DOI: 10.11649/sm.2016.

027

Slavia Meridionalis 16, 2016

Instytut Slawistyki PAN

Joanna Rkas
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Pami o granicach.
Demarkacyjna produktywno Wodzic
w mijackich wsiach Bitue i Ehloec1
Zdolno do odtwarzania granic spoecznych (Bourdieu, 1991; Cohen,
2001; Luba, 2011) oraz do przekazywania i urzeczywistniania istotnych dla
danej kultury znacze (Assmann, 2008, s.37) s tymi cechami rytuaw, ktre
badacz obrzdowoci kalendarzowej i cyklu yciowego jednostki odkrywa
niezalenie od wyjciowych pyta i zaoe. Zachodzce jednoczenie oba
1 Praca powstaa w ramach dwch projektw badawczych: 1.Obrzdowo-obyczajowy
kompleks Wodzic w Republice Macedonii (tytu przygotowywanej monografii: Wodzice.
Folklorystyczne studium ceremonii upamitniajcej, t.1 Monografia, t.2 rda) finansowanej
przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Dziekana Filologii Polskiej
i Klasycznej UAM; 2. (Wodzice we wsi Bitue), ktrym kieruje
prof.dr hab. Eli Lueska z Instytutu Kultury Starosowiaskiej w Prilepie (Macedonia). Projekt
This work was supported by the Polish Ministry of Science and Higher Education, the Ministry of Culture
of the Republic of Macedonia (decision nr 28-5535/1), and the National Science Centre in Poland (decision
no. 2011/01/D/HS3/03583).
Competing interests: no competing interests have been declared.
Publisher: Institute of Slavic Studies, PAS.
This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL
License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution, commercial and non
commercial, provided that the article is properly cited. The Author(s) 2016.

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

rodzaje zwizkw: obrzd granica spoeczna, obrzd przechowywanie

pamici zbiorowej, rnicuje demarkacyjne ukierunkowanie determinowane
przez pami fundacyjn (zwan take przeszoci zapamitan) (Assmann,
2008, s.1618). Oznacza to, e zarwno rodzaj odtwarzanych spoecznych
wspzalenoci midzy osobami nalecymi do okrelonych kategorii bd
grup (Luba, 2011, s.136), jak i ich efektywno w przestrzennym wytwarzaniu
lokalnoci (Appadurai, 2005, s.266), czyli potwierdzaniu i umacnianiu statusu
wsplnoty, s wynikiem indywidualnych waciwoci grupy, takich jak np. jej
struktura spoeczna, przynaleno religijna, etniczna, konieczno (bd jej
brak) bezporedniej konfrontacji z grupami postrzeganymi jako inne i/lub
przeciwne. Odmienne, zarwno religijne, jak i spoeczne, wydarzenia fundacyjne powoduj, e rytuay odsyaj do rnej przeszoci i wskazuj na rn
tosamo swoich uytkownikw (Assmann, 2008, s.37).
Przedmiotem bada w tym artykule powiconym kwestii rekonstruowanych i potwierdzanych przez czynnoci obrzdowe granic spoecznych s
rytualne odtworzenia wydarze o charakterze pierwowzorw, analizowane
na materiale rdowym obrzdowo-obyczajowego kompleksu Wodzic2 jednego z najpopularniejszych w Macedonii (zwaszcza zachodniej) wit cyklu
kalendarzowego, znanego pod oficjalnymi kocielnymi nazwami jako: Objawienie Paskie, Epifania, Chrzest Chrystusa w Jordanie. W swojej prbie
wskazania i deskrypcji jego demarkacyjnej produktywnoci, czyli kierunku,
ksztatu i spoecznej wagi granic rekonstruowanych za pomoc form retoryki
odtwarzania (kalendarzowej, sownej i gestu) (Connerton, 2012), obraam trzy
podstawowe determinanty.
jest finansowany przez Ministerstwo Kultury Republiki Macedonii, nr 285535/1, z dnia
29.03.2012. Wykorzystuj w niej take ustalenia badawcze pochodzce z bada terenowych,
w ktrych uczestniczyam w ramach projektu kierowanego przez dr Karolin Bielenin-Lenczowska, Macedoskie Porecze w 80 lat po badaniach Jzefa Obrbskiego. Antropologiczne studium
cigoci i zmiany, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, numer grantu2011/01/D/
HS3/03583, nr wewntrzny GR 4019.
2 Polski termin Wodzice (mac. ) przejty zosta z zapisw etnograficznych Jzefa
Obrbskiego, ktrych maszynopis przekadu (okres do Boyca do Wodzic) otrzymaam od
prof. dr hab. Anny Engelking, tumaczki i eksploratorki jego spucizny. Ze wzgldu na bardzo
due zrnicowanie przebiegu obrzdowo-obyczajowego kompleksu Wodzic na dzisiejszym
terytorium Republiki Macedonii mona mwi o jego wzorcach regionalnych (np. w Poree)
i toponimicznych (np. w Bitue). Przykadowe opisy zob. Luba (2011, s.145162); Obrbski
(2006, s.289291).
566

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Pierwszym z nich jest traktowanie Wodzic jako specyficznie rozumianego

tekstu folkloru. Na zakres semantyczny tego pojcia skadaj si:
a. otmanowski tekst rozumiany jako uporzdkowana sekwencja znakw
danego systemu, uporzdkowana wedle jemu waciwych regu, majca
zaznaczony pocztek i koniec, wewntrzn organizacj strukturaln; struktura elementw znaczcych; struktura dana tu i teraz; struktura wyranie
odgraniczona od innych struktur (otman, 1984, s.7679; kiewski,
1977, s.28; Burzyska & Markowski, 2007, s.252);
b. uksztatowany na semiologicznej teorii kultury termin: tekst kultury, obejmujcy kady tekst utrwalony w znakach, posiadajcy poza znaczeniem
w ramach wasnego systemu semiotycznego take okrelone znaczenie
w systemie kultury (Burzyska & Markowski, 2007, s.253);
c. zaoenie Nikity Ilicza Tolstoja, zgodnie z ktrym
, . ,
(, 1995, s.123).
Przedmiotem moich bada czyni zatem zamknity w czasie i przestrzeni
obrzdowo-obyczajowy kompleks wita (Epifanii we wsiach Bitue i Ehloec).
W jego skad wchodzi zarwno folklor sowny rozumiany jako formuy sowne
wpisane w realia skadajce si na sytuacj ich wykonania wobec okrelonego
audytorium (ugowska, 2002, s.13) oraz jako ustna twrczo bdca czci
zrytualizowanych zachowa, oparta na ustalonej wiedzy o wiecie i systemie wsplnie wyznawanych wierze i wartoci (Bartmiski, 1996, s.11), jak
i ukadajce si w opis etnograficzny czynnoci/akty. To poczenie okrelam
mianem tekstu folkloru, ktrego w przypadku gatunkw twrczoci sownej,
bdcych czci obrzdu/obrzdowo-obyczajowego kompleksu nie utosamiam, tj. nie ograniczam do pojcia tekst ustny. Tekst werbalny traktuj
w tak definiowanym tekcie folkloru na rwni z pozawerbalnym i za Jurijem
otmanem powtarzam, e istota adnego z elementw szeregu treciowego
nie moe by ukazana poza relacjami z innymi elementami (otman, 1984,
s.54). Wodzice s wic dla mnie zamknitym w czasie i przestrzeni obrzdowo-obyczajowym kompleksem wita, zoonym z aktw werbalnych
i pozawerbalnych, ukadajcych si w rytualny porzdek dziaania performatywnego (, 2013).
Drugim determinantem jest wpisanie obchodw wita, a zatem zespou
zachowa o charakterze rytualnym, rozumianych jako tekst (jeden wsplny
tekst; symboliczny zbiorowy tekst (Connerton, 2012, s.108, 109), w koncepcj ceremonii upamitniajcych (commemorative ceremonies) (Conner567

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

ton, 2012; zob. te Halbwachs, 2008; Assmann, 2008; Goff, 2007). Wyrniaj
si one na tle wszystkich innych rytuaw przez to, e w sposb bezporedni
odwouj si do osb i wydarze o charakterze pierwowzorw istniejcych
mitycznie lub historycznie []. Cechuje je rytualne odtworzenie (Connerton, 2012, s.128). Zgodnie z t teori mona podejmowa prby ponownego
odkrycia ceremonii poprzez umieszczenie ich we waciwym im kontekcie
historycznym, rozumianym jako okolicznoci, w jakich byy wcielane w ycie
(Connerton, 2012, s.110). Chc jednak wyranie podkreli, e nie mam tu na
myli rzeczywistego wydarzenia obserwowanego przez ludzi i przekazanego
w tradycji kocielnej. Pami, ktra dziaa rekonstruktywnie, nie przechowuje
przeszoci jako takiej.
Autentyczna i oparta na bezporednim kontakcie pami zbiorowa apostow []
ograniczya si [] do tzw. loggia, przypowieci, powiedze i sentencji Mistrza. Biograficzne opracowywanie wspomnie rozpoczo si dopiero pniej, gdy zaprzestano
spodziewa si rychej apokalipsy. Wtedy zapamitane logia wbudowano w epizody
biograficzne, a tym samym w czas i przestrze (Assmann, 2008, s.57).

W przypadku wita Objawienia Paskiego jest to Chrzest Chrystusa

w rzece Jordan i ukazanie si Trjcy witej. Tekst tego linearnego wydarzenia na potrzeby tych bada rekonstruowany jest w oparciu o przekaz biblijny
oraz liturgiczny. Za pomoc trzech form retoryki odtwarzania (kalendarzowa,
sowna i gestu) wydarzenia przeszoci staj si w corocznie powtarzanym
tekcie obchodw wita (dziaa rytualnych) nie dziennikiem/pamitnikiem,
lecz wcielonym w ycie kultem (Connerton, 2012, s.143). Obrzdowo-obyczajowy kompleks Wodzic pokazuje nie tyle cigo z przeszoci, co sposb
bezporedniego wyraenia takiej cigoci. Jego bardzo zoona struktura
plastycznie poddaje si mechanizmowi rytualnego odtwarzania opowieci
o wydarzeniach z przeszoci w sposb wystarczajco skomplikowany, by
zakada wykonanie bardziej lub mniej niezmiennych sekwencji formalnych
dziaa i wypowiedzi (Connerton, 2012, s.100).
Umieszczenie zespou zachowa o charakterze rytualnym we waciwym
im kontekcie fundatorskim umoliwia pokonanie akcentowanej w dyskursie
folklorystycznym przepaci midzy kocielnym wymiarem wita a jego, jak si
zwyko okrela, ludow realizacj. Problem ten, obcy uczestnikowi, ktrego
charakteryzuje jednolita, niezrnicowana perspektywa (Goody, 2006, s.62),
jest nazywany i analizowany przez obserwatora/badacza i sprowadza si
czciowo do rnicy midzy tzw. emicznym i etycznym punktem widzenia
(Goody, 2006, s.64).
568

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Dlatego te (i jest to trzeci, ostatni, determinant) perspektyw badawcz

ustalam na poziomie podmiotu obrzdu, co oznacza, e w centrum moich
zainteresowa znajduje si uczestnik obchodw wita, ten kto warunkuje
ich cigo i ksztat. Odwracam zatem uwag od korzeni rnic w obecnych
postaciach obrzdowo-obyczajowego kompleksu oraz nie rozstrzygam kwestii genologicznych tekstw werbalnych. Patrz na uczestnika obrzdu jak na
wyznawc okrelonej religii (chrzecijastwo/prawosawie), ktra jawi si jako
obiektywny fakt (Sztompka, 2012, s.368). Dla jej wyznawcw dokonujcy si
obrzd jest, zgodnie z zaoeniami teorii pamici zbiorowej grup religijnych,
upamitnieniem pewnego okresu czy pewnego wydarzenia z ycia Chrystusa
(Halbwachs, 2008, s.276), przywoaniem wydarzenia, ktre miao miejsce
w okrelonym czasie historycznym (Connerton, 2012, s.100). Uczestnik
przejmujc rol performera (Bauman, 2010, s.229) zyskuje kontrol nad uobecnianiem okrelonego wydarzenia z przeszoci oraz, za porednictwem tego
aktu, nad kreacj spoecznej i religijnej rzeczywistoci przyszej, tj. przejcia
do nowego statusu lub zapewnienia bezpieczestwa statusu obecnego. W ten
sposb performer w przypadku Wodzic: kum czynnociami uobecniajcymi
wydarzenie z przeszoci, odtwarza te granice spoeczne (etniczne, religijne,
pciowe itd.), ktre s w danym momencie dla grupy wane.
Mwic o wydarzeniu z przeszoci, w przypadku Wodzic, mam na myli
tzw. tekst pierwowzoru, czyli linearnie ujtych wydarze zaoycielskich,
ktrych schemat fabularny, jak zostao to ju zasygnalizowane, rekonstruuj
w oparciu o przekaz biblijny i liturgiczny, a jego forma podporzdkowana
zostaa fazom obrzdowym, przez ktre przechodzi zmieniajcy status podmiot (Gennep, 2006)3. Jest on (tj. tekst pierwowzoru) upamitniany w formie
obchodw wita, kompleksu nastpujcych po sobie rytuaw, obrzdu z dekodujcymi go kodami (, 1995). Sposb, w jaki dokonuje si (dzieje si)
uobecnianie (we wsiach Bitue i Ehloec), przedstawia wzorzec wypracowany
w oparciu o schemat fabuy Algirdasa Juliena (wypracowany na podstawie
schematw fabularnych Vladimira Proppa)4. Schemat Greimasa odnosz do
wydarze zaoycielskich a schemat rytuau do formy jego upamitnienia, tj.
obchodw wita.
3 Szczegowy opis znajduje si w: (2013, s.180183).
4 Inspiracj do zastosowania tego schemat byy prace Eleny Nowik (1993) i Henryka
Jurkowskiego (1998). Schemat te wykorzystaam take w artykuach: (2013) oraz
Rkas (2015).
569

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

W ten sposb wyrniam teksty podmiotw obrzdowych. Rozumiane s

one jako fabuy zdyferencjonowane wedug bohaterw zmieniajcych status.
Z dwch gwnych bohaterw tekstu fundacyjnego tylko Jana Chrzciciela
nazwa mona podmiotem obrzdowym (zgodnie z mechanizmem obrzdu
przejcia). Jego przejcie, tj. fakt zmiany statusu, pociga za sob zmian statusu
caej ludzkoci, podczas gdy Jezus Bogoczowiek nie potrzebowa chrztu;
przyj go wycznie po to, by wiatu umoliwi zbawienie. Galaba Palikrueva
podkrela: , ..
570

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

. (, 1975, s.65). W tekcie

wcielonego w ycie kultu miejsce Jana zajmuje kum performer, natomiast
odtworzenie boskich czynw moliwe jest dziki wczeniejszemu dokadnemu
wypenieniu tego, co Chrystus Janowi przykaza. W ceremonii upamitniajcej zadanie, jakie kum ma do spenienia, jest to odtworzenie czynw Jana
Chrzciciela i w ten sposb umoliwienie caej wsplnocie otrzymania darw
ochrzczonej przyrody. Schematy fabularne podmiotw zmieniajcych status:
a. unaoczniaj fakt, e rytuay przechowuj pami inaczej ni rzeczy, poniewa
nie implicite, lecz explicite odsyaj do przeszoci (Assmann, 2008, s.37);
b. wskazujc tosamo ich wykonawcw/uytkownikw, afirmuj i odtwarzaj miejsca przynalenoci do rnych kategorii i grup spoecznych;
c. umoliwiaj uobecnienie, uczynienie sytuacji fundacyjnej teraniejsz,
jak powiedzielibymy za Paulem Connertonem (2012), czy, za Dmitrijem
Lichaczowem (1972), wejcie w otwarty czas teraniejszy.
Sytuacja produktywna przechowujcego pami obrzdowo-obyczajowego
kompleksu wita Wodzic jest ustanawiana prymarnie na poziomie przypominania i uobecniania tekstu pierwowzoru i sekundarnie na poziomie przypominania
i uobecniania (tu w znaczeniu: odtwarzania) wanych dla uytkownikw obrzdu
granic spoecznych. W przedstawionym schemacie miejsce produktywne, tj. rola
performera, przyznane zostaje kumowi i wykonywanej przez niego czynnoci
odtworzenia czynw Jana, podczas gdy spoeczno/pozostali uczestnicy zajmuj
pozycj pomocnikw. To przejcie kontroli nad sytuacj odtwarzania przeszoci/
granic przekada si na przeniesienie mocy sprawczej take na wodzickie werbalne
akty ochraniajce i stwarzajce, oparte na wzorcu wewntrzekstowej narracji
spoecznej. Magazynuj one i przekazuj zarwno pami o wczeniejszych i przyszych zmianach statusu w cyklu yciowym jednostki, do ktrego s kierowane
(jako gatunki apelacyjne), jak i przypominaj i uobecniaj, tj. stwarzaj nowy status
rytualny (w przypadku sankcjonowania roli kuma) (Rkas, 2015).
Ze wzgldu na wspomnian ju rol cech rnicujcych grup (podejmujc si czynnoci rytualnych) od jej ssiadw w ukierunkowaniu i zakresie
demarkacyjnym obrzdu, na przykady rdowe wybraam dwie wioski
w zachodniej Macedonii, ktre od pozostaych grup (mam na myli okoliczne
miejscowoci), z ktrymi dziel terytorium regionu, separuje niewyraona
przestrzennie granica religijna (Bitue) i etniczna (Ehloec). Analiza obejmuje
dwa typy rde: zastane (drukowane, maszynopisy zdeszyfrowanych nagra,
rkopisy, zapisy audio i audio-video, fotodokumentacja) oraz wytworzone.
Te ostatnie s wynikiem bada terenowych, ktre prowadz w Macedonii od
571

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

2011 roku. Obok wywiadw pogbionych, kluczow ich cz stanowi zbir

rde bdcy efektem obserwacji uczestniczcych w miejscowociach:
a. Bitue w ramach projektu Wodzice we wsi Bitue (mk.
), ktrym kieruje prof. dr Eli Lueska z Instytutu Kultury Starosowiaskiej w Prilepie, w terminie: 08.01.201222.01.2012 (badania wsplne
z kierowniczk projektu i pod jej merytorycznym nadzorem);
b. Ehloec i Kievo w ramach projektu habilitacyjnego Obrzdowo-obyczajowy
kompleks Wodzic w Republice Macedonii, w terminie 10.01.201427.01.2014
(wraz z prof. dr. hab. Vladimirem Karadoskim z Instytutu Kultury Starosowiaskiej w Prilepie oraz lic. Anit Gjorgosk Talevsk, etnolok,
wolontariuszk w ww. Instytucie)5.
Obie miejscowoci zamieszkiwane s przez Mijakw, przy czym uycie czasownika zamieszkiwa nie jest w tym wypadku do koca uzasadnione, gdy
kadej z nich przysuguje ju status wsi gincej (por. Miodyski, 2008). Wsplny
im czynnik wykorzenienia take ma znaczcy wpyw na przekazywanie pamici
o granicach i ich jednoczesne odtwarzanie, np. poprzez reaktywowanie upionych
wczeniej, bo pozbawionych funkcji rnicujcej, granic etnicznych (Eriksen, 2013,
s.67). Spoeczestwa potwierdzaj bowiem sw zbiorow tosamo, pielgrzymujc w czasie wielkich wit do okrelonych miejsc zwizanych z pamici
o duchach zmarych przodkw, od ktrych si wywodz (Assmann, 2008, s.75).
W ten sposb przywracaj wzorzec grupy opartej na podziale terytorialnym,
ktrego w miecie Skopje, Kievo, Gostivar, Prilep wrd czonkw rnych
grup etnicznych i religijnych, s pozbawieni. Takie zaoenia badawcze (i wnioski)
zgodne s z ustaleniami Anthony Cohena:
The symbolic expression of community and its boundaries increases in importance
as the actual geo-social boundaries of the community are undermined, blurred or
otherwise weakened [wyrnienie J.R.]. Evidence to substantiate this thesis may be
found not only in settled communities but also among these whose members have
been dispersed and for whom ritual provides occasion to reconstitute the community [wyrnienie J.R.] (Cohen, 2001, s.5051).

Jego teoria obrzdu jako symbolicznego obrazu grupy spoecznej i jej granic
w duej mierze zawaya na merytorycznym ksztacie niniejszych rozwaa i umoliwia zabranie gosu w dyskusji nad kwesti sposobu w jaki grupy etniczne zachowuj odrbno w zmieniajcych si warunkach spoecznych (Eriksen, 2013, s.16).
5 Wszystkie materiay zostay zdeszyfrowane. Przechowywane s w Archiwum Instytutu
Kultury Starosowiaskiej w Prilepie (Macedonia) oraz w moim prywatnym zbiorze materiaw
z bada (numery ujednolicone). Spis rde znajduje si na kocu artykuu.
572

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Mijakw, ktrych Marcin Luba nazywa grup regionaln (Luba, 2011,

s.42), w swych badaniach traktuj zgodnie z utrwalon w poudniowosowiaskich
dyskursach naukowych (etnograficznym/antropologicznym, socjologicznym, historycznym i geograficznym) definicj, tj. jako grup etniczn (np. , 1889;
, 1996; , 1923; , 1925; , 2000; , 1937;
, 1941; , 1992; , 1998; , 2007; ,
, & , 1996 i inne), ktra wspczenie nie jest wyodrbniana
ani w oparciu o kryteria terytorialne, ani religijne6. Pod pojciem etnicznoci rozumiem, za Thomasem Hyllandem Eriksenem, aspekt relacji spoecznych midzy
osobami, ktre uwaaj siebie za zasadniczo odmienne od czonkw innych grup,
ktrych istnienia s wiadome i z ktrymi utrzymuj stosunki (Eriksen, 2013,
s.32). Mijacy, w wyniku przesiedle (gwnie XVIII i XIX wiek) (szczegowy opis
zob. , 1925, s.3846; , 1998, s.1626) oraz migracji do miast
od lat 60. XX wieku, utracili jedno terytorialn (mk. ; cho do dzi
przewaajca ich cz zamieszkuje region Reka; opis zob. np. Luba, 2011, s.3749),
a przyjmowanie przez nich islamu (w okresie niewoli tureckiej) doprowadzio do
podziau religijnego na chrzecijan i muzumanw (Torbeszy, mk. , tj.
Macedoczykw wyznania muzumaskiego, w odrnieniu od muzumaskich mieszkacw Macedonii, deklarujcych si jako Turcy czy Albaczycy)
(, 1998, s.5). Poza Rek zamieszkuj wsie w rejonie Velekim, tj. Oree
(Oreovo) i Papradite (Papradita), Smilevo w Bitolskim i Ehloec w Kievskim.
[XVIII]
(, 1996, s.31). Mijacy s charakteryzowani zawsze w opozycji do ssiedniej
grupy etnicznej, tj. Brsjakw. Wymieniane cechy kadej z tych grup s biegunowo
odmienne. Poniej cytuj kilka znaczcych opisw, ktrych przekaz (z koca XIX
i pocztku XX wieku; Mijacy s w nich dookrelani narodowo jako Bugarzy lub
Serbowie) potwierdzili w czasie moich bada terenowych wszyscy informatorzy,
w rozmowie z ktrymi, choby nawet na marginesie, pojawia si kwestia relacji
midzy Mijakami a Brsjakami7 oraz Mijakami chrzecijanami a muzumanami:
6 Grupa etniczna jest definiowana przez jej stosunek do innych [wyrnienie J.R.], uwydatniony przez granic, sama za granica jest tworem spoecznym, ktrego znaczenie moe si
zmienia i ktry sam moe ulega zmianom z biegiem czasu. [] Granice etniczne nie musz by
rwnoczenie granicami terytorialnymi [wyrnienie J.R.], ale z ca pewnoci maj charakter spoeczny. Nie izoluj jednak szczelnie grup od siebie nawzajem, przeciwnie, przez cay czas
dochodzi do przepywu informacji, wymiany dbr a czasami nawet ludzi (Eriksen, 2013, s.6667).
7 W odrnieniu od tezy Thomasa Hyllanda Eriksena, zgodnie z ktr etniczno jest
w pewnym sensie stwarzana przez badacza, kiedy ten wyrusza w wiat i zadaje pytania na jej
573

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

. . , [wyrnienie J.R.],
. ,
. - [wyrnienie J.R.] (, 1996, s.31).
.
[wyrnienie J.R.]: , , .
, , ,
: .
[]. ,
.
, [wyrnienie
J.R.]. , , ,

. []
. [wyrnienie J.R.] []. . []
[wyrnienie J.R.].
,
.
. . ;
. -.
,
. ,
, .

[wyrnienie J.R.] (, 2000, s.453454).
, . ,
. : ,
; . ,
. [].
.. [wyrnienie J.R.].
, , , ,
temat. Gdyby przedmiotem jego zainteresowania bya pe kulturowa, niewtpliwie odkrywaby
aspekty genderowe zamiast etnicznych (Eriksen, 2013, s.37), do kwestii etnicznych w rozmowie
z informatorami nigdy nie doszam w sposb zamierzony. W pierwotnym zaoeniu badawczym
etniczno si w ogle nie pojawia, a punktem wyjcia moich zainteresowa badawczych byy
(i s do dzi) ceremonie upamitniajce (i Wodzice jako studium przypadku). Kwestie etniczne
zostay podjte przez informatorw, ktrzy opisujc obrzdowo-obyczajowy kompleks Wodzic,
szczegln uwag zwrcili na problem rnic midzy Mijakami a Brsjakami. Inicjatywa zawsze
jednak wychodzia od Mijakw, zwaszcza w Ehlovcu (my Mijacy, rnimy si od nich Brsjakw), podczas gdy Brsjacy sami (tj. uprzednio niezapytani) nie podejmowali tego tematu.
574

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

: . []
.
, , .
[wyrnienie J.R.], . (, 1925, s.4751).

Ryc.3.Grupy etniczne w granicach Republiki Macedonii8. rdo: Opracowanie wasne

na podstawie: i in., 1996, s.14 i rozkadana dwustronicowa wklejka

Legenda:
Granica pastwowa
Granica grupy etnicznej
8 Oryginalna mapa zostaa zmodyfikowana poprzez dodanie nazw miejscowoci kluczowych dla tej pracy, nazw pastw graniczcych z Macedoni oraz wycicie czci greckiej
i bugarskiej.
575

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

I. Mijaka grupa etniczna

1.Gornji Debar, 2.Debarsko
Pole, 3.upa, 4.Debarski
Drimkol, 5.Golo Brdo,
6.Mala Reka, 7.Gorna Reka,
8.Mavrovsko Pole

III.Poudniowomacedoska grupa etniczna

1.Gevgelisko Pole, 2.Bomija,
3.Dojransko (Polininsko),
4.Lerinsko Pole, 5.Lerinska
Reka, 6.Meglen, 7.Vodensko, 8.Ostrovsko Pole,
11.Vardarija

V. Macedoska opska
grupa etniczna
1.Gornodumajsko Pole,
2.Malaevo, 3.Pijanec,
4.Osogovija, 5.Kratovsko
Pole, 6.Sredorek, 7.Slavite,
8.Duraka Reka, 9.Radoviki opluk

II. Brsjaka grupa etniczna

1.Ohridsko Pole, 2.Struko
Pole, 3.Struki Drimkol,
4.Malesija, 5.Debarca,
6.Gorna i Dolna Kievija,
7.Poree, 8.eleznik,
9.Gorna Prespa, 10.Bitolsko
Pole, 11.Prilepsko Pole,
12.Caparsko Pole, 13.Grne
bitolskie wsie, 14.Mariovo,
15.Veleko, 16.Tikve,
17.Raec

IV.Strumsko-mestanska
grupa etniczna
1.Lakavica, 2.Radoviko
Pole, 3.Strumiko Pole

VI. Grnowardarska grupa

etniczna
1.Goren Polog, 2.Dolen
Polog, 3.Poloka grupa pod
pl. Suva Gora, 4.Skopska
Crna Gora, 5.Blatija (i Kaijak), 6.Derven, 7.egligovo,
8.Kozjak, 9.Zachodnia
cz Slavita, 10.Ove Pole,
11.Koansko Pole

Bitue, cho pooone wrd innych mijackich wsi, jest jedyn z 23 miejscowoci zajmujcych praw stron rzeki Radika, ktra nie poddaa si
islamizacji w czasie panowania osmaskiego i do dzi funkcjonuje jako
chrzecijaska. W 1900 roku wie liczya 560 mieszkacw (, 1996,
s.236), w 1925 457 (25 domw/gospodarstw) (, 1925, ss.46, 110],
w 1961 581, w 1994 172 (, 1998, s.30), w 2002 141 domw, w tym
37 zamieszkanych (przez cay rok), 96 mieszkacw (, 2002), 2007 115
domw, 20 zamieszkanych (, 2007, s.10)9 i 2012 20.
Ehloec10 to take mijacka wie, ale pooona wrd miejscowoci zamieszkanych przez inn grup etniczn, Brsjakw, z ktrymi ehlowczan czy
jednak religia (chrzecijastwo prawosawie). Powstanie wsi, co potwierdzaj
zarwno rda naukowe, jak i przekaz ludowy (20.01.2014), zwizane byo
bezporednio z obron chrzecijan przed Turkami i islamizacj, chocia, co
zostao ju zasygnalizowane, Mijacy nie s jednolit religijnie grup, lecz
podzielon na Mijakw chrzecijan (prawosawnych) i Mijakw muzumanw
(Torbeszy):
9 Maszynopis pracy udostpniony przez prof. dr hab. Mirjan Mirevsk.
10 Inne nazwy: Ehlovec (, 1998, s.122; , 1935, s.448449), Evlovec,
Jelovec (, 1935, s.448449).
576

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

(XVIII )
. , (), , , . .
, .. (
, , , , )
( , , ).
XVII, XVIII
(, 1998, s.22).
; .
. 120 [ok.1780, uwaga J.R.] ,
,
. (, 1996, s.31).
.
.
. .
150200 [17851735, uwaga J.R.]
. . , ,
.
, . ,
.
(, 1935, s.449).

W ten sposb Mijacy znaleli si bezpiecznie wrd ludnoci chrzecijaskiej, ale w odmiennych granicach etnicznych (Brsjakw). W 1900 roku wie
liczya 475 mieszkacw (, 1996, s.256), w 1935 56 gospodarstw/domw
i 343 mieszkacw (, 1935, ss.392393, 449), w 1961 431 mieszkacw, w 1994 23 (, 1998, s.122), dzi (dane ze stycznia 2014 roku)
w okresie zimowym zostaje w niej jedynie kilka osb (od 3 do 10).
Obie wsie oywaj latem, gdy zmczeni socem skopianie wracaj na
kilka tygodni do domw swych rodzicw/dziadkw oraz wanie, najtumniej,
podczas obchodw Objawienia Paskiego, gdy wypeniaj si prawie wszystkie
zdatne do uytku domy. Wwczas to kum, performer, jako najwaniejsza osoba
dokonujcego si obrzdu, warunkujca zarwno jego ksztat, jak i powodzenie,
przekazuje przez swoje rytualne zachowania pami o granicach niemajcych, jak ju wspomniaam, przestrzennego punktu oparcia (przestrzennego
potwierdzenia) oraz zacieranych w miecie, gdy przyjcie roli mieszkaca
miasta (a nie czonka grupy etnicznej/religijnej) jest podane ze wzgldu na
relacje w szkole, miejscu pracy itd. Przy czym, jak zauwaa Thomas Hylland
Eriksen, negocjowalne i pynne s przede wszystkim ramy etniczne, ktrych
577

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

znaczenie zmienia si w zalenoci od sytuacji (Eriksen, 2013, s.42). Pami

o granicach jest w obrzdowoci wodzickiej przekazywana w geografii czynnoci11, jakich podejmuje si kum, z zaznaczeniem jednak, e dotyczy to przede
wszystkim koca czasu statusowego wyczania, caego okresu liminalnego
oraz pocztku fazy agregacji12.
W nocy (okoo godziny 23.00) z 17 na 18 stycznia kumowie (czterech,
dwch starych i dwch nowych), wraz ze wszystkimi mczyznami,
pieszo wyruszaj z Bitue i, przez okoo dwie godziny id, czasami (jak np.
w 2012 roku) w ponad dwudziestostopniowym mrozie do klasztoru w. Jana
Bigorskiego, na czuwanie i pierwsze wielkie powicenie wody13. Po drodze
przechodz przez gwn ulic wioski pooonej niej, Rostue14, zamieszkanej
m.in. przez Torbeszy (Macedoczycy muzumanie, ale rwnie Mijacy). Po
czuwaniu i powiceniu wody wracaj t sam drog (kolejne dwie godziny),
piewajc Vo Jordanje. W Rostue, podobnie jak w nocy, tak i wczesnym rankiem, czekaj na nich Torbesze, obserwatorzy, rnowiercy, ktrych mijaj
(zupenie przyjanie, czasami gawdzc, jeli spotkaj akurat kogo znajomego),
afirmujc inno, odmienno i w ten sposb odtwarzajc niefunkcjonujce ju
granice przestrzenne, dzielce religie. Gdy nie da si bowiem zachowa przestrzennych i strukturalnych granic midzy grupami spoecznymi, odrbno
manifestuje si poprzez dziaania (Luba, 2011, s.135136) rytualne, ktre
artykuuj rnice tosamoci ich wykonawcw. Bituszanie dziel Rostue
na p i wytwarzaj przestrze graniczn, dosownie separujc, ktra bdzie
utrzymywaa status rozdzielenia a do kolejnego przejcia kumw (za rok).
Nie tylko symbolicznie wyraaj pami o granicy, ale j urzeczywistniaj.
Skutkiem tego dziaania jest jednoczesno statyki czynnoci ochraniajcych
(nikt z naszej wioski nie przeszed na islam, ale fakt ten zaley zabezpieczy)
i dynamizmu stwarzajcych (niepodany stan religijny wrd mieszkacw
Rostua chrzecijan i muzumanw i prba zmiany go na podany).
W ten sposb take wykazywana jest pami o bezporednim charakterze
relacji spoecznych (Appadurai, 2005, s.263).
11 Pojcie geografia (praktycznych) czynnoci przejam z pracy Tima Edensora (2004, s.124).
12 Szczegowy opis z podziaem na fazy obrzdowe zob. (2013, s.183189).
13 Opis na podstawie nastpujcych rde: _2667; _2668; _2669;
550044; 550045; 550045; DEM_657; DEM_658; DEM_659; ___1;
___1; & , 1992; , 2009, 2009; , 2002;
, 1975; , 2002; , ..; , 2006.
14 Miejscowo znana w Polsce przede wszystkim z bada Marcina Lubasia (2011).
578

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Kumowie nie bior pod uwag moliwoci pokonania opisanej drogi

samochodem, podobnie jak odpoczynku po nieprzespanej nocy. Przekraczajc
rano granic wsi, bogosawi oczekujcych wspmieszkacw, a nastpnie
udaj si do kadego ze 115 domw, w ktrych czeka na nich poczstunek.
Przy ogromnym wysiku fizycznym ten spacer trwa do pnych godzin
wieczornych obchodz ca wie i rytualnie wytwarzaj przestrze (Appadurai, 2005, s.263). Niezmienna topografia wsi oraz zwizana z ni ustalona geografia czynnoci obrzdowych przechowuj pami o wytwarzaniu
lokalnych podmiotw, aktorw (Appadurai, 2005, s.265), ktrzy odtwarzaj
w rytuale to, co wane dla ich wsplnoty. Pami zbiorowa nie istnieje bowiem
bez odniesienia do okrelonego spoecznie rodowiska przestrzennego. []
obrazy spoecznych przestrzeni ze wzgldu na swoj wzgldn trwao daj
[] iluzj niezmiennoci i ponownego odnajdywania przeszoci w teraniejszoci (Connerton, 2012, s.89).
Opisana intensyfikacja trudu, ktry wkadaj w swe role performer i jego
pomocnicy, widoczna jest take w nakadach finansowych (okoo 2000 euro)
oraz nakazie dotyczcym przestrzegania obowizku stroju (ludowego). Kluczow rol odgrywa tu powtarzalno oraz, z perspektywy uczestnika, dugie
trwanie kadej z gwnych czynnoci wymagajcych ogromnego wysiku
fizycznego. Mijacy muzumanie nie bior udziau w Wodzicach15, ale s ich
obserwatorami, a przestrze midzy chrzecijaskim Bitue a chrzecijasko-muzumaskim Rostue spaja plotka. Wikszo z tego, co wydarza
si w wiosce w cigu dnia, zostanie opowiedziane przez kogo, zanim dzie
w dobiegnie koca, a te raporty oparte bd na obserwacji lub wiadectwie
z pierwszej rki (Connerton, 2012, s.57).
W przeciwiestwie do Bitue kumowie w miejscowoci Ehloec nie podejmuj si dugotrwaego trudu przypominania i odtwarzania granic16. W ich
przypadku konsekwencj zaniechania nie byaby zmiana religii a rozpynicie
si granic grupy etnicznej. Oni jednak intensyfikuj dziaania demarkacyjne
na konkretnych punktach w przestrzeni, ktre cechuje obecno kolektywnej
cenzury. W nocy z 17 na 18 stycznia, gdy wszyscy kumowie Brsjacy stoj
razem, pooywszy uprzednio na specjalnie przygotowanych awach swe
15 () ,
, ,
[wyrnienie J.R.] (, 1998, s.25).
16 Opis na podstawie obserwacji uczestniczcej, 1721.01.2014, KievoEhloec.
579

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

krzye, ehlowczanie nie wchodz do cerkwi. Nie ami te pogaczy wraz

z pozostaymi. Przekraczaj prg wityni dopiero po obrzdzie pierwszego
wielkiego powicenia wody i wyranie separujc si przestrzennie od pozostaych, przeamuj chleb, zalewaj go winem i bior swoj cz wody.
Do wsi wracaj samochodem, odpoczywaj, domy i wspmieszkacw
bogosawi przez dwa dni (mimo e nie musz, jak w Bitue, obej ponad
100 domw, lecz jedynie okoo 20, poniewa kady kum chodzi w ramach
swego krzya swego rodu/terytorium). Staraj si te ograniczy wydatki,
najczciej nie wynajmuj kucharzy, a serwowane dania s zdecydowanie
skromniejsze od bituszkich. Jednak i tu nastpuje dalszy proces demarkacyjny
znany z Bitue. Dzi w przeciwiestwie do okresu sprzed migracji do miast,
tj. do lat 60. XX wieku czsto poczeni relacjami maeskimi z Brsjakami,
nie dopuszczaj ich do rytualnych czynnoci. Niezalenie od pci na Wodzice
Mijacy wracaj do Ehlovca, ale ich partnerom zabronione jest przyjmowanie
roli kuma, zakadanie stroju ludowego, nawet przyjmowanie rl pomocniczych.
Najczciej siedz z boku i w czasie rozmowy z nieznajomymi zaznaczaj sw
etniczn odrbno oraz mwi, e s tu jedynie obecni, ale w Wodzicach nie
uczestnicz. Wspczesne aktualne potwierdzenie uzyskuj w ten sposb sowa
Tomy Smiljanicia: . .
[wyrnienie J.R.]. .
150 (, 1935, s.449).
Dziki potraktowaniu obchodw wita kalendarzowego jako ceremonii
upamitniajcej i wyrnieniu, poprzez teksty pierwowzoru i uobecnienia,
podmiotw obrzdowych, Wodzice staj si obrzdem przejcia wprowadzajcym, co rok, wsplnot w stary/nowy status (ochrzczonych/obdarzonych
moliwoci zbawienia). Za pomoc czynnoci separujcych, Mijacy konsekruj
rnic pomidzy osobami, ktre wypeniaj obowizek poddania si rytuaowi a ludmi, ktrym si na to nie zezwala (Luba, 2011, s.135). Wodzice s
slametan Clifforda Geertza: rytuaem opartym na podziaach terytorialnych;
odpornym na miejsk zmian wzorca ruralnego (z ktrego uczestnicy wyszli);
czym niezmiennym, lepym na przebieg gwnych linii demarkacyjnych
podziaw spoecznych i kulturowych miejskiego ycia; ignorujcym nowo
powstae wzory integracji spoecznej pomidzy opozycyjnymi wzgldem siebie
grupami (Geertz, 2005, s.195196).
Kumowie odwiedzajcy i bogosawicy domy i domownikw za pomoc
rytuaw sownych odtwarzaj take wewntrzgrupowe granice spoeczne.
580

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Nie s one jednak typowe dla Bitue i Ehlovca, lecz charakteryzuj Wodzice
niezalenie od miejsca ich uobecniania. Akty ochraniajce i stwarzajce
zachowuj i utrzymuj w gotowoci treci dyferencjonujce uczestnikw
wita ze wzgldu na ich pozycj statusow w cyklu yciowym jednostki.
W chwili medialnego odbioru, tj. kontaktu osb werbalizujcych tekst sowny
adresowany do konkretnego odbiorcy, nastpuje przypomnienie wydarze
spoecznych i ich aktualizacja pod postaci wyboru i kombinacji elementw
skadajcych si na wewntrztekstow narracj werbalizowanego rytuau
sownego. Nastpuje wwczas odtworzenie granic pciowych i w ich ramach
granic: dziecko daleko do zampjcia/oenku, panna/kawaler blisko
do zampjcia/oenku, modzi maonkowie daleko do mieci, osoby
starsze zbliajca si mier. Dopiero dziki odpowiedziom na pytania o:
pe, stan cywilny, posiadanie/nieposiadanie dzieci, wiek, a zatem poprzez
personaln narracj zewntrztekstow rytua sowny przekazuje pami
o wewntrzspoecznym podziale organizacyjnym17. Przy czym kluczowa
jest tu zaleno midzy dokonywan przez odbir medialny aktualizacj
informacji jako konstrukcj przekazu a wiern recepcj intencji nadawcy
(Erll, 2009, s.219).
Koczc te rozwaania, stawiam pytania:
a. dlatego przedmiotem bada czyni Wodzice?
b. dlaczego w ich ramach deszyfruj ustanawianie granic?
Przecie teza goszca, e rytua/obrzd zajmuje wyrnione miejsce
w repertuarze narzdzi symbolicznych, za pomoc ktrych granice wsplnoty/
grupy s akcentowane i wzmacnianie (Cohen, 2001, s.50) i e obrzdy s symbolicznymi przedstawieniami wsplnot i ich spoecznych granic (Luba, 2011,
s.135), od lat 60. XX nie schodzi z repertuaru dyskursw antropologicznego,
etnograficznego (ich relacj rozumiem za Januszem Baraskim (2010) jako
stosunek teoriametoda), socjologicznego i religioznawczego, jeli wymieni
tylko najwaniejsze. A jej korzenie s o wiek jeszcze wczeniejsze i wyranie
obecne, tak u Bronisawa Malinowskiego, jak i bardziej znanego w Macedonii
ni w rodzinnej Polsce, Jzefa Obrbskiego.
Drog eksplikacji zaczynaj same ceremonie upamitniajce, ktrych
obrzdowo-obyczajowa materia jest wdzicznym rdem dla rozwaa
17 Szczegowa analiza wodzickich rytuaw sownych, ktra doprowadzia do wypracowania powyszych wnioskw, znajduje si w: Rkas (2015).
581

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

zorientowanych folklorystycznie. Moliwo naoenia schematw fabularnych tekstu pierwowzoru i uobecnienia oraz wyszczeglnienie podmiotw
obrzdowych, tj. gwnych bohaterw/aktorw/performerw, pozwala na
wskazanie tych miejsc w obchodach wita, ktre odnosz si bezporednio do
poczucia wsplnoty w przestrzeni (Miodyski, 2008, s.260). W ten sposb
Wodzice, najbardziej chyba medialne wito w Macedonii, ktrego obchody,
gromadz zarwno w miejscach wykonywania, jak i przed telewizorami
tysice osb (mam na myli przede wszystkim Skopje/Vardar i Ochryd/
Jezioro Ochrydzkie), pozornie wpisuj si w uniwersalistyczny model religii
nieograniczajcej si do adnego konkretnego miejsca czy czasu (Goody,
2006, s.61). Tymczasem ich analiza w warunkach wykorzenienia pokazuje,
e maj one przede wszystkim charakter lokalny i zwizane s z miejscami
(topoi, loci) (Kellog, 2010, s.67). Swj wymiar uniwersalistyczny zachowuj
na terytorialnym poziomie toponimu: wsi/miasta, ale nigdy, w wymiarze
mikro: rodziny, i makro: regionu, pastwa (nie ma dwch wsi obchodzcych
Wodzice zgodnie z jednym schematem). Dziki temu atwo nimi manipulowa za pomoc mediw i wczy w relacje zalenoci: autokefaliczna Cerkiew pastwo nard (std te wrczanie przez przedstawiciela Kocioa
osobie, ktra wyowia krzy, telewizora, komputera czy pralki). Osoby, ktre
nie mog wrci na Wodzice do miejsca swego zamieszkania, tj. domu swych
rodzicw/dziadkw, nie przyjmuj w obchodach Chrztu Paskiego roli ani
performerw, ani pomocnikw. Mog by jedynie obserwatorami. Zmiana
statusu moliwa jest wycznie w lokalnej strefie dziaania, sprowadzonej do
miejsca pochodzenia (miejscowoci).
Poprzez wodzickie czasoprzestrzenne wytwarzanie lokalnoci (Appadurai,
2005, s.267) status rozdzielania trac fizyczne granice wioski, ktre w warunkach
przesiedlenia przestaj peni sw pierwotn rol, tj. nie chroni. Opuszczona
wie przyjmuje cechy strefy zagroenia, ktra wymaga szczeglnych rytuaw
zapewniajcych jej bezpieczestwo (por. Appadurai, 2005, s.265). Obrzdowo-obyczajowy kompleks Wodzic w Macedonii jest zatem, w moim przekonaniu,
tym materiaem badawczym, ktry umoliwia poczenie folklorystycznej
rekonstrukcji modeli historycznych i ich odzwierciedlania w reliktowych
zjawiskach z postulatem koniecznoci przebudowania zada taktycznych
tej dyscypliny nauki (folklorystyki). Mam nadziej, e analiza tekstu folkloru
w optyce hybrydycznej wiadomoci rodowisk wykorzenionych z bytowania
z naturalnym socjo- i biosystemie (Miodyski, 2008, s.259), cho w minimalnym stopniu spenia to zadanie.
582

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

BIBLIOGRAFIA
Appadurai, A. (2005). Nowoczesno bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. (Z.Pucek,
Tum.). Krakw: Universitas.
Assmann, J. (2008). Pami kulturowa. Pismo, zapamitywanie i polityczna tosamo w cywilizacjach staroytnych. (A.Kryczyska-Pham, Tum.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Baraski, J. (2010). Etnologia i okolice. Eseje antyperyferyjne. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Bartmiski, J. (1996). Sownik stereotypw i symboli ludowych (T.1, Kosmos: Niebo, wiata
niebieskie, ogie, kamienie). Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Instytut
Filologii Polskiej.
Bauman, R. (2010). Sztuka sowa jako performance. (G.Godlewski, Tum.). W: P.Czapliski
(Red.), Literatura ustna (ss.202231). Gdask: sowo/obraz terytoria,.
Bourdieu, P. (2001). Language and symbolic power. (G.Raymond & M.Adamson, Tum.,
J.B.Thompson, Red.). Oxford: Polity Press.
Burzyska, A., & Markowski, M.P. (2007). Teorie literatury XX wieku: Podrcznik. Krakw:
Wydawnictwo Znak.
Cohen, A. (2001). The symbolic construction of community. London: Routledge. Taylor & Francis.
Connerton, P. (2012). Jak spoeczestwa pamitaj. (M.Napirkowski, Tum.). Warszawa:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Edensor, T. (2004). Tosamo narodowa, kultura popularna i ycie codzienne. (A.Sadza, Tum.).
Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Eriksen, T.H. (2013). Etniczno i nacjonalizm. Ujcie antropologiczne. (B.Gutowska-Nowak,
Tum.). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Erll, A. (2009). Literatura jako medium pamici zbiorowej. (M.Saryusz-Wolska, Tum.). W:
M.Saryusz-Wolska (Red.), Pami zbiorowa i kulturowa: Wspczesna perspektywa niemiecka (ss.211247). Krakw: Universitas.
Geertz, C. (2005). Interpretacja kultur. Wybrane eseje. (M.M.Piechaczek, Tum.). Krakw:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Gennep, A. (2006). Obrzdy przejcia. Systematyczne studium ceremonii. (B.Biay, Tum.).
Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Goff, J. (2007). Historia i pami. (A.Gronowska & J.Stryjczyk, Tum.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Goody, J. (2006). Logika pisma a organizacja spoeczestwa. (G.Godlewski, Tum.). Warszawa:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Halbwachs, M. (2008). Spoeczne ramy pamici. (M.Krl, Tum.). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Jurkowski, H. (1998). Lalki w rytuale. Konteksty: Polska Sztuka Ludowa, 52(2), 3545.
583

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Kellog, R. (2010). Literatura ustna. (P.Czapliski, Tum.). W: P.Czapliski (Red.), Literatura

ustna (ss.5774). Gdask: sowo/obraz terytoria.
Lichaczow, D. (1972). Czas artystyczny w folklorze. (H.Waliska, Tum.). Literatura Ludowa,
16(2), 3144.
Luba, M. (2011). Rnowiercy. Wspistnienie midzyreligijne w zachodniomacedoskiej wsi:
Studium z zakresu antropologii spoeczno-kulturowej. Krakw: Nomos.
otman, J. (1984). Struktura tekstu artystycznego. (A.Tanalska, Tum.). Warszawa: Pastwowy
Instytut Wydawniczy.
ugowska, J. (2002). Tekst a gatunek. W A.Maniecki & V.Wrblewska (Red.), Genologia literatury
ludowej. Studia folklorystyczne (s.1119). Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika.
Miodyski, L. (2008). Syndrom gincej wsi a geokulturowa wi Macedoczykw. W M.Bogusawska & G.Szwat-Gyybowa (Red.), Bunt tradycji tradycja buntu. Ksiga dedykowana
Profesorowi Krzysztofowi Wrocawskiemu (s.249261). Warszawa: Instytut Slawistyki
Zachodniej i Poudniowej Uniwersytetu Warszawskiego.
Nowik, E. (1993). Szamanizm syberyjski. Obrzd i folklor. Prba porwnania struktur. (I.Borowik, L.Parczewska, & A.Szyjewski, Tum.). Krakw: Nomos.
Obrbski, J. (2006). Social structure and ritual in a Macedonian village. Sprawy Narodowociowe,
(29), 286295.
Rkas, J. (2015). Prilog prouavanju narativnog koda godinjih usmenih rituala. Na temelju
verbalnog koda obredno-obiajnog kompleksa Vodica u Makedoniji. Anafora asopis
za znanost o knjievnosti, 2(2), 197227.
Sztompka, P. (2012). Socjologia. Analiza spoeczestwa. Krakw: Znak. kiewski, S. (1977).
Przedmowa. W: E.Janus & M.R.Mayenowa (Red.), Semiotyka kultury (s.564). Warszawa:
Pastwowy Instytut Wydawniczy.
, ., & , . (1992).
. :
, 1(1).
, . (2009a). . : .
, . (2009b).
: . : .
, . (2007).
( , : . -. ).
. , - ,
.
, . (2002). . :
, 4(4).
, . (1992). . (T.6). : .
, . (1996). . (2. wyd. fototypiczne). :
. .
584

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

, . (2007). . :
. , - ,
.
, . (1975). . , 8(1516).
, . (1998). . , , . : . Lexicography.
, . (1998). , . :
.
. (2002). : .
, . (1975). . ().
, 8(1516).
, . (2013). . -
. , 31(61), 174195.
, . (1925). , . ,
35 ( , 20).
, . (1935). . , 41 (
, 28).
, . (b.d.). . : .
, .. (1995). . W: ..,
(s.141160). : .
, . (1923). . , 17, 215229.
, ., , ., & , . (Red.). (1996). .
: .
, . (2002). . :
, 4(4).
, . (1941). . - . :
..
, . (2006). . , , . :
.
, . (1937). . W: . (Red.), 19121937 (s.387497).
: .
, . (2000). . (T.2). (. i in., Red.).
: : .
, .. (1889). (2. wyd. uzup.). ..
585

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

BIBLIOGRAPHY
(TRANSLITERATION)
Appadurai, A. (2005). Nowoczesno bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. (Z.Pucek,
Trans.). Krakw: Universitas.
Assmann, J. (2008). Pami kulturowa. Pismo, zapamitywanie i polityczna tosamo w cywilizacjach staroytnych. (A.Kryczyska-Pham, Trans.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego.
Atanasovska, F., & Bocev, V. (1992). Nekoi magiski elementi vo izveduvanjeto na obiaot
Vodici vo seloto Bitue. Etnolog: Spisanie na Zdruenieto na etnolozite na Makedonia, 1(1).
Baraski, J. (2010). Etnologia i okolice. Eseje antyperyferyjne. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Bartmiski, J. (1996). Sownik stereotypw i symboli ludowych (Vol.1, Kosmos: Niebo, wiata
niebieskie, ogie, kamienie). Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Instytut
Filologii Polskiej.
Bauman, R. (2010). Sztuka sowa jako performance. (G.Godlewski, Trans.). In P.Czapliski
(Ed.), Literatura ustna (pp.202231). Gdask: sowo/obraz terytoria,.
Bourdieu, P. (2001). Language and symbolic power. (G.Raymond & M.Adamson, Trans.,
J.B.Thompson, Ed.). Oxford: Polity Press.
Burzyska, A., & Markowski, M.P. (2007). Teorie literatury XX wieku. Podrcznik. Krakw:
Wydawnictwo Znak.
Cohen, A. (2001). The symbolic construction of community. London: Routledge. Taylor & Francis.
Connerton, P. (2012). Jak spoeczestwa pamitaj. (M.Napirkowski, Trans.). Warszawa:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Cvii, . (2000). Balkansko Poluostrvo. Sabrana dela (Vol.2). (V.ubrilovi et al., Eds.). Boegrad: SANU: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Edensor, T. (2004). Tosamo narodowa, kultura popularna i ycie codzienne. (A.Sadza, Trans.).
Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Eriksen, T.H. (2013). Etniczno i nacjonalizm. Ujcie antropologiczne. (B.Gutowska-Nowak,
Trans.). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Erll, A. (2009). Literatura jako medium pamici zbiorowej. (M.Saryusz-Wolska, Trans.). In
M.Saryusz-Wolska (Ed.), Pami zbiorowa i kulturowa: Wspczesna perspektywa niemiecka (pp.211247). Krakw: Universitas.
Fidanoski, T. (2006). Bitue. Praznici, tradicii, veruvanja. Kumanovo: Makedonska riznica.
Filipovi, M. (1937). Etnike prilike u uno Srbii. In A.ovanovi (Ed.), Spomenica dvadesetpetogodinjice osloboenja June Srbie 19121937 (pp.387497). Skoplje: tamparia
juna Srbia.
Geertz, C. (2005). Interpretacja kultur. Wybrane eseje. (M.M.Piechaczek, Trans.). Krakw:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
586

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Gennep, A. (2006). Obrzdy przejcia. Systematyczne studium ceremonii. (B.Biay, Trans.).

Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Gerazova, I. (2007). Sovremenata sostoba na praznuvanjeto na Vodici vo seloto Bitue (Unpublished
masters thesis under the supervision of doc. d-r doc. d-r. Mirjana Mirevska). Univerzitet
Sv. Kiril i Metodij, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za etnologija i antropologija.
Goff, J. (2007). Historia i pami. (A.Gronowska & J.Stryjczyk, Trans.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Goody, J. (2006). Logika pisma a organizacja spoeczestwa. (G.Godlewski, Trans.). Warszawa:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Halbwachs, M. (2008). Spoeczne ramy pamici. (M.Krl, Trans.). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
IAstrebov, I.S. (1889). Obychai i pesni turetskikh Serbov (2nd enlarged ed.). S.Peterburg.
Ivanovski, I. (2002). Vodici vo Bitue. Bitue: Vesnik na Zdruenieto za zatita i revitalizacia
na seloto, 4(4).
Jurkowski, H. (1998). Lalki w rytuale. Konteksty: Polska Sztuka Ludowa, 52(2), 3545.
Kellog, R. (2010). Literatura ustna. (P.Czapliski, Trans.). In P.Czapliski (Ed.), Literatura
ustna (pp.5774). Gdask: sowo/obraz terytoria.
Konstantinov, M. (1992). Makedonci. Narodite na svetot (Vol.6). Skope: Maring.
Knchov, V. (1996). Makedoniia: Etnografiia i statistika (2nd phototypic ed.). Sofiia: Akademichno izdatelstvo Prof. Marin Drinov.
Lichaczow, D. (1972). Czas artystyczny w folklorze. (H.Waliska, Trans.). Literatura Ludowa,
16(2), 3144.
Luba, M. (2011). Rnowiercy. Wspistnienie midzyreligijne w zachodniomacedoskiej wsi:
Studium z zakresu antropologii spoeczno-kulturowej. Krakw: Nomos.
otman, J. (1984). Struktura tekstu artystycznego. (A.Tanalska, Trans.). Warszawa: Pastwowy
Instytut Wydawniczy.
ugowska, J. (2002). Tekst a gatunek. In A.Maniecki & V.Wrblewska (Eds.), Genologia literatury ludowej: Studia folklorystyczne (pp.1119). Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikoaja Kopernika.
Miodyski, L. (2008). Syndrom gincej wsi a geokulturowa wi Macedoczykw. In M.Bogusawska & G.Szwat-Gyybowa (Eds.), Bunt tradycji tradycja buntu. Ksiga dedykowana
Profesorowi Krzysztofowi Wrocawskiemu (pp.249261). Warszawa: Instytut Slawistyki
Zachodniej i Poudniowej Uniwersytetu Warszawskiego.
Mirevska, M. (2007). Verbalni i neverbalni etniki simboli vo Gorna Reka. Skopje: Univerzitet
Sv. Kiril i Metodij, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za etnologija i antropologija.
Nowik, E. (1993). Szamanizm syberyjski. Obrzd i folklor. Prba porwnania struktur. (I.Borowik, L.Parczewska, & A.Szyjewski, Trans.). Krakw: Nomos.
Obrbski, J. (2006). Social structure and ritual in a Macedonian village. Sprawy Narodowociowe, (29), 286295.
Palikrueva, G. (1975). Kumstvoto i pobratimstvoto na sveti ovan. Makedonski folklor, 8(1516).
587

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Panov, M. (1998). Enciklopedija na selata vo Republika Makedonija: Geografski, demografski,

i agrarni obeleja. Skopje: Leksikografija. Lexicography.
Petreska, V. (1998). Proletnite obiai, obredi i veruvanja kaj Mijacite. Skopje: Institut za folklor
Marko Cepenkov.
Popis na naselenieto vo Republika Makedonija. (2002). Skopje: Draven zavod za statistika.
Popovski, A. (1975). Vodiarskite obiai i pesni vo s. Bitue (Reka). Makedonski folklor, 8(1516).
Renkas, . (2013). Zbor gest tekst. Prilog vo prouuvanjeto na obredno-obiajniot kompleks
na praznikot Bogojavlenie vo seloto Bitue. Spektar, 31(61), 174195.
Rkas, J. (2015). Prilog prouavanju narativnog koda godinjih usmenih rituala: Na temelju
verbalnog koda obredno-obiajnog kompleksa Vodica u Makedoniji. Anafora asopis
za znanost o knjievnosti, 2(2), 197227.
Smiljani, T. (1925). Mijaci, Gorna Reka i Mavrovo Pole. Srpski etnografski zbornik, 35 (Naselja
i poreklo stanovnitva, 20).
Smiljani, T. (1935). Kievija. Srpski etnografski zbornik, 41 (Naselja i poreklo stanovnitva, 28).
Sulemanoski, A. (n.d.). Slavenje na praznikot Vodici vo selo Bitue. Peati: Reprint.
Sztompka, P. (2012). Socjologia. Analiza spoeczestwa. Krakw: Znak.
Tolsto, N.I. (1995). Sekundarna funkcija obrednog simbola. In N.I.Tolsto, Jezik slovenske
kulture (pp.141160). Ni: Prosveta.
Tomi, S. (1923). Skoplje Tetovo Gostivar Mavrovo Galinik. Bratstvo, 17, 215229.
Tomovski, K., Palikrueva, G., & Krsteva, A. (Eds.). (1996). Etnologija na Makedoncite. Skopje: MANU.
Topuzoski, R. (2002). Bituki vodiarski praznuvanja. Bitue: Vesnik na Zdruenieto za zatita
i revitalizacia na seloto, 4(4).
Trachev, G. (1941). Kniga za Miiatsit. Istorichko-geografski ocherk. Sofiia: Pechatnitsa
P.Glushkov.
Velikovska, R. (2009a). Kartografiranjeto i arealnite istrauvanja vo etnomuzikologiata.
Skope: Institut za folklor Marko Cepenkov.
Velikovska, R. (2009b). Muzikite dialekti vo makedonskoto tradicionalno narodno peenje:
Obredno peenje. Skope: Institut za folklor Marko Cepenkov.
kiewski, S. (1977). Przedmowa. In E.Janus & M.R.Mayenowa (Eds.), Semiotyka kultury
(pp.564). Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.

SPIS RDE
_2667: Zapis video. Bitue, stycze 2012. Informator: Ljupka Rafajloska, ur. 1950 we
wsi Bitue. Badacz: Eli Lueska, Joanna Rkas. Archiwum ISK-Prilep.
_2668: Zapis video. Bitue, stycze 2012. Informator: Ljupka Rafajloska, ur. 1950
we wsi Bitue. Badacz: Eli Lueska, Joanna Rkas. Archiwum ISK-Prilep.
588

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

_2669: Zapis video. Bitue, stycze 2012. Informator: Ljupka Rafajloska, ur. 1950 we
wsi Bitue. Badacz: Eli Lueska, Joanna Rkas. Archiwum ISK-Prilep.
550044: Zapis audio. Bitue, stycze 2012. Informator: Donka Kirovska, ur. we wsi Bitue.
Badacz: Eli Lueska, Joanna Rkas. Archiwum ISK-Prilep.
550045: Zapis audio. Bitue, stycze 2012. Informator: Donka Kirovska, ur. we wsi Bitue.
Badacz: Eli Lueska, Joanna Rkas. Archiwum ISK-Prilep.
DEM_656: Zapis audio. Bitue, 06.04.2007. Informator: Valentina Ivanovska, ur. 1983 w Skopje.
Badacz: Iskra Gerazova. Archiwum IEA Skoje.
DEM_657: Zapis audio. Bitue, 07.04.2007. Informator: Ljupka Rafajloska, ur. 1950 we wsi
Bitue. Badacz: Iskra Gerazova. Archiwum IEA Skoje.
DEM_658: Zapis audio. Bitue, 07.04.2007. Informator: Ljupka Rafajloska, ur. 1950 we wsi
Bitue i Marijana Rafajloska, ur. 1980 . : ,
1980. we wsi Bitue. Badacz: Iskra Gerazova. Archiwum IEA Skoje.
DEM_659: Zapis audio. Skopje, 01.07.2007. Informator: Ilija Miloevski, ur. 1954 we wsi Bitue,
Rajna Ivanovska, ur. 1956 we wsi Bitue. Badacz: Iskra Gerazova. Archiwum IEA Skoje.
___1: Zapis video. . . Autor: nieznany.
Nagrano: wito Objawienia Paskiego1989. Archiwum Muzeum Macedonii.
___1: Zdjcia. Wystawa: . . Autorzy: Fima Anastasovska i Vladimir Bocev. Muzeum Macedonii 1992. Archiwum Muzeum Macedonii, Skopje.
, , 1992,
, .
, .1/1.
, 2009, , : .
, 2009,
. , : .
, 2002, , .
, . IV/4 ().
, 1975, . (), , . VIII/1516.
, 2002, , . , . IV/4 ().
, .., . : .
, 2006, . , , , :
.

589

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

Pami o granicach.
Demarkacyjna produktywno Wodzic
w mijackich wsiach Bitue i Ehloec
Podstawowym celem artykuu jest przedstawienie sposobw ekspresji wewntrznych
(rnowierczych) i zewntrznych (etnicznych) granic spoecznych Mijakw, ujawniajcych
si podczas obchodw wita Epifanii (Objawienie Paskie/Chrzest Chrystusa w Jordanie/
Wodzice) we wsiach Bitue i Ehloec (zachodnia Macedonia). Realizacj tego zamierzenia
autorka opiera na demarkacyjnej produktywnoci Wodzic, wypracowanej w oparciu o teorie:
kodw obrzdowych Nikity Ilicza Tostoja z jej semiotycznymi fundamentami elementw
znaczcych Jurija otmana; zalenoci midzy obrzdami a granicami spoecznymi Anthony
Cohena i Marcina Lubasia; rytualnej ignorancji nowo powstaych miejskich wzorw spoecznych Clifforda Geertza; pamici zbiorowej grup religijnych Maurice Halbwachsa; ceremonii
upamitniajcych Paula Connertona oraz mediw pamici Jana Assmanna, Astrid Erll i in.
rdami analiz s wyniki wasnych bada terenowych, tj. obserwacji uczestniczcej oraz
wywiadu pogbionego (rda wytworzone, 20122014), przeprowadzonych we wspomnianych
miejscowociach, a take materiay zastane, drukowane, rkopisy, zapisy audio i audio-video.

Sowa kluczowe: Wodzice, Macedonia, Mijacy, Brsjaci, ceremonie upamitniajce, pami

zbiorowa, Paul Connerton

Memory of the Borders:

The Demarcation Productivity of Vodici in the Mijaci-Inhabited Macedonian Villages of Bitue and Ehloec
The main aim of this article is to present ways of expressing the inner (religious) and external (ethnic) social boundaries of Mijaks, as they appear during the celebration of the festival
of Epiphany (Revelation of Lord / Baptism of Christ in the Jordan / Vodici) in the villages of
Bitue and Ehloec (Western Macedonia). The realization of this goal is based on the notion
of the demarcation productivity of Vodici, developed based on Nikita Ilyich Tolstoys theory
of ritual codes, with its semiotic foundations of Yuri Lotmans signifying elements; insights
concerning the relationship between rituals and social boundaries made by Anthony Cohen
and Macin Luba; Clifford Geertzs observations on the ritual ignorance of newly-created urban
social patterns; the notions of collective memory of religious groups of Maurice Halbwachs;
Paul Connertons commemorative ceremonies and the concept of media of memory, developed
590

Joanna Rkas

Pami o granicach. Demarkacyjna produktywno Wodzic

by Jan Assmann, Astrid Erll and others. The sources of analysis are the results of my fieldwork,
i.e. participant observation and in-depth interviews (primary sources, 20122014), carried out
in the mentioned villages, as well as secondary sources: printed materials, manuscripts, as well
as audio and video recordings.

Keywords: Vodici, Macedonia, Mijaci, Brsjaci, commemorative ceremonies, collective memory,

Paul Connerton

Notka o autorze
Joanna Rkas (rekasus79@gmail.com) literaturoznawczyni, folklorystka,
doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Filologii Sowiaskiej
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania naukowe:
tradycyjny i wspczesny folklor Sowian Poudniowych, w szczeglnoci:
obrzdowo cyklu yciowego jednostki (rodzinna), obrzdowo cyklu
kalendarzowego (doroczna), gatunki obcione funkcj magiczn, gatunki
narracyjne i teoria folkloru.
Joanna Rkas, PhD (rekasus79@gmail.com) literary researcher, folklorist,
Serbian and Croatian philologist, Assistant Professor at the Institute of Slavic
Studies, Adam Mickiewicz University in Pozna. Research interests: traditional
and contemporary folklore of South Slavic nations, in particular: life-cycle and
year-cycle rituals; magic oral genres; narrative oral genres; theory of folklore.

591