na podmiot odpowiedzialny za swe dziaania. W Polsce s znane dwie wersje tak ujtej
odpowiedzialnoci.
W orientacji tak zwanej personalistycznej uwaa si, e odpowiedzialno jest
dosownie odpowiedzi czowieka na pytanie, ktrym jest drugi czowiek. Drugi
czowiek samym sob pyta nas o odniesienie do niego. Nasz odpowiedzi jest
afirmowanie czowieka. Odpowiedzialno staje si tym samym, co odniesienie do

25

czowieka przez mio. Zauwamy zaraz, e utosamia si tu odpowiedzialno z

mioci, co nie pozwala na zdanie sprawy z poziomu tej mioci.
W orientacji, ktr jest tomizm, przez odpowiedzialno rozumie si wzicie na
siebie skutkw swych dziaa. Naley wzi na siebie skutki dziaa dobrych, a take
zych dziaa. Przejawia si to w wewntrznym ubogaceniu skutkami chronienia dobra
osb lub wewntrznym zuboeniu skutkami zaniedbania dobra. Odpowiedzialno jest w
tym wypadku wiernoci moralnoci, ktra polega na chronieniu dobra osb i unikaniu
za. Inaczej mwic, miar odpowiedzialnoci wyznacza zgodno dziaa z norm
moraln. Odpowiedzialno wobec tego mierzy si zgodnoci dziaa z mdroci osb.
Gdy nie zastosujemy tej normy moralnej, nasze dziaanie wywoa ze skutki. Gdy
skorzystamy z tej normy, nasze dziaanie wywoa skutki dobre. Trzeba wtedy z
godnoci wzi na siebie skutki dobrych i zych dziaa. Tym wanie jest
odpowiedzialno.
Odpowiedzialno ma ponadto dwie wersje dodatkowe: moe mie posta
powicenia i posta miosierdzia.
Odpowiedzialno jako powicenie jest wziciem na siebie skutkw dziaa innej
osoby. Obserwujemy to gwnie w zachowaniu matek, ktre chciayby ponie kar za
ze dziaanie swych dzieci. Na og nie pozwala na to sprawiedliwo i w zwizku z tym
prawo. S jednak ze dziaania dzieci, ktrych skutki bior na siebie rodzice.
Obserwujemy tak posta odpowiedzialnoci take w zachowaniach osb szlachetnych,
stajcych si bohaterami narodowymi, ktrzy dla dobra innych powicaj ycie dla
dobra Ojczyzny, ratujc ycie chorych lub zagroonych, czasem z powodu
niebezpiecznych dowiadcze w badaniach naukowych. Powicaj siebie dla dobra
innych.
Odpowiedzialno jako miosierdzie jest wziciem na siebie zych skutkw
zaniedbania dziaa, ktre kto powinien podj. Miosierdzie jest bowiem
zareagowaniem z motywu mioci na aktualne czyje cierpienie. Jest udzielon w tej
chwili pomoc godnym, chorym, ubogim, zaniedbanym, uwizionym, bezdomnym,
podrujcym.
Te formy pomocy wymienia Ewangelia. Chrystus wysoko sytuuje miosierdzie.
Nazywa je pomoc udzielon wprost jemu samemu, cierpicemu w nieszczciu ludzi.
Miosierdzie wyraa braterstwo ludzi. Wynosi cierpicych na pozycj osb
pierwszych, ktrym powicamy swj czas, zdrowie, wiedz. Miosierdzie zarazem
nadaje odpowiedzialnoci poziom heroizmu. Heroizm oznacza tu kierowanie si we
wszystkim bezinteresown mioci. Odpowiedzialno w postaci miosierdzia jest
najwysz, pozytywn kwalifikacj osb. Jest ujte w jedno z omiu bogosawiestw.
Nie moe go zabrakn w naszym yciu, gdy chcemy si zbawi i gosi naszym yciem
chwa Boga.
3) Wychowanie i wolno
a) Okrelenie wychowania
Wychowanie jest zespoem nieustannie podejmowanych czynnoci, ktre utrwalaj
wi czowieka z prawd i dobrem.
W tym okreleniu wychowanie jawi si jako relacja, nazywana tu wizi, odnoszc
czowieka do tego, co prawdziwe i dobre. Zarazem zawiera si tu informacja, e t
relacj wyznacza i utrwala zesp czynnoci, podejmowanych przez osob, ktra si
wychowuje. Mona doda, e jest to ujcie wychowania z pozycji osignitego celu, a
wic osoby ju wychowanej. Poniewa cel jest raczej pomysem utrwalenia relacji z

26

prawd i dobrem, moemy trafnie okrela wychowanie mwic o jego skutku.

Wychowanie wic, ujte od strony skutku, jest utrwaleniem relacji do wszystkiego, co
prawdziwe i dobre. To utrwalenie wymaga powtarzania czynnoci utrwalajcych. Naraa
to na rozumienie wychowania jako procesu doskonalenia samej relacji jako odniesienia
midzy czowiekiem oraz prawd i dobrem. Wychowanie nie moe by doskonaleniem
samej wizi. Jest raczej zmian relacji, porzuceniem tego, co nie jest prawdziwe i dobre.
Gdy ju trafimy na dobro i prawd, zostajemy przy nich. Wychowanie jako zesp
nieustannie podejmowanych czynnoci jest raczej nieustann zmian relacji, gdy si
okae, e to, z czym si wiemy, nie jest prawd i dobrem. Informuje o tym intelekt,
ktrego informacja skania wol do nieustannej zmiany odniesie.
Wychowanie wic, ujte od strony naszego kierowania si do prawidowego skutku
jest zespoem nieustannie podejmowanych czynnoci. Ujte od strony oczekiwanego
skutku jest po okresie zmieniania wizi z rnorodnymi przedmiotami zatrzymaniem si
przy prawdzie i dobru, a tym samym utrwaleniem tej jednej ju, waciwej relacji.
Naley dopowiedzie, e wychowanie jawic si jako relacja wymaga bliszego
omwienia podmiotu i kresu tej relacji. Podmiotem jest czowiek, ktry kieruje si do
tego, z czym si wie. Waciwym kresem tego skierowania jest prawda i dobro, na
ktre reaguje w czowieku jego intelekt i wola. Waciwy wic skutek wychowania,
ktrym jest utrwalenie wizi czowieka z prawd i dobrem, kieruje wanie do problemu
czowieka, prawdy i dobra, intelektu i woli. Skania do posuenia si wiedz o
czowieku, gdy wychowanie dotyczy czowieka. Wychowanie wymaga wobec tego
uwanego korzystania z antropologii filozoficznej, ponadto korzystania z filozofii bytu,
w ktrej okrela si prawd i dobro jako przejawy istnienia bytu. Filozofia czowieka i
filozofia bytu skieruj do etyki, ktra okrela zasady wyboru dziaa chronicych prawd
i dobro. Te trzy dziedziny pomog w wyborze czynnoci, ktre utrwalaj wi czowieka
z prawd i dobrem.
Wi czowieka z prawd i dobrem jako kierowanie si do nich i kierowanie si nimi
wyzwala w czowieku umiejtno, ktra nazywa si mdroci. Jest to umiejtno
sprawnego rozpoznawania prawdy i zarazem wywoywanych przez t prawd dobrych
skutkw. Ta umiejtno wskazuje na dobre posugiwanie si przez nas intelektem i
wol w tym znaczeniu, e stajemy si wierni prawdzie i dobru. Ta wierno wskazuje, e
wsppraca w nas intelektu i woli dzieje si na poziomie mdroci. Mdro staje si w
nas wewntrznym powodem trwania wizi czowieka z prawd i dobrem.
Do dwu podanych tu okrele wychowania moemy doda trzecie okrelenie:
wychowanie jest usprawnieniem czowieka w mdroci, ktra najpeniej utrwala wi
czowieka z prawd i dobrem, powoduje stae zatrzymanie si przy tym, co prawdziwe i
dobre.
Zagadnienie utrwalania wizi czowieka z prawd i dobrem jest tu wizane z
wiernoci prawdzie i dobru. Wierno jednak stanowi take okrelenie wolnoci. Jest
wobec tego znamienne, e poprzez temat wolnoci wychowanie jawi si jako zesp
czynnoci, ktre czyni nas osobami wolnymi. Inaczej mwic, wychowanie jest
ujawnianiem si w nas i uwyranianiem wolnoci.
Dopowiedzmy tu, e w klasycznej teorii czowieka okrela si wolno przy pomocy
dwch akcentw: czowiek jest podmiotem wszystkich podejmowanych czynnoci, jego
wolno polega na wiernoci prawdzie i dobru. Chronic prawd i dobro, nie podejmie
relacji z tym, co ze i faszywe, nawet gdy skania go do tego atrakcyjno zachowa,
pomijajcych prawd i dobro. Jest wolny wanie w tym, e jest wierny. Nie oznacza to
zachowa bezmylnych. Ujawnia wanie kierowanie si intelektem i wol ju
usprawnion w otwieraniu si na dobro. Wolno wobec tego nie wyraa si w iloci

27

decyzji, w nieustannym wizaniu si relacjami z kadym napotkanym bytem. A

wychowanie jest drog do utrwalenia wiernoci prawdzie i dobru.
Wynika z tego uzupeniajce, czwarte okrelenie wychowania: wychowanie jest
utrwalaniem w czowieku jego wolnoci.
Uwyraniane tu kolejno cztery okrelenia lub moe aspekty wychowania daj si uj
w jedno peniejsze okrelenie: wychowanie jest zespoem nieustannie podejmowanych
czynnoci, powodujcych zmian relacji z tym, co faszywe i ze, by przez uzyskiwanie
mdroci i utrwalanie si w nas wolnoci pozostawa w staej wizi z prawd i dobrem.
Wynika z tego okrelenia, e wychowanie nie jest mechanicznym podejmowaniem
czynnoci. Jest poprzez te czynnoci usprawnianiem w czowieku jego intelektu i woli.
Usprawnia czowieka kontakt z prawd i dobrem. Ten kontakt daje umiejtno
mdroci, ktra staje si w nas zasad uwyraniania si wolnoci, jej utrwalenia i zasad
chronienia prawdy i dobra, a tym samym chronienia intelektu i woli, przejawiajcych
istot czowieka. Chronic intelekt i wol oraz ich wi z prawd i dobrem, ktre s
przejawami istnienia, mdro chroni czowieka w jego istnieniu. Wyznacza swoist
rwnowag dziaa, ktra polega na tym, e wszystkie podmioty podejmowanych przez
nas czynnoci podlegaj poprzez wol mdrym informacjom intelektu. Naley wyjani,
e usprawniaj si w czowieku tylko jego duchowe wadze. Wadze zmysowe
podlegaj mechanicznemu wprost wytresowaniu przez powtarzanie czynnoci. Chodzi o
to, aby tym zmechanizowaniem ich dziaa kierowaa mdro.
Mona powiedzie, tworzc jakby pite okrelenie wychowania, e polega ono na
uzyskaniu wewntrznej integracji, swoistego adu w dziaaniach. Ten ad uzyskuje si
wtedy, gdy dziaaniami wszystkich wadz czowieka kieruje jego intelekt usprawniony w
mdroci.
b) Wolno jako przejaw sumienia
1. Wyprzedzajc filozoficzne wyjanienia i uzasadnienia podajmy najpierw
realistyczne okrelenie wolnoci. Jest ono nastpujce: Wolno to rozumnie
zdecydowana wierno prawdzie i dobru.
W podanym okreleniu naley uwyrani dwa akcenty. Pierwszy polega na
podkreleniu, e czowiek jest autorem swych czynw. Drugi akcent uwyrania
rozumno czowieka i jego rozumne kierowanie si do prawdy i dobra. Zwrcenie
uwagi na prawd i dobro wyklucza kierowanie si czowieka do faszu i za, a tym
samym do nicoci, gdy prawda i dobro s zawsze przejawami realnego bytu. Rozumny
czowiek nie moe przecie kierowa swych wolnych dziaa do pustki i nicoci.
Zgodnie z rozumem sytuuje si wrd bytw i wie si z nimi przez prawd i dobro.
2. Dla uwyranienia realistycznie rozumianej wolnoci podajmy trzy bdne, lecz
dominujce dzi koncepcje wolnoci.
a) Wolno jest cakowit niezalenoci od czegokolwiek. Tak rozumiana wolno
jest raczej dowolnoci i nieporozumieniem, gdy nie mona uzyska takiej cakowitej
niezalenoci. Zaleymy przecie choby od poywienia, klimatu, struktur spoecznych,
innych ludzi. Wolno jako niezaleno jest raczej marzeniem, oderwanym od
realnoci.
b) Mwi si o wolnoci do czego i wolnoci od czego. Poprawia to i ukonkretnia
ujcie wolnoci jako niezalenoci. Mwi si wic, e jestemy wolni w wyborze pracy,
ustroju spoecznego, moemy kierowa si do tego, co ukazuje ideologia lub warunki
ycia. Zarazem dopowiada si, e jestemy wolni od przymusu pracy, od
kwestionowanego przez nas ustroju spoecznego, od negowanych przez nas ideologii lub

28

krzywdzcych i niesprawiedliwych warunkw ycia. Podane przykady pokazuj, e tak

okrelon wolno goszono w materializmie dialektycznym.
c) Wolno jest istot czowieka. W okreleniu tym zawiera si bd utosamienia
cechy dziaa ludzkich z istot czowieka. Trzeba zauway, e nigdy cecha nie moe
sta si elementem strukturalnym, gdy na tym elemencie si wspiera i go przejawia.
3. Z tych bdnych koncepcji wolnoci wynikaj trzy take dominujce dzi skutki.
a) Niedokadne okrelenie tolerancji, przez ktr rozumie si akceptowanie
wszystkich zgaszanych przekona i pogldw. Jest to zgoda zarazem na dobro i zo, na
prawd i fasz. Wprowadza to niead w myleniu i postpowaniu. Nigdy nie mona
przecie zaakceptowa np. bdw ortograficznych lub atakujcych ludzi decyzji.
Przez tolerancj naley rozumie akceptowanie osb i zgod na pogldy i
przekonania jedynie prawdziwe i dobre.
b) Relatywizm. Polega on na dopuszczeniu dowolnych rozstrzygni i zaley od
agnostycyzmu, wedug ktrego intelekt ludzki nie jest zdolny do poznania prawdy.
Agnostycyzm jest arbitraln tez filozoficzn, opart wic raczej na decyzji ni na
odpowiedzialnym poznaniu.
c) Woluntaryzm. Jest to przypisanie woli czowieka pozycji jedynej wadzy, nie
podlegajcej nigdy rozumowi. Jest zanegowaniem roli intelektu w dziaaniach ludzkich.
Woluntaryzm dopuszcza przypisanie wolnoci wycznie woli, co czyni t wadz jedyn
podstaw ludzkich decyzji. Wyklucza si tu rozpoznawanie prawdy i dobra, z czego
wynika akceptowanie faszu i za oraz pomylenie ich z realn prawd i realnym dobrem.
4. Bdne koncepcje wolnoci i ich bdne skutki ujawniaj u ich podstaw bdn
koncepcj czowieka. S oparte na pomijaniu lub wykluczaniu w czowieku roli jego
intelektu. Tymczasem okazuje si, e nasze decyzje s wyznaczone rozpoznaniem bytu,
przejawiajcego si jako prawda i dobro. Kady byt w taki sposb si przejawia i dlatego
reagujemy na niego nie tylko wol, lecz take intelektem.
Wskazuje na to nasze sumienie, w ktrym rozpoznajemy dwa ludzkie dziaania: sd
intelektu i wyznaczon tym rozumieniem decyzj woli. Sumienie bowiem jest sta i
utrwalon zdolnoci czowieka, nazywan habitus, do kierowania si pod wpywem
intelektu do dobra i unikania za, ktre jest brakiem dobra. Intelekt nie kieruje do nicoci,
lecz do bytu, a wic nie kieruje do za, ktre nie istnieje realnie. Kieruje do dobra. Zo
jest tylko poza wpywem intelektu decyzj pominicia dobra. S w nas bowiem decyzje
nie wspomagane przez intelekt.
Wolno wobec tego nie jest cech tylko woli, lecz przejawem wsplnego dziaania
intelektu i woli. Takie dziaanie jest natur sumienia. Wynika z tego, e wolno jest
przejawem sumienia.
Ta wolno, a take wola kierowania sdem intelektu oraz sam intelekt, s poddane
prawdzie, gdy ona jako przejaw istnienia bytu aktywizuje intelekt, ktry wyzwala
rozumn decyzj woli. Prawda wobec tego ksztatuje sumienie, a wierno prawdzie,
potwierdzona decyzj wyboru dobra, jest ludzk wolnoci jako przejawem sumienia,
wyraajcego si w wiernoci prawdzie i dobru. Ta wierno jest sumieniem i jest
wolnoci jako przejawem sumienia.
Wolno jako najpierw intelektualne rozpoznanie prawdy i dobra jest zwizana z
mdroci, a z kolei jako wyzwolona przez sumienie decyzja skierowania si do dobra
jest zwizana z prawoci woli. Kierowanie si przez intelekt do prawdy i przez wol do
dobra czyni wolno wiernoci prawdzie i dobru, a przez to, manifestowaniem sumienia
jako jego przejawem.
Tak ujta wolno jest ukazywaniem czowieka jako osoby mdrej i prawej,
skierowanej do prawdy i dobra, ktre przejawiaj istnienie bytw. Jest ukazywaniem
czowieka jako wiernego realnej rzeczywistoci. Ta wierno jest chwa czowieka.

29

Trzeba wic zdystansowa inne rozumienia wolnoci i jej bdne skutki. Wtedy
czowiek i jego sumienie ujawni swe powizania z realnymi bytami oraz poddanie
Bogu, ktry jest stwrc istnienia jednostkowych bytw.
Uwolnimy si wtedy od dowolnych decyzji i od woluntaryzmu oraz od dowolnych
rozezna bytw. Ta dowolno sytuuje w racjonalizmie, w ktrym pomija si zaleno
od bytw, powodujcych ich poznanie. Byt przez sw prawd i dobro uczyni nasz
wiedz i decyzj zgodnoci z realnymi bytami, a take ze stwrc istnienia bytw.
Decyzja jest poddana intelektowi, a intelekt realnym bytom i prawdzie. Cay czowiek
staje si wtedy poddany take Bogu przez posuszestwo stworzeniom i Bogu. Tylko
wtedy wolno pozostaje i jawi si w blasku prawdy i dobra. W sposb zarazem godny
czowieka przejawia jego sumienie.
c) Wiedza i mdro
Mdro jako skutek wychowania, a z kolei zasada wyboru czynnoci
wychowujcych, wymaga przeciwstawienia jej wiedzy. Oznacza to odrnienie wiedzy
od mdroci. Obie te sprawnoci rozwaa si gwnie w etyce, mimo e ich identyfikacji
dokonuje si w antropologii filozoficznej jako metafizyce czowieka. W filozofii
czowieka ustala si, czym jest mdro i wiedza .W etyce bada si funkcjonowanie w
czowieku wiedzy i mdroci.
Wiedza i mdro s usprawnieniami intelektu. S wic skutkiem oddziaywania na
intelekt monociowy czowieka elementw strukturalnych bytu i przejaww istnienia i
istoty. Moemy za Arystotelesem i w. Tomaszem powiedzie, e oddziauj na
czowieka najpierw przejawy istnienia bytu, takie jak realno, odrbno i jedno, z
kolei prawda i dobro. Realno, odrbno i jedno usprawniaj nas w posugiwaniu si
pierwszymi zasadami bytowania, ktrych te przejawy s treci. Oddziaujcy na nas byt
po prostu uczy nas tego, e jest realny, odrbny i wewntrznie skomponowany.
Nazywamy to umiejtnoci odbierania bytw zgodnie z zasad racji bytu, zasad
niesprzecznoci i zasad tosamoci. Dziki tej sprawnoci intelekt monociowy kieruje
nas poprzez wol do oddziaujcych na nas bytw i pozwala nam na doznawanie ich
udostpniania si (prawda) i akceptowania ich (dobro). Korzystajc z prawdy i dobra,
wci przejawiajcych istnienie, moemy zarazem uzyskiwa wiedz o istocie
oddziaujcych na nas bytw. Owszem, wiedza dotyczy zarazam istnienia i istoty,
stanowicych byt. Wiedza jednak jest zgodnym z bytami zespoem zda o wszystkim, co
ten byt stanowi. Jest ujciem go zgodnie z prawd, z tym wic, co ujawnia. Jest ujciem
nie tylko wewntrznej zawartoci bytu, lecz take odczytaniem jego przyczyn
zewntrznych, na ktre wskazuj stanowice byt przyczyny wewntrzne. Arystoteles
sdzi, e ujmowanie przyczyn wewntrznych w ich powizaniu z przyczynami
zewntrznymi jest ju mdroci. Analiza problemw z zakresu etyki ujawnia, e
mdro polega na zorientowaniu si, jakie skutki wywouje przyczyna, a dokadniej
mwic czy dany byt, zgodnie z tym, czym jest, a wic ujty w jego prawdzie, sprawia
dobro w czowieku, ktry si z tym bytem wie. Mdroci jest wic umiejtno
ujmowania wszystkiego z pozycji zarazem prawdy i dobra. Prawda jest tu przyczyn,
sprawiajc skutki, ktre mog by dla czowieka dobre lub ze. Wiedza nie dostarcza
tych informacji.
W etyce widzi si wyranie, e wiedza nie wystarczy do motywowania naszych
powiza z danym bytem. Zgodnie z prawd intelekt ujmuje w danym bycie to, czym on
jest. Ukazuje to woli. Wola otwiera si na ten byt i czowiek doznaje skutkw tej wizi.
Moe si zdarzy, e dany byt wywoa w nas skutki niszczce. Dla zilustrowania tego
posumy si przykadem: intelekt ukazuje nam zgodnie z prawd bytow struktur

30

trujcych grzybw. Ukazuje ich wewntrzne i zewntrzne przyczyny. Dochodzi bowiem

ze skutkw do przyczyny. Aby uchroni nas przed zatruciem, intelekt powinien
zastosowa odwrotn kolejno przeprowadzonej identyfikacji. Powinnimy dowiedzie
si, czy dane byty wywouj skutki dobre dla czowieka. Jest potrzebne w tym wypadku
odczytanie przyczyny w powodowanych przeze skutkach. Ta kolejno identyfikacji, a
wic od przyczyny do skutku, jest mdroci.
Dodajmy, e prawidowa identyfikacja filozoficzna bytw polega na przechodzeniu
od skutkw do przyczyny. W ten sposb buduje si klasyczn metafizyk bytu.
Przechodzenie w identyfikacji bytw od przyczyny do skutku jest mylcym
postpowaniem neoplatoskim. Nie mona stosowa go w metafizyce. Jest jednak
koniecznym postpowaniem badawczym w etyce. Nie wynika z tego postpowania
badawczego, e wiemy, czym jest byt i kim jest czowiek. Wiemy natomiast, z ktrymi
bytami nawizywa relacje, wywoujce w nas dobro.
Pomylenie wiedzy z mdroci moe zagraa wychowaniu. W wychowaniu chodzi
wanie oto, by pozostawa w trwaej wizi z prawd i dobrem w taki jednak sposb, e
unikamy konfliktu midzy nami i oddziaujcym na nas bytem. Moe unikamy tego
konfliktu odrniajc wyranie prawd teoriopoznawcz jako zgodno naszej wiedzy z
udostpniajcym si nam bytem od prawdy metafizycznej, ktra jest przejawianiem si
w bycie jego istnienia. Wiedza dotyczy bardziej istoty bytu. Mdro chroni bardziej
istnienie. Ze wzgldu na to kontroluje wiedz. Nie zaleca kontaktu z bytem, ktry
atakowaby istnienie czowieka, wicego si z bytem, ktry wywouje skutki
niszczce. Wiedza sytuuje nas w prawdzie. Mdro sytuuje nas w harmonii midzy
prawd i dobrem.
Mdro, ktra powoduje harmoni dziaa, swoisty ich ad w czowieku, staje si nie
tylko celem wychowania jako zamierzonego i osiganego skutku, lecz staje si take
gwn zasad lub pryncypium wychowania. Pomaga te w zrozumieniu wychowania
jako nieustannie podejmowanych czynnoci, jako zmiany relacji, usprawniania si w
wiernoci, prawdzie i dobru. Narastanie tej wiernoci jest znakiem, e nasz intelekt
nabywa umiejtnoci kierowania si mdroci. Z tego wzgldu musi zmieni si relacja
do bytu, z ktrym powizaa si nasza wola z powodu dotychczasowej wiedzy o tym
bycie. Zorientowalimy si jednak, e inny byt wywoa w nas waciwsze dla nas dobro.
Musimy podj nowe czynnoci, kierujce nas do tego, co lepsze. Musimy te czynnoci
nieustannie podejmowa, a do momentu penego usprawnienia si w mdroci i
powizania poprzez prawd z dobrem, przy ktrym w penej wolnoci pozostaniemy.
Ten kres usprawnie intelektu uzyskujemy w odniesieniu do mdroci naturalnej,
uzyskanej przez dziaania przez nas inicjowane. Ten kres usprawnie moemy nazwa
mdroci humanistyczn.
Zauwamy, e rzeczywisto jest bogatsza ni tylko to, co poznajemy na drodze
poznania zmysowoumysowego. Uwane poznanie bytw ujawni istnienie Boga.
Intelekt wykrywa jego istnienie. Wykrywa take, e Bg jest przyczyn sprawcz
istnienia wszystkich bytw. W antropologii filozoficznej rozpoznaje, e Bg jako
Samoistne Istnienie nie tylko nas stwarza, lecz e take odnosi si do ludzi z mioci.
Jest ona w swej istotowej warstwie nadprzyrodzonym darem. Udzielajc nam tego daru,
Bg chroni go nadprzyrodzon mdroci. Wynika z tego wany w wychowaniu zesp
czynnoci, utrwalajcych wi czowieka z Bogiem. Nie mona tej wizi pomin.
Informuje nas o niej filozoficzna identyfikacja czowieka jako realnego bytu i jako
osoby.

31

d) Wartoci
Cele, wyznaczajce prawo i pedagogik, zostay nazwane wartociami i w tej postaci
wyznaczyy etyk wartoci. Podkrelmy mocno, e cel nie wyznacza etyki. Cel jest
bowiem szczegowym zadaniem i trzeba skania czowieka przez perswazj lub
sankcj do osigania celu. Cele jako zadania s pomysem intelektu. Z tego wzgldu
wskazuj na prawo stanowione i na dowoln pedagogik. Cele s tylko pojciami. Nie s
realnymi bytami.
Zauwamy, e przypisanie celom realnoci charakteryzuje filozofi Platona i tradycj
platosk. W tej tradycji oglne pojcie uzyskuje pozycj realnie istniejcego wzoru,
modelu, wanie zadania. To wane zadanie nazywa si dzi wartoci, a wic tym, co
kady czowiek powinien ceni. Wyznacza to etyk powinnoci. Wyznacza te etyk
kierowania czowieka do wartoci.
W wywodzcej si z tradycji platoskiej etyce Schelera zobiektywizowana warto
staje si norm moraln. Gosi si te, e warto nie jest pomylanym zadaniem, lecz
czym, co obiektywnie bytuje poza nami. Obiektywne wartoci oddziauj bezporednio
na wol, wprost dotykaj woli, ktra zgodnie z wartociami kieruje nas do ludzi poprzez
uczucia. Uczucia s z kolei podstaw religii jako kierowania si ludzi do Boga. W
temacie uczu etyka utosamia si z religi. W tym jawnym woluntaryzmie pominity
jest intelekt.
Wedug w. Tomasza z Akwinu zasad wyboru dziaa chronicych osoby i ich
relacje osobowe jest intelekt w jego sprawnoci mdroci. Sd intelektu, motywujcy
decyzj woli, wspstanowi z t decyzj sumienie. Etyka w. Tomasza staje si teori
rozumnych zachowa czowieka. Ponadto nie wyprowadza czowieka poza jego bytow
struktur i poza jego realne relacje z osobami w jaki wiat wymylonych poj,
nazywanych wartociami. Z tego wanie wzgldu w tomizmie rozumie si przez
warto powodowane dziaaniami intelektu i woli trwanie realnych relacji osobowych,
wicych nas z osobami przez mio, wiar i nadziej. Warto wic, powtrzmy, to
trwanie realnych relacji osobowych. Gdy te relacje cz nas z ludmi, zarazem trwa
humanizm. Gdy cz nas z Bogiem, trwa religia. I humanizm, i religia s warunkami
prawidowego i penego rozwoju czowieka. Realizuje si ten rozwj przy pomocy
pedagogiki i prawa. Zasady realizacji lub normy wyznacza etyka. Dodajmy, e religia
jest zespoem wyznaczonych przez przejawy istnienia relacji osobowych wicych
czowieka z Bogiem w osobie Chrystusa. Chrystus wyraa wobec nas swoje yczenia.
Gdy yczenia Chrystusa wprowadzimy do etyki jako dodatkowe normy zachowa,
powstaje teologia moralna. Jest etyk, ktrej przedmiot i metodologiczn odrbno od
innych nauk odkrywamy przy pomocy uwanego przestudiowania filozofii czowieka,
zarazem przedmiotu pedagogiki, prawa i medycyny. Znajomo tych nauk ksztatuje
umiejtno odrniania od nich etyki oglnej.
Dodajmy, e aktualnie nasilia si dyskusja na temat wartoci chrzecijaskich. Jeeli
przez warto bdziemy rozumieli to, co czowiek ceni, to warto odele nas take do
realnych bytw. Byty, ktre ceni chrzecijanie, to Bg, Chrystus, Koci jako
wsplnota osb, odnoszcych si z mioci do Chrystusa, to zarazem kady czowiek,
jego istnienie, prawda, dobro. W terminie " warto" zostaje wtedy zaakcentowana jego
funkcja oznaczania. Warto przestaje by bytem tosamym ze swym znaczeniem. Staje
si wskazaniem na realne byty i zaleceniem ich chronienia.
Zauwamy, e odrnia si etyk ogln od etyki szczegowej. W etyce oglnej
podejmuje si omwione wyej problemy. W etyce szczegowej rozwaa si wizanie z
prawd i dobrem tych dziaa czowieka, ktre zgodnie z normami moralnoci

32

podejmuje on z racji funkcjonowania aktualnej kultury i obowizkw wynikajcych z

zawodu penionego w aktualnej kulturze. Etyka szczegowa jest zarazem nauk o
normach pomijania tego, co w kulturze jest zem i faszem. Wyzwala pedagogik
szczegow i szczegowe odmiany prawa stanowionego. Do etyki szczegowej naley
te etyka zawodowa, ktra okrela prawo dziaa, specyficznych dla poszczeglnych
zawodw.
Rol zakoczenia rozwaa na temat gwnych zagadnie etyki chronienia osb
niech peni przekonanie, e caa ksika jest podjciem zagadnie wanych dla kadego
czowieka jako osoby.

33

Powtrzenie materiau

Pytania erudycyjne
1.
2.
3.
4.
5.

Czym jest akt istnienia?

Czym jest wiedza?
Kim jest osoba?
Czym jest kontemplacja?
Na czym polega wolno?

6. Przedstaw okrelenie etyki

7. Przedstaw okrelenie sumienia
8. Przedstaw okrelenie pedagogiki
9. Przedstaw okrelenie mdroci
10. Przedstaw okrelenie etyki

Zadania do pracy z tekstem

1. Jak rozumiesz zdanie, e moralno polega na chronieniu dobra osb zgodnie z
prawd o osobach?
2. Jak rozumiesz zdanie, e sumienie jest wyjciow norm moralnoci?
3. Jak rozumiesz zdanie, e sumienie jest wyjciow norm moralnoci?
4. Jak rozumiesz zdanie, e mier jest rozpadem w czowieku tylko jego ciaa?
5. Jak rozumiesz zdanie, e koncepcja czowieka jest podstaw prawa?
6. Jak rozumiesz zdanie, e prawo naturalne jest wyznaczone przez to kim jest czowiek?
7. Jak rozumiesz zdanie, e nauki o czowieku doprowadzaj do etyki?
8. Jak rozumiesz zdanie, e wychowanie jest utrwalaniem w czowieku jego wolnoci?
9. Jak rozumiesz zdanie, e pomylenie wiedzy z mdroci moe zagraa wychowaniu?
10. Jak rozumiesz zdanie, e zasad wyboru dziaa chronicych osoby i ich relacje
osobowe jest intelekt w jego sprawnoci mdroci?
Tematy do dyskusji lub opracowa pisemnych
1. Czy prawo naturalne ogranicza wolno czowieka?
2. Czy wolno i niezaleno s tym samym?
3. Na czym powinna polega humanizacja stosunkw midzyludzkich?
4. Na czym polega odpowiedzialno?

34

CZ DRUGA

UWYRANIENIE PODSTAW I STRUKTURY ETYKI

1. Odrnienie podstaw etyki od jej przedmiotu

Trzeba odrni od podstaw etyki jej bezporedni przedmiot. Bez tego odrnienia
utosami si dziedziny wiedzy, a przede wszystkim idealizm z realizmem.
Bezporednim przedmiotem etyki jest w dziaaniach kadego czowieka aspekt
zgodnej z prawd wiernoci tych dziaa dobru osb.
Podstawy etyki to najpierw, rwnie zgodne z prawd, rozpoznanie podmiotw
dziaa, nazywanych wadzami, takimi jak intelekt i wola czowieka. Z kolei dalsze
podstawy etyki stanowi zidentyfikowanie czowieka przez ustalenie w nim powodu jego
realnoci i identycznoci. Tym powodem realnoci jest istnienie, a powodem
identycznoci jest istota. Ponadto do podstaw etyki trzeba zaliczy ujcie struktury
kadego jednostkowego bytu i jego staych powiza z innymi bytami, by mie obraz
realnej rzeczywistoci i miejsca w niej czowieka oraz jego dziaa. Podstaw etyki naley
wic szuka w filozofii czowieka i w filozofii rzeczywistoci.
Etyka jednak nie moe by przedueniem filozofii czowieka lub czci filozofii
rzeczywistoci. ad uj wymaga, aby bya odrbn nauk. T odrbno wyznacza
waciwy jej przedmiot. Jest on zasad metodologicznie spjnego zespou twierdze.
Znaczy to, e adne z tych twierdze nie naley do innej nauki o czowieku.
Trzeba wic dopowiedzie, e wszystkie nauki dotycz rzeczywistoci. (nauki realne)
lub poj o rzeczywistoci (nauki formalne). W tej rzeczywistoci niektre nauki mog
bada np. gwnie czowieka.
Gdy ujmuje si czowieka w jego elementach strukturalnych, wyznaczajcych
realno i samodzieln zupeno jako skutek identycznoci, powstaje filozofia
czowieka, w ktrej za przyczyn realnoci uznaje si istnienie.
Gdy bada si funkcjonowanie tych elementw strukturalnych, a szczeglnie dziaania,
wyznaczone przez istot, ktra jest duchowa i cielesna, te dziaania w ich wzajemnych
uzalenieniach, powstaje medycyna.
Gdy ustala si, ktre dziaania kadego czowieka chroni zgodnie z prawd dobro
osb, tworzy si wanie etyk.
Zauwamy tu, e medycyna dotyczy caego czowieka, jednak czym innym w
czowieku i inaczej zajmuje si jako ortopedia lub laryngologia. Podobnie filozofia
czowieka zajmuje si czowiekiem, jednak czym innym w czowieku i inaczej zajmuje
si teoria poznania i etyka.
Wszystkie wic nauki o czowieku zajmuj si czowiekiem jako przedmiotem
wyjciowym, jako ich podstaw (jako tzw. przedmiotem materialnym). Te nauki rni
si przedmiotem bezporednim (jako tzw. przedmiotem formalnym). Ten przedmiot
bezporedni lub formalny powoduje metodologiczn odrbno nauk.

35

Uwyranijmy i powtrzmy, e etyka zajmuje si dziaaniami kadego czowieka,

tymi jednak, ktre podejmuje on wiadomie wobec siebie oraz wobec innych osb jako
autor dziaa. Etyka nie bada struktury tych dziaa, czym zajmuje si filozofia
czowieka, lecz ustala, czy te dziaania chroni zgodne z prawda dobro osb. Tym
dobrem osb jest ich istnienie, rozwj duszy i ciaa czowieka, doskonalenie jego
intelektu i woli jako wadz duchowych oraz jego wadz zmysowych, poznawczych i
podawczych, z kolei wyobrae i uczu, a przede wszystkim miejsca wrd osb jako
powiza przez yczliwo i zaufanie, co nazywa si mioci i wiar.
Etyka wic ma swj metodologicznie odrbny przedmiot bada. Jest osobn nauk.
Wszystkie jej twierdzenia dotycz dziaa ludzkich z pozycji zgodnej z prawd ich
wiernoci dobru czowieka.
Jednak czowiek, zajmujcy si etyk, musi zna filozofi czowieka i filozofi
rzeczywistoci. Nie znajc tych filozofii nie wyodrbni przedmiotu waciwego etyce.
Gdy tego nie zrobi, wtedy znajd si w etyce jako nauce twierdzenia innych nauk, co
zredukuje etyk do filozofii czowieka lub filozofii rzeczywistoci. Te filozofie s tylko
zespoem podstaw etyki. Przy ich pomocy etyk wyodrbnia i uwyrania przedmiot
swych bada. Tworzy etyk, ktra swym przedmiotem uzasadnia stanowice j
twierdzenia inne ni twierdzenia filozofii czowieka i filozofii rzeczywistoci.
Odrnienie nauk przez ich bezporedni przedmiot pomaga wic w uwolnieniu etyki
od tosamoci z filozofi czowieka i filozofi rzeczywistoci, a te utosamienia,
szczeglnie dzi niszcz etyk.
Powtrzmy, e etyka bada w dziaaniach ludzkich jedynie aspekt ich zgodnej z
prawd wiernoci dobru osb. Krtko mwic, etyka jest nauk o chronieniu dobra osb
i ich relacji osobowych dziaaniami intelektu i woli, zgodnymi z prawd i dobrem.
Problem prawdy jest tu doniosy. Prawda bowiem stanowi zasad zgodnoci
twierdze z poznawanymi bytami. Nie pozwala na utosamienie zda o postpowaniu
czowieka ze zdaniami o strukturze czowieka lub caej rzeczywistoci. Wyklucza
mieszanie nauk. Jest podstaw zakwestionowania bdu liniowej i ewolucyjnej budowy
rzeczywistoci, bdu zatarcia rnicy midzy podmiotem i cech (istot i
przypadoci), bdu stosowania kompilacji twierdze, co prowadzi do obrazu
rzeczywistoci jako tosamoci Boga ze wiatem i czowiekiem, a wszystkie nauki do
przeksztacenia w elementy ideologii.

36

2. Jak nie naley budowa etyki (forsowane dzi propozycje)

1) Oparcie etyki na teorii liniowego i ewolucyjnego konstytuowania si rzeczywistoci
Teoria liniowego i ewolucyjnego konstytuowania si rzeczywistoci jako teoria
procesu, a wic narastania jednej monistycznie pojtej caoci, staje si odmian
idealizmu. Jest to idealizm heglowski, zbudowany na pogldach Platona i Proklosa oraz
na komentujcej te pogldy w ujciach neoplatoskich myli w. Augustyna.
Realista jest przekonany, e proces nie istnieje realnie. Proces jest pojciem
abstrakcyjnym czyli utworzonym znakiem sumy realnych powiza midzy
jednostkowymi bytami. Podobnie nie istnieje realnie cao. Jest pojciem, ujmujcym
zesp jednostkowych bytw lub zachodzcych pomidzy nimi powiza.
Idealizm polega wic na czeniu w jedn struktur elementw pomylanych z
realnymi lub na uznaniu tego , co pomylane, za co realnego.
Idealizm Hegla jest utosamieniem myli z duchem i jest zarazem teori ducha
absolutnego jako realnej caoci, ktra w liniowo przebiegajcej ewolucji od "mniej" do
"wicej", odczytywanej dialektycznie, jawi si kolejno jako duch subiektywny i duch
obiektywny wci pozostajc duchem absolutnym. W nim jako caoci dokonuje si
nieustanny proces. Jest to w sumie cao procesu.
Ujcie w heglizmie caoci jako kompozycji poj z realnoci jest dzi uwaane za
realizm. Proponuje si wic ponadto bdne utosamienie idealizmu z realizmem. Gosi
si, e realizm polega na ujmowaniu caoci, a nie na odrnieniu ujcia bytu od samego
bytu.
Podajmy wic cechy rozpoznawcze idealizmu i realizmu, wane dla dyskusji
filozoficznych w Polsce.
Cechy idealizmu: Pierwsza jest myl. Myl wyznacza zaoenia wszystkich nauk oraz
wsptworzy rzeczywisto razem z realnoci. Jednostkowe byty i jednostkowe osoby
s wtrne wobec myli oraz tworzonych przez ni rnych struktur jako np. instytucji.
Bg nie jest osobowym bytem pierwszym: jest ide, myl tosam z duchem
absolutnym jako stajca si caoci rzeczywisto.
Cechy realizmu: Pierwszestwo realnego bytu przed myl. Wynikajca z tej
kolejnoci konieczno rozpoznawania wewntrznej struktury bytw jednostkowych i
pierwszestwo metafizyki przed innymi naukami. Donioso i niepowtarzalno osb.
Przez ujmowanie skutkw i przyczyn zidentyfikowania Boga jako Samoistnego
Istnienia.
Dodajmy, e metafizyka jest zapisem oddziaujcych na intelekt czowieka
elementw strukturalnych rzeczy. Dodajmy te, e intelekt odczytuje te elementy
strukturalne jako skutki i przyczyny oraz e jego dziaanie polega na ujmowaniu
wszystkiego jako skutkw i przyczyn. Gdy nie przejawiamy uj przez skutki i
przyczyny, nasz intelekt nie dziaa. Dziaaj jedynie wadze zmysowe, wrd ktrych
wadza konkretnego osdu, nazywana vis cogitativa, dokonuje scalenia cech podobnych
lub rnych. Te scalenia intelekt czynny abstrahuje, czyli tworzy z nich znak lub symbol,
wskazujcy na utworzone zakresy. Scalanie cech nazywa si opisem. Ten opis bdnie
uwaa si za dziaanie poznawcze intelektu.
Idealizm, nawet heglowski, jest opisem procesw wewntrz caoci, wyliczaniem
odmian ducha tosamego z myl. Jest wynikiem uj rzeczy przez wadze zmysowe.
Nie stosujc odczytywania bytw przez skutek i przyczyn ten idealizm tworzy si poza
dziaaniem intelektu.

37

Etyka idealistyczna jest wobec tego fragmentem opisu rzeczywistoci. Polega na

zalecaniu w rozwoju odmian ducha zgodnoci z prawem. To prawo przekazuje pastwo
jako wanie stadium ducha obiektywnego, ktry jest wysz form czowieczestwa,
wspstanowicego wewntrzne ycie ducha absolutnego.
Etyka idealistyczna jest propozycj zaakceptowania manipulacji ze strony ideologii
pastwowych. Moe przybiera wersje wyznaczone akcentami, tworzonymi przez myl
gwnie Platona, Rousseau, Kanta. Platon akcentuje dominacj pastwa. Rousseau gosi
uwolnienie popdw, a po nim gosi to Freud. Kant utosamia etyk z prawem.
Dodajmy ponadto, e idealizm Hegla jest gnoz, ktra wynika z liniowego ujcia
rzeczywistoci. W tej linii procesu jej pierwszy etap jest nieokrelon, anonimow
myl. Proces przeksztaca myl w odmian ducha. Nie podlega jednak ukadowi
skutkw i przyczyn. Jest samostajc si ewolucj. Taka ewolucja jest wycznie
pojciem. Jej podstaw jest przemiana cech. Cechy jednak nie stanowi koniecznych i
konstytuujcych byty jednostkowe elementw strukturalnych. Cechy wymagaj
podmiotu. Utosamienie cech z elementami strukturalnymi jest porzuceniem zasady
niesprzecznoci.
Kady idealizm, take idealizm Hegla, staje si dowoln kompozycj
samotworzcych si poj i oznaczonych pojciami samotworzcych si cech
fizycznych.
Upowszechniajc heglizm w kulturze Zachodu gosi si zarazem, e ma on sta si
filozofi XX wieku. Jeeli w wyniku tego upowszechniania heglizm stanie si filozofi
nadchodzcych czasw, to uwyranijmy jeszcze dokadniej jego etyk, ktr realista
bdzie musia przezwycia.
Wewntrz caoci jako absolutu tworzy si dialektycznie duch subiektywny i
obiektywny.
Faza ducha subiektywnego, czyli faza czowieka, koczy si uwiadomieniem sobie
wolnej woli jednostek i potrzeby realizowania celw przez tworzenie instytucji.
Po tej fazie powstaje duch obiektywny. Stanowi go pojcia prawne i
obiektywizowanie siebie w wiecie zewntrznym. Rzeczy wiata zewntrznego s
wasnociami ducha obiektywnego, a abstrakcyjne pojcia prawne s w nim poprzez
odpowiedzialno podstaw przeciwstawiania si zu jako sprzeciwowi wobec prawa.
Sublimacja prawa jest moralnoci. Ta sublimacja polega na wizaniu indywidualnej
moralnoci z wol powszechn. Najwysz sublimacj stanowi powszechne ycie
etyczne, ucielenione w rodzinie, organizacjach spoecznych i pastwie. Pastwo jest
zjednoczeniem rodzin i organizacji spoecznych. Tworzy przez prawo ich jedno, ktra
jest yciem ducha obiektywnego.
Ponad duchem obiektywnym sytuuje si duch absolutny, ktry jest sztuk, religi,
filozofi. Sztuka jest widzialn stron ducha absolutnego. Religia jest tworzeniem i
wyrazem jednoci wiata jako caoci. W tej religii chrzecijastwo jest zbyt
szczegowe, gdy skupia ludzi wycznie wok Chrystusa, a nie kieruje do caoci
kosmosu. Filozofia jest wyjciem poza Chrystusa i poza chrzecijastwo ku jednoci
odmian ducha, ku caoci, ktr jest duch absolutny.
2) Oparcie etyki na zatarciu rnic midzy podmiotem i cech
Gdy za idealizmem nie odrnia si cech od ich podmiotw, tym samym staj si
cechy i ich podmiot. Czowiek jest wtedy uwaany za sum swych dziaa. Nie mona
ju w nim odrni czynnoci poznania i decydowania od podmiotu poznania i
decydowania. Poznanie i postpowanie staj si tosame z czowiekiem. W wyniku tego
etyka jako analiza postpowania staje si tosama z filozofi czowieka. Inaczej mwic

38

etyka zostaje zredukowana do antropologii filozoficznej, a ponadto podstawy etyki staj

si tosame z etyk.
W idealizmie Hegla czowiek jako duch subiektywny jest poprzez ducha
obiektywnego czci wszechwiata jako ducha absolutnego, w ktrym przez wskazanie
na liniowo i ewolucj jedynie uwyraniamy proces wewntrz caoci.
Dopuszczone przez idealizm zatarcie rnicy midzy podmiotem i cech jest wizane
gwnie z opisem czowieka. Rnice midzy podmiotem i cech neguj przede
wszystkim nauki przyrodnicze. Ich sztucznie nagoniony autorytet jest podstaw
forsowania wycznoci przyrodniczego ujcia czowieka. To ujcie najsilniej dzi
kwestionuje jedynie medycyna. Akceptuje je etyka w wersji sytuacyjnej, personalizmu
Mouniera i rozwijajcej si etyki niezalenej.
Podajmy tylko najwaniejsze akcenty, stawiane w tych wersjach etyki. Nie chodzi tu
przecie o pen prezentacj tych wersji, lecz o zrozumienie stanowicych je tendencji.
a) Etyka sytuacyjna
Etyka sytuacyjna jest konsekwencj etyki Kanta. Jeeli wedug Kanta moje
postpowanie ma by takie, by stao si prawem dla wszystkich, to etyka jest tylko
prawnym uregulowaniem wicych ludzi powinnoci. Te powinnoci zmieniaj si
jednak zalenie do zmieniajcych si warunkw ycia, od sytuacji. Etyka wobec tego nie
okrela staych zasad postpowania. To raczej warunki ycia jako sytuacje spoeczne
wyznaczaj etyk. Sytuacje spoeczne wprost staj si zasadami postpowania.
Wyznaczaj etyk sytuacyjn. Jest ona nieustannie zmienn propozycj. Uniemoliwia
wychowanie.
W t etyk sytuacyjn uwikaa si funkcjonujca jeszcze marksistowska etyka
szczcia przyszych pokole, czerpica z eudajmonizmu Arystotelesa i z myli Hegla, a
tym samym z myli Kanta. W tej etyce czowiek jako jednostka jest tosamy ze
spoeczestwem. Z powodu tego utosamienia sytuacje spoeczne stay si podstawami i
normami etyki.
W etyce sytuacyjnej utosamia si te czowieka z zespoem jego powinnoci w
wersji prawa, gdy wedug Kanta istota czowieka nie jest poznawalna. Poznawalne s
wizi spoeczne. Czowiek staje si sum tych wizi. Staje si tym, co czyni.
Feuerbach z powag i w okrutny sposb dopowie, e czowiek jest tym, co je (der
Mensch ist was er ist). Etyka i filozofia czowieka staj si tym samym.
b) Etyka personalistyczna
Etyka personalistyczna, oparta na goszonej przez Mouniera teorii osoby, jest rwnie
tosama z teori czowieka jako osoby. Osoba bowiem, wedug Mouniera, nie jest
jednostkowym bytem o osobnej, wasnej strukturze. Jest procesem wizania si
czowieka ze spoeczestwem. Jest odniesieniem do spoeczestwa, jak wypadkow
tych powiza. Sprawy i potrzeby stanowi kryterium postpowania. Tak ujmowana
etyka rwnie wika si w sytuacjonizm.

39

c) Etyka niezalena

Etyka niezalena polega na nawizaniu do etyki Kanta jako tosamej z ustanawianym

przez czowieka prawem i zarazem polega na negowaniu prawa naturalnego jako ujtych
w zalecenia celw odczytanych w bytowej strukturze czowieka i chronicych t
struktur: jego istnienie, ycie, dusz z intelektem i wol oraz ciao, wymagajce troski o
zdrowie. Ta etyka polega te na utosamianiu si z bioetyk i wizaniu si z ekologi.
Akcentowanie bioetyki i ekologii sugeruje teori czowieka jako czci kosmosu i
zarazem jako czci przyrody. Wynika z tego, e ustanawiane przez czowieka prawa
powinny by zgodne z wyznaczonymi przez instynkt zachowaniami zwierzt. Czowieka
bowiem stanowi tylko posiadanie dozna i kory mzgowej jako podstawy przey i
wiadomoci. Kora mzgowa, doznania, przeycia i wiadomo czyni czowieka
podmiotem moralnym i osob.
Ta etyka wika si w bd kompilacjonizmu, wyznaczajcego panteizm oraz
rozstrzygnicia ideologiczne, ktre w nowej wersji znowu zaczynaj dominowa. T
now wersj stanowi orientacja, nazywana Now Er (New Age).
3) Oparcie etyki na bdzie kompilacjonizmu
Bd kompilacjonizmu w teorii rzeczywistoci polega na utosamieniu Boga ze
wiatem. W teorii czowieka jest utosamieniem istoty z przypadociami. Z punktu
widzenia metodologicznego jest utosamieniem metafizyki z antropologi filozoficzn, a
z kolei utosamieniem tych nauk z etyk.
rdem tego bdu jest nawyk mylenia wiatopogldem jako dowolnym scaleniem
w jeden obraz wiata twierdze rnych nauk. Gdy wrd tych twierdze jednemu z nich
wyznacza si pozycj akcentu dominujcego, powstaj odmiany wiatopogldu. Gdy
wszystkie twierdzenia uzna si za jednakowo wane, powstaje ideologia, ktra dzi ma
wanie posta teorii nowej ery, nazywanej New Age.
Bd kompilacjonizmu jest podstaw New Age jako ideologii lub orientacji, wedug
ktrej, podobnie jak w heglizmie, pierwsza i jedyna jest cao. Zwolennicy New Age
wyraaj to w czterech twierdzeniach: wszystko jest Jednym, wszystko jest Bogiem,
wszystko jest wiadomoci, wszystko jest Energi. Znika rnica midzy caoci i
czci, Stwrc i stworzeniem, czowiekiem i przyrod, ziemi i Chrystusem, gdy
wedug M. Foxa "ukrzyowanym Chrystusem jest Matka Ziemia".
W teologii New Age podkrela si, e Bg jest piramid rozwijajcej si energii, e
jest myl, ktra w swej istocie jest inteligencj i moc, a zarazem rodzc si z nich
przez tchnienie mioci, e wszystko jest Bogiem, z czego wynika unicestwienie si
Boga rnego od wiata, e pierwszy i jedyny jest proces wewntrz caoci.
W chrystologii New Age gosi si, e czowiek Jezus Chrystus jest Bogiem, gdy
kady czowiek jest Bogiem. Jezus Chrystus ma natur ludzk i natur Bosk. Kiedy
nadejdzie inny Chrystus, ktry bdzie mia natur kosmiczn. Przyjdzie jako Instruktor
Generalny, jako Maitreya Chrystus, jako mistrz wszechwiata i ustanowi ezoteryzm jako
religi czowieka. Wskazuje na to przyjcie przemijanie epoki ryb i nadejcie ery
wodnika (P. Le Cour), co oznacza zmierzch chrzecijastwa. Zreszt wszystkie religie
wyprzedza pierwotna tradycja, wprost ezoteryzm, ktry jest jedynym wiatem jako
jedyn religi. Aktualne religie s tylko czasowym zabarwieniem jedynego wiata.
Ideologia New Age jest reinterpretacj twierdze wszystkich nauk i kultur. Jest ich
caoci. Jest zarazem wyraeniem tosamoci wszystkiego ze wszystkim. Jest stajcym
si Jednym. Nauki, kultury, religie, byty, spirytyzm, okultyzm, gnoza, s wanie
zabarwieniami jednego wiata, pierwotnego i wiecznego ezoteryzmu.

40

Nazw New Age wprowadzia Bailey. Zapowiedziaa te przyjcie Maitreyi

Chrystusa jako Instruktora Generalnego speniajcego wzr ustanowiony przez Budd.
Wrd rde ideologii New Age wymienia si pogldy takich uznawanych mylicieli,
jak Mistrz Eckhart, G. Pico della Mirandola, J. Boeme, H. Bawatska i jej teozofia, A.
Besant kontynuatorka teozofii, R. Steiner z antropozofi, A. Komensky, E. Swedenborg,
K. G. Jang uwaany za ojca New Age, Teilhard de Chardin, A. Toynbee, A. Huxley, A.
Maslow, C. Rogers, E. Fromm, W. Heisenberg. Gosz New Age: A. Bailey, J. Roberts,
P. Le Cour, D. Spangler, M. Fox, M. Simos, w Polsce J. Prokopiuk.
Staineryzm i New Age staj si w Polsce podstaw pedagogiki penicej rol etyki.
Wprowadza si medycyn okultystyczn, wedug ktrej leczenie polega na oddziaaniu
lekarstwami na stanowice ciao wiadome komrki. Leczenie jest powodowaniem
rozmowy zespou tych komrek, stanowicych ciao czowieka jako mikrokosmos, z
zespoem take wiadomych komrek, stanowicych wszechwiat jako makrokosmos.
Wspomaga medycyn wychowanie ekologiczne, ktre ma wywoa poczucie jednoci z
kosmosem i poczucie samotworzenia siebie, co wanie wskazuje na tosamo Stwrcy
ze stworzeniem.
Oprcz opanowywanej przez steineryzm i New Age pedagogiki penicej rol etyki,
t rol peni wic take inne dziedziny: upowszechniana medycyna okultystyczna,
wychowanie ekologiczne, kursy medytacji transcendentalnej, buddyzm zen. Jest to etyka
sposobw utosamiania si z caoci, peni i jednoci wszystkiego.
Trzeba ju tylko doda, e nie naley budowa etyki na takich podstawach, jak teoria
linowego i ewolucyjnego konstytuowania si rzeczywistoci, jak z kolei zatarcie rnic
midzy podmiotem i cech, jak ponadto kompilacjonizm. Te podstawy bowiem
wprowadzaj w idealizm i utosamienie etyki z filozofi rzeczywistoci, z kolei w
sytuacjonizm, nieprecyzyjny personalizm, etyk niezalen i utosamienie etyki z
filozofi czowieka, ponadto w steineryzm i ideologi New Age oraz w utosamienie
wszystkiego ze wszystkim jako jedynie istniejc caoci, stajcym si Jednym,
wiecznym i nieskoczonym procesem.
Z propozycji, stanowicych New Age, wynika, e laicyzm i ateizm s ju
dystansowane, niemodne, e wskazuj jedynie na niedoksztacenie ich zwolennikw.
Niemodny staje si take agnostycyzm. Stosowana jest reinterpretacja problemu Boga,
wiata, kultury, religii, etyki. Mona teraz mwi o Bogu i o Chrystusie, lecz zmieniajc
ich miejsce w rzeczywistoci i podobnie miejsce w niej czowieka. Naley posugiwa
si kompilacj, mieszajc wszystko ze wszystkim i zaciemniajc prawd. Nie tyle
bowiem ju dzi zasad rozstrzygni jest prawda, ile wanie jedno, wprowadzajca w
monizm procesu jako absolutnej caoci.

41

3. Jak naley budowa etyk

1) Metodologiczne warunki tworzenia etyki
Trzeba najpierw odrnia filozofi rzeczywistoci od filozofii czowieka i nie
utosamia tych nauk z etyk. Trzeba wobec tego oddziela porzdek metodologiczny,
ktry jest zorganizowaniem uj, od porzdku bytw, niezalenie istniejcych od
mylenia, tylko rozpoznawanych dziki ich udostpnianiu si naszemu poznaniu. To ich
udostpnianie si stanowi w nich prawd metafizyczn jako przejawianie si ich
istnienia. Zgodno ujcia z udostpniajcym si nam bytem jest prawd
teoriopoznawcz, ktra stanowi podstaw tworzenia nauk. Trzeba wic kierowa si
prawd teoriopoznawcz jako ustaleniem przez intelekt zgodnoci wiedzy z
udostpniajcym si nam bytem, i odrnia prawd od pewnoci, ktra jest skutkiem
podjtej przez wol decyzji, e uznaj twierdzenia bez sprawdzania ich prawdziwoci
kierujc si jedynie atrakcyjnoci twierdze, ich uytecznoci i ideologiczn mod.
Najsuszniejsza jest pewno, wsparta na prawdzie. Trzeba z kolei stosowa waciwe
intelektowi identyfikowanie w bytach skutkw i przyczyn, gdy one ukazuj realn
rzeczywisto. Nie ukazuj jej opisy jako scalenia cech, dokonywane przez wadze
zmysowe, gwnie przez wadz osdu, nazywan "vis cogitativa". Te scalenia intelekt
czynny przez ich wyabstrahowanie oznacza symbolem, ktry nazywamy pojciem.
Pojcia nie wyraaj poznania natury rzeczywistoci, lecz cechy tego, co rzeczywiste.
Rzeczywisto w jej realnoci i strukturze wyraaj rozumienia tego, co w bytach jest
skutkiem, a co przyczyn. Tylko wtedy, gdy odrniamy skutek od przyczyny, czynno
poznania od intelektu jako podmiotu poznania, decyzj od woli, przypadoci od istoty
czowieka, utworzymy etyk, wyznaczon przez wyodrbniony dla niej przedmiot..
Takie s metodologiczne podstawy etyki.
Dopowiedzmy, e bytow podstaw postpowania jest czowiek. Tym
postpowaniem zajmuje si etyka.
Bezporedni podstaw etyki jest filozofia czowieka, a poredni lub dalsz jej
podstaw jest filozofia rzeczywistoci. Aby odnie si w etyce do tych filozofii, trzeba
ponadto wybroni i zgodnie z prawd zinterpretowa realizm.
Dodajmy te, e filozofia rzeczywistoci jest zespoem zda, zapisujcych
intelektualne ujcie zidentyfikowanych elementw strukturalnych jako istnienia i istoty
kadego realnego bytu jednostkowego, tak samodzielnego nazywanego substancj, jak i
niesamodzielnego, nazywanego przypadoci, ktra jest albo cech, albo relacj.
Z kolei filozofia czowieka jest podobnie rozpoznaniem w czowieku najpierw
stanowicych go elementw strukturalnych take jako istnienia i istoty, a zarazem
uwyranieniem w jego istocie formy jako zasady rozumnej duszy oraz materii jako
zasady ciaa. Jest te ukazywaniem przejaww istnienia i przypadoci istoty oraz
wyznaczonych przez te przejawy i przypadoci relacji, ktre wi ludzi i wszystkie
osoby.
I wanie w ustaleniach filozofii rzeczywistoci i filozofii czowieka trzeba szuka
podstaw wyodrbnienia dziaa, ktre rozpatruje etyka ustalajc zgodnie z prawd ich
wierno dobru osb.
Aby zbudowa etyk, ktra dotyczy czowieka, trzeba najpierw zidentyfikowa
czowieka. Identyfikacja czowieka jest bezporedni podstaw realistycznie
formuowanej etyki.

42

2) Realistyczna identyfikacja czowieka

Przypomnijmy, e realistyczn identyfikacj czowieka proponuje w. Tomasz.
Wedug w. Tomasza czowieka stanowi pierwszy, urealniajcy go czynnik
strukturalny, jego istnienie, i ogarnita realnoci, jako przejawem istnienia, jego istota
stanowica czynnik identyfikujcy. Identyfikuje czowieka dusza i ciao. Dusz
czowieka wyrnia cecha rozumnoci, ktrej podstaw jest intelekt, i wyrnia j cecha
wolnoci, ktrej podstaw jest wola. Intelekt jest kresem relacji poznania. Oznacza to, e
przyjmuje oddziaujce na nas pryncypia. Wola jest podmiotem relacji decyzji. Przejawy
istnienia s podstawami relacji osobowych, takich jak mio, wiara i nadzieja. Relacj
mioci, wic osoby, wyzwala realno. Relacj wiary powoduje prawda jako
otwieranie si na siebie osb. Relacja nadziei wspiera si na dobru jako wywoywaniu
akceptacji i zaufania. Nadzieja wobec tego jest poszukiwaniem wizi przez mio i
wiar. Przejawy istnienia, powodujce te relacje, to wanie realno, prawda i dobro.
Przejawem istoty jest intelekt, ktry powoduje poznanie. Przejawem istoty jest take
wola, ktra stanowi podstaw decyzji.
Istnienie i rozumno s czynnikami, powodujcymi, e dany byt jest osob. Osoba z
racji istnienia przejawia si w relacjach mioci, wiary i nadziei, a z racji rozumnoci
przejawia si w poznaniu i wolnych decyzjach. Poznanie i decyzje s dziaaniami, ktre
chroni lub niszcz osob i jej powizania z osobami przez mio, wiar i nadziej.
Niszczenie jest zarazem atakiem na siebie, gdy bez osb, bez ich mioci i wiary
czowiek ginie. Jego rozumno i wolno przejawiaj si wanie w chronieniu istnienia
przez chronienie ycia i zdrowia ludzi, a porednio ich intelektu i woli, okrelajcych
sposoby chronienia osb. Te sposoby, wynikajce z etyki, stanowi pedagogik i prawo.
Powtrzmy, e pedagogika jest okreleniem szczegowych celw i skanianiem
przez perswazj do podejmowania wskazanych przez cele czynnoci, ktre
doprowadzaj do usprawnienia intelektu i woli w uzyskiwaniu wiedzy i prawych decyzji,
a na tej drodze do wybronienia istnienia, ycia, zdrowia i moralnoci jako zgodnej z
prawd wiernoci dobru osb.
Powtrzmy take, e prawo jest podobnie okreleniem szczegowych celw, lecz
skanianiem przez sankcj jako nagrod lub kar do podejmowania wskazanych przez
cele czynnoci usprawniajcych intelekt i wol oraz dziki uzyskanej wiedzy i prawoci
chronicych osoby. Wiedza zgodna z prawd i prawo powodujca dobro usprawniaj
nas w mdroci.
Moralno, chroniona przez pedagogik i prawo, jest najpierw
okrelana przez etyk. Jaka jest moralno, taka jest etyka. I odwrotnie, jaka jest etyka,
taka jest moralno.
Etyka nie okrela celw. Wskazuje na kryteria lub zasady wyboru dziaa
chronicych zgodnie z prawd dobro osb. Te kryteria etyka rozpoznaje badajc skutki
dziaa, ktre s przedmiotem jej bada. Dobre skutki dziaa pozwalaj odrni
dziaania, ktre naley zaleca, od tych, ktrych nie naley zaleca. Te skutki s
podstaw okrelenia kryteriw lub zasad wyboru dziaa. Okazuje si, e norm lub
kryterium moralnego postpowania jest intelekt na etapie mdroci. Mdro jest
umiejtnoci ujmowania zarazem skutkw i przyczyn, dobra i prawdy. Jest rdem
takiego sdu, ktry zmobilizuje wol do chronienia dobra. Sd intelektu na etapie jego
mdroci i wywoywane nim decyzje woli stanowi w czowieku sumienie. Sumienie i
mdro staj si normami moralnego postpowania. Intelekt, aktywizujcy wol,
dochodzi do etapu mdroci, ksztatujcej w woli jego prawo, dziki kontemplacji jako
takiemu poznaniu, ktre w trwaniu relacji osobowych widzi godn czowieka warto.
Dodajmy wic, e warto jest trwaniem relacji osobowych.

43

3) Uporzdkowanie problemu celu i wartoci

Problem celu i wartoci raz jeszcze wymaga uporzdkowania ze wzgldu na
upowszechnian etyk wartoci. W tej etyce wartoci utosamia si z etyk prawo i
pedagogik.
Podkrelmy mocno, e wedug tomizmu cel wyznacza pedagogik i prawo. Nie
wyznacza etyki. Cel bowiem jest szczegowym zadaniem i trzeba skoni czowieka
przez perswazj lub sankcj do wykonania zadania, gdy stanowi ono etap w uzyskaniu
sprawnoci chronienia dobra osb zgodnie z prawd. Chronienie osb wynika z
realistycznej identyfikacji czowieka, z rozpoznania wic, kim jest czowiek. Chronimy
czowieka realnymi dziaaniami intelektu i woli. Etyka ustala kryteria rozpoznania i
wyboru tych chronicych dziaa. Z tego wzgldu rol kryterium peni wanie mdro
jako umiejtno ujmowania zarazem prawdy i dobra oraz sumienie jako wywoana
sdem intelektu decyzja woli. Podejmowanie dziaa wymaga wic udziau intelektu.
Cele jako zadania s pomysem intelektu. Nie s realnymi bytami. Tak rozumie si
cele w filozofii realistycznej. Cele wic s tylko pojciami.
Platon i tradycja platoska jako idealizm przypisuj celom realno. W tej tradycji
oglne pojcie uzyskuje pozycj realnie istniejcego wzoru, modelu, wanie zadania. Te
wane zadania nazywa si wartociami, tym, co kady czowiek powinien ceni. I sam
etyk uwaa si za kierowanie czowieka do wartoci.
W upowszechnionej dzi etyce Schelera zobiektywizowana warto staje si norm
moraln. Gosi si, e wartoci nie s pomylanym zdaniem, lecz czym, co obiektywnie
bytuje poza nami. Te obiektywne wartoci oddziauj bezporednio na wol, wprost
dotykaj woli, ktra zgodnie z wartociami kieruje nas do ludzi poprzez uczucia.
Uczucia s z kolei podstaw religii, jako kierowania si ludzi do Boga.
Zauwamy, e w etyce Schelera, jakby za Kantem, moralno i religia maj t sam
podstaw w wartociach. Ponadto w etyce Schelera jest pominity intelekt. Suy on
tylko do tworzenia abstraktw. Z realn rzeczywistoci kontaktuje nas jedynie wola,
gdy t wol bezporednio aktywizuje oddziaujca na ni warto. Etyka Schelera
wyklucza w dziaaniach czowieka rol intelektu.
Wedug w. Tomasza z Akwinu to intelekt jest zasad wyboru dziaa chronicych
osoby. Sd intelektu, motywujcy decyzj woli, wspstanowi z t decyzj sumienie.
Etyka w. Tomasza staje si teori rozumnych zachowa czowieka. Ponadto nie
wyprowadza czowieka poza jego bytow struktur i poza jego realne relacje z osobami
w jaki wiat wymylonych poj nazywanych wartociami. Z tego wanie wzgldu w
tomizmie rozumie si przez warto jedynie trwanie realnych relacji osobowych,
wicych nas z osobami przez mio, wiar i nadziej.
Gdy te relacje wi nas z ludmi, trwa humanizm. Gdy cz nas z Bogiem, trwa
religia. I humanizm, i religia s warunkami prawidowego rozwoju czowieka i
realistycznie ujtej pedagogiki.
Religia jest zespoem relacji osobowych, wicych czowieka z Bogiem w osobie
Chrystusa. Chrystus wyraa wobec nas swoje yczenia.
Gdy yczenia Chrystusa wprowadzamy do etyki jako dodatkowe normy zachowa,
powstaje teologia moralna.
Etyka katolikw nie jest wycznie teologi moraln. Jest etyk, ktrej przedmiot i
metodologiczn odrbno od innych nauk odkrywamy przy pomocy uwanego
przestudiowania filozofii czowieka i filozofii rzeczywistoci. Znajomo tych filozofii
wyzwala umiejtno odrnienia od nich etyki.

44

4) Religia i etyka
Zaproponowanie w szkoach polskich wyboru midzy religi i etyk miao na celu,
tak sdz, wprowadzenie uczniw, ktrzy nie wybrali religii, w uporzdkowan refleksj
nad moralnoci. Tymczasem z propozycj wyboru zwizay si dwie bdne
interpretacje: 1) utosamienie religii z etyk, 2) wykluczenie religii przez etyk.
ad 1) Gosi si bdnie, e religia jest teori moralnoci i podobnie etyka jest tak
teori. Mona wybra albo moralno religijn, albo moralno wieck.
a) Uwyranijmy najpierw, e religia nie jest teori moralnoci, lecz akceptowaniem
Boga i jedynie wymaga zachowa moralnych. Moralno jako postpowanie chronice
dobro osb okrela etyka. Religia wic i etyka wzajemnie si wspomagaj, a nie
wykluczaj. Kady bowiem czowiek powinien postpowa moralnie. Dodatkowo moe
motywowa swoje moralne postpowanie akceptacj Boga. Gdy ponadto do wskaza
etyki doda wskazania religii sytuuje si w teologii moralnej.
Sama religia jako przedmiot nauczania w szkole nie jest wycznie teologi moraln i
ksztatowaniem religijnego stylu ycia. Moralno religijna powstaje dopiero wtedy, gdy
wskazania etyki wzbogaci si zaleceniami religii.
Sama etyka jako nauka o postpowaniu chronicym dobro osb opiera swe normy i
tezy na identyfikacji czowieka. Formuuje te normy i tezy opierajc si np. na
tomistycznej teorii czowieka, na teorii Kartezjusza, Hegla, nawet Kanta.
b) Etyka laicka jest najczciej zespoem wnioskw, wyprowadzonych z antropologii
filozoficznej gwnie Kartezjusza, Hegla i Kanta.
Kartezjusz utosamia poznanie z bytowaniem, a dominowanie poznania powoduje, e
wskazania etyczne jako pomylane mog mija si z dobrem czowieka. Hegel uwaa
czowieka za fragment kosmicznego procesu, w zwizku z tym etyka jest skanianiem do
jednoci z kosmosem, a nie do chronienia dobra czowieka. Kant utosamia normy
moralne z prawem, wtedy jednak decyzja jako norma, stanowiona przez czowieka, staje
si zarazem prawem stanowionym, obowizujcym innych. Jest to zagroenie, jeeli
sumienie jest bdnie uksztatowane.
Etyka laicka nie ma w tych warunkach realistycznych podstaw.
c) Takie realistyczne podstawy zapewnia etyce oparcie jej na tomistycznej teorii
czowieka. Wedug tej teorii realno czowieka naprowadza na zawarty w czowieku
powd realnoci, ktrym jest jego istnienie. Urealnia ono zesp pierwotnych elementw
identyfikujcych, nazywanych istot, ktrej przejawem jest intelekt i wola w poziomie
duszy, a w poziomie ciaa zmysowe wadze poznawcze i podawcze. Harmonia tych
wadz powoduje ad dziaa, ktre nazywa si zdrowiem.
Elementy strukturalne czowieka daj si wyrazi w zaleceniach, aby chroni
istnienie, istot jako dusz i ciao, ycie, zdrowie oraz sprzyja usprawnieniu intelektu i
woli przez wyksztacenie i wychowanie. Takie zalecenia jako wyraenie bytowej
struktury czowieka s prawem naturalnym.
Te zalecenia s wspomagane okreleniem szczegowych zada, doprowadzajcych
do zachowania prawa naturalnego. Gdy te szczegowe zadania s ustanawiane przez nas
staj si prawem stanowionym. Do przestrzegania tego prawa skania si przy pomocy
sankcji. Gdy do przestrzegania szczegowych zada skania si przy pomocy perswazji,
powstaje pedagogika.
W tym zespole nauk o czowieku etyka wskazuje na normy, uatwiajce wybr
dziaa chronicych czowieka w jego bytowej strukturze. To, co chronimy, jest dobrem
czowieka. Tym dobrem czowieka jest wic jego istnienie, istota, ycie, zdrowie,
wyksztacenie, wychowanie, wi z osobami, uczucia, humanizm.

45

Istnienie przez swe przejawy wyzwala relacje istnieniowe, a w czowieku gwnie

osobowe. Istnienie otwiera na wszystkie osoby, take na Boga, ktry realnie istnieje i
jest osob, jak wykazuje metafizyczna identyfikacja struktury bytw. Wynika z tego, e
naley wiza si relacjami osobowymi ze wszystkimi osobami, take wic z Bogiem.
Zapewnia to uzyskanie penego wychowania jako yczliwego wizania si ze
wszystkimi osobami. Humanizm jako zesp wizi ludzi z ludmi oraz religia jako
zesp wizi czowieka z Bogiem staj si naturalnym rodowiskiem wychowawczym
czowieka. I ten fakt skania do posuenia si oprcz etyki take religi w jej teologii
moralnej.
ad 2) Religia jako przedmiot nauczania w szkoach polskich obejmuje zarys problemu
istnienia Boga, wykad treci prawd wiary i elementy teologii moralnej.
Etyka jest wynikajcym z teorii czowieka wskazaniem na normy wyboru dziaa
chronicych dobro osb.
Z powodu radykalnego przeciwstawiania religii etyce, wierzcy wybieraj religi,
niewierzcy kieruj si wycznie do etyki. Religi i etyk uwaa si za dwie
wykluczajce si nauki.
Owszem, s to odrbne nauki. Nie wykluczaj si jednak. Rni je odrbny przedmiot
bada i wykadu. Byoby najlepiej, gdyby uznano je za nauki, ktre si wspomagaj.
Etyka, oparta na realistycznej teorii czowieka, uczyaby szlachetnego postpowania.
Religia odsaniaaby prawd o Bogu, potrzebn w penym wyksztaceniu i wychowaniu
czowieka. Moe osaby ideologicznie uzasadniany ateizm na rzecz spokojnie
uprawianej wiedzy o rzeczywistoci jako sumie wszystkich bytw, wrd ktrych zgodnie z rozpoznanym przez intelekt powizaniem skutku z przyczyn - znajduje si
wyjtkowy i jedyny, ukonstytuowany z samoistnego istnienia, wanie Bg. S to
stwierdzenia filozoficzne. Religi stanowi zaprzyjanienie si z Bogiem, wspomagane
dobr filozofi bytu i etyk, wspart na realistycznie ujtej filozofii czowieka.
Uwyranijmy wic, e wykluczaj si religia i ateizm. Nie wykluczaj si religia i
etyka. Etyka bowiem nie jest ani religijna, ani laicka. Jest jedynie prawdziwa lub
faszywa. Zaley to od tego, na jakiej teorii czowieka jest oparta. Rni si natomiast
teologie moralne.
Wiem, e bdne uznanie religii za teori moralnoci wyzwolio niepotrzebny konflikt
midzy religi i etyk. Skonio to wierzcych do manifestowania swej wiary poprzez
wybr religii. Manifestowanie niewiary zwizano z wyborem etyki. Szkoda, e to
nieporozumienie dotkno Polsk.
5) Wiara i wiatopogld
a) Budowa wiatopogldu
wiatopogld jest sum twierdze najczciej obyczajowych, moralnych,
estetycznych, prawnych, religijnych lub eschatologicznych, teologicznych,
filozoficznych, przyrodniczych, dodawanych do siebie w miar narastania naszych pyta
o wiat i czowieka.
Nasz wiatopogld wci wic powstaje. Kade nasze nowe pytanie powoduje
wprowadzenie do wiatopogldu odpowiedzi w postaci twierdzenia, mechanicznie
dodanego do posiadanej przez nas sumy twierdze. Poszerza si ta suma twierdze i
stanowi dla nas coraz peniejszy obraz wiata i czowieka.
wiatopogld jest naszym prywatnym obrazem wiata i czowieka, potrzebnym nam
na codzie do uzasadniania dziaa. Gdy nie wiemy, jak postpi, jak si zachowa, co
wybra, szukamy w wiatopogldzie podstawy rozstrzygnicia.

46

Sami tworzymy swj wiatopogld lub przyjmujemy go ze wsplnoty, do ktrej

naleymy. Czsto uwaamy za wasny wiatopogld rodziny, przyjaci, zakadu pracy,
spoecznoci stanowicej organizacj lub stowarzyszenie zawodowe, spoeczne,
polityczne.
Suma mechanicznie dodawanych twierdze jako odpowiedzi na pytanie o wiat i
czowieka, nie tworzy metodologicznie spjnego obrazu wiata i czowieka. Nie moe go
tworzy, gdy tak rnorodne twierdzenia, dotyczce odrbnych przedmiotw pyta,
mog by tylko niespjn caoci, ktrej uzasadnieniem jest w nas potrzeba posiadania
caociowego obrazu wiata. Nie jest to uzasadnienie proporcjonalne do twierdze, gdy
tylko psychologiczne.
wiatopogld spenia psychiczn potrzeb posiadania caej wiedzy o wiecie i
czowieku, potrzeb pewnoci i wewntrznego spokoju, e wybrane przeze mnie
zachowania wynikaj z tego, co wiem o wiecie.
wiatopogldu jako caoci nie mona naukowo uzasadni. Nie ma takiej metody,
ktra pozwoliaby na znalezienie jednego argumentu dla twierdze na wszystkie tematy.
Mona jedynie uzasadnia kolejne twierdzenia w naukach, z ktrych s wzite, np.
twierdzenia teologiczne w teologii, filozoficzne w filozofii, przyrodnicze w naukach
przyrodniczych. Trwa to jednak dugo i wymaga odpowiednich umiejtnoci,
nabywanych dziki studiowaniu danej nauki.
Tymczasem wiatopogld jest nam potrzebny od zaraz. Jest w nas jako obraz wiata i
czowieka. Pomaga nam w podejmowaniu decyzji, uspakaja. Zdecydowalimy si wic
na jaki zesp twierdze, ktrych sami nie sprawdzilimy. Powtrzylimy je za kim,
komu ufamy. Chodzi tylko o to, bymy nie uwaali wiatopogldu za uzasadnienie
jedyne i do koca pewne. I chodzi o to, by tworzyy nasz wiatopogld twierdzenia
rozumne. Znakiem, e s rozumne, jest dobry skutek posuenia si uzasadnieniem
wiatopogldowym: tym skutkiem jest to, e w wyniku wyboru dziaa chronimy osoby.
Atak na czowieka jest znakiem, e w naszym wiatopogldzie znajduj si twierdzenia
bdne.
b) Odmiany wiatopogldu
wiatopogld jest zawsze sum mechanicznie zestawionych rnorodnych twierdze,
uznawanych przez nas za obraz wiata i czowieka. W tym obrazie wiata ktre z tych
twierdze dominuj. Twierdzenia, ktre dominuj, wyznaczaj charakter i odmian
wiatopogldu. Jakie wic s dominujce twierdzenia, taki jest wiatopogld.
wiatopogld aksjologiczny, czsto spotykany, w ktrym kierujemy si uznawanymi
wartociami, ma rdo w dominowaniu twierdze o ksztacie norm obyczajowych i
moralnych. Te wartoci sami wybieramy lub powtarzamy. Nie zawsze s to wartoci
pozytywne, gwnie wtedy, gdy mylimy je z uczuciami. Ludzi prawych charakteryzuje
wierno dobru, sprawdzanemu w skutku, ktrym jest chronienie czowieka.
wiatopogld estetyczny wspiera si na naszej wraliwoci na pikno. Dostarcza
wielu cierpie. Reagujemy bowiem na ad, harmoni, suszno, dobro, ktrych wci
za mao w zachowaniach ludzi.
wiatopogld prawniczy czerpie z twierdze, dotyczcych sprawiedliwoci,
stosowanej czsto rygorystycznie w yciu codziennym, bez liczenia si z obowizkiem
mioci. Jest dlatego rdem konfliktw midzyludzkich. Kieruje do zawodw,
stosujcych si. Czsto izoluje swych zwolennikw, czsto te chroni ludzi ich
zdecydowan postaw.
wiatopogld religijny polega na kierowaniu si w yciu dominujcymi w obrazie
wiata i czowieka prawdami wiary swojego wyznania lub Kocioa.

47

wiatopogld eschatologiczny to przewaga w zachowaniach motyww, wizanych z

celami i sensem ycia, ze szczciem czowieka. Poniewa cel i sens ycia, a zarazem
szczcie, wymagaj precyzyjnych identyfikacji filozoficznych, wiatopogldowe
uzasadnienie dziaa nie wystarcza. Czowiek myli si, zmienia decyzje, bywa przykry,
gdy wszystko podporzdkowuje nieokrelonym celom, tworzonym przez siebie sensom
i wymylonemu szczciu.
wiatopogld teologiczny wyznaczaj wyjanienia prawd religijnych, przewaga
dyskusji w stosunku do faktu realnej wizi czowieka z Bogiem, ksztatowanie wiedzy o
Bogu pilniej ni naszych odniesie do Boga w wierze, nadziei i mioci.
wiatopogld filozoficzny jest umiejtnoci kierowania si w yciu prawd wbrew
trudnociom i utracie wygodnych dostosowa do aktualnej mody i rnorakich,
dominujcych celw.
wiatopogld przyrodniczy to orientowanie dziaania w oparciu o wyniki nauk
szczegowych. Jest zaweniem podstaw rozstrzygania zachowa. Wspiera si na tym,
co poznane tylko zmysami. Wyklucza pytania o racje bytowania penej, take duchowej
i nadprzyrodzonej rzeczywistoci.
c) wiatopogldy dominujce w Polsce
Poniewa wiatopogld jest sum rnorodnych twierdze, to moe si zdarzy, e
zdominuje nasz obraz wiata i czowieka inny jeszcze zesp twierdze lub e w tym
obrazie rwne, decydujce miejsce zajmie kilka grup odpowiedzi jako podstaw wyboru
dziaa.
Takie wanie mieszane twierdzenia skadaj si na trzy dominujce w Polsce
wiatopogldy.
c1) wiatopogld religijny wielu osb, ktre kieruj si katolickimi prawdami wiary,
mioci do ludzi i do Boga, si moraln czerpan z sakramentw, z dobrych
obyczajw, stanowicych w kulturze polskiej istotow tre realnej wizi czcej nas
przez chrzest z Chrystusem, umacnianej w Kociele, ktry stanowimy przez czno ze
swym biskupem, a przez niego z osob papiea, zastpujcego na ziemi Chrystusa.
c2) wiatopogld marksistowski, utworzony z twierdze przyrodniczych, z
niektrych pogldw filozoficznych Hegla, z teorii ekonomicznych Marksa, z
argumentacji Feuerbacha przeciw religii, z nadziei eschatologicznych w temacie
szczcia, sprowadzanego do powodzenia ekonomicznego przyszych pokole.
wiatopogld ten, wci jeszcze aktualny, czsto przybiera nazw wiatopogldu
naukowego, co ma oznacza, e stanowice go twierdzenia s wzite z nauk
przyrodniczych, z nauk filozoficznych, z nauk ekonomicznych, zsyntetyzowanych
deniem do komunizmu w caociowy obraz nazywany materializmem dialektycznym i
historycznym. Innym wiatopogldom zarzuca si, i susznie, nienaukowo, od ktrej
nie jest wolny take wiatopogld marksistowski, gdy przecie adnego wiatopogldu
jako caoci rnorodnych twierdze nie mona naukowo uzasadni. Wanie nie ma
metod, pozwalajcych argumentem z jednej nauki dowie twierdze na wszystkie
tematy. Nie ma wic wiatopogldu naukowego. Moe by tylko wiatopogld rozumny
c3) wiatopogld aksjologiczny, upowszechniany od kilku lat w rodowiskach
katolickich, akceptujcych wartoci, czerpane z heideggeryzujcych scale twierdze
egzystencjalizmu i fenomenologii, z gwnych pogldw Kanta i Hegla, z
zakwestionowa roli i dominacji intelektu w filozofii, pomijajcych klasyczn teologi
na rzecz postaw irracjonalnych. Wszystko to jest scalane rozumian po kantowsku ide
Boga i mechanicznie wypeniane prawdami religijnymi. Ma to wiza Polsk z kultur
wiatow.

48

Tymczasem kulturze polskiej i kademu czowiekowi jest wci potrzebna realna

wi z realnym czowiekiem i realnym Bogiem. Ta wi w odniesieniu do czowieka
wyznacza humanizm, w odniesieniu do Boga wyznacza religi. Aby je chroni,
rozpoznawa prawd i dobro, czowiek musi usprawnia swoje poznanie i decyzje w
studium filozofii bytu i w studium teologii prawd wiary.
wiatopogld aksjologiczny nie uatwia realnej wizi z Bogiem. Kieruje tylko do idei
Boga, do mylenia o Bogu.
Do penego ycia nie wystarczy zreszt aden wiatopogld, ktry jest mechanicznie
scalonym zespoem twierdze, przez nas utworzonym obrazem. Ten obraz czsto
zwalnia intelekt z poszukiwa prawdy i dobra. Gdy nie umiemy ich sami
zidentyfikowa, szukamy wsparcia w autorytetach i od nich, wierzc im, przyjmujemy
gotowe odpowiedzi. wiatopogld nie moe by na zawsze jedynym powodem
wyznaczenia naszych dziaa. Potrzebne s dokadne identyfikacje w filozofii bytu,
wiedza teologiczna o prawdach wiary, a przede wszystkim realne wizi z ludmi i z
Bogiem.
d) Wiara w religijnym wiatopogldzie katolickim
wiatopogld religijny polega na kierowaniu si w yciu prawdami wiary. W
religijnym wiatopogldzie katolickim chodzi o kierowanie si prawdami wiary w
wersji, okrelanej w nauczaniu Kocioa katolickiego.
Wiara jako odniesienie do Boga i utrwalajca si staa wi z osobami Trjcy witej
przez Chrystusa budzi si w nas w porzdku uwiadomie z powodu usyszenia Dobrej
Nowiny. Pojawia si wic w naszych wadzach poznawczych, w intelekcie, jako zesp
twierdze objawionych przez Boga. Pojawia si zarazem w naszych wadzach decyzji, w
woli, jako zesp motyww, podanych woli przez intelekt, bymy kierowali si do Boga
i nawizywali z Nim zbawiajce nas stae wizi.
Ta wiara jako zesp twierdze i motyww dziaania wspstanowi nasz obraz wiata,
peniejszy o informacje, ujawniajce yczenia i wewntrzne ycie Boga. Wiara
wspstanowi nasz religijny wiatopogld katolicki.
Ju Sobr Watykaski I zwrci uwag, e nie wystarczy wiara jako wiedza.
Podkreli, e jestemy w stanie swym intelektem wykry istnienie Boga, e nie jestemy
skazani tylko na fideizm i e trzeba odrni wiar naturaln od wiary nadprzyrodzonej.
Pozostajemy na poziomie wiary naturalnej, gdy uznajemy prawdy objawione dla ich
sensownoci, susznoci, wyjanienia nam niewidzialnej rzeczywistoci Boga. W tym
wypadku nasz intelekt jest powodem uznania prawd wiary.
Pojawia si w nas wiara nadprzyrodzona, gdy uznajemy prawdy wiary z powodu
prawdomwnoci Boga, dlatego wic, e poda je Bg. W tym wypadku Bg jest
powodem, e nasz intelekt uznaje prawdy wiary i otwiera nas przez nasze decyzje na
przychodzcego do nas Boga, ktry wie si z nami przez sakramenty.
Przyjcie do nas Boga nie polega wic tylko na wiedzy o Bogu i decyzji kierowania
si do Niego z motywu Jego prawdomwnoci. Polega na penieniu prawd wiary. A
penimy je realnie przyjmujc chrzest, udostpniajcy inne sakramenty i sprawiane przez
Boga realne z Nim wizi.
Te fakty dystansuj porzdek naszych uwiadomie i wiar tylko w intelekcie i woli,
przeniesion do wiatopogldu.

49

e) Wiara jako wi z Bogiem w istocie czowieka

Sakrament chrztu powoduje, e Trjca wita realnie przebywa w istocie czowieka.
W intelekcie i woli przebywa wiedza i decyzja, dotyczce Boga. Bg, ktry jest
Samoistnym Istnieniem jako byt, jest tam, gdzie dziaa, gdy Jego istota nie rni si od
Jego istnienia. Gdy nawizuje z nami kontakt jako byt, ktry bdc Samoistnym
Istnieniem jest w swym wewntrznym yciu Trjc Osb, przebywa w naszej istocie.
Nie jest w naszym intelekcie, gdy mielibymy nieustanne dowiadczenie mistyczne.
Nie jest w naszej woli, gdy speniaoby si ju w nas szczcie wieczne. Jest w istocie
czowieka, ogarnity nasz wiar, nadziej i mioci.
Wiara w ujciu przedmiotowym, od strony wic sprawiajcego j Boga, jest podstaw
i powodem caego, wnoszonego w nas przez Boga, wewntrznego ycia Trjcy Osb
Boskich. Ta obecno w nas Boga to aska, dziki ktrej rodz si w naszych wadzach,
w intelekcie i woli, wniesione przez Boga nadprzyrodzone sprawnoci kierowania si do
Boga (cnoty wlane) i zarazem rodz si w tych wadzach nadprzyrodzone sprawnoci
odbierania (dary Ducha witego) tego, co Bg w nas wnosi. Wszystko to dzieje si w
nas dziki temu, e Chrystus nas odkupi i e Ojciec i Syn posa do nas Ducha witego,
aby nas uwici. Dziki wierze, sprawianej w nas przez Boga, rodzi si nasza mio do
Chrystusa, co czyni nas Kocioem, w ktrym przez Chrystusa jednoczymy si z Ojcem,
Synem i Duchem witym. Ta mio rodzi si w nas dziki wierze, lecz rodzi si
dlatego, e wywouje j mio, gdy Bg wywoujcy wiar jest Mioci.
Wiara w ujciu podmiotowym, od strony przyjmujcego j czowieka, jest
pocztkiem naszego ycia religijnego, wspstanowionego take przez mio i nadziej.
Wspomagana cnotami wlanymi i darami Ducha witego wiara przestaje by tylko
wiedz o Bogu i decyzj kierowania si do Boga. Przestaje te by obojtn wizi
(connaturalitas) 1 . Odnosi nas do Chrystusa, a przez Chrystusa do Trjcy witej.
Zachwyca nas Chrystus, pogbia nas Duch wity, coraz peniej kocha nas Bg Ojciec.
Cieszymy si tym, pragniemy Boga, ktry daje zbawienie (concupiscibilitas). Bg nas
przemienia, dystansujemy siebie, pragniemy spenienia woli Boej, tego, co Bg chce
przez nas osign (dilectio). Bezinteresownie kochamy Boga, tylko Boga, na drugim
miejscu stawiamy dobra, pynce z naszego kontaktu z Bogiem (caritas). Nic nas nie
oderwie od Boga. Jestemy wierni Bogu i pewni mioci (przyja - amicitia). Jednak
bolenie tsknimy do Boga, do bezporedniego widzenia, do bezporedniej obecnoci
(amor).
T drog, te wszystkie odmiany wiary, mioci i nadziei, poziom naszych wizi z
Bogiem, ujawnia modlitwa, ktra w swych odmianach jest przejawianiem si poziomu
naszego ycia religijnego i jest prob, by trway nasze wizi z Bogiem jako wiara,
nadzieja i mio.

Blisze wyjanienie aciskich terminw, zwizanych z teori mioci, takich jak connaturalitas,
concupiscibilitas, dilectio, amor, caritas, znajduje sie w rozdziale drugim trzeciej czci ksiki.
1

50

6) Podstawowe problemy etyki przedsibiorcy

a) Wyodrbnienie w etyce oglnej etyki przedsibiorcy
Etyka jest nauk, ktra wskazuje na zasady szlachetnego postpowania czowieka. To
szlachetne postpowanie polega na zgodnym z tymi zasadami wyborze dziaa wiernych
dobru i pomijajcych wyrzdzanie za, a tym samym polega na chronieniu dobra osb.
Etyka wic odsya do czowieka jako osoby oraz odpowiednio do rozumienia okrela
zasady wyboru dziaa szlachetnych. Inaczej mwic, w etyce chodzi o ustalenie, przy
pomocy czego mona rozpozna dziaania chronice osoby i ich dobro.
Jeeli - odpowiednio do rozumienia czowieka i etyki chronienia osb przez wierno
dobru - trzeba okreli szlachetno postpowania tego czowieka, ktry jest
przedsibiorc, to musi si uwzgldni w etyce take specyfik dziaa gospodarczych,
zorganizowanych w przedsibiorstwo, kierowane przez przedsibiorc.
Etyka przedsibiorcy zarysuje si jako zesp zasad wyboru dziaa chronicych
dobro osb przy pomocy wytwarzanych dzie gospodarczych w przedsibiorstwach,
ktrym zgodny z etyk charakter dziaa nadaje etyczna szlachetno przedsibiorcy.
Naley wic szuka tych zasad chronienia dobra osb przez przedsibiorc take w
koncepcji funkcji, praw i obowizkw przedsibiorcy, ktry normami etyki ukierunkuje
swoje funkcje, prawa i obowizki na dobro osb.
b) Okrelenie przedsibiorcy ze wzgldu na jego funkcje, prawa i obowizki
Zauwamy najpierw, e aden czowiek nie jest zwolniony z zachowa moralnych,
take wic przedsibiorca. Nie zwalnia z tych zachowa adna peniona funkcja.
Stanowisko polityka, profesora, przedsibiorcy jest wanie tylko funkcj wrd osb,
nazw podejmowanych dziaa lub posug spoecznych, do ktrych skania talent,
wyszkolona umiejtno, pasja, a powouj odpowiednie autorytety. Mog to by wadze
pastwowe lub samorzdowe, przynajmniej przez wyraenie zgody. A wprost powouj
konkretne osoby. I licz na to, e powoanie do funkcji, praw i obowizkw
przedsibiorcy jako dziaa i posug spoecznych wyrazi si w chronieniu dobra osb.
Przez przedsibiorstwo rozumie si samodzielne gospodarstwo, przygotowujce dla
rynku towary lub usugi z zamiarem osignicia zysku. Oprcz przedsibiorstwa
wymienia si kartel, syndykat, trust, holding, koncern jako specyficzne zespoy
gospodarstw.
Przedsibiorc nazywa si tego czowieka, ktry ksztatuje los przedsibiorstwa i jego
zyski dziki specjalistycznej wiedzy o wytwarzanych w przedsibiorstwie dzieach i
dziki umiejtnoci kierowania ich wytwarzaniem przez trafne decyzje. Jest za sw prac
wynagradzany. Rola, jak peni w przedsibiorstwie, ma wanie posta jego funkcji,
praw i obowizkw.
b1) Funkcje przedsibiorcy
W podrcznikach etyki gospodarczej na og zawsze wymienia si trzy gwne
funkcje przedsibiorcy 2 . Te funkcje s nastpujce: przedsibiorca jest inicjatorem
produkcji, jest organizatorem przedsibiorstwa, odpowiada za ryzyko produkcji.
2

Por. np. ks. J. Piwowarczyk, Katolicka etyka spoeczna, Londyn 1963.

51

Przedsibiorca jako inicjator produkcji okrela, co ma by wytwarzane. Wymaga to

jego wiedzy o wytworach przedsibiorstwa, o potrzebach ludzi, o funkcjonowaniu rynku.
Wymaga to zarazem trafnego przewidywania zyskw przedsibiorstwa i ich proporcji do
oglnej sytuacji ekonomicznej spoeczestwa.
Przedsibiorca jako organizator przedsibiorstwa decyduje, jak maj by wytwarzane
produkty przedsibiorstwa. Ustala dobr czynnikw gospodarczych (surowcw,
narzdzi, typu pracy) i tworzy z nich spjnie funkcjonujc cao. Wymaga to jego
umiejtnoci korzystania z wiedzy, uzasadniajcej i wyzwalajcej decyzj oraz wymaga
zdolnoci twrczych.
Przedsibiorca jako kto odpowiedzialny za ryzyko produkcji musi uzyska zwrot
woonego kapitau i zysk przedsibiorstwa, a zarazem wspomaga polepszanie si
sytuacji ekonomicznej spoeczestwa. Wymaga to nie tylko prawidowego
przewidywania ekonomicznego i znajomoci problematyki spoecznej, warunkujcych
szczegowe decyzje, lecz take wraliwoci etycznej. Mwi si w tym miejscu gwnie
o tym, aby ceny produktw, koniecznych dla podtrzymania ycia, nie rujnoway stanu
ekonomicznego nabywcw.
b2) Prawa przedsibiorcy
Funkcje przedsibiorcy wymagaj dla ich penienia przyznania mu odpowiednich
uprawnie. W temacie funkcji przedsibiorcy mwi si wic zarazem o jego prawach w
odniesieniu do pastwa, do przedsibiorstwa, do pracownikw.
Przedsibiorca w odniesieniu do pastwa ma prawo swobody w decyzjach, jakich
wymaga dobro przedsibiorstwa w ramach dobra ogu obywateli oraz ma prawo do
traktowania jego przedsibiorstwa na rwni z innymi przedsibiorstwami.
Przedsibiorca w odniesieniu do przedsibiorstwa ma prawo do osigania godziwego
zysku osobistego i zysku caego przedsibiorstwa oraz ma prawo do dopilnowania
zwrotu kosztw produkcji.
Przedsibiorca w odniesieniu do pracownikw ma prawo do wymagania szacunku i
posuszestwa pracownikw w postaci wypeniania przez nich sprawiedliwej umowy
oraz ma prawo do wymagania pracy w zaleconym czasie i w zalecony sposb.
b3) Obowizki przedsibiorcy
Oprcz funkcji i praw przedsibiorcy wyrnia si jego obowizki wzgldem
spoeczestwa i wzgldem pracownikw przedsibiorstwa. Obowizki wzgldem
spoeczestwa wi si z celem produkcji. Tym celem musi by zareagowanie na
potrzeby ludzi i takie osiganie zysku z opat, branych od ludzi, by byy zgodne ze
sprawiedliwoci. Obowizki wzgldem pracownikw dotycz zapaty za ich prac,
szanowania ich godnoci jako osb, przewidzenia sposobu wspomagania ich, gdy zdarz
si narodziny, choroby, mier, zawsze chronienia ich ycia religijnego i moralnego.
Wskazuje si na dwa obowizki przedsibiorcy wzgldem spoeczestwa. Jest to
najpierw obowizek produkowania tego, co konieczne, a gdy jest to zabezpieczone,
produkowania tego, co uyteczne i przyjemne. Jest to z kolei obowizek produkowania
wartociowych towarw.
Wskazuje si zarazem na trzy obowizki przedsibiorcy wzgldem pracownikw. Jest
to najpierw obowizek sprawiedliwego wynagradzania za prac, gdy nieliczenie si ze
sprawiedliw zapat naraa pracownikw na trudnoci w utrzymaniu, czsto na ndz
lub nawet na stan godu, a przedsibiorc czyni krzywdzicielem. Odmwienie lub
obnienie zapaty za prac jest wprost kradzie. Z kolei jest to obowizek dopuszczenia

52

pracownikw do udziau w owocach produkcji. Jest to wreszcie obowizek

wspomagania pracownikw w wypadku nieszcz, chorb lub mierci.
c) Zareagowania etyka na funkcje, prawa i obowizki przedsibiorcy
c1) Etyczne aspekty funkcji przedsibiorcy
Szlachetne dziaania przedsibiorcy wymagaj rozpoznania przez niego dobra osb.
Aby przez penione funkcje w przedsibiorstwie mg on chroni to dobro, musi zdawa
sobie spraw, kim s osoby i czym s produkowane przez niego wytwory. Dziki wiedzy
o osobach i produktach odkryje zachodzce midzy nimi, wzajemnie chronice je wizi.
Tej wiedzy dostarcza realistyczna metafizyka bytu i metafizyka czowieka jako osoby.
Przedsibiorca nie moe pomin wiedzy o osobach. Nie wystarczy jego specjalistyczna
wiedza o produkowaniu wytworw. Musi wiedzie, kiedy wytwory chroni, a kiedy
niszcz osob. Musi wic by filozofem i humanist odpowiednio do wysokiego
poziomu wspczesnych technologii. Filozofia i humanizm s bowiem napdem jego
technicznej pomysowoci. A mwic dokadniej, tym napdem jest jego usprawniony
intelekt i orientowana rozumieniami intelektu jego wola, podejmujca decyzje. Nowe
technologie, by je tworzy i nimi si posugiwa, wymagaj usprawnienia intelektu i
woli, co proponuje etyka, gdy skania do chronienia dobra osb.
Dodajmy ju tylko, e osob wrd bytw stanowi i wyrnia ta funkcja jej istnienia,
ktra przez swe przejawy wyzwala relacj staej yczliwoci i penego zaufania, co
nazywa si mioci i wiar, oraz stanowi i wyrnia osob ta funkcja jej istnienia, ktra
jest zaktualizowaniem w istocie osoby jej intelektu, powodujcego rozumno. Osob
jest wic ten obdarzony intelektem byt, ktry z rozumn yczliwoci i zaufaniem odnosi
si do innych osb.
c2) Etyczne aspekty praw przedsibiorcy
Uwagi o prawach przedsibiorcy wymagaj odrnienia prawa naturalnego od prawa
stanowionego. Moe si bowiem zdarzy, e prawu stanowionemu przypisze si pozycj
prawa absolutnego, a wic jedynego, co moe sta si rdem presji tego prawa na
przedsibiorc, tym bardziej wtedy, gdy to prawo utosami si z normami etyki. Takie
utosamienie gosi Kant, ktry ponadto utosami moralno z metafizyk i religi, co w
sumie nazwa etyk. Z pozycji etyki utrudni samoobron przedsibiorcy, ktry presj
prawa stanowionego moe uchyla prawem naturalnym, chronicym dobro osb.
Trzeba wobec tego doda, e prawo naturalne jest ujciem w zalecenie chronienia
tego wszystkiego, co stanowi sam struktur czowieka. Do tej struktury kieruje nas
bezporednio poznawana realno czowieka. Ta realno naprowadza nas na jej
przyczyn. T przyczyn jest w czowieku jego istnienie, urealniajce zawarto istoty,
ktr w poziomie duszy przejawia intelekt i wola jako wadze poznania i decyzji, a w
poziomie ciaa zmysowe wadze poznania i podania. Dziaania tych wadz s znakiem
ycia czowieka, a harmonia ich dziaa stanowi ich zdrowie. Mwimy wic, e naley
chroni istnienie, sprzyja usprawnieniu intelektu w poznaniu wiernym prawdzie i
sprzyja usprawnieniu woli w decyzjach wiernych dobru. Naley te chroni ycie i
zdrowie. Takie zalecenia s prawem naturalnym. Ujta w prawo naturalne bytowa
struktura czowieka ukazuje etyce dobro osb. Tym dobrem jest wanie istnienie
czowieka, jego istota jako dusza i ciao, mylenie, decydowanie, ycie biologiczne,
moralne, religijne i zdrowie czowieka.

53

Prawo stanowione nie powinno by zaleceniem przestrzegania arbitralnej i dowolnej

decyzji, lecz kierowaniem do osigania tych szczegowych celw, ktre uatwiaj
chronienie istnienia, z kolei zgodnego z prawd mylenia ludzi i zgodnych z dobrem
decyzji ludzkich, ycia i zdrowia ludzi, w sumie dobra osb.
c3) Etyczne aspekty obowizkw przedsibiorcy
Obowizki przedsibiorcy s rozlege. Dotycz bowiem dobra poszczeglnych osb i
zarazem dobra wsplnot jako spoecznoci pracownikw i spoecznoci nabywcw
wytwarzanych dzie. Daleko wic siga skutek dziaania przedsibiorstw.
Tak szeroko ujte obowizki przedsibiorcy wynikaj z celu dziaalnoci
gospodarczej. Tym celem jest zaspokojenie potrzeb czowieka. Gwn jego potrzeb
jest ochrona ycia. Aby y, czowiek potrzebuje cnt i wystarczajcych dbr
materialnych 3 . Potrzebuje wychowawcy i przedsibiorcy. Brak cnt powoduje, e ycie
gospodarcze wprowadza ludzi w ndz lub zbytek. I ndza i zbytek oddalaj od osb: od
ludzi i Boga, a ostatecznie wprowadzaj w rozpacz. W yciu gospodarczym nie
wystarczy wic dziedzina technologii. Musi by brana pod uwag take dziedzina
moralnoci.
Prawo naturalne zaleca chronienie dobra osb, a ta ochrona wymaga najpierw dbr
materialnych. Wynika z tego prawo wszystkich ludzi do korzystania z dzie
wytwrczoci gospodarczej. To prawo wskazuje na wasno prywatn: musz posiada
to, co konieczne do ycia. Jednak wasno prywatna nie jest izolowaniem dbr
materialnych i gromadzeniem ich przy jednej osobie. Jest podstaw dzielenia si nimi.
Mona powiedzie, e czowiek nie jest wacicielem, lecz uytkownikiem
wytwarzanych dzie gospodarki i kultury. Nie jest bowiem panem ziemi i wszechwiata.
Bezporednim powodem obowizku dzielenia si wytworzonymi dobrami jest podzia na
bogatych i biednych. Wszystkim przysuguj dobra konieczne. A w. Augustyn
dopowiada, e "dobra zbyteczne bogatych s dobrami koniecznymi ubogich" 4 .
Dopowiedzmy te, e ubstwo jest zem, gdy uniemoliwia zaspokojenie wasnych
potrzeb i pomaganie innym. Zarazem ta nierwno majtkowa jest bodcem produkcji i
tworzenia si przedsibiorstw. Nie powinna jednak by motywem podtrzymywania
ndzy dla zwikszenia popytu i produkcji.
Przedsibiorca musi wic dba o to, aby w jego przedsibiorstwie kapita nie
usytuowa si ponad czowiekiem. Kapita ma suy czowiekowi, a nie czowiek
kapitaowi. Musi te czuwa, aby praca w przedsibiorstwie nie przeksztacaa czowieka
w maszyn, aby z kolei zawierane umowy nie stanowiy sposobu wyzyskiwania ludzi,
aby ponadto zysk przedsibiorstwa nie by krzywdzeniem nabywcy wytwarzanych dzie,
aby wic przedsibiorstwo przez dopuszczenie dominacji zysku nie dyskwalifikowao
cnt i innych wartoci duchowych.
Ponadto przedsibiorca musi nie tylko wiele umie i rozumie, lecz take sprawnie
posugiwa si cnotami. Jest to wane w trudniejszych przedsiwziciach. Zwrmy
uwag na kilka takich przedsiwzi.
Gdy zdarzy si przedsibiorcy np. problem utworzenia kartelu jako porozumienia w
celu rejonowania zbytu i wysokoci produkcji, jest mu wtedy pilnie potrzebna cnota
roztropnoci.
Ta roztropno, a ponadto mstwo, takt i przezorno bd mu potrzebne, gdy stanie
wobec problemu syndykatu jako przymusu korzystania z porednictwa zwizku, ktry
kupuje zamwienia lub wprost produkty przedsibiorstwa.
3
4

Por. np. w. Tomasz, De regimine principum, 1, 14.

J. Piwowarczyk, dz. cyt., s. 57.

54

Oprcz roztropnoci i mstwa bdzie mu potrzebna sprawiedliwo, gdy zdecyduje

si na holding, ktry polega na tym, e jedno przedsibiorstwo jest wacicielem czci
innego przedsibiorstwa.
Gdy powstaje trust, jako skup przedsibiorstw, potrzebne jest gwnie umiarkowanie,
wspomagajce sprawiedliwo.
Gdy powstaje koncern jak trust bankw poczony z trustem przedsibiorstw,
przedsibiorc ochroni jedynie posiadanie wszystkich zarazem cnt moralnych:
roztropnoci, mstwa, sprawiedliwoci, umiarkowania, a ponadto szerokiej wiedzy i a
mdroci.
Mdro jest cnot intelektu jako wywiczon umiejtnoci ujmowania zarazem
przyczyn i skutkw, a w etyce, stanowic zasad szlachetnego postpowania czowieka,
jest skutkiem naszego staego kierowania si w dziaaniach wiernoci istnieniu,
prawdzie i dobru. Jest bowiem mdro harmonijnym i wsplnym dziaaniem intelektu i
woli, chronicym osoby.
d) Zasady etycznego postpowania
W etyce chodzi o ustalenie, przy pomocy czego, przy pomocy wic jakich zasad
moemy rozpozna dziaania chronice dobro osb. Jeeli mamy te zasady rozpozna i
kierujc si nimi wybra dziaania chronice dobro, to musimy ich szuka w intelekcie i
woli czowieka, gdy te wadze s podstaw poznania i decyzji wyboru.
Tymi zasadami s w tych wadzach poznania i decyzji ich usprawnienia. Najwyszym
usprawnieniem intelektu jest mdro, a najwyszym usprawnieniem woli jest prawo,
wspstanowica sumienie.
Zasady etycznego postpowania to wobec tego mdro, prawe sumienie i czca je
kontemplacja.
Mdro jako norma moralna jest umiejtnoci staego kierowania si w dziaaniach
prawd o bytach i dobrem osb, ktre z tymi bytami nawi relacje. Jest sprawnoci
przewidywania skutkw wizi z bytami. Mdro skania do wizi, wywoujcych skutki
dobre.
Kontemplacja jest wiadczeniem, e najlepsze dla czowieka s wizi osobowe przez
yczliwo i zaufanie. Jest potwierdzeniem przez intelekt i akceptowaniem przez wol,
e naley zabiega o sytuowanie si w yczliwoci i zaufaniu, co nazywa si nadziej
trwania w mioci i wierze.
Sumienie jest swoistym stanem wsplnego dziaania intelektu i woli. Informacja
intelektu o prawdzie mobilizuje wol do wyboru tej prawdy, ukazanej woli przez intelekt
jako dobro. Wizanie si z dobrem ksztatuje prawo sumienia jako w nim prawe
zachowania woli, aktywizowane podan przez intelekt prawd.
Przedsibiorca kierujc si tymi zasadami postpowania uzyska umiejtno
chronienia dobra osb i zarazem dobra przedsibiorstwa. Zawsze bowiem prawda o
osobach i wytworach oraz ich dobro s najlepszymi celami przedsibiorstwa. Wyzwalaj
przecie w osobach mdro, uwan rozwag przez kontemplacj i doskonal sumienie
w prawoci. A mdro i roztropno, dominujce w zespole cnt przedsibiorcy,
zawsze trafnie wskazuj, jak chroni osoby i przedsibiorstwo.
Zestawiajc wnioski rozwaa etyka nad funkcjami, prawami i obowizkami
przedsibiorcy moemy mie nadziej, e przedsibiorca kierujc si mdroci i
roztropnoci bdzie zabiega o etyczn szlachetno. Jest ona skutkiem poznania i
uznania wagi dobra osb, wiedzy o osobach i wytworach, o relacjach wicych osoby z
wytworami, odrnienia etyki od prawa. Jest z kolei motywem chronienia istnienia,
ycia, zgodnej z prawd wiedzy i zgodnych z dobrem decyzji osb, ich zdrowia,

55

dostarczania koniecznych do ycia produktw materialnych, sprzyjania nabywaniu cnt i

wizania si osb z dobrami duchowymi.
Krtko mwic, zasady etycznego postpowania przedsibiorcy to jego mdro,
zdolno do refleksji nazywana kontemplacj, prawe sumienie, a przez roztropno te
zasady jasno zorientowane na dobro osb, dobro przedsibiorcy i przedsibiorstwa,
rysujce si w rozumieniu osb oraz w rozumieniu funkcji, praw i obowizkw
przedsibiorcy.
e) Zakoczenie
Nie jest to wykad etyki przedsibiorcy, lecz tylko podstawowych problemw tej
etyki. Wyznacza je przekonanie, e przedsibiorca, zreszt dla dobra przedsibiorstwa,
musi patrze na ekonomi nie tylko ze wzgldu na efekty ekonomiczne, lecz take ze
wzgldu na dobro osb. Dzi bowiem ekonomika oderwaa si od etyki i stanowi na og
wycznie teori produkcji. To z tego powodu przedsibiorca musi podejmowa wysiek
powrotu do etyki dla dobra osb i produkcji.
Przedsibiorca wracajc do etyki musi siga do wiernej czowiekowi metafizyki
czowieka, gdy teoria czowieka jest podstaw etyki, ktr Arystoteles dzieli na etyk
dobra indywidualnego, etyk dobra wsplnoty rodzinnej i etyk dobra wsplnoty
pastwowej, a krcej mwic wyrnia etyk, ekonomik i polityk. Arystoteles
zarazem wypracowuje metafizyk czowieka. Oparcie si na jego propozycji rozumienia
czowieka i na propozycji w. Tomasza pozwoli na wypracowanie etyki wiernej dobru
osb. Mijaj dobro osb odmiany etyki, oparte na filozofii czowieka, wypracowanej
przez Kartezjusza, Hegla, Kanta.
Dodajmy, e przedsibiorca potrzebuje ponadto cnoty sztuki jako sprawnoci
wytwarzania zgodnie z dobrem dziea i zgodnie z dobrem wytwarzajcego oraz z dobrem
odbiorcw wytworu.
I moe wanie etyka przedsibiorcy najwyraniej ukazuje rol wiernoci prawdzie i
dobru w yciu osb i wsplnot rodzinnych, pastwowych, a nawet midzynarodowych, z
ktrymi przedsibiorca kontaktuje si przez dziea, wytwarzane w jego
przedsibiorstwie.

56

4. Etyka w. Tomasza w wersji F. van Steenberghena

F. van Steenberghen przedstawi koncepcj etyki w. Tomasza na podstawie jego
komentarza do "Etyki Nikomachejskiej".
w. Tomasz wychodzi od stwierdzenia, e cech mdrca jest porzdkowanie
(sapientis est distinguere). To porzdkowanie polega na ukazywaniu zespow relacji,
ktre wi byty. Zespoy relacji stanowi przedmiot rnych nauk.
Filozofia teoretyczna jako metafizyka rozwaa relacje realne, ktrych nie tworzy
rozum (ordo rerum quem ratio considerat sed non facit) 5 .
Filozofia praktyczna korzystajc z metafizyki porzdkuje niektre zespoy relacji
realnych i przez to jakby tworzy ich powizania przez wyodrbnienie niewidocznych
bezporednio zalenoci (ordines quos ratio considerando facit) 6 . Niektre bowiem
mieszajce si relacje zale wycznie od intelektu, niektre od woli, a niektre zarazem
od intelektu i woli. Powstaj w ten sposb trzy osobne nauki praktyczne:
- logika jako zesp relacji, tworzonych przez intelekt porzdkujcy swoje wasne
dziaania rozumowe
- etyka jako zesp relacji, tworzonych przez intelekt porzdkujcy dziaania woli
- nauki techniczne lub sztuki jako ujmowanie relacji, tworzonych przez intelekt i wol
wrd wytworw.
Interesuje nas tu etyka. w. Tomasz podkrela, e czowiek tworzy j w wietle teorii
bytu (metafizyka) i teorii czowieka (antropologia filozoficzna). W wietle teorii bytu
ustala, e czowiek jest stworzeniem. W wietle teorii czowieka, okrela natur
czowieka jako osoby. Charakteryzuje t natur przez wskazanie na wolno decyzji
ludzkich i na przeznaczenie czowieka po jego mierci. w. Tomasz odrnia etyk
ogln od etyki szczegowej.
1) Etyka oglna
Etyka kieruje si stwierdzeniami metafizyki bytu i metafizyki czowieka.
Przedmiotem etyki staj si normy, ktre rzdz wolnym dziaaniem czowieka i kieruj
do celu ostatecznego, gdy czowiek jako stworzenie chce ten cel osign. Etyka
poszukuje waciwego powodu postpowania. Tym powodem jest w czowieku "recta
ratio agibilium 7 ". Jest tym waciwym powodem ludzki rozum.
Norm wolnego dziaania jest cel dziaania. Tym celem jest dobro. Suy ono
osiganiu przez nas dobra absolutnego, ktre spenia wszystkie denia ludzkie i
powoduje doskonae szczcie.
Wedug Arystotelesa dobrem najwyszym czowieka i jego doskonaym szczciem
jest kontemplacja. Osignicie tego dobra i szczcia zaley od prawoci moralnej jako
wiernoci dobru. Mona wic powiedzie, e kieruje do dobra uporzdkowana
dziaalno moralna. Natomiast zem jest nieuporzdkowana dziaalno moralna.
Trzeba te odrni cele blisze od celu ostatecznego, a tym samym dobro blisze od
ostatecznego. Cele blisze osigamy przez dziaania oparte na naturze czowieka. Te cele
blisze s nastpujce: wiedza, wytwarzanie, dziea sztuki i techniki, maestwo,
rodzina, pastwo. Zarazem cele te musz by podporzdkowane celowi ostatecznemu i
do tego celu prowadz. w. Tomasz dopowiada, e celem ostatecznym czowieka jest
Bg.
"Porzdek bytw, ktry rozum rozwaa, lecz go nie tworzy".
"Uporzdkowania, ktre zaprowadza rozum, dziki rozwaeniu".
7
"Suszny (take prosty) powd postpowania".
5
6

57

w. Tomasz podkrela, e norm moralnych trzeba szuka w naturze czowieka.

Okrelaj one prawo naszych dziaa. Trzeba je pozna dlatego, e czowiek rodzi si
niedoskonay i e powinien osign doskonao, ktra w odniesieniu do natury
ludzkiej polega na usprawnieniu si w dziaaniach dobrych. Jako autor swych dziaa
czowiek jest odpowiedzialny za dziaania niedoskonae, wprost za ze dziaania.
Odpowiedzialno jest konsekwencj tego, e jestemy autorami rnych dziaa.
Dziaania musz by zgodne z natur czowieka. Niezgodno dziaa z natur ludzk
jest przedmiotem odpowiedzialnoci.
Norm blisz dziaa moralnych jest rozum, ktry okrela cel ostateczny i rodki
osigania tego celu. Rozum wic dostarcza motyww kierowania si do dobra. Gosem
rozumu jest sumienie. Czowiek ma sucha sumienia jako gosu rozumu,
wyznaczajcego dziaania. Charakter dziaa moralnych wyznacza ich przedmiot. Jest
nim czowiek i Bg. Obowizuje nas pomaganie ludziom, a w odniesieniu do Boga
modlitwa. Zaniedbanie tych obowizkw jest zem moralnym. To zo jest wiksze, gdy
wynika z motywu zaniedbania dobra. Jest mniejsze, gdy wynika ze saboci.
Cnota jest sta sprawnoci uzyskiwania dobra. Wada jest staym pomijaniem dobra.
Norm dalsz i ostateczn dziaa moralnych jest Bg jako Stwrca czowieka.
Rozum, a w zwizku z nim rozumna natura czowieka, s podstaw prawa.
Dokadniej mwic, t podstaw jest w czowieku jego denie do dobra i unikanie za.
To denie, utrwalone w sumieniu, wyraa si w naturalnych skonnociach czowieka
do zachowania ycia, rodzenia, wychowywania dzieci, poznawania prawdy i poznawania
Boga, przebywania w spoecznoci. Te skonnoci i wyznaczane nimi denia
wyznaczaj tre prawa naturalnego i stanowionego.
2) Etyka szczegowa
a) Rodzina
w. Tomasz szczegowo rozwaa trzy zagadnienia: ycie samotne na przykadzie
ycia zakonnego, rodzin, pastwo. F. van Steenberghen referuje tylko zagadnienie
rodziny i pastwa.
Rodzina jest yciem wsplnym mczyzny i kobiety dla urodzenia i wychowania
dzieci. Sobr Watykaski II uwyrania akcent, e rodzina jest zarazem obdarowywaniem
si mioci, wci potrzebn maonkom i dzieciom.
F. van Steenberghen omawia te pogld w. Tomasza na poliandri i poligami.
Poliandria jako wielo mw jednej ony jest zakazana, gdy powoduje niepewno
ojcostwa. Poligamia jako wielo on jednego ma mogaby by dopuszczalna, gdy
nie wyklucza prokreacji. Jest jednak zakazana z powodu zych skutkw, jakie wywouje.
Atakuje bowiem mio maesk, pokj w rodzinie, godno kobiety, zarazem utrudnia
wychowanie dzieci. Dodajmy, e wycznoci i nierozerwalnoci maestwa midzy
jednym mczyzn i jedn kobiet wyranie yczy sobie Chrystus.
b) Pastwo
Pastwo jest poczeniem rodzin przez wsplny dom, nazywany miastem. Celem
miasta tosamego z pastwem jest dobro jednostek, ktre s zobowizane do bronienia
kraju jako ojczyzny. Dobrem wsplnym jednostek jest zgodno dobra jednostek z
dobrem wsplnoty. W tym wszystkim pastwo ma kierowa si sprawiedliwoci.
Pastwo trwa dziki wadzy. Wadza polega na kierowaniu si prawem i
sprawiedliwoci.

58

Prawo, oparte na naturze czowieka, jest prawem naturalnym. Prawo, pochodzce z

umowy, jest prawem pozytywnym. Prawo, wyprowadzone z prawa naturalnego, jest
prawem ludzkim. Jest nim prawo uywania dbr ziemskich odpowiednio do potrzeb,
niekiedy na stae. Jest w takim wypadku prawem wasnoci.
Sprawiedliwo jest podstaw trzech rodzajw prawa: prawa wspdzielczego
porzdkujcego relacje midzy ludmi, prawa rozdzielczego okrelajcego relacje
wadzy z obywatelami, prawa porzdkujcego, ktre uzgadnia relacje obywateli z
wadz.
Ponadto w. Tomasz charakteryzuje trzy ustroje: monarchi i tyrani, arystokracj i
oligarchi, republik i demokracj.
F. van Steenberghen dopowiada we wnioskach, e etyka w. Tomasza jest
intelektualistyczna, gdy intelekt jest zasad dziaa moralnych. Nie jest wic
hedonistyczna i nie jest obojtna. Jest ponadto teocentryczna.

59

Powtrzenie materiau

Pytania erudycyjne
1. Na czym polega idealizm?
2. Na czym polega realizm filozoficzny?
3. Na czym polega humanizm?
4. Na czym polega religia?
5. Czym jest wiatopogld?
6. Jak rozumie si cel w idealizmie?
7. Czym jest cel w realizmie?
8. Na czym polega oparcie etyki na myli Hegla?
9. Na czym polega etyka sytuacyjna?
10. Na czym polega etyka prsonalistyczna?
11. Na czym polega tzw. etyka niezalena?
12. Na czym polega odrnienie etyki oglnej od etyki szczegowej?
13. Na czym polega etyka rodzinna w ujciu w. Tomasza?
14. Na czym polega etyka w pastwe wedug w. Tomasza?
15. Na czym polega oparcie etyki na ideologii New Age?
Zadania do pracy z tekstem
1. Jak rozumiesz tez, e etyka sytuacyjna uniemoliwia wychowanie?
2. Dlaczego waciwe intelektowi identyfikowanie w bytach skutkw i przyczyn, nie s
dokonywane przez wadze zmysowe, gwnie przez wadz osdu?
3. Dlaczego etyka jednak nie moe by przedueniem filozofii czowieka lub czci
filozofii rzeczywistoci?
4. Co oznacza twierdzenie, e etyka bada w dziaaniach ludzkich jedynie aspekt ich
zgodnej z prawd wiernoci dobru osb?
Tematy do dyskusji lub opracowa pisemnych
Czym si rni prawdziwo od pewnoci?
Scharakteryzuj wybrany wiatopogld.
Jakie s wzajemne odniesienia etyki i religii?

60

CZ TRZECIA

CZOWIEK I WSPLNOTA

1. Droga mylowa do filozoficznego zidentyfikowania czowieka

1) Trzy sposoby okrelania czowieka
Aby doj do ustalenia, kim jest czowiek, trzeba najpierw rozway - stosowane w
antropologii filozoficznej - trzy gwne sposoby identyfikowania czowieka. Z kolei
naley wybra jeden z tych sposobw i stosujc go przej wyznaczon przez ten sposb
drog mylow, ktra doprowadza do okrelenia i zidentyfikowania czowieka. Okazuje
si jednak, e kada z tych drg identyfikacyjnych prowadzi do zasadniczo rnych
odpowiedzi na pytanie, kim jest czowiek. Zasad wyboru sposobu identyfikowania
czowieka powinna si sta zgodno ujcia z tym, kim jest czowiek, udostpniajcy si
nam w bezporednim poznaniu.
Materiaem wyjciowym i przedmiotem, ktry poddajemy zabiegowi identyfikowania
czowieka, s pierwsze informacje o czowieku, uzyskane wanie w bezporednim
poznaniu.
W tym bezporednim poznaniu ujmujemy czowieka najpierw jako zesp fizycznych
cech, takich np. jak ksztat, wymiary, kolory. Zarazem zdajemy sobie spraw, e
czowiek cierpi i myli, pracuje i tworzy. Widzimy ponadto, e wszystkie te cechy i
dziaania czowieka stanowi jeden, odrbny obszar, ktry jest realn caoci, tym
wanie czowiekiem. Nie jest bowiem zudzeniem, fikcj, pojciem. Jest realny i odnosi
si do nas z wiar i mioci. czasem nieufnie lub z nienawici, chroni nas lub niszczy,
rodzi si, yje, umiera.
Kady czowiek bez wikszego wysiku uzyskuje t sum informacji i okrela ni
czowieka. Powtrzmy, e te uzyskane informacje, gdy poznajcy je uporzdkuje, s
nastpujce: suma cech fizycznych, jedno obszaru dozna i oddziaywa, realno.
Okazuje si jednak, e te informacje nie pozwalaj na odrnienie czowieka np. od
zwierzcia, ktre te jest sum cech fizycznych, jednoci obszaru dozna i
oddziaywa, realnoci.
Te dwa fakty: czowiek i zwierz ucz najpierw najprostszego zabiegu badawczego,
ktrym jest porwnanie.
Trzeba tu doda, e wynikiem porwnania jest okrelenie miejsca lub pozycji, wprost
statusu czowieka wrd zwierzt przez wskazanie na rnic lub podobiestwo,
nazywane wartoci. Jest to zabieg oceniajcy. Czsto jednak bdnie uwaa si
porwnanie za sposb rozpoznawania lub identyfikowania, czym co jest.
Pytamy wic, kim jest czowiek. Pytanie to oznacza, e chcemy rozpozna w
czowieku to, co go wyrnia, co wane, pierwsze, wprost w nim istotne. Pytamy o istot
czowieka.
Do uzyskania odpowiedzi na pytanie o istot nie wystarczy metoda porwnania.
Stosowano wic inne zabiegi badawcze. Najwyraniejsze, zmieniajce rozumienie

61

czowieka, sposoby identyfikowania jego istoty zaproponowali trzej autorzy: Platon,

Arystoteles, w. Tomasz. Te sposoby to metody zinterpretowania uzyskanych w
bezporednim poznaniu informacji o czowieku.
Zasygnalizujmy krtko, e Platon proponuje, by uzna za czowieka to, co
bezporednio w nim poznajemy. Arystoteles gosi, e czowiekiem jest podmiot tego, co
bezporednio poznajemy. Wedug w. Tomasza czowiekiem s pierwsze w nim
konstytuujce go elementy strukturalne, gdy podmioty bezporednio poznawanych cech
s pniejsze, wtrne.
Rozwamy wic proponowane kolejno przez Platona, Arystotelesa i w. Tomasza,
trzy gwne sposoby identyfikowania czowieka.
2) Propozycja Platona
Wedug Platona i z kolei wedug caej tradycji platoskiej, ktra trwa do naszych
czasw, czowiek jest tym, co w nim bezporednio poznajemy. Jest wic albo sum cech,
albo jednym i jednolitym obszarem dozna i oddziaywa, albo jest realnoci. To "albo"
czyli skutek uznania dowolnej cechy za czynnik wyrniajcy czowieka, ma rdo w
tym, e podmiot poznajcy wskazuje na element dominujcy w czowieku i tworzy tzw.
sens czowieka, gdy niezalena od czynnoci poznania istota, rna od cech czowieka,
znajduje si poza czowiekiem. Stanowi bowiem tylko jego zewntrzny model, wzr,
ogln ide.
W tradycji platoskiej ostatecznie umawiamy si, e dana struktura bytowa jest
czowiekiem. W tej tradycji formuuje si wic wiele dowolnych koncepcji czowieka,
gdy prawd o czowieku, jako stanowicy czowieka sens, konstruuje poznajcy
intelekt. Fenomenologowie dopowiedz tu, e czowiek jest tym, czym jest dla mnie.
Wymiemy te kilka innych, platonizujcych koncepcji czowieka. Poznajemy
czowieka np. jako zesp cech fizycznych, jest on wic w tworzonej naszym poznaniem
jego istocie zespoem cech lub czci fizycznych (np. La Mattrie, materializm
gnozeologiczny). Poznajemy czowieka jako mylcego, jest on wic myl jako
procesem (Hegel), myl jako wiadomoci (Descartes), myl jako zagszczeniem
(Teilhard de Chardin), myl jako podoem nazywanym dusz (Platon, w. Augustyn,
Henryk z Gandawy). Jest przeyciem (Jaspers), zespoem moliwoci ogarnitych
czasem (Husserl), procesem wyaniania si z nicoci i powrotem do niej (Heidegger).
Dodajmy, e tradycj platosk wzbogacono dwoma znaczcymi uzupenieniami,
ktre pozwoliy na tworzenie nowych koncepcji czowieka. Autorami tych uzupenie s
Plotyn i Kant.
Plotyn wprowadzi liniowe uszeregowanie wszystkiego, co jest. Utworzy z tego
hierarchiczny wszechwiat, ktrego pierwszym punktem jest jednia, a kracem wielo.
W tej caoci czowiek jest rodkow czci kosmosu, oddzielajc wiat duchw od
wiata struktur materialnych. Jest dusz na granicy tych dwch wiatw (anima in
horizonte). Okrelenie czowieka polega tu na porwnywaniu go z caym
wszechwiatem. Gosi si wic, e czowiek jest czci kosmosu. Czsto te utosamia
si czowieka z dusz kosmosu.
Podajmy kilka przykadw. Czowiek skupia trwanie i zmienno (w. Augustyn),
skoczono i nieskoczono ( Ksiga o przyczynach). Jest skutkiem wpywu sfery
duchowej na sfer czasu (Proklos, Marsylio Ficino).
Kant powtrzy Platona i doda, e bytowa zawarto czowieka nie jest poznawalna.
Mona okreli czowieka jedynie przez to, do czego si odnosi. Powstay wic teorie,
wedug ktrych czowiek jest odniesieniem do idei, do Boga, do czowieka, do wiata, do
wartoci, do kultury, do spoeczestwa, do samego siebie. Czowiek jest relacj.

62

Dominuje dzi teoria, e czowiek jest relacj do wartoci, ktre zawsze s celem,
zadaniem, ocen. Taka teoria wynika z porwnywania i nie jest wynikiem
zidentyfikowania, kim jest czowiek.
3) Propozycja Arystotelesa
Arystoteles i arystotelicy odrzucaj platoski sposb identyfikowania czowieka oraz
kwestionuj platonizujce okrelenia, kim jest czowiek. Arystoteles i arystotelicy
gosz, e to, kim jest czowiek, wyraa jego istota, ktra znajduje si w czowieku. Tej
istoty nie konstytuuje nasze poznanie. Jest ona niezalenym od poznania podmiotem
tego, co bezporednio poznajemy. Na tym podmiocie wspieraj si cechy fizyczne
czowieka, jedno obszaru dozna i oddziaywa, jego realno.
Poniewa cechy s rnorodne, nawet wykluczajce si, ich podmiot musi by
niezdeterminowany, nieokrelony. Arystoteles nazywa go nieokrelon materi w
obszarze jednostkowego, a wic okrelonego czowieka. Poniewa czowiek jest jednak
okrelony mimo nieokrelonej w nim materii, jest w nim powd okrelenia, nazywany
form. Czowieka wic w jego istocie stanowi forma i materia. Forma, nazywana te
dusz, pochodzi z materii. Mimo tego pochodzenia dusza jest niezniszczalna, gdy
doczy si do niej intelekt, wnikajcy w dusz ze sfery nadksiycowej, zbudowanej z
wiecznego tworzywa. Udzieli duszy cechy wiecznego trwania.
Koncepcja Arystotelesa nie jest dzi stosowana. Dziedziczymy j w wersji
trzynastowiecznego awerroizmu aciskiego.
Twrca awerroizmu, Siger z Brabancji, uwaa, e czowiek jest materi i pochodzc
z materii zniszczaln form. Jest dosownie zwierzciem. Jednak oddziauje na
czowieka wsplna dusza ludzkoci. Jej wpyw przejmujemy w tworzone przez nas
wyobraenia. Czowiek ginie w chwili mierci. Trwa jedynie we wsplnej duszy
wsplne mylenie ludzkoci.
Awerroistyczna koncepcja czowieka ma dzi posta tezy, e ciao i dusza czowieka
po jego mierci pozostaj w kosmosie, e trwa tylko mylenie, nazywane wiadomoci,
e naprawd czowiekiem jest tylko wiadomo.
W awerroizmie poczono wtki arystotelesowskie z platoskimi: cecha uzyskaa
pozycj istoty. wiadomo jest tylko przecie zespoem umysowych dziaa.
Poczenie arystotelesowskiej tezy o czowieku jako kompozycji duszy i ciaa z
platosk tez, e czowiek jest wiadomoci, ktra tworzy si w duszy i ciele, a po
naszej mierci staje si prawdziwym czowiekiem, gosi wielu wspczesnych autorw.
Uwyranijmy gwnie pogld K. Rahnera i L. Borosa gdy wspiera si na ich tezie, a
przez nich na myli Heideggera, dominujca dzi w katolicyzmie eschatologia.
K. Rahner powtarza za Arystotelesem, e czowiek jest form i materi. Forma jako
dusza jest przyczyn ciaa. Materia jako ciao jest czci przyrody. W chwili mierci
rozpada si i pozostaje w materialnym kosmosie. Dusza przestaje by form czci
przyrody i staje si form materii kosmosu. Natomiast rezultaty ycia czowieka, jego
myli i decyzje, konstytuuj si w peni osobowej rzeczywistoci i staj si
prawdziwym czowiekiem, ktry trwa po mierci.
L. Boros uwaa, e mier wsptworzy czowieka podczas jego ycia. Jest w
czowieku niepenoci dziaa: nie osigamy najwaniejszych celw, nie poznajemy w
peni wiadomie, nie doznajemy trwaej mioci. mier uwalnia od ogranicze.
Czowiek osiga bytow dojrzao: pen wiadomo, pen wolno, rozstrzygnicie
swego losu w spotkaniu z Bogiem.
Temat wiadomoci wyznacza nie tylko rnorodne koncepcje czowieka, lecz take
osobn tradycj kartezjask.

63

Kartezjusz utosami wiadomo z czowiekiem. Wyrnia w niej zachowanie

czynne, ktre nazwa wol, i zachowanie bierne, nazwane intelektem.
Freud odrni niewiadomo (id), podwiadomo (ego), wiadomo (superego) 8 .
wiadomo jest naszym konfliktowym uwikaniem si w otaczajcy nas wiat.
Podwiadomo jest sfer stumie powodowanych przez wiadomo nie poddajc si
wiatu. Niewiadomo to popd, ktrego realizacja napotyka w wiecie na przeszkody,
powodujce stumienia. Odczytanie stumie, rnicy midzy id i superego, stanowi
zabieg terapeutyczny.
Husserl gosi, e ruch wiadomoci konstytuuje przedmiot i podmiot, a wic wiat i
czowieka, tworzc ich sens. Nie istnieje bowiem sama wiadomo i osobny od nas
wiat.
Wczeniej Kant wyjania, e kategorie i idee, tworzone przez podmiot, scalaj
doznania zmysowe, cz wiat z czowiekiem.
Wedug Heideggera podmiot ustawia przed sob przedstawienia i jednoczy je w obraz
wiata. Z tego obrazu wiata wyania si czowiek jako podmiot i jako scena, na ktrej
rozgrywa si dramat wiata i dramat czowieka: ycie codzienne, sposoby poznawania,
relacje z kim drugim, gwnie fakt mierci. W perspektywie mierci mona
najwyraniej okreli czowieka. To okrelenie dokonuje si w sowie. Inaczej mwic,
sowo tworzy czowieka, ustanawia czowieka w mowie. Z tego wzgldu tylko poezja
daje odpowied na pytanie, kim jest czowiek.
Ricoeur: podmiot ustanawiajcy si w rodku mowy przez odniesienie do celu, jest
polem egzystencjalnym, ktre wypenia moja refleksja zinterpretowaniami symboli.
Stanowi one kultur, ktra jest utrwaleniem w mowie historycznego dowiadczenia
wiata przez czowieka jako gatunek. Podmiot jest wic procesem, ktry tworzy si i
dojrzewa w kulturze, a koczy si w momencie mierci.
4) Propozycja w. Tomasza
Tradycj platosk i arystotelesowsk dystansuje w. Tomasz. Uwaa, e czowieka
nie konstytuuje to, co bezporednio poznajemy, ani nie konstytuuje go podmiot
bezporednio poznanych cech. Gosi, e czowieka stanowi pierwsze elementy
strukturalne, powodujce jego realno i istotow identyczno, na ktrej wspieraj si
podmioty cech, dozna i oddziaywa, take jedno i realno.
Ustalenia w. Tomasza kontynuuje tomizm i proponuje je jako prawd o czowieku,
jako zgodne z bytow zawartoci czowieka rozstrzygajce wyjanienie, kim jest
czowiek.
a) Rozpoznanie struktury czowieka
Odniemy tomistyczny sposb identyfikowania czowieka do wci powtarzajcego
si zespou informacji, uzyskiwanych w bezporednim poznaniu.
Najpierw poznajemy cechy fizyczne czowieka. Aby jednak czowiek posiada te
cechy, musi ju by realny, musi istnie. Pierwszy jest wic w nim powd realnoci,
nazywany istnieniem. Wtrny jest podmiot cech, nazywany materi. Podmiot zarazem
okrelony przez form, czyli zasad wyjaniajc czowieczestwo czowieka. Kolejno
w poznaniu jest wic odwrotna do kolejnoci w bytowaniu. Czowieka stanowi i
zapocztkowuje istnienie, a zarazem wywoana w nas przez to istnienie istota, ktra jest
form i materi. Istnienie jest w czowieku powodem realnoci, bez ktrej nie ma
czowieka. Forma, wspstanowica istot, jest powodem tosamoci i razem z
8

Id znaczy "to", ego - "ja", natomiast superego jest zoeniem ego oraz super oznaczajcego "ponad".

64

niematerialn podstaw recepcji innych bytw, czyli z intelektem i wol, jest

niematerialn dusz. Materia w istocie czowieka jest podstaw cech jako przypadoci
fizycznych i razem z ukadami tych przypadoci wspstanowi ciao ludzkie.
Tak wanie w tomizmie identyfikuje si strukturalne elementy czowieka,
wyjaniajce i uzasadniajce to, co bezporednio poznajemy.
b) Zalenoci midzy elementami struktury czowieka
Zastosujmy teraz wyjanienia tak zwane genetyczne. Chodzi tu o ustalenie, co od
czego pochodzi.
Istnienie czowieka jako w nim zawarty powd jego realnoci, jest gboko zwizane
z istot. Jest od niej zalene. Nie jest wic samoistne, samo z siebie. Wymaga
zewntrznej przyczyny. T zewntrzn przyczyn moe by albo niebyt, albo realny byt.
Niebyt nie dziaa, niczego nie powoduje, gdy jest wykluczeniem realnoci. Dziaa byt.
Istnienie nie pochodzi od niebytu. Jego wic przyczyn jest byt. Ten byt powodujc
istnienie jest wycznie istnieniem, gdy przyczyna jest tym, co sprawia. Jest Istnieniem
Samoistnym, ktre stwarza zawarte w nas, urealniajce nas istnienie. Stwarza je, gdy
stwarzanie polega na powodowaniu lub sprawianiu istnienia w taki sposb, e to
istnienie co do natury wyprzedza wszystkie inne tworzywa czowieka i czyni je jego
realnymi wsppryncypiami.
Stworzone istnienie urealnia ca zawarto istoty jako form i materi. Powoduje je.
Dopuszcza zarazem wpyw otaczajcych substancji, dziki ktrym istota przeksztaca si
na ich miar w dusz i ciao.
Dusza nie zawiera w sobie materii. Substancje wic, ktre wyznaczaj jej
ustrukturowanie, s take niematerialne.
Ciao jest najpierw materi. Jest ona jako mono przeniknita rozcigoci,
podstaw procesu rozwoju ciaa. Ten proces polega na powodowanym przez substancje
otaczajce tworzeniu si przypadoci jako struktur niesamodzielnych, wymagajcych
aktywizowania. Substancje otaczajce ponadto przenikaj ciao w jego warstwie
przypadoci, aby je aktywizowa. Rejestrujemy te substancje w tak zwanym
postaciowym ujciu ciaa. Sterowanie ich obecnoci w ludzkim ciele nazywa si
leczeniem. Dodajmy, e dusza organizuje te wpywajce na ciao i przenikajce je
substancje w swoisty model ciaa, nazywany ciaem zewntrznym, zbudowanym z
"materia praeiacens" (materia warunkujca budow ciaa).
Istnienie wic, aktualizujce w nas dusz, zarazem dopuszcza czenie si w
organizmie matki kodw genetycznych, dostarczonych przez ojca i matk. Dopuszcza
zapodnienie, ktre jest poczciem si caej ludzkiej kompozycji z istnienie i istoty jako
duszy i ciaa. Dusza i ciao s pene w swych wyznaczajcych je pryncypiach. S
niepene w przypadociowych uzupenieniach. Aby dusza i ciao uzyskiway te
uzupenienia, rodzice i inne substancje, ktre otaczaj poczte dziecko musz
oddziaywa ca sw bytowa zawartoci. Dusza pocztego czowieka przyjmuje
mio, nasz wiar i nadziej. Ciao przyjmuje fizyczne bodce ruchu, wzrostu,
wymiarw, jakoci.
c) Czowiek jako osoba
Poczty czowiek, kady czowiek od momentu poczcia a do chwili mierci, jest
zarazem osob.
Osoba jest zawsze jednostkowym bytem, w ktrego istocie akt istnienia,
wspstanowicy z t istot byt jednostkowy, wyzwala rozumno. Przejawy istnienia

65

osoby powoduj nawizywanie si midzy osobami relacji: mio pojawia si midzy

przejawian realnoci, wiara wspiera si na udostpnianiu si sobie osb jako ich
prawdzie, nadzieja jest sytuowaniem si osoby w mioci i wierze. Chroni te relacje
rozumna dziaalno intelektu i woli jako przejaww istoty, odbierajcych prawd i
dobro. Wierno intelektu prawdzie i wierno ze strony woli dobru usprawnia nas w
mdroci.
Znaczy to, e czowiek jako osoba reaguje na mio i odniesie si mioci do innych
osb, e ufa i oczekuje mioci i wiary, e przejawi rozumno i wolno, gdy dziki tym
odniesieniom z naszej strony uzyska i rozwinie przypadociowe uzupenienia,
stanowice w duszy intelekt i wol, a w ciele waciwe ukonstytuowanie organw, ich
ruch, wzrost i jako, waciw harmoni i funkcjonowanie.
d) Tomistyczne okrelenie czowieka
Kim wic jest czowiek? Jest osob. Jest urealnion przez zapocztkowujce go
istnienie bogat kompozycj istotow duszy i ciaa. W duszy przejawiaj si
bezporednio podmioty cech lub dziaa duchowych, intelekt dla poznania i wola dla
decyzji, nazywane wadzami duchowymi. W ciele tworz si bezporednie podmioty
cech i dziaa cielesnych, zmysy dla poznania zmysowego i sfera podawcza dla
uczu. Istnienie swymi przejawami, a mianowicie realnoci, prawd i dobrem, wyzwala
odniesienia osobowe, ktre s mioci, wiar i nadziej. Gdy te odniesienia si utrwal,
chronione dziaaniami intelektu i woli, tworzona przez czowieka kultura staje si
humanistyczna. Realizuje si w niej nasze ycie, godne ludzi.
5) Zestawienie sposobw identyfikowania czowieka
Wedug Platona i platonikw czowieka stanowi to, co w nim bezporednio
poznajemy. Wszystko wic, co w nim poznajemy, uwaamy za elementy konstytutywne,
gdy istota czowieka znajduje si poza czowiekiem. Z czasem uzupeniono to ujcie
przez wprowadzenie liniowego ukadu cech. Jedn z cech, przede wszystkim jedno,
uznano za pocztek linii, a tym samym za element pierwszy w kadym zwielokrotnieniu,
stanowicym czowieka. Rozwinito to w tez, e swoim poznaniem tworzymy sens
czowieka, czyli okrelamy, kim jest, wskazujc na jedn z cech, ktr uznajemy za
istotn. Z kolei zaprzeczono poznawalno istoty i uznano, e czowiek jest relacj do
czego poza nim, e jest gwnie odniesieniem do celu, ocen, wartoci. Czowiek sta si
odniesieniem do wskazanych przez poznanie struktur tworzonych przez nasz myl.
Dzi, utosamiajc czowieka ze wiadomoci, wypenia si go jedynie wiedz,
konstytuujc si jako czowiek w rodku mowy.
Arystoteles, rozwaajc niedokadnoci uj platoskich, uwaa, e istota czowieka
znajduje si w czowieku i e stanowi j podmiot tego, co bezporednio poznajemy. Tym
podmiotem jest dusza rozumna dla dziaa intelektualnych i materia dla cech i dziaa
cielesnych. Dusza rozumna i ciao stanowi samodzieln istot ludzk, tosam z caym
czowiekiem. W t propozycj wniesiono tendencj awerroistyczn, wedug ktrej dusza
czowieka nie jest rozumna i e intelekt tosamy z dusz jest wsplny dla caej
ludzkoci. Czowiek jest raczej zwierzciem, ktre tworzy wyobraenia. W
wyobraeniach czowieka znajduj si wpywy wsplnego intelektu. Dzi gosi si
czsto, e czowiek jest wycznie sum dziaa duchowych, intelektualnych i
wolitywnych, ktre po mierci jako oddzieleniu si w czowieku duszy od ciaa
konstytuuj si w dojrza osob ludzk. Suma tych dziaa jest wiadomoci.

66

Ukazywanie czowieka jako wiadomoci doprowadza do tezy, e czowieka stanowi

wiedza.
Wedug w. Tomasza czowieka stanowi pierwsze w nim, zapocztkowujce go
elementy strukturalne. S nimi istnienie i istota. Istnienie jest pryncypium urealniajcym.
Istota jest pryncypium identyfikujcym czowieka. Stanowi istot dusza i ciao. Istota
jako dusza jest pryncypium podmiotw poznania i decyzji, intelektu i woli. Istota jako
ciao jest pryncypium podmiotw poznania zmysowego i podmiotw zmysowego
podania. Ze wzgldu na posiadanie intelektu czowiek jest osob. Przejawy istnienia
osoby powoduj wizanie si osb relacjami mioci, wiary i nadziei.
W tradycji platoskiej dominuje dodawanie cech, zwyky ich opis lub relacje midzy
cechami jako sposb identyfikowania czowieka.
W tradycji arystotelesowskiej wystpuje odrnienie przyczyn od skutkw, zarazem
tego, co pierwsze, od tego, co wtrne, zalene od pierwszego i podmiotowane w
pierwszym. Pozwala to na zidentyfikowanie istoty czowieka i cech czowieka,
podmiotowanych w istocie.
W tradycji tomistycznej trzeba najpierw zidentyfikowa w czowieku akt i mono
jako stanowice czowieka pryncypium urealnienia i rne od niego pryncypium
tosamoci. Te pryncypia bliej okrela si przy pomocy odniesienia do nich rnicy
midzy przyczyn i skutkiem. Trzeba z kolei odrni przyczyny wewntrzne czowieka
od jego przyczyn zewntrznych. Wskazywanie na przyczyny zewntrzne wymaga
stosowania ich ukadu istotowego, a nie liniowego. Trzeba te odrni czowieka i
kady byt od przejaww jego istnienia i od przypadoci, podmiotowanych przez istot, a
przede wszystkim ujcie poznawcze od realnego bytowania. Naley te zaczyna
identyfikowanie czowieka od skutkw, a nie od stanowicych go przyczyn, tosamych z
zapocztkowujcymi go pryncypiami. Uzyskane ujcie czowieka naley sprawdza
zgodnoci tego ujcia z realnym bytowaniem, a nie z myleniem o czowieku. Tak
zidentyfikowany czowiek jawi si jako osoba, ktra przez wizanie si mioci z
innymi osobami i korzystajc z mdroci sytuuje si w humanizmie i religii.

67

2. Mio i uczucia (Artur Andrzejuk)

1) Relacje osobowe
Relacje, jako odmiany przypadoci s wyznaczane przez wadze. Jednak najbardziej
podstawowe odniesienia czowieka do innych osb buduj si wprost na przejawach aktu
istnienia, ktre wobec tego trzeba omwi.
a) Znamy ju ten przejaw aktu istnienia, ktry nazywa si realnoci. Oznacza to, e
akt istnienia uczyni wszystko w bycie czym rzeczywistym, wanie realnym.
Jest to "dziaanie" tak podstawowe i wyjciowe, e i relacja, ktra buduje si na tej
wasnoci jest najbardziej naturalnym i pierwotnym odniesieniem osb do siebie. Relacja
ta okrelana jest do wieloznacznym sowem "mio", ale te trudno o bardziej
szerokie pod wzgldem treci opisanie tej najbardziej podstawowej relacji. Natur
mioci wyznacza realno, w zwizku z tym mio w swej podstawowej formie jest
wspprzebywaniem, wzajemn obecnoci, jakim "byciem dla siebie", gdy to
wszystko wyznacza spotkanie osb w fakcie ich realnoci, motywowane samym tylko
istnieniem 9 .
Ponadto, w t relacj czowiek wnosi treci istotowe. Co rozpoznaje, decyduje,
wnosi swoje emocje, wprost ca sw osobowo.
I zauwamy tu jeszcze jedn istotn kwesti. To czowiek decyduje o mioci.
Czowiek j chroni, rozwija lub zrywa. Mio bowiem jest relacj wyznaczan przez
podmiot i kres. Bdem jest zatem sdzenie, e to my zaleymy od mioci, e jest ona
kapryna, e "sama" si koczy, wygasa lub te, odwrotnie, gwatownie nas dopada,
zniewala, zmusza do zmiany ycia, zerwania zobowiza, zdrady. Pogld, e podmioty
zale od relacji, zosta wymylony przez Platona, ktry byty uzna za odbitki idei, czyli
ostatecznie za skutek relacji odbijania. Potem neoplatonicy wymylili, e relacje, ktre
cz ludzi, bytuj ju wczeniej i tylko czyhaj, aby poczy ze sob przypadkowe
byty. Obciamy lub chwalimy wtedy los, fatum, niekiedy Opatrzno. W przypadku
mioci takie traktowanie tej relacji ma swoj dug tradycj. Artystyczn ilustracj
intelektualnego absurdu jest mit o Erosie, utrwalony w przernych odmianach w
kulturze. Czy nie traktujemy mioci jako skutku ugodzenia nas strza z uku Erosa
(lub Amora)? Przypomnijmy sobie, jak czsto w ucznik przedstawiany jest z
zawizanymi oczyma. Mio jest lepa - mwimy wtedy. A poeta dopowiada: "serce nie
suga, nie wie co to rozkaz". I poeta ma racj, gdy organy wewntrzne dziaaj
niezalenie od naszej woli, (ale przecie zdajemy sobie spraw, e taka interpretacja
wiersza nie jest zgodna z intencj romantycznego wieszcza). I ponadto wydaje si nam,
e to s spontanicznie powstajce rozumienia, wynikajce z wnikliwej obserwacji
zawika ludzkiej mioci. Tymczasem jest to jedynie funkcjonowanie w kulturze
neoplatoskiej tezy o samodzielnym istnieniu relacji, wczeniejszym od podmiotu i
kresu, na ktre relacja niespodziewanie spada, wedug nieznanego nam zamysu 10 . W ten
sposb traktujemy los, fatum, kaprysy Amora.
To nie my podlegamy relacjom. To relacje zale od nas. To nie my take podlegamy
mioci, lecz ona nam podlega.
b) Kolejna relacja istnieniowa, wspwystpujca z mioci, buduje si na wasnoci
prawdy.

Complacentia, connaturalitas.
(tzw. racja dostateczna relacji - principium a quo est)

10

68

Prawda oznacza w bycie jego dostpno dla innych. Struktury prawdziwe, w

odrnieniu od wymylonych, s dostpne poznaniu kadego czowieka, podczas gdy
istota pomysu znajduje si w umyle twrcy i nie jest nam bezporednio dana. W tym
sensie mwimy o kadym bycie, e jest prawdziwy (w odrnieniu od sztucznych
wytworw). O ywym kocie mwimy, e jest prawdziwy - kot pluszowy, to kot
sztuczny.
Relacja, ktra wspiera si na wasnoci prawdy, jest wzajemnym przekazywaniem
prawdy. Ta wzajemno polega tu i na oddziaywaniu prawd i na otwarciu na prawd.
Przekazywanie prawdy polega na wykluczeniu kamstwa ze wszelkich informacji, jakie
podajemy. Jest po prostu mwieniem prawdy.
Otwarcie si na prawd jest zaufaniem. Nie chodzi tu o naiwne przyjmowanie kadej
informacji. Zaufanie nie wyklucza korzystania z rozumu, ktry przewiduje i ubezpiecza
nas przed naduyciem naszego zaufania. Jednak samo zaufanie jest czym niesychanie
wanym. Korzystanie z zaufania w wychowywaniu dzieci i modziey wyklucza z tego
procesu element tresury i czyni go istotnie wychowywaniem, czyli przyuczaniem do
wiernoci prawdzie i dobru. Znane s przykady prawdziwej metanoi ludzi, majcej
pocztek w udzielonym im przez kogo kredycie zaufania.
A relacja, o ktrej mowa, nazywa si wiar, Ma ona posta prawdziwoci, gdy
przyjmujemy w niej postaw aktywn i ma posta zaufania, gdy przyjmujemy postaw
biern.
c) Trzeci rozpoznan przez specjalistw relacj istnieniow jest nadzieja. Wspiera
si ona na istnieniowej wasnoci dobra.
Wasno dobra w bycie oznacza, e moe by on wybrany, akceptowany przed inny
byt. Moe sta si przedmiotem wyboru, wanie dobrem dla kogo.
Nadzieja jest wzajemnym przekazywaniem dobra. W aspekcie aktywnym jest
wiadczeniem dobra (dobroczynnoci - po staropolsku). Jest to po prostu dobro.
Nadzieja w aspekcie biernym jest umiejtnoci przyjcia daru. Otwartoci na
wiadczone nam przez kogo dobro. Jest to bardzo wana cecha czowieka. Dziki niej
jestemy w stanie przyj zaproponowan nam przyja, czy mio. S one zawsze
darem, ktry - aby si nim cieszy - trzeba umie elegancko przyj. Tego wanie uczy
nadzieja.
Zauwamy od razu, e jest to postawa trudna. Savoire vivre uczy nas rewanowania
si za upominki i prezenty. Dar jednak nie jest ani upominkiem, ani prezentem. Savoire
vivre wymaga, aby prezenty nie byy zbyt drogie, ani nazbyt cenne. Jednake
oczekujemy od ludzi take rzeczy cennych, czasem nawet ofiar. Wszystko to s dary,
ktrych si nie rewanuje, ktre zawsze naley przyj dla swego dobra oraz dla dobra
tego, kto obdarowuje.
Tyle na razie o relacjach wyznaczanych przez akt istnienia. Istota take podmiotuje
cay zesp relacji. S to relacje poznania i decyzji, a take uczucia. Jednake istota
dokonuje tych operacji za porednictwem wadz.
2) Relacja mioci
Interesuje nas jednak mio. Ju wiemy, e istnieniowa relacja mioci czc ze sob
osoby staje si relacj osobow. Wiemy take, i tylko tak mioci moemy ogarn
drugiego czowieka w peni jego bytu oraz, korzystajc z informacji objawionych,
osiagn Boga i usytuowa si w mioci, ktra uwica i zbawia. W mio osobow
wczony jest cay czowiek, gdy intelekt i wola chroni t relacj swoimi dziaaniami.
Jest to wic mio caa, zupena i pena. Jake marne wydaj si uczucia zwierzt wobec
takiej mioci, chronionej przez poznanie i decyzje. A zarazem jak wspaniae i pikne s

69

uczucia czowieka w perspektywie tej mioci, gdy uczucia s z ni zwizane i swoicie

w niej uczestnicz.
Wobec takiego rozoenia akcentw naley rozway t umysow mio, zwan po
acinie dilectio w rnych jej odmianach i aspektach. Ze strony czowieka towarzysz
tym odmianom dilectio rozmaite stany psychiczne, gdy - jak ju powiedziano uczuciowo jest koniecznym elementem skadowym osobowoci czowieka, a wobec
tego take i ludzkiej mioci. Wspomniane stany psychiczne opisuje si w filozofii
klasycznej terminami icie metafizycznymi. Ot sytuacj, w ktrej czowiek jest pewny
swojej mioci i zarazem pewny wzajemnoci, a ponadto nie ma co do trwaoci tej
relacji adnych obaw, odbiera j jako zaspokajajc, pen i dobr, nazwano sytuacj
actus et actus, akt i akt, faktyczno i faktyczno. Nazywamy j dzisiaj bardziej
psychologicznie sytuacj samowystarczalnoci mioci.
Sytuacj dopenienia jest stan psychiki czowieka, gdy czego nam w mioci brakuje,
gdy sprawia ona bl, tsknot, cierpienie. Tomasz z Akwinu nazywa to stanem actus et
potentia, czyli akt i mono, faktyczno i moliwo. Mio nazywana connaturalitas,
owa "podstawowa relacja yczliwoci", bdzie mioci w wersji actus et actus. Uczucie
mioci, mio na poziomie concupiscibilitas 11 ma zwykle wersj actus et potentia. W
dilectio 12 zachodz obie te wersje.
a) Wersja samowystarczalnoci to przyja - amicitia. Jest to mio pozbawiona
jakiegokolwiek za. Wypenia j tylko dobro. Przyja jest ufna, nie tskni, raczej
cierpliwie wyczekuje i raduje si z kadego kontaktu przyjaci.
Mio dilectio w wersji przyjani jest najpeniejsz podstaw dziaa chronicych.
Mio, ktra jest przyjani, zapewnia czowiekowi podstawowe rodowisko osb
ludzkich. To rodowisko akceptuje, wspomaga i chroni czowieka. Przyja rodzi, tak
wane dla czowieka, poczucie bezpieczestwa, pewno, e zawsze znajdziemy czyj
pomocn do, czyj rad, e kto zawsze wysucha naszych zwierze, postara si
pomc i zawsze bdzie dzieli z nami nasze radoci i smutki. W ten sposb przyjaciele
staj si jakby kim jednym, jak zauwaa w. Tomasz w swojej "Sumie Teologii".
Warunkiem przyjani i podstawow jej cech jest wzajemno.
b) Odmian dilectio, ktra nie oczekuje wzajemnoci, jest mio caritas. Jest
postaci altruizmu, ktry jednak nie jest jak form dziaalnoci spoecznej, ani nie
stanowi braku rwnowagi psychicznej. W mioci caritas chodzi na serio o drugiego
czowieka, o jego dobro, jego mio, tsknoty, troski, utrapienia. I jeli nawet czyja
caritas ogarnia wielu ludzi, to tak jakby kadego obejmowaa osobno, nie za wszystkich
jednoczenie. Z tej to przyczyny caritas przekracza niekiedy naturalne siy czowieka.
Kt bowiem ma sto par rk, aby wszystkich obj, gdy ogarnia ich mioci caritas.
Przyja dotyczy przyjaci, wyklucza za tych, ktrzy nam szkodz i ktrych przez to
okrelamy jako swoich nieprzyjaci. Przyja ich nie ogarnia. Ogarnia ich natomiast
heroiczna caritas. To o tej odmianie mioci myla Chrystus polecajc miowanie
nieprzyjaci. O niej tez pisa w. Pawe do Koryntian 13 , e jest cierpliwa i askawa,
pozbawiona zazdroci i pragnienia sawy. Nie ma w niej pychy, bezwstydu,
interesownoci, gniewu, pamici doznanych krzywd, uciechy z niesprawiedliwoci. Ta
mio - wedug Apostoa - nigdy si nie koczy, wszystko wycierpi, we wszystkim
pokada nadziej, wszystkiemu wierzy.
Caritas jest wic t mioci, ktra chroni czowieka nawet gdy on sam o tym nie wie,
gdy nie chce o tym wiedzie, gdy jest zy, gdy niszczy rzeczy wartociowe, innego

Mio na poziomie uczu.

Mio jako relacja osobowa.
13
I Kor 13.
11
12

70

czowieka, czyj mio, wiar, nadziej, inne relacje, wszystko, co prawdziwe i dobre,
nawet wtedy chroni czowieka czyja mio caritas.
A gdy nie ma wok nas ludzi odnoszcych si do nas mioci caritas, to zawsze,
wiemy to z Objawienia, tak postaw ma wobec nas Bg. Mio Boga do czowieka jest
zarazem amicitia i caritas. Nazwano t mio po grecku agape. Mio Boga chroni nas
przede wszystkim w tym, co dla czowieka najwaniejsze, ale ze wzgldu na to wanie
Bg te wspiera nas w innych, drobniejszych sprawach. Nazywa si to Bo
Opatrznoci.
c) Z kolei mio czowieka do Boga naznaczona jest ludzk uomnoci. W tym
wypadku staje si niekiedy szczeglnie dotkliwa i bolesna, gdy czowiek nie doznaje
obecnoci Boga w swym normalnym, zmysowo-umysowym poznaniu. Bg nie jest dla
czowieka fizycznie obecny. A czowiek jako byt duchowo-cielesny wszystko poznaje
poprzez zmysy i jak susznie zauway Arystoteles nihil est in intellectu, quod non prius
fuerat in sensu 14 . Mio czowieka do Boga nie znajduje z tego powodu swego miejsca
w psychice. Bg dla zmysw jest nieobecny. Sytuacja ta rodzi bl i cierpienie u osb
odnoszcych si do Boga mioci amor, czyli tak odmian dilectio, ktra z powodu
staej potrzeby obecnoci ukochanej osoby rodzi tsknot, wywoujc wanie bl i
cierpienie.
Mioci amor odnosimy si take do osb ludzkich zawsze wtedy, gdy brakuje nam
obecnoci drugiej osoby, gdy tsknimy. Wanie ta potrzeba staej obecnoci jest
znakiem tej odmiany mioci osobowej. I take w przypadku, gdy jest to mio czysto
ludzka, staa obecno kochanej osoby nie jest moliwa. Staramy si tylko, by rozstania
byy krtkie, by jak najwicej czasu spdza razem. Zawsze jednak, gdy pozostajemy
sami. dopada nas bl i tsknota.
Mio amor jest postaci dilectio najbardziej angaujc nasz psychik, a w niej
gwnie uczucia.
Uczucia bowiem s elementem skadowym ludzkiej osobowoci, tak jak posiadanie
ciaa naley do istoty czowieka. Skutkiem zoenia czowieka z duszy i ciaa jest
wanie posiadanie psychiki. Nasz stosunek do uczu jest konsekwencj stosunku do
ciaa, a ten - z kolei - zaley od naszego rozumienia czowieka. Jeli czowiek jest dla nas
wycznie ciaem, to uczucia staj si wtedy podstaw rozumie, ocen i decyzji. Jeli
jednak uwaamy czowieka za dusz jedynie uwizion w ciele, to uczucia potraktujemy
jak ptajce dusz wizy i bdziemy je starali si zniszczy. Tymczasem czowiek jest
duchowo-cielesn jednoci, co oznacza, e do istoty bytu ludzkiego naley posiadanie
zarwno duszy jak i ciaa. Dlatego - by moe - pisarze redniowieczni umiecili
czowieka in horizonte, na horyzoncie wiata materii i wiata ducha, jako byt
gromadzcy w sobie doskonaoci obydwu tych sfer.
3) Uczucia
Teorii wyjaniajcych uczucia te jest przynajmniej kilka, jednak my zatrzymamy si
przy tej, ktra zbudowana zostaa w koncepcji czowieka jako duchowo-cielesnej
jednoci. Stwierdza si w niej, e uczucia skierowuj nas do jakiego dla nas dobra,
rozumianego jako przyjemne, korzystne, poyteczne itp. Podkrela si tylko, e chodzi tu
o tzw. dobro dla nas, ktrego nie wolno nam mechanicznie utosami z dobrem
moralnym. Uczucia ponadto odpychaj nas od tego, co uznaj za zo. I znw, zo,
ktremu sprzeciwiaj si nasze uczucia, nie jest zem moralnym, gdy moe si zdarzy,
e uczucia skaniaj nas do unikania czego, co wynika z moralnego obowizku.

14

Niczego nie ma w intelekcie, czego by wczeniej nie byo w zmysach.

71

Zostao ju powiedziane, e uczucia s podmiotowane przez zmysowe wadze

podawcze. S to dwie wadze, gdy jedna z nich odnosi si wprost do zmysowego
dobra lub za, druga za ze wzgldu na trud, ktry towarzyszy uzyskiwaniu jakiego
dobra lub unikaniu jakiego za. Nazywamy tradycyjnie wadz podliw i wadz
gniewliw.
W filozofii klasycznej rozumie si uczucie jako pewien ruch (motus) i tak te si je
wyjania. Najpierw jest zamierzenie, upodobanie, swoista energia uczuciowa. Jest to
zatem jeszcze sytuacja statyczna. Nalee ona moe jedynie do wadzy podliwej, gdy
spoczynkowi nie moe towarzyszy przeszkoda w postaci trudu. Podobnie jest i z
kresem ruchu uczu. Jest on albo zadowoleniem, albo smutkiem, zawsze pewnym ju
spoczynkiem w tym ,co uzyskalimy lub pogodzeniem si z przykr dla nas sytuacj.
Z tego, co wyej powiedziano, wynika nastpujcy schemat podstawowych uczu:
1. rdem denia do dobra jest uczucie mioci.
2. rdem unikania za jest uczucie nienawici
Mio i nienawi nale do uczu podmiotowanych przez wadz podliw.
3. Prostym deniem do dobra jest podliwo.
4. Prostym unikaniem za jest uczucie wstrtu.
Proste denie lub unikanie oznacza tu uczucia podmiotowane przez wadz
podliw.
5. Deniem do dobra, ktremu towarzyszy trud i wysiek ze strony czowieka, jest
uczucie nadziei.
6. Wycofaniem si z nadziei, czyli z denia do dobra z powodu poddania si
przeszkodom stojcym na drodze do tego dobra, jest uczucie rozpaczy.
Uczucia nadziei i rozpaczy s jakimi odniesieniami do dobra. W stosunku do
trudnego do uniknicia za mamy trzy dalsze uczucia.
7. Przezwycianiem za jest uczucie odwagi.
8. Unikaniem za przez wycofanie si jest boja.
9. Uczucie gniewu natomiast jest reakcj na zo obecne, ktremu jednak czowiek si
nie poddaje i ktre postanawia zaatakowa.
Zjednoczenie si z dobrem lub zem nie wywouje - co ju sygnalizowano - uczu
podmiotowanych przez wadz gniewliw. Uczucia te jako pewien spoczynek s domen
wadzy podliwej.
10. Po zjednoczeniu z dobrem doznajemy uczucia przyjemnoci.
11. Zjednoczenie ze zem, czyli pozbawienie jakiego dobra, wywouje uczucie blu.
W taki sposb wyrnia si jedenacie podstawowych uczu. Czsto mamy do
czynienia z rnymi poczeniami tych podstawowych form naszej uczuciowoci, np.
poruszana ju w tym rozdziale tsknota jest poczeniem pragnienia, jako oczekiwania
na kochan osob, z cierpieniem wywoanym przez jej nieobecno. Tsknota jest
wanie przykadem powiza uczu i mioci.
Warto moralna uczu nie zaley od nich samych, nie moemy wobec tego
powiedzie, e np. mio jest dobra, a nienawi za. Dobrem moralnym s - jak
pamitamy - dziaania chronice osoby, podejmowane przez intelekt i wol czowieka.
Uczucia, gdy uczestnicz w tym chronieniu osb - speniaj moralne dobro. Gdy
przeszkadzaj - temu dobru si sprzeniewierzaj. Wedug w. Tomasza ten stopie
uczestniczenia uczu w dziaaniach intelektu i woli zaley od stopnia ich
podporzdkowania woli i intelektowi. Podporzdkowanie to uzyskujemy na drodze
wyksztacenia i wychowania.

72

3. Wsplnota i jej odmiany

1) Uwagi wprowadzajce
Charakteryzujc wsplnot i odmiany wsplnot wskazuj na to, co je stanowi, a
tym samym odrnia od innych. To, co stanowi jak struktur, nazywa si istot.
Uywajc nazwy "istota" sygnalizuj, e okrelajc wsplnot chc dotrze do tego, co
w niej najwaniejsze.
Najwaniejsze we wsplnocie, tym, co j stanowi, jej istot, s osoby, lecz
powizane rnorodnymi odniesieniami.
Te odniesienia nazywaj sie relacjami. Korzystam z tej nazwy. Zarazem
odrniam relacje realnie od relacji mylnych. Relacje realne opieraj sie na realnych
podmiotach. Relacje mylne s opini, a wobec tego tylko propozycj, umow,
yczeniem. Relacje uatwiaj okrelenie wsplnot i znalezienie tego, co je rni.
Realne podmioty i relacje tworz realne wsplnoty. Przykadem takich wsplnot
jest rodzina i nard. Mylne podmioty i relacje powoduj, e powstaje np.
spoeczestwo, instytucja, pastwo.
Te zagadnienia podejmuj w proponowanym tu tekcie.
Zostay ju omwione relacje osobowe, ktre nale do grupy relacji realnych.
Relacje osobowe to mio, wiara i nadzieja. Wskazuj na nie, gdy okrelam rodzin i
nard. Relacje osobowe stanowi jednak osobny temat i tylko pomocniczy w odniesieniu
do tematu wsplnoty i jej odmian.
2) Istota wsplnoty
Wsplnota jest zespoem osb, powizanych relacjami zarwno realnymi, jak i
mylnymi. W spjnej wsplnocie relacje mylne powinny stanowi sposb chronienia
relacji osobowych, ktre zawsze s realne. Osoby zawsze s podmiotami relacji, tym
samym wic podmiotami wsplnot. Moe si zdarzy, e w danej wsplnocie zyskaj
przewag relacje mylne. Stanie si to powodem rnic midzy wsplnotami. Tych
rnic nigdy nie wprowadzaj realne relacje osobowe.
Naley te zauway, e oprcz realnych relacji osobowych, takich jaki mio,
wiara i nadzieja, s take inne relacje realne, takie jak poznanie, ktre jest rdem
wiedzy jako struktur czysto mylnych oraz takich jak decyzje, ktre s przejciem
oddziaujcego na nas dobra. Relacja poznania jest dlatego realna, e polega na odbiorze
oddziaujcych na intelekt moznociowy realnych pryncypiw istotowych bytu. Rnica
midzy relacjami osobowymi a innymi relacjami realnymi polega na rnych
podmiotach tych relacji. Relacje osobowe s wywoywane przejawami w bycie jego
istnienia, natomiast relacje takie jak poznanie i decyzje s wywoywane zdolnoci istoty
do odbioru prawdy i dobra.
Rnice midzy wsplnotami, dokadniej mwic, wynikaj z tego, e czsto
mylimy relacje realne i osobowe z relacjami mylnymi. Zdarza si, e relacjom
mylnym, takim jak instytucje, przypisujemy pozycj bytw, gwnie wtedy, gdy
doznajemy uciliwoci podlegania instytucjom. Mylimy te czsto z bytami teorie,
ideologie, nawet decyzje. Gdy ktra z relacji mylnych zdominuje wsplnot, ta
wsplnota zaczyna rni si od innych. Staje si grup spoeczn, ideologiczn,
zwizkiem zawodowym, instytucja np. handlow. Wszystkie te wsplnoty
wspstanowi nard. I moe si wydawa, e suma spraw tych grup ma stanowi dobro

73

wsplne. Jednak dobro wsplne musi by tym, co odpowiada caemu narodowi, a wic
wszystkim osobom zarazem.
W polskiej literaturze filozoficznej mwi si o dominowaniu trzech typw
wsplnot:
Wsplnota jest zespoem osb, podobnie wybierajcych dobro wsplne (ks.
Karol Wojtya).
Wsplnota jest zespoem osb powizanych deniem do realizowania swych
bytowych aspiracji, najpeniej wyraajcych si w osiganiu Boga (ks. Mieczysaw A.
Krpiec).
Wsplnota jest zespoem osb w taki sposb, e wasnoci transcendentalne osb
s dla kadej z nich uwewntrzniajcym si dobrem wsplnym (ks. Leszek Kuc).
W tych wsplnotach czynnikiem konstytuujcym wsplnot jest podobne
dziaanie, zwizek z Bogiem, wzajemne przejmowanie takich wasnoci osb jak
jedno, odrbno, realno, prawda, dobro, pikno. We wszystkich wypadkach czym
konstytuujcym wsplnot s cechy jako przejawy istnienia lub istoty osb. Na mocy
tego, wsplnoty nie s strukturami samodzielnymi. Bytowa samodzielno przysuguje
tylko osobom. Wsplnoty s strukturami niesamodzielnymi, przypadociowymi, ktre
istniej moc osb, wicych si jakimi cechami.
Wsplnota lub jedno wszystkich wsplnot wspstanowicych nard nie jest
jeszcze tym dobrem wsplnym, przez ktre polityka mogaby suy caemu narodowi.
3) Teorie dobra wsplnego.
W wyrnionych typach wsplnoty wskazywano na dobro wsplne jako czynnik
konstytuujcy wsplnot. Za dobro wsplne uwaano sposb odnoszenia si do
podstawowych celw wsplnoty, realizowanie wizi z Bogiem, przejmowanie wpywu
przejaww istnienia osoby.
W literaturze tematu dobra wsplnego zwycia pogld, e dobrem wsplnym,
ktre wszystkim odpowiada, jest rzeczywicie Bg. Podkrelenie odniesie do Boga
stanowi obiektywne dobro wsplne. Subiektywnym dobrem wsplnym jest spenienie
najgbszych aspiracji osb. W kulturze katolickiej ta propozycja jest zrozumiaa i moe
by powszechnie akceptowana. Jednak w aktualnej kulturze, ktr nazywamy kultur
nowoytn i wspczesn, wyrniajc si tendencjami laickimi, propozycja uznania
Boga za dobro wsplne narodu moe budzi zastrzeenia.
Rozwaa si wic propozycj, wedug ktrej dobrem wsplnym s przejawy
istnienia osb, gwnie uzyskiwana wewntrzna jedno, ad i spokj pod wpywem
yczliwie odnoszcych si do nas osb. Mwi si take o skutkach wpywu na nas
oddziaywa, wyznaczonych prawd i dobrem. Wie si z t propozycj pogld, e
dobrem wsplnym jest podobny sposb odnoszenia si do dobra wsplnego, a wic w
ogle do dobra.
Przypomnijmy, e realno, prawda, dobro udzielaj si osobom poprzez relacje
osobowe, ktre s mioci, wiar i nadziej. Ze wzgldu na to dobrem wsplnym s
raczej relacje osobowe, ktre pozwalaj na doznawanie czyjej mioci, zaufania i
pokadania w nas nadziei jako bezporednich skutkw realnoci, prawdy i dobra osb.
Zabieganie o trwanie tych relacji jest realizowaniem dobra wsplnego, tego, co
odpowiada kadej osobie. Poniewa relacje osobowe sprawiaj realn wspobecno
osb, gosi si pogld, e obecno jest dobrem wsplnym osb.
Zidentyfikowanie dobra wsplnego jako obecnoci, to znaczy przebywania
wrd osb w powizaniach przez mio, wiar i nadziej, wcza w dobro wsplne
humanizm i religi. Ogarnia jak gdyby gwne nurty kultury katolickiej. Gdyby jednak

74

tak rozumiane dobro wsplne przeja polityka, zataraby si w niej granica midzy sta
racj stanu, a programem politycznym. Trosk pastwa stayby si mniej cele i zadania,
a bardziej sposoby osigania celw, bardziej wskazania jak osign cele narodu.
Wydaje si wic, e naley dalej poszukiwa dobra wsplnego sigajc wobec tego do
zasad trwania w relacjach osobowych z ludmi i z Bogiem.
Zasad, wskazujc na dziaania, chronice relacje osobowe, jest mdro.
Stanowi j umiejtno spojrzenia na wszystko z pozycji prawdy i dobra w taki sposb,
e intelekt odczytuje skutki dobre, wywoane przez byt, oddziaujcy na nas sw prawd
czyli udostpniajcy si intelektowi. Wywouje to rozumienie osb, szans powizania
relacjami osobowymi i sytuowania si w odniesieniach przez mio, wiar i nadziej.
Dobrem wsplnym jest wic zasada realizowania tych wszystkich szans czowieka. T
zasad jest wanie mdro. Osiganie skutkw relacji osobowych jest rne, jakby
odmienne w kadym czowieku. Ta sama jednak jest zasada tych realizacji i wszystkim
osobom w jednakowym stopniu potrzebna.
Mdro wic jako dobro wsplne musi pojawi si w staej racji stanu zarwno
w odniesieniu do osb, jak i do wsplnot. Odpowiadajc wszystkim osobom i
wsplnotom staje si tym samym waciwym dobrem wsplnym narodu.
Gdy przy pomocy programw politycznych osoby wybroni swe relacje do ludzi
i do Boga, wtedy dziki religii pojawi si w nas take mdro jako dar Ducha witego.
Ten dar doskonali mio. Religijnie doskonalona mio powie nas z Chrystusem, a w
Chrystusie nasze relacje osobowe, kierowane do Boga, Duch wity powie z mioci,
ktr ogarnia nas Bg. Dobrem wsplnym ludzi staje si Chrystus jako "miejsce"
speniania si naszych wizi z Bogiem, ktrych chronienie okrela mdro naturalna i
nadnaturalna, bdca darem Ducha witego.
Mdro i Chrystus staj si dobrem wsplnym narodu, ktry dziki temu sytuuje si w
wewntrznej i zewntrznej kulturze katolickiej, tworzonej zgodnie z prawidowym
identyfikowaniem osb w ich bytowej strukturze, wyznaczajcej przez przejawy
istnienia i istoty realne relacje osb z osobami. Mona z kolei powiedzie, e mdro i
Chrystus s zasadami lub rdami kultury. Zgodno dobra wsplnego z zasadami
tworzenia kultury daje w wyniku jedno narodowi, tworzcemu spjn wewntrzn i
zewntrzn kultur osb. Naley tu przypomnie tez, e wanie kultura sw struktur
jako ukadem wanoci dziedzin wyznacza polityk w jej racji stanu i programach
politycznych. Przy takich zasadach jako dobru wsplnym i racjach stanu kultura i
polityka staj si zgodne z dobrem czowieka, odczytanym w jego bytowej strukturze. Ta
zgodno powoduje, e kultura i polityka su czowiekowi. Gdy realizuje si t sub
w postawie czci wobec osb, zarazem realizuje si mio, ktra jest trosk o dobro osb.
Dziki temu kultur i polityk ksztatuje i przenika mio, na og pomijana wrd
zasad kultury i polityki. Chroni j wanie mdro, a najwysz i najgbsz jej
zawarto wyznacza jej Chrystus. W Nim ostatecznie uzasadnia si nasz wysiek
chronienia relacji mioci do ludzi.
4) Nard
Nard jest wsplnot, ktr stanowi odniesienie do tego samego dla wszystkich osb
dobra wsplnego. Jednym narodem mog wic by osoby i wsplnoty, ktre poddaj si
dominacji rnych relacji mylnych, uwaanych za dobro wsplne grupy. Nie jest to
tylko dowolny wybr zada lub celw szczegowych, gdy np. grup szkoln lub
uniwersytet spaja wanie wierno prawdzie. Ta wierno jest gwnym zadaniem
uniwersytetu. Oprcz osb w jednoci narodu uczestnicz maestwa, rodziny, rody,
grupy przyjaci, grupy zawodowe, spoeczne, zwizki lub stowarzyszenia polityczne,

75

wtedy jednak, gdy wszystkie osoby w tych rnych wsplnotach odnosz si do osb
take innych wsplnot wanie z mioci, wiar i nadziej, gdy wic wszystkie osoby ze
wszystkimi wi si relacjami osobowymi. T zasad jest wanie mdro i to ona
scala nard jako jego dobro wsplne.
Dopowiada si tu, e narodem s te osoby, ktre wie ponadto ten sam obszar
urodzenia lub zamieszkania, ten sam jzyk lub przynajmniej jzyk dominujcy, ta sama
kultura. Mona zastanawia si, czy s to elementy podobnie konstytuujce nard jako
dobro wsplne. Wszystkie jednak czynniki konstytuujce nard s przypadociowe, a
wic drugorzdne wobec osb, ktre s podmiotem i wewntrzn przyczyn narodu. Nie
mona oddzieli od osb ich osobowych relacji. Te relacje, a ponadto inne relacje realne
i mylne wi osoby w nard, gdy jednak kieruje tymi relacjami umiejtno mdroci.
5) Ojczyzna
Niektrzy teoretycy uwaaj, e takie relacje jak wi z miejscem urodzenia,
zamieszkania, jzykiem tego terenu, tam tworzon kultur, stanowi ojczyzn. Sama
nazwa ojczyzny wskazuje, e jest ni to wszystko, co dziedziczymy po ojcu, rodzicach,
rodzinie, rodzie, z czym powizalimy si ju w dziecistwie, w czym rolimy, czym
ksztatowalimy pierwsze rozumienia, z czym ponadto powizalimy si emocjonalnie i
uczuciowo. S to wic byty i ich rozumienia, zafascynowania nimi i wywoane uczucia.
Skutkiem tego wszystkiego jest wewntrzna kultura czowieka i zarazem kultura
zewntrzna. Wszystko to jest ojczyzn osb.
Naley doda, e w tej wanie ojczynie powizalimy si relacjami osobowymi ze
spotkanymi tam osobami. Tam doznawalimy powiza z nimi przez mio i podobnym
powizaniem obdarowywalimy inne osoby. Dowiadczenia tego czasu i przeycie
relacji mogo sta si miar oceny wszystkich innych naszych relacji osobowych.
Relacje osobowe sytuuj nas w osobach jak w domu, we waciwym domu czowieka.
To pierwsze doznanie przebywania w osobach jak w uszczliwiajcym nas domu mogo
sta si powodem penego wanie zadomowienia si na tym oto obszarze i w tym
jzyku, ktrym przy pomocy kultury wyraalimy mio. Nazywamy to ojczyzn,
wizi z ojcem, porednio ze wszystkim, co budzi poczucie bezpieczestwa, opieki,
wykluczenia samotnoci, zagroe, ktrych nie umiemy pniej pokona czy
przezwyciy.
Ojczyzna moe wic oznacza odniesienie do tego, co wprowadzao w stan szczcia.
Do takiego stanu zawsze tsknimy. Tsknimy wic do ojczyzny, gdy w niej nie
przebywamy. Martwimy si ni, gdy jest zagroona, gdy wic zagroone s warunki
naszego szczcia. Szczcie realne wynika z zamieszkania w osobach. Wszystkie
osoby, stanowice nard, s racj nadziei, e z tymi osobami powie nas yczliwo i
zaufanie, a wic mio i wiara. Moe z tego wzgldu zwykle wie si nard z ojczyzn.
Nazywa si te ojczyzn domem narodu. Oznacza to, e w tych warunkach i
okolicznociach, w tym miejscu i czasie realizowaa si nasza wi z osobami przez
mio, wiar i nadziej.
Potwierdzeniem tego, e mona w ten sposb rozumie ojczyzn , jest fakt uznania
przez kogo innych terenw i jzyka, innej kultury i osb, za sw now ojczyzn. Moe
to znaczy, e doznawalimy tu peniejszej mioci, e tu dopiero przeylimy szczcie.
Narody, wrd ktrych zamieszkiwalimy, nawet zabiegaj o to, abymy uznali ich kraj,
jzyk i kultur przynajmniej za sw drug ojczyzn, ebymy poczuli si u siebie, we
wasnym domu.
Moe ojczyzna jest zespoem relacji osobowych, otoczonych uczuciami, zawsze
pozytywnymi. Poniewa uczucia s take relacjami, wywoanymi przez wyobraenia,

76

ktrych rdem s zawsze doznania zmysowe tak zwanego dobra fizycznego, moe tu
liczy si oparte na wraeniach zmysowych wyobraenie pikna, miejsc zamieszkania,
jzyka, zwierzania pierwszych zachwytw i kultury, utrwalajcej to wszystko w
usprawnieniach wadz i dzieach zewntrznych.
Ojczyzn wic jest zesp skutkw relacji osobowych, gdy powiemy z nimi
poczucie lub nadziej szczcia, czcego si z wyobraeniami, zawsze wyzwalajcymi
pozytywne uczucia i doznanie realnego pikna. To jest wanie prawdziwe i dobre
miejsce osb.
Wszystkie osoby, ktre podobnie wi si z sob mioci, ktre doznaj podobnego
szczcia, pozytywnych uczu i zachwycaj si podobnie jak my piknem miejsca,
jzyka, kultury i osb, nazywamy narodem. Z osobami, stanowicymi nard wie nas
ponadto mdro, pozwalajca rozpozna i stosowa wszystko, co chroni waciwy,
zawsze wywoujcy tsknot dom czowieka.
6) Rodzina
Rodzina w tym, co j stanowi, jest zespoem osb, powizanych relacjami
osobowymi, gdy zarazem wi rodzin relacje rodzicielstwa i odniesie dzieci do
rodzicw. Rodzicielstwo wskazuje na to, e w utworzeniu si rodziny wczeniejsza od
samej rodziny jest relacja maestwa lub tylko macierzystwa i ojcostwa, gdy rodzice
nie s powizani maestwem. Maestwo i rodzicielstwo jako macierzystwo i
ojcostwo wyjaniaj genez rodziny. W samym swym trwaniu rodzina jest zespoem
relacji osobowych, wicych osoby stanowice rodzin, ktra powstaje dziki
rodzicielstwu jako zesp osb. Osoby wic przede wszystkim stanowi rodzin, gdy
osoby te wi si mioci, wiar i nadziej. Akcentujc osoby i relacje osobowe,
wice osoby, gdy s to osoby powizane rodzicielstwem, ujmujemy rodzin w jej
trwaniu, w tym, czym jest jako wsplnota, ktra trwa w sposb nierozdzielny.
Rodzina, ze wzgldu na swe pochodzenie, wymaga rodzicielstwa gwarantowanego
maestwem. Maestwo nie zabezpiecza trwania osb w relacjach osobowych,
zabezpiecza jednak dzieciom sta obecno ojca i matki, a obecno jest trwaniem
relacji osobowych. Rodzina wobec tego wymaga obecnoci rodzicw i dzieci. Rodzin
jest jednak take matka i dziecko nawet wtedy, gdy rodzicielstwo nie byo realizowane w
maestwie. Z tego wzgldu odrniamy rodzin w jej trwaniu od rodziny w jej
genezie.
Rodzina, ujta w jej granicach, porednio w jej trwaniu, nie ogranicza si do
rodzicw i dzieci. Do rodziny nale take rodzice rodzicw, bracia i siostry rodzicw
dziecka. Te pokrewiestwa nazywamy dziadkami, wujami, ciotkami. Ujcie liniowe tych
zwizkw zmniejsza stopie pokrewiestwa, nie likwiduje jednak rodziny, nazywanej
rodem, gdy mona jeszcze wskaza na t par maesk, z ktrej wywodz si
wszystkie osoby rodu.
Powtrzmy i uwyranijmy to, e rodzina ze wzgldu na trwanie tej wsplnoty i na to,
co j stanowi, jest powizaniem osb relacj mioci, wiary i nadziei. Rodzina ze
wzgldu na swe pochodzenie lub zapocztkowanie obejmuje oprcz relacji osobowych
take relacje rodzicielstwa lub maestwa. Rodzina ze wzgldu na swe granice lub kres
i zasig, jest zespoem osb powizanych relacjami osobowymi, lecz wywodzcych si z
tego maestwa, ktre w liniowym wyjanianiu pokrewiestwa mona zidentyfikowa i
zapamita. Do rodziny, ujtej w jej granicach, nale take osoby nie pochodzce z
maeskiego powizania rodzicw rodu, a mianowicie synowe lub ziciowie, nawet
osoby adoptowane.

77

Moemy powiedzie, e inn lini stanowienia rodziny wyznacza maestwo i

rodzicielstwo, i inn powizanie si osb relacjami osobowymi. Gdy nie chroni si
relacji osobowych, rozpada si rodzina, a nawet maestwo. Pozostaje rodzina w linii
wanie rodzicielstwa. Nie ma jej w linii trwania relacji osobowych. Nie ma wtedy
rodziny jako wsplnoty aktualnie spojonej relacjami osobowymi i oddziaujcej
mioci, wiar i nadziej. Do narodu wchodzi rodzina oddziaujca wanie relacjami
osobowymi. Bez tych relacji osobowych wchodz w skad narodu jednostkowe osoby
tylko spokrewnione. To spokrewnienie nie wywouje we wsplnocie narodu tych
skutkw, bardzo potrzebnych, ktre s przede wszystkim mioci. Narodowi wic
potrzebne s rodziny w tym, co je stanowi, jako zesp osb, wrd ktrych trwa
powizanie przede wszystkim przez mio.
Dodajmy, e lini rodzicielstwa powinno zapocztkowa maestwo. Czyni ono
osoby, ktre wie, take rodzin. Samo w sobie maestwo, w tym wic, co je stanowi,
jest wsplnot, w ktrej mczyzna i kobieta ujawniaj wobec wiadkw, e podejmuj
decyzj odnoszenia si do siebie relacjami osobowymi i zrodzenia innych osb.
Zobowizuj si wic do stanowienia wsplnoty, w ktrej nowe osoby nie tylko si
urodz, lecz take bd rosy w zespole relacji mioci, wiary i nadziei. To zobowizanie
wymaga wiadkw dlatego, aby przez nich inne wsplnoty zostay poinformowane o
ukonstytuowaniu si nowej rodziny w linii wanie rodzicielstwa. Ta linia lub aspekt
wprowadza w spoeczestwo, przyznajce maestwu waciwe mu uprawnienia do
wiadcze ze strony spoeczestwa. Zmienia to sytuacj osb, stanowicych
maestwo, i zmienia co w spoeczestwie. O tych zmianach maonkowie informuj
take wsplnot religijn, a nie tylko spoeczestwo, a gdy s katolikami, chc w
Kociele, ktry wspstanowi, uzyska sakramentaln pomoc Chrystusa. Maonkowie
s teraz razem w Kociele i chc wprowadzi w wi z Chrystusem take swoje dzieci.
Rodzina i maestwo nie s wic wycznie instytucj i nie stanowi ich ukad
autorytetw, ktry tworzy instytucj. Autorytet jest zasad rozstrzygania spraw. W
maestwie i rodzinie rozstrzyganie spraw jest wtrne. Pierwsze s relacje osobowe.
Autorytet wspiera si tylko na zaufaniu, a wic na relacji wiary. Tymczasem rodzin i
maestwo stanowi wszystkie relacje osobowe, wice osoby, powizane
rodzicielstwem. Ze wzgldu na powizanie rodzicielstwem i dla podkrelenia roli
maestwa w rodzinie przypisuje si rodzicom pozycj autorytetu. Wyolbrzymia si
przez to instytucjonalny charakter rodziny. Tymczasem rola ojca i matki w rodzinie jest
bogatsza ni przewodzenie autorytetem nowej wsplnocie.
Ojciec swym odniesieniem do matki i dzieci uwyrania w rodzinie relacj mioci,
wiary i nadziei. Zarazem chroni realno, a tym samym istnienie i ycie osb
stanowicych rodzin. Chroni ponadto prawd i dobro, gdy przecie na realnoci,
prawdzie i dobru wspieraj si relacje osobowe. Wszystkie te relacje stanowi wzajemn
obecno osb. Ojciec jest znakiem tej obecnoci, a tym samym trwania rodziny. Relacje
osobowe wymagaj chronienia ich dziaaniami intelektu i woli. Ojciec wic ukazuje te
dziaania chronice przez sw wierno prawdzie i dobru. Jego rola polega na staym
kierowaniu si mdroci, na jej manifestowaniu, czym mobilizuje dzieci do stara o
mdro. Kierujc si mdroci, uczy trwania w mioci, wierze i nadziei. Zaniedbanie
tej roli powoduje rozchodzenie si maestw, rozbicie rodziny. Wynikiem tego s dzieci
porzucone, czsto zbuntowane, zawsze dotknite chorob sieroc, sprzeniewierzenie si
uroczycie podjtemu zobowizaniu, e bdzie trwao maestwo i rodzina.
Matka w rodzinie jest osob, w ktrej nie tylko poczyna si nowe ycie, lecz swoicie
trwaj relacje osobowe uwyraniane przez ojca. Jest, jakby mona powiedzie,
zwornikiem relacji osobowych, czym wicej ni znakiem, co przysuguje ojcu. Matka
wprost chroni relacje osobowe, nie tyle wskazujc na waciwe dziaania intelektu i woli,

78

ile otaczajc dobroci wszystkie osoby. Dobro mobilizuje. Matka ponadto wie z
dobroci potrzebn dzieciom czuo, ktra jest postaci wybaczania i bezsown
informacj o trwaniu mioci. Jest staym zapewnieniem, e wane jest istnienie osb, e
relacje osobowe powoduj ponadto szczcie czowieka.
W rodzinie, w ktrej trwaj zarazem odniesienia przez mio do Chrystusa, poszerza
si wiat osb o relacje osobowe ze wszystkimi osobami, z ludmi wic i z Bogiem.
7) Spoeczestwo jako struktura porednia midzy narodem i pastwem
Podstaw wszystkich ustale, wanych dla zrozumienia wsplnot, narodu i pastwa,
s wnioski filozoficznej analizy struktury osb jako realnych bytw. Elementy
strukturalne osb, takie jak istnienie i istota, ktra w czowieku jest dusz i ciaem,
przejawiaj si na zewntrz wprost jako realno, prawda, dobro, rozumienie,
decydowanie, fascynacje i uczucia. Na tych przejawach wspieraj si relacje, ktrych nie
mona unikn. Mona je jedynie pomija, nie bra ich pod uwag, nie chroni. Relacje,
wsparte na przejawach istnienia, takich jak realno, prawda, dobro, wi nas z osobami
niezalenie od naszego mylenia i naszych decyzji. Podobnie niezalenie od nas
powstaj w nas rozumienia, nawet decyzje, gdy oddziaa na nas dobro. Dodajmy, e
rozumienia s podstaw wiedzy, ktra z kolei wpywa na decyzje. W kadym razie
dziaania, ktre s myleniem i decyzjami, maj na celu chronienie relacji osobowych.
Wok tych relacji pojawiaj si fascynacje i uczucia, ktre take maj struktur relacji,
oplatajcych jak bluszcz relacje osobowe. Wspomagaj je lub osabiaj. Wszystkie wic
relacje i w rny sposb wi nas z osobami.
Rnorodne relacje powoduj, e osoby tworz wsplnoty. Same relacje osobowe
najwyraniej tworz t wsplnot, ktr jest nasze powizanie z Bogiem. Ta wsplnota
jest Kocioem. W innych wsplnotach relacje osobowe dominuj, gdy obok nich
wystpuj inne relacje realne, a nawet relacje mylne. Nie zawsze pamita si o tym, e
wic si z Bogiem take tworzymy wsplnot. W zwizku z tym, wprost pomijajc
religi, przez wsplnot rozumie si zesp osb, powizanych relacjami zarwno
realnymi, jak i mylnymi. W takich wsplnotach jak maestwo, rodzina, rd, grupa
przyjaci, nawet wanie dominuj relacje osobowe, cho wystpuj zarazem relacje
mylne, ktre powoduj, e odrnia si dan wsplnot, np. wsplne zainteresowanie
nauk, problemy spoeczne, zawodowe. Wszystkie te wsplnoty razem stanowi nard,
wtedy jednak, gdy osoby w tych wszystkich wsplnotach kierujc si mdroci
zabiegaj o powizania przez mio, wiar i nadziej. Stopie wic wystpowania
relacji mylnych wskazuje na charakter danej wsplnoty.
Ze wzgldu na dominowanie w tych wszystkich wsplnotach relacji osobowych, gdy
ponadto wie te wsplnoty dobro wsplne, wyrniamy nard. Poniewa jednak
wsplnoty wnosz rnorodne relacje mylne, moe si zdarzy, e suma tych relacji
stanie si znaczca. Ze wzgldu na przewag relacji mylnych, wsplnoty staj si
spoecznociami, a nard jako suma tych wsplnot staje si spoeczestwem.
Spoeczestwo jest wsplnot, ktr tworzy odniesienie do jakiego celu
szczegowego lub odpowiadajcego wszystkim wsplnotom dobra wsplnego i
zarazem relacja lub zesp relacji do hierarchizujcych wsplnoty zespow uprawnie.
Mona powiedzie, e spoeczestwo jest narodem, w ktrym bierze si pod uwag
uprawnienia, zawsze ujte w przepisy o charakterze prawa. Prawo z kolei wyznacza
systemy kontrolowania i tym samym zarzdzania narodem. Kontrolowanie i zarzdzanie
s podstaw instytucjonalnych autorytetw. Naley zauway, e autorytet nie wynika
wycznie z instytucjonalnego uprawnienia do kontrolowania innych i zarzdzania nimi.
rdem autorytetu jest relacja zaufania do osoby, z ktr tym zaufaniem si wiemy.

79

Zaufanie jest take podstaw szanowania instytucji. W zwizku z tym wszystkim

moemy powiedzie, e spoeczestwem jest kada wsplnota, take nard, gdy
dominuje w nich zesp relacji mylnych, gwnie ujty w prawa system autorytetw,
przejawiajcych si w zarzdzaniu. Krcej mwic, spoeczestwo to nard, ktry
ujmujemy od strony porzdkujcego go mylnie systemu przejawiajcych si w
zarzdzaniu autorytetw.
Wydobycie ze wsplnot i spoeczestwa lub uwyranienie relacji mylnych, gwnie
w postaci instytucji, okrelanych prawem i autorytetem, prowadzi do tematu pastwa.
Powtrzmy, e osoby i relacje osobowe tworz takie wsplnoty jak rodzina,
maestwo, rd, religia, nard. Ostroniej mona powiedzie, e w tych wsplnotach
relacje osobowe dominuj. W kadej z tych wsplnot pojawiaj si w rnym stopniu
take inne relacje realne, a przede wszystkim relacje mylne.
Nard jest zespoem osb, powizanych relacjami osobowymi, ktre chronimy
dziaaniami intelektu i woli pod wpywem mdroci. Jest tak wic wsplnot lub
zespoami wsplnot, ktre spaja dobro wsplne.
Spoeczestwo jest narodem, w ktrym sposoby chronienia relacji osobowych i dobra
wsplnego okrela prawo, a kontroluje system zarzdze i autorytetw o charakterze
instytucji.
Pastwo jest dominujc instytucj, wyznaczon prawem i autorytetami. Jest
instytucj porzdkujc realizacj dobra wsplnego, gdy przejmuje ad wewntrznej
struktury bytowej osb, gdy wic nie jest struktur dowolnie wybranych relacji
mylnych.
8) Pastwo
Ze wzgldu na cel pastwa moemy powiedzie, e jest ono potrzebnym
spoeczestwu, a tym samym narodowi, koordynatorem ycia codziennego. Chodzi tu o
koordynacj lub zharmonizowanie spraw i potrzeb ycia codziennego z dobrem
wsplnym narodu. Sprawy wyranie dotycz relacji mylnych, potrzeby okrelaj relacje
realne. Dobro wsplne narodu stanowi zasad koordynowania spraw i potrzeb ludzkich.
Sposobem wprowadzania harmonii jako adu we wsplne ycie codzienne jest system
zarzdzania, bezporednio wyznaczany autorytetami instytucjonalnymi, a wic swoicie
bezosobowymi, mimo e zarzdzenia formuuj osoby, e te osoby kieruj si prawem.
Jako autorytety, dziaaj w imieniu prawa i instytucji, ostatecznie w imieniu instytucji
pastwa. Szczegowa realizacja spraw i potrzeb w imieniu pastwa zaley od polityki,
ktra w staej racji stanu okrela cele i zadania pastwa. Czsto wyrazem tych celw i
zada jest ideologia, obejmujca wiatopogld ludzi, struktur spoeczn spoeczestwa i
teori misji dziejowej pastwa, wizanej z misj dziejow narodu. Take czsto wprost
celem i zadaniem pastwa jest upowszechnienie okrelonej teorii czowieka. Zdarza si
te, e pastwo okrela si jako instytucj, porzdkujc problemy lub wprost struktur
wadzy i gospodarki. Takie zawone cele i zadania pastwa proponowa awerroizm i,
jak wiemy, zdominowa t propozycj kultur nowoytn i wspczesn.
Ze wzgldu na sw struktur pastwo jest instytucj, a wic zespoem relacji
mylnych, w ktrych dominuje racja stanu, wyznaczajca programy polityczne,
upowszechniane systemami zarzdze, wyznaczanych prawem jako podmiotem
autorytetu. W tym sensie mwimy o autorytecie instytucjonalnym. Inaczej mwic,
pastwo jest swoist wspln wiadomoci osb, e sprawy i potrzeby ludzi musz by
uporzdkowane, gdy pozwala to na realizowanie sprawiedliwoci. Czsto mwi si
nawet, e pastwo jest gwarantem sprawiedliwoci spoecznej.

80

Pastwo jako instytucja, jako wic uwiadamiany sobie przez ludzi zesp relacji
mylnych, jest przykadem tego, e uporzdkowane relacje mylne mog suy osobom.
To, co mylne, sama wiedza, konstruowane teorie i koncepcje, s wanie na to, by
chroniy relacje osobowe i osoby. Chroni jednak tylko wtedy, gdy strukturom mylnym
w postaci instytucji nie przypiszemy pozycji wikszej ni pozycja osb i narodu. Nie
stanie si to tylko wtedy, gdy wyborem relacji mylnych bdzie kierowaa mdro osb.
Dodajmy, e atwiej okreli pastwo przy pomocy teorii prawa i teorii wadzy. Nie
podejmujc w tym miejscu tych tematw zauwamy tylko, e w. Tomasz wie teori
pastwa z dobrem osb. Uwaa, e osoby ludzkie rni si zdrowiem, myleniem
postpowaniem moralnym. Pastwo ma tak harmonizowa dziaania ludzi, by
zapobiega skutkom nierwnoci w zdrowiu, myleniu i postpowaniu. Chodzi o to, aby
kady czowiek realizowa swoje najwiksze atuty, a wic zdrowie w dziedzinie ciaa,
rozumno w dziedzinie intelektu, moralno w dziedzinie woli, aby wic rozwija si
harmonijnie, zgodnie ze sw bytow struktur. Ta struktura bytowa czowieka jest
podstaw dziaa pastwa, koordynujcych sprawy i potrzeby ludzi.
J. Maritain ujmuje to w ten sposb, e zasad dziaania pastwa jest idea godnoci
osoby i braterskiej mioci bliniego.
9) Podsumowanie rozwaa o wsplnocie i jej odmianach
Najdoskonalsz struktur bytow jest osoba. Konstytuuje j najdoskonalsze
pryncypium, ktrym jest istnienie, aktualizujce w sobie intelektualno, wyraajc si
w mdroci, gdy osoba jest wierna prawdzie i dobru. Realno osoby, prawda i dobro s
podstawami najszlachetniejszych powiza, ktre s mioci, wiar i nadziej. Dziki
tym relacjom tworz si naturalne wsplnoty, takie jak rodzina, nard, Koci. Nie ma
tych wsplnot bez osb.
Te wsplnoty osb s zarazem przenikane relacjami mylnymi. Gdy relacje mylne
dominuj lub s przez nas akcentowane, wsplnoty staj si spoecznociami, a nard
spoeczestwem.
Wzicie pod uwag w narodzie samych relacji mylnych, swoiste wyodrbnienie ich
w spoeczestwie, jest drog do utworzenia pastwa. Pastwo wyraa spoeczestwo
jako instytucja, ktrej cech jest system autorytetw, scalajcych i porzdkujcych
sprawy narodu. Pastwo jest wic, jako instytucja naczelna, swoistym sposobem lub
narzdziem koordynowania dziaa ludzkich z dobrem wsplnym narodu. Pastwo
jednak nie okrela dobra wsplnego, nie wprowadza szczegowych spraw i potrzeb w
obszar wsplnot, jedynie przy pomocy prawa wspomaga osoby i wsplnoty w deniu
do waciwych im celw. Jest instytucj, ktra suy. Jest z tego wzgldu instytucj
potrzebn i niezastpion. Moe z tego wzgldu ludzie walcz o swoje pastwo, o jego
niezawiso, niepodlego i suwerenno. Nie atwo zreszt ustali, czy te cechy
przysuguj przede wszystkim osobom, rodzinom, narodowi, Kocioowi, czy pastwu
lub take pastwu.
W kadym razie, jeeli pastwo jest instytucj, a wic myln kompozycj, to czym
bardziej podstawowym ni pastwo i czym pierwszym s wsplnoty naturalne, przede
wszystkim ta wsplnota, ktra jest rodzin, gdy w niej rodz si osoby.

81

Powtrzenie materiau

Pytania erudycyjne
1.
2.
3.
4.
5

Czym jest mio?

6. Przedstaw okrelenie wsplnoty.
Czym jest wiara?
7. Przedstaw okrelenie narodu.
Czym jest nadzieja?
8. Przedstaw okrelenie ojczyzny.
Czym s uczucia?
9. Przedstaw okrelenie rodziny.
Czym s relacje osobowe?
10. Przedstaw okrelenie pastwa.
11. Przedstaw okrelenie spoeczestwa.
12. Przedstaw okrelenie dobra wsplnego.
Zadania do pracy z tekstem

1. Scharakteryzuj platoski sposb identyfikowania czowieka.

2. Scharakteryzuj arystotelesowskie zidentyfikowanie czowieka.
3. Scharakteryzuj ujciu struktury ludzkiej w ujciu w. Tomasza.
4. Wyjanij co to znaczy, e czowiek jest osob.
5. Scharakteryzuj poznane odmiany mioci.
6. Na czym polega podzia uczu ludzkich?
7. Wymie i omw ludzkie uczucia.
Tematy do dyskusji lub opracowa pisemnych
1. Jaka jest rznica midzy relacj mioci i uczuciem mioci?
2. Jakie niebezpieczestwa kryj si w platoskiej teorii mioci?
3. Scharakteryzuj dobro wsplne dowolnie wybranej wsplnoty.

82

ZAKOCZENIE

Proponowane tu "Wprowadzenie do etyki chronienia osb" jest po ksice "Ku etyce

chronienia osb" drug prb wydobycia z tekstw w. Tomasza zawartych tam
wyjanie, dotyczcych etycznego postpowania czowieka, w nich wizi z metafizyk
osb. Z tego wzgldu tytu ksiki zosta uzupeniony uwag, e jest to "propozycja
tomistyczna".
W badaniach nad etyk tomistyczn nie chodzi tylko o wypisanie z tekstw w.
Tomasza jego wypowiedzi na temat ludzkiego postpowania. Chodzi przede wszystkim
o znalezienie powiza midzy podstawami moralnoci i etyki, a zespoem twierdze
wynikajcych z tych podstaw.
Mona ju wskaza na dwie takie podstawy. S nimi prawda i mio.
Nie jest to, jak si powszechnie podaje, cel ostateczny. Ten cel jest powtrzon za
Arystotelesem wyjciow erudycj, z ktrej w. Tomasz dojdzie do problemu prawdy i
dobra osb. Ten problem wyznaczy teori sumienia. Z kolei sumienie zostanie odczytane
jako staa zdolno chronienia mioci, ktra jest relacj osobow. Mona w zwizku z
tym powiedzie, e w etyce chodzi o chronienie osb i relacji osobowych. Samo
chronienie jest dziaaniem intelektu i woli, skierowanych do prawdy i dobra.
Prawda wyzwala wiar. Dobro wyzwala nadziej. Relacja wiary i relacja nadziei
wi si z relacj mioci. T relacj wyzwala realno. Realno nie tylko wyzwala
mio jako relacj rn od wiary i nadziei, lecz take ogarnia wiar i nadziej.
Wszystko to dzieje si dlatego, e prawda jest otwarciem si osoby na osob jako na
odpowiadajce nam dobro i e dziki realnoci osoby wi si z sob relacj mioci,
wspomagan przez wiar i nadziej.
Prawda i mio staj si podstawami wszystkich ludzkich dziaa moralnych, to
znaczy respektujcych dobro osb.
Wydobywamy te ujcia z tekstw w. Tomasza. Staje si wic suszne, aby w
zakoczeniu poda kilka bliszych uwag o prawdzie i mioci w ich roli podstaw
moralnoci i etyki oraz kilka uwag o tomizmie i wprost o w. Tomaszu.
1. Uwagi o prawdzie i mioci
Prawda i mio maj rdo w istnieniu, urealniajcym kady byt. To istnienie jest w
bytach pierwszym, zapocztkowujcym je elementem strukturalnym, ktry warunkuje
ich realno i aktualizuje ca zawarto bytu. Jest tym elementem tak wyjtkowym, e
zgodnie z proporcjonalnoci midzy skutkiem i przyczyn musi by bezporednio
stwarzane przez Samoistne Istnienie. To Samoistne Istnienie jako racja wszystkiego, co
istnieje, jest zarazem Osob, gdy osob konstytuuje wanie istnienie i wyzwala przez
to istnienie rozumno, aktywizowana przez prawd, oraz wyzwalana przez to istnienie
mio jako zdecydowana przez wol rozumna troska o dobro osb. W nas zachodzi
rnica midzy istnieniem, rozumnoci, mioci, prawd, dobrem, ktre s swoistymi
przejawami lub skutkami istnienia. W samoistnym istnieniu wszystko to jest jednym
pryncypium. Nie ma w nim osobno przyczyny i skutkw. Samoistne Istnienie jako peny

83

byt jest zarazem Osob i z kolei w wyniku swej decyzji przyczyn. Jako osoba tosama
ze swym samoistnym istnieniem, jest Bogiem. S to identyfikacje filozoficzne.
W teologicznej wersji uj dopowiada si, zgodnie z Objawieniem chrzecijaskim,
e Bg jako istnienie jest jeden i e w swej istocie, tosamej z istnieniem, jest przez
wewntrzne aktualizacje, trzema osobami, to znaczy najwyszej klasy bytowej
samodzielnymi odniesieniami, ktre s ojcostwem i zarazem Ojcem, synostwem i
zarazem Synem oraz Duchem witym jako Mioci jako wzajemnie czc trzy osoby
wewntrz jednego Boga. Syn Boy sta si czowiekiem i jako zarazem Bg mg
powiedzie, e jest Prawd. A w. Jan Ewangelista doda, e Bg jest Mioci.
Wszystkie trzy osoby Boskie s bowiem w swym istnieniu jedynym Bogiem.
Tylko sygnalizowane tu filozoficzne i teologiczne ujcia prawdy, mioci i istnienia, a
w zwizku z istnieniem tak przejrzyste i przekonujce nawietlenia natury Boga, s
skutkiem posuenia si myl w. Tomasza z Akwinu. Zgodnie z t myl, ktra wci
naprowadza na rzeczywisto i skania do samodzielnego rozpoznania w niej istnienia i
prawdy oraz kierowania si mioci, zaczynamy coraz peniej rozumie, kim jest Bg i
kim jest czowiek jako osoba.
Przypomnijmy zarazem, e zgodnie z realizmem teoriopoznawczym rozpoznajemy w
czowieku to, co go stanowi. Jest istnieniem i istot jako dusz i ciaem. Istnienie
przejawia si np. w realnoci, prawdzie, dobru ktre s podstaw powiza osobowych
przez mio, wiar i nadziej. Nadzieja jest deniem do trwania w mioci i wierze. Nie
jest oczekiwaniem spenienia si moliwoci. Dusza przejawia si w dziaaniach
intelektu i woli, ktre podmiotuj poznanie i decyzje. Ciao przejawia si w nabywaniu
wymiarw i jakoci, w poznaniu przez zmysy i w podaniu fizycznego dobra.
Gdy wszystko to ujmie intelekt, sw informacj skania wol, by zalecia chronienie
tej struktury. Wola wic zaleca to i chroni sw wspomagan przez intelekt decyzj
istnienie, dusz i ciao, ksztacenie intelektu przez wiedz a do poznania mdroci i
wychowanie a do poziomu prawoci. Zaleca te harmoni wszystkich dziaa i ich
zgodno z relacjami osobowymi, co stanowi ycie i zdrowie czowieka. Te zalecenia s
prawem naturalnym tworzonym przez wol, gdy uzna wierne prawdzie informacje
intelektu.
Prawo stanowione to okrelane przez intelekt i decydowane przez wol, cho nie
zawsze w zgodzie z intelektem, szczegowe zadania, ktre su do wspomagania nas w
wiernoci prawu naturalnemu dla chronienia osb w ich bytowej strukturze, w jej
przejawach i dziaaniach. Do tych zada prawo skania przy pomocy sankcji, a wic
stosujc przymus i wywoujc lk.
Pedagogika podobnie okrela szczegowe zadania, lecz skania do nich przez
perswazj, odwoujc si do mioci, wyzwalajcej pene wolnoci posuszestwo jako
uznanie ycze osoby kochanej, co uwalnia od przymusu i lku.
A etyka wskazuje na zasady rozpoznania i wyboru tych dziaa, ktre chroni osoby
w ich bytowej strukturze, ujtej w prawo naturalne, przestrzegane przy pomocy prawa
stanowionego i pedagogiki.
Te wszystkie ujcia s filozoficzn myl w. Tomasza. Trzeba w nich uwyrania to,
e czowiek jako osoba wie si z osobami relacj mioci, wiary i nadziei, wspartymi
na przejawach istnienia. Wie si ze wszystkimi osobami. Jego naturalnym
zachowaniem s wobec tego wizi osobowe zarwno z ludmi jak i z Bogiem. Czowiek
prawidowo wychowuje si w humanizmie jako zespole realnych wizi z ludmi, i
zarazem w religii jako zespole realnych wizi z Bogiem. Czowiekowi jest bezwzgldnie
potrzebny humanizm i religia, aby nie sta si osobowoci kalek.

84

Moe agnostycyzm, relatywizm, ateizm, woluntaryzm negujce mio i prawd,

intelekt i Boga, s ju po prostu skutkiem negacji czowieka i Boga. Moe s te zarazem
skutkiem irracjonalnego odrzucenia myli w. Tomasza.
Zauwamy tylko, e kada realna rzeczywisto, a wic nie wymylona przez nas,
lecz tylko przez nas poznana, istnieje wczeniej ni nasze jej poznanie. Istnieje jako
zesp jednostkowych bytw, moc ich struktury, ktr stanowi jednostkowe istnienie i
istota, urealniona przez to istnienie. Niektre elementy strukturalne i niektre byty s
przyczynami innych elementw i bytw, a niektre s skutkami. W strukturze bytu
pierwsze jest istnienie, a wobec tego pierwszy jest Bg jako przyczyna istnienia kadego
bytu. Nie jest przyczyn siebie, a jako przyczyna jest tym, co sprawia. Jest Samoistnym
Istnieniem i Osob.
2. w. Tomasz i kultura w jego czasach
w. Tomasz yje w XIII wieku, w latach 1225-1274. W swych pismach jako profesor
uniwersytetu paryskiego, daje wyraz nurtom, ktrym musia si przeciwstawia, aby
wybroni prawd o istnieniu, czowieku, Bogu. Poprawia myl w. Augustyna, ktry
utosamia istnienie z trwaniem. Kwestionuje ujcia awerroizmu aciskiego, wedug
ktrego czowiek jest zwierzciem, przejmujcym w swe wyobraenia wpyw wsplnej
duszy wiata. Ten wpyw to udzielanie przez dusz wiata gotowych poj. Tylko one
trway po mierci czowieka. w. Tomasz kwestionuje neoplatonizujce ujcia Boga
jako najwyszego punktu hierarchicznie zbudowanego kosmosu goszc, e Bg jest
Samoistnym Istnieniem i Osob, ktra stwarza przez decyzj. Bg nie jest pocztkiem,
emanujcym mechanicznie byty. Wikaoby to nas w panteizm jako wkraczanie Boga w
postaci jedni poza zawarty w Nim kosmos. Kwestionuje aleksandrynizm aciski, a w
nim tez, e gin formy, czce si z materi, i e niezmiennie trwa materia. Wedug
aleksandrynizmu wiecznie trwa take Bg, ktry wobec tego jest materi. Take w
swoich pogldach w. Tomasz odchodzi od powtrzonej za Awicenn tezy, e Bg jest
koniecznoci i e wobec tego stwarza w sposb konieczny. Przyjmuje, e Bg jest
wolny i stwarza zalenie od swej decyzji. Stwarza istnienie bdc Samoistnym
Istnieniem.
w. Tomasz dyskutuje wic z pogldami w. Augustyna i w. Anzelma. Dyskutuje z
aleksandrynizmem Dawida z Dinant i z Awicenn, z ktrego tekstw uczy si
metafizyki. Poprawia te ujcia Arystotelesa i formuuje now metafizyk bytu.
Zauway, e byt nie jest tylko form i materi. Istota tak skomponowana stanowi
mono wobec urealniajcego j aktu istnienia.
W XIII wieku pogldy w. Tomasza budz sprzeciw. Zwolennicy orientacji
platonizujcej, gwnie Henryk z Gandawy, Jan Peckham, Robert Kildwarby, neguj
przede wszystkim dwie tezy w. Tomasza, a mianowicie e Bg jest wycznie
Samoistnym Istnieniem i e w czowieku jest tylko jedna forma jako dusza rozumna
oywiajca ciao i kierujca jego wszystkimi dziaaniami wegetatywnymi i zmysowymi.
Te tezy zostay bezmylnie potpione w roku 1277. Zakazano wykadania metafizyki w
Tomasza i internowano jego uczniw. Wykady w Paryu powierzono zwolennikom
fizyki.

85

3. w. Tomasz i kultura naszych czasw

W XX wieku myl w. Tomasza upowszechniaj gwnie historycy filozofii, ktrzy
janiej widz trafno tej myli w tle innych stanowisk filozoficznych. Powtrzmy, e
zwolennikw uj w. Tomasza nazywa si tomistami. Tomizmem jest myl w.
Tomasza, upowszechniana przez studiowanie i goszenie treci jego dzie. Nie jest to
jednak wykad werbalny, cho taki moe si zdarza, lecz prezentowanie uzyskanych
rozumie bytu przy pomocy identyfikacji, proponowanych przez w. Tomasza. I
powtrzmy, e wyrnia tomizm szukanie uzasadnienia twierdze filozoficznych w
rozpoznanych pryncypiach bytu jako pierwszych i wyjciowych w nim elementach
strukturalnych. Natomiast inne orientacje filozoficzne szukaj uzasadnienia swych
twierdze nie w pryncypiach, lecz w metafilozofii, ktra jest teori i analiz znaczenia
poj. Szukaj tych uzasadnie w moliwociach jako ukadzie poj, a nie w realnoci.
Teza o pierwszestwie poj i moliwoci, a tym samym celw, jako zasad
bytowania, wprowadza w idealizm filozoficzny. Teza o pierwotnoci pryncypiw jako
wewntrz bytu przyczyn, wspkonstytuujcych byty, wprowadza w realizm.
W naszych czasach dominuj nurty idealistyczne. Przeciwstawiaj si im tomici.
Kwestionuj, jak w XIII wieku, myl w. Augustyna, a raczej jej wersj,
upowszechnian dzi w postaci pogldw Hessena i Schelera, ktrzy neguj rol
intelektu. Przypisuj woli reprezentowanie czowieka. T wol, wedug nich, aktywizuj
(Hessen) cele, nazywane wartociami (Scheler). Wartoci wyzwalaj uczucia, ktrymi
wiemy si z Bogiem. Tomici kwestionuj te awerroistyczn koncepcj czowieka,
powtarzan dzi dosownie przez Rahnera i Borosa. Tomici nie zgadzaj si na
utosamienie istnienia z warstw bytowania, przewiecajc, wedug Heideggera, przez
jednostkowe byty, odrbne tylko historycznie i mylenie. Kwestionuj neoplatonizujce
koncepcje hierarchizmu bytw powstajcych w wyniku ewolucji, co gosi najwyraniej
Teilhard de Chardin. Ten ewolucjonizm w postaci teorii procesu jest podstaw filozofii
Hegla i Whiteheada. U Hegla prowadzi to do panteizmu jako tosamoci Boga ze
wiatem, u Whiteheada ma posta panteizmu jako tezy, e wiat jest wewntrz Boga jako
celu Jego modyfikacj i manifestacj. Tomici kwestionuj wci materializm, podobny
do uj Dawida z Dinant, jego tez, e zachodzi tosamo absolutu i materii. w.
Tomasz musia uwalnia swoj teori Boga od uj Awicenny, a teori bytu od
esencjalizmu Arystotelesa. Tomici dziedzicz jego doprecyzowane ujcia.
I musz broni metafizyki bytu przed wykluczaniem jej z zespou nauk przez
neopozytywizm, wizany dzi u nas z heglizmem. Teoria procesu wewntrz absolutu jest
ukazywana w proponowanej przez neopozytywizm efektownej grze jzykowej. Ta teoria
w wersji Whiteheada, kompilujcego mistyk, poezj i teori wartoci w swoist
pedagogik, uznan za metafizyk, swym kompilacjonizmem otwiera na ideologi New
Age. Jest to propozycja mniej subtelna ni tezy Whiteheada. Jest raczej brutalna przez
zawarty w niej, nieznony dla rozumnego czowieka, wprost obraajcy nas satanizm.

86

4. Donioso tomizmu
Dziki wizi z rzeczywistoci, ukazywan filozoficznie i teologicznie w humanizmie
i religii, czowiek moe dystansowa w kulturze agnostycyzm, relatywizm, ateizm,
panteizm, ideologi New Age, wprost fasz jako odwrotno prawdy i zo jako
odwrotno dobra i mioci.
Wszystko to jest tym, co cenimy. A to, co cenimy, nazywa si dzi wartoci.
Wyraeniem "wartoci chrzecijaskie" wskazujemy wic na to, co dla nas wane. Jest
to zarazem wane dla wszystkich ludzi i dla caej kultury.
I nie mona poj, dlaczego nie ceni tego wszyscy ludzie, dlaczego kwestionuj
prawd, mio, Boga. Mona jedynie stwierdzi, e czego nie zauwayli, nie poznali,
e przyjmowana przez nich filozofia i teologia oddalia ich od realnej rzeczywistoci
przyrodzonej i nadprzyrodzonej. Moe te rzeczywistoci utosamili, gdy skupili sw
uwag nie na bytach, lecz na tworzonych przez siebie pojciach.
Wany wic staje si tomizm, bronicy istnienia, prawdy, mioci. Jest wany dzi
take dlatego, e ju w XIII wieku podj dyskusje z tezami, ktre wiek XX prawie
dosownie powtarza. Bdy bowiem na og zawsze s te same, gdy atakuje si istnienie,
prawd, mio. A to wanie si dzieje.
Dzikujemy w. Tomaszowi za lekcj filozoficznego i teologicznego realizmu, za
uwyranienie istnienia, prawdy i mioci.

87

POSOWIE

We wczeniejszej swojej ksice pt. "Ku etyce chronienia osb" zarysowuj drog
mylow przez filozofi czowieka do etyki. W proponowanej teraz Czytelnikom ksice
pt. "Wprowadzenie do etyki chronienia osb" ju podejmuj prby formuowania
problemw, stanowicych etyk. Materiau do wyodrbnienia tych problemw szukam w
myli filozoficznej w. Tomasza z Akwinu. Wyodrbnione problemy pozwol z czasem na
opracowanie penego wykadu etyki tomistycznej.
Naley przypomnie, e to, co dzi nazywa si etyk tomistyczn, jest w duym stopniu
tylko zespoem zareagowa na repertuar problemowy etyki Kanta. Nie ma jeszcze cile
tomistycznej etyki, opartej na realistycznie poznanej strukturze czowieka. Z realistycznej
teorii poznania czowieka i z pluralistycznej teorii struktury czowieka jako bytu
jednostkowego i jako osoby trzeba wyprowadzi wnioski, ktre stan si materiaem,
ukazujcym problemy etyki.
Wiemy ju, e rde etyki naley szuka w filozofii czowieka, ktra doprowadzi do
okrelenia przedmiotu etyki, a wic tego aspektu, ktry wyrnia dziaania chronice
osoby.
Wiemy te, e tego aspektu nie znajdzie si w myli Kartezjusza, Kanta, Hegla,
Husserla, Schelera, Heideggera. Etyki oparte na ich myli uzyskuj posta ideologii, a
nie nauki o postpowaniu czowieka.
Etyk, poszukujc podstaw w myli w. Tomasza i Arystotelesa, nazywa si w Polsce
etyk katolick. Jest to niedokadne okrelenie, gdy w tej nazwie utosamia si etyk z
teologi moraln. Etyka zawsze jest oparta na teorii czowieka. Teologia moralna jest
dodaniem do etyki wskaza religii. W katolickiej teologii moralnej dodaje si do etyki
wskazania Chrystusa.
Wiemy ponadto od Arystotelesa, e problemy moralne dotycz czowieka, rodziny,
pastwa. Mona doda, e rodzina jest przez maestwo wsplnot osb i e pastwo
jest wsplnot rodzin.
Zaczem rozwaa te problemy i zaczem o nich pisa.
Ksika pt. "Wprowadzenie do etyki chronienia osb" stanowi kontynuacj i
poszerzenie tych problemw. Studiowanie ksiki niech zachca do podjcia peniejszych
rozwaa nad etyk.
Naley tylko zauway i poinformowa odbiorcw, e wczeniejsz postaci tej
ksiki jest skrypt, opublikowany pod tym samym tytuem przez Wojskowa Akademi
Techniczn (Warszawa 1993) dla suchaczy etyki chronienia osb. Skrypt zosta
poprawiony i zmieniony gwnie przez usunicie "zakoczenia jako zestawienia
waniejszych zagadnie", wprost dotyczcych etycznego postpowania onierzy, a take
przez dodanie rozdziau o wolnoci jako przejawie sumienia i o podstawowych
problemach etyki przedsibiorcy.

88

DODATEK
MATERIAY DYDAKTYCZNE DO NAUCZANIA ETYKI
CHRONIENIA OSB

Od autorw propozycji programw zaj z etyki

Niniejsze "Materiay dydaktyczne" s propozycj programw nauczania etyki na poziomie
propedeutycznym w szkoach wyszych; mog one take by stosowane z powodzeniem w szkoach
rednich. Jako pierwszy umiecilimy program nauczania etyki chronienia osb oparty wprost na
"Wprowadzeniu". Doczylimy do niego szczegowe konspekty poszczeglnych zaj. Program
ten od lat i z powodzeniem realizowany jest w Akademii Teologii Katolickiej.
Dwa kolejne programy, to propozycje dostosowania zaj do konkretnych etyk zawodowych, w
tym wypadku - etyki inyniera i wojskowego oraz etyki przedsibiorcy; zdecydowalimy si na
przedrukowanie caych tekstw - std pewne powtrzenia wynikajce z oparcia programw o
etyk chronienia osb.
Ostatnia propozycja to przewodnik do zaj fakultatywnych z etyki w Wojskowej Akademii
Techniczej. Uwzgldnia on zarwno wykady i wiczenia, jak te indywidualne studia etyczne
uczestnikw zaj.
Prof. dr hab. Mieczysaw G o g a c z
Akademia Teologii Katolickiej
Wojskowa Akademia Techniczna
Dr Artur A n d r z e j u k
Akademia Teologii Katolickiej
Wojskowa Akademia Techniczna
Dr Jakub W j c i k
Akademia Teologii Katolickiej
Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i Zarzdzania

89

Program i konspekt zaj z etyki chronienia osb

E T Y K A
oparta na ujciu rozumnej natury czowieka jako podstawie norm moralnoci
Etyka chronienia osb opiera normy moralnoci wprost na rozpoznaniu bytowej struktury czowieka. W
oparciu o dane teorii czowieka wskazuje na zasady postpowania chronicego.
Ustalone w antropologii filozoficznej najbardziej podstawowe dobro czowieka, ujte w zalecenia,
stanowi tzw. prawo naturalne. Szukamy norm przestrzegania tego prawa. T norm okazuje si rozumno
czowieka, jako zgodno dziaania z prawd o czowieku. Tylko prawda bowiem moe nam ukaza to, co
dla czowieka rzeczywicie dobre. Etyka chronienia osb jest z tego wzgldu etyk normatywn. Etyk
chronienia osb, jako etyk normatywn, wyznacza wanie prawo naturalne, wewntrzne w czowieku
warunki jego przestrzegania (sumienie, namys, mdro) oraz dalsze, wynikajce z nich, konsekwencje dla
ycia ludzkiego.
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

TEMATY
Miejsce etyki w nauce.
Czowiek jako osoba.
Relacje osobowe.
Normy moralnoci i odpowiedzialno.
Dobro i zo.
Etyka, pedagogika i prawo.
Rnice midzy etyk, teologi i religi.
ycie i mier czowieka.
Sprawnoci moralne i uczucia.
Poznawanie i decydowanie.
Wartoci i godno osoby.
Sprawiedliwo i cnoty spoeczne.
Problem wiatopogldu i jego odmian.
Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej i idealistycznej.
Zagadnienie maestwa i rodziny.
Szkoa jako wsplnota osb.
Technika i moralno.
Wolno i wychowanie.
yczliwo i zaufanie.
Aktualne w Polsce odmiany etyki.

PROGRAM SZCZEGOWY
1. Miejsce etyki w nauce.
1) Okrelenie nauki.
2) Nauki filozoficzne (bezzaoeniowo filozofii bytu).
3) Etyka jako nauka filozoficzna (wskazywanie na normy wyboru dziaa chronicych zgodnie z prawd
dobro osb). Przedmiot etyki odrbny od przedmiotu filozofii bytu, filozofii czowieka, aksjologii,
psychologii i pedagogiki.
2. Czowiek jako osoba.
A. CZOWIEK.
1) Realistyczne koncepcje czowieka (Arystoteles, Tomasz z Akwinu).
2) Idealistyczne koncepcje czowieka (Platon i neoplatonizm, Kartezjusz, Kant, Hegel, Sartre, Heidegger,
Whitehead).
3) Elementy strukturalne czowieka w ujciu realistycznym (Arystoteles - forma i materia, Tomasz z Akwinu
- istnienie i istota).

90

4) Przejawy istnienia (realno, jedno, odrbno, prawda, dobro, pikno) i przypadoci istoty (intelekt i
wola, poznawcze wadze zmysowe i uczucia).
B. OSOBA.
1) Niepena istota czowieka (quidditas).
2) Pena istota czowieka (subsystencja).
3) Bytowe elementy osoby: akt istnienia i intelekt.
4) Essencjalistyczna definicja osoby wedug Boecjusza: jednostkowa substancja o rozumnej naturze.
5) Egzystencjalna definicja osoby w tomizmie: byt jednostkowy, w ktrego realnej istocie (subsystencji) akt
istnienia wywoa rozumno, a w caym bycie - poprzez wasnoci istnieniowe - relacje osobowe.
3. Relacje osobowe.
1) Struktura relacji (podmiot i kres relacji jako wyznaczniki jej charakteru).
2) Relacje osobowe jako najdoniolejsze postacie relacji istnieniowych;
a) yczliwo (mio),
b) zaufanie (wiara),
c) denie do trwania w yczliwoci i zaufaniu (nadzieja).
4. Normy moralnoci i odpowiedzialno.
A. NORMY MORALNOCI.
1) Mdro, kontemplacja i sumienie jako normujce postpowanie sprawnoci intelektu czowieka.
2) Mdro jako staa wierno prawdzie i dobru.
3) Kontemplacja jako upewniajcy czowieka namys nad powizaniami osobowymi.
4) Sumienie jako staa umiejtno (habitus) podejmowania decyzji pod wpywem intelektu informujcego o
prawdzie.
B. ZAGADNIENIE ODPOWIEDZIALNOCI.
1) Rne koncepcje odpowiedzialnoci (odpowiedzialno przed Bogiem, histori, narodem, prawem).
2) Odpowiedzialno w ujciu personalistycznym jako afirmacja czowieka.
3) Odpowiedzialno w ujciu tomistycznym jako wzicie na siebie skutkw swego postpowania.
4) Odpowiedzialno jako powicenie i miosierdzie.
5. Dobro i zo
A. UJCIA DOBRA.
1) Dobro w sensie metafizycznym (przejaw istnienia bytu jako przedmiot wyboru).
2) Dobro w sensie fizycznym (posiadanie wszystkich czci struktury czowieka).
3) Dobro w sensie moralnym (zgodno postpowania z norm moraln).
B. UJCIA ZA
1) Zo w sensie metafizycznym jako brak dobra (realnie nie istnieje).
2) Zo w sensie fizycznym jako skutek braku czci fizycznych lub bdnego i faszywego postpowania.
3) Zo w sensie moralnym (jest w kulturze zhierarchizowaniem ocen i stanowi podstaw wartociowania).
6. Etyka, pedagogika i prawo.
1) Przedmiot etyki - zidentyfikowanie norm moralnoci jako staych usprawnie rozumnej natury czowieka
zarazem jako zgodne z normami rozpoznawanie dziaa chronicych dobro osb.
2) Przedmiot pedagogiki - szczegowe zasady wyboru czynnoci usprawniajcych intelekt i wol czowieka
oraz wprowadzajcych ad w sfer uczu i emocji.
3) Prawo naturalne - przeksztacenie w zalecenia ochrony ujtych w filozofii czowieka elementw struktury
bytu ludzkiego, rozumianych jako jego podstawowe dobro. Std naley chroni istnienie, dusz i ciao jako
istot czowieka, rozwija sprawnoci intelektu i woli, powodowa harmonie dziaa duchowych (kultura) i
fizycznych (zdrowie) oraz wszystkich dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form (ycie).
4) Prawo stanowione jako zesp zalece sprzyjajcych realizacji prawa naturalnego. (Bywa absolutyzacj
stanowionych norm prawnych.)
5) Sankcje (nagroda i kara) jako skanianie do posuszestwa prawu stanowionemu. (W pedagogice
posuszestwo jest podejmowaniem wskaza osb obdarowanych yczliwoci i zaufaniem.)
7. Rnice midzy etyk, teologi i religi.
1) Okrelenie przedmiotu filozofii jako wycznie identyfikowania w kadej dziedzinie podstaw, zasad lub
pryncypiw.
2) Etyka jako dyscyplina filozoficzna, ktrej przedmiotem jest identyfikowanie zasad wyboru dziaa
chronicych osoby.
3) Teologia jako nauka o Boym Objawieniu. Teologia moralna jako wskazywanie zasad postpowania
wynikajcych z Objawienia - problem pokrywania si wielu wskaza Boego Objawienia z zasadami
wyboru dziaa chronicych ustalonymi w etyce (np. przykaza Boych i prawa naturalnego).
4) Religia jako zesp osobowych powiza czowieka z Bogiem.

91

8. ycie i mier czowieka.

A. PROBLEMATYKA YCIA
1) ycie jako cao dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form i przeniknitych relacjami
osobowymi.
a) odmiany ycia wyznaczone form bytw (wegetatywne, zmysowe, umysowe).
b) odrnienie ycia od istnienia.
2) ycie szlachetne i naganne. Istota i rola grzecznoci (savoir vivre) jako sposobu odnoszenia si do innych
ludzi.
B. PROBLEMATYKA MIERCI
1) mier jako zniszczenie fizycznej struktury czowieka.
2) Rne rozumienia mierci w zalenoci od uznawanej koncepcji czowieka
a) materialistyczna koncepcja unicestwienia czowieka jako wycznie struktury fizycznej;
b) zniszczenie ciaa jako okaleczenie czowieka (trwanie duszy po mierci - filozoficzne teorie
niezniszczalnoci duszy);
c) pozorno mierci w spirytualistycznej koncepcji czowieka.
9. Sprawnoci moralne i uczucia.
1) Odrnienie sprawnoci teoretycznych intelektu (sprawno pierwszych zasad poznania, wiedza,
mdro) od jego sprawnoci praktycznych (sumienie, roztropno, sztuka).
2) Sprawnoci woli (roztropno, sprawiedliwo, umiarkowanie, mstwo).
3) Klasyczne ujcie uczu jako skierowania do wyobraonego dobra i unikania tego, co uznaje si za zo.
4) Harmonia dziaa czowieka (scalenie osobowoci) jako funkcjonowanie w nim cnt moralnych:
a) roztropno jako zasada harmonii dziaa intelektu i woli;
b) mstwo i umiarkowanie jako zasady porzdkujce uczucia i emocje;
c) sprawiedliwo jako zasada odnoszenia si do innych.
10. Poznawanie i decydowanie.
A. PROBLEMATYKA POZNANIA
1) Klasyczna teoria poznania jako recepcji oddziaujcych elementw strukturalnych bytu.
2) Inne koncepcje poznania jako utosamienie recepcji z wiedz lub poznanie wycznie czynne:
a) Platon - poznanie jako przypominanie sobie;
b) Kartezjusz - poznanie jako operowanie pojciami wrodzonymi, nabytymi i skonstruowanymi;
c) Hume i pozytywizm - poznanie jako uoglnianie wrae;
d) Kant - poznanie jako konstruowanie wiedzy wedug form zmysw (przestrze i czas), intelektu
(kategorie) i idei (Bg, wiat, czowiek). Podzia zda (aprioryczne, aposterioryczne, analityczne i
syntetyczne) - problem zda syntetycznych apriori;
e) fenomenologia - poznanie jako scalanie i wyjanianie dowiadczenia za pomoc jakoci idealnych (np. u
Ingardena s to czyste moliwoci takie jak: pierwotno - pochodno, samodzielno - niesamodzielno,
samoistno - niesamoistno). Trzy odmiany dowiadczenia: zewntrzne, wewntrzne, eidetyczne;
f) egzystencjalizm - poznanie jako sprzenie przeycia i wiadectwa.
B. PROBLEMATYKA DECYDOWANIA
1) Decyzja jako zesp nastpujcych po sobie aktw intelektu i woli:
ROZUM
spostrzeenie celu
wyszukanie rodkw
porwnywanie
dozwolonych rodkw
rozkaz
ocena czynu

WOLA
zamierzenie celu
przyzwolenie na niektre z
nich
wybr jednego z nich

INNE WADZE

wykonanie czynne
zadowolenie lub jego brak

wykonanie bierne

2) Sprawnoci intelektu i woli warunkujce prawidowe podejmowanie decyzji.

3) Rne uwarunkowania tzw. trudnych decyzji.
11. Wartoci i godno osoby.
A. PROBLEM WARTOCI
1) Aksjologiczne ujcia wartoci:
a) Kant - warto jako korelat ustanawiajcego j aktu woli, w ktrym konstruowanie i poznanie s tym
samym;

92

b) Husserl - warto jako korelat przey poznawczych i emocjonalnych, ktre nie warunkuj istnienia
wartoci;
c) Scheler - wartoci jako to, co pierwotnie dane w aktach emocjonalnych. (S w nas zawarte, a emocje
chwytaj je jako jakoci idealne);
d) Hartmann - wartoci jako samodzielne byty idealne pozostajce w relacji do przey emocjonalnych bez
relacji do wiata i wiadomoci, (emocje apriorycznie ujmuj warto - ujcie to jest ogldem refleksji jako
analizy emocji).
2) Realistyczne ujcie wartoci jako intelektualnej oceny dobra bytw, z ktrymi wiemy si relacjami
osobowymi, poznawczymi lub decyzyjnymi.
3) Zagadnienie wartoci chrzecijaskich.
B. GODNO OSOBY
1) Renesansowe ujcia godnoci jako cechy lub dziaalnoci czowieka.
2) Tomistyczne teorie godnoci (Krpiec, Gogacz).
12. Sprawiedliwo i cnoty spoeczne.
1) Cnota sprawiedliwoci; jej odmiany i postacie.
2) Najwaniejsze cnoty spoeczne.
1) Bohaterstwo jako kierowana mstwem staa wierno prawdzie i dobru.
a) Zagadnienie lku i odwagi;
b) problem honoru i heroizmu;
13. Problem wiatopogldu i jego odmian.
1) wiatopogld jako moc decyzji zestawione odpowiedzi z rnych nauk na pytania dotyczce wiata i
czowieka.
2) Funkcjonowanie wiatopogldu w yciu ludzkim.
3) Odmiany wiatopogldu (aksjologiczny, estetyczny, prawniczy, eschatologiczny, filozoficzny,
przyrodniczy, teologiczny, religijny, ateistyczny),
a) wiatopogldy dominujce w Polsce (religijny, marksistowski, aksjologiczny).
4) Moralna odpowiedzialno czowieka za jego wiatopogld.
14. Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej i idealistycznej.
A. ETYKI IDEALISTYCZNE
1) Sokrates i jego propozycja intelektualizmu moralnego.
2) Platon i utosamienie idei postpowania z samym postpowaniem (dzi: etyka wzorw i modeli
zachowa).
3) Stoicy i epikurejczycy oraz ich etyka oparta na kierowaniu emocjami.
4) Piotr Abelard i jego etyka intencji jako zasady i oceny zachowa moralnych.
5) Kant i jego etyka powinnoci (utosamiajca normy moralnoci z normami prawnymi).
6) Scheler i jego etyka wartoci jako wyznaczonych przez uwiadomion sobie jako idealn, wyznaczajc
pobudzone przez wol uczucia kierujce do czowieka i Boga.
B. ETYKA REALISTYCZNA
1) Arystoteles i jego etyka zgodnoci dziaa z rozumem.
2) Tomasz z Akwinu i jego rozpoznawanie norm moralnoci w rozumnej naturze czowieka.
C. KONTYNUACJE
1) Krpiec - analogiczno norm i ich zgodno z prawem naturalnym, (etyka wynikajca z przestrzegania
prawa naturalnego).
2) Gogacz - odczytywanie norm jako usprawnie intelektu wpywajcych na decyzje woli (mdro,
kontemplacja, sumienie) i kierowana mdroci wierno prawu naturalnemu. Precyzyjne odrnianie etyki
(normy) od pedagogiki (zasady wyboru czynnoci usprawniajcych w stosowaniu norm etycznych).
15. Zagadnienie maestwa i rodziny.
1) Antropologiczne ujcie maestwa i rodziny (rne od ujcia socjologicznego i prawniczego) jako
zespou osb powizanych relacjami osobowymi.
2) Pozycja w rodzinie ojca, matki i dzieci. Zagadnienie autorytetu osb w rodzinie.
3) Wychowanie w rodzinie jako utrwalenie relacji osobowych.
4) Ochrona rodziny jako ochrona osb,
a) aborcja jako atak na ycie i bezpieczestwo osb;
b) rozwody jako niszczenie rodowiska wychowawczego dzieci;
c) utosamienie mioci z zachowaniami seksualnymi jako przyzwyczajanie do wykluczania maestwa i
rodziny;
d) alkoholizm jako czynnik rozbijajcy rodzin i powodujcy jej dysfunkcyjno.

93

16. Szkoa jako wsplnota osb.

1) Odrnienie szkoy podstawowej i redniej jako utrwalania relacji osobowych (wychowanie)
warunkujcych przekazywanie informacji (nauczanie) od szk wyszych jako poszukiwania prawdy
(program humanistyczny) i usprawniania w wykonywaniu wytworw sucych osobom (program
techniczny).
2) Szkoa a inne wsplnoty.
17. Technika i moralno.
1) Humanistyczne cele konstruowania wytworw techniki.
2) Moralnie pozytywne posugiwanie si wytworami.
3) Odpowiedzialno za skutki uywania wytworw (zo wynikajce z nieumylnych zaniedba).
18. Wolno i wychowanie.
1) Wolno jako przejaw sumienia (zgodno dziaa intelektu wiernego prawdzie i decyzji woli wiernej
dobru).
2) Bdne rozumienie wolnoci jako niezalenoci od czegokolwiek, niezgodne ze struktur czowieka
bdcego ukadem strukturalnych podporzdkowa.
3) Wychowanie jako skanianie do szacunku dla prawdy i dobra, oywianie zaufania w powizaniach
koleeskich, skanianie do cierpliwoci w wykonywaniu zada, w chronieniu tego, co cenne w kulturze
oraz w unikaniu bdw i faszu.
4) Regulamin jako zorientowany prawniczo projekt wychowania.
5) Rola przeoonego jako waciwego wychowawcy.
6) Problem posuszestwa jako skutek zaufania do przeoonego (pedagogika) lub obawy przed
regulaminowymi konsekwencjami (prawo).
19. yczliwo i zaufanie.
1) yczliwo jako wzajemne odnoszenie si do siebie osb (nie utosamiana z pobaliwoci,
niesprawiedliwoci, czy negacj przeoonych oraz regulaminu).
2) Zaufanie jako odniesienie do tego, co suszne. (Inne jest zaufanie przeoonego do podwadnych, inne
podwadnego do przeoonego, inne - wzajemne zaufanie midzy rwnymi sobie.)
3) Wierno prawdzie i dobru jako bezwgldna podstawa zaufania. (Zaufanie to nie ma nic wsplnego z
naiwnoci, czy rezygnacj z rozumu w bezgranicznym poleganiu na innych).
20. Aktualne w Polsce odmiany etyki.
1) Etyka egzystencjalistyczna - Andrzej Grzegorczyk.
2) Etyka fenomenologiczna - Roman Ingarden.
3) Etyka niezalena - Tadeusz Kotarbiski.
5) Etyka humanitaryzmu - Ija Lazari-Pawowska.
6) Etyka pozytywistyczna - Maria Ossowska.
7) Etyka personalistyczna - Tadeusz Stycze.
8) Etyka neotomizmu - Tadeusz lipko.
9) Etyka solidarnoci - Jzef Tischner.

94

Program i konspekt zaj z etyki zawodowej wojskowego i inyniera

E T Y K A
i n y n i e r a

Z A W O D O W A
w o j s k o w e g o

oparta na ujciu rozumnej natury czowieka jako podstawie norm moralnoci

Etyka zawodowa inyniera i wojskowego jest teori odpowiedzialnej, czyli dobrze pod wzgldem
moralnym, realizowanej pracy i suby. Wymaga ona podjcia tematu norm moralnych warunkujcych
dobro, a take usprawnie moralnych czowieka, potrzebnych do wykonywania pracy inyniera i
realizowania suby wojskowej.
Etyka opiera normy moralnoci wprost na rozpoznaniu bytowej struktury czowieka. W oparciu o dane
teorii czowieka wskazuje na zasady postpowania chronicego. Ustalone w antropologii filozoficznej
najbardziej podstawowe dobro czowieka, ujte w zalecenia, stanowi tzw. prawo naturalne. Szukamy norm
przestrzegania tego prawa. T norm okazuje si rozumno czowieka, jako zgodno dziaania z prawd o
czowieku. T normatywn etyk, wyznacza wanie prawo naturalne, wewntrzne w czowieku warunki
jego przestrzegania (sumienie, namys, mdro) oraz dalsze, wynikajce z nich, konsekwencje dla ycia
ludzkiego.
Wsrd tych konsekwencji najduje si take konieczno takiego usprawnienia dziaa
charakterystycznych dla wojskowego i inyniera, aby warunkoway efektywn prac i sub.
Propozycja programowa zostaa tak pomylana, aby ukaza suchaczom stosowanie norm moralnych w
konkretnych problemach zawodowych i yciowych oficera, inyniera i dowdcy. Zarys etyki wraz z
uzasadniajc j prezentacj teorii czowieka i relacji osobowych stanowi przedmiot wykadw. wiczenia
maj pomc w utrwaleniu i uwyranieniu zagadnie moralnych zawodu inyniera i wojskowego. Su one
takiemu usprawnieniu untelektw suchaczy, aby potrafili samodzielnie rozstrzyga, zgodnie z normamy,
swoje problemy moralne. Programowane Studia Indywidualne to ju samodzielne etyczne przemylenia
suchaczy, polegajce odniesieniu uzyskanej wiedzy do konkretnych problemw onierza, dowdcy,
inyniera wojskowego.

Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23

TEMATY
Miejsce etyki w nauce.
Czowiek jako osoba.
Relacje osobowe.
Normy moralnoci i odpowiedzialno.
Dobro i zo.
Etyka, pedagogika i prawo.
Poznawanie i decydowanie.
Sprawnoci moralne i uczucia.
Cnoty spoeczne i wojskowe.
Najwaniejsze sprawnoci onierza.
Najwaniejsze sprawnoci dowdcy.
Bohaterstwo jako gwna cnota wojskowa.
Inynier wobec problemu wojny i pokoju.
Wolno i wychowanie w wojsku.
Rola armii w narodzie, spoeczestwie i pastwie. (Spoeczne
funkcje wojska w czasie pokoju.)
Problem wojny i pacyfizmu. Rola etyki w wojsku.
Rnice midzy etyk, teologi i religi.
ycie i mier czowieka.
Wartoci i godno osoby.
Problem wiatopogldu i jego odmian.
Zagadnienie maestwa i rodziny.
Szkoa wojskowa jako wsplnota osb.
yczliwo i zaufanie w wojsku.

W
2
2
2
2
2
2

PSI

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

95

24

Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej

idealistycznej. Aktualne w Polsce odmiany etyki.
RAZEM

2
12

20

16

PROGRAM SZCZEGOWY
wykady
1. Miejsce etyki w nauce.
1) Okrelenie nauki.
2) Nauki filozoficzne (bezzaoeniowo filozofii bytu).
3) Etyka jako nauka filozoficzna (wskazywanie na normy wyboru dziaa chronicych zgodnie z prawd
dobro osb). Przedmiot etyki odrbny od przedmiotu filozofii bytu, filozofii czowieka, aksjologii,
psychologii i pedagogiki.
2. Czowiek jako osoba.
A. CZOWIEK
1) Realistyczne koncepcje czowieka (Arystoteles, Tomasz z Akwinu).
2) Idealistyczne koncepcje czowieka (Platon i neoplatonizm, Kartezjusz, Kant, Hegel, Sartre, Heidegger,
Whitehead).
3) Elementy strukturalne czowieka w ujciu realistycznym (Arystoteles - forma i materia, Tomasz z Akwinu
- istnienie i istota).
4) Przejawy istnienia (realno, jedno, odrbno, prawda, dobro, pikno) i przypadoci istoty (intelekt i
wola, poznawcze wadze zmysowe i uczucia).
B. OSOBA
1) Niepena istota czowieka (quidditas).
2) Pena istota czowieka (subsystencja).
3) Bytowe elementy osoby: akt istnienia i intelekt.
4) Essencjalistyczna definicja osoby wedug Boecjusza: jednostkowa substancja o rozumnej naturze.
5) Egzystencjalna definicja osoby w tomizmie: byt jednostkowy, w ktrego realnej istocie (subsystencji) akt
istnienia wywoa rozumno, a w caym bycie - poprzez wasnoci istnieniowe - relacje osobowe.
3. Relacje osobowe.
1) Struktura relacji (podmiot i kres relacji jako wyznaczniki jej charakteru).
2) Relacje osobowe jako najdoniolejsze postacie relacji istnieniowych;
a) yczliwo (mio),
b) zaufanie (wiara),
c) denie do trwania w yczliwoci i zaufaniu (nadzieja).
4. Normy moralnoci i odpowiedzialno.
A. NORMY MORALNOCI
1) Mdro, kontemplacja i sumienie jako normujce postpowanie sprawnoci intelektu czowieka.
2) Mdro jako staa wierno prawdzie i dobru.
3) Kontemplacja jako upewniajcy czowieka namys nad powizaniami osobowymi.
4) Sumienie jako staa umiejtno (habitus) podejmowania decyzji pod wpywem intelektu informujcego o
prawdzie.
B. ZAGADNIENIE ODPOWIEDZIALNOCI
1) Rne koncepcje odpowiedzialnoci (odpowiedzialno przed Bogiem, histori, narodem, prawem).
2) Odpowiedzialno w ujciu personalistycznym jako afirmacja czowieka.
3) Odpowiedzialno w ujciu tomistycznym jako wzicie na siebie skutkw swego postpowania.
4) Odpowiedzialno jako powicenie i miosierdzie.
5. Dobro i zo
A. UJCIA DOBRA
1) Dobro w sensie metafizycznym (przejaw istnienia bytu jako przedmiot wyboru).
2) Dobro w sensie fizycznym (posiadanie wszystkich czci struktury czowieka).
3) Dobro w sensie moralnym (zgodno postpowania z norm moraln).
B. UJCIA ZA
1) Zo w sensie metafizycznym jako brak dobra (realnie nie istnieje).
2) Zo w sensie fizycznym jako skutek braku czci fizycznych lub bdnego i faszywego postpowania.
3) Zo w sensie moralnym (jest w kulturze zhierarchizowaniem ocen i stanowi podstaw wartociowania).

96

6. Etyka, pedagogika i prawo.

1) Przedmiot etyki - zidentyfikowanie norm moralnoci jako staych usprawnie rozumnej natury czowieka
zarazem jako zgodne z normami rozpoznawanie dziaa chronicych dobro osb.
2) Przedmiot pedagogiki - szczegowe zasady wyboru czynnoci usprawniajcych intelekt i wol czowieka
oraz wprowadzajcych ad w sfer uczu i emocji.
3) Prawo naturalne - przeksztacenie w zalecenia ochrony ujtych w filozofii czowieka elementw struktury
bytu ludzkiego, rozumianych jako jego podstawowe dobro. Std naley chroni istnienie, dusz i ciao jako
istot czowieka, rozwija sprawnoci intelektu i woli, powodowa harmonie dziaa duchowych (kultura) i
fizycznych (zdrowie) oraz wszystkich dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form (ycie).
4) Prawo stanowione jako zesp zalece sprzyjajcych realizacji prawa naturalnego. (Bywa absolutyzacj
stanowionych norm prawnych.)
5) Sankcje (nagroda i kara) jako skanianie do posuszestwa prawu stanowionemu. (W pedagogice
posuszestwo jest podejmowaniem wskaza osb obdarowanych yczliwoci i zaufaniem.)
wiczenia
7. Rnice midzy etyk, teologi i religi.
1) Okrelenie przedmiotu filozofii jako wycznie identyfikowania w kadej dziedzinie podstaw, zasad lub
pryncypiw.
2) Etyka jako dyscyplina filozoficzna, ktrej przedmiotem jest identyfikowanie zasad wyboru dziaa
chronicych osoby.
3) Teologia jako nauka o Boym Objawieniu. Teologia moralna jako wskazywanie zasad postpowania
wynikajcych z Objawienia - problem pokrywania si wielu wskaza Boego Objawienia z zasadami
wyboru dziaa chronicych ustalonymi w etyce (np. przykaza Boych i prawa naturalnego).
4) Religia jako zesp osobowych powiza czowieka z Bogiem.
8. ycie i mier czowieka.
A. PROBLEMATYKA YCIA
1) ycie jako cao dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form i przeniknitych relacjami
osobowymi.
a) odmiany ycia wyznaczone form bytw (wegetatywne, zmysowe, umysowe).
b) odrnienie ycia od istnienia.
2) ycie szlachetne i naganne. Istota i rola grzecznoci (savoir vivre) jako sposobu odnoszenia si do innych
ludzi.
B. PROBLEMATYKA MIERCI
1) mier jako zniszczenie fizycznej struktury czowieka.
2) Rne rozumienia mierci w zalenoci od uznawanej koncepcji czowieka
a) materialistyczna koncepcja unicestwienia czowieka jako wycznie struktury fizycznej;
b) zniszczenie ciaa jako okaleczenie czowieka (trwanie duszy po mierci - filozoficzne teorie
niezniszczalnoci duszy);
c) pozorno mierci w spirytualistycznej koncepcji czowieka.
9. Sprawnoci moralne i uczucia.
1) Odrnienie sprawnoci teoretycznych intelektu (sprawno pierwszych zasad poznania, wiedza,
mdro) od jego sprawnoci praktycznych (sumienie, roztropno, sztuka).
2) Sprawnoci woli (roztropno, sprawiedliwo, umiarkowanie, mstwo).
3) Klasyczne ujcie uczu jako skierowania do wyobraonego dobra i unikania tego, co uznaje si za zo.
4) Harmonia dziaa czowieka (scalenie osobowoci) jako funkcjonowanie w nim cnt moralnych:
a) roztropno jako zasada harmonii dziaa intelektu i woli;
b) mstwo i umiarkowanie jako zasady porzdkujce uczucia i emocje;
c) sprawiedliwo jako zasada odnoszenia si do innych.
10. Poznawanie i decydowanie.
A. PROBLEMATYKA POZNANIA
1) Klasyczna teoria poznania jako recepcji oddziaujcych elementw strukturalnych bytu.
2) Inne koncepcje poznania jako utosamienie recepcji z wiedz lub poznanie wycznie czynne:
a) Platon - poznanie jako przypominanie sobie;
b) Kartezjusz - poznanie jako operowanie pojciami wrodzonymi, nabytymi i skonstruowanymi;
c) Hume i pozytywizm - poznanie jako uoglnianie wrae;

97

d) Kant - poznanie jako konstruowanie wiedzy wedug form zmysw (przestrze i czas), intelektu
(kategorie) i idei (Bg, wiat, czowiek). Podzia zda (aprioryczne, aposterioryczne, analityczne i
syntetyczne) - problem zda syntetycznych apriori;
e) fenomenologia - poznanie jako scalanie i wyjanianie dowiadczenia za pomoc jakoci idealnych (np. u
Ingardena s to czyste moliwoci takie jak: pierwotno - pochodno, samodzielno - niesamodzielno,
samoistno - niesamoistno). Trzy odmiany dowiadczenia: zewntrzne, wewntrzne, eidetyczne;
f) egzystencjalizm - poznanie jako sprzenie przeycia i wiadectwa.
B. PROBLEMATYKA DECYDOWANIA
1) Decyzja jako zesp nastpujcych po sobie aktw intelektu i woli:
ROZUM
spostrzeenie celu
wyszukanie rodkw
porwnywanie
dozwolonych rodkw
rozkaz
ocena czynu

WOLA
zamierzenie celu
przyzwolenie na niektre z
nich
wybr jednego z nich

INNE WADZE

wykonanie czynne
zadowolenie lub jego brak

wykonanie bierne

2) Sprawnoci intelektu i woli warunkujce prawidowe podejmowanie decyzji.

3) Specyfika decyzji bojowej.
11. Wartoci i godno osoby.
A. PROBLEM WARTOCI
1) Aksjologiczne ujcia wartoci:
a) Kant - warto jako korelat ustanawiajcego j aktu woli, w ktrym konstruowanie i poznanie s tym
samym;
b) Husserl - warto jako korelat przey poznawczych i emocjonalnych, ktre nie warunkuj istnienia
wartoci;
c) Scheler - wartoci jako to, co pierwotnie dane w aktach emocjonalnych. (S w nas zawarte, a emocje
chwytaj je jako jakoci idealne);
d) Hartmann - wartoci jako samodzielne byty idealne pozostajce w relacji do przey emocjonalnych bez
relacji do wiata i wiadomoci, (emocje apriorycznie ujmuj warto - ujcie to jest ogldem refleksji jako
analizy emocji).
2) Realistyczne ujcie wartoci jako intelektualnej oceny dobra bytw, z ktrymi wiemy si relacjami
osobowymi, poznawczymi lub decyzyjnymi.
3) Zagadnienie wartoci chrzecijaskich.
B. GODNO OSOBY
1) Renesansowe ujcia godnoci jako cechy lub dziaalnoci czowieka.
2) Tomistyczne teorie godnoci (Krpiec, Gogacz).
12. Cnoty spoeczne i wojskowe. Problem wojny i pacyfizmu.
1) Cnota sprawiedliwoci; jej odmiany i postacie.
2) Cnoty wojskowe: mstwo i posuszestwo; ich funkcjonowanie w armii.
3) Zagadnienie sprawiedliwej wojny obronnej i jego aktualno w obliczu zagroenia atomowego.
4) Tzw. "obiekcje sumienia" wobec suby wojskowej.
13. Problem wiatopogldu i jego odmian.
1) wiatopogld jako moc decyzji zestawione odpowiedzi z rnych nauk na pytania dotyczce wiata i
czowieka.
2) Funkcjonowanie wiatopogldu w yciu ludzkim.
3) Odmiany wiatopogldu (aksjologiczny, estetyczny, prawniczy, eschatologiczny, filozoficzny,
przyrodniczy, teologiczny, religijny, ateistyczny),
a) wiatopogldy dominujce w Polsce (religijny, marksistowski, aksjologiczny).
4) Moralna odpowiedzialno czowieka za jego wiatopogld.
14. Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej i idealistycznej.
A. ETYKI IDEALISTYCZNE
1) Sokrates i jego propozycja intelektualizmu moralnego.
2) Platon i utosamienie idei postpowania z samym postpowaniem (dzi: etyka wzorw i modeli
zachowa).

98

3) Stoicy i epikurejczycy oraz ich etyka oparta na kierowaniu emocjami.

4) Piotr Abelard i jego etyka intencji jako zasady i oceny zachowa moralnych.
5) Kant i jego etyka powinnoci (utosamiajca normy moralnoci z normami prawnymi).
6) Scheler i jego etyka wartoci jako wyznaczonych przez uwiadomion sobie jako idealn, wyznaczajc
pobudzone przez wol uczucia kierujce do czowieka i Boga.
B. ETYKA REALISTYCZNA
1) Arystoteles i jego etyka zgodnoci dziaa z rozumem.
2) Tomasz z Akwinu i jego rozpoznawanie norm moralnoci w rozumnej naturze czowieka.
C. KONTYNUACJE
1) Krpiec - analogiczno norm i ich zgodno z prawem naturalnym, (etyka wynikajca z przestrzegania
prawa naturalnego).
2) Gogacz - odczytywanie norm jako usprawnie intelektu wpywajcych na decyzje woli (mdro,
kontemplacja, sumienie) i kierowana mdroci wierno prawu naturalnemu. Precyzyjne odrnianie etyki
(normy) od pedagogiki (zasady wyboru czynnoci usprawniajcych w stosowaniu norm etycznych).
15. Zagadnienie maestwa i rodziny.
1) Antropologiczne ujcie maestwa i rodziny (rne od ujcia socjologicznego i prawniczego) jako
zespou osb powizanych relacjami osobowymi.
2) Pozycja w rodzinie ojca, matki i dzieci. Zagadnienie autorytetu osb w rodzinie.
3) Wychowanie w rodzinie jako utrwalenie relacji osobowych.
4) Ochrona rodziny jako ochrona osb,
a) aborcja jako atak na ycie i bezpieczestwo osb;
b) rozwody jako niszczenie rodowiska wychowawczego dzieci;
c) utosamienie mioci z zachowaniami seksualnymi jako przyzwyczajanie do wykluczania maestwa i
rodziny;
d) alkoholizm jako czynnik rozbijajcy rodzin i powodujcy jej dysfunkcyjno.
16. Bohaterstwo jako gwna cnota wojskowa.
1) Bohaterstwo jako kierowana mstwem staa wierno prawdzie i dobru.
a) Zagadnienie lku i odwagi;
b) problem honoru i heroizmu;
c) wi bohaterstwa z innymi cnotami wojskowymi.
programowane studia indywidualne
17. Szkoa wojskowa jako wsplnota osb.
1) Odrnienie szkoy podstawowej i redniej jako utrwalania relacji osobowych (wychowanie)
warunkujcych przekazywanie informacji (nauczanie) od szk wyszych jako poszukiwania prawdy
(program humanistyczny) i usprawniania w wykonywaniu wytworw sucych osobom (program
techniczny).
2) Wojsko a inne wsplnoty.
3) Odrnienie szkoy wojskowej od innych formacji w armii.
18. Inynier wobec problemu wojny i pokoju.
1) Humanistyczne cele konstruowania wytworw techniki.
2) Moralnie pozytywne posugiwanie si wytworami.
3) Odpowiedzialno za skutki uywania wytworw (zo wynikajce z nieumylnych zaniedba).
4) Zagadnienie wojny susznej i wojny niesprawiedliwej.
6) Pokj jako skuteczne zabezpieczenie praw i terytoriw.
7) Pokj jako skutek stanu kultury moralnej i szacunku do ludzi.
8) Pokj jako konsekwencja mdroci.
19. Wolno i wychowanie w wojsku.
1) Wolno jako przejaw sumienia (zgodno dziaa intelektu wiernego prawdzie i decyzji woli wiernej
dobru).
2) Bdne rozumienie wolnoci jako niezalenoci od czegokolwiek, niezgodne ze struktur czowieka
bdcego ukadem strukturalnych podporzdkowa.
3) Wychowanie jako skanianie do szacunku dla prawdy i dobra, oywianie zaufania w powizaniach
koleeskich, skanianie do cierpliwoci w wykonywaniu zada szkoleniowych, w chronieniu tego, co cenne
w kulturze oraz w unikaniu bdw i faszu.
4) Regulamin jako zorientowany prawniczo projekt wychowania wojskowego.
5) Rola przeoonego jako waciwego wychowawcy onierza.

99

6) Problem posuszestwa jako skutek zaufania do przeoonego (pedagogika) lub obawy przed
regulaminowymi konsekwencjami (prawo).
20. yczliwo i zaufanie w wojsku.
1) yczliwo jako wzajemne odnoszenie si do siebie osb w wojsku (nie utosamiana z pobaliwoci,
niesprawiedliwoci, czy negacj przeoonych oraz regulaminu).
2) Zaufanie jako odniesienie do tego, co suszne. (Inne jest zaufanie przeoonego do podwadnych, inne
podwadnego do przeoonego, inne - wzajemne zaufanie midzy rwnymi sobie.)
3) Wierno prawdzie i dobru jako bezwgldna podstawa zaufania. (Zaufanie to nie ma nic wsplnego z
naiwnoci, czy rezygnacj z rozumu w bezgranicznym poleganiu na innych).
21. Rola armii w narodzie, spoeczestwie i pastwie. (Spoeczne funkcje wojska w czasie pokoju.)
1) Okrelenie narodu.
2) Wywoywanie poczucia bezpieczestwa terytorialnego i politycznego.
3) Suba rnym grupom spoecznym, np. uczniom, osobom niepenosprawnym, studentom, instytucjom
charytatywnym.
4) Ochrona kultury narodowej i tradycji pastwowoci polskiej.
5) Manifestowanie wiernoci dobru wsplnemu pastwa, okrelonemu w konstytucji.
22. Najwaniejsze sprawnoci onierza.
1) Mstwo - jego odmiany i postacie.
2) Wychowanie mstwa w warunkach koszar i poligonu.
3) Sprawno posuszestwa - jego odmiany i postacie.
4) Wychowanie posuszestwa.
5) Granice posuszestwa w wojsku.
23. Najwaniejsze sprawnoci dowdcy.
1) Wysoka klasa sprawnoci onierskich warunkujca autorytet dowdcy.
2) Zagadnienie podejmowania decyzji i wydawania rozkazw (problem odpowiedzialnoci za wydany
rozkaz).
24. Aktualne w Polsce odmiany etyki. Rola etyki w wojsku.
1) Etyka egzystencjalistyczna - Andrzej Grzegorczyk.
2) Etyka fenomenologiczna - Roman Ingarden.
3) Etyka niezalena - Tadeusz Kotarbiski.
5) Etyka humanitaryzmu - Ija Lazari-Pawowska.
6) Etyka pozytywistyczna - Maria Ossowska.
7) Etyka personalistyczna - Tadeusz Stycze.
8) Etyka neotomizmu - Tadeusz lipko.
9) Etyka solidarnoci - Jzef Tischner.

100

Program i konspekt zaj z etyki zawodowej przedsibiorcy

Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i Zarzdzania
w Warszawie
P R O G R A M
E T Y K I
opartej na ujciu rozumnej natury czowieka jako podstawie norm moralnoci
Etyka chronienia osb opiera normy moralnoci wprost na rozpoznaniu bytowej struktury czowieka. W
oparciu o dane teorii czowieka wskazuje na zasady postpowania chronicego.
Ustalone w antropologii filozoficznej najbardziej podstawowe dobro czowieka, ujte w zalecenia, stanowi
tzw. prawo naturalne. Szukamy norm przestrzegania tego prawa. T norm okazuje si rozumno czowieka,
jako zgodno dziaania z prawd o czowieku. Tylko prawda bowiem moe nam ukaza to, co dla czowieka
rzeczywicie dobre. Etyka chronienia osb jest z tego wzgldu etyk normatywn. Etyk chronienia osb,
jako etyk normatywn, wyznacza wanie prawo naturalne, wewntrzne w czowieku warunki jego
przestrzegania (sumienie, namys, mdro) oraz dalsze, wynikajce z nich, konsekwencje dla ycia
ludzkiego.
Propozycja programowa zostaa pomylana wedug tego schematu. Zarys etyki wraz z uzasadniajc j
prezentacj teorii czowieka i relacji osobowych stanowi przedmiot wykadw. wiczenia suy maj
utrwaleniu i uwyranieniu w rnorodnych kontekstach treci wykadw. Seminaria dla zainteresowanych
studentw pragncych podejmowa pogbiajce studia indywidualne, to ju samodzielne etyczne
przemylenia suchaczy, polegajce w kadym wypadku na odniesieniu przyswojonej wiedzy etycznej do
konkretnej sytuacji przedsibiorcy, przeoonego, pracownika.
Lp
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

TEMATY
Struktura bytowa czowieka.
Przyczyny wewntrzne i przyczyny zewntrzne czowieka.
Podzia wadz czowieka
Relacje realne i relacje mylne.
Dwa poziomy poznania ludzkiego.
Poznanie, tworzenie wiedzy, nauczanie.
Miejsce etyki w nauce.
Czowiek jako osoba.
Relacje osobowe.
Normy moralnoci i odpowiedzialno.
Dobro i zo.
Etyka, pedagogika i prawo.
Rnice midzy etyk, teologi i religi.
ycie i mier czowieka.
Sprawnoci moralne i uczucia.
Poznawanie i decydowanie.
Wartoci i godno osoby.
Cnoty spoeczne. Problem indywidualizmu i kolektywizmu.
Problem wiatopogldu i jego odmian.
Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej i
idealistycznej.
Zagadnienie maestwa i rodziny.
Realistyczne ujcie pracy ludzkiej.
Przedsibiorstwo jako wsplnota osb.
Zagadnienie celu pracy i celu przedsibiorstwa.
Wolno i wychowanie w przedsibiorstwie.
yczliwo i zaufanie wsppracownikw.
Rola przedsibiorcw w narodzie, spoeczestwie i pastwie.
Najwaniejsze sprawnoci pracownika.
Najwaniejsze sprawnoci przeoonego.
Aktualne w Polsce odmiany etyki. Rola etyki w ekonomii.
RAZEM

W
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

2
2
2
2
2
2
2
2
2

24

18

2
2
2
2
2
2
2
2
2
18

101

PROGRAM SZCZEGOWY
wykady
1. Struktura bytowa czowieka.
1) Realistyczne koncepcje czowieka (Arystoteles, Tomasz z Akwinu).
2) Idealistyczne koncepcje czowieka (Platon i neoplatonizm, Kartezjusz, Kant, Hegel, Sartre, Heidegger,
Whitehead).
3) Elementy strukturalne czowieka w ujciu realistycznym (Arystoteles - forma i materia, Tomasz z Akwinu
- istnienie i istota).
4) Przejawy istnienia (realno, jedno, odrbno, prawda, dobro, pikno) i przypadoci istoty (intelekt i
wola, poznawcze wadze zmysowe i uczucia).
2. Przyczyny wewntrzne i przyczyny zewntrzne czowieka.
1) Metody badawcze w antropologii filozoficznej (metoda strukturalna, genetyczna i poznawcza).
2) Przyczyny wewntrzne czynnikw strukturalnych.
3) Przyczyny sprawcze i przyczyny celowe. Zoony problem ekologii, ktrego nie mona redukowa do
zagadnienia przyrody.
4) Ciao ludzkie.
3. Podzia wadz czowieka.
1) Wadze zmysowe zewntrzne (wzrok, such, wch, dotyk, smak).
2) Wadze zmysowe wewntrzne (zmys wsplny, pami, wyobrania, wadza czenia).
3) Wadze umysowe (intelekty i wola).
4) Konieczno odrzucenia poznania eidetycznego.
4. Relacje realne i relacje mylne.
1) Dwa nurty metodologiczne wyjaniania relacji (od strony podmiotw i od strony racji dostatecznej).
2) Sposoby odrniania relacji realnych od relacji mylnych.
3) Najwaniejsze relacje realne podmiotowane przez osoby.
4) Bd idealizmu i bd gnozy. Mylenie a marzenie.
5. Dwa poziomy poznania ludzkiego.
1) Spotkanie jako podstawa i pocztek poznania.
2) Poznanie niewyrane jako dokadne poznanie nieuwiadomione.
3) Dwa porzdki w poznaniu niewyranym.
4) Intellectio i ratiocinatio.
6. Poznanie, tworzenie wiedzy, nauczanie.
1) Skutki utosamienia poznania i tworzenia wiedzy.
2) Dyskurs jako tworzenie wiedzy. Separacja i abstrakcja.
3) Nauczanie jako kierowanie tworzeniem wiedzy.
4) Wane wnioski dla dydaktyki.
7. Miejsce etyki w nauce.
1) Okrelenie nauki.
2) Nauki filozoficzne (bezzaoeniowo filozofii bytu).
3) Etyka jako nauka filozoficzna (wskazywanie na normy wyboru dziaa chronicych zgodnie z prawd
dobro osb). Przedmiot etyki odrbny od przedmiotu filozofii bytu, filozofii czowieka, aksjologii,
psychologii i pedagogiki.
8. Czowiek jako osoba.
1) Niepena istota czowieka (quidditas).
2) Pena istota czowieka (subsystencja).
3) Bytowe elementy osoby: akt istnienia i intelekt.
4) Essencjalistyczna definicja osoby wedug Boecjusza: jednostkowa substancja o rozumnej naturze.
5) Egzystencjalna definicja osoby w tomizmie: byt jednostkowy, w ktrego realnej istocie (subsystencji) akt
istnienia wywoa rozumno, a w caym bycie - poprzez wasnoci istnieniowe - relacje osobowe.
9. Relacje osobowe.
1) Struktura relacji (podmiot i kres relacji jako wyznaczniki jej charakteru).
2) Relacje osobowe jako najdoniolejsze postacie relacji istnieniowych;
a) yczliwo (mio),
b) zaufanie (wiara),

102

c) denie do trwania w yczliwoci i zaufaniu (nadzieja).

10. Normy moralnoci i odpowiedzialno.
A. NORMY MORALNOCI
1) Mdro, kontemplacja i sumienie jako normujce postpowanie sprawnoci intelektu czowieka.
2) Mdro jako staa wierno prawdzie i dobru.
3) Kontemplacja jako upewniajcy czowieka namys nad powizaniami osobowymi.
4) Sumienie jako staa umiejtno (habitus) podejmowania decyzji pod wpywem intelektu informujcego o
prawdzie.
B. ZAGADNIENIE ODPOWIEDZIALNOCI
1) Rne koncepcje odpowiedzialnoci (odpowiedzialno przed Bogiem, histori, narodem, prawem).
2) Odpowiedzialno w ujciu personalistycznym jako afirmacja czowieka.
3) Odpowiedzialno w ujciu tomistycznym jako wzicie na siebie skutkw swego postpowania.
4) Odpowiedzialno jako powicenie i miosierdzie.
11. Dobro i zo
A. UJCIA DOBRA
1) Dobro w sensie metafizycznym (przejaw istnienia bytu jako przedmiot wyboru).
2) Dobro w sensie fizycznym (posiadanie wszystkich czci struktury czowieka).
3) Dobro w sensie moralnym (zgodno postpowania z norm moraln).
B. UJCIA ZA
1) Zo w sensie metafizycznym jako brak dobra (realnie nie istnieje).
2) Zo w sensie fizycznym jako skutek braku czci fizycznych lub bdnego i faszywego postpowania.
3) Zo w sensie moralnym (jest w kulturze zhierarchizowaniem ocen i stanowi podstaw wartociowania).
12. Etyka, pedagogika i prawo.
1) Przedmiot etyki - zidentyfikowanie norm moralnoci jako staych usprawnie rozumnej natury czowieka
zarazem jako zgodne z normami rozpoznawanie dziaa chronicych dobro osb.
2) Przedmiot pedagogiki - szczegowe zasady wyboru czynnoci usprawniajcych intelekt i wol czowieka
oraz wprowadzajcych ad w sfer uczu i emocji.
3) Prawo naturalne - przeksztacenie w zalecenia ochrony ujtych w filozofii czowieka elementw struktury
bytu ludzkiego, rozumianych jako jego podstawowe dobro. Std naley chroni istnienie, dusz i ciao jako
istot czowieka, rozwija sprawnoci intelektu i woli, powodowa harmonie dziaa duchowych (kultura) i
fizycznych (zdrowie) oraz wszystkich dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form (ycie).
4) Prawo stanowione jako zesp zalece sprzyjajcych realizacji prawa naturalnego. (Bywa absolutyzacj
stanowionych norm prawnych.)
5) Sankcje (nagroda i kara) jako skanianie do posuszestwa prawu stanowionemu. (W pedagogice
posuszestwo jest podejmowaniem wskaza osb obdarowanych yczliwoci i zaufaniem.)
wiczenia
13. Rnice midzy etyk, teologi i religi.
1) Okrelenie przedmiotu filozofii jako wycznie identyfikowania w kadej dziedzinie podstaw, zasad lub
pryncypiw.
2) Etyka jako dyscyplina filozoficzna, ktrej przedmiotem jest identyfikowanie zasad wyboru dziaa
chronicych osoby.
3) Teologia jako nauka o Boym Objawieniu. Teologia moralna jako wskazywanie zasad postpowania
wynikajcych z Objawienia - problem pokrywania si wielu wskaza Boego Objawienia z zasadami wyboru
dziaa chronicych ustalonymi w etyce (np. przykaza Boych i prawa naturalnego).
4) Religia jako zesp osobowych powiza czowieka z Bogiem.
14. ycie i mier czowieka.
A. PROBLEMATYKA YCIA
1) ycie jako cao dziaa czowieka wyznaczonych przez jego form i przeniknitych relacjami
osobowymi.
a) odmiany ycia wyznaczone form bytw (wegetatywne, zmysowe, umysowe).
b) odrnienie ycia od istnienia.
2) ycie szlachetne i naganne. Istota i rola grzecznoci (savoir vivre) jako sposobu odnoszenia si do innych
ludzi.
B. PROBLEMATYKA MIERCI
1) mier jako zniszczenie fizycznej struktury czowieka.
2) Rne rozumienia mierci w zalenoci od uznawanej koncepcji czowieka
a) materialistyczna koncepcja unicestwienia czowieka jako wycznie struktury fizycznej;

103

b) zniszczenie ciaa jako okaleczenie czowieka (trwanie duszy po mierci - filozoficzne teorie
niezniszczalnoci duszy);
c) pozorno mierci w spirytualistycznej koncepcji czowieka.
15. Sprawnoci moralne i uczucia.
1) Odrnienie sprawnoci teoretycznych intelektu (sprawno pierwszych zasad poznania, wiedza, mdro)
od jego sprawnoci praktycznych (sumienie, roztropno, sztuka).
2) Sprawnoci woli (roztropno, sprawiedliwo, umiarkowanie, mstwo).
3) Klasyczne ujcie uczu jako skierowania do wyobraonego dobra i unikania tego, co uznaje si za zo.
4) Harmonia dziaa czowieka (scalenie osobowoci) jako funkcjonowanie w nim cnt moralnych:
a) roztropno jako zasada harmonii dziaa intelektu i woli;
b) mstwo i umiarkowanie jako zasady porzdkujce uczucia i emocje;
c) sprawiedliwo jako zasada odnoszenia si do innych.
16. Poznawanie i decydowanie.
A. PROBLEMATYKA POZNANIA
1) Klasyczna teoria poznania jako recepcji oddziaujcych elementw strukturalnych bytu.
2) Inne koncepcje poznania jako utosamienie recepcji z wiedz lub poznanie wycznie czynne:
a) Platon - poznanie jako przypominanie sobie;
b) Kartezjusz - poznanie jako operowanie pojciami wrodzonymi, nabytymi i skonstruowanymi;
c) Hume i pozytywizm - poznanie jako uoglnianie wrae;
d) Kant - poznanie jako konstruowanie wiedzy wedug form zmysw (przestrze i czas), intelektu
(kategorie) i idei (Bg, wiat, czowiek). Podzia zda (aprioryczne, aposterioryczne, analityczne i
syntetyczne) - problem zda syntetycznych apriori;
e) fenomenologia - poznanie jako scalanie i wyjanianie dowiadczenia za pomoc jakoci idealnych (np. u
Ingardena s to czyste moliwoci takie jak: pierwotno - pochodno, samodzielno - niesamodzielno,
samoistno - niesamoistno). Trzy odmiany dowiadczenia: zewntrzne, wewntrzne, eidetyczne;
f) egzystencjalizm - poznanie jako sprzenie przeycia i wiadectwa.
B. PROBLEMATYKA DECYDOWANIA
1) Decyzja jako zesp nastpujcych po sobie aktw intelektu i woli:
ROZUM
WOLA
INNE WADZE
spostrzeenie celu
zamierzenie celu
wyszukanie rodkw
przyzwolenie na niektre z
nich
porwnywanie
wybr jednego z nich
dozwolonych rodkw
rozkaz
wykonanie czynne
wykonanie bierne
ocena czynu
zadowolenie lub jego brak
2) Sprawnoci intelektu i woli warunkujce prawidowe podejmowanie decyzji.
3) Specyfika decyzji strategicznej.
17. Wartoci i godno osoby.
A. PROBLEM WARTOCI
1) Aksjologiczne ujcia wartoci:
a) Kant - warto jako korelat ustanawiajcego j aktu woli, w ktrym konstruowanie i poznanie s tym
samym;
b) Husserl - warto jako korelat przey poznawczych i emocjonalnych, ktre nie warunkuj istnienia
wartoci;
c) Scheler - wartoci jako to, co pierwotnie dane w aktach emocjonalnych. (S w nas zawarte, a emocje
chwytaj je jako jakoci idealne);
d) Hartmann - wartoci jako samodzielne byty idealne pozostajce w relacji do przey emocjonalnych bez
relacji do wiata i wiadomoci, (emocje apriorycznie ujmuj warto - ujcie to jest ogldem refleksji jako
analizy emocji).
2) Realistyczne ujcie wartoci jako intelektualnej oceny dobra bytw, z ktrymi wiemy si relacjami
osobowymi, poznawczymi lub decyzyjnymi.
3) Zagadnienie wartoci chrzecijaskich.

104

B. GODNO OSOBY
1) Renesansowe ujcia godnoci jako cechy lub dziaalnoci czowieka.
2) Tomistyczne teorie godnoci (Krpiec, Gogacz).
18. Cnoty spoeczne. Problem indywidualizmu i kolektywizmu.
1) Cnota sprawiedliwoci; jej odmiany i postacie.
2) Cnoty przedsibiorcy: mstwo i posuszestwo; ich funkcjonowanie w przedsibiorstwie.
3) Zagadnienie uczciwoci i sprawiedliwoci w interesach i ich aktualno w obliczu zagroenia
ekonomicznego.
19. Problem wiatopogldu i jego odmian.
1) wiatopogld jako moc decyzji zestawione odpowiedzi z rnych nauk na pytania dotyczce wiata i
czowieka.
2) Funkcjonowanie wiatopogldu w yciu ludzkim.
3) Odmiany wiatopogldu (aksjologiczny, estetyczny, prawniczy, eschatologiczny, filozoficzny,
przyrodniczy, teologiczny, religijny, ateistyczny),
a) wiatopogldy dominujce w Polsce (religijny, marksistowski, aksjologiczny).
4) Moralna odpowiedzialno czowieka za jego wiatopogld.
20. Propozycje etyczne oparte na myli realistycznej i idealistycznej.
A. ETYKI IDEALISTYCZNE
1) Sokrates i jego propozycja intelektualizmu moralnego.
2) Platon i utosamienie idei postpowania z samym postpowaniem (dzi: etyka wzorw i modeli
zachowa).
3) Stoicy i epikurejczycy oraz ich etyka oparta na kierowaniu emocjami.
4) Piotr Abelard i jego etyka intencji jako zasady i oceny zachowa moralnych.
5) Kant i jego etyka powinnoci (utosamiajca normy moralnoci z normami prawnymi).
6) Scheler i jego etyka wartoci jako wyznaczonych przez uwiadomion sobie jako idealn, wyznaczajc
pobudzone przez wol uczucia kierujce do czowieka i Boga.
B. ETYKA REALISTYCZNA
1) Arystoteles i jego etyka zgodnoci dziaa z rozumem.
2) Tomasz z Akwinu i jego rozpoznawanie norm moralnoci w rozumnej naturze czowieka.
C. KONTYNUACJE
1) Krpiec - analogiczno norm i ich zgodno z prawem naturalnym, (etyka wynikajca z przestrzegania
prawa naturalnego).
2) Gogacz - odczytywanie norm jako usprawnie intelektu wpywajcych na decyzje woli (mdro,
kontemplacja, sumienie) i kierowana mdroci wierno prawu naturalnemu. Precyzyjne odrnianie etyki
(normy) od pedagogiki (zasady wyboru czynnoci usprawniajcych w stosowaniu norm etycznych).
21. Zagadnienie maestwa i rodziny.
1) Antropologiczne ujcie maestwa i rodziny (rne od ujcia socjologicznego i prawniczego) jako
zespou osb powizanych relacjami osobowymi.
2) Pozycja w rodzinie ojca, matki i dzieci. Zagadnienie autorytetu osb w rodzinie.
3) Wychowanie w rodzinie jako utrwalenie relacji osobowych.
4) Ochrona rodziny jako ochrona osb,
a) aborcja jako atak na ycie i bezpieczestwo osb;
b) rozwody jako niszczenie rodowiska wychowawczego dzieci;
c) utosamienie mioci z zachowaniami seksualnymi jako przyzwyczajanie do wykluczania maestwa i
rodziny;
d) alkoholizm jako czynnik rozbijajcy rodzin i powodujcy jej dysfunkcyjno.
seminaria
22. Realistyczne ujcie pracy ludzkiej.
1) Praca kierowana mstwem jako staa wierno prawdzie i dobru.
a) Zagadnienie lenistwa i odwagi;
b) problem odpowiedzialnoci i heroizmu;
23. Przedsibiorstwo jako wsplnota osb.
1) Odrnienie szkoy podstawowej i redniej jako utrwalania relacji osobowych (wychowanie)
warunkujcych przekazywanie informacji (nauczanie) od szk wyszych jako poszukiwania prawdy
(program humanistyczny) i usprawniania w wykonywaniu wytworw sucych osobom (program
techniczny).

105

2) Przedsibiorstwo a inne wsplnoty.

3) Odrnienie przedsibiorstwa od szkoy i od innych spoecznoci.
24. Zagadnienie celu pracy i celu przedsibiorstwa.
1) Humanistyczne cele konstruowania wytworw techniki.
2) Moralnie pozytywne posugiwanie si wytworami.
3) Odpowiedzialno za skutki uywania wytworw (zo wynikajce z nieumylnych zaniedba).
4) Zagadnienie celu w rozstrzyganiu etycznym. Zdolno okrelania celw.
5) Pokj jako skutek stanu kultury moralnej i szacunku do ludzi.
6) Pokj jako konsekwencja mdroci.
25. Wolno i wychowanie w przedsibiorstwie.
1) Wolno jako przejaw sumienia (zgodno dziaa intelektu wiernego prawdzie i decyzji woli wiernej
dobru).
2) Bdne rozumienie wolnoci jako niezalenoci od czegokolwiek, niezgodne ze struktur czowieka
bdcego ukadem strukturalnych podporzdkowa.
3) Wychowanie jako skanianie do szacunku dla prawdy i dobra, oywianie zaufania w powizaniach
koleeskich, skanianie do cierpliwoci w wykonywaniu zada szkoleniowych, w chronieniu tego, co cenne
w kulturze oraz w unikaniu bdw i faszu.
4) Regulamin jako zorientowany prawniczo projekt wychowania pracownika.
5) Rola przeoonego jako waciwego wychowawcy pracownika.
6) Problem posuszestwa jako skutek zaufania do przeoonego (pedagogika) lub obawy przed
regulaminowymi konsekwencjami (prawo).
26. yczliwo i zaufanie wsppracownikw.
1) yczliwo jako wzajemne odnoszenie si do siebie osb w miejscu pracy (nie utosamiana z
pobaliwoci, niesprawiedliwoci, czy negacj przeoonych oraz regulaminu).
2) Zaufanie jako odniesienie do tego, co suszne. (Inne jest zaufanie przeoonego do podwadnych, inne
podwadnego do przeoonego, inne - wzajemne zaufanie midzy rwnymi sobie.)
3) Wierno prawdzie i dobru jako bezwzgldna podstawa zaufania. (Zaufanie nie ma nic wsplnego z
naiwnoci, czy rezygnacj z rozumu w bezgranicznym poleganiu na innych).
27. Rola przedsibiorcw w narodzie, spoeczestwie i pastwie.
1) Okrelenie narodu.
2) Wywoywanie poczucia bezpieczestwa terytorialnego i politycznego.
3) Suba rnym grupom spoecznym, np. uczniom, osobom niepenosprawnym, studentom, instytucjom
charytatywnym.
4) Ochrona kultury narodowej i tradycji pastwowoci polskiej.
28. Najwaniejsze sprawnoci pracownika.
1) Mstwo - jego odmiany i postacie.
2) Wychowanie mstwa w warunkach trudnych.
3) Sprawno posuszestwa - jego odmiany i postacie.
4) Wychowanie posuszestwa.
5) Granice posuszestwa w miejscu pracy.
29. Najwaniejsze sprawnoci przeoonego.
1) Wysoka klasa sprawnoci warunkujca autorytet przeoonego.
2) Zagadnienie podejmowania decyzji i wydawania polece (problem odpowiedzialnoci za wydane
polecenie).
30. Aktualne w Polsce odmiany etyki. Rola etyki w ekonomii.
1) Etyka egzystencjalistyczna - Andrzej Grzegorczyk.
2) Etyka fenomenologiczna - Roman Ingarden.
3) Etyka niezalena - Tadeusz Kotarbiski.
5) Etyka humanitaryzmu - Ija Lazari-Pawowska.
6) Etyka pozytywistyczna - Maria Ossowska.
7) Etyka personalistyczna - Tadeusz Stycze.
8) Etyka neotomizmu - Tadeusz lipko.

106

Przewodnik do zaj fakultatywnych z etyki

Wojskowa Akademia Techniczna
E T Y K A

C H R O N I E N I A

O S B

przewodnik do wykadw, wicze i studiw indywidualnych

Wykady
1. Wi midzy koncepcj czowieka i koncepcj etyki
Materia: Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. II.
Poszerzenie: M. Gogacz, Ku etyce chronienia osb. Wok podstaw etyki, Warszawa 1991.
2. Czowiek i jego relacje
Materia: Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. III.
Poszerzenie: M. Gogacz, Czowiek i jego relacje (Materiay do filozofii czowieka), Warszawa 1985.
3. Okrelenie dobra i za
Materia: Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. I, 5 oraz cz. II, 3.
Poszerzenie: M. Gogacz, Dobro i zo [Tekst ten znale mona w ksikach: Czowiek i jego relacje oraz Ku
etyce chronienia osb.]
4. Etyka pracy
Materia: Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. II, 6 (lub Zakoczenie w skryptowej wersji ksiki).
5. Osoba i jej godno
Materia: Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. III, 1, 4).
Poszerzenie: M. Gogacz, Filozoficzna identyfikacja godnoci osoby, Studia Philosophiae Christianae 25
(1989) 1, s. 181 - 207.
wiczenia
(Student przed wiczeniami ma obowizek zapozna si z lektur, stanowic podstaw wicze)
1. Normy moralnoci
Zagadnienia:
a) Historia problemu norm moralnoci
b) Mdro, kontemplacja, sumienie
Lektura obowizkowa: M. Gogacz, Wprowadzenie do etyki chronienia osb, cz. I.
Pytania do lektury
1. Czym jest akt istnienia ?
2. Kim jest osoba ?
3. Czym jest wiedza ?
4. Czym jest kontemplacja ?
5. Na czym polega wolno ?

6. Przedstaw okrelenie etyki.

7. Przedstaw okrelenie sumienia.
8. Przedstaw okrelenie pedagogiki.
9. Przedstaw okrelenie mdroci.

Tematy do dyskusji: Naley skorzysta z pyta pomocniczych do kolokwium na wiczeniach 3

2. Problem wartoci
Zagadnienia:
a) Status wartoci w filozofii podmiotu
b) Realistyczne ujcie wartoci jako trwania relacji osobowych
c) Co ceni chrzecijanie?
Lektury obowizkowe:
1) A. Andrzejuk, Wartoci chrzecijaskie a Objawienie, Przegld Filozoficzny - Nowa Seria 1993 R. II. NR
1 s. 149 - 156.
Pytania do tekstu
1.Czym zajmuje si filozofia?
2.Czym jest wiatopogld?

6.Czym jest wiedza?

7.Na czym polega aksjologiczne ujmowanie wartoci?

107

3. Czym jest religia?

4.Co stanowi ideologi?
5.Czym jest mio?3.

8.Na czym polega realistyczneujcie wartoci?

9.Jak rozumie wartoci chrzecijaskie?
10.Dlaczego wiatopogld nie jest nauk?

2) K. Wojtya, Elementarz etyczny, Lublin 1983.

[Naley przestudiowa te rozdziay, w ktrych poruszana jest problematyka zawarta w pytaniach do tekstu]:
1.
2.
3.
.4.
5.
6.
7.
8.

Rozumienie prawa naturalnego.

Rozumienie humanizmu.
Na czym polega bezinteresowno?
Co to s wartoci?
Czym jest szczcie?
Rola przyjemnoci w yciu etycznym.
Na czym polega asceza?
Na czym polega pokora?

9. Problem miosierdzia.
10. Stosunek sprawiedliwoci i mioci.
11. Problem walki.
12. rda etyki spoecznej.
13. Pochodzenie norm moralnych.
14. Rozumienie natury czowieka.
15. Na czym polega doskonao moralna?
Tematy do dyskusji

1. Czy moe istnie wiatopogld naukowy?

2. Jaki jest stosunek religii i humanizmu?
3. Czy wartoci chrzecijaskie mog by realizowane przez niechrzecijan?
4. Czy pokora moe wyklucza prawdziwo?
5. Czy miosierdzie moe uchyla sprawiedliwo?
6. Czy wiedza i wiara wykluczaj si wzajemnie?
3. Etyka i prawo
(Podczas tych zaj przeprowadza si pisemne kolokwium z treci wykadw. Podstawowym materiaem do
tego kolokwium jest I cz. Skryptu. Poprawianie ocen, ktre s - zdaniem studentw - zbyt niskie nastpuje w
drodze kolokwium ustnego.)
Lektura: I cz. Wprowadzenia do etyki chronienia osb.
Zagadnienia:
a) Rnice pomidzy pedagogik, prawem i antropologi filozoficzn.
b) Odmiany prawa.
Pytania do tekstu: patrz wiczenia nr 1.
Pytania pomocnicze do kolokwium
1. Jak rozumiesz zdanie, e pomylenie wiedzy z mdroci moe zagraa wychowaniu.
2. Jak rozumiesz zdanie, e nauki o czowieku doprowadzaj de etyki.
3. Jak rozumiesz zdanie, e mier jest rozpadem w czowieku tylko jego ciaa.
4. Jak rozumiesz zdanie, e sumienie jest wyjciow norm moraln.
5. Jak rozumiesz zdanie, e koncepcja czowieka jest podstaw prawa.
6. Jak rozumiesz zdanie, e zasad wyboru dziaa chronicych osoby i ich relacje osobowe jest intelekt w
jego sprawnoci mdroci.
7. Jak rozumiesz zdanie, e moralno polega na chronieniu dobra osb zgodnie z prawd o osobach.
8. Jak rozumiesz zdanie, e wychowanie jest utrwalaniem w czowieku jego wolnoci.
9. Jak rozumiesz zdanie, e prawo naturalne jest wyznaczone przez to, kim jest czowiek.
Tematy do dyskusji
1.
2.
3.
4.

Czy prawo naturalne ogranicza wolno czowieka?

Czy wolno i niezaleno s tym samym?
W jaki sposb wojsko chroni dobro osb?
Jakie metody wychowawcze naley stosowa w wojsku?
Programowane studia indywidualne

Zadania realizowane przez suchaczy w toku PSI powinny by zrnicowane i da w efekcie: samodzielne
przemylenie, zrozumienie, pogbienie i utrwalenie materiau oraz wdroenie do praktycznego

108

posugiwania si zdobyt wiedz. Wynika z tego rnorodno propozycji lektur i problematyki przy
zachowaniu staych, wynikajcych z programu, tematw zaj.
(Owocem PSI jest samodzielnie przygotowana przez suchacza praca pisemna na jeden ze wskazanych
tematw.)
Stay schemat pracy pisemnej
a) Zreferuj podan literatur,
b) Zaproponuj wasne przykady,
c) Zastanw si, czy proponowane rozumienie odpowiada Twoim wyobraeniom; przedstaw wynik tych
przemyle.
1. ycie i mier
Propozycja 1
Literatura: J. Bocheski, De virtute militari. Zarys etyki wojskowej, Warszawa 1993.(Pozycja znajduje si w
czytelni WAT)
Tematy prac pisemnych
1. Zagadnienie wojny susznej (s. 8 - 17).
2. Na czym polega prawo onierska (21 - 32).
3. Mstwo a "pseudomstwo" (33 - 42).
4. Sprawno mstwa (42 - 57).
5. Posuszestwo i jego granice (58 - 70).
6. Problem podejmowania decyzji (84 - 109).
Propozycja 2
Literatura: w. Tomasz z Akwinu, Wykad dwch przykaza mioci i dziesiciorga przykaza Boych, w:
Tene, Wykad pacierza, Pozna 1987, s. 100 - 155 .
Tematy prac pisemnych
1. Tomaszowa teoria prawa (Wstp).
2. O mioci Boga (s. 109).
3. O mioci bliniego (s. 112).
4. I Przykazanie (s.117).
5. II Przykazanie (s. 121).
6. III Przykazanie (s. 124).
13. X Przykazanie (s. 152).

7. IV Przykazanie (s. 130).

8. V Przykazanie (s. 135).
9. VI Przykazanie (s. 141).
10. VII Przykazanie (s. 144).
11. VIII Przykazanie (s. 147).
12. IX Przykazanie (s. 151).

Tematy do dyskusji
1. Jaki powinien by stosunek prawa stanowionego (pozytywnego) do prawa naturalnego?
2. Jak jest stosunek prawa do obrony i pitego przykazania?
3. Czy zagadnienie susznej wojny jest aktualne w epoce atomowej?
4. Jak opisaby i oceni pod wzgldem etycznym wojny, ktre miay miejsce podczas Twojego ycia (np. w
Afganistanie, Zatoce Perskiej, byej Jugosawii).
2. Odpowiedzialno
Propozycja 1
Literatura: M. Gogacz, Okruszyny, Niepokalanw 1993.
Tematy prac pisemnych
1. Rozumienie wiatopogldu (29 - 34).
2. Czym jest prawo naturalne (110 - 115).
3. Kim jest czowiek (115 - 121).
4. Technika a humanistyka - na podstawie (221 -228).
5. Rozumienie szkoy wyszej (Uniwersytet a politechnika) - na podstawie (228 -231).
6. Moralno i polityka (143 - 146).

109

Propozycja 2
(We wskazanej ksice naley wyszuka waciwe rozdziay lub podrozdziay i na ich podstawie opracowa
podane niej tematy)
Literatura: M. Gogacz, Mdro buduje pastwo. Czowiek i polityka. Rozwaania filozoficzne i religijne,
Niepokalanw 1993.
Tematy prac pisemnych
1. Czym jest kultura?
2. Czym jest polityka?
3. Czym jest religia?
4. Czym jest nard?
5. Czym jest ojczyzna?
6. Czym jest rodzina?

7. Czym jest pastwo?

8. Czym jest spoeczestwo?
9. Czym jest uniwersytet?
10. Rne rozumienia wolnoci.
11. Rne rozumienia prawa.
12. Rne rozumienia tolerancji.
Tematy do dyskusji

1.
2.
3.
4.
5.

Jaki powinien by stosunek prawa stanowionego (pozytywnego) do prawa naturalnego?

Czy polityk ma prawo do specjalnych "ulg moralnych"?
W jaki sposb wi si pojcia narodu i ojczyzny?
W jaki sposb wi si pojcia pastwa i spoeczestwa?
Mona take potraktowa - jako tematy do dyskusji - pytania 10, 11 i 12.

3. Etyka i inne nauki o czowieku

Propozycja 1
Literatura: J. Woroniecki, Mstwo i cnoty pokrewne, Katolicka Etyka Wychowawcza, t. II, cz. 1, Lublin
1986, rozdz. XVI .
Tematy prac pisemnych
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Na czym polega istota mstwa?

Czym jest tchrzostwo?
Na czym polega zuchwalstwo?
Jak wychowuje si sprawno mstwa?
Na czym polega cierpliwo?
Czym jest dugomylno?
Jakie dostrzegasz rnice pomidzy staoci i uporem?
Na czym polega wielkoduszno?
Czym jest prno?

Propozycja 2
Literatura: W. F. Bednarski, Wychowanie spoeczne i narodowe, Wychowanie modziey dorastajcej, Rzym
1976 (rozdz. IX).
Tematy prac pisemnych
1. Na czym polega jednostronno pogldw Hobbes`a i Comte`a na ycie spoeczne?
2. Przedstaw genez chuligastwa.
3. Na czym polega wychowanie spoeczne?
4. Na czym polega wychowanie narodowe?
Propozycja 3
Literatura: M. Gogacz, Podstawy wychowania, Niepokalanw 1993.
Tematy prac pisemnych
1. Czym si rni wyksztacenie od wychowania?
2. Czym si rni wychowywanie "wobec wartoci" od wychowania do mdroci?
3. Czym si rni pedagogika oglna od szczegowej?
4. Czym si rni pedagogika od etyki?
5. Czym si rni pedagogika od filozofii czowieka?

110

Propozycja 4
Literatura: J. Maritain, Wpyw chrzecijastwa na filozofi moraln, Pisma filozoficzne, Krakw 1988, s.
219 - 248.
Tematy prac pisemnych
1. Na czym polegaa "rywalizacja mdroci" przed przyjciem Chrystusa?
2. Na czym polega redniowieczny wysiek czenia mdroci boskiej z mdroci ludzk?
3. Zagadnienie szczliwoci.
4. Na czym polega przyja midzy Bogiem i czowiekiem?
Tematy do dyskusji
1. Jak - Twoim zdaniem - naley zorientowa pedagogik w pracy ze wspczesn modzie w Polsce?
2. Jakie s najwaniejsze zaniedbania wychowawcze w Polsce?
3. Czym powinno si charakteryzowa wychowanie w wojsku?
4. Aktualne odmiany etyki
Lektura: Stanisaw Jedynak, Etyka w Polsce. Sownik Pisarzy, Wrocaw 1986. W Sowniku tym naley
odszuka wskazanego autora i na podstawie zamieszczonej bibliografii opracowa gwny rys jego myli
etycznej.
Tematy prac pisemnych
1. Etyka marksistowska - Marek Fritzhand (s. 53).
2. Etyka egzystencjalistyczna - Andrzej Grzegorczyk (s. 62).
3. Etyka fenomenologiczna - Roman Ingarden (s.71).
4. Etyka niezalena - Tadeusz Kotarbiski (s. 94).
5. Etyka humanitaryzmu - Ija Lazari-Pawowska (s. 107).
6. Etyka pozytywistyczna - Maria Ossowska (s. 134).
7. Etyka personalistyczna - Tadeusz Stycze (s. 171).
8. Etyka neotomizmu - Tadeusz lipko (s. 179).
9. Etyka solidarnoci - Jzef Tischner (s.186).
Tematy do dyskusji
1. Wska na podobiestwa i rnice w pogldach wymienionych autorw (mona porwna ich take z
autorami, ktrych pogldy byy przedmiotem innych zaj).

111

LITERATURA PODSTAWOWA

1. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Warszawa 1982

2. Gogacz M., Czowiek i jego relacje, Warszawa 1985
3. Gogacz M., Ku etyce chronienia osb, Warszawa 1991
4. Gogacz M., i Andrzejuk A., Niepenosprawno, Warszawa 1991
5. Gogacz M., Podstawy wychowania, Niepokalanw 1993
6. Jaroszyski P., Etyka, brmw.
7. Jedynak S., Etyka w Polsce. Sownik pisarzy, Wrocaw 1986
8. Krpiec M. A., Czowiek i prawo naturalne, Lublin 1975
9. Krpiec M. A., Kamiski S., Zdybicka Z. J., Jaroszyski P., Wprowadzenie do
filozofii, Lublin 1992
10. Problemy etyki. Wybr tekstw, opr. S. Sarnowski i E. Fryckowski, Bydgoszcz 1993
11. lipko T., Zarys etyki oglnej, Krakw 1984
12. lipko T., Zarys etyki szczegowej, Krakw 1982
13. Stycze T., ABC etyki, Lublin 1983
14. Szostek A., Pogadanki z etyki, Czstochowa 1993
15. w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, cz.3
16. Wojtya K., Elementarz etyczny, Wrocaw 1991
17. Wojtya K., Mio i odpowiedzialno, Krakw 1962
18. Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, Lublin 1986

112