Mieczysaw Gogacz

KIM JEST CZOWIEK

(Tekst przygotowany na posiedzenie
Komisji Nadzwyczajnej Sejmu
do rozpatrzenia projektu ustawy
o ochronie prawnej czowieka pocztego
i zoony w Komisji na jej posiedzeniu
w dniu 20 lutego 1991r.)

Aby doj do ustalenia, kim jest czowiek, trzeba najpierw rozway zagadnienie
stosowania w antropologii filozoficznej trzech gwnych sposobw identyfikowania
czowieka. Te sposoby polegaj na zinterpretowaniu dostpnych wszystkim informacji,
uzyskiwanych przez kadego czowieka w bezporednim poznaniu. Uzyskiwane
informacje s zawsze te same i s nastpujce: czowiek jest sum cech fizycznych, jest
jednym obszarem dozna i oddziaywa, jest realny. Trzy gwne sposoby przejcia z
informacji, uzyskanych w bezporednim poznaniu, do okrelenia czowieka s drog do
odpowiedzi na pytanie o istot czowieka, o to wic, co czowieka wyrnia, co wane,
wprost w nim istotne. Te trzy sposoby zasadniczo rne, zmieniajce rozumienie
czowieka, okrelili trzej filozofowie: Platon, Arystoteles, w. Tomasz z Akwinu.
Propozycja Platona. Wedug Platona i z kolei wedug caej tradycji platoskiej, ktra
trwa do naszych czasw, czowiek jest tym, co bezporednio poznajemy. Jest wic albo
sum cech, albo jednym i jednolitym obszarem dozna i oddziaywa, albo jest realnoci.

2
To "albo", czyli skutek uznania dowolnej cechy za czynnik wyrniajcy czowieka, ma
rdo w tym, e podmiot poznajcy ustala element dominujcy w czowieku jako tzw.
Sens czowieka, gdy niezalena od czynnoci poznania istota, rna od cech czowieka,
znajduje si poza czowiekiem. Stanowi bowiem tylko jego zewntrzny model, wzr,
ogln ide.
W tradycji platoskiej ostatecznie umawiamy si, e jaki zesp cech jest
czowiekiem. W tej tradycji formuuje si wic wiele dowolnych koncepcji czowieka z
tego wanie powodu, e prawd o czowieku, jako stanowicy czowieka sens,
konstytuuje poznajcy intelekt. Fenomenologowie dopowiedz tu, e czowiek jest tym,
czym jest dla mnie.
Propozycja Arystotelesa. Arystoteles i arystotelicy odrzucaj platoski sposb
identyfikowania czowieka oraz kwestionuj platonizujce ustalenia, kim jest czowiek.
Gosz natomiast, e to, kim jest czowiek, wyraa jego istota, ktra znajduje si w
czowieku. Tej istoty nie konstytuuje nasze poznanie. Jest ona niezalenym od poznania
podmiotem tego, co bezporednio poznajemy. Na tym podmiocie wspieraj si cechy
fizyczne czowieka, jedno obszaru dozna i oddziaywa, jego realno.
Koncepcja Arystotelesa nie jest dzi stosowana. Dziedziczymy j w wersji
trzynastowiecznego awerroizmu aciskiego.
Twrca awerroizmu, Siger z Brabancji, uwaa, e czowiek jest materi i pochodzc
z materii zniszczaln dusz. Jest dosownie zwierzciem. Jednak oddziauje na czowieka
wsplna dusza ludzkoci. Jej wpyw przejmujemy w tworzone przez nas wyobraenia.
Czowiek ginie w chwili mierci, trwa wsplne mylenie ludzkoci. Awerroistyczna
koncepcja czowieka ma dzi posta tezy, e ciao i dusza czowieka po jego mierci
pozostaj w kosmosie, e trwa tylko mylenie, nazywane wiadomoci, e naprawd
czowiekiem jest tylko wiadomo.
W awerroizmie poczyy si wtki arystotelesowskie z platoskimi: cecha uzyskaa
pozycj istoty. wiadomo jest przecie tylko zespoem umysowych dziaa.
Propozycja w. Tomasza. Tradycj platosk i arystotelesowsk dystansuje w.
Tomasz. Uwaa, e czowieka nie konstytuuje to, co bezporednio poznajemy, ani podmiot
bezporednio poznanych cech, lecz pierwsze elementy strukturalne, powodujce realno i
istotow identyczno, na ktrych wspieraj si podmioty cech, dozna i oddziaywa,
take jedno i realno.
Odniemy tomistyczny sposb identyfikowania czowieka do wci powtarzajcego
si zespou informacji, uzyskiwanych w bezporednim poznaniu.
Najpierw poznajemy cechy fizyczne czowieka. Aby jednak czowiek posiada te
cechy, musi ju istnie. Pierwszy jest wic w nim powd realnoci, nazywany istnieniem.
Wtrny jest podmiot cech, nazywany materi i okrelony przez form jako dusz, czyli
zasad wyznaczajc i usprawiedliwiajc czowieczestwo czowieka.
Kolejno w poznaniu jest odwrotna do kolejnoci w bytowaniu. Czowieka stanowi
wic i zapocztkowuje istnienie, a zarazem wywoana w nas przez to istnienie istota, ktra

3
jest form i materi. Istnienie jest w czowieku powodem realnoci, bez ktrej nie ma
czowieka. Forma, wspstanowica istot, jest powodem tosamoci czowieka i razem z
niematerialn podstaw recepcji innych bytw z intelektem i wol, jest niematerialn
dusz. Materia w istocie czowieka jest podstaw cech jako przypadoci fizycznych i
razem z ukadami tych przypadoci stanowi ciao ludzkie.
Istnienie wic, aktualizujce w nas dusz, zarazem dopuszcza czenie si w
organizmie matki kodw genetycznych dostarczonych przez ojca i matk. Dopuszcza
zapodnienie, ktre jest poczciem si caej ludzkiej kompozycji z istnienia i istoty jako
duszy i ciaa. Dusza i ciao s pene w swych wyznaczajcych je pryncypiach. S niepene
w przypadociowych uzupenieniach. Aby dusza i ciao uzyskay te uzupenienia, rodzice
i inne substancje, ktre otaczaj poczte dziecko, musz oddziaywa ca sw bytow
zawartoci. Dusza pocztego czowieka przejmuje mio, nasz wiar i nadziej. Ciao
przejmuje fizyczne bodce ruchu, wzrostu, wymiarw, jakoci.
Poczty czowiek, kady czowiek jest zarazem osob. Znaczy to, e reaguje na mio
i odniesie si z mioci do innych osb, e ufa i oczekuje mioci i wiary, e przejawi
rozumno i wolno, gdy dziki tym odniesieniom z naszej strony uzyska i rozwinie
przypadociowe uzupenienia, stanowice w duszy intelekt i wol, a w ciele waciwe
kompozycje organw, ich ruch, wzrost i jakoci, waciw harmoni i funkcjonowanie.
Kim wic jest czowiek? Jest urealnion przez zapocztkowujce go istnienie
bogat struktur z duszy i ciaa, w ktrych przejawiaj si bezporednie podmioty
cech lub dziaa duchowych i cielesnych, intelekt i wola, zmysy i uczucia, nazywane
wadzami. Istnienie swymi przejawami wyzwala odniesienia osobowe, ktre s
mioci, wiar i nadziej. Gdy te odniesienia si utrwal, tworzona przez czowieka
kultura staje si humanistyczna. Realizuje si w niej ycie, godne ludzi.