MIECZYSI,AW

GOGACZ

O I,RZIiDMIOCIIi Mii'fAtr'IZYKI W XIT W.

(z IIIS'|ORII STOSUNKU Mtr'fAI,'IZyKr I)O MISTYI{t NA
TLE ZAGADI'IIENIA ODMIAIV I\TEOPLATOI{IZMU).

I
t

r; pr.zedrrriocic.,ktot-y'l.llzajtrru.jt.'si rnetafiz5'ka
Rrlztvitzzrt.liet
w X I I \ v . n a l t ' 2 5 ' 1 . l o p l z e d z i cz a p y ' t a n i c m . c z . y w o g r i l e l t t o z t t i i
nr o r vic o metz r liz vce te g o ok lc' su. Ziip y ttinie to. atak uitlcc' zL c' sztt1
-qanl tenr at ! V r vypadk u od p orv ied zi p ozy ty wl.t1 ' ch 1 . p od k r' ela
l.Z t:cz aw t1r vat'to sc ten ratu i f zrk ty czrr p r' ob lerlraty k , l tak zc.
pt'o r ,r ,atcdo
z i stw ier .dzeniil lnctafizy k i' f. jest p od j cienr eik tualnei na ten temat dyskusii z dwoma przynajmniej typami
zaslrzezen.
P ier .w sz y typ z as t:.lezen jest rod zajem trv ierd zen ok t' eiaj c y c h s r z t u a c j f i l o z o f i i r v X I I w . , m i a n o w i c i e :
a) Nie ma r v XI I w. w og rile jeszcze filozofii jak o nauk i.
J r :-.tty1ko o etilny po g ld na wiart.d ]a k tril' cg o zL \czy na si szukac lornruy ttlozoflcznej ', n.letodycZl1ego ujciti ze rvzgldu
na pielr vsz e z asady.
1 y 1 ,1 .lt.cC .}' Z()wln().j
1 crrrrinr- l1 og ii
b) Nic llla w ic 1 ;tlp t.irrv tle.i
z.rv
il1
zk
uz t.l.lll nic
L
|
L
ak
ze
rv
tilr :all,icz ncj r . pr -lnit :l,il./.
,)es7 c7 ' e
zal< t.tlsYd l' sc},p 1 in \\' rlb r. b ic f i]ozofii'
z ,r -;stalyupo r .z dk()w 1 llt]
l na,"vet zetkt.esY pr-oblcrr'rertykiposzczegrllnych natttk (nic llla
.J.
lttczrrej)
'
bo '"victn z ac r r cj)esz cze, s.v ntezy 1l\oz<
I Lrr
1 t l t i l , t , : t , 1 t l t irtl', ' . r l t , t t t t t t , t ' , s
t 1 tt:t i t t t I t ' , l , ' l ' tt t t t ' t ' t' ; t t . : ; t 't ' , s . t t I i t 'I I r :t t t t 't i t

/ t l t t t t t / t t , :il t t i t ' t tt t t ' , S t t ' r ' t l -

l l t l l . g l i t ' r r \ ' . | , . , \ i l t l t , i ,' I t l J r t t l i t t t t I

( ) ( , | l . l , ( l , \ i t t ( , l i 1 , ' , s , l ' t , , s j i l t , -

. r , , y , 1 , , . l:i r l t l t ' , s , | .

l;j,

' I t ' t ' t t I t ' t t t ll t ( ' t ' ( ) n it ) t ( ' t ' t , \ t ( ) ! 1 ,

l,,rttvitill l!)'ll.

t . l . I ' r u ' i sl s l ) J . s . { ) 7 .
i, l.',tlt,tlt't'lttt.lilt,. tllt,
1 1 , I i , r : t l t t t . r ilrt t I ) r ( , , 9 ( , l l (t,l(' t t t t t , s ' t 1 t t ! l t i , , 1s t, ,l t i | , , , * , l 1lt:tt!,
' , t t t i , . ; t t, ,t t . s ( r t . i t : e ,r l e l t t l , l t . l , t , i t t , t , t ' , l t r t | | i c t tSt t t ,t' ' t ' t r l ; t ' l ' g I t t l t r
l,. li.,
1
1
i
1
1
7l}t
o1t. cit.. s. 3S7.

\
62

tr[IEczYSAw GoGAcz

c) Nie ma tym bardziej katedr metafizyki a.

dorobku kultury
d) Jest tylko oglne asymilowanie
grecko-rzymskiej oraz czciowo bizantyjskiej i arabskiej.
f) Jest tylko kompilowanie, zastpcze, nieograniczone,
wczanie tego dorobku do chrzecija skiej wizji wiata.
stano.
Drugi typ zastrzeen jest rnetodycz\o-rzeczowym
wiskiem, przyjtym przez niektrych historykw filozofii, np.
ptzez Grabmanna i Michalskiego. obydwaj stosuj jednakow4
klasyfikacj i ocen nie tylko xII w. lecz nawet w ogIe
redniowicza. Problematyk tego okresu grupuj w dwu dziaach: Scholastik und Mgstt,ki, mistyka i scholastyka 6. Nie
wyjaniaj poza tym nigdzie, e w dziale scholastyki poifueci
si metafizyka.
odpowiadaj4c na obydwa typy zasttz-eerinaIey kolejno
stwierdzi:
1. w. XII charakteryzuje si tzeczpicie tym, e intensyrxrnie przejmuje ca dospn kultur okresw poprzednich
i e encyklopedycznie jq opracowuje. Tym samym wic nie
uzyskuje syntez w zakresie pgszczegbrych nauk, a lko zesp
pogldw, w ktrych wyraana jest chrzecijarlska wizja wiata. w sensie wic kompilacyjnego zespou pogldw posiada
takze filozofi.
2. Filozofia w. xI,I, powi4zana bardzo gboko z teologi,
jako jej waciweuzasadnienie, stanowi jednak zespo zagadnien
ktre np. Baeumker, Grunwald, a najbardziej Dempf ?, uznali
a Au XIIe sccle,i|, t,,y aaait, r)as encore de cha,ir rle nl,taphysique dtnsn
A. op. cit.' s. 37
les ,coles.Mignom
6 Grabmann
M,, Mittelalterli,ches Geistesleben, Abhand,lungeu, zur
Gechichte d,er Scholastik urd, Myst'ik, t. 2, Mtichen 1g36.
0 Michalski
I(., Mstylca i scholastgka d, Dantego, Krakw t92l.
? Por. uwagi Fritza
G., o tych autorach w artykule R'ichard, tle Sqint.
Victor, Dictionnairo de theologie catholique, t. 13, cz. 2, Paris 1937. Por'
Cl., Der Platongnus irn Mi,ttelalter (L9lB), Stud,ien und, Clu,ra.
Baoumkor
kteristkem zur Geschiahte d,er PhiI., Beitrage zur Geschchte.d'er Phi,I. des
G., Gesch'ichteder Gottes'
Mittelalters, t. 26, L--2, Miinster 1927 ; Grunwald
beweise im Mittelalter bs zurn Ausgang der Hochscholastik, Be,itrage zur
Geschichte d,er PhiL d'es Mittel,alters, (brmw).

O PRZEDMIOCIE METAFIZYKI W XII W.

63

za osobn grup twierdzer{. Wszystkie te twierdzenia nosz na

sobie pitno atmosfery w. xII, polegaj4cej na powszechnym
renesansie wszystkich dziedzin ycia oraz nauki 8 i na zapc.
cztkowaniu w tych dziedzinach takze nowych uj i kierunkw 9, na przygotowaniu tym samym penego redniowieczall, na zakresowym raczej traktowaniu zagadnieri, ale
podejmujqcym dorobek kazdego ludzkiego mylenia 11.W takiej
sytucji wszystkie twierdzenia filozofii maj take charakter
pr3'ejtego, lecz nie dyskutowanego stanowiska, zaozonej wizji
wiata.Nie ulega wtpliwoci,ze wizja ta jest myl Augustyna
i Proklosa' Pseudo-Dionizego i Plotyna, i ze mona j trakto.
wa jako swoisty neoplatonizm 12.
3. Neoplatonizm XII w., ktry jest powszechnym' uznan)rm
wiatopoglqdem, przyjtym i nie dyskutowanyTn' do ktrego,
jako punktu wyjcid,, odnoszone sa twierdzenia wszystkich
dziedzin ycia i nauki, jest w zwi4zku z tym zoonym zja.
wiskiem. Przynosi take problem rnych grup zagadnierl,
a tym samym stwarza ramy oraz podstaw do podjcia tematu
przedmiotu metafizyki, wizcej si z problemem stosunku do
mistyki i odmian neoplatonizmu.
4. Zrozumiae w sytuacji uj zakresowych asymilowane
i kompitowane grupy zagadnie s negatywn4 odpowiedzi4 na
stanowisko, podci4gajqce pod termin ,,scho1astyka.. ca fiIozoficzn i teologiczn problematyk w. XII, a pod termin ,,misty.
.. - dodatkow kwesti stosunku Boga do czowieka. Przynajmniej bowiem trzy terminy konieczne s4 do okrelenia
XII w.: filozofia, teologia i mistyka. Termin ,,scholastyka" jest
8 II est plutit I'a,ube anonc,iatrced,une grand,e clarte, G. Dumoige,
d,eS. Victor,et ide chrti,enned,el,amour, Paris 1952' s. l.
Rc|ard,
9 Gilson
B., La ph,ilosophie au mogen.d,ge d'es orignes patristiques
A,, I'r,d'yumyd,Ia|n clu XIV sidcle, Paris Ig44,s.342; Birkenmajer
S,, Kultura
s,oweXII XIII stulecia, Krakw l92l, s. 6; wieawski
Lublin 1949' s. 6.
umyslo.*-a wi,ekw reIn,ich,
10 Grabmann
M., Die Geschichte der scholastischen Meth,od,e, t, 2,
im
6.
Por. Gilson E.; op. cit., s. 337.
B.,
s.
Freiburg
11 Gilson 8., op. cit., s. 343.
r3 Por. choby v. Stoenberghen, op. cit., s. 388.

t,
,'.I
t

64

MIEczYSAw

GoGAcz

wic tym bardziej wielozna czny 13, El juz w zadnym

wypadku
nie moe znaezy tytko filozofii w rozumieniu wspol)esnej
metodologii nauk. Nalezy stwierdzi e .'i"po,o"umienia pyna
z posugiwania si zamiennie dzisiejszym i redniowiecznym
rozumieniem filozofii.
Jeszcze Hugon ze w. Wiktora stwierdza, e filozofia
to
di,sci,plira omniutn retlr?n diui,twru,m atque humanarum
rati,ones
probabiles i,twestigar6 t. oczywicie wiadomo'
ze sa to tradycje
powt.rzone za Alkuinem 15, Klemensem Aleksandryjskim 16,
a nawet cyceronem r?. Filozofia obejmuje wszystkl,
to co
w jakikolwiek sposb wypracowa i uzasadni, w odniesieniu
do objawienia, intelekt ludzki. znaczenie terminu
,,scholasty_
ka.. odpowiada wic terminowi ,,filozofia... Tymczasem
GrabInann.stwierdzi-,e inna jest metoda scholastyki (rozumowania)
i inna mistyki (kontemplacja) we wczehym redniowieczu.
A wic uzyska wnioski dzikiiodniesieniu do XII w. dwu
poj:
przedmiotu.i metody. Nie wszed jednak dalej
w XII w. z penyTn' wspczesnym pojciem fiIozofii, metafizyki
i mistyki,
jako narzdziami bada i dlatego nie dostrzeg.,
e waniekon.templacja jest nie tyle metodq,
ile osobn grupa zagadnie tak
rozbudowanych, e stanowi4cych podstaw do ,,""*"nia
w. XII
I,age d,or de Ia eontemplation 18, zagadnienia t,e 'qczq jednq
w
syntez niektre problemy mistyki i specjalne zagadnienia
filo:
zofii, te wanie,ktre dotycz4 natury rzeczy i ustalajq
racj
ich wystpowania w tzeczywistoci. Tak4 grup zagadnie
nazwa si dzisiaj metaf izykq. Faktycznie wic istniaa
w XII w.
l3 Dokadne omwienie
rozmaitych okrelen scholastyki podaje midzy
innymi Wulf do M., Histoire ae u pit, md,iaale,
t. l, Paris l934, s. l3_2l ;.
Chentr M,, Introd'ucton d l,tud,e d,e Sant Thoma,s d,'Aqun,
Bruges 1948,
s. 5l-60.
14 PL L7 a, 7 52B, 7 45A.
P ot. amor et stud,umsap,ient,tae
A, 7 5B.
; 743A, 745-"ognto,
16 Naturarum
inquistib, ren,l,nL huma,narum d'ianarumque
PL l0l, 962A (goneza stoicko-platoriska).
18
$tromata, l, 5.
l7 Phil,osophia, omn,ium
m,ter artiunt,... Tusc. d,,isp. l, 26, 64.
18 Dchauet
J., Contempl,ation au XIIr sidcle, Dictionairo de spir'i.
tualit asctiguo ot,mystiquo,.t. 14-l5, Paris |962,
s. lg48.

65
O PB,ZEDMIOCIE METAFIZYKI W XII W..
,'
grupa zagadnietl, nie nazwana specjaljako
osobna
metafizyka,
nie ale pokrywaj4ca si z metafizykq w dzisiejszym rozumieniu.
I istniaa odmiana mistyki, nazywana kontemplacj4, naleiqca
do grupy nauk filozoficznych, poniewaz problem stosunku czowieka do Boga uzasad.nia'a,,rozumowaniem..,ktre byo zastoI
sowaniem neoplatqnskiej metafizyki.
Konieczne wic i uzasadniorie, ze wzgldu na potrzeb
mozliwie precyzyjnego traktowania agadnien w. xII i ze
wzgldu na.'oddanie stanu faktyczn1o, jest przyjcie nastpuj4cych definicji 19'(pomija si okrelenie scholastyki, oraz wyl
ronionych w niej teoIogii i filozofii):
filozofia -- TeruITLhumnnaruln dluinarurrtQue cagnitozl,
metafizyka - zesp twierdzeri filozoficznych, dotycz4cyh
natury rzeczy i racji je tumacz4cych (to jest tzecz),
o.bjawio.
mistyka _ (w znaczeniu teorii) zespo'l.'twjerdzien.
(Mi.
czowieka.
do
Boga
nych i ludzkich,Jumaczcych stosunek
Bostosunkw
styka w innym znaczeniu jest dziedzin4 swoistych
ga do czowieka polegajcych na nadnaturalnej przyjani Boga i duszy z charakterystyczn4 cech4 przewagi poznania nad miioci421, takiego jednak poznania, ktre osia$a naturBln4 peni
co do przedmiotu, a dokonuje si co do sposobu bez udziau
wadz.poznawczych czowieka, jako czynnych, lecz tylko przyj.
mujqcych, biernych) 22,

.l

(w znaczeniu teorii) zesp twierdze

kontemplacja
i uzasadniajqcych faktyczne zd4ante
ukazuj4cych
Iudzkich
(czy
to jest rzecz, do ktorej warto odnie
czowieka do Boga
.
mio);kontemplacja w innym znaczeniu jest dziaaniem

19 w definicjach tych,akcentuje si raczoj zakres problernatykr.

20 Alkuin,
PL I0I' g52A. Naley zwtct uwag np to, ze pocztok
'definicji'
brzmi z natul,arum, inquisi,t,io, a" wic jost, podstawa w tokcie do
wyczenia grupy zagadnieri motafizyki.
2l Przewaga- mioci decydujq o witooi. W kadym tazie nio moe
/
mistyki bez witoci. Mistyk wic jest czowiokiem wit}m, ktrego
by
.,
cechujo bezpored'nio otrzymywanio od Boga wiedzy o nim.
.?'o w. Wiktora, Beniarnin Major, opera omnia,
2t Por. R,yszard
ostatni rozdzia Beniarnn Mafor,
192Bj
l70B,
c.
t.69,
PL t96
'
t. V, z. 8.
6 - Rocznikifilozoficzne,

.\.

66

IVIIECZYSAW GoGACz
a'.

poznawczym intelktu, ktr; u' sposb wolny i z podziwem

' poznaje rzbczy, wskazuj4ce na Boga, ujawniajqcego
w tych
rzeczach sw4 mqdro23. l

Sformuowanie tych definicji jest wic w jakim stopniu

tozuiqzaniem, a nawet uchylenidm niektrych
zastrzeefl,
postawionych powyej w dwu grupach i .pozwala mwi nie
tylko o metafizlce; lecz ukazuje realne to, paszczyzn podejmo.
wania szczegow65 stfony problemw tematu, waciwy filozofii XII w. ne'oplatonizm. (
\
I

Mwi4c o''tnetafi zyce w. XII nalezy pamita, e chod zi tu

o neoplatonizm jako wiatopogl4d, (nie system nauki), jako
podstaw, nastrj, atmosfer ycia, jako uprawian kornpila.
- cyjnie filozofi w pensie uzasadniania i tumaczenia rnych
-wzitymi
zagadnierl tezami,
ze wiatopogl4du. 'I chodzi nie
tylko o filozofi, Iecz o specjaln w ramach tEj filozofii grup
pytari, dotycz4cych natury i racji tzeczy. Pytania te i wyodrbnienie ich maj4 sw specjaln4 genez.
I
1. Neoplatonizrn w swej czystej postaci, pozbawiony dodatkw, wniesionyclll przez Augustyna, Proklosa i Pseudo-Dionizego, jest teori4 charakteryzuj4c si dwiema cechami: porzdkiem doskonaoci i dynami czn ' substan cjqz,.. Wykrycie
- tych cech w jakimkolwiek systemie twierdzer jest zawsze ziden.
t!'tit<owaniem, a twie1dzenie modyfikacji, ktrej z wymienionych cech jest ustalbniem jego odmiany
w filo7ofii redniowiecza, specjal'nie w w. XII, w ktrym
przewaza wanie sytuacja lunych,. pozbieranych twierdze ,
przy jednakowej zreszt atmosferze i postawie neoplatonizmu,
kazda komplikacja jest odmian4 neoplatonizmu, o ile nie jest ,
jego przeamahiem. Wspolne jednak neoplatonizmowi redniowiecznemu i jego odmianorn, ktre s4 modyfikacj4 jednej z cech
neoplatonizmu czystego (Plotyna)', s4 tezy, dotycz4ce symboe 3 R , y s z a r d z o w.Wiktora' op. cit. c. 67D i c. l93B.
2 a J ' a s i n o w s k i 8., O
lstocie neoplaton,izmu ,i jego stanowisku us dzieiach
tIozolii,. Warszawa 1 9 1 7 , s , 8 .

O .PRZEDMIOCIE METAFIZYKI W XII W.

67

Iizmu i podwjnej drogi bytu: w $r i w d, czy\i stosunku

denia czowieka do Boga i czynnej, ogarniajqcej czowieka
odpowiedzi Boga
Symbotizrn dwunastowieczny jest zagadnieniem bardzo
zozonym, poniewaz moze by przynajmniej dwojaki: antolo.
gigzny I metodyczny. Symbolizrir metodyczny polega na stwierdzeniu, e obrazy, zawarte w Pimie w.,s4 podaniem czowiekowi ptzez Boga planu zagadnierl w obrbie problemu, kt.
rym si zajmuje 25. Symbolizm onto1ogiczny poIega na stwierdzeniu, ze rzeczy, ktre poznajemY, S4 czym,co wskazuje sobq
na Boga. Maj swojq natur rzeczy cielesnej, umysclwej boskiej z0 w takiej jednak porcji doskonaoci,by zwtoci uwag
intelektowi czowieka, ze istnieje pena doskonaoi ze tylko
2?.
pry niej warto zostawi mio
Juz w symbolimie orrtologicznym jest akcent drogi, wstpowania coraz wyzej , zblienia si do Boga. W neoplatonimie
czystym zblizanie to i wstpowanie jest w jakim sensie
entyczne. w neoplatonimie redniowiecznym jest natomiast
1takie, e odlegomidzy cowiekiem i Bogiem przeamuje
.czowiek w porz4dku poznania i chcenia. Jest tu mimo wszystko
jakie jednak niewyprecyowanie w neopIatonimie redniowiecznym waciwej neoplatonizn$owi czystemu teorii emanacji. W redniowiecznymneoplatonimie byty nizsze entycznie
wznosz si do wyiszych aktem tsknoty i moralnego oczySZCZe.
nia 28. Tylko Bqg entycznie schpdzi do bytw niszych, Lecz
oczywicienie na sposb panteistyczny.
'u Np. zagadnienia kontemplacji wyczorpujo wg Ryszarda
ze w.
Wiktora (PL 196' 63c' l93B) symbol arki Mojesza. Pot, Histore li,tte
raire de la France, t. 13, Paris 1869, s. 477; B. Smalley, The stud,y ol th(L,,esthtQue
Bi,ble in the I|,Iid,Ie
Ages, oxford L952, s. 106; E. do Bruyne
d,u Moyen.d,ge, Louvain 1947) nie wyrnia tego rodzaju symbolizmu.
26 Podzia Boecjuszal por. In Isagogen Porphyreii commenta, Corpue
scriptorum ecclesiastcoru1vt,lathorunl,t, 48, Vindobonae.Lipsiae 1906' s. 8.
27 Gilson' op. cit., s. 343 twierflz,i, ze tzeczy wodug symbolizmu nio
maj swoj natury' a tylko s wskazaniem na Boga.
2s R,ubczy
ski w., Rzut oka na ulplyug neop|atonskie w red,ni|,ch
u'liekach, Krakyr l89l' passim.
6'i.

68

MIECZYSAW GoGAcz

Te dwie znowu cechy: symbolizm ontologiczny i droga

aktem tsknoty, S4 znakiem rozpoznawczym neoplatonizmu
redniowiecznego,podobnie jak poczqtek doskonaocii dynamiczna substana wskazujq na neoplatonizm Plotyna.
2. Droga w gr aktem tsknoty, czyli przekroczenie
odlegocimidzy czowiekiem i Bogiem w potz4tku poznania
oraz chcenia, (a takze drriga w d), jako bardziej redniowiecna
interpretacja emanacji, z. i<oniecznociwywouje tozwaania,
ktre stanowiq problematyk mistyki. A nawe.i'wicej, neoplatonizm w tym wypadku staje si teoriq mistycznq w taki sposb,
ze droga w do stanowi trei podstaw rozumienia, a takze
okreIeniamistyki jako'takiej, jako zespou twierdze , tuma.
czcych stosunek Boga do czowieka. Droga !v gr stanowi na.
tomiast trei podstaw okreleniatego rodzaju mistyki, ktr4
wypracowuje czowiek. Jest to zespo twierdzeri, uzasadniaj.
cych faktyczne zdazanie cztrowieka do Boga. W tym okreleniu
mieci si juz takze molent wczenia do mistyki tez metafi.
zycznych, poniewaz wanietak rozumiana mistyka, powstaa
przez odniesienie tez o dzeniu czowieka do Boga na paszczyzn
tzeczy, zwracaj4cych sobq uwag czowieka na Boga i tuma.
cz4cych dzenie do Boga jako prawo powszechne. Uznanie
tego prawa specjalnie wyrznia redniowiecze i sprawia, e
kontemplacja staje si cechq gwnq, dominant4 caej kultury,
zgod na .oddanie we wszystkim pierwszego miejsca Bogu.
3. Symbolizm ontyczny niesie z sobq akcenty, ktre pozwa.
tajq wyodrbni w neoplatonimie grup zagadnier1.metafizycznych, pytaj4cych o natur i racje przyczyn. Droga w gr
prowadzi do zagadnieri ukadajqcych si w teori kontemplacji.
Skoro si jednak pamita, ze metafizyka i mistyka s4 sprecyzowaniem i wybraniem pewnych zagadnieri z neoplatonizmu
jako wiatopogldu i po4czonej z teologi4 filozofii, mona
Iiczyc si z ewentualnoci4 odmian neoplatonizmu w zakresie
metafizyki i w zakresie mistyki.
a) Odmiany
m e t a f . i z y k i : W i e m y od A. Dempfa 2e,
2g l|,Iethaphgskd,es l|Idttelalters,(brmw), s. 5I_79.

O PRZED}IIOCIE MtrTAFIZYKI W XII W.

69

ze w XII w. nalezy bra pod uwag nastpujqce odmiany metafizyki: realizm metafizyczny Anzelma 30, nominalistyczny personalizm Abelarda, wita1izm szkoy w Chartres, realizm mistyki .
wiktorynw, co mozna precyzyjniej uj i waciwiej,jako teori kontemplacji wedug Ryszarda.
Metafizyka Anzelma jest metafizyk Absolutnego Ducha,
tumaevehiem rzeczy stworzonych przez niestworzone. Tumaczenie to dokonuje si w taki sposb, ze wyznacza to samo
miejsce transcendentaliom i Bogu, gatunkom i substancji
pierwszej ''. Prawda bowiem ontologiczna jest wewntrzn4
struktur rzeczy, tym samym, czym dla Tomasza jest forma.
Inna jest wewntrza struktura rolin,inna zwtetzt i ludzi. Ten
sam jest jednak wszdzie ton stopni doskonaoci,uozonych
hierarchicznie, ten sam waciwyneoplatonizmowi akcent drogi
w gr, rozwi4zywany w duchu rea.].izmumetafizycznego. I na.
rzucajca si sprawa podjcia takiej tylko problematyki metafizycznei, ktra uzasad'ni i wytumaczy problem Boga.
Aberiard wiedzia od Eriugeny, ze najwyzsze w rzeczywistoci miejsce przypada dobru, rozumowi i dusy wiata.
neoplatoriskich wyszed do rozwazan o Trojcy
I z tych za.'oen
w.ts2 ,osobom Boga (nominalistyczny personalizm Abe1arda)
powicisw4 metafizyk i tyle podj4 w niej zagadnieri, ile
wymagaa koniecznouzasadnienia i wytumaczenia problemu.
Witalizm szkoy w Chartes jest takiego rodzaju metafizyk, ktra traktuje-wiatjako organizm, zbudowany,z wiecznej
materii. Timaios bowiem podsun taka koncepcj np. Janowi
z Salisbury, zmodyfikowan4 zreszi4 przez pogi4dy Eriugeny
o cyklach i sferach natur, przaz twierdzenie Bernarda z Char3e Anzelm nie naley ciledo XII w. Filozofia jego w wyjtkowy
jednak sposb wpywa.na w. xII i tym samym liczy si w caociproble.
matyki metafizycznej omawianego wioku.
31 Wnioski ustalone na podstawi Proslogon i Monologion Lnzelrrra,
Opera omn'ia, t. l, Secovii lg38; por. Dompf A., op. cit., s. 57.
3 2 A b o l a r d , T h e o l o g i , ac h r i s t i a n a , t . l , 1 7 , P L 1 7 8 , l 0 l 3 D ; B e r n a r d
Po.
z Clairvattx, Dt,alectica, ouarage i,ndtes'g. 475 (wg TJberweg.Geier,
tristische und' schol,stische Philosophe, wyd. Ir, Berlin 1928, s. 222);
Dempf A., op. cit., s. 64-69.

e
70

,MIECZYSAWGoGACz

O PRZEDMIOCIE

tres, e istnieje dusza wiata, a w umyle Boga.id'ee, utosa.

miaj4ce si z formami, ktre Bg rodzieli tzeczom (distinctio
formarum) w dniach stworzenia. Sugestie platorlskie umacniano
oparciem si na wybranych autorytetach.
-.-.,|Pogldy wiktorynw, obejmujce specjalnie u Hugona
szeroki zakres problemw wszystkich dziedzin nauki w XII w.,
uzyskuj4 swoj rozkwit w teorii kontemplacji, nie rozwinitej
przez Hggona, a wypracowanej przez Ryszarda. I nalezy tu poprawi stwierdzenia z pocztku rowazari. (nie ma syntez
w XII w.) w' tym sensie, ze waniew. xII, wbrew Steen.
berghenowi 33, uzyska doskona4 syntez w osobnej dyscyplinie, ktr4 bya teoria kontemplacji 3a. Bya Wyczerpujaca, nowa
caoci4 problematyki zycia estetyczno-religijnego, perspek- /
tyw drogi do Boga, uzasadnion4 przez odniesienie do tzeczy
(najpierw cielesnych) problemu szukania Boga. Od poznania
tych. tzeezy zaLeaopowodzenie lntelektu w szukaniu Peni
Bytu. Najpierw trzeba byo pozna rzeezy'cielesne, umysowe,
duchowe, by pozna siebie i Boga. Rzeczy te bowiem s tym,
co wskazuje na Boga, s4 tym, co jest w nich poznawalne jako
lad Mqdroci, ich wanie niedoskonaa natura ciaa, rzeczy
umysowej, duszy. Tym, co jest w nich poznawalne (lad 1
M4droci),uczestntcz4 w Bogu, uporzqdkowane w grupy blizej
lub dalej Boga moc4 mioci, ktra mniej lub wi.cej przywizuje si do nich, jako dobra.. Waniemistyczny problem stosunku czowieka do Boga, rzutowany na alobytw, wyznb.
czy' zakres problematyki metafizycznej
Wszystlcie wic metafizyki XII w. maja t cech, ze nie
rzeczywisto,narzucaj4ca si poznaj4cemu intelektowi, wyznacza jako i . ilo problematfti, Ieez problem, interesujacy
czowieka ka;emu.odszuka 'w rzeczywistoci tyle praw i fak.
tw, ile ich bdzie potrzebnych do zadawalajcego wytumaczenia i uzasadnienia problemu.
* Op. cit., s, 377 i 378.
3 Gogac z M,, Filozo|in bytu w Ben,iam,in Maior
tora, Lublin 1957, passim.

Ryszarda ze us.Wi,k.

METAFIZYKI

W XU

W.

7L

Nalezy doda, e kontemplacja wedug Ryszarda, pocze.nie mistyki z metafizyk4 w sensie nawi4zania do caej rzeczy.
wistoci, uwzgldnianie wszystkich bytw, jest u Ryszarda
i w XII w. najpeniejsza i stanowi typow4 odmian neoplatonizmu. U Abelarda bowiem (tbkze u wczeniejszego Anzelma)
i w szkole szartryjskiej modyfikacja dotyczy raezej zakresu
problematyki, bgraniczenia si do jakiego tematu i poozenia
akcentu na specjalnym rozumieniu danej tezy metafizycznej,
yszard wewntrznie, n re, modyfikuje cech neoplatonizmu
L.daje odmian, ktra ptzeradza si w nowy system, przeamu.
jacy neoplatonizm choby tezq o wieloci samodzielnych substancji, bdqcych w swej naturze poznawalnym przez intelekt
Iudzki IademBoga, odczytywanym w etapach; pierwszym i k,oniecznym etapem s4 byty cielesne. Niezaleznie od treciowego
ujcia Ryszarda takze zakresowo nawiqzuje do caej rzeczyo
wistoci.
Potem jeszcze w XIII w. Tomasz z Akwinu bdzie uza1sadnia kontemplacj filozoficzn, Iecz nie ca4 filozoft4 bytu
a tylko. teori4 czowieka uzupeniaj4c dowd oparciem si pa
mioci. Tumaczenie kontemplacji mioci4 znane jest ,
Bernardowi z Clairvaux' poprzedzaj4cemu osi4gnicia Ryszarda
i podjte dalej przez Bonawentur, by poprzez oparcie mistyki
w XIV w. na dogmacie o Trjcy w. rozwinq si znowu
w'.w. XV. W. XVI, przynosi wypracowanie modlitwy metodycznej. W. xvII * xlx opiera si na doskonaym elektyz.
mie Jana od Ktzya i Teresy Wielkiej. W. xlx daje nowe
teorie, .wypracowane w rnych szkoach. klasztorach (znaczeniejsza supliciarlska, Saudrean), by rozwin argumentowanie miociqss. w. xx (Tombsz Merton) wraca d9 .'j" Bernar.da
poszet,zajc problematyk o trudnoci ludzi wspczesnych,
Iecz tozwi4zuj4c. j4 raczej tez o mioci.Czciowotylko XX w.
podejmuje uzasadnienia metafizyczne 36.
86 Dano zebrano na podstawio hasa conternp|,aton
w Dictionnairs de
\
spiritulaitd asctiquo et mistiquo, t. 14_ 15' Paris l952.
36 Guibort, Marchal,
Gardeil, Picard, take Garrigou-Lagrange, Maumigny, de la Tailo.

72

I\{IECzYsA\,v GoGACZ

Ten przegl4d dziejw kontemplacji wyranie poka?uje

jak kontemplacja tylko w xII w. zwiqzana
bya ,,a;pel'le;
z metafizykq, jak wciq mistyk czono z teologii
niszc qc tym
samym teori kontemplacji, jako mistyki zw'qzanej
z metafizyk4.
]
b)'P odzia,kierunkow
mistyki:
M i s t y k aX . I Iw .
jest zespoem twierdzeri, tumaczqcych
stosunelc Boga do czowiekb takze w duchu neopiatonizmu. Staje si
czsio kontemplacjq, gdy opiera swoj
ia meta ti'yce, Akcentuj4c jednak argumentacj"'g.,*".,tacj
tezq g mioci albo dogmatami pozostaje systemem twierdzeri teologicznych ,rub
wskaza . W zwi4zku z tym o1tatnim *o,," wyrzni:
"r."tv.";i.1,
ascetyk
uczu i woli (szkod benedyftyrsko-cysterska),
ascetyk intelektu
]ol.i .(wiktoryni), ascetyk wyobrani 1Hiia.g""j" z Bingen, Joachim
z Fiore). Jest to podzi a'ze wzgldu na wadze,
ktre doskonalc czowiek zasuguje sobio na
fycie mistyczne.
Powyzszq klasyfikacj atwo jest przeksztaci
ze wzgldu
.na
zasad wyrznienia szk, mianowicie: mistyka
beneJ<trej kierunek wyznacza regua w. Benedykta
,$|l'o'ka,
(lJernard z Clairvaux' pobonooparta na pokorze
i },,ios.i;,
mistyka eremltw, ktrej podstaw sq pisma
ojcw (Guigues
II, Adam Kartuz), mistyka wiktorynow
iRyszard), ktra opiera
si na szukaniu uzasadnie w metafizyce i. tym
samym ,t"1"
si kontemplacj4, mistykq profetyzuj4ca, ktrej
cechq jest
akqja reformowania, programo''Ie poprawianie
obyczajo.w
wielkich spoecznoci(Joachim z Fior6, }tild"g^,da
z,Bingen).
Powyzsze dwa typy podziau kieruntow mistyki
i .kierunkw.mistyki, podkrelajq i wyprecyzowuj4 fakt
zaleznoei zakresu prbblematyki metafizy cznej, czasem
teologic znej lub
ascetycznej, od problemu.stosunku czowieka
do Boga i Boga do
czowieka, od programu drogi w gr i w d,
czyli od problemw mistyki. Te stwierdzenia zbliaj4 do
wniosku, ze zakres
problematyki metafizycznej zaLey od
stosunku meiafizyki do
mistyki. Stosunek ten jak wyjaniono powyzej,
'
polega na znajdowarifu dla mistyki uzasadnienia w metaf izyce.Mistyka
wyzna_
cza zakres problematyki metafizycznej,
sam metafizyk.

O PRZEDI\IIOCIE

METAFIZYKI

W XII W.

73

W takiej sytuacji i przedmiot badari metafizyki za\eyod przed.

n'riotu badari mistyki, ktrym w mistyce jest Bg, jako przedmiot materialny; suma wiadomoci,ktre Bg przekaze o sobie
inte]ektowi moznociowemu, jako przedmiot formalny quod;
bierna podstawa intelektu, jako pzyjmuj4cego jest przedmiotem formaInym quo.Nalezy doda ze podzia przedmiotu misty. ki opiera si tu na ujmowaniu poznaniA mistycznego jako dziaania, w ktrym Bog speniajc ro1 intelektu czynnego' Iub
pomijaj4c 8o, przekazuje bezporednie wiadomoci o Sobie
intelektowi moznociowemu,jako tylko przyjmuj4cemu.
II
Geneza zespou twierdzeri, nazywanych metafizyk, precyzowanych w zagadnieniu odmian neoplatonizmu, oraz
problem wzajemnego stosunku metafizyki do mistyki, prow adz4
do przekonania, e ptzedmiotem metafizyki w XII w. jest to,
czym rzecz jest, aIe nie rzecz jako rzcz, lecz to w rzeczy, co l
wskazuje sob4 na Boga, utozsamiajqce si zreszt z natutq tzeczy, czyli przedmiotem metafizyki w xII w. jest rzecz, jako
wskazujqca sobq na Boga. Metafizyka wic pozostaje zespoem
twierdzet'r metatizycznych dotycz4cych natury rzeczy i racji
je tumaczcych, lecz. rzeczy o pewnym przystosowaniu do pytari intelektu, rzeczy ujmowanych od strony ich funkcji wskazywania na Boga, a wic wewntrznie. modyfikowanych ze
wzgldu na ich poznawalno.Sq poinawalne'ty1ko jako.Iady
M4droci. o modyfikacji tej nalezy mwi dlatego, poniewaz
nie pynie ona cakowicie z tzeczy i nie jest faktem jedynie
obiektywoYffi, Iecz poniewaz pynie takze z potrzeb, wyzn aczonych ptzez mistyk. Niewqtpliwie rzeczy s4 tym, czymje pozna.jemy. Sq natur4 cielesn4, umysow4 lub duchowq, ale wanie
tak4, by zwraca uwag na to, e nie sq peni dobra, a tylko
la'demDobra i Mdroci.Rzeczy sQ ladem,lecz.waniechaladw wyznaczylo take zapotrzebowanie mistyki. S
kter
l
tci.w wypadku Ryszarda szerokie Iady obejmuj." *,,ystkie
Tzeczy, bdqce tymi ladami,w}Aoznionymi prawem' na mocy,

74

I[IEczYsAw

GoGACz

kt.rego od nich musi si za.czyna

droga ku yciumistycznemu.
W wypadku Tomasza s4 juz
mniejsze Jt"ay 3?_ ty1ko czowiek,

'w ,,,qypadku
BernardaffJ?:i"rzeczYwisto,

tylko mio

Nie jest to wic ogranicz".,ru

przedmiotu sposobem
idealizm'''1 narzucaj4cego
wiatu bytowanie i prawa.
Jest to
tylko re'acja za7en'ociprzedmiotu metafizyki
od
mistyki
w wypadku kontemplacji, od
teologicz.,"; p"ourematyki
osoby
w wypadku Abe'arda, od
zagadnienia Ducha, '""."j.,iaj4cego
wiat widzia'nY, W wypadku
Anze'm,. R,"",y pozostaj4
sobq,
pozostaJq obiektywnie-i"au*
il;;;.'"jq.
'adBoga poznajemy to czym one s4.
Przedmi:t metafizyki w
ktrym jest tze)cz jako
.XIII ,1v.,
tzeC(l lecz jako rzecz wskazujqca
sob4 na Boga, modyfikonany
wic jest akcentem przydatnos.i,
;,'*
;amym nabiera cechy
argumentu dla zespou twierdze
uzlsadnianych. Staje si tez
rodkiem wychowujqcym
mio,
. po.,i"*"z przesuwajqcym ja
w*kierunku peniejszego dobra,
niz ,o oo,,."walne . ,,"",y,
ktre jest Iadem.
Precyzuj4c te twierdze1r_1,
nale y uzna, e,
o.,".o*iotem
materialnym mbtafizyki
w XII w. 1".t
jako rzecz, bdqct
jednak wskazywaniem
",u.z
na Boga (przedmiot
materiarny i for_
malny quod,'s4 identyczne);
przedmiotem formalnym guod
jest
rzeez jako wskazujqca sobq
na Boga; j"k9 to, co jest
w
niej
poznawalne: lad M4droftii
przedmiotem forma'ny m quo
jest
wyznaczony przez jaki
temat zakresu problematyki
metafi---'_

37 w metafizyco
'
Tornasza tumacz
qvL<Li uzasad
LZatsa,o.rua,J
rzeczywisto nie
lady, locz racjo pzycz^y
s8 Naloy jeszcze
podkreli, o zatzut idealizmu
teoriop o,.u*)",u,o
i ontologic,nego (DmIsk
, r,,,_t,,.o"ionalizm
p,),onte n,u,kowe,
taLrik Filozoficzny.., XIv
,,Kw&r.
"
roe) jest nie .,"u,,u,.d,,iony,
poniowa intolekt
nio stwierdza istnienia.natur
og,lnyoh (Platon;, nJrzutujo
w tzeczywisto
swych poj (Borkley), a.ni
ni-e uiq*l." ,,i"""go- -o.rzeczywistoci
(Kant),,
lecz ujmuje w nioj tyio tytto
ile potzebnych jest dla uzasadnionia
*'*a
etawianych prolemw. \fuaciwa

przedmiot.".roi.*uro,.;;;,:;;;:::#-ffi'}:".*T::T#i:::::J.
..1

O PRZEDMIOCIE METAFIZYKI W XII W.

75

zycznej, okrelenie tym samym jej przydatnoci jako argumentu uzasadnianego.

DIa porwnania warto zaznaczy',,ze przedmiotem materialnym metafizyki wspczenie rozumianej jest byt jako
onkretny, przedmiotem formalnym quod jest byt jako byt,
jako zdeterminowana' identyczna z sob4 trg,o ile istnieje,
przedmiotbm formalnym quod"jest metoda.
Dla mistyki w jej powi4zaniu z metafizyk4, a wic dIa
kontempIacji przedmiotem materialnym jest lad m4droci;
przedmiotem formalnym quod jest ustalenie, czy tzecz jest tym
dobrem, przy ktrym moe zatrzyma si mio;przedmiotem
formalnym quo jest czynna postawa inteIektu szukajqcego
i podziwiajcego 39.
Dla historyka metafizyki omwione zagadnienie przedmiotu, ktrem zajmuje si metafizyka XII w.' ma znaczenie nie tylko
faktu erudycyjnegg, niewqtpliwie poszetzajqcego wiedz o filozofti fedniowiecza, Iecz take jest pogbieniem Wiadomoci
o bycie, tak rzadko poprawnie widzianej i tumaczonej ptzez
czo.wieka. Argumentem za susznocitego stwierdzenia jest
choby fakt bardzo dugiego utrzymania Si neoplatonizmu,
jako formuy wiatopogldoweji jako zespou twierdzeri naukowych filozofii. Nawet znaczna ilo odmian neoplatonizmu nie
budzia niepokoju, ktory mog umoliwi dostrzezenie pomieszania w neoplatonimie porzqdku myli i bytu, powszechnikow
i transcendentaliw, poznawania i istnienia. Zapewne korzyci,
ktre uzyskiwao redniowiecze z neop}atonizmu uspakajay
umysy:-Iikwidowani waciwegoPlatonowi absolutnego dua.
lizmu ducha i materii, podnoszenie wartocijednostki i jej zycia
wewntr znego, przydatne w walce z . Arabami, rryniesienie
dobra ponad myl, a przez to podkrelenieopatrznoci, ratujcej przed. fatalizmem i materializmem Arabw a0. Nawet po.
qczenie prawie absolutnej transcendencji Boga i jednoczenie
39 Podzia przedmiotu mistyki patrz
Wzei.
{o Rubczyriski
W . , op. cit., passim.

76

I\trEczYsAW GoGAcz

gbokiej, emanacyjnej, immanencji wydawao

si osi4gniciem.
,
- Korzyci te, chociaz niosy z sobq takze mozliwoci i fakty
strat, wiadczjednak o tym, jak gboko wdar
si neoplatonizm w kultur redniowiecza,e nawet nie budzi
niepokoju.
Nic wic,dziwnego, e metafizyka i mistyka .przejy
'uopi".
totisk4 problematyk, e tak gboko metafizyka
i mist1,ka
powizay si w kontemplacji. Wynikay
bowie,,, z jednego
.
systemu, z jednej postawy. W tym ivietle zrozumiaa
jest waga
odmian neoplatonizmu, jako grup precyzuj4cych
si zagadnieri
i uj. odmiany te nie tylko,stany u pocz4tku genezy
metafizyki, a|e wyznaczyy poprzez zwi4zek metafizyki
z mistykq
swoisty charakter przedmiotu metafizyki w
XII w. charakter
ten polegajqcy nb ujmowaniu rzeczy_, nie jako
rzeczy samej
w sobie lecz jako wskazuj4cej sobq na-Boga,
ffiEl cech prze, 1ri"r.""1" rig do obiektywnej, poszukiwanej prawdy, chociaz
. dziwi atmosfer subiektywizmu, ktrym w jakim sensie jest
zaleznoprzedmiotu metafizyki od mistyki.
Jest to zaleno
poznawczo-bytowa (istnieje to w rzeczy, 'co jest
poznawalnym
ladem Boga),-realizuj4cy si bqd ''eopiatonizmu,
pomieszanie
porzdku myli i bytu. Pomieszanie to nie przeszka
dza'o
w tym, by rozwina si dobra mistyk a i za*ezna
od nich ".","'ui
metafizyka\ w wypadku np. yszard a ze w.
Wiktora nawet wyamuje si z neoplatonizmu.
okrelenie przedmiotu tej metafizyki, nalezy
aoaae, jest
wynikiem porz4dkowania problematyti xtr
W., ewentualnym
osigniciem przy pomocy prostego zabiegu patrzeni
na w. XII
pop.rzez zakresy dzisiejszego pojcia
fi]ozofii, fnetafizyki,.
mistyki i ujcia w te zakresy grup zagadnieri
w XII w. omawianych. 'Iest to pojcie i rozwinicie drogi,
wskazanej przez
Grabmanna (porz4dkowa w. xII przy pomocy
pojcia scholastyki, mistyki i metody), nawi4zanie do stwierdze
Grunwa1da,
Baeumkera (stwierdza si filozofi w xII
w.), wyciqgnicie
wnioskw z do)<onanego przez Dempfa tozrznienia
odmian
metafizyki w XII w. W oparciu o to wszystko,
obok oklenia
przedmiotu metafizyki w XII w.' mozna
byo dodatkowo, jako

O PR,ZEDMIOCIE IIIETAFIZYKI

W XII W'

t,

ustali cechy rozwyniki poszczegolnych etapw rozumowania,

i dropoznawcze, neoplatonizmu redniowiecznego:Symbolizm
e u * g r a k t e m t s k n o t y . M o z n a b y o u z a s a d n i o d m iJasinor'anyneo- '
platonizmu prost metod zastosowania wynikw
jednej z ustalonych
skiego, czylt przez pokazanie modyfikacji
stwierdzic fakt mesi
Dao
przez niego cech neopIatonizmu.
ktra jest domijego
kultury,
afizyki w XII w. i dominant
we wszystkim
nant caego nawet redniowiecza: oddanie
pierwszego miejsca Bogu.