160

Ks.

KAZII4IEZ

KSAK

MIEczYsAw
C'est auprs de ces perspectives que la pleuve de l'existence de Dietr
par la causalit efficiente cesse d'6tre pour nous une preuve spare. Bien
que nous puissions chercher la voie pour la conviction de I'existence de
Dieu en se demandant une dfinitive explication de l'activit efficiente de
ia naure, on ne voit pas cependant, comment pourrait-on franhir cette voie
jusqu'd la fin en ne passant pas dans la phase dcisive d'argumentation
sur la ligne de la preuve par la contingence des choses.

GoGAcz

CZY WEDUG HENRYKA

Z GANDAWY
JEST MOLIWE POZNANIE CZYSTEJ PRAWDY
BEz PoMocY
owIEcENiA

W piciu pierwszych artykuach swojej Summae qugestionurn ordnariarurn l Henryk rozwaa zagadnienie poznania ludzkiego. Zagadnienie to nie byoby ciekawe, gdyby nie fakt, e
Henryk ujmuje je od strony problemu samodzielnoci poznania.
Problem ten, stanowicy dla caoci zagadnienia akcent gwny,
Henryk wytaza w pytaniu: utTun.L contngat hotninem aliquid
sct,re st,nediuna l,l'Iustratione 2. Czy wic czowiek w ogle poznaje
bez pomocy owiecenia.
Rozpatruj4c zagadnienie Henryk przy okazji omawia take
problenn" bardziej Szczegowy, mianowicie czy czowiek bez pomocy owiecenia pozndje czyst4 prawd. Problem ten jest uwikany i bardzo niejasny w caocirozwazar., Ten wanieproblem zostanie wydobyty z przemylerl Henryka i zrekonstruowany, by
stanowi poza tym gos w dyskusii na temat przekonania' V.'Yra_
onego w iiteraturze dotyczqcej Henryka, e wedtug Henryka
czowiek bez pomocy owiecenia nie poznaje czystej prawdy J.
Temat niniejszego studium zosta wanie wyznaczony przez w.vniki ]ektury tekstw Henryka i wyniki lektury opracowa '
I Summae q'uaestionun ord,l"nariarum theologil, recepto presono solen.
nis Henrici a Gandatso, cum dupl.i.ct repertori,o, tom.os prior, przedruk wydania z r. 1520' wyda E. M. Buytaert, New York 1953' Franciscan Institute
Publications (Wedug tego wydania nie zmieniajc pisowni cytuje si teksty
Henryka. Cytaty znaczone s4 skrotem, np' A 1 q 1 resp, flvB, AI odnosi do
artykulu pierwszego, ql do kwestii pierwszej, resp _ responsio; nvB naley
odczyta jako folio pierwsze' verso, odcinek B)'
2 AlqI, fl.
t Por. odn. 29.
1t

Roczniki

EilozoficzDe,

f.

*:-

162

MIEczYsAw

POZNANIE

GocACz

W swoich tekstach Zaraz na poczqtku rczwazan Henryk ustala

drvie grupy plyncypiw: pryncypia poznawane naturalnymi waclzami poznawczvmi i pryncypia pozrl'awane przy pomocy owiecenia. Dodaje Zaraz, i to jest niezmiernie wane, e pryncypia poznawane przy pomocy owiecenia poznaje si podobnie, jak te,
ktore s4 per se et simpliciter cred,ibiliq'
Nunc autem proc'ul dubto ueru'n'Lest quod in aliquzbus cognoscibzl'i,busp,l,imumil\,orum non potest cognosci aut sclret puris naturalibus sed soluln e special'i illustratl'one doina:ut in il'l,is quae
per se et sr,rnpltcitersunt credibzl,iaa.
Henryk wic wyranie w innym porz4dku umieszcza grup
pryncypiow' poznaw,anych bez pomocy owieceniai w innym po.
rz4dku umieszcza glup pryncypiw poznalvanych przy pomocy
orviecenia,podobnie poznawanych, iak te, ktre s4 per se credl,bilia. I tyikc te poznaje si przy pomocy owiecenia.Henryk bowiem dorzuca u\,Vag'e ,,niektrzy ten sposb poznania chcieliby
rozciqgnq na cae p.oznanie..5. Henryk dyskwalifikuje wypowied
tego typu. Wnie inaczej poznaje Sip,ryncy.piazporz4dku poznania bez owie'cenia,i inaczej poznaje si pryncvpia z porz4dku poznania przy pomocy owiecenia. Argumentem mrretu by nawet
i to stwierdzenie, ze ,,czyrvtoci s4 zawsze proporcjonalne do natury dziaajqcego..6.Flenryk argumentuje dalej, ze czorviek poznaje samodzielnie, poniewa poznawanie jest jego najbardziej
'"vaciwqcz;;nncciq.Gdyby nie poznawa sarnodzielnie, nie w'v.
konyr,t'aby waciu,'eisobie cz5znnoci,co jest nonsensem. Skoro
Bog umiecidusz lLldzl<4lvrd b;'tw naturalnych, da iej te
naturalne wladze poznawcze, zdolne do samodzieinego poznania.
Inaczej bowiem Bg czyniby corriecelowego, co take jest non-

PRA'WDY

163

sensem ?. Czowiek rvic poznaje Samoclzieinie bez pomocy owiecenia w porzqd}iu bytow, ktre nie sq credzbi|,ia.
x{ona wic stwierdzi, ze Henryk v,,yr'anierozraznia porzqde}<
filozoficzny i porzqdek teoiogiczny' Rozronia take grup bytw
naturalnych i grup bytw z porzqdku pozanaturalnego' w odniesieniu do porz4dku bytw naturalnych rozrnia poznanie siami
naturalnymi i poznanie przy pomocy owiecenia'Czy jednak tzeczywicie w porzdku naturalnym poznaje si przy pomocy owiecenia, skoro to jest owiecenie podobne do owiecerria z porz4dku
bytw, ktore s4 credibilio. Rozpatrzym}. dokadnieteksty
Z powyzszymi rozrnieniami wiqze si dalsze rozrnienie
Henryka, mianowicie rozrnienie prar,vdy o tze'czy i prawdy sa*
mej w sobie. Aby zrozumiec, cz)'m dla lienryka jest prawda
sama w sobie, rraiey dobrze rozwazy, prawd o rzeczy,
Intelekt, korzystaj4c z pomocy zmysow, poznaje w Swym
,,pierlvszym ujciu.. rZeCZ, iako prar,t'dzirv,jako wic bytuj4c
i b q d q c c z 1 ' r r r
W. s w y m d r u . q i m u i c l L r 'c z v l i w a k c i e , , , c z e n i a
poznaje prawd o rzeczy B. Prawda o rzeintelekt
i rozdzieiania..
czy jest pojciem ujrnu.;cym w- rzeczy jej poclobieristwodo wzoru.

'i jvirLLtuln
enim

J'eCerLt xnter
e s t i , n c o n t ) e n i e n s r . r tr i e u s ( i l l . r m a r n t T . u T n t T r t t t m
t U , r u i L dc 1 t r i b u s p o t e r ' ( ; ] . . ( i | ,r L c s ' r - i s ; i . - ; ,i l i l ' t p i . l c } ] i ] r ( i . ) e, - i t ' L 7 : s t - . ] . u I i , i . - li,|,|!L,
r i t i l 1 o p e r a t i c n e r , a i i q u , a n t n c L t . . ' r c L e l , st L b a e b l u , m , c r r m i i i a p r a e p a r a u e r i t
operaznf eriorlbtL,s, NIuLt,o entnr minus deus qua.m nrttura, aliquid
t
t
u
t
e
m

tl'mae
L
)
p

:
r
a
t
t
o
l
;
t
s
i
i
l
i
n
e
c
e
s
s
c
i
r
i
i
s
'
i
t
t
i
t
a
i
"
t
'
c
t
l
i
r
,
e
t
d
'
e
f
t
c
i
t
frustrr-t,
i l u l l l u l , a e ' p r a p r t $ n a t t t , i . a L t s , n o n , , s ta i i r ' C ] 1 | u 1 1si c' t r ' t l ' l l i i . : O E | L O s c , e T c , . t i j s o l r ' e
e r g r ; c o n c e . c i . t : r e o p o r L e t q : : o c h o . l t t , l p c 1 . ] ; U t i } ' . 1c t n i l l t c l . l . r i l s t i u , l : 1 ) 1 i 1 ' } 1s ,pi ? c i O L
a|'zs rebus
tur

eote.st olqlro s:irr

il:i,tia i,i'il,siyatorLp
li;lrs. Aiq2

{ A1q2 r:s,u,f'iI]'
5 Quidom ,,.ttemhunc modl'Lm sct'ettcl:olu,nt ettendere ad omne scibile:
qttclcl,nu.|I"u"m
dtc,:iid<>
ter1lm can,ti,tgttsci"ri ab homLne et lsuris naturLibus,
r in e s}ieciciii ).|.,ttl.:;trl:t,j"rilla
r;Luiic. r\1qf re sp,'.f4B.
d A'or; pcl::;i7,].;
n'a|,u,rali'l.llts
tn, e'ntl,nentem ope,ra,tic'lnemnaittram
1.':11i'5
quln plossii in ri'|tcluamopvratzonerr' n'atura suae conDe.
lilto?,"Jc.Ic{jti!::tl,:,n|,
t i : r ' n t e r Le t i : r , , p , t r l ) o n a l . e m A
. 1c12 resp, f4vB.

CZYSTEJ

e i t : ( : | ) ) 1 O s C e ] '{t ' | ' f t | ) C e I ? i i T . s i L c t u r a -

re.!i' f4vB.

8 C a g , n i t i , c t t " ' t g L t , t r i t l , t e L ! ' e c t l . z : ti te 1 " c , ? . . : L &l J . J t | ' | ; ,;.|, ' , | , , Ji ;e, l t . t p l e r c o g t t i t i . O . I J n ( | , o . 1 | c [L) r a e c L s e s c i t s i t ; e c c l g l l o s c l x s i l - l t , i l i i c i ' r l ! . , . : L v i | J e . i ' ' t:iat .q , " c , dr e s e s t .
/ ' i : o q r r i r s c l ' t e t " C a g 1 L o s c l t L n t e L L i g i r : n t aC | ' n t p a | . | i i 1 . ee t . J l ' L : ! i : : , l i ' t , 1 : e r j ' t a s
i .l . l l , | t i ' . .j'...,i.u; i ' \ i t l s u l n i ' . . )
t i : 1 .;i1 5 7 o ; . ! r t 1 r : r n a ( ' | l t j . i } , | , , i , O ln. e i , . ' i i p ] . c j l t s, ' : r . ) . 5 ' et->
E t i d e o L t t l . L si . n t e t l e c t u s ( . . . ) b e n e p o t e s t e s s e D e r s c o : t c i ; : j r ' r t c l r -s'i r : e c o g n o s c e r , d o r e n l s i c r i i e s l , q u ' e m , c d , r L o t t t t ' r n: : t s e , i ? s 1 , . sQ u ? l . l l u - f ] Q u l : i c . i . , n . . | n c u | l . c i .
p | a t L L 1 "; ' n . t e L l : , g a 'i tp s a m ^ , ' l r ' r t r t L er ne li ,' c e r t o i u d i i i c . . 1 e , r c i p i ' e i ) . ; . . - ; . : ' ) s c q l r i d
s1t,ILt q1;jd st oerus

honto uel terus

color, AlqZ

resLl, f4vC'

164

MIEczYSAw

GocAcz

wedug ktrego jest uksztatowana 9. Intelekt wic poptzez

pojcie prawdy widzi i rzecz i jej podobienstwo do wzoru.
Na podstawie tego podobieristwa wnioskuje o istnieniu idei
wznrczej.
Henryk wyrnia dwa rcdzaje wzorw: wzr, ktrym jest pojcie i wz6r, ktrym jest wanieidea wzotcza 10.Prawda o tzeczy,
poznawana przy pomoc;l pojcia prawdy, znajduj4cego si w intelekcie, jest zmienna, poniewaz zmienna jest takze poznajca t
prawd dusza 1l. I zmienna jest z natury swej sama rzecz, na podstawie ktrej intelekt urobi sobie pojcie prawdy. Stqd wic ani
dusza ani rzecz nie mog4 spowodowa niezmiennoci, a tym sa*
mym bezbdnociprar,vdy.Poniewaz jednak prawda o rzeczy je.st
bezbtdna, istnieje racja tej bezbdnoci,l<tr4 jest v.'lanieicea
v|zorcza w umyle Boga 12.
Istnienie wic idei wzorczei iest pewne i udorvodnione. Dowd
polega na wykazaniu koniecznego zwizku midzy rzeczylvistq
bezbdnociq|Zeczy,
a racj tej bezbdnoci.
Tq racjq, skoro nie
jest rzecz i ciusza, iest copoza rzeczq i poza duszq, wanieidea
wzarcza.
Rzecz porvoduje to, ze dusza t rzecz poznaje, ze w.ykryr't'a
'| IlLtantum enm pera est quaecunque res' xnquantu,m ln re
contin,et
quod erernplar eius repraesentat ,1q2 resp, FSD. VerLtas rez non potest cog'n,csctrs
ex cogll,tioneconIormita1,Ls re.cogntae od slrum erernpLar. A.|qZ
resp, fbE.
10 Dupler e'rem,plar: quoddctm
factum atque elaboratum: quoddm .per.

p e . t u u m ,a t q u e i m m u t a b t l e . P r t m u m , e ; e m p l a r r e i , e s t s p e c i e s e i u s u n i u e r s a l i s
apud. anzm,am etistens (...), secundum eremplar est ars di.uina continens
omnum Ter1'Lmideales rationes ad quod P|'ato dici,t: deum rnunduln insti.
tlrisse: stcut artf ea: ad eempl'ur artt,s in tlente sua tacit domum, A1q2 resp,
f5E.
\1 Omne etetnplar quod (anima human'., mutabilis) recipit o. rebus n.

tu,ralibus (...) n'ecessaro aequalis -*et mat,oris mutbilitatis est cum zpsu.
A1q2 resp, f5vE.
1z Immutabilem, ueritatem per quam anima habet certam scLenttatn esse
super antmam, AIq2' resp, f5vE. Quantum e parte dei (,..) eemp\,ar aeternum Lucens in eius intelLigentia. Alq3 resp, f10vG.

POZNANIE

CZYSTEJ

PRAWDY

165

\v Izeczy jej podobie stwo do wzoru. fe jednak dusza w ogle to

podobieristw-odostrzee,powoduje to idea wzorcza73.
I tu sprawa bardzo ciekawa. Wedug Flenryka idea wzorcza
oddziaywa na dusz nie w porzqdku poznania' jako czynnoci
poznawczej, a'ni tez nie w porzdku w-ynikw poznania, Iecz
oddziayv'a na dusz w porz4dku tlzycznym. Idea wzorcza powo.
duje rv cir:sz;'jej zdolno poznar'v,czq,jak gdyby t'urlorzYjej wacze poznawcze. O takim sta,nowisku }Ienryka wiadczy tekst:
etemplar aeternum: cluod erat causa. rei et quod etiam non agit
ad generandum notitt(ilrl et sct'entiantra.
Interpretacj tego tekstu wyznacza inny tekst Henry}:a,
w ktrym Henryk okrelawpyw inteligencji pierwszych na poznanie ludzkie. Henryk porwnuje ten wpyw do rvpywu pierwszego motoru. Jest to wanie."vpvwtego rodzaju, e Tzecz zo.
staje wprawiona w ruch, jako rzecz. lVykonywana wic przez ni4
czynnopozostaje jej czynnoci15.
Z pojnarriem prarvdy o Tl,ecZYwi4e si wic poznanie rzeczy
prawdzilvej i poznanie idei .,NzotczeJ.Wiqe si tym samym Sprawa podmiotu idei, w ktrym idea bytuje, skoro nie istnieje jako
osobny byt w znaczeniu piatofiskim. Z poznaniem prawdy o rzeczy wize si stqd poznanie Boga, owego wanie podmiotu idei.
Bg w tym wypadku jest przedmiotem' poznanym przy okazji rozurnowania, wykrywajcego ide wzorczq 16,jako konieczn4 racj
I3 Necesse est gitu,r quod, tLLa L)eritas ncreata tn conceptu nostro se
irnptt,tnat: et ad charaterem ILLITILConceptuln nostrum tra'nsformet: et sic
nzentem nostrm e,xpTessa ueritate de re nIormet simt,litud'ine zILa qua1Tlres
ipsa habet apud pri,mam oerLtatem. A1q2 resp, f7L' Eadem t'dea xeri,tats
qua habet Tes suan-L ueri,ttem in re, habeat de ea, verittefi| ipso, anmo.
AlqB resp, f10G.
1{ A1q4 opinio media, f12vE.
|5 Dco autem er puris naturalbus non etcludendo generalem t'nfLuentiam pri'ml, intel|'igentLs, quod est prLmum, ogens zn omni actone l'nteLlectuolis et cognitl,aa. Sicut prLmurn age?Ls in omni actione intellectual, et cognitxa. sicut, prLrnum moDens lnouet t'n omni, motu cui,uslibet rei natural,s,
nec zmpedt i,|.Ial,ntluentla general'Ls adiuuans ad cognoscenduln, quin cognitio itla dl,catut fier et puris naturatbus, A1g2 resp, f4vB'
|t E,templar eternun1,Lucens tn ei,us (dei) intelligentia. LLq3 resp, f 1OvG.

i,e

166

MIEczYsAw

GoGAcz

bezbdnociprawdy. Wszystko to Iazem jest proprie scire czo'

wieka 17.
Po tych ustaieniach mona jltz wrci cJo problemu czystej
prawdy. Podaj najpierr,'teksty'
Dzcendo quod, nuLlu certa et inJall,bi'l"s
ll'oti|.l,a
ueritatssuncerae
& quocumque patest ho.beri nisi aspiciendo ad erentplar lucis et
oertatt,sncreatae 78:
ad cognztionem ditini e:rerrupl,aris
horno non potest attingere
19;
sine specl,altl|'ustratone
qui,cumque uidet uerum, hoc et uerum ill,ud uidet uerum simpltciter in unuersali qti,od deus est 20;
posuerunt phIosophiperJectam haberi cogntionem dei,,.' ad
talem autem cagnitionern diuzni eremplaris hamo nan potest at.ttn.gere er puris naturali,bu's sl,nespecalzl,llustrntone21,
Uderzajq w tych tekstach utosa'mienia i jak gdyby sptzecznoci' Henryk bowiem stwierdza, ze czyst4 prawd poznaje si.
'czowiei<
dziki idei lvzorczej prawdy, e t ide wzorcz4 prawdy
poznaje tylko plzy pomocv owiecenia,,eprawda, a wic takze
idea wzorcza prawdy, wskazuje na Boga, i e idea wzorcza iesl
wanietym samym, co Bg. Poznanie wic idei wzorczej i poznanie Boga jest tym samym: posuerLlnt pitilosophi perf ectam lzrtberi cognt,ionemdei.,, ad ta|,e,mdutem cognztonemdfuint erem.
pl,arts...
Henryk z jednej strony utosamia ide wzorcz4 prawdy z Bagiem i domaga si w poznaniu tej prawdy pomocv owiecenia'.
z drugiej strony wykazuje, ze czowiek jest zdolny do samodziel.
nego poznania i e l,vanie
poznaje samodzielnie prawd az dc idei
wzorczej prawcly r'vqcznie. Nazywa to poza tym proprie scire
czowieka. Nie naley tego pomija, T nie na1ey pomija strvier-

1 7 D c i s l o i g t t u r m o r l o sci'endi et cognoscendi aliquid per ntellectum

q u o s c t t u r t e r i t a s r e i , q u o d est proprie sci,re. Alq? resp, fSD.
tt A1q2 resp, f6vl{.
le AlqZ resp, 16vJ.
20A1q2 ad5, fBR.
tr A1q2 resp, f6vJ.

POZNANIE

CZYSTEJ

PRAWDY

IO{

dzenia Henryka, ze poznanie czvstej prawdy jest podobne do poznania przez owiecenie tych rzeczy, ktre s per se credbzlia22.
Wyjciem z tych trudnoci jest nawi4zanie do stwierdzonego
u Henryka rozrznienia dwu porz4dkw: filozoficznego i teolo.
gicznego. W zwiqzku ztyrn inaczej nalezy rozumie czyst4 prawd
w jednym i drugim porzqdku. I inne te jest pojcie Boga w kadym z tych porz4dkow.
Pojcie Boga w zakresie proprie scire cz.owiekaoznacza Boga.
jako podmiot wykrytych idei wzorczych, ktre sq bezporedni
racj bezbdnociprawdy tzeczy.
Pojcie Boga w porz4dku teologicznvTn oznacza sam istot
Boga. I najpierw tekst:
od cognitl,onerL diunz ere1nplarxs homo non potest attingere
si,ne speciali illustratione',.; Tua essentza et species... est d
quod est...;haec uerssimepotest dlcere ego su1n quz sum. Haec
tqnta et tal,is est ut de eus zsionenihil n hac uzta sbi
usuTpaTe mens humana audeat: qu,orl soLselectis tuis.'. n subsequenti rem1'LneTa,tone
refferuas',, et quod in hac uita uide'ri non
potest Lheru,rrlest nisi per dortum qratiae specialts: qua homo per
raptum a sensibtts abstrahtt,ur: quod NLoEseset Paulus deun't uiderunt in hac uta per essentiarn..,ad psusdiuinae naturae etrem.
plar udendum non potest attingere h"omo er purs naturalbus
sine special'dui,naLlustrationen.
Dowiadczenie Mojesza i Pawta nie jest oczywicie poznaniem
filozoficznym. Tak rczumianego Boga, diuinq.e naturae etemplar,
wzitego od strony istot;z sarrrej w. s.obie,czor,viekpoznaje lvanie
plzy pomocy oir'lecenia.o Lym, ze s);nceTam .c"eritten:
n.'ozna
w tym wypadku rozumie jako Boga rv jego istocie, wiadczy
tekst, w ktorym Henryk strnzierdza,ze homo sqnceram teritate:n,
acqtti.
de nulla re l?,aberepotest er purs natur,all'buseius nottam
dfuinl'...sed libera uoluntate
rendo: sed solutn,illustratione l,um'nis
22 Por. odn.5. oprocz tcgo t:.kst: n talibus slmpl'ict,ter et absol'ute concedenc]urn est quod non contngit h,ominern scl're aliquld e purs natura|lbus:
seci solum et specl,al'i Ll,ustrationecliulna. A1q2 resp, f4B.
zt A1q2 resp, f6r'J.

168

MIEczYsAw

POZNANIE

coc^cz

quibus DuLt seipsum offert 24.To ostatnie waniezdanie: quibus

tul,t setpsum off ert jest identyczne ze zdaniem: quod solis electis
Tuis... reJeruas. Przy omowieniu poznania per raptum Henryli
posuguje si zdaniem, l<tre jest identyczne co do treciz innyrrt
zdaniem, z tym wanie,ktre okreIa sposb poznania w og]e
czystej prawdy. Spraw wic owiecenia Henr;'k bardzo wia,ze
z poznaniern samej istoty Boga' Poznanie to oczywicie nie naley
do propre scre czo'"vieka.
Henryk posuguje si przykadem Mojesza i Pawa w innym
ieszcze rniejscu, mianowicie przy omawianiu poznania quidditatis
dei w art' 24. w kwestii 2. T;zm samym .wic przykadem wyjania
poznanie d,unl,
etentplaris i qutddttatis de. Ta zbienomoe
ws}raz;zwana to, ze Henryk rezerrvuje owiecenie dla poznania
samej istoty Boga, diuinz eremplaris vn znaczeniu qutddttatts dei.
Henryk doda, ze istota Boga daje si pozna czowiekowi suo
tlolulttate 25.Ten tekst rvic wi4ze Znowu az ttzy sprawy: d,iuinulrt
eemplar, sunceTa ueritas, quddltasdei, Przy poznaniu istoty Bo.
ga, jako boskiego wzoru' kcnieczne jest owiecenie.Nie jest oczywicie konieczne przy poznaniu rzeczy, prawdy o TZeCzy, idei
wzorczej prawdy i jej podmiotr-r, w ktrym bytuje, a ktrym
jest Bg'
Nalezy stwierdzi, e Henryk ptzez prawd czyst rozumie
w jednyrn wypadku Boga, jako podmiot wykrytych idei wzorczych prawdy, w drugim wypadku samq istot Boga. owiecenie
rezerwuje do pcznania prawdy lv tym waniedrugim rozumieniu.
Poniewa wpyw idei wzorczej na drrsz poznajqcq dotyczy
tylko porz4dku fizycznego czynnoci poznawczych, sancera ueritas
de quo.curnque re i zwi4zane z ni4 owiecenie nie znaczy dosownie
czystej prawdy kadej tzeczy, jak by to rozumia Durrs Szkot 23,
r' Alq2 resp, fBM.
2! In raphL autern e:r gratza pritstl.egiata bene potest
uid,eri, et tn :ui,td
lsta: szcut ui'derunt eum Pul,us et Moyses. A24q2 resp, F12BJ. Quzdditas
g,utem dizlina nuLla necesstate: sed sua n.Lercluoluntate tli,siblsest
creturae. A24qI resp, fl37B.
2 $ Q u a e r o q u L d i n t e l l i g i t per uerttatetn certam et sinceram?
Aut ueritot e m t n f a t l i b t l e m ( . . . )e r p u r i s natura.Itbus (...) aut (...) et ,,uerum', ut est pas-

CZYSTEJ

PRAWDY

169

tak
Lecz znaczy prawd czystq troch w przenonym znaczeniu,
wzoridei
jak przenone jest okrelenie,ze poznaje si w wietle
na
r'""''one z tego wzgldLt, ze idea wzorcza nie l,vpywa
jako
""";.
czynno
poznar,,'ania
-y,'it.i poznania, ani nawet na czynlro
poznawcz4, ).ecz tyiko na fizycznz1 stron czynnoci poznawczeJ.
W zwizku z ostatniq sprawi.l rraley zauwazy, e Henryk
to
erpressis ,uerbswize orviecen;ez istotq Boga. Stwierdza
v,' tekcie:
dl.ectoaspectu' tunc ilLul,Lluminai ,!.rLent,errL
!y7 sta t1u,and'a
tanc1uam obzectuln psam dt,uLnam essenrninat ad' ul,,J,end'utll'
tzg.rnn.
qcz4c z tyrn tekstem inne eksty, wyjaniajqce, ze zawsze
przedmiotpoznaniapowod'ujepoznanie'ervidzisirzeczyowie1,solice 28'lttoztla doj wanie do nastptinie r:s,vuietiajce
]n'",
"
jest bezporednim wspomagaJ|ego ti'ierclzeiria:orviecenienie
pojaniem wadzy poznawczej, \ecz jest sposobem wyjtkowego
rvienia si przectrmiotupoznarlia. U Henryka dotyczy to specjalnie
e
istoty Boga. Bg jawi si waclzom poznawczym w taki sposb,
nigd.v..
owiecenie
wadze pozna\,VczeBoga poznajq. Tak rozumiane
rozumiane
zreszt4 nie zagraza samodzielnoci poznania' I tak
na.
owiecenle mona przy14 nawet w porzqdku poznania siami
turalnymi.
bez
Henryk wic rozrnia porzdek pryncypiw, poznawanych
przy
pomocy owiecenia i porzdek pryncypiw, poznawanych
per abstractl'onem (,..) aui
sio (...) ettLs(...) et si ,;:erunt,,,,l,gttur et ,,ueritas,,
n 258' s' 156-157'
intel,Ltg1t per xerLtatem conformitcttem acl eremplar'
perfectt,ssime nteLltgere
potest
inteLLectus
(,,.)
termLnorum
('..j
cognitione
t,r
notitia
prirtcpuln, et ex principio coltctusionem: et hoc comp|"ert uldetur
uertaultra
necessaria
uerLttt,s
intellectualis ita quod non '-Ldftur cognLtio
tespraed'ictas,n259,s.15?.Dociori'ssrrblilisetma'rl'niJonnsDunsScoti'
ardinatio,Liberprimus,di,stl,nctioterta,Operaomnastudioetcuracom(I d3 p1 q4' s' 258' 259)'
rnissionis scotisticae, Civitas Vaticana 1954
2? A1q3 resP, f9vE
28 Lu iLl,ustrat ad tlidendum, al'iud o se. A1q3 resP, f9B. Lut abLi'quata
non iPsam solern" Alql
a sole in medio iLlutntnat ad uidend:Lm olio o sole
resp, f79vF.

170

MIEczYsAw

GoG^Cz

po.mocy owiecenla. Bez pomocy cwiecenia

czowiek poz]laJe
prar'd rzeczy1idee wzorcze i Boga, jako podmiot
wykrytych idei
wzarczych. Przy pomocy owiecenia czowiek poznaje jedynie
tyl.
ko sam,q istot Boga' Poznanie to zreszt4 nie nalezy ju
do propre screczowieka. A sama ilustratio jest sposobem
pojawienia
si przedmiotu poznania, a nie wspomaganiem wadz poznawczych w wynikach poznania, ezy nawet w samej czynnoci
poznarvania.
W literaturze, dotyczqcej Henryka, podane wic s4 interpretacje, ktore atakuj4 tezy ninieiszego str:dium. Wvdaje
si jednak
ni'mc wszystko, ze zarzut sceptycyzmu nie jest chyba suszny
w odniesierriu do Henryka' Zarzut po4czenia intelektu czynnego
z Dl,ett .illumlnateur raczej take nie dotyczy Henryka. Nie jest
tez suszne twierdzenie. e owiecenier'edugHenryka polega
na
powodowaniu wynikw p'oznania 29.
Argumentem dodatkowym za susznociqwnioskw tego
strrdium moze by stwierdzenie, ze Duns Szkot odczyta u Henryka
mozliwopoznania czystej prarvdy bez pomocy orviecenia'
I tej
molirvociclorvoc1zi.Poza tym owiecenie odnios r1o porzqdku
wiary. Innq tyi}io mia koncepcj prarvdy, poniev,a nie
w,iaza
ze lienrg ncz."ita,tnstha!.
absolutel.y pu.re truth cannot be knottn by m.nn
utithc;ttt a dtutne ilrttinLna.itott.E. G i I s o n, I,Iistory
of chri,sti.n phzlosophls
n th,e m,idaie oges, Nerv Yr''rk 1955' s' 448, Ittentlfiant (,,.)
le Dleu rllumi,l,Latel17 ],,li11stLrl
t\ I,Intel.l-gence
og1e,n1'e
ct,A:icp'nrte
(".')'E. G i l s o n, Laphilosoph;e u1l nlcben ges des or.giil'es p(I.rtsiiqlLqs i
ta firt r]u XIVe
scle,
Faris i9i2, s. 'jlji. I're (..') Inger Bacrln (',.) kennt
aztch cler Genter Ph;'Iosop|t,
et'telt,ill(,etLeCtus g,,', r]er mit Gott se|'bst iclent,i{i.z:,ert,rr,rcl.
Cytuj za
Uberlvcgir:rrr
s t r e s z c z e n i e p o g l . i < 1 r i r kv t, r e M . c l e W u 1 f
wypowiedzia rv LIt.stoi.rcd.e t,a, pntosopltie scolusti,qi,te
clatls les Pays-Bas, s. 181;
u F. Uberrvega-_B.
G Gey era,
D ep c t | , r i s t s cuhne d , s c h o 1 a s t t s c h e
'lrh'losophie,Gru,nclriss rler Geschichte cler Philosopne,
Rerlin 1g2B,t,II, s. 501.
E o c c l , na d n e t i , , i r " t e 1 ' L eacgt e n t e t i t l , l ' d e n t l ' f i ' ea 7 ) e c D i e 1 '
M. de Wu1f,
IIistoire de la phlLosoplll.emeclzvale' Louvain-Paris, 1936, t.
II' s. 276' L'|Lumi.rlatton
colisiste en ce que Dt'u nloclIe l.es concepLs que nous atlons
cles cha.
ses d'oprs |'es Ides qu,zl possd,e c|'e|t'es,J..P a u l u
s, Henri de cand et
I'argument ontot'ogique,,,Archives
d'histoire doctrinale et littraire
du
moyen age", X-)iI
( 1 9 3 b - 1 S 3 6 )2 9 1 .

POZNANIE

CZYSTEJ

171

PRAI'VDY

i pobezbtdnociz ide wzarcz, .1ako racj4. iecz z intelektem

niewaprawdamiaawedugniegopoczqtektylkowintelekcie.
30.
odczytujqc ym Znaczenie terminu'

LA

coNNAISsANcli

DE

L.

VERIT!]

r,URIr

SELoN

H!]NRI

DE

GAND

seion Henri cie Ganci i'intellect humarn, apres avoir collnu un etre dans
deuxime
u n e p r e m i r e s a i s i e p a r i e s s ; e n s ,s : l j s i t i r r m c ] i a t e m e n t , d a n s u n
consistt:
c
h
o
s
e
i
a
d
e
v

r
i
t
e
L
a
c
h
o
s
;
e
.
c
]
e
l
a
i
a
v
e
r
i
t
e
ecte de connaissance,
En contemd t r o u v e r d a n s l a c h o s e s a r e s s e i n b 1 a r t c e . j . v e cl . i r j e c x e m p l a i r e .
la
plant donc 1a notion de vri|e, ].intc-liecr;vr:it, a travers cette notion' et
que
id6es
les
donn
tarrt
Dieu,
telnps
meme
chose et I'ide exemplaire, et en
de savoir si les
exempiaires exls,tent dans l'esprit divin, La qtrestion est
car
ides exemp1aire s ex'istent. Herrri c]e Cianci reponrl af firmativement,
peut
tre
(.]ei'|e
ne
infaij1ibilit
nous constatons l'infail]ibilie cte la veritc1.
aussi. La
assureni par la chose change:lnte ni par 1.ime, changeante e1le
et en
chose
la
de
dehors
en
donc
existe
vrite
la
raison de l'infaillibilit de
exemplaire.
l'ide
precisment
est
elle
de
l.ime:
r]ehors
partie du ,'proprie
Toute cette tape du raisonnement d'Henri fait
vrite infail1ible et
1a
de
scire,, c]e I'homme. Elle embrasse la connaissance
pure'
v
rite
mme cetle de Dieu qui est
de vrit6
En tant que su5ef des ides exempiaires, Dieu est une sorte
purequidifferedel'essencedeDieuelle-mrne?.Cen'estdoncquelavdes forces
ilto p.,," Synonyme de I.essence de Dieu qui chappe a 1'ernprise
l'',i]].unrinatio..,

recours
ait
que
ceJrri-ci
naturelles cje 1'honrme; il {aut
ses texte:.,
Tel1e est l'interprtation de la pense d'I{enri, vue iL travers
se met en opposique prsente cette dissertation. En consquence ]'auleur
qtri i'ont iirterpret'c
tion avec pre-cque tous les historiens cle ce philosopire
toujours du prr;b.
videmment
s'agjt
Ii
rl,une laon sensib]ement c]ifferen1,e'
Imedei,independancedel'intellectl.ium:rindanslac.lnnaissan':ede1l:
vrit pure'

$0Specolstt,Lustratiomagl'srequi,rt'turl,ncredendis,cognitisnecessopotest tnteL|ecttts
ris. I d3 p1 q4, n. 272, s. 166. E:r coglll,tione t,erminarum
n hoc co,mpLar
et
LntelLigere prnczptum, et e prlncpio conc|'ttsionem,
oertatis necescognito
tlir]etur
l'ld,eturnotzti.a l,ntellectlLo|.is, ita uod' nnn
15?'
s'
q4'
259,
pl
n'
praed'ictas.
d3
I
sana ultra ueritates