Mieczysaw Gogacz

DLACZEGO BRONIMY TOMIZMU?

Powodem wci na nowo podejmowanej obrony tomizmu jest wierno czowiekowi,

ujmowanemu w perspektywie kultury. Zawsze w kulturze, take wic w kulturze naszych czasw,
zarysowuj si dwa wykluczajce si nurty: nurt idealizmu i nurt realizmu. Tomizm sytuuje si w
nurcie realizmu. W kulturze wspczesnej dominuje jednak idealizm. Kierunki filozoficzne,
budowane na idealizmie, wykluczaj realizm i kwestionuj tomizm. Dzi kwestionuj tomizm z
du si. Mona nawet powiedzie, e spr midzy idealizmem a realizmem bdzie trwa zawsze,
chyba e czowiek zdecyduje si na sta wierno prawdzie i istnieniu przeamujc zafascynowanie
tworzeniem przez siebie dowolnych twierdze o rzeczywistoci.
Wymiemy najpierw cechy, wyrniajce realizm, a z kolei cechy idealizmu.
Nurt realistyczny w kulturze wyraa si w zaakcentowaniu pierwszestwa bytu przed myl,
co stanowi natur realizmu. Skania to do starannego odbioru zawartoci bytu w biernej recepcji
stanowicych byt pierwszych elementw strukturalnych. Ich opis jest metafizyk bytu. Niektre
byty dziki swej strukturze s osobami. Analiza zalenoci midzy skutkiem i przyczyn ujawnia,
e wrd przyczyn znajduje si Samoistne Istnienie. Jest ono Bogiem. Powtrzmy, e nurt
realistyczny wyznaczaj cztery cechy: sam realizm, metafizyka, niezwyko osoby, Bg.
Nurt idealistyczny w kulturze ma pocztek w tezie, e myl lub mylenie stanowi pocztek
rzeczywistoci, e j tworz, e wic poznanie ludzkie jest czynne. Wyklucza to metafizyk, gdy
nie jest potrzebne identyfikowanie elementw strukturalnych jednostkowego bytu. Nie jest
potrzebna metafizyka. Zastpuj j konstruowane przez intelekt zaoenia, na ktrych wspiera si
system wyjanie szczegowych aspektw ycia i jego dziejw. Maleje lub znika pozycja i rola
osb, gdy wyprzedzaj je tworzone przez intelekt struktury oglne, takie jak idee, instytucje,
technika, w ogle wytwory. Czowiek jest identyfikowany przy pomocy uytecznoci w stosunku
do celu instytucji. Zostaje pominity Bg jako przyczyna sprawcza istniejcych realnie bytw, gdy
w idealistycznej orientacji ca rzeczywisto tworzy samomylce si mylenie. Powtrzmy take,

- 2 -

e nurt idealistyczny podobnie wyznaczaj cztery cechy: pierwotno myli, tworzone przez myl
zaoenia wszelkich wyjanie, dominacja instytucji i teorii, absolutyzm kultury utosamionej z
rzeczywistoci.
Te dwa nurty musz powodowa spicia i konflikt. A gdy dominuje idealizm, tomizm jest
kwestionowany. Stajemy w jego obronie, gdy sam czowiek pyta o prawd i powd swego
istnienia. Rozwamy wic bliej cechy realizmu i idealizmu w kulturze.
1. Realizm sytuuje myl w zespole czynnoci czowieka. Jest ni zdolno do recepcji
oddziaujcych na nas bytw. Wynika z tego, e oddziaujce na nas byty wyprzedzaj mylenie. Te
byty s ujmowane w tym, co je stanowi. Czynnoci poznawania wskazuj na bezporednie
podmioty poznania, na intelekt i zmysowe wadze poznawcze, ktre z uzyskanych informacji
komponuj wiedz o wiecie.
Idealizm jest odwrotnoci realizmu. Polega na uznaniu za pierwsze tego, co znajduje si we
wadzach poznawczych. Czyni zawart tam wiedz samodzielnym i pierwszym powodem
rozumienia wiata. To rozumienie uwaa za przyczyn wszystkich dajcych si poznawa bytw.
Nie pyta o istnienie bytw, lecz o nasze ich rozumienie. Przypisuje wic myleniu pozycj
przyczyny, tworzcej treci wiata. Daje pierwszestwo konstrukcjom mylowym i samemu
myleniu jako autorowi tych konstrukcji.
Realista powie, e najpierw trzeba istnie, by z kolei posiada waciwe sobie treci.
Idealista wyakcentuje pierwszestwo moliwoci. Wczaj si emocje. Idealista czuje si dotknity
odebraniem mu pozycji twrcy otaczajcego go wiata.
2. Metafizyka jest umiejtnoci rozpoznania i wyraenia struktury otaczajcych nas bytw.
Wierno tym strukturom stanowi prawd. Zgodnie z prawd buduje szczegowe wyjanienia
powiza midzy bytami i suy wszystkim naukom informacj o realnych bytach.
Zaoenia u podstaw rnych systemw wyjanie tworzy intelekt, ktremu idealizm
przypisuje pierwszestwo. To pierwszestwo przypisuje wic wiedzy, ktra najpierw dotyczy
moliwoci. Intelekt buduje moliwe i oglne kompozycje. S one wanie oglne i przez nas
konstruowane. S w swej naturze tylko mylne. Przypisuje si im pierwszestwo zgodne z
pierwszestwem myli. Platon wyranie mwi, e pierwsza jest instytucja pastwa. Powtarza to
Hegel.
3. Osoba jest zawsze bytem jednostkowym, ktry przejawia rozumienie innych bytw i
odnoszenie si do osb mioci, wyznaczon przez realno osoby. Osoba i jej relacje, gwnie
mio, staj si najcenniejsze i wyznaczaj w kulturze humanizm, a take religi, gdy odnosimy si
z mioci do Boga.
Instytucje, teorie, rnorodne wytwory, sytuowane przez idealizm na pierwszym miejscu,
wyznaczaj czowiekowi i wszystkim osobom pozycj drugorzdn, ktr mierzy si uytecznoci.
2

- 3 -

W tezie Platona czowiek jest odbitk wczeniejszego wzoru, ktry wyznaczy przede wszystkim
doskonae pastwo. Hegel w ogle likwiduje czowieka czynic go fragmentem jednego procesu
stawania si caej rzeczywistoci, ktra pod koniec dziejw uzyska etap i pozycj absolutu.
4. Wedug realizmu Bg jest Samoistnym Istnieniem, przyczyn sprawcz wszystkich
realnych bytw, i jest zarazem Osob, ktr cechuje rozumno i odnoszenie si z mioci do
stworze.
Wedug idealizmu istnieje absolut, ktry jest albo pocztkiem linii rozwoju, albo jej kresem.
Gdy ten pocztek jest nieokrelony, i wynika z niego myl, wyjanienie wiata staje si gnoz. Gdy
rozwj przypisze si jednemu czynnikowi strukturalnemu, kresem staje si monistycznie pojty
wszechwiat. Nie ma tu miejsca dla Boga osobowego, ktry kieruje si rozumnoci i mioci.
W realizmie zgodnie z prawd czowiek uzyskuje sw wyjtkow pozycj, a Bg staje si
powodem istnienia i rozumienia wiata. Liczy si prawda.
W idealizmie funkcjonuje tylko pewno, pomijajca prawd. Ta pewno jest oparta na
decyzji usytuowania na pierwszym miejscu kompozycji, tworzonych przez myl. Idealizm w
odniesieniu do otaczajcych czowieka bytw musi gosi agnostycyzm i sceptycyzm, a ponadto
ateizm. Agnostycyzm polega na tezie o niepoznawalnoci prawdy. Skazuje to wanie na tworzenie
bytw i dowolnych o nich twierdze. Uwaa si to za pen wolno czowieka. Ta wolno jest
wprost dowolnoci. Sceptycyzm jest konsekwencj agnostycyzmu i skania w praktyce do
zawieszenia decyzji. Jest to grone w dziedzinie spoecznej i gospodarczej. Ateizm opiera sw
negacj Boga na wykluczeniu poznania zgodnego z prawd i na zaweniu pola mioci, ktra
obowizuje wobec wszystkich osb, take wic wobec Boga. Ateizm bowiem gosi zakaz mioci
do Boga.
Rozumiejc to wszystko musimy podejmowa obron realizmu, a tym samym tomizmu,
jego metafizyki, prawdy o czowieku jako osobie i prawdy o Bogu.