MIEczYsAw

t'

UWAGI

t .

t
!.
i

i
i
i
l
I
ll
I

t.l.

It tr' ^

..t,f...'
.' 1

NA

TENTAT

MISTYKI

W BO^SKIEJ KOMEDII

DANTEGO

gTeo redniowieczu mylimy obraz,,em gotyckich katedr, rytmami

cr<i
yciowego Krystyny,
trudu
goriarlski'ch rnelodii, problematyk4
zro'zurnienia
Lawransa. MyIimy dobrze. Uzupeniamy to pr'agnieniem
tornizmu i je'dnoczenie dostrzegamy w sobie r'ado, e uchwycilimy
i Abelarda 2,
sens dziejow okresu Tomasza i Tempier 1, Bonawentury
o.kr,esu utworw:. Ben,t'anlin Maior i Rornan de l,a Rose 3.
Pomyka i niezasuzona rado. Uchwycili'my mylowo nieliczne wydarzenia, ktre dokonay si w redniowie'czu. Sens epoki ley gbiej'
u rde tych wydarzen. fr6d'a wyznaczaj4 ich bieg i charakter. By do.
trze do rde, trze,ba najp'ierw zna wydarzenia. Pami je zbiera.
Malowido powiksza si i niepokoi, bo vryobrania przenosi tu susz.
nie, a czsto anachroniczn,ie wyduzone p.osta.ci El Greca, grzm.ot'y klqtrli',
widma zapalonych stosw. Czowiek jawi si we wosierrni.cy i smutny.
redniowiecze, ktre straszy.
P,rlchodzi myl, e dopiero sprawiedliwe
odrodzenie daje czowiggodno i pozycj w wiecie.
kowi pr.awo do umiechu, przypomina
Pozvvala y.
Sqdy p'o.biezne i bdne.
Analiza wydarzerl redniowi'ecza mwi o nieprawdopodobnym
!rrymiarze wszystkich wtedy przedsiwzi. Krucjaty, arcritr:ktura, Sumtrn'y.
Jaki uniwersalizm
wie,lkoci, rozmaehu
tv,zrczego, tsknot, bclo,t'
i ortodoksji.
uwarunkowane
Wydarzenia
sq odzie dziczon4, lecz przede wszystkim
\^rytwarzanq }<ulturq. W niej wic jest ir6,do wydarzerl, jaka do'minante., ktr.a zbudowa.a take i atmosfer redniowiecza, nui.t zasadniczy,
z ktrego wypywa wszystko, nawet czowiek
' Chodzi tu o zaznaczenie kontrastu pogl4dow. Tempier, arcybiskup Paryza
potpit tezy Tomas7'a z Akwinu.
2 Teoretyk uporzq'dkowanej 'miooi przeciwstawiony czowiekowi, ktry przey chaos mioci; por. E. Gilson,
Abe|'ard i Heloiza, tu:m.A. Pods.'iad, Wars.zawa
i956 i zarttie,sz'czony tam pikny wykad Gilsona pt. Fi,lozotia redni,ollsi,eczaa humanizm, s. 276-296' Wyk'ad ten drukowany jest take w ,,fyciu i Myli'' (1956)
4*5.
s Dzieo naukowe na temat szczytowych dostrzeerl ludzkiego ducha w dziedzinie mistyk.i i popullarne w redniowiecan dzieo laickie, k,tre mona by dzi
nazwa lornansem.
5 -

GoGACz

Zeszyty

Naukcwe.

II,

MIEczYsAw

GoGAcz

Trud zapytan wykazuje, e Sensern kultury red'niowie,cza jest dqzenie w gr, jak najdalej, do kofica bytu, w SaaIByt. Dqzy czowiek, jego
pootpowanie i wytwory, wie.lko zrozumiet'r, najtrafniej
pojte uspo.
ecznlenie, bo powikszenie

siebie o Boga.

odrbnoci redniowie,cza. To jest

le,zy caa problematyka
To jest ten nurt, z ktrego
dominanta epoki ma.Sowe'go maksymalizmu.
wysza kultura najdziwniejsza i tak bardzo naturalna, bo z czowiekiem,
pol^/szechnie zgadzajcym si na to, by odda w sobie p:'erwsze rniejsce
W tym

Bogu.
tu wysiek i roz,mach, prarvy romusirny
ze
ic drogq Dantego w Wergizum d ochotna wola, wiadornoc,
lirn a do spotkania z Beatr:ce, ktor.a poprowadzi dalej, do Bernarda
i tam, gdzie ,,fantazja ma,enie nadqY,,, w,,Mio co wprawia w ruch
sonce i gwiazdy,, o.
Nieatwo

to zrealizowa,

Po.trzebny

problemy,
spotka
ktre
Zavsze od nowa stajq przed czowiekiern
Hilob i Dawid, Augustyn i Sartre. I z,awsze staje konieczno, zrozuroienia, e w szersze wiaty niz filozofia prowadzi czowieka Bg, ktry ofiarowuje ,przyjain czow,ieJrowi, gdy ten zwrcl d'o Boga ochotn4 wol w nozumnej mioci.
o tym Dante mwi w Boski ej kamed.Na ty,m polega nie tylko od.
rbno, Ie.cz g'bia i p.rawda redniowiecza, sens jego wertykaliz,mu
Dan'te
i gregorianskich melodii, ycie czowieka w :symbolu Krystyny.
uka.znrje pene y,cie czowieka. Jego pd wzwyz i upadki, przemylenja
i bezradno, tragizm faktu, ze jest compositum i pikno znalez:enia
szczcia w Peni Bytu, dotarcie rozumern i wol do Boga i powikszenie
si o szczcie Boze. Szczcie, jako dobro, rozlewa si: czowiek czo_
wieka uczy drogi. A Bg na kady wymarsz odpowiada przyjanlq.
Dante opowiada o sposobach zawarcia tej przyj ant, o Sp'rawach i tro.
skach czowieka, o sprawach i troskach Boga, czylt o porz4dku natury
i porzqdku aski. A wszystko ukada wedug drogi, ktorq indywidualnie
i na swj sposob odbywa Bernard, Ryszard, Tomasz.
A jak jq odby Dante? Stawiam tez:
Dante: a) w przekazanej nam wiedzy o mistyce pokazuje syntecznie
styl rznych systentw mistyki redniow|ecza,
Bosko
Ali'ghier'i,
Tekst we.dug tumaczenia E. Porbowicza, Dante
sole
komeaa, Warszawa 1921; por. fontas,ia qu manc posso, L,Arnor che mo:e r|'
Giulio
comlneda'
d'l,otna
La
Alighieri,
z
Dante
I45,
e l,altre stzll'e, Raj 33, 142. i
podane s
Einaudi' editore, 1954, Parnaso italiano, t. II. (Wszystkie teksty Dantego
Porbowicz,
np.
wedlug tych dwu pozycji. Przyjmuje s.i wic skrotowe cytowanie,
R,aj 33, 142 d1a teloqtow po]skich i Dante, Roj 33, 142 dla tekstow woskich).

MISTYKA

,,BOSKIEJ

KOMEDII"

67

b) dla jego poematu aden z systemw nie jest konstytutywny. Wskazuje na to analiza wqtkow mistycznych Boskiej korngd.
Nalezy prz.y,j4c,
e rozwtqzanie problemow mistyki poematu wyznaczone jest przez kon..
cpaj innq, ktorej Dante mg s.obienie trwiadamia,.ktor,ajednak jest
jego osobistym sformuowaniem wiedzy o drodze do Boga.
Przez mistyk nalezy rozumie gbokie zycie religijne czowieka, gdy
czowiek plawym r,ozurnem i ochotnq wolq od'daje siellie transce.nde.ntnemu i osobowemu Bogu (porzdek natury), a Bg na ofiarnq clecyzj
czowieka odpowiada ptzyjaniq (porzdek aski) udzielajqc czowiekowi
konkretnie co do przedmiotu peni naturalnego poznania nadnaturalnych
spraw Boga, co do sposobu specjalnie powodujc cakowite ztozvrnienie
prawd o Bogu, oczywicie na miar naszej natury. To powod;owanie jest
nadprzyrodzone i nie jest dawane ludziom powszechnie. Dawana jest
wszystkim milo. Przewaga mioci decyduje o witoci. W kadyrn
razie nie moe by miski
bez witoci. Moe by jednak niekiedy
przewagi
witobez miski, czyli bez tej w gbokim yciu reljnym
poznania nad mioci. Przewagi nie co do iloci, Lecz co do akcenfu,
czyli cechy duchowoci.
Mozna wic powiedzie krtko, ze w zyciu mistycznym Bg przynosi
czowiekowi specjalne wiadomoci o sobie, skoniony ofiarowan4 sobie
ca4 mioci4, ktra r.ozwina si w czowieku przez wspprac z Miociq otrzymanq. Znaczy to je'dnak tylko tyle, ze w mistyce, czy|\ w dziepolegajqcych
Boga i cz.owie'ka, 5f6-sUtn]<,1x.l
dzinie swonstych stcsunkw
na nadprzyrodzonej przyjani Boga i duszy z t4 wanie charakterysczn4
cech przewagi poznania nad mioci, takiego poznarria, ktre osiga
naturalnq peni c'o do przedmiotu, a dokonuje si co do sposobu bez
udziau wadz poznawczych czowieka jako czynnych lecz tylko przyjnnujcych 5, ze w tej dziedzinie
chodzi z jedrej strcrny {> Spraw wiedzy
o Bogu, z drugiej o spraw dowiadczenia Boga. I gwnie o spraw do.
wiadczenia Boga, co jest potem racjq, pow,odujc zrozumienie prawd
o Bo gu.
Rozwiqzania tradycyjne dotycz4 Sprawy posiadania wiedzy o Bogu
inaczej niz przez zrnysy. I st4d sprzeciwy. Sprzeciwy susz\e z pozyc1i
realizmu i empiryzmu poznawczego. oczywicie Augusbyn i mistycy neo.
platonizujqcy powiedz (ujmuj to w terminach tomiscznych), ze intelekt moznociowy czowieka moe odebra od Boga wiadomoci z pomi5 Powtarzam w tym skrcie definicj mistyki, podanq w artykule M. Gogacza,
O przed.miocie metalizAki u: XII tts. (z hi'storii stosunku metafizyki dc mistyki na
tle zagadnienia odmian neoplatonizmu), ,,Ro'czniloi filozoficzne", t. V, z. III (1957),
s. 65.

MIEczYsAw

GoGAcz

niiem inte.Iektu czynnego. I e to jest r'aniesposb nadprz;,"rod,zclny.

Dodajmy, ze to jest bardziej sposb kartezjarlski i anielski: znajdywanie
w sobie treci, chociaz nie sq uzyskan e przez zmysy i chocia nie zostay
przez nas wytworzone. Na to zgodzlby si Platon. Nurt realizmu poznaw.
czego nie przyjmie tych rozwt4zan. Nie znaczy to jednak, e nie jest
w ogole mozliwe otrzymanie wprost od Boga wiedzy o Nim poza drog4
poprzez zmysy i w tym jeszcze yciu. Taka moliwo nie mieci si
w ujciach postawy empiryzmu i rea1izmU, W ktrych mieci si doskonale
teza o spowodowaniu przez Boga cakowit ego zrozumienia wiedzy o Nim.
To jednak jest inna zupenie sprawa ni dowiadczenie Boga.
Najwicej zdalr sprzecznych wywouje sprawa dowiadczenia mistycznego. Sprowadza si na ogt do tego ca4 mistyk. Taka jest zreszt4 srrgestia w. Tomasza i mistykw 6. Sugestia suszna. Zav,rsze jednak dowiadczenie Boga rozumiano jako wiedz, jako otrzy.m.ante tej wiedzy poza
no.rmaln4 dr.ogq poznania zmysowo-umysowego' ja)<o wic,intui.cyjny
kontakt z 'istotq Boga. To budzio .sprzeci,w i .na tym polega bqd. Tym,czasem dowia'd.czenie B'oga jest do$wiradczen'r.em isf,nienia Boga. A istni'enie
weciug prac Gilsona 7, Krpca 8 i innych wspoczesnych metafizykw
tomistycznych nie jest ujmowane \r pojciu lecz rv sdzie egzystencja.!.
nyrn. Zantrr' dokona si poznanie pene, czylt z wytworzeniem
pojcia,
ttastpuje ,,styk dwu istni,erl'', podmiotu poznaj4cego i istniejqcego poza
mn przedmiotu. Susznie twierdzq mistycy, e dowiadczenie Boga jest
niejasne. Jest tyIko jako ujte. owszem jest bowiem sqderrl, ze Bg jest.
Niczym wjecej. Nie jest pojciern, k'tre ujmuje treci. Jest tylko dowiadczenibm, ujtym w przekonaniu, e dowiadczam istniejqcego Boga,
dowiadczam intelektualnie, chociaz nie pojciowo, bo nie ujmuj treci,
istoty. Nawet nie wiadom'o, czy przekonanie
uzyskuje formu s4du
egzystencjalnego. Ta interpretacja pokazuje, ze mozna dowiadczy Boga
wci4z jeszcze w ramach naturalnego poznania, chocia wanie w sposob
nadprzyrodzony. Nie przed kadym czowiekiem staje Bg w taki sposb. Mozna jednak dowiadczy istnienia Boga" Mwiq o tym wiarygodni
mistycy 9' Jest to moiiwe nawet w ramach realistycznej teorii poznania.,
w ramach wic sensownoci naukowej 10.
6 Z o b a ' c z n . c .u k s . J . M a j k o r y s k i e g o ,
,,mis'tyka jest pozn'aniem jakby
dowiadczalnym Bostwa'', Psgchologa przeg mistyczngch,
,,Rocz.rliki tilozoficzne", t. II - III (1949-J0), s. 774; cognttto quan erperimentol.is Det, Tornasz
z Akwinu, In lV iibros Sententiarlnn, 14, 2, 2, 3.
7 L,,tre et L,essence,Paris 1948.
8 Egzgstencjalizm tomistuczna, ,,Zrrak,,, 28 (1951)' s. 108-125; Prba ustal.enin
strukturg bytu tntencjonaLnego, ,,Collectanea Theologica", 28 (1957), s. 303-381.
e Znane jest np. zaufanie Bergsona do rnistykow.
l0 Zagadnienie dowiadczen{a mistycznego jest omwione w osobnym studium
pt. Mistyk a poznantie Boga.

MISTYKA

,,BOSKIEJ

KOMEDII"

Mona te uzyska pomoc w penym ztozumieniu objawionych prawd

o Bogu. Wtedy jednak stawia si w misce inny zupenie akcent. Wtedy
chodzi o Spraw ujcia istoty Boga, jego natury, o zesp6'poj, o wiedz,
o zro.zurqi.eni,e, a nie dowiadczanie. Jest to juz jed'nak dziedzina kontemplacji.
Poznanie misczJre nalezy wci4z do poznania nat'uralnego, czyli zgodnego z natur4 ludzk4. Co do przedmiotu jest naturalne, co do sposobu
nadprzyrodzone. Po rnierci dopiero nasze poznanie naturalne przyrodzone, czy|i naturalne take co do sposobu, i nasze poznanie naturalne
nadprzyrodz,one stanie si poznaniem nadnaturalnym, przekraczajqcym
przyrodzone moliwoci natury ludzkiej.
Jest to wciqz mistyka w sensie oisym, dor'iadazenie B.o$a, dzje'dzina
swoistych stosunkw Boga i czowieka, osobiste o wielkiej intensywnoci
przeyct,e stosunku do Boga 11, dqzenie czowieka do zjednoczenia z Nieskoriczonociq w sposb wewntrzny
i tajemniczy 12, poqczenie duszy
jeszcze
z Bogiem w tym
yciu prz,ez kontemplacj i akty doskonaoci l3,
gbokie ycl'e religijne. Wiedz o tej mistyce nazywano w redniowieczu
mistykq teoretyczna14.Nalezy nie myli tego z mistycyzmem' ktry chociaz u Brico.uta 15 znaczy to samo co miska, teraz ju, coraz czcie;
omlacza raczej mi.styk faszyw. Jal<ie poznanie quasx specjalne, nie
oparte na witoci.
11 Jes,t to definicja I(. Grsk'iego, ,,przeycie osobiste s'tosunktr do Eoga o wielkiej inten'sywnoci'', Stan badaft rwd dzieiml, mlstgki 7D Po|sce, ,,Nasza Przeszo,',t. III, s. 247.
1r Une tendance qut porte L'homrne d. s'unir d l'Infinl d'une nn.niere intime
et secrte, M. De Wut f, Histoire de lo phl,Los'ophiemclilsa|'e,wyd.6, Paris 1934,
t. I.. s. 226.
13 L'ascension surnaturelle ae L,d,rneet son union auec Dzeu dans |'a uie wsente par Ia contemplation et diftrents actes de l',tat.de pertectLon, A. Mignon'
Les origtnes de La scholastiqtte et Hugues de saint Victor, t II. Pari; 1895, s. 327;
por. M e g e r' MystLk, ,,Lexiikon fiir Theoogie und Kirche'', Freiburg im B. 1935,

t. vlr.

14 De Wulf rozronia w redniowieczu mistyk teoretyczn i praktyczn.

Pr'aktyczna jest bardzo bliska religii, teoretyczna jest wiedz: la descripton des
rapports de cotnmunitation directe entre L'dme et Dieu et I'etplication de I'ordre
unluerse|' par cette unton, M. De W u l f, Histoire de Ia philosophie m diuale
wyd. 2, Paris 1905, t. VI, s. 22$ (ze wzgldu na u.wagi o mistyce zacytowano wiadomie wydanie starsze). Wiedz o mistyce, czyli mistyk teoretyczna nazywa tE
de Wulf mistyk4 naturalnq, filozofi.czn w przeciwstawieniu
do nadnaturralnej,
praktycznej.
15 Mysticisme, mystique, mysti:re' ces diuers rnots, qut d,ruentdu grec p6ol
fermer, tre ferm, voquent L'ide d,e quelque chose de secret, qui chappe plus
ou m,oins a La claire raison et qui ne peut tre c|'a,irement diuilge ou crprim.
J. B r i c o u t, Mgstcisme, ,,D,ictionnaire pratique des co'nnaissances religieuses'',
Paris 1926, c. 1253, t. IV.

MIEczYsAw

GocAcz

Nalezy wic zwrci uwag na f'akt, e do poznania

waciwego
mistyce. ni.e dochodzimy wasnymi siami. Bg poma.ga, gdy jtu vzez
chrzest ptzyjdzie do czowieka i potem zaptoszony specjalnie jako Przyjan, by przej oddan sobie mio, a tym samym porvikszy iq ptzz
po4czenie ze sw miociq,czyli z Sob. Po4czenie oczywicie rra sposb
przyporzdkowania
sobie czowieka tak dalece, ze dziaa tsg plus czowiek. Wypenienie przyjani jest jednoczenie poszerzeniem czowieka,
powikszeniem go o Boga, ktory 'ur'chodzc dc czorvieka jako zaprzyja_
niona osoba podnosi go ku Peni Bytu, a w konsekwencji ku najmdrszyTn zrozumieniom, ku najszczliwszej miloci, w sumie ku peni ov/ego
wanie naturalnego poznania, kor1czqcego si u progu uisionis beatificae.
Nalez.v wyjani, ze .d<oro istnienie, jako przygocne w rz,eczach, jest
uprzyczynowane
i cigle podtrzymywane
w nich przez Boga, Bog wic
pierwszy i jedynie B.g daje wszystko czowiekowi. D.aje mu tez ycie
religijlne . Ze,strony czowieka - tylko zgoda na t,o, by przyzna to Bogu
i mimo t.j bytowej degradacji, waciwie pozornej, odda Mu mio,
kt.rq Bg rvynagradza przyjciem do czowieka. Zna1dujemy tu, ze ycie
ze mieci
mistyczne w duej czci zaLey od czowieka. Stwierdz"-y,
si ono w moznoci naszej natury, a}itualizowane jednak nie przez' nas'
lecz przez Boga. Mwimy std, e poznanie misczne co do przedmiotu
przychodzi Z zewntrz.
mieci si w naszej naturze, co do sposobu Cech ycia mistycznego i przygotowaniem jest kontemplacja. Chodzi
tu o skupienie uwagi na przedmiocie mylenia. wiczenie Si w t;rm,
przygotowuj4ce do zycia mistyczn,ego' moze by jakq ascez' czyli rezygrr.owaniem, ablstrahowa.niern cd tematw i T7.eczy' ktre nie s tylko Bogiem i Jego zyczenielm. Takie rezygnowanie chtnie doprowadza do atr'oci zatrzymYwania myIi przy Bogu, a z czasem przechodzi w stan
wzmocniony przez Boga, w ktrym czorviek, peni4c wszystkie obo'n'izki swego stanowiska na ziemi, zostaje przy Bogu nie tylko caq wol
i miocia, lecz i umysem. Obrazowo mozna powiedzie, e czowiek na
mu Boga, by popat,rze na co,
chwil od.wraca oczy o'd toq.rarzy'sz,C,e:go
irrnego. Czowiek zaatwi Spraw drugiego czowieka i powraca wzrokiem
zn w do Boga. A moze si zdarzy, e tak bardzo za1ci s4 rozmow4 Bg
i czowiek, ze czowiek nie reaguje na przedstawiane mu z zewn4ttz
'spr3wy innego czowieka. Ni.e syszy. Nie widzi. Nie czuje. Zmysy nie
przewodz' Dusza jest przy Bogu. Taki stan - to ekstaza. Jest ona czym
rrieistotnym dla zycia mistycznego. Jest w sferze zmysw. Jest wywiczeniem, zewntrznym skutkiem ascezy. Nie musi wystpowa w zyciu
nristycznym. Nalezy jednak doda, ze inaczej ujmuje t Spraw Bernard
z Clairr,aux i caa misfyka cystcrska i miska franciszkar1ska, z Bonar'entltr rn'cznie. Dla nich ekstaza jest najwyzszym etapem poznania

MISTYKA

!1I ,,BOSKIEJ

KOMEDII"

7t

l najwyzszym znakiem dowiadczenia Boga. St,oi ponad kontemplacjq,

jako jej wykoriczenie.
Kontemp1acja ta|e rozmaicie jest ujmowana w rznych nurtach dlrchowoci,.czy filozofii. W klasycznYm riziele .z zakre=sumistyki, w Benin.
min Maior, Ryszard ze w. wiktora okrela kontemplacj, jako dziaa,nie
poznawcze intelektu, ktory w sposb wolny i z podziwem poznaje rzeczy,
wskazujce na Boga, ujawniajcego w tych rzeczach sw4 mdro 16.
Kontemplacja wic jest czynnoci4 czowi,eka co do natury i co do sposobu.
Na1ezy dobrze pamita, e mistyka jest tak4 witoci4, ry kt.orej
przewaa, jako akcent, specjalne poznawanie Boga. Jeeli to p17yywanie
rozumie si jako dowiadczenie Boga, dowiadczenie Jego istnieni.a, wtedy
jest mistyka sensu strcto. Gdy si podkreli w mistyce Spraw wiedzy
pojciowej, Spraw zrozumienia istoty Boga, zrozumienia udzielonego,
spowodowanego przez Boga, wtedy mwi si o kontempIacji miscznej.
Oprcz tej jest zwyka, filozoficzna kontemplacja, jako czynno intelektu lud'zkiego, poszukujcego Boga, intelektu podnoszcego si wasn
siq wysoko, az do Boskich Brzegw, lecz wct4i w ramach naturaInego
poznania i co do sposob'u przyrodzonego.
Zatrzymanie si czowieka przy filozoficznej kontemplacji, przy e}stazie, przy ascezi,e, jest nazywane znow.u miscyzmem. Mozna wic dalej
precyzowa pojcie mistycyzmu
dodajc, ze mistycyzm
nie tylko jest
mistykq faszyw, ale ta}ce tym si rozni od mistyki, e zattzymuje si
i ocnosi jedynie <i.orodkw, prowadzq'cych do prz,eclrniotrr i celu mi'styki.
Nie odnosi si wprost do Boga, poszerzajcego czowieka o Przy3an.
Przyjan misczna, Bg w czowieku, daje peni naturalnego poznania. I trzeba tu silni'e podkreIt, ze nie ma w tym yciu przekroczenia
tej peni, z pozl:.ania naturalnego do nadnaturalnego. Dopiero tn uisione
beatifica nadprzyrodzone sprawy niedostpne poznaniu naturalnemu ponasze wadze PoZII WCZC do
zrrarr'y dz:ki temu, ze Bg przystosuje
poznawania nadnafuralnego i nadprzyrodzonego 17, ,,twarzq w twarz,,.

16 ContetnpLatz,o est Li.bera mentis perspLcotia zn sapientae spectacula cu|n

adm"irtione suspensa, Beninrnin Ma'tor, ,'opera omnia'', t. 196, ,,Patrologiae cur.
s u s c c m p l e t u s , s e r i e s s e c u n d a " , a c c . J . N I i g n e 1 8 5 5 ,c . 6 7 D , c 1 9 3 B ; p o r . M . G o gacz, Ftlozofin bytu u ,,Beniarnn MaLor,, Rgszarda ze u. Wt'ktoro, Lublin 1957,
s. 44_5i; r6zne okrelenia kontempiacji zobacz Ch. Baumgartner,
Contempla_
tion.,,Dictionnaire de s1:oiritualitasctique et mystique'', Paris 1952' . 14-15.
|i Poglqd ten omwi w. Totnasz u' Komentarzu do Sentencji Piotra I-ombarda, r, rV, 49, 1, 4, c 2 d w S. Th. I, 12, 4, ad. 5. Sobr w Vienne opowiedz.ia si
za nauk w.Tomasza; por.K. Michalski,
Mtstaka scholastyka u Dantego,
Krakow 1921.

72

MrEczYsAw

GoGAcz

Stru.ktura treciowa Boskiej kornedii, w ktrej Darrte prowadz\ czc.

wieka przez pieko, czyciec i raj, ptzftz cae' rozmaite ycie do Boga,
ilustruje t myl, e dla redniowiecza ist.ctne jest dqzenie do Boga.
Takie dzenie ma poczqtek w pragnieniu szczcia, a realizuje si na sze.
rokich zrozumieniach
problematyki
bytu, ktry wyczerpuje
wszystko.
(}dy dojdzie si do wniosku, e peni4 bytu jest Bg, wiadomo, ze dotarcie do Niego odby'o si pcpnzez uniwersalian
zrozurnie1 pozwalajqcych czowiekowi
poprawnie
pr'owadzi
wantociowa. Wartociowanie
jest
jmt
do stwierdzenia, e i r,dembytu
Bg. Uzn'anie t,ego
w konsekv.lencji roryoczaiem marszll w stron Boga. Na.stpuje pogbienie ycia
reljnego,
ktre moze objq ludzi tak powszechnie, e mistyka staje
si cechq zasadnicz4 i podstawo\^/ym nurtem kultury okresu. Tak byo
w. re.dniowieczu. Bez mistyki nie mona redniowiecza zrozumie, ani
jego architekt*y,
filozofii, muzyki, an,i Boskiej komedii.
W marszu do Boga mozna si jednak zattzvma na ktorym etapie.
I mona dalej nie pj. Wtedy jest tragiarr ycia, bo stawianie sobie
fikcyjnych
ce'lw ostatecznych, albo niernono odejcia od celu, ktry
by etapem. Wtedy pojawiaj si przeciwstawienia:
Ronawenfura
Abeland , Beniamin Maior - Romnn de la Rose.
Bg pomaga i do siebie. Pomaga pTzez dawanie zrozumienia, albo
przez dawanie mioci. Zrozumie,nie powiksza Mio, albo przychodzca najpierw
mio uatwia zrozumie. Jawi si w tym sf,'ormu'owaniu
bliej stosrunek mistyki do witci. Swito jest staq, porprzez wol,
czlroci z Bogiem. SciIe wic biorc _ osiqgana tylko.w
widzeniu
uszczliwiaj4'cym. W szerszym mlaczeniu moe byc orzekana o cz'owieku, ktory w tym yciu idzie z Bogiem d'o B.oga. Ryaby wic czcio.
wo, .co do zrtaczenia, tym samym co mistyka, a wic gbokim zyciern
religijnyrn, z tq jednak rznic, ze w mistyce zawsze, jako akcent, pierwszy jest moment p.oznawania, wtrny
mio. Swito zaws7e si
mierzy ilociq mi'oci,ktrq czowiek da Bogu. Mistyk mierzy si iloci.;4'zrozunr,i,et'r,a najbardziej dow;adczeniem Boga. Mistyka i witoto dwa ujcia gbi ycia religijnego cz.owieka.
z-tozurnien, e przewaa
Widzi si w mistyce, z racjt pierwszefistwa
tu element kontemplacji. Moze si zdarzy, e kto zostanie tylko ptzy
poznawaniu, a nie doq,cza do niego rwnie duzo micci. Wtedy konczy
si rnistYka, pozostaje mistycyzm, lub wiedza o m:'styce. Wie.dza o mristycle jest nauk, omawiaj4cq taki wanie spe'cjalny, w antr,opologii
szczeg6o*ej, stosunek czowieka do Boga.
filozo.ficznej i metafizyce
Mozna tu juz us.talri,e Dante miat wiedz o mistyce. Taka wiedza,
chociaz jest czym innym od zycia religijnego, rnoe by jedn,ak drogq
take do Boga.

MISTYKA

,,BOSKIEJ

KOMEDII"

Ze wzgldu na postawion4 definicj mistyki, nalezy przyjq podzia

materiau dotyczqcego mistyki w Boskiej komedii na dwie czci:w jedn'j znajdzie si zdanie:
A ju. wtrzya pragnieniu i woli,
jak koo, ktre w parze z kotem kry,
Mio,co wprawia w ruch sonce i gwiazdy 18.

W drugiej czci- reszta poematu. W tej ostatniej jest to wszystko,

co czowiek sam .przedsibierze w drodze do Boga (porzdek nat;r'rry),
\,'poprzedniej
odpowied Boga (porzqdek aski). DanrtE wyrwna
zacytowanym zdaniem cay brak nwn,owagi w mistyc:e Boskiej komedii.
omwi s:zeroko czowieka. omwi caq kultur. Zapomnia jednak
o tej prawdzie tomistycznej filozofii bytu, e skoro Bg bezpolrednio
pcd'trzymuje istnie'nie kazdej rzeczy, be:orednio i zawsze jest przy
teJ rzeczy. Stqd nasz nie.pokoj metafizyczny i poczqtek szukania Boga.
Bog 'poza t;-m piz,ez ask wchodzi do czowieka i Sam sprawia wszyst.
ko. l.]dziaczio.wit:ka polega na wylazeniu zgody. Nie pamitajqc o tym,
nrusia Dante wprowadzi szereg osb, ktore go rrie tylko akcydentalnie
prowadziy przez yciodo Boga 19.
Dernte wic z tej racji nie jest w mistyce tomist4. Moze czciowo
w podkreleniu momentu spoecznego, czyli ze jest fakt wzajemnej pomocy ludzi w drodze do Boga.
Wedrug 'tornizrnu B,g posuguje si czowiekie'rn, Iecz akcydenrtalnie. w Boskiej komedii widzimy jednak, e to Bernard rzecz;rwicie
prowadzi Dantego20, ptzedtem Beatrice21, chociaz czerpie wiato nie
z siebie',.. Bg w takim ujciu jest e.litfllfrl}. A to jest ce'chq neoplatonirnu 23. Cech4 neoplatonizrnu jest ta.ke szeleg porednikow.
Do Boga jednak Dante tskni i d}atego zdqa w 8or. Po stoprriach
idzie cotaz wyzej. od nieszczi win, a do Mioci.Ta tsknota, ktra
18 Ma gl"d uolgeua iL mio dno e iL uetle, Si com,e rota ch,igua|,mente mossa,
L'Amor che rmoue iL sole e I'oltre stelle".
Dante, Raj 33, 143-145.
10 Wergili... io sar tua guida' Dante, Piekto 1, 113;
,,Ja ci bd przewodnikiem'' to zdanie wzite z tumaczenia A. widerskiej,
Bosko konled.ia, Krakw
|947, Pieko 1, 119. ,,ro .solBeatrice, che ti taccl,o andare, Dante Piek,to 2,70; ,,Jestem Beatrycze... tu zesana'', widerska, Pzeko 2.70. Credo ueder Beatrrce, e ut,dt
7trnsene,,, ,,oto w jej miejscu sta rn4 siwobrody'', Porbowicz, Puaj 31, 59.
20 lbid.
21 lbid.
22 Betrice tutta nelL'eterne rote
tissa con Ii occhl. staua, ,,Zapamitaa w ko
wi.eczystych zotzy staa Beatryx'', Porbowi,cz, Raj 1, 64.
f3 Nauka Plotyna o emanacii, o lvypywie hilpostaz z Absolutu; por.
B. J a s iinowski,
O istocie neoplatontzmu i jego stanouszsku uJ d.ziejach tttozofit, Warszawa 1917.

MIEczYsAw

GocAcz

jest atmosfe.r4 mistycmq Boskiej komedii, mwi o jawicym si paryzez

obrazy poema.tu, jego estetyk i eruldycj, ;poprawnyrn ,rozumieniu przez
Dantego waciwegoycia religijnego, w konsekwencji - mistycznego.
Jedno ostatnie zdanie rpoernat'uratuje Dantego.
Dante pcza .tym ma sze'r'd]<q
wiedz 'o mistyce. I to na swojq korzy.
Pnowadzi bowie'm akcj Boskiej komedii, zbl.vanie czo.rnriekado B.oga,
v;anie poprzez porednikw, pwrzez Wergilego, Bernanda, Beatrice.
w najgbszyrn jednak nurcie, t;rm, ktry mona uzasadni struktrrr
Roskiej komedii tak odc.zytanej, e 'mtatnie zdanie poema.tu (o Bogu)
przeciwstawia si caemu poematowi (o cz.owieku),Darrte i,dzie nie po
drodze Tornasza, Bonawentury, czy wiktorynwfa. ldzie wasnq drog
samodziebeego rozumienia mistyrlri jako tsknoty za Bogiem. Tsknota
do Boga jest istotq modlitwy. Modli'twa jest podst.awQ, II& }ctrej rozwija sie mistyka i wito.
Modlitwa ts'knoty iest a]<temzgody na ,przyjcieBoga" Bg dziki tsknocie cz,owieka przychodzi" Wtedy zaczyna si
poprawne i trudne postpowanie ku zawarciu przyjani z Przyjaini.
II
Bernard z Clairvaux nawi4za25 w swych rozwaaniach do Augustyna. Augustyn i Bernard 26 oddziaywali na wiktorynw. oddziaa
wic uchrzcijaniony platon.izm i spekulacje neoplatot'rskie. Widocz-ne
to jest u wiktoryrrow w przyjciu st'o'pni zblizania si do Boga, lub grulp
pr'zedrniotw, ktre trzeba kole.jno od najniszych do najwyaszych pozna korntenlplacyjnie, jako warunek intelektualnego przybltenia do
Boga 27. Widocane to jest i u Bonawentu'y ''. U wszystkich nristykw
2t Uzasadnienie w cz. II rozprawy.
23 Wie einst Augustin, und er sagt auch nicht oLeL onderes ols Augustin.
M e t a p h g s i k d e s M i t t e l a l . t e r c( b m r w ) 6 . 7 0 .
A. Dempf,
26 Op. cit, Dennoch i.st dos Parad,or dass nun der grosse burgundisclw MUstiker und se|n Freund. der Scl,otte Richard uon St. Victor, dl,eser sogar in eigener
schulmd"ssiger Form, den schpfertschen Reali,smus Augustins eT,ne7leTnund uertreten, oon grosser Wichtigkett fiir dte ue'itere En'twtcklung der Metaphgsik geu)e8en.
2i Set autem sunt contemplationum genera a se et inter se otnnino dpersa.
PrLmum itaque est in imaginattone et secundum, solorn tmaginationen'1. Secundum
est itt inzagl'ncttt'anesecundum rtionem. Tertiunt, est in ratone secultdum imaginatLcnein. Quartum est in ratione secundum rationem. Qui'ntum est "supra sed norL
praeter rttLonem. Sertum est supra ra.tionetn et uidetur esse p'raeter rtttionem. P.yszard, op. c!t' 1, 6, c ?0. Kulesza z.wraca uwag, e Ryszard pockrela raczej grupy
p , r z e C m i o t o wk o n t e m p l o w a n y - c h ,a m n i e j s t o p n i e k o n t e m p l a c j i , E . K u I e s z a ,
Kon1entpllcjo, mistyczna u:edug Rgszarda od tls.Wiktora, ,,Collectanea Theo1ogica''. 12
( 1 9 3 1 ) .s . 2 3 6 - 2 5 3 , 3 8 3 - 4 0 5 .
28 Zobacz Bonawentura,
De triplici uia.,,Opera omnia", t. B, Quaracchi
Bonol;enture doit beaucoup a ceLle
t902. La thorie de Ia contemplation de sah

MISTYKA

,,BOSKIEJ

KOMEDII"

75

do czasow To'masza mowi si przyna'jmniej

o trzech
oczach duszy
i trzech drogach 29. Na kazdej d,rodze jest kilka stclpni, ktre kolejno
trz'eba przej. ostatnie @Zy, Oczy kontenaplacji bywajq omawjane najszerzej. Tu bowiem dusza ju kontaktuje si z Bogiem, juz jako Boga dowiadcza. Charakter tych dowiadczen ront szkoy. Szkoy, omawiajqce
.mistyk,
rozmaicie interpretuj4 spotkanie czowieka z Bogiem.
Neoplatonizm w;'powiada si w takim stanowisku, ze czowiek wasn
si, popTzez etapy idzie dto Boga. Bg czeka na szczycie drogi i bytw.
To jest podejcie mistyki naturalistycznej.
I ciekawe. Pornimo, ze tak
zaciqzy'a atmosfera naturyzmu
na mistyce red,niou'iecza poza tomi.
styczn, jednak mistyka ta utrz;rmaa si w granicach ortodoksji. Przyj.
rnuje bowiem jednak, wbre,w Plotynowi
i 11s'orplatonskim spekulacjom,
e t Bog idzie do czowieka przywoany albo pragnieniem woli, albo na.
sz potrzebq poznawania. I,ecz aby to wyjani, ustala ta mistyka stopnie,
na ktrych spotyka si Bog i czowiek. Stopnie, ktre koniecznie trzeba
pr:,-.ej
psychologicznyrn,
i to nie w znaczcniu
czy ascetyczD}E,
lecz
\{ znaczeniu ontycznym.
Stoprrie tC, jezeli nie S4 spraw4 ontycznych akcentw, doLycz4 albo
strony
czowieka,
umvsowej
a'lbo wolitywn.o-emocjorlalnej . Trzy 30
g<iwne nurty interpretacyjne d"jq si ustali .w' mistyc'e, odpowiednio
cio wadz duchowych czowied<a:poznawani'a i chcenia.
(Bonawentura)
akcenSzkoa cysterska (Bernard) i franc.iszkafiska
31.
tuj wol i uczucia
To arnie rownowag penego objcia dqzen czowieka do Boga. Pominity jest intelekt jako kierujqcy, jakkoiwiek ekstade Hugues

P.
de Saint-Victor,
s. 271; por. M. De Wulf
ll, Fedote 65 E 66 A).
2e rbid.

t. ff,

Pourrat,
op.

cit

La

spiritua|"it chrtterune, P'aris lg2[,

jest tekst
(Ciekawy
Platona

306-307.

30 La

qut, se propose
Le coeuT
de toucher
spritual,t pratique
et affectzue
sans Tecourir au raisonnement,
spculatitse qui construt,t des thories
l'a spirttualit
et se proccupe rnoins de la pratique,
a La tot,s offeo,"iue et
enfin La sptntualit
spculatiue qui culliue autant le sentiment que Ie raisonn'e,m,ent,,, P o u r i a t, cp.
cit.. Preface, s. VI.
3l L,ordre
garda toujours
des
franciscat'n, fidLe d" |',espttt de son fondateur,
prejerences pour La spirttualtte
affecti.--e", Pour at, op. cit., s.. 229. ,,Satnt Bonat e t t t u r e . . . c . , 1 1 t n ' L es a z n t B e r n a r d . : .
pl"us portee
iL a une Atne affcctiue,
becucoup
a L,altour qu, o, La spculation,
P o u r r a t, op. cit., s. 26-265. La contenlplatron
n'csf pos etclusuement un acte de L,intel|.igence; eLI'e t;rnpl"ique otrssi un sentim,eitt
slL,auTeut de Ia urt,t perue. on ne regarde po,s al,ors Dteu, ou les choses de
Deu, d,une faon o.uelquonque,
mais
auec dmouT, un sentzment
affectueut
et
7'^Leincle si"rouite, tekst Bona'*'entury
z Tract.
d"e septem
zttneribus
aeternttatis,
t. III, d 3, podany za L. Lejeune,
ConteTnpl.ation, ,,Vacant-Dictionnaire
de

Theologie Cathotique", IfI 2, Paris 1937, c. 1616-1631; por.takze

K. Mich,aIski,
jei u"ptaus na Dantego, ,,Prze.glqd Wspcczesny''
Jranciszkali'ska
57 (192?).

trny

MIEczYsAw

GoGAcz

zd, najwyzszy etap kontaktu z Bogiem, jest nie tylko maksymalnym

na:piciem emocjonalnym, Iecz take czciowo .um;rsowym. Rwna wic
wazno wszystkich wadz i przewaga ekstazy, napicia. Wazne jest wanlozenie, uzyskiwane
na drodze kolejnych wiczen i wreszcie pomocy Boga. Nalezy .bowie.m prze'j najpio:w
cztety stopnie mioci, dwanacie
stopni pokory, by uzyska pierwszy s.topie pozrrania. Poznaje si wasn
ned? i ndz innych ludzi. Poznarrie obydwu oczyszcza i prowadzi do
konternplacji. Szczytem kontemrplacji jest ekstaza. Umys przejty podziwem dIa Boga zapomina o sobie. Czowiek i Bg to jakby powietrze
i wiato, ponnzietrze zalane wiatem. Powietrze
zostaje, ale widzi s'i
tylJro wiato 32. Wiktoryni
bardz'iej 'podkrelaj4 konternplacj
filozoficzn4 33, a tym samyrn rozuln i jego wasn4 prac' wasnymi
s,ia'rni.
Tylko bowiem rozum kontempluje i prz..vbliza do Boga. A o to chodzi.
Reszt sprawia Bog. Dajqc plzewag roz)urnowi nie vlqczaj4 do przeycia mistycznego caego czowieka.
(od strorry praktycznej)
Tomizm i czciowo benedyktyni
t.qcz4 te
c]wa nurty w jedno przeycie mistyczne. Nie stworzyli benedyktyni, jak
Tomasz, teoretycznego systemu i wiedzy o mistyce. W sys,temie misty'cznym w. Tomasza 3a cay czowiek bierze udzia w przeyciu mistycznym, jego rozum i wola. ,,Uwa,a si, ze ci prowadz4 y,cie kontem.
placyjne, ktorzy dqq gwnie do kontemplacji prawdy. Dqzenie zas jest
aktem woli... porriewa d4zy si do celu, ktry jest przedrniotem woli.
Stqd ycie konterr\placyjne' co do istoty dziaania jest umysowe, ze
wzgldu na to, co skania do wykonania takiego dziaania, jest wolitywne.
wadze, a wic takze
Wo1a bowiem porusza do dziaania wszystkie
35.
Ufitys''
Cay czowiek poznaje byt, jego istot i istnienie. Poznajq zmvsy
j rozum. Dziki swej wadzy lozurnu z To7}Iaano istnieniu k.on.kretw
32 Por. choby W. Tatarkiewicz,
Historia tilozotti, Warszawa 1958.
L a t h o | ' o g i em E s t i q u e d e s a r n t B e r n a r d , P a r i s
t. r, s. 307-310, po.r.E.Gilson,
L947 i por. E. G i I s o n, La p'h.ilosophie de satnt Bonauenture, Paris 1925.
s:t Cay Beniqmin Maior omawia tyiko kontemplacj. C,es,' par La contemplaop. cit., s. 159. Mim'o podkrelenia roli
tion que L,on arriue 1,o,urLt. Pourrat,
rozumu, L,cole de Sat,nt Vbtor (przyt,aczam dla dyskusji za Pourrat'em, op. eit.,
s. 153) s,ffarQa de uu|'gariser cette cortception mite de |,a scence quz serait a Ia
fois spculatipe et affectue,thoretique et pratique.
34 S. Th., opera omnla ussu impensaque l-eonl,s xlu P. M. edLta, t. x, Ron'lae 1899, II-II, q. 179-182.
35 Vita contempLatioa iLlorum esse dici,tur qui princtpaliter tntendunt ad contempLatLonem ueritatis: l,n'ientio autem est actus uol,unt,atis...quia ntentio est de
fne, qui est :ol,untatis obtectum. Et ideo pt,ta contempLotiuo, quontunl od ipsam
essentLam actinns, pertinet ad, inte!,|,ectum: quantum auteln ad' d' quod' mouet ad
etercendum taLern operaton,em,pertinet ad aoluntatem, quoe movet omnes alas
potentias, et etiatn intellectum ad suurn acturn, S. Th. II-II, 180, 1c.

MISTYKA

.w

,,BOSKIEJ

KOMEDII"

czowiek dochodzi do rozwaafi o istlrie.niu Boga. I dalej. Poznany intelektem Bog - Prawda, przedstawiony wol.i czowieka, staje si da niej
dobrem, do ktre go dqiy. A dy take i dlatego, e Dobro przyporz-4dkorvuje sobie wol. Wola jest w'adzq po4dawczq umysowq, uczucie
jes't wad,z poz4dawcz4 zmysowq. Rznica stopnia. Pozqdaurie idne za
wskazaniem wadzy poznawczej, cay wic czowiek zdqa w tomizmie
do Boga.
u Dantego czowieka kontaktujqcego
Nigdzie jednak nie spotykamy
wadzarni jednoczenie i bezporednio. Zawsze,
si z Bogiem wszystkimi
sq,stopnie. Nigdzie nie znajdujemy, e Bg prowadzi sann czowieka do
Siebie. Choby takie teksty: ,,Na Beatrycz spojrz...'' 36. ,,Tak ja gestowi Beatry,czy w6rz...ll 37. pln'te pop'rzez B.eatri'ce poznaje raj. ona mu
turnaczy niebo, stopnie chway, hierarchi duchw i zbarvionych. Po.
tem Bernard. A przedtem Wergili.
si z czowiekiem.
Bg sam bezporednio kontaktuje
w tomiznie
I tak jest rzeczywicie. Dante to wyczuwa' gdy mowi:
Czym tam by w ciele, czyli duch dobyty
'Z powok sam biea- ty wiesz, niebem wodne
Kochanie wiatem rwce mnie w bkity38.
Zwra'ca si Dante prawie bezporednio do Boga. Stwierdza, e sam B'g
go w bkity''. To jest znamienne, lecz rzadki.e
,.wiatem porywa
w Boskiej komedii. Wipej jest jednak danych, skaniaj4cych do rozumienia przytoczonego te,kstu w ten sposb, ze nie sam Bg porywa Dantego 'lau sobie, Lecz poci4ga go pikno Boga, wiato, a wic poredn,ik 39.
Takie ra^^Il1zanie jest zgodne z atmosfer4 i struktur4
artystyczn4 Bos.
skiej komedii, w ktorej nawet przyt.a,cza system stopni i porednikw.
Mozna jednak przyj4, a nawet twierdzi, e w najgbszym Swym
przeyctu retigijtrYffi, ktre nie jest objte obraz,em Boskie1 kontedii,
Dante yje tsknotq za tyrr' Bogiem, z ktoryrn mona si wprost spotka.
Takie spotkanie byoby rnoe dowiad.czeniem Boga.
Dla w. Tomasza dowiadczenie to nie wykracza
poza mozliwoci
natury czowieka, chociaz wymaga nadprzyrodzoirej pomocy. Mozliwoci
te mogq by zaktualizowane
maksymalnie.
Wtedy czovziek rozumie
3 6 Q u a n d o B e o t r L c e i n s u l " s i n i s t r o f i a n c o u i d i r L t s o l t a . .D
. ante,
Ra.j,7,46.
37 Cosi dell'atto suo... D a n t e, Roj 1, 52.
38 S,o era sol di me que|' che creastl,
Nouellamente, Amor che zL ctel" gouerni,
Tu iL soi, che col tuo lume mi leuasti.
Dante, Raj 1,75.
39 Przytoczony tekst mona by tez rozumie w sensie metafizyki wiata,swoi.
stej symboliki, ktor4 tumaczy K' M i c h a]l s k i, Gnozeologt,a Dantego, ,,Sprawo.
z d a n i e P A { J ' ' , t . 4 7 , N r 9 ( 1 9 1 6 ) ;p o r . K . M i c h a l s k i ,
L a g n o s o l o g i ed . e D a n t b ,
Krakow 1950; por. R. G u e n o tL, L'esoterisme de Dante, Paris 1gb7.

MIEczYsAw

GoGAcz

'uvic'.ji gbiej. Zna Boga wicej i gbiej. Dqzy do Niego.

AIe to wsz.vstko sprawia Bog.
Tomizm ujmuje metafizycznie Spraw mistyki. Po prostu opiera jq
na metatizyce, uzasadnia i metafizykq wyiania problemy mist'vki. Nletafiz.r'k, czyli teoriq bytu, a takze teoriq czowieka. Tak ie ujmowa
Spraw Ryszard, drugi z wielkich wiktorynw.
I trzeba sprecyzowa,
ze raczej mowi o kontempla.cji. Mowi o przygc.tciwaniu d.o kontern.placji
w Beniatnin Mitlor, o samej kontem'placji w Beniarnin Maior. Przy okazji
}rontemplacji, ktora jest trzecim i ostatnim, cho szeciostopniowym a0
e'tapem poznawarna rzeczy i B'oga, rozwaa przeycie kontaktu z Bogiem
tvll<o od strony poznania, ktre SSCTLtiaLt'ter
nalezy wanie do klrrtemp i a c j i . Po d c z as gdy mi o ter minatio e, j ako kr es i cel mistyki. Tu rozumiemv, ze kada witojest zakot'rczeniem mistyki ortodoksyjnej.
w. T,omasz idzie w swych rozwaaniach za wiktorynami.
Cytuje
Ryszarda. Rozni si tym, ze inaczej uzasadnia mistyk, mianowicie metafizyk nie n,eoplatot'rsk, \e,cz realistyczn
i koncepcj4 czo,wieka, nie
teori struktury wiata. Nie przyjnnluje te jako warunku konte'rnplacji,
wiata wlanego w rozurn.ie. Nie mwi o tym w okrelerrin.rkontenaplacii.tt. Ryszard, chocia w- definicji kontemplacji a2 nie mwi o w;'etle
wlanym, poniewa u niiego kontemplac'ja odnosi si do caego poznania,
ie.dnak na dwu ostatnich sbopniach przyjmuje konieczno specjalnego
dziaania Bozego, ktrego skutkiem jest lumen infusum w duszy aB.
lo Podaj wyczerpujqce streszczenie w. Tomasz'a: Richordus de Sancto victore... distnguit ser species contemp|ationum: quarurn pnma est secundum solam
inlagnatonem,dum attendzmus Tes coTporales; secunda auterrn est n magznatione
secunfl'um rationem, prout silicet senstbt,Lium ordinem et dl,sposltt'onem consder(Lmus; tertia est in ratinne secundurn t'magznatzonem, quando scIicet pr
inspecticnem TeTurn uisibiliurn od inuisibi|.a subleoamur; quarta outem est in ratone
secundum ratlonent, quando sctlicet ant,mus i,ntendit l,nol,sibilibus quae maEinatio
non nout; qurnta autem est supra rationem, quando er
duina resel'atione
ccgnoscimus quae hurnana ratione comprehbndi non possunt; setta autem est
rationem, et praeter rationerrn, quando scilicet et diuina tllurnLnatione cognoscimus
ed quae hutnane rattoni repugnare uidentur sicut ea quae dicuntur de nlgsters
,irtnitatt,
S. Th. II_II, 180, 4 aci 3; por. odn. 27.
Jt Contemplato pertnet o,d ipsum simplbem i,ntuturnuen,tatis, S. Th. II-II'
180, 3, ad 1: ContempLatio essentialtter consistit in intellectu, sed prtncipiurn habet
i,n effectu, S. Th. II-II, 180, 7, ,ad 1.
42 Ryszard, op. cit., c 67 D i c 193 B; por. odn. 16.
4B Por. cytowane stresz'czenie w' Tomasza. (Wedug definicji mi'styki przyjtej w rozprawie dziaanie Boe w tym wypadku jest zgodq Bog-a na nealizowaniie
si wszystkich naturalnych rnonoci pozr|awczych czowieka. I jest pomoc4 Boga
wl sensie udaielenia czowiekowi 'nadprzyrodzorrego sposobtt n,ealizowar a tego
riszystkiego w caej pelni. Sposb polega rra wzmocnieniu naturalnych si 1pozlraw.
czych czowieka. Innq sprawa jest kontemplacja i naley si obawia, ze Ryszard
za bardzo podkreli dtunam LtuminationeTn.

l.e
j;c
z

Or
z
pr
str
da

mo
ps

MISTYKA

t.yst^ ^

dJq

[eta:wa
wa,
'lac'ji
k az ji
/m

40

giom
te m 'ozurtufe
mente
la cji ,
rpla; e t le
ania,
nego
,,y o'lt VtoIam
.tione
,sde_

...wic nim wyposazysz

. siy, uczucie niechaj w tobie .'vzbierze,
i sercem memu woaniu towarzysz 5.
cysterski
Dantogo do Boga. Nurt
doprowadza
Ostatecarie Bernard
z ekstaz i emocjonalny mistyki jest postawiony najwyzej. Uczucie
przygotornru.je czowieka na dowiadczenie Boga. A w. Bernard ustala
I'ecz
poznania i kontenrplacji.
stopnie, sto'pnie pokory, jako warunku
dalej
uczucie, wreszcie:
od owej chwili mj wid sta si wikszy,
ni ltldzka mowa potrafi mu sprosta
i pami mdleje, Erozy si ulkszy 6.
Tak mnie zjawienie nowe zastanawia:
podpatrze chciaem, jako si sprzymierza
figura z krgiem i jak si weri wjawia;

r est
:imzs

Zyjvanie
Boga
tego
:nawszard

na spotkanie

Ku Pramiociobrmy oblicza,

tLone

tobet

KOMEDII"

poniewa
jednak tomistq ani zwolenruikiem wiktonynw,
z Bogiem przygotowuje si przez wzmozerie uczu.

tione
natio

t-I I,

,,BOSKIEJ

Tomasz i Ryszard zgadzajq si w tym, e na.jwyzszym przedmiotern konternplacji jest Bog.

polega szczeglrrie na
Tekst !$w. Tomasza: ,,ycie kontemplacyjne
pobudza
mio...
W zyciu wic
korrtemplacji Boga. Do tej kontemplacji
rad. nie tylko dziki konternplowaniu,
przeiywamy
kontenriplacyjnym
,tQCz take
fakt
dziki mioci Boskiej'' . Sw. Tomasz wic przyjmuje
caego zaangaowania czowieka w kontenr,placji. Sbwierdza, e poznanie
kontemplacyjne jest naturalnym poznaniem Boga i spowodowanym przez
Boga, rado kontemplacji spo\^,odowanej mioci4 Boga. Bog zgodzit si
na to, by czowiek k'ontemplowa i pomaga w tym czowiekowi. Ryszard
przyjmuje wlanie wiata, diunam, iltuminationem.
Dant,e b|tszy jest wiktorynom ni Tomaszowi" Nlowi bowiem o wietl.e.,,nie.be,m wodne kochanie, swiatem rwqce mnie w bkity'.. Nie jest

spec-

;tertc

14 Vta

praecipue
Dei, ad quarfl
consistit
contempl'att'ua
Ln contemplotipne
est quod in utto contempLotirsa non solum est detectatio ratione
sed ratione t,psius dioin amors, S. Th. II-II,
1B0, 7 c.
psius ccntemplationts,
1., E drizzeremo
Li occl,i al Primo Arftore,

mouet

caritas... inde

E tu mi seguirai
S che dal dicer

con L'affezinne,
rnto I,o coT lwn
Da

'f6 Da

parti.
nte,

Roj

32, 142 i 149-i50.

quinci

innazi iL mio ueder tu maggio

Che il. parlor
rlostro, ch'a tol tsista cede,
E cede Lo memori,a. a tanto oltraggo,
D a n t e,

Raj

33, 55-57.

MIEczYSAw

GoGAcz

Lecz nie wystarcza lot ziemskiego pierza.

Wtem grom mi razi; myl w cudo si gry,
czuem, e u'ola Jego w ni4 uderza.
Dalej fantazja moja nie nadqy a7.

Zetknicie z Bogiem dokonuje si przy pomocy wadz naturalnych.

Pami, ktora mdleje, siy ziemskie, ktre nie' wystarczajq, fantazja nie
nad4zajqca za biegiem obraz;w. A myl, wnikajca w obraz, przenika
wola Boga. Wola Boga, nie myl Boga. To jest nurt Augustyna i Bernarda"
Idirny dalej. Dante oglda Taj. ,,wylecie na gwiazdy,,4s, naozna tylkc
r'izyjn.ie.,,Mj wid sta si wikszy,'a9. Wizja jest obrazem nnysowym.
Zmysy przeciez nie kontempl*ja. To j'est zawsze czynno intelektu
A intelekt jest poddany woli Boga. Jezeli daiej Dante za Bernardem
przygotowa si do wizji edrstazq,rozumian przez cys.uersow jako walozenie Lczu'lub intelektu e tu mi segui con l,affezione, to dziwiq sowa: ''pami mdle.je, grozy si ulkszy,,50,,,gro'mmnie razt,,51.Nie wytrzymuj ekstazy ani wadze cielesne, ani umysorve.
W ekstazie, rozumianej na sposob cysterski, najgtbiej poznaje si:
Boga, a tu ekstaza nie wytrzymu,je spotkania. Widoczna jest tu werrmtrzrra sprzeczrro nurfu emocjonaInego, lrtrym si kierujqc tylkr
wici potrafili dotrze do Boga. I widoczne jest, e rrurt cysterski nit
dominuje w Boskiej komedii, tak jak nie dominuje tu tomizrn an
wiktoryni.
Dalnte dziwnie 'qczy sprzeczno nultu em'ocjonalnego z poglqdem
ze ekstaza jest zawieszeniem si zmysowych, ie dzia'a wtedy tyIko za
suchany w Boga umys. Ale umys jest za saby. Za s'abEsq siy nat.u
ralne czowieka. Wic czyby tytko wszystko w czou'ieku mg jedyni,
sprawia Bg, hez udziau czowieka? z tej ra.cji take Dante przestai
by cystersem, przostaje nawet by tomist4, a dalej wiktorynem' cho.
najbtriszy jest Bernardowi, potem wiktory.nom, wreszcie Tomaszow-.
47 Tol. era io a queLl'o uista noDa:
Veder uolea come 5i 6n1;nne
a|, cerc.l,io, e corne ut s,indooa;
L,imago
Ma non da ci Le propre penne;
Se non che Lo rnia, mente fu percossa
Da un fulgore, in ch.e suo t-toglia uenne.
A|'I''al,ta fantosi,a qtn monc posso,

Dante,

48
49
50

R a j 3 3 , 136-143.

Salzre a|'l,e stelle, D a n t e, Czaciec 33, 145.

lIL mio ueder fu mag1o, l. c.
E cede La memorta a tanto oltroggLo, L. c.
La mia mente fu percosso do un fulgore, l. c.

MISTYKA

,,BOSKIEJ

KOMEDII*

B1

Pozostaje przyj, e Dante czerpie sw wiedz o mistyce z,e wszyst_

kich istniej4cych wtedy systemw. Wszystkie omawia. Przy adnym jed.
nak nie zostaje 52.Poniewai |przwzynowo wymaga, bY tylko byt dawa
byt, niebyt nie moe da bytu, musia wic Dante przy'j4 osobicie
i miicz4co inn koncepcj mistyki i by moe nieuwiadomion,ktora staa
si przyczyn4 tak dzirynego rozwi4zania prcblemu mistyki vz poemacie.
W nim Dante: ,,czowieka stojcego jeszcze w tym yciu ze stanu niedoli
53.
(wprowadza) do szczl,iwoci''
**
Gdy si ptzeczyta jakqkolwioJ< prac o mistyce Dantego i potem
prreJrzy si Boskq komedi, wypadnie stwierdzi, e raczej .nie tak na.
lczao postawi zagadnienie. Dante jak gbiej i inaczej mowi o mistyce. Nasza f'orrrrua wcale jej nie cbejmu'je. Dante ezerpie ze Wszylstkich
mistykw. Wszystkich wylicza, choc.ia z rnym sf,wierdzeniern swojego
do nich stosunku. Bliej siebie stawia Bernarda.
I,yszarda podziwia.
W teorii swej mistyki zblia si do sform'uowarl tom.izrnu. Zreferowanie
tego jest jednak trudne. Nasza bowiem miara. przykadana d'o tak boga52 Wyn.ikiem rzuazail na temat nisty,ki w Boskiej komediz jest stwierdzenie,
ze Dante nie przyjrnuje, jako konstytutywnego 'dla poematu, zadnego z,e znanych
mu systemw mistyki. Wszystkie wcza do Boskej komedil jrako wtki myIowe
lub artysty'czne. Nie daje adn'emu rangi najgbszego i ostatecznego nurtu rozwi4zan.
Rozprawa bya przygotowana do druku ju w 1953 roku. Jest spojr.zeniem na
Boskq komed ze stanowiska filozofii. Prof. K. Morawski
w,,Sowie PowszechnytTl'' z 1954 t. wyraza opini, jak to formuuie w. Preis
ner, Dan.te i jego dzt,et
to Polsce, Toruir 1957, e,,zgodnie z najnowszymi badanliami pu.nkt cikoai Boskzej komedz nie ley w alegonii i mistycyzrnie lecz w stronie etycznej i nastrojach
poetyckich. Wyodrbnienie poezji i filozofii dla od.dzielnych badat'r nad Dantem jest...
bcem rnetodycznym'', s' 100. Zakadajqc na'wet, e stan.owisko takie jest suszne
rnczna raczej si cieszy z rv}'nikorv rozw.aan nad mistyk w BoskLej komeclzL.
S one bo.wiem zgodne z rozwazaniami prof. Morawskliego w artykule pt. Ideoy
kzttural'ne, etyczne i pol'l,tyczne Dantego u) usiette,,Conuluio,,, ,,fyeie i MyI'',
2 (1956).W artyku1e t5.rn, j.ak formuuje to zno1vu Preisrter, s. 101, prof. Morawski
,,pcokrela niezalezno Dantego w sto.suiiku do fi]ozofii jemu wspczesnej''' Poza
t.y-m nie Znaczy to, ze Dante nie siga do nurtow 'czasowo wcze"-niejszych, wrd
ktorych mistyka zajmowaa mie;sce pral,vie naczeine. Rozszyfroulanie tego ze stanol,viska 'filozofii jest pracq przynajmniej poytecznq, w hazdym razie ,,uytk'iem
roblonym z m4droci''. Tak zreszt Dairte okreli filozofi (fzlosofia uno amDroso
trso d sapt,enza). Wydaje si tez, e rozprawa o m'istyce u D.antego, przejrzana
i ttzripeniona, moe by mimo rvszystko gosem w dyskusji. (Por. E. G i l s o n,
Dante et La philosophze, Paris 1939).
53 Za Porbowiczern z Przecimowy do Boskiej komedl'L, op'
cie do Can Grarr.de deIla Scala (s 15) pisze...,'
6 -

Zeszyty

Naukowe,

II,

MIEczYsAw

GoGAcz

tego w treci poematu, nie wymierza go cakowicie. Co

zostaje. I kto
w.ie, czy nie to najwazniejsze: przeyale mist;rczne, ktre nie
daje si
atwo opowiedzle. Sd ustalenie wiedzy o tych wypowiodziach
sprawia
trudno. Nie zawsze bowiem jest w nas gotow.oztozumienia
tego typu zagadn.ieri. Nie zavtsze wystarcza przygotowanie i
wsplny jzyk.
A by moe, ze myli waniejzyk Dantego. Dobrze jednak,
e o najgl.bszym z przey Daorte napisa .piknie.

i
t
I

t
,a
t