David Begg - Makroekonomia

Redakcja
naukowa
Ryszard Rapacki
Tumaczenie
Bogusaw Czarny (rozdziay 26-
rozdziay 21, 32)
28)
Zbigniew Matkowski (rozdziay 30, 31, 33)
Andrzej Parkoa
Jacek Prokop (rozdziay 34, 36)
Ryszard Rapacki (rozdziay 20-25, 29, 32, 35)
Micha Rusiski (rozdziay 21, 32, 34, 35, 36)
Jerzy Suchnicki (rozdzia 22)
Ryszard Wilczyski (rozdziay 26, 30, 33)
David Begg
Stanley Fischer
Rudiger Dornbusch
EKONOMIA
Wydanie III zmienione
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne

Warszawa 2003
Dane oryginau:
David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch
Economics, Sixth Edition
Copyright 1984, 1987, 1991, 1994, 1997, 2000 McGraw-Hill International (UK) Limited.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording,
or otherwise, without the prior permission of McGraw-Hill International (UK) Limited.
Projekt okadki
Roman Kirilenko
Redaktor
Violetta Pajewska
Opracowanie typograficzne i redakcja techniczna
Krystyna Dawidczyk
Korekta
Maria Jaosiska
Copyright for the Polish dition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.
Warszawa 1992, 1996, 2003
y1 ;
ISBN 83-208-1436-7
ISBN 83-208-1435-9
Spis treci
CZSC [IV
Makroekonomia
ROZDZIA (20)
Wprowadzenie do makroekonomii
i rachunku dochodu narodowego ..........................................................
19
20.1. Problemy makroekonomiczne ..................................................................................

20.2. Fakty..........................................................................................................................
Ceny i inflacja ............................................................................................................
Wzrost gospodarczy ...................................................................................................
Bezrobocie .................................................................................................................
Spojrzenie na ostatnie lata ........................................................................................
20.3. Ramy analizy: krtki przegld .................................................................................
Ruch okrny .............................................................................................................
20.4. Rachunek dochodu narodowego ...............................................................................
Sposoby mierzenia produktu krajowego brutto ............................................................
Inwestycje i oszczdnoci ...........................................................................................
Pastwo .....................................................................................................................
Zagranica ...................................................................................................................
Produkt krajowy brutto a produkt (dochd) narodowy brutto ........................................
Produkt narodowy brutto a dochd narodowy ..............................................................
Podsumowanie ...........................................................................................................
20.5. Co wyraa produkt narodowy brutto? .....................................................................
Nominalny i realny produkt narodowy brutto ............................................................
Realny produkt narodowy brutto na 1 mieszkaca .......................................................
Szersze ujcie produktu narodowego brutto .................................................................
Podsumowanie.....................................................................................................................
Podstawowe pojcia.............................................................................................................
Zadania sprawdzajce .........................................................................................................
20
21
21
22
22
22
23
23
26
26
29
33
36
37
38
39
39
40
43
44
45
46
47
Spis treci
Rozdzia. 21
Determinanty dochodu narodowego .....................................................

21.1. Ruch okrny ............................................................................................................
21.2. Skadniki popytu globalnego (planowanych wydatkw) ...........................................
Popyt konsumpcyjny ................................................................................................
Wydatki inwestycyjne .................................................................................................
21.3. Popyt globalny...........................................................................................................
Wykres funkcji popytu globalnego ..............................................................................
21.4. Produkcja w punkcie rwnowagi ..............................................................................
Procesy dostosowawcze prowadzce do osignicia rwnowagi ...................................
Produkcja zapewniajca rwnowag a zatrudnienie ......................................................
21.5. Inne podejcie: planowane oszczdnoci s rwne planowanym
inwestycjom...............................................................................................................
21.6. Spadek popytu globalnego ......................................................................................
21.7. Mnonik ....................................................................................................................
21.8. Paradoks zapobiegliwoci .........................................................................................
Podsumowanie . ..................................................................................................................
Podstawowe pojcia ............................................................................................................
Zadania sprawdzajce ........................................................................................................
49
52
52
52
54
55
55
55
58
58
60
61
64
65
67
68
69
ROZDZIA 22
Popyt globalny, polityka fiskalna

i handel zagraniczny .............................................................................
22.1. Udzia pastwa w ruchu okrnym ...........................................................................
22.2. Pastwo a popyt globalny..........................................................................................
Wpyw wydatkw pastwa na wielko produkcji .......................................................
Wpyw podatkw netto na wielko produkcji .............................................................
Poczony efekt wydatkw pastwa i opodatkowania ..................................................
Mnonik zrwnowaonego budetu .........................................................................
Dziaanie mnonika przy proporcjonalnych podatkach ..............................................
22.3. Budet pastwa .........................................................................................................
Inwestycje, oszczdnoci i budet pastwa . . ..............................................................
22.4. Deficyt a charakter polityki fiskalnej pastwa .......................................................
Budet strukturalny .......................................................................... ..........................
Korekta wielkoci deficytu budetowego o wpyw inflacji . ........................................
22.5. Automatyczne stabilizatory i aktywna polityka fiskalna ..........................................
Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna .................................................................
22.6. Dug publiczny i deficyt .............................................................................................
22.7. Wpyw handlu zagranicznego na dochd narodowy .................................................
Eksport netto a dochd zapewniajcy rwnowag .........................................................
Mnonik w gospodarce otwartej ...............................................................................
Wzrs eksportu...............................................................................................
Wydatki na import a zatrudnienie ................................................................................
70
71
72
74
74
76
76
77
77
78
79
80
80
82
83
83
86
88
89
89
90
Podsumowanie .....................................................................................................................
Podstawowe pojcia .............................................................................................................
Zadania sprawdzajce .................................................................................... '..................
90
ROZD ZI A [23)
Pienidz i wspczesny system bankowy ...............................................
23.1. Funkcje pienidza .....................................................................................................

rodek wymiany.........................................................................................................
Pozostae funkcje pienidza ........................................................................................
Rodzaje pienidza.......................................................................................................
23.2. Zotnicy i pocztki systemu bankowego ....................................................................
Dziaalno bankowa ..................................................................................................
Pierwszy kredyt bankowy ...........................................................................................
Rezerwy .....................................................................................................................
Panika finansowa .......................................................................................................
Dziaalno bankowa zotnikw a poda pienidza ...................................................
93
95
96
( (|
'
97
97
...................................................................................................................... 1 1 1 1
23.3. Wspczesny system bankowy ..................................................................................
HU
Bilans bankw clearingowych ..................................................................................
...................................................................................................................... M H
Banki jako porednicy finansowi ................................................................................
...................................................................................................................... 105
Dziaalno bankowa oparta na zasadzie rezerw gotwkowych ....................................
...................................................................................................................... 103
23.4. Banki komercyjne a poda pienidza ....................................................................
Kreacja pienidza przez banki ..................................................................................
23.5. Baza monetarna i mnonik kreacji pienidza...........................................................
107
I0S
I I I
23.6. Miary pienidza ........................................................................................................

I I I
23.7. Konkurencja midzy bankami .................................................................................

Podsumowanie ....................................................................................................................
............................................................................................................................... 1
11
1 /
............................................................................................................................... I I I
Zadania sprawdzajce ......................................................................................................
II1'
ROZD ZI A [24
Bank centralny i system pieniny ........................................................

............................................................................................................................... L20
24.1. Bank Anglii ..............................................................................................................
I
24.2. Bank centralny a poda pienidza ...........................................................................
L22
Rezerwy obowizkowe ..............................................................................................
...................................................................................................................... 122
Stopa dyskontowa ......................................................................................................
...................................................................................................................... 123
Operacje otwartego rynku ..........................................................................................
...................................................................................................................... 124
24.3. Ostatnia instancja kredytowa ...................................................................................
24.4. Popyt na pienidz ...................................................................................................
Motywy trzymania pienidza ......................................................................................
Popyt na pienidz: ceny, dochd realny i stopy procentowe .........................................
I
I
26
28
128
Ml
Prba wyjanienia przyczyn wzrostu zasobw pienidza w latach 1 965-1 W) . .
13
4
24.5. Rwnowaga na rynkach finansowych .......................................................................
Rwnowaga na rynku pienidz a
134
........................................................................................................................
..................................................................................................................... 139
Zmiany sianu rwnowagi .........................................................................................................................................
I r
24.0. Kont rola poday pienidza ......................................................................................

Konlrola ha/.y nionelarnej ............................................................................................
Kontrola poday pienidza za pomoc slopy procentowej ............................................
24.7. ( VIe i narzdzia polityki pieninej .........................................................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
Podslawowe pojcia .............................................................................................................
139
139
141
141
143
144
144
Rozdzia 25
Polityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej ..........................

25.1. Nowe spojrzenie na funkcj konsumpcji ...................................................................
Czynniki okrelajce wielko autonomicznej konsumpcji ........................................
Nowoczesne teorie popytu konsumpcyjnego ................................................................
25.2. Popyt inwestycyjny ...................................................................................................
Inwestycje w kapita trway.........................................................................................
Inwestycje w zapasy ................................................................................................
25.3. Pienidz, stopa procentowa i popyt globalny ............................................................
25.4. Polityka fiskalna i wypieranie ...................................................................................
25.5. Model IS-LM .............................................................................................................
Krzywa IS ..................................................................................................................
Krzywa IM .................................................................................................................
Rwnowaga na rynkach dbr i pienidza .....................................................................
Polityka fiskalna: przesunicia krzywej IS ...................................................................
Polityka pienina: przesunicia krzywej IM ...............................................................
25.6. Zarzdzanie popytem a charakter polityki stabilizacyjnej .......................................
25.7. Ekonomia keynesowska a aktywna postawa pastwa ............................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
146
147
147
149
155
156
158
161
162
164
164
166
168
169
171
172
175
176
177
177
Rozdzia 26
1
>
Poda globalna, poziom cen i tempo dostosowa ..................................

10.1. Poziom cen a popyt globalny .....................................................................................
Efekt realnych zasobw pienidza ..............................................................................
Kana kredytowy ......................................................................................................
26.2. Rynek pracy i poda globalna ................................................................................
Popyt na prac ............................................................................................................
Poda pracy ................................................................................................................
Rwnowaga na rynku pracy ........................................................................................
Zatrudnienie, produkcja i ceny.....................................................................................
M>3< Poziom cen rwnowagi ..........................................................................................
< >d czego zaley poziom cen? .................................................................................
179
180
182
183
183
184
185
185
187
188
189
26.4. Polityka pienina I fiskalna ..................................................................................

Polityka pienina....................................................................................................... 1
Polityka fiskalna .................................................................................... ' .................... I'"
Chwila refleksji .......................................................................................................... IM
26.5. Rynek pracy i ksztatowanie si pac......................................................................... 194
Dugoterminowe umowy o prac ................................................................................. 198
Dostosowania nakadu pracy ....................................................................................... 196
Dostosowania pac ...................................................................................................... 197
Rekapitulacja.............................................................................................................. I<,K
26.6. Pace, ceny i poda globalna ................................................................................... L99
Funkcja krtkookresowej poday globalnej .....................................................................
26.7. Ceny, produkcja i zatrudnienie w procesie dostosowa ...................................................102
26.8. Zmiany poday globalnej .......................................................................................... 205
Szokpodaowy .................................................................................................................. ' " '
26.9. Cykl koniunkturalny ....................................................................................................... 11'
Podsumowanie ............................................................................................................................ Wo
Podstawowe pojcia ............................................................................................................. 2 1 0
Zadania sprawdzajce ......................................................................................................... 210
ROZDZIA [27
Bezrobocie ..........................................................................................
27.1. Fakty ......................................................................................................................

'1 4
Zasoby i strumienie ....................................................................................................
214
Struktura bezrobocia ...............................................................................................
215
27.2. Ramy
teoretyczne
16
27.3.
27.4.
27.5.
27.6.
Rodzaje bezrobocia ....................................................................................................

216
Naturalna stopa bezrobocia ................................................................................................ 1 1 I
Dlaczego bezrobocie jest takie wysokie? ...................................................................
120
1
Ekonomia podaowa .................................................................................................
Obnika podatku dochodowego ..................................................................................
Inne rodki oddziaywania na poda pracy ...................................................................
'';
Metody oddziaywania na popyt na prac .................................................................... 225
Likwidacja bezrobocia keynesowskiego.................................................................... 226
Prywatny i spoeczny koszt bezrobocia ......................................................................... 121
Prywatny koszt bezrobocia.......................................................................................... 228
Spoeczny koszt bezrobocia
......................................................................................................................................... 1 (
1
Podsumowanie ............................................................................................................................ M '

Podstawowe pojcia............................................................................................................ '1 1
Zadania sprawdzajce ................................................................................................................ 133
ROZDZIA 28
Inflacja .................................................................................................
234
28.1. Pienidz i inflacja ......................................................................................................
235
Pienidz i ceny: zwizek przyczynowy ........................................................................
236
Popyt na realne zasoby pienidza ................................................................................
237
Inflacja .......................................................................................................................
238
28.2. Inflacja i stopa procentowa .......................................................................................
239
Hiperinflacja ..............................................................................................................
239
28.3. Inflacja, pienidz i deficyt budetowy.......................................................................
241
Deficyt a wzrost iloci pienidza .................................................................................
241
Wzrost iloci pienidza a inflacja w Wielkiej Brytanii............................................... .
243
Rekapitulacja..............................................................................................................
246
28.4. Inflacja, bezrobocie i produkcja ...............................................................................
246
Krzywa Phillipsa .....................................................................................................
246
Pionowa dugookresowa krzywa Phillipsa ...................................................................
249
Oczekiwania i wiarygodno .......................................................................................
250
Zmiany wysokoci naturalnej stopy bezrobocia ...........................................................
252
Inflacja i bezrobocie od 1960 r. ...................................................................................
252
Szok podaowy ..........................................................................................................
253
Rekapitulacja ustale dotyczcych zwizku midzy inflacj
a bezrobociem .......................................................................................................
255
28.5. Koszty inflacji ........................................................................................................
255
Zudzenie inflacyjne? .................................................................................................
255
Pene dostosowanie i doskonaa antycypacja ...............................................................
256
Inflacja bezbdnie przewidywana w warunkach niepenego dostosowania
instytucji ...............................................................................................................
258
Nieoczekiwana inflacja...............................................................................................
261
Niepewno co do wysokoci inflacji ..........................................................................
262
28.6. Metody walki z inflacj .............................................................................................
263
rodki polityki dochodowej ........................................................................................
263
Reforma instytucjonalna ..........................................................................................
264
28.7. Komitet Polityki Pieninej.......................................................................................
266
Cele inflacyjne ......................................................................................................... 266
Powrt do przyszoci ................................................................................................. 267
Na razie wszystko dziaa ............................................................................................. 267
Podsumowanie ..................................................................................................................... 268
Podstawowe pojcia ............................................................................................................. 269
Zadania sprawdzajce ......................................................................................................... 270
ROZDZIA 29
Makroekonomia gospodarki otwartej .................................................................... 272

29.1. Rynek walutowy .......................................................................................................... 273
Systemy kursu walutowego ......................................................................................... 275
29.2. Bilans patniczy .........................................................................................................

Pynny kurs walutowy.................................................................................................
Stay kurs walutowy ...................................................................................................
Podsumowanie............................................................................................................
29.3. Skadniki bilansu patniczego ...................................................................................
Realny kurs walutowy a konkurencyjno midzynarodowa .........................................
Rachunek obrotw biecych ......................................................................................
Zawarto bilansu obrotw kapitaowych ..................................................................
29.4. Rwnowaga wewntrzna i zewntrzna .....................................................................
29.5. Polityka pienina i fiskalna w warunkach staego kursu walutowego . . . .
Bilans patniczy a poda pienidza ..............................................................................
Dostosowanie w warunkach staej polityki gospodarczej ...........................................
Polityka pienina w warunkach staego kursu walutowego .........................................
Polityka fiskalna w warunkach staego kursu walutowego ............................................
29.6. Dewaluacja ................................................................................................................
Efekty krtkookresowe ...............................................................................................
Efekty redniookresowe ..............................................................................................
Efekty dugookresowe ................................................................................................
Dewaluacja a procesy dostosowawcze .........................................................................
29.7. Czynniki okrelajce poziom pynnego kursu walutowego ......................................
Parytet siy nabywczej .............................................................................................
Transakcje spekulacyjne .............................................................................................
29.8. Polityka pienina i fiskalna w warunkach pynnego kursu walutowego . . .
Polityka pienina ......................................................................................................
Polityka fiskalna .........................................................................................................
Ksztatowanie si kursu funta brytyjskiego po 1980 r...................................................
29.9. Ropa z Morza Pnocnego ........................................................................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
277
278
279
280
280
280
282
283
287
288
289
290
291
292
294
295
295
296
297
299
299
301
302
302
304
305
306
307
309
309
ROZDZIA ( 3 0 )
Wzrost gospodarczy .............................................................................

30.1. Wzrost gospodarczy ..................................................................................................
PKB jako miernik produkcji .....................................................................................
Nowe produkty...........................................................................................................
PKB jako miernik zadowolenia spoecznego ...............................................................
Nowe zjawisko? .........................................................................................................
30.2. Czynniki wzrostu ......................................................................................................
Kapita .......................................................................................................................
Praca .........................................................................................................................
Ziemia .......................................................................................................................
Surowce .....................................................................................................................
Udzia czynnikw produkcji we wzrocie i korzyci skali ............................................
Spis treci
11
311
312
312
313
314
314
315
315
315
316
316
317
30.3. Wiedza techniczna.....................................................................................................

Wynalazki ..................................................................................................................
Badania i rozwj (B + R).............................................................................................
30.4. Wzrost i akumulacja .................................................................................................
Malthus, ziemia i ludno ............................................................................................
Akumulacja kapitau ................................................................................................
Wzrost stopy oszczdnoci ..........................................................................................
30.5. Wzrost gospodarczy a postp techniczny ...............................................................
30.6. Wzrost gospodarczy w krajach OECD .....................................................................
Hipoteza konwergencji................................................................................................
Przykad: ocena thatcheryzmu ..................................................................................
30.7. Wzrost endogeniczny ..............................................................................................
30.8. Koszty wzrostu gospodarczego .................................................................................
Podsumowanie ....................................................................................................................
317
317
318
318
320
321
323
324
325
326
331
331
333
335
336
336
ROZDZIA 31
Cykl koniunkturalny..............................................................................
31.1. Trend i cykl ...............................................................................................................
31.2. Teorie cyklu koniunkturalnego .................................................................................
Model mnonika-akceleratora .....................................................................................
Wahania poziomu zapasw .........................................................................................
31.3. Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego............................................................
Substytucja midzyokresowa: klucz do trwaoci zmian ...............................................
Wnioski dla polityki gospodarczej ...............................................................................
31.4. Czy cykle koniunkturalne maj charakter midzynarodowy? .................................
31.5. Oywienie gospodarcze po 1992 r. ............................................................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
338
339
341
341
345
346
347
348
349
351
352
353
353
ROZDZIA 32
Makroekonomia stan obecny ............................................................

32.1. Gwne obszary rozbienoci ....................................................................................
Rwnowaga rynkowa ..................................................................................................
Czy istnieje tylko jeden stan rwnowagi dugookresowej? .........................................
Ksztatowanie si oczekiwa .......................................................................................
Krtki i dugi okres .....................................................................................................
32.2. Nowa szkoa klasyczna w makroekonomii ................................................................
Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego .....................................................
32.3. Umiarkowani monetaryci .....................................................................................
32.4. Umiarkowani keynesici............................................................................................
Nowi keynesici .........................................................................................................
Sois treci
14
355
356
357
359
360
361
363
365
365
367
368
32.5. Skrajni keynesici .....................................................................................................

32.6. Rekapitulacja ............................................................................................................
Podsumowanie.....................................................................................................................
Podstawowe pojcia.............................................................................................................
CZ
369
371
372
374
374
Gospodarka wiatowa
ROZDZIA (33)
Handel midzynarodowy i polityka handlowa .......................................

33.1. Struktura handlu wiatowego ...................................................................................
Struktura geograficzna .............................................................................................
Struktura towarowa ....................................................................................................
Struktura towarowo-geograficzna ................................................................................
Handel midzynarodowy fakty i problemy ..............................................................
33.2. Przewaga komparatywna .........................................................................................
Koszty i ceny .............................................................................................................
Gospodarka otwarta ....................................................................................................
Struktura produkcji i wymiany ....................................................................................
Przewaga komparatywna ............................................................................................
Wymiana wielu towarw ............................................................................................
Rnice w relacji kapita-praca ...................................................................................
33.3. Wymiana wewntrzgaziowa...................................................................................
33.4. Kto zyskuje, a kto traci? ........................................................................................
Eksport misa z Argentyny .........................................................................................
Import samochodw do Wielkiej Brytanii ...................................................................
33.5. Ekonomiczne aspekty ce ..........................................................................................
Rwnowaga w warunkach wolnego handlu ..............................................................
Rwnowaga w warunkach istnienia ochrony celnej .....................................................
Koszty i korzyci z cel ................................................................................................
33.6. Prawdziwe i pozorne argumenty na rzecz ce ...........................................................
Optymalna stawka celna mocny argument za wprowadzeniem ce ...........................
Argumenty sabsze ..................................................................................................
Strategiczne aspekty polityki handlowej ......................................................................
Pozorne argumenty na rzecz ce ...............................................................................
Dlaczego stosujemy ca? ............................................................................................
Wysoko stawek celnych: zupenie przyzwoita? .....................................................
GATT (obecnie wiatowa Organizacja Handlu) ..........................................................
33.8. Inne rodki polityki handlowej ..................................................................................
Ograniczenia ilociowe ..............................................................................................
Bariery pozataryfowe ..............................................................................................
Subwencje eksportowe ...............................................................................................
379
380
381
382
382
383
383
384
385
387
387
389
389
391
393
393
393
394
395
396
396
399
400
400
402
403
404
405
405
405
405
406
406
Podsumowanie ....................................................................................................................
Zadania sprawdzajce ........................................................................................................
408
409
409
ROZDZIA [34]
Midzynarodowy system walutowy ......................................................

34.1.
34.2.
34.3.
34.4.
Systemy kursu walutowego ......................................................................................

System waluty zotej .................................................................................................
System kursu dostosowywanego okresowo i system dolarowy .................................
Pynne kursy walutowe ............................................................................................
Parytet siy nabywczej ..............................................................................................
Spekulacja i rnice stp procentowych .......................................................................
Regulowane kursy pynne ...........................................................................................
34.5. Ataki spekulacyjne w systemie kursu staego............................................................
Sposoby obrony .. .......................................................................................................
34.6. Stae a pynne kursy walutowe ..................................................................................
Odporno na wstrzsy ...............................................................................................
Niestabilno ...........................................................................................................
Dyscyplina finansowa .................................................................................................
34.7. Midzynarodowa koordynacja polityki gospodarczej ..............................................
Argument korzyci zewntrznych ................................................................................
Reputacja jako argument za koordynacj .....................................................................
34.8. Europejski System Walutowy ...................................................................................
Funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego do 1992 r. ................................
Dlaczego ESW funkcjonowa do 1992 r.? ....................................................................
Podsumowanie ............................................................................................................
411
412
413
416
417
418
418
421
421
422
423
423
424
425
427
427
429
430
431
433
434
435
436
ROZDZIA (35)
Integracja w Europie .............................................................................

35.1. Jednolity rynek ..........................................................................................................
35.2. Korzyci z jednolitego rynku europejskiego .............................................................
Korzyci z lepszej alokacji zasobw............................................................................
Korzyci skali ............................................................................................................
Korzyci z nasilenia konkurencji..................................................................................
35.3. Prba ilociowej oceny efektw powstania jednolitego rynku ..................................
35.4. Od ESW do EMU ......................................................................................................
Funt i czonkostwo Wielkiej Brytanii ...........................................................................
35.5. Ekonomia unii walutowej ..........................................................................................
Czy Europa stanowi optymalny obszar walutowy? .......................................................
Pakt o stabilnoci ........................................................................................................
Europejski Bank Centralny ..........................................................................................
System federalny w polityce fiskalnej? ........................................................................
Polityk makroekonomiczna w kraju czonkowskim EMU ..............................................
Sois treci
16
437
438
439
440
440
440
441
442
445
447
448
449
449
450
451
35.6. Europa rodkowo-Wschodnia .................................................................................

Reformy podaowe .....................................................................................................
Handel i inwestycje zagraniczne ..................................................................................
Makroekonomiczne warunki powodzenia reform ......................................................
Jeeli centralne planowanie byo takie ze, to dlaczego sytuacja
jeszcze si pogorszya? ..........................................................................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
452
452
453
454
455
458
460
460
ROZDZIA 3 6 )
Problemy krajw rozwijajcych si .......................................................

36.1. wiatowy rozkad dochodu .......................................................................................
Pnoc i Poudnie .......................................................................................................
36.2. Rozwj gospodarczy w krajach o niskich dochodach ...............................................
36.3. Rozwj przez handel towarami nie przetworzonymi................................................
Tendencje ksztatowania si cen towarw nie przetworzonych ..................................
Niestabilno cen............................................ ..........................................................
Koncentracja eksportu ................................................................................................
Systemy stabilizowania cen surowcw ........................................................................
36.4. Rozwj przez uprzemysowienie ...............................................................................
Substytucja importu....................................................................................................
Eksport towarw przetworzonych ...............................................................................
36.5. Rozwj oparty na wykorzystaniu kredytw .............................................................
Midzynarodowy kryzys zaduenia............................................................................
36.6. Rozwj przez dostosowania strukturalne .................................................................
36.7. Pomoc........................................................................................................................
Pomoc a kraje z niej korzystajce .............................................................................
Pomoc a migracja .......................................................................................................
Podsumowanie .....................................................................................................................
461
462
463
463
466
466
467
467
468
470
470
472
474
474
479
480
480
481
481
482
483
Indeks rzeczowy ...................................................................................
485
Spis ramek
Ramka 20.1. Makroekonomia bez lornetki .......................................................................
Ramka 20.2. Produkt narodowy brutto jest niedoszacowany, ale rzd nie moe
si o tym dowiedzie!..................................................................................
Ramka 20.3. Jako ycia ..................................................................................................
Ramka 21.1. Ruchy wzdu krzywej popytu globalnego a przesunicia krzywej
Ramka 21.2. Wydawa tak, jakby jutro nie istniao..........................................................
Ramka 22.1. Alternatywne wskaniki charakteru polityki fiskalnej ................................
Ramka 22.2. Ograniczenia aktywnej polityki fiskalnej .......................................................
Ramka 22.3. Nigdy jeszcze polityka fiskalna nie bya tak rozwana" .............................
Ramka 23.1. Opowieci wdrowcw..................................................................................
5 cs treci
17
27
41
44
57
59
81
84
86
100
MAKROEKONOMIA
CZ
W czci IV przedstawiamy obraz gospodarki narodowej jako system naczy poczonych. Powolne dostosowanie pac i cen powoduj, e produkcja moe odbiega od poziomu wyznaczanego przez pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych. Zastanawiamy si, dlaczego w gospodarce przeplataj si okresy rozkwitu i kryzysu. Popyt na produkcj krajow zaley od popytu sektora prywatnego, popytu zgaszanego przez pastwo i zagranic. Poniewa stopy
orocentowe wpywaj na wielko popytu, rynki finansowe i gospodarka realna wzjamnie na
siebie oddziauj. Dostosowania cen i pac umoliwiaj w kocu osignicie poziomu produkcji
odpowiadajcego penemu wykorzystaniu zdolnoci wytwrczych.
Wzrost gospodarczy powoduje z czasem zmiany zdolnoci wytwrczych. Cykle koniunkturalne oznaczaj krtkookresowe wahania poziomu produkcji wok jej dugookresowego trendu.
Przedmiotem rozdziau 20 jest rachunek dochodu narodowego. W rozdziaach 21-22 przedstawiamy podstawowy model determinantw produkcji w krtkim okresie. W rozdziaach
23-25 wprowadzamy do modelu rynki finansowe i pokazujemy, jak zmiany stopy procentowej
pozwalaj zrwnoway poda i popyt na pienidz. Badamy w nich take, w jaki sposb produkcja i stopa procentowa jednoczenie osigaj swj poziom rwnowagi. W rozdziale 26 pokazujemy mechanizm dostosowa pac i cen, ktry pozwaa doprowadzi produkcj do poziomu
zapewniajcego pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych. W rozdziaach 27 i 28 omawiamy najwaniejsze problemy zwizane z bezrobociem i inflacj. W rozdziale 29 badamy rol
kursu walutowego. W rozdziaach 30-31 analizujemy dugookresowy proces wzrostu gospodar:zego oraz rda jego cyklicznoci, natomiast w rozdziale 32 przedstawiamy obecny stan makroekonomii pozytywnej.
ROZDZIA [20]
i rachunku dochodu narodowego
ROZDZIA 21
Determinanty dochodu narodowego

ROZDZIA [22
Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny

ROZDZIA (23}
Pienidz i wspczesny system bankowy

ROZDZIA (24)
Bank centralny i system pieniny

ROZDZIA [25]
Polityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej

ROZDZIA [26]
Poda globalna, poziom cen i tempo dostosowa

ROZDZIA [27]
Bezrobocie
ROZDZIA [ 28
Inflacja
ROZDZIA (29]
Makroekonomia gospodarki otwartej

ROZDZIA
30
Wzrost gospodarczy
ROZDZIA 31
Cykl koniunkturalny
ROZDZIA
32
Makroekonomia stan obecny
ROZDZIA 20
i rachunku dochodu narodowego
/""Po przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:

Wyjani istot podejcia stosowanego w makroekonomii, traktujcej gospodark jako
system i analizujcej wystpujce w niej zwizki i sprzenia zwrotne, pomijajc
szczegy budowy poszczeglnych jej skadnikw.
O Zbudowa wewntrznie spjny system rachunkw narodowych.
Wykorzysta schemat ruchu okrnego do wyjanienia przepyww rzeczowych i pieninych, ktre s dokonywane midzy gospodarstwami domowymi a przedsibiorstwami.
Rozszerzy schemat ruchu okrnego o pastwo i wymian z zagranic, a take wykaza istnienie w tych warunkach rwnoci midzy strumieniem odpyww i dopyww do obiegu.
Dostrzega ograniczenia produktu narodowego i dochodu narodowego jako miernikw dziaalnoci gospodarczej i wskaza kierunki zmian, ktre pozwoliyby rozszerzy ich pole recepcji. ________
^
rrzedmiotem
zainteresowania
makroekonomii nie s szczegy dotyczce pojedynczych
produktw czy gazi, lecz gospodarka jako
cao. Zajmiemy si teraz takimi podstawowymi zagadnieniami makroekonomicznymi,
jak bezrobocie, inflacja i wzrost gospodarczy.
Makroekonomia
jako caoci.
jest
nauk
gospodarce]
I
Rnica midzy mikroekonomi a makroekonomi jest czym wicej ni tylko rnic

midzy ekonomi w maej skali i ekonomi
w duej skali, co sugerowayby greckie przedrostki mikro i makro. Rny jest te cel analizy.
Model jest to wiadome uproszczenie rzeczywistoci, dziki ktremu moemy wyodrbni kluczowe elementy problemu i myle
o nich w uporzdkowany sposb. Moglibymy wprawdzie bada ca gospodark, skadajc razem wycinki analizy mikroekonomicznej dotyczcej poszczeglnych rynkw,
lecz otrzymany model byby tak nieporczny
oraz skomplikowany, e trudno byoby
uchwyci wszystkie istotne zjawiska ekonomiczne w ruchu.
W mikroekonomii i makroekonomii stosuje si rne podejcia, aby zachowa kontrol
nad prowadzon analiz. W mikroekonomii
najwaniejsze jest szczegowe zrozumienie
zasad dziaania konkretnych rynkw. Aby
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego
19
osign ten stopie szczegowoci czy te

powikszenia, pomija si wiele zwizkw
z innymi rynkami. Mwic np., i wprowadzenie podatku od sprzeday samochodw
zmniejsza ich poda rwnowac rynek, pomijamy sposb spoytkowania przez pastwo
wpyww podatkowych. Jeli pastwo bdzie
musiao poycza teraz mniej pienidzy, to
stopa procentowa i kurs walutowy mog si
obniy, co zwikszy konkurencyjno midzynarodow producentw oraz spowoduje
zwikszenie produkcji samochodw.
Mikroekonomia przypomina nieco ogldanie wycigw konnych przez lornetk. Przyblia ona znakomicie szczegy, ale czasami
moemy uzyska lepszy obraz caej gonitwy
goym" okiem. Poniewa makroekonomia
zajmuje si powizaniami midzy rnymi
czciami gospodarki, opiera si ona na innego
rodzaju uproszczeniach, majcych na celu
zwikszenie przejrzystoci analizy. Upraszcza
si wic tutaj elementy konstrukcyjne, aby
mc wyjani, jak pasuj one do siebie i w jaki
sposb wzajemnie na siebie wpywaj.
Makroekonomia bada due agregaty, takie
jak cakowity popyt gospodarstw domowych
na dobra lub czne wydatki przedsibiorstw
na maszyny i budowle. Podobnie jest przy
ogldaniu wycigw konnych goym" okiem,
gdy nasza percepcja pojedynczych szczegw jest czciowo zamazana, ale za to moemy w peni skoncentrowa uwag na obrazie
oglnym. Jest bardziej prawdopodobne, i zauwaymy wwczas konia przesuwajcego si
w toku do przodu wzdu barierki.
20.1 |
Problemy
makroekonomiczne
W rozdziale 2 (Mikroekonomia) wprowadzilimy pojcie wskanika cen detalicznych,

ktry jest redni waon i wyraa wzrost
oglnego poziomu cen, jakie gospodarstwa
domowe pac za dobra i usugi. Procentowy
wzrost tego wskanika w skali roku jest najczciej stosowanym miernikiem inflacji
w Wielkiej Brytanii.
Co wywouje inflacj? Poda pienidza?
Zwizki zawodowe? Dlaczego ludzie s tak
bardzo wraliwi na inflacj? Czy inflacja powoduje bezrobocie? Oto niektre z pyta, na
ktre bdziemy szuka odpowiedzi.
Miar
bezrobocia
strowanych
jako
jest
liczba
poszukujce
wzrost
stopa
inflacji
przecitnego
jest
poziomu
to
jedno-
Stopa bezrobocia jest to odsetek siy roboczej pozostajcej bez pracy. Sia robocza jest
to liczba ludzi pracujcych lub poszukujcych
pracy. Nie obejmuje ona zatem wszystkich
tych, poczwszy od bogatych wacicieli
ziemskich do narkomanw, ktrzy nie pracuj
ani nie poszukuj pracy.
Poziom bezrobocia jest nadal wysoki. Dlaczego zwikszyo si ono tak znacznie od pocztku lat siedemdziesitych? Czy pracownicy
sami skazuj si na bezrobocie nadmiernymi
daniami pacowymi? Czy due bezrobocie
jest warunkiem utrzymania inflacji pod kontrol albo czy rzd mgby stworzy wicej
miejsc pracy?
Realny produkt narodowy brutto (PNB)
jest miar cakowitego dochodu gospodarki
narodowej. wiadczy on o iloci dbr i usug,
na ktrych zakup moe sobie pozwoli gospodarka jako cao, i jest blisko zwizany z kategori produkcji globalnej gospodarki.
Co okrela poziom realnego PNi?? Czy
bezrobocie oznacza, e realny PNB jcsl ni
procentowy
cen
zarejei
czenie nie majcych zatrudnienia.
Wprowadzimy teraz niektre z podstawowych

problemw, o jakich traktuje makroekonomia.
Postawimy take pytania, ktre s treci analizy zawartej w czci IV.
Roczna
osb
pracy
dbr
i usug w cigu roku.
21
szy, ni mgby by? Dlaczego wzrost gospodarczy w jednych krajach jest znacznie szybszy ni w innych?
Przyrosty realnego PNB okrela
nem wzrostu gospodarczego.
si
mia-
Polityka makroekonomiczna. Prawie codziennie w prasie i telewizji mwi si o problemach inflacji, bezrobocia i niskiego tempa
wzrostu gospodarczego. Zagadnienia te s
szeroko dyskutowane; wpywaj one w znacznym stopniu na wyniki wyborw i sprawiaj,
e niektrzy ludzie chc si dowiedzie wicej o makroekonomii.
Pastwo ma do dyspozycji cay zestaw narzdzi polityki gospodarczej, za pomoc ktrych moe oddziaywa na zachowanie si gospodarki jako caoci. Nakada podatki, zleca
zamwienia, a take wpywa na wielko poday pienidza, stop procentow i kurs walutowy.
Co moe i powinien robi rzd? Odpowied na to pytanie jest przedmiotem oywionych dyskusji zarwno wrd ekonomistw,
jak i w caym spoeczestwie. Wane jest przy
tym, aby odrnia podejcie pozytywne, opisujce sposb dziaania gospodarki, od podejcia normatywnego, odnoszcego si do preferencji lub sdw wartociujcych. W nastpnych rozdziaach staramy si jasno
precyzowa, ktre aspekty debaty na temat
polityki gospodarczej odzwierciedlaj rozbiene oceny sposobu dziaania gospodarki,
a ktre wynikaj z rnic w sdach wartociujcych.
20.2 1
Fakty
Ceny i inflacja
W tablicy 20.1 zestawiono stopy inflacji wystpujce w 7 krajach uprzemysowionych
w kilku ostatnich latach. Dane z tablicy pozwalaj wyrobi sobie wstpny pogld na temat kierunkw zmian cen. A jak wyglda sytuacja w porwnaniu z innymi krajami i innymi okresami?
20.1
TABLICA
Stopy inflacji (w %) w wybranych krajach

w latach 1990 i 1998
Kraj
USA
Japonia
Niemcy
Francja
Wiochy
Holandia
1990
4,3
2,3
3,2
3,1
7,6
2,3
1998
1,6
0,6
0,9
0,8
1,7
2,0
r d o : OECD, Economic Outlook.
RYSUNEK 20.1
Stopa inflacji w Wielkiej Brytanii
1960 1965 1970 19751980198519901995 1999
Lata
Nasz analiz rozpoczniemy od przytoczenia

podstawowych danych dotyczcych inflacji,
wzrostu gospodarczego i bezrobocia.
r d o : ONS, Economic Trends.
Pierwsza kolumna tablicy 20.1 wiadczy,

i rednia roczna stopa inflacji jest ogromnie
zrnicowana w poszczeglnych krajach. Na
przykad w Wielkiej Brytanii bya ona wysza
ni w Szwajcarii, Japonii czy USA, ale jednoczenie o wiele nisza ni w innych krajach.
Na rysunku 20.1 pokazano ksztatowanie si
rocznej stopy inflacji w Wielkiej Brytami
w znacznie duszym okresie.
Bezrobocie
Od pocztku lat osiemdziesitych XX wieku
w Europie wystpuje wysokie bezrobocie. Jak
wynika z tablicy 20.3, wzrost bezrobocia by
tu znacznie wikszy ni w Japonii i Stanach
Zjednoczonych.
r
TABLICA [ 20.3 |
Stopa bezrobocia w
i 1998 (% sity roboczej)
Wzrost gospodarczy
Tablica 20.2 zawiera dodatkowo dane dotyczce redniego tempa wzrostu produktu narodowego brutto (PNB) w cenach staych
w wybranych krajach. Podobnie jak w przypadku inflacji, dynamika wzrostu gospodarczego w poszczeglnych krajach bya bardzo
zrnicowana. Tempo wzrostu w Korei i Izraelu byo znacznie wysze ni w krajach europejskich, takich jak Wielka Brytania, Szwajcaria czy Francja.
Kraj
USA
Japonia
Francja
Wochy
Wielka Brytania
Belgia
Holandia
Szwecja
latach
1980
7,2
2,0
5,8
5,6
6,2
9,3
6,0
2,0
1980,
1989
5,3
2,2
9,3
10,0
7,3
7,5
6,9
1,5
1989
1998
4,5
4,1
11,7
11,9
6,3
9,5
4,0
8,3
r d o : Jak tablicy 20.1.
r ------------------------------------------------------------- ^
Spojrzenie na ostatnie lata
TABLICA { 20.2 )
Inflacja i wzrost gospodarczy

w latach 1980-1997 (rednie roczne
stopy inflacji i wzrostu realnego PKB)
Inflacja
Kraj
Argentyna
Brazylia
Izrael
Korea
Wochy
Wielka Brytania
Szwecja
Francja
USA
Japonia
Szwajcaria
Wzrost
234
362
65
6
8
5
5
4
3
1
3
gospodarczy
0,9
2,9
4,7
8,6
1,9
2,6
1,7
1,5
1,8
2,9
0,8
Lata siedemdziesite byy okresem sabej koniunktury gospodarczej na caym wiecie.

W wikszoci krajw nastpi spadek tempa
wzrostu PNB w ujciu absolutnym i przypadajcego na 1 mieszkaca, wzrost stopy bezrobocia i tempa inflacji. Tablica 20.4 zawiera
zestawienie podstawowych wskanikw ilustrujcych okres dobrej koniunktury w latach
1960-1973 oraz sabej k on i u n k t ur y w okresie
1973-1981.
r d o : World Bank, World Development Report.

^
__________________________________ )
Dane zawarte w tablicy nie potwierdzaj

rozpowszechnionego przekonania, i w kra
jach o wysokiej stopie inflacji zawsze wystpuje niskie tempo wzrostu gospodarczego.
W Szwajcarii, gdzie stopa inflacji bya najnisza, tempo wzrostu gospodarczego naleao
take do najniszych. Z kolei w Brazylii, gdzie
stopa inflacji bya 100-krotnie wysza, tempo
wzrostu gospodarczego byo a trzykrotnie
wysze.
23
Po roku 1981, jak wida w tablicy 20.4, inflacja zacza stopniowo spada. Nadal jednak
na wysokim poziomie utrzymywao si bezrobocie, a wzrost gospodarczy nie odzyska
dawnej dynamiki sprzed 1973 r.
TABLICA 20.4
Inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy

w latach 1960-1998 (przecitne roczne
stopy w %)
Wyszczeglnienie
Inflacja
1960-1973
1973-1981
1981-1990
1991-1998
Wielka
Brytania
USA
Niemcy
5
15
6
4
3
9
5
3
3
5
3
3
3
6
10
5
7
7
6
1
3
7
7
3
1
3
2
4
2
3
3
5
2
2
3
Bezrobocie
1960-1973
1973-1981
1981-1990
1991-1998
Wzrost PNB
(ceny stae)
1960-1973
1973-1981
1981-1990
1991-1998
r d o : Economic Report of the President of the

United States; OECD, Economic Outlook.
Jak pamitamy z Mikroekonomii (rozdzia

17), w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych w wielu krajach narastao rozczarowanie polityk gospodarcz rzdu. W rozdziale
tym opisalimy sposoby ograniczania zakresu
interwencjonizmu pastwowego w gospodarce, polegajce m.in. na obnianiu podatkw
oraz zmniejszaniu wydatkw budetowych,
a zmierzajce do zdjcia pastwa z plecw
ludzi". Tablica 20.4 pozwala zrozumie przyczyny tej fali spoecznego niezadowolenia.
W miar jak w gospodarkach zachodnich spadao tempo wzrostu gospodarczego, a jednoczenie rosy bezrobocie i inflacja, w ludziach
zaczo si umacnia przekonanie, i dotychczasowa polityka gospodarcza si nie sprawdzia.
20.3
Ramy analizy: krtki przegld
Gospodarka jako cao skada si z wielu milionw podmiotw gospodarczych: gospodarstw domowych, przedsibiorstw oraz jednostek organizacyjnych aparatu pastwa na
szczeblu zarwno centralnym, jak i lokalnym.
Ich indywidualne decyzje wyznaczaj cznie

wydatki cakowite w gospodarce, dochd cakowity oraz ogln wielko produkcji dbr
i usug.
Ruch okrny
Rozpoczynamy nasz analiz, eliminujc
z rozwaa pastwo i moliwo dokonywania transakcji z zagranic. Tablica 20.5 zawiera prost klasyfikacj rnych transakcji przeprowadzanych midzy gospodarstwami domowymi a przedsibiorstwami w gospodarce
zamknitej, w ktrej nie wystpuje pastwo.
Gospodarstwa domowe dysponuj czynnikami
produkcji lub inaczej nakadami niezbdnymi w procesie produkcji. Dysponuj
m.in. wasn prac, ktr mog wynaj
(sprzeda) przedsibiorstwom w zamian za
pace. Z rozdziau 7 (Mikroekonomia) wiemy,
e gospodarstwa domowe s take faktycznymi wacicielami przedsibiorstw. To gospodarstwa domowe wanie wykadaj pienidze
jako indywidualni przedsibiorcy, udziaowcy
w spkach czy akcjonariusze w zamian za
prawo do uczestniczenia w zyskach przedsibiorstw. Wynika std, e cho na pozr moe
si wydawa, i pozostae czynniki produkcji,
tj. kapita i ziemia, znajduj si w posiadaniu
firm, w ostatecznym rozrachunku ich wacicielami s gospodarstwa domowe.
TABLICA 20.5
Transakcje zawierane przez gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa

Gospodarstwa domowe
Dysponuj czynnikami produkcji, ktre dostarczaj
przedsibiorstwom
Otrzymuj dochody od przedsibiorstw w zamian
za dostarczane czynniki wytwrcze
czynnikw produkcji
Wydaj dochody na dobra i usugi wytwarzane

przez przedsibiorstwa
Jak wynika z tablicy 20.5, gospodarstwa

domowe oferuj przedsibiorstwom poda
usug czynnikw produkcji, przedsibiorstwa
za wykorzystuj te czynniki do wytwarzania
dbr i usug. Tym usugom odpowiadaj pewne patnoci. Gospodarstwa domowe otrzymuj dochody z tytuu wiadczonych usug (pace, opaty z tytuu dzierawy/najmu, zyski),
wypacane przez przedsibiorstwa za dostarczone i wykorzystane czynniki wytwrcze.
Nastpnie gospodarstwa domowe wydaj
swoje dochody na zakup od przedsibiorstw
dbr i usug, dajc tym samym przedsibiorstwom pienidze potrzebne do zapacenia za
usugi czynnikw wytwrczych wykorzystane
w produkcji.
Na rysunku 20.2 pokazano ruch okrny
midzy przedsibiorstwami a gospodarstwami
domowymi.
Ruch
okrny
oznacza
rzeczowych
darstwami
domowymi
przepywy
pieninych
midzy
oraz
zasobw
gospo-
przedsibior-
stwami.
Krg wewntrzny symbolizuje transfery

zasobw rzeczowych midzy dwiema grupami podmiotw, natomiast krg zewntrzny odzwierciedla odpowiadajce im przepywy pienine. Te patnoci pienine s tylko jednym z wielu sposobw, w jaki w gospodarce
mona dokona alokacji nakadw i wynikw
Przedsibiorstwa
Wykorzystuj czynniki produkcji dostarczane przez
gospodarstwa domowe do wytwarzania dbr
i usug
Pac gospodarstwom domowym za wykorzystanie
Sprzedaj dobra i usugi gospodarstwom domowym
(czynnikw wytwrczych i produkcji). W gospodarce centralnie planowanej, na przykad,

transfer zasobw po wewntrznym krgu
moe si odbywa bez porednictwa rynku,
cen czy pienidza.
Z rysunku 20.2 wynika, i istniej trzy
sposoby pomiaru skali dziaalnoci gospodarczej. Moemy zatem mierzy:
a) warto wytworzonych dbr;
b) strumie dochodw czynnikw produkcji, ktry reprezentuje warto dostarczonych
przez nie usug;
c) warto wydatkw na dobra i usugi.
Poniewa wszystkie patnoci s odpowiednikami przepyww zasobw rzeczowych i poniewa zakadamy na razie, e
wszystkie wypaty musz by wydatkowane
na zakup zasobw rzeczowych, oznacza to, i
zawsze otrzymamy ten sam wynik szacunku
rozmiarw dziaalnoci gospodarczej, niezalenie od tego, czy za podstaw szacunku
przyjmiemy warto
produkcji,
dochody
czynnikw wytwrczych, czy te wydatki na
dobra i usugi.
Warto jeszcze raz sformuowa to wane
ustalenie. Dochody czynnikw produkcji musz by rwne wydatkom gospodarstw domowych, poniewa zaoylimy, i wszystkie dochody s wydatkowane. Warto produkcji
musi si rwna cakowitym wydatkom na
dobra i usugi, poniewa przyjlimy zao
25
nej s z definicji bliscy skrajnej odmianie monetaryzmu. Przedstawiciele tego nurtu wierz
w przejciowe jedynie odchylenia od stanu
penego zatrudnienia, bdce wynikiem nieoczekiwanych szokw, ktre nie mog znale
natychmiastowego odbicia w pacach. Umiarkowani monetaryci natomiast przyznaj, e
przywracanie penego zatrudnienia moe si
nieco przecign. Mimo to s jednak przekonani, e w cigu niewielu lat procesy dostosowawcze po stronie pac i cen przywrc pene
zatrudnienie.
Podobnie jak przedstawiciele nowej szkoy
klasycznej, umiarkowani monetaryci uwaaj
histerez za zjawisko mao istotne. Sdz bowiem, e kiedy po przejciowym szoku gospodarka powraca do stanu penego zatrudnienia, to w kategoriach realnych jest on
analogiczny do wyjciowego stanu rwnowagi dugookresowej.
Umiarkowani monetaryci s przekonani,
e powrt do stanu penego zatrudnienia
trwa stosunkowo niedugo (2-3 lata). Oznacza to, e najwaniejsz konsekwencj
zwikszenia nominalnej poday pienidza
jest po prostu wzrost cen.
Jak z tego wynika, szkoa ta przyznaje
pewn doz racji argumentom dowodzcym
nieelastycznoci pac, ktre przedstawilimy
w rozdziale 27, jednak dotyczy to tylko krtkiego okresu. Poszczeglni przedstawiciele tej
szkoy przyjmuj odmienne zaoenia co do
sposobu powstawania oczekiwa. Powolny
przebieg procesw dostosowawczych w dziedzinie oczekiwa moe dostarczy dodatkowego wytumaczenia przyczyn wolniejszego
przywracania penego zatrudnienia.
Dla zwolennikw nowej makroekonomii
klasycznej nie ma istotnej rnicy midzy
krtkim i dugim okresem z punktu widzenia
konstruowania polityki fiskalnej i pieninej
do celw sterowania popytem: zarzdzanie
popytem jest nieskuteczne zarwno w dugim,
jak i w krtkim okresie. W przeciwiestwie
do tego, umiarkowani monetaryci s przekonani, e na krtk met bodce fiskalne lub
pienine mog spowodowa zmiany w popycie globalnym, produkcji i zatrudnieniu, ale e
nie jest rzecz ani sensown, ani te podan
podejmowa takie dziaania w praktyce. Dziaania podejmowane w krtkim okresie ich
zdaniem powinny by podporzdkowane
celom dugofalowym. Teza ta zasuguje na
szczegow analiz.
Procesy dostosowawcze obejmujce pace
i ceny dokonuj si w cigu kilku lat. Jak wynika z analizy przeprowadzonej w rozdziaach
Makroekonomia
25 i 26, ekspansywna polityka pienina lub

budetowa moe w krtkim okresie spowodowa wzrost popytu globalnego, produkcji i zatrudnienia. Umiarkowani monetaryci przedstawiaj jednak dwa powody, dla ktrych nie
naley podejmowa tego rodzaju polityki gospodarczej. Po pierwsze, gospodarka i tak po
upywie kilku lat wrci do stanu penego zatrudnienia. Natomiast w dugim okresie ustawiczne prby zwikszenia produkcji ponad
poziom waciwy dla stanu penego zatrudnienia bd po prostu nakrcay inflacj. Po drugie, jeeli celem polityki ekonomicznej nie
jest zwikszenie przecitnego poziomu produkcji i zatrudnienia (ktry w kadym przypadku bdzie odpowiada stanowi penego zatrudnienia), lecz raczej szybkie amortyzowanie innych wstrzsw i zmniejszenie skali
odchyle od penego zatrudnienia, to powstaje
realne niebezpieczestwo, e polityka taka
przyniesie skutki odwrotne do zamierzonych.
W momencie gdy rzd dostrzee skutki szoku
(spadek produkcji) i podejmie niezbdne dziaania pobudzajce ekspansj, gospodarka
moe ju wej na ciek wzrostu o wasnych siach, w wyniku samoistnych dostosowa pac i cen, ktre zaczn j ponownie popycha ku penemu zatrudnieniu. Polityka stabilizacyjna moe wic pogbi wahania
cykliczne, zamiast je zagodzi.
Rozumujc w tym duchu, Milton Friedman
czsto zaleca, aby bank centralny przyj niskie, ale stae tempo wzrostu poday pieni-
26
RYSUNEK ( 20,2 '
Ruch okrny midzy przedsibiorstwami i gospodarstwami domowymi

Krg wewntrzny ilustruje przepywy zasobw rzeczowych. Gospodarstwa domowe dostarczaj usugi
czyrinikw wytwrczych przedsibiorstwom, ktre wykorzystuj te czyriniki w produkcji dbr i usug dla
gospodarstw domowych. Krg zewntrzny ukazuje odpowiadajce transferom zasobw rzeczowych przepywy pienine (patnoci). Przedsibiorstwa wypacaj gospodarstwom domowym dochody czynnikw
wytwrczych, gospodarstwa domowe z kolei zapewniaj wpywy przedsibiorstwom, wydajc swoje dochody na dobra i usugi wytwarzane przez przedsibiorstwa.
nie, i wszystkie towary zostaj sprzedane.

nie zdoaj sprzeda caej swojej produkcji?
Warto produkcji musi by rwna strumieCo si stanie, jeli przedsibiorstwa sprzedaniowi dochodw gospodarstw domowych: podz swoj produkcj nie gospodarstwom doniewa zyski definiuje si zazwyczaj jako
mowym, lecz innym przedsibiorstwom? Co
wielko rezydualn, tj. jako rnic midzy
nastpi w sytuacji, gdy gospodarstwa domowe
wartoci produkcji sprzedanej a bezporedninie wydadz caych swoich dochodw? W nami opatami za wynajem czynnikw pracy,
stpnym podrozdziale uwzgldnimy w naziemi i kapitau, i poniewa zyski te w ostaszym modelu wszystkie te ewentualnoci,
tecznym rozrachunku trafiaj do gospodarstw
Przekonamy si wwczas, i sformuowany
domowych jako wacicieli przedsibiorstw,
przez nas wniosek pozostaje w mocy: skal
dochody gospodarstw domowych pochodziaalnoci gospodarczej moemy mierzy,
dzce albo z tytuu dostarczenia (uyczenia)
wyceniajc albo wielko cakowitych wydatziemi, pracy i kapitau, albo z tytuu prawa do
kw, albo warto cakowitej produkcji, albo
udziau w zyskach przedsibiorstw musz
wreszcie
cakowitych
dochodw.
Kada
by rwne wartoci produkcji.
z tych trzech metod daje identyczny wynik.
Nasz model pozostaje nadal bardzo prosty.
Skoro ju opanowalimy sztuk pomiaru
Co sie dzieje wwczas, gdy przedsibiorstwa
poziomu aktywnoci gospodarczej za pomoc
systemu rachunku dochodu narodowego (inaczej:

rachunkowoci
spoecznej),
moemy
przeanalizowa podstawowe zagadnienia makroekonomiczne, takie jak inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy. Dysponujemy bowiem ju obecnie spjnymi ramami analitycznymi, ktre pozwalaj nam czy przepywy
pienine z przepywami czynnikw wytwrczych i efektw procesu produkcji w postaci
strumienia dbr i usug.
Przedstawiony na rysunku 20.2 schemat
ruchu okrnego uatwia zrozumienie niezwykle istotnych dla funkcjonowania caej gospodarki wspzalenoci. Schemat ten jest jednake zbyt uproszczony. Niestety, nie
uwzgldnia nazbyt wielu zjawisk wystpujcych w rzeczywistym wiecie, takich jak
oszczdnoci i inwestycje, wydatki pastwa
i podatki, transakcje midzy przedsibiorstwami oraz midzy nimi i zagranic.
Naszym podstawowym celem musi by
w zwizku z tym skonstruowanie rozbudowanego systemu rachunkowoci spoecznej, ktry byby w stanie obj wszystkie bardziej
skomplikowane zjawiska.
czych, ale od reguy tej s pewne wyjtki.

Przypumy, e Nissan czy Peugeot buduj fabryk samochodw w Wielkiej Brytanii. Zatrudniaj one brytyjskich robotnikw oraz
uywaj maszyn wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii. Produkcja tych przedsibiorstw
jest czci PKB zaliczan na konto Wielkiej
Brytanii. Rwnoczenie jednak zyski owych
przedsibiorstw nale do akcjonariuszy w Japonii czy we Francji. W zwizku z tym warto produkcji owej przykadowej fabryki samochodw nie moe by taka sama jak warto
dochodw
uzyskanych
przez
gospodarstwa domowe w Wielkiej Brytanii.
Aby unikn tych komplikacji, na razie nasze
rozwaania ograniczymy do gospodarki, ktra
nie ma powiza z zagranic. Nastpnie wprowadzimy do analizy otoczenie zagraniczne
i pokaemy, w jaki sposb naley traktowa
wypaty zyskw i innych dochodw podmiotom zagranicznym, a take wyjanimy, dlaczego konieczne jest rozrnienie midzy PKB
(produktem krajowym brutto) a PNB (produktem narodowym brutto). Gospodark, w ktrej
nie wystpuj zwizki z zagranic, nazywamy
gospodark zamknit.
20.4
Rachunek
dochodu narodowego
Sposoby mierzenia
produktu krajowego brutto
Produkt krajowy brutto (PKB,
domestic product GDP) jest
koci
produkcji
wytworzonej
wytwrcze
zlokalizowane
na
nego kraju,
wacicielem.
niezalenie
od
ang.
miar
gross
wiel-
przez
czynniki
terytorium
da-
tego,
kto
jest
Rozpoczniemy od rozbudowania naszego

prostego schematu ruchu okrnego tak, aby
wynikao ze rwnie, e transakcje nie s zawierane
wycznie
midzy pojedynczym
przedsibiorstwem a pojedynczym gospodarstwem domowym. Przedsibiorstwa nabywaj
usugi wiadczone przez czynnik praca od gospodarstw domowych, ale jednoczenie kupuj surowce i maszyny od innych przedsibiorstw. Aby unikn podwjnego liczenia,
wprowadzimy pojcie wartoci dodanej.
ich
Produkt krajowy brutto mierzy warto

produkcji wytworzonej w gospodarce kraju.
Wikszo produkcji powstaje w wyniku zastosowania krajowych czynnikw wytwr-
dodana jest to przyrost

dbr w wyniku okrelonego (danego) proWartod
wartoci
cesu produkcji.
Warto dodan oblicza si przez odjcie

od wartoci dbr wyprodukowanych w przedsibiorstwie sumy kosztw rzeczowych czynnikw wytwrczych zuytych do produkcji
Makmoknnomi.i
28
RAMKA I 20,1
Makroekonomia bez lornetki
Przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest gospodarka jako system. W lepszym zrozumieniu sposobu podejcia stosowanego w makroekonomii moe by pomocne przejrzenie listy
rozdziaw zawartych w czci IV podrcznika. W rozdziaach:
20
wprowadzono definicje i mierniki podstawowych zmiennych makroekonomicznych;
21-22 okrelono wielko produkcji w gospodarce krajowej w krtkim okresie;
23-24 wprowadzono do modelu rynki finansowe, stopy procentowe i polityk pienin;
25
zbadano mechanizm ich wpywu na produkcj i zatrudnienie, a tym samym podjto prb okrelenia zasad wyboru optymalnej kombinacji polityki fiskalnej i pieninej;
26
podjto analiz procesw dostosowa cen i pac oraz ich wpywu na wielko produkcji
(poday), a take przedstawiono skrajny przypadek doskonaej (natychmiastowej) gitkoci cen i pac;
27
rozwaono skutki uchylenia zaoenia o staoci cen i pac dla bezrobocia;
28
oraz inflacji;
29
wprowadzono do modelu powizania z zagranic, w tym rol kursu walutowego
w gospodarce otwartej;
30
zbadano czynniki wzrostu gospodarczego w dugim okresie;
31
oraz mechanizm krtkookresowych waha cyklicznych;
32
przedstawiono syntetyczne podsumowanie gwnych nurtw wspczesnej makroekonomii.
tych dbr. Z pojciem wartoci dodanej cile

wie si rozrnienie midzy dobrami finalnymi a dobrami porednimi.
to dobra nabyte przez ostauytkownika.

S
to
albo
dobra
Dobra finalne
tecznego
konsumpcyjne
zakupione
stwa
albo
domowe,
stycyjne)
przez
dobra
np.
Dobra
przetworzone,
nowi
nakad
nych
przedsibiorstwach,
procesie
gospodar-
kapitaowe
maszyny
przedsibiorstwa.
czciowo
przez
dobra
porednie
ktre
produkcji
gdzie
(inwe-
nabywane
to
sta-
inzuy-
wane.
Zgodnie z tym rozrnieniem lody s dobrem finalnym, natomiast stal to dobro po

rednie, ktre jest wykorzystywane jako
skadnik procesu produkcji w innych przedsibiorstwach. Uznajc dobra kapitaowe za dobra finalne, przyjmujemy, i nie zuywaj si
one cakowicie w jednym cyklu wytwrczym.
Stosujc pojcia z rozdziau 7 (Mikroekonomia), moemy powiedzie, e nie podlegaj
one jednorazowej amortyzacji czy te umorzeniu. Wkrtce zobaczymy, w jaki sposb mo-
na poradzi sobie z problemem amortyzacji

w przyjtych przez nas ramach.
Nastpujcy przykad powinien pomc
nam w uporzdkowaniu omawianych przed
chwil poj. Wane jest przy tym, abymy
zastanawiali si nad nimi tak dugo, a w peni zrozumiemy ich sens. Zakadamy, e w gospodarce wystpuj 4 przedsibiorstwa: producent stali, wytwrca dbr kapitaowych
Sposb obliczania produktu krajowego brutto
(1)
Sprzedawca
(2)
Stal
Producent stali
Stal
Producent stali
Maszyny
Producent maszyn
Producent opon
Dobro
Opony
Samochody
Producent samochodw
Cakowita warto transakcji
Nabywca
(3)
Warto
transakcji
()
(4)
Warto
dodana ()
(5)
Wydatki
na dobra finalne ()
(6)
Producent maszyn
Producent samochodw
Producent samochodw
Producent samochodw
Konsumenci
1 000
1000
Dochody
czynnikw
wytwrczych ()
(7)
1 000
3 000
3 000
3 000
2 000
1 000
2 000
1 000
500
500
500
5 000
1 500
5 000
1 500
7 000
7 000
7 000
Produkt krajowy brutto (PKB)
(maszyn) wykorzystywanych w produkcji samochodw,

przedsibiorstwo wytwarzajce
opony oraz producent samochodw, ktry
sprzedaje je kocowym nabywcom gospodarstwom domowym. W tablicy 20.6 przedstawiono sposb obliczania PKB w takiej prostej gospodarce.
Producent stali wytwarza stal o wartoci
4 tys. , z czego '/ 4 jest sprzedawana jako dobro porednie przedsibiorstwu wytwarzajcemu maszyny, a 3/4 producentowi samochodw. Jeeli producent stali wydobywa ponadto
rud elaza, z ktrej wytapia si stal, to cae 4
tys. stanowi warto dodan lub inaczej
warto netto produkcji huty stali. Dochd
ten zostaje bezporednio wypacony w formie
wynagrodze i czynszw oraz jako wielko rezydualna zyskw, ktre take trafiaj do gospodarstw domowych jako dochody.
W zwizku /. lym suma dwch pierwszych
wierszy ostatniej kolumny wynosi rwnie
4 tys. . Chocia przedsibiorstwa wyday 4
tys. na zakup stali, nie znajduje to odzwier-
11 500
TABLICA 20.6
ciedlenia w tablicy jako wydatek na dobra finalne, poniewa stal jest wycznie dobrem
porednim, ktre zostanie cakowicie zuyte
w pniejszych etapach procesu produkcji.
Producent maszyn wydaje 1 tys. na zakup stali, z ktrej wytwarza si maszyn, a ta
z kolei zostaje sprzedana producentowi samochodw za 2 tys. . Warto dodana producenta maszyn wynosi: 2 tys. - 1 tys. (zakup
stali). w przychd netto w wysokoci 1 tys.
zostanie bezporednio lub porednio
przejty przez gospodarstwa domowe w postaci wynagrodze lub zyskw. Poniewa
przedsibiorstwo produkujce samochody zamierza zatrzyma maszyn u siebie, caa jej
warto, tj. 2 tys. , zostaa wykazana w pozycji ,,Wydatki na dobra finalne".
Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochod
Podobnie jak huta stali, producent opon

wytwarza dobro porednie, ktre nie pojawia
si w kolumnie wydatkw finalnych. Jeli
producent opon jest ponadto wacicielem
plantacji drzew kauczukowych, z ktrych pochodzi surowiec do produkcji opon, to caa
jego produkcja o wartoci 500 stanowi warto dodan i wpynie, bezporednio lub porednio, do gospodarstw domowych jako ich
dochody. Jeli przedsibiorstwo wytwarzajce
opony kupio gum od krajowego producenta,
to odejmujemy warto surowca od wartoci
produkcji opon, aby uzyska warto dodan
(produkcj netto), ale wwczas wczamy take do tablicy dodatkowy wiersz przedstawiajcy warto dodan przedsibiorstwa produkujcego gum i sprzedajcego j producentowi opon.
Producent samochodw wydaje 3 tys. na
stal i 500 na opony. Poniewa oba te skadniki zostaj cakowicie zuyte w okresie, w
ktrym wytwarza si samochody, odejmujemy 3,5 tys. od wartoci wyprodukowanych
samochodw (5 tys. ) i otrzymujemy warto dodan producenta samochodw. Ten
przychd netto jest wypacany gospodarstwom domowym jako wynagrodzenie za
usugi dostarczonych przez nie czynnikw
produkcji.
Wreszcie, producent samochodw sprzedaje swj wyrb za 5 tys. kocowym nabywcom gospodarstwom domowym. Samochd staje si teraz dobrem finalnym i jego
pen cen, tj. 5 tys. , mona wprowadzi do
kolumny Wydatki na dobra finalne".
Jak wida, z tablicy 20.6 wyranie wynika, e warto brutto wszystkich zawartych
transakcji wynosi 11,5 tys. , suma ta jednake przewysza rzeczywist warto dbr wytworzonych w gospodarce. Na przykad kwota 3 tys. , ktre zarobi producent stali,
sprzedajc j producentowi samochodw, zawiera si ju w wartoci kocowej samochodw. Dwukrotne uwzgldnienie wanie tych
3 tys. w rnych fazach produkcji byoby
po prostu podwjnym liczeniem tej samej
wielkoci.
W pitej kolumnie tablicy przedstawiono
warto dodan w poszczeglnych fazach procesu produkcji 7 tys. jest prawidow
miar wartoci netto produkcji wytworzonej
w gospodarce. Poniewa kady producent wypaca gospodarstwom domowym odpowiadajce tej wartoci przychody netto albo bezporednio w postaci dochodw czynnikw produkcji, albo porednio w formie zyskw,
dochody gospodarstw domowych rwnie
wynosz 7 tys. , co wida w ostatniej kolumnie tablicy. Gdybymy po prostu dodawali

wszystkie wypaty na rzecz gospodarstw domowych w formie dochodw i zyskw, wwczas otrzymalibymy ten sam wynik miar
produktu krajowego brutto.
Tablica 20.6 potwierdza, e identyczny
wynik uzyskamy, jeeli miernikiem bd wydatki na dobra i usugi finalne. W tym przypadku kocowymi uytkownikami s gospodarstwa domowe, ktre zakupuj samochody,
oraz producent samochodw, ktry nabywa
(nie zuywajce si) maszyny wykorzystywane do wytwarzania samochodw.
Inwestycje
i oszczdnoci
Powyszy przykad pozwala nie tylko wyjani pojcia wartoci dodanej i istot rozrnienia midzy dobrami porednimi i finalnymi, ale umoliwia rwnie poradzenie sobie
z kolejn komplikacj. czna produkcja i dochody gospodarstw domowych wynosz po
7 tys. , ale gospodarstwa domowe wydaj
tylko 5 tys. na zakup samochodw. Co si
dzieje z pozosta czci ich dochodw? Kto
dokonuje pozostaej czci wydatkw? Aby
wic odpowiedzie na te pytania, musimy
wprowadzi dwa pojcia: inwestycji i oszczdnoci.
s
Inwestycje
taowych
noci
to
przez
to
ta
cz
zakupy
nowych
przedsibiorstwa.
dochodu,
a wydana na zakup dbr i usug.
ktra
dbr
kapi-
Oszczdnie
zosta-
Gospodarstwa domowe konsumuj 5 tys. ;

jest to warto ich wydatkw na dobra konsumpcyjne (samochody). Poniewa ich dochd
wynosi 7 tys. , oszczdzaj one 2 tys. .
Producent samochodw wydaje 2 tys. na
inwestycje (zakup nowych maszyn). Na rysunku 20.3 wida, w jaki sposb powinnimy
rozbudowa
schemat
ruchu
okrnego,
przedstawiony na rysunku 20.2. Dolna cz
rysunku wskazuje, e dochody oraz warto
usug czynnikw produkcji wynosz po
7 tys. . Suma 2 tys. odpywa jednak
z obiegu wtedy, kiedy gospodarstwom domowym uda si zaoszczdzi cz swoich dochodw. W zwizku z tym tylko 5 tys. powraca do przedsibiorstw jako wydatki gospodarstw domowych na dobra konsumpcyjne
(samochody).
W grnej czci rysunku wida, e warto
produkcji dbr konsumpcyjnych oraz jednoczenie warto wydatkw gospodarstw domowych na te dobra wynosi 5 tys. . Poniewa produkt krajowy brutto jest rwny
7 tys. , skd wic pochodzi brakujce
2 tys. ? Na pewno nie z wydatkw gospodarstw domowych, a zatem musz to by wydatki samych przedsibiorstw. S to wydatki
na inwestycje poniesione przez producenta samochodw oraz przeznaczane na zakup maszyn do produkcji samochodw.
Liczby w tablicy 20.6 dotycz strumieni
produkcji, wydatkw i dochodw w okrelonym przedziale czasu np. roku. W tym
okresie gospodarka dokonuje jednego obrotu
po krgu zarwno wewntrznym, jak i zewntrznym (rysunek 20.3). W wewntrznym
krgu przedsibiorstwa wytwarzaj produkcj
o wartoci 5 tys. , przeznaczon do konsumpcji przez gospodarstwa domowe, ale jednoczenie produkuj take dobra kapitaowe
o wartoci 2 tys. na potrzeby inwestycyjne
innych przedsibiorstw. W krgu zewntrznym, ktry ilustruje przepywy pienine,
oszczdnoci stanowi odpyw 2 tys. z ruchu
okrnego, natomiast wydatki inwestycyjne
przedsibiorstw na nowe maszyny to dopyw
2 tys. do obiegu.
biorstw.
strumie
sibiorstwa,
do
Dopyw
pieniny,
ale
nie
ruchu
ktry
za
okrnego
otrzymuj
porednictwem
W tym momencie pojawiaj si od razu

dwa pytania. Po pierwsze, czy to przypadek, i
oszczdnoci gospodarstw domowych w wysokoci 2 tys. s rwne wydatkom inwestycyjnym przedsibiorstw w wysokoci 2 tys. ?
Po drugie, jeli to nie przypadek, w jaki sposb pienidze zaoszczdzone przez gospodarstwa domowe s przekazywane przedsibiorstwom, aby mogy one dziki temu sfinansowa swoje wydatki inwestycyjne?
Przyjmijmy, e symbolem Y bdziemy
oznacza PKB, ktry jest tosamy z wartoci
dochodw gospodarstw domowych. Jeli
przez C oznaczymy wydatki konsumpcyjne
gospodarstw domowych, a przez S
oszczdnoci, to na mocy definicji, zgodnie
z ktr oszczdnoci s nie skonsumowan
(nie wydan) czci dochodu, otrzymamy:
S = Y-C
oraz
Y = C + S.
(20.1)
Symbol = oznacza jest identycznie rwny

(tosamy) na mocy definicji". Poniewa PKB,
czyli Y, mona wyrazi jako sum wydatkw
kocowych:
Y = C + I,
(20.2)
to, wycznie na mocy definicji przyjtych

przez nas w rachunku dochodu narodowego:
Y = C + S = C + I.
W zwizku z powyszym prawdziwe musi

by:
z
ruchu
okrnego
oznacza
strupienidza,
ktry
nie
przemieszcza
si
gospodarstw
domowych
do
go-
spodarstw domowych.
Odpyw
mie
to
przed-
przedsi-
32
RYSUNEK [ 20.3
,
..............................
Inwestycje, oszczdnoci i ruch okrny

Krg wewntrzny nadal ilustruje przepywy zasobw rzeczowych midzy przedsibiorstwami i gospodarstwami domowymi. Przedsibiorstwa wykorzystuj czynniki wytwrcze dostarczane przez gospodarstwa
domowe w celu wytworzenia dla nich dbr konsumpcyjnych i usug oraz nowych dbr kapitaowych dla innych przedsibiorstw. Krg zewntrzny w dalszym cigu ukazuje przepywy pienine. Dochody czynnikw
wytwrczych s albo zaoszczdzane przez gospodarstwa domowe, albo wydawane na zakup dbr konsumpcyjnych. Przedsibiorstwa otrzymuj rwnie dochody dziki wydatkom inwestycyjnym innych przedsibiorstw na dobra kapitaowe. Wynika std, e oszczdnoci stanowi odpyw z ruchu okrnego patnoci
midzy przedsibiorstwami i gospodarstwami domowymi, natomiast wydatki na inwestycje oznaczaj dopyw patnoci do ruchu okrnego.
S= I .
(20.3
)
Nie jest przypadkiem, e w naszym przykadzie inwestycje i oszczdnoci wynosz
kade po 2 tys. . Rwnanie (20.3) dowodzi,
e oszczdnoci bd rwne inwestycjom w
kadym przykadzie, jaki mona zbudowa.
Spjrzmy ponownie na zewntrzny krg na rysunku 20.3. Wszystkie wydatki na konsumpcj
z grnej czci rysunku trafiaj z powrotem do
gospodarstw domowych jako dochody w dolnej jego czci. Wydatki inwestycyjne przedsibiorstw znajduj swj odpowiednik w do
pywie do gospodarstw domowych dochodw
bdcych nadwyk ponad ich wydatki konsumpcyjne. Poniewa oszczdnoci s definiowane jako nadwyka dochodw nad konsumpcj, inwestycje i oszczdnoci musz by zawsze sobie rwne.
Opisane zalenoci s tosamociami czysto rachunkowymi, ktre wynikaj z naszych
definicji inwestycji, oszczdnoci i dochodu.
Wykazalimy dotd jedynie, e faktyczne

oszczdnoci musz by koniecznie rwne
faktycznym inwestycjom. Do tej pory nie mwilimy nic na temat zamierzonych (planowa-
nych) oszczdnoci i zamierzonych (planowanych) inwestycji, nie twierdzilimy te, i musz one zawsze by sobie rwne. Aby podda
analizie te zagadnienia, powinnimy zbudowa model (teori) planowanych oszczdnoci
1 inwestycji. Zadania tego podejmiemy si
w nastpnym rozdziale1.
Co czy ze sob odpyw z obiegu
oszczdnoci i dopyw wydatkw na inwestycje? Poniewa sektor przedsibiorstw wypaca
cznie gospodarstwom domowym w postaci
dochodw 7 tys. , ale otrzymuje od nich tylko 5 tys. z wydatkw konsumpcyjnych,
przedsibiorstwa musz poyczy brakujce
2 tys. , aby sfinansowa zakup nowych dbr
inwestycyjnych. Poniewa gospodarstwa domowe oszczdzaj 2 tys. , wynika std, e
poyczaj ow kwot przedsibiorstwom na
inwestycje.
W gospodarce rynkowej instytucje finansowe i rynki finansowe banki, ktre zamieniaj oszczdnoci gospodarstw domowych na
wkady i udzielaj kredytw przedsibiorstwom, oraz rynek papierw wartociowych,
ktry umoliwia przedsibiorstwom zgromadzenie dodatkowych funduszy przez emisj
nowych akcji i ich sprzeda gospodarstwom
domowym odgrywaj kluczow rol porednika w przepywie oszczdnoci gospodarstw domowych do przedsibiorstw, ktre
chc zacign poyczki potrzebne do sfinanPomocne moe okaza si odwoanie do analogicznych poj w mikroekonomii. Na okrelonym
rynku czstkowym krzywa popytu ilustruje zamierzon wielko zakupw przy rnych cenach, natomiast krzywa poday przedstawia zamierzon wielko sprzeday przy rnych cenach. Rwnowaga
wystpuje przy cenie, przy ktrej planowane zakupy
s rwne planowanej sprzeday. Gdy cena jest zbyt
wysoka, wwczas wystpuje nadwyka poday
i cz planowanej sprzeday nie zostanie zrealizowana. Poniewa jednak w kadej dokonanej transakcji wystpuj sprzedawca i nabywca, faktyczne
zakupy bd rwne faktycznej sprzeday niezalenie od tego, czy rynek znajduje si w rwnowadze,
czy te nie.
1
sowania wydatkw przeznaczonych na nowe

dobra kapitaowe.
Wprowadzenie do modelu inwestycji
umoliwia podjcie jeszcze jednego problemu, ktry w naszym uproszczonym schemacie
ruchu okrnego mg zosta niewaciwie
zrozumiany. Co si stanie, jeli przedsibiorstwa nie bd mogy sprzeda caej wytworzonej produkcji? Czy na pewno doprowadzi
to do powstania rnicy midzy PKB mierzonym od strony produkcji i PKB mierzonym
metod wydatkw?
Dobra finalne s to dobra, ktre nie zuywaj si cakowicie w procesie produkcji
w danym okresie. W tablicy 20.6 stal bya dobrem porednim, ktre zuywano cakowicie
w produkcji samochodw i maszyn, natomiast
maszyny byy dobrem finalnym, poniewa
producent samochodw mg wykorzystywa
je ponownie w nastpnym okresie2. Zamy
na chwil, e warto sprzeday samochodw
wyniosa nie 5 tys. , lecz tylko 4 tys. .
W opisanej sytuacji nie sprzedana cz produkcji samochodw, o wartoci 1 tys. , bdzie musiaa powikszy stan zapasw.
to
dobra
przedsibiorstwie
na
Zapasy
w
trzymane
potrzeby
obecnie
przyszej
produkcji lub sprzeday.
Producent samochodw moe wic utrzymywa zapasy stali, ktra bdzie produktem
wyjciowym do produkcji samochodw w nastpnym okresie, lub te zapasy gotowych samochodw oczekujcych na sprzeda konsumentom w nastpnym okresie.
W rozdziale 7 (Mikroekonomia) zapasy
nazwalimy kapitaem obrotowym. Poniewa
nie zuywaj si one cakowicie w produkcji
ani nie zostaj sprzedane w biecym okresie,
s uznawane za dobra kapitaowe. Powikszanie zapasw jest wic rwnoznaczne z inweOczywicie w miar upywu czasu maszyna si
zuywa. Problemem amortyzacji zajmiemy si ju
wkrtce.
2
34
stycjami w kapita obrotowy. Kiedy zapasy

obniaj si, wtedy traktujemy to jako inwestycje ujemne lub inaczej dezinwestycje.
Jak wida, mona zachowa spjno rachunku dochodu narodowego. Kiedy producent samochodw sprzedaje wyroby o wartoci tylko 4 tys. z 5 tys. wytworzonych
w danym okresie, przyrost zapasw u producenta samochodw w wysokoci 1 tys. traktujemy jako wydatek finalny. Zgodnie z danymi z tablicy 20.6 wtedy, kiedy Uczymy PKB
zarwno od strony produkcji, jak i od strony
wydatkw, wynosi on 7 tys. , wczajc w to
produkcj i wydatki na maszyny potrzebne do
wytwarzania samochodw. Wydatki na dobra
finalne zawieraj jednak obecnie nastpujce
pozycje: producent samochodw 2 tys. na
maszyny i 1 tys. na powikszenie zapasw
oraz gospodarstwa domowe-konsumenci
4 tys. na samochody.
Wiele osb moe si zagubi w tym rozumowaniu. Aby temu zaradzi, warto wprowadzi rozrnienie midzy klasyfikacj rnych dbr wedug kryterium towarowego
i klasyfikacj wedug kryterium ekonomicznego zastosowania. Stal jest oczywicie dobrem o charakterze porednim, ale nie to jest
tu istotne. Kiedy producent stali wytwarza
i sprzedaje stal, traktujemy to jako produkcj
dobra poredniego. Poniewa zostaa ona
przekazana kolejnemu producentowi, nasz
miernik dochodu jako strumienia wydatkw
wskae j w wyszych fazach procesu produkcji i sprzeday. Natomiast w sytuacji, gdy
przedsibiorstwo powiksza swoje zapasy,
przyrost ten musimy potraktowa jako wydatek kocowy, poniewa nie zostanie on
uwzgldniony nigdzie indziej w rachunku dochodu narodowego. Przedsibiorstwo, zgodnie z tym ujciem, powiksza przejciowo
swj zasb kapitau, a w momencie, gdy zuyje ten zasb, w celu utrzymania spjnoci
rachunku, traktujemy to jako inwestycje
ujemne.
Teraz wprowadzimy do modelu pastwo.
Pastwo
rdem przychodw pastwa s zarwno podatki bezporednie Td, nakadane na dochody
(pace, czynsze, odsetki i zyski), jak i podatki
porednie 'J]., zwane inaczej podatkami od wydatkw (np. podatek od wartoci dodanej
VAT; podatki akcyzowe, ktrymi jest oboona benzyna czy papierosy). Podatki nakada
si, aby mc sfinansowa dwa rodzaje wydat-
kw pastwa. Wydatki na dobra i usugi G

obejmuj zakupy przez pastwo dbr i usug.
Mieszcz si w nich np. wydatki na pace
urzdnikw pastwowych i onierzy, zakupy
komputerw, czogw i samolotw bojowych,
a take nakady inwestycyjne na budow drg
i szpitali.
Pastwo ponosi te wydatki zwizane z finansowaniem patnoci transferowych albo
inaczej wiadcze spoecznych B.
W grupie tej znajduj si m.in. emerytury, zasiki dla bezrobotnych i subwencje dla firm
prywatnych (dotacje na inwestycje) oraz
przedsibiorstw pastwowych (pokrywanie ich
strat). Patnoci transferowe s to wypaty, ktre nie wi si z dostarczeniem w zamian jakichkolwiek dbr czy ze wiadczeniem usug.
Patnoci transferowe nie powikszaj ani
dochodu narodowego, ani rozmiarw wytworzonej w gospodarce produkcji. Nie uwzgldnia si ich w PKB, gdy nie znajduj swojego
odpowiednika w wytworzonej wartoci dodanej, czyli produkcji netto. Podatki i patnoci
transferowe su wycznie redystrybucji ju
istniejcych dochodw i siy nabywczej od
grup ludnoci bdcych podmiotem opodatkowania do grup (osb), ktre pastwo subsydiuje. W przeciwiestwie do tego wydatki
pastwa na dobra i usugi G tworz produkcj
netto, s rdem dochodw czynnikw produkcji w przedsibiorstwach dostarczajcych
t produkcj i w rezultacie tworz dodatkow
si nabywcz w gospodarstwach domowych,
ktre uzyskuj owe dochody. Dlatego wydatki
pastwa na dobra i usugi G naley wczy
do PKB.
Celem rachunku dochodu narodowego jest

dostarczenie logicznego i wewntrznie spjnego zestawu definicji i miernikw wytworzonej w kraju produkcji. Pewn komplikacj jest
jednak istnienie podatkw. Sprawiaj one, i
cena pacona przez nabywc rni si od ceny,
jak otrzymuje sprzedawca. W zwizku z tym
dochd narodowy moemy mierzy albo
w cenach rynkowych, zawierajcych podatki
porednie nakadane na dobra i usugi, albo
w cenach uzyskiwanych przez producentw,
ju po zapaceniu przez nich podatkw porednich.
PKB w cenach rynkowych jest miar produkcji krajowej cznie z podatkami porednimi na dobra i usugi. PKB w cenach bazowych jest miar produkcji krajowej z pominiciem
podatkw
porednich.
PKB
wyraony w cenach rynkowych jest wic
wyszy od PKB w cenach bazowych o wielko podatkw porednich (pomniejszon
0sum ewentualnych dotacji do dbr
1usug).
Rachunek dochodu narodowego mona teraz skonstruowa w sposb nastpujcy. Jeli

konsumpcj C, inwestycje / i wydatki pastwa
G wyrazimy w cenach rynkowych, cznie
z podatkami porednimi od dbr i usug, to
warto dodan lub inaczej produkcj
netto wytworzon w gospodarce mona zapisa jako C + I + G. W rezultacie:
PKB w cenach rynkowych =
= C + I + G.
(20.4
)
miemy teraz podatki porednie (pomniejszone

o dotacje) Tr, otrzymamy nastpujcy zapis:
Y = PKB w cenach bazowych =
= C + I+G-Te.
(20.5)
Przedstawiony miernik jest niezaleny od
wielkoci podatkw porednich. Wysza stopa
podatkowa powoduje wzrost wartoci C +1 +
+ G , ale jednoczenie zwiksza o t sam
wielko Te, co sprawia, e PKB w cenach bazowych pozostaje na nie zmienionym poziomie.
Wprowadzimy teraz symbol Y dla oznaczenia PKB w cenach czynnikw produkcji.
Prawa strona rwnania (20.5) jest obecnie
miar PKB ujmowanego od strony wydatkw
finalnych oraz od strony produkcji netto,
w obu przypadkach w cenach bazowych.
Lewa strona rwnania (20.5) jest miar PKB
ujmowanego od strony dochodw, w cenach
bazowych. Poprzez wypat dochodw czynnikw wytwrczych i zyskw przedsibiorstwa przekazuj gospodarstwom domowym
dokadnie warto produkcji netto wyraon
w cenach, pomniejszonych o podatki porednie, jakie producenci faktycznie uzyskuj.
W zwizku tym zastosowanie trzech rnych
miernikw PKB, ujmowanego od strony
produkcji, wydatkw i dochodw oraz wyraonego w cenach bazowych, daje identyczne
wyniki.
Na rysunku 20.4 wida, i podatki bezporednie i transfery wpywaj na przebieg ruchu okrnego patnoci, ktry obecnie rozbudujemy w ten sposb, aby uwzgldnia istnienie pastwa. Zgodnie ze zmodyfikowanym
schematem dochody gospodarstw domowych
w cenach bazowych zostay powikszone
o patnoci transferowe B i pomniejszone
o podatki bezporednie Td. W rezultacie tego
uzupenienia otrzymujemy rozporzdzalne dochody osobiste.
Wysza stopa podatkw porednich powoduje wzrost cen dbr oraz usug. Chocia warto produkcji w cenach rynkowych w tym
przypadku wzrasta, nie zmieniaj si fizyczne
Rozporzdzalne dochody osobiste s to dorozmiary produkcji. W zwizku z tym bardziej chody
gospodarstw 36
Wprowadzenie
i rachunku
dochodu narodowego
sensowne
jestdo makroekonomii
mierzenie produktu
krajowego
domowych
po
uwzgldbrutto w cenach bazowych. Jeli wic odej- nieniu podatkw bezporednich i patnoci
transferowych. Wielko ta informuje o tym,

ile gospodarstwa domowe mog przeznaRfl .1 ............ 1 ....................... i .
czy na wydatki i oszczdnoci.
Rozporzdzalne dochody osobiste wynosz zatem Y + B - T d .

Teraz naley uzupeni definicj oszczdnoci S i uwzgldni istnienie pastwa. Zgodnie ze zmodyfikowan definicj oszczdnoci
s t czci dochodw rozporzdzalnych,
ktrej nie wydano na konsumpcj.
S = (Y + B-Td)- C.
Na rysunku 20.4 moemy zobaczy, e

konsumpcja C w cenach rynkowych zostaa
uzupeniona o wydatki inwestycyjne / i wydatki pastwa G . Od sumy C + I + G , czyli
PKB w cenach rynkowych, odejmujemy podatki porednie Te, aby otrzyma z powrotem
Y lub inaczej PKB w cenach bazowych.
Z rwnania (20.6) wynika, e PKB w cenach bazowych jest dany przez:
(20.6
)
RYSUNEK 20.4
Pastwo i ruch okrny

Na rysunku rozszerzono schemat ruchu okrnego midzy gospodarstwami domowymi a przedsibiorstwa mi, wczajc do pastwo. Przedsibiorstwa dokonuj wypat za usugi czynnikw produkcji na rzecz gospodarstw domowych w wysokoci Y. Dochody rozporzdzalne Y + B - Td zawieraj rwnie patnoci
transferowe B pomniejszone o podatki bezporednie Td. Dochody rozporzdzalne s przeznaczone na
oszczdnoci S lub na konsumpcj C. Wydatki na konsumpcj zostaj powikszone o wydatki pastwa G na
dobra i usugi oraz wydatki na inwestycje I. Od sumy C +1+ G lub inaczej PKB w cenach rynkowych
musimy odj odpyw w postaci podatkw porednich Te, aby otrzyma PKB w cenach bazowych Y, ktry
jest wypacany przez przedsibiorstwa gospodarstwom domowym.
38
Y = ( C + S - B + Td).
Porwnujc powysze rwnanie z nasz

definicj Y w rwnaniu (20.5), widzimy, e:
C + S - B + T d ^ Y = C + I + G-T.
Poniewa wyraenia te s tosamociami,

moemy powiedzie, e:
S + Td+Te = I + G + B
(20.7a)
oraz
S - I = G + B-Td-Te.
Do tej pory przedmiotem naszych rozwaa

bya gospodarka zamknita, w ktrej nie wystpuj powizania z zagranic. Obecnie analizie poddamy gospodark otwart, ktra dokonuje transakcji z innymi krajami.
Eksportem ( X ) nazywamy dobra, ktre zostay wytworzone w kraju, a nastpnie
sprzedane za granic. Import ( Z) to dobra,
ktre s produkowane za granic i tam nabywane na potrzeby gospodarki krajowej.
(20.7b)
Gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa

i pastwo mog dokonywa importu Z, ktry
nie jest czci produkcji krajowej i nie kreuje
dochodw czynnikw wytwrczych. Dobra
importowane nie zostaj wykazane w PKB ujmowanym od strony produkcji, gdy obejmuje on tylko warto dodan przez producentw krajowych. Import zostaje jednake
uwzgldniony w wydatkach na dobra finalne.
Problem ten mona rozwiza w dwojaki sposb. Po pierwsze, moemy odj skadnik importowy oddzielnie od C, /, G i X oraz bra
pod uwag jedynie wydatki kocowe na wytwarzane w kraju skadniki konsumpcji, inwestycji, wydatkw pastwa i eksportu. Znacznie prostsze jest jednak pozostanie przy mierzeniu cakowitych wydatkw na C, /, G i X,
a nastpnie odjcie od sumy C + I + G +
+ X cakowitych wydatkw na import. Otrzymane wyniki bd w obu wypadkach identyczne. Podobny wynik otrzymamy take
wwczas, gdy do sumy C + I + G dodamy
warto eksportu netto NX, tj. rnic midzy
eksportem X a importem Z.
W zwizku z istnieniem w gospodarce
otwartej handlu zagranicznego moemy zmodyfikowa nasz formu obliczania PKB
w cenach bazowych w nastpujcy sposb:
Warto zauway, e jeli Td = Te = G = B = 0,
Rwnania (20.7a) i (20.7b) potwierdzaj

suszno przyjtego przez nas systemu rachunku dochodu narodowego. Lewa strona
rwnania (20.7a) symbolizuje czne odpywy
(wycofanie z obiegu) z ruchu okrnego patnoci. Pienidze zostaj wycofane z ruchu
okrnego w postaci oszczdnoci gospodarstw domowych i podatkw paconych pastwu. Prawa strona rwnania (20.7a) pokazuje
dopywy do obiegu. Wydatki inwestycyjne
przedsibiorstw i wydatki pastwa na dobra
i usugi oraz na wypaty transferowe wprowadzaj pienidze ponownie do ruchu okrnego. Cakowite odpywy musz by rwne cakowitym dopywom; w przeciwnym razie popenilibymy bd w ksigowaniu i sumy po
obu stronach rwnania nie byyby rwne3.
Rwnanie (20.7b) ilustruje podobne zalenoci. Jeli potraktujemy przedsibiorstwa
i gospodarstwa domowe jako jedn zbiorowo, to odpywy netto z ruchu okrnego
S - I (nadwyka finansowa sektora prywatnego) musz by dokadnie skompensowane
przez dopywy netto G + B - Td Te pochodzce od pastwa (deficyt finansowy pastwa).
3
Zagranica
oznacza to, i nie wystpuje pastwo i rwnanie

(20.7a) implikuje rwno S = 1, podobnie jak
w rwnaniu (20.3).
W sektorze prywatnym jako caoci moe istnie nadwyka tylko wwczas, gdy w budecie
pastwa wystpuje deficyt i odwrotnie.
Y = C + I + G + X-Z-Te = C + I +
+ G+NX-Te.
(20.8)
Formua (20.8) jest bezporednim rozszerzeniem formuy (20.5).

Co moemy teraz powiedzie o odpywach
i dopywach do ruchu okrnego? Import jest
odpywem, natomiast eksport dopywem do
obiegu. czc ze sob rwnanie (20.8)
i (20.6), ktre pozostaje nie zmienione, otrzymujemy:
S + (Tll + T e - B ) + Z = I + G + X
(20.9a)
oraz
S - l = {G + B - T - Td) + NX.
(20.9b)
Rwnanie (20.9a) przedstawia znan nam

ju zaleno, z ktrej wynika, i suma odpyww z obiegu musi by nadal rwna sumie
dopyww. Import jest dodatkowym rdem
odpywu, eksport dodatkowym rdem
dopywu pienidza do ruchu okrnego.
Rwnanie (20.9b) rozszerza rwnanie
i20.7b) na warunki gospodarki otwartej. Nadwyka sektora prywatnego S I to odpyw
z ruchu okrnego. Musi mu odpowiada dopyw o tej samej wielkoci. rdem tego dopywu moe by albo deficyt budetu pastwa
G + B T e T d , albo eksport netto NX, tj. nadwyka wpyww z eksportu nad wydatkami
na import. Poniewa nasza nadwyka handlowa jest jednoczenie deficytem zagranicy
w obrotach z nami, moemy rwnanie (20.9b)
interpretowa take w ten sposb, i nadwyka sektora prywatnego musi by rwna deficytowi budetowemu pastwa powikszonemu o deficyt zagranicy w obrotach z naszym
krajem.
Francji i tam wydana lub zaoszczdzona przez

japoskie lub francuskie gospodarstwa domowe. Podobnie, kiedy cudzoziemscy robotnicy
zatrudnieni w Wielkiej Brytanii przel cz
swoich zarobkw krewnym we wasnym kraju
albo kiedy zagraniczni posiadacze majtku
w Wielkiej Brytanii czy akcji przedsibiorstw
brytyjskich dokonaj transferu czci swoich
dochodw pochodzcych z wasnoci lub dywidend, wtedy powstaje rozbieno midzy
strumieniem dochodw czynnikw produkcji
powstaych w Wielkiej Brytanii i strumieniem
dochodw, jakie otrzymuj brytyjskie gospodarstwa domowe.
Rwnoczenie
brytyjskie
gospodarstwa
domowe otrzymuj dochody z tytuu usug
czynnikw produkcji wiadczonych w innych
krajach. Poniewa rdem wikszej czci
przepywu dochodw midzy krajami nie jest
czynnik praca, lecz przyjmuj one gwnie
posta odsetek, dywidend, zyskw i czynszw, w rachunku dochodu narodowego przepyw ten ujmuje si jako przepyw dochodw
Z wasnoci albo inaczej dochodw majtkowych midzy krajami. Przepyw netto dochodw majtkowych do Wielkiej Brytanii
jest to nadwyka napywu dochodw z wasnoci z tytuu usug czynnikw produkcji
wiadczonych za granic nad odpywem dochodw z wasnoci powstaych w wyniku
wiadczenia przez cudzoziemcw usug czynnikw produkcji w Wielkiej Brytanii.
W sytuacji gdy w obrotach midzy Wielk
Brytani a pozostaymi krajami wystpuje
przepyw dochodw majtkowych netto, PKB
mierzony od strony produkcji i wydatkw nie
Produkt krajowy brutto a produkt

(dochd) narodowy brutto
W celu dopenienia naszego opisu systemu rachunkowoci spoecznej musimy jeszcze na
kocu rozwiza dwa problemy. Do tej pory
zakadalimy, e wasno wszystkich czynnikw produkcji znajduje si w kraju i w konsekwencji caa warto produkcji netto jest
przejmowana przez krajowy sektor gospodarstw domowych w postaci dochodw czynnikw wytwrczych. Zaoenie to jednak nie
odpowiada rzeczywistoci. W przypadku gdy
Nissan lub Peugeot jest wacicielem fabryki
samochodw w Wielkiej Brytanii, cz zyskw zostanie przekazana do Japonii bd
40
jest ju rwny sumie dochodw czynnikw

wytwrczych osiganych przez obywateli brytyjskich. Dlatego wprowadzamy kategorie
produktu narodowego brutto PNB (ang.
gross national product GNP) lub inaczej:
dochodu narodowego brutto DNB (ang.
gross national income GNP), ktry koryguje wielko PKB o sum dochodw majtkowych netto (z wasnoci za granic).
W naszym prostym przykadzie w tablicy

20.6 cakowicie pominlimy amortyzacj.
Zaoylimy, e maszyna zakupiona przez
producenta samochodw moe by eksploatowana w nieskoczono. Obecnie uchylamy
to zaoenie i uwzgldniamy fakt, i maszyny
w rzeczywistoci si zuywaj. Oznacza to, i
produkcja netto wytworzona w gospodarce
jest mniejsza ni poprzednio. Cz powstaej
w gospodarce produkcji brutto musi by przeznaczona na odtworzenie zuytego kapitau
i tej czci produkcji brutto nie mona wykorzysta ani na konsumpcj, ani na nowe inwestycje powikszajce zasb kapitau, ani na
wydatki pastwa, ani wreszcie na eksport.
Rwnoczenie musimy te w podobny sposb
obniy nasz miernik strumienia dochodw,
ktre mog by przeznaczone na wydatki na
te dobra.
Zgodnie z powyszymi ustaleniami, odejmujc od PNB amortyzacj, uzyskamy produkt narodowy netto PNN (ang. net national product NNP) lub inaczej: dochd
narodowy.
Produkt narodowy brutto (dochd narodowy brutto) jest miernikiem cakowitych

dochodw osiganych przez obywateli danego kraju, niezalenie od miejsca (kraju)
wiadczenia usug przez czynniki produkcji. Produkt narodowy bruto (dochd narodowy brutto) jest rwny PKB skorygowanemu o dochody netto z tytuu wasnoci za
granic.
Zgodnie z t definicj, jeli w Wielkiej

Brytanii suma napywu dochodw majtkowych z zagranicy wynosi 2 mld , a odpyw
dochodw majtkowych nalenych cudzoziemcom 1 mld , to PNB Wielkiej Brytanii,
ktry jest miar dochodw uzyskiwanych
przez obywateli brytyjskich, jest wyszy od
PKB, mierzcego warto dbr i usug wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii, o 1 mld .
Dochd narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Oblicza si go przez odjcie amortyzacji od
PNB w cenach bazowych.
Dochd narodowy jest to ilo pienidzy,
jak dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usugi, po odoeniu odpowiedniej iloci
pienidzy wystarczajcej do sfinansowania
amortyzacji i utrzymania istniejcego zasobu
kapitau na dotychczasowym poziomie.
Produkt narodowy brutto

a dochd narodowy
Ostatni komplikacj, z ktr musimy sobie
poradzi, jest amortyzacja.
Amortyzacja, zwana inaczej zuyciem kapitau trwaego, jest miar szybkoci zmniejszania si wartoci istniejcego zasobu kapitau w danym okresie, bdcego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego
zuycia.
V __________________________________ /
Pojcie amortyzacji naley do kategorii
strumieni i okrela, w jakim stopniu zuywa
si rzeczywisty zasb kapitau w kadym
okresie. Amortyzacja jest kosztem ekonomicznym4, poniewa dotyczy zasobw zuywanych w procesie produkcji.
Autorzy posuguj si innym znaczeniem pojcia

kosztu ekonomicznego ni przyjte w Mikroekonomii. Tu naleaoby raczej mwi 0 koszcie produkcji (przy/). R.R.).
4
Rachunek dochodu narodowego: podsumowanie

Dochd netto
z wasnoci
za granic
G
Dochd netto
z wasnoci
za granic
Amortyzacja
Podatki
porednie
PNB (DNB)
w cenach
rynkowych
NX
PKB
w cenach
rynkowych
PNN
w cenach
rynkowych
C
Struktura PNB
od strony
wydatkw
Definicja PKB
Podsumowanie
Na tym zakoczylimy wprowadzanie rozwinitego systemu rachunku dochodu narodowego. W tym momencie nieodparcie nasuwa si
pytanie, w jaki sposb mona zapamita te
wszystkie nowe pojcia. Pomocny w tym
moe by rysunek 20.5. Tablica 20.7 zawiera
natomiast rzeczywiste dane dotyczce dochodu narodowego w Wielkiej Brytanii w 1998 r.
[ 20.5
Dochd
z tytuu
czynszw
Zyski
Definicja PNN
Dochd
narodowy
(DN) = PNN
w cenach
bazowych
Definicja
dochodu
narodowego
Dochd z pracy
na wasny
rachunek
Wynagrodzenia
i pace
Dochody
czynnikw
produkcji
Przedmiotem naszego zainteresowania jest

PNB jako miernik zmian sytuacji gospodarczej kraju. Dochd narodowy, czyli inaczej
produkt narodowy netto w cenach bazowych,
rni si od produktu narodowego brutto
w cenach bazowych tylko o szacunkow wielko amortyzacji odpowiadajc ekonomicznemu zuyciu zasobu kapitau. Poniewa
wielko zuycia trudno jest precyzyjnie ustali i w rezultacie amortyzacja jest inaczej traktowana w rnych krajach i w rnym czasie
w tym samym kraju, w praktyce wikszo
Co wyraa
produkt narodowy brutto?
Ksigi rachunkowe przedsibiorstwa przedstawiaj jego rzeczywist sytuacj finansow.
Nasz system rachunku dochodu narodowego
pozwala oceni stan caej gospodarki. Niemniej jednak, podobnie jak w przypadku dokumentw finansowych przedsibiorstwa, ktre
mog ukrywa co najmniej tyle samo, ile ujawniaj, rachunek dochodu narodowego powinnimy interpretowa z du doz ostronoci.
42
TABLICA
Dochd narodowy w Wielkiej Brytanii w 1998 r. (w mld , ceny biece)
Miernik wydatkw
W cenach rynkowych
Konsumpcja C
Inwestycje /
Wydatki pastwa na dobra i usugi G
Eksport netto NX
Miernik dochodw
rdo dochodw
545
151
153
-8
Bdy i opuszczenia
PKB w cenach rynkowych
2 PKB w cenach bazowych

Podatki porednie
843
Dochody netto z wasnoci za granic
855
minus amortyzacja
-89
minus podatki porednie

Dochd narodowy w cenach bazowych
463
43
223
729
114
843
12
PNB (DNB) w cenach rynkowych
PNN w cenach rynkowych
Zatrudnienie
Praca na wasny rachunek
Zyski i czynsze
766
-114
652
r d o : ONS, UKNational Accounts.

V __________________________________ ...
___________________________________ _i
20.7
ekonomistw dokonuje porwna, stosujc
PNB, ktry pozwala unikn dyskusji na temat amortyzacji.
W tym punkcie chcemy zwrci uwag na
trzy zagadnienia. Po pierwsze, przypomnimy
istot rozrnienia midzy wielkociami nominalnymi a realnymi. Po drugie, pokaemy,
w jaki sposb mona wykorzysta PNB na
1 mieszkaca, aby uwzgldni przyrost demograficzny i uzyska dokadniejsz informacj
na temat stopy yciowej przecitnego obywatela w danym kraju. Po trzecie, zajmiemy si
problemem niedoskonaoci PNB jako miernika poziomu dobrobytu i stopnia satysfakcji
czonkw spoeczestwa z dziaalnoci gospodarczej.
Nominalny i realny
produkt narodowy brutto
Poniewa ludzie zazwyczaj oceniaj uyteczno i zadowolenie na podstawie fizycznej
wielkoci produkcji, zatem ocena sytuacji go-
spodarczej na podstawie nominalnego PNB

mogaby by bardzo mylca.
Nominalny PNB mierzy si w cenach biecych, tj. takich, ktre istniay w okresie,
gdy osigano skadajce si na PNB dochody.
Realny PNB lub inaczej PNB w cenach

staych koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraa go w cenach istniejcych
w pewnym okresie, najczciej okrelanym
jako rok bazowy lub podstawowy.
Tablica 20.8 przedstawia przykad hipotetycznej gospodarki, ktry powinien uatwi
nam zrozumienie tych poj. Produkt narodowy brutto w ujciu nominalnym wzrasta
z 600 w 1980 r. do 1400 w 2000 r. Jeeli
przyjmiemy 1980 r. za rok bazowy, to moe-
RAMKA 20.2
Produkt narodowy brutto jest niedoszacowany,
ale rzd nie moe si o tym dowiedzie!
Synny gangster, Al Capone, nie zosta nigdy oskarony (z braku dowodw) o morderstwo ani
przemyt broni; udao si go w kocu wsadzi do wizienia za oszustwa podatkowe. Pacenia podatkw prbuj unikn nie tylko przemytnicy i handlarze narkotykw, lecz take ogrodnicy,
hydraulicy, uliczni sprzedawcy i wiele innych osb oferujcych towary i usugi za gotwk. Poniewa podstaw pastwowych szacunkw PNB s wpywy podatkowe, miernik ten nie obejmuje dziaalnoci w szarej" (nieoficjalnej") gospodarce.
Ekonomici opracowali wiele rnych metod pozwalajcych dokonywa uproszczonych szacunkw rozmiarw szarej" gospodarki. Jedna z nich polega na przeledzeniu obiegu banknotw
0duych nominaach. Ludzie posiadajcy due iloci banknotw pidziesiciofuntowych s czsto zamieszani w prby unikania podatkw. Inne podejcie sprowadza si do szacowania poziomu
dochodw na podstawie wielkoci wydatkw poszczeglnych osb. Z kolei w badaniach przeprowadzonych przez Mari Lacko wykorzystano sta relacj midzy zuyciem energii elektrycznej
przez gospodarstwa domowe a dwoma okrelajcymi j czynnikami: poziomem dochodu i pogod (temperatur powietrza). Na podstawie dostpnych danych na temat wielkoci zuycia prdu
1temperatury autorka podja prb oszacowania wysokoci dochodw gospodarstw domowych.
Wyniki potwierdzaj dwa rozpowszechnione pogldy. Skala nie rejestrowanej dziaalnoci gospodarczej jest dua zarwno w byych krajach socjalistycznych, gdzie nowo powstay sektor prywatny nie zosta jeszcze w peni objty oficjaln statystyk, jak i w kilku krajach basenu Morza
rdziemnego, w ktrych istniej dugie tradycje unikania przez obywateli pacenia podatkw.
Szacunki dotyczce rozmiarw szarej" gospodarki w wybranych krajach (w % PNB)
Polska
Wgry
Hiszpania
Grecja
Wiochy
345
31
21
20
16
Dania
Finlandia
Niemcy
USA
Wielka Brytania
16
11
11
10
10
Holandia
Australia
Francja
Japonia
8
7
6
3
Wedug GUS oraz niezalenych polskich ekonomistw udzia ten wynosi w Polsce w kocu lat
r d o : M. Lacko, Hungarian Hidden Economy in International Comparisons, Institute of Economics,
dziewidziesitych 15%18% (przyp. R.R.).
Budapest 1996.
5
my mierzy PNB w wyraeniu realnym

w 2000 r., wyceniajc fizyczny wolumen produkcji wytworzonej w tym roku w cenach
z 1980 r. Przy takim ujciu realny PNB zwiksza si tylko z 600 do 860 . Ten wanie
przyrost realnego PNB o 43% pozwala uzyska znacznie bardziej precyzyjny obraz
zmian fizycznej wielkoci cznej produkcji
wytworzonej w caej gospodarce.
Deflator PNB. W rozdziale 2 (Mikroekonomia) wprowadzilimy wskanik cen detalicz-
44
TABLICA [-20.8]
Nominalny i realny produkt narodowy brutto .

Dobro
Ilo wytworzona
1980
Jabka
Kurczaki
100
100
Cena
(w za sztuk)
2000
1980
2000
150
140
2
4
4
6
Warto produkcji
(ceny biece w )
1980
2000
200
600
400
840
Nominalny PNB
600
1440
Warto produkcji
(, ceny z 1980 r.)
1980
2000
200
400
300
560
Realny PNB
600
860
TABLICA 20.9
Nominalny i realny produkt narodowy brutto w Wielkiej Brytanii (w cenach rynkowych)

Wyszczeglnienie
Nominalny PNB (mld , ceny biece)
Deflator PNB (1995 = 100)
Realny PNB (mld , ceny z 1995 r.)
1960
25,6
8,1
316,0
1970
51,7
12,3
420,0
1980
227,9
45,5
500,0
1990
548,8
84,2
653,3
1998
855,4
106,8
800,7
v ___________________
nych, tj. wskanik wzrostu przecitnego poziomu cen dbr nabywanych przez konsumentw. Najczciej stosowan miar inflacji
w Wielkiej Brytanii jest procentowy przyrost
tego wskanika w stosunku do jego poziomu
w tym samym miesicu roku ubiegego. Wydatki na konsumpcj s jednake tylko jednym
ze skadnikw PNB. Zawiera on ponadto inwestycje, wydatki pastwa i eksport netto.
Aby przej od nominalnego do realnego
PNB, powinnimy zastosowa wskanik odzwierciedlajcy zmiany cen wszystkich dbr.
Wskanik ten nazywamy deflatorem PNB.
Deflator
PNB
(w
realnym
PNB
cenach
(w
w postaci wskanika.
I 1
. I I . . 1 ,1. i > I I . 1 I I I. E
jest
to
biecych)
cenach
stosunek
do
nominalnego
PNB
staych),
ujciu
wyraony
Wyraenie deflatora w postaci wskanika

oznacza, e stosunek nominalnego do realnego PNB mnoymy przez 100. W tablicy 20.8
PNB w ujciu nominalnym i realnym s jednakowe w roku bazowym 1980. Ich stosunek
jest rwny 1, a warto wskanika wynosi
100. Dla roku 2000 stosunek nominalnego
PNB do realnego PNB wynosi 1,674
(1440/860), warto wskanika za 167,4.
Na podstawie deflatora PNB moemy powiedzie, e ceny w caej gospodarce zwikszyy
si ze 100 do 167,4, co oznacza wzrost
o 67,4% w latach 1980-2000.
W tablicy 20.9 przedstawiono rzeczywiste
dane dla gospodarki brytyjskiej za okres ostatnich 40 lat. Nominalny PNB w Wielkiej Brylami zwikszy si /. 25 inki w 1960 r. do
ponad 855 mlii L' w l))K r. Bez znajomoci
jednak danych ilustrujcych zmiany oglnego

poziomu cen dbr oraz usug niemoliwe jest
wycignicie jakichkolwiek wnioskw na
temat wolumenu produkcji wytworzonej
w gospodarce w tym okresie. W drugim wierszu tablicy 20.9 znajduje si odpowied na to
pytanie. Przecitnie w 1998 r. ceny w gospodarce byy 13 razy wysze ni w 1960 r. W rezultacie zmiana PNB w ujciu realnym bya
znacznie mniejsza ni jego zmiana w wyraeniu nominalnym w tym samym okresie. Na
tym przykadzie wida wyranie, jak wane
jest rozrnienie midzy nominalnym a realnym PNB6.
danii. Jeli wic chcemy mie do dyspozycji

prosty miernik przecitnego poziomu stopy
yciowej w jakim kraju, to lepiej jest wykorzysta realny PNB per capita, ktry uwzgldnia przyrost demograficzny, ni opiera si na
globalnym PNB w ujciu realnym.
Realny produkt narodowy brutto

na 1 mieszkaca
Dania
Wielka Brytania
Jordania
Realny PNB jest prostym miernikiem fizycznych rozmiarw produkcji wytworzonej w gospodarce, a roczna zmiana procentowa jego
poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego. Tablica 20.10 zawiera dane przedstawiajce redni roczn stop wzrostu PNB
w cenach staych w latach 1980-1996
w trzech krajach. Pierwsza kolumna tablicy
dowodzi, e roczna stopa wzrostu realnego
PNB bya najwysza w Jordanii, a najnisza
w Danii. Dane te informuj wprawdzie o tempie wzrostu caej gospodarki, jednak bardziej
interesujca moe by odpowied na inne pytanie: Jak zmieniaa si stopa yciowa przecitnego obywatela kadego z tych krajw?".
Chcc wanie odpowiedzie na to pytanie,
musimy wprowadzi pojcie realnego PNB
na 1 mieszkaca (per capita).
r d 1 o: Jak tablicy 20.2.
TABLICA 20.10
Stopy wzrostu realnego produktu

narodowego brutto w rnych krajach
w latach 1980-1996 (rocznie, w %)
Kraj
Realny PNB
2,4
2,7
4,3
Realny PNB
per capita
2,3
2,5
0,2
Jednak nawet realny PNB na 1 mieszkaca

daje tylko bardzo przybliony obraz poziomu
ycia. Dane z tablicy 20.10 nie dowodz wcale, e wszyscy mieszkacy Danii otrzymywali
co roku o 2,3% wicej dbr i usug. Wskazuj
one tylko, jak przecitnie zmienia si dochd.
Realne dochody niektrych ludzi zwikszay
si znacznie szybciej ni o 2,3% rocznie,
a jednoczenie poziom ycia innych osb obnia si bezwzgldnie. Im bardziej zmienia
si struktura podziau dochodu narodowego
w danym czasie, z tym mniejszym zaufaniem
Nawet po okresie wieloletniej inflacji rozrnienie to nie jest naleycie rozumiane. Ile razy pojawiay si stwierdzenia w rodzaju: Dzi ceny akcji
na giedzie osigny najwyszy poziom w historii"? Czsto stwierdzenia takie odnosz si do nominalnej wartoci zmiennej. W okresach inflacji nie
jest niczym zadziwiajcym, e zwikszaj si wielkoci nominalne. Z wielu powodw to wanie wielkoci realne s podstawowym narzdziem oceny
zmian sytuacji gospodarczej.
Realny PNB per capita jest to realny PNB

podzielony przez liczb mieszkacw kraju.
Przy danym poziomie realnego PNB, im
wiksza jest liczba ludnoci, tym mniejsza
ilo dbr i usug przypadajcych na 1 osob.
Tablica 20.10 ilustruje wpyw tej zalenoci
na tempo wzrostu realnego PNB per capita.
Na uwag zasuguje fakt, e kolejno krajw
na tej licie zostaa cakowicie odwrcona:
PNB na 1 mieszkaca zwiksza si najszybciej w Danii, za prawie si nie zmieni w Jor-
RAMKA [203]
Jako ycia
Poniewa proces gromadzenia danych czy si z wysokimi kosztami, statystyki krajowe s czsto produktem ubocznym innych dziaa pastwa, takich jak np. ciganie podatkw. Dziaalno gospodarcza, ktra nie przechodzi przez rynek, jest zazwyczaj nie rejstrowana. Powszechnie stosowane mierniki statystyczne, jak PKB, nie uwzgldniaj wielu naprawd istotnych zjawisk ekonomicznych. Dlatego uzasadniony wydaje si postulat, aby pastwo przeznaczyo
wicej rodkw na gromadzenie peniejszych danych. W roku 1998 brytyjski wicepremier, John
Prescott, ogosi plan opracowania i regularnego publikowania indeksu szczcia", majcego
mierzy jako ycia. W skad indeksu wchodzi 13 wskanikw dotyczcych: wzrostu gospodarczego, inwestycji w sfer socjaln, zdrowotnoci, edukacji i szkole zawodowych, zatrudnienia, jakoci mieszka, zmian klimatycznych, zanieczyszczenia powietrza, transportu, jakoci
wody pitnej, wykorzystania gruntw, utylizacji mieci oraz rezerwatw przyrody. Wiele z tych
wskanikw odnosi si do rnych aspektw kapitau rodowiskowego". Regularne publikowanie indeksu ujawniajcego postpujc degradacj rodowiska naturalnego czowieka, a jednoczenie pozytywne skutki inwestycji w kapita rodowiskowy", moe przyczyni si do bardziej sensownego wykorzystywania zasobw naturalnych.
mona traktowa zmiany realnego PNB na

1 mieszkaca jako informacj o zmianach stopy yciowej konkretnej osoby.
Szersze ujcie produktu

narodowego brutto
Poniewa PNB znajduje zastosowanie jako
miernik wielkoci produkcji dbr i usug
w gospodarce, byoby podane, aby rachunek
PNB obejmowa swoim zasigiem moliwie
jak najszerszy obszar dziaalnoci gospodarczej. W praktyce wystpuj dwa problemy
utrudniajce wczenie caej produkcji do
PNB. Po pierwsze, niektre efekty uboczne
gospodarczej dziaalnoci czowieka, takie jak
haas, zanieczyszczenie rodowiska i korki
drogowe, wpywaj na wzrost uciliwoci
ycia. Powinnimy zatem wprowadzi poprawk na te efekty uboczne (tzw. ujemne
efekty zewntrzne), odejmujc od mierzonego
w sposb tradycyjny PNB szacunkow warto wszystkich dbr uciliwych dla ycia,
powstaych w trakcie procesu produkcji. Sugestia ta jest zazwyczaj rozsdna, jednak problem polega na tym, e jest ona prawie nie-
moliwa do zrealizowania. Omawiane przez

nas efekty uboczne nie s przedmiotem obrotu
rynkowego, w zwizku z czym niezwykle
trudno jest oszacowa wielko ich produkcji
czy te koszty, jakie nakadaj one na spoeczestwo.
Istnieje rwnie wiele podanych spoecznie dbr i usug, ktre nie s wliczone do
PNB. Powodem tego jest, podobnie jak poprzednio, fakt, i nie s one objte transakcjami rynkowymi i w zwizku z tym brak jest
adekwatnych miernikw ich wartoci. Do tej
kategorii dziaalnoci gospodarczej mona zaliczy porzdki domowe, majsterkowanie i nie
rejestrowane zatrudnienie.
Jeeli od tradycyjnego PNB odjlibymy
warto produktw zwikszajcych uciliwo ycia i dodalibymy warto dochodw
nie rejestrowanych i nie przechodzcych przez
rynek, otrzymalibymy zmodyfikowany PNB,
ktry byby bardziej precyzyjnym miernikiem

produkcji dbr i usug w gospodarce. Aby jednak PNB mg si sta podstaw szacunkw
dobrobytu ekonomicznego w jakim kraju,
trzeba wprowadzi do jeszcze jedn istotn
poprawk. rdem zadowolenia ludzi s mianowicie nie tylko dobra i usugi, lecz take
czas wolny.
Wyobramy sobie, e ludzie w Lejzurii ceni sobie czas wolny bardziej ni mieszkacy
Industrii. Przy innych czynnikach jednakowych ludzie w Industrii bd pracowa duej
i wytwarza wicej dbr i usug. Mierzony
w tradycyjny sposb PNB bdzie tu zatem
wyszy ni w Lejzurii. Byoby jednak nierozsdne twierdzenie na tej podstawie, i mieszkacy Lejzurii osigaj niszy poziom zado-
Podsumowanie
wolenia. Decydujc si powici mniej czasu
na prac, ujawniaj tym samym swoje preferencje; wynika z nich, i dodatkowy czas wolny jest dla nich co najmniej tak samo cenny
jak dodatkowe dobra i usugi, ktre mona byoby wytworzy, gdyby wyduy czas pracy.
Poniewa regularne przeprowadzanie oraz
opracowywanie pomiarw nierynkowej i nie
rejestrowanej produkcji dbr i efektw ubocznych oraz systematyczna wycena wartoci
czasu
wolnego
byyby
bardzo
trudne
i kosztowne, PNB pozostaje nadal najbardziej
powszechnie stosowanym miernikiem dziaalnoci gospodarczej. Cho daleki od ideau,
PNB jest najlepsz z miar, jak dysponujemy
przy systematycznej ocenie sytuacji gospodarczej.
P
1. Makroekonomia zajmuje si badaniem sposobu dziaania gospodarki jako caoci. Trzy najwaniejsze problemy makroekonomiczne to inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy.
2. W makroekonomii powica si nadmiern dbao o szczegy na rzecz oglnych zwizkw midzy duymi agregatami (sektorami) wystpujcymi w gospodarce. Gospodarstwa
domowe dostarczaj usugi posiadanych czynnikw produkcji przedsibiorstwom, ktre wykorzystuj je do wytwarzania dbr i usug. Przedsibiorstwa wypacaj dochody za wykorzystanie czynnikw produkcji gospodarstwom domowym, ktre z kolei wydaj zarobione
pienidze na zakup dbr i usug wytworzonych przez przedsibiorstwa. Proces ten jest okrelany mianem ruchu okrnego patnoci.
3. Produkt krajowy brutto (PKB) jest to warto dbr i usug wytworzonych przez czynniki
produkcji umiejscowione w danym kraju. Mona go mierzy za pomoc trzech rwnorzdnych metod: jako sum wartoci dodanej w procesie produkcji, sum dochodw czynnikw
wytwrczych cznie z zyskami otrzymywanymi przez przedsibiorcw oraz jako sum wydatkw na dobra finalne.
4. Odpywy z ruchu okrnego s to te czci wypat przedsibiorstw na rzecz gospodarstw domowych, ktre nie powracaj automatycznie do przedsibiorstw jako wydatki gospodarstw
domowych na produkty przedsibiorstw. Odpywami s oszczdnoci i podatki, pomniejszone o subsydia. Dopywami do obiegu s te rda przychodw przedsibiorstw, ktre nie pochodz z wydatkw gospodarstw domowych. Wydatki przedsibiorstw na inwestycje, wydatki pastwa na dobra i usugi oraz eksport netto to gwne rda dopyww. Z definicji,
a inaczej w wyniku przyjtego sposobu obliczania dochodu narodowego suma odpyww musi by rwna sumie dopyww.
5. Produkt krajowy brutto w cenach rynkowych okrela warto produkcji wytworzonej w kraju za pomoc cen zawierajcych podatki porednie. Produkt krajowy brutto w cenach bazo-
48
wych mierzy produkcje krajow za pomoc cen, z ktrych wyeliminowano podatki porednie. Produkt narodowy brutto (PNB) okrelamy rwnie zamiennie jako dochd narodowy
brutto (DNB), ktry koryguje PKB o dochody netto z wasnoci (dochody majtkowe) za
granic.
6. Dochd narodowy jest to produkt narodowy netto (PNN) w cenach bazowych. Jest to inaczej PNB pomniejszony o zuycie posiadanego zasobu kapitau trwaego w danym okresie
(amortyzacj). W praktyce w wikszoci ocen sytuacji gospodarczej wykorzystuje si PNB,
poniewa dokadny pomiar wielkoci zuycia nie naley do rzeczy atwych, a ponadto sposb traktowania amortyzacji rni si zarwno w czasie, jak i midzy krajami.
7. Nominalny PNB jest miar produkcji w cenach biecych. Realny PNB mierzy produkcj
w cenach staych. Realny PNB jest to zatem nominalny PNB skorygowany o wpyw zmian
oglnego poziomu cen (inflacji). Wskanik oglnego poziomu cen, stosowany do wprowadzania korekty z tytuu inflacji, jest okrelany mianem deflatora PNB.
8. Realny PNB na 1 mieszkaca (per capita) jest to cakowity PNB podzielony przez liczb
ludnoci kraju. Jest on bardziej wiarygodnym wskanikiem iloci dbr i usug przypadajcej
na osob w gospodarce. Produkt narodowy brutto per capita jest jednak tylko wielkoci
przecitn. Ilo dbr i usug dostpna dla konkretnych ludzi zaley ponadto od sposobu podziau wytworzonego dochodu.
9. Realny PNB i realny PNB na 1 mieszkaca s tylko bardzo przyblionymi i niedoskonaymi
miernikami poziomu dobrobytu kraju i poszczeglnych jednostek. Produkt narodowy brutto
nie uwzgldnia dziaalnoci o charakterze nierynkowym, dbr uciliwych dla ycia (efektw ubocznych), takich jak zanieczyszczenie rodowiska, oraz nierynkowej dziaalnoci
tworzcej warto, takiej jak prace w gospodarstwie domowym. Nie uwzgldnia on take
produkcji i usug nie rejestrowanych w celu uniknicia podatkw. Wreszcie pomija warto
czasu wolnego.
10. Poniewa systematyczne dokonywanie pomiarw wszystkich tych rodzajw dziaalnoci
jest kosztowne, a niekiedy wrcz niemoliwe, w praktyce PNB pozostaje najczciej stosowanym miernikiem sytuacji gospodarczej kraju.
Podstawowe pojcia
Makroekonomia
19
Stopa inflacji 20
Bezrobocie 20
Wzrost gospodarczy 21
Ruch okrny 24
Produkt krajowy brutto (PKB) 26
Warto dodana 26
Dobra finalne 27
Dobra porednie 27
Inwestycje 29
Oszczdnoci
29
Odpyw z ruchu okrnego 30
Dopyw do ruchu okrnego 30
Zapasy 32
PKB w cenach rynkowych
34
PKB w cenach bazowych
34
Rozporzdzalne dochody osobiste
Eksport 36
Import
36
Produkt narodowy brutto 38
Dochd narodowy brutto 38
Amortyzacja 38
Dochd narodowy 38
Nominalny PNB 40
Realny PNB
40
Deflator PNB 42
Realny PNB per capita 43
34
iz1
Zadania sprawdzajce
1. Wyjanij, co oznacza kade z nastpujcych poj: inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy. Dane z tablicy 20.4 dowodz, e w wielu krajach po 1973 r. wystpoway wysza inflacja, wysze bezrobocie i nisze tempo wzrostu gospodarczego ni w okresie wczeniejszym.
Jakie byy przyczyny pogorszenia si sytuacji gospodarczej po 1973 r.?
2. Pytanie to dotyczy rachunku wartoci dodanej. Tablica przedstawia warto sprzeday dbr
finalnych i zakupw dbr porednich w przedsibiorstwach zwizanych z produkcj samochodw.
Jaki jest wkad przemysu samochodowego w tworzenie PNB?
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- N
Producenci
Producent samochodw
Producent szyb
Producent opon
Producent odtwarzaczy
Sprzeda dbr finalnych
samochodowych
Producent stali
Zakupy dbr porednich

1 000
199
83
270
12
30
30
47
5
0
3. Produkt narodowy brutto w cenach rynkowych wynosi 300 mld . Amortyzacja jest rwna
30 mld , a podatki porednie wynosz 20 mld . Nie wystpuj subsydia. Wyjanij: a) ile
wynosi dochd narodowy, b) dlaczego i w jaki sposb amortyzacja powoduje rozbieno
midzy wielkoci PNB i dochodu narodowego, c) dlaczego podatki porednie wliczamy do
rachunku.
4. Przypumy, e stopa przestpczoci spada i zatrudnienie w policji mona zmniejszy do poowy. Byli policjanci znajduj zatrudnienie w sektorze prywatnym, gdzie otrzymuj te same
.'oprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego
50
mniej wicej pace co poprzednio w policji. Wyjanij: a) dlaczego nie wpywa to na poziom
PNB, b) czy stopa yciowa spoeczestwa podnosi si, czy obnia, c) jakie wnioski moesz
sformuowa o zasadnoci wczenia wydatkw na policj do PNB.
Przyjmijmy, e PNB = 2000, C = 1700, G = 50, a NX = 40. Wyjanij: a) ile wynosz inwestycje /, b) jaka jest wielko importu, jeli eksport jest rwny 350, c) ile wynosi dochd narodowy, jeli amortyzacja jest rwna 130, d) w tym przykadzie eksport netto jest dodatni;
czy jego warto moe by ujemna.
Rozpatrzmy gospodark, ktr charakteryzuj nastpujce dane:
1
i:
Lata
Nominalny PNB
>
Deflator PNB
1999
2 000
100
2000
2 400
113
V ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________I
a) ile wynosi PNB w 2000 r. w cenach staych (z 1999 r.)? b) jaka jest stopa wzrostu realnego PNB w 2000 r. w stosunku do 1999 r.? c) ile wynosi stopa inflacji? d) jeli w 2000 r. nominalny PNB by rwny 2240 (przy wszystkich pozostaych wielkociach nie zmienionych),
to ile wynisby wwczas realny PNB w 2000 r.? Jaka byaby stopa wzrostu realnego PNB?
Wyjanij, czy nastpujce rodzaje dziaalnoci pozarynkowej powinny zosta objte rozszerzonym miernikiem PNB: a) czas spdzony przez studentw na lekturze, b) dochody rabusiw, c) czas spdzony na meczu bokserskim przez kibicw, d) pace nadzorcw ruchu wydajcych bilety parkingowe, e) rzucanie mieci.
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Jeeli dany kraj koncentruje si na produkcji dbr, ktrych cena sprzeday jest wysoka, prowadzi to automatycznie do wzrostu dochodu narodowego, b) Zasiek dla bezrobotnych pomaga w podtrzymaniu dochodu narodowego w latach, w ktrych poziom zatrudnienia jest niski, c) Wyszy poziom realnego PNB per capita jest zawsze rzecz pozytywn,
d) W roku 2000 wpywy z wywietlania filmu Crummy Movie byy o 1 min wysze ni
dochody z projekcji Przemino z wiatrem w okresie ostatnich 50 lat. Crummy Movie jest
wic ju teraz wikszym sukcesem kasowym.
ROZDZIA
Po przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:
Rozrnia produkcj faktyczn i potencjaln,

Wyjani, dlaczego produkcja jest w krtkim okresie determinowana przez popyt,
a take zdefiniowa pojcie produkcji odpowiadajcej warunkom rwnowagi.
Przedstawi czynniki okrelajce wielko zamierzonej konsumpcji i zamierzonych
inwestycji.
Wyznaczy wielko produkcji w punkcie rwnowagi krtkookresowej, a take pokaza, jak zmienia si pod wpywem zmiany globalnego popytu.
Przedstawi mechanizm dziaania mnonika i powiza jego wysoko z ktem nachylenia wykresu funkcji konsumpcji.
Wyjani, na czym polega paradoks zapobiegliwoci.
Realny
produkt narodowy brutto (PNB)

Wielkiej Brytanii wzrasta od 1960 r. rednio
o ok. 2,3% rocznie. Wystpoway jednak wyrane odchylenia od tego rosncego trendu.
Wiatach 1973-1975, 1979-1981 oraz 1989-1992 realny PNB si zmniejszy. Z kolei
w latach 1975-1979 wzrs o 10%, natomiast
w latach 1981-1989 o 26%, a w latach
1992-1998 o 24%.
Fachowe okrelenia uywane przez ekonomistw do opisu tych waha recesja i oywienie, rozkwit i kryzys weszy do jzyka
codziennego. Jednym z celw makroekonomii
jest wyjanienie przyczyn waha PNB. W tym
rozdziale rozpoczynamy analiz czynnikw
okrelajcych wielko realnego PNB.
Dc do zbudowania prostego modelu,
abstrahujemy od rnic midzy dochodem na
rodowym, produktem narodowym brutto
i produktem krajowym brutto. Odtd bdziemy uywa zamiennie poj: dochd narodowy, produkcja globalna oraz PNB. Rozpoczynamy od rozrnienia midzy produkcj faktyczn a potencjaln.
ce. Wzrost liczby ludnoci zwiksza zasb

siy roboczej. Nakady na wyksztacenie,
Produkcja potencjalna jest to wielko produkcji, ktr wytworzyaby gospodarka,

gdyby wszystkie czynniki produkcji zostay
w peni wykorzystane.
Produkcja potencjalna ma tendencj do
rwnomiernego wzrostu w miar zwikszania
zasobu czynnikw wytwrczych w gospodar-
52
szkolenie zawodowe i nowe maszyny stopniowo zwikszaj zasb kapitau ludzkiego i rzeczowego. Postp techniczny pozwala wytwarza wiksz produkcj za pomoc danego zasobu czynnikw produkcji. cznie zjawiska
te wyjaniaj, dlaczego od 1960 r. Wielka
Brytania utrzymywaa przecitn stop wzrostu PNB na poziomie 2,3% rocznie.
W rozdziale 30 omawiamy teori dugookresowego wzrostu produkcji potencjalnej.
Na razie jednak jestemy bardziej zainteresowani odpowiedzi na pytanie, dlaczego
w krtkim okresie produkcja faktyczna moe
odbiega od potencjalnej1. Poniewa produkcja potencjalna zmienia si powoli, rozpoczynamy od krtkookresowej analizy gospodarki,
ktr charakteryzuje dana wielko produkcji
potencjalnej.
Produkcja potencjalna nie jest tosama
z maksymalnym strumieniem dbr i usug,
jaki gospodarka byaby w stanie wytworzy
zmuszeni do pracy przez 18 godzin dziennie bez wtpienia moglibymy wszyscy produkowa wicej. Jest to produkcja, jak mona by osign, gdyby wszystkie rynki w gospodarce znajdoway si w stanie rwnowagi.
Kady, kto chciaby pracowa za pac rwnowac rynek pracy, mgby znale prac,
a kada maszyna, ktra mogaby by w opacalny sposb eksploatowana przy stawce opaty za jej wynajem na poziomie rwnowagi,
byaby rzeczywicie wykorzystana. Produkcja potencjalna mieci w sobie zatem pewien
margines normalnego bezrobocia", niektrzy
bowiem ludzie nie chc pracowa przy pacy
na poziomie rwnowagi, a poza tym w cigle
zmieniajcej si gospodarce s te zawsze
pracownicy, ktrzy wanie zmieniaj prac.
Produkcja potencjalna w Wielkiej Brytanii
oraz w wielu innych krajach Europy Zachodniej prawdopodobnie odpowiada stopie bezrobocia w wysokoci 5%-10%.
W rozdziale 31 poddajemy ocenie hipotez, i

przyczyn krtkookresowych waha produkcji moby wahania produkcji potencjalnej.
1
Przypumy, e produkcja faktyczna spada

poniej poziomu potencjalnego. Cz pracownikw zostaje bez pracy, a przedsibiorstwa maj nie wykorzystane maszyny, czyli
wolne moce wytwrcze. Podstawowym przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest
to, jak szybko mechanizmy rynkowe doprowadzaj produkcj do jej poziomu potencjalnego, tzn. zapewniajcego pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych. W mikroekonomii, kiedy analizowalimy pojedynczy rynek
w izolacji, zakadalimy, e nadwyka poday
wywaraby szybko nacisk na obnik ceny danego produktu, co spowodowaoby zlikwidowanie nadwyki poday i przywrcenie rwnowagi rynkowej. W makroekonomii nie jest
to ju takie oczywiste, tu bowiem kadzie si
nacisk na sposb, w jaki zakcenia (szoki)
w jednej czci gospodarki wywouj zmiany
w innych jej czciach, ktre to zmiany mog
zwrotnie oddziaywa na pierwsz cz gospodarki, powodujc nasilenie pierwotnego
zakcenia.
Nie moemy podda analizie tego wanego problemu, zakadajc, e gospodarka osiga zawsze potencjalny poziom produkcji, poniewa oznaczaoby to przyjcie zaoenia, e
problem ten w ogle si nie pojawia. Zamiast
tego musimy zbudowa model, w ktrym odchylenia od produkcji potencjalnej s logicznie uzasadnion moliwoci, zbada siy rynkowe uruchamiane w takiej sytuacji, a take
sformuowa wniosek dotyczcy skutecznoci mechanizmu rynkowego w przywracaniu
rwnowagi (potencjalnego poziomu produkcji)Rozpoczynamy od zastosowania modelu,
ktry charakteryzuj dwie istotne waciwoci. Po pierwsze, wszystkie ceny i pace s
ustalone na danym poziomie. Po drugie, przy
tym poziomie cen i pac s pracownicy pozostajcy bez pracy, ktrzy chcieliby pracowa,
oraz przedsibiorstwa z wolnymi mocami wytwrczymi, ktre mogyby by z zyskiem wy-
korzystane. Tym samym gospodarka dysponuje nic wykorzystanymi zasobami. W tych oko-
licznociach nie musimy wic szczegowo
.o
11 .i i .., i .....................................
54
analizowa podaowej strony gospodarki. Do

chwili osignicia stanu penego zatrudnienia
czynnikw
wytwrczych
przedsibiorstwa
i pracownicy bd z ochot zwiksza produkcj i zatrudnienie.
Poniewa przy produkcji mniejszej od potencjalnej przedsibiorstwa z chci dostarczaj tak ilo produkcji, na jak istnieje zapotrzebowanie, faktyczne rozmiary produkcji
s zdeterminowane przez popyt. Zale one jedynie od wielkoci popytu globalnego, tzn. od
oglnej sumy pienidzy, jak ludzie chc wyda na dobra i usugi w gospodarce jako caoci. Na tym wanie polega istota modelu determinantw dochodu i produkcji, ktry dokadnie przedstawimy w kilku nastpnych
rozdziaach.
Bdziemy chcieli uchyli zaoenie o staoci cen i pac. Zamierzamy bowiem podda
analizie wany problem inflacji, a take zbada, jak szybko mechanizm rynkowy, dziaajc poprzez zmiany cen i pac, moe doprowadzi do likwidacji problemy bezrobocia
i nie wykorzystanych mocy wytwrczych.
Najpierw jednak musimy nauczy si rzeczy
podstawowych. Analiz dostosowa cen i pac
zajmiemy si w rozdziale 26.
Na razie skoncentrujemy si na popytowym modelu produkcji i zatrudnienia, przedstawionym po raz pierwszy przez Johna Maynarda Keynesa w Oglnej teorii zatrudnienia,
procentu
i
pienidza,
opublikowanej
w 1936 r.2. Keynes wykorzysta ten model do
wyjanienia przyczyn wysokiego bezrobocia
i niskiego poziomu produkcji, trwale wystpujcych w wikszoci krajw uprzemysowionych w okresie Wielkiego Kryzysu. Stopa
bezrobocia
systematycznie
przekraczaa
wwczas 10%, a na pocztku lat trzydziestych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych sigaa ponad 20%.
Po opublikowaniu Oglnej teorii... wikszo modych ekonomistw staa si keynesiWydanie polskie J.M. Keynes, Oglna teoria
zatrudnienia, procentu i pienidza, PWG, Warszawa
1956.
stami, opowiadajcymi si za interwencj pa:
stwa, ktra miaa utrzyma produkcj na poziomie zblionym do potencjalnego. W latach

pidziesitych i szedziesitych XX wieku
podejciu temu rzucili wyzwanie monetaryci,
ktrych intelektualnym przywdc by Milton
Friedman. Monetaryci argumentowali susznie, e jeeli nawet analiza keynesowska jest
pomocna w zrozumieniu kryzysw, to nie dostarcza zadowalajcego wyjanienia rde inflacji, ktr monetaryci przypisuj wzrostowi
iloci pienidza w obiegu. W podrczniku
przedstawiamy podejcie wykorzystujce naj-
lepsze elementy rozumowania zarwno keynesistw, jak i monetarystw.

W latach siedemdziesitych bezrobocie zaczo ponownie wzrasta. Cz ekonomistw
uwaajcych, e ekonomia keynesowska jest
oparta na zasadniczo bdnych przesankach,
wrcia do przedkeynesowskiego modelu klasycznego, dodajc do niego kilka wanych,
wspczesnych wtkw. Te nowe nurty,
tj. nowa ekonomia klasyczna i teoria realnego
cyklu koniunkturalnego, neguj skuteczno
prostych form interwencji pastwa, ktrych
celem jest stabilizacja produkcji. Zdaniem ich
przedstawicieli stabilizacja produkcji moe
nawet by niepodana.
Rosnca popularno tych wspczesnych
nurtw ekonomii wywoaa kontratak ze strony nowych keynesistw, ktrzy s przekonani,
e gwne myli Keynesa byy w caej rozcigoci suszne. Mog one zosta lepiej zrozumiane dziki wykorzystaniu wspczesnej mikroekonomii do wyjanienia zawodnoci rynku, ktre stanowi ostateczne uzasadnienie
interwencji typu keynesowskiego.
Po przeczytaniu czci IV podrcznika bdziemy w stanie ogarn wspomniane rubiee
bada w ekonomii. Najpierw jednak musimy
nauczy si chodzi. W kilku nastpnych rozdziaach przedstawiamy proste, cho uyteczne podejcie, opierajce si na najwaniejszych osigniciach zarwno keynesistw, jak
i monetarystw.
Ruch okrny
W rozdziale 20 przedstawilimy ruch okrny
dochodw i patnoci midzy gospodarstwami
domowymi i przedsibiorstwami. Gospodarstwa domowe wydaj pienidze, kupujc produkty dostarczane przez przedsibiorstwa.
Przedsibiorstwa wypacaj dochody gospodarstwom domowym. W tym rozdziale budujemy uproszczony model wzajemnego oddziaywania gospodarstw domowych i przedsibiorstw. Natomiast ju w nastpnym rozdziale
wprowadzimy do pastwo i wymian z zagranic.
Poniewa zakadamy, e produkcja jest
okrelona przez popyt, czny popyt czy te
plany wydatkw gospodarstw domowych
i przedsibiorstw wyznaczaj rozmiary wytworzonej produkcji, ktra z kolei tworzy dochody przeznaczane przez gospodarstwa domowe na wydatki. Przypumy, e gospodarstwa domowe decyduj si zaoszczdzi
wicej ze swoich dochodw, tzn. wyda
mniej. Przedsibiorstwa mog sprzeda mniej
dbr, a zatem ograniczaj produkcj i zatrudnienie. To z kolei zmniejsza dochody gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe
jeszcze bardziej ograniczaj swoje wydatki.
Produkcja i zatrudnienie spadaj ponownie.
Wielki Kryzys jest dowodem, e opisana
spirala spadkowa moe doprowadzi gospodark znacznie poniej potencjalnego poziomu produkcji. Na szczcie moemy wykaza,
e spirala ta nie moe rozwija si w nieskoczono. Wyjanijmy teraz, dlaczego tak si
dzieje.
21.2
Skadniki popytu globalnego
(planowanych wydatkw)
W warunkach braku pastwa i wymiany

z zagranic wystpuj dwa rda popytu na
dobra: popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych i popyt inwestycyjny przedsibiorstw

na nowe maszyny i budynki. Oznaczajc
przez AD popyt globalny, przez C popyt konsumpcyjny oraz przez / popyt inwestycyjny,
otrzymujemy:
AD = C + I.
(21.1
)
Popyt konsumpcyjny i inwestycyjny s
okrelane przez rne grupy podmiotw ekonomicznych i zale od rnych czynnikw.
Popyt konsumpcyjny
Gospodarstwa domowe nabywaj rne dobra
i
usugi,
poczwszy
od
samochodw
i ywnoci, a skoczywszy na kijach do krykieta, biletach do teatru i elektrycznoci.
W praktyce te zakupy konsumpcyjne sigaj
ok. 90% rozporzdzalnych dochodw osobistych.
Rozporzdzalne
dochody,
otrzymuj
od
o
wypaty
pastwa
i
rednie
chody,
dochody
jakie
jakie
pastwu.
to
domowe
przedsibiorstw,
transferowe
zmniejszone
pacone
osobiste
gospodarstwa
powikszone
otrzymywane
od
o
podatki
bezpoS
gospodarstwa
to
inaczej
mog
do-
przezna-
czy na wydatki lub oszczdnoci.
Dysponujc danym dochodem rozporzdzalnym, kade gospodarstwo domowe musi

podj decyzj o jego podziale na wydatki
i oszczdnoci. Decyzja o jednym jest oczywicie decyzj take o drugim. Jedna rodzina
moe oszczdza, aby kupi wikszy dom;
inna moe wydawa wicej, ni wynosi jej
dochd, czyli zmniejszy oszczdnoci, aby
odby podr dookoa wiata, o ktrej zawsze
marzya.
Na decyzje zwizane z konsumpcj
i oszczdnociami kadego 56
gospodarstwa
domowego i, tym samym, na cakowit wielko
planowanej
M i ! 11 n ii. i I I i .
konsumpcji
II
i n i
oraz
planowanych
oszczdnoci wpywa wiek- czynnikw. Pr/c-
analizujemy je szczegowo w rozdziale 25.

Zanim jednak rozpoczniemy nasze rozwaania, przyjmiemy zaoenie upraszczajce, ktre pozwoli nam posun si bardzo naprzd.
Zakadamy mianowicie, e cakowity popyt
konsumpcyjny gospodarstw domowych jest
rym wikszy, im wiksze s cakowite rozporzdzalne dochody osobiste.
Na rysunku 21.1 przedstawiono zwizek
midzy konsumpcj w ujciu realnym a realr.ymi rozporzdzalnymi dochodami osobistymi w Wielkiej Brytanii. Rozproszone punkty
na wykresie le w pobliu prostej obrazujcej ten zwizek, a zatem nasze uproszczenie

jest przydatne. Jednak punkty te nie le dopadnie na prostej. Nasze uproszczenie pomija
wic cz innych czynnikw oddziaujcych
na popyt konsumpcyjny. Zajmiemy si nimi
v rozdziale 25.
RYSUNEK [ 21.1 |
Zwizek midzy konsumpcj a dochodem
Funkcja konsumpcji. Rysunek 21.2 przedstawia hipotetyczny przykad zwizku midzy

zamierzon
konsumpcj
globaln
; cakowitym dochodem, zakadany w pozostaej czci rozdziau. Zwizek ten przybiera
rosta prostej dopasowanej do danych rzeczywistych (podobnie jak na rysunku 21.1) i jest
azywany funkcj konsumpcji.
Funkcja
konsumpcji
mierzonej
konsumpcji
dym
poziomie
obrazuje
globalnej
rozporzdzalnych
wielko
przy
zaka-
dochodw
osobistych.
Przypomnijmy z rozdziau 2 (Mikroekonofunkcja jest regu umoliwiajc

Trzejcie od wartoci jednej zmiennej do odpowiadajcej jej wartoci innej zmiennej.
Funkcja konsumpcji informuje nas, jak
rrzej od rozporzdzalnych dochodw osobistych do konsumpcji.
Nasz uproszczony model nie obejmuje
rastwa, patnoci transferowych i podatkw,
std rozporzdzalne dochody osobiste s
rwne
dochodowi
narodowemu.
Rysunek 21.2 obrazuje wielko zamierzonej kon
sumpcji przy kadym poziomie dochodu narodowego.
Wykres funkcji konsumpcji jest lini prost, a kada prosta jest okrelona przez punkt
przecicia z osi rzdnych, tj. wysoko, na
jakiej przecina o pionow, i przez kt nachylenia wzgldem osi poziomej, tj. wielko,
o jak wzrasta przy kadym przesuniciu
mia), e
determinanty dochodu narodowego
w prawo o jednostk. W przypadku rysunku 21.2 punkt przecicia wynosi 8. Punkt ten
nazywamy autonomicznym popytem konsumpcyjnym, ktry oznacza popyt niezaleny od
wielkoci dochodu. Gospodarstwa domowe
chc przeznaczy na konsumpcj 8, nawet jeli dochd wynosi zero3. Tangens kta nachylenia funkcji konsumpcji to kracowa skonno do konsumpcji.
3
Moemy potraktowa t wielko jako konsumpcj

minimaln, niezbdn do przeycia. W jaki sposb
gospodarstwa domowe finansuj ten wydatek
w sytuacji, gdy ich dochody wynosz zero? W krtkim okresie zmniejszaj swoje oszczdnoci i wyprzedaj swoje zasoby. Nie mog jednak postpowa
tak w nieskoczono. Sugeruje to, e funkcja konsumpcji w krtkim i dugim okresie moe si rni.
Problem ten omawiamy szerzej w rozdziale 25.
58
RYSUNEK ( 21.2 ]
Funkcja konsumpcji
niewa cay dochd jest oszczdzany lub wydawany

na konsumpcj, funkcja oszczdnoci moe by wyprowadzona z funkcji konsumpcji i odwrotnie.
Wykres funkcji konsumpcji obrazuje zamierzon

wielko globalnej konsumpcji dla kadego poziomu dochodu. Przy zerowym dochodzie planowana
konsumpcja wynosi 8. Jest to konsumpcja autonomiczna, nie zwizana z wielkoci dochodu. Kracowa skonno do konsumpcji wynosi 0,7. Z kadego dodatkowego funta dochodu 70 pensw jest
przeznaczane na konsumpcj, a 30 pensw na
oszczdnoci. Kiedy dochd wzrasta o 40 (z A do
B ) , konsumpcja zwiksza si o 0,7 x 40, czyli o 28
(z B do >).
mowane, 30 pensw musi by oszczdzane.

Kracowa skonno do oszczdzania (MPS
ang. marginal propensity to save) wynosi
0,3. Poniewa kady dodatkowy funt dochodu

jest przeznaczony albo na dodatkow zamierzon konsumpcj, albo na dodatkowe zamierzone oszczdnoci, MPC + MPS musi zawsze rwna si jednoci. Rysunek 21.3
przedstawia funkcj oszczdnoci odpowiadajc funkcji konsumpcji z rysunku 21.2.
Wydatki inwestycyjne
Kraocowa skonnod do konsumpcji (MPC)
jest to cz kadego dodatkowego funta
dochodu rozporzdzalnego, ktr gospodarstwa domowe pragn przeznaczy na
konsumpcj.
Na rysunku 21.2 kracowa skonno do
konsumpcji (MPC ang. marginal propensity to consume) wynosi 0,7. Gdy dochd wzrasta o 1 funta, planowana konsumpcja zwiksza si o 70 pensw.
Oszczdnoci jest to ta cz dochodu,
ktra nie jest konsumowana. Z rysunku 21.2
wynika, e przy dochodzie rwnym zeru
oszczdnoci wynosz - 8. Gospodarstwa domowe zmniejszaj oszczdnoci, co oznacza,
e zuywaj zgromadzone uprzednio zasoby.
Ponadto zwaywszy, e 70 pensw z kadego funta dodatkowego dochodu jest konsuRYSUNEK [ 21.3
Funkcja oszczdnoci
Wykres funkcji oszczdnoci obrazuje zamierzone
oszczdnoci przy kadym poziomie dochodu. Po-
Dochd jest podstawowym czynnikiem okrelajcym wielko konsumpcji lub inaczej

planowanych wydatkw gospodarstw domowych, co opisuje funkcja konsumpcji.
A jakie czynniki wpywaj na decyzje inwestycyjne podejmowane przez przedsibiorstwa?
Popyt inwestycyjny oznacza zamierzone
(planowane) przez przedsibiorstwa powikszenie zasobw kapitau trwaego (fabryki i maszyny) oraz stanu zapasw.
Zapasy to dobra przechowywane na potrzeby przyszej produkcji l u b sprzeday.
Popyt inwestycyjny przedsibiorstw zaley

gwnie od ich przewidywa co do tempa
wzrostu popytu na ich produkty. Nie ma cisego zwizku midzy biec wielkoci produkcji i biecymi przewidywaniami dotyczcymi zmian popytu i produkcji w przyszoci.
Czasami produkcja jest wysoka i wzrasta, czasami jest wysoka i maleje. Wanie dlatego
rozpoczynamy nasz analiz popytu globalnego od przyjcia prostego zaoenia o autonomicznym charakterze popytu inwestycyjnego.
Zakadamy, e zamierzone inwestycje I s
wielkoci sta, niezalen od rozmiarw
biecej produkcji i dochodu. W rozdziale 25
omawiamy popyt
inwestycyjny bardziej
szczegowo.
RYSUNEK [ 21.4 )
Popyt globalny
Popyt globalny jest sum wydatkw, jakie gospodarstwa domowe planuj przeznaczy na konsumpcj, a przedsibiorstwa na inwestycje. Poniewa zakadamy, e popyt inwestycyjny jest stay, konsumpcja jest jedyn czci popytu globalnego,
ktra ronie wraz ze wzrostem dochodu. Dodanie
staego popytu inwestycyjnego do funkcji konsumpcji C pozwala wykreli funkcj popytu globalnego AD.
' 21.3 |
Popyt globalny
Popyt globalny jest to suma, ktr przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe planuj wyda na dobra i usugi przy rnej wielkoci dochodu.
W naszym uproszczonym modelu popyt
globalny to po prostu popyt konsumpcyjny
gospodarstw domowych C plus popyt inwestycyjny przedsibiorstw /.
zacja. Dochd narodowy, PNB, PKB i rozporzdzalne dochody osobiste s sobie rwne.
Wykres funkcji
popytu globalnego
Rysunek 21.4 przedstawia wykres funkcji popytu globalnego. W tym przykadzie staa
-.vielko 7, ktr przedsibiorstwa pragn wyda na inwestycje, wynosi 22. Przy danej
funkcji konsumpcji C = 8 + 0,77 krzywa
ropy tu globalnego AD przebiega w odlegoci
22 powyej wykresu funkcji konsumpcji przy
kadej wielkoci dochodu. Poniewa kada
dodatkowa jednostka dochodu zwiksza popyt
konsumpcyjny o 0,7, nie zwikszajc popytu
inwestycyjnego, popyt globalny wzrasta take
o 0,7. Linia AD jest rwnolega do wykresu
funkcji konsumpcji, a nachylenie obu linii jest
wyznaczone przez kracow skonno do
konsumpcji.
Pokaemy teraz, w jaki sposb popyt globalny wyznacza wielko produkcji oraz dochodu.
21,4
Produkcja
w punkcie rwnowagi
W naszym uproszczonym modelu nie wystpuj: pastwo, wymiana z zagranic i amorty-
60
Przedsibiorstwa
wytwarzaj
produkcj
i wypacaj wpywy z jej sprzeday gospodarstwom domowym jako dochody czynnikw
produkcji.
Pace i ceny s stae, a produkcja jest okrelona przez popyt. W sytuacji gdy popyt globalny spada poniej poziomu zapewniajcego
pene zatrudnienie, przedsibiorstwa nie mog
sprzeda tyle, ile pragnyby. Mwimy, e
wystpuje przymusowa nadwyka zdolnoci
wytwrczych. Rwnie pracownicy nie mog
pracowa tyle, ile by chcieli; istnieje przymusowe bezrobocie.
Potrzebna jest nam teraz definicja rwnowagi krtkookresowej. Nie moemy posuy
si definicj, ktr wykorzystywalimy w mikroekonomii. Zgodnie z ni rwnowaga wystpowaa w punkcie, w ktrym zarwno dostawcy, jak i nabywcy byli zadowoleni ze
sprzedawanych i nabywanych iloci towaru.
Obecnie chcemy rozway sytuacj, w ktrej
przedsibiorstwa i pracownicy z ochot wyprodukowaliby wicej dbr i wiadczyliby
wicej pracy. Dostawcy s zawiedzeni. Moemy jednak przynajmniej wymaga, aby nabywcy byli zadowoleni.
Przy staych cenach i pacach rwnowaga
krtkookresowa na rynku dbr istnieje wtedy, kiedy popyt globalny lub inaczej
planowane czne wydatki dokadnie zrwnaj si z faktycznie wytworzon produkcj.
Nie ma wic obawy, aby plany wydatkw
mogy by pokrzyowane przez niedobr towarw. Nie wystpuje rwnie odwrotna sytuacja, w ktrej przedsibiorstwa wytwarzayby
wicej, ni mogyby sprzeda. W punkcie
rwnowagi krtkookresowej wytworzona produkcja jest rwna popytowi zgaszanemu
przez gospodarstwa domowe jako konsumpcja
i przez przedsibiorstwa jako inwestycje.
Na rysunku 21.5 na osi poziomej zaznaczono dochd, a na pionowej planowane
wydatki. Linia 45 jest zbiorem wszystkich
punktw, ktre przybieraj tak sam warto
na obu osiach. Na przykad, jeli punktem
wyjcia bdzie dochd rwny 40 na osi poziomej, to przesuwajc si pionowo w gr do
punktu B na linii 45 i pniej poziomo
RYSUNEK [ 21,5 )
Linia 45 i produkcja w punkcie rwnowagi
Linia 45 jest zbiorem punktw, ktrych warto na
osi poziomej jest rwna wartoci na osi pionowej.
Punkt przecicia krzywej AD i linii 45(punkt E)
jest jedynym punktem, w ktrym popyt globalny
AD jest rwny dochodowi, std te E jest punktem
rwnowagi, w ktrym planowane wydatki s rwne
faktycznej produkcji i faktycznemu dochodowi.
w stron osi wydatkw, wyznaczymy na niej

punkt o dokadnie takiej samej wartoci 40.
Nanosimy na wykres krzyw AD z rysunku 21.4. Przecina ona lini 45 w punkcie E.
Poniewa E ley na linii 45, warto dochodu
na osi poziomej jest rwna wartoci wydatkw na osi pionowej. Ze wzgldu na to, e
Z?jest jedynym punktem krzywej AD, ktry
ley rwnoczenie na linii 45, jest to tym samym jedyny punkt, w ktrym dochd i planowane wydatki s rwne.
Z rysunku 21.5 wynika wic, e produkcj
zapewniajc rwnowag wyznacza punkt E.
Ta produkcja jest rwna dochodowi. Przy dochodzie rwnym 100 z l i n i i A l ) odczytujemy,
e popyi na dobri {oil takie rwny 100.
.i.
RAMKA [ 21.1 |
Ruchy wzdu krzywej popytu globalnego
a przesunicia krzywej4
Wykres funkcji popytu globalnego jest lini prost, ktrej pooenie zaley od punktu przecicia
z osi rzdnych i kta nachylenia. Punkt przecicia (odlego od pocztku ukadu wsprzdnych) zaley od cakowitej wielkoci wydatkw autonomicznych: autonomiczny popyt konsumpcyjny plus popyt inwestycyjny. Nachylenie wyznacza MPC. Dla danej wielkoci popytu
autonomicznego zmiany dochodu s ilustrowane przez ruchy wzdu danej krzywej AD. Na wielko popytu autonomicznego wywiera wpyw wiele czynnikw, ktre analizujemy w rozdziale 25. Wielko ta nie jest zawsze staa. Jednak nie zaley ona od dochodu. Krzywa AD jest
graficznym obrazem bezporedniej zalenoci midzy zmianami popytu globalnego (zmienna
okrelana) a zmianami dochodu (zmienna okrelajca), przy zaoeniu staoci wszystkich pozostaych czynnikw wpywajcych na popyt. Jeeli uchylimy to zaoenie, zmiany popytu globalnego wynikajce z wszelkich innych, poza dochodem, przyczyn znajd wyraz w przesuniciach
Unii AD. Na przykad, jeli przedsibiorstwa zaczynaj bardziej optymistycznie ocenia przyszy popyt i decyduj si inwestowa wicej, popyt autonomiczny wzrasta, a nowa krzywa AD
jest rwnolega, lecz pooona wyej ni poprzednia krzywa AD. Przecina ona o pionow
w punkcie pooonym wyej, odzwierciedlajc wzrost popytu autonomicznego.
's ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
W punkcie E planowane wydatki na zakup

dbr lub inaczej popyt na dobra jest dokadnie rwny wytworzonej produkcji.
* Autorzy podrcznika zakadaj dla uproszczenia
wywodu, e poza nielicznymi wyjtkami analizowane w nim zalenoci maj charakter liniowy.
W zwizku z tym przedstawiany obraz graficzny
tych zalenoci (wykresy funkcji) przyjmuje posta
linii prostych. Podejcie takie ma niewtpliwie zalety dydaktyczne i uatwia zrozumienie treci podrcznika. Jego wad jest jednak zwaszcza
z punktu widzenia bardziej wnikliwego Czytelnika
to, e zamazuje obraz rzeczywistoci. Wiele bowiem zwizkw analizowanych w podrczniku ma,
w wietle bada empirycznych, charakter nieliniowy. Dlatego ich obrazem jest krzywa. Te wzgldy
powoduj, e zdecydowalimy si (poza uzasadnionymi wyjtkami) konsekwentnie stosowa w polskim przekadzie podrcznika (dotyczy to zarwno
tekstu, jak i opisu rysunkw) bardziej precyzyjny
termin: krzywa (zamiennie: wykres funkcji bd linia), mimo e na rysunkach widniej linie proste
(przyp. R.R.).
chd i produkcja. Krzywa AD znajduje si powyej linii 45, tj. linii rwnoci wydatkw
i produkcji. Odwrotnie przy kadej wielkoci produkcji przewyszajcej poziom rwnowagi 100 popyt globalny bdzie mniejszy ni
dochd i produkcja (krzywa AD ley wtedy
poniej linii 45).
Przy kadej innej wielkoci produkcji nie

rwna si ona popytowi globalnemu. Przypumy, i produkcja i dochd wynosz zaledwie 40. Ze wzgldu na to, e funkcja konsumpcji ma posta C = 8 + 0,1Y, popyt konsumpcyjny wynosi 8 + (0,7 x 40) = 8 + 28 =
- 36. Popyt inwestycyjny wynosi jednak zawsze 22, a zatem popyt globalny jest rwny
58, produkcja za wynosi tylko 40. Pojawia si
nadwyka popytu, a plany wydatkw nie mog
zosta przy tych rozmiarach produkcji zrealizowane.
Z rysunku 21.5 wynika, e dla kadej wielkoci produkcji niszej od poziomu rwnowagi 100 globalny popyt bdzie wikszy ni do-
62
Procesy dostosowawcze
prowadzce
do osignicia rwnowagi
Przyjmijmy, e w punkcie wyjcia produkcja
w gospodarce jest nisza od poziomu rwnowagi i wynosi 30. Z tablicy 21.1 wida, e popyt globalny jest rwny 51, przewysza zatem
produkcj. Jeeli przedsibiorstwa dysponuj
zapasami wyrobw gotowych, to mog, czerpic z nich, zwikszy swoj sprzeda ponad
rozmiary biecej produkcji. Naley jednak
zauway, i jest to nie planowane zmniejszenie zapasw; planowane zmiany zapasw s
ju wczone do globalnego popytu inwestycyjnego /.
Czwarty wiersz tablicy 21.1 wskazuje, co

si stanie, gdy w punkcie wyjcia produkcja
bdzie wysza od poziomu rwnowagi. Produkcja przewysza popyt globalny. Przedsibiorstwa nie mog sprzeda caej swojej produkcji i w sposb nie planowany powikszaj
zapasy. Ich reakcja na otrzymane sygnay
przybiera posta planowanego ograniczenia
wielkoci produkcji.
Jeeli wic produkcja jest nisza od poziomu zapewniajcego rwnowag, przedsibiorstwa maj bodce do zwikszania produkcji.
Jeli natomiast jest ona od tego poziomu wysza, przedsibiorstwa maj bodce do jej ograniczenia. W trzecim wierszu tablicy 21.1 wida, e kiedy produkcja osiga poziom rwnowagi 100, przedsibiorstwa sprzedaj ca
TABLICA ( 21.1 |
Popyt globalny i procesy dostosowawcze w produkcji

Y
30
80
100
120
22
22
22
22
C = 8 + 0,7K AD = C + I
29
64
78
92
51
86
100
114
Jeli przedsibiorstwa nie mog zaspokoi

globalnego popytu przez nie planowane
zmniejszenie zapasw, musz cz klientw
odprawi z kwitkiem. Obie reakcje nie planowane zmiany zapasw lub rezygnacja z nabywcw s sygnaem do zwikszenia produkcji. Dlatego pierwszy wiersz tablicy 21.1
obrazuje sposb reakcji przedsibiorstw, gdy
produkcja wynosi 30, a popyt globalny jest
rwny 51.
Przy kadej wielkoci produkcji mniejszej
od 100 popyt globalny jest wyszy ni produkcja. Przedsibiorstwa otrzymuj wwczas
sygnay skaniajce je do zwikszenia produkcji.
produkcj i nie dokonuj adnych nie planowanych zmian zapasw. Brak jest wwczas
bodcw do zmiany wolumenu produkcji.
Produkcja zapewniajca rwnowag

a zatrudnienie
W naszym przykadzie poziom dochodu
i produkcji zapewniajcy rwnowag wynosi 100. Przedsibiorstwa sprzedaj cao wy-
Y-AD
-21
-6
0
+6
Nie planowane zapasy

Malej
Malej
Brak
Rosn
Produkcja
Ronie
Ronie
Staa
Maleje
tworzonej produkcji, a gospodarstwa domowe

i przedsibiorstwa nabywaj wszystkie dobra,
jakie pragn zakupi. Nie ma jednak adnych
gwarancji, e ta wanie wielko ( 100) dochodu i produkcji lo poziom zapewniajcy
RAMKA 21.2
Wydawa tak, jakby jutro nie istniao
Dzi Nigel Lawson namawia do ograniczania wydatkw. W przeszoci sprawowa on funkcj
ministra finansw. W kocu lat osiemdziesitych, kiedy trwao silne oywienie gospodarcze, nazwane boomem Lawsona, powszechny optymizm i atwy dostp do kredytu sprawiy, e konsumenci brytyjscy znacznie zwikszyli swoje wydatki. Rosncy strumie popytu skierowa si
m.in. na takie dobra, jak szampan, sportowe samochody i domy, co spowodowao gwatowny
spadek poziomu oszczdnoci gospodarstw domowych. Okres boomu nie trwa jednak dugo.
Poniewa inflacja wymkna si spod kontroli, rzd zosta zmuszony do podjcia dziaa majcych na celu schodzenie gospodarki. Ceny domw spady. Ich nabywcy w pewnym momencie
uzmysowili sobie, e suma pozostajcego do spaty kredytu hipotecznego przewysza rynkow
warto domu. Aby mc spaci ten ujemny kapita wasny", gospodarstwa domowe musiay
na pocztku lat dziewidziesitych drastycznie podnie poziom swoich oszczdnoci. Jednak
w 1999 r. oszczdnoci te obniyy si ponownie...
W tym rozdziale przyjmujemy upraszczajce zaoenie, i kracowa skonno do oszczdzania jest wielkoci sta. W rozdziale 25 jednak przedstawimy bardziej zoone teorie kon-
sumpcji i oszczdnoci.
pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych
(tj. stan, kiedy produkcja faktyczna jest rwna
produkcji potencjalnej).
Cay sens naszej analizy sprowadza si do
tego, e gospodarka moe zatrzyma si na
poziomie produkcji niszym od potencjalnego
i brak jest si, ktre spowodowayby jej wzrost
do owego poziomu.
Nic nie pobudza przedsibiorstw do zatrudnienia bezrobotnych, nie ma bowiem widokw na zwikszenie produkcji powyej
obecnej wielkoci (100). Przy danym poziomie cen i pac niedostateczny popyt globalny
nie pozwala na wzrost produkcji do poziomu
zapewniajcego pene zatrudnienie czynnikw
wytwrczych.
64
I 21.5 )
RYSUNEK 21 6
Inne podejcie: planowane

oszczdnoci s rwne
planowanym inwestycjom
Produkcja w punkcie rwnowagi,

w ktrym planowane inwestycje
s rwne planowanym oszczdnociom
W punkcie rwnowagi dochd jest rwny sumie planowanych inwestycji i planowanej

konsumpcji, std oczywicie planowane inwestycje s rwne dochodowi na poziomie rwnowagi, pomniejszonemu o planowan konsumpcj.
I=Y-C.
(21.2)
Wszelako, planowane oszczdnoci S s t

czci dochodu Y, ktra nie zostaje przeznaczona na planowan konsumpcj, a wic
S = Y - C. Przeksztacajc odpowiednio rwnanie (21.2), moemy zobaczy, e rwnowaga zostaje osignita w punkcie, w ktrym
planowane inwestycje s rwne planowanym
oszczdnociom:
I = S.
Wielko produkcji zapewniajca rwnowag wynosi 100. Planowane inwestycje s wwczas rwne
planowanym oszczdnociom. Planowane inwestycje wynosz 22, jak na rysunku 21.5. Wykres funkcji oszczdnoci S = -8 + 0,3Y wynika z wykresu
funkcji konsumpcji pokazanej na tym rysunku. Na
prawo od punktu E gospodarstwa domowe planuj
oszczdzi wicej, ni wynosz planowane inwestycje przedsibiorstw. Niedostateczny popyt konsumpcyjny powoduje nie planowany wzrost zapasw. Przedsibiorstwa ograniczaj produkcj. Na
lewo od punktu E oszczdnoci gospodarstw domowych s mniejsze ni wielko zamierzonych inwestycji przedsibiorstw. Nastpuje wyczerpywanie
zapasw. Przedsibiorstwa decyduj si na zwikszenie produkcji.
(21.3)
We wspczesnej gospodarce decyzje inwestycyjne s podejmowane przez przedsibiorstwa, a ich menederowie czyni to niezalenie od decyzji gospodarstw domowych,
planujcych swoje oszczdnoci i konsumpcj. Plany gospodarstw domowych zale jednak od wysokoci dochodu.
Z rwnania (21.3) wynika, e w punkcie
rwnowagi dochd osiga poziom, przy ktrym gospodarstwa domowe planuj zaoszczdzi dokadnie tyle, ile przedsibiorstwa zamierzaj zainwestowa.
Sposb dochodzenia do rwnowagi ilustruje rysunek 21.6. Pozostamy przy tych samych danych co na rysunku 21.5. Wiemy, e
skoro
funkcja
konsumpcji
ma
posta
C = 8 + 0,7Y, to funkcja oszczdnoci musi
przybra posta S = - 8 + 0,3Z
Funkcja oszczdnoci obrazuje wielko

zamierzonych oszczdnoci przy kadym
poziomie dochodu.
Poniewa planowane inwestycje s rwne 22 przy kadej wielkoci dochodu, dochd

zapewniajcy w warunkach rwnowagi zrwnanie planowanych oszczdnoci i planowanych inwestycji wynosi 100, tj. dokadnie tyle,
ile na rysunku 21.5.
r i. i
I L I
i m >i><li>
I. I I
66
Jeeli dochd przekracza poziom rwnowagi 100, to gospodarstwa domowe zamierzaj zaoszczdzi wicej ni suma zamierzonych inwestycji przedsibiorstw. Oszczdnoci s jednak przecie nie skonsumowan
czci dochodu. Oznacza to, e plany konsumpcyjne gospodarstw domowych oraz plany inwestycyjne przedsibiorstw razem wzite
nie wystarczaj do nabycia caej produkcji.
Nastpuje nie planowany wzrost zapasw
i przedsibiorstwa zaczynaj ogranicza wielko produkcji. I odwrotnie: gdy produkcja
jest nisza od poziomu rwnowagi, wwczas
planowane inwestycje przekraczaj planowane oszczdnoci. Suma planowanej konsumpcji i planowanych inwestycji przewysza faktyczne rozmiary produkcji. Przedsibiorstwa
dokonuj nie planowanego zmniejszenia zapasw i zwikszaj produkcj. W kadym z opisanych przypadkw wystpuj procesy dostosowawcze, powodujce, i produkcja zmierza
do osignicia poziomu rwnowagi 100.
to skutki dla wielkoci produkcji zapewniajcej rwnowag?

Nachylenie krzywej AD zaley wycznie
od kracowej skonnoci do konsumpcji
(MPQ. Dla danej MPC pooenie linii AD jest
okrelone przez wysoko wydatkw autonomicznych. Przez wydatki autonomiczne rozumiemy takie wydatki, ktre s niezalene od
dochodu. Na rysunku 21.5 wystpuj dwa
skadniki nalece do tej kategorii: autonomiczne wydatki konsumpcyjne rwne 8 oraz
autonomiczne wydatki inwestycyjne rwne 22.
Zmiany wydatkw autonomicznych prowadz do rwnolegych przesuni krzywej AD. Wykazalimy, e popyt inwestycyjny
zaley przede wszystkim od biecych oczekiwa przedsibiorstw, dotyczcych przyszego
popytu na ich produkcj. Ze wzgldu na to, i
nie sposb z cakowit pewnoci przewidzie
przyszy popyt, John Maynard Keynes dowodzi, e popyt inwestycyjny moe wykazywa
znaczne wahania, silnie reagujc na biecy
pesymizm lub optymizm w ocenie przyszoci, i nazwa to zjawisko naturalnym instynk5
tem inwestorw .
Puapka: pamitajmy o rozrnieniu midzy

wielkociami planowanymi i faktycznymi.
V ____________________________________________________________________________
Wykazalimy, e wielko produkcji i dochodu w punkcie rwnowagi spenia jeden

z dwch rwnorzdnych warunkw. Popyt
globalny musi by rwny dochodowi i produkcji. Innymi sowy, planowana konsumpcja
oraz planowane inwestycje musz by w sumie rwne faktycznemu dochodowi, faktycznej produkcji i faktycznym wydatkom. Podobnie, planowane inwestycje musz by rwne
planowanym oszczdnociom.
W poprzednim rozdziale wykazalimy, e
-'aktyczne inwestycje s zawsze rwne faktycznym oszczdnociom, co jest wycznie rezul:atem definicji przyjtych w rachunku dochodu narodowego. W przypadku braku rwnowagi w gospodarce nie planowane inwestycje,
zmniejszenie zapasw lub te nie planowane
?5zczdnoci (zawiedzionych konsumentw)
zawsze doprowadzaj do zrwnania faktycz
nych inwestycji (planowanych i nie planowanych) z faktycznymi (planowanymi i nie planowanymi) oszczdnociami.
21.6
Spadek popytu
globalnego
Na rysunku 21.5 pokazano wielko produkcji
w punkcie rwnowagi dla pewnej konkretnej
funkcji popytu globalnego AD. Co mogoby
spowodowa jej przesunicie i jakie miaoby
Podobnie, zaamanie optymizmu konsumentw

i wynikajcy z tego spadek autonomicznego popytu
konsumpcyjnego zostay powszechnie uznane za
przyczyn recesji, ktra wystpia na pocztku lat
dziewidziesitych XX wieku.
5
Zamy, e przedsibiorstwa zaczynaj

pesymistycznie zapatrywa si na przyszy
popyt na ich produkcj. W wyniku tego ograniczaj swj biecy popyt inwestycyjny.
Konkretyzujc, zamy, e planowane inwestycje spadaj z 22 do 13. Ze wzgldu na to,
e konsumpcja autonomiczna nadal wynosi 8,
wykres funkcji popytu globalnego jest obecnie pooony nie o 22, ale o 13 powyej linii
konsumpcji dla kadej wielkoci dochodu. Na
rysunku 21.7 znajduje to wyraz w przesuniciu krzywej popytu globalnego z pooenia
A D do A D ' .
Zanim przejdziemy do bardziej szczegowych rozwaa, zastanwmy si, co moe si
sta z produkcj. Z pewnoci jej poziom obniy si, pytanie tylko, o ile? Przy spadku popytu inwestycyjnego o 9 przedsibiorstwa
ograniczaj produkcj. Gospodarstwa domowe, uzyskujce teraz nisze dochody, ograniczaj swj popyt konsumpcyjny. Przedsibiorstwa dokonuj dalszych ci rozmiarw produkcji. W wyniku tego produkcja spadnie
najpewniej o wicej ni 9. Pytanie jednak
brzmi, jak gboki bdzie ten spadek i czy jest
jaka sia, ktra moe powstrzyma proces obniania si produkcji i dochodu.
Na rysunku 21.7 wida, e przesunicie
wykresu funkcji popytu globalnego w d
0 9 powoduje spadek produkcji ze 100 do 70
1 przesuwa punkt rwnowagi z E do E'. Mimo
i spadek produkcji zapewniajcej rwnowag
jest znacznie gbszy ni spadek inwestycji
o 9, produkcja nie spada do zera, lecz stabilizuje si na nowym poziomie rwnowagi, ktry wynosi teraz 70.
Wyjanienie
zawiera
tablica
21.2.
W pierwszym wierszu pokazano wyjciowy
stan rwnowagi z tablicy 21.1, w ktrym popyt inwestycyjny nadal wynosi 22, a produkcja zapewniajca rwnowag 100. Drugi
wiersz przedstawia sytuacj, ktra jest rezultatem spadku popytu inwestycyjnego do 13. Zakadamy, e przedsibiorstwa nie oczekiway
zmian popytu i dlatego nadal wytwarzaj produkcj rwn 100. Jest ona wic o 9 wiksza
od popytu globalnego. Przedsibiorstwa po-
AD\ i przybiera wartoci o 9 nisze dla kadego poziomu dochodu. Punkt rwnowagi przesuwa si z E
do E'. Produkcja zapewniajca rwnowag obnia
si ze 100 do 70. Spadek popytu inwestycyjnego
o 9 powoduje znacznie wikszy (o 30) spadek produkcji zapewniajcej rwnowag.
wikszaj o t nadwyk swoje zapasy, a nastpnie ograniczaj produkcj.

W trzecim wierszu tablicy pokazano sytuacj, w ktrej przedsibiorstwa produkuj ju
tylko 91; jest to wielko produkcji, ktra pozwoliaby dokadnie zaspokoi popyt w drugiej fazie. Obnienie produkcji przedsibiorstw wywouje jednak spadek dochodu.
Dlatego te w trzeciej fazie nastpi spadek
popytu konsumpcyjnego do 71,7. Spadek ten
jest spowodowany wycznie decyzj przedsibiorstw o obnieniu produkcji o 9. Ze
wzgldu na to, e M P C wynosi 0,7, zmniejszenie dochodu o 9 powoduje spadek popytu
konsumpcyjnego o 6,3 z 78 do 71,7. Ten
pobudzony spadek popytu konsumpcyjnego
oznacza jednak, e produkcja na poziomie 91
jest nadal wysza od popytu globalnego wy-
RYSUNEK 21.7
Spadek popytu inwestycyjnego

Gdy popyt inwestycyjny spada z 22 do 13, krzywa
popytu globalnego przesuwa si w d, z AD do
68
TABLICA 21.2
Procesy dostosowawcze wywoane zmian popytu inwestycyjnego

Fazy
Faza 1
Faza 2
Faza 3
Faza 4
Nowy stan
rwnowagi
84,7
Y /
C = 8 + 0.7Y
100 22
100 13
91 13
13
78
78
71,7
67,3
70 13
57
noszcego obecnie 84,7. Znw wic nastpuje

wzrost zapasw i ponownie przedsibiorstwa
reaguj ograniczeniem produkcji.
W czwartej fazie produkcja przedsibiorstw pozwala na zaspokojenie popytu
z fazy trzeciej. Produkcja wynosi teraz 84,7,
Donownie jednak prowadzi to do dalszego
zmniejszenia popytu konsumpcyjnego, w wyniku czego nadal produkcja przewysza popyt
globalny. Jeli jednak porwnamy sytuacj
v fazach drugiej, trzeciej i czwartej, to dostrzeemy stopniowe zmniejszanie si nadwyki produkcji nad popytem globalnym.
Proces ten bdzie trwa do chwili ustalenia si
nowej rwnowagi przy produkcji rwnej 70.
Tylko przy tych rozmiarach produkcji globalny popyt rwna si poday. Nie powstaj nie
planowane zapasy i produkcja utrzymuje si
na staym poziomie.
Dugo procesu dochodzenia przez gospodark do nowego stanu rwnowagi zaley
od dokadnoci przewidywania przez przedsibiorstwa przebiegu tego procesu. Jeli
.v kolejnych okresach dostosowuj one swoj
produkcj mechanicznie do rozmiarw popytu
w okresie poprzednim, to okres dostosowawczy moe potrwa dugo. Bystre" przedsibiorstwa zauwa jednak, i z okresu na okres
produkuj za duo, zwikszajc tym samym
w sposb nie planowany swoje zapasy. Spodziewajc si dalszego spadku popytu, zaczn
ogranicza produkcj szybciej, ni wynika to
z tablicy 21.2.
Dlaczego skala spadku produkcji w punkcie rwnowagi jest znacznie wiksza ni 9, tj.
obnika popytu inwestycyjnego? Dzieje si
tak dlatego, i ta obnika popytu inwestycyjnego wywouje spadek dochodu, ktry z kolei
powoduje dodatkowy spadek popytu kon-
AD = C +1
100
91
84,7
80,3
70
Y-AD
Produkcja
0
9
6,3
4,4
Nie
planowane
zapasy
Brak
Rosn
Rosn
Rosn
Brak
Staa
Staa
Maleje
Maleje
Maleje
sumpcyjnego. czny spadek popytu jest

o wiele gbszy ni pocztkowe ograniczenie
popytu inwestycyjnego.
Nowy stan rwnowagi ustala si przy produkcji dokadnie o 30 niszej ni pocztkowa. Produkcja nie spada jednak w nieskoczono.
Mnonikiem nazywamy stosunek zmiany
wielkoci produkcji w punkcie rwnowagi
do powodujcej j zmiany wydatkw autonomicznych.
V ___________________________________________
W naszym przykadzie pocztkowa zmiana

autonomicznego popytu inwestycyjnego jest
rwna 9, a ostateczna zmiana wielkoci produkcji zapewniajcej rwnowag wynosi 30,
tak wic mnonik jest rwny 30/9 = 3,33.
o 0,7), co w fazie 4 daje przyrost produkcji

o (0,7)2, tj. o 0,49. Wywouje to dalszy wzrost
konsumpcji i cay proces trwa nadal.
W celu uzyskania wartoci mnonika sumujemy wszystkie przyrosty produkcji w kadej fazie (tablica 21.3):
Mnonik
Mnonik informuje, jak zmieni si produkcja
w wyniku zmiany popytu globalnego (a dokadniej: popytu autonomicznego przyp.
tum.). Mnonik jest wikszy od 1, poniewa
kada zmiana autonomicznego popytu inwestycyjnego uruchamia dalsze zmiany popytu
konsumpcyjnego. W ten sposb trafiamy na
trop, ktry prowadzi do okrelenia wysokoci
mnonika. Musi ona zalee od kracowej
skonnoci
do
konsumpcji.
Pocztkowy
wpyw wzrostu popytu inwestycyjnego o jednostk wyraa si wzrostem produkcji i dochodu take o jednostk. Przy wysokiej MPC
ten wzrost dochodu doprowadzi do znacznego
zwikszenia konsumpcji i warto mnonika
bdzie wysoka. Jeli MPC jest niewielka, to
okrelona zmiana popytu inwestycyjnego
i produkcji spowoduje jedynie niewielkie
zmiany popytu konsumpcyjnego i mnonik
bdzie mia nisk warto.
Aby doj do dokadnego zapisu formuy
mnonika, posuymy si tablic iteracyjn 21.3, w ktrej analiza zaczyna si od przyrostu popytu inwestycyjnego o jednostk.
W fazie 2 przedsibiorstwa reaguj na przyrost popytu wzrostem produkcji take o jednostk. Konsumpcja wzrasta o 0,7 (iloczyn
MPC i jednostkowej zmiany dochodu i produkcji). W fazie 3 przedsibiorstwa zwikszaj produkcj o 0,7 dla zaspokojenia zwikszonego popytu konsumpcyjnego z fazy 2. Z ko
lei popyt konsumpcyjny wzrasta o 0,49 (MPC
rwna 0,7 pomnoona przez przyrost dochodu
mnonik = 1 + 0,7 + (0,7)2 + (0,7)3 +

+ (0,7)4+(0,7)5+... .
(21.4)
Kocowy wielokropek oznacza, i

dodawanie przebiega dalej w ten sam sposb
[(0,7)6 itd.]. Praw stron rwnania (21.4) nazywamy cigiem geometrycznym, w ktrym
kady wyraz rwny 0,7 jest pomnoony przez
wyraz poprzedni. Na szczcie nie ma potrzeby sumowania ich w nieskoczono. Matematycy znaleli oglny wzr na sum takiego
cigu:
(21.5)
mnonik = 1/1-0,7.
Ze wzgldu na to, e wzr ten stosuje si

dla dowolnej (staej) wartoci MPC, warto zapamita, e mnonik zawsze bdzie rwny:
mnonik = 1 / 1 -MPC.
(21.6)
Z rwnania (21.5) wynika, i dla konkretnej wartoci MPC = 0,7 mnonik jest rwny
1/0,3 = 3,33. Oznacza to, e pocztkowy spa
dek popytu inwestycyjnego o 9 spowoduje
ostatecznie spadek produkcji w punkcie rw
nowagi o 30 (tj. 9 x 3,33), co potwierdza rysu
nek21.7.
TABLICA 21.3
Sposb obliczania mnonika

Zmiana
Faza 1
Faza 2
0,7
Faza 3
Faza 4
Faza 5
0,7
(0,7)2
(0,7)3
(0,7)3
(0,7)4
(0,7)2
70
Kracowa skonno do konsumpcji okrela, jaka cz dodatkowej jednostki dochodu

jest wydawana na konsumpcj, std te MPC
jest liczb dodatni, zawart w przedziale od
0 do 1. Im wiksza jest MPC, tym nisza warto wyraenia (1 - MPC). Im mniejszy mianownik, tym wikszy iloraz; dzielc 1 przez
0.3, otrzymujemy 3,33; dzielc natomiast
przez 0,5, otrzymujemy tylko 2. Wynika std,
ze oglna posta mnonika (rwnanie 21.6)
potwierdza, i im wysza jest MPC, tym wysza warto mnonika.
zmian autonomicznego skadnika planowanej

konsumpcji i oszczdnoci.
Poprzednio zakadalimy, e przy zerowym dochodzie gospodarstwa domowe zaplanuj konsumpcj w wysokoci 8, a rodki
na jej sfinansowanie zaczerpn z oszczdnoci, ktre tym samym zmniejsz si o tak
sam warto. Zamy teraz, e gospodarstwa domowe decyduj si zaoszczdzi o 12
Mnonik i MPS. Ta cz dodatkowej jednostki dochodu, ktra nie zostanie wydana na

dodatkow konsumpcj, musi by przeznaczona na dodatkowe oszczdnoci. Dlatego te
odjcie MPC od jednoci daje kracow
skonno do oszczdzania (MPS).
Przesunicie wykresw funkcji konsumpcji

i funkcji oszczdnoci
RYSUNEK 21.8
Gospodarstwa domowe postanawiaj, e zaoszczdz o 12 jednostek mniej i jednoczenie skonsumuj o 12 jednostek wicej przy kadym poziomie dochodu. Krzywa oszczdnoci przesuwa si w d
o 12 z SA do SA', a wykres funkcji konsumpcji
przesuwa si w gr take o 12 z CC do CC
a) Przesunicie
wykresu funkcji oszczdnoci
Kraocowa
skonnod
do
oszczdzania
(MPS) jest to cz kadej dodatkowej jednostki dochodu, przeznaczona przez gospodarstwa domowe na oszczdnoci.
Z rwnania (21.6) wynika, i moemy
raktowa mnonik jako odwrotno kracowej skonnoci do oszczdzania IIMPS. Im
est ona wysza, tym wiksza cz kadej dodatkowej jednostki dochodu wypada z ruchu
okrnego, powikszajc oszczdnoci, i tym
mniejsza jej cz powraca do obiegu, pobudzajc dalszy wzrost popytu globalnego, produkcji i dochodu.
b) Odpowiednie
przesunicie
wykresu funkcji konsumpcji
21.8
Paradoks zapobiegliwoci
poprzednim podrozdziale analizowalimy
zjawisko rwnolegego przesunicia wykresu
funkcji popytu globalnego, wywoane zmian
autonomicznego
popytu
inwestycyjnego.
Obecnie zbadamy rwnolege przesunicie
krzywej popytu globalnego, spowodowane
m
narodowego
72
RYSUNEK 21.9
Paradoks zapobiegliwoci
Przesunicie wykresu funkcji konsumpcji na rysunku 21.8b) powoduje zmian pooenia krzywej popytu globalnego z AD do AD'. Produkcja w punkcie
rwnowagi wzrasta ze 100 do 140. Mimo i gospodarstwa domowe zamierzaj zaoszczdzi mniej
przy kadym poziomie dochodu, oszczdnoci zapewniajce rwnowag wynosz 22 w punkcie zarwno E, jak i E'. Dochd wzrasta dla utrzymania
rwnoci zamierzonych oszczdnoci i zamierzonych inwestycji.
razu stwierdzi, e zmiana rozmiarw produkcji w punkcie rwnowagi wyniesie 12

(tj. wielko zmiany konsumpcji autonomicznej) pomnoone przez 1/1-0,7, tj. 3,33, czyli
przez mnonik. W rezultacie poziom dochodu
i produkcji w nowym punkcie rwnowagi bdzie wyszy o 12 x 3,33 = 40.
Poniewa nowa funkcja konsumpcji ma
posta C = 20 + 0,1Y, przy dochodzie rwnym
140 popyt konsumpcyjny wynosi 118.
Oszczdnoci s wic rwne 140- 118 = 22.
Nie powinno to by dla nas zaskoczeniem.
Wiemy ju, e w punkcie rwnowagi planowane inwestycje s rwne planowanym
oszczdnociom. Ze wzgldu na to, e popyt
inwestycyjny utrzymuje si na poziomie 22,
rwnie planowane oszczdnoci, jeli rwnowaga ma zosta utrzymana, powinny wynie 22.
Zmiana rozmiarw oszczdnoci, jakie gospodarstwa domowe pragn poczyni przy
kadym poziomie dochodu, prowadzi do
zmiany wielkoci dochodu zapewniajcej
rwnowag. Nie nastpuje natomiast zmiana oszczdnoci w punkcie rwnowagi; nadal musz si one rwna planowanym inwestycjom. Zjawisko to okrela si mianem
paradoksu zapobiegliwoci.
mniej przy kadym poziomie dochodu i tym
samym chc konsumowa o 12 wicej przy

kadej wielkoci dochodu. Rysunek 21.8 obrazuje przesunicie wykresu funkcji oszczdnoci w d z pooenia SA do SA' i przesunicie krzywej konsumpcji w gr z CC
do CC.
Co dzieje si z faktycznymi oszczdnociami, gdy gospodarstwa domowe pragn zaoszczdzi mniej? Rysunek 21.9 dowodzi, e
krzywa popytu globalnego przesuwa si
w gr o 12, z pooenia AD do AD', w wyniku przesunicia w gr wykresu funkcji konsumpcji. Punkt rwnowagi przesuwa si
z E do E'. Odpowiednia wielko dochodu
i produkcji wzrasta ze 100 do 140. Wpyw
wzrostu autonomicznych wydatkw konsumpcyjnych przypomina skutki wzrostu autonomicznych inwestycji. Poniewa MPC pozostaje nie zmieniona i jest rwna 0,7, moemy
wykorzysta nasz analiz mnonika, aby od
Paradoks ten pozwala zrozumie stary spr

o zalety oszczdzania i wydatkowania. Czy
zapobiegliwo i wysoki poziom zamierzonych oszczdnoci przy dowolnym dochodzie
s korzystne dla spoeczestwa? Odpowied
zaley od tego, czy w gospodarce wystpuje
pene zatrudnienie, czy te nie.
Gdy popyt globalny jest niski, a w gospodarce wystpuj nie wykorzystane zasoby, paradoks zapobiegliwoci wskazuje, e obni
nie zamierzonych oszczdnoci spowoduje
wzrost wydatkw i dochodu w punkcie niw-
nowagi. Spoeczestwo skorzysta z wyszego

poziomu produkcji i zatrudnienia. Poniewa
popyt inwestycyjny ma charakter autonomiczny, zmiana zamierze dotyczcych oszczdnoci nie ma wpywu na planowane rozmiary inwestycji.
Zamy jednak, e w gospodarce wystpuje pene zatrudnienie. W rozdziale 26 rozwaamy, jak moe do tego doj w dugim
okresie, kiedy ceny i pace zdoaj si w peni
dostosowa. Jeli gospodarka znajduje si
w stanie rwnowagi dugookresowej przy penym
zatrudnieniu,
wzrost
zamierzonych
oszczdnoci przy dowolnym poziomie dochodu musi prowadzi do wzrostu oszczdnoci przy dochodzie zapewniajcym pene zatrudnienie. Popyt konsumpcyjny musi spa,
a popyt inwestycyjny moe si zwikszy, co
pozwoli na wzrost popytu globalnego do poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie.
W kilku nastpnych rozdziaach omawiamy
czynniki, ktre mogyby pobudzi w dugim

okresie tak zmian autonomicznego popytu
inwestycyjnego. Dlatego te w dugim okresie
wzrost skonnoci do oszczdzania moe by
korzystny dla spoeczestwa. Zwiksz si
wwczas inwestycje, szybciej bd wzrastay
majtek produkcyjny w gospodarce oraz produkcja zapewniajca pene zatrudnienie.
W tym rozdziale skoncentrowalimy si na
zjawiskach zachodzcych w krtkim okresie,
w ktrym nie nastpuj jeszcze odpowiednie
dostosowania po stronie cen i pac. Decyzje
dotyczce oszczdnoci i inwestycji s podejmowane przez rne podmioty i brak jest automatycznego mechanizmu, ktry sprawiby, e
dodatkowe oszczdnoci przeksztac si
w odpowiedni wzrost popytu inwestycyjnego.
Ze wzgldu na to, e planowane oszczdnoci
zale od poziomu dochodu, to wanie dochd
zmienia si tak, aby planowane oszczdnoci
zrwnay si z planowanymi inwestycjami.
Podsumowanie
1. Popyt globalny to planowane wydatki na zakup dbr (i usug). Krzywa AD ilustruje popyt
globalny odpowiadajcy rnej wielkoci dochodu.
2. W niniejszym rozdziale pomijamy planowane wydatki obcokrajowcw i pastwa. Koncentrujemy si na popycie konsumpcyjnym gospodarstw domowych i popycie inwestycyjnym
przedsibiorstw. Traktujemy popyt inwestycyjny jako stay. Popyt inwestycyjny to wielko
zam ierzonego przez przedsibiorstwa przyrostu ich kapitau rzeczowego i zapasw.
3. Istnieje cisa, cho niepena, zaleno popytu konsumpcyjnego od rozporzdzalnych dochodw osobistych. Przy braku podatkw i transferw rozporzdzalne dochody osobiste
i dochd cakowity s sobie rwne.
4. Konsumpcja autonomiczna to zamierzona konsumpcja przy zerowym dochodzie. Kracowa
skonno do konsumpcji (MPC) to uamek, o ktry wzrasta konsumpcja przy wzrocie dochodu o jednostk (np. o 1 funta). Kracowa skonno do oszczdzania (MPS) to ta cz
dodatkowej jednostki dochodu, ktra zostaje zaoszczdzona. Poniewa dochd moe by
albo skonsumowany, albo zaoszczdzony, MPC + MPS = 1.
5. Przy danych cenach i pacach rynek dbr znajduje si w rwnowadze, gdy produkcja jest
rwna planowanym wydatkom lub inaczej popytowi globalnemu. Innymi sowy, jeeli dochd osign poziom rwnowagi, to planowane oszczdnoci s rwne planowanym
inwestycjom. Stan rwnowagi na rynku dbr nie oznacza, e dochd osign poziom zapewniajcy pene zatrudnienie. Oznacza to raczej, i planowane wydatki s rwne zarwno
faktycznym wydatkom, jak i faktycznej produkcji.
74
6. Wielko produkcji w stanie rwnowagi jest okrelona przez popyt, poniewa zakadamy, i
ceny i pace s ustalone na poziomie, przy ktrym utrzymuje si nadwyka poday dbr
i pracy. Przedsibiorstwa i pracownicy z ochot dostarczaj kad ilo produkcji
i zatrudnienia, na ktre istnieje popyt.
7. Kiedy popyt globalny przekracza faktyczne rozmiary produkcji, pojawiaj si albo nie planowane ujemne inwestycje (tj. spadek zapasw), albo nie planowane oszczdnoci (zawiedzionych konsumentw). Faktyczne inwestycje s zawsze rwne faktycznym oszczdnociom, a wynika to z samej istoty rachunku dochodu narodowego. Nie planowany spadek
zapasw lub zawiedzeni konsumenci s dla przedsibiorstw sygnaem do zwikszenia produkcji, gdy popyt globalny przekracza faktyczn produkcj. Podobnie, nie planowany
wzrost zapasw pojawia si wtedy, kiedy popyt globalny jest mniejszy od faktycznej produkcji.
8. Wzrost planowanych inwestycji powoduje bardziej ni proporcjonalny wzrost produkcji
w punkcie rwnowagi. Pocztkowy wzrost dochodu konieczny do zaspokojenia popytu inwestycyjnego wywouje dalszy wzrost popytu konsumpcyjnego.
9. Mnonik to stosunek zmiany wielkoci produkcji do powodujcej j zmiany popytu autonomicznego. W prostym modelu przedstawionym w tym rozdziale mnonik wynosi
1/1-MPC lub 1/1MPS. Mnonik jest wikszy od 1, bowiem zarwno MPC, jak i MPS s dodatnimi uamkami waciwymi.
10. Paradoks zapobiegliwoci to zjawisko polegajce na tym, e obnienie skonnoci do
oszczdzania prowadzi do wzrostu produkcji, natomiast nie wywouje ono zmian w rozmiarach planowanych oszczdnoci odpowiadajcych stanowi rwnowagi. Musz one nadal
by rwne planowanym inwestycjom. Wzrost produkcji jest warunkiem skompensowania
zmniejszonej potrzeby oszczdzania przy kadej wielkoci produkcji.
P
Podstawowe pojcia
Produkcja potencjalna 49
Rozporzdzalne dochody osobiste 52
Funkcja konsumpcji 53
Kracowa skonno do konsumpcji (MPC) 54
Popyt inwestycyjny 54
Popyt globalny 55
Rwnowaga krtkookresowa 56
Funkcja oszczdnoci
60
Mnonik 64
Kracowa skonno do oszczdzania (MPS) 65
Paradoks zapobiegliwoci 66
z
Zadania sprawdzajce
1. Zamy, e funkcja konsumpcji ma posta C = 0,7Y, a planowane inwestycje s rwne 45.
a) Narysuj wykres pokazujcy ksztatowanie si popytu globalnego, b) Jakie nie planowane
dziaania wystpi, jeli produkcja faktyczna wynosi 100? c) Jaka jest wielko produkcji
w punkcie rwnowagi?
2. Zamy, e MPC wynosi 0,6. W punkcie wyjcia wystpuje stan rwnowagi. W pewnym
momencie popyt inwestycyjny wzrasta o 30. a) O ile zwikszy si produkcja, przy ktrej
uksztatuje si nowa rwnowaga? b) W jakiej czci na przyrost ten zoy si dodatkowy
popyt konsumpcyjny? c) Zbuduj tablic podobn do tablicy 21.2 w celu pokazania przebiegu
procesw dostosowawczych.
3. Planowane inwestycje wynosz 150. Ludzie decyduj si oszczdza wiksz ni dotychczas
cz swoich dochodw: funkcja konsumpcji zmienia si z C = 0,77 na C = 0,57 a) Jak
zmienia si dochd w punkcie rwnowagi? b) Co si dzieje z proporcj, w jakiej dochd jest
oszczdzany w stanie rwnowagi? Przedstaw stosowne wyjanienie, c) Za pomoc wykresu
oszczdnoci i inwestycji poka zmiany wielkoci produkcji zapewniajcej rwnowag.
4. Jaka cz faktycznych inwestycji nie wchodzi w skad popytu globalnego? Dlaczego?
5. a) Oblicz wielko dochodu w punkcie rwnowagi, gdy popyt inwestycyjny wynosi 400,
a funkcja konsumpcji ma posta C - 0,87. b) Czy produkcja bdzie wiksza, czy mniejsza,
gdy funkcja konsumpcji przybierze posta C = 100 + 0,77?
6. Pytanie dotyczy problemw ujtych w nastpnym rozdziale. Zamy, e poziom produkcji
zapewniajcy rwnowag jest niszy ni ten, ktry zapewni pene zatrudnienie. Pastwo jest
potencjalnym rdem popytu na dobra. Czy rzd moe uczyni cokolwiek, aby zwikszy
produkcj zapewniajc utrzymanie rwnowagi?
7. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Gdyby tylko ludzie byli gotowi wicej oszczdzi, inwestycje zwikszyyby si
i mona by ponownie oywi gospodark, b) Nisza produkcja prowadzi do niszych wydatkw i do jeszcze niszej produkcji; spadkowy ruch gospodarki wzdu tej spirali moe trwa
bez koca, c) Gospodarka rynkowa nie moe zagwarantowa rwnoci oszczdnoci i inwestycji; dlatego wanie istnieje potrzeba centralnego planowania.
ROZDZIA [ Z 2 J
Popyt globalny, polityka fiskalna

i handel zagraniczny

Wyjani, w jaki sposb wydatki pastwa i podatki wpywaj na popyt globalny.
O Wyznaczy wielko produkcji odpowiadajcej warunkom rwnowagi krtkookresowej.
Wyjani, na czym polega mnonik zrwnowaonego budetu.
Analizowa dziaanie automatycznych stabilizatorw oraz mechanizmu wpywu waha produkcji na budet.
Obliczy budet strukturalny i budet skorygowany o wpyw inflacji.
Powiza deficyty budetowe z narastaniem dugu publicznego.
Wyjani istot ogranicze aktywnej polityki fiskalnej.
Rozszerzy model czynnikw wyznaczajcych wielko produkcji o handel zagraniczny.
wikszoci krajw europejskich pastwo

zakupuje bezporednio ok. 1/5 caej produkcji
krajowej. Mniej wicej drugie tyle stanowi
wydatki pastwa na wiadczenia spoeczne
(patnoci transferowe). rdem finansowania obu tych rodzajw wydatkw s nakadane przez pastwo podatki. W jaki sposb polityka fiskalna pastwa wpywa na gospodark?
dukcji blisko poziomu produkcji

cjalnej.
Polityka fiskalna (inaczej: budetowa) to

decyzje pastwa dotyczce wydatkw i podatkw.
Deficyt budetowy mona okreli jako

nadwyk wydatkw pastwa nad jego dochodami.
Rozszerzymy najpierw nasz podstawowy

model czynnikw okrelajcych wielko dochodu o efekty polityki fiskalnej, a nastpnie
dokonamy omwienia jej trzech najwaniejszych aspektw.
Polityka stabilizacyjna obejmuje dziaania
pastwa zmierzajce do utrzymania pro-
poten-
Bdziemy analizowa zarwno moliwoci, jak i trudnoci wykorzystania polityki

budetowej do stabilizacji gospodarki.
Nastpnym interesujcym nas aspektem
jest znaczenie deficytu budetowego pastwa.
Jeeli
budecie
wystpuje
wicej, ni wy-
pastwa
cyt, to oznacza, e wydaje ono
ilefi-
nosz jego dochody. W cigu ostatnich 40 lat

w Wielkiej Brytanii tylko kilkakrotnie
wiatach 1969-1970 i 1988-1990 oraz
w 1999 r. nie wystpowa deficyt budetu
pastwa.
Deficyt niepokoi ludzi. Dziwi si oni, jak
pastwo z roku na rok wydaje wicej, ni wynosz wpywy budetowe, i e nic strasznego
si nie dzieje. Musimy oceni wielko deficytu i zada sobie pytanie, czy rzeczywicie
powinnimy si nim niepokoi.
Pastwo finansuje zwykle swj deficyt
przez sprzeda obligacji, zapoyczajc si
u spoeczestwa. Pastwo zobowizuje si do
ich odkupienia w przyszoci oraz zapacenia
okrelonej kwoty odsetek. Rezultatem poyczek jest wzrost zaduenia pastwa wobec
spoeczestwa1.
Dug publiczny (narodowy) Jest to suma
pozostaych do spacenia poyczek pastwowych.
V __________________________________________ J
Poniewa deficyt powtarza si z roku na

rok, dug publiczny cigle ronie i osiga, zdawaoby si, astronomiczne rozmiary. Dug
narodowy w Wielkiej Brytanii wynosi
w 1999 r. 350 mld , czyli ok. 5900 na
1 mieszkaca. Kolejnym badanym aspektem
polityki fiskalnej bd zatem skutki dugu publicznego.
Wiksza cz tego rozdziau dotyczy popytu pastwa i popytu globalnego. Wiemy

z rozdziau 20, e PKB nie jest rwny C + I +
+ G, lecz C + I + G + X - Z . Aby uzupeni
nasz model czynnikw okrelajcych dochd,
musimy wczy do nie tylko pastwo, lecz
take efekty handlu zagranicznego. Zarwno
eksport X, jak i import Z stanowi blisko 30%
PKB Wielkiej Brytanii. Gospodarka brytyjska
Rzd odpowiada nie tylko za deficyt budetowy,
>cz take za straty przedsibiorstw pastwowych.
Potrzeby poyczkowe sektora publicznego (PPSP)
okrelaj deficyt budetowy oraz straty netto przedsibiorstw pastwowych (sektora publicznego).
jest bardzo otwarta, a efekty handlu zagranicznego s zbyt wane, aby mona byo je pomija nawet w prostym modelu2. W zwizku
z tym w kocowej czci rozdziau rozszerzymy nasz model dochodu narodowego tak,
aby uwzgldni handel zagraniczny.
1 22.1 J
Udzia pastwa
w ruchu okrnym
Rysunek 20.4 obrazowa sposb, w jaki pastwo wcza si do ruchu okrnego patnoci
w gospodarce. Wydatki pastwa na dobra
i usugi G oddziauj bezporednio na czny
popyt. Pastwo rwnie odprowadza z obiegu
strumie pienidza przez podatki porednie
Te, obciajce wydatki, i przez podatki bezporednie Td, nakadane na dochody czynnikw produkcji (minus transfery B, ktre
zwikszaj pierwotne dochody czynnikw
produkcji).
Tablica 22.1 zawiera syntetyczne zestawienie gwnych pozycji dochodw i wydatkw
budetowych w Wielkiej Brytanii w roku fiskalnym 1999/2000. Najwiksz cz wydatkw pastwa na dobra i usugi stanowi nakady na ochron zdrowia, edukacj i obron.
wiadczenia spoeczne (emerytury pracownikw pastwowych, zasiki dla bezrobotnych
1dodatki rodzinne) oraz odsetki od dugu publicznego to najwaniejsze rodzaje patnoci
transferowych.
Gwn czci podatkw bezporednich
Td jest podatek dochodowy, podatek od zyskw i skadki na fundusz ubezpiecze spoecznych, bdce rdem finansowania emerytur i zasikw dla bezrobotnych. Podatki porednie Te obejmuj podatek od wartoci
dodanej (VAT), podatki akcyzowe pobierane
Dla porwnania: dochody majtkowe netto
(z wasnoci za granic) stanowi 1% PNB. Na razie jednak pomijamy dochody majtkowe i traktujemy PNB jako rwny PKB.
2
MMMM
opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
71
Dochody i wydatki pastwa w Wielkiej Brytanii w roku fiskalnym 1999/2000

Dochody
Podatki bezporednie
mld
Wydatki
Wydatki na dobra i usugi
Podatek dochodowy
Podatek od zyskw
Skadki na fundusz ubezpiecze
88 Ochrona zdrowia
30 Edukacja
Obronno
spoecznych
56
Bezpieczestwo publiczne
mld
61
41
26
19
Mieszkalnictwo i ochrona
rodowiska
13
Podatki porednie
Podatek VAT
54 Patnoci transferowe
Akcyza
Podatki od wasnoci
36 wiadczenia spoeczne
29 Odsetki od dugu publicznego
Pozostae wydatki
Inne podatki i dochody

Dochody ogem
102
26
61
56
349 Wydatki ogem
Deficyt budetowy
349
0
Potrzeby poyczkowe sektora

publicznego
r d o : HM Treasury, Budget 99.
TABLICA 22.1
od sprzeday papierosw, alkoholu i benzyny

oraz podatki od nieruchomoci, nakadane
przez wadze lokalne.
nego C, popytu inwestycyjnego / oraz popytu

pastwa na dobra i usugi G3.
AD = C + I + G.
(22.1
)
22,2
Pastwo
a popyt globalny
W krtkim okresie wydatki pastwa nie

musz si zmienia wraz ze zmian produkcji
Rozszerzymy teraz nasz model determinantw

dochodu narodowego o udzia pastwa. Poniewa byoby zbyt trudne rozrnienie PKB obliczanego w cenach rynkowych i PKB w ce- 3 Jeeli zapomniae, dlaczego patnoci transferonach bazowych, zaoymy, e wszystkie podat- we B pomijamy w cznym popycie na dobra i usuki przyjmuj form podatkw bezporednich. gi, to przeczytaj ponownie podrozdzia 20.4, dotyczcy wydatkw pastwa.
Przy braku podatkw porednich wielkoci
PKB w cenach rynkowych i cenach bazowych
zrwnuj si. A do ostatniej czci tego rozdziau bdziemy rozpatrywa gospodark zamknit, pomijajc handel zagraniczny.
W tym uproszczonym modelu czny popyt AD rwna si sumie popytu konsumpcyj-
i dochodu. Zamy, e G jest ustalone na

pewnym poziomie wybranym przez rzd. Poziom ten zaley np. od liczby szpitali, ktrych
budow chce finansowa pastwo, sum, jakie
chce wyda na obron narodow. Mamy teraz
trzy autonomiczne skadniki popytu globalnego, ktre nie zmieniaj si bezporednio wraz
z biecym dochodem i produkcj: autonomiczny skadnik popytu konsumpcyjnego C,
popyt inwestycyjny I oraz popyt pastwa G.
Pastwo pobiera rwnie podatki i dokonuje wypat transferowych. Podatki netto to
podatki minus transfery. Poniewa zakadamy,
e nie ma podatkw porednich, podatki netto
NT s po prostu podatkami bezporednimi Td,
pomniejszonymi o patnoci transferowe B.
Podatki netto zmniejszaj dochody rozporzdzanie ludnoci (tzn. sum przeznaczon na
wydatki lub oszczdnoci gospodarstw domowych) w stosunku do dochodu i produktu narodowego. Oznaczmy przez YD dochd rozporzdzalny, przez Y dochd i produkt narodowy i przez NT podatki netto.
Otrzymujemy nastpujc zaleno:
YD=Y-NT.
(22.2)
Dla uatwienia zamy, e podatki netto

s proporcjonalne do dochodu narodowego.
Jeeli t jest stop podatkow netto, to wpywy
podatkowe netto s dane przez:
wych po opodatkowaniu, czyli dochody rozporzdzanie, wynosz tylko 0,8 (80%) dochodu przed opodatkowaniem Y Pozostae 20%
przejmuje pastwo.
Zakadamy nadal, e konsumpcja gospodarstw domowych jest proporcjonalna do ich
rozporzdzalnych dochodw osobistych. Dla
uproszczenia przyjmijmy, e konsumpcja autonomiczna jest rwna zeru, a kracowa
skonno do konsumpcji z dochodu rozporzdzalnego jak w poprzednim rozdziale
rwna 0,7. Gospodarstwa domowe pragn
konsumowa za 70 pensw z kadego dodatkowego funta dochodu rozporzdzalnego.
Funkcja konsumpcji przybiera wic posta:
C = 0,7YD
Rysunek 22.1 przedstawia funkcj konsumpcji, gdy podatki netto s rwne zeru. Dochd rozporzdzalny i dochd narodowy s
sobie rwne. Kady dodatkowy funt dochodu
narodowego wywouje wzrost popytu konsumpcyjnego o 70 pensw. Wyprowadzimy
teraz stop opodatkowania netto rwn t.
Zgodnie z rwnaniem (22.4) dochd rozporzdzalny wyniesie tylko ( l - t ) razy dochd
narodowy Y Zaleno popytu konsumpcyjnego od dochodu narodowego moemy zapisa
w formie nastpujcego rwnania:
C = 0,7YD = 0,7(1 - t)Y.
NT = tY
W Wielkiej Brytanii czne podatki netto,

po potrceniu transferw, dochodz do 20%
dochodu narodowego, w zwizku z czym moemy uzna stop podatkow (netto) za rwn
0,2. Przy tej stopie podatkowej, jeli dochd
narodowy Y wzronie o 1 , to zgodnie
z rwnaniem (22.3) wpywy z podatkw netto
wzrosn o 0,2 x 1, czyli o 20 pensw. Wpywy budetowe z podatkw bezporednich
wzrastaj, a wydatki na zasiki dla bezrobotnych malej, gdy mniej jest bezrobotnych.
Dochd rozporzdzamy YD jest to dochd
narodowy Y pomniejszony o podatki netto NT
Poniewa stopa podatkowa netto jest rwna t,
to zaleno midzy dochodem rozporzdzalnym a dochodem narodowym opisuje wzr:
YD = Y - NT = Y - t Y = 7(1-1).
(22.5)
(22.3)
Gdy dochd narodowy wzrasta o 1 , popyt

konsumpcyjny zwiksza
si
tylko
o 0,7 (1 - t ) . Jeli stopa opodatkowania net-
(22.4)
Gospodarstwa domowe mog zatrzyma

jedynie cz rwn ( l - t ) z kadego funta
dochodu przed opodatkowaniem. Gdy stopa
opodatkowania netto t jest rwna 0,2, czyli
20%, wwczas dochody gospodarstw domo-
80
dochd narodowy, a MPC jest zawsze powizana z MPC wedug wzoru:
RYSUNEK 22.1
Podatki netto a funkcja konsumpcji

Przy
braku podatkw
dochd narodowy
Ki
dochody
MPC' = MPC (1 - t).
rozporzdzalne
YD s jednakowe. Funkcja konCC wskazuje, ile pragn konsumowa go-
Pokaemy teraz, jak pastwo wpywa na

poziom dochodu narodowego i produktu spospodarstwa domowe przy rnym poziomie dochoecznego, zapewniajcy rwnowag. Zaczynadu narodowego. Przy proporcjonalnej stopie podatkowej
netto
rwnej
0,2
gospodarstwa
domowe my od przykadu, w ktrym inwestycje autonadal konsumuj 70 pensw z kadego funta dodat- nomiczne wynosz / = 300, a funkcja konw relacji do dochodu rozkowych dochodw rozporzdzalnych. Poniewa YD sumpcji
wynosi
teraz
tylko
0,87,
gospodarstwa
domowe porzdzalnego jest dana jako C = 0,7 YD.
sumpcji
konsumuj 0,7 x 0,8 = 0,56 kadej dodatkowej jednostki
dochodu
zaleno
go
na
tak,
narodowego.
konsumpcji
Podatki
od
netto
dochodu
wpywanarodowe-
e zmniejszaj kt nachylenia krzywej kon-
sumpcji; obnia si ona z CC do CC.
Wpyw wydatkw pastwa

na wielko produkcji
Przyjmijmy, e wydatki pastwa na dobra
i usugi, G, wynosz 200, ale nie ma podatkw. Dochd narodowy i dochd rozporzdzalny s rwne. Z rysunku 22.2 wynika, e
wzrost wydatkw pastwa z 0 do 200 daje
taki sam efekt jak wzrost wydatkw inwestycyjnych z 300 do 500. Przy mnoniku
1/1-MPC wzrost wydatkw pastwa G z 0 do
200 powoduje wzrost dochodu i produkcji
0 666: z 1000 do 1666. Na rysunku jest to pokazane jako przesunicie punktu rwnowagi
z E do E', gdy krzywa popytu globalnego
przesuwa si z AD do AD'.
Oznacza to, e wzrost G wywouje wzrost
produktu spoecznego, odpowiadajcego warunkom rwnowagi, o wielko rwn iloczynowi mnonika i przyrostu G . W czasie recesji, gdy rwnowaga nastpuje na niskim poziomie produkcji, zwikszenie wydatkw
pastwa na dobra i usugi wywoa wzrost
cznego popytu i produkcji zapewniajcych
rwnowag.
to t wynosi 0,2, to popyt konsumpcyjny wzronie tylko o 0,7 x 0,8 = 0,56 . Kady dodatkowy funt dochodu narodowego zwiksza
dochd rozporzdzalny tylko o 80 pensw,
z czego gospodarstwa domowe wydatkuj na
konsumpcj 56 pensw. Na rysunku 22.2 jest Wpyw podatkw netto
to funkcja konsumpcji CC", wyraajca zalena wielko produkcji
no popytu konsumpcyjnego od dochodu naAbstrahujemy teraz od wydatkw pastwa
rodowego.
Niech MPC oznacza kracow skonno i skupimy uwag na podatkach netto. Stopa
do konsumpcji z dochodu rozporzdzalnego, podatkowa netto t wzrasta wwczas, gdy paa MPC kracow skonno do konsumpcji z dochodu narodowego. Przy istnieniu pro
porcjonalnej stopy opodatkowania netto t dochd rozporzdzalny jest rwny (1- 0 razy
(22.6)
Wydatki pastwa i produkcja zapewniajca rwnowag

Pocztkowo rwnowaga istnieje w punkcie E. W pewnym momencie wydatki pastwa wzrastaj od zera do
200. Linia AD przesuwa si w gr do AD'. Nowy punkt rwnowagi ustala si w E', a produkcja zapewniajca rwnowag wzrasta z 1000 do 1666.
RYSUNEK 22.2
stwo decyduje si podnie stop podatkw

bezporednich lub ograniczy stop subsydiw. W obu przypadkach dochody z podatkw netto wzrastaj przy kadym poziomie
dochodu narodowego.
Jak wida na rysunku 22.1, wzrost stopy
opodatkowania netto z 0 do 0,2 powoduje
przesunicie krzywej konsumpcji w d
z CC do CC. Nachylenie tej krzywej, bdce odzwierciedleniem kracowej skonnoci
do konsumpcji z dochodu narodowego, obnia
si z MPC do MPC. Aby wykreli krzyw
popytu globalnego, do popytu konsumpcyjnego dodajemy, przy kadych rozmiarach dochodu narodowego, sta wielko popytu inwestycyjnego.
Wzrost stopy opodatkowania netto prowadzi wic do zmiany pooenia krzywej popytu
globalnego z AD do AD' (rysunek 22.3). Punkt
rwnowagi, w ktrym przecina ona lini 45
(tzn. gdy planowane wydatki s rwne faktycznemu produktowi spoecznemu), przesuwa si z E do E'. Dochd i produkcja odpo-
wiadajce stanowi rwnowagi obniaj si

z 1000 do 682.
Podwyka stopy podatkowej netto prowadzi do obnienia produkcji zapewniajcej
rwnowag. Gdy czny popyt i produkcja zapewniajca rwnowag znajduj si poniej
poziomu penego zatrudnienia, wwczas nisza stopa opodatkowania albo wysza stopa
wypat transferowych spowoduje wzrost glo-
82
RYSUNEK ( 22.3
Wzrost stopy podatkowej netto

Wzrost stopy podatku dochodowego lub obnika
stopy zasiku dla bezrobotnych spowoduj wzrost
stopy podatkowej netto t. Powoduje to przesunicie
wykresu funkcji konsumpcji na rysunku 22.1 z CC
do CC. Przy staym popycie inwestycyjnym krzywa
popytu globalnego przesuwa si z AD do AD'. Produkcja odpowiadajca stanowi rwnowagi spada
z 1000 do 682, a punkt rwnowagi przemieszcza si
z do E'.
Poczony efekt wyszych wydatkw

i podatkw
Poczynajc od punktu rwnowagi E, wydatki pastwa rosn od 0 do 200 i powoduj przesunicie
krzywej AD w gr, a stopa podatkowa wzrasta z 0
do 0,2, sprawiajc, e nowa krzywa AD' przebiega
bardziej pasko. Punkt rwnowagi przesuwa si z E
do E', gdzie AD' przecina lini 45. Produkcja zapewniajca rwnowag zwiksza si z 1000 do
1136.
RYSUNEK 22.4
balnego popytu i produkcji. Nowy stan rwnowagi przybliy gospodark do poziomu penego zatrudnienia.
i wydatkw publicznych powoduje wzrost dochodu narodowego zapewniajcego rwnowag z 1000 do 1136.
Poczony efekt
wydatkw pastwa
i opodatkowania
Mnonik zrwnowaonego budetu
Rozwamy teraz te dwie zmiany jednoczenie. Wydatki pastwa wzrastaj z 0 do 200,

a stopa podatkowa zwiksza si z 0 do 0,2. Inwestycje pozostaj na poziomie 300, a MPC
z dochodu rozporzdzalnego jest cigle rwna 0,7. Istnienie podatkw powoduje, e kracowa skonno do konsumpcji z dochodu narodowego spada do 0,56. Jak wida na rysunku 22.4, wprowadzenie tego pakietu podatkw
Obserwacj gospodarki rozpoczynamy wwczas, gdy produkt spoeczny w stanie rwnowagi wynosi 1000. Przy proporcjonalnym
opodatkowaniu rwnym 20% wpywy podatkowe wynosz pocztkowo 200 dokadnie
tyle ile wydatki pastwa.
Mogoby si wydawa, e jednakowy
wzrost wydatkw pastwa i podatkw pozostawi globalny popyt i produkcj zapewniajc rwnowag na nie zmienionym poziomie,
ale rysunek 22.4 dowodzi, e dochd gwarantujcy rwnowag wzrasta. W/.rosi wydatkw
pastwa o 200 zwiksza i>pvi globalny o 200.
84
Wzrost podatkw zmniejsza dochd rozporzdzalny o 200. Poniewa jednak MPC z dochodu rozporzdzalnego wynosi tylko 0,7, to spadek dochodu rozporzdzalnego o 200 obnia
popyt konsumpcyjny tylko o 140 (0,7 x 200).
Pocztkowym efektem jest wic wzrost popytu globalnego o 200 pod wpywem wydatkw pastwa i zmniejszenie cznego popytu
o 140 ze wzgldu na to, e podatki obniaj
popyt konsumpcyjny. W sumie popyt globalny
zwiksza si o 60. Produkcja wzrasta, co wywouje dalszy wzrost popytu konsumpcyjnego.
Nowy poziom rwnowagi jest osigany wwczas, gdy produkt spoeczny wzronie o 136.
Ten przykad ilustruje dziaanie synnego
mnonika zrwnowaonego budetu.
f
Mnonik zrwnowaonego budetu to mechanizm polegajcy na tym, e wzrost wydatkw pastwa, ktremu towarzyszy taki
sam wzrost podatkw, powoduje zwikszenie produkcji.
Dziaanie mnonika
przy proporcjonalnych podatkach
Mnonik ilustruje wpyw zmian w autonomicznym popycie na dochd i produkcj
w punkcie rwnowagi. Formua omwiona
w rozdziale 20 zachowuje nadal wano,
z tym e teraz musimy stosowa MPC, tzn.
kracow skonno do konsumpcji z dochodu
narodowego, a nie z dochodu rozporzdzalnego. Mnonik jest obecnie dany wzorem:
Gdy
podatki s
proporcjonalne,
wwczas
MPC rwna si MPC (1 - t). Przy danej kracowej skonnoci do konsumpcji z dochodu
rozporzdzalnego zwikszenie stopy podatkowej t zmniejsza MPC, tzn. zwiksza
wyraenie (1 - MPC), co z kolei zmniejsza
warto mnonika. Ilustracj tych zalenoci
zawiera tablica 22.2.
deficyt budetowy pastwa = G - NT.
(22.8)
Rysunek 22.5 przedstawia wydatki pastwa G i podatki netto tY w stosunku do dochodu narodowego. Zamy, e G jest ustalone na poziomie 200. Przy proporcjonalnym
opodatkowaniu netto wedug stopy 0,2 podatki netto s rwne 0,2Z Przy zerowym docho-
(22.7)
TABLICA 22.2
Warto mnonika
MPC
0,9
0,9
0,7
0,7
0,7
t
0
0,2
0
0,2
0,4
MPC
0,90
0,72
0,70
0,56
0,42
Mnonik
10,00
3,57
3,33
2,27
1,72
22.3
Budet pastwa
Budetem nazywamy zapis planu wydatkw, a take sposobw ich finansowania:
okrelonej osoby, przedsibiorstwa lub
pastwa.
Budet pastwa opisuje, jakie dobra i usugi pastwo chce kupi w nadchodzcym roku,
jakich chce dokona patnoci transferowych
i jak chce za to zapaci. Zwykle rzd planuje
sfinansowanie wikszoci wydatkw wpywami podatkowymi. Gdy wydatki przekrocz
wielko wpyww podatkowych, wystpuje
deficyt budetowy. Gdy wpywy podatkowe
przewyszaj wydatki, pojawia si nadwyka
budetowa.
Stosujc
nadal
oznaczenia:
G dla wydatkw pastwa na dobra i usugi,
NT dla podatkw netto, czyli podatkw minus patnoci transferowe, mamy:
RYSUNEK
22.5
Budet pastwa
Deficyt budetu jest rwny cakowitym wydatkom pastwa minus cakowite wpywy z podatkw albo
inaczej zakupom dbr i usug przez pastwo minus podatki netto. Zakupy pastwa pokazano jako wielko sta, niezalen od dochodu, podczas gdy podatki netto s proporcjonalne do dochodu. Jak wida,
przy niskim poziomie dochodu budet wykazuje deficyt; przy wysokim dochodzie budet ma nadwyk.
dzie podatki rwnaj si zeru, przy dochodzie

rwnym 500 podatki wynosz 100, a przy dochodzie rwnym 1000 200. Przy dochodzie
poniej 1000 w budecie wystpuje deficyt.
Przy dochodzie rwnym 1000 budet jest
zrwnowaony, za przy dochodzie powyej
1000 wystpuje nadwyka. Przy danym poziomie G i t nadwyka bd deficyt budetu
zale od wysokoci dochodu. Im wyszy dochd, tym mniejszy deficyt lub wiksza nadwyka.
Stan budetu jest wic okrelony przez trzy
wielkoci: stop podatkow t, wydatki pastwa G i dochd Y. Przy danej stopie podatkowej wzrost G spowoduje zwikszenie dochodu zapewniajcego rwnowag i wzrost wpyww podatkowych. Czy jest zatem moliwe,
aby deficyt budetowy zmniejszy si w wyniku wyszych wydatkw? Wykaemy, e jest
to niemoliwe.
Inwestycje, oszczdnoci
i budet pastwa
W rozdziale 20 wykazalimy, e z definicji
faktyczne odpywy z ruchu okrnego patno
ci musz by zawsze rwne faktycznym do-
pywom do niego. Patnoci nie mog rozpyn si w powietrzu. W naszym modelu wystpuj dwa rodzaje odpyww: oszczdno
gospodarstw domowych i podatki netto paco
ne pastwu. Powizane s z nimi dwa rd:
dopywu pienidza: wydatki inwestycyjni
przedsibiorstw i wydatki pastwa na dobr;
i usugi. Faktyczne oszczdnoci plus faktycz
ne podatki netto musz zawsze rwna i
faktycznym wydatkom pastwa i faktycznyn
inwestycjom.
W poprzednim rozdziale
zwracalim
uwag, e gdy gospodarka nie osiga dochd
na poziomie rwnowagi, wwczas faktyczn
oszczdnoci i inwestycje rni si od wie]
koci zamierzonych lub inaczej piane
wanych. Przedsibiorstwa dokonuj wwcza
nie planowanych zmian zapasw, a gospodai
stwa domowe mog by zmuszone do nie pk
nowanych oszczdnoci, gdy popyt przekn
cza dostpn poda.
Do tej pory definiowalimy rwnowag
gospodarcz jako stan, w ktrym caa wie
ko zapotrzebowania, czyli wielko zamierzona, jest rwna faktycznej wielkoci poday
Teraz moemy powiedzie, e w stanie rwnowagi planowane oszczdnoci S plus planowane podatki netto NT musz si rwna planowanym wydatkom pastwa G plus planowane
inwestycje
I.
PJanowane
odpywy
z ruchu okrnego musz by rwne planowanym dopywom, a zatem:
S + NT = G + I.
(22.9)
Przy braku pastwa powyszy warunek

sprowadza si do rwnowagi midzy planowanymi oszczdnociami a planowanymi inwestycjami, z ktrego to warunku korzystalimy w poprzednim rozdziale. Z rwnania (22.9) wynika te, e w stanie rwnowagi
zamierzone oszczdnoci minus zamierzone
inwestycje s rwne zamierzonemu deficytowi budetu pastwa:
S-I=G-NT.
(22.10)
Oznacza to bezporednio, e wzrost planowanych wydatkw pastwa G musi powiksza deficyt budetowy. Dlaczego? Przy
danej stopie podatkowej wzrost G prowadzi
do rwnolegego przesunicia w gr krzywej
popytu globalnego. To wywouje wzrost dochodu zapewniajcego rwnowag. Przy zaoeniu, e stopa opodatkowania jest nisza
od 100%, wzrost ten musi podwyszy poziom dochodu rozporzdzalnego w punkcie
rwnowagi. Skoro gospodarstwa domowe
zwikszaj zarwno planowane oszczdnoci,
jak i planowan konsumpcj, gdy ronie ich
dochd rozporzdzalny, to cz tego dodatkowego dochodu rozporzdzalnego zostanie
przeznaczona
na
dodatkowe
planowane
oszczdnoci.
Poniewa zamierzone inwestycje / s niezalene od dochodu, ten wzrost planowanych
oszczdnoci musi zwiksza lew stron
rwnania (22.10), std po jego prawej stronie
podatki netto NT nie mog zwikszy si
w takim samym stopniu jak pocztkowy przyrost G. Wynika z tego, e w stanie rwnowagi
deficyt budetowy musi si powikszy.
W podobny sposb moemy przeanalizowa efekt podniesienia stopy opodatkowania.
Z rysunku 22.3 wiemy, e wzrost stopy podatkowej przesuwa krzyw popytu globalnego
w d. Dochd w punkcie rwnowagi musi si
obniy. Dochd rozporzdzalny zmniejsza
si z powodu zarwno spadku dochodu narodowego, jak i podwyki stopy podatkowej.
Przy niszym dochodzie rozporzdzalnym
w punkcie rwnowagi zmniejszaj si rwnie
Wzrost wydatkw paostwa na dobra i usugi prowadzi do zwikszenia produkcji zapewniajcej rwnowag. Przy danej stopie
/ podatkowej wpywy podatkowe wzrastaj,
l mimo to powiksza si deficyt budetowy
(lub zmniejsza si nadwyka budetu).
zamierzone oszczdnoci. Lewa strona rwnania 22.10 musi si wic zmniejszy.

Przy danym poziomie wydatkw pastwa G
wzrost stopy podatkowej powoduje zmniejszenie zarwno produkcji w punkcie rwnowagi, jak i deficytu budetowego.
22.4
Deficyt a charakter
polityki fiskalnej pastwa
Zastanwmy si, czy wielko deficytu budetowego jest dobr miar charakteru polityki fiskalnej pastwa. Czy moemy na podstawie
wielkoci deficytu wnioskowa, kiedy polityka fiskalna ma charakter ekspansywny i jej celem jest zwikszenie dochodu narodowego,
a kiedy jest restrykcyjna, tj. zmierza do
zmniejszenia dochodu narodowego?
Deficyt sam w sobie nie jest dobr miar
charakteru polityki fiskalnej pastwa. Deficyt
moe si zmienia z powodw, ktre maj
niewiele wsplnego z polityk fiskaln. Nawet wtedy, kiedy wydatki pastwa i stopa podatkowa pozostaj nie zmienione, dochd narodowy moe si obniy w wyniku spadku
popytu inwestycyjnego. To z kolei spowoduje

zmniejszenie wpyww podatkowych netto
i wzrost deficytu budetowego. Pastwo ma
mniejsze wpywy z podatkw i musi finansowa wysze patnoci transferowe, np. z tytuu
zasikw dla bezrobotnych.
Przy danym poziomie wydatkw pastwa
i danej stopie podatkowej naley oczekiwa,
e budet bdzie wykazywa wikszy deficyt
w czasie recesji, gdy dochd jest niski, ni
w fazie oywienia, gdy dochd jest wysoki.
Zamy, e czny popyt nagle spada. Deficyt budetowy zwiksza si. Biorc to pod
uwag, kto mgby twierdzi, e polityka fiskalna jest ekspansywna i e nie naley ju
obnia podatkw czy zwiksza wydatkw
pastwa na dobra oraz usugi. Byoby to jednak bdem. Przyczyn deficytu jest bowiem
recesja.
Budet strukturalny
Jednym ze sposobw wykorzystania deficytu
budetowego jako wskanika charakteru polityki fiskalnej jest obliczenie tzw. budetu
strukturalnego
(budetu
skorygowanego
o wpyw waha koniunkturalnych).
Budet
stan
strukturalny
budetu
pokazuje,
warunkach
jaki
penego
byby
zatrud-
nienia (na poziomie produkcji potencjalnej).
mierzone wydatki s rwne faktycznemu (

Zamy, e wydatki pastwa wynosz
200, a stopa podatkowa 0,2. Jak wynika z rysunku 22.5, budet wykazuje deficyt dla kadej wielkoci dochodu poniej 1000, a nadwyka wystpuje przy dochodzie powyej
1000. Jeli, przy danych wartociach pozostaych skadnikw popytu globalnego, rwnowaga zachodzi przy dochodzie rwnym 800,
to faktyczny budet wykazuje deficyt. Wpywy z podatkw netto wynosz 0,2 x 800, czyli
160. Przy wydatkach pastwa na poziomie
200 deficyt budetowy jest rwny 40.
Jak ju jednak wiemy, produkcja znajduje
si na poziomie rwnowagi wtedy, kiedy zaPopyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
chodowi i wydatkom. Zamy, e pozie

produkcji odpowiadajcy warunkom rwi
wagi rwny 800 jest znacznie niszy od p:
dukcji zapewniajcej pene zatrudnienie, kt<
wynosi np. 1200. Czy budet pastwa bd:
nadal wykazywa deficyt, gdy poszczegl
skadniki popytu globalnego zwiksz .
i gospodarka osignie poziom produkcji pr
penym zatrudnieniu?
Przy produkcji i dochodzie rwnych 12
i stopie podatkowej 0,2 wpywy podatko'
netto wyniosyby 240. W tym przypadku w
stpiaby nadwyka budetowa przy pen>
zatrudnieniu. Majc do czynienia z deficyte
w wysokoci 40, gdy faktyczny dochd wyn
si 800, moglibymy doj do wniosku, e p
lityka fiskalna jest zbyt ekspansywna i rz;
powinien podnie podatki i ograniczy w
datki. Jeli jednak uwiadomimy sobie,
gwnym powodem deficytu jest niski pozio
dochodu, nie jestemy ju lak skonni do w
cigania podobnych wnioskw. Moemy n
wet uzna, e naleaoby obniy podat
i zwikszy wydatki mimo faktycznego deJ
cytu budetowego, wierzc, e gdy gospoda
ka powrci do stanu penego zatrudnienia, d
ficyt zniknie4.
Korekta wielkoci
deficytu budetowego
0 wpyw inflacji
Kolejna przyczyna tego, e faktyczny defic;
budetowy nie jest najlepszym wskan
kiem charakteru polityki fiskalnej, wynik
z koniecznoci rozrnienia realnej i nomina
nej stopy procentowej. Oficjalne dane dotj
czce deficytu traktuj cao nominalnyc
patnoci odsetek od dugu publicznego jak
1
Naley podkreli, e w tym rozdziale koncentn
jemy si tylko na wpywie polityki budetowej n

popyt globalny. Mog istnie inne przyczyny obal
o konsekwencje deficytu. Bdziemy je
rozpatrywa w rozdziale 28.
88
dokadnie
RAMKA I 22.1 |
Alternatywne wskaniki charakteru polityki fiskalnej
W poowie lat siedemdziesitych, w okresie rzdw brytyjskiej Partii Pracy, deficyt budetowy
dochodzi do 5,5% PKB. Jednoczenie, w wyniku dwch szokw naftowych i silnej pozycji
zwizkw zawodowych w negocjacjach pacowych, inflacja w Wielkiej Brytanii osigna poziom dwucyfrowy. Chocia nominalne stopy procentowe w latach 1975-1977 wynosiy 15%, to
inflacja w tym okresie bya na poziomie rednio 16% rocznie; w konsekwencji realne stopy procentowe byy ujemne. Begg (1987 r.) wykazuje, i sama tylko korekta deficytu budetowego
o wpyw inflacji tj. przyjcie przy jego obliczaniu realnych, a nie nominalnych stp procentowych spowodowaa spadek jego wielkoci z 5,5% do zaledwie 1% PKB w latach
1975-1977. Rnica zaiste znaczca!
Obecnie inflacja zostaa w duej mierze opanowana, co sprawia, e korekta budetu z tytuu
inflacji ma o wiele mniejsze ni wczeniej znaczenie.
Nawet jednak w takiej sytuacji nie naley zapomina o koniecznoci innej korekty
z tytuu wpywu cyklu koniunkturalnego na dochody podatkowe. Warto przypomnie, e zanim gospodarka brytyjska wkroczya, po 1993 r., w okres trwaego wzrostu, w kocu lat osiemdziesitych przeya boom Lawsona, po ktrym nastpia recesja Majora 5. Oznacza to, e
w kocu lat osiemdziesitych deficyt strukturalny powinien by wikszy ni deficyt faktyczny
(oywienie w gospodarce pozwolio przejciowo zwikszy wpywy budetowe), odwrotnie ni
na pocztku lat dziewidziesitych (kiedy recesja spowodowaa spadek wpyww podatkowych i wzrost zasikw dla bezrobotnych). W kocu minionej dekady, po kilku latach stabilnego
wzrostu gospodarczego, rnica midzy tymi dwoma rodzajami deficytu powinna bya by
znacznie mniejsza. Wnioski te potwierdzaj wyniki oblicze zawarte w tablicy poniej.
Najnowsze szacunki Ministerstwa Skarbu wskazuj, e z dwuletnim przesuniciem
1-procentowy wzrost produkcji (w stosunku do poziomu produkcji potencjalnej) prowadzi do
poprawy salda budetu (zmniejszenia deficytu lub zwikszenia nadwyki) o 0,75% PKB.
redni roczny deficyt
(budet centralny i samorzdy cznie)
Deficyt faktyczny (% PKB)
Deficyt strukturalny (% PKB)
1988-1990
1991-1994
1995-1997
1998-2000
0,2
2,5
5,8
4,6
4,6
3,8
-0,1
-0,3
r d o : OECD, Economic Outlook; D. Begg, UK Fiscal Policy since 1970". W: R. Dornbusch, R. Layard (red.). The Performance of the UK Economy, Oxford University Press, 1987; HM Treasury, Budget 99.
.
________________________________________________________
Nigel Lawson minister finansw w drugiej poowie lat osiemdziesitych; John Major premier
Wielkiej Brytanii w pierwszej poowie lat dziewidziesitych (przyp. R.R.).
odrbn pozycj wydatkw budetowych.

Bardziej zasadne byoby uwzgldnienie po
stronie wydatkw pastwa, jako elementu
bezporednio wpywajcego na rozmiary deficytu, tylko iloczynu realnej stopy procento-
opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
89
wej, a take pozostajcego do spacenia dugu

narodowego.
Przy sporzdzaniu budetu skorygowanego
o wpyw inflacji do obliczania wielkoci wydatkw pastwa oraz wysokoci odsetek
od dugu publicznego wykorzystuje si realne, a nie nominalne stopy procentowe.
Przypumy, e inflacja wynosi 10%, nominalna stopa procentowa 12%, a realna

stopa procentowa 2%. Z punktu widzenia
pastwa ciar odsetek wynosi faktycznie tylko 2% od kadego funta dugu pozostajcego
do spacenia. Inaczej mwic, chocia nominalna stopa procentowa jest rwna 12%, to nawet przy staej stopie opodatkowania inflacja
powikszy przysze nominalne wpywy podatkowe o 10% rocznie, co pozwoli w duej czci stworzy rda finansowania patnoci odsetek wynikajcych z wysokiego nominalnego
oprocentowania dugu. Podobnie, z punktu widzenia posiadaczy obligacji pastwowych, ktrzy otrzymuj nominalny dochd w wysokoci
12% w postaci odsetek, stopa zwrotu z inwestycji w obligacje wynosi realnie tylko 2%. Co
istotne, to wanie ta ostatnia wielko okrela
realn wysoko bodca fiskalnego, jaki stwarza pastwo przez patnoci transferowe w formie odsetek od dugu dla przedsibiorstw i gospodarstw domowych.
22.5
Automatyczne
stabilizatory
i aktywna polityka fiskalna
Z tablicy 22.2 wynika, e wysza stopa podatkowa netto t obnia warto mnonika. Na
przykad, gdy MPC wynosi 0,7, mnonik jest
rwny 3,33 przy stopie podatkowej rwnej 0,
ale ju tylko 2,27, gdy stopa podatkowa wynosi 0,2.
Zamy, e w gospodarce nastpuje spadek popytu inwestycyjnego o 100. Przy zero
I tlltl
wej stopie podatkowej produkcja gwarantujca rwnowag obniy si o 333. Natomiast

przy stopie podatkowej 0,2 produkcja w punkcie rwnowagi zmniejszy si tylko o 227. Podobnie bdzie wwczas, gdy wzrosn inwestycje: im wysza jest stopa podatkowa, tym
sabsze bdzie oddziaywanie mnonika na
zmian rozmiarw produkcji odpowiadajcych warunkom rwnowagi.
Proporcjonalna stopa podatkowa jest przykadem automatycznego stabilizatora.
Automatyczny stabilizator jest to taki mechanizm w gospodarce, ktry zmniejsza
podatno PNB na szoki.
Szokami (zaburzeniami, wstrzsami) nazywamy tu takie zdarzenia, jak np. wzrost cen
ropy czy wojna. Szoki mog zmieni autonomiczne skadniki cznego popytu i przesun
krzyw popytu globalnego. Wanymi automatycznymi stabilizatorami s: podatek dochodowy, podatek od wartoci dodanej (VAT), zasiek dla bezrobotnych. Zawsze gdy spadaj
produkcja i dochd, rzd wypaca wysze zasiki dla bezrobotnych, a dochody pastwa
z podatku dochodowego i VAT si zmniejszaj. W konsekwencji stopa podatkowa netto
jest dostatecznie wysoka, aby znacznie osabi
dziaanie mnonika. Oznacza to, e okrelone
przesunicie krzywej popytu globalnego bdzie miao mniejszy wpyw na poziom rwnowagi dochodu i produkcji.
Automatyczne stabilizatory maj jedn
wielk zalet: dziaaj automatycznie, co
oznacza, e nikt nie musi decydowa o ich
uruchomieniu. Nikt te nie musi rozstrzyga,
czy wstrzs, ktremu podlega gospodarka, jest
na tyle silny, aby rzd musia zareagowa.
Zmniejszajc
podatno
gospodarki
na
wstrzsy, automatyczne stabilizatory sprawiaj, e produkcja nie spadnie do katastrofalnie
niskiego poziomu. W kocowej czci rozdziau wykaemy, e jednym z takich stabilizatorw jest take import.
UJ
publiczny w istocie wykazywa w niektrych

latach nadwyk w wyraeniu realnym. Sugeruje to, e realny dug musia male, a nie rosn. I tak rzeczywicie byo. Nawet jednak
gdyby byo inaczej, naley pamita, e gdy
w gospodarce wystpuje realny wzrost,
zwikszaj si rwnie wpywy podatkowe
w ujciu realnym, co oznacza, e sektor publiczny jest w stanie obsugiwa coraz wiksze realne zaduenie bez koniecznoci podwyszania stopy podatkowej.
Powysze dwa argumenty korekta wielkoci deficytu o wpyw inflacji oraz wzrost realnych dochodw i wpyww podatkowych
budetu przy staej stopie podatkowej sugeruj, e dug publiczny w wielu krajach niekoniecznie musia wymkn si spod kontroli.
Nominalny deficyt powodowa wprawdzie
gwatowny wzrost nominalnego zaduenia,
jednak relacja nominalnego dugu do nominalnego PKB moga si nawet obniy. Dane
z tablicy 22.3 potwierdzaj to rozumowanie.
Relacja dugu do PKB w 1999 r. bya o !/3 nisza od poziomu sprzed 26 lat. Publiczne obawy
o nie kontrolowan eksplozj brytyjskiego dugu narodowego byy wic nieuzasadnione.
Istniej dwa argumenty teoretyczne, ktre
pozwalaj uzna obawy o nadmierne obcienie dugiem publicznym za przesadzone. Po
pierwsze, zdecydowan
wikszo dugu
Wielka Brytania zacigna u swoich obywateli posiadajcych obligacje pastwowe. Jest
to wic dug, ktry jestemy winni sobie sa-
TABLICA 22.3
Dug publiczny w Wielkiej Brytanii

w latach 1973-1999 (dug netto
sektora publicznego jako % PKB)
1973
60
1979
48
1985
46
1991
28
1999
41
r d o : OECD, Economic Outlook; HM Treasury,

Budget 99.
MMMMMM
9
1
ryt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
r
RAMKA 22.2
Ograniczenia aktywnej polityki fiskalnej
Dlaczego zaburzenia w globalnym popycie nie mog zosta natychmiast
zamortyzowane przez zmiany polityki fiskalnej?
1. Opnienia czasowe. Rozpoznanie zmian cznego popytu wymaga czasu. Zebranie wiary
godnych danych o produkcie narodowym moe potrwa 6 miesicy. Nawet wtedy zmian)
polityki fiskalnej nie dokonuje si od razu. Dugookresowych planw wydatkw na budow
szpitali czy obronno nie mona zmienia z dnia na dzie. Wreszcie, nawet po wprowadzeniu zmian w polityce budetowej, ujawnienie si wszystkich jej skutkw take wymaga czasu
ze wzgldu na wielofazowy przebieg dziaania mechanizmu mnonikowego (tablica 21.2).
2. Niepewno. Istniej dwa gwne rda niepewnoci, w obliczu ktrej staje rzd, gdy musi
decydowa o skali zmian w polityce fiskalnej. Po pierwsze, nie wiadomo dokadnie, jaka jest
warto podstawowych wielkoci w gospodarce, np. mnonika. Mona j tylko szacowa,
wykorzystujc dane z przeszoci. Konsekwencj popenienia bdw w oszacowaniu wartoci mnonika s niewaciwe decyzje dotyczce zakresu zmian polityki budetowej, niezbdnych do wywoania okrelonych zmian produkcji odpowiadajcej warunkom rwnowagi. Po
drugie, poniewa skutki polityki fiskalnej s przesunite w czasie, rzd moe przewidywa
wielko popytu globalnego dopiero wtedy, kiedy w peni ujawni si efekty tej polityki. Jeeli poziom inwestycji jest obecnie niski, ale oczekuje si, e niebawem bardzo znacznie
wzronie, to podejmowanie w tej sytuacji ekspansji fiskalnej nie miaoby sensu. Bdy
w prognozowaniu zmian w nie zwizanych z dziaalnoci pastwa rdach autonomicznego popytu, takich jak np. inwestycje, mog prowadzi do niewaciwych decyzji dotyczcych zmian w polityce fiskalnej, ktre w danym momencie wydaj si niezbdne.
3. Efekty pobudzone w popycie autonomicznym. W naszym modelu popyt inwestycyjny
i autonomiczny skadnik popytu konsumpcyjnego s dane. Jest to jednak uproszczenie. Zmiany polityki budetowej mog wywoywa przeciwstawne zmiany innych skadnikw popytu
autonomicznego. Jeli w dodatku rzd nie oszacuje prawidowo tych indukowanych efektw,
to zmiany w polityce fiskalnej nie przynios oczekiwanych rezultatw. To wane zagadnienie
poddamy analizie w rozdziale 25, w ktrym rozbudujemy nasz model popytu globalnego.
Dlaczego rzd nie prowadzi ekspansywnej polityki fiskalnej mimo trwale

utrzymujcego si wysokiego bezrobocia?
1. Deficyt budetowy. Przy niskim poziomie produkcji i wysokim bezrobociu deficyt budetowy jest zazwyczaj wysoki. Ekspansywna polityka fiskalna moe nawet spowodowa jego
wzrost. Rzd moe zrezygnowa z ekspansji fiskalnej z obawy albo o rozmiary samego deficytu (tym problemem zajmiemy si w podrozdziale 22.6), albo o to, e wysoki deficyt
moe doprowadzi do inflacji (to zagadnienie z kolei bdziemy rozwaa w rozdziale 28).
2. By moe zasoby s ju w petni wykorzystane! Nasz prosty model zakada istnienie zasobw, ktre s przymusowo nie wykorzystane, cho mogyby by zatrudnione w produkcji)
Oznacza to, e wielko produkcji zaley od popytu. Ekspansja fiskalna pobudzi wzrs po
pytu i produkcji. Zamy jednak, e gospodarka znajduje si w rdwnowaUft dlugookresoMnkmnkonomlii
:oyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
92
wej na poziomie produkcji potencjalnej. Ludzie s bezrobotni, a maszyny stoj bezczynnie

tylko dlatego, e waciciele czynnikw wytwrczych nie chc udostpnia ich usug wedug
obowizujcych obecnie stawek pac czy wynajmu. Tym samym nie ma wolnych zasobw,
ktre mona by uruchomi w wyniku wzrostu popytu wywoanego ekspansj fiskaln. Jeeli
rzd uwaa, e wysokie bezrobocie i niski poziom produkcji s skutkiem obnienia si chci
do pracy lub skonnoci do oferowania poday, a nie wynikiem spadku popytu globalnego, to
moe doj do wniosku, e ekspansja fiskalna jest nieuzasadniona. W rozdziaach 26, 27 i 31
omawiamy podaow stron gospodarki i problem ten poddajemy szczegowej analizie.
mym jako narodowi. Po drugie, cz pienidzy, ktre poyczy sektor publiczny w przeszoci, zostaa zainwestowana w kapita rzeczowy bd kapita ludzki, co przyczyni si
0 wzrostu przyszych wpyww z podatkw
: pomoe w spacie zaduenia. Rozwani
rrzedsibiorcy korzystaj czasami z kredytw
A" celu sfinansowania zyskownych inwestycji.
Nie ma powodw, aby rozwany sektor publiczny nie postpowa podobnie.
Dlaczego wic kompetentny ekonomista
jest w ogle zaniepokojony rozmiarami dugu
publicznego? Wynika to z dwch powodw.
Po pierwsze, jeeli dug staje si zbyt wielki
w stosunku do PNB, to niezbdna stanie si
rrawdopodobnie podwyka stopy opodatkowania, aby pokry zwikszone koszty obsugi
dugu. Z kolei wysoka stopa podatkowa moe
jn nie tylko antybodcem w dziaalnoci gospodarczej, lecz nawet wywoa zakcenia
gospodarce.
Po drugie, jeli rzd z jakiego powodu nie
chce (np. moe chodzi o negatywne skutki,
: ktrych wspominalimy wczeniej) lub nie
noe podnie stopy podatkowej ponad pewien puap (gdy by moe przedsibiorstwa
. ludzie bogaci przenieliby wwczas swoj
dziaalno za granic), wysokie zaduenie
noe spowodowa nadmierny deficyt, ktry
raristwo bdzie mogo sfinansowa wycznie
rrzez zaciganie kolejnych poyczek bd
irukowanie pienidzy. Poniewa uciekanie si
io kolejnych poyczek tylko przesuwa promem w czasie, powikszajc jego zoono,
kocu pastwo moe nie oprze si pokusie
rozpoczcia drukowania pienidzy na masow
skal. Tak wanie rozpoczyna si hiperinflacja. (Zjawisko to omawiamy w rozdziale 28.)
W kocu lat dziewidziesitych dug publiczny w Wielkiej Brytanii by, w relacji do
PKB, zbliony do poziomu z 1980 r. W wielu
krajach europejskich wykazywa on w cigu
ostatnich dwch dziesicioleci tendencj do
staego wzrostu. Z danych z tablicy 22.4 wynika, i dug publiczny w takich krajach, jak
Belgia czy Wochy, osign ju bardzo due
rozmiary. Sytuacja ta budzi zaniepokojenie ze
wzgldu na to, i obecny poziom realnych

stp procentowych jest wyszy ni w poprzednich dziesicioleciach.
Na tym koczymy wprowadzenie do problematyki polityki fiskalnej, popytu globalne-
22.4
TABUCA
Dug publiczny
krajach (% PKB)
Kraj
Belgia
Wochy
Holandia
USA
Wielka Brytania
Francja
Niemcy
Japonia
Szwecja
netto
1981
wybranych
2000
84
53
25
22
38
0
12
19
-6

< _______________________________
107
104
52
36
40
46
49
48
5
RAMKA 22.3
Nigdy jeszcze polityka fiskalna nie bya tak rozwana"
Tak wanie brzmiao przesanie, jakie premier Tony Blair przekaza w swoim wystpieniu na
dorocznym zjedzie Partii Pracy w 1999 r. Minister finansw w jego gabinecie, Gordon Brown,
nie tylko zgodzi si na to, aby kontrol nad stopami procentowymi przej niezaleny bank centralny (co miao zminimalizowa pokus majstrowania" przez politykw przy polityce pieninej), lecz take doprowadzi (z tego samego powodu) do uchwalenia Kodeksu Stabilnoci
Fiskalnej.
Kodeks Stabilnoci Fiskalnej stawia przed rzdem cel redniookresowy w postaci zobowizania do finansowania wszystkich biecych wydatkw z biecych wpyww budetowych.
Deficyt budetowy, ktrego rdem pokrycia byby wzrost zaduenia, jest dopuszczalny j
tylko w przypadku finansowania inwestycji sektora publicznego (ten ostatni powinien jednak j
docelowo spaci swoje dugi, zwikszajc produkcj i zapewniajc tym samym przyrost wpyww podatkowych). Wyznaczenie celu dla rzdu w rednim okresie jest uzasadnione tym, i j
rzeczywista wielko deficytu budetowego moe podlega znacznym wahaniom w trakcie cyklu koniunkturalnego, nawet przy nie zmienionych stawkach opodatkowania. Wprowadzona
przez ministra Browna zota regua" oznacza, e powikszaniu si dugu publicznego w dugim
okresie (w zwizku z finansowaniem inwestycji publicznych z deficytu) powinna towarzyszy
wiksza produkcja i rosnce wpywy z podatkw, bez koniecznoci uciekania si do podwyki
stawek podatkowych.
go i gospodarki. W kocowej czci rozdziau

rozszerzymy model popytu globalnego i czynnikw okrelajcych dochd, wprowadzajc
do element do tej pory pomijany wymian
z zagranic.
22.7
Wpyw handlu zagranicznego
na dochd narodowy
W tym podrozdziale przedmiotem naszych
rozwaa bdzie eksport X , tj. wytworzone
w kraju dobra przeznaczone na sprzeda za
granic, oraz import Z, czyli dobra wyprodukowane za granic i nabywane przez podmioty krajowe. Tablica 22.5 przedstawia dane dotyczce eksportu, importu i eksportu netto
X - Z w Wielkiej Brytanii. I od razu nasuwaj
si dwie uwagi.
Po pierwsze, eksport netto jest bardzo j
may w stosunku do PKB. Inaczej mwic,
eksport i import s w przyblieniu takie same.
:oyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
W Wielkiej Brytanii bilans handlowy by na]

og zrwnowaony.
Bilans handlowy jest to warto eksportu
netto. Gdy eksport jest wikszy od importu,
wystpuje nadwyka handlowa. Gdy import
przewysza eksport, gospodarka wykazuje
deficyt handlowy.
V ______________________________________________________________________________ j
Jeeli gospodarstwo domowe ma wysze
wydatki ni dochody, to wystpuj ujemne
oszczdnoci albo deficyt: musi ono wwczas
zmniejszy swoje aktywa (rachunek w banku
czy pakiet papierw wartociowych), aby pokry deficyt. Podobnie, gdy gospodarka kraju
ma deficyt handlowy w obrotach z zagranic,
kraj jako cao musi wyprzeda cz swoich aktyww zagranicy, aby spaci delicyl.
94
W rozdziale 29 wyjanimy mechanizm tego

zjawiska.
Po drugie, jak wynika z tablicy 22.5, gospodarka brytyjska jest bardzo otwarta. Udzia
eksportu i importu, ujmowanych oddzielnie,
w PKB wynosi ponad 25%. W USA eksport
i import stanowiy po ok. 12% PKB. Rola
handlu zagranicznego w gospodarce jest
o wiele wiksza w krajach europejskich ni
w takim olbrzymim kraju jak USA.
W rozdziale 20 wyjanilimy, e eksport
netto X - Z powiksza nasze mierniki PKB
ujmowanego od strony dochodw i wydatkw.
W zwizku z tym warunek rwnowagi na rynku dbr trzeba rozszerzy nastpujco6:
(22.11)
Y = C + I + G + X-Z.
Co okrela zamierzon wielko eksportu

i importu? Popyt na nasz eksport zaley
przede wszystkim od sytuacji gospodarczej
w innych krajach. W przypadku niewielkiego
kraju, takiego jak Wielka Brytania, wielko
dochodu w innych krajach i popytu za granic
na nasz eksport nie zaley zwykle od poziomu
dochodu naszego kraju. Moemy tym samym

traktowa popyt na nasz eksport jako wielko
autonomiczn. Jest to wielko dana w okrelonym momencie, ale moe si ona zmienia,
gdy ulegn zmianie warunki decydujce o popycie w innych krajach.
Import moe obejmowa surowce i materiay na potrzeby produkcji krajowej lub wyroby przeznaczone do bezporedniej konsumpcji gospodarstw domowych, takie jak japoski telewizor czy butelka francuskiego
wina. Popyt na import najczciej ronie wtedy, kiedy wzrastaj dochd i produkt krajowy.
Na rysunku 22.6 przedstawiono wielkoci
eksportu, importu i eksportu netto jako funkcj dochodu krajowego.
Krzywa popytu na eksport przebiega poziomo, poniewa popyt ten nie zaley od wielkoci dochodu krajowego. Poziom zamierzonego
importu jest rwny 0, gdy dochd wynosi 0,
i wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. Nachylenie krzywej popytu na import jest to kracowa skonno do importu7.
TABLICA 22.5
Handel zagraniczny w Wielkiej Brytanii
w latach 1950-1998 (udzia w PKB w %)
Lata
Eksport
1950
1960
1970
1980
1998
23
20
22
27
26
Import
Eksport
netto
23
21
21
25
27
0
-1
1
2
-1
Krzywa popytu na import na rysunku 22.6

zostaa wyprowadzona przy kracowej skonnoci do importu rwnej 0,2. Kady dodatkowy funt dochodu narodowego powiksza planowany import o 20 pensw. Jednym z gw r d o : ONS, Economic Trends.
nych problemw, jakie dotykaj gospodark
brytyjsk, jest to, e kracowa skonno do
importu, MPI, jest duo wysza ni 0,2, co
1
Innym sposobem zapisania tego warunku rwno- oznacza, e kady przyrost dochodu narodowagi jest Y + Z = C + I + G + X . Oznacza to, e pro- wego prowadzi do odpowiednio wikszego
dukt krajowy Y plus produkt z zagranicy Z s rwne wzrostu popytu na import.
kocowemu popytowi lub inaczej wydatkom na dobra finalne C + 1 + G + X .
Kraocowa skonnod do importu (MPI 7 Dokadniej jest to tangens kta nachylenia tej
ang. marginal propensity to import) inkrzywej (przyp. R.R.).
formuje, jak cz kadej dodatkowej jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe chc wyda na dodatkowy import.
95
RYSUNEK 22.6
Eksport, import i bilans handlowy
Cz a) przedstawia warto eksportu rwn 50.
Import ronie wraz ze wzrostem dochodu. Zakadamy, e na wykresie kracowa skonno do importu
jest rwna tangensowi kta nachylenia krzywej importu i wynosi 0,2. Bilans handlowy, czyli rnica
midzy planowanym eksportem a planowanym importem, wynosi zero, gdy wielko dochodu osiga
250. Import i eksport wynosz po 50. Przy wyszym dochodzie import jest wikszy od 50 i wystpuje deficyt. Linia eksportu netto X - Z w czci b)
przedstawia w odmienny sposb rnic midzy
eksportem a popytem na import.
Przy kadej wielkoci dochodu narodowego rnica midzy popytem na eksport a popytem na import stanowi popyt na eksport netto. Przy niskim poziomie dochodu popyt na
eksport netto jest dodatni. Wystpuje wwczas nadwyka handlowa w wymianie z zagranic. Gdy poziom dochodu jest wysoki,
pojawia si deficyt handlowy i eksport netto
jest ujemny. Podnoszc popyt na import i nie
wpywajc na wzrost popytu na eksport,
wzrost dochodu zawsze wywouje zmniejszenie nadwyki handlowej lub wzrost deficytu
handlowego.
=opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
Eksport netto a dochd

zapewniajcy rwnowag
Rysunek 22.7 obrazuje, jak zmienia si dochd zapewniajcy rwnowag po wprowadzeniu do modelu handlu zagranicznego. Rozpoczynamy analiz od linii C + I + G, opisanej ju wczeniej w tym rozdziale. Przy
niskim dochodzie popyt na eksport netto jest
dodatni. czny popyt w gospodarce otwartej,
rwny C + I + G + X - Z , przewysza wwczas C +1 + G. Wraz ze wzrostem dochodu
popyt na import zwiksza si, a planowany
eksport netto spada. Przy dochodzie rwnym
250, jak wida na rysunku 22.6, popyt na eksport netto jest rwny 0. Dlatego na rysunku
22.7 nowa krzywa popytu globalnego AD
przecina lini C + I + G przy dochodzie rwnym 250. Powyej tego poziomu popyt na
eksport netto jest ujemny i krzywa popytu globalnego przebiega poniej linii C + I + G.
Przy dochodzie rwnym 0 autonomiczny
popyt wynosi 150, z czego I + G = 100, a 50
jednostek to popyt na eksport. Zakadamy, e
kracowa skonno do konsumpcji z dochodu
narodowego MPC wynosi 0,7. Nachylenie
krzywej C + I + G wynosi 0,7, tymczasem
krzywa popytu globalnego AD ma wspczynnik nachylenia rwny tylko 0,5. Dlaczego?
Kady dodatkowy funt dochodu narodowego
powiksza wprawdzie planowan konsumpcj
o 70 pensw, ale zwiksza take zamierzony
import o 20 pensw, bowiem MPI = 0,2.Oznacza to, e kady dodatkowy funt dochodu narodowego powiksza tylko o 50 pensw
czny popyt na produkty krajowe i std nachylenie krzywej AD wynosi 0,5.
Na rysunku 22.7 rwnowaga wystpuje
w punkcie E, gdzie popyt globalny zrwnuje
si z dochodem i produkcj krajow. Tylko
w tym punkcie zrwnuj si ze SObq planowane wydatki oraz faktyczny dochd i produktcja. Poziom rwnowagi dl;i doi liodu krajowe
96
RYSUNEK 22.7
Dochd zapewniajcy rwnowag
w gospodarce otwartej
W gospodarce otwartej eksport netto ( X - Z) trzeba
doda do C + / + G, by uzyska popyt globalny AD.
Gdy popyt na eksport wynosi 50, a kracowa skonno do importu 0,2, wwczas odstp midzy krzyw C + / + G a krzyw AD ilustruje rozmiary eksportu netto, jak to pokazano na rysunku 22.6. Linia
C + I + G przecina AD przy dochodzie rwnym 250,
gdy eksport netto wynosi zero. Rwnowaga wystpuje przy dochodzie 300 w punkcie E, gdzie krzywa
AD przecina Uni 45.
sumpcji dbr niezalenie od rda ich pochodzenia, ale tylko o MPC - MPI. Tym samym
w gospodarce otwartej formua mnonika
przybiera posta:
(22.12)
Gdy MPC
0,7,
mnonik,
przy
braku
handlu zagranicznego, wynisby 3,33. Gdy
kracowa skonno do importu rwna si 0,2,
warto mnonika zmniejsza si do 1/0,5 = 2.
Wzrost wartoci MPI spowoduje jeszcze
wikszy spadek wartoci mnonika.
-
wzrosn. Analiza zmian eksportu netto jest

bardzo podobna do analizy wpywu wzrostu
wydatkw pastwa na deficyt budetowy.
Na mocy konwencji przyjtych w rachunku dochodu narodowego czne odpywy z ruchu okrnego musz by zawsze rwne cznym dopywom do. W stanie rwnowagi zamierzone
wydatki
musz
odpowiada
faktycznemu dochodowi i wydatkom na dobra
krajowe. Warunek rwnowagi dla gospodarki
otwartej mona w zwizku z tym wyrazi za
pomoc wzoru:
S + NT + Z = I + G + X.
go wynosi 300. Inwestycje i wydatki pastwa

s rwne 100, a eksport 50. Konsumpcja wynosi 210 (0,7 x 300), z czego 150 przypada na
zakupy dbr wytwarzanych w kraju. Pozostae
60 (0,2 x 300) to wydatki na import, ktry
przewysza eksport rwny 50. Przy produkcji
w punkcie rwnowagi wystpuje zatem deficyt handlowy w wysokoci 10.
Mnonik
w gospodarce otwartej
Z przykadu przedstawionego na rysunku 22.7
wynika, e kady dodatkowy funt dochodu
narodowego wywouje wzrost popytu konsumpcyjnego na produkty krajowe nie o warto MPC, tzn. kracowej skonnoci do kon-
Wzrost eksportu
Wzrost popytu na eksport spowoduje rwnolege przesunicie si w gr krzywej popytu
globalnego AD. Tym samym warto dochodu
w punkcie rwnowagi musi si zwikszy.
Wyej pooona krzywa popytu globalnego
musi przecina lini 45 przy wyszym dochodzie. Zamierzony import musi wwczas
(22.13)
Planowane oszczdnoci plus podatki netto

plus planowany import s rwne planowanym
inwestycjom plus planowane wydatki pastwa
plus planowany eksport. Wzrost popytu na
eksport X wywoa wzrost dochodu i produktu
krajowego odpowiadajcego warunkom rwnowagi. To z kolei spowoduje wzrost planowanych oszczdnoci i przy staej stopie
podatkowej wpyww podatkowych netto,
a take planowanego importu8. Poniewa S,

NT i Z zwikszaj si, wzrost planowanego
importu musi by mniejszy od wzrostu planowanego eksportu X. Wzrost popytu na eksport
prowadzi wic do zwikszenia planowanego
importu odpowiadajcego warunkom rwnowagi, ale take do wzrostu planowanego eksportu netto. Bilans handlowy danego kraju
w wymianie z zagranic si poprawia.
Wydatki na import a zatrudnienie

Powszechnie panuje opinia, e import ogranicza liczb miejsc pracy w gospodarce krajowej. Popyt finalny C + I + G + Z zaspokajaj
czciowo dobra produkowane za granic,
a nie tylko krajowe. Ograniczajc wic import, moemy doprowadzi do wzrostu produkcji i stworzenia dodatkowych miejsc pracy
w kraju. Opinia taka jest suszna, ale wie si
z ni te pewne niebezpieczestwo. Jest suszna, gdy wysze wydatki konsumpcyjne na
dobra krajowe, a nie zagraniczne, bd pobudza wzrost krajowej produkcji i zatrudnienia.
W konwencji przyjtej na rysunku 22.7 obniPoniewa stopa podatkowa nie zmienia si,
wzrost dochodu krajowego powoduje wzrost dochodu rozporzdzalnego, a take planowanej konsumpcji i oszczdnoci.
8
eni kracowej skonnoci do importu spra

wia, e krzywa AD staje si bardziej stromt
w rezultacie czego wzrastaj dochd i produk
cja w punkcie rwnowagi.
Istnieje wiele rnych metod ograniczani
wydatkw na import przy kadej wielko
produkcji. W rozdziale 29 podejmujemy ana
liz mechanizmu wpywu kursu walutoweg
na popyt na import (i eksport). Import mon
jednak ogranicza rwnie w sposb bezpc
redni. Na przykad Stany Zjednoczone stosu
j mechanizm kwot importowych, czyli ogra
niczania maksymalnej iloci stali, jak mon
sprowadza z Europy czy Japonii.
Pogld, i ograniczenia importowe s za
wsze korzystne dla produkcji krajowej i za
trudnienia, moe te by niebezpieczny, gdy
nie uwzgldnia posuni odwetowych w in
nych krajach. Ograniczajc nasz impon
zmniejszamy tym samym eksport innych. Je
eli odpowiedz oni tym samym, to popyt n
nasz eksport spadnie. W ostatecznym rezulta
cie nikt nie zyska dodatkowych miejsc prac}
a handel wiatowy zaniknie. Gdy cay wis
jest pogrony w recesji, wwczas jedynyr
sensownym kierunkiem dziaania jest podjci
przez wszystkie kraje ekspansji fiskalnej. Pr
by odbierania miejsc pracy innym krajom, pc
dejmowane przez wszystkich z osobna, s
z gry skazane na niepowodzenie.
P
Podsumowanie
1. Pastwo wcza si do ruchu okrnego przez zakup dbr i usug oraz przez ciganie pc
datkw (pomniejszonych o transfery), ktre sprawiaj, e dochody rozporzdzalne s
mniejsze od dochodu i produktu narodowego.
2. Podatki proporcjonalne obniaj kracow skonno do konsumpcji z dochodu narodowe
go. Gospodarstwom domowym pozostaje tylko cz z kadego dodatkowego funta dochc
du narodowego do wykorzystania w formie dochodw rozporzdzalnych.
3. Zwikszenie pastwowych zakupw dbr i usug powoduje wzrost popytu globalnego
produkcji odpowiadajcych warunkom rwnowagi. Wzrost stopy podatkowej obnia pop)
=opyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny
98
globalny i produkcj gwarantujce rwnowag.
I
I
.1
IMlill
h II
I , I I i,
MII
4. Jednakowy pocztkowy wzrost wydatkw pastwa oraz podatkw prowadzi do zwikszenia cznego popytu, a take produkcji. Jest to skutek dziaania mnonika zrwnowaonego budetu.
5. W budecie pastwa wystpuje deficyt (nadwyka), gdy wydatki s wiksze (mniejsze) ni
wpywy z podatkw. Wzrost wydatkw pastwa zwiksza deficyt. Podwyka stopy opodatkowania ogranicza deficyt budetowy.
(>. W gospodarce zamknitej rwnowag osiga si wwczas, gdy planowane oszczdnoci
i podatki s rwne planowanym inwestycjom i wydatkom pastwa. Wynika std, e kady
wzrost zamierzonych oszczdnoci ponad zamierzone inwestycje musi zosta zrekompensowany przez zwikszenie pastwowych zakupw dbr i usug ponad poziom wpyww
z podatkw netto.
7. Wielko deficytu budetowego nie jest adekwatnym wskanikiem charakteru polityki fiskalnej pastwa. W wyniku recesji w budecie pojawia si deficyt. Wskanik budetu strukturalnego pokazuje, czy budet wykazywaby deficyt, czy nadwyk, gdyby dochd znajdowa si na poziomie penego wykorzystania czynnikw wytwrczych (penego zatrudnienia). Jest to znacznie lepszy wskanik charakteru polityki fiskalnej ni faktyczna nadwyka
lub deficyt.
H. Automatyczne stabilizatory ograniczaj amplitud waha PNB przez zmniejszenie wartoci
mnonika. Odpywy z ruchu okrnego dziaaj jak automatyczne stabilizatory.
' Dodatkowo rzd moe zastosowa aktywn (dyskrecjonaln) polityk fiskaln w celu ustabilizowania wielkoci produkcji. W praktyce nie naley jednak oczekiwa, aby aktywna polityka fiskalna bya w stanie w peni ustabilizowa produkcj.
111 I )ug publiczny (narodowy) wzrasta w wyniku deficytu budetowego. Poniewa dug ten
w wikszoci zaciga si u obywateli wasnego kraju, mog si z nim wiza mniejsze kopoty dla gospodarki, ni powszechnie si uwaa. Dug publiczny moe by jednak ciarem
illa gospodarki, jeli rzd nie chce lub nie moe podnie podatkw, aby sfinansowa wypat rosncych odsetek od coraz wikszego dugu publicznego.
I I I )cficyt budetowy nie zawsze jest czym zym. Zwaszcza w okresie recesji kada prba
/.mniej szenia deficytu moe jeszcze bardziej oddali gospodark od stanu penego zatrudnienia. Szczeglnie wysoki deficyt grozi jednak wcigniciem gospodarki w bdne koo
nowych poyczek, zwikszonej obsugi zaduenia i jeszcze wikszych poyczek.
I ' W gospodarce otwartej eksport jest rdem dodatkowego popytu na dobra krajowe, a import odpywem z ruchu okrnego, jako e kryje si za nim popyt na dobra produkowane
granic.
I i Wielko eksportu zwykle okrelaj warunki panujce za granic i w zwizku z tym moe
by on traktowany jako autonomiczny, niezaleny od dochodu krajowego skadnik popytu.
Import zwiksza si zazwyczaj wraz ze wzrostem dochodu krajowego. Kracowa skonno
do importu, MPI, informuje, ile z kadego dodatkowego funta dochodu narodowego przyjmuje posta dodatkowego popytu na dobra z importu.
za
1 5 W z r o s t eksportu wywouje wzrost krajowej produkcji i dochodu. Wzrost kracowej skonn o c i d o importu powoduje zmniejszenie krajowej produkcji i dochodu.
i i
I I Kracowa skonno do importu obnia warto mnonika z:
16. Nadwyka handlowa jest dodatni rnic midzy eksportem a importem. Nadwyka jes
tym wysza, im niszy jest dochd. Wzrost eksportu zwiksza nadwyk handlow
a wzrost kracowej skonnoci do importu zmniejszaj.
17. W warunkach rwnowagi zamierzone odpywy z ruchu okrnego S + NT + Z musz by<
rwne dopywom G + 1+ X. Oznacza to, e jeli wystpuje planowana przez sektor prywatny nadwyka S - J, to musi j skompensowa suma deficytu budetowego G - NT i zamie
rzonej nadwyki handlowej X - Z.
t ---------------------------\
P
Podstawowe pojcia
Polityka fiskalna 70
Polityka stabilizacyjna 70
Deficyt budetowy 70
Dug publiczny (narodowy)
71
Mnonik zrwnowaonego budetu 77
Budet 77
Wzrost wydatkw pastwa na dobra i usugi 79
Budet strukturalny 80
Budet skorygowany o wpyw inflacji 82
Automatyczny stabilizator
82
Bilans handlowy 86
Deficyt handlowy 86
Kracowa skonno do importu {MPT) 87
Zadania sprawdzajce
1. Zamy, e dochd odpowiadajcy warunkom rwnowagi w gospodarce zamknitej wynoB
1000, konsumpcja 800 i inwestycje 80. a) .laka jest wielko wydatkw pastwa na dobfl
i usugi? b) Zamy, e inwestycje wzrastaj o 50, a kracowa skonno do konsumpiB
z dochodu narodowego wynosi 0,8. Jaki jest nowy poziom rwnowagi dla C, /, G i 7? c) ZM
my teraz, e G wzroso o 50; jaki bdzie nowy poziom rwnowagi dla C, /, 6 i
d) Przypumy, e dochd zapewniajcy pene zatrudnienie rwna si 1200. O ile musiaoH
teraz wzrosn G, aby gospodarka osigna poziom produkcji przy penym wykorzystariH
czynnikw wytwrczych?
2. Wyjanij, dlaczego mnonik jest niszy przy proporcjonalnej stopie podatkowej? Powi
swoj odpowied z automatycznymi stabilizatorami.
3. Pastwo dokonuje patnoci transferowych w wysokoci 5 mld na rzecz osb starszycl
Stopa podatku dochodowego wynosi 0,2, a MPC 0,8. a) Jakie s skutki patnoci transfet
wych dla dochodu i produkcji odpowiadajcych warunkom rwnowagi? b) Ca
w konsekwencji tych patnoci deficyt budetowy wzronie, czy si zmniejszy? Odpowie M
uzasadnij.
4. W warunkach rwnowagi zamierzone oszczdnoci s rwne zamierzonym inwestycjom.

Czy to prawda, czy nie? Odpowied uzasadnij.
5 Dlaczego pastwo podnosi podatki, skoro mogoby poyczy pienidze na swoje wydatki?
6 M P C = 0,8. Kracowa skonno do importu ( M P I ) wynosi 0,4. Zamy, e popyt inwestycyjny wzrasta o 100. a) Co si stanie z dochodem, a co z eksportem netto odpowiadajcym
warunkom rwnowagi? b) Zamy, e nie inwestycje, ale eksport wzrs o 100. Jak zmieni
si bilans handlowy?
7 Partnerzy handlowi Unii Europejskiej przeywaj recesj. Wyjanij: a) jak wpynie to na bilans handlowy Unii, b) co si stanie z jej dochodem zapewniajcym rwnowag. Odpowied
uzasadnij.
8 Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Minister finansw podwysza podatki i wydatki o tak sam kwot; taka zmiana
budetu nie ma wpywu na zatrudnienie i wielko produkcji, b) Celem polityki pastwa
powinno by zrwnowaenie wielkoci eksportu i importu; jednoczenie jednak pastwo powinno i za przykadem sektora prywatnego, ktry realizuje polityk przezornego wydatkowania mniej, ni wynosz jego dochody, c) Ograniczenie deficytu budetowego o 1 mld
wymaga zmniejszenia wydatkw pastwa o 1 mld .
ROZDZIA 23
Pienidz
i wspczesny system bankowy

Zdefiniowa najwaniejsz funkcj pienidza jako rodka wymiany.
Wyjani, na czym polegaj inne funkcje pienidza.
Przedstawi mechanizm kreacji pienidza przez banki utrzymujce niszy poziom rezerw ni zgromadzonych w nich wkadw.
Powiza ze sob baz monetarn i poda pienidza za porednictwem mnonika kreacji pienidza.
Zdefiniowa rne miary pienidza, a take uzasadni, dlaczego wraz z ewolucj sektora finansowego zmieniao si znaczenie poszczeglnych miar pienidza.
Analizowa mechanizm konkurencji wspczesnych bankw o klientw (deponentw
i kredytobiorcw) za pomoc wysokoci oprocentowania wkadw i kredytw.
piosenkach oraz w jzyku obiegowym

pienidz" oznacza wiele rnych rzeczy. Jest
on zatem symbolem sukcesu, motywem popenianych zbrodni, a wic te si napdow
ludzkich dziaa.
s
Pienidz jest to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomoc ktrego dokonujemy patnoci za dostarczone dobra lub
wywizujemy si z zobowiza (np. spata
dugu). Inaczej mwic, jest to rodek wymiany.
Psie zby na Wyspach Admiralicji, muszle
w niektrych regionach Afryki, zoto w XIX
wieku oto przykady stosowania pienidza.
Istotne znaczenie ma tutaj nie fizyczna substancja, pod jak kryje si pienidz, lecz umowa spoeczna, na mocy ktrej jest on bezwarunkowo akceptowany jako rodek patniczy.
Rozpoczynamy teraz analiz roli pienidza
w gospodarce. W jej trakcie wyjanimy, dla
czego spoeczestwo posuguje si pieni
dem oraz w jaki sposb pomaga on lepiej
wykorzysta rzadkie zasoby. Po przeczytani
rozdziau 24 bdziemy lepiej rozumieli klu
czow rol wspczesnych bankw w okrel

niu cakowitej iloci pienidza w gospodarc
oraz sposb, w jaki pastwo oddziaujc z
porednictwem bodcw zwizanych z zy
skiem bd poprzez bezporedni nadzr syste
mu bankowego prbuje kontrolowa ilo
pienidza w gospodarce.
Jako ekonomistw zajmujcych si m
kroekonomi interesuje nas problem wzajem
nego oddziaywania rynkw finansowyc
i sfery realnej" gospodarki, tj. rynku dbr
i rynku czynnikw wytwrczych (takich jak
np. praca). Nasze rozwaania rozpoczniemy
od zbadania zalenoci midzy pienidzem
stop procentow. Nastpnie w rozdziale 25

pokaemy, w jaki sposb stopa procentowa
moe wpyn na popyt globalny, a tym
\;unym take na produkcj i zatrudnienie.
W rozdziaach 26-28 zajmiemy si zalenociami midzy pienidzem, cenami i wielkoci produkcji. Na tym etapie bdziemy ju
w stanie podj analiz najwaniejszych zaludnie zwizanych z bezrobociem i inflacj.
Wreszcie w rozdziale 29 przedmiotem naszego zainteresowania bd zalenoci midzy
pienidzem, stop procentow, cenami i kursem walutowym; ich zbadanie pozwala wyl.isni mechanizm oddziaywania midzynai udowej konkurencyjnoci gospodarki na polivi na eksport i import, a tym samym na
popyt globalny.
Obecnie podejmiemy dokadniejsz anali|| rynkw finansowych. Rozpoczniemy j od
podstawowego pytania, dlaczego spoeczeNIWO w ogle posuguje si pienidzem.
z gospodark bezpienin (inaczej bart

row).
.i
W gospodarce bezpieninej (barterowej)

nie wystpuje rodek wymiany. Wymiana
ma charakter bezporedni, co oznacza, e
jedne dobra s wymieniane na inne.
W gospodarce barterowej sprzedawca i nabywca musz potrzebowa czego, co druga

strona ma wanie do zaoferowania. Kada ze
stron jest rwnoczenie i sprzedawc, i nabywc. Abymy mogli obejrze film, musimy
przekaza w zamian wacicielowi kina jakie
dobro bd dostarczy usug, na ktr tene
ma ochot. Musi zatem wystpowa podwjna zbieno zapotrzebowania.
23.1
F unkcje pienidza
Niipstotniejsz cech pienidza jest to, e jest
"ii powszechnie akceptowany jako rodek
pl.iiuiczy albo inaczej rodek wymiany,
pienidz spenia jednak take trzy inne funk i' lest mianowicie jednostk rozrachunkoi rodkiem przechowywania wartoci (inaUKCJ rodkiem tezauryzacji) oraz miernikiem odroczonych patnoci.
rodek wymiany
i li nidz speniajcy funkcj rodka wymiany
" i hluje niemal powszechne zastosowanie.
...... iwnicy wymieniaj usugi czynnika praca
' i pienidz. Ludzie kupuj lub sprzedaj doi < w zamian za pienidz. Akceptujemy pieI t l |d/ nic po to, aby skonsumowa go bczpoifilnio, ale dlatego, e mona go nastpnie
\ i i l u zakupu innych r/.ee/ y , k l o n i I r
mj skonsumowa, Pienidz jesl rodkiem n
ktrego porednictwem ludzie dokonuj w y
miany dbr i usug1.
Korzyci, jakie osiga spoeczestwo dzic
ki wykorzystaniu pienidza, moemy ocenie,
wyobraajc sobie, i mamy do czynienia
Wymiana jest w gospodarce bezpieninej

bardzo kosztowna. Ludzie musz powici
mnstwo czasu i wysiku, aby znale inne
osoby, z ktrymi mogyby przeprowadzi
wzajemnie zadowalajce transakcje wymienne. Zwaywszy, e czas i wysiek s zasobami
rzadkimi, gospodarka barterowa oznacza marnotrawstwo. Wykorzystanie pienidza jakiegokolwiek towaru, ktry jest powszechnie
akceptowany jako rodek zapaty za dobra,
usugi oraz spaty dugw znacznie upraszcza proces wymiany i sprawia, e staje si on
bardziej efektywny. Spoeczestwo moe wykorzysta zaoszczdzone dziki pienidzowi
czas i wysiek, zwizane z procesem wymiany
do wytworzenia dodatkowych dbr, bd
zwikszy ilo czasu wolnego, podnoszc
w ten sposb dobrobyt wszystkich swoich
czonkw.
1
Interesujce informacje na temat mechanizmw

speniania przez papierosy funkcji pienidza w
obozach dla jecw wojennych zawiera praca R.A.
Radforda, The Economie Organization o f a POW
, amp, Economica" 1945.
w przyszoci.
Pozostae funkcje pienidza

/
Jednostka rozrachunkowa jest to jednostka, w ktrej s wyraone ceny i prowadzi

si rozliczenia.
W Wielkiej Brytanii ceny s wyraone
w funtach szterlingach, w Stanach Zjednoczonych za w dolarach. Jednostkami rozrachunkowymi bywaj na og jednostki, w ktrych
jednoczenie dokonuje si pomiaru pienidza
jako rodka wymiany. Od reguy tej bywaj
jednak wyjtki. W okresie Wielkiej Inflacji
w Niemczech w latach 1922-1923, kiedy ceny
wyraone w markach zmieniay si niezwykle
szybko, niemieccy sklepikarze stosowali jako
jednostk rozrachunkow dolary. Ceny podawano wwczas w dolarach, chocia zapaty
dokonywano w markach, czyli rodku wymiany przyjtym w Niemczech.
Pienidz jest rodkiem przechowywania
wartoci (tezauryzacji), poniewa mona
go wykorzysta do dokonania zakupw
Do tego, aby pienidz mg zosta zaakceptowany w transakcji

kupna-sprzeday,
musi on by take rodkiem przechowywania
wartoci. Nikt nie zaakceptowaby pienidza
przy zapacie za oferowane dzi dobra, gdyby
mia on okaza si bezwartociowy przy prbie zakupu towarw jutro. Nie oznacza to, e
pienidz jest jedynym czy te najlepszym
rodkiem tezauryzacji. rodkami przechowywania wartoci mog te by domy, kolekcje
znaczkw pocztowych czy oprocentowane
wkady w bankach. Poniewa pienidz jako
taki nie przynosi odsetek, a jego sia nabywcza stale si zmniejsza w wyniku inflacji, istniej z pewnoci lepsze ni pienidz rodki
przechowywania wartoci.
Wreszcie pienidz suy jako miernik odroczonych patnoci, co mona okreli inaczej jako funkcj jednostki rozrachunkowej
w duszym okresie. Kiedy poyczamy pie-
Makroekonomia
nidze, sum, ktr musimy spaci w przyszym roku, mierzymy w funtach szterlingach.
Waciwo ta, cho zwiksza wygod rozlicze, nie naley jednak do najwaniejszych
funkcji pienidza. Obywatele brytyjscy mog
np. otrzyma poyczki bankowe denominowane w dolarach. Podstawow zatem waciwoci pienidza jest jego zastosowanie jako
rodka wymiany. W tym celu musi on rwnie
spenia funkcj rodka przechowywania wartoci. Zazwyczaj, cho nie we wszystkich sytuacjach, wygodne jest te wykorzystywanie
pienidza w charakterze jednostki rozrachunkowej oraz miernika odroczonych patnoci.
Rodzaje pienidza
W obozach dla jecw wojennych funkcj
pienidza speniay papierosy. W XIX wieku
pienidz wystpowa gwnie pod postaci
zotych i srebrnych monet. S to przykady
pienidza towarowego dobra o zastosowaniu przemysowym (zoto) bd konsumpcyjnym (papierosy), ktre rwnolegle spenia
funkcj rodka wymiany. Wykorzystywanie na
szerok skal pienidza towarowego wymaga
albo ograniczenia zakresu pozostaych zastosowa tego towaru, albo przeznaczenia rzadkich zasobw na produkcj dodatkowych jego
iloci. Istniej jednake mniej kosztowne sposoby umoliwiajce spoeczestwu wytwarzanie pienidza.
Pienidz symboliczny jest to rodek patniczy, ktrego warto, czyli sia nabywcza,
znacznie przewysza koszt jego wytworzenia lub warto jako towaru w innych ni
pienidz zastosowaniach.
Banknot o nominale 10 ma o wiele wiksz warto jako pienidz ni jako arkusik wysokiej klasy papieru o wymiarach 7,5 cm x
x 14 cm. Podobnie jest z bilonem: warto
wikszoci monet speniajcych funkcj pienidza jest znacznie wiksza od sumy, jak
mona by uzyska z ich stopienia i sprzeday
96
metali, z ktrych zostay wykonane. Wyraajc zbiorowo zgod na posugiwanie si pienidzem symbolicznym, spoeczestwo jest
w stanie zaoszczdzi rzadkie zasoby konieczne do wyprodukowania pienidza jako rodka
wymiany. W tym momencie powstaje jednak
pytanie. Skoro koszty wytwarzania pienidza
symbolicznego s niewielkie, dlaczego nie
wszyscy produkuj banknoty dziesiciofuntowe?
Istotnym warunkiem utrzymania funkcji
pienidza symbolicznego, jako porednika
w wymianie, jest ograniczenie krgu podmiotw upowanionych do jego wytwarzania.
Produkcja pienidza symbolicznego przez
podmioty prywatne jest prawnie zabroniona2.
Spoeczestwo narzuca w pewnym sensie
posugiwanie si pienidzem symbolicznym,
nadajc mu status prawnego rodka patniczego. Prawo stanowi, e pienidz taki naley akceptowa jako rodek zapaty. Niemniej jednak nie zawsze mona wymusi stosowanie
prawa. W okresach, kiedy ceny rosn bardzo
szybko, krajowy pienidz symboliczny jest
kiepskim rodkiem przechowywania wartoci
i ludzie niechtnie bd go akceptowali jako
rodek wymiany. Sklepy i przedsibiorstwa
bd wwczas oferoway rabaty przy zakupie
klientom paccym zotem lub w walutach obcych, tak jak to byo w kocowych stadiach
Wielkiej Inflacji w Niemczech w 1923 r.
We wspczesnych gospodarkach rynkowych oprcz pienidza symbolicznego wystpuje take pienidz bezgotwkowy (inaczej:
yrowy lub wkadowy, IOU)3.
Pienidz bezgotwkowy (IOU) jest to rodek wymiany, ktrego podstaw jest wierzytelno
przedsibiorstwa
prywatnego
lub osoby fizycznej.
- Istnienie faszerzy jest dowodem, i dziki nadwyce wartoci nad kosztami produkcja pienidzy
daje spoeczestwu oszczdnoci ograniczonych zasobw.
Skrt IOU pochodzi od angielskiego zwrotu / Owe
yoU, czyli jestem ci winien (przyp. R.R.).
Jednym z przykadw pienidza IOU jest

wkad bankowy, poniewa wkad jest to zobowizanie banku wobec klienta. Jeli ulokowalimy w banku pienidze, oznacza to, e bank
ma wobec nas dug. Moemy w kadej chwili
wypisa czek, a bank jest zobowizany do
wypacenia jego rwnowartoci w momencie
przedstawienia czeku do realizacji. Depozyty
(wkady) bankowe s wic rodkiem wymiany, gdy s powszechnie akceptowane jako
rodek zapaty. Aby wyjani, w jaki sposb
wkady przedsibiorstw prywatnych zaczy
spenia funkcj pienidza, przejdziemy obecnie do przedstawienia zarysu historii rozwoju
systemu bankowego.
| 23.2 |
Zotnicy i pocztki
systemu bankowego
W dawnych czasach ludzie uywali jako pienidza sztabek zota. Pragnc znale bezpieczne miejsce, w ktrym mogliby przechowa owe sztabki, waciciele skadali je do depozytu u zotnikw-rzemielnikw ktrzy
wytwarzali wyroby ze zota i dysponowali
specjalnymi skarbcami do bezpiecznego jego
przechowywania a nastpnie odbierali je
wwczas, gdy chcieli dokona zapaty.
Dziaalno bankowa
Nastpiy dwa wydarzenia, ktre sprawiy, e
zotnicy przestali spenia funkcj wycznie
wacicieli skarbcw i odtd stali si bankierami. Po pierwsze, ludzie odkryli, e zamiast
przekazywa zoto fizycznie jako rodek zapaty, mog rwnie dobrze wrczy sprzedawcy towarw dokument, w ktrym zostaj przeniesione prawa wasnoci do zota przechowywanego przez zotnika. Dokument taki dzi
okrelilibymy mianem czeku.
Kiedy ju czeki zyskay akceptacj jako
forma zapaty przy zakupach towarw, ludzie
doszli do wniosku, e zoto zoone w depo-
97
ycie u zotnika jest rwnie dobre jak zoto

przechowywane w domu. W zwizku z tym
przy okrelaniu wielkoci posiadanego zasobu
pienidzy zaczli uwzgldnia zarwno zoto,
ktre mieli u siebie, jak i zoto przechowywane u zotnika.
Sum
przechowywan
wkadem {depozytem).
zotnika
nazwano
Zaczto wwczas traktowa zasoby pienine jako sum zota trzymanego w domu
oraz wkadw. Poniewa dokumenty zawierajce tytu wasnoci do zota byy znacznie
lejsze do przenoszenia ni cikie zoto,
niewtpliwie wynalazek depozytu znacznie
usprawni system patnoci.
Po drugie, i znacznie waniejsze, zotnicy
zorientowali si, e w ich skarbcach nagromadzio si duo zota, ktre ley bezuytecznie,
ludzie bowiem znacznie czciej wymieniali
tytuy wasnoci do zota, ni pojawiali si
u zotnika w celu wycofania swojego zota ze
skarbca.
Pierwszy kredyt bankowy

Wyobramy sobie, e pewne przedsibiorstwo
zwraca si do zotnika z prob o udzielenie
kredytu. Zotnik uwiadamia sobie, e moe
przecie poyczy cz zota zgromadzonego
w skarbcu przedsibiorstwu, ktre po pewnym
czasie spaci kredyt wraz z odsetkami. Cho
cia zotnik ma teraz chwilowo mniej zota,
ni wynosi suma depozytw, jest mao prawdopodobne, aby wszyscy waciciele zota
jednoczenie zadali zwrotu depozytu.
Tablica 23.1 ilustruje skutki podjcia przez
zotnika decyzji o udzieleniu kredytu. Pocztkowo posiada on aktywa na sum 100 , bdce rwnowartoci zota zgromadzonego
w skarbcu, oraz odpowiadajce im pasywa
rwne 100 , ktre jest winien wacicielom
zota zoonego w depozycie. Nastpnie zotnik poycza 10 w zocie przedsibiorstwu.
Aktywa zotnika wynosz nadal 100 , ale
obecnie tylko 90 z tej sumy to zoto zdeponowane w skarbcu, pozostae za 10 wystpuje w postaci wierzytelnoci (pozostajcego
do spacenia kredytu). Warto wkadw wynosi nadal 100 . Zotnik spodziewa si zwrotu kredytu powikszonego o odsetki i jest zadowolony z interesu.
Udzielenie poyczki w formie wkadu bankowego. Poniewa zoto trudno jest nosi stale przy sobie, przedsibiorstwo zamiast zaciga kredyt w postaci zota moe przedkada nad to rozwizanie inny wariant, a
mianowicie utworzenie przez zotnika wkadu
na rzecz przedsibiorstwa. Dzisiaj t form
poyczki nazwalibymy kredytem w rachunku
biecym, polegajcym na moliwoci przekroczenia stanu konta w banku. Trzeci wiersz
tablicy wskazuje, co dzieje si w sytuacji, gdy
zotnik zatrzymuje cae zoto u siebie i udziela
TABLICA f 23.1
Zotnicy wystpujcy w roli bankierw

Zotnicy
Tradycyjny zotnik
(1)
(2)
Zotnik poyczajcy zoto
(3)
Zotnik poyczajcy wkady:

faza 1
faza 2
Makroekonomia
Aktywa
Zoto 100
Zoto 90 + kredyt 10
Zoto 100 + kredyt 10
Zoto 90 + kredyt 10
Pasywa
Wkady 100
Wkady 100
Wkady 110
Wkady 100
przedsibiorstwu kredytu (zapisujc to po

stronie aktyww) w postaci utworzenia na
jego rzecz wkadu w wysokoci 10 (odpowiedni wzrost pasyww).
Przypumy, e kredytobiorca potrzebuje
kredytu na sfinansowanie zakupu powozu.
Nowo utworzony wkad o wartoci 10 wykorzystuje on wic do uiszczenia nalenoci
za powz, wypisujc odpowiedni czek. Ostatni wiersz tablicy przedstawia w zwizku z tym
obraz bilansu zotnika w chwili, gdy sprzedawca powozu zgasza si do niego z czekiem
i da wypacenia 10 w zocie. Aktywa obniaj si wwczas o 10 , poniewa nastpia
wypata zota, ale rwnoczenie o 10 spadaj take pasywa, poniewa kredytobiorca wykorzysta ju swj depozyt. Zauwamy, e
drugi i czwarty wiersz tablicy s identyczne.
Z punktu widzenia zotnika nie ma adnej rnicy midzy udzieleniem pocztkowej poyczki w zocie i kredytem w formie kreowania nowego wkadu (inaczej mwic stworzenia moliwoci przekroczenia stanu konta).
Rezerwy
Wyjciowy stan depozytw zoonych przez
klientw u zotnika wynosi 100 , ale po
udzieleniu
kredytu
zotnikowi
pozostaje
w skarbcu tylko zoto o wartoci 90 . Gdyby
nagle wszyscy deponenci zechcieli odebra
swoje zoto, jest mao prawdopodobne, aby
zotnik by w stanie niezwocznie odzyska
brakujce mu 10 w zocie, ktre wczeniej
poyczy. Jako bankier zotnik wychodzi z zaoenia, e wszyscy waciciele depozytw nie
zadaj zwrotu zota jednoczenie.
on dziki temu wiksze zyski w postaci odsetek, ale jednoczenie wraz ze zmniejszajc si iloci zota w skarbcu ponosi coraz
wiksze ryzyko niewypacalnoci, gdyby waciciele wkadw zadali z powrotem swojego zota zoonego na przechowanie.
Na jak du swobod moe pozwoli sobie
zotnik przy udzielaniu poyczek w formie
zota? Z jednej strony, im trudniej przewidzie
ewentualno wycofania przez deponentw
ich wkadw oraz im mniejsza jest zdolno
poyczkobiorcw do spacenia
kredytw
przed terminem w sytuacji przymusowej, tym
wiksz ostrono musz wykazywa zotnicy w swojej dziaalnoci kredytowej i tym
wysza musi by stopa rezerw. Z drugiej strony, im wysza jest stopa procentowa, tym
wiksze prawdopodobiestwo, e zotnicy poczuj swoj szans zwikszenia zyskw i tym
nisza bdzie zamierzona stopa rezerw.
Panika finansowa
Wszyscy wiemy, do czego dy w swojej
dziaalnoci zotnik-bankier. Zazwyczaj jednak ludzie nie zaprztaj sobie tym gowy.
Czeki s znacznie wygodniejsze w uyciu
jako rodek wymiany ni zoto. Jeeli jednak
ludzie dojd do wniosku, e zotnik udzieli
zbyt wielu poyczek i nie bdzie w stanie zaspokoi roszcze posiadaczy wkadw, to zacznie si szturm na bank. Jeeli zotnik nie bdzie mg spaci wszystkich wierzycieli (deponentw), to rozsdek podpowiada, aby
zjawi si u niego przed innymi i odebra
swoje zoto, dopki zotnik jest jeszcze wypacalny. Poniewa inni" rozumuj w ten sam
Rezerwy jest to ilo zota pozwalajca dokona natychmiastowych wypat na danie wacicieli wkadw. Stopa rezerw jest
to stosunek rezerw do wkadw.
V ___________________ _ _____________________
U tradycyjnego zotnika z tablicy 23.1 stopa rezerw wynosia 100%. Posiadacze wkadw mogli by spaceni w caoci w kadej
chwili, ale zotnik taki, nie udzielajc kredytw, nie osiga zyskw z dziaalnoci poyczkowej. Stopa rezerw zotnika-bankiera z wiersza (2) tablicy wynosi 90%. Osiga on niewielkie zyski z udzielania poyczek w postaci
zota, ale jednoczenie dziaalno ta wie si
z niewielkim ryzykiem niewypacalnoci,
gdyby niektrzy deponenci postanowili wycofa swoje zoto. Im nisza jest stopa rezerw,
tym wicej kredytw udziela zotnik. Osignie
110
RAMKA 23.1
Opowieci wdrowcw
Przedstawiony poniej opis rnic midzy gospodark pienin i barterow zosta zaczerpnity
z opracowania Banku wiatowego, World Development Report, z 1989 r.
ycie bez pienidzy

Jaki czas temu panna Zelie, piosenkarka, wystpia na koncercie, ktry odby si na Wyspach
Towarzystwa. Jej ga stanowia V3 wpyww ze sprzeday biletw. Po podliczeniu okazao si,
e na jej udzia skaday si 3 winie, 23 indyki, 44 kurczaki, 5 tys. orzechw kokosowych, a ponadto znaczna liczba bananw, cytryn i pomaraczy... Parma Zelie nie bya w stanie spoy jakiejkolwiek znaczcej czci swojego honorarium, tymczasem konieczne okazao si nakarmienie wi i drobiu inn czci honorarium, tj. owocami" (WS. Jevons 1898).
Marco Polo odkrywa pienidz papierowy

W miecie tym, zwanym Kanbula (Pekin), znajduje si mennica Wielkiego Chana, o ktrym
mona powiedzie, e prawdziwie posiad sekret alchemikw, jako e opanowa sztuk wytwarzania pienidzy... Z jego rozkazu odziera si drzewa morwowe z kory..., z ktrej produkuje si
papier..., ktry nastpnie tnie si na kawaki rnej wielkoci, stanowice pienidz. Za faszerstwo pienidzy grozi kara mierci. Ten oto pienidz papierowy znajduje si w obiegu w caym
pastwie Wielkiego Chana. Wszyscy jego poddani posuguj si pienidzem z penym zaufaniem, wiedzc, e dokdkolwiek zawiod ich interesy, wszdzie mog zamieni go na dowolny
towar, jaki zapragn naby" (Podre Marco Polo, Ksiga II).
v _______________ __ _____________________
sposb, sprawia to, e zotnik staje si rzeczywicie niewypacalny. Za kadym razem, gdy
zotnik udziela jakiejkolwiek poyczki, a stopa rezerw spada poniej 100%, zaspokojenie
roszcze wszystkich posiadaczy wkadw jednoczenie staje si niemoliwe.
niki i ryzyko wycofywania wkadw z bankw w obawie przed bankructwem.
Panika finansowa jest to samospeniajca

si przepowiednia. Ludzie dochodz w pewnym momencie do wniosku, e bank nie bdzie zdolny do wypacenia gotwki posiadaczom wkadw. Wpadaj wic w popoch
i biegn do banku, aby wydosta swoje pie- 4
Bardzo ciekawy opis najbardziej spektakularnych
nidze. Tym samym sprawiaj, e bank rzeczywicie nie jest w stanie wypaci pieni- przypadkw paniki mona znale w: Ch. Kindleberger, Mtmias, Panics and Crash.es, Basic Books,
dzy i bdzie musia ogosi bankructwo.
Dzisiaj fale paniki finansowej zdarzaj si
rzadko4. Gwn tego przyczyn, ktr omawiamy w nastpnym rozdziale, jest fakt, e
Bank Anglii wspiera dziaalno bankw komercyjnych i udziela im poyczek w okresach
przejciowych kopotw. Sama wiadomo
tego faktu pozwala zapobiega grobie samospeniajcej si przepowiedni i eliminowa
w znacznym stopniu nie kontrolowane fale pa-
Makroekonomia
111
Dziaalno bankowa zotnikw

a poda pienidza
; Poda pienidza
znajdujcych
si
jest to
obiegu
cakowita
zasobw
warto
pieni-
dza wystpujcego w roli rodka wymiany.
W naszym prostym przykadzie na poda

pienidza skaday si zote monety w posiadaniu ludzi oraz suma depozytw zoonych
u zotnika. Depozyty s pienidzem, gdy czeki wystawiane w ich ciar s akceptowane
jako
rodek
patniczy,
tak
wic:
ko wyj ze skarbca 10 i wprowadzi je
z powrotem do obiegu. Udzielajc poyczek
i wprowadzajc zoto z powrotem do obiegu,
zotnik powikszy poda pienidza.
Zanim zakoczymy omawianie tego przykadu, zwrmy jeszcze uwag na dwa problemy. Po pierwsze, poda pienidza jest wiksza
ni cakowite zasoby zota. Po drugie, poda
pienidza jest tym wiksza, im wicej kredytw udzielaj zotnicy. Mona to uj jeszcze
inaczej: im nisza jest ich stopa rezerw, tym
wiksze s zasoby pienidza.
23.3
poda pienidza = zoto w obiegu +
+ zoto zdeponowane u zotnika.
(23.i)
Jak wynika z tablicy 23.1, pasywa zotnikw s zawsze rwne wielkoci ich aktyww.
Wkady to pasywa. Aktywa to zoto w skarbcach plus warto udzielonych kredytw.
W zwizku z tym:
poda pienidza = zoto w obiegu +
+ zoto zdeponowane u zotnika +
+ kredyty udzielone przez zotnika.
(23.2)
Cakowity zasb zota to zoto w obiegu

oraz zoto znajdujce si w skarbcu zotnika,
a zatem:
poda pienidza = zasb zota +
+ kredyty udzielone przez zotnika.
Wspczesny system bankowy

ten jest zobowizaniem banku, czyli sum
pienidzy, jak bank jest winien wacicielom
wkadw. Z kolei bank poycza pienidze
przedsibiorstwom,
gospodarstwom
domowym lub instytucjom pastwowym, ktre
chc zacign kredyty.
Banki nie s jedynymi porednikami finansowymi. Instytucje ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne i towarzystwa budowlane take
przyjmuj wkady i wykorzystuj je do udzielania poyczek. Cech wyrniajc bankw
jest to, e cz ich pasyww jest wykorzystywana jako rodek patniczy, w zwizku z czym
stanowi skadnik zasobu pienidza5.
(23.3)
Tak sformuowane ustalenia maj bardzo

istotne znaczenie. Wynika z nich, e kredyty
udzielane
przez
zotnikw-bankierw
zwikszaj zasb pienidza w gospodarce. Powr-
my do tablicy 23.1. Kiedy zotnik udziela po

raz pierwszy kredytu na sum 10 , kredytobiorca otrzymuje dodatkowe pienidze. Nie
powoduje to jednak zmniejszenia zasobu pienidza u kogokolwiek innego. Dotychczasowi
posiadacze wkadw mog nadal wypisywa 5
Niektre towarzystwa budowlane zaczy ostatnio
czeki w ciar zoonego wczeniej w depo- wydawa wacicielom zoonych w nich lokat ksizycie zota. Zotnik nie zrobi nic innego, tylredniowieczni zotnicy, wiadczcy usugi
bankierskie, s historycznym przykadem
dziaania porednika finansowego.
Porednik
finansowy
to
instytucja,
ktra
specjalizuje si w uatwianiu kontaktw

midzy kredytodawcami a kredytobiorcami.
------------------------------------------------------ y
Bank komercyjny poycza pienidze od
klientw, zapisujc w zamian na ich dobro
okrelonej wysokoci wkad bankowy. Wkad
112
Banki komercyjne s to porednicy finansowi, ktrym pastwo udzielio licencji na

dziaalno polegajc na udzielaniu kredytw i przyjmowaniu depozytw, wczajc
w to wkady, w ktrych ciar mog by wystawiane czeki.
Analiz rozpoczniemy od przyjrzenia si

dzisiejszemu systemowi bankowemu w Wielkiej Brytanii. Systemy bankowe innych krajw mog si wprawdzie rni pod wzgldem szczegowych rozwiza, jednak ich
oglne zasady konstrukcyjne s wszdzie podobne. Jak si przekonamy, s to przede
wszystkim zasady odkryte przez dawnych
zotnikw-bankierw, opisane w poprzednim
podrozdziale.
System bankw komercyjnych w Wielkiej
Brytanii obejmuje kilkaset zarejestrowanych
bankw, Krajowy Bank yrowy, prowadzcy
operacje za porednictwem urzdw pocztowych, oraz kilkanacie powierniczych kas
oszczdnociowych. Najwaniejsz pojedyncz grup bankw komercyjnych s londyskie banki clearingowe (rozrachunkowe). Nazwa banki clearingowe wie si z powoan
specjalnie do ich obsugi centraln izb
clearingow, ktra przeprowadza rozliczenia
sald wszystkich patnoci dokonywanych
czekiem.
Przypumy, e masz swj rachunek
w Barclays Bank i wybrae si po zakupy do
domu towarowego, ktrego rachunki prowadzi Lloyds. Przy paceniu za zakupy wypisujesz czek w ciar twojego wkadu w Barclays
przedstawia czek w Barclays Bank, ktry dokona zapisu powikszajcego stan konta
Lloydsa w Barclays Bank i obciy (zmniejszy stan) twoje konto w Barclays Bank na t
sam sum. Konieczny jest zatem przepyw
funduszy midzy tymi dwoma bankami. Najprostszym sposobem przeprowadzenia tej
operacji jest albo zwikszenie, albo zmniejszenie stanu konta (inaczej zapisanie na
dobro lub w ciar konta) jednego banku
w drugim.
Zamy jednak, e jeszcze tego samego
dnia kto inny wypisze czek w ciar swojego
rachunku w Lloyds Bank, pacc za zakup
sprztu stereo w sklepie, ktry korzysta
z usug Barclays Bank. Sklep w wpaci czek
na swj rachunek w Barclays Bank, powikszajc tym samym stan swojego konta. Nastpnie Barclays wpaci ten sam czek na swj
rachunek w Lloyds Bank, ktry z kolei natychmiast obciy konto nabywcy sprztu stereo. Tym razem konieczny byby transfer funduszy z Lloyds Bank do Barclays Bank.
Mimo e w obu przypadkach nastpuj
obcienie rachunku podmiotu, ktry wystawi czek, oraz zwikszenie stanu konta podmiotu, na rzecz ktrego czek wystawiono, nie
ma wikszego sensu, aby oba banki przeprowadzay dwie oddzielne operacje midzybankowe. System clearingowy polega na obliczeniu wielkoci przepyww netto midzy bankami wchodzcymi w skad systemu i tylko
te wielkoci s faktycznie regulowane w rozliczeniach wzajemnych. Mona zatem powiedzie, e system umoliwiajcy rozliczenie
transakcji czekowych jest jeszcze jednym
eczki czekowe. Cho w oficjalnych statystykach

w Wielkiej Brytanii towarzystw budowlanych nie
klasyfikuje si jako bankw, przykad wiadczy
o wystpujcych w praktyce trudnociach jednoznacznego okrelenia, ktrych z porednikw finansowych mona uzna za banki i ktre ze zoonych
w nich wkadw s w praktyce akceptowane jako
rodek wymiany. Wiele towarzystw budowlanych
zmienia obecnie swj status prawny i przeksztaca
si w banki.
System clearingowy (rozliczeniowy) jest to

og porozumie, na mocy ktrych wzajemne zobowizania i nalenoci bankw rozlicza si przez zestawienie wszystkich transakcji dokonanych w danym okresie i spat
tylko zobowiza netto powstaych w rozliczeniach midzybankowych.
Bank. Dom towarowy wpaca ten czek na

swj rachunek w Lloyds Bank. Lloyds z kolei
Makroekonomia
113
RAMKA 23.2 |
Sainsbury jest gotw do wiadczenia usug bankowych
Kiedy bank nie jest bankiem? Towarzystwa budowlane ju od wielu lat oferuj posiadaczom
zgromadzonych w nich wkadw ksieczki czekowe i moliwo pobierania gotwki z bankomatw. W roku 1997 wiele towarzystw budowlanych, w tym najwiksze Halifax, poszo za
wczeniejszym przykadem Abbey National i przeksztacio si (czego wyrazem bya zmiana
ich statusu prawnego) w banki. Jak si okazuje, do sektora bankowego zaczynaj wchodzi ju
nie tylko towarzystwa budowlane. Przekonuj o tym przedstawione niej wybrane informacje
prasowe.
Bank Sainsbury's, wsplne przedsiwzicie sieci supermarketw Sainsbury i Bank of Scotland, uzyska licencj bankow... Sie Tesco uruchomia ostatnio wasn kart patnicz (i odpowiedni rachunek) o nazwie Tesco's Clubcard Plus; zarzdzanie nimi powierzono National Westminster Bank... usuga ta pozwolia przycign w krtkim czasie do firmy znaczne sumy depozytw... Tymczasem wczoraj Safeway i Abbey National poday do publicznej wiadomoci
informacje dotyczce funkcjonowania ich nowego rachunku ABC Bonus Account... Niektrzy
bankowcy obawiaj si w zwizku z tym, e zgoda na wejcie sieci handlowych do podstawowej dziedziny dziaalnoci bankowej moe si okaza kukuczym jajem podrzuconym do ich
wasnego gniazda. Inne wielkie banki, Barclays i Lloyds TSB, nie zdecydoway si przynajmniej na razie na wejcie na nowy rynek".
r d o : Financial Times", 11 February 1997.
v_ _______________________________________________________
sposobem obniania
transakcji6.
kosztw
zawieranych
Bilans bankw clearingowych

Tablica 23.2 zawiera wycinek bilansu bankw
brytyjskich. Jest on wprawdzie nieco bardziej
zoony ni bilans zotnika-bankiera z tablicy
Spoeczestwo nadal poszukuje nowych metod

oszczdzania rzadkich zasobw wykorzystywanych
w procesie produkcji i posugiwania si rodkiem
wymiany. Wiele osb np. posuguje si kartami kredytowymi. Niektre wielkie sklepy maj ju urzdzenia pozwalajce bezporednio obciy nalenoci za zakupy rachunek klienta w banku. Istniej
ju te coraz wiksze moliwoci dokonywania zakupw przez telefon, Internet i za porednictwem
telewizji.
6
ponowane w Banku Anglii. Bank Anglii jest

bankiem centralnym, ktry spenia min. funkcj bankiera w stosunku do bankw komercyjnych, a take jest odpowiedzialny za polityk
pienin pastwa. Analiz roli banku centralnego zajmujemy si w nastpnym rozdziale.
Na podkrelenie zasuguje fakt, i wspczesne banki prowadz swoj dziaalno przy
bardzo niskim poziomie rezerw. S one
w istocie tak mae, e w tablicy 23.2 zostay
23.1, jednak nie rni si ode w sposb zasadniczy. Analiz bilansu rozpoczniemy od
strony aktyww.
Banki komercyjne trzymaj niewielkie rezerwy gotwki w swoich kasach, podobnie jak
to byo z zasobami zota zgromadzonymi
w skarbcu zotnika. Wystpuje tu jednak pewna rnica: rezerwy wspczesnych bankw
obejmuj dodatkowo aktywa gotwkowe zde-
114
TABLICA
[ 23.2 j
Bilans bankw komercyjnych w Wielkiej Brytanii, marzec 1999 r.

mld
Aktywa
W walutach obcych
Papiery wartociowe dune
Kredyty
242 Wkady i instrumenty rynku

883
pieninego
Pozostae aktywa
W walucie krajowej
24 Pozostae zobowizania
W walucie krajowej
Papiery wartociowe dune
71 Wkady i instrumenty rynku
Kredyty
Pozostae aktywa
-
mld
Pasywa
W walutach obcych
1 050
93
861
pieninego
40 Pozostae zobowizania
2 121
832
146
2 121
______________________________________________________________________________________________________________ J
wczone do pozycji Pozostae aktywa w walucie krajowej".

W bilansach kanaw komercyjnych oddzielnie ujmuje si aktywa i pasywa w walucie krajowej i w walutach obcych. Banki zwykle staraj si ograniczy ryzyko zmian kursowych, utrzymujc swoje aktywa i pasywa
walutowe na zblionym poziomie.
Najwaniejsz pozycj aktyww bankw
niezalenie od waluty, w jakiej s denominowane stanowi kredyty. S one jednoczenie rdem znacznego ryzyka w dziaalnoci bankowej, zwizanego z ograniczon
pynnoci.
Pojcie
pynnoci
dotyczy
szybkoci
i pewnoci, z jak dana pozycja aktyww
moe by z powrotem zamieniona na
gotwk w dowolnym momencie. Skadnikiem aktyww o najwyszej pynnoci jest
sam pienidz (gotwka).
no ni kredyty bankowe, ujmowane oddzielnie w bilansie.

Z kolei pasywa bankw komercyjnych zawieraj wkady na danie oraz wkady terminowe. Wkady na danie (a vista) oznaczaj,
e ich waciciel moe w kadej chwili, bez
wczeniejszego powiadomienia, wycofa gotwk z banku. Form wkadw a vista s
m.in. rachunki czekowe. W przypadku depozytw terminowych, ktre zapewniaj wysze
oprocentowanie, warunkiem wycofania pienidzy jest wczeniejsze powiadomienie banku przez klienta. Bank ma wwczas wicej
czasu, aby zorganizowa sprzeda czci swoich dochodowych aktyww i zamieni je na
gotwk, ktrej oczekuje klient. Certyfikaty
depozytowe (CD) s rodzajem duych hurto-
Bank, ktry finansuje jakie przedsiwzicie gospodarcze, moe mie problemy z odzyskaniem wyoonych pienidzy przed jego zakoczeniem; jeli przedsiwzicie nie powiedzie si, moe nawet straci je bezpowrotnie.
Innym podstawowym skadnikiem aktyww bankw s papiery wartociowe dune
(np. obligacje). Poprzez ich emisj podmioty
gospodarcze zacigaj poyczki na rynku kapitaowym (pierwotnym). Mona nimi pniej
swobodnie handlowa na rynku wtrnym.
W ramce 23.3 przedstawiamy w skrcie najwaniejsze rodzaje papierw wartociowych.
Dziki istnieniu rozwinitego rynku wtrnego
ta forma poyczek ma znacznie wysz pyn-
Makroekonomia
115
wych" wkadw terminowych. Oferowane s

konkretnym klientom w jednorazowych transakcjach na z gry okrelony okres i s zwykle
oprocentowane na bardzo atrakcyjnym poziomie. Pozostae pasywa bankw obejmuj rnego rodzaju instrumenty rynku pieninego,
krtkoterminowe poyczki o bardzo wysokiej
pynnoci.
Banki jako porednicy finansowi

W jakim sensie banki speniaj rol porednikw finansowych jako ogniwo czce poyczkodawcw i poyczkobiorcw? Bank jest
instytucj nastawion na zysk, a jego waciciele i menederowie d do maksymalizacji
zyskw. rdem zysku banku jest przyjmowanie wkadw i udzielanie kredytw. Aby
przycign do siebie pienidze, bank zapewnia potencjalnym deponentom korzystne warunki otwierania i prowadzenia rachunkw.
Banki brytyjskie w coraz szerszym zakresie
oferuj oprocentowanie wkadw na danie,
a take czsto zapewniaj bezpatn obsug
czekow tym wszystkim klientom, ktrych
stan konta na rachunkach a vista lub biecych nie spada poniej okrelonego poziomu.
Nie obciaj one bezporednio klientw
kosztami operacji zwizanych z rozliczaniem
i realizacj czekw. Oferuj take wysze
oprocentowanie wkadw terminowych.
Dysponujc ju odpowiednimi rodkami
finansowymi, banki musz znale zyskowne
sposoby wykorzystania ich w dziaalnoci kredytowej. Tablica 23.2 obrazuje struktur
udzielanych przez banki kredytw. Podstawowa ich cz to kredyty w rachunku biecym,
udzielane gospodarstwom domowym i przedsibiorstwom. Oprocentowanie tych kredytw
zwykle znacznie przewysza stop procentow wkadw terminowych. Cz zgromadzonych rodkw przeznacza si na zakup papierw wartociowych, np. dugoterminowych
obligacji pastwowych. Inn ich cz banki
inwestuj przezornie w aktywa o wysokiej
pynnoci. Nie przynosz one wprawdzie wysokich odsetek, daj jednak pewno szybkiego odzyskania pienidzy w sytuacji, kiedy ludzie zaczn masowo wycofywa swoje rodki
zgromadzone na rachunkach a vista. Wreszcie
niewielka cz zasobw pozostaje w banku
w formie gotwki, najbardziej pynnej postaci
aktyww.
Na czym polega ekonomiczna funkcja banku? Bank przeksztaca poyczki zacigane
u gospodarstw domowych w kredyty bankowe
udzielane szerokiej grupie podmiotw: np.
pastwu na sfinansowanie deficytu budetowego, przedsibiorstwom na budow nowej

fabryki, osobom prywatnym, ktre zamierzaj
rozpocz dziaalno gospodarcz lub naby
nowy dom. Bank wykorzystuje swoj specjalistyczn wiedz i dowiadczenie w celu zakupu zdywersyfikowanego portfela aktyww,
cho posiadacze wkadw na og dostrzegaj
tylko to, e otrzymuj odsetki od swoich lokat
terminowych i mog korzysta z bezpatnej
obsugi czekowej. Gdyby nie istnieli porednicy finansowi, deponenci nie mieliby ani czasu,
ani wiedzy niezbdnej do podjcia optymalnej
decyzji o alokacji rodkw pieninych midzy rne moliwe rodzaje kredytw i inwestycji finansowych. Na tym wanie polega
ekonomiczna istota usug wiadczonych przez
bank jako porednika finansowego.
Dziaalno bankowa oparta

na zasadzie rezerw gotwkowych
W dalszej czci rozdziau pokazujemy, e
banki brytyjskie utrzymuj rezerwy odpowiadajce zaledwie 2% zgromadzonych w nich
wkadw a vista, ktre mog zosta w kadej
chwili wycofane. Gdyby tylko 2% posiadaczy
wkadw na danie w walucie krajowej zdecydowao si na wycofanie swoich pienidzy,
banki nie miayby wystarczajcej iloci gotwki, aby zaspokoi dania klientw.
Wskazuje to na znaczenie pozostaych rodzajw pynnych aktyww, w ktre zainwestoway banki. W przymusowej sytuacji mog
one zamieni szybko na gotwk wiksz
cz aktyww wystpujcych w pozycji
Kredyty udzielone na rynku midzybanko-
116
RAMKA 23.3
Przewodnik po rynkach finansowych dla pocztkujcych
Aktywa finansowe. Papiery uprawniajce posiadacza do otrzymywania okrelonego strumienia
patnoci odsetek w cile okrelonym czasie. Przedsibiorstwa i rzdy zdobywaj fundusze,
sprzedajc aktywa finansowe. Ich nabywcy przeprowadzaj kalkulacje wartoci zaktualizowanej
przyszego strumienia patnoci, co pozwala im oszacowa wysoko ceny, jak mog zaoferowa za owe aktywa. Aktywa finansowe s przedmiotem obrotu wtrnego midzy ludmi jeszcze
przed upywem terminu, w ktrym ich pierwotny emitent jest zobowizany do ich wykupu po
okrelonej cenie.
Gotwka. Banknoty i bilon nie przynoszce odsetek, najbardziej pynny rodzaj aktyww.
Weksle. Krtkoterminowe aktywa finansowe (poniej 1 roku), ktrych termin wykupu przez
pierwotnego wystawc (poyczkobiorc) jest z gry okrelony. Przypumy, e pastwo rozpoczyna sprzeda 3-miesicznych weksli skarbowych. W kwietniu skarb pastwa sprzedaje owe
weksle, zobowizujc si do ich wykupu po 100 za sztuk w lipcu. Weksle skarbowe nie przynosz odsetek, jednak jeli ich cena zakupu wyniosa w kwietniu 97 , to przy odsprzeday pastwu w lipcu daje to efektywny dochd w wysokoci 3% kwartalnie 7, co w skali rocznej oznacza cakiem przyzwoit stop zwrotu z dokonanej lokaty. Im bliej lipca, tym bardziej cena, po
jakiej odbywa si wtrny obrt wekslami skarbowymi, bdzie wzrasta i zblia si do ceny wykupu, tj. 100 . Kupno weksla skarbowego na rynku wtrnym w czerwcu za 99 i odsprzeda
pastwu w lipcu za 100 przynosi jeszcze zysk w wysokoci 1% miesicznie, tzn. ponad 12%
w skali rocznej, przy zastosowaniu procentu skadanego. W zwizku z tym, e weksle skarbowe
mona atwo kupi i sprzeda oraz poniewa ich cena waha si tylko w niewielkim przedziale
(powiedzmy, midzy 97,5 i 98 w maju, jeeli termin ich wanoci wygasa w lipcu), s one
instrumentem finansowym o bardzo wysokiej pynnoci. Zainwestowane w nie pienidze mona
szybko odzyska, wiedzc przy tym w miar dokadnie, jaki dochd osignie si przy ich sprzeday w dowolnym momencie.
Obligacje. Dugoterminowe aktywa finansowe. Jeeli spojrzymy na odpowiedni kolumn
w Financial Times", przedstawiajc notowania obligacji pastwowych, to znajdziemy tam obligacj opisan jako Treasury 5% 2004". Zapis ten oznacza, e pastwo gwarantuje wykupienie
tej obligacji w 2004 r. za 100 (zwykle stosowana cena wykupu obligacji pastwowych). Do
tego czasu posiadacz obligacji bdzie otrzymywa wypaty odsetek w wysokoci 5% rocznie.
Obligacje maj mniejsz pynno ni weksle, nie dlatego, i trudno je sprzeda, lecz ze wzgldu na to, e trudniej jest przewidzie ich cen, a tym samym wysoko dochodu, jaki przynios
w momencie sprzeday. Przyczyny tej niepewnoci wyjaniamy niej, omawiajc najbardziej
skrajny rodzaj obligacji.
Obligacje dajce bezterminowe prawo do dochodu (ang. perpetuities). Obligacje nie podlegajce wykupowi przez pierwotnego emitenta, ktry za to wypaca odsetki w nieskoczono.
7
W rzeczywistoci stopa zwrotu wynosi ok. 3,1%, co w skali roku daje 12,9% (przyp. R.R.).
Makroekonomia
117
W wielkiej Brytanii nazywa si je powszechnie konsolami (consols, od Consolidated stock).

Konsole daj stay dochd w wysokoci 2,5% rocznie w nieskoczono. Wikszo konsoli zostaa wyemitowana w czasach, gdy stopy procentowe byy bardzo niskie. Wtedy nabywcy gotowi byli oferowa za tego rodzaju obligacj cen zblion do 100 . Przypumy, e stopy odsetkowe innych aktyww podniosy si do poziomu, powiedzmy, 10%. Konsole s obecnie przedmiotem obrotu po cenie ok. 25 za sztuk, co oznacza, e nowi nabywcy tych starych obligacji
mog uzyska ze swoich lokat finansowych dochd rwny w przyblieniu 10% rocznie. Warto
przy tym zwrci uwag na dwie rzeczy. Po pierwsze, posiadacz obligacji ponosi strat kapitaow, jeeli pozostae stopy procentowe rosn, a ceny obligacji spadaj. Po drugie, poniewa
cena konsoli wynosia kiedy 100 , a obecnie wynosi tylko 25 , ceny konsoli wykazuj znacznie wiksze wahania ni ceny weksli skarbowych. Im duszy jest termin wykupu obligacji
przez pierwotnego jej emitenta za 100 , tym wiksze wahania moe wykazywa jej bieca
cena rynkowa. Wynika to std, e dotychczasowi posiadacze obligacji usiuj sprzeda je na
rynku, oferujc potencjalnym nabywcom stop zwrotu zblion do obecnej dochodowoci innych aktyww. W rezultacie, mimo e obligacje mona atwo kupi i sprzeda, ich stopie pynnoci nie jest zbyt wysoki. Gdyby kto kupi dzi obligacj, nie byby w stanie dokadnie okreli wysokoci dochodu, jaki mgby osign z jej sprzeday za 6 miesicy.
Papiery wartociowe nie obcione ryzykiem (gilt-edged securities). Okrelenie stosowane
w stosunku do obligacji skarbowych w Wielkiej Brytanii. Nazwa ta (dosownie: o zoconych
brzegach" przyp. tum.) pochodzi std, e nie istnieje niebezpieczestwo bankructwa pastwa
i odmowy wypacania przez nie nalenych odsetek od obligacji.
Akcje przedsibiorstw. Papiery wartociowe bdce tytuem wasnoci czci kapitau akcyjnego spek i uprawniajce do uczestniczenia w podziale dywidendy, tj. czci zysku przedsibiorstwa przeznaczonego do wypaty akcjonariuszom, a nie zatrzymanego w nim w celu finansowania nowych inwestycji (np. maszyny i budowle). W dobrych latach dywidenda jest zazwyczaj
wysoka, w okresach trudnoci gospodarczych moe jej nie by w ogle. W zwizku z tym akcje
uznaje si za rodzaj aktyww finansowych obcionych ryzykiem, a zatem niezbyt pynny.
W kracowym przypadku przedsibiorstwo moe nawet zbankrutowa, co pozbawi jego akcje
jakiejkolwiek wartoci.
^ ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ J
wym". Dlatego wanie banki utrzymuj pewn cz swoich zasobw w formie pynnych
aktyww, mimo e mogyby osign wysze
dochody albo z oprocentowania poyczek
o niszym stopniu pynnoci (rednio- i dugoterminowych), udzielanych gospodarstwom
domowym i przedsibiorstwom, albo te z zakupu mniej pynnych papierw wartociowych. Sztuka kierowania bankiem polega
m.in. na umiejtnoci oceny i wyboru optymalnej struktury aktyww, tj. proporcji, w jakich powinno si utrzymywa pynne aktywa,
wczajc gotwk, oraz aktywa o niszym
stopniu pynnoci (np. kredyty dugoterminowe), ale przynoszce wysze odsetki.
nych rodkw patniczych, ktrych zdolno

do zapaty jest nieograniczona. Mona je wy-
1 23.4 1
Banki komercyjne
a poda pienidza
Wspczenie pienidz definiuje si jako
wszystkie rodzaje powszechnie akceptowa-
118
korzysta w dowolnym czasie do zapacenia

dowolnej sumy dowolnej osobie. Ich miar
jest suma banknotw i bilonu znajdujcych si
w obiegu pozabankowym plus wkady na danie w bankach.
Krtkie omwienie metod pomiaru wielkoci tych wkadw znajduje si w nastpnym
podrozdziale.
Kreacja pienidza przez banki

Podobnie jak zotnicy w naszym prostym
przykadzie, wspczesne banki dokonuj kreacji pienidza przez stwarzanie moliwoci
przekraczania stanu konta i tworzenie wkadw na danie o wartoci przewyszajcej
poziom rezerw gotwkowych zgromadzonych
w skarbcach bankw. Istota tych operacji
sprowadza si do tego, e bank otwiera niektrym swoim klientom nowe konta lub dokonuje nowego zapisu podwyszajcego stan
konta ju istniejcego, przy czym zmianom
tym nie towarzyszy jakikolwiek dopyw gotwki do banku. Te rachunki bankowe to pienidz, poniewa ich posiadacze mog wypisywa w ich ciar czeki i wykorzystywa je
jako rodek zapaty.
Nowoczesna dziaalno bankowa oparta
na zasadzie rezerw gotwkowych jest nieodczn czci procesu kreacji pienidza. Zamy, e w gospodarce wystpuje dziesi
bankw, z ktrych kady jest w stanie rozszerza dziaalno kredytow do momentu,
w ktrym rezerwy gotwkowe zgromadzone
w skarbcu bd zdeponowane w banku centralnym osign poziom 10% wartoci wszystkich wkadw8. Przypumy, e do jednego
z bankw przychodzi klient, ktry wpaca dodatkowo 100 w gotwce na swj rachunek
czekowy. Wynika std, e aktywa gotwkowe
owego banku oraz jego pasywa w formie
wkadw na danie zwikszyy si w efekcie
o 100 kade.
Aby pokaza, na czym polegaj wystpujce midzy bankami wspzalenoci, przyjmijmy, e tylko jeden bank zwiksza rozmiary
akcji kredytowej. W tablicy 23.3 moemy doskonale zobaczy, co dzieje si dalej. Bank A
przyj wpat 100 w formie gotwki,
w zamian za co stworzy wkad na sum
100 . W fazie 1 udziela on poyczki w wysokoci 90 , tj. 90% swoich dodatkowych rezerw gotwkowych. Przypumy, e poyczka
ta przybiera form zapisu na twoim koncie na
kwot 90 , do wysokoci ktrej moesz wystawia czeki. Aktywa banku wynosz teraz
100 w postaci gotwki plus warto udzielonego kredytu na sum 90 . Warto wkadw
jest take rwna 190 , na co skadaj si depozyt w wysokoci 100 pierwszego klienta,
ktry wpaci gotwk, oraz dodatkowy wkad
na danie na sum 90 , w ktrego ciar
moesz wypisywa czeki.
W fazie 2 wykorzystae w peni udzielon
ci poyczk 90 , obniajc w ten sposb stan
swojego konta w banku do zera. Sklepy, na
ktre wypisywae czeki, odebray nalene im
90 w gotwce w twoim banku. I chocia
bank osign w tym momencie podany
stan, w ktrym jego rezerwy gotwkowe stanowi 10% caoci zgromadzonych w nim
wkadw, nie jest to jeszcze koniec caej historii. Sklepy dysponuj obecnie dodatkowym
zasobem gotwki rwnym 90 . Jeeli korzystaj one rwnomiernie z usug wszystkich
dziesiciu bankw, to wpata przez wacicieli
sklepw dodatkowej gotwki na rachunki
bankowe bdzie oznaczaa, e do twojego
Poziom 10% przyjmujemy w naszym przykadzie

w celu uproszczenia rachunku.
8
Czy sytuacja ta odpowiada stanowi rwnowagi banku, ktrego celem jest maksymalizacja zysku? Na pewno nie. Bank bdzie dy
do zwikszenia skali udzielanych kredytw, na
ktrych zarabia odsetki. Przyjmujc zaoenie,
e stopa rezerw gotwkowych bankw wynosi
10%, zakadamy jednoczenie, e pocztkow
reakcj banku na przyrost wkadw bdzie
udzielenie nowych kredytw na sum 90 , co
odpowiada 90% otrzymanego wanie dopywu dodatkowych rezerw gotwkowych.
Makroekonomia
119
TABLICA
Bezporednia ekspansja kredytowa pojedynczego banku
Faza
Aktywa
Pasywa
Gotwka 100
kredyty 90
Wkady 190
Gotwka 10
kredyty 90
Wkady 100
Gotwka 19
kredyty 90
Wkady 109
Gotwka 19
kredyty 98,10
Wkady 117,10
23.3
banku wpynie 9 w gotwce. Zostao to pokazane w fazie 3.
W fazie 4 widzimy, e nasz bank udzieli
teraz nowego kredytu w wysokoci 90% dodatkowego depozytu rwnego 9 . Jego rezerwy gotwkowe wynosz obecnie 19 , za
suma udzielonych kredytw 98,10 , na co
skadaj si pocztkowy, udzielony ci kredyt
90 oraz nowy kredyt w wysokoci 8,10 , tj.
90% nowego wkadu w gotwce na sum 9 .
Poniewa wykorzystae ju cakowicie uzyskany w banku kredyt w rachunku biecym,
na ogln warto wkadw w banku (117,10
) skada si obecnie 100 pocztkowego depozytu w gotwce, 9 nowych wkadw pochodzcych z lokaty gotwki dokonanej przez
sklepy oraz kolejny zapis na koncie na sum
8,10 umoliwiajcy wypisywanie w jego
ciar czekw.
Kiedy kredyt ten zostanie wykorzystany,
zasoby gotwki banku zmniejsz si o 8,10 ,
gdy zaczn zgasza si do niego klienci
i przedstawia do realizacji czeki. Bank moe
rwnoczenie oczekiwa, e 10% tej sumy
wrci do niego wkrtce jako nowe wkady gotwkowe, jeeli tylko zostanie spenione zaoenie o rwnomiernym udziale wszystkich
bankw w przyjmowaniu lokat pieninych
klientw. Majc pokrycie w gotwce rwne
0,81 , bank ponownie nieco zwikszy rozmiary swojej akcji kredytowej. By moe bdziesz teraz chcia samodzielnie wypeni od
powiednimi liczbami tablic i rozwin nasze
rozumowanie w kolejnych fazach opisywanego procesu.
Jak wynika z tablicy 23.3, nawet pojedynczy bank moe dokonywa kreacji pienidza.
Pocztkiem caego procesu bya wpata gotwkowa klienta na sum 100 . W fazie 4
81 z tej sumy pozostawao poza bankiem,
natomiast
warto
wkadw
wynosia
117,10 . Poda pienidza wzrosa ze 100
do 198,10 9. Mona odnie wraenie, e po-
120
jedynczy bank, dziaajc w odosobnieniu, jest

w stanie wykreowa mnstwo dodatkowego
pienidza. Jest to jednak nic w porwnaniu
z iloci pienidza, jak moe stworzy cay
system bankowy, jeeli banki wspdziaaj ze
sob.
Pojedynczy bank, podwyszajc poziom
wkadw, traci w efekcie wiksz cz swoich zasobw gotwki, jako e kredytobiorcy
wystawiaj czeki w ciar swoich nowych
wkadw. Ta sama gotwka zostanie wprawdzie ponownie ulokowana w systemie bankowym ujmowanym jako cao, jednak do naszego przykadowego banku dopynie z powrotem tylko niewielka jej cz. Przypumy
Gdyby nawet pozostajca poza bankiem gotwka
na sum 81 zostaa ulokowana w innych bankach,
9
odpowiadayby
temu
wkady
na
sam
sum.
W kadym wic przypadku sum 81 dodajemy do

117,10 i otrzymujemy w rezultacie 198,10 .
teraz jednake, e wszystkie pozostae banki

take zwikszay stan swoich wkadw i rozszerzay dziaalno kredytow w kadym
przypadku, kiedy nastpowa dopyw do nich
dodatkowej gotwki.
Cd dzieje si z 81 wycofanymi z naszego
banku w fazie 2 i nie ulokowanymi w nim ponownie w fazie 3? Wpywaj one jako nowe
wkady do innych bankw, ktre dziki temu
mog zwikszy skal udzielanych poyczek.
W miar jak ludzie realizuj czeki wystawione w ciar owych wkadw, nasz bank otrzyma take swoj cz kolejnego strumienia
gotwki i utworzy dziki niej dodatkowe
wkady. Przy zaoeniu, e caa wycofana gotwka jest pniej ponownie lokowana w bankach, system bankowy jako cao nie traci
gotwki w miar rozszerzania dziaalnoci depozytowej.
W tablicy 23.4 pokazujemy, w jaki sposb
przebiega proces rozszerzania przez cay system bankowy skali kreacji wkadw w sytuacji, kiedy nastpuje dopyw do niego dodatkowej gotwki o wartoci 100 . Przyjmijmy
na pocztku, e kady z bankw udziela kredytw do wysokoci 90% posiadanych rezerw
gotwkowych. W fazie 1 system bankowy
udziela zgodnie z tym zaoeniem
kredytw na sum 90 i kreuje 90 nowych wkadw, przy wyjciowym poziomie
zasobw gotwki i odpowiadajcym mu stanie wkadw wynoszcym 100 .
W odrnieniu od pojedynczego banku,
system bankowy nie traci jednak gotwki.
W fazie 2 banki przekonuj si, e ich aktywa
gotwkowe nie zmniejszaj si. Prbuj wic
udzieli nieco wicej kredytw i utworzy
TABLICA
jeszcze wicej wkadw. Nadal jednak okazuje si, e ich rezerwy gotwki nie stopniay.
Podejm wic kolejn prb zwikszenia skali
udzielanych kredytw. Dziaalno kredytowa bdzie si wic coraz bardziej rozszerzaa
a do osignicia granicy 900 wartoci kredytw i odpowiadajcej jej sumy 900 w postaci wkadw. Do tego naley doda 100
pocztkowych
wkadw
odpowiadajcych
wartoci pocztkowej wpaty gotwki, ktra
zainicjowaa cay proces. W ostatnim wierszu
tablicy 23.4 wida dobrze, e kademu bankowi pojedynczo oraz systemowi bankowemu
jako caoci udao si osign zamierzon
10-procentow stop rezerw gotwkowych liczonych w stosunku do wartoci cakowitych
wkadw.
Pocztkowo poda pienidza wynosia
100 i miaa form gotwki zgromadzonej
przez klientw. Gotwka ta zostaa obecnie
wyczona z obiegu. Suma wkadw zgromadzonych w bankach wynosi natomiast teraz
1000 i to jest wanie wielko poday pienidza. System bankowy dokona zamiany gotwki w obiegu o wartoci 100 na wkady
bankowe o wartoci 1000 , w ciar ktrych
mona wypisywa czeki bdce rodkiem
patniczym. Prowadzi to zatem do wniosku, e
banki odgrywaj istotn rol w okrelaniu
wielkoci poday pienidza.
23.4
Rozszerzenie skali kreacji wkadw przez cay system bankowy

Faza
1
2
3
Makroekonomia
Aktywa
Gotwka 100
Gotwka 100
Gotwka 100
Pasywa
+
+
+
kredyty 90
kredyty 180
kredyty 900
Wkady 190
Wkady 280
Wkady 1 000
121
23,5
Baza monetarna
i mnonik kreacji pienidza
Rezerwy gotwkowe bankw komercyjnych
s tylko niewielk czstk wartoci zgromadzonych w nich wkadw, a zatem kreowany
przez banki pienidz depozytowy jest we
wspczesnej gospodarce znacznie waniejszym skadnikiem poday pienidza. Udao
nam si ju opanowa podstawy wiedzy o pienidzu. Mamy teraz do wykonania kolejne
wane zadanie: poczenie w jedn cao luno powizanych dotd ze sob elementw teorii pienidza. Postaramy si zrobi to w tym
podrozdziale. Wysoko wkadw w bankach
zaley od poziomu rezerw gotwkowych
w systemie bankowym. Aby mc uzupeni
nasz analiz czynnikw okrelajcych wielko poday pienidza, musimy zbada, co
determinuje ilo gotwki, ktra zostanie ulokowana w systemie bankowym.
Za porednictwem banku centralnego pastwo kontroluje emisj pienidza symbolicznego we wspczesnej gospodarce. Wiemy
ju, e kreacja pienidza symbolicznego przez
instytucje prywatne, jeeli jego warto jako
rodka wymiany przewysza koszty jego produkcji, powinna by zabroniona przez prawo.
Baza monetarna iub inaczej zasb
pienidza wielkiej mocyjest to czna ilo
banknotw i bilonu w obiegu pozabankowym oraz znajdujcych si w systemie bankowym.
zytowe w bankach i dysponuj ksieczkami

czekowymi, nosz przy sobie pewn ilo gotwki. Nikomu chyba nie przyszoby do gowy wypisywanie czeku przy paceniu za przejazd autobusem. A ile razy stae w kolejce do
kasy kolejowej za kim, kto wypisywa czek,
aby zapaci za bilet, zymae si z powodu
wynikego std opnienia i dochodzie do
wniosku, e zapata gotwk pozwoliaby
oszczdzi wiele czasu?
Istniej jednak take inne powody, dla ktrych ludzie trzymaj gotwk. Wiele osb nie
darzy zaufaniem bankw i przechowuje swoje
oszczdnoci w poczosze. Warto podkreli,
e tylko 2/3 gospodarstw domowych w Wielkiej Brytami ma rachunki czekowe. Inni z kolei trzymaj gotwk, gdy zamierzaj przeprowadzi nielegalne lub ukrywane przed
urzdem skarbowym transakcje w szarej
strefie".
W jaki sposb poda pienidza jest powizana z baz monetarn, czyli ogln sum
banknotw i bilonu wyemitowanych przez
bank centralny? Odpowied na to pytanie wie si z pojciem mnonika kreacji pienidza.
Mnonik kreacji pienidza obrazuje wielko zmiany zasobu pienidza, wywoanej
zmian bazy monetarnej o jednostk (np.
Wiemy ju, e czynnikiem okrelajcym,

jak wielokrotnoci danej wielkoci rezerw
gotwkowych bdzie suma pienidza depozytowego, jest zamierzona relacja wielkoci re-
Jak dua cz bazy monetarnej bdzie

trzymana przez banki komercyjne jako rezerwy gotwkowe? W uproszczonym przykadzie w poprzednim podrozdziale przyj limy
zaoenie, e sektor pozabankowy zoy cao swoich zasobw gotwkowych w bankach. Jest to jednak znaczne uproszczenie.
Nawet ci wszyscy, ktrzy maj rachunki depoMoemy wic zapisa:
poda pienidza = mnonik kreacji pienidza x
x baza monetarna.
(23.4)
Wysoko mnonika kreacji pienidza zaley od dwch kluczowych wspczynnikw:
planowanej przez banki stopy rezerw gotwkowych (tj. stosunku rezerw do cakowitej
wartoci wkadw) oraz od planowanego stosunku gotwki w obiegu pozabankowym do
cakowitej wartoci wkadw w bankach.
122
zerw gotwkowych bankw do wkadw ogem. Im nisza jest zamierzona stopa rezerw
gotwkowych, tym wiksz sum wkadw
stworz banki na podstawie danych rezerw
i tym wiksza bdzie poda pienidza.
Podobnie im niszy planowany przez sektor pozabankowy stosunek gotwki w obiegu
do wkadw tego sektora w bankach, tym
wiksza bdzie poda pienidza dla danej iloci pienidza wielkiej mocy, wyemitowanego
przez bank centralny. Poniewa wiksza relatywnie cz bazy monetarnej znajduje si
w tym przypadku na rachunkach bankowych,
banki s wic w stanie wykreowa wicej depozytw.
Dokadn formu mnonika kreacji pienidza podajemy w ramce 23.4. Zamy, e
banki chc utrzymywa stop rezerw gotwkowych na poziomie 1% cakowitej wartoci
ich wkadw na danie oraz e sektor pozabankowy zamierza utrzymywa stosunek gotwki w obiegu do wartoci jego wkadw na
danie na poziomie 3%.
Z formuy przedstawionej w ramce 23.4
wynika, e w tym przypadku mnonik kreacji
pienidza wynisby 27. Kady wzrost bazy
monetarnej o 100 prowadziby do powikszenia poday pienidza o 2700 .
Na tym etapie powinnimy przede wszystkim pamita, e wzrost planowanej stopy rezerw gotwkowych bankw bd te planowanej przez sektor prywatny stopy gotwka/suma wkadw na rachunkach czekowych
spowoduje obnienie wartoci mnonika pienidza. Przy danej wielkoci bazy monetarnej
oznacza to, e poda pienidza zmniejszy si.
Wiemy ju, jakie czynniki okrelaj wysoko stopy rezerw gotwkowych zamierzonej
przez banki komercyjne. Im wysze jest
(przynoszce bankom dochd) oprocentowanie kredytw w stosunku do oprocentowania
wkadw, tym wiksza skonno bankw do
rozszerzania skali kredytowania i na tym niszym poziomie bd one chciay utrzymywa
swoje rezerwy gotwkowe w stosunku do stanu zgromadzonych w nich wkadw a vista.
Istnieje te odwrotna zaleno: im trudniej
jest przewidzie skal ewentualnego wycofywania pienidzy z rachunkw a vista oraz im
mniejsze s moliwoci udzielania przez banki kredytw o wysokim stopniu pynnoci,
tym wysze rezerwy gotwkowe bd one
zmuszone utrzymywa przy kadych rozmiarach dziaalnoci kredytowej.
Co okrela z kolei wysoko zamierzonej
stopy gotwki w obiegu w sektorze pozabankowym do wkadw na danie? Zaley ona
czciowo od czynnikw instytucjonalnych,
Makroekonomia
w tym np. od tego, czy przedsibiorstwa wypacaj wynagrodzenia czekiem, czy w gotwce. W pewnym stopniu zaley to take od
stopy opodatkowania i siy stwarzanych przez
ni bodcw do trzymania gotwki w celu regulowania
nie
rejestrowanych
patnoci
i zmniejszania w ten sposb obcie podatkowych.
Jednak stosowanie kart kredytowych obniy zapotrzebowanie na gotwk. Karty kredytowe s tymczasowym rodkiem patnoci,
czym w rodzaju substytutu pienidza, a nie
pienidzem samym w sobie. Kiedy podpisujesz dowd zapaty kart kredytow, nie moe
on by wykorzystany do dokonania dalszych
zakupw. W cigu okrelonego, krtkiego
czasu musisz uzupeni stan swojego rachunku w banku gotwk lub czekiem, ktre s
ostatecznym rodkiem patniczym. Poniewa
jednak karty kredytowe sprawiaj, e ludzie,
ktrzy posiadaj rachunki czekowe, mog nosi przy sobie mniej gotwki, zwikszajcy
si zakres ich stosowania spowoduje prawdopodobnie spadek zamierzonej stopy gotwka/wkady na danie w bankach.
Rysunek 23.1 jest podsumowaniem naszych rozwaa na temat zalenoci midzy
baz monetarn i poda pienidza. Baza monetarna lub inaczej zasb pienidza
wielkiej mocy wystpuje albo w postaci rezerw gotwkowych trzymanych przez banki,
albo gotwki w obiegu. Poniewa suma wkadw w bankach jest wielokrotnoci ich rezerw gotwkowych, mnonik kreacji pienidza jest wikszy od jednoci. Mnonik kreacji
pienidza bdzie tym wikszy, im:
123
---------------
RAMKA | 23.4
Mnonik kreacji pienidza
Przyjmijmy, e banki chc utrzymywa rezerwy gotwki R, rwne okrelonej czci cb ich
wkadw Z), oraz e sektor pozabankowy utrzymuje w obiegu gotwk C, ktrej suma jest rwna pewnej czci cp wkadw D w bankach:
R - c b D oraz C = c p D.
Baza monetarna H , czyli zasb pienidza wielkiej mocy, jest rwna sumie gotwki w obiegu
i gotwki zgromadzonej w bankach. W zwizku z tym:
H = C + R = (c b + c p )D.
Wreszcie, poda pienidza jest rwna sumie gotwki w obiegu C oraz wkadw D.
W rezultacie:
Dwa ostatnie rwnania pozwalaj wyznaczy warto mnonika, czyli relacji M do H :
Wykorzystujc dane z tablicy 23.5, mamy:
zatem mnonik kreacji pienidza jest rwny:
ktra to wielko jest oczywicie po prostu relacj M4 do MO (798,3/28,8).

'y
________________________ ^^^^^^^^ ___________________________________________________________________________________________
124
23.1 )
RYSUNEK
Czynniki okrelajce poda pienidza

Poda pienidza obejmuje gotwk w obiegu oraz
wkady w bankach. Baza monetarna, wyemitowana
przez bank centralny, skada si z gotwki w obiegu
oraz rezerw gotwkowych bankw. Poniewa wkady s wielokrotnoci rezerw gotwkowych bankw, mnonik kreacji pienidza jest wikszy od jednoci. Baza monetarna to inaczej pienidz wielkiej
mocy, poniewa jej cz zostaje zwielokrotniona
w efekcie kreacji przez system bankowy dodatkowych wkadw, ktre s najwaniejszym skadnikiem poday pienidza.
Baza monetarna
a) nisza jest planowana przez sektor pozabankowy stopa gotwka/wkady na danie, co daje bankom wicej gotwki,
umoliwiajc zwielokrotnion kreacje kredytu (pienidza depozytowego);
b) nisza jest zamierzona przez banki stopa
rezerwy gotwkowe/wkady, co umoliwia
kreacj wikszej iloci depozytw przy
kadym poziomie rezerw gotwkowych.
23.6
Miary pienidza
Pienidz jest rodkiem wymiany, poda pienidza za to suma gotwki w obiegu pozaMakroekonomia
bankowym oraz wkadw w bankach. Wyglda to bardzo prosto, ale w rzeczywistoci jest
duo bardziej zoone. Pojawiaj si bowiem
dwa pytania: ktre z wkadw bankowych
tworz poda pienidza i dlaczego zaliczamy
do niej tylko wkady bankowe.
Aktywa finansowe s bardzo zrnicowane
pod wzgldem pynnoci. W peni pynnym
rodzajem aktyww jest z definicji gotwka.
Prawie tak samo pynne s wkady na danie
(rachunki czekowe), cho kady z nas na pewno znalaz si kiedy w sytuacji, w ktrej mia
problemy z zapat czekiem. Znacznie niszy
stopie pynnoci cechowa do niedawna
wkady terminowe (rachunki oszczdnociowe), ostatnio jednak instytucje finansowe stosuj na coraz wiksz skal praktyk automatycznego transferu rodkw midzy rachunkami oszczdnociowymi i czekowymi, kiedy
stan tych ostatnich zbytnio si obniy.
W efekcie rachunki oszczdnociowe stay si
niemal rwnie pynnym rodkiem patniczym
jak rachunki czekowe.
W statystykach brytyjskich rozrnia si
obecnie wkady detaliczne i hurtowe. Wkady
detaliczne to depozyty otwarte lub prowadzone w gwnych oddziaach bankw na oglnie
obowizujcych warunkach (min. wysoko
oprocentowania). Natomiast wkady hurtowe
to jednorazowe transakcje o duej wartoci,
zawierane przez banki z przedsibiorstwami,
ktre indywidualnie negocjuj wysoko stopy procentowej. Wkady te mog mie take
do znaczn pynno.
Do lat osiemdziesitych stosunkowo atwo
byo okreli, ktre instytucje finansowe byy
bankami, a ktre nie, i jakie rodzaje wkadw
mona w zwizku z tym uzna za skadnik poday pienidza. Deregulacja dziaalnoci finansowej znacznie utrudnia jej jednoznaczn
kwalifikacj zarwno w Wielkiej Brytanii, jak
i w USA, a ostatnio podobne trudnoci pojawiy si w Europie kontynentalnej. Do pocztku lat osiemdziesitych banki brytyjskie nie
udzielay kredytw na zakup domw, za czeki wystawiane w ciar wkadw w towarzystwach budowlanych nie byy honorowane
125
w sklepach. Obecnie banki" zacicie konkuruj na rynku kredytw hipotecznych, a czeki

towarzystw budowlanych s powszechnie akceptowane jako rodek patniczy. Tym samym
stopniowo znikny powody uniemoliwiajce
wczenie wkadw w towarzystwach budowlanych do miar poday pienidza.
Rysunek 23.2 przedstawia rne miary poday pienidza i wystpujce midzy nimi
wspzalenoci. Agregat MO oznacza szerok
baz monetarn, ktra obejmuje gotwk w
obiegu pozabankowym, gotwk w posiadaniu bankw oraz rachunki bankw komercyjnych w banku centralnym, i jest najwsz
miar pienidza. Punktem wyjcia do konstruowania szerszych agregatw pieninych jest
ilo gotwki w obiegu.
Jeeli dodamy do niej cao wkadw na
danie, to otrzymamy agregat Ml, uznawany
za podstawow miar poday pienidza w wskim ujciu. Ml, powikszony o wkady terminowe i certyfikaty depozytowe sektora pozabankowego, daje agregat M3, uwaany za
najlepsz miar
w szerokim ujciu.
poday
pienidza
krajowego
Poniewa pynno rnych rodzajw aktyww finansowych jest ogromnie zrnicowana, bardzo trudno jest precyzyjnie wykreli lini demarkacyjn oddzielajc aktywa
uznawane za pienidz od tych, ktrych nie
wcza si do miar poday pienidza. Tradycyjnie stosowano podzia rnych miar poday pienidza zgodnie z nasz definicj agregatw MO, Ml i M3. Wszystkie one obejmoway wycznie warto gotwki i wkadw
w walucie krajowej, pomijay za zasoby pienidza w walutach obcych.
Podejcie takie w rzeczywistoci sprawdza
si w zwizku z coraz szerszym wykorzystywaniem depozytw towarzystw budowlanych
jako rodka patniczego oraz przeksztacaniem
si wielu towarzystw budowlanych w banki
komercyjne.
Zmieniajca si rzeczywisto sprawia, e
obecnie statystyki dotyczce agregatw pieninych ujmuj cznie banki i towarzystwa
budowlane. Przedstawia to rysunek 23.2.
Agregat M2 obejmuje gotwk w obiegu plus
wkady detaliczne a vista w bankach plus
wkady detaliczne i udziay w towarzystwach
budowlanych. Natomiast agregat M4 to tradycyjne M3 powikszone o wkady i udziay
sektora pozabankowego (prywatnego) w towarzystwach budowlanych i pomniejszone
o posiadane przez towarzystwa budowlane zasoby gotwki, wkady bankw i bankowe certyfikaty depozytowe.
23.7
Konkurencja
midzy bankami
Deregulacja usug finansowych, umoliwiajc
podejmowanie dziaalnoci przez coraz wiksz liczb bankw, spowodowaa znaczne zaostrzenie si konkurencji we wspczesnym
sektorze bankowym. Banki konkuruj ze sob
za pomoc wysokoci zarwno oprocentowania oferowanego posiadaczom wkadw, jak
i kosztu kredytw obciajcego poyczkobiorcw.
TABLICA
23.5
Wskie i szerokie miary pienidza

w Wielkiej Brytanii, czerwiec 1999 r.
(mld )
Szeroka baza monetarna MO
- gotwka w bankach i ich rezer-
28,8
wy w banku centralnym
= gotwka w obiegu
+ wkady detaliczne w bankach
+ udziay i wkady w towarzy-
= 6,0
22,8
404,5
stwach budowlanych
+ wkady hurtowe
Poda pienidza M4
r d o : ONS, Financial Statistics.
104,7
266,3
798,3
126
RYSUNEK f 23.2
------Agregaty pienine w Wielkiej Brytanii

Publikowane obecnie w Wielkiej Brytanii statystyki zawieraj dane wycznie na temat agregatw-MO i M4. Szybki rozwj i deregulacja rynkw finansowych (ktre spowodoway znaczne
nasilenie konkurencji i pojawienie si wielu nowych produktw finansowych) sprawiy, e dzisiaj znacznie atwiej jest dokonywa substytucji midzy pienidzem w wskim" i pienidzem
w szerokim" znaczeniu w ich funkcji rodka patniczego. Jeeli punktem wyjcia przy konstruowaniu nowoczesnej definicji pienidza jest baza monetarna, to pierwszym sensownym miejscem, w ktrym naleaoby przeprowadzi lini demarkacyjn midzy pienidzem" a niepienidzem", jest agregat M4. Rzeczywiste dane na temat wielkoci poszczeglnych agregatw
pieninych w 1999 r. zawiera tablica 23.5.
Szeroka baza monetarna MO
Gotwka w bankach
i ich rezerwy w banku centralnym
=
Gotwka w obiegu pozabankowym
+
Detaliczne wkady na danie
Hurtowe wkady na danie
Poda pienidza M1
Wkady detaliczne i udziay

w towarzystwach budowlanych
Poda pienidza M2
+
Wkady terminowe i certyfikaty
depozytowe sektora prywatnego
Poda pienidza M3
+
Wkady i udziay sektora prywatnego
w towarzystwach budowlanych
Gotwka, wkady i certyfikaty

depozytowe bankw
w posiadaniu
towarzystw budowlanych
Poda pienidza M4
Makroekonomia
127
jest to rnica wysokoci

oprocentowania
kredytw
i
wkadw
w danym banku.
Mara
odsetkowa
Mara odsetkowa pozwala pokry koszty

wiadczenia usug bankowych. Jeeli przewysza ona koszty, jest rdem zysku dla
banku. Istnienie zyskw staje si zacht do
wejcia na rynek nowych bankw. Powoduje
to wzrost konkurencji na rynku i stwarza presj na obnik mar odsetkowych. Przy wikszej liczbie konkurujcych ze sob bankw
spada przede wszystkim oprocentowanie kredytw. Podobnie, coraz silniejsza konkurencja
o wkady powoduje, e banki oferuj klientom
wysze oprocentowanie depozytw. Oba te
efekty prowadz do zmniejszenia si mar odsetkowych.
Rwnowaga na rynku usug bankowych
uksztatuje si w punkcie, w ktrym przestanie si ju opaca przyciganie nowych wkadw w celu sfinansowania nowych kredytw.
Koszt kracowy rodkw pieninych (oprocentowanie wkadw) powikszony o koszt
kracowy prowadzenia dziaalnoci bankowej oraz mar zysku odpowiadajc warunkom rwnowagi zrwnuje si wwczas
z utargiem (przychodem) kracowym (powikszonym o odpowiedni narzut na ryzyko
niewypacalnoci banku), jaki mona osign
z udzielenia nowych kredytw. W warunkach
konkurencji doskonaej, kiedy istnieje swoboda wejcia, znikaj zyski nadzwyczajne.

Dziaalno bankowa podlega pewnej regulacji, cho dzi jest ona sabsza ni w przeszoci. Co wicej, znaczny zakres korzyci
skali w dziedzinie usug bankowych sprawia,
e dominuje tam konkurencja niedoskonaa.
Oba te czynniki powoduj, i w stanie rwnowagi banki osigaj najczciej dodatnie zyski ekonomiczne. Niemniej, jeli tylko potrafimy dokadnie okreli struktur rynku, jestemy take w stanie przewidzie relacje
(wzgldn wysoko) oprocentowania wkadw i kredytw. W przyszoci mona si
spodziewa, e (przy zaoeniu ceteris paribus) dalsza deregulacja dziaalnoci bankowej
doprowadzi do jeszcze wikszej obniki mar
odsetkowych.
Konkurencja midzy bankami oraz zakres
regulacji wyznaczaj wic optymaln wielko strumienia gotwki (wkadw), jaki
opaca si przycign do sektora bankowego
przez maksymalizujce zysk banki. Te dwa
czynniki okrelaj take optymalny poziom
rezerw gotwkowych bankw. Oznacza to, e
dwa podstawowe parametry wpywajce na
wysoko mnonika kreacji pienidza z ramki
23.4 c p i cb nie s dane raz na zawsze,
ale zale od przebiegu konkurencji midzy
bankami.
P
Podsumowanie
1. Pienidz spenia cztery funkcje: rodka wymiany (lub inaczej rodka patniczego), rodka
przechowywania wartoci (tezauryzacji), jednostki rozrachunkowej oraz rodka odroczonych

patnoci. Pienidz odrnia od innych aktyww peniona przeze funkcja rodka wymiany.
2. W gospodarce barterowej (bezpieninej) przeprowadzanie transakcji wymiennych jest kosztowne, poniewa musi wystpowa podwjna zbieno zapotrzebowania. Zastosowanie
rodka wymiany obnia koszty kojarzenia ze sob sprzedawcw i nabywcw oraz umoliwia
spoeczestwu przeznaczenie rzadkich zasobw na inne cele. Pienidz symboliczny reprezentuje wiksz warto jako rodek wymiany ni w innych zastosowaniach. Ze wzgldu na
to, e jego warto jest znacznie wysza od kosztw jego produkcji, pienidz symboliczny
pozwala dodatkowo zaoszczdzi zasoby potrzebne do uatwienia procesu wymiany.
128
3. Pienidz symboliczny jest akceptowany albo dlatego, e ludzie wierz, i mona go bdzie
nastpnie uy do dokonania zapaty, albo te dlatego, e pastwo uznaje go za prawnie obowizujcy rodek patniczy. Pastwo kontroluje poda pienidza symbolicznego.
4. Historia o zotniku-bankierze dobrze ilustruje rol odgrywan przez wspczesne banki.
Zotnicy kreuj pienidz przez udzielanie kredytw. Kredyty te przyjmuj posta albo zota
-wprowadzanego do obiegu, a poprzednio trzymanego w skarbcach, albo podwyszenia wartoci wkadw (poprzez zapis na koncie przyp. tum.). Istnieje odwrotna zaleno midzy
poziomem rezerw gotwkowych, z jednej strony, oraz wysokoci dochodw osiganych
z odsetek i ryzykiem niewypacalnoci z drugiej. Decyzja dotyczca wysokoci rezerw oznacza zatem jednoczenie wybr okrelonego poziomu ryzyka i dochodowoci.
5. Wspczesne banki komercyjne wystpuj w roli porednikw finansowych, przycigajc
wanie w ten sposb wkady. Krajowy system rozliczania czekw, ktre s wygodn form
regulowania nalenoci, jest czynnikiem skaniajcym do lokowania zasobw gotwki na rachunkach a vista. Oprocentowane rachunki terminowe zwikszaj atrakcyjno lokowania
i przycigaj do bankw kolejne fundusze. Banki prowadz take dziaalno kredytow, poyczajc pienidze w formie krtkoterminowych kredytw o wysokiej pynnoci i dugoterminowych kredytw o niszym stopniu pynnoci. Inwestuj one rwnie uzyskane rodki,
lokujc je w papierach wartociowych.
6. Bardzo zoone rynki finansowe krtkoterminowych pynnych kredytw umoliwiaj wspczesnym bankom prowadzenie dziaalnoci nawet przy bardzo niskim poziomie rezerw gotwkowych w stosunku do sumy ich wkadw. Poda pienidza obejmuje gotwk w obiegu
oraz wkady.
7. Baza monetarna MO jest sum gotwki w obiegu i rezerw gotwkowych bankw. Mnonik
kreacji pienidza jest to iloraz poday pienidza i bazy monetarnej; jest on wikszy od jednoci. Mnonik kreacji pienidza jest tym wikszy, im: a) nisza jest planowana stopa rezerw
gotwkowych bankw, b) niszy jest zamierzony stosunek gotwki w obiegu do wkadw
sektora pozabankowego.
8. Deregulacja rynkw finansowych umoliwia wejcie na rynek usug bankowych towarzystwom budowlanym. Agregat M4 jest szerok miar poday pienidza i obejmuje wkady zarwno w bankach, jak i towarzystwach budowlanych.
P
Podstawowe pojcia
Pienidz 94
Gospodarka bezpienina (barterowa) 95
Jednostka rozrachunkowa 96
rodek przechowywania wartoci (tezauryzacji)
Pienidz symboliczny 96
Pienidz bezgotwkowy (IOU) 97
Wkad (depozyt)
98
Rezerwy 99
Stopa rezerw 99
Panika finansowa 100
Poda pienidza 101
Makroekonomia
96
129
Porednik finansowy 101

Banki komercyjne 102
System clearingowy (rozliczeniowy)
102
Pynno 104
Baza monetarna (zasb pienidza wielkiej mocy)
Mnonik kreacji pienidza 112
Mara odsetkowa 117
111
Zadania sprawdzajce
1. a) Przy zakupie nowego samochodu nabywca musi odda w zamian inny, uywany. Czy uy-
2.
3.
4.
5.
6.
7.
wany samochd jest rodkiem wymiany? Czy mona to uzna za transakcj barterow?
b) Czy na podstawie obserwacji kogo, kto kupuje tabletki mitowe (biae krki) w zamian
za monety (srebrne krki), mgby powiedzie, ktry z tych krkw jest pienidzem?
Zotnik utrzymuje 100% rezerw w stosunku do stanu wkadw. Co dzieje si z poda pienidza w sytuacji, gdy klient wycofa ze skarbca zoto?
Pocztkowo w roli pienidza uywano zotych monet, ludzie jednak mogli przetapia je na
zoto i wykorzystywa w celach przemysowych, a) Wyjanij, jaka musiaa by relatywna
warto zota w kadym z tych dwch zastosowa, b) Przedstaw warunki, w jakich zoto mogo, po pierwsze, przeksztaci si w pienidz symboliczny, a po drugie cakowicie znikn
z obiegu pieninego.
W jakim sensie banki komercyjne dokonuj kreacji pienidza? Wykorzystaj bilans, aby pokaza, w jaki sposb funkcjonuje system rozliczania czekw. Jak obrt czekowy wpywa na
wykorzystanie przez spoeczestwo zasobw w procesie wymiany?
Czy byoby uzasadnione wczenie czekw podrniczych do ktrej z miar poday pienidza? Odpowiedz na to samo pytanie w odniesieniu do sezonowych biletw kolejowych oraz
kart kredytowych.
Wkady na danie = 30 , wkady terminowe = 60 , rezerwy gotwkowe bankw = 2 ,
gotwka w obiegu = 12 , wkady w towarzystwach budowlanych = 20 . Oblicz: MO i M4.
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Banki nie s w stanie dokona kreacji czegokolwiek, poniewa ich pasywa s rwne ich aktywom, b) Poda pienidza zwikszya si w efekcie rozszerzenia zakresu gospodarki nieoficjalnej; w zwizku z tym, e transakcje gotwkowe nie pozostawiaj ladu, ludzie lokuj w bankach mniej pienidzy, c) Poniewa pastwo jest odpowiedzialne za
drukowanie pienidzy, zawsze wie ono dokadnie, ile wynosi poda pienidza w Wielkiej
Brytanii.
ROZDZIA [24]

0 Wyjani, na czym polegaj dwie najwaniejsze funkcje banku centralnego jako
bankiera bankw komercyjnych i instytucji odpowiedzialnej za polityk pienin
pastwa.
Przedstawi kanay oddziaywania banku centralnego na poda pienidza.
Opisa rol banku centralnego jako ostatniej instancji kredytowej.
Analizowa motywy trzymania pienidza oraz ich zwizek z ksztatowaniem si popytu na pienidz.
Dostrzec, e w swoich decyzjach ludzie kieruj si realn, a nie nominaln, wielkoci
zasobw pienidza.
Opisa mechanizm ustalania si rwnowagi na rynku pienidza, a take wyjani,
dlaczego implikuje ona jednoczenie rwnowag na innych rynkach finansowych.
Przedstawi najwaniejsze czynniki, ktre powoduj zmian punktu rwnowagi na
rynku pieninym.
Wyjani, dlaczego warunkiem skutecznej walki z inflacj jest zastosowanie tzw. kotwicy nominalnej oraz dlaczego bank centralny, dc do osignicia porednich celw monetarnych, wykorzystuje stopy procentowe.
Wsp czenie w kadym

kraju,
niezalenie
od jego wielkoci, istnieje
bank centralny.
(www.federalreserve.gov) bank centralny

w USA utworzono dopiero w 1913 r.
W tym rozdziale przyjrzymy si dokadniej roli banku centralnego i pokaemy, w jaki
sposb oddziauje on na rwnowag na ryn-
Bank centralny spenia funkcj bankiera

w stosunku do bankw komercyjnych oraz
odpowiada za ustalanie poziomu stp procentowych.
Pocztkowo banki centralne byy instytucjami prywatnymi, nastawionymi na zysk.
W miar wzrostu ich znaczenia jako instytucji
finansujcych dziaalno pastwa oraz coraz
wikszego nacisku kadzionego przez rzdy
w poszczeglnych krajach na kontrolowanie
poziomu stp procentowych, ich dziaalno
bya coraz bardziej poddawana kontroli
pastwowej.
Przykadowo,
Bank
Anglii
(www.bankofengland.co.uk), zaoony
w 1694 r., zosta znacjonalizowany jednak dopiero w 1947 r., a System Rezerwy Federalnej
Makroekonomia
131
kach finansowych, w tym zwaszcza na rynku

pienidza. Poniewa bank centralny wpywa
na poda pienidza, przed podjciem analizy
rwnowagi pieninej konieczne jest take
rozpoznanie czynnikw okrelajcych popyt
na pienidz.
Rozdzia zakoczymy omwieniem metod
kontroli poday pienidza, stosowanych przez
bank centralny. Przedstawimy take problemy,
jakie pojawiaj si w praktyce w trakcie realizacji polityki pieninej. W tym rozdziale
omawiamy dziaalno banku centralnego
w powizaniu z rynkami finansowymi. W nastpnych rozdziaach zajmiemy si wpywem
polityki pieninej na realn sfer gospodarki.
W rozdziale 28 bdziemy ju przygotowani
do podjcia analizy roli banku centralnego
w walce z inflacj.
24.1
Bank Anglii
Departament Emisyjny jest odpowiedzialny za emisj banknotw; w tablicy 24.1 zostay one wykazane jako zobowizania. W celu
wprowadzenia banknotw do obiegu Departament Emisyjny kupuje papiery wartociowe:
bony i obligacje emitowane przez pastwo,
przedsibiorstwa lub wadze lokalne. Papiery
wartociowe zostay wykazane w tablicy jako
aktywa Departamentu Emisyjnego. Zamiana
pienidza wielkiej mocy na papiery wartociowe jest okrelana mianem operacji otwartego
rynku.
Departament Bankowy spenia funkcj

bankiera w stosunku do bankw komercyjnych i pastwa. Wkady sektora publicznego
i wkady bankw to wkady pastwa oraz sektora bankw komercyjnych trzymane w banku
centralnym. Rezerwy i pozostae rachunki s
to wkady zoone przez banki centralne innych krajw, wadze lokalne w kraju oraz
przez znacjonalizowane przedsibiorstwa.
Na aktywa Departamentu Bankowego
skadaj si pastwowe papiery wartociowe
(poyczki udzielane pastwu) i poyczki
Bank Anglii, nazywany zwykle po prostu

Bankiem, jest bankiem centralnym Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii. Z historii wywodzi si jego podzia na Departament
Emisyjny i Departament Bankowy. Kady
z tych departamentw sporzdza oddzielny bilans, ktrych uproszczone schematy zawiera
tablica 24.1.
Bilans Banku Anglii w czerwcu 1999 r.
Departament
Emisyjny
Aktywa
Pastwowe papiery
wartociowe
mld
mld
Pasywa
Banknoty w obiegu
24,0
19,5
Pozostae papiery
wartociowe
Pastwowe papiery
Bankowy
wartociowe
Poyczki
Pozostae aktywa
4,5
Wkady sektora
1,2 publicznego
0,2
46,2 Wkady bankw
1,7
2,6 Rezerwy i pozostae

rachunki
48,1
r d o : ONS, Financial Statistics.
TABLICA
24.1
132
udzielane bankom. Pozostae aktywa zawieraj kapita rzeczowy, budynki i wyposaenie

oraz papiery wartociowe emitowane przez
przedsibiorstwa prywatne i wadze lokalne.
W praktyce dziaalno Departamentw
Emisyjnego i Bankowego jest cile skoordynowana. Bilans Banku Anglii z tablicy 24.1
ma podobny ukad jak bilans banku komercyjnego, jednake wystpuje midzy nimi jedna
istotna rnica. Polega ona na tym, e bank
centralny nigdy nie moe zbankrutowa.
Banknot o nominale 50 jest zobowizaniem Departamentu Emisyjnego. Przypumy,
e przychodzisz do Banku z daniem wymiany tego banknotu na gotwk o wartoci 50 .
W najlepszym przypadku Bank wypaci ci po
prostu 50 monet o nominale 1 . Szczegln
waciwoci zobowiza banku centralnego
jest to, e moe on je kreowa bez adnych
ogranicze, przy tym nie naraajc si na bankructwo.
wemu, oraz mnonika kreacji pienidza, tzn.

wielokrotnoci, jak stanowi poda pienidza
w stosunku do bazy monetarnej. Przekonalimy si ju, e mnonik kreacji pienidza jest
tym wikszy, im nisza jest stopa rezerw gotwkowych bankw komercyjnych oraz im
niszy zamierzony stosunek gotwki do wkadw bankowych w sektorze pozabankowym.
Omwimy teraz narzdzia, za pomoc ktrych bank centralny moe prbowa wpywa
na poda pienidza: rezerwy obowizkowe,
stop dyskontow oraz operacje otwartego
rynku.
24.2
i z przyczyn czysto technicznych utrzymuje

rezerwy na poziomie 5% wkadw. Poniewa
wkady stanowi w tym przypadku dwudziestokrotno rezerw gotwkowych, system
bankowy moe stworzy wkady o wartoci
20 min , wobec 1 min rezerw gotwkowych. Przyjmijmy teraz, e bank centralny nakada obowizek utrzymywania przez banki
rezerw gotwkowych na poziomie co najmniej 10% stanu wkadw. W tej sytuacji banki mog dokona kreacji tylko 10 min wkadw, na podstawie swoich rezerw gotwkowych w wysokoci 1 min .
Bank centralny
a poda pienidza
W tym podrozdziale zajmiemy si metodami
oddziaywania przez bank centralny na poda
pienidza w gospodarce. Poda pienidza to
suma gotwki w obiegu poza systemem bankowym oraz wkadw w bankach komercyjnych i towarzystwach budowlanych 1. (Odtd
bdziemy uywa tylko pojcia banki".) Poda pienidza jest czciowo zobowizaniem
banku centralnego (gotwka w obiegu pozabankowym), a czciowo zobowizaniem bankw (wkady bankowe).
W poprzednim rozdziale wprowadzilimy
pojcia bazy monetarnej, tj. iloci gotwki dostarczonej przez bank centralny zarwno bankom komercyjnym, jak i sektorowi pozabanko-
Rezerwy obowizkowe
Stopa
malna
wkadw,
rezerw
relacja
jak
to
mini-
gotwkowych
do
obowizkowych
rezerw
koniecznie
wa
banki
komercyjne
banku centralnego.
jest
musz
na
mocy
Warto zdawa sobie spraw, e towarzystwa budowlane (i ich rola na rynku usug finansowych) s
instytucj specyficznie brytyjsk (przyp. R.R.).
1
Jeeli jest stosowany wymg rezerw obowizkowych, to banki komercyjne mog

utrzymywa wiksze od minimalnych rezerwy
gotwkowe, ale nie mog utrzymywa ich
mniej. Jeeli ich zasb gotwki spadnie poniej wymaganego poziomu, to musz one natychmiast poyczy gotwk, zazwyczaj od
banku centralnego, aby przywrci wymagan
stop rezerw obowizkowych.
Zamy, e system bankowy dysponuje
zasobami gotwki w wysokoci 1 min
Makroekonomia
133
utrzymydecyzji
Jeeli wic bank centralny wymaga utrzymywania rezerw obowizkowych ponad poziom, ktry przezorne banki utrzymywayby
i tak w kadych warunkach, powstaje efekt
polegajcy na ograniczeniu zakresu kreacji
wkadw bankowych, obnieniu wartoci
mnonika kreacji pienidza oraz zmniejszeniu
poday pienidza przy kadym poziomie bazy
monetarnej. Podobnie, jeeli obowizuje ju
jaka stopa rezerw obowizkowych, to jej
podwyszenie spowoduje zmniejszenie poday pienidza.
Jeeli bank centralny wymaga utrzymywania rezerw obowizkowych ponad poziom,
jaki normalnie chciayby utrzymywa banki,
to te ostatnie s w stanie dokona kreacji
mniejszej liczby wkadw i udzieli mniej
kredytw, ni naprawd chciayby. Mona
w zwizku z tym powiedzie, e stopa rezerw
obowizkowych oddziauje na banki podobnie
jak podatek, zmuszajc je do utrzymywania
wikszej czci ich cakowitych aktyww
w formie rezerw, a mniejszej relatywnie czci w postaci kredytw przynoszcych wysokie zyski (odsetki). Czy banki mog sobie
jako z tym poradzi?
Jeeli nawet istniej moliwoci prowadzenia intratnej dziaalnoci kredytowej, to
banki mog je wykorzysta tylko wwczas,
gdy powiksz stan swoich rezerw gotwkowych. W zasadzie mog one prbowa poyczy gotwk od banku centralnego. Jeli
jednak gwnym zadaniem rezerw obowizkowych jest ograniczenie poday pienidza,
to bank centralny bdzie bardzo wstrzemiliwy w udzielaniu bankom komercyjnym poyczek gotwkowych, ktre zostayby wykorzystane do rozszerzenia akcji kredytowej,
podwyszenia stanu wkadw i w rezultacie do zwikszenia poday pienidza. Majc due moliwoci rozszerzenia lukratywnej dziaalnoci kredytowej, banki mogyby
skoni sektor pozabankowy do zamiany gotwki w obiegu na wkady bankowe. Mogyby wwczas zaoferowa wysze oprocentowanie wkadw terminowych lub przeduy
godziny otwarcia, aby zachci klientw do
szerszego korzystania z obrotu czekowego.
Gdyby bankom udao si przycign wicej
gotwki od ludnoci i przedsibiorstw, mogoby to oznacza przywrcenie zdolnoci do
udzielania kredytw (na podstawie stanu
wkadw) na poprzednim poziomie. Moe si
jednak wwczas okaza, e bank centralny
podniesie stop rezerw obowizkowych jeszcze bardziej.
Jedn z form rezerw obowizkowych, popularn zwaszcza w Wielkiej Brytanii, s depozyty specjalne. Banki komercyjne s zobowizane do utrzymywania pewnej czci swoich rezerw gotwkowych na specjalnym
rachunku w banku centralnym i suma ta nie
moe by wliczana do ich rezerw obowizkowych. Moliwo posugiwania si zmiennym
poziomem depozytw specjalnych daa bankowi centralnemu dodatkowe narzdzie kontroli tworzenia wkadw przez system bankowy, a tym samym oddziaywania na wysoko
mnonika kreacji pienidza.
Stopa dyskontowa
Drugim instrumentem kontroli poday pienidza, jakim dysponuje bank centralny, jest stopa dyskontowa.
Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy
udzielaniu poyczek bankom komercyjnym.
Zamy, e banki uznay, i minimalny

bezpieczny poziom stopy gotwka/wkady
wynosi 10%. Z tego punktu widzenia nie jest
istotne, czy wielko ta jest wynikiem wasnej
oceny sytuacji gospodarczej, czy te stop rezerw obowizkowych narzucon przez bank
centralny. Kadego dnia banki musz mie do
dyspozycji pewien zasb gotwki w kasie.
Zamy dalej, e ich rzeczywiste rezerwy gotwkowe stanowi 12% stanu wkadw.
Odpowiedzmy zatem na pytanie, na ile banki
pozwol sobie na spadek rezerw gotwki,
zbliajcy je do minimalnego poziomu 10%.
134
Banki musz w tej sytuacji porwna korzyci w postaci odsetek, ktre mogyby
otrzyma od dodatkowych kredytw, z potencjalnymi zagroeniami i kosztami, jakie mogyby si pojawi w przypadku nagej paniki
i masowego wycofywania pienidzy z bankw. To z kolei oznaczaoby spadek ich rezerw gotwki poniej krytycznego poziomu
10%. Tu wanie pojawia si stopa dyskontowa. Przypumy, e stopa procentowa istniejca na rynku wynosi 8% i bank centralny ogasza, e jest gotw udziela poyczek bankom
komercyjnym na 8%. Banki mog w tej sytuacji rozszerza swoj dziaalno kredytow
a do chwili, kiedy ich rezerwy gotwkowe
spadn do minimalnego poziomu 10% wkadw. Oprocentowanie kredytw udzielanych
przez banki komercyjne wynosi 8% i jeeli
nawet dojdzie do najgorszego i zacznie im
brakowa gotwki, to zawsze mog poyczy
j od banku centralnego na 8%. W tych warunkach banki nie mog straci, nawet maksymalnie rozwijajc akcj kredytow.
Zamy jednak, i bank centralny zapowiada, e przy rynkowej stopie procentowej wynoszcej 8% poyczki udzielane
bankom komercyjnym bd oprocentowane
wyej, na karnym poziomie 10%. W takiej sytuacji bank, ktry utrzymuje rezerwy gotwkowe w wysokoci 12% wkadw, moe doj
do wniosku, i nie opaci mu si udziela dodatkowych kredytw na 8% i naraa si na
spadek swoich rezerw gotwki do minimalnego poziomu 10% wkadw. Zbyt due jest tu
ryzyko, e w przypadku masowego wycofywania pienidzy byby on zmuszony do ubiegania si o poyczk w banku centralnym
oprocentowan na 10%. Udzielajc dodatkowych kredytw, bank komercyjny ponisby
wic w ostatecznym rozrachunku straty. Bardziej sensowne jest w tych warunkach utrzymywanie pewnej nadwyki rezerw gotwkowych, ktra zabezpieczaaby przed ryzykiem
raptownego wycofywania wkadw.
Ustalajc zatem stop dyskontow na karnym poziomie, wyszym od przecitnego po
ziomu stp procentowych na rynku, bank centralny moe skoni banki komercyjne do
dobrowolnego utrzymywania dodatkowej rezerwy gotwki. Poniewa wkady bankowe s
teraz mniejsz wielokrotnoci rezerw gotwkowych bankw, mnonik kreacji pienidza
obnia si, a poda pienidza jest mniejsza dla
kadej wielkoci bazy monetarnej.
Operacje otwartego rynku
Makroekonomia
>
Operacie otwartego rynku wystpuj wtedy,

kiedy bank centralny zmienia wielko bazy
monetarnej, kupujc lub sprzedajc papiery
wartociowe na otwartym rynku.
V ________________________________
O ile istota dwch poprzednich metod kontroli poday pienidza sprowadza si do oddziaywania na wysoko mnonika kreacji
pienidza, o tyle operacje otwartego rynku pozwalaj wpywa na wielko bazy monetarnej. Poniewa poda pienidza jest to iloczyn
bazy monetarnej i mnonika kreacji pienidza,
operacje otwartego rynku wpywaj rwnoczenie na rozmiary poday pienidza.
Przypumy, e Departament Emisyjny
Banku Anglii drukuje nowe banknoty o cznym nominale 1 min i wykorzystuje je do
zakupu na otwartym rynku papierw wartociowych emitowanych przez pastwo. Warto zasobw papierw wartociowych w posiadaniu bankw i sektora pozabankowego
zmniejszya si o 1 min , a baza monetarna
wzrosa o 1 min . Nastpi zatem dopyw do
gospodarki gotwki o wartoci 1 min . Cz
owej gotwki znajdzie si w obiegu pozabankowym, ale wikszo zostanie zoona
w bankach jako wkady. Dziki podwyszeniu
swoich rezerw gotwki banki mog teraz rozszerzy dziaalno kredytow. W odwrotnej
sytuacji, gdy Departament Emisyjny Banku
Anglii sprzeda ze swoich zasobw papiery
wartociowe skarbu pastwa o wartoci
1 min , dokadnie o tyle samo zmniejszy si
ilo gotwki w obiegu lub stan rezerw go-
Ramka 24.1
Rynek operacji repo
W amerykaskich filmach dunicy zalegajcy ze spat kredytw trac na rzecz kredytodawcy
samochody. Osob, ktra rekwiruje samochody, jest pracownik banku specjalizujcy si
W operacjach typu repo. W poowie lat dziewidziesitych rynek, na ktrym s przeprowadzali rinsakcje repo, powsta wreszcie w Londynie. Rynki takie istniej od wielu lat w innych eueuropejskich centrach finansowych, takich jak Frankfurt i Mediolan. Z pewnoci jednak do najwikszych uczestnikw rynku trudnych kredytw samochodowych nie nalea wykazujcy przewrcz
ostrono
Bundesbank.
Operacja repo oznacza rwnie transakcj sprzeday i odkupu papierw wartociowych (najczciej skarbowych). Na przykad, bank sprzedaje ci papier skarbowy, a jednoczenie zobowie si do jego odkupienia po z gry okrelonej cenie w wyznaczonym terminie w przyszoci.
Z tytuu transakcji pacisz dzi bankowi gotwk; w zamian w okrelonym momencie w przyszoci otrzymasz z powrotem z gry znan sum pienidzy (powikszon o odsetki). W istocie
wic zoye w banku depozyt, a twoja krtkoterminowa poyczka udzielona bankowi jest zabezpieczona papierem skarbowym, ktry tymczasowo zosta zapisany jako twoja wasno.
W operacjach repo istniejce zasoby dugoterminowych aktyww finansowych (w tym przypadku papierw skarbowych) wykorzystuje si wic jako zastaw dla nowego strumienia zabezpieczonych kredytw krtkoterminowych.
Operacje typu reverse repo (odwrotny odkup) przebiegaj w przeciwnym kierunku. Teraz to
ty sprzedajesz bankowi papiery skarbowe i otrzymujesz z banku krtkoterminowy kredyt, zobowizujc si jednoczenie do odkupu tych papierw wartociowych okrelonego dnia w nieodlegej przyszoci po ustalonej dzi cenie. O ile repo s w istocie form zabezpieczonego wkadu
bankowego na ustalony termin, o tyle reverse repo to nic innego jak zabezpieczony kredyt bankowy udzielony na okrelony czas.
Operacje repo i reverse repo s w swej istocie bardzo podobne do udzielania i zacigania
krtkoterminowych kredytw. Mona je nawet wykorzysta jako podstaw do prowadzenia
przez bank centralny operacji otwartego rynku. W Wielkiej Brytanii Bank Anglii czsto dokonywa operacji otwartego rynku, sprzedajc i kupujc weksle skarbowe; na jeszcze wiksz
skal transakcje repo i reverse repo byy wykorzystywane przez Bundesbank oraz Banca d'Italia. Zawsze jednak transakcje te suyy podobnym celom. Obecnie Bank Anglii korzysta
z rynku repo w swoich operacjach otwartego rynku, majcych doprowadzi do zmiany bazy
monetarnej.
Rynek repo umoliwi wykorzystanie papierw skarbowych jako zastawu pod bardziej
pynne kredyty oraz poyczki krtkoterminowe. Pozwolio to rozszerzy zakres porednictwa
finansowego. Dziki obnieniu kosztw dziaalnoci kredytowej i depozytowej bankw zwikszy si popyt zarwno na kredyty, jak i na wkady. Wedug ocen Banku Anglii uruchomienie
rynku repo spowodowao na pocztku 1996 r. wzrost poday pienidza (agregatu M4) a
o 6 mld .
-
r d o : Bank of England, Inflation Report, May 1996.

J
136
twkowych bankw. Tym samym baza monetarna zmniejsza si o 1 min . Poniewa rezerwy gotwki w bankach spady, s one
zmuszone do ograniczenia swojej akcji kredytowej, co w efekcie sprawia, e zmniejsza si
poda pienidza.
Warto zwrci uwag, e nie ma wikszego
znaczenia, czy bank centralny dokonuje transakcji bezporednio z bankami komercyjnymi,
czy te z podmiotami wchodzcymi w skad
sektora pozabankowego. Jeeli sprzedaje on
papiery wartociowe bezporednio innym bankom, to natychmiast obniaj si ich rezerwy
gotwki. Jeeli za sprzedaje papiery wartociowe ludnoci, to poszczeglne osoby wypisz czeki w ciar swoich rachunkw bankowych i rezerwy gotwki w bankach podobnie jak poprzednio take si obni.
W kadym przypadku bank centralny za
pomoc transakcji papierami wartociowymi
na otwartym rynku wpywa na zmiany bazy
monetarnej, rezerw gotwkowych bankw,
rozmiarw akcji kredytowej opierajcej si na
stanie wkadw oraz poday pienidza.
skal moe atwo przeksztaci si w samospeniajc si prognoz: pod wpywem paniki ludzie zaczn masowo wycofywa swoje
pienidze z bankw w obawie przed ich bankructwem.
Zapobieganie falom paniki na rynkach finansowych wymaga przede wszystkim przekonania ludzi, e banki w przypadku pogorszenia si sytuacji na rynku nigdy nie
wpadn w tarapaty jako pierwsze. Musi istnie gwarancja, e banki bd mogy zdoby
gotwk, jeeli naprawd to bdzie konieczne.
Jest tylko jedna instytucja, ktra moe wytwarza" gotwk w nieograniczonej iloci
bank centralny. Groby paniki finansowej
mona unikn, a przynajmniej znacznie j
ograniczy, jeeli powszechnie wiadomo, e
Bank Anglii jest gotw wystpowa jako
ostatnia instancja kredytowa.
Ostatnia
zdolna
instancja
do
nym
instytucjom
kiedy
panika
poyczek
rynkach
instytucja
bankom
finansowym
na
to
kredytowa
udzielania
in-
sytuacjach,
finansowych
za-
graa caemu systemowi finansowemu.
24.3 1
Ostatnia instancja kredytowa
Wspczesny system bankowy, oparty na zasadzie rezerw gotwkowych, umoliwia spoeczestwu produkowanie rodka wymiany
przy stosunkowo nieduych nakadach zasobw rzadkich: ziemi, pracy i kapitau. Istnieje
jednak cena, ktr trzeba paci za t moliwo efektywnego wytwarzania rodka wymiany. W poprzednim rozdziale przekonalimy si, e kady system bankowy oparty na
zasadzie rezerw gotwkowych jest bardzo
wraliwy na objawy paniki na rynkach finansowych. Poniewa banki nie dysponuj wystarczajcymi rezerwami w przypadku jednoczesnego wycofania przez klientw wszystkich swoich wkadw, jakakolwiek pogoska
o wycofywaniu pienidzy z bankw na du
bankw, efektem tego byyby nieprzewidziane, raptowne skoki zamierzonej relacji gotwki w obiegu do wkadw bankowych i odpowiadajce im fluktuacje wysokoci mnonika
kreacji pienidza. Przy danej bazie monetarnej
jej cz utrzymywana przez banki w postaci
rezerw gotwkowych podlegaaby cigym
zmianom i bankowi centralnemu byoby nie-
Rola banku centralnego jako poyczkodawcy ostatniej instancji sprowadza si nie

tylko do zwykej ochrony zoonego i wzajemnie powizanego wewntrznie nowoczesnego systemu finansowego, w ktrym bankructwo jednego banku mogoby spowodowa
upadek wielu innych. Pozwala ona rwnie
znacznie ograniczy niepewno w polityce
pieninej. Gdyby klienci bankw byli poddawani zmieniajcym si czsto nastrojom optymizmu i pesymizmu w ocenie wypacalnoci
Makroekonomia
137
Regulacja rynkw finansowych

czy akcje ratunkowe?
Istnienie ryzyka rynkowego (systematycznego) moe by silnym argumentem za interwencj
pastwa na rynkach finansowych: na rynkach tych wystpuje duy zakres efektw zewntrznych. Jeeli dopuci si do bankructwa jednej instytucji finansowej, to moe ono wywoa reakcj acuchow w postaci caej fali bankructw; wynikn one std, e wiele upadajcych instytucji trzyma wkady w tej pierwszej albo te trzymaj je tam ich potencjalni klienci. Co prawda,
podobnego argumentu mona uy w stosunku do wielu innych dziedzin gospodarki (np. sie
powiza kooperacyjnych w przemyle motoryzacyjnym), wydaje si jednak, e efekty zewntrzne s szczeglnie due w przypadku wspzalenoci zwizanych z samym mechanizmem patnoci.
Kada forma interwencjonizmu pastwowego niesie ze sob rwnie pewne niebezpieczestwa, najczciej o charakterze pokusy naduycia (ang. moral hazard). Sama gotowo pastwa
do interwencji moe skania instytucje finansowe do podejmowania dziaa o podwyszonym
stopniu ryzyka. Mechanizm automatycznego gwarantowania wkadw przez wadze federalne
by gwn przyczyn zaamania si systemu kas oszczdnociowo-poyczkowych (ang. Savings and Loans Associations S&Ls) w drugiej poowie lat osiemdziesitych. Ubezpieczenie
instytucji depozytowych od strat znacznie osabia w nich kontrol wacicielsk nad biecym
zarzdzaniem, stwarzajc wrcz silne bodce menederom do przekraczania granic bezpieczestwa w operacjach kredytowych i wiadomego podejmowania ryzyka bankructwa. Jeli operacje
te si powiod, przyniesie to wzrost zyskw, natomiast w przypadku niepowodzenia straty i tak
pokryje pastwo.
Jednym z moliwych rodkw przeciwdziaania jest narzucenie przez bank centralny wymogu utrzymywania przez instytucje finansowe odpowiednio wysokiego wspczynnika wypacalnoci. Zgromadzony kapita akcyjny musi zapewnia pokrycie stosunkowo duych strat (jeeli
wystpi); tym samym zmniejsza si ryzyko bankructwa i wystpienia paniki finansowej na rynku. Jeli waciciele banku mieliby w wyniku bdnych decyzji jego kierownictwa ponosi
odczuwalne straty, to postaraj si oni stworzy taki system bodcw dla menederw, aby maksymalnie ograniczy zakres takich decyzji.
Jednak nawet w takim przypadku konieczne moe si okaza rozszerzenie systemu bodcw
o moliwo korzystania z ostatniej instancji kredytowej, tj. poyczek banku centralnego.
W Wielkiej Brytanii, majcej dugie tradycje morskie, instytucj tak okrela si mianem akcji
.,d ratunkowa". Akcja taka polega na tym, e Bank Anglii albo bezporednio wspomaga kredytem zagroon instytucj, albo po prostu wypuszcza na rynek dodatkow gotwk, co jak
si przekonamy w kolejnych rozdziaach prowadzi do spadku stp procentowych. Nisze stopy procentowe mog spowodowa wzrost cen aktyww oraz optymizmu podmiotw gospodarczych w takim stopniu, e zniknie samo rdo kryzysu. Kiedy panika finansowa wyganie, wtedy Bank Anglii bdzie na og dy do wyeliminowania skutkw przejciowego podwyszenia
pynnoci w gospodarce w ten sposb, aby nie wystpi wzrost poday pienidza w dugim
okresie.
v ______________________________________________________________________________________________ J
138
sychanie trudno przewidzie, nawet w przyblieniu, wielko poday pienidza. Wystpujc jako ostatnia instancja kredytowa, bank
centralny jest w stanie utrzyma zaufanie do
caego systemu bankowego i tym samym
relatywnie stabiln warto planowanego
wspczynnika gotwki w sektorze pozabankowym do wkadw bankowych, a w zwizku
z tym take mnonika kreacji pienidza.
Zazwyczaj sama wiadomo tego, e
bank centralny jest gotowy podj dziaania
jako ostatnia instancja kredytowa, zapobiega
powstaniu paniki na rynkach finansowych.
Niekiedy jednak bank centralny rzeczywicie
jest zmuszony do podjcia takich dziaa
(ramka 24.2).
Popyt na pienidz
Ilo pienidza w Wielkiej Brytanii (M4) wynosia w 1965 r. 17 md . Do roku 1999
wzrosa do 783 mld . Dlaczego mieszkacy
Wielkiej Brytanii musieli utrzymywa 46-krotnie wicej pienidzy w 1999 r. w porwnaniu
z 1965 r.? Wyodrbnimy trzy podstawowe
zmienne, ktre okrelaj popyt na pienidz:
stop procentow, poziom cen albo inaczej
przecitn cen dbr i usug oraz realny
dochd. Zanim przystpimy do zbadania, czy
zmiany wymienionych czynnikw mog wyjania przyczyny wzrostu zasobw pieninych w latach 1965-1999, ponownie zastanowimy si, dlaczego ludzie w ogle trzymaj
pienidze.
nie przynosi dochodw w postaci odsetek,

oraz obligacje, ktre bd symbolizoway
wszystkie pozostae aktywa przynoszce odsetki, a ktre nie s bezporednio rodkiem
patnoci. W miar uzyskiwania dochodw ludzie stopniowo powikszaj swj majtek.
Wydatki z kolei wpywaj na zmniejszenie
majtku. W jaki sposb ludzie powinni w kadym momencie podzieli swj majtek midzy pienidze i obligacje? Istnieje oczywicie
koszt alternatywny utrzymywania pienidza.
Kosztem
alternatywnym
utrzymywania pienidza {kosztem utraconych moliwoci) s
odsetki utracone w wyniku trzymania aktyww finansowych w postaci pienidzy (gotwki), a nie w formie oprocentowanych obligacji.
Ludzie bd trzyma pienidze tylko wtedy, kiedy dostrzeg w tym korzyci, ktre
zrwnowa koszt alternatywny. Zastanwmy si, na czym mog polega owe korzyci.
Motyw
transakcyjny.
Przeprowadzanie
transakcji wymiennych bez porednictwa pienidza byoby czasochonne i wymagaoby
wiele wysiku. Utrzymywanie pienidza pozwala zaoszczdzi czas i wysiek, zwizane
z zawieraniem transakcji.
Gdyby wszystkie transakcje byy doskonale zsynchronizowane, uzyskiwalibymy wpywy ze sprzeday dbr i usug oraz dochody ze
sprzeday usug czynnikw produkcji w tym
samym momencie, kiedy dokonalimy zakupu
dbr i usug, ktre chcemy skonsumowa.
Motywy trzymania pienidza

Pienidz jest zasobem. Jest to inaczej ilo
pienidzy w obiegu oraz suma wkadw bankowych posiadanych w jakim okrelonym
momencie. Posiadanie pienidzy nie jest tym
samym co wydawanie pienidzy, np. na bilet
do kina. Trzymamy pienidze teraz, aby wyda je w przyszoci.
Pienidz jest rodkiem wymiany, wskutek
czego musi on rwnie spenia funkcj rodka przechowywania wartoci (tezauryzacji).
To wanie w tych dwch funkcjach pienidza
musimy szuka rde denia ludzi do posiadania pienidzy.
Ludzie mog gromadzi swj majtek
w rnej postaci pienidzy, weksli, obligacji, akcji czy nieruchomoci. Dla uproszczenia
zakadamy, e istniej tylko dwa rodzaje aktyww: pienidz jako rodek wymiany, ktry
Makroekonomia
139
Poza tym jednym momentem pienidze nie

byyby nam w ogle potrzebne.
nalnym. Aby dokona tych samych co poprzednio transakcji, bdziemy musieli zgromadzi dwa razy tyle pienidzy.
Motyw transakcyjny trzymania pienidza

ma swoje rdo w niedoskonaej synchronizacji wpyww i wydatkw w czasie.
Potrzeba trzymania pienidzy wynika
z odstpu w czasie midzy uzyskaniem wpyww i dokonaniem nastpujcych po nich zakupw. Czy rzeczywicie?
Moglibymy przecie wykorzysta nasze
wpywy do natychmiastowego zakupu oprocentowanych aktyww, ktre sprzedalibymy
dopiero wwczas, gdy potrzebowalibymy
pienidzy na wydatki. Tego rodzaju polityk
stosuj dyrektorzy finansowi w wielkich korporacjach, ale dla wikszoci z nas takie postpowanie jest pozbawione sensu. Przy kadym zakupie i sprzeday aktyww trzeba ponie koszty opat bankowych i maklerskich,
ktre s zazwyczaj tym (relatywnie) wysze,
im nisza jest warto transakcji. W zasadzie
niemoliwe jest przy tym dokadne ledzenie
zmian wszystkich szczegowych pozycji
wpyww i wydatkw, a zatem niemoliwa
jest waciwa ocena chwili, w ktrej pojawia
si zapotrzebowanie na pienidz i konieczna
jest sprzeda aktyww. Jeeli w gr wchodz
niewielkie kwoty pienidzy, to dodatkowe odsetki nie rekompensuj opat maklerskich oraz
dodatkowych nakadw czasu i wysiku potrzebnych do prowadzenia tego rodzaju dziaa. Znacznie tasze i prostsze jest posiadanie
pewnej rezerwy gotwki.
Wielko tej rezerwy zaley od dwch
czynnikw: wartoci zawieranych przez nas
transakcji oraz stopnia synchronizacji naszych
wpyww i wydatkw. Pienidz, jak wiadomo, jest zmienn o charakterze nominalnym,
a nie wielkoci realn. Nie jestemy w stanie
powiedzie, ile moemy kupi za 100 , dopki nie dowiemy si, jakie s ceny poszczeglnych dbr. Jeeli wszystkie ceny podwoj
si, to zarwno nasze wpywy, jak i wydatki
take wzrosn dwukrotnie w wyraeniu nomi-
Popyt na pienidz jest to popyt na zasb

pienidza w ujciu realnym (w skrcie: realny zasb pienidza).
nabywcz, tj. ilo towarw, jakie mona za
nie kupi.
Ludzie trzymaj realne zasoby pienine,
poniewa chc dokonywa transakcji. Dobrym przyblieniem cakowitej wartoci transakcji w wyraeniu realnym jest realny dochd
narodowy. W zwizku z tym moemy przyj,
e motyw transakcyjny utrzymywania realnych zasobw pieninych zwiksza swoj
si oddziaywania wraz ze wzrostem realnego
dochodu narodowego.
Kolejnym czynnikiem okrelajcym motyw transakcyjny utrzymywania pienidza jest
stopie synchronizacji wypat i wpyww. Zamy, e gospodarstwa domowe zamiast
dokonywa regularnych zakupw kadego
dnia tygodnia koncentruj swoje zakupy
w dniu, w ktrym otrzymuj wypat wynagrodzenia od pracodawcy. W skali tygodnia
dochd narodowy i czna warto transakcji
pozostaj nie zmienione, ale ludzie utrzymuj
teraz mniej pienidza w cigu tygodnia2.
Podobny mechanizm dziaa w przypadku rozliczania transakcji dokonywanych za pomoc karty
kredytowej rozliczenia tego dokonuje si raz
w miesicu, po otrzymaniu wycigu z banku.
2
Aby przeprowadzi okrelon liczb transakcji, potrzebujemy okrelonej iloci pienidza w ujciu realnym, tj. pienidza nominalnego skorygowanego o zmiany poziomu cen.
W zwizku z tym, jeeli poziom cen wzrasta
dwukrotnie, przy innych czynnikach nie zmienionych, moemy oczekiwa podwojenia si
popytu na pienidz w wyraeniu nominalnym
i utrzymania si popytu na realny zasb pienidza na nie zmienionym poziomie. Ludzie
potrzebuj pienidzy ze wzgldu na ich si
140
Nawyki spoeczestwa dotyczce dokonywania wydatkw zmieniaj si bardzo powoli.

W naszym uproszczonym modelu zakadamy
w zwizku z tym, e stopie synchronizacji
nie zmienia si w czasie. Dlatego te skoncentrujemy si na realnym dochodzie narodowym
jako mierniku motywu transakcyjnego utrzymywania realnych zasobw pienidza.
Motyw przezornoci. Do tej pory zakadalimy, e ludzie dokadnie wiedz, kiedy otrzymaj dochody i dokonaj wydatkw. yjemy
jednak w wiecie penym niepewnoci. Wanie owa niepewno zwizana z rozkadem
w czasie naszych wpyww i wydatkw jest
przyczyn istnienia motywu przezornoci
utrzymywania pienidza.
Przypumy, e nabywasz pakiet przynoszcych odsetki obligacji i zatrzymujesz tylko
niewielk sum gotwki. Idc ulic, dostrzegasz na wystawie sklepu wielk przecen
atrakcyjnych towarw. Nie masz jednak wystarczajcej iloci pienidzy, aby mc natychmiast skorzysta z tej okazji. Zanim zdye
zamieni na gotwk cz twoich obligacji,
wyprzeda moga ju si skoczy i okazja
przesza ci koo nosa, gdy kto inny kupi
w tym czasie za p ceny twj wymarzony odtwarzacz wideo. Na tym wanie polega motyw przezornoci utrzymywania pienidza.
^
W penym niepewnoci'. wiecie wystpuje
motyw przezornoci utrzymywania pienidza. Polega on na tym, e z gry decydujemy si trzyma pewien zasb pienidza na
pokrycie nieprzewidzianych wydatkw, ktrych dokadnego rodzaju nie jestemy jeszcze w stanie przewidzie.
C
staje w przyblieniu stay w czasie, gwnym

czynnikiem okrelajcym wielko korzyci
z utrzymywania pienidza z powodu przezornoci jest suma dokonywanych transakcji. Podobnie jak w przypadku motywu transakcyjnego, tak i tutaj za miernik skali transakcji
przyjmiemy wielko realnego dochodu narodowego. Wynika std, e przy pozostaych
czynnikach nie zmienionych, im wyszy jest
realny dochd narodowy, tym silniej bdzie
oddziaywa motyw transakcyjny utrzymywania pienidza.
Motywy transakcyjny i przezornoci wyjaniaj cznie najwaniejsze przyczyny trzymania pienidza w roli rodka wymiany. S to
najistotniejsze motywy utrzymywania pienidza w jego wskim ujciu. Szersze definicje
pienidza, takie jak np. agregat M4, obejmuj
take oprocentowane wkady terminowe. Im
szersza jest definicja pienidza, tym mniej
znaczce bd motywy transakcyjny i przezornoci, ktre dotycz pienidza jako rodka
wymiany, i w tym wikszym stopniu musimy
bra pod uwag rol pienidza jako rodka
gromadzenia bogactwa.
Motyw portfelowy. Zamy na chwil, e
eliminujemy z rozwaa potrzeb dokonywania transakcji. Interesuje nas natomiast majtna osoba lub przedsibiorstwo, ktre podejmuj decyzj, w jakiej formie najlepiej trzyma swj majtek. By moe kiedy,
w odlegej przyszoci, pojawi si moliwo
wydania czci tego majtku, jednak w krtkim okresie podstawowym celem jest zapewnienie wysokiej stopy zwrotu z majtku.
Gdybymy nie musieli skorzysta z okazji

i dokonywa transakcji natychmiast, nie miaoby wwczas znaczenia, e bya ona nieprzewidziana; nadal moglibymy w jakim momencie zamieni nasze obligacje na gotwk
i kupi za ni odtwarzacz wideo za p ceny.
Motyw przezornoci powoduje, e rezygnujemy z odsetek i nosimy przy sobie pienidze,
gdy moemy skorzysta z niespodziewanej
okazji dokonania taszego zakupu lub zapobiec nieoczekiwanym kopotom, natychmiast
regulujc nasze zobowizania finansowe.
W jaki sposb moemy zmierzy korzyci
z utrzymywania pienidza, wynikajce z motywu przezornoci? Korzy z dysponowania
woln gotwk jest prawdopodobnie tym
wiksza, im wiksza jest suma dokonywanych transakcji i im wyszy stopie niepewnoci. Poniewa stopie niepewnoci pozo-
Makroekonomia
141
Niektre rodzaje aktyww, np. akcje

przedsibiorstw, zapewniaj w przecitnych
warunkach wysok stop zwrotu, inwestycje
w nie s jednak do ryzykowne. W niektrych latach stopa zysku z akcji jest bardzo
wysoka, w innych jednake bywa nawet ujemna. Kiedy ceny akcji spadaj, akcjonariusze
mog ponie straty kapitaowe, ktre przewysz nalene im wypaty dywidend. Inwestycje w inne rodzaje aktyww finansowych
s znacznie mniej ryzykowne, ale te ich dochodowo jest zazwyczaj znacznie nisza ni
przecitny zysk z aktyww o wysokim stopniu ryzyka.
Jak naley rozdzieli portfel inwestycji finansowych midzy aktywa o wysokim i niskim stopniu ryzyka? Problem ten rozwaalimy szczegowo w rozdziale 15 (Mikroekonomia).
Rozwaania nasze zakoczylimy
wnioskiem, e ludzie niechtnie podejmuj
ryzyko i w zwizku z tym nie umieszczaj
wszystkich swoich jaj w jednym koszyku. Inwestujc cz pienidzy w aktywa o wysokim stopniu ryzyka, bd jednoczenie trzyma inn cz swojego majtku w bezpiecznych aktywach.
Przyczyn
istnienia
utrzymywania
pienidza
zyka.
Ludzie
przecitnie
sobie
stop
Jest
zwrotu
ale
do
powici
dla
lokat,
inwestycyjnego,
ktry
dajc
atwiej
si
portfelowego
niech
skonni
bezpieczestwa
portfela
nisz,
motywu
ry-
wysz
zapewnienia
t],
takiego
przyniesie
przewidzie
stop zwrotu.
z tym na osi odcitych oznaczamy realne zasoby pienidza, tj. nominaln wielko tych
zasobw wyraon w cenach biecych podzielon przez wskanik przecitnego poziomu cen dbr i usug. Linia pozioma MC symbolizuje koszt kracowy utrzymywania pienidza, rozumiany jako wysoko odsetek,
z ktrych rezygnujemy, nie decydujc si na
kupno obligacji. Poziom, na ktrym przebiega
krzywa MC, zaley od wysokoci stopy procentowej.
Krzywa MB obrazuje korzy kracow
z utrzymywania pienidza. Lini t wykrelamy dla danej wielkoci realnego dochodu narodowego, ktry zgodnie z przyjt konwencj jest miar skali przeprowadzanych
transakcji. Przy tej skali transakcji moemy
sobie poradzi, dysponujc niewielkimi realnymi zasobami pienidza, ale wymaga to sporego wysiku. Musimy bowiem wwczas dokadnie ledzi wszystkie nasze wpywy i wydatki, inwestowa pienidze natychmiast, gdy
tylko je otrzymamy, i szybko zamienia obligacje na gotwk tu przed dokonaniem zakupw. Nie dysponujemy te duymi zasobami
pienidza trzymanymi ze wzgldw przezornoci. Wobec tego sporo kopotu moe nam
sprawi nieoczekiwana zmiana sytuacji i wynikajca z niej ch (bd konieczno) dokonania jakiego zakupu lub uregulowania zobowiza finansowych.
Przy niewielkich realnych zasobach pieninych korzy kracowa z dodatkowego
funta jest wysoka. Wynika to std, e nie musimy teraz wkada tyle wysiku we waciwe
Motyw portfelowy jest wan zmienn

wyjaniajc przy badaniu przyczyn utrzymywania przez ludzi pienidza w szerszym ujciu, takim jak np. agregat M4.
Popyt na pienidz: ceny, dochd

realny i stopy procentowe
Wystpowanie
motyww:
transakcyjnego,
przezornoci i portfelowego, sugeruje, e musz istnie korzyci z trzymania pienidza. Istnieje jednak take koszt utrzymywania pienidza, a mianowicie odsetki utracone z powodu
nieulokowania pienidzy w oprocentowane aktywa. Ludzie bd trzyma pienidz a do momentu, w ktrym korzy kracowa z posiadania dodatkowego funta zrwna si z jego kosztem kracowym. Rysunek 24.1 ilustruje
problem wyboru optymalnego poziomu zasobw pienidza.
Ludzie
potrzebuj
pienidzy
przede
wszystkim ze wzgldu na ich si nabywcz,
czyli zdolno do nabywania dbr. W zwizku
142
------------------- " -----------------i
RYSUNEK [ 24.1 )
Planowane zasoby pienidza
Na osi odcitych oznaczamy zasoby pienidza
wujciu realnym albo inaczej si nabywcz pienidza w stosunku do dbr. Krzywa MC obrazuje
sum odsetek, jak powicamy, trzymajc dodatkowego funta w postaci gotwki zamiast obligacji.
Krzywa MB zostaa wyprowadzona dla danej wielkoci dochodu realnego i obrazuje korzy kracow z dodatkowego funta trzymanego w gotwce.
Korzy kracowa zmniejsza si w miar wzrostu
zasobw pienidza. Optimum jest wyznaczone
w punkcie E, w ktrym koszt kracowy zrwnuje
si z korzyci kracow. Wzrost stopy procentowej, pokazany jako przesunicie do gry krzywej
kosztw utraconych moliwoci z MC do MC, powoduje zmniejszenie zamierzonych zasobw pienidza z L do L'. Wzrost dochodu realnego prowadzi
do zwikszenia korzyci kracowej ze wzrostu realnych zasobw pienidza. W efekcie linia MB przesuwa si do pooenia MB'. Przy krzywej kosztw
kracowych przebiegajcej na poziomie MC przesunicie wykresu funkcji korzyci kracowej z MB do
MB' powoduje wzrost realnych zasobw pienidza
do L".
kadego poziomu realnych zasobw pienidza poniej L korzy kracowa z kadego

dodatkowego funta przewysza jego koszt
kracowy, rozumiany jako utracone odsetki.
Wynika std, e powinnimy mie wicej pienidzy. Przy zasobach pieninych przekraczajcych poziom L koszt kracowy jest wyszy od korzyci kracowej i w zwizku z tym
nie opaca si posiada a tyle zasobw pienidza. Optymaln wielkoci tych zasobw
jest L.
W celu uwypuklenia wpywu cen, dochodu
realnego i stopy procentowej na wielko zapotrzebowania na pienidz rozpatrzymy teraz
po kolei sytuacje, w ktrych ulega zmianie
kada z tych wielkoci. Jeeli ceny wszystkich
dbr i usug wzrosn dwukrotnie, a stopa procentowa i dochd realny pozostan bez zmian,
to ani krzywa MC, ani krzywa MB nie przesun si. Optimum wypada nadal w punkcie E,
za zamierzona wielko realnych zasobw
pienidza wynosi nadal L. Poniewa ceny
wzrosy dwukrotnie, ludzie bd obecnie
utrzymywa
dwukrotnie
wicej
pienidza
w wyraeniu nominalnym, aby zachowa
swoje realne zasoby pienidza na poziomie L.
Jeeli zwiksza si oprocentowanie obligacji, to ronie koszt alternatywny utrzymywania majtku w postaci pienidza. Na rysunku
24.1 zmian t ilustruje przesunicie krzywej
kosztw kracowych w gr, z pooenia MC
do MC. Nowy punkt optimum wypada teraz
w E', za planowana wielko realnych zasobw pienidza obniya si z L do L'. Wysza
stopa procentowa powoduje zmniejszenie za-
rozplanowanie w czasie zamiany obligacji na

gotwk i odwrotnie, a take std, e dysponujemy teraz wiksz rezerw na nieprzewidziane wydatki. Przy danej wielkoci dochodu
realnego i realnej wartoci transakcji korzy
kracowa z ostatniego funta zasobw gotwkowych spada w miar powikszania naszych
realnych zasobw pienidza. Przy bardzo wysokich
stwem
realnych
pienidzy
zasobach dysponujemy mnz punktu widzenia zarwno
motywu przezornoci, jak i motywu transakcyjnego, tj. planowanych zakupw. Moemy

teraz nie obawia si koniecznoci czstej zamiany obligacji na gotwk i odwrotnie; ycie
staje si wic atwiejsze. Korzy kracowa
z dalszego powikszania zasobw pieninych jest teraz bardzo maa.
Przy danym dochodzie realnym i wartoci
transakcji optymalna wielko zasobw pieninych jest wyznaczona w punkcie E. Dla
Makroekonomia
143
24.2
Popyt na pienidz
TABLICA
Wyszczeglnienie
poziomu cen
Wielko zapotrzebowania na pienidz w ujciu nominalnym
Wielko zapotrzebowania na pienidz w ujciu realnym
Wpyw wzrostu
dochodu realnego
stopy procentowej
Wzrasta proporcjonalnie
Wzrasta
Spada
Bez zmian
Wzrasta
Spada
potrzebowania na zasoby pienidza w ujciu

realnym3.
Na zakoczenie rozwamy take skutki
wzrostu dochodu realnego. Przy kadej wielkoci realnych zasobw pienidza korzy
kracowa z ostatniego funta jest wysza ni
poprzednio. Przy wikszej liczbie zawieranych transakcji i wikszym zapotrzebowaniu
na rezerw na nieprzewidziane wydatki (motyw przezornoci) dana ilo pienidza w wyraeniu realnym nie czyni ycia tak atwym
jak wwczas, gdy liczba transakcji bya
mniejsza, a realny dochd by niszy. Korzy
W rozdziale 14 (Mikroekonomia) zwracalimy
uwag na konieczno rozrnienia midzy nominaln i realn stop procentow; t ostatni otrzymujemy, odejmujc od nominalnej stopy procentowej stop inflacji w danym okresie. Czynnikiem
okrelajcym popyt na pienidz jest nominalna stopa procentowa. Z czego to wynika? Z tego, e koszt
alternatywny posiadania pienidza mona wyrazi
jako rnic zysku z trzymania pienidza w postaci
obligacji i gotwki. Jeeli jt oznacza stop inflacji,
za r nominaln stop oprocentowania obligacji, to
realna stopa zwrotu (zysku) z obligacji wynosi
r - 7t. W cile finansowym znaczeniu jednak realna
stopa zwrotu z pienidza wynosi -Tt. Jest to inaczej
stopa, ktra uwzgldnia spadek siy nabywczej wynikajcy z inflacji. W zwizku z tym rnicowa realna stopa zwrotu (tj. rnica stopy zwrotu
z obligacji i z pienidza) wynosi: (r ic) - (-Tt) = r.
W rezultacie koszt alternatywny mona utosami
z nominaln stop procentow, do ktrej naley odnosi zyski czerpane z pienidza z tytuu oddziaywania motyww transakcyjnego i przezornoci.
3
zapotrzebowania na zasoby pienidza w wyraeniu realnym. Tablica 24.2 jest podsumowaniem wynikw naszej analizy popytu na pienidz jako rodek wymiany.
Do tej pory koncentrowalimy si na popycie na MO, ktre jest najwsz miar pienidza jako rodka wymiany. Przy przyjciu szerszych definicji pienidza musimy rwnie
wzi pod uwag motyw portfelowy. Aby
mc podda analizie popyt na M4, bdziemy
interpretowa krzyw MC jako dodatkowy
redni dochd, ktry mona osign dziki
zainwestowaniu ostatniego funta w aktywa
o wysokim stopniu ryzyka, a nie w wyniku
zoenia go w banku jako wkadu terminowego, ktry jest wprawdzie bezpieczn lokat,
ale te przynosi nisz stop zwrotu. Przy danej wartoci majtku krzywa MB symbolizuje
korzy kracow z wkadw terminowych,
rozumian jako obnienie stopnia ryzyka
w naszym portfelu aktyww. Z jednej strony,
jeeli nie inwestujemy w ogle naszego majtku w lokaty terminowe, nasz portfel jest obciony bardzo wysokim ryzykiem. Zaamanie giedowe w jakim roku moe by dla nas
z niewielkiego powikszenia zasobu pienidza

jest teraz wiksza. Dlatego na rysunku 24.1
odzwierciedleniem tej prawidowoci jest
przesunicie w gr krzywej MB do pooenia
MB' w efekcie wzrostu dochodu realnego.
Przy nie zmienionej stopie procentowej
i pooeniu krzywej MC zamierzone zasoby
pienidza zwikszaj si teraz do L". Wzrost
dochodu realnego wywouje wic zwikszenie
144
prawdziw klsk. Z drugiej strony, ulokowanie pewnej czci naszych zasobw finansowych w formie wkadu terminowego przyniesie znaczn korzy w postaci zabezpieczenia
si przed niespodziewanymi zaamaniami na
rynku. W miar zwikszania si udziau wkadw terminowych w naszym portfelu zmniejsza si ryzyko strat i spada take korzy
kracowa z dodatkowych depozytw.
Zwikszenie rnicy oprocentowania aktyww o wysokim ryzyku i wkadw terminowych powoduje przesunicie linii kosztw alternatywnych z MC do MC oraz zmniejszenie
wielkoci zapotrzebowania na wkady terminowe. Z kolei wzrost majtku powoduje przesunicie linii korzyci kracowej z MB do MB'
oraz wzrost popytu na wkady terminowe.
Prba
wyjanienia
wzrostu
zasobw
w latach 1965-1999
przyczyn
pienidza
Wrmy teraz do pytania, ktre zadalimy na

pocztku tego podrozdziau. Dlaczego nominalne zasoby pienine wzrosy z 17 mld
w 1965 r. do 783 mld w 1999 r.? Przeprowadzona analiza pozwolia zidentyfikowa trzy
czynniki, ktre mogy by tego przyczyn: ceny, dochd realny oraz stopa procentowa. Tablica 24.3 przedstawia ksztatowanie si tych
zmiennych w tym okresie.
Nominalne zasoby pienine zwikszyy
si wprawdzie w latach 1965-1999 46-krotnie, ale wzrs take przecitny poziom cen.
Jeeli podzielimy nominalne zasoby pienine
przez wskanik poziomu cen, to otrzymamy
wskanik realnych zasobw pieninych; drugi wiersz tablicy informuje, e w interesujcym nas okresie realne zasoby pienidza
wzrosy 4-krotnie. W tym samym czasie realny PKB zwikszy si niemal dwukrotnie.
Wzrost realnego dochodu prowadzi do zwikszenia popytu na pienidz w wyraeniu realnym. Nominalna stopa procentowa prawie si
nie zmienia. Dlaczego zatem popyt na realne
zasoby pienidza wzrs znacznie bardziej ni
realny PKB?
Realny PKB
Stopa procentowa
100
235
Oprocentowanie bonw skarbowych.

a
Znaczne nasilenie si konkurencji zmusio

banki do oferowania coraz bardziej korzystnego dla klientw oprocentowania wkadw.
Sprawio to, e obniy si koszt utrzymywania pienidza w szerokim znaczeniu, ktrego
najwiksz cz stanowi teraz przynoszce
odsetki wkady. Koszt alternatywny trzymania
oszczdnoci na oprocentowanym rachunku
w banku wyznacza rnica wysokoci oprocentowania obligacji skarbowych i rzeczonego rachunku. Oznacza to, e koszt alternatywny trzymania pienidza jest obecnie znacznie
niszy ni 5% wykazane w tablicy 24.3.
24.5
Rwnowaga
na rynkach finansowych
W poprzednich podrozdziaach omwilimy
czynniki okrelajce poda pienidza i popyt
na pienidz. Teraz zbadamy czne zachowanie si poday i popytu, aby podda analizie
mechanizm ksztatowania si rwnowagi.
Baza monetarna jest to suma pienidza gotwkowego w obiegu oraz wkadw bankw
komercyjnych w banku centralnym. Przez
24.3
TABLICA
Zmiany agregatu M4
w latach 1965-1999
Wskanik
M4 w ujciu nomi-
1965
1999
nalnym
M4 w ujciu real-
100
4 605
nym
100
413
Makroekonomia
145
ny
Na chwil pominiemy t komplikacj.

operacje otwartego rynku bank centralny
Przyjmiemy,
e przy danych cenach bank cenmoe wpywa na wielko bazy monetarnej.
tralny
moe
okrela
zarwno realn, jak i noPoda pienidza, tj. gotwka w obiegu plus
minaln
poda
pienidza.
wkady sektora pozabankowego w bankach
W poprzednim podrozdziale podkrelalikomercyjnych, jest rwna iloczynowi bazy
monetarnej i mnonika kreacji pienidza. Wy- my, e popyt na pienidz to popyt na realne
soko mnonika kreacji pienidza zaley od zasoby pienidza. Wielko zapotrzebowania
stopy rezerw gotwkowych bankw komer- na pienidz w ujciu realnym zwiksza si
cyjnych i od stosunku gotwki do wkadw wraz ze wzrostem realnego dochodu, natomiast spada wraz ze wzrostem nominalnej stosektora pozabankowego.
py procentowej. Na razie skoncentrujemy si
Bank centralny moe wpyn na stop rena rynkach finansowych pienidza i obligacji.
zerw gotwkowych bankw i tym samym
Zbadamy rwnowag rynkow przy danym
na wysoko mnonika kreacji pienidza
poziomie realnego dochodu i realnej produkw dwojaki sposb: za pomoc stopy rezerw
cji dbr i usug. Kiedy opanujemy ju t sztuobowizkowych dla bankw lub odpowiedniej
stopy dyskontowej (tj. stopy oprocentowania
kredytw udzielanych przez bank centralny
bankom komercyjnym). Stopa ta zostaje ustalona na takim poziomie, ktry skania banki do
k, w nastpnym rozdziale bdziemy mogli

podj analiz wspzalenoci midzy rynkami finansowymi a rynkiem dbr oraz rynkiem
pracy, w celu okrelenia warunkw rwno-
wagi samego dochodu realnego.

zachowania w swojej dziaalnoci marginesu
bezpieczestwa i utrzymywania dodatkowych
Rwnowaga
rezerw gotwkowych, ktre pozwalaj zminimalizowa ryzyko zwizane z koniecznoci
na rynku pienidza
zacigania poyczek w banku centralnym. Pomijajc niewielkie wahania relacji gotwRwnowaga na rynku pienidza istnieje
ka/wkady planowanej przez sektor pozabanwwczas, gdy wielko zapotrzebowania
kowy, bank centralny jest praktycznie w stanie
na realne zasoby pienidza jest rwna wielKontrolowa rozmiary poday pienidza.
Poda pienidza w wyraeniu realnym koci zaoferowanej.
M / P jest to poda w ujciu nominalnym M poRysunek 24.2 przedstawia krzyw popytu
dzielona przez poziom cen P. W tym miejscu
na
realne
zasoby pienidza LL przy danym pomusimy sformuowa ostrzeenie, o ktrym
ziomie
dochodu
realnego. Im wysze s stopa
nie wolno nigdy zapomina.
procentowa i koszt alternatywny utrzymywania pienidza, tym nisze jest zapotrzebowanie na realne zasoby pienine. Przy danym
Bank centralny kontroluje nominaln poda
pienidza.
Jeeli
przyjmiemy
zaoenie poziomie cen bank centralny kontroluje zaupraszczajce, e ceny dbr s stae, to rwno nominaln, jak i realn poda pienimoemy uzna, i bank centralny kontroluje dza. Przy tej iloci pienidza w ujciu realtake realn poda pienidza. W nastpnym, L0, wykres funkcji poday jest lini pionych jednak rozdziaach, kiedy uchylimy za- now. Rwnowaga istnieje w punkcie E. Przy
oenie o staoci cen, zobaczymy, e zmia- stopie procentowej r0 ilo pienidza w wyrany iloci pienidza w ujciu nominalnym eniu realnym, ktr ludzie pragn posiada,
prowadz zwykle do zmiany poziomu cen. jest dokadnie rwna zasobom L .
0
Bankowi centralnemu jest wwczas znaczZamy, e stopa procentowa ksztatuje
nie trudniej kontrolowa realn poda piesi na poziomie rt, niszym od poziomu rwnidza.
nowagi r0. Wystpuje wwczas nadwyka po-
146
pytu na pienidz, ktr symbolizuje odcinek

AB na rysunku 24.2. W jaki sposb nadwyka
ta spowoduje wzrost stopy procentowej z rx
do r0, ktry umoliwi powrt do rwnowagi?
Odpowied na to pytanie wymaga do zoonego wywodu.
W zasadzie, cile ujmujc, nie ma czego
takiego jak rynek pienidza. Pienidz jest
rodkiem wymiany. Jest tym, czego uywamy
do dokonywania zapaty czy przyjmowania
nalenoci w ramach transakcji przeprowadzanych na innych rynkach. Rynek pienidza
oznaczaby istnienie transakcji polegajcych
na kupnie i sprzeday jednych funtw za pomoc jakich innych funtw.
Innym rynkiem pomocnym w interpretacji
rysunku 24.2 jest rynek obligacji. Mwic, e
stopa procentowa jest kosztem alternatywnym
utrzymywania pienidza, chcemy wyrazi
myl, e ludzie, ktrzy nie trzymaj pienidza,
bd posiadali zamiast niego obligacje. To
wanie zmiany, ktre zachodz bezporednio
na rynku obligacji, okrelaj sytuacje na
umownym rynku pienidza pokazanym na rysunku 24.2.
Wielko majtku w ujciu realnym W jest
to suma realnych zasobw lub (inaczej) poday pienidza L0 oraz obligacji (take w wyraeniu realnym) BQ. Ludzie decyduj, jak chc
podzieli swj cakowity majtek W midzy
zamierzony realny zasb obligacji BD i zamierzony realny zasb pienidza LD. Niezalenie
od tego, jakie czynniki okrelaj sposb tego
podziau, prawdziwe musi by:
L0 + B0 = W = L D + BD.
(24.1)
Wielko majtku, ktry ma by rozdzielony midzy pienidz i obligacje w ujciu realnym, zaley od rozmiarw realnych aktyww.
Ludzie
nie
mog
przecie
planowa
podziau
majtku, ktrego nie posiadaj. Poniewa

lewa strona rwnania (24.1) musi by rwna
prawej, wynika std:
B0 - BD =LD -L0.
(24.2)
stopie procentowej rx na rysunku 24.2 uruchamia siy, ktre spowoduj wzrost stopy procentowej do poziomu rwnowagi r0. Przy wystpujcej nadwyce popytu na pienidz poda obligacji przewysza popyt na nie.
Aby skoni ludzi do zwikszenia popytu
na obligacje, ich sprzedawcy musz zaoferowa wysz stop procentow4. W miar
wzrostu stopy procentowej ludzie zmieniaj
struktur swoich aktyww: zmniejszaj swoje
zasoby pienidza i zwikszaj popyt na obligacje. Wysza stopa procentowa wpywa na
spadek zarwno nadwyki popytu na pienidz, jak i nadwyki poday obligacji. Przy
stopie procentowej r0 poda i popyt na pienidz zrwnuj si. Poniewa nadwyka popytu, na pienidz wynosi teraz zero, nadwyka
poday obligacji musi by take rwna zeru.
Rynek pienidza znajduje si w rwnowadze
tylko wtedy, kiedy rwnowaga wystpuje na
rynku obligacji. Ludzie chc wwczas ustali
struktur swojego majtku wedug dokadnie
takiej samej stopy, jaka okrela relatywn poda pienidza i obligacji.
Obligacja jest zobowizaniem pierwotnego emitenta do wypacania okrelonego strumienia odsetek

przez ustalony czas. W rozdziale 14 (Mikroekonomia) wyjanilimy, e cena obligacji powinna by
rwna wartoci zaktualizowanej tego strumienia odsetek. Im wysza jest stopa procentowa, za pomoc
ktrej dyskontujemy ten strumie, tym nisza cena
obligacji. Ujmujc to inaczej: im nisza jest cena
obligacji, tym wysza stopa zwrotu, jak powinien
przynie strumie patnoci. Jeeli na rynku obligacji wystpuje nadwyka poday, to ceny obligacji
spadaj, a stopa procentowa, czyli stopa zwrotu
z obligacji, wzrasta.
4
Nadwyce popytu na pienidz musi odpowiada identyczna co do wielkoci nadwyka poday obligacji. W przeciwnym wypadku ludzie planowaliby utrzymywanie wikszego majtku od tego, jaki faktycznie
posiadaj.
Ta dygresja pozwala nam wyjani, w jaki

sposb nadwyka popytu na pienidz przy
Makroekonomia
147
RYSUNEK 24.2
Rwnowaga na rynku pienidza

Funkcja popytu na pienidz LL zostaa wykrelona
dla danego dochodu realnego. Im wyszy jest koszt
alternatywny utrzymywania pienidza, tym nisze
zapotrzebowanie na jego realne zasoby. Wykres
funkcji realnej poday pienidza przebiega pionowo
w L0. Punktem rwnowagi jest E, a odpowiadajca
mu stopa procentowa wynosi r0. Przy niszej stopie
procentowej r, wystpuje nadwyka popytu na pienidz AB. Musi jej towarzyszy nadwyka poday
obligacji. Powoduje ona spadek cen obligacji
i wzrost stopy zwrotu z nich, podnoszc rwnoczenie stop procentow do poziomu, przy ktrym
oba rynki powrc do rwnowagi.
Zmiany
stanu rwnowagi
Przesunicie krzywej poday pienidza albo
krzywej popytu na pienidz wpynie na zmian stanu rwnowagi na rynku pienidza (i na
rynku obligacji). Zmiany te analizujemy na
rysunku 24.3.
Spadek poday pienidza. Zamy, e bank
centralny ogranicza poda pienidza albo
przez operacje otwartego rynku zmierzajce
do zmniejszenia bazy monetarnej, albo przez
posunicia majce sprawi, e banki komercyjne podnios stop swoich rezerw minimalnych i obni tym samym warto mnonika
kreacji pienidza. Jeeli utrzymamy nasze zaoenie o staoci cen, to zmniejszenie nominalnej poday pienidza bdzie rwnoznaczne
ze spadkiem poday pienidza w wyraeniu
realnym. Na rysunku 24.3 obrazuje to przesunicie w lewo linii poday. Zasb pienidza
w ujciu realnym obnia si z L0 do L'. Stopa
procentowa zapewniajca rwnowag wzrasta
z r0 do r'. Wysza stopa procentowa jest konieczna do ograniczenia popytu na realne zasoby pienidza w takim samym stopniu, w jakim zmniejszya si jego zaoferowana ilo.
Wynika std, e ograniczenie realnej poday
pienidza wywouje wzrost stopy procentowej
odpowiadajcej warunkom rwnowagi. I odwrotnie wzrost realnej poday pienidza
powoduje spadek stopy procentowej zapewniajcej rwnowag.
W pozostaej czci tego rozdziau skoncentrujemy si na umownym rynku pienidza.

Pamitajmy jednak o tym, i rwnania (24.1)
i (24.2) implikuj, e jeeli znana jest cakowita wielko majtku kade stwierdzenie dotyczce sytuacji na rynku pienidza dotyczy rwnoczenie sytuacji na rynku obligacji. Dlatego wanie zatytuowalimy ten
podrozdzia Rwnowaga na rynkach finansowych, a nie po prostu Rwnowaga na rynku
pienidza.
Wzrost realnego dochodu. Na rysunku 24.3

wykrelamy funkcj popytu na realne zasoby
pienidza LL przy danym poziomie realnego
dochodu. Wzrost realnego dochodu zwiksza
korzy kracow z utrzymywania pienidza
w postaci gotwki przy kadej stopie procentowej, a take powoduje wzrost wielkoci zapotrzebowania na realne zasoby pienidza.
W zwizku z tym na rysunku 24.3 pokazujemy to jako przesunicie w prawo linii LL, do
pooenia LL', w wyniku wzrostu dochodu realnego. Poniewa ludzie chc teraz utrzymy-
148
RAMKA 24.3
Wielki problem
Podobnie jak Wielka Brytania, Japonia przeya w kocu lat osiemdziesitych boom na rynku
nieruchomoci, po ktrym nastpio jeszcze gbsze zaamanie na pocztku lat dziewidziesitych. Stanowio to silny cios dla japoskich bankw, jako e oznaczao drastyczny spadek wartoci udzielonych przez nie kredytw i zmniejszenie pozostaych pozycji aktyww. Obawy
o kondycj caego sektora bankowego spowodoway z kolei utrat zaufania konsumentw i gboki spadek oszczdnoci sektora prywatnego.
Prbujc wesprze banki i pobudzi gospodarstwa domowe do zwikszenia wydatkw, Bank
of Japan (www.boj.or.jp/en) rozluni polityk pienin. W miar zwikszania przez BoJ emisji
pienidza stopniowo spaday stopy procentowe. W dniu 3 marca 1999 r. emisja pienidza wyniosa 1,8 mld jenw (ok. 9 mld ), co spowodowao spadek stp procentowych do poziomu
0,02%!
Przy stopach procentowych bliskich zeru podejmowanie dalszych operacji otwartego rynku,
polegajcych na zamianie krtkoterminowych papierw wartociowych na gotwk, nie miao
ju sensu. Bank of Japan zacz si wwczas zastanawia, czy powinien kupowa obligacje
skarbowe, co pozwolioby wpompowa" do gospodarki jeszcze wicej pienidza.
wa wicej pienidza w ujciu realnym przy

kadej stopie procentowej, stopa procentowa
zapewniajca rwnowag musi wzrosn z r0
do r". Tylko to bowiem pozwoli zapewni
rwno popytu na realne zasoby pienidza
z nie zmienion realn poda pienidza LQ.
W przeciwnej sytuacji, tzn. przy spadku dochodu realnego, nastpi przesunicie linii LL
w lewo oraz spadek zapewniajcej rwnowag stopy procentowej.
Wzrost konkurencji midzy bankami. Na
rysunku 24.3 wykrelamy rwnie funkcj popytu LL dla danego poziomu oprocentowania
wkadw bankowych. Przy staym poziomie
tego oprocentowania podwyka rynkowych
stp procentowych r spowoduje spadek popytu na pienidz. Jednorazowy, trway wzrost
konkurencji midzy bankami, ktry wyrazi si
w trwaym wzrocie oprocentowania wkadw
bankowych, zaowocuje zwikszeniem popytu
na wkady bankowe przy kadym poziomie
rynkowych stp procentowych r. Podobnie jak
w przypadku wzrostu dochodu realnego, krzywa popytu przesunie si z LL do pooenia
LL". Przy danej poday pienidza wywoa to
podwyk rynkowych stp procentowych
w punkcie rwnowagi.
Reasumujc, wzrost realnej poday pienidza prowadzi do spadku stopy procentowej
w punkcie rwnowagi. Nisza stopa procentowa powoduje zmniejszenie atrakcyjnoci lo-
Makroekonomia
kowania majtku w obligacjach i skania ludzi

do zamiany obligacji na gotwk. Konieczne
jest przy tym nakonienie ludzi do utrzymywania wikszych realnych zasobw pienidza.
Wzrost dochodu realnego prowadzi do podwyki stopy procentowej zapewniajcej rwnowag. Wysza stopa procentowa neutralizuje wpyw wzrostu dochodu realnego na zwikszenie zapotrzebowania na realne zasoby
pienidza i, tym samym, zapewnia rwnowag midzy popytem na realne zasoby pienidza i nie zmienion jego poda. Podobny
wpyw wywiera nasilenie si konkurencji midzy bankami.
149
RYSUNEK 24.3
Stopa procentowa
zapewniajca rwnowag
Przy danym dochodzie realnym LL jest funkcj popytu na realne zasoby pienidza. Ograniczenie realnej poday pienidza z L0 do L' powoduje wzrost
stopy procentowej zapewniajcej rwnowag z r0
do r'. Wzrost ten pozwala zmniejszy popyt na pienidz i dostosowa go do zmniejszonej poday.
Przy danej realnej poday pienidza L0 wzrost dochodu realnego powoduje przesunicie krzywej popytu na pienidz z LL do LL". Stopa procentowa
w punkcie rwnowagi musi wzrosn z rQ do r". Poniewa wyszy dochd realny prowadzi do zwikszenia zapotrzebowania na realne zasoby pienidza,
wysza stopa procentowa jest niezbdna, aby temu
przeciwdziaa, tj. utrzyma popyt na pienidz
w ujciu realnym na dotychczasowym poziomie
wynikajcym z nie zmienionej poday pienidza.
podatku, powstrzymujc je od rozwijania

dziaalnoci, ktr w innych warunkach (brak
wymogu rezerw) uznayby za zyskown.
Wspczesne banki, posugujce si skomplikowanymi systemami cznoci, podejmuj
jednak prby obejcia tej metody kontroli pieninej. Mog one np. z powodzeniem prowadzi dziaalno kredytow dla podmiotw
krajowych za porednictwem rynkw finansowych za granic: we Frankfurcie czy
w Nowym Jorku.
Aby unikn komplikacji zwizanych ze
stosowaniem tej metody, bank centralny moe
zrezygnowa z obowizku utrzymywania minimalnych rezerw gotwkowych i na szersz
skal zastosowa operacje otwartego rynku,
ktre pozwalaj oddziaywa na wielko
(i zmiany) bazy monetarnej. Wysoko mnonika kreacji pienidza jest teraz okrelona
przez stop rezerw utrzymywanych przez banki dobrowolnie ze wzgldw czysto ekonomicznych. Bya to jedna z przyczyn rezygnacji przez Bank Anglii z utrzymywania formalnego wymogu rezerw obowizkowych na
pocztku lat osiemdziesitych.
Bank Anglii argumentuje mimo to, e nadal do rozwizania pozostaje jeden podstawowy problem zwizany z prbami kontrolowania poday pienidza przez oddziaywanie na
baz monetarn: wynika on z roli banku centralnego jako ostatniej instancji kredytowej.
Kiedy banki chc rozszerzy rozmiary swojej
akcji kredytowej i zwikszy stan swoich
wkadw, zawsze mog otrzyma dodatkow
gotwk z banku centralnego. Dlatego wa-
24.6
Kontrola poday pienidza
Rozpoczniemy od praktycznych problemw
pojawiajcych si wwczas, gdy bank centralny prbuje zastosowa podrcznikow teori
kontroli poday pienidza, a konkretnie
wykorzystuje
operacje
otwartego
rynku
w celu wyznaczenia bazy monetarnej, a take
posuguje si stop rezerw obowizkowych
i stop dyskontow, aby wpywa na wysoko mnonika kreacji pienidza.
Kontrola bazy monetarnej

Zamy najpierw, e bank centralny nakada
na banki komercyjne wymg utrzymywania
rezerwy gotwkowej. Stopa rezerw obowizkowych wywiera na banki wpyw podobny do
150
nie Bank Anglii wprowadzi (obowizujcy

do pocztku lat osiemdziesitych) wymg
utrzymywania minimalnej stopy pynnych aktyww. Zmiana ta wynikaa z przekonania, e
w ten sposb bdzie on mg kontrolowa
ca-poda pynnych aktyww, skadajcych
si gwnie z gotwki i krtkoterminowych
bonw skarbowych, a banki zawsze bd mogy odsprzeda bony bankowi centralnemu,
kiedy bdzie im brakowao pynnoci. Poniewa zamiana bonw na gotwk nie wpywa
na wielko cakowitego zasobu pynnych aktyww, Bank Anglii mgby tym samym kontrolowa poda pienidza nie za porednictwem mnonika kreacji pienidza, lecz przez
mnonik pynnych aktyww.
Przy takim ksztacie polityki pieninej
poda pienidza moemy zdefiniowa jako
iloczyn mnonika pynnych aktyww i bazy
pynnych aktyww (inaczej zasobu bdcych w obiegu pynnych aktyww). Mnonik
pynnych aktyww jest tym wyszy, im: a)
niszy jest stosunek pynnych aktyww do
wkadw w bankach oraz b) mniejsza cz
pynnych aktyww w obiegu znajduje si
w posiadaniu sektora pozabankowego, a wiksza w posiadaniu bankw. W jaki sposb
bank centralny mgby kontrolowa baz
pynnych aktyww? Nie moe tego robi
przez kupno i sprzeda bonw, poniewa
oznaczaoby to po prostu zamian jednego rodzaju pynnych aktyww na inny, ale przez
zakup i sprzeda dugoterminowych obligacji,
ktre nie s pynnymi aktywami. Sprzeda
dugoterminowych obligacji powoduje odcignicie gotwki z obiegu i tym samym
zmniejsza baz pynnych aktyww.
Jednak polityka taka rodzi rwnie pewne
problemy. Prywatny sektor pozabankowy
utrzymuje wprawdzie gotwk w bardzo stabilnej proporcji do wkadw, ale jego popyt na
pozostae rodzaje pynnych aktyww jest
znacznie bardziej wraliwy na zmiany stopy
procentowej. Oferujc korzystniejsze stopy
procentowe, banki przycigaj pynne aktywa
z sektora prywatnego (przedsibiorstw i gospodarstw domowych) i zamieniaj je na
wkady terminowe na rzecz tego sektora. Tym
samym przez zwikszenie swojego udziau
w caoci pynnych aktyww znajdujcych si
w obiegu banki s w stanie podnie wysoko mnonika pynnych aktyww.
Jak to jest moliwe, e banki sta na wypacanie tak wysokich odsetek od wkadw
terminowych? Dzieje si tak, poniewa popyt
na kredyty bankowe nie jest zbyt wraliwy na
zmiany stopy procentowej. Jeeli przedsibiorstwo wpadnie w tarapaty, to kredyt bankowy moe okaza si jedynym ratunkiem i wy-
Makroekonomia
soko stopy procentowej przyjtej przez bank

nie bdzie miaa prawie adnego wpywu na
decyzj przedsibiorstwa. Kiedy popyt na kredyty wzrasta, banki podnosz cen kredytu
w rachunku biecym. Przy odpowiednio wysokim oprocentowaniu lokat terminowych
moe to skoni przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe do konwersji ich zasobw pynnych aktyww na wkady terminowe, bez obniania przy tym zasobw gotwki w systemie bankowym. W ten wanie sposb banki
zdobywaj dodatkowe pynne aktywa potrzebne im do podjcia ekspansji kredytowej
i stworzenia nowych wkadw na danie, bdcych podstaw kredytu w rachunku biecym.
Czy bank centralny nie moe w jaki sposb zapobiec podejmowaniu przez banki komercyjne ekspansji kredytowej, kiedy tylko
przyjdzie im na to ochota? Jedn z moliwych
metod przeciwdziaania temu jest bardziej
skuteczne wykorzystanie stopy dyskontowej
przy udzielaniu przez bank centralny poyczek jako ostatnia instancja kredytowa.
Mimo tych zmian w rzeczywistoci w polityce pieninej nadal kryj si jak widzimy
pewne puapki zwizane z usiowaniami
zastosowania
podrcznikowych
koncepcji
kontroli poday pienidza. W praktyce Bank
Anglii doszed do wniosku, e puapki te s na
tyle istotne, i naley zrezygnowa z dotychczas wykorzystywanych narzdzi i przestawi
si na alternatywn metod kontroli obiegu
pieninego.
151
Kontrola poday pienidza

za pomoc stopy procentowej
Rysunek 24.4 przedstawia ponownie rynek
pienidza. Funkcje popytu na pienidz LL wykrelamy dla danej wielkoci realnego dochodu. Gdyby bank centralny mg kontrolowa
poda pienidza, wwczas przy danym poziomie cen dbr mgby ustali realn poda pienidza, np. na poziomie LQ. Poziomem rwnowagi dla stopy procentowej byoby r 0.
RYSUNEK [ 24.4 '
Stopa procentowa
a kontrola poday pienidza
Funkcja popytu na pienidz LL zostaa wyprowadzona dla danego dochodu realnego. Jeli bank
centralny jest w stanie ustali realn poda pienidza
na
poziomie LQ, to stopa procentowa w punkcie
rwnowagi wyniesie r0. Jeeli np. bank centralny
wyznaczy stop procentow r0 i dostarczy kad ilo
pienidza, na jak istnieje zapotrzebowanie, to
poda
pienidza wyniesie ponownie L0. Aby mc
kontrolowa poda pienidza za pomoc stopy
nidza wyniesie L,, przy pooeniu krzywej

popytu
w LL, ale zwikszy si do Lx, jeeli wykres
funkcji
popytu przebiega w pooeniu LV.
Alternatywnie bank centralny moe ustali
stop procentow w wysokoci r 0 i dostarczy
tak ilo pienidza, jaka jest potrzebna, aby
zrwnoway rynek przy tej stopie. Bank centralny oznajmia wwczas, e jest gotw bez
ogranicze obraca oprocentowanymi aktywami finansowymi przy stopie procentowej r 0.
W stanie rwnowagi bank centralny dostarczy
dokadnie tak ilo pienidza, na jak istnieje
zapotrzebowanie przy stopie procentowej r 0.
Poda pienidza wyniesie wwczas L0.
Bank centralny moe ustali poda pienidza i zaakceptowa wysoko stopy procentowej odpowiadajce] warunkom rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na
pienidz, albo te moe wyznaczy stop
procentow i zaakceptowa wielko poday pienidza na poziomie rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na pienidz.
Postawiony w obliczu rozlicznych, przedstawionych przez nas problemw wynikajcych z prb bezporedniej kontroli poday
pienidza Bank Anglii zdecydowa si na
ustalanie stopy procentowej, a nastpnie dostarczanie takiej iloci pienidza, jaka wynikaa z popytu wystpujcego na rynku. Oto dlaczego w praktyce Bank Anglii by czstokro
gotw dziaa jako ostatnia instancja kredytowa i nie stosowa przy tym karnego oprocentowania.
24.7
Cele i narzdzia
polityki pieninej
procentowej, bank centralny musi zna pooenie krzywej

popytu. Jeli stopa procentowa zostanie ustalona
na
poziomie rt, to bdca jej konsekwencj poda
pieBank centralny i system pieniny
Kiedy nie ma pewnoci, jak dokadnie przebiega krzywa popytu na pienidz, wyznaczanie poday pienidza powoduje, e nie da si
precyzyjnie przewidzie poziomu stopy procentowej; z kolei ustalanie wysokoci stopy
procentowej rodzi niepewno co do wielkoci poday pienidza. Jeeli oddziaywanie
polityki pieninej na gospodark dokonuje
15
2
si gwnie za porednictwem stopy procentowej, stanowi to istotny argument na rzecz tezy, i polityka pienina sprowadza si do wyboru optymalnego poziomu stopy procentowej, a nie bezporedniego ksztatowania
poday pienidza. To drugie zadanie jest
zreszt niemal niewykonalne. Jak pamitamy
z tablicy 23.5, 97% agregatu M4 stanowiy
wkady bankowe, a tylko 3% wynosi pienidz
gotwkowy emitowany bezporednio przez
bank centralny. Oznacza to, e w praktyce polityka pienina prowadzona przez bank centralny i tak zawsze polega na wyznaczaniu
wysokoci stopy procentowej. Stopy procentowe staj si wic gwnym narzdziem polityki pieninej.
Narzdzie polityki pieninej jest to zmienna, ktr stale stara si kontrolowa bank
centralny.
W naszych rozwaaniach na temat polityki
pieninej prowadzonych w kolejnych rozdziaach odwoujemy si do dwch innych
wanych poj. Jednym z nich jest zasadniczy
cel polityki pieninej w rozumieniu makroekonomii. Celem takim moe by stabilno
cen, stabilizacja poziomu produkcji, oddziaywanie na wysoko kursu walutowego czy
zmniejszenie amplitudy waha cen krajowych. Problemem tym zajmiemy si bliej
w rozdziale 28.
Na jakich informacjach opiera si bank
centralny w deniu do swojego zasadniczego
celu, przed podjciem kadorazowej decyzji
o wysokoci stp procentowych? Stara si on
prawdopodobnie uzyska najnowsze prognozy
dotyczce maksymalnej liczby zmiennych.
Niekiedy jednak ogranicza si tylko do jednego lub dwch kluczowych wskanikw, pokazujcych aktualne tendencje ksztatowania si
np. cen, kursu walutowego bd poday
pienidza.
ni dane dotyczce inflacji. W czasach, kiedy

popularno monetaryzmu signa zenitu,
banki centralne zwyky reagowa na nowe informacje, dostosowujc wysoko stp procentowych w taki sposb, aby moliwa bya
realizacja celw redniookresowych w postaci
okrelonego tempa wzrostu poday pienidza.
W kategoriach rysunku 24.4 wygldao to tak,
jakby wyznaczay one wielko poday pienidza, a nie poziom stopy procentowej.
W ostatniej dekadzie na caym wiecie nastpiy dwie wane zmiany w sposobie rozumienia polityki pieninej. Po pierwsze, bankom centralnym dano do zrozumienia, e ich
zasadniczym celem powinna by przede
wszystkim walka z inflacj, a nie co innego.
Po drugie, kontrola poday pienidza jako
cel poredni stracia wyranie na znaczeniu. Rewolucja finansowa sprawia, e zmiany
iloci pienidza przestay by wiarygodnym
wskanikiem wyprzedzajcym tendencje inflacyjne. W efekcie banki centralne w coraz
wikszym zakresie kieruj si w swoich decyzjach prognozowan inflacj jako celem porednim i do tego wskanika dostosowuj wysoko stp procentowych. Lektura nastpnych czterech rozdziaw pozwoli lepiej
zrozumie przyczyny tych zmian.
Poredni cel monetarny oznacza kluczowy

wskanik makroekonomiczny wykorzystywany przez bank centralny przy podejmowaniu czstych decyzji o wysokoci stp
procentowych.
Chocia zarzdy wszystkich bankw centralnych doskonale zdaj sobie spraw z tego,
i gwnym narzdziem polityki pieninej s
stopy procentowe, to nierzadko zdarza si, e
wysoko stp procentowych ustala si w taki
sposb, aby nie dopuci do zboczenia celu
poredniego z okrelonej cieki. Nowe dane
na temat zmian poday pienidza (gwnie
wkadw bankowych) pojawiaj si wczeniej
Makroekonomia
153
Podsumowanie
1. Bank Anglii jest bankiem centralnym w Wielkiej Brytanii i spenia funkcj banku bankw
oraz banku pastwa. Nie moe on nigdy zbankrutowa, gdy ma monopol na emisj pienidza gotwkowego. Dziaa te jako ostatnia instancja kredytowa dla bankw.
2. Bank centralny odpowiada za realizacj polityki pieninej pastwa. Kontroluje baz monetarn za pomoc operacji otwartego rynku, tj. kupna i sprzeday pastwowych papierw
wartociowych. Ponadto bank centralny moe wpywa na wysoko mnonika kreacji pienidza przez nakadanie na banki komercyjne wymogu rezerw minimalnych lub ustalanie na
karnym poziomie stopy procentowej od kredytw udzielanych w ostatniej instancji, co ma
zniechca banki do utrzymywania nadmiernych rezerw.
3. Popyt na pienidz to popyt na jego zasoby realne. Pienidz ceni si ze wzgldu na jego zdolno do nabywania dbr. Popyt na pienidz w roli rodka wymiany zaley od rezultatu porwnania wynikajcych z motyww transakcyjnego i przezornoci korzyci z tytuu utrzymywania dodatkowego funta z kosztami w postaci utraconych odsetek wskutek nieulokowania pienidzy w oprocentowanych aktywach. Wielko zapotrzebowania na realne zasoby
pienidza spada w miar wzrostu stopy procentowej. Wzrost dochodu realnego powoduje
zwikszenie zapotrzebowania na realne zasoby pienidza przy kadym poziomie stopy procentowej .
4. Przy szerszych definicjach pienidza, takich jak np. agregat M4, istotny jest take motyw
portfelowy utrzymywania pienidza. Kiedy inne przynoszce odsetki aktywa stan si zbyt
ryzykowne, ludzie zdywersyfikuj swoje portfele lokat, wczajc do nich rwnie pewn
ilo bezpiecznego rodzaju aktyww pienidza. Jeli nie wystpuje potrzeba dokonania
natychmiastowej transakcji, pojawia si popyt na przynoszce odsetki wkady terminowe.
Popyt ten jest tym wikszy, im wiksze s rozmiary majtku, ktry ma zosta zainwestowany, i im mniejsza jest rnica oprocentowania wkadw terminowych i aktyww o wysokim
stopniu ryzyka.
5. Nie ma odrbnego rynku pienidza. Poniewa ludzie mog planowa utrzymywanie tylko takich cakowitych zasobw (poday) aktyww, jakie posiadaj, kada nadwyka poday obligacji musi zosta dokadnie skompensowana przez nadwyk popytu na pienidz. Stopy procentowe dostosowuj si, co pozwala zrwnoway rynek obligacji.'Tym samym zapewniaj
one rwnowag na rynku pienidza.
6. Zwikszenie realnej poday pienidza prowadzi do obniki stopy procentowej odpowiadajcej warunkom rwnowagi. Wzrost dochodu realnego powoduje wzrost stopy procentowej zapewniajcej rwnowag.
7. W praktyce dokadna kontrola poday pienidza przez bank centralny okazuje si do trudna. Wprowadzanie sztucznych, nieyciowych przepisw sprawia, e operacje bankowe s
przenoszone do innych, nie podlegajcych regulacji kanaw. Kontrola bazy monetarnej jest
trudna ze wzgldu na zobowizanie banku centralnego do wystpowania w roli ostatniej instancji kredytowej i dostarczania gotwki w iloci w^mkâce^ i i&$@fra^^3a&&:
&; 'W praktyce "Bank Anglii wykazywa preferencje dla kontroli poday pienidza przez bezporednie oddziaywanie na poziom stp procentowych. Tym samym wpywa na wielko popytu na pienidz, ktry dopiero okrela ilo pienidza, jak naleao dostarczy. Stopy procentowe s obecnie gwnym narzdziem polityki pieninej.
154
9. Poniewa stopy procentowe oddziauj na gospodark z pewnym przesuniciem w czasie,

przy podejmowaniu decyzji o ich wysokoci Bank Anglii opiera si na wskanikach wyprzedzajcych w postaci porednich celw monetarnych.
P'
Podstawowe pojcia
Bank centralny 120
Stopa rezerw obowizkowych
122
Stopa dyskontowa 123
Operacje otwartego rynku 124
Ostatnia instancja kredytowa 126
Koszt alternatywny utrzymywania pienidza (koszt utraconych moliwoci)
Motyw transakcyjny 129
Popyt na pienidz 129
Motyw przezornoci
130
Motyw portfelowy 131
Rwnowaga na rynku pienidza 135
Narzdzie polityki pieninej 142
Poredni cel monetarny 142
128
Zadania sprawdzajce
1. Przypumy, e Bank Anglii sprzedaje w ramach operacji otwartego rynku papiery wartociowe panu Johnsowi, ktrego bankiem jest Barclays. a) Jeeli pan Johns paci czekiem,
przedstaw konsekwencje tej transakcji w bilansie Banku Anglii i banku Barclays. b) Co dzieje si z poda pienidza? c) Czy odpowied byaby taka sama, gdyby pan Johns zapaci gotwk?
2. Przypumy, e bank centralny naoy na banki komercyjne wymg utrzymywania 100% rezerwy gotwkowej w stosunku do wkadw. Odpowiedz ponownie na pytanie 1. Ile wynosi
mnonik kreacji pienidza?
3. Jaki twoim zdaniem bdzie wpyw wprowadzenia na szerok skal kart kredytowych
na popyt gospodarstw domowych na pienidz zwizany z wystpowaniem motywu przezornoci?
4. Zamy, e banki podnosz stopy procentowe od wkadw terminowych zawsze wtedy, kiedy ronie oprocentowanie kredytw bankowych i innych aktyww, a) Czy wzrost oglnego
poziomu stp procentowych wywrze duy, czy may wpyw na popyt na lokaty terminowe?
b) Jeli rzd martwi si o wpyw wysokich stp procentowych na wyborcw, ktrzy zacignli due poyczki na sfinansowanie zakupu domw, czy oznacza to, e rzdowi bdzie atwo, czy trudno znacznie ograniczy rozmiary agregatu M4?
5. Czym rni si repo od niezabezpieczonego depozytu?
6. Jakie cechy powinien wykazywa dobry wskanik wyprzedzajcy?
Makroekonomia
155
Powszechne Wdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Zniesienie wymogu utrzymywania rezerw minimalnych oznacza, i bank centralny
zrezygnowa z jakichkolwiek prb kontrolowania poday pienidza, b) Kiedy stopa inflacji
przewysza stop procentow, realna stopa procentowa jest ujemna; ludziom w rzeczywistoci paci si za to, aby trzymali pienidze, c) Stopy procentowe s wysokie. Dowodzi to, e
poda pienidza podlega cisej kontroli.
ROZDZIA 23
Polityka pienina i fiskalna

w gospodarce zamknitej

Przedstawi teorie, wedug ktrych dzisiejsza konsumpcja jest funkcj nie tylko dochodu biecego, lecz take przyszego oraz wyjani przyczyny denia ludzi do
ograniczania waha konsumpcji w czasie.
Wyjani mechanizm wpywu stopy procentowej i oczekiwanych przyszych zyskw
na popyt inwestycyjny przedsibiorstw.
Podj jednoczesn analiz dziaania rynkw dbr i pienidza, wiedzc, e wielko
produkcji wpywa na popyt na pienidz, a stopa procentowa oddziauje na wielko
produkcji.
Wyprowadzi krzywe IS i LM, tj. zbiory rnych kombinacji dochodu (produkcji)
i stopy procentowej, ktre zapewniaj rwnowag na rynkach dbr i pienidza.
Wykorzysta krzywe IS i LM do pokazania, w jaki sposb produkcja i stopa procentowa reaguj na szoki wystpujce na rynku dbr albo na rynku pienidza.
3 Uzasadni tez, i rne kombinacje polityki pieninej i fiskalnej pozwalaj osign
t sam wielko produkcji, ale przy rnym poziomie stopy procentowej.
tym rozdziale rozbudujemy prosty model

czynnikw okrelajcych dochd narodowy,
przedstawiony w rozdziaach 21 i 22. Na pewien czas przyjmujemy zaoenie, e mamy do
czynienia z gospodark zamknit. Eksport,
import i wymiana z zagranic zostan ponownie wprowadzone do modelu w rozdziale 29,
kiedy ju opanujemy analiz gospodarki zamknitej. Na pocztku rozlunimy upraszczajce
zaoenia przyjte wczeniej przy rozpatrywaniu popytu globalnego i determinantw dochodu. Dziki temu stworzymy kompleksowy obraz czynnikw okrelajcych wielko popytu
zarwno konsumpcyjnego, jak i inwestycyjnego, co wyjani, dlaczego nisza stopa procen
towa pobudza wzrost popytu globalnego i dochodu narodowego.
Nastpnie wykorzystamy analiz pienidza
i stopy procentowej przeprowadzon w dwch
poprzednich rozdziaach. Przedmiotem naszych rozwaa bdzie teraz model, w ktrym
wielko dochodu wpywa na stop procentow, ale z kolei wysoko stopy procentowej
oddziauje rwnie na popyt globalny i dochd odpowiadajcy warunkom rwnowagi.
Wyjanimy nastpnie, w jaki sposb oddziauj wzajemnie na siebie rynek pienidza i ry-
Makroekonomia
nek dbr i jak w wyniku tych oddziaywa

ustala si stan rwnowagi dla dochodu oraz
stopy procentowej.
157
W ramach naszego modelu zbadamy nastpnie, w jaki sposb pastwo moe wpyn
zi wielko rwnowacego gospodark do.-odu przez zmiany stopy procentowej i po:;-TU globalnego. Ten rozszerzony model pozwoli nam rwnie podda ponownej ocenie
polityk fiskaln. Na zakoczenie zobaczymy,
jaki sposb rzd moe stosowa rne kombinacje polityki pieninej i fiskalnej w celu
:-ddziaywania na poziom i struktur popytu
dobalnego.
W tym rozdziale nadal utrzymujemy zaoenie o staoci cen. Stopa procentowa jest
podstawow zmienn, ktra wie ze sob rynek pienidza i rynek dbr. W nastpnym rozdziale uchylimy zaoenie o staoci cen i wykaemy, e poziom cen jest drug zmienn
uzaleniajc od siebie rynek pienidza i rynek dbr. Z kolei w rozdziale 29 udowodnimy,
:e w gospodarce otwartej, takiej jak np. bry:viska, wymiana z zagranic jest trzecim ogniwem czcym ze sob rynki finansowe i sfer realn" gospodarki, w ktrej s okrelane
produkcja i zatrudnienie.
Nowe spojrzenie
na funkcj konsumpcji
ten pozwala uchwyci wszystkie determinanty wydatkw konsumpcyjnych, z wyjtkiem

rozporzdzalnych
dochodw
osobistych.
Zmiany dochodw rozporzdzalnych sprawiay, i gospodarstwa domowe posuway si
wzdu krzywej konsumpcji. Zmiany popytu
autonomicznego powodoway zmian pooenia samej krzywej konsumpcji. Powstaje wic
pytanie, jakie czynniki powoduj przesunicia
funkcji konsumpcji.
Czynniki okrelajce wielko
autonomicznej konsumpcji
Majtek
gospodarstw
domowych.
Przypu-
my, e nastpuje wzrost realnej wartoci majtku

gospodarstw
domowych,
np.
w
wyniku
hossy na giedzie, letra powoduje wzrost cen
akcji przedsibiorstw posiadanych przez te

gospodarstwa. Jeeli nie maj one zwyczaju
przeznacza tego przyrostu majtku na wydatki, to bd musiay przekaza go w caoci
w spadku swoim dzieciom. W praktyce jest
jednak bardziej prawdopodobne, e wzbogacone w ten sposb gospodarstwa domowe wydadz cz dodatkowych zasobw na zakup
nowego samochodu lub sfinansowanie dodatkowego wyjazdu wakacyjnego. Przy nie zmienionym poziomie dochodw rozporzdzalnych wydatki konsumpcyjne wzrosn. Poniewa zjawisko to wystpuje niezalenie od
poziomu dochodw rozporzdzalnych, w wyniku wzrostu majtku gospodarstw domowych
wykres caej funkcji konsumpcji przesuwa si
w gr.
Powracamy do rozwaa na temat popytu globalnego i zaczynamy od ponownego przyjrzenia si funkcji konsumpcji. W rozdziale 21
oprowadzilimy bardzo prost posta funkcji
konsumpcji. Jej wykres by tam wznoszc si
Efekt majtkowy {bogactwa) polega na
lini, obrazujc zwizek midzy globaln
przesuniciu
wykresu
funkcji
konsumpcji
konsumpcj i rozporzdzalnymi dochodami
w
gr
(w
d)
pod
wpywem
wzrostu
gospodarstw domowych. Kt nachylenia tej
(spadku)
wartoci
majtku
gospodarstw
krzywej, czyli kracow skonno do kondomowych
i
zwikszenia
(zmniejszenia)
sumpcji, interpretowalimy jako cz kadewydatkw
na
kadym
poziomie
rozporz20 dodatkowego funta dochodu rozporzdzaldzalnych dochodw osobistych.
nego, jak gospodarstwa domowe przeznaczyyby na wydatki, a nie na oszczdnoci.
Czy pienidz i stopa procentowa mog
Wysoko przecicia si linii konsumpcji
wpyn na warto majtku gospodarstw doz osi rzdnych zaleaa od wielkoci autonomowych, a tym samym na konsumpcj i glomicznego popytu konsumpcyjnego. Skadnik
D
olityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej
147
balny popyt? Tak, i to w dwojaki sposb. Po

pierwsze, poniewa pienidz jest jedn z form
aktyww, w jakie gospodarstwa domowe lokuj swj majtek, wzrost realnej poday pienidza powiksza bezporednio ich majtek.
Po "drugie, na warto majtku gospodarstw
domowych porednio wpywaj rwnie
zmiany stopy procentowej. Zastosowanie ma
tu znane ju z rozdziau 14 (Mikroekonomia)
pojcie wartoci zaktualizowanej: cena rynkowa akcji przedsibiorstw i dugoterminowych
obligacji pastwowych jest to warto zaktualizowana oczekiwanego strumienia dywidend albo odsetek z obligacji wypacanych
przez pastwo. Kiedy stopa procentowa spada, przysze dochody musz by dyskontowane za pomoc niszej stopy procentowej, co
oznacza, e ich dzisiejsza warto wzrasta.
Obnika stopy procentowej wywouje wic
wzrost cen obligacji i akcji przedsibiorstw
oraz sprawia, e gospodarstwa domowe staj
si zasobniej sze1.
Dobra trwaego uytku i kredyt konsumpcyjny. Kiedy ludzie majtni wydaj wicej,
ni wynosz ich biece dochody rozporzdzanie, zmniejszaj stan swego majtku,
sprzedajc cz posiadanych akcji przedsibiorstw albo wykorzystujc pienidze trzymane na rachunku w banku. Ludzie ubosi nie
posiadaj zbyt wielu wolnych aktyww, ktre
mogliby sprzeda, aby sfinansowa nadwyk
wydatkw nad dochodami rozporzdzafnymi.
Musz zatem zaciga poyczki.
sumpcyjnych dwoma kanaami. Po pierwsze,

zale one od sumy zaoferowanego kredytu.
Jeeli banki zaproponuj bardziej atrakcyjne
warunki udzielania poyczek (np. kredytu
w rachunku biecym) albo sieci handlowe zaoferuj klientom kredyty na bardziej korzystnych warunkach (np. w formie systemu ratalnej sprzeday leasingowej), wicej osb przekroczy w swoich wydatkach stan biecych
dochodw rozporzdzalnych i zdecyduje si na
zakup samochodu, sprztu stereo czy wymarzonej kuchenki mikrofalowej. Zwikszenie
poday kredytu konsumpcyjnego przesunie
wykres funkcji konsumpcji w gr. Ludzie
bd take wydawali wicej przy kadym poziomie dochodu rozporzdzalnego. Po drugie,
istotne znaczenie ma te koszt kredytu konsumpcyjnego. Im wysza jest stopa procentowa, tym mniejsze sumy poyczek, jakie mog
zacign gospodarstwa domowe bez ograniczenia zdolnoci do spat kredytw ze swoich
przyszych dochodw rozporzdzalnych.
Pienidz i stopa procentowa oddziauj
tym samym na wielko wydatkw konsumpcyjnych, wpywajc zarwno na poda kredytu konsumpcyjnego, jak i na wysoko jego
oprocentowania. Zwikszenie bazy monetarnej powoduje wzrost rezerw gotwkowych
systemu bankowego i umoliwia mu rozszerzenie zakresu udzielania kredytu na cele konsumpcyjne w postaci przekraczania sald na rachunkach. Z kolei nisza stopa procentowa,
obniajc koszt kredytu konsumpcyjnego,
umoliwia gospodarstwom domowym zaciganie wikszych poyczek, nie zmniejszajc
Przy stopie procentowej wynoszcej 10% obligacj dajc bezterminowe prawo do dochodu, przynoszc 2,5 zysku (odsetek) rocznie, bdzie mona sprzeda za ok. 25 , co oznacza, e jej nabywca
osignie ze swojej inwestycji ok. 10-procentow
stop zwrotu rocznie. Jeeli stopa procentowa spada
do 5%, to ceny obligacji musz wzrosn do 50 ,
aby ich nabywcy mogli otrzyma roczny zysk zbliony do dochodowoci innych aktyww. Podobne
rozumowanie ma zastosowanie do akcji przedsibiorstw, mimo e ceny akcji s oparte na przewidywaniach dotyczcych przyszych wypat dywidend.
1
Niektrzy ludzie poyczaj pienidze po

to, aby sfinansowa wydatki na takie cele, jak
np. wakacje, jednak wiksza cz kredytw
konsumpcyjnych jest przeznaczana na zakupy
dbr konsumpcyjnych trwaego uytku, czyli
swoistych dbr kapitaowych gospodarstw domowych, takich jak telewizory, meble czy samochody. Zakup nowego samochodu w celu
zaimponowania otoczeniu moe pochon
caoroczne dochody.
Kredyt konsumpcyjny (moliwoci poyczkowe) wpywa na wielko wydatkw kon-
Makroekonomia
159
przy tym ich zdolnoci do spaty odsetek i zaduenia.

Te dwa czynniki efekt majtkowy
i zmiany poday kredytu na cele konsumpcyjne stanowi gwne przyczyny przesuni
wykresu funkcji konsumpcji. S one czci
mechanizmu
transmisyjnego,
przez
ktry
zmiany w sferze finansowej wywieraj wpyw
na produkcj i zatrudnienie w sferze realnej
gospodarki. Oddziaujc za porednictwem
efektu majtkowego lub przez poda i koszty
kredytu konsumpcyjnego, zmiany poday pienidza i stopy procentowej s w stanie spowodowa przesunicie krzywych konsumpcji
i popytu globalnego, tym samym wpywajc
na poziom dochodu i produkcji odpowiadajcy warunkom rwnowagi.
Nowoczesne teorie
popytu konsumpcyjnego
Opisane wyej zjawiska mona interpretowa
w odmienny sposb, wykorzystujc dwie blisko spokrewnione ze sob teorie konsumpcji.
Teorie te pozwalaj rwnie wydoby na
wiato dzienne niektre niuanse popytu konsumpcyjnego.
Teoria dochodu permanentnego. Teoria ta
zostaa sformuowana przez Miltona Friedma13. a jej punktem wyjcia s dwie przesanki:
:<: pierwsze, dochody ludzi s zmienne
:zasie; po drugie, ludzie nie lubi, aby ich
iciumpcja
wykazywaa wahania. Kilka doBCiowych butelek szampana w okresach procenty nie jest dostateczn rekompensat za
Kresy godowania w latach chudych.
* r.vizku z tym ludzie d do eliminowana waha poziomu konsumpcji, starajc si
ne dopuci do przenoszenia fluktuacji doaodu na konsumpcj. Bd wic oni woleli
::7iygnowa z szampana, aby tylko zapobiec
pobie godowania.
Jakie czynniki okrelaj redni wielko
zonsumpcji, na jak mog sobie pozwoli ludzie? Na okrelenie ich przecitnego dochodu
w dugim okresie Friedman stworzy pojcie
dochd permanentny. Argumentowa on, e
poziom konsumpcji zaley nie od biecego
dochodu rozporzdzalnego, lecz od dochodu
permanentnego.
Jeeli ludzie oceniaj, e ich biece dochody znajduj si na nienormalnie wysokim

poziomie, to dojd do wniosku, e owe okresowo wysokie dochody w niewielkim stopniu
wpywaj na poziom ich dochodu permanentnego czy te inaczej rozmiary konsumpcji, na jak sta ich w dugim okresie. Poniewa dochd permanentny wzrs minimalnie,
zatem tylko w minimalnym stopniu zwiksz
swoje wydatki na biec konsumpcj. Przeznacz oni raczej wiksz cz swoich dodatkowych dochodw o przejciowym charakterze na oszczdnoci i odo pienidze na
trudniejsze czasy, kiedy konsumpcja spadnie
znacznie poniej normalnego poziomu. Tylko
wwczas, gdy ludzie uwierz, e wzrost dzisiejszych dochodw utrzyma si rwnie
w przyszoci, uznaj to za rwnoznaczne
z trwaym, znacznym podniesieniem ich dochodu permanentnego. Tylko wtedy duy
wzrost biecych dochodw przeksztaci si
take w znaczny wzrost biecej konsumpcji.
Teoria cyklu ycia. Teoria ta, sformuowana
przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando,
jest bardzo zbliona do koncepcji dochodu
permanentnego.
Zgodnie z teori cyklu ycia ludzie tworz

piany swojej konsumpcji, obejmujce cay
okres ich ycia (wczajc w to ewentualne
zapisy w testamencie na rzecz dzieci). rdem finansowania owej konsumpcji s
przewidywane dochody osigane w cigu
caego ycia (powikszone o ewentualny
pocztkowy zasb majtku bd spadek).
Teoria dochodu permanentnego gosi, e

poziom biecej konsumpcji jest funkcj
dochodu osiganego w dugim okresie
(permanentnego).
=olityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej
160
Na szczeblu pojedynczego gospodarstwa

domowego teoria ta nie wymaga, aby kade
gospodarstwo planowao utrzymywanie staego poziomu konsumpcji przez cae ycie.
W okresie tym mog wystpowa lata, ktre
cechuje wyjtkowo wysoki poziom wydatkw
(np. wynikajcych z koniecznoci sfinansowania rejsu statkiem dookoa wiata lub wysania
dzieci do szkoy prywatnej), a take lata,
w ktrych wydatki s znacznie nisze. Tego
rodzaju indywidualne rozpitoci maj jednak
tendencj do znoszenia si w skali masowej.
Podobnie jak w przypadku teorii dochodu permanentnego, w koncepcji cyklu ycia przyjmuje si, e o wielkoci cakowitego popytu
konsumpcyjnego decyduje gwnie przecitny
dochd uzyskiwany w dugim okresie.
Na rysunku 25.1 pokazano faktyczny dochd gospodarstwa domowego w cigu caego
jego istnienia. Dochd ten wzrasta w miar
uzyskiwania coraz wyszych pozycji w hierarchii zawodowej a do momentu przejcia na
emerytur, a nastpnie spada do niszego poziomu wynikajcego z wysokoci wypacanej
emerytury. Dochd permanentny gospodarstwa domowego wynosi OD. cile biorc, jest
to stay roczny dochd, ktrego warto zaktualizowana jest identyczna jak warto zaktualizowana faktycznego strumienia dochodu.
Gdyby gospodarstwo domowe konsumowao
dokadnie tyle, ile wynosi jego dochd permanentny, jego konsumpcja wynosiaby co roku
OD i po mierci jego czonkw nie pozostawioby ono po sobie adnych oszczdnoci. Dwa
zaciemnione pola A symbolizuj okresy,
w ktrych wydatki gospodarstw domowych
przekraczaj ich biece dochody, natomiast
obszar oznaczony liter B obrazuje okres gromadzenia oszczdnoci.
Mimo e gospodarstwo domowe wydaje
swoje dochody w cigu caego swojego istnienia, nie oznacza to, e pole B jest sum dwch
pl A. Musimy bowiem wzi rwnie pod
uwag odsetki. W pocztkowych latach, kiedy
dochody s niskie, gospodarstwo domowe zaciga poyczki. Powierzchnia obszaru B
wskazuje, ile gospodarstwo domowe musi za
oszczdzi, aby mc spaci pocztkowe poyczki wraz z odsetkami, oraz ile zasobw
musi zakumulowa, aby wystarczyo ich na
schykowy okres ycia, kiedy ponownie konieczne jest zmniejszenie stanu oszczdnoci.
Powrmy jeszcze raz do znanych ju poj efektu majtkowego i kredytu konsumpcyjnego. Dysponujc wikszymi pocztkowymi zasobami majtkowymi, gospodarstwo domowe moe pozwoli sobie w kadym roku
swego istnienia na wiksze wydatki i nie spowoduje to groby zaamania finansowego.
Moemy w takim przypadku przesun lini
Makroekonomia
dochodu permanentnego (rysunek 25.1) w gr, co oznacza, e konsumpcja wzronie. Pole

B jest wprawdzie mniejsze, a powierzchnia
obu obszarw A wiksza, ale gospodarstwo
domowe moe wykorzysta swoje dodatkowe
zasoby majtkowe na pokrycie braku rodkw
pochodzcych z okresu gromadzenia oszczdnoci (pole B ) w stosunku do potrzeb finansowania wydatkw w latach obniania stanu
oszczdnoci (oba pola A).
Powysze rozumowanie ponownie prowadzi do wniosku, e wikszy majtek pozwala
na wysz konsumpcj przy kadym poziomie
biecych dochodw rozporzdzalnych. Rwnoczenie jednak zwraca nam uwag na zjawisko, ktre poprzednio pominlimy. Jeeli gospodarstwa domowe dojd do przekonania, e
ich przysze dochody bd wysze ni uprzednio zakadane, to efektem tego bdzie te
wzrost ich dochodu permanentnego. Gospodarstwa domowe mog w zwizku z tym przeznacza co roku wicej na wydatki i nadal
spodziewa si, e budet ich caego ycia pozostanie zrwnowaony. W momencie kiedy
skoryguj w gr szacunki swoich przyszych
dochodw, zwiksz take swoj konsumpcj
biec. Widzimy teraz, i warto zaktualizowana przyszych dochodw odgrywa rol
bardzo zblion do bogactwa. To pienidz jest
czynnikiem, ktry musi by rozdzielany na
konsumpcj w cigu caego ycia. Friedman
nazwa go majtkiem ludzkim" dla odrnienia od aktyww finansowych i majtku w postaci fizycznej. Najwaniejsze w tym wszyst-
161
'
25.1
RYSUNEK
Konsumpcja a cykl ycia

Faktyczne dochody rozporzdzanie gospodarstwa
domowego zwikszaj si w caym okresie aktywnoci zawodowej pracujcych jego czonkw a do
momentu przejcia na emerytur, a nastpnie spadaj do poziomu emerytury. Dochd permanentny jest
to dochd na staym poziomie OD o tej samej wartoci zaktualizowanej co dochd faktyczny. Zamy,
e konsumpcja jest rwna dochodowi permanentnemu. Pole A obrazuje cakowity spadek oszczdnoci, podczas gdy pole B cakowite oszczdnoci.
Przy
braku
spadkowych
odziedziczonego
oszczdnoci
majtku
zapisw
symbolizowane
przez
pole B musz by na tyle due, aby umoliwiy

spat wczeniej zacignitych kredytw wraz z odsetkami
wych
oraz
zakumulowanie
wystarczajcych
do
zasobw
uzupenienia
majtkobiecego,
faktycznego dochodu po przejciu na emerytur.
kim jest spostrzeenie, e zwikszenie oczekiwanych przyszych dochodw spowoduje

powstanie efektu bogactwa; efekt ten przejawia si w przesuniciu w gr krzywej konsumpcji obrazujcej zaleno midzy konsumpcj biec i biecym dochodem rozporzdzalnym.
Jaki to ma zwizek z kredytem konsumpcyjnym? Wzrost stopy procentowej obnia
warto zaktualizowan przyszych dochodw
oraz pogarsza dzisiejsz sytuacj gospodarstw

domowych. W ujciu zastosowanym na rysunku 25.1 gospodarstwa domowe musz powikszy obszar B , aby mc udwign dodatkowy
ciar finansowy wyszych odsetek spacanych od kredytw zacignitych w obszarze A,
tj. w pocztkowym okresie istnienia. Musimy
w zwizku z tym przesun lini dochodu permanentnego w d. Jak wida, wzrost stopy
procentowej powoduje spadek konsumpcji biecej wynikajcy nie tylko z obnienia wartoci rynkowej aktyww finansowych, takich jak
np. akcje przedsibiorstw, lecz take ze
zmniejszenia wartoci zaktualizowanej przyszych dochodw z pracy. Zmniejszenie majtku ludzkiego prowadzi do przesunicia w d
wykresu funkcji konsumpcji.
Zastanwmy si take na zakoczenie,
jak rol odgrywa w tym rozumowaniu wielko zaoferowanego kredytu konsumpcyjnego. Rysunek 25.1 opiera si na zaoeniu, e
w pocztkowych latach ycia ludzie mog
wyda wicej, ni wynosz ich dochody biece. Studenci korzystaj z kredytw w rachunku biecym, poniewa s przekonani, e
w pniejszych latach, ju jako zamoni ekonomici, bd w stanie owe poyczki spaci.
Ale co si dzieje, jeeli nikt nie udziela poyczek? Wwczas osoby nie posiadajce zasobw majtkowych s ograniczane w swoich
wydatkach wielkoci swoich faktycznych dochodw, natomiast ludzie dysponujcy majtkiem s w stanie sami udziela sobie poyczek przez korzystanie z nagromadzonych zasobw i zmniejszanie ich stanu. W zwizku z
tym zwikszenie dostpnoci kredytu konsumpcyjnego umoliwia ludziom, ktrzy
chcieliby wydawa wicej, ni zarabiaj we
wczesnym okresie swojego ycia (ale nie pozwala im na to brak oszczdnoci lub majtku), takie postpowanie bez koniecznoci
ograniczenia konsumpcji biecej do poziomu
(niskiego) ich dochodu biecego. W rezultacie cakowita konsumpcja si zwikszy. Wiksza liczba studentw bdzie korzysta z kredytu w rachunku biecym i finansowa np.
zakup samochodw.
RAMKA 25.1
Czy obniki podatkw przynosz zamierzone efekty?
Dzisiejszy popyt konsumpcyjny zaley czciowo od oczekiwa dotyczcych ksztatowania si
dochodu w przyszoci. Dwiecie lat temu angielski ekonomista David Ricardo zaobserwowa,
e zaleno ta wie si z uderzajcymi implikacjami. Przyjmijmy, e cieka wydatkw pastwa na dobra i usugi jest staa w czasie. Jeeli pastwo obniy dzi podatki, to jednoczenie
musi wyemitowa dodatkowe obligacje w celu sfinansowania powstaego w ten sposb deficytu
budetowego. Obnika podatkw oznacza ekspansj fiskaln, ktra pobudza wzrost popytu globalnego. Czy nie tak?
Ricardo doszed do wniosku, e odpowied na to pytanie wcale nie jest tak oczywista, jak by
si wydawao. Przypumy, e skala ci podatkowych wynosi 1 mld . Tym samym zostaj te
wyemitowane nowe obligacje na sum 1 mld . Warto rynkowa obligacji to przecie nic innego jak warto zaktualizowana przyszego strumienia odsetek wypacanych jej posiadaczom.
Poniewa jednak zaoylimy, e cieka wydatkw pastwa jest staa, w przyszoci aby
mc spaci odsetki od nowych obligacji nieunikniona stanie si podwyka podatkw. Suma
1 mld to zatem warto obniki podatkw, warto emisji obligacji, a takie warto dodatkowego obcienia podatkowego w przyszoci. Wynika std, e w duszym okresie podatnicy
nic nie zyskaj: dzisiejsza obnika podatkw bdzie rwna wartoci zaktualizowanej przyrostu
podatkw w przyszoci. Skoro dzisiejsze cicia podatkowe nic nie zmieni w sytuacji majtkowej podmiotw gospodarczych, to nie ulegn zmianie te ich zamierzone wydatki. Tym samym
obnika podatkw nie ma wpywu na popyt globalny.
Opisane zalenoci mona przedstawi jeszcze inaczej. Spadek oszczdnoci pastwa (wikszy dzisiejszy deficyt) zostanie zrekompensowany przez dokadnie taki sam przyrost oszczdnoci sektora prywatnego; wydatki sektora prywatnego nie zmieniaj si, za przyrost dochodw
rozporzdzalnych (bdcy wynikiem obniki podatkw) zostaje w caoci przeznaczony na dodatkowe oszczdnoci. Ta ostatnia decyzja jest antycypacj podwyki podatkw w przyszoci.
Opisane wspzalenoci nosz nazw ricardiaskiej rwnowanoci; wspczenie jej ordownikiem jest znany ekonomista amerykaski Robert Barro z uniwersytetu Harvarda. Ricardo
by przekonany, e sformuowane przeze teoretyczne zwizki nie musz wystpi w rzeczywistej gospodarce. Niemniej od tamtej pory ekonomici podejmuj prby empirycznej weryfikacji
ricardiaskiej rwnowanoci.
Chybione zarzuty wobec ricardiaskiej rwnowanoci

Ricardiaska rwnowano implikuje, e wydatki pastwa na budow drg nie wpywaj
na stan gospodarki, co jest oczywistym nonsensem. Nieprawda. Z tezy Ricardo wcale nie wynika, e wydatki pastwa nie prowadz do zmian w sferze realnej gospodarki. Wynika z niej natomiast, e dla danego programu realnych wydatkw pastwa w okrelonym czasie nie jest
istotne, iedy spoleczefe'tXvb
TS& TSjt,
L0d7m.y Sq, e Stoca
procentowa jest cen przeksztacenia dnia dzisiejszego w dzie jutrzejszy. Ludzie mog zapaci
za wydatki pastwa mniej dzi (nisze podatki), pod warunkiem e zapac za nie odpowiednio
wicej (zaoszczdzone podatki plus odsetki) jutro. Pastwo, nakadajc podatki i finansujc
swoje wydatki, moe zmienia ich rozoenie w czasie. Poniewa my wszyscy take moemy
Makroekonomia
163
zarwno zaciga, jak i udziela poyczek, wykorzystujemy po prostu rynki finansowe, aby
zdoby pienidze na sfinansowanie potrzeb pastwa.
Wielu z nas nawet nie doyje chwili, kiedy nastpi wzrost podatkw. Obnika podatkw poprawia nasz dzisiejszy standard materialny! Niekoniecznie. Barro wykaza, e gwn si napdow dziaa ludzkich jest denie do przeduenia rodu i troska o potomstwo. Zamy, e
wiesz, i doyjesz tylko przyszego roku, a przysza podwyka podatkw nastpi dopiero za 40
lat. Czy twoje wydatki wzrosn w efekcie dzisiejszej obniki podatkw? Barro argumentowa, e
przyszy wzrost podatkw obciy twoje wnuki, o ktrych los bd troszczy si ich rodzice, czyli twoje dzieci. Twoje dzieci poczyni dodatkowe oszczdnoci, aby uly swoim dzieciom w obcieniach podatkowych, ty odoysz dodatkowe pienidze, aby pomc swoim dzieciom w realizacji tych zamierze. Przeznaczysz na dodatkowe oszczdnoci cay przyrost dochodu rozporzdzanego; oszczdnoci owe bd zapisem spadkowym na rzecz twoich dzieci.
Uzasadnione zarzuty
Brak cigoci w przekazach midzypokoleniowych. Nie wszyscy ludzie planuj posiadanie
potomstwa. Niektre rodziny s tak skcone, e rodzice kierujc si nienawici do swoich
dzieci nic nie przekazuj im w spadku. Przerwy w midzypokoleniowym acuchu zapisw
spadkowych, bdcym gwn przesank rozumowania Barro, powoduj rwnie brak cigoci w dziaaniu ricardiariskiej rwnowanoci. Do rozstrzygnicia pozostaje praktyczny problem
skali wystpowania tych zjawisk.
Zakcenia spowodowane dziaaniem podatkw. Jak ju wyjanialimy w czci III Mikroekonomii, podatki maj na og charakter przyrostowy (kracowy), podatki kracowe za powoduj powstanie znieksztacajcej relacje ekonomiczne rnicy midzy cen pacon a cen
otrzymywan (klin podatkowy"). W skali caej gospodarki zakcenia te wywieraj od strony podaowej ujemny wpyw na wielko produkcji potencjalnej.
Niedoskonaoci rynku kapitaowego. Na og pastwo moe zapoycza si bez ogranicze,
pod warunkiem e akceptuje koszt poyczek okrelany przez rynkow stop procentow. Zwaywszy, e pastwo moe nakada podatki i drukowa pienidze, ryzyko jego niewypacalnoci
jest minimalne. Aby wystpia ricardiaska rwnowano, moliwoci korzystania z rynku kapitaowego powinny by dla podmiotw prywatnych identyczne jak dla pastwa. Gdyby tak
byo naprawd! Istniej dwa powody, dla ktrych poyczkodawcy umieszczaj gospodarstwa
domowe i przedsibiorstwa w wyszej grupie ryzyka kredytowego ni pastwo. Po pierwsze, informacja o sytuacji finansowej pastwa jest peniejsza ni w przypadku indywidualnych klientw czy przedsibiorstw. Po drugie, klienci prywatni nie s w stanie w sytuacji zagroenia
niewypacalnoci naoy podatkw czy wydrukowa dodatkowych pienidzy. W konsekwencji, oprocentowanie kredytw dla tej grupy klientw jest wysze ni w przypadku pastwa,
a niekiedy poyczkodawcy odmawiaj im kredytu w ogle. Poniewa oznacza to, e na rynku
kapitaowym wystpuje w istocie rnicowanie cen, tym samym staje si on rynkiem niedoskonaym.
Powrmy teraz do naszych oblicze. Suma 1 mld to jednoczenie warto obniki podatkw, dodatkowej emisji obligacji i warto zaktualizowana dodatkowych przyszych obcie
podatkowych zdyskontowana za pomoc stopy procentowej paconej przez pastwo. Stopa procentowa dla wszystkich pozostaych poyczkobiorcw jest jednak wysza. Z naszego zatem
164
punktu widzenia, jako poyczkobiorcw, dzisiejsza warto paconych przez nas w przyszoci
dodatkowych podatkw jest nisza od 1 mld . Obnika podatkw oznacza wic ekspansj fi-
skaln, jako e w ostatecznym rozrachunku pastwo dziaa jako porednik finansowy. Zaciga
ono poyczk na korzystnych warunkach, a nastpnie udziela nam kredytu na warunkach lepszych ni obowizujce na rynku kapitaowym. Kredyt w przybiera posta dzisiejszej obniki
podatku; spacimy go w przyszoci wyszymi podatkami. Koszt naszego kredytu to nisza, stosowana tylko wobec pastwa, stopa procentowa. Oznacza to wymiern korzy w postaci wyszego dochodu rozporzdzalnego, ktry pozwala nam zwikszy zamierzone wydatki. W rezultacie wzrasta take popyt globalny.
Dowody empiryczne wystpowania ricardiaskiej rwnowanoci

Wyniki bada empirycznych dotyczcych Wielkiej Brytanii i obejmujcych okres ostatnich 40
lat dowodz, e nie wystpuje cisa zaleno oszczdnoci sektora prywatnego (przedsibiorstw i gospodarstw domowych) od oszczdnoci pastwa. Badania te wskazuj jednak na istnienie midzy nimi pewnej korelacji przynajmniej w niektrych okresach np. wysokiemu poziomowi oszczdnoci pastwa w kocu lat osiemdziesitych towarzyszy spadek oszczdnoci
sektora prywatnego.
Oszczdnoci w Wielkiej Brytanii jako % PKB
Rekapitulacja
Zarwno z przesanek teoretycznych, jak i bada empirycznych wynika, e pena wersja ricardiaskiej rwnowanoci jest zbyt kracowa, aby stanowi dobre narzdzie opisu rzeczywistych
procesw gospodarczych. W rzeczywistoci wic obnika podatkw pobudza wzrost dzisiejszego popytu globalnego (cho kiedy w przyszoci wysze podatki wpyn na ograniczenie popytu). Jeeli jednak nawet ricardiaska rwnowano nie opisuje w peni poprawnie rzeczywistoci, to z pewnoci nie naley jej odmawia pewnych zalet poznawczych. Podkrela ona znacze-
Makroekonomia
165
nie czynnika oczekiwa i ich wpyw na nasze biece decyzje. W praktyce spadkowi oszczdnoci pastwa towarzyszy te zazwyczaj pewien niewielki wzrost oszczdnoci prywatnych.
Podmioty prywatne mog rwnie dokonywa (i faktycznie dokonuj) substytucji midzy teraniejszoci i przyszoci mimo wielu przeszkd utrudniajcych to zadanie. I wanie owe przeszkody sprawiaj, e popyt konsumpcyjny jest znacznie bardziej wraliwy na zmiany biecych
dochodw rozporzdzalnych, ni wynikaoby to z modeli Friedmana i Ando, dla ktrych istotny
jest wycznie dochd permanentny.
v
______________________________________________ . ___________________________________
Jeeli oczekuje si, e wprowadzona obnika podatku bdzie w miar trwaa, to spowoduje ona wzrost biecych i przyszych dochodw rozporzdzalnych. W efekcie wywoa
to take spore przesunicie w gr funkcji
przecitnego lub inaczej permanentnego
dochodu gospodarstw domowych. Jednak obnika podatku, ktra zostanie oceniona jako
przejciowa, wpynie tylko na poziom dochodw biecych. Poniewa nie ma ona wpywu
na oczekiwane przysze dochody, jej oddziaywanie na poziom dochodu permanentnego bdzie minimalne. W zwizku z tym czasowe
obniki podatkw w niewielkim stopniu
wpyn na poziom konsumpcji biecej;
znacznie wikszy bdzie natomiast wpyw
trwalszego obnienia podatkw. Istotne jest
przy tym to, czy ludzie uznaj dan obnik
podatkw za trwa, czy te nie.
jest wprawdzie stosunkowo maa, jednak ten

wanie skadnik cakowitych inwestycji jest
bardzo podatny na wahania i w duym stopniu
przyczynia si do zmian strumienia cakowitych inwestycji.
W jaki sposb powinnimy zorganizowa
nasz sposb mylenia o problemie inwestycji?
W naszym modelu popytu globalnego wystpuje rozrnienie midzy konsumpcj C, inwestycjami / oraz wydatkami pastwa na dobra i usugi G. Inwestycje sektora publicznego
s czci wydatkw G, w zwizku z czym
nadal bdziemy traktowa popyt pastwa jako
element oglnej polityki fiskalnej rzdu. Dlatego te zakadamy, e G jest ustalone na poziomie okrelonym przez rzd. W tym podrozdziale skoncentrujemy si w zwizku z tym
tylko na czynnikach okrelajcych popyt inwestycyjny / sektora prywatnego.
Podane liczby dotycz inwestycji brutto. Poniewa
zasb kapitau podlega amortyzacji albo inaczej
procesowi zuycia, z inwestycji brutto trzeba przeznaczy ok. 70 mld rocznie na odtworzenie,
tj. wycznie w celu zachowania istniejcego zasobu
kapitau na nie zmienionym poziomie.
2
25.2
Popyt inwestycyjny
W poprzednich rozdziaach popyt inwestycyjny traktowalimy jako wielko autonomiczn, tj. niezalen od biecego dochodu
i produkcji. W tym podrozdziale rozpoczynamy analiz czynnikw okrelajcych popyt inwestycyjny. Skupimy si na razie na roli stopy
procentowej. Pozostae determinanty popytu
inwestycyjnego s przedmiotem szczegowych rozwaa w rozdziale 30.
Cakowite nakady inwestycyjne obejmuj
inwestycje w kapita trway oraz inwestycje
w kapita obrotowy. Kapita trway to np. fa
bryki, budynki, maszyny i urzdzenia. Z kolei
kapita obrotowy to zapasy. Rozwaania zaczniemy od przyjrzenia si faktom. Rysunek 25.2 przedstawia aktualne dane dotyczce
Wielkiej Brytanii, wyraone w miliardach
funtw z 1995 r.
Cakowite rozmiary inwestycji wahay si
w granicach 69-132 mld . Oznacza to, e
udzia inwestycji w PKB (stopa inwestycji)
waha si midzy 10% a 20%2. Bezwzgldna
wielko zmian (wzrostu lub spadku) zapasw
166
RYSUNEK
25.2
Inwestycje w Wielkiej Brytanii

(ceny stae z 1995 r.)
Inwestycje w kapita trway

Przedsibiorstwa powikszaj swoje zasoby
maszyn i urzdze, poniewa przewiduj istnienie opacalnych moliwoci rozszerzenia
skali produkcji albo te dlatego, e pozwoli
im to obniy koszty produkcji poprzez przestawienie si na bardziej kapitaochonne metody wytwarzania3. Firma British Telecom potrzebuje nowych urzdze, poniewa rozwija
produkcj nowych wyrobw niezbdnych
w transmisji danych. Spka Rover zgasza zapotrzebowanie na nowe linie montaowe do
produkcji samochodw ze wzgldu na decyzj
ci pojawi si dopiero w przyszoci, natomiast koszty trzeba ponosi ju teraz

w momencie wznoszenia fabryki czy zakupu maszyny. Przedsibiorstwo musi zatem porwnywa warto dodatkowych przyszych
zyskw i biecych kosztw inwestycji.
Przedsibiorstwo musi odpowiedzie sobie na pytanie, czy inwestycja przyniesie dostatecznie wysokie zyski, aby mona byo
spaci, wraz z odsetkami, kredyt zacignity
na jej finansowanie. Jeeli rdem finansowania przedsiwzicia inwestycyjnego s dotychczas osignite zyski, to pytanie mona
sformuowa inaczej: czy nowa inwestycja
przyniesie dochd co najmniej rwny zyskom, jakie mona by osign, wykorzystujc pienidze przeznaczone na inwestycje
w inny sposb, tj. udzielajc kredytu na okrelony procent. Im wysza jest stopa procentowa, tym wysza musi by stopa zwrotu
z nowych inwestycji. Ujmujc to inaczej,
zysk z inwestycji musi by co najmniej rwny kosztowi alternatywnemu funduszy zamroonych w tych inwestycjach.
W kadym momencie istnieje bardzo wiele
projektw inwestycyjnych, ktrych realizacj
mogoby podj przedsibiorstwo. Przypumy, e przedsibiorstwo dokonuje rankingu
owych projektw, poczynajc od najbardziej
opacalnych do najmniej zyskownych. Przy
wysokiej stopie procentowej tylko niewiele
projektw ma na tyle wysok opacalno, e
mona dziki nim pokry koszt alternatywny zaangaowanych rodkw pieninych.
W miar obniania stopy procentowej coraz
wicej projektw bdzie w stanie zapewni
zwrot z kapitau co najmniej rwny kosztowi
utraconych moliwoci funduszy przeznaczonych na finansowanie inwestycji. W zwizku
Zgodnie z konwencj terminologiczn przyjt

wczeniej (rozdzia 8 Mikroekonomii) pojcie kapitaochonnoci (a take pracochonnoci) odnosi si
do relacji kapita-praca, czyli proporcji zuycia
czynnikw wytwrczych w procesie produkcji,
a nie jak to zazwyczaj definiowano w literaturze
polskiej do relacji kapita (praca)-produkt
(przyp. R.R.).
3
o zastpieniu robotnikw pracujcych przy

tamie robotami.
W kadym przypadku przedsibiorstwo
powinno zway na jednej szali korzyci
z wprowadzenia nowych urzdze czy wyposaenia w postaci zwikszenia zysku
a na drugiej szali koszty nowych inwestycji. Problem polega jednak na tym, e korzy-
Makroekonomia
167
RYSUNEK 25.3
Funkcja popytu inwestycyjnego

Przy danej cenie nowych dbr kapitaowych i danych oczekiwaniach co do wielkoci strumienia zyskw pyncych z nowych inwestycji, wysza stopa
procentowa powoduje zmniejszenie liczby projektw zapewniajcych stop zwrotu w wysokoci co
najmniej rwnej kosztowi alternatywnemu zaangaowanych w inwestycje rodkw finansowych. Jeeli stopa procentowa wzronie z r0 do r[, to planowane rozmiary inwestycji obni si z / do /,.
z tym przedsibiorstwo podejmie wicej proektw inwestycyjnych.

Rysunek 25.3 przedstawia wykres funkcji
popyta inwestycyjnego II, ktry opisuje omwion wyej zaleno midzy stop procentow a popytem inwestycyjnym.
Funkcja popytu inwestycyjnego obrazuje
zaleno
midzy planowanymi
przez
przedsibiorstwa inwestycjami a poziomem
stopy procentowej.
Jeeli stopa procentowa wzronie z r 0 do
rv to zmniejszy si liczba przedsiwzi inwestycyjnych zapewniajcych stop zwrotu co
najmniej rwn kosztowi alternatywnemu zamroonych w nich funduszy i w zwizku

z tym zamierzone inwestycje spadn z I0 do /j.
Co okrela wysoko pooenia krzywej
popytu inwestycyjnego III Wpywaj na to
dwa czynniki: koszt nowych maszyn oraz
wielko strumienia zyskw powstaych dziki owym maszynom. Dla danego strumienia
oczekiwanych przyszych zyskw wzrost ceny
zakupu nowych dbr kapitaowych spowoduje
obnienie stopy zwrotu z funduszy zamroonych w inwestycjach. W rezultacie mniej projektw bdzie teraz w stanie sprosta kryterium kosztu utraconych moliwoci, przy kadym poziomie stopy procentowej. Poniewa
rozmiary
zamierzonych
inwestycji
bd
mniejsze przy kadej stopie procentowej,
wzrost kosztw nowych dbr kapitaowych
spowoduje przesunicie wykresu funkcji popytu inwestycyjnego // w d.
Podobnie, jeeli przedsibiorstwo zaczyna
mniej optymistycznie ocenia perspektywy
ksztatowania si popytu na jego produkty,
skoryguje w d dotychczasowe szacunki
wielkoci strumieni zyskw przewidywanych
w kadym z moliwych projektw inwestycyjnych. Dla danego poziomu kosztw nowych
dbr kapitaowych stopa zwrotu w kadym
z tych projektw obniy si. Przy dowolnej
stopie procentowej bdzie teraz mniej projektw inwestycyjnych zapewniajcych opacalno co najmniej na poziomie kosztu utraconych moliwoci. Poniewa planowane inwestycje obni si przy kadej stopie
procentowej, niszy poziom przyszego oczekiwanego popytu oraz zyskw spowoduje
przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego
w d4.
To samo zagadnienie mona przedstawi te
w odmienny sposb. Pomocne moe w tym by
przypomnienie sobie materiau omawianego w rozdziale 14 {Mikroekonomia). Znajc wielko strumienia przyszych zyskw oraz wysoko stopy
procentowej, przedsibiorstwo moe obliczy warto zaktualizowan zyskw, jakie zapewnia dany
projekt. Przedsibiorstwo owo podejmie realizacj
4
16
8
Krzyw popytu inwestycyjnego II mona

wykorzysta do analizy zarwno inwestycji
przedsibiorstw w maszyny i urzdzenia, jak
i inwestycji w budow domw i mieszka podejmowanych przez indywidualne osoby. Czy
jestemy w stanie powiedzie cokolwiek o kcie nachylenia krzywej? Istnieje zasadnicza
rnica midzy maszyn, ktra zuywa si
w cigu 3 lat, a budynkiem czy fabryk, ktrych okres eksploatacji wynosi powiedzmy
50 lat. Im duszy jest okres ekonomicznego uytkowania danego dobra kapitaowego,
tym wiksz cz zyskw cakowitych bdzie ono przynosio w stosunkowo odlegej
przyszoci, i tym wyszy bdzie skapitalizowany (za pomoc procentu skadanego) koszt
pocztkowy tego dobra, zanim uda si odzyska zamroone w nim pienidze. Innymi sowy, im duszy jest okres ycia ekonomicznego dobra kapitaowego, tym wikszy wpyw
nawet niewielkiej zmiany stopy procentowej
na
opacalno
projektu
inwestycyjnego.
Krzywa popytu inwestycyjnego jest nachylona
bardziej pasko w przypadku domw i fabryk
o dugim okresie uytkowania ni w przypadku szybko zuywajcych si maszyn oraz
urzdze5. Wzrost stp procentowych spowoduje zatem odsiew przede wszystkim projekwszystkich
tych
przedsiwzi
inwestycyjnych,
w ktrych warto zaktualizowana przyszych zyskw jest wiksza od kosztw zakupu dbr kapitaowych na potrzeby pocztkowych inwestycji. Przy
wyszej stopie procentowej warto zaktualizowana
przyszych zyskw zmniejsza si, co oznacza, e
niektre projekty nie bd w stanie zapewni pokrycia kosztw zakupu dbr kapitaowych. W zwizku
z tym mona przyj, e wysza stopa procentowa
powoduje ograniczenie rozmiarw zamierzonych
inwestycji.
Podobnie oddziauje przeszacowanie
w d strumienia oczekiwanych przyszych zyskw
bd wzrost ceny zakupu dbr kapitaowych
zmniejsza si wwczas warto zaktualizowana
przyszych zyskw w stosunku do ceny zakupu.
W rezultacie, pewna liczba projektw okazuje si
ponownie niedostatecznie opacalna i nie nadaje si
do realizacji.
5
Mona to uj inaczej, odwoujc si do pojcia
wartoci zaktualizowanej. W tym ujciu wzrost sto-
przedsibiorstwo moe kierowa si motywem spekulacyjnym i nastawia na zwyk

cen. W okresie gwatownego wzrostu cen
ropy naftowej wiele firm zgromadzio wielkie
zapasy ropy, zakadajc, e taniej bdzie zakupi wiksze jej iloci obecnie, ni odoy zakup na pniej, kiedy ceny bd znacznie
wysze. Z podobnych powodw przedsibiorstwa mog zatrzyma w magazynach wicej
wyrobw gotowych, liczc na wzrost ich cen
w niedalekiej przyszoci.
Po drugie, przedsibiorstwa mog planowa utrzymywanie zapasw z tych samych
przyczyn, dla ktrych gospodarstwa domowe
planuj posiadanie pienidzy. Odpowiednikiem motywu transakcyjnego utrzymywania
pienidza jest fakt, e wiele procesw produkcyjnych jest rozoonych w czasie. Nie mona
zbudowa statku w cigu miesica, a w wielu
przypadkach nawet w cigu roku. Niektre
rodzaje zapasw s po prostu wsadem materiaowym w procesie produkcji, w ktrym s
przetwarzane na wyroby gotowe. Istnieje jed-
py procentowej o 1 % wywrze tylko niewielki wpyw

na warto zaktualizowan zyskw w okresie 3-letnim, natomiast znacznie wikszy bdzie jego wpyw
na dzisiejsz warto przyszych zyskw osiganych
w cigu nastpnych 50 lat. Warto zwrci uwag, e
jest to dokadnie takie samo rozumowanie, jakie zastosowalimy w rozdziale 23, dowodzc, i zmiana
wysokoci stp procentowych w niewielkim stopniu
wpynie na cen (czyli warto zaktualizowan przyrzeczonych wypat) obligacji krtkoterminowych,
ale za to wywrze znacznie wikszy wpyw na cen
obligacji dugoterminowych.
tw dugoterminowych, nie za krtkoterminowych.
Inwestycje w zapasy
Istniej dwa powody, dla ktrych przedsibiorstwa planuj utrzymywanie zapasw surowcw, produkcji w toku i wyrobw gotowych oczekujcych na sprzeda. Po pierwsze,
Makroekonomia
169
-akie rwnie powd utrzymywania zapasw

?edcy odpowiednikiem motywu przezornoci
ar.'-dujcego o posiadaniu gotwki. Przypuy. e popyt na produkty danego przedsiterstwa nagle wzrasta. Poniewa zdolnoci
r%Twrczych nie da si powikszy z dnia na
Jzie, przedsibiorstwo moe by zmuszone
do wypacania znacznie wyszych wynagrodze za prac w godzinach nadliczbowych,
aby tylko podoa zwikszonym zamwieniom; w rezultacie tasze moe si okaza
utrzymywanie pewnej rezerwy zapasw, dziki ktrej atwiej bdzie dostosowa si do nieprzewidzianych skokw popytu. Podobnie jest
z przejciowymi zaamaniami popytu: tasze
moe by kontynuowanie produkcji na dotychczasowym poziomie i nagromadzenie zarasw nie sprzedanych wyrobw ni ponoszenie wysokich kosztw zwizanych z odpraw
zwalnianych pracownikw i ogramczerem
produkcji.
Wszystko to s korzyci zwizane z utrzymywaniem zapasw. Co mona natomiast powiedzie na temat kosztw? W wyniku prze"jzymywania w magazynie produktw, ktre
mogyby zosta sprzedane, albo te nabycia
:owarw, ktrych zakup mona by odoy,
przedsibiorstwo zamraa pienidze mogce
w innym zastosowaniu przynosi odsetki. Wynika std, e kosztem utrzymywania zapasw
s odsetki naliczone od pienidzy, jakie mona by zarobi, sprzedajc owe zapasy lub nie
wydajc pienidzy na ich zakup.
W zwizku z tym moemy uzna, e krzy*a popytu inwestycyjnego II z rysunku 25.3
moe by rwnie przydatna w analizie inwestycji w zapasy. Przy danej ocenie korzyci
kracowej w postaci zyskw spekulacyjnych pochodzcych z utrzymania zapasw czy
te oszczdnoci kosztw i zyskw dodatkowych wynikajcych z wykorzystania zapasw
do agodzenia waha produkcji w warunkach
zmiennego popytu pewne jest jedno:
wzrost stopy procentowej podnosi koszt kracowy utrzymywania zapasw w stosunku do
owej korzyci kracowej. W zwizku z tym
wzrost stopy procentowej skania przedsi
biorstwa do ograniczenia zamierzonych inwestycji w zapasy i powoduje, e przesuwaj si
one w gr po linii popytu inwestycyjnego.
Wzrost potencjalnych zyskw spekulacyjnych
lub obnika kosztw prowadzi jednak z kolei
do przesunicia w gr krzywej, a tym samym
do zwikszenia inwestycji w zapasy przy
kadej stopie procentowej.
Rozwaania
zakoczymy
wskazaniem
dwch cech szczeglnych inwestycji w zapasy. Po pierwsze, odmiennie ni w przypadku
innych
skadnikw
inwestycji,
inwestycje
w zapasy mog by ujemne. Jak wida na rysunku 25.2, przedsibiorstwa mog zmniejsza stan swoich zapasw. Po drugie, musimy
pamita o tym, e funkcja popytu inwestycyjnego ukazuje zamierzone lub inaczej
planowane inwestycje. W przypadku inwestycji w kapita trway rnica midzy planowan wielkoci rrakla&w 'i ic\i wieloci
faktyczn
jest
prawdopodobnie
niewielka.
W danym czasie przedsibiorstwa raczej rzadko wznosz fabryki, ktrych budowa nie zamierzay.
Warto jednak pamita, e przedsibiorstwa czsto s zmuszone do nie planowanych
zmian zapasw. W rozdziale 21 przekonalimy si, e kiedy popyt globalny nie rwna
si faktycznej produkcji, wynikajce std napicia przejawiaj si przede wszystkim nieplanowanymi zmianami zapasw, ktre trwaj
dopty, dopki nie zostanie przywrcona rwnowaga midzy popytem globalnym i produkcj. W znacznym stopniu wanie te nieprzewidywane zjawiska s przyczyn niestabilnoci faktycznych inwestycji w zapasy, tak
wyranie widocznej na rysunku 25.2. Chocia
bdne byoby twierdzenie, e to wahania stp
procentowych wywouj wahania popytu inwestycyjnego w odniesieniu do zapasw w takiej skali, jak wynika z rysunku 25.2, to jest
jednoczenie prawd, e plany dotyczce poziomu zapasw zmieniaj si zalenie od
zmian kosztu alternatywnego funduszy zamroonych w zapasach.
W tym podrozdziale udao nam si ustali
dwa fakty. Po pierwsze, wzrost stopy procen-
170
RAMKA 25.2 )
Inwestycje, rynek papierw wartociowych i stopy procentowe
Przedsibiorstwa podejmuj realizacj projektw inwestycyjnych, ktrych stopa zwrotu jest
wysza od kosztu alternatywnego zaangaowanych rodkw finansowych. Ktra jednak ze stp
procentowych jest waciwa do obliczania przez przedsibiorstwa owego kosztu alternatywnego? W Wielkiej Brytanii cz inwestycji jest finansowana za pomoc kredytw bankowych
w rachunku biecym. Poniewa firmy mog odejmowa patnoci odsetek od swojego zysku
przed opodatkowaniem podatkiem dochodowym, tj. podatkiem od zysku o stopie t (obecnie wynoszcej ok. 0,3), koszt alternatywny kadego funta wynosi (1 - t) r , gdzie r jest stop procentow stosowan przez bank.
Co si dzieje, jeeli zyski przedsibiorstwa s za mae, aby sfinansowa spaty odsetek? Zawiera ono wwczas z bankiem porozumienie. Bank dokonuje zakupu dobra kapitaowego i oddaje je w leasing przedsibiorstwu. Dziki temu bank uzyskuje, zamiast przedsibiorstwa, ulg
podatkow (a banki zawsze dbaj o to, aby osiga zyski!). Poniewa konkurencja midzy bankami w dziedzinie usug leasingowych sprawia, e wiksz cz korzyci z tytuu ulg podatkowych musz one odstpi firmom, efektywny koszt alternatywny dla przedsibiorstwa pozostaje
bliski wyraeniu (1-0 r .
Niektre projekty o naprawd duej skali s finansowane nie przez normalne kredyty bankowe czy w drodze leasingu, lecz poprzez emisj nowych akcji na rynku kapitaowym. Jeeli np.
Shell zamierza zdoby pienidze na sfinansowanie nowych, duych inwestycji, wypuci na rynek nowe akcje. Im wysza bdzie cena jednej akcji Shella, tym wicej pienidzy zdoa on zgromadzi z nowej emisji. Cena akcji jest to jednak przecie zaktualizowana warto strumienia
oczekiwanych dywidend firmy Shell, obliczona przy okrelonej stopie procentowej. Wzrost stp
procentowych prowadzi zatem do spadku ceny akcji i ograniczenia skali inwestycji, ktre zamierza podj Shell. Nawet jeli rdem finansowania inwestycji jest rynek papierw wartociowych, to nasza funkcja popytu inwestycyjnego z rysunku 25.3 pozostaje nadal wanym narzdziem analizy. Wzrost oczekiwanych przyszych zyskw i dywidend, poprzez podniesienie
cen akcji, prowadzi do zwikszenia rozmiarw inwestycji przy dowolnej stopie procentowej
i przesunicia wykresu funkcji popytu inwestycyjnego // w gr, dokadnie tak samo jak
w przypadku finansowania inwestycji za pomoc kredytw bankowych. Mona std wycign
wniosek, e ani leasing, ani wykorzystanie rynku papierw wartociowych nie podwaaj przydatnoci naszej funkcji popytu inwestycyjnego w analizie decyzji inwestycyjnych.
v ______________________________________________________________________________ J
towej wpynie na wszystkie rodzaje decyzji

inwestycyjnych. Od tej chwili zakadamy zatem, e istnieje funkcja globalnego popytu inwestycyjnego, ktra wyraa zaleno planowanych inwestycji od poziomu stopy procentowej. W ramce 25.2 wyjaniamy, o jak stop
procentow tu konkretnie chodzi. Po drugie,
wzrost kosztu dbr kapitaowych albo ograni
czenie moliwoci realizacji oczekiwanych
zyskw w przyszoci spowoduje przesunicie
w d krzywej popytu inwestycyjnego. Spadek kosztu dbr kapitaowych lub bardziej
optymistyczna ocena perspektyw przyszych
zyskw doprowadz do przesunicia krzywej
w gr. Zwaywszy, e oceny dotyczce przyszych zyskw mog niekiedy podlega bar-
Makroekonomia
171
dzo znacznym wahaniom, jest te moliwe, e

skala przesuni wykresu funkcji popytu inwestycyjnego bdzie rwnie bardzo znaczna.
wic spadek stopy procentowej, przesunicie krzywej popytu globalnego w gr oraz wzrost dochodu
i produkcji.
25.3
Pienidz, stopa procentowa
i popyt globalny
Spadek stopy procentowej prowadzi do wzrostu popytu inwestycyjnego, skaniajc przedsibiorstwa do przemieszczania si w d po
krzywej popytu inwestycyjnego. Z podrozdziau 25.1 wiemy te, e spadek stopy procentowej spowoduje wzrost popytu konsumpcyjnego, zwikszajc majtek gospodarstw
domowych i przesuwajc w gr wykres
funkcji popytu konsumpcyjnego.
W jaki sposb w ramach polityki pieninej jest wyznaczana stopa procentowa? Bdem byoby uznanie stopy procentowej za
wielko egzogeniczn, bowiem polityka pienina reaguje na zmiany warunkw ekonomicznych. W swojej polityce pieninej bank
centralny wyznacza sobie cel poredni. A do
rozdziau 26 utrzymujemy zaoenie, e poziom cen w gospodarce jest stay. Nie moemy zatem jeszcze za cel poredni banku cenTalnego uzna walki z inflacj. W zwizku
z tym przyjmujemy na razie, e cel poredni
przyjmuje posta okrelonej (danej) cieki
wzrostu poday pienidza.
Implikacje tego zaoenia ilustruje rysunek 25.4. Dla wikszej klarownoci obrazu
zakadamy, e nie wystpuj wydatki pastwa
G. Pocztkowo krzywa konsumpcji znajduje
si w pooeniu CC0, popyt inwestycyjny wynosi I0, a funkcja popytu globalnego jest dana
przez AD0. Punktem rwnowagi jest E0, ktry
-.vyznacz miejsce przecicia si krzywej AD0
z lini 45. Popyt globalny (planowane wydatki) jest tu rwny faktycznemu dochodowi
; produkcji. Jak zmieni si sytuacja, gdy nastpi korekta w gr celu monetarnego
; zwikszy si poda pienidza? Niezbdna
stanie si wwczas obnika stopy procento-
wej, ktra pozwoliaby na wzrost popytu na

pienidz odpowiednio do zwikszonej jego
poday. Nisza stopa procentowa wywouje
wzrost popytu inwestycyjnego do 7j oraz przesunicie krzywej konsumpcji z pooenia CC0
do CCV W konsekwencji wykres funkcji popytu globalnego na rysunku 25.4 przesuwa si
z dotychczasowego pooenia AD0 do ADV
Mogoby si teraz wydawa, e nowym
punktem rwnowagi jest Es. Wniosek taki jednak nie byby cakiem prawidowy. Przed
przystpieniem do dalszej lektury sprbuj odpowiedzie na pytanie, dlaczego tak nie jest.
RYSUNEK 25.4
Stopa procentowa a popyt globalny

Pocztkowo wykres funkcji konsumpcji znajduje si
w pooeniu CC0, inwestycje wynosz /, a rwnowaga jest okrelona w punkcie E0, w ktrym krzywa
popytu globalnego przecina lini 45. Spadek stopy
procentowej powoduje przesunicie wykresu funkcji konsumpcji do CC, i wzrost popytu inwestycyjnego do /j, prowadzc w efekcie do przesunicia
krzywej popytu globalnego w gr z pooenia AD0
do ADV Zwikszenie poday pienidza powoduje
=olityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej
172
Efekty tumienia. W poprzednim rozdziale

wskazalimy, e wielko zapotrzebowania na
pienidz zaley zarwno od wysokoci stopy
procentowej, jak i od poziomu dochodu. Bezporednim skutkiem zwikszenia poday pienidza jest obnika stp procentowych do poziomu zapewniajcego utrzymanie rwnowagi
na rynku pienidza. Na rysunku 25.4 wida,
e konsekwencj niszych stp procentowych
jest przesunicie si krzywej popytu globalnego w gr. Poniewa przedsibiorstwa koryguj w gr swoje plany inwestycyjne, a gospodarstwa domowe decyduj si na zwikszenie konsumpcji, dochd wzrasta. W miar
jednak wzrostu dochodu zwiksza si take
popyt na pienidz.
W efekcie mamy teraz do czynienia z nadwyk popytu na pienidz i stopa procentowa
bdzie musiaa dla przeciwwagi nieco wzrosn, aby moga zosta zachowana rwnowaga na rynku pienidza. Poniewa stopa procentowa nieco wzrosa, krzywa popytu globalnego bdzie take musiaa przesun si
z powrotem nieco w d. W zwizku z tym
krzywa popytu globalnego znajdzie si ostatecznie wyej od jej pooenia wyjciowego
AD0, ale niej od AD1 na rysunku 25.4. W rezultacie nowy punkt rwnowagi bdzie lea
midzy E0 i Efekty tumienia bd przedmiotem bardziej szczegowych rozwaa
w podrozdziale 25.5.
25.4
Polityka fiskalna
i wypieranie
Jeeli punktem wyjcia naszego rozumowania jest funkcja popytu globalnego znajdujca si w pooeniu AD, to bezporednim
skutkiem zwikszenia wydatkw pastwa bdzie jej przesunicie do AD', podobnie jak
w rozdziale 22. W rozdziale tym stwierdzilimy, e punkt rwnowagi przesunie si z do
E', za dochd zapewniajcy rwnowag
wzronie z Y do Y'. Obecnie musimy uwzgldni fakt, e wyszy dochd spowoduje wzrost
popytu na pienidz. Chcc osign wyznaczony cel monetarny, bank centralny bdzie
musia podnie stopy procentowe, co spowoduje przesunicie linii popytu globalnego
w d, np. do pooenia AD". Kocowym
punktem rwnowagi bdzie E", a dochd
gwarantujcy rwnowag zwikszy si z Y
tylko do Y".
W rozdziale 21 wprowadzilimy pojcie
mnonika, w rozdziale 22 za obliczalimy
6
Gdyby spadek popytu konsumpcyjnego oraz popytu inwestycyjnego sektora prywatnego w peni zniwelowa wyszy popyt pastwa, wwczas popyt
globalny nie ulegby zmianie. Przy tym samym dochodzie nie wystpowaaby take wwczas presja
na wzrost popytu na pienidz i stopy procentowej.
Brak wzrostu stopy procentowej oznaczaby, e nie
nastpi
ograniczenie
popytu
konsumpcyjnego
i popytu inwestycyjnego. Wypywa std wniosek, e
zwikszenie wydatkw pastwa musi prowadzi do
pewnego przesunicia wykresu funkcji popytu globalnego w gr, pewnego wzrostu stopy procentowej i co za tym idzie mniejszego ni proporcjonalnie spadku popytu konsumpcyjnego i popytu
inwestycyjnego.
W rozdziale 22 wykazano, e ekspansywna

polityka fiskalna, przez zmniejszenie obcie
podatkowych lub wzrost wydatkw pastwa,
prowadzi do zwikszenia popytu globalnego
oraz wzrostu dochodu i produkcji w punkcie
rwnowagi. Obecnie musimy wprowadzi
pewn modyfikacj do naszej analizy. Wzrost
wydatkw pastwa spowoduje przesunicie
krzywej popytu globalnego w gr i doprowa
dzi do wzrostu dochodu i produkcji. Jednake
przy nie zmienionej realnej poday pienidza
wyszy dochd wywoa wzrost popytu na pienidz i podwyk stopy procentowej. Wysza
stopa procentowa ograniczy popyt inwestycyjny i spowoduje przesunicie wykresu funkcji
konsumpcji w d. Zmiany te ogranicz pocztkowy efekt przemieszczenia si w gr
krzywej popytu globalnego spowodowany
wzrostem wydatkw pastwa, cho nie zniweluj go cakowicie6. Ilustracj tych wspzalenoci jest rysunek 25.5.
Makroekonomia
173
powiedzie, e wydatki pastwa wypieraj

wydatki prywatne.
25.5
RYSUNEK
Wypieranie
Zwikszone
wo
z
wydatki
przesunicie
pooenia
jednak
stopy
do
wzrostu
d.
poday
przy
tym
na
samym
przesuwajc
Ostatecznie
si
rwnowagi
funkcji
popytu
procentowej,
znajdzie
ni
wykresu
powoduj
pocztko-
popytu
globalnego
AD do AD'. Wyszy dochd prowadzi
inwestycyjny
w
pastwa
wic
pooeniu
linia
pienidz
krzyw
podwyki
popytu
popyt
konsumpcji
globalnego
AD", a nowym punktem
bdzie
E".
Polityka
fiskalna
pienidza
ma
charakter
mniej
zaoeniu wzrostu
ograniczajc
poday
przy
staej
ekspansywny
pienidza,
ktre-
go celem jest mimo rosncego dochodu utrzymanie stopy procentowej na staym poziomie.
ii
W modelu rozpatrywanym w tym rozdziale wydatki pastwa nie wypieraj cakowicie

prywatnych wydatkw na konsumpcj i inwestycje. W ostatecznym rozrachunku krzywa
popytu globalnego przesuwa si wobec tego
w gr. Jednak wskutek wzrostu stopy procentowej, ograniczenia popytu inwestycyjnego i przesunicia krzywej popytu konsumpcyjnego w d pobudzajcy wpyw zwikszonych wydatkw pastwa zostaje czciowo
stumiony. W podobny sposb przebiegaj te
procesy w przypadku obniki podatkw. Cho
pocztkowo prowadzi ona do wzrostu kta nachylenia krzywej konsumpcji w stosunku do
dochodu narodowego (wzrost MPC), to pobudzony tym wzrost dochodu podbija w gr
stop procentow, podobnie jak poprzednio
powodujc przytumienie ostatecznego wpywu impulsu fiskalnego.
Tablica 25.1 jest podsumowaniem kolejnych etapw procesu wypierania, w sytuacji
kiedy zwikszaj si wydatki pastwa. Sprbuj skonstruowa wasn tablic dla przypadku obniki podatku dochodowego.
Na zakoczenie, aby si przekona, czy
w peni zrozumiae mechanizm tego procesu,
sprbuj odpowiedzie na pytanie, jaka bdzie
wielko efektu wypierania spowodowanego
przez wzrost wydatkw pastwa w sytuacji,
kiedy bank centralny zrezygnuje z realizacji
celu monetarnego w postaci okrelonej wielkoci poday pienidza oraz zacznie po prostu
egzogenicznie wyznacza wysoko stopy
procentowej.
(Odpowied
znajduje
si
w punkcie 8 Zada sprawdzajcych" na kocu rozdziau.)
warto mnonika wydatkw pastwa jako

stosunek przyrostu dochodu w punkcie rwnowagi do wzrostu wydatkw pastwa, ktre
w przyrost wywoay. Z rysunku 25.5 wynika, e jeeli wczymy do rozumowania rynek
pienidza oraz wpyw stopy procentowej na
popyt globalny, to mnonik wydatkw pastwa bdzie niszy, ni wskazywaaby na to
wczeniejsza analiza. Moemy w tej sytuacji
Wypieranie polega na ograniczeniu popytu
konsumpcyjnego i inwestycyjnego sektora
prywatnego pod wpywem wzrostu wydatkw pastwa, ktry powoduje zwikszenie
popytu globalnego i w konsekwencji wzrost
stopy procentowej.
174
TABLICA [ 25.1
Wydatki pastwa i wypieranie
- (1)
(2)
(3)
(4)
Wysze wydatki pa- Wyszy dochd wywo- Wyszy popyt na pie- Wysza stopa procentowa
stwa
powoduj
uje wzrost zamienidz w ujciu realpowoduje
wypieranie
wzrost
produkcji
rzonych realnych zanym przy nie zmiepopytu
konsumpcyjnei dochodu
sobw pienidza
nionej jego poday
go
i
inwestycyjnego
prowadzi do podwyi
stumienie efektw
ki stopy procentowej
ekspansji fiskalnej
25.5
Model IS-LM
W dwch poprzednich podrozdziaach analizowalimy wspzaleno dochodu i stopy
procentowej, wykorzystujc w tym celu znany
nam ju wykres funkcji popytu globalnego
i lini 45. Dochd osiga poziom rwnowacy gospodark w punkcie przecicia si krzywej popytu globalnego i linii 45. Posugiwanie si tymi ramami teoretycznymi w analizie
efektw polityki fiskalnej i pieninej pastwa
jest wprawdzie moliwe, jednak do naszych
obecnych celw staj si one cokolwiek nieporczne. Kade pocztkowe przesunicie krzywej popytu cakowitego pobudza zmiany stopy
procentowej i tym samym powoduje kolejne,
pobudzone przesunicia tej krzywej.
W podrozdziale tym proponujemy odmienny sposb podejcia do tych samych zagadnie. Zalet proponowanego podejcia jest to,
e pozwala ono dostrzec, w jaki sposb zostaje ustalona rwnowaga jednoczenie dla dochodu i stopy procentowej. Istota tej metody
polega na rozpatrywaniu takich kombinacji
dochodu i stopy procentowej, ktre prowadziyby do ustalenia si rwnowagi na kadym
z dwch rynkw dbr i pienidza oddzielnie i w efekcie wyznaczenia takiej jedynej kombinacji dochodu i stopy procentowej,
ktra prowadzi do rwnowagi na obu rynkach
rwnoczenie.
Krzywa IS jest zbiorem rnych kombinacji

dochodu i stopy procentowej, przy ktrych
rynek dbr znajduje si w rwnowadze.
Na rysunku 25.6 wida, w jaki sposb powstaje krzywa 75. Analiz rozpoczynamy przy
okrelonej stopie procentowej, np. r 0. Przy tej
stopie procentowej wiemy, jaka jest wielko
popytu inwestycyjnego oraz autonomicznego
popytu konsumpcyjnego. Tym samym wiemy
te, na jakiej wysokoci przebiega funkcja popytu globalnego, ktr wykrelamy jako AD0
w czci a) rysunku. Dochd w punkcie rwnowagi wynosi Y0. W zwizku z tym w czci b) rysunku wyznaczamy take odpowiednio
punkt E0. Rynek dbr znajduje si w rwnowadze wwczas, gdy stopa procentowa wynosi r0, a dochd jest rwny Y0.
Wyobramy sobie teraz, e stopa procentowa jest nisza i wynosi rv Poniewa popyt in-
Krzywa IS
Rynek dbr znajduje si w rwnowadze wwczas, gdy popyt globalny i faktyczny dochd
s rwne. W rozdziale 21 przekonalimy si,
e nastpi to w punkcie, w ktrym planowane
inwestycje I s rwne planowanym oszczdnociom S. Z tego wanie powodu zbir rozmaitych kombinacji stopy procentowej i dochodu, przy ktrych wystpuje rwnowaga na
rynku dbr, jest okrelany mianem krzywej IS.
Makroekonomia
175
westycyjny bdzie teraz wikszy, a krzywa

konsumpcji przesunie si w gr, moemy
wykreli przebiegajc wyej krzyw popytu
globalnego ADV Krzywa ta jest pooona wyej ni AD0 wycznie w efekcie oddziaywania niszej stopy procentowej. Nowym punktem rwnowagi jest Ev a cz b) rysunku dowodzi, e kombinacja stopy procentowej r,
2 dochodu y, take zapewnia rwnowag na
rynku dbr. Powtarzajc ten zabieg dla
wszystkich moliwych stp procentowych,
moemy wyznaczy cay zbir kombinacji
>topy procentowej i dochodu, przy ktrych rynek dbr zostanie zrwnowaony. Jeeli poczymy wszystkie te punkty w dolnej czci
rysunku, to otrzymamy krzyw 75.
kres funkcji popytu globalnego przebiega wyej, np.

w
ADV Dochd zapewniajcy
rwnowag
czci rysunku. Powtarzajc ten zabieg dla wszystkich
moliwych wysokoci stopy
procentowej,
0 i,,iw rezultacie otrzymamy krzyw IS.
Przesunicia krzywej IS. Wykres funkcji IS

ilustruje wpyw samej stopy procentowej na
przesunicia krzywej popytu globalnego
i zmiany dochodu gwarantujcego rwnowag. Wszystkie inne czynniki, ktre spowodoway przesunicie wykresu funkcji popytu
globalnego, wywouj take przemieszczenie
linii 75. Przy danym poziomie stopy procentowej wzrost optymizmu przedsibiorstw
RYSUNEK 25.6
Krzywa IS
Krzywa IS obrazuje rne kombinacje dochodu
i stopy procentowej, przy ktrych rynek dbr znajduje si w rwnowadze. Przy stopie procentowej r0
popytu
globalnego
przebiega
pooeniu
AD0. W czci a) rysunku wida, e dochd odpowiadajcy
warunkom
rwnowagi
wynosi
wwczas
Y0. Kombinacj t odzwierciedla punkt E0 w czci

b) rysunku. Przy niszej stopie procentowej r, wy-
mo-
emy poczy ze sob wszystkie punkty, takie jak
Nachylenie krzywej IS. Krzywa IS ma nachylenie ujemne. W stanie rwnowagi na rynku dbr wyszej stopie procentowej musi towarzyszy niszy dochd, gdy wykres funkcji popytu globalnego musi by pooony
niej. Jak stroma bdzie krzywa 75? Zaley to
od wraliwoci popytu globalnego na zmiany
stopy procentowej. Im wiksze bdzie ograniczenie popytu inwestycyjnego i autonomicznego popytu konsumpcyjnego pod wpywem
okrelonego wzrostu stopy procentowej, tym
wikszy bdzie spadek dochodu zapewniajcego rwnowag i tym mniejszy bdzie kt
nachylenia krzywej IS. I odwrotnie jeli
zmiany stopy procentowej wywouj tylko
niewielkie przesunicia krzywej popytu globalnego, to wpywaj one tylko w minimalnym stopniu na poziom dochodu odpowiadajcy warunkom rwnowagi i krzywa IS bdzie
bardzo stroma.
funkcja
wynosi
teraz Ylt a odbiciem tej kombinacji jest , w dolnej
176
Rysunki 25.7 a) i b) ilustruj sposb konstruowania krzywej LM. Pierwszy z nich

przedstawia sta wielko poday pienidza
w wyraeniu realnym1 M^. danego dochodu Y0 wykrelamy funkcj popytu na pienidz
LL0. Wysza stopa procentowa powoduje
ograniczenie wielkoci zapotrzebowania na
realne zasoby pienine. Punktem rwnowagi
jest E0, podczas gdy stopa procentowa odpowiadajca warunkom rwnowagi wynosi r0.
W zwizku z tym na rysunku 25.7 b) wyznaczamy odpowiadajcy tej sytuacji punkt E0,
w ktrym rynek pienidza znajduje si w rwnowadze wynikajcej z ustalenia si kombinacji dochodu Y0 i stopy procentowej r0.
Przy wyszym poziomie dochodu Yj popyt
na pienidz bdzie wikszy przy kadej stopie
procentowej. Jeeli wykrelimy now krzyw
popytu na pienidz LLV to przekonamy si, e
stopa procentowa zapewniajca rwnowag
wynosi teraz rv Nastpnie na rysunku 25.7 b)
wyznaczamy punkt B{, jest on dowodem na
to, e kombinacja r{ i F, take prowadzi do
ustalenia si rwnowagi na rynku pienidza.
Przy wyszym dochodzie, ktry wywouje
wzrost zapotrzebowania na pienidz, oraz
wyszej stopie procentowej, ktra wpywa na
ograniczenie zapotrzebowania na pienidz,
popyt na pienidz pozostaje na dotychczasowym poziomie, dostosowujc si do nie zmienionej zaoferowanej jego iloci. Jeeli rozpaKrzywa LM
trzymy po kolei kady moliwy poziom doObecnie zajmiemy si problemem rwnowagi chodu, wykrelimy waciw mu funkcj
na rynku pienidza.
popytu na pienidz na rysunku 25.7 a) i wyznaczymy odpowiadajce im punkty rwnoKrzywa LM jest zbiorem rnych kombina- wagi na rysunku 25.7 b), to moemy wyprocji stopy procentowej i dochodu, przy kt- wadzi ca krzyw LM.
rych rynek pienidza znajduje si w rwnoNachylenie krzywej LM. Wykres funkcji LM
wadze.
V
_______________________________ _J
ma nachylenie dodatnie. Przy wyszym dow ocenie ksztatowania si przyszych zyskw
spowoduje przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w gr, prowadzc do wzrostu autonomicznego popytu inwestycyjnego; wiksza optymizm g,os,podarstw domowych co do
ich przyszych dochodw spowoduje przesunicie wykresu funkcji konsumpcji w gr,
zwikszajc autonomiczny popyt konsumpcyjny. Take zwikszenie wydatkw pastwa
moe bezporednio wywoa wzrost tego
skadnika autonomicznego popytu. Kada
z tych zmian zaowocuje przesuniciem krzywej popytu globalnego w gr przy danej stopie procentowej. Oznacza to, e dochd zapewniajcy rwnowag wzronie przy dowolnej stopie procentowej. Mona to pokaza
jako przesunicie w gr krzywej IS i interpretowa tak, i obecnie dochd odpowiadajcy warunkom rwnowagi jest wyszy przy
kadym poziomie stopy procentowej.
Reasumujc, ruchy po krzywej IS informuj o zmianach dochodu zapewniajcego rwnowag,
spowodowanych
przesuniciami
krzywej popytu globalnego, bdcymi konsekwencj wycznie zmian stopy procentowej.
Wszystkie pozostae przyczyny przesunicia
wykresu funkcji popytu globalnego mona
pokaza jako zmiany pooenia krzywej IS.
Jest to, inaczej mwic, wykres funkcji, na

ktrym popyt na zasoby pienidza w wyraeniu realnym L (Keynes uywa okrelenia
preferencja pynnoci", ang. liquidity preference) jest rwny poday realnych zasobw
pienidza, ktre moemy oznaczy jako M
(ang. money supply).
Pamitajmy o przyjtym zaoeniu staoci cen.

Tylko wwczas M , ktrym zazwyczaj oznacza si
nominaln poda pienidza, symbolizuje jednoczenie jego poda realn. Zaoenie staoci cen uchylamy w nastpnym rozdziale; realn poda pienidza
bdziemy tam zapisywa jako M/P (przyp. R.R.).
MMMM
Makroekonomia
177
nitej
RYSUNEK
25.7
Krzywa LM
Zakadamy, e realna poda pienidza jest staa i wynosi M0. Dla danego dochodu Y0 wykres funkcji popyaa
na pienidz przebiega w pooeniu LL0, stopa procentowa zapewniajca rwnowag jest za rwna
W punkcie E0 na rysunku b) kombinacja r0 i Y0 prowadzi do ustalenia si rwnowagi na rynku pienidza
eli dochd zwikszy si do Y{, to krzywa popytu na pienidz w czci a) rysunku przesunie si w gre io
pooenia LL^ a stopa procentowa zapewniajca rwnowag wyniesie r,. T ostatni kombinacj doei>:<a
stopy procentowej symbolizuje punkt Ej w czci b) rysunku. Powtarzajc zabieg dla wszystkich wielkoci
iochodu i czc ze sob odpowiednie punkty, takie jak E0 i Ei na rysunku b), otrzymamy w rezultacie krzv.v LM, ktra jest zbiorem rnych kombinacji stopy procentowej i dochodu zapewniajcych rwnowase sa
rynku pienidza.
chodzie niezbdna jest wysza stopa procentowa, aby nie dopuci do wzrostu popytu na
rienidz
i
utrzyma
rynek
pieniny
^.rwnowadze przy nie zmienionej poday
rienidza. Im silniej dany przyrost dochodu
xldziauje na wzrost popytu na pienidz, tym
wikszy bdzie wzrost stopy procentowej konieczny do zachowania rwnowagi na rynku
nienidza i tym bardziej stroma bdzie krzywa
LM. Podobnie, im sabiej reaguje popyt na pienidz na dany przyrost stopy procentowej, tym
silniej musi wzrosn stopa procentowa, aby
zneutralizowa dodatkowy popyt na pienidz
wywoany danym przyrostem dochodu, i tym
ârdziej stromo bdzie nachylona krzywa LM.
Natomiast w odwrotnej sytuacji, im silniejsza
est reakcja popytu na pienidz na zmiany sto
py procentowej lub z kolei im sabsza jest owa
reakcja na zmiany dochodu, tym bardziej pasko bdzie przebiegaa krzywa LM.
Przesunicia krzywej LM. Wykres funkcji
LM konstruujemy dla danej wielkoci realnych zasobw pienidza. Przypumy teraz,
e podwyszamy cel monetarny wyraony
w postaci agregatu pieninego. W efekcie
zwiksz si realne zasoby pienidza. Dla danego dochodu i dla danej wartoci funkcji popytu na pienidz na rysunku 25.7 a) stopa procentowa gwarantujca rwnowag bdzie :sraz nisza, gdy pionowo pooona linia
poday przesuna si w prawo. Przy k;:
poziomie dochodu stopa procentowa, ktrej
zadaniem jest skonienie ludzi do utrzymy a-
nia dodatkowych zasobw pienidza w ujciu

realnym, moe by teraz nisza. W zwizku
z tym na rysunku 25.7 b) wzrost realnych zasobw pienidza musi znale odzwierciedlenie w przesuniciu si krzywej LM w prawo.
Przesunicie to mona interpretowa w ten
sposb, e obecnie stopa procentowa zapewniajca rwnowag jest nisza przy kadym
poziomie dochodu, albo co sprowadza si
do tego samego aby skoni ludzi do
zwikszenia stanu swoich realnych zasobw
pieninych, przy kadej stopie procentowej
konieczny jest teraz wyszy dochd. W odwrotnej sytuacji ograniczenie realnej poday
pienidza powoduje przesunicie krzywej LM
w lewo. Oznacza to, e ograniczenie wielkoci zapotrzebowania na pienidz w ujciu realnym i zachowanie rwnowagi na rynku pienidza przy niszej realnej poday pienidza
wymagaj obecnie wyszej stopy procentowej
przy kadym poziomie dochodu.
Reasumujc, krzyw LM wykrelamy dla
danej realnej poday pienidza. Jeeli poruszamy si wzdu tej krzywej, to wyszej stopie procentowej musi towarzyszy wyszy dochd, gdy tylko wtedy bdzie moliwe zbilansowanie wielkoci zapotrzebowania na
realne zasoby pienidza ze sta jego poda.
Zwikszenie realnej poday pienidza powoduje przesunicie krzywej LM w prawo. Chocia zwikszenie realnej poday pienidza
moe by albo skutkiem wzrostu nominalnej
poday pienidza przy staych cenach dbr,
albo wynikiem spadku cen dbr przy danej
nominalnej poday pienidza, w tym rozdziale
rozpatrujemy jedynie ten pierwszy mechanizm, jako e nadal utrzymujemy w mocy zaoenie staoci cen dbr. Znaczenie zmian
cen w gospodarce jest przedmiotem rozwaa
w nastpnym rozdziale.
Przypumy, e stopa procentowa ksztatuje si na poziomie r,. Przy dochodzie rwnym

Yl znalelibymy si wwczas w punkcie A na
krzywej IS. Kombinacja stopy procentowej r{
i dochodu Y{ zapewnia rwnowag na rynku
dbr. Dla osignicia jednak rwnowagi na
rynku pienidza przy stopie procentowej rl
konieczny byby dochd rwny Y2, co oznacza, e znalelibymy si w punkcie B na
krzywej LM. Przy stopie procentowej rx dochd w wysokoci Y x okazuje si za niski do
zapewnienia rwnowagi na rynku pienidza.
Jeeli dochd jest zbyt niski, to popyt na pienidz okazuje si niewystarczajcy w zestawieniu z dan jego poda. Nadwyka poday
pienidza spowoduje, e dla osignicia celu
monetarnego (okrelona wielko poday pienidza) konieczna bdzie obnika stopy procentowej. Procesy dostosowawcze bd trway
dopty, dopki stopa procentowa nie obniy
si do r*. Przy takim jej poziomie popyt globalny i dochd zwikszyy si ju na tyle, aby
spowodowa wzrost popytu na pienidz wystarczajcy do ustalenia si rwnowagi zarwno na rynku pienidza, jak i na rynku dbr.
W sytuacji odwrotnej, gdy stopa procentowa wynosi r2, dochd Y2, konieczny do zachowania rwnowagi na rynku dbr w punkcie C,
jest wyszy od dochodu K, warunkujcego
wystpienie rwnowagi na rynku pienidza
w punkcie D. Jeeli dochd okazuje si zbyt
duy z punktu widzenia warunkw rwnowagi na rynku pienidza, to wystpi nadwyka
popytu na pienidz, ktra wpynie na wzrost
stopy procentowej. Podobnie jak poprzednio,
proces ten trwa a do momentu, kiedy stopa
Rwnowaga na rynkach dbr

i pienidza
Model IS-LM umoliwia analiz sytuacji na
rynkach dbr i pienidza za pomoc jednego
rysunku, bez potrzeby konstruowania dwch
oddzielnych, cho wzajemnie powizanych
wykresw. Na rysunku 25.8 widzimy zarwno
krzyw IS, ktra ilustruje stan rwnowagi na
rynku dbr, jak i krzyw LM, ktra odzwierciedla rwnowag na rynku pienidza. Jedynie w punkcie E obydwa rynki znajduj si
jednoczenie w rwnowadze. Oznacza to, e
oddziauj one wzajemnie na siebie; w procesie tych oddziaywa ustalaj si, odpowiadajce warunkom rwnowagi, poziomy stopy
procentowej r* i dochodu Y*.
Makroekonomia
179
RYSUNEK
25.8
Rwnowaga na rynkach dbr i pienidza

Rynek dbr znajduje si w rwnowadze we wszystkich punktach na krzywej IS. Rwnowaga na rynku
pienidza istnieje we wszystkich punktach na krzywej LM. Oba rynki znajduj si zatem jednoczenie
w rwnowadze jedynie w punkcie E.
procentowa wzronie do poziomu f*, dochd

wyniesie Y* i oba rynki znajd si
w rwnowadze.
Obecnie zrekonstruujemy nasz analiz polityki fiskalnej i pieninej, ktr podjlimy
wczeniej w tym rozdziale, wykorzystujc
mao porczne ramy teoretyczne krzyw
popytu globalnego i lini 45 (czyli model dochody-wydatki przyp. tum.). Na poprzednim rysunku musielimy koncentrowa uwag
na
rynku
dbr,
rwnoczenie
jednak
zachowujc w tle rozumowania istnienie
rynku pienidza musielimy te pamita
o tym, e zmiany dochodu spowoduj zmiany
stopy procentowej w punkcie rwnowagi i pobudz dalsze przesunicia krzywej popytu globalnego. Teraz wiemy ju, e krzywa IS pozwala uchwyci indukowane przez zmiany stopy procentowej przesunicia wykresu funkcji
popytu globalnego; rwnoczenie, wykrelajc
krzyw LM na tym samym rysunku, jestemy
w stanie ledzi bezporednio zmiany zachodzce na obu rynkach jednoczenie.
Polityka fiskalna:
przesunicia krzywej AS
Jakakolwiek zmiana, inna ni spadek stopy
procentowej, powodujca przesunicie krzywej popytu cznego w gr, spowoduje rwnie przesunicie w gr wykresu funkcji IS.
Do zbadania skutkw zwikszenia wydatkw
pastwa posuy rysunek 25.9; mona go take wykorzysta do analizy wpywu wzrostu
optymizmu przedsibiorstw w ocenie ksztatowania si ich przyszych zyskw lub te jeszcze bardziej optymistycznych szacunkw gospodarstw domowych dotyczcych ich przyszych dochodw rozporzdzalnych.
Sytuacj wyjciow w gospodarce charakteryzuje przebieg krzywych IS i LM odpowiednio w IS0 i LM0. Pocztkowo rwnowaga
wystpuje w punkcie E. Przyjmijmy najpierw,
e pastwo zwiksza swoje wydatki G i finansuje dodatkowy deficyt budetowy poprzez
sprzeda obligacji. Oznacza to, e cel monetarny w postaci danego poziomu poday pienidza nie ulega zmianie. W zwizku z tym
nie zmienia si take pooenie krzywej LM,
ktra pozostaje w LM0. Zwikszone wydatki
pastwa powoduj jednake przesunicie
krzywej IS, np. z pooenia IS0 do ISV Przy
kadej stopie procentowej poziom dochodu
zapewniajcego rwnowag podnosi si, poniewa wysze wydatki pastwa prowadz do
przesunicia linii popytu globalnego w gr.
Jeeli krzywe IS i LM znajduj si w pooeniu odpowiednio ISl i LM0, to nowym punktem rwnowagi bdzie Ev Skutkiem wic
zwikszenia wydatkw pastwa finansowanych za pomoc emisji obligacji jest wzrost
dochodu zapewniajcego rwnowag z Y0
do Y{\ Jeeli realna poda pienidza pozostaje
staa, to musi nastpi wzrost stopy procentowej z r0 do rfr ktry pozwoli zapobiec wzrostowi zapotrzebowania na realne zasoby pienidza, wywoanemu wyszym dochodem.
Chocia wysza stopa procentowa powoduje
wypieranie wydatkw na konsumpcj i inwestycje, to zwikszone wydatki pastwa nie zostaj cakowicie zneutralizowane przez zjawi-
180
RYSUNEK 25.9
Ekspansywna polityka budetowa

powoduje przesunicie krzywej IS w gr
Wzrost wydatkw pastwa, finansowany przez emisj obligacji, wywouje przesunicie krzywej IS
z pooenia IS0 do /S,, nie zmieniajc jednak wielkoci poday pienidza. W zwizku z tym krzywa
LM pozostaje w pooeniu LM0. Ekspansja fiskalna
powoduje wic przesunicie punktu rwnowagi z E
do Ex. Dochd zwiksza si do Y{, mimo e wzrost
stopy procentowej prowadzi do czciowego wyparcia inwestycji prywatnych i autonomicznego popytu
konsumpcyjnego. Jednake, zwikszajc jednoczenie poda pienidza (cel monetarny), pastwo jest
w stanie spowodowa przesunicie krzywej LM
z LM0 do LM, i tym samym zapobiec podwyce stopy procentowej. W takim przypadku dochd odpowiadajcy warunkom rwnowagi wzrsby do Y2,
poniewa inwestycje sektora prywatnego i konsumpcja nie podlegayby ju procesowi wypierania.
sko wypierania, w zwizku z czym dochd

w punkcie rwnowagi wzrasta.
Rysunek 25.9 jest podstaw do sformuowania dwch interesujcych wnioskw. Po
pierwsze, zjawisko wypierania wydatkw prywatnych przez wydatki pastwa byoby cakowite tylko wwczas-, gdyby krzywa LM przebiegaa pionowo. Przesunicie krzywej IS
w gr powodowaoby wtedy wzrost stopy
Makroekonomia
procentowej, ale nie prowadzioby do wzrostu

dochodu. Pionowo pooony wykres funkcji
LM oznacza, e stopa procentowa nie ma
wpywu na wielko zapotrzebowania na pienidz, ktre zaley wycznie od dochodu.
Przy tym kracowym zaoeniu kady przyrost dochodu prowadziby do pojawienia si
nadwyki popytu na rynku pienidza i nadwyki tej nie daoby si ju wyeliminowa poprzez wzrost stopy procentowej. W rezultacie
nie byby moliwy jakikolwiek wzrost dochodu zapewniajcego rwnowag. Stopa procentowa wzrastaaby dopty, dopki konsumpcja
oraz inwestycje sektora prywatnego nie obniyyby si o tyle, o ile wzrosy pierwotnie wydatki pastwa. Wypieranie byoby wtedy cakowite.
W praktyce taki przebieg zjawiska wypierania jest bardzo mao prawdopodobny. Popyt
na pienidz nie jest cakowicie niewraliwy na
zmiany stopy procentowej, za wykres funkcji
LM nie przebiega te cakiem pionowo. Moemy ju jednak w tym miejscu stwierdzi, e im
mniej wraliwy jest popyt na pienidz na zmiany stopy procentowej, tym bardziej stromo bdzie przebiegaa linia LM, co oznacza, e finansowany emisj obligacji wzrost wydatkw
pastwa wywoa przede wszystkim podwyk
stopy procentowej, a nie wzrost dochodu.
Po drugie, na rysunku 25.9 pokazalimy,
co by si stao, gdyby zwikszeniu wydatkw
pastwa towarzyszy wzrost poday pienidza. Przypumy, e pastwo zwikszyo swoje wydatki i spowodowao przesunicie krzywej IS w gr, ale wzrosa take poda pienidza w takim stopniu, i pozwolio to utrzyma
stop procentow na poziomie wyjciowym
mimo wzrostu dochodu. Zapewniajc dopyw
dodatkowej iloci pienidza powodujcy przesunicie krzywej LM a do pooenia LM{,
pastwo mogoby sprawi, e podjta przez
nie ekspansywna polityka fiskalna doprowadzi
do uksztatowania si nowego stanu rwnowagi w punkcie E2 przy stopie procentowej na
dotychczasowym poziomie r0.
Zwikszajc poda pienidza w skali odpowiadajcej pobudzonemu przez zmiany do-
181
chodu wzrostowi popytu na pienidz, bank

centralny jest w stanie zapobiec podwyce
stopy procentowej i nie dopuci do wypierania inwestycji i konsumpcji sektora prywatnego. W istocie wic stosunek przyrostu dochodu z Y0 do Yl do przyrostu wydatkw pastwa
powodujcych przesunicie krzywej IS jest
w takiej sytuacji niczym innym jak wartoci
mnonika, ktr obliczalimy w rozdziale 22
dla wzrostu wydatkw pastwa. Nie bralimy
tam pod uwag moliwoci oddziaywania
stopy procentowej na wielko globalnego popytu. Teraz zastanawiamy si, jaka zmiana
celu monetarnego (poday pienidza) potrzebna jest do tego, aby zapobiec oddziaywaniu
stopy procentowej na popyt globalny.
Analiz moemy zatem zakoczy wnioskiem, e zwikszenie wydatkw pastwa
prowadzi do wzrostu dochodu zapewniajcego
rwnowag nawet wwczas, gdy wczymy
do analizy rynek pienidza i oddziaywanie
stopy procentowej na popyt globalny.
W przypadku podjcia przez rzd ekspansji fiskalnej dokadna wysoko mnonika wydatkw pastwa zaley jednak od charakteru polityki pieninej. Jeeli poda pienidza pozostanie na staym poziomie, to stopa
procentowa wzronie, powodujc wyparcie
wydatkw sektora prywatnego i czciowo
neutralizujc oddziaywanie bodca fiskalnego. Jeeli natomiast nastpi wzrost poday
pienidza, ktrego celem jest utrzymanie stopy procentowej na dotychczasowym poziomie, mimo zwikszenia produkcji, mnonik
bdzie wikszy. Oznacza to, e wydatki pastwa finansowane za pomoc drukowania dodatkowych pienidzy wywoaj wikszy
wzrost popytu i produkcji ni wydatki pastwa finansowane emisj obligacji.
nastpi dostosowania dochodu, wystpi

znaczny spadek stopy procentowej. Jeeli rynek pienidza znajduje si w stanie cigej
rwnowagi, to na rysunku 25.9 gospodarka
przemieci si z punktu E do punktu lecego
na nowej krzywej LMl pionowo poniej punktu E. Punkt ten jednak nie znajduje si na
przyjtej za sta krzywej IS0. Nisza stopa
procentowa wywoa wzrost wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych, wzrost dochodu, a w konsekwencji take wzrost popytu na
pienidz. Kiedy zostanie ju osignita rwnowaga na obu rynkach, gospodarka znajdzie
si w punkcie E3, ktremu bdzie odpowiada
okrelony poziom dochodu oraz stopy procentowej.
Rysunek 25.9 jest wic podsumowaniem
naszych rozwaa na temat mechanizmu
transmisyjnego, przez ktry zwikszenie poday pienidza powoduje obnik stopy procentowej, wzrost popytu konsumpcyjnego
i inwestycyjnego i w konsekwencji
wzrost dochodu odpowiadajcego warunkom rwnowagi. Kocowym efektem zwikszenia realnej poday pienidza jest wprawdzie wzrost dochodu, niemniej jednak stopa
procentowa w nowym stanie rwnowagi musi
by nisza ni w punkcie wyjcia. Jeeli nie
nastpiaby obnika stopy procentowej odpowiadajcej warunkom rwnowagi, to brak byoby czynnika wymuszajcego wzrost cznego popytu i dochodu zapewniajcego rwnowag. Gdyby nie nastpi ani spadek stopy
procentowej, ani wzrost dochodu, zwikszeniu poday pienidza nie towarzyszyby odpo-
Polityka pienina:
przesunicia krzywej LM
Rysunek 25.9 mona rwnie wykorzysta do
analizy polityki pieninej. Przyjmijmy, e
polityka budetowa nie ulega zmianie, a krzywa IS jest zakotwiczona w pooeniu IS0. Przy
danej pocztkowej wielkoci realnej poday
pienidza krzywa LM przebiega w LMQ,
a rwnowaga ustala si w punkcie E. Zwikszenie poday pienidza, przy staych cenach
dbr, spowoduje przesunicie LM w prawo,
np. do pooenia LMV Z rysunku 25.9 wynika
wic, e nowa rwnowaga uksztatuje si
w punkcie E3.
Wzrost realnej poday pienidza wymaga
obnienia stopy procentowej, aby skoni ludzi do utrzymywania wikszych realnych zasobw pieninych. W krtkim okresie, zanim
182
wiedni wzrost popytu na pienidz. Na rysunku

25.9 moemy znale potwierdzenie susznoci tego rozumowania: nowy punkt rwnowagi 3 jest pooony na poudniowy wschd"
od pocztkowego punktu rwnowagi E. Dowodzi to, e zwikszenie realnej poday pienidza prowadzi do wzrostu dochodu w punkcie rwnowagi oraz do obnienia stopy procentowej gwarantujcej rwnowag.
25.6
Zarzdzanie popytem
a charakter polityki
stabilizacyjnej
Polityka fiskalna jest to zbir decyzji podej-
kowania i wydatkw. W wyniku tego rodzaju

decyzji rzd jest w stanie spowodowa przesunicia krzywej IS. Z kolei polityka pienina
jest to zestaw decyzji dotyczcych poday pienidza i stopy procentowej. Za pomoc polityki pieninej pastwo moe wpywa na pooenie krzywej LM. Chocia decyzje w sferze
polityki fiskalnej okrelaj rozmiary deficytu
budetowego, to rdem finansowania deficytu nie musi by koniecznie drak pienidzy.
Rzd moe rwnie dokonywa emisji obligacji i zaciga poyczki w sektorze prywatnym.
W zwizku z tym polityka pienina
i polityka fiskalna mog by w znacznej mierze od siebie niezalene, jeeli tylko rzd zdecyduje si na tak ewentualno.
Rysunek 25.10 mona wykorzysta w analizie wpywu rnych kombinacji polityki pieninej i budetowej na gospodark. Przypumy, e celem pastwa jest stabilizacja dochodu na poziomie Y*. Z wykresu wynika, e
cel ten mona osign w dwojaki sposb.
Jedna moliwo to zastosowanie ekspansywnej lub inaczej agodnej polityki fiskalnej, ktrej przejawem s wysokie wydatki
cechy rwnoczenie. Tego rodzaju polityce
odpowiada na rysunicu przebieg krzywej IS na
duej wysokoci, np. w ISh Aby przy takiej
polityce budetowej utrzyma dochd pod
kontrol, konieczne jest podjcie restrykcyjnej
albo inaczej twardej polityki pieninej.
Przy niewielkiej poday pienidza krzywa LM
jest przesunita daleko w lewo, co pokazujemy jako pooenie LMV
Rwnowaga wystpujca w punkcie , pozwala osign cel w postaci dochodu Y*.
Zwaywszy, e wydatki pastwa stanowi
znaczcy skadnik popytu globalnego, stopa
procentowa w punkcie rwnowagi musi by
wysoka, gdy tylko to umoliwia utrzymanie
kontroli nad popytem inwestycyjnym i konsumpcyjnym i niedopuszczenie do wzrostu
cakowitego dochodu powyej Y*. Poczenie
zatem agodnej polityki fiskalnej i restrykcyjnej polityki pieninej oznacza, e udzia wydatkw pastwa w dochodzie narodowym Y*
jest relatywnie wysoki, natomiast stosunkowo
niski udzia wydatkw sektora prywatnego
(C + 7).
Innym rozwizaniem jest zastosowanie
przez rzd kombinacji restrykcyjnej polityki fiskalnej (niej pooona krzywa IS, czyli w IS0)
Zarzdzanie popytem polega na wykorzystaniu polityki pieninej i polityki budetowej w celu stabilizacji dochodu na wysokim
przecitnie poziomie.
Jeeli wic pesymizm w ocenie przyszoci skania podmioty sektora prywatnego
(przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe) do
ograniczania wydatkw, pastwo moe zasto
sowa ekspansywn polityk fiskaln w celu
przesunicia krzywej IS w gr, ekspansywn
polityk pienin w celu przesunicia krzywej LM w prawo albo te jak kombinacj
tych dwch rodzajw polityki gospodarczej.
Nie oznacza to, e polityka pienina i polityka fiskalna s wzajemnie zastpowalne. Kada
z nich wpywa na popyt globalny w odmienny
sposb, inne jest take ich oddziaywanie na
struktur popytu globalnego.
Makroekonomia
183
wypierania wydatkw sektora prywatnego wystpuje w znacznie mniejszej skali.

Oczywicie, poczenie agodnej polityki
pieninej i agodnej polityki budetowej prowadzi do wystpienia spotgowanych efektw
ekspansji. Na rysunku 25.10 odpowiada temu
pooenie krzywych ISl i LM0 i punkt rwnowagi, w ktrym dochd jest znacznie wyszy
ni dochd docelowy Y*. W odwrotnej sytuacji, kiedy zarwno polityka pienina, jak
i polityka fiskalna maj nastawienie restrykcyjne, krzywe IS i LM znajd si odpowiednio
w pooeniu /50 i LMV rwnowaga ustali si
w punkcie 3, a dochd bdzie znacznie niszy od Y*.
We wczesnych latach siedemdziesitych
w Wielkiej Brytanii rzd premiera Heatha zastosowa, w synnym deniu do zdynamizowania wzrostu", kombinacj agodnej polityki fiskalnej i agodnej polityki pieninej.
Efektem tego by wzrost realnego dochodu
narodowego o ponad 8% w 1972 r. Z kolei
zastosowanie mieszanki agodnej polityki fiskalnej i pieninej w latach 1987-1988, tj.
w okresie silnego oywienia gospodarczego,
spowodowao wzrost dochodu narodowego
w tempie ponad 6% rocznie. W przeciwiestwie do tego, na pocztku lat osiemdziesitych i pniej, we wczesnych latach dziewidziesitych, zarwno polityka pienina,
jak i polityka fiskalna miay nastawienie restrykcyjne. W obu przypadkach konsekwencj by spadek realnego dochodu narodowego. Okres wzrostu gospodarczego, jaki nastpi w nastpnych latach, by konsekwencj
stopniowego rozluniania rygorw polityki
fiskalnej i pieninej.
Jeeli popyt globalny jest zbyt may, to agodna polityka pienina i fiskalna mog
przyczyni si do jego wzrostu. Jeli za popyt globalny jest za duy, to restrykcyjna polityka pienina i fiskalna mog wpyn na
jego ograniczenie. Co jednak dzieje si wwczas, gdy wielko popytu globalnego jest
w przyblieniu waciwa; jakie czynniki powinny okrela w tej sytuacji charakter polityki gospodarczej?
i :enina i fiskalna w gospodarce zamknitej
W krtkim okresie priorytety w polityce

gospodarczej s zwizane z oglnym poziomem popytu globalnego, dochodu i zatrudnienia, w dugim okresie natomiast celem rzdu
moe by take wzrost gospodarczy. Wysoki
poziom inwestycji jest czynnikiem sprzyjajcym wzrostowi, gdy pozwala powiksza
w szybszym tempie zasb kapitau, przyczyniajc si w ten sposb do wzrostu technicznego uzbrojenia pracy i wydajnoci pracy. Rysunek 25.10 sugeruje, e z tego punktu widzenia lepszym rozwizaniem jest wybr
restrykcyjnej polityki budetowej i agodnej
polityki pieninej ni odwrotnej ich kombinacji. Przy niszej stopie procentowej przedsibiorstwa bd wicej inwestoway, co sprawi, e w dugim okresie potencja produkcyjny
gospodarki
bdzie
si
zwiksza
w szybszym tempie.
Przy bardziej wnikliwej analizie rozumowanie to okazuje si jednak mniej przekonujce, ni mogo si pocztkowo wydawa. Na
wydatki pastwa G skadaj si nie tylko pace urzdnikw pastwowych, lecz take nakady inwestycyjne na budow drg czy szpitali i wiele innych pozycji, jak np. wydatki na
edukacj. Zwaywszy, e twarda polityka fiskalna oznacza zazwyczaj obcicie takich
wanie wydatkw, efekt ten powinno si porwnywa z ewentualnymi dodatkowymi korzyciami wynikajcymi z wyszego poziomu
inwestycji sektora prywatnego, pobudzonych
zastosowaniem odpowiednio agodniejszej polityki pieninej i niszej stopy procentowej.
W praktyce w procesie wyboru przez pastwo zestawu narzdzi polityki gospodarczej
du rol odgrywaj trzy inne czynniki.
Pierwszy z nich to problem moliwoci przewidywania skutkw prowadzonej polityki.
W praktyce nigdy jeszcze nie zdarzyo si,
aby polityka budetowa czy pienina przyniosy dokadnie takie efekty, jakie przewidywa rzd. Model, ktrym si posugujemy, jest
jedynie uproszczeniem skomplikowanej rzeczywistoci. Warto podkreli, e dziaania
o charakterze fiskalnym, takie jak np. wzrost
wydatkw pastwa, wykazuj istotn przewag nad posuniciami ze sfery polityki pieninej pod jednym wzgldem. Wysze wydatki
pastwa powikszaj mianowicie bezporednio popyt globalny. W przeciwiestwie do
tego oddziaywanie polityki pieninej dokonuje si w sposb poredni przez mechanizm transmisyjny, ktry opisalimy wczeniej w tym rozdziale.
Dwa pozostae czynniki wystpuj poza
naszym prostym modelem. Po pierwsze, pastwo moe wykazywa niech do podjcia
agodnej polityki pieninej, wynikajc
Makroekonomia
z obawy, e zwikszona poda pienidza

moe wywoa inflacj. Co wicej, jeeli tak
rzeczywicie si stanie, pobudzony przez polityk pienin wzrost cen moe zniwelowa
pocztkowy efekt wzrostu nominalnej poday
pienidza i sprawi, e realna poda pienidza
pozostanie na dotychczasowym poziomie.
W takim przypadku krzywa IM powrci do
swojego wyjciowego pooenia. Oznacza to,
e skutkiem agodnej polityki pieninej jest
inflacja, a nie pobudzenie wzrostu popytu globalnego, dochodu i zatrudnienia. Aby zbada
to wane zagadnienie, w nastpnym rozdziale
przeprowadzimy analiz czynnikw okrelajcych poziom cen.
Po drugie, podejmujc decyzj o najbardziej odpowiednim ksztacie polityki fiskalnej, rzd moe bra pod uwag nie tylko
wpyw wydatkw i podatkw na czny popyt,
ale take uwzgldnia mikroekonomiczne
skutki polityki fiskalnej. Powszechny jest np.
pogld, e wysoka stopa opodatkowania osabia bodce do pracy i obnia potencja produkcyjny gospodarki. Zwolennicy ekonomii
podaowej zdecydowanie uwaaj, e wpyw
polityki budetowej na poda globaln moe
by rwnie istotny jak jej oddziaywanie na
popyt globalny.
Obydwa omwione zagadnienia s dobrym
wprowadzeniem do analizy problemw, ktr
podejmiemy w kilku nastpnych rozdziaach.
Na razie jednak sprbujemy dokona podsumowania wiedzy, jak zdobylimy do tej pory
w dziedzinie makroekonomii, oraz wskaza te
jej obszary, ktrych jeszcze nie znamy.
185
1 25.7 '
Ekonomia keynesowska
a aktywna postawa pastwa
W piciu ostatnich rozdziaach wtkiem przewodnim naszych rozwaa byo keynesowskie
zaoenie, e popyt globalny determinuje
wielko produkcji i zatrudnienia. Dowiedzielimy si, w jaki sposb pastwo moe wykorzysta polityk fiskaln i pienin w celu
oddziaywania (inaczej mwic zarzdzania)
na
wielko
popytu
globalnego
i prbowa ustabilizowa gospodark na poziomie bliskim stanu penego wykorzystania
czynnikw wytwrczych. W okresach recesji,
kiedy popyt cakowity jest niewystarczajcy,
za pomoc ekspansywnej polityki fiskalnej
i pieninej pastwo moe stymulowa wzrost
popytu, produkcji i zatrudnienia.
Gospodark brytyjsk udao si wyprowadzi z gbokiego kryzysu lat trzydziestych
dziki zastosowaniu, w pewnym sensie niewiadomym, polityki stabilizacyjnej typu keynesowskiego, ktrej gwnym skadnikiem
byy w zwizku z coraz bardziej realn
grob wybuchu wojny wysokie wydatki
pastwa na dozbrojenie armii. wiadome prby zastosowania recept przepisanych przez
Keynesa i sterowania wielkoci popytu globalnego byy podejmowane w polityce gospodarczej prowadzonej przez rzdy o rnej
orientacji politycznej w Wielkiej Brytanii,
a take w innych krajach przez okres 30 lat po
zakoczeniu II wojny wiatowej. Zgodnie
z kanonami teorii Keynesa bdcy u wadzy
rzd przyjmowa odpowiedzialno za utrzymanie wysokiego i stabilnego poziomu popytu
i zatrudnienia, prowadzc aktywn polityk
interwencjonizmu zmierzajc do neutralizowania szokw popytowych dotykajcych sektora prywatnego.
Polityka ta nie przyniosa jednak spodziewanych rezultatw. W cigu dekady, jaka nastpia po 1965 r., stopniowo zaczy nasila
si zjawiska inflacji i bezrobocia. Zaostrzenie
problemu inflacji okazao si bardzo kosztownym, odoonym w czasie skutkiem prowadzonej przez wiele lat polityki gospodarczej
typu keynesowskiego. Analizujc przeszo
z dzisiejszej perspektywy, mamy coraz wicej
wtpliwoci, czy okres prowadzenia przez
pastwo aktywnej polityki gospodarczej w latach pidziesitych i szedziesitych mona
uzna za sukces.
Wspominalimy ju wczeniej o dwch
gwnych problemach, jakie pojawiy si
w zwizku z zastosowaniem aktywnej polityki
gospodarczej pastwa, inspirowanej zalece-
niami keynesowskimi. Po pierwsze, prosty

model keynesowski opiera si na zaoeniu, e
poziom cen jest stay. Co bdzie jednak wwczas, gdy ceny mog ulega zmianie, np.
w sytuacji, kiedy gospodarka znajduje si blisko poziomu penego zatrudnienia i nie wystpuj ju rezerwy mocy wytwrczych, ktre
sprawiyby, e przedsibiorstwo zastanowi si
dwa razy, zanim podejmie decyzj o podwyce cen czy pac? W takiej sytuacji ekspansja
pienina mogaby doprowadzi nie do zwikszenia zatrudnienia, lecz wycznie do wzrostu cen, przy nie zmienionej realnej poday
pienidza. Analiza zmian cen i zjawiska inflacji stanowi klucz do peniejszego zrozumienia
problemw makroekonomii; zadanie to podejmujemy w nastpnym rozdziale.
Po drugie, przedmiotem bada ekonomii
keynesowskiej jest gospodarka, w ktrej wystpuj nie wykorzystane czynniki wytwrcze, tj. kapita i praca. Teoria ta jednak niewiele moe powiedzie o czynnikach okrelajcych wielko produkcji zapewniajcej
pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych
czy te inaczej mwic potencja produkcyjny gospodarki. Z jednej strony, wysokie stopy podatkowe, ktre s pochodn
wzrostu rozmiarw aparatu pastwowego,
mog stwarza silne antybodce do pracy.
Z drugiej strony, sama obietnica rzdu prowadzcego polityk gospodarcz typu keynesowskiego, i rozwie problem bezrobocia
za pomoc zarzdzania popytem, moe osabi zainteresowanie ludzi prac. Oba te efekty
mog zmniejszy potencja produkcyjny go-
spodarki tak znacznie, e nieuzasadniony stanie si wniosek, i gospodarka o niskiej

produkcji faktycznej musi si znajdowa
znacznie poniej poziomu produkcji zapewniajcego pene wykorzystanie czynnikw
wytwrczych. Jeeli jednak gospodarka znajduje si rzeczywicie w pobliu poziomu produkcji potencjalnej, to powinnimy skupi
uwag na wskich gardach wystpujcych po
stronie poday i sprawiajcych, e potencja
produkcyjny gospodarki jest tak niski. Nie powinnimy natomiast koncentrowa si wycznie na globalnym popycie, przyjmujc nacigane zaoenie, i w gospodarce wystpuje
mnstwo nie wykorzystanych zasobw, ktre
Podsumowanie
z atwoci mona wprzc w proces produkcji, jeeli tylko zwikszy si popyt.
Cho wszystkie te zagadnienia s bardzo
istotne, a ich dokadniejsze wyjanienie jest
jeszcze przed nami, to udao nam si ju doprowadzi do koca pierwszy podstawowy
etap analizy makroekonomicznej. Nauczylimy si mianowicie, w jaki sposb naley
analizowa gospodark od strony popytowej.
Nawet wwczas, gdy opanujemy ju analiz
poday, procesw dostosowawczych i zachowania si cen, przekonamy si, e analiza popytu, ktr potrafimy ju przeprowadzi, zajmuje bardzo wane miejsce w badaniach nad
gospodark, zwaszcza w przypadku zjawisk
krtkookresowych.
CG
1. Wzrost stopy procentowej powoduje zmniejszenie majtku gospodarstw domowych, podno-
2.
3.
4.
5.
szc take koszty kredytu. Oba te efekty cznie powoduj ograniczenie autonomicznego popytu konsumpcyjnego i prowadz do przesunicia wykresu funkcji konsumpcji w d.
Nowoczesne teorie konsumpcji akcentuj znaczenie dochodw rozporzdzalnych osiganych
w dugim okresie oraz bodcw do agodzenia krtkookresowych waha poziomu konsumpcji. Teorie te sugeruj, e wysza stopa procentowa prowadzi take do ograniczenia popytu
konsumpcyjnego w ten sposb, e obnia warto zaktualizowan oczekiwanych przyszych
dochodw z pracy. Wynika z nich take, e przejciowe zmiany obcie podatkowych
wpyn na popyt konsumpcyjny w mniejszym stopniu ni zmiany podatkowe, ktre uznaje
si za trwae.
Przy danym koszcie nowych dbr kapitaowych oraz danej wielkoci strumienia oczekiwanych w przyszoci zyskw wzrost stopy procentowej ogranicza liczb projektw inwestycyjnych, ktre zapewniaj stop zwrotu co najmniej rwn kosztowi alternatywnemu zaangaowanych w nich funduszy. Funkcja popytu inwestycyjnego ilustruje t odwrotn zaleno midzy stop procentow i popytem inwestycyjnym. Wzrost oczekiwanych
w przyszoci zyskw lub te obnika kosztu nowych dbr kapitaowych spowoduje przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w gr.
Te obydwa rodzaje oddziaywania stopy procentowej na wielko wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych tworz cznie mechanizm transmisyjny, za ktrego porednictwem
wzrost poday pienidza i bdca tego konsekwencj obnika stopy procentowej wpywaj
na popyt globalny.
Przy danej realnej poday pienidza ekspansja fiskalna prowadzi do wzrostu dochodu, popytu na pienidz i stopy procentowej, powodujc tym samym wypieranie lub inaczej czciowe zastpienie popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego sektora prywatnego przez popyt pastwa. Oznacza to, e warto mnonika wydatkw pastwowych jest mniejsza ni
Makroekonomia
187
w przypadku, kiedy w celu niedopuszczenia do wzrostu stopy procentowej pod wpywem

wzrostu produkcji rzd doprowadziby do rwnolegego zwikszenia poday pienidza.
6. Krzywa IS jest zbiorem kombinacji stopy procentowej i dochodu narodowego, przy ktrych
rynek dbr znajduje si w rwnowadze. Jeeli stopa procentowa wzrasta, to dochd zapewniajcy rwnowag spada. Przy danej wysokoci stopy procentowej wzrost oczekiwanych
w przyszoci dochodw konsumentw, wysze oczekiwane przysze zyski z inwestycji bd
te wysze wydatki pastwa spowoduj przesunicie wykresu funkcji popytu globalnego
w gr. W konsekwencji wywoa to take przesunicie w gr krzywej IS; przy kadym poziomie stopy procentowej dochd odpowiadajcy warunkom rwnowagi bdzie teraz
wyszy.
7. Krzywa IM stanowi zbir kombinacji stopy procentowej i dochodu, przy ktrych rynek pienidza znajduje si w rwnowadze. Przy danej docelowej poday pienidza wyszemu dochodowi musi odpowiada wysza stopa procentowa, co pozwoli utrzyma popyt na pienidz na nie zmienionym poziomie. Wzrost poday pienidza w ujciu realnym powoduje
przesunicie krzywej IM w prawo. Rwnowaga na obu rynkach jednoczenie wystpuje
w punkcie przecicia si krzywych IS i IM.
8. Okrelon wielko dochodu mona osign w wyniku zastosowania agodnej polityki fiskalnej i restrykcyjnej polityki pieninej albo odwrotnej ich kombinacji. W tym drugim
przypadku stopa procentowa odpowiadajca warunkom rwnowagi bdzie nisza, za udzia
wydatkw sektora prywatnego w dochodzie i cakowitych wydatkach wyszy.
P
Podstawowe pojcia
Efekt majtkowy (bogactwa) 147
Mechanizm transmisyjny 149
Teoria dochodu permanentnego 149
Teoria cyklu ycia 149
Funkcja popytu inwestycyjnego 157
Wypieranie 163
Krzywa IS 164
Krzywa IM 166
Ekspansywna (restrykcyjna) polityka fiskalna i pienina 170
Zarzdzanie popytem 172
| Z
Zadania sprawdzajce
1. Przed wyborami w 1976 r. prezydent Stanw Zjednoczonych, G. Ford, usiowa zmniejszy
liczb bezrobotnych, wprowadzajc jednorazow, powszechn ulg podatkow. Wikszo
ludzi przeznaczya uzyskane w ten sposb dodatkowe dochody na powikszenie swoich
oszczdnoci, nieznacznie tylko zwikszajc wydatki. Czy zjawisko to mona wytumaczy
na podstawie nowoczesnych teorii konsumpcji?
188
2. Zamy, e osoby, ktrym wczeniej nie wolno byo przekroczy stanu swojego konta
w banku, otrzymuj karty kredytowe, na ktre mog zaciga poyczk do wysokoci 500
kada. Jak zachowa si krzywa konsumpcji? Odpowied uzasadnij.
3. Dlaczego podwyka stopy procentowej zmniejsza popyt inwestycyjny? Uwzgldnij wszystkie moliwe sposoby finansowania przez przedsibiorstwa przedsiwzi inwestycyjnych.
4. ,;Zwikszenie poday pienidza prowadzi do wzrostu konsumpcji oraz inwestycji, a wic
take dochodu. Wzrost dochodu prowadzi do podwyszenia stopy procentowej, a zatem
zwikszenie poday pienidza wywouje wzrost stopy procentowej". Oce powyszy wywd, korzystajc z odpowiednich wykresw.
5. Polityka fiskalna przybiera posta m.in. subsydiw pastwa dla przedsibiorstw podejmujcych inwestycje. Polityka pienina obejmuje m.in. sprzeda obligacji pastwowych na
otwartym rynku. Wyjanij, jaki wpyw wywrze czne zastosowanie tych posuni na poziom PNB oraz na jego podzia midzy konsumpcj, inwestycje i wydatki pastwa na dobra
i usugi.
6. Przypumy, e przedsibiorstwa przewiduj ogromny rozkwit gospodarczy za par lat. Jaki
wpyw maj te przewidywania na dzisiejsze inwestycje, dochd oraz stop procentow?
7. Co oznacza aktywne keynesowskie zarzdzanie popytem? Wymie dwa powody, dla ktrych
moe ono, wedug niektrych ocen, by nieskuteczne.
8. Odpowied na pytanie z podrozdziau 25.4: efekt wypierania nie wystpi, poniewa nie
zmieni si stopa procentowa!
9. Powszechne Wdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Konsumenci chyba oszaleli; ich zarobki netto obniyy si, a mimo to ich wydatki
wzrosy, b) Stopa procentowa wpywa na inwestycje jedynie wtedy, kiedy przedsibiorstwa
s zmuszone do korzystania z kredytw; w praktyce wiele przedsibiorstw finansuje inwestycje z zyskw; nie naley w zwizku z tym oczekiwa, e stopa procentowa wywrze istotny wpyw na inwestycje, c) Keynesici wierz jedynie w polityk fiskaln, a lekcewa polityk pienin.
ROZDZIA 26
Poda globalna, poziom cen

i tempo dostosowa
^Pc~ przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:
Wyprowadzi krzyw popytu makroekonomicznego, uwzgldniajc przy tym efekt

realnych zasobw pienidza i rol kanau kredytowego.
O Przedstawi mechanizm ksztatowania si rwnowagi na rynku pracy, przy danym
przebiegu krzywych poday pracy i popytu na prac.
O Zbada, jakie czynniki wpywaj na t rwnowag, czyli na naturaln stop bezrobocia.
0 Pokaza, od czego zaley poziom cen odpowiadajcy rwnowadze w modelu klasycznym.
O Wyjani, dlaczego proces dostosowywania si cen, a zwaszcza pac, moe okaza
si powolny.
Zastosowa krzywe krtkookresowej i dugookresowej poday globalnej w celu przeledzenia tego procesu dostosowa.
Zbada skutki szoku podaowego na rynku pracy zarwno w krtkim, jak i w dugim
okresie.
O
Zakadajc stao cen i istnienie rezerw

czynnikw wytwrczych, modele keynesowskie dowodz, e zwikszanie popytu globalnego zawsze doprowadzi do wzrostu produkcji. Jednake ceny nie s ustalone raz na zawsze. Inflacja jest jednym z gwnych
problemw makroekonomicznych. Ograniczone zasoby powoduj, e gospodarka nie jest
w stanie zwiksza produkcji w nieskoczono. Wczymy teraz do analizy poda globaln, ktra zaley od skonnoci oraz zdolnoci przedsibiorstw do wytwarzania dbr, oraz
pokaemy, w jaki sposb popyt i poda okrelaj zarwno poziom cen, jak i wielko produkcji.
Przekonamy si, e stae zwikszanie poday pienidza musi wywoa inflacj, poniewa produkcja i zatrudnienie nie mog rosn
w nieskoczono. Podobnie, ekspansywna
polityka fiskalna prowadzi w kocu do wzrostu cen i stopy procentowej zamiast do staego
zwikszania produkcji. Aby uzasadni te tezy,
przejdziemy od kracowego ujcia keynesowskiego, kiedy pace i ceny s stae, do rwnie
skrajnego ujcia przeciwstawnego, w ktrym
pace i ceny s w peni gitkie.
Klasyczny
model
makroekonomiczny
przedstawia gospodark, w ktrej pace
i ceny s doskonae gitkie.
190
Gospodarka klasyczna" zawsze osiga poziom produkcji zapewniajcy pene zatrudnienie. Polityka pienina i fiskalna wpywaj
wtedy na ceny, ale nie na produkcj globaln
i zatrudnienie.
W krtkim okresie, zanim ceny i pace
zd w peni dostosowa si do zmian popytu i poday, waciwe pozostaje ujcie keynesowskie. W dugim okresie, po dostosowaniu
si wszystkich cen i pac, bardziej przydatny
jest model klasyczny. Gwnym problemem
wspczesnej makroekonomii jest rzeczywiste
tempo dostosowa cen i pac. Ani ujcie keynesowskie, ani ujcie klasyczne oddzielnie nie
dostarczaj dokadnego, wyczerpujcego obrazu funkcjonowania gospodarki.
Kluczem do zrozumienia makroekonomii
jest opanowanie analizy przechodzenia gospodarki od keynesowskiego krtkiego okresu"
do klasycznego dugiego okresu". Najbardziej oywione spory toczone dzi na temat
polityki ekonomicznej s spowodowane rnymi ocenami tempa tego procesu. Dlatego
w drugiej czci rozdziau szczegowo analizujemy sposb, w jaki gospodarka reaguje na
wstrzsy dotykajce globalnego popytu i globalnej poday1.
W tym rozdziale bdziemy bada wspdziaanie trzech rynkw: dbr, pienidza i pracy. Jest to mniej skomplikowane, ni si wydaje. Analiz dzieli si na dwie czci. Popyt
globalny zaley od zwizku midzy rynkiem
dbr i rynkiem pienidza. T cz analizy ju
opanowalimy. Nowym elementem jest poda
globalna, ktra zaley od zwizku midzy
rynkami dbr i pracy.
W tym rozdziale zakadamy dla uproszczenia, e
rwnowaga dugookresowa lub inaczej stan
penego zatrudnienia nie zmienia si w czasie. Analizujemy sposb, w jaki gospodarka stopniowo powraca do tej rwnowagi. Oczywicie, w praktyce
wiat nie tkwi w bezruchu i punkt rwnowagi odpowiadajcy penemu zatrudnieniu z czasem powoli
sie przesuwa. Gospodarka stopniowo poda za ruchomym celem. Szczegow analiz zmian pooenia punktu rwnowagi gospodarki w drugim okresie
zawieraj rozdziay 27 i 30.
1
m- -:e<c-omia
26.1
Poziom cen
a popyt globalny
W tej czci wykaemy, e realna poda pienidza jest podstawow zmienn czc globalny popyt na dobra z poziomem ich cen.
Przez
cen
poziom
cen
rozumiemy
wszystkich
dbr
wytwarzanych
przecitn
w
go-
spodarce.
Realna poda pienidza jest to iloraz nominalnej poday pienidza i poziomu cen M/P.
Okrela ona ilo dbr, jak mona kupi za
nominaln ilo pienidza. Przy staym poziomie cen realna poda pienidza zwiksza
(zmniejsza) si tylko wtedy, kiedy nominalna
poda pienidza ronie (maleje). Przy staej
nominalnej poday pienidza i zmiennym poziomie cen realna poda pienidza ronie (maleje), gdy poziom cen si obnia (wzrasta).
Na rysunku 26.1 a) pokazujemy realny dochd i stop procentow, a na rysunku 26.1 b)
realny dochd i poziom cen. W celu wyodrbnienia wpywu cen na popyt globalny
przyjmujemy za stae wszystkie inne jego wyznaczniki (takie jak nominalna poda pienidza, wydatki pastwa, stopy podatkowe czy
przewidywane zyski sektora prywatnego).
Zamy, e w punkcie wyjcia poziom
cen w gospodarce wynosi P Q . Przy staej nominalnej poday pienidza P 0 wyznacza realn poda pienidza, a zatem i pooenie krzywej LM, np. w LM 0 . Przy danych wydatkach
pastwa i innych czynnikach, od ktrych zaley wielko popytu globalnego, moemy narysowa wykres funkcji IS (np. w pooeniu
IS 0 ), pokazujcy rne kombinacje stopy procentowej i dochodu, przy ktrych planowane
wydatki na dobra s rwne faktycznej ich produkcji. Zauwamy przede wszystkim, i na razie utrzymujemy zaoenie, e wielko produkcji jest okrelana przez popyt i e przed-
180
sibiorstwa chtnie wytworz kad ilo

dbr, ktr mona sprzeda. Aby przekona
si, czy tak jest naprawd, w dalszej czci
rozdziau wprowadzimy krzyw poday globalnej.
Planowane wydatki na zakup dbr s rwne ich produkcji w kadym punkcie krzywej IS. Rwnowaga na rynku pienidza istnieje natomiast w kadym punkcie krzywej LM,
a zatem jedynie w punkcie przecicia si krzywej IS (przyjmijmy na chwil, e jest ni ISQ)
i krzywej LM (np. LM0) zachodzi rwnowaga
na rynku pienidza, a jednoczenie planowane
wydatki na dobra s rwne ich faktycznej produkcji. Na rysunku 26.1 a) tym punktem przecicia jest E0. Na rysunku 26.1 b) zaznaczylimy wic punkt E0, w ktrym, przy cenach na
poziomie P0 i popycie globalnym Y0, rwnoczenie ustala si rwnowaga na rynku pienidza oraz nastpuje zrwnanie si planowanej
i faktycznej produkcji.
Rozpatrzmy teraz spadek cen do poziomu f,. Przy staej nominalnej poday pienidza niszy poziom cen oznacza wzrost realnej poday pienidza, ktry powoduje przemieszczenie si krzywej LM z pooenia- LM0
do LMV Przy kadym poziomie stopy procentowej potrzebny jest teraz wyszy dochd,
aby skoni ludzi do zachowania zwikszonych realnych zasobw pienidza. Poniewa
krzywa IS pozostaje w pooeniu IS0,
punkt fij na rysunku 26.1 a) wyznacza obecnie tak kombinacj stopy procentowej i dochodu, przy ktrej jest zachowana rwnowaga na rynku pienidza, a planowane wydatki
zrwnuj si z faktycznym dochodem i produkcj. Punkt El nanosimy na rysunek 26.1
b); w tym przypadku przy poziomie cen P,
planowane i faktyczne wydatki s rwne, jeeli dochd wynosi 7,.
Rozpatrujc po kolei kady moliwy poziom cen, a zatem take odpowiadajc mu
poda pienidza w ujciu realnym i pooenie
krzywej LM, wyznaczamy zbir punktw, takich jak np. E0 i El na rysunku 26.1 b). czc
je, otrzymamy wykres funkcji popytu makroekonomicznego.
w rwnowadze, a faktyczna produkcja zaspokaja

globalny popyt na dobra.
RYSUNEK 26.1
Krzywa popytu makroekonomicznego

Przy danej nominalnej poday pienidza spadek cen
oznacza zwikszenie realnej poday pienidza,
przesunicie krzywej LM w prawo i wzrost dochodu
w punkcie rwnowagi. Przy danej krzywej IS, np.
[S0, spadek cen zP0 do P] powoduje przesunicie
krzywej LM0 do LMl i wzrost dochodu z Y0 do K,.
Krzywa MDS obrazuje rne kombinacje cen i dochodu, przy ktrych rynek pienidza znajduje si
192
Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicznego (MDS) opisuje rne kombinacje poziomu cen i dochodu realnego, przy ktrych planowane wydatki s rwne faktycznej produkcji, przy stopie procentowej
ustalonej na poziomie zapewniajcym rwnowag na rynku pienidza.
Krzywa popytu makroekonomicznego ma

nachylenie ujemne (opada), poniewa spadek
cen prowadzi do wzrostu realnej poday pienidza, obniki stopy procentowej rwnowacej rynek pienidza oraz do wzrostu popytu
globalnego. Pooenie krzywej MDS2 jest wyznaczone przy danych: nominalnej poday pienidza, wydatkach pastwa oraz pozostaych
zmiennych wpywajcych na wielko popytu
globalnego. Zmiany wielkoci realnych, np.
zwikszenie wydatkw pastwa, ktre spowodowaoby przesunicie krzywej IS do gry,
przesun do gry take krzyw MDS. Przy
kadym poziomie cen, a wic i przy kadym
poziomie realnej poday pienidza i zarazem
pooeniu krzywej IM, wzrost wydatkw pastwa spowoduje wzrost globalnego popytu
1 dochodu w krtkim okresie. Krzywa popytu
makroekonomicznego musi wic przesun si
w gr, odzwierciedlajc zwikszony dochd
dla kadego poziomu cen. Podobnie, dla kadego poziomu cen wzrost nominalnej poday
pienidza spowoduje przesunicie krzywej IM
w prawo, co oznacza take wikszy popyt globalny i wikszy faktyczny dochd. Krzywa
popytu makroekonomicznego przesunie si
wic ponownie w gr,
Krzywa MDS obrazuje, w jaki sposb nisze ceny zwikszaj popyt globalny przez
wzrost realnej poday pienidza oraz obnik
stopy procentowej rwnowacej rynek pienidza.
Na rysunku 26.1 krzywa MDS ma nachylenie ujemne. Wynika ono std, e spadek cen
poprzez wywoany nim wzrost realnej poday pienidza powoduje przesunicie
2
wykresu funkcji konsumpcji spowodowane

zwikszeniem si majtku gospodarstw domowych (efekt majtkowy) oraz potanieniem
kredytw konsumpcyjnych. Jednak wzrost
majtku konsumentw nie musi by bezporednio zwizany ze spadkiem stopy procentowej. rdem tego dodatkowego efektu majtkowego jest realna warto tej czci majtku
gospodarstw domowych, ktra jest trzymana
w formie pieninej. Spadek cen zwiksza realn warto pieninych zasobw konsumentw, powikszajc w ten sposb ich majtek.
Efekt realnych zasobw pienidza polega
na zwikszeniu popytu konsumpcyjnego,
wynikajcym ze wzrostu realnej wartoci
zasobw pieninych konsumentw.
Poniewa krzywa IS przedstawia zmiany
popytu globalnego wynikajce wycznie ze
zmian stopy procentowej, efekt realnych zasobw pienidza musimy zilustrowa jako przesunicie krzywej 75 w gr. Dla kadego poziomu stopy procentowej popyt globalny
i produkcja rosn na skutek zwikszenia si
realnych zasobw pienidza. Rysunek 26.1
obrazuje skutki uwzgldnienia efektu realnych
zasobw. Jeli w punkcie wyjcia poziom cen
wynosi P0 i odpowiadaj mu krzywe IM0 oraz
IS0, to E0 pozostaje punktem rwnowagi na
rynkach dbr i pienidza. Jednak spadek poziomu cen do P, powoduje przesunicie nie
tylko krzywej IM0 do pooenia LMl (wskutek wzrostu realnej poday pienidza), lecz
MDS ang. macroeconomic demand Schedule.
w prawo krzywej IM i obnik stopy procentowej, ktra z kolei pobudza wzrost dochodu
w nowym punkcie rwnowagi. Oznacza to
ruch w d po danej krzywej IS.
Efekt realnych zasobw pienidza

Krzywa IS ilustruje wpyw stopy procentowej
na popyt globalny przy innych czynnikach staych. Spadek stopy procentowej zwiksza popyt globalny zarwno przez wzrost popytu inwestycyjnego, jak i przez przesunicie w gr
Makroekonomia
193
take krzywej IS0 do pooenia /S, (wskutek

efektu realnych zasobw pienidza). Nowym
punktem rwnowagi jest wic teraz E2, co zaznaczamy take na rysunku 26.1 b).
Jeeli zastosujemy powysze rozumowanie
do kadego poziomu cen, to otrzymamy now
krzyw popytu makroekonomicznego MDS'.
Przebiega ona bardziej pasko ni krzywa
MDS, poniewa spadek cen pobudza wzrost
popytu globalnego nie tylko wskutek obniki
stopy procentowej, lecz take poprzez efekt
realnych zasobw pienidza.
Kana kredytowy
Najnowsze badania wiadcz o istotnej roli
jeszcze jednego kanau oddziaywania polityki
pieninej na czny popyt. Chodzi o tzw. kana kredytowy. Jego dziaanie wzmacnia efekt
realnych zasobw pienidza.
Poprzez kana kredytowy polityka pienina
i wpywa na warto zabezpieczenia zaciga-
pienidza wymusza spadek stp procentowych, co jest warunkiem odpowiedniego

wzrostu realnego popytu na pienidz. Nisze
stopy procentowe dodatkowo zwikszaj warto niektrych zabezpiecze kredytw, zachcajc do zacigania dodatkowych kredytw i wydawania pienidzy.
Nawet uwzgldnienie zarwno efektu realnych zasobw, jak i kanau kredytowego nie
zmienia zasadniczego wniosku wynikajcego
z tych rozwaa: krzywa popytu makroekonomicznego, bdca zbiorem punktw, w ktrych istnieje rwnowaga na rynku pienidza
oraz dochodzi do zrwnania planowanych wydatkw na dobra z faktycznym dochodem
i produkcj, jest krzyw malejc, obrazujc
zaleno realnego poziomu cen i dochodu.
Aby okreli, ktre z powyszych kombinacji cen i realnego dochodu s istotne w naszym modelu funkcjonowania gospodarki,
przechodzimy obecnie do analizy zwizku
midzy rynkami dbr i pracy. Ilustruje go
krzywa poday globalnej.
: nych poyczek, a zatem take na poda kre^1____________________________________ )

Kiedy prbujesz poyczy pienidze, poyczkodawca zwykle zaczyna od pytania o zabezpieczenie kredytu. Chodzi o aktywa, ktre
mona spieniy, jeli nie spacisz poyczki.
Stosujc zabezpieczenie kredytu, kredytodawcy prbuj poradzi sobie z pokus naduycia
: selekcj negatywn, ktrych przyczyn jest
asymetria informacji. Przecie wiesz wicej
od nich o swojej zdolnoci i gotowoci do
spacania poyczek.
Zamy, e ceny dbr obniyy si,
zwikszajc realn warto nominalnych aktyww. Warto zabezpiecze kredytw, jakie
ludzie mog zaoferowa bankom i innym poyczkodawcom, zwikszya si. W efekcie dla
kadego poziomu stopy procentowej poyczkodawcy s gotowi poyczy wicej ni wczeniej. Linia poday kredytu przesuwa si, pobudzajc wzrost cakowitego popytu na dobra.
W rzeczywistoci istniej dwa rodzaje kanau kredytowego, poniewa s dwie przyczy
ny zmian wartoci zabezpieczenia. Po pierwsze, jak ju wspomnielimy, zmiany poziomu
cen mog zmieni realn warto nominalnych aktyww. Po drugie, zmiany stp procentowych mog wpyn na dzisiejsz (zaktualizowan) warto przyszych dochodw
z aktyww, a zatem take na rynkow warto
tych aktyww.
Oba efekty sprawiaj, e krzywa makroekonomicznego popytu przebiega bardziej
pasko. Kiedy ceny spadaj, bezporednio
zwiksza to warto zabezpieczenia kredytu.
W dodatku wzrost realnej wartoci zasobw
oda globalna, poziom cen i tempo dostosowa
26.2
Rynek pracy i poda globalna
Krzywa poday globalnej obrazuje wielko produkcji, ktr chciayby zaoferowa
przedsibiorstwa przy kadym poziomie
cen.
V _________________________ . ___________________ .
194
Poniewa produkcja zaley od nakadu

czynnikw wytwrczych, analiz poday globalnej rozpoczniemy od rynku pracy.
realna
poziomu
jest
cen,
dobrowolnego
przy
kadej
pacy
realnej.
W przypadku pacy w*, przy ktrej istnieje rwnowaga na rynku pracy, bezrobocie to wynosi
EF,
nazywa si naturaln stop bezrobocia. Przy pacy
Przedsibiorstwa dysponuj okrelonymi zasobami maszyn, budynkw oraz ziemi (nazwiemy je kapitaem), ktre w poczeniu z
prac pozwalaj na wytworzenie produkcji
oferowanej do sprzeday na rynku dbr. Rysunek 26.2 przedstawia wykres funkcji popytu
na prac LD (ang. labour demand), pokazujcy wielko zapotrzebowania przedsibiorstw
na prac przy rnej wysokoci pacy realnej.
robocia
a jego stosunek do caego zasobu siy roboczej N2
Popyt na prac
Paca
ma midzy krzywymi AJ i LF obrazuje poziom bez-
ilorazem
informuje
pacy
iloci
realnej wyszej od w* wystpuje bezrobocie przymusowe. Przymusowo bezrobotni s skonni podj

prac, lecz nie mog jej znale. Przy pacy realnej
Wy
przymusowe bezrobocie wynosi AB, a bezrobo-
cie dobrowolne BC.
nominalnej
dbr,
kt-
re mona naby za dan pac nominaln.
Powtrzmy w skrcie analiz zawart

w rozdziale 12 (Mikroekonomia), wyjaniajc, dlaczego spadek pac realnych zwiksza
popyt na prac.
produkcji
jest
wynikajcemu
dodatkowego
pracownika
Kraocowy produkt pracy

stowi
nia
rwny przyroz
zatrudnieprzy
danym
zasobie kapitau rzeczowego.
Jeeli warto kracowego produktu pracy

jest wysza od pacy realnej, to przedsibiorstwa zwikszaj zyski poprzez wzrost zatrudnienia (dodatkowy przychd z zatrudnienia
kolejnego pracownika, czyli warto przyrostu
produkcji, przewysza bowiem koszt kracowy, czyli pac realn). Jeli warto kracowego produktu pracy jest nisza od pacy realnej, to przedsibiorstwa zmniejszaj zatrudnienie, unikajc w ten sposb strat
wynikajcych z zatrudnienia ostatniego pracownika po koszcie kracowym przewyszajcym przychd kracowy. Pracodawcy maksymalizuj wic zyski, zwikszajc zatrudnie-
nie do punktu, w ktrym warto kracowego

produktu pracy zrwnuje si z pac realn.
Przy danym zasobie kapitau rzeczowego
kracowy produkt pracy zmniejsza si wraz
ze wzrostem liczby zatrudnionych. Coraz
wiksza liczba pracownikw przypada na ten
sam zasb kapitau rzeczowego i kady na-
26.2
RYSUNEK
Rynek pracy
Wykres funkcji popytu na prac LD wskazuje, e
przedsibiorstwa
zaoferuj
tym
wiksz
liczb
miejsc pracy, im nisza jest paca realna. Z przebiegu krzywej LF wynika, e zasb siy roboczej (poda pracy) zwiksza si w miar wzrostu pacy realnej. Krzywa AJ informuje o liczbie osb, ktre faktycznie podjy prac przy kadym poziomie pacy
realnej.
Rwnowaga
na
rynku
pracy
istnieje
w punkcie E, w ktrym popyt przedsibiorstw na

prac zrwnuje si z poda pracy. Odlego pozio-
Makroekonomia
195
stpny pracownik zwiksza cakowit produkcj w coraz mniejszym stopniu. Przedsibiorstwa zwikszaj wic popyt na prac tylko
wtedy, kiedy zmniejszenie si kracowego
produktu pracy zostanie skompensowane
spadkiem pacy realnej, a zatem na rysunku 26.2 krzywa LD ma nachylenie ujemne,
przy zaoeniu staej wielkoci zasobu kapitau rzeczowego. Zwikszenie zasobu kapitau
rzeczowego spowoduje przesunicie krzywej
LD w gr. Oznacza to, e przedsibiorstwa
bd zgaszay wiksze zapotrzebowanie na
prac przy kadej pacy realnej.
Poda pracy
Musimy wprowadzi rozrnienie midzy
ludmi pragncymi zarejestrowa si jako sia
robocza a ludmi, ktrzy rzeczywicie podejmuj prac.
Zarejestrowana sia robocza {poda prac/)
to liczba osb, ktre zarejestroway si jako
chtne do podjcia pracy. Jest ona sum
liczby zatrudnionych i liczby zarejestrowanych bezrobotnych, tj. osb zarejestrowanych jako poszukujce pracy.
Na rysunku 26.2 wznoszca si krzywa LF
(ang. labour force) oznacza, e liczba osb zasilajcych zasb siy roboczej (poda pracy)
ronie wraz ze wzrostem pacy realnej. Podjcie pracy wie si z pewnymi kosztami. Chodzi np. o koszt dojazdu do pracy lub koszt
czasu powiconego na poszukiwanie pracy.
W obu przypadkach trzeba zrezygnowa
z czci czasu wolnego, a take, prawdopodobnie, opaci opiekunki do dzieci czy te
kupi odpowiednie ubranie. Wzrost pacy realnej skania wiksz liczb ludzi do poszukiwania pracy. Problem ten szczegowo przeanalizowalimy w rozdziale 12 {Mikroekono-
pracy, lecz nie chccych jej podj przy danej

pacy realnej. Cz osb wanie zmienia
prac. Bd one okresowo bezrobotne, co jest
nieuniknione w wiecie, w ktrym struktura
zatrudnienia stale si zmienia. Inna grupa
osb powiksza zasb siy roboczej z nadziej
znalezienia nadzwyczaj atrakcyjnej pracy, ktra pozwoliaby im zarobi wicej, ni wynosi
paca przecitna. Ludzie ci nadal poszukuj
lepszych ofert.
Przy innych czynnikach nie zmienionych
wzrost liczby ludnoci w wieku produkcyjnym powoduje przesunicie obydwu krzywych, LF i AJ, w prawo. Przy dowolnej pacy
realnej zwiksza si zasb siy roboczej oraz
liczba osb skonnych do podjcia pracy. Podwyszenie realnej wartoci zasiku dla bezrobotnych prowadzi do przesunicia krzywej AJ
w lewo, poniewa poszukujcy pracy bd
duej przebierali w ofertach. W Wielkiej Brytanii ludzie osigajcy dochody poniej spoecznego minimum s uprawnieni do dodatkowego zasiku pozwalajcego osign to minimum. Zwikszenie tego dodatkowego zasiku
oznacza przesunicie w lewo krzywych LF
i AJ. Praca staje si mniej atrakcyjna w porwnaniu z pozostawaniem bez pracy i w odpowiednio mniejszym stopniu bd wzrastay
zasb siy roboczej oraz liczba osb skonnych podj prac.
Rwnowaga na rynku pracy

Na rysunku 26.2 rwnowaga na rynku pracy
istnieje przy pacy realnej na poziomie w*.
mia).
Krzywa AJ (ang. job acceptance) wskazuje, e wzrost pacy realnej zwiksza liczb
osb skonnych podj prac. Wynika to czciowo ze wzrostu liczby osb poszukujcych
pracy; na rysunku wida jednak, e w miar
wzrostu pacy realnej krzywa AJ zblia si do
krzywej LF. Przy danym poziomie zasiku dla
bezrobotnych udzia osb skonnych podj
prac w caym zasobie siy roboczej jest tym
wikszy, im wysza jest paca realna w stosunku do zasiku.
Poziomy odcinek, ktry przedstawia odlego midzy krzyw skonnoci do podjcia
pracy AJ i krzyw poday pracy (siy roboczej) LF, obrazuje liczb bezrobotnych, co
prawda zarejestrowanych jako poszukujcych
196
Popyt przedsibiorstw na sil robocz w wysokoci N* jest rwny liczbie osb skonnych
podj prac przy pacy w*. Kady, kto chce
podj prac przy tym poziomie pacy realnej,
znajduje zatrudnienie. Chocia stan ten jest
okrelany mianem rwnowagi przy penym zatrudnieniu, to zarejestrowane bezrobocie nie
znika cakowicie. Na rysunku 26.2 wynosi
ono EF. Jest to ta cz siy roboczej, ktra
nie chce podj pracy przy pacy realnej w*.
Naturalna stopa bezrobocia to odsetek siy
roboczej obejmujcy bezrobotnych w warunkach rwnowagi na rynku pracy3. S oni
dobrowolnie bezrobotni, gdy nie chc podj pracy przy pacy realnej zapewniajcej
rwnowag.
Bezrobocie
przymusowe
obejmuje
osoby
skonne podj prac przy danej pacy realnej, lecz nie mogce jej znale.
V ___________________________________________ J
Przy pacy realnej wyszej ni w* wystpuje bezrobocie przymusowe.

Przy pacy realnej w, istniej zatem dwa
rodzaje bezrobocia. Bezrobocie przymusowe
wynosi AB. Ludzie ci s skonni podj prac
przy tej pacy, lecz przedsibiorstwa oferuj
jedynie N{ miejsc pracy. Ponadto wystpuje
te bezrobocie dobrowolne, rwne BC. Obejmuje ono osoby, ktre przy pacy wt powikszyy zasb siy roboczej, jednak nie podejmuj pracy, majc nadziej na osignicie pacy przekraczajcej w,.
Poniewa autorzy zarwno w tym, jak
i w nastpnym rozdziale niezbyt konsekwentnie posuguj si sformuowan tu definicj naturalnej stopy bezrobocia, nale si Czytelnikowi dodatkowe
wyjanienia, ktre powinny uatwi dalsz lektur
podrcznika. Miar naturalnej stopy bezrobocia jest
w kategoriach rysunku 26.2 stosunek dugoci
odcinka EF do caego zasobu siy roboczej w punkcie rwnowagi, tj. N2. Natomiast sam odcinek EF
symbolizuje
wielko
bezrobocia
naturalnego
(przyp. R.R.).
3
W warunkach rwnowagi na rynku pracy

(przy pacy realnej w*) wzrost zatrudnienia
moe nastpi tylko wtedy, kiedy pracodawcy
przy kadym poziomie pacy realnej
bd skonni przyj wicej pracownikw
(krzywa popytu na prac LD przesuwa si
w prawo) lub gdy pracownicy zaakceptuj
nisze pace (krzywa skonnoci do podjcia
pracy AJ przesuwa si w prawo). Co wicej,
poniewa krzywa AJ przebiega do stromo,
to gwnym skutkiem przesunicia w prawo
krzywej LD bdzie prawdopodobnie wzrost
Makroekonomia
pacy realnej zapewniajcej rwnowag, a nie

znaczny wzrost rwnowacego rynek zatrudnienia. Odwrotnie, przy pacy realnej powyej
w* i istnieniu przymusowego bezrobocia
wzrost popytu na prac spowoduje zwikszenie zatrudnienia, nie zwikszajc pacy realnej. Na rysunku 26.2 AB osb chtnie podjoby prac przy w,, gdyby tylko przedsibiorstwa oferoway wicej miejsc pracy.
Pace nominalne, ceny i pace realne.
Z rysunku 26.2 wynika, e na rynku pracy
istotne s pace realne, a nie nominalne. Pace
realne informuj pracodawcw o koszcie zatrudnienia pracownika i umoliwiaj porwnanie tego kosztu z jego produktem kracowym. Dziki nim gospodarstwa domowe dowiaduj si, ile towarw bd w stanie kupi,
jeeli zaoferuj posiadany przez siebie zasb
pracy. Jeeli wszystkie ceny i pace pienine
podwajaj si, to wielkoci realne nie ulegaj
adnym zmianom. Pracownicy mog nadal
naby za swoje dochody pacowe tyle samo
dbr co poprzednio, natomiast wyraone
w pienidzu koszty pac przedsibiorstw
wzrosy dokadnie w takim samym stopniu jak
ceny produkowanych przez nie dbr. Mwimy, e przedsibiorstwa i pracownicy, biorcy
pod uwag w swoich decyzjach tylko pace realne, nie podlegaj iluzji pienidza.
Huzia pienidza wystpuje wtedy, kiedy ludzie nie odrniaj wielkoci nominalnych
od realnych.
Zamy, e wszystkie ceny i pace si podwajaj. Jeeli wskutek wzrostu pac nominalnych przedsibiorstwa ograniczaj zatrudnienie, to ulegaj one iluzji pienidza. W rzeczywistoci pace realne nie ulegy zmianie.
Przy doskonale gitkich cenach i pacach
nominalnych pace realne s rwnie doskonale gitkie. W modelu klasycznym oznacza
to, e rynek pracy znajduje si zawsze w stanie rwnowagi. Jakakolwiek nadwyka poday pracy lub popytu na prac natychmiast
sprowadzi place realne do poziomu rwnowagi. Z poczenia zaoe o doskonaej gitkoci cen i pac i braku iluzji pienidza wynikaj
dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, jedynie zmiany wielkoci realnych (np. wzrost zasobu kapitau rzeczowego, wzrost liczby ludnoci) powoduj przesunicia wykresw funkcji poday pracy i popytu na prac i zmieniaj
poziom pacy realnej zapewniajcej rwnowag. Dlatego jakikolwiek wzrost cen, nie spowodowany przesuniciem tych wykresw,
musi zosta skompensowany przez ekwiwalentn zmian pac nominalnych, tak aby pace realne pozostay na nie zmienionym poziomie zapewniajcym rwnowag na rynku pracy. Po drugie, przy nie zmienionych pacach
realnych nie zmienia si take rwnowaca
rynek wielko zatrudnienia. Sprbujmy rozwin te dwa wtki. Maj one podstawowe
znaczenie dla klasycznego modelu produkcji.
Zamy, e ceny dbr podwajaj si, natomiast krzywe poday pracy i popytu na prac
nie zmieniaj pooenia. Pocztkowo, przy nie
zmienionych pacach nominalnych, pace realne obniaj si o poow. Pojawia si wic
nadwyka popytu na prac i wzrost pac nominalnych, spowodowany konkurencj pracodawcw o ,.rzadkich" pracownikw. Tylko
wzrost pac pieninych o 100% spowoduje
powrt pac realnych do poziomu rwnowagi
oraz likwidacj nadwyki popytu na prac.
Zatrudnienie rwnie powrci wwczas do
poziomu rwnowagi, a zatem, jeeli nie nastpi przesunicia krzywych poday pracy i popytu na prac oraz jeeli pace w kadym momencie s doskonale gitkie, to zmianie cen
towarzyszy zawsze natychmiastowa zmiana
pac nominalnych, poniewa zarwno przedsibiorstwa, jak i pracownicy dbaj o pace realne, a nie nominalne. Zmiany cen nie wpyn
wic ani na poziom pacy realnej, ani na wielko zatrudnienia. Jest to istotny wniosek wynikajcy z modelu klasycznego.
zarwno ceny, jak i pace nominalne s gitkie, pace realne cigle dostosowuj si tak,
aby zostaa zachowana rwnowaga na rynku
pracy. Istnieje zawsze stan penego zatrudnienia, co oznacza, e nie wystpuje przymusowe
bezrobocie. Przy braku zakce na rynku pracy zmiany cen nie wpywaj na ten poziom
zatrudnienia.
W poczeniu z istniejcym zasobem kapitau rzeczowego wielko penego zatrudnienia wyznacza poziom produkcji, ktr przedsibiorstwa chc i mog wytworzy. Produkcja potencjalna jest to wielko produkcji
wytwarzana przy penym zatrudnieniu. Skoro
same zmiany cen nie wpywaj na poziom
penego zatrudnienia, to nie oddziauj one
take na wielko produkcji dostarczanej
przez przedsibiorstwa. W modelu klasycznym przedsibiorstwa zawsze wytwarzaj tyle, ile wynosi produkcja potencjalna lub
inaczej produkcja przy penym zatrudnieniu. Na rysunku 26.3 oznacza to pionowe
pooenie funkcji poday globalnej przy produkcji potencjalnej Y.
Krzywa poday
gate
supply)
ktr
przy
skonne
kadej
zaley
globalnej
cenie
wytworzy.
nie wystpuje
minalne
s
nie
globalnej
obrazuje
W
(ang.
AS
wielko
przedsibiorstwa
modelu
klasycznym
iluzja pienidza, a pace noelastyczne.

Wielko
produkcji
zatem
przebiega
od
cen,
krzywa
pionowo
produkcji potencjalnej.
Zatrudnienie, produkcja i ceny

Ostatnim etapem analizy poday jest zbadanie
zwizkw midzy zatrudnieniem, produkcj
i cenami. W modelu klasycznym, w ktrym
aggreprodukcji,
198
na
poday
poziomie
Zanim przeczytasz nastpne zdanie, sprbuj wyjani, dlaczego w modelu klasycznym

spadek cen nie powoduje zmniejszenia produkcji oferowanej przez przedsibiorstwa. Jak
brzmi odpowied? W warunkach rwnowagi
na Tynku pracy spadek cen przy danej pacy
nominalnej zwiksza pac realn i powoduje
powstanie nadwyki poday pracy. Gitkie
pace nominalne zaczynaj natychmiast spada a do momentu, w ktrym paca realna
powraca do poziomu rwnowagi i znika nadwyka poday pracy. W ten sposb zostaje
utrzymany poziom penego zatrudnienia i potencjalnej produkcji.
Doskonaa gitko pac jest podstawowym zaoeniem w modelu klasycznym.
W dalszej czci rozdziau sprawdzimy, na ile
realistyczne jest to zaoenie.
RYSUNEK 26.3
Pena rwnowaga w modelu klasycznym

Przy gitkich pacach i cenach paca realna zawsze
dostosowuje si tak, aby zosta utrzymany stan penego zatrudnienia. Przy tym zatrudnieniu potencjalna produkcja przedsibiorstw wynosi Y. Klasyczna
prosta
poday
globalnej
AS
przebiega
powiedni
zmian
pac
nominalnych,
co
pozwala
utrzyma pace realne na poziomie rwnowagi, pene zatrudnienie i potencjaln produkcj. Krzywa popytu makroekonomicznego MDS jest zbiorem punktw, w ktrych popyt na pienidz jest rwny jego
poday, a planowane wydatki na zakup dbr s rwne faktycznej produkcji, a zatem w punkcie E istnieje rwnowaga na wszystkich rynkach: dbr, pienidza i pracy. Poziom cen rwnowagi wynosi P i jest
wyznaczony wsplnie przez poda globaln i popyt
makroekonomiczny.
26.3
Poziom cen rwnowagi
Wprowadzilimy dotychczas funkcj popytu
makroekonomicznego MDS oraz, w modelu
klasycznym, przebiegajc pionowo krzyw
poday globalnej AS. Na rysunku 26.3 te dwie
linie przecinaj si w punkcie E przy produkcji potencjalnej Y oraz poziomie cen rwnowagi P.
Poziom cen rwnowagi P spenia bardzo
wane funkcje. Rwnoway on rynki dbr,
pienidza i pracy. Rynek pracy znajduje si
w rwnowadze w kadym punkcie klasycznej
krzywej poday globalnej. Jednak punkt E
ley rwnie na krzywej popytu MDS, co
oznacza, e jest zrwnowaony rynek pienidza, a globalny popyt na dobra jest rwny ich
faktycznej produkcji (tj. rynek dbr znajduje
si w rwnowadze przyp. tum.).
Przyjmijmy, e ceny wzrastaj ponad poziom P. Realne zasoby pienidza zmniejsz
si, a stopa procentowa wzronie. W rezultacie obniy si popyt globalny. Przy kadej cenie powyej P przedsibiorstwa nie s w stanie sprzeda caej swojej potencjalnej produkcji
Y p.
Wedug
ujcia
klasycznego
przedsibiorstwa natychmiast obniaj ceny,
aby zlikwidowa nadwyk poday. Powoduje
to wzrost realnej poday pienidza, spadek
stopy procentowej i wzrost popytu globalnego
a do momentu, w ktrym cay ukad powrci
do punktu rwnowagi E. Odwrotne reakcje
zachodz przy spadku cen poniej P. Zwiksza si wwczas realna poda pienidza, obnia si stopa procentowa, a globalny popyt
Makroekonomia
pionowo
w Yp. Kada zmiana cen powoduje natychmiast od-
199
przewysza potencjaln produkcj. Nadwyka

popytu spowoduje wzrost cen do poziomu
rwnowagi P i powrt gospodarki do punktu
E. Znajc poziom cen rwnowagi, mona wyznaczy wysoko pac nominalnych tak, aby
paca realna zrwnowaya rynek pracy.
Od czego zaley poziom cen?

Poziom cen rwnowagi P zaley od wielu
czynnikw decydujcych o pooeniu wykresw funkcji poday globalnej i popytu makroekonomicznego. Po stronie poday wielko
produkcji potencjalnej Yp jest wyznaczona
gwnie przez przebieg krzywych poday pracy i popytu na prac, ktre okrelaj poziom
zatrudnienia rwnowacy rynek pracy. Jeeli
wicej osb chce podj prac przy kadej
pacy realnej, to krzywa poday pracy LF
przesuwa si w prawo, a poziom produkcji
potencjalnej i penego zatrudnienia podnosi
si. Podobnie, przy wikszym zasobie kapitau rzeczowego przedsibiorstw wzronie kracowa wydajno pracy dla kadego poziomu
zatrudnienia, przesuwajc krzyw popytu na
prac ID w prawo i podwyszajc poziom
produkcji potencjalnej i penego zatrudnienia.
Zwikszenie skonnoci do pracy lub wzrost
zasobw kapitau rzeczowego powoduje zatem wzrost potencjalnej produkcji, przesunicie prostej AS na rysunku 26.3 w prawo i spadek poziomu cen rwnowagi. Nisze ceny
wywouj wzrost popytu globalnego do poziomu produkcji potencjalnej.
Spord wielu czynnikw wpywajcych
na przebieg krzywej popytu makroekonomicznego skupimy uwag na tych, ktre znajduj
si pod kontrol pastwa. W podobny sposb
mona analizowa pozostae czynniki. Przy
zaoeniach keynesowskich, tj. przy staych
cenach i produkcji okrelanej wycznie przez
popyt, w poprzednim rozdziale wykazalimy,
e zwikszenie nominalnej poday pienidza
lub wzrost wydatkw pastwa wywouje
wzrost popytu globalnego i produkcji. Przy
zaoeniach przyjtych w modelu klasycznym
sytuacja jest zupenie inna.
wiadajc kadej cenie, s symbolizowane

przez zmiany pooenia krzywej popytu makroekonomicznego.
Polityka pienina
Przyjmijmy, e punktem rwnowagi gospodarki jest E na rysunku 26.4. Nominalna poda pienidza wzrasta w pewnej chwili dwukrotnie. Stopy procentowe zostaj obnione,
aby popyt na pienidz wzrs. Dla kadego
poziomu cen realna poda pienidza jest teraz
wysza ni poprzednio, a krzywa popytu MDS
przesuwa si do pooenia MDS'. Dla kadego
poziomu cen nisza jest take stopa procentowa, a w sferze konsumpcji wystpuje efekt realnych zasobw pienidza.
Nowa rwnowaga ustala si w punkcie E'.
Po zakoczeniu procesu dostosowa pac
i cen jedynym skutkiem wzrostu nominalnej
poday pienidza jest podwyszony poziom
cen. Produkcja pozostaje na poziomie Yp, poniewa zgodnie z ujciem klasycznym
krzywa poday globalnej przebiega pionowo. Moemy nawet sformuowa to twierdzenie bardziej precyzyjnie: przy podwojeniu si
nominalnej poday pienidza krzywa popytu
makroekonomicznego na rysunku 26.4 musi
przesun si z pooenia MDS do MDS',
w ktrym poziom cen rwnowagi P' jest rwnie dwukrotnie wyszy od pierwotnego (P0).
Dlaczego tak si dzieje?
Przy pionowej linii poday AS realny popyt globalny w nowym punkcie rwnowagi
26,4
Ruch po danej krzywej popytu makroekonomicznego obrazuje wpyw zmian cen na realn poda pienidza i w konsekwencji na popyt
zarwno wskutek zmian stopy procentowej,
jak i przez efekt realnych zasobw w sferze
popytu konsumpcyjnego. Natomiast zmiany
nominalnej poday pienidza lub polityki fiskalnej, ksztatujce wielko popytu odpo-
Poda globalna, poziom cen I tempo dostosowa
200
RYSUNEK 26.4
Ekspansywna polityka pienina i fiskalna

Krzywa popytu makroekonomicznego MDS jest
wyznaczona dla danej nominalnej poday pienidza
i dla danej polityki fiskalnej. Podwojenie si nominalnej poday pienidza wywoa wzrost popytu globalnego, przy kadym poziomie cen, przesuwajc
krzyw MDS do pooenia MDS'. Poniewa punkt
rwnowagi przesuwa si z do E', zwikszenie nominalnej poday pienidza prowadzi, zgodnie z ujciem klasycznym, do wzrostu cen, ale nie produkcji,
ktra pozostaje na poziomie Yp . I rzeczywicie,
wzrost nominalnej poday pienidza o 100% musi
spowodowa podniesienie poziomu cen rwnowagi
rwnie o 100%. Tylko wtedy realna poda pienidza pozostanie nie zmieniona. Poniewa stopa procentowa nie zmienia si, popyt globalny pozostanie
na poziomie Yp. Ekspansywna polityka fiskalna take powoduje przesunicie krzywej popytu makroekonomicznego do gry. Poniewa produkcja pozostaje na poziomie Yp, ceny zgodnie z ujciem
klasycznym musz wzrosn tak, aby spowodowa spadek realnej poday pienidza i wzrost stopy
procentowej w stopniu wystarczajcym do cakowitego wyparcia wydatkw prywatnych i utrzymania
popytu globalnego na nie zmienionym poziomie Yp .
Twierdzenie, e zmiany nominalnej poday

pienidza prowadz do zmian cen i pac, a nie
do zmian produkcji i zatrudnienia, naley do
gwnych tez monetarystw. Rysunek 26.4 potwierdza suszno tego twierdzenia dla modelu klasycznego, tj. przy penej gitkoci cen
i pac oraz przy braku iluzji pienidza.
Warto szczegowo przeledzi proces dostosowawczy, w wyniku ktrego gospodarka
przechodzi (zgodnie z podejciem klasycznym
w sposb natychmiastowy) z punktu E do
E' w warunkach, gdy zwiksza si nominalna
poda pienidza. W punkcie E, przy poziomie
cen P0, wzrost nominalnej poday pienidza
zwiksza realn poda pienidza, prowadzc
do obniki stopy procentowej i zwikszenia
popytu globalnego. Popyt globalny przewysza teraz produkcj potencjaln Yp. Przedsibiorstwa obstaj jednak, bez wzgldu na cen,
przy produkcji na poziomie Y . Nadwyka popytu na dobra wymusza natychmiastowy
wzrost cen. Wzrost ten trwa do chwili przywrcenia w gospodarce rwnowagi. Wysze
ceny niweluj pocztkowy wzrost nominalnej
poday pienidza. Realna poda pienidza
i stopa procentowa powracaj do poziomu
wyjciowego. Na rynku pracy podwyszone
pace nominalne kompensuj wzrost cen i powoduj, e pace realne utrzymuj si na poziomie wyjciowym. Gospodarka powraca do
poziomu penego zatrudnienia i potencjalnej
produkcji. W modelu klasycznym wszystkie
te procesy dostosowawcze dokonuj si momentalnie.
musi pozosta na poziomie Yp. Nastpi to tylko wtedy, kiedy realna poda pienidza pozostanie rwnie nie zmieniona. W przeciwnym
wypadku zmieniaby si bowiem wysoko
stopy procentowej i w konsekwencji take
stan realnych zasobw pienidza gospodarstw
domowych; spowodowaoby to rwnie wystpienie efektu realnych zasobw, ktry
zmieniby wielko konsumpcji.
W modelu klasycznym zmiana nominalnej
poday pienidza prowadzi do identycznej
zmiany
procentowej
pac
nominalnych
i cen. Realna poda pienidza, stopa procentowa, produkcja, zatrudnienie i pace realne pozostaj nie zmienione.
Makroekonomia
201
RAMKA 26.1
Kotwic rzu!
Teraz, kiedy ju dopucilimy moliwo zmian poziomu cen pod wpywem si rynkowych, jestemy wreszcie w stanie wyjani, dlaczego gospodarka potrzebuje nominalnej kotwicy.
Nominalna kotwica okrela docelowo poziom innych zmiennych nominalnych. Natomiast siy
rynkowe decyduj o poziomie zmiennych realnych.
J
Niektre zmienne realne stanowi stosunek dwch zmiennych nominalnych. Jeli jedna
z nich jest staa, rynek wymusza osignicie przez drug zmienn nominaln takiego poziomu,
przy ktrym dana zmienna realna odpowiada rwnowadze rynkowej. W tym rozdziale funkcj
tak spenia cel monetarny w postaci poday pienidza.
Wyobra sobie, e bank centralny nie ma adnego celu poredniego. Po prostu narzuca on
gospodarce okrelony poziom stp procentowych. W modelu klasycznym rwnowaga na rynku
pienidza pojawia si wwczas, gdy realna poda pienidza M/P zrwnuje si z realnym popytem na pienidz, ktrego wielko zaley od wielkoci realnej produkcji (rwna si ona Y )
i stp procentowych (ustalanych przez bank centralny).
Bank centralny dostarcza tak nominaln ilo pienidza, ktra pozwala osign stan rwnowagi na rynku pienidza. Jaki poziom cen odpowiada tej sytuacji? Jeli rynek wymusza
zwikszenie realnej poday pienidza, to bank po prostu zwiksza nominaln poda pienidza
tak, aby realna poda pienidza osigna waciw wielko. Rwnowadze moe odpowiada
dowolny poziom cen w gospodarce. Istnieje nieskoczona liczba moliwych stanw rwnowagi!
Gospodarka nie ma nominalnej kotwicy.
Poredni cel w postaci okrelonej wielkoci nominalnej poday pienidza jest tylko jedn
z moliwych kotwic nominalnych. W nastpnych rozdziaach zbadamy moliwo zastosowania
innych kotwic nominalnych, szczeglnie za cel w postaci poziomu cen i wysokoci nominalnego kursu walutowego.
V
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Polityka fiskalna
Na podstawie rysunku 26.4 mona take zbada skutki ekspansji fiskalnej. Przy kadym
poziomie cen i odpowiadajcej mu wartoci
realnej poday pienidza wzrost wydatkw
pastwa (lub obnienie podatkw) wpynie na
zwikszenie popytu globalnego i przesunicie
krzywej popytu makroekonomicznego z pooenia MDS do MDS'. Konsekwencj ekspansji
fiskalnej, przy pionowej (klasycznej) prostej
poday globalnej, jest ponownie wzrost cen
z poziomu P0 do P'. Produkcja pozostaje natomiast na poziomie Yp, odpowiadajcym stanowi penego zatrudnienia.
Celem ekspansywnej polityki budetowej
jest zwikszenie popytu globalnego przy nie
zmienionych cenach. Poniewa przedsibiorstwa s skonne dostarcza potencjaln produkcj Y , wystpi nadwyka popytu na dobra.
Ceny natychmiast wzrosn, likwidujc t nadwyk.
Poniewa
przedsibiorstwa,
bez
wzgldu na poziom cen, obstaj przy produkcji na poziomie Yp, wysze ceny musz dopro-
202
wadzi do cakowitej likwidacji nadwyki popytu przez ograniczenie popytu na dobra. Przy
danej nominalnej poday pienidza wysze
ceny zmniejsz jego realn poda, spowoduj
wzrost stopy procentowej i zmniejszenie prywatnych wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Z chwil spadku popytu globalnego do poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie
zostaje
przywrcona
rwnowaga
gospodarcza. Wzrosy ceny, pace nominalne
i stopa procentowa, obniya si realna poda
pienidza. Wydatki pastwa wzrosy, ale prywatne wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne
spady na tyle, e popyt globalny pozostaje na
poziomie zapewniajcym pene zatrudnienie.
Wzrost wydatkw pastwa zosta wic cakowicie zniwelowany przez ograniczenie prywatnych wydatkw na konsumpcj i inwestycje.
W modelu klasycznym zwikszenie wydatkw pastwa o okrelon kwot powoduje
wypieranie identycznej kwoty wydatkw
prywatnych. Sprawia to, e popyt globalny
pozostaje na nie zmienionym poziomie produkcji potencjalnej.
Istnieje subtelna rnica midzy procesem
czciowego wypierania w ramach modelu
keynesowskiego i cakowitego wypierania
w modelu klasycznym. W omwionym w poprzednim rozdziale modelu keynesowskim
ceny i pace s stae, a produkcja w krtkim
okresie jest okrelona przez popyt. Nominalna
oraz realna poda pienidza s wprawdzie take stae, ale zwikszenie wydatkw pastwa
przez wpyw na popyt globalny oraz faktyczn produkcj prowadzi do podwyki
stopy procentowej w punkcie rwnowagi.
Wiksza produkcja powoduje wzrost popytu
na pienidz, a take wzrost stopy procentowej
potrzebnej do utrzymania rwnowagi na rynku pieninym. Wysza stopa procentowa
ogranicza z kolei popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, kompensujc czciowo pobudzajcy wpyw wyszych wydatkw pastwa na
globalny popyt i produkcj.
W modelu klasycznym dziaa zupenie
inny mechanizm. Podstawowym ograniczeniem jest wielko poday globalnej zapewniajca pene zatrudnienie. Jeeli popyt globalny nie jest rwny produkcji potencjalnej, to
nadwyka poday lub popytu na dobra wymusi zmian poziomu cen i realnej poday pienidza a do momentu, kiedy popyt globalny
powrci do poziomu zapewniajcego pene
zatrudnienie. Dlatego okrelony wzrost (realnych) wydatkw pastwa musi doprowadzi
do takiego samego spadku realnych wydatkw
Makroekonomia
sektora prywatnego na inwestycje oraz konsumpcj. Jedynie wwczas popyt globalny

C + 1 + G moe pozosta rwny staej poday
globalnej Y p .
Chwila refleksji
Zanim podejmiemy dalsz analiz, warto zatrzyma si na chwil, aby podsumowa wyniki dotychczasowych rozwaa. W tym celu
posuymy si rysunkiem 26.5. Zamy, e
w punkcie wyjcia funkcja popytu makroekonomicznego znajduje si w pooeniu MDS,
a punktem rwnowagi gospodarczej jest E.
Nastpnie popyt globalny si obnia. Moe to
by spowodowane np. zmniejszeniem popytu
inwestycyjnego (w wyniku pesymistycznych
przewidywa przedsibiorstw co do przyszych zyskw). W rezultacie krzywa popytu
makroekonomicznego przesuwa si z pooenia MDS do MDS'.
W modelu klasycznym ceny spadn z poziomu P do P'. Zmniejsz si take pace nominalne w stopniu koniecznym do utrzymania
pac realnych na poziomie penego zatrudnienia. Spadek cen zwiksza realn poda pienidza. Efekt realnych zasobw zwiksza konsumpcj i wraz z obnion stop procentow,
ktra zachca ludzi do zwikszania realnego
popytu na pienidz, powoduje ponowny
wzrost popytu globalnego. Zjawiska te pozwalaj w peni skompensowa pocztkowy
spadek globalnego popytu i sprawiaj, e powraca on do rozmiarw Y. Nowym punktem
rwnowagi jest teraz E'.
203
W modelu keynesowskim, w przeciwiesrwie do modelu klasycznego, przyjmuje si

uoenie o staoci cen i pac. Przesunicie
crzywej MDS w d powoduje zmian punktu
riwnowagi z na A, przy nie zmienionym pokornie cen P. W punkcie A nie istnieje jednak
r*'hia rwnowaga, lecz tylko rwnowaga na
-Tiku pienidza oraz na rynku dbr. W rzeczywistoci przedsibiorstwa skonne s prorakowa wicej Yp, a nie Y. Produkcja jest
-ic ograniczona rozmiarami popytu.
Co dzieje si dalej? Moliwe s dwa warianty. Po pierwsze, rzd o orientacji keyneîwskiej, stosujc ekspansywn polityk fi^kaln lub pienin, moe prbowa przesun krzyw popytu makroekonomicznego
: pooenia MDS' do MDS. Przedsibiorstwa
: chci wytworz wtedy dodatkow produkcj, powracajc na star lini poday AS. Dochd wzronie z Y do Yp. Moliwoci zwikszania produkcji rodkami polityki budetovej lub pieninej wynikaj std, e
punkcie A gospodarka dysponuje wolnymi
zasobami. Przedsibiorstwa produkuj mniej,
ni chciayby wytwarza. W konsekwencji ich
popyt na prac jest mniejszy ni jej poda,
ktr chciayby dostarcza gospodarstwa domowe. W punkcie A istnieje przymusowe bezrobocie, gdy zatrudnienie zostao ograniczone, a pace realne nie ulegy zmianie.
Po drugie, w wariancie alternatywnym
rzd nie pobudza wzrostu popytu globalnego,
natomiast przedsibiorstwa zaczynaj obnia ceny i usiuj zwikszy produkcj do poziomu przez siebie podanego, pracownicy
za, pod presj przymusowego bezrobocia, akceptuj spadek pac nominalnych. Gospodarka
stopniowo przesuwa si po krzywej MDS'
w d, z punktu A do E', gdzie zostaj przywrcone pene zatrudnienie i rwnowaga na
wszystkich rynkach.
W modelu klasycznym dostosowanie cen
i pac nastpuje natychmiast, a przynajmniej
wystarczajco szybko, aby przy praktycznej analizie mona byo nie bra pod uwag krtkich przedziaw czasowych, w ktrych zachodz procesy dostosowawcze. Mo-
rynek pracy. W modelu keynesowskim ceny i pace

nie dostosowuj si do zmiany popytu i w rezultacie
punkt rwnowagi przesuwa si z E do A. Rynek pienidza zostaje w tym punkcie zrwnowaony, a planowane wydatki na zakup dbr zrwnuj si z faktyczn produkcj. Ten poziom produkcji jest jednak
niszy od poziomu optymalnego dla przedsibiorstw. Przy niszej produkcji i zatrudnieniu oraz
nie zmienionych pacach realnych pojawia si przymusowe bezrobocie. Produkcja i zatrudnienie s
ograniczone rozmiarami popytu. Polityka fiskalna
i pienina mog spowodowa przesunicie krzywej
popytu w gr z pooenia MDS' do MDS. W modelu klasycznym prowadzi to jedynie do wzrostu cen
i pac nominalnych i do przesunicia punktu rwnowagi z E' do E. W modelu keynesowskim skutkiem
jest wzrost produkcji i zatrudnienia i przesunicie
punktu rwnowagi z A do E.
RYSUNEK 26.5
Porwnanie modelu keynesowskiego

i klasycznego
Pocztkowo punktem rwnowagi gospodarczej jest
E. Wskutek wystpienia negatywnego szoku krzywa popytu makroekonomicznego przesuwa si
w d z pooenia MDS do MDS'. W modelu klasycznym ceny spadaj z P do P' i zostaje zachowana
rwnowaga midzy popytem globalnym i potencjaln produkcj. Pace nominalne obniaj si tak, aby
utrzyma pace realne na poziomie rwnowacym
204
del keynesowski w ujciu kracowym zakada

natomiast, e mimo nieoptymalnej z punktu
widzenia przedsibiorstw wielkoci produkcji
oraz przymusowego bezrobocia nie nastpuje
spadek cen i plac. Model keynesowski mona
zatem uwaa za ujcie opisujce zachowanie
si gospodarki w krtkim okresie (w ktrym
dostosowania cen i pac nie dobiegy koca),
podejcie klasyczne za za sposb opisu
zmian w gospodarce w dugim okresie
(w ktrym ceny i pace w peni dostosoway
si do zmienionych warunkw). Podstawowy
problem sprowadza si do oceny szybkoci,
z jak przebiegaj w praktyce owe procesy
dostosowawcze. Analizie tego problemu powicamy dalsz cz rozdziau. Jak szybko
dugookresowe podejcie klasyczne staje si
adekwatne?
Przed przejciem do dalszych rozwaa
warto poczyni jeszcze dwie uwagi kocowe.
Po pierwsze, oba ujcia keynesowskie
i klasyczne s zgodne co do tego, e za pomoc rodkw polityki fiskalnej i pieninej
mona doprowadzi do zmiany pooenia wykresu funkcji popytu makroekonomicznego.
Polityka o charakterze ekspansywnym prowadzi do przesunicia krzywej MDS w gr.
W ujciu keynesowskim gospodarka dysponuje wolnymi zasobami, ktre mona wykorzysta do celw ekspansji; poniej poziomu penego wykorzystania czynnikw wytwrczych
produkcja jest okrelana przez popyt. Ujcie
klasyczne jest odmienne. Stanem naturalnym
jest pene wykorzystanie zasobw, krzywa poday globalnej przebiega pionowo, a jedynym
skutkiem ekspansywnej polityki fiskalnej
i pieninej jest wzrost cen, ktry eliminuje
wpyw tej polityki na popyt globalny, podtrzymujc go na poziomie rwnym produkcji potencjalnej Yp.
Po drugie, zgodnie z podejciem klasycznym, przy ktrym produkcja zawsze jest na
poziomie Yp, moliwoci pobudzania przez
rzd wzrostu produkcji oraz zatrudnienia kryj
si nie w sterowaniu popytem, lecz w oddziaywaniu na poda, ktre powinno umoliwi
zwikszenie produkcji do poziomu zapewnia
jcego pene wykorzystanie czynnikw wytwrczych.
wych do pracy) prowadzce do wzrostu zatrudnienia rwnowacego rynek pracy i przesunicia krzywej poday globalnej dbr
w prawo. Polityk podaowa omwimy w nastpnym rozdziale w ramach bardziej szczegowej analizy problemw zatrudnienia i bezrobocia.
Pozostaa cz tego rozdziau jest powicona procesom dostosowawczym, ktre zachodz w gospodarce pod wpywem wstrzsu.
Na czym zatem polega przejcie gospodarki
od keynesowskiego krtkiego okresu, kiedy
trwaj dostosowania cen oraz pac, do klasycznego dugiego okresu, w ktrym procesy
dostosowawcze zakoczyy si i zostaa przywrcona pena rwnowaga na wszystkich
rynkach?
26.5
Rynek pracy
i ksztatowanie si pac
W nowoczesnych gospodarkach, takich jak
amerykaska lub zachodnioeuropejskie, po
negatywnych szokach obniajcych popyt globalny nastpuj okresy dugotrwaego, nieraz
dotkliwego bezrobocia. Okresy recesji mierzymy raczej w latach ni w tygodniach czy
miesicach. Korzystajc z modelu klasycznego, moemy bada mechanizm ksztatowania
si rwnowagi w dugim okresie, jednak sam
proces dochodzenia do tej rwnowagi moe
by powolny i bolesny.
Ekonomia podaowa jest teoretycznym uzasadnieniem polityki gospodarczej, ktrej

celem nie jest pobudzanie popytu globalnego, lecz stymulowanie globalnej poday.
Polityka podaowa obejmuje takie rodki,
jak m.in. obniki podatkw (ich celem jest
podniesienie skonnoci gospodarstw domo-
Makroekonomia
205
RAMKA 26.2
Szacunki luki PKB dla krajw OECD
Luka PKB stanowi wyraone w procentach odchylenie faktycznej wielkoci produkcji Y od
wielkoci produkcji potencjalnej Y . Rzeczywist wielko produkcji mona zmierzy wzgldnie atwo. Produkcji potencjalnej nie da si zaobserwowa, mona jednak dokona wiarygodnego szacunku jej poziomu. Co roku Organizacja ds. Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju
OECD) z siedzib w Paryu dokonuje takich szacunkw dla wszystkich krajw czonkowskich.
Umieszczony poniej wykres pokazuje te szacunki dla Wielkiej Brytami, Niemiec i Finlandii.
Rysunek pokazuje: spadek produkcji w Wielkiej Brytanii we wczesnych latach osiemdziesitych, kiedy to rzd Margaret Thatcher walczy z inflacj spowodowan przez wczeniej wysoki
popyt, a take przez drugi szok podaowy; rozkwit z poowy lat osiemdziesitych, ktry przyspieszy nadejcie kolejnej recesji, gdy rzd zacieni polityk gospodarcz, chcc kontrolowa
inflacj; postpujce oywienie po 1993 r.
Take Niemcy dowiadczyy recesji we wczesnych latach osiemdziesitych, kiedy Bundesbank podnis stopy procentowe, aby zwalczy inflacj spowodowan przez drugi szok naftowy.
Zjednoczenie Niemiec stao si na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych przyczyn ogromnego wzrostu popytu, poniewa rzd niemiecki prowadzi polityk wielkiego deficytu budetowego, ktrej celem byo sfinansowanie przebudowy Niemiec Wschodnich. Bundesbank odpowiedzia na przegrzanie" koniunktury, ponownie podnoszc stopy procentowe, co
spowodowao skurczenie si popytu. Pokazujemy rwnie dane dotyczce Finlandii, ktra pocztkowo odnosia korzyci z radykalnej liberalizacji handlu ze Wschodem, jednak pniej
rrzeya dramatyczne zaamanie swoich rynkw eksportowych we wczesnych latach dziewidziesitych po rozpadzie Zwizku Radzieckiego.
Gospodarka nie dostosowuje si natych- ceny i pace nie skacz momentalnie do

miast do zmienionych warunkw, poniewa poziomu zapewniajcego now rwnowag
wbrew zaoeniom modelu klasycznego dugookresow. Dlaczego? Aby odpowiedzie
3oda
globalna, poziom cen i tempo dostosowa
206
. musimy najpierw zrozumie

ksztatowania si pac i cen
w krtkim okresie. Najbardziej prawdopodobn przyczyn wolnego dostosowywania si
cen do zmian popytu globalnego s powolne
zmiany pac najwaniejszego skadnika
kosztw produkcji ktre musz by pokryte wpywami ze sprzeday towarw. Zaczynamy wic od analizy mechanizmu ksztatowania si plac. Musi jej towarzyszy zrozumienie
oglnych
zalenoci
midzy
pracodawcami i pracownikami.
-.
~i.:.ir.:z~
Dugoterminowe umowy o prac

Dugoterminowy charakter umw o prac jest
zbieny z interesami zarwno pracodawcw,
jak i pracownikw. Angaowanie i zwalnianie
pracownikw naraaj pracodawcw na koszty, np. zwolnienie oznacza konieczno wypaty odpowiedniej odprawy. Zwolnienie pracownika wie si z utrat przez przedsibiorstwo okrelonego zasobu dowiadczenia
i umiejtnoci uzyskanych w pracy na danym
stanowisku. Angaowanie pracownikw jest
zwizane z akcj reklamow, przeprowadzeniem rozmw kwalifikacyjnych z kandydatami i przyuczaniem nowych pracownikw.
Z tych powodw pracodawcy niechtnie reaguj na krtkookresowe fluktuacje poday
i popytu zmianami w zatrudnieniu.
Rwnie z punktu widzenia pracownika
poszukiwanie nowej pracy jest zwizane
z kosztami w postaci np. wysiku i straty czasu. Moe ono take oznacza konieczno
rozpoczynania od zera, zmarnowanie nagromadzonego dowiadczenia i zdobytej pozycji
oraz, co jest take prawdopodobne, rezygnacj
z wysokiej pacy jako ekwiwalentu wysokiej
wydajnoci pracy, ktrej rdem byo owo
dowiadczenie i umiejtnoci zdobyte na dotychczasowym stanowisku pracy. Pracownicy, podobnie jak pracodawcy, s zainteresowani dugookresow umow o prac. Obie strony
d wic do osignicia jasno sprecyzowanego pisemnego lub sownego porozumienia dotyczcego warunkw pracy, a wrd
nich pacy oraz sposobw postpowania
w okresach waha poziomu produkcji przedsibiorstwa.
prac w godzinach nadliczbowych. Decyzja

okrelajca wymiar czasu pracy naley do
pracodawcy i jest podejmowana pod wpywem biecych potrzeb produkcyjnych. Musi
ona jednak by zgodna z warunkami umowy.
Nakad pracy w przedsibiorstwie jest mierzony liczb roboczogodzin przepracowanych w nim w danym okresie.
Na wielko tego nakadu mona wpywa
przez: zmian czasu pracy przy staej liczbie
zatrudnionych, zmian liczby zatrudnionych
przy staym czasie pracy lub jednoczesn
zmian czasu pracy oraz liczby zatrudnionych.
Ktry z powyszych sposobw zostanie przez
przedsibiorstwo zastosowany w sytuacji, gdy
zamierza ono zmieni wielko produkcji i, co
za tym idzie, nakad pracy?
Zamy, e spada popyt na dobra wytwarzane przez przedsibiorstwo. W zwizku
z kosztami angaowania i zwalniania pracownikw, w krtkim okresie przedsibiorstwo
zdecyduje si najpierw na likwidacj pracy
w godzinach nadliczbowych, utrzymujc nie
zmienion wielko zatrudnienia. Moe nawet
doj do skrcenia podstawowego czasu pracy. Jeeli popyt spada nadal, przedsibiorstwo
moe zdecydowa si na okresowe zwolnienie
czci zaogi.
Okresowe zwolnienia powoduj, e cz
pracownikw pozostaje przez pewien czas
poza przedsibiorstwem.
Dostosowania nakadu pracy

Pracodawcy i pracownicy s zwizani pisemnymi lub sownymi umowami o prac, precyzujcymi warunki jej wykonywania. Warunki
te dotycz wymiaru podstawowego czasu pracy, pracy w godzinach nadliczbowych, pac
zasadniczych i sposobw wynagradzania za
Makroekonomia
207
W wyniku okresowych zwolnie cz

pracownikw pozostaje czasowo bezrobotna,
ale nie rozwizuje si z nimi umowy o prac.
Istnieje jednak oboplne porozumienie, e
ze wzgldu na znaczenie kwalifikacji zatrudnionych dla przedsibiorstwa powrc
oni do pracy, gdy tylko popyt na produkty wytwarzane przez to przedsibiorstwo wzronie.
Takie rozwizanie ley w interesie zarwno
pracodawcy, ktry nie traci pracownika wyspecjalizowanego w pracy na danym stanowisku, jak i pracownika, ktry nie musi szuka
nowej pracy i rozpoczyna od zera przyuczania si do nowego zawodu. Jednake gdy pracodawca dojdzie do wniosku, e perspektywy
zbytu s ze, moe zwolni pracownikw na
stae.
Sytuacja wyglda odwrotnie w okresie
oywienia gospodarki i wzrostu popytu na
wyroby wytwarzane przez przedsibiorstwo.
Pierwszym posuniciem jest wwczas wyduenie czasu pracy. Nastpnie przedsibiorstwo
moe zaangaowa dodatkowych pracownikw zatrudnionych jedynie czasowo na umowy-zlecenia. Pracodawca zdecyduje si na akcj rekrutowania nowych pracownikw w celu
trwaego zwikszenia zatrudnienia tylko wtedy, kiedy bdzie mocno przekonany o trwaoci dobrych perspektyw zbytu.
Sprbujmy zbada wpyw omwionych
przed chwil reakcji dostosowawczych na
ksztatowanie si pac.
Dostosowania pac
dokonywania zmian plac w wyranych odstpach czasu. Konsekwencj makroekonomiczn jest brak natychmiastowej reakcji pac na
szoki popytowe. W najlepszym przypadku
wiele przedsibiorstw odoy decyzje pacowe
do najbliszej zaplanowanej zmiany struktury
pac. Nawet jednak wtedy nie nastpi cakowite dostosowanie pac. Dlaczego proces ten jest
tak powolny?
Przypumy, e nastpuje spadek popytu
globalnego i w konsekwencji zwolnienie przez niektre przedsibiorstwa czci
pracownikw. Niemniej jednak inne przedsibiorstwa mog nadal prosperowa. Istnienie
grupy przymusowo bezrobotnych, gotowych
podj prac przy istniejcej, a nawet niszej
pacy, nie musi wcale skoni wszystkich pracodawcw do obniki wynagrodze. Po
pierwsze, nowo zatrudniony nie jest w stanie
w peni zastpi dowiadczonego pracownika,
dobrze znajcego stanowisko pracy oraz
przedsibiorstwo. Po drugie, dugoterminowa
wsppraca oraz porozumienie z pracownikami s dla przedsibiorstwa waniejsze ni dorane zyski wynikajce z niewielkiej obniki
pac. Reputacja przedsibiorstwa jako pracodawcy jest w dugim okresie bardzo wanym
czynnikiem wpywajcym na jego zdolno
do konkurowania o wysoko wykwalifikowan
si robocz.
Poniewa fluktuacje pac s sprzeczne
z interesem pracownikw, przedsibiorstwo
moe eliminowa nadmierne wahania i bardziej rwnomiernie ksztatowa pace w dugim okresie. W rezultacie poniesie ono pewne
We wspczesnych gospodarkach krajw rozwinitych pac nie ustala si na codziennych

aukcjach, na ktrych powstawaaby paca
przecitna rwnowaca rynek pracy. Wyjanilimy wczeniej, e zarwno pracodawcy,
lak i pracownicy zyskuj, zawierajc kontrakty dugoterminowe, ktre w pewnym stopniu
uniezaleniaj ich od perturbacji na rynku pracy. Nie mog oni bowiem spotyka si codziennie i negocjowa warunkw zatrudnienia. Przetarg pacowy to kosztowny proces
pochaniajcy czas, ktry zaoga oraz kierow
nictwo przedsibiorstwa mogliby wykorzysta
lepiej w procesie produkcji. Regularne, czstsze spotkania dotycz konkretnych problemw, skarg itp., natomiast negocjacje zasad
wynagradzania i struktury pac odbywaj si,
z uwagi na znaczne koszty, stosunkowo rzadko, np. w Wielkiej Brytanii raz w roku, a w
USA w wielu przypadkach tylko raz na trzy
lata.
Koszty negocjacji (mogce obejmowa
take skutki strajkw i lokautw) s mikroekonomicznym uzasadnieniem koniecznoci
3oda
globalna, poziom cen i tempo dostosowa
208
TABLICA 26.1
---
>
Procesy dostosowawcze na rynku pracy

Zmienna
Pace
Czas pracy
Wielko zatrudnienia
Krtki okres
(3 miesice)
W znacznej mierze stae
Okrelony rozmiarami
popytu
W znacznej mierze staa
redni okres (1 rok)
Dugi okres (4-6 lat)
Zaczynaj si dostosowywa
Kombinacja zmian czasu pracy i wielkoci
zatrudnienia
Rwnowa rynek pracy

Normalny wymiar tygodniowego czasu pracy
Pene zatrudnienie
straty w okresach, gdy mogoby obniy pace, ale zyska wwczas, gdy popyt jest wysoki
i na rynku pracy wystpuje presja na wzrost
pac. Istnieje wic zgodno pracownikw
i pracodawcw co do tego, e pace nie powinny znacznie spada w okresie zaamania
koniunktury ani te znacznie wzrasta w okresach oywienia.
W podrozdziale 12.7 (Mikroekonomia)
przedstawilimy inne powody, ktre sprawiaj, e szybki proces dostosowa pac nie zlikwiduje natychmiast przymusowego bezrobocia. Chodzio o: wpyw zwizkw zawodowych, efekty skali, podzia na swoich"
i obcych" i argumenty oparte na koncepcji
tzw. pacy efektywnociowej w warunkach
wysokich kosztw uzyskania przez przedsibiorstwa informacji na temat jakoci pracy
i wysiku pracownikw. Jeeli nie przypominasz sobie dokadnie tych powodw, przed
dalsz lektur radzimy cofn si do podrozdziau 12.7.
wiadaj pogldom wielu ekonomistw tzw.

gwnego nurtu.
W krtkim okresie zmiany nakadw czynnika praca przyjmuj gwnie form zmian
liczby przepracowanych godzin, czemu ewentualnie towarzysz wysyanie pracownikw na
przymusowe urlopy i ponowne ich zatrudnianie. W rednim okresie, jeli zmiana popytu
na prac utrzymuje si, przedsibiorstwo zaczyna zmienia liczb zatrudnionych na stae
pracownikw. Znaczne wyduenie lub skrcenie czasu pracy okazuje si ju, jako alternatywa, zbyt kosztowne. W dugim okresie
nastpuje pene dostosowanie do nowego
punktu rwnowagi, a w analizie teoretycznej
adekwatne staje si ujcie klasyczne.
W krtkim okresie struktura pac w przedsibiorstwach jest w znacznej mierze dana.
Wyduanie i skracanie czasu pracy wpywaj
wprawdzie na wysoko rednich stawek go-
Rekapitulacja
Tablica 26.1 zawiera podsumowanie naszych
dotychczasowych ustale, a jednoczenie jest
przewodnikiem po analizie zawartej w pozostaej czci rozdziau. Porwnujemy w niej
procesy dostosowawcze dokonujce si na
rynku pracy w krtkim, rednim i dugim
okresie. Na podstawie bada empirycznych
przedstawiamy take nasze szacunki dotyczce dugoci poszczeglnych okresw (3 miesice dla krtkiego, rok dla redniego oraz
46 lat dla dugiego okresu). Naley podkreli, e wielu teoretykw makroekonomii jest
innego zdania. Na przykad, znaczna cz
monetarystw sdzi, e okresy dostosowa
podane w tablicy 26.1 s zbyt dugie, natomiast niektrzy keynesici uwaaj je za zbyt
krtkie. Jednak szacunki z tablicy 26.1 odpo-
Makroekonomia
209
zzinowych, jednak moliwoci zmian wynegocjowanych wczeniej w przedsibiorstwie

pac s ograniczone. W rednim okresie
rrzedsibiorstwa
zaczynaj
dostosowywa
pace, a w dugim proces ten zostaje zakoczony, gospodarka za powraca na klasyczn
zionow prost poday globalnej oraz do
wielkoci produkcji zapewniajcej pene zatrudnienie.
Z tablicy 26.1 wynika, e przedsibiorstwa
zachowuj ostrono w zwalnianiu pracownikw, ale take w przyjmowaniu nowych, kiey wzronie popyt lub spadn pace. Oznacza
:o. e przymusowe (keynesowskie) bezrobocie
powstaje i wzrasta wolno, ale kiedy ju istniee. jego likwidacja przebiega rwnie powoli.
Po dokonaniu analizy rynku pracy obecnie
zajmiemy si omwieniem zalenoci midzy
rynkiem pracy a rynkiem dbr.
poczyna si proces zwalniania pracownikw i dostosowywania pac. Krzywa pac przechodzi do pooenia WWX. Poniewa spadek pac, jaki nastpi,
nie wystarcza do przywrcenia penego zatrudnienia, gospodarka znajduje si na krzywej WW{ na
lewo od Yp . Dopiero w dugim okresie, w punkcie
rwnowagi A2, spadek pac nominalnych i cen jest
wystarczajcy do odbudowy popytu globalnego
i osignicia stanu penego zatrudnienia i potencjalnej produkcji. Krtkookresowe wahania popytu wok poziomu penego zatrudnienia znajd odbicie
w ruchach wzdu krzywej WW2, a reakcj na nie
bd gwnie przejciowe zmiany czasu pracy.
26.6
Place, ceny
i poda globalna
Rysunek 26.6 przedstawia implikacje naszej
malizy krtkookresowych dostosowa pac.
Zamy, e pocztkowo gospodarka znajduje
si w punkcie A, przy penym zatrudnieniu.
W krtkim okresie wykres funkcji pac (ang.
.ages) WW przebiega bardzo pasko. Chcc
zwikszy produkcj, np. przej do punktu
C. przedsibiorstwa najpierw wyduaj czas
pracy (za co musz dodatkowo zapaci), nie
zmieniajc jednak wielkoci zatrudnienia.
Odwrotna sytuacja wystpuje w przypadku
-padku popytu na produkty przedsibiorstw.
Pierwsz ich reakcj jest likwidacja ponadwymiarowego i skrcenie podstawowego
rzasu pracy i w konsekwencji nieznaczna obrzika godzinowej stawki pac. Gospodarka
przejdzie wic do punktu B, w ktrym produkcja wyniesie Y.
W rednim okresie, jeeli popyt nadal nie
rywia si, przedsibiorstwa zaczn zwalnia
pracownikw i obnia pace. Jednak pace
RYSUNEK
nie spadn od razu do poziomu W przy ktrym jak zakadamy gospodarka powrciaby do stanu penego zatrudnienia w klasycznym, dugim okresie. W rednim okresie
nastpi raczej czciowe dostosowanie pac,
26.6
Dostosowania pac
Pocztkowo gospodarka znajduje si w punkcie

rwnowagi A, przy penym zatrudnieniu, Zmiany
wielkoci produkcji, ktrych rdem s zmiany
czasu pracy i dodatkw za prac w nadgodzinach,
znajduj odzwierciedlenie w ruchach wzdu krzywej krtkookresowej pacy nominalnej WW. Trway
spadek popytu spowoduje pocztkowo przejcie
z punktu A do B. Obniy si poziom produkcji
i uleg skrceniu czas pracy. Po pewnym czasie roz-
=oda globalna, poziom cen i tempo dostosowa
210
zwizane z przejciem na krzyw np. WWV

Jak wkrtce wyjanimy, nisze pace pozwol
na obnienie cen, co czciowo odbuduje popyt globalny przez zwikszenie realnej poday
pienidza i obnik stopy procentowej. Jednak
powolne dostosowywanie si pac sprawia, e
w rednim okresie zmiany te nie zostan cakowicie zakoczone. Produkcja przedsibiorstw bdzie nadal nisza od produkcji potencjalnej Y.
Krzywa pac osignie pooenie WW2 dopiero w dugim okresie. Spadek pac i cen wystarczy wwczas do zwikszenia realnej poday pienidza i obnienia stopy procentowej
gwarantujcego wzrost popytu globalnego do
poziomu umoliwiajcego pene zatrudnienie. Jeeli nie wystpi nowe szoki popytowe,
to nowym punktem rwnowagi dugookresowej bdzie A2, przy pacy na poziomie W2.
Ewentualne przejciowe wahania popytu wok nowego poziomu rwnowagi znajd odzwierciedlenie w ruchach wzdu nowej krzywej pac WW2.
Obecnie omwimy zwizek midzy pacami i cenami.
Funkcja krtkookresowej
poday globalnej
Ceny niektrych tylko standaryzowanych towarw (np. pszenicy czy soi) s ustalane na
giedach. W wikszoci przypadkw ceny s
wyznaczane przez sprzedawcw (np. Ford
ustala ceny swoich samochodw, a Sony
odbiornikw TV). Jaki jest mechanizm
ustalania cen?
W czci II Mikroekonomii, przedstawiajc
mikroekonomiczne teorie ceny, wskazywalimy na wan rol struktury rynku. W przypadku niektrych form rynku, np. konkurencji
doskonaej lub czystego monopolu, cena obejmuje koszt kracowy oraz ewentualn nadwyk (narzut na koszt kracowy), ktrej rozmiary zale od siy monopolistycznej przedsibiorstwa. W przypadku oligopolu cena
obejmuje zarwno koszty przecitne, jak i pewien narzut na nie. Jego wysoko zaley od
stopnia zagroenia wejciem do danej gazi
nowych przedsibiorstw w sytuacji, kiedy zyski s zbyt wysokie.
Niezalenie od tego, czy w naszej analizie
kierujemy si rygorystycznymi wymaganiami
teorii mikroekonomicznej, czy te praktycznym podejciem menederw, zgodnie z ktrym cena powinna pokry koszty, w tym koszty oglne, a take zapewni rozsdny zysk,
dochodzimy do podobnego wniosku: przy
wzrocie kosztw przedsibiorstwa musz
podwyszy ceny.
Makroekonomia
We wspczesnych gospodarkach gwnym skadnikiem kosztw produkcji s koszty

osobowe. Pozostae skadniki (koszty surowcw, ziemi, kapitau) s take istotne. Na razie
jednak koncentrujemy si na pacach jako
gwnym wyznaczniku kosztw cakowitych.
Przyjmujc to uproszczenie, moemy przenie si z krzywej pac WW na rysunku 26.6
na odpowiadajcy jej wykres funkcji krtkookresowej poday globalnej SAS (ang. short-run aggregate supply) na rysunku 26.7. Po
prostu zmieniamy oznaczenie pionowej osi
ukadu wsprzdnych z pacy nominalnej"
na poziom cen".
Funkcja (krzywa) krtkookresowej poday
globalnej (SAS) opisuje zaleno midzy
poziomem cen, ustalanych przez przedsibiorstwa i okrelanych przez wysoko
pac, a wielkoci produkcji.
Krzywa krtkookresowej poday globalnej
SAS na rysunku 26.7 odpowiada krzywej WW
na rysunku 26.6. Zamy, e na obu rysunkach punktem wyjcia jest A. Istnieje pene
zatrudnienie i wszystkie rynki s zrwnowaone. Cenom P0 (rysunek 26.7) odpowiadaj
pace W0 (rysunek 26.6). Przy tym wynegocjowanym poziomie pac nominalnych przedsibiorstwa w krtkim okresie bd poruszay
si po krzywej poday SAS. W krtkim okresie mog one wyranie zwikszy poda przy
nieznacznie tylko wyszych cenach, ktre pokryj koszty wyduenia czasu pracy (nadgodziny). Natomiast przy spadku cen przedsi-
211
biorstwa bd dyy do znacznego ograniczenia produkcji, poniewa w krtkim okresie

maj niewielkie moliwoci obnienia wczeniej uzgodnionych pac. Stopniowe dostosowania pac nastpuj dopiero w rednim okresie. Jeeli popyt i produkcja pozostaj nadal
niskie, to pace stopniowo spadaj, co sprawia, e przedsibiorstwa przechodz na nisz
krzyw pac (WWl na rysunku 26.6) oraz na
nisz krzyw krtkookresowej poday globalnej (SAS{ na rysunku 26.7). Jeli gospodarka nie powraca nadal do stanu penego zatrudnienia i potencjalnego poziomu produkcji, to
w duszym okresie nastpi dalsza obnika
pac, co doprowadzi do zmiany pooenia wykresu funkcji krtkookresowej poday globalnej (z SAS, do SAS2).
Wynika std, e przy krtkookresowym
spadku popytu przedsibiorstwa nie mog drastycznie obniy cen. Mog one jedynie przesun si w lewo, po relatywnie pasko przebiegajcej krzywej krtkookresowej poday
globalnej SAS. W rednim okresie, jeeli popyt pozostaje niski, przedsibiorstwa zaczn
negocjowa obniki pac, a take zwalnia
pracownikw. Wiksza obnika cen bdzie
moliwa dopiero po zmianie pooenia krzywej pac z WW do WWl na rysunku 26.6. Nowej krzywej pac WWl odpowiada krzywa
krtkookresowej poday globalnej SASt na rysunku 26.7. Natomiast w dugim okresie wykres funkcji pac przesunie si do pooenia
WW2, a krzywa poday do SAS2. Przedsibiorstwa osign punkt A2, pooony ponownie na pionowej linii dugookresowej poday
globalnej. W tej sytuacji istnieje pene zatrudnienie, a produkcja osiga swj poziom potencjalny. Ceny spady wystarczajco, aby spowodowa dostatecznie duy wzrost realnej poday pienidza i obnik stopy procentowej,
w wyniku ktrej popyt globalny mg powrci do poziomu gwarantujcego pene zatrudnienie.
Obecnie posuymy si wykresem funkcji
krtkookresowej poday globalnej, aby przedstawi bardziej realistyczny obraz reakcji dostosowawczych gospodarki na wystpujce
gim okresie, po wynegocjowaniu obniki pac

i przejciu na nisz krzyw pac, przedsibiorstwa
mog w wikszym stopniu obniy ceny. Krzywa
krtkookresowej poday przesuwa si w d.
W punkcie A2 ceny spady w stopniu wystarczajcym do odbudowania popytu globalnego do poziomu gwarantujcego pene zatrudnienie. Gospodarka
powraca do stanu penej rwnowagi.
w niej zakcenia. Wyprzedzajc gwne wyniki naszej analizy, moemy ju teraz sformuowa nastpujce wnioski. Poniewa krzywa
krtkookresowej poday globalnej przebiega
bardzo pasko, zmiany globalnego popytu spowoduj w krtkim okresie raczej zmiany wielkoci produkcji ni zmiany poziomu cen. Jest
to element podejcia keynesowskiego. Jednake, poniewa odchylenia od stanu penego za-
RYSUNEK 26.7
Krzywa krtkookresowej poday globalnej

Przedsibiorstwa ustalaj ceny, biorc pod uwag
poziom kosztw osobowych. Krzywe krtkookresowej poday globalnej odpowiadaj krzywym pac
na rysunku 26.6. Przy danych, wynegocjowanych
stawkach pac nominalnych oraz przy danej funkcji
pac przedsibiorstwa mog zmienia koszty osobowe, jedynie wpywajc na wynagrodzenia i inne dodatki za prac w nadgodzinach. Dlatego w krtkim
okresie, zwikszajc produkcj, mog one tylko nieznacznie podnie ceny, spadek produkcji wie si
natomiast jedynie z niewielk obnik cen. W du-
212
trudnienia bd w miar upywu czasu stopniowo wymusza zmiany poziomu cen i pac,
gospodarka stopniowo powrci do stanu penego zatrudnienia. To z kolei jest elementem
podejcia klasycznego.
Ceny, produkcja
i zatrudnienie
w procesie dostosowa
Obecnie poczymy funkcj popytu makroekonomicznego z funkcj krtkookresowej
poday globalnej, aby pokaza, jak zakcenia
popytu lub poday zanikaj w trakcie procesw dostosowawczych. Zakadamy przy tym,
e nawet w krtkim okresie rynek dbr jest
zrwnowaony popyt na dobra jest rwny
ich poday. Jednak krzywa krtkookresowej
poday globalnej stopniowo zmienia swoje
pooenie, w miar jak przedsibiorstwa dostosowuj pace do poziomu umoliwiajcego
powrt gospodarki do stanu penego zatrudnienia i produkcji potencjalnej oraz powrt
przedsibiorstw na krzyw dugookresowej
poday globalnej.
W tej bardziej zoonej analizie odchodzimy wreszcie od upraszczajcego zaoenia, e
w sytuacji, gdy popyt globalny jest niszy od
produkcji potencjalnej, wielko produkcji
jest okrelona przez popyt. W krtkim okresie
przedsibiorstwa znajduj si zatem na swoich
krzywych krtkookresowej poday globalnej
oraz produkuj tyle, ile chc przy danym,
uprzednio
wynegocjowanym
nominalnych.
poziomie
pac
Ktry z rynkw nie zostaje zrwnowaony

w krtkim okresie? Rynek pracy. Powolne dostosowywanie si pac uniemoliwia natychmiastowy powrt do rwnowagi przy penym
zatrudnieniu. Jak zobaczymy, przy spadku popytu na dobra przedsibiorstwa ograniczaj
produkcj i popyt na prac. Poniewa pace
nie spadaj od razu, pojawia si przymusowe
bezrobocie. Bdzie ono istniao a do momenMakroekonomia
tu, w ktrym (w dugim okresie) spadek pac

pozwoli przywrci pene zatrudnienie. Niektrzy spord bezrobotnych bd skonni
podj prac przy istniejcym poziomie pac,
jednake nie bd mogli jej znale. W krtkim okresie wielko zatrudnienia jest wic
ograniczona rozmiarami popytu. Pene zatrudnienie zostanie przywrcone tylko przy takim
spadku pac, ktry spowoduje likwidacj
przymusowego bezrobocia.
Analiz skutkw przesunicia krzywej popytu makroekonomicznego przeprowadzimy,
posugujc si rysunkiem 26.8. Zamy, e
jednorazowo i na stae obniya si nominalna
poda pienidza. Pocztkowo gospodarka
znajduje si w punkcie E, w stanie penej rwnowagi, wytwarzajc produkcj potencjaln
Yp, przy cenach na poziomie rwnowagi P.
Pace nominalne W rwnowa rynek pracy
przy pacy realnej w wysokoci w = W/P.
Punkt E ley na krzywej popytu makroekonomicznego MDS, ktra obrazuje rwnowag
midzy poda i popytem na pienidz oraz
midzy faktyczn produkcj i planowanymi
wydatkami. Jednoczenie punkt E ley na pionowej krzywej dugookresowej poday globalnej, ktra pokazuje wielko produkcji potencjalnej Yp.
Na skutek obnienia nominalnej poday
pienidza zmniejsza si take popyt globalny.
Krzywa popytu makroekonomicznego przesuwa si z pooenia MDS do MDS'. W modelu klasycznym ceny i pace dostosowuj si
natychmiast, utrzymujc stan penego zatrudnienia i produkcji potencjalnej. Poziom cen
rwnowagi momentalnie spada do P3, pace
nominalne obniaj si do W3 i w rezultacie
paca realna = W3/P3 nie zmienia si, gwarantujc pene zatrudnienie. Nowym punktem
rwnowagi jest E3. Spadek cen z P do P3 dokadnie skompensowa zmniejszenie si nominalnej poday pienidza i realna poda pienidza nie ulega zmianie. Nie zmieniy si
take stopa procentowa i popyt globalny.
Okazuje si, e adna z wielkoci realnych
nie ulega zmianie i dziki temu gospodarka
jest w stanie utrzyma pene zatrudnienie.
213
JNEK 26.8
jcadek nominalnej poday pienidza

::cztkowo
-:-nowagi
roiay
gospodarka
znajduje
dugookresowej
pienidza
spowoduje
si
Spadek
E.
punkcie
nominalnej
przesunicie
krzywej
OS do pooenia MDS'. Przy danym, wynegocjowanym uprzednio
poziomie
czywej
krtkookresowej
-e-Jzie
zrwnowaony
pac
poday
w
nominalnych oraz
rynek
SAS
punkcie
E'.
dbr
Nastpuje
aczny spadek produkcji z Yp do Y'. Wskutek spadt_ cen z P do P', przy nie zmienionych pacach normalnych, wzrastaj pace realne. Na rynku pracy
rciawia
si
przymusowe
bezrobocie.
Powysze
zniany stopniowo prowadz do obnienia pac normalnych.

---y
efekcie
krzywa
globalnej przesuwa si z
krtkookresowej
pooenia
po-
SAS do
LAS', a rynek dbr zostaje zrwnowaony przy celach na poziomie P". W miar dalszego spadku
:-ac nominalnych wykres funkcji krtkookresowej
:-xlay globalnej przesuwa si nadal w d a do
rooenia
SAS3, w
ktrym
obnika
pac
nomina-
ach i cen jest procentowo rwna pierwotnej obniOc nominalnej poday pienidza. Pena rwnowaga
zostaje przywrcona w punkcie E3.
Widzimy teraz, e ustalenia modelu klasycznego obowizuj jedynie w dugim okresie. W kocu gospodarka przejdzie z punktu
E do E3 (rysunek 26.8), ale naszym celem jest
analiza procesu dostosowa, w trakcie ktrego
pace i w konsekwencji ceny zmieniaj
si powoli. Przy pocztkowym obnieniu poday pienidza gospodarka pozostaje na krzywej krtkookresowej poday globalnej SAS,
co odzwierciedla obowizujcy, wynegocjowany poziom pac nominalnych.
W krtkim okresie przesunicie MDS
w d spowoduje przejcie gospodarki
z punktu E do E'. Majc niewielkie moliwoci obnienia kosztw jednostkowych, przedsibiorstwa staraj si znacznie ograniczy
produkcj. W punkcie E' rynek dbr osiga
rwnowag; gospodarka znajduje si zarwno

na krzywej popytu MDS', jak i na krzywej poday SAS, przy nieznacznym spadku cen
i wyranym obnieniu produkcji. Pace realne
wzrosy, poniewa pace nominalne jeszcze
nie zareagoway. Pozostay one nie zmienione, a ceny si obniyy. Przedsibiorstwa zaczynaj dostosowywa wielko zatrudnienia
i zgaszaj mniej ofert pracy, ni wynosi liczba chtnych. Pojawia si przymusowe bezrobocie.
W rednim okresie powoduje to presj na
spadek pac nominalnych. Ustaleniu pac na
niszym poziomie towarzyszy przesunicie
krzywej krtkookresowej poday globalnej
w d, np. do pooenia SAS'. Rynek dbr zostaje zrwnowaony w punkcie E". Spadek
cen agodzi negatywny wpyw pocztkowej
obniki pac nominalnych na wysoko pacy
realnej. Utrzymuje si niewielkie przymusowe
bezrobocie. Poniewa jednak w punkcie E"
ceny s nisze ni w E' iP" < P'), wzrasta cakowity popyt na dobra. Poda pienidza
w ujciu realnym zaczyna wzrasta, obnia
si stopa procentowa, a gospodarka przesuwa
si w d po krzywej MDS, co oznacza, e
produkcja zacza wraca do poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie.
Proces dostosowa zostaje w peni zakoczony dopiero w dugim okresie. Spadek pac
nominalnych oraz cen jest proporcjonalny do
pierwotnego zmniejszenia nominalnej poday
pienidza. Krzywa krtkookresowej poday
globalnej SAS przesuwa si w d do pooenia SAS3, jak przedstawiono na rysunku 26.8,
a gospodarka osiga punkt rwnowagi E3, pooony na krzywych krtko- i dugookresowej

poday globalnej. Ceny spady w stopniu wystarczajcym do odbudowania pocztkowych
rozmiarw realnej poday pienidza. Stopa
procentowa, czny popyt i paca realna powrciy do pierwotnego poziomu gwarantujcego pene zatrudnienie. Przymusowe bezrobocie znikno.
Rysunek 26.9 obrazuje wpyw zmniejszenia nominalnej poday pienidza na produkcj
i ceny. W okresie t0 nastpio jednorazowe
i trwae zmniejszenie nominalnej poday pienidza. Pocztkowo drastycznie spada produkcja do poziomu Y', ale pniej wskutek
obniki pac i cen, zwikszania realnej poday
pienidza, spadku stopy procentowej i wzrostu popytu globalnego zacza ona wraca
do poziomu odpowiadajcego warunkom penego zatrudnienia. W momencie, kiedy ceny
i pace spady w takim samym stopniu, w jakim pocztkowo zmniejszya si nominalna
poda pienidza, wszystkie zmienne realne
osigaj swj pocztkowy poziom i zostaje
przywrcona pena rwnowaga.
Rysunek 26.9 dowodzi, e w rzeczywistoci zmiany w gospodarce przebiegaj wedug
wzorca, ktry znajduje si gdzie midzy
skrajnymi uproszczeniami prostych modeli
keynesowskiego i klasycznego. W praktyce
ceny i pace nie s ani doskonale gitkie, ani
cakowicie sztywne. Ograniczenie iloci pienidza w gospodarce przynosi realne skutki
w krtkim okresie, kiedy spadaj produkcja
i zatrudnienie. Jednak po cakowitym dostosowaniu si pac i cen jedyn konsekwencj restrykcyjnej polityki pieninej pozostaje niszy poziom pac nominalnych i cen. adna
z wielkoci realnych nie ulega zmianie, a gospodarka powraca do stanu penego zatrudnienia i potencjalnej produkcji.
Podobne wnioski maj zastosowanie take
do innych sytuacji. Bardzo polecamy wykorzystanie wykresu zblionego do rysunku 26.8
do przeprowadzenia, na wasny uytek, analizy krtkookresowych i dugookresowych
skutkw zmian polityki fiskalnej.
wzrostu realnej poday pienidza powoli wzrasta

te produkcja, powracajc do poziomu Yp . cieka
zmian zatrudnienia jest podobna jak w przypadku
produkcji.
RYSUNEK 26.9
cieka dostosowa cen i produkcji

W punkcie wyjcia produkcja osiga potencjalne
rozmiary Yp przy poziomie cen rwnowagi P.
W czasie t0 jednorazowo i na stae obnia si nominalna poda pienidza. Na rysunku 26.8 gospodarka
przechodzi z punktu E do E'. Oznacza to spadek cen
do poziomu P' i produkcji do poziomu Y'. Nastpnie, w miar powolnego spadku pac, ceny take
stopniowo obniaj si a do nowego poziomu rwnowagi dugookresowej P3. Wskutek stopniowego
Makroekonomia
215
Z przeprowadzonej analizy wynika take

moliwo pojawienia si cykli koniunkturalnych. Pocztkowe oywienie lub recesja (kryzys) uruchamiaj siy, ktre stopniowo odwrc kierunek pierwotnych zmian i doprowadz
gospodark z powrotem do stanu penego zadudnienia i potencjalnej produkcji. Wymaga
to jednak czasu. Szczegow analiz cyklu
koniunkturalnego zawiera rozdzia 31.
si w punkcie E*, w ktrym istnieje pene zatrudnienie. Ceny s wwczas trwale nisze, a produkcja
jest trwale wysza.
26.8
Zmiany poday globalnej
Kiedy zwiksza si popyt globalny i nastpuje
przesunicie krzywej MDS do gry, okresowo
wzrastaj take produkcja i zatrudnienie.
Wzrost ten trwa dopty, dopki przejciowa
inflacja nie spowoduje takiego spadku realnej
poday pienidza, ktry sprowadzi popyt globalny do poziomu produkcji potencjalnej.
Skutki zmian poday globalnej s zupenie inne. Zamy, e zmiana nastawienia spoecznego do pracy zawodowej kobiet daje
.v efekcie wzrost poday pracy przy kadym
?oziomie pacy realnej. Krzywa poday pracy
przesunie si w prawo, podwyszajc dugookresowy poziom zatrudnienia gwarantujcego rwnowag na rynku pracy. Na rysunku 26.10 zjawisko to ilustruje wzrost potencjalnych rozmiarw produkcji z Yp do Yp.
Dopki zwikszenie poday pracy nie
>powoduje obnienia wynegocjowanych pac,
dopty krzywa krtkookresowej poday globalnej pozostanie w pooeniu SAS. Podobnie, w krtkim okresie nie zmieni si take
ceny, produkcja i zatrudnienie. Wskutek
wzrostu liczby osb skonnych podj prac
zwikszy si zarejestrowane bezrobocie.
W miar upywu czasu pojawi si presja
na obnik pac, a krzywa krtkookresowej
poday globalnej zmieni pooenie z SAS do
SAS'. Przy niszych pacach i cenach zwiksz
realna poda pienidza i globalny popyt,
i nowym punktem rwnowagi zostanie punkt
E'. Bezrobocie zmniejszyo si, ale nie zostao
cakowicie zlikwidowane. Dopiero w dugim

okresie pace i ceny spadan na tyle, i
pozwoli to gospodarce osign punkt rwnowagi E*, w ktrym produkcja i zatrudnienie
znajduj si na wyszym poziomie, za ceny
na poziomie niszym anieli w wyjciowym punkcie rwnowagi E. Tablica 26.2 zawiera krtki opis podstawowych rnic w reakcji gospodarki na zmiany poday i popytu.
Szok podaowy
Dotychczas przyjmowalimy, e pace s jedynym czynnikiem wyznaczajcym poziom
RYSUNEK 26.10
Wzrost produkcji potencjalnej

Wzrost skonnoci do pracy prowadzi do wzrostu
zatrudnienia oraz produkcji potencjalnej z Yp do Y'.
W punkcie wyjcia E nie ma to pocztkowo adnego wpywu na produkcj i ceny, co prowadzi do
zwikszenia
bezrobocia.
Stopniowo
powoduje
ono
spadek pac. Krzywa krtkookresowej poday globalnej zmienia pooenie z SAS do SAS', a nowy
punkt rwnowagi znajduje si w E'. W dugim okresie pace obniaj si na tyle, i krzywa SAS' przesuwa si do pooenia SAS", a gospodarka znajdzie
=oda globalna, poziom cen i tempo dostosowa
216
~-
_______
..
TABLICA [ 26.2 )
------------
Reakcje gospodarki na zmiany popytu i poday

Przesunicie
w prawo
Wpyw
na produkcj
krtki okres
dugi okres
Wpyw
na ceny
krtki okres
dugi okres
Popyt globalny
Ronie
Brak
Rosn
Wysze
Poda globalna
Brak
Wysza
Brak
Nisze
kosztw, cen i pooenie wykresu funkcji poday globalnej. Obecnie wprowadzimy take
inne rodzaje kosztw.
Zamy, e nastpi wzrost ceny ropy naftowej. Na rysunku 26.11 rozpoczynamy analiz w punkcie rwnowagi dugookresowej E.
Przy wzrocie ceny ropy naftowej krzywa poday w pooeniu SAS nie pozwala ju przedsibiorstwom, mimo staych pac, na pokrycie
kosztw produkcji. Bez wzgldu na wielko
produkcji przedsibiorstwa s zmuszone podwyszy ceny swoich wyrobw, kompensujc
w ten sposb wzrost kosztw spowodowany
wysz cen ropy naftowej.
Oznacza to przesunicie krzywej krtkookresowej poday globalnej w gr z pooenia SAS do SAS'. Nowym punktem rwnowagi
w krtkim okresie jest E'. Ceny rosn, natomiast produkcja i zatrudnienie spadaj. Wysze ceny oznaczaj zmniejszenie realnej poday pienidza oraz globalnego popytu.
najc krzyw poday pracy przy niszym zatrudnieniu, spowoduje obnienie poziomu penego zatrudnienia i potencjalnej produkcji.
Bardziej pogbiona analiza szoku naftowego
uwzgldniaby zatem nie tylko krtkookresowy skutek wzrostu cen w postaci zmniejszenia
popytu globalnego (co ilustruje rysunek
26.11), lecz take moliwo trwaego obnienia produkcji potencjalnej Y . W tym przypadku nowy punkt rwnowagi dugookresowej
bdzie pooony na krzywej MDS wyej ni
punkt E. W dugim okresie produkcja bdzie
nisza, ceny za bd wysze.
Wzrost pac. Rysunek 26.11 moe by take
ilustracj skutkw zwikszenia siy zwizkw
zawodowych. W punkcie E nieuzasadniony"
Ujemny szok podaowy wywouje w krtkim okresie wzrost cen i spadek produkcji.
W dugim okresie s moliwe dwa warianty rozwoju sytuacji. W pierwszym przypadku
(rysunek 26.11) bezrobocie stopniowo wymusza obnik pac, krzywa krtkookresowej
poday przesuwa si w d, a gospodarka
stopniowo powraca, po krzywej MDS w d,
do wyjciowego punktu rwnowagi, ktrym
jest E.
Cena ropy naftowej wzrosa wprawdzie na
stae, ale pace i inne ceny obniyy si tak, e
przecitny poziom cen powrci do P. W ten
sposb popyt globalny zrwna si z produkcj potencjaln Y.
W praktyce bardziej prawdopodobny jest
drugi wariant. Poniewa cena ropy naftowej
wzrosa w porwnaniu z cenami innych towarw, przedsibiorstwa bd dyy do ograniczenia zuycia ropy. Poniewa ropa jest jednym z materiaw wyjciowych do produkcji,
pracownicy bd dysponowali mniejsz iloci
materiau potrzebnego do wytworzenia produktu kocowego. Jest wic prawdopodobne,
e niezalenie od wielkoci zatrudnienia
obniy si kracowy produkt pracy. Krzywa
popytu na prac przesunie si w d i, przeci-
Makroekonomia
217
RYSUNEK
26.11
Ujemny szok podaiowy

Wzrost cen ropy naftowej zmusza przedsibiorstwa
do podwyszenia cen swoich produktw. W krtkim
okresie krzywa SAS przesuwa si do pooenia SAS',
a punkt rwnowagi z do E'. Wysze ceny powoduj zmniejszenie popytu globalnego, a produkcja
<pada do poziomu Y'. Bezrobocie prowadzi stopniowo do spadku pac i umoliwia powrt krzywej poday do pooenia SAS.
wzrost pac zmusi przedsibiorstwa do podwyszenia cen, co w efekcie spowoduje przesunicie krzywej poday z pooenia SAS do
SAS'. Spadnie produkcja i zwikszy si bezrobocie. Stopniowo zacznie si pojawia presja
na obnik pac, co pozwoli krzywej poday
wrci do pooenia SAS. W okresie przejciowym pracownicy, ktrzy utrzymali prac,
bd mieli czasowo wysze pace realne, natomiast inni zostan okresowo pozbawieni pracy. Jednoczenie nastpi ograniczenie popytu
cznego, spowodowane wyszymi cenami
i zmniejszon realn poda pienidza. Niemniej jednak ci, ktrzy (susznie lub niesusznie) licz na utrzymanie pracy w okresie
przejciowym, mog by w wikszoci i zadecydowa o podjciu przez organizacj zwizkow walki o wzrost pac.
26.9
Cykl koniunkturalny
W procesie dostosowa zmiany globalnej poday i popytu wywouj zmiany wolumenu
produkcji i poziomu cen s wic rdem
cyklu koniunkturalnego.
Cykl koniunkturalny polega na wahaniach
produkcji i zatrudnienia wok linii dugookresowych trendw.
Niewielkie wstrzsy s w gospodarce zjawiskiem powszechnym, natomiast due szoki
zdarzaj si rzadko. Jednak w latach 1973
i 1979 doszo do szokw podaowych w postaci wzrostu cen ropy naftowej. W Wielkiej
Brytanii dragi z nich zosta wzmocniony podwyszeniem podatku od wartoci dodanej
(z 8% do 15%), co spowodowao drastyczny
wzrost cen.
Na rysunku 26.12 wida, e bezporednio
po kadym ze wstrzsw podaowych, przejawiajcych si okresowym przyspieszeniem inflacji, nastpowa zgodnie z prawidowociami
pokazanymi
na
rysunku
26.11
znaczny wzrost bezrobocia. Mona jednak
zidentyfikowa take okresy, w ktrych wystpoway szoki popytowe.
Z rysunku 26.12 wyranie wynika, e lata
1972-1973 (okres rzdw premiera Heatha)
i 1986-1988 (okres, w ktrym ministrem finansw by Lawson) byy czasem oywienia
gospodarczego. W obu tych okresach ekspansywna polityka gospodarcza doprowadzia do
gwatownego spadku bezrobocia, ktremu towarzyszyo jednak przyspieszenie tempa inflacji. Z rysunku te wyranie wynika, e polityka
stabilizacyjna
z
lat
1980-1982
i 1990-1992 zakoczya si sukcesem w postaci stumienia inflacji. Kosztem okaza si
jednak przejciowy wzrost bezrobocia.
Podsumowujc, najnowsza historia gospodarcza potwierdza przydatno kategorii popytowych i podaowych do analizy krtko-
218
RYSUNEK
Inflacja i bezrobocie w Wielkiej Brytanii
okresowych
procesw
dostosowawczych.
Mona by oczywicie nasz teori pogbi,
np. ustalajc dokadnie dugo i rozoenie
w czasie poszczeglnych reakcji dostosowawczych. Jednake podstawowe zalenoci wydaj si przejrzyste. Wahania stopy inflacji
i rozmiarw produkcji s spowodowane zmianami globalnej poday i popytu, na ktre gospodarka reaguje powoli.
Uporczywa inflacja. Wnikliwa analiza rysunku 26.12 ujawnia istnienie jednego nie rozwizanego problemu. Wprawdzie zmiany cakowitej poday i popytu znajduj odzwierciedlenie w wahaniach poziomu bezrobocia,
zawsze jednak wystpuje inflacja. Wzrost cen
jest niszy przy wysokim bezrobociu, nigdy
jednak ceny nie spadaj. Podstawow przyczyn wzrostu cen jest wzrost pac. Oznacza
to, e pace nominalne rosn nawet przy
10-procentowej stopie bezrobocia. Czy na
pewno pracownicy nie akceptuj spadku pac?
Okazuje si, e czciowo akceptuj.
W rzeczywistoci bowiem zarwno pracodawcy, jak i pracownicy s zainteresowani
wysokoci pac realnych. Zamy, e stopa
inflacji wynosi 10%. Dla zachowania dotychczasowej stopy yciowej pracownicy potrzebuj wzrostu pac nominalnych w tempie 10%
rocznie. Godzc si np. na 7-procentowy
wzrost pac, akceptuj faktycznie 3-procentowy spadek pac realnych. Zgoda pracownikw na obnik pac nominalnych, np. o 5%,
oznaczaaby akceptacj przez nich 15-procentowego spadku pac realnych w skali rocznej.
W praktyce dostosowania na rynku pracy
rzadko dokonuj si w tak szybkim tempie.
Pace nominalne zatem stale rosn, nawet
w okresie recesji, co jest zwizane z dotychczasowym i oczekiwanym wzrostem cen.
Chronic swj poziom ycia, pracownicy d
do podwyszenia poziomu pac nominalnych;
dokonuj z pracodawcami uzgodnie dotyczcych wzrostu pac i cen. Zagadnienie wzajemnych relacji wzrostu pac i cen omawiamy
szczegowo w rozdziale 28, powiconym
inflacji.
P
Podsumowanie
1. Klasyczny model makroekonomiczny zakada doskona gitko pac i cen oraz brak iluzji
pienidza.
2. Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicznego obrazuje, dla kadego poziomu cen, wielko dochodu, przy ktrej planowane wydatki na zakup dbr s rwne faktycznej produkcji
Makroekonomia
219
przy rwnoczesnej rwnowadze na rynku pienidza. Krzywa ta ma nachylenie ujemne.

Spadek cen powoduje wzrost realnej poday pienidza, a przez to i popytu globalnego.
Przyczyn jest zarwno nisza stopa procentowa, jak i efekt realnych zasobw pienidza
oraz oddziaywanie kanau kredytowego.
3. Wzrost pacy realnej prowadzi do zwikszenia zaoferowanej iloci pracy, ale jednoczenie
zmniejsza zapotrzebowanie na ni. Poniewa wraz ze wzrostem zatrudnienia spada kracowa wydajno pracy, pace realne musz si obniy, gdy pozwala to przedsibiorstwom
zrekompensowa spadek kracowej wydajnoci pracy, spowodowany wzrostem zatrudnienia.
4. W modelu klasycznym istnieje zawsze pene zatrudnienie, a wykres funkcji poday globalnej przebiega pionowo, wyznaczajc potencjalny poziom produkcji. Poziom cen rwnowagi
odpowiada punktowi przecicia si krzywych poday globalnej i popytu makroekonomicznego. Rynki dbr, pienidza i pracy s zrwnowaone.
5. W modelu klasycznym ekspansywna polityka fiskalna lub pienina nie moe wywoa
wzrostu produkcji. Spowoduje raczej wzrost cen, trwajcy dopty, dopki nie spadnie realna poda pienidza, umoliwiajc powrt popytu globalnego do poziomu produkcji potencjalnej.
6. Ekonomia podaowa analizuje sposoby zwikszenia produkcji potencjalnej przez pobudzanie wzrostu poday czynnikw wytwrczych.
7. W praktyce, wskutek dugoterminowego charakteru umw o prac, reakcja pac na szoki
wystpujce w gospodarce jest opniona. Zwalnianie i angaowanie nowych pracownikw
naraaj pracodawc na koszty; take pracownicy, zmieniajc miejsce zatrudnienia, rezygnuj z pozycji zajmowanej w hierarchii i musz od nowa zdobywa pewne kwalifikacje.
Pracownicy i pracodawcy zawieraj porozumienia dotyczce warunkw pracy.
8. W krtkim okresie zmiany nakadu pracy dokonuj si gwnie przez wyduanie i skracanie czasu pracy. Liczba zatrudnionych zmienia si jedynie w duszym okresie.
9. Fakt, e negocjacje pacowe odbywaj si rzadko, nie jest jedyn przyczyn powolnego tempa dostosowywania si pac. W dugim okresie pracownicy wol unika drastycznych zmian
pac. Ociaa reakcja pac w krtkim okresie jest rwnie skutkiem istnienia zwizkw zawodowych, korzyci skali, podziau na swoich" i obcych" oraz pacy efektywnociowej.
10. Ceny zale gwnie od kosztw osobowych. Funkcja (krzywa) krtkookresowej poday
globalnej ilustruje preferowane przez przedsibiorstwa rozmiary produkcji przy danym, wynegocjowanym poziomie pac. Produkcja reaguje na niewielkie zmiany cen, poniewa
przedsibiorstwa, wyduajc nieco czas pracy i zwikszajc dodatki za prac po godzinach,
mog uzyska dodatkow produkcj, nieznacznie tylko podnoszc koszty osobowe. W trakcie dostosowywania si pac nastpuje przesunicie krzywej krtkookresowej poday globalnej i ceny zmieniaj si w stopniu znacznie wikszym ni dotychczas.
11. W krtkim okresie ceny i pace ulegaj tylko niewielkim zmianom, natomiast w dugim,
kilkuletnim okresie s doskonale gitkie. W konsekwencji ujcie keynesowskie dobrze tumaczy krtkookresowe, za ujcie klasyczne dugookresowe zmiany w gospodarce.
12. Zmiana pooenia krzywej popytu makroekonomicznego, niezalenie od tego, czy zostaa
spowodowana zmian wydatkw prywatnych, czy te zmian polityki fiskalnej lub pieninej, w krtkim okresie bardziej oddziauje na produkcj ni na ceny. W dugim okresie,
w miar jak pobudzone zmiany cen wpywaj na wielko realnej poday pienidza
i popytu globalnego, gospodarka powraca do poziomu produkcji potencjalnej.
13. Przesunicie wykresu funkcji poday globalnej w prawo daje minimalne efekty krtkookresowe, natomiast w dugim okresie wywouje trway wzrost produkcji (do nowego poziomu
ôda globalna, poziom cen i tempo dostosowa
220
produkcji potencjalnej) i trway spadek cen, ktry pobudza odpowiedni wzrost popytu globalnego.
14. Wolne tempo procesw dostosowawczych sprawia, e szoki popytowe lub podaowe wywouj cykle koniunkturalne. Poniewa szoki te s nieregularne, take cykle koniunkturalne
maj charakter nieregularny.
Podstawowe pojcia
Klasyczny model makroekonomiczny 179
Poziom cen 180
Funkcja (krzywa) popytu makroekonomicznego (MDS) 182
Efekt realnych zasobw pienidza 182
Kana kredytowy 183
Krzywa poday globalnej 183
Paca realna 184
Kracowy produkt pracy 184
Zarejestrowana sia robocza (poda pracy)
185
Naturalna stopa bezrobocia 186
Bezrobocie przymusowe
186
Iluzja pienidza 186
Krzywa poday globalnej (AS) 187
Nominalna kotwica
191
Wypieranie 192
Ekonomia podaowa 194
Nakad pracy 196
Okresowe zwolnienia 196
Funkcja (krzywa) krtkookresowej poday globalnej (SAS) 200
Ujemny szok podaowy 206
Cykl koniunkturalny 207
Zadania sprawdzajce
1. Zdefiniuj krzyw popytu makroekonomicznego. Jak wpywaj na t krzyw: a) wzrost skonnoci konsumentw do oszczdzania, b) spadek cen, c) wzrost popytu inwestycyjnego?
2. Wyjanij, czy w ogle, a jeeli tak, to w jaki sposb w modelu klasycznym wzrost poday
pienidza wpywa na ceny i produkcj.
3. W jaki sposb zwikszenie zasobu kapitau rzeczowego wpywa na krzyw dugookresowej
poday globalnej?
4. Jak nastpujce zdarzenia wpywaj na krzyw poday krtkookresowej, a w zwizku z tym
take na produkcj i ceny w krtkim okresie: a) wzrost stopy podatku dochodowego,
b) wzrost wydajnoci pracy, c) zwikszenie poday pienidza?
Makroekonomia
221
5. Wiksze bezrobocie to mniejsza inflacja". Czy zdanie to jest prawdziwe, jeeli przesuwa
si: a) krzywa poday, b) krzywa popytu?
r . Posugujc si wykresami funkcji poday globalnej i popytu globalnego, wyjanij, dlaczego
w krtkim okresie zmniejszenie poday pienidza w celu obniki cen moe spowodowa
due koszty spoeczne.
". Sporzd wykres i przedstaw reakcj gospodarki na znaczny wzrost stopy podatku od wartoci dodanej (VAT).
5 . Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Poda pienidza wpywa jedynie na poziom cen. b) Ekspansja fiskalna spowoduje
trway wzrost produkcji, c) Rzd nie jest w stanie oddziaywa na poziom bezrobocia,
d) Wiksze bezrobocie zawsze oznacza mniejsz inflacj.
ROZDZIA
27
Bezrobocie

3 Rozrni bezrobocie klasyczne, frykcyjne i strukturalne.
0 Zdefiniowa bezrobocie dobrowolne i przymusowe.
O Zbada czynniki okrelajce stop bezrobocia w Wielkiej Brytanii.
O Oceni skuteczno ci podatkowych i innych rodkw z arsenau ekonomii podaowej jako narzdzi obniania naturalnej stopy bezrobocia.
Zanalizowa prywatne i spoeczne koszty bezrobocia, przyporzdkowujc je konkretnym przyczynom powodujcym bezrobocie.
GD Omwi koncepcj histerezy i poda przyczyny, ktre sprawiaj, e przejciowa recesja moe spowodowa trway spadek globalnej poday.
Na pocztku lat trzydziestych ponad V
4 siy
roboczej w Wielkiej Brytanii bya bezrobotna.
W niektrych regionach, a take w niektrych
zawodach, stopa bezrobocia bya o wiele wysza. Wysokie bezrobocie oznacza, e gospodarka nie produkuje tyle, ile mogaby produkowa, gdyby wszyscy mieli prac. Oznacza
ono rwnie ndz, spoeczne niepokoje i
brak nadziei dla bezrobotnych. Podstaw polityki makroekonomicznej przez nastpne 40 lat
po Wielkim Kryzysie stao si denie do
uniknicia powtrki z lat trzydziestych. Na rysunku 27.1 wida, e cel ten osignito.
W latach siedemdziesitych XX wieku pogldy na temat bezrobocia zaczy si zmienia. Odrzucono wwczas keynesowski pesymizm. Uwierzono w moliwo dostosowania
si gospodarki do wstrzsw i szybkiego powrotu do stanu penego zatrudnienia. Model
klasyczny zaczto szerzej akceptowa jako
opis sposobu dziaania gospodarki nawet
w stosunkowo krtkim okresie.
Na pocztku lat siedemdziesitych XX
wieku rzdy wielu krajw zaczy dostrzega
nowe, wiksze zagroenie dla stabilnoci gospodarczej i spoecznej wysok i wci rosnc inflacj. W zwizku z tym na pocztku
lat osiemdziesitych wiele pastw podjo restrykcyjn polityk pienin i fiskaln, ktrej celem bya walka z inflacj. Poczenie
restrykcyjnego oddziaywania na popyt oraz
ujemnych szokw podaowych doprowadzio
Makroekonomia
do skokowego wzrostu bezrobocia w wikszoci krajw uprzemysowionych. Rysunek

27.1 przedstawia odpowiednie dane na temat
Wielkiej Brytanii. Informacje o sytuacji w innych krajach zostay przedstawione w tablicy 27.1.
W latach dziewidziesitych w Wielkiej
Brytanii i Stanach Zjednoczonych wysokie
223
rezrobocie nieco si obniyo. Jednak w Eurone kontynentalnej pozostao ono wielkim pro- RYSUNEK ( 27.1
rlemem. Czy due bezrobocie jest zjawiskiem
Stopa bezrobocia
Twaym? Czy powoduje ono tylko straty, czy
w Wielkiej Brytanii (w %)
te dziki bezrobociu ludzie opuszczaj pozbawione perspektyw zawody, a take zabieraj si za poyteczn prac? Co moe i co
rowinno zrobi pastwo? Oto pytania, na ktre sprbujemy dokadnie odpowiedzie w tym
rozdziale.
Fakty
Nie wszyscy ludzie chc pracowa. Ci, ktrzy
ego pragn, s nazywani si robocz.
Zasoby sify roboczej obejmuj zarwno
wszystkich zatrudnionych, jak i osoby zarejestrowane jako chcce oraz bdce w stanie podj prac.
r d o: B.R. Mitchell, Abstract of British Historical Statistics, B.R. Mitchell, H.G. Jones, Second
Abstract of British Historical Statistics, Cambridge
University Press; ONS, Economic Trends.
\ _________________________________________________________________ J
Stopie aktywnoci zawodowej jest to odsetek ludnoci w wieku produkcyjnym, ktra

podja decyzj o wejciu w skad zasobu siy
roboczej. W rozdziale 12 (Mikroekonomia)
wskazywalimy, e powojenny wzrost zasobu
siy roboczej by spowodowany nie tyle przez
wzrost liczby ludnoci w wieku produkcyjnym, ile przez wzrost stopnia aktywnoci zawodowej zamnych kobiet.
Stopa bezrobocia jest to odsetek siy roboczej, ktra nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcca i bdca w stanie
pracowa.
Oczywicie, niektrzy z pozbawionych
pracy rzeczywicie szukaj zatrudnienia, lecz
nie zadaj sobie trudu zarejestrowania si jako
bezrobotni. Nie bd oni uwzgldnieni przez
oficjalne statystyki zarejestrowanej siy robo-
czej ani te nie pojawi si w niej jako bezrobotni. Jednak z ekonomicznego punktu widzenia ludzie ci s czci zasobu siy roboczej
i s bezrobotni. Mamy tu do czynienia z wanym zjawiskiem, do ktrego wkrtce wrcimy. Na razie, jeeli podajemy dane dotyczce
wielkoci zasobw siy roboczej lub liczby
bezrobotnych, to naley je rozumie jako dotyczce zarejestrowanych zasobw siy roboczej i zarejestrowanego bezrobocia.
Rysunek 27.1 dostarcza kilku kluczowych
informacji o poziomie stopy bezrobocia
w Wielkiej Brytanii. Bezrobocie byo bardzo
due w latach midzywojennych, szczeglnie
za w czasie Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych. To wanie uporczywo wysokiego
bezrobocia skonia Keynesa do napisania
Oglnej teorii. Dla porwnania, po wojnie stopa bezrobocia bya stosunkowo niska a do
pnych lat siedemdziesitych. Na pocztku lat
osiemdziesitych bezrobocie zaczo powoli
Lata
Bezrobocie
21
3
27.1
TABLICA
Stopa bezrobocia w krajach OECD (w

%)
Kraj
Wielka
1972
1982
1999
Brytania
Irlandia
Wochy
Szwecja
Francja
UE
USA
4,0
8,0
6,3
2,7
2,8
3,2
5,5
11,3
13,5
8,4
3,2
8,1
9,4
9,5
6,7
6,4
12,3
5,6
12,4
11,2
4,2
zalicza si do zasobu siy roboczej). Rysunek 27.2 ilustruje t wan koncepcj w naszej analizie.
Rozpoczynamy od pracujcych istniej
trzy moliwoci stania si bezrobotnym. Niektrzy pracownicy zostaj zwolnieni z pracy,
bo staj si zbdni; inni przejciowo trac prac, oczekuj jednak, e wkrtce zostan zatrudnieni przez t sam firm; jeszcze inni
sami odchodz z pracy. Dopyw powikszajcy zasb bezrobotnych moe take skada si
z ludzi do tej pory nie zaliczanych do zasobu
siy roboczej. Chodzi o absolwentw szk
osiga poziom przedwojenny, jednak w latach

dziewidziesitych nastpi jego spadek.
Zmiany poziomu bezrobocia w innych krajach
uprzemysowionych pokazuje tablica 27.1.
Zasoby i strumienie
Bezrobocie jest zasobem, ktrego wielko
mierzy si w okrelonym punkcie czasu. Podobnie jak w przypadku basenu wypenionego wod, jego poziom jest coraz wyszy, jeeli dopywy (bezrobotni, ktrzy wanie
utracili prac) s wiksze ni odpywy (ludzie, ktrzy znaleli now prac lub przestali
RYSUNEK 27.2
Przepyw na rynku pracy
Okrelona osoba moe pracowa, by bezrobotna lub te moe nie nalee do zasobu siy roboczej. Strzaki
pokazuj kierunki przepywu grup ludzi. Ruch na kadej z tych drg jest zaskakujco duy.
Makroekonomia
225
(wchodzcych wanie na rynek pracy) i tych,

ktrzy kiedy pracowali, jednak potem nie zarejestrowali si jako bezrobotni, a teraz wracaj w poszukiwaniu pracy (s to powracajcy
na rynek pracy).
Ludzie przestaj by bezrobotni, przemieszczajc si w odwrotnych kierunkach.
Niektrzy znajduj prac. Inni rezygnuj z poszukiwa i na stae opuszczaj zasb siy roboczej. Niektrzy czonkowie tej ostatniej
grupy osigaj po prostu wiek emerytalny, co
umoliwia im otrzymanie emerytury, jednak
wielu innych to zniechceni pracownicy.
Zniechceni
pracownicy
nie
wierz
w moliwo znalezienia pracy i opuszczaj
zasb siy roboczej.
27.3
Tablica 27.2 dowodzi, e liczba
bezrobotnych si zmienia. Jednak nawet po osigniciu
poziomu 1,8 min zasb bezrobotnych jest
mniejszy ni liczba osb zasilajcych i opuszczajcych go w cigu roku.
Czas trwania bezrobocia. Jeeli bezrobocie
jest wysokie, ludzie musz pozostawa bez
pracy przez duszy czas.
Tablica 27.3 zawiera dane dotyczce czasu
trwania bezrobocia. Okazuje si, e bezrobocie nie moe by duej traktowane jako przystanek na drodze do lepszej pracy.
TABLICA
Bezrobocie dugookresowe (% bezrobotnych

pozbawionych pracy przez ponad rok)
Kraj
Wochy
Wielka Brytania
Francja
Holandia
Norwegia
Szwecja
Struktura bezrobocia
Tablica 27.4 zawiera informacje o strukturze
bezrobocia wedug pci i wieku. Recesja silnie
uderza w modych. W odrnieniu od zasiedziaych pracownikw, ktrzy zdobyli ju
kwalifikacje i dowiadczenie zawodowe, modzi pracownicy musz zosta przyuczeni do
TABLICA
Stopy bezrobocia (odsetek wybranych 27.4

grup spoecznych)
Poniej 25 lat
25-59 lat
Dopywy i odpywy
do (z) zasobu bezrobotnych
w Wielkiej Brytanii (min osb)
Wyszczeglnienie
1998
Dopywy
3,2
Odpywy
3,3
Zasb bezrobotnych
1,8
Mczyni
1985
1998
24
13
16
6
Kobiety
1985
1998
18
10
9
4
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmm
zawodu od podstaw, a w trudnych czasach firmy czsto zmniejszaj wydatki na szkolenie.

Tablica 27.4 pokazuje, e wrd modziey
jest wicej bezrobotnych ni przecitnie
w kraju.
Bezrobocie
1998
66
33
44
48
9
33
Wiek
TABLICA 27.2
1980
51
29
32
35
3
5
226
Z tablicy 27.4 wynika rwnie, e stopa

bezrobocia jest nisza w przypadku kobiet ni
mczyzn. Jedn z przyczyn moe by to, e
w schykowych gaziach przemysu cikiego pracuj zwykle mczyni, ktrych zatem
bardziej dotyka spadek popytu na produkty
hut i stoczni.
Ekonomici zajmujcy si rynkiem pracy
s zdania, e te rnice pomidzy kobietami
i mczyznami s mniejsze, ni mona by sdzi na podstawie danych zawartych w tablicy. Bezrobotne kobiety mniej chtnie od mczyzn rejestruj si w odpowiednim urzdzie.
W zwizku z tym rzeczywista stopa bezrobocia prawdopodobnie jest w przypadku kobiet
wysza, ni wynikaoby to z przytoczonych
liczb.
27.2
Ramy teoretyczne
Stworzymy teraz ramy teoretyczne suce
analizie bezrobocia. Rozpoczniemy od tradycyjnej klasyfikacji jego rodzajw, ktra podkrela znaczenie rde tego zjawiska. Nastpnie przedstawimy podejcie nowoczesne, ktre kadzie nacisk na sposb zachowania si
ludzi na rynku pracy.
Do tej kategorii zalicza si rwnie osoby

chwilowo pozbawione pracy ze wzgldu na
zmian zawodu. Jest to zjawisko normalne
w gospodarce, w ktrej struktura siy roboczej
oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmieniaj si nieustannie.
W duszym okresie struktura popytu
i produkcji zawsze ulega zmianie. W Wielkiej
Brytanii w ostatnich dekadach takie gazie,
jak przemys tekstylny i przemys maszynowy, zmniejszay skal swojej produkcji.
Bezrobocie strukturalne oznacza bezrobocie, ktrego przyczyn jest niedostosowanie kwalifikacji pracownikw i zapotrzebowania pracodawcw w sytuacji, kiedy
struktura popytu i produkcji nieustannie si
zmieniaj.
______
Na przykad, wysoko wykwalifikowany
spawacz mg przez 25 lat pracowa w przemyle stoczniowym, a nastpnie w wieku
50 lat straci prac, gdy ga ograniczya
produkcj pod wpywem konkurencji zagranicznej. Pracownik ten moe by zmuszony
do zdobycia nowych kwalifikacji, na ktre zapotrzebowanie w dzisiejszej gospodarce jest
wiksze. Jednak przedsibiorstwa mog niechtnie zatrudnia i szkoli osoby starsze. Pracownicy tacy staj si ofiarami bezrobocia
strukturalnego.
Rodzaje bezrobocia
Ekonomici zwykle rozrniaj nastpujce
rodzaje bezrobocia: frykcyjne, strukturalne,
wynikajce z niedostatku popytu na produkty
pewnych dziaw gospodarki oraz klasyczne.
Bezrobocie wynikajce z niedostatku popytu (keynesowskie) pojawia si wtedy, kiedy

faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej.
Bezrobocie frykcyjne stanowi niemoliwy

do obnienia minimalny poziom bezrobocia, wystpujcy w kadym dynamicznym
spoeczestwie.
Tworz je osoby o uomnociach fizycznych lub psychicznych, ktre praktycznie
uniemoliwiaj im podjcie pracy zawodowej.
W rozdziale 26 przekonalimy si, e do
czasu dostosowania si pac i cen oraz osignicia przez nie poziomu zapewniajcego
now rwnowag dugookresow spadek cznego popytu prowadzi do spadku produkcji
i zatrudnienia. Niektrzy pracownicy bd
skonni pracowa za dotychczasow pac realn, lecz nie bd mogli znale pracy. Do-
227
piero w duszym okresie pace i ceny obni

si tak, e spowoduje to wzrost realnej poday
pienidza i spadek stopy procentowej w stopniu niezbdnym do tego, aby popyt globalny
powrci do poziomu umoliwiajcego pene
zatrudnienie. Dopiero wtedy bezrobocie spowodowane niedostatkiem popytu zostanie zlikwidowane.
Poniewa w modelu klasycznym zakada
si, e gitkie pace i ceny utrzymuj gospodark w stanie penego zatrudnienia, ekonomici bdcy zwolennikami kierunku klasycznego mieli pewne trudnoci z wyjanieniem
przyczyn wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych. Zgodnie z ich diagnoz bardzo
wan przyczyn bya sia zwizkw zawodowych, zdolnych do utrzymywania pac powyej poziomu rwnowagi, co uniemoliwio
dokonanie si podanego procesu dostosowawczego.
Bezrobocie
robocia
jest
klasyczne
pojawiajcy
rozmylnie
ziomu,
przy
oznacza
si
utrzymywana
ktrym
rodzaj
wtedy,
krzywe
kiedy
powyej
poday
na grupa ludzi zmieniajcych wanie miejsce

pracy. Po drugie, okrelony poziom pacy realnej moe skoni niektre osoby do wejcia do
zasobu siy roboczej, mimo e zaakceptuj
one konkretn ofert zatrudnienia tylko wtedy,
kiedy zwizana z ni paca realna bdzie wysza od przecitnej. Rwnowaga na rynku pracy wystpuje w punkcie E. Odpowiadajca
mu wielko zatrudnienia N* wyznacza stan
rwnowagi (poziom penego zatrudnienia).
Odlego EF jest nazywana naturaln stop
bezrobocia1.
Naturalna stopa bezrobocia jest to stopa
bezrobocia wystpujca wwczas, gdy rynek pracy znajduje si w rwnowadze.
Ten rodzaj bezrobocia ma charakter cakowicie dobrowolny. Gdy paca realna wynosi
w*, co odpowiada warunkom rwnowagi,
7Vj osb decyduje si wej do zasobu siy roboczej; jednake jedynie N* osb spord
nich jest gotowych zaakceptowa oferty pracy.
Pozostali nie chc pracowa za pac realn
rwnowac rynek pracy.
Ktry z opisanych wczeniej rodzajw
bezrobocia powinnimy uzna za bezrobocie
naturalne? Z pewnoci naley do niego w caoci bezrobocie frykcyjne. Poza nim jako naturalne mona traktowa take bezrobocie
strukturalne. Przyjmijmy, e wykwalifikowa-
bezpaca
popracy
i popytu na prac si przecinaj.
Bezrobocie klasyczne moe by spowodowane albo dziaalnoci zwizkw zawodowych, albo te ustawodawstwem okrelaj:ym wysoko pac minimalnych, ktre powoduje, e pace s utrzymywane na poziomie
wyszym od poziomu rwnowagi.
W nowoczesnej analizie bezrobocia wyrnia si wprawdzie opisane typy bezrobo;:a. jednak klasyfikuje sieje inaczej, aby uwyrukli rnice w zachowaniu si bezrobotnych oraz skutki rnych rodzajw bezrobocia
ila polityki gospodarczej. Podkrela si miazowicie rnic midzy bezrobociem dobrojlnym i przymusowym.
si
Naturalna stopa bezrobocia

Rysunek 27.3 przedstawia rynek pracy. Krzyw a popytu na prac LD ma nachylenie ujem
ne, co oznacza, e przedsibiorstwa zatrudniaj wicej pracownikw przy niszej pacy realnej. Linia LF wskazuje, jak wielu ludzi chce
nalee do zasobu siy roboczej zalenie od
zmieniajcego si poziomu pacy realnej. Zakadamy, e wzrost pacy realnej powoduje
wzrost liczby osb chccych pracowa. Z kolei linia AJ obrazuje, ile osb jest skonnych
przyj ofert pracy zalenie od zmieniajcego si poziomu pacy realnej. Dwie przyczyny
sprawiaj, e Unia ta przebiega na lewo od
krzywej LF. Po pierwsze, zawsze istnieje pew-
bezrobocie
Zob.
uwagi
terminologiczne
znajdujce
w przypisie 3 w rozdziale 26 (przyp. R.R.).
228
273
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii (w %)
lim LD. LF i AJ pokazuj, odpowiednio, popyt na
poc., wielko zasobu siy roboczej i liczb praoowmkw skonnych przyj ofert pracy przy rnych stawkach pacy realnej. Linia AJ przebiega na
lewo od LF, poniewa: a) niektre z osb wchodzcych do zasobu siy roboczej zmieniaj wanie prac; b) optymici poluj na jeszcze lepsze oferty pracy. Kiedy rynek pracy zostaje zrwnowaony
(punkt E), odcinek EF oznacza naturaln wielko
bezrobocia, tzn. liczb osb nalecych do zasobu
siy roboczej, lecz nie chccych podj pracy za
pac rwnowagi w*. Jeeli sia zwizkw zawodowych wystarcza do utrzymania w dugim okresie
stawki pac w2, to rynek pracy osiga punkt A i odcinek AC, bdcy miar bezrobocia naturalnego,
pokazuje wielko bezrobocia wybranego zbiorowo
przez si robocz, ktra wymusia wzrost pacy do
poziomu w2.
ich pac, ktra pozwoliaby tej gazi

zachowa rentowno i konkurencyjno
przy dotychczasowym poziomie produkcji
i zatrudnienia. Jeeli pracownicy przemysu
stalowego nie zaakceptowali spadku swojej
pacy do poziomu odpowiadajcego warunkom rwnowagi na rynku pracy i nie chcieli
pracowa za pac nisz ni ta, do ktrej
przywykli, to spowodowane tym bezrobocie
musimy uzna za dobrowolne i uwzgldni je
przy obliczaniu naturalnej stopy bezrobocia.
Pracownicy, o ktrych mowa, nie s gotowi
pracowa za obowizujc na rynku pracy
pac, cigle jednak chc by traktowani jako
cz zasobu siy roboczej.
Jak natomiast traktowa bezrobocie klasyczne, z ktrym mamy do czynienia np. wtedy, kiedy zwizki zawodowe utrzymuj pace
powyej poziomu zapewniajcego rwnowag
na rynku pracy? Odpowied moemy znale
na rysunku 27.3. Jeeli stawka pac wynosi w2,
tzn. jest wysza od w*, to wielko bezrobocia
jest wyznaczona przez odlego AC. Wielu
pracownikw (odcinek AB), jako jednostki,
podjoby prac za pac w wysokoci w2, jednak nie s oni w stanie jej znale, bo przedsibiorstwa chc by w punkcie A. W tej sytuacji pracownicy ci s przymusowo bezrobotni.
Pracownik jest przymusowo bezrobotny, jeeli jest gotw zaakceptowa przedoon
mu ofert pracy za obowizujc na rynku
pac, a mimo to nie moe znale zatrudnienia.
ny spawacz zarabia 150 tygodniowo, zanim

zabrako dla pracy. Interesuje nas nie to, dlaczego pracownik ten sta si zbdny (spowodowaa to recesja w przemyle stalowym),
lecz fakt, dlaczego odrzuci moliwo pracy
za nisz pac jako pomywacz lub dlaczego
pracownicy przemysu stalowego, jako zbiorowo, nie zgodzili si na tak obnik swo-
Makroekonomia
Mimo to za porednictwem zwizkw zawodowych pracownicy zbiorowo opowiadaj

si za stawk pacy w2, wysz od pacy zapewniajcej rwnowag, i tym samym powoduj spadek zatrudnienia. Dla zbioru pracownikw, jako pewnej caoci, powstae w ten
sposb bezrobocie musimy zatem traktowa
jako bezrobocie dobrowolne. Do kategorii
bezrobocia naturalnego wczamy tym samym
take bezrobocie klasyczne. Jeeli w dugim
229
RAMKA 27.1
Bd staego popytu na prac
Ludzie nie majcy wyksztacenia ekonomicznego sdz zwykle, e istnieje pewien naprawd
prosty sposb na zmniejszenie bezrobocia. Chodzi o skrcenie tygodnia pracy tak, aby ta sama
cakowita ilo pracy zostaa podzielona pomidzy wiksz grup pracownikw, co sprawi, e
zmniejszy si liczba bezrobotnych. Czy ta argumentacja jest rzeczywicie poprawna?
Jej zwolennicy zakadaj milczco, e wielko popytu na prac (liczba godzin pracy dziennie razy liczba pracujcych osb) jest staa i nie zaley od kosztu zatrudnienia pracownika,
a take od wielkoci korzyci z jego zatrudnienia w postaci iloci wytworzonych przez niego
dbr i przysporzonego utargu. W rzeczywistoci zarwno koszty, jak i korzyci zmieniyby si
po zrealizowaniu omawianej tu propozycji.
Przypumy, e idziesz do pracy na 7 godzin, lecz zapewne okoo godziny to czas jaowy"
przerwy na kaw, porzdkowanie stanowiska pracy na zakoczenie dnia, umiechy do kolegw,
pogaduszki, wypady do pobliskiego sklepu). Oznacza to w efekcie powstanie kosztu staego.
Prawdopodobnie istniej korzyci skali towarzyszce wydueniu zmiany roboczej. Natomiast
ej skrcenie powoduje wzrost kosztu pracy, obniajc konkurencyjno przedsibiorstw
i w konsekwencji zmniejszajc ich popyt na prac. Co wicej, jeli pracujesz tylko 20 godzin tygodniowo zamiast 37, dostajesz mniej pienidzy i mniej wydajesz. Jeli wszyscy w gospodarce
wydaj mniej, przedsibiorstwa sprzedaj mniej i potrzebuj mniej, a nie wicej, pracownikw.
Niewielu ekonomistw sdzi, e przymusowe skrcenie tygodnia pracy jest dobrym rozwizaniem problemu wysokiego bezrobocia.
?kresie zwizki zawodowe utrzymaj pac na

poziomie w2, to gospodarka pozostanie
w punkcie A, a AC bdzie oznacza naturaln
wielko bezrobocia.
Pozostaje jedynie do rozpatrzenia przypadek bezrobocia keynesowskiego, tzn. bezrobocia spowodowanego niedostatkiem popytu.
Jest to bezrobocie przymusowe. Jego przyczyn jest wolne tempo procesu dostosowawczego zachodzcego na rynku pracy poza kontrola pojedynczych pracownikw lub zwizkw
zawodowych.
Bezrobocie moemy podzieli na: a) typowe dla stanu rwnowagi2 bezrobocie natural-
Dziki swojej jasnoci klasyfikacja ta pomaga okreli rodzaj rodkw, jakie rzd powinien zastosowa, aby zagodzi problem
bezrobocia. Wskazywalimy ju, e w dugim
pracownikw poszukiwanych
stwa (przyp. tum. B.Cz.).
przez
- Jak widzimy, rwnowaga" nie oznacza tu jak

do tej pory stanu, kiedy liczba akceptujcych
jferty pracy przy danej pacy zrwnuje si z liczb
ne jego wielko jest okrelona przez normalne dziaanie rynku pracy, niedopasowania
strukturalne, si zwizkw zawodowych
ibodce materialne na rynku pracy; b) bezrobocie keynesowskie, nazywane czasem bezrobociem wynikajcym z niedostatku popytu
lub bezrobociem koniunkturalnym. Na wielko tego przymusowego bezrobocia, ktre
wystpuje w sytuacji nierwnowagi rynkowej, wpywaj cznie niski popyt globalny,
a take powolna reakcja dostosowawcza
pac.
3ezrobocie
230
przedsibior-
okresie gospodarka zdoa stopniowo powrci

do stanu penego zatrudnienia dziki powolnemu procesowi dostosowywania si cen i pac,
ostatecznie zatem bezrobocie keynesowskie
zniknie samoczynnie. Jednak w krtkim okresie jest ono czci oglnego bezrobocia
i pastwo moe pomc w jego likwidacji, stosujc rodki polityki fiskalnej i pieninej
w celu zwikszenia popytu globalnego. Wydaje si to bardziej sensowne ni czekanie na
spadek pac i cen, ktry spowoduje wzrost realnej poday pienidza i spadek stopy procentowej.
Natomiast bezrobocie naturalne oznacza t
cz bezrobocia, ktrej nie sposb zlikwidowa jedynie przez zwikszenie popytu globalnego do poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie. Naturalna stopa bezrobocia odpowiada
stanowi
penego
zatrudnienia".
Obnienie naturalnej stopy bezrobocia wymagaoby takich dziaa na rynku pracy, ktre s
zalecane przez zwolennikw ekonomii podaowej.
Stworzylimy ramy analityczne, ktre wykorzystamy w pozostaej czci tego rozdziau. Rozpoczniemy od zbadania wysokiego
bezrobocia, ktre utrzymuje si w cigu ostatniej dekady. Naszym celem jest lepsze zrozumienie jego przyczyn. Nastpnie poddamy
ocenie perspektywy zmiany wielkoci bezrobocia do koca lat dziewidziesitych, a take moliwe warianty polityki gospodarczej.
Dlaczego bezrobocie
jest takie wysokie?
Zadaniem ekonomistw prowadzcych badania empiryczne jest wyjanienie, jaka cz
wysokiego bezrobocia wynika z podniesienia
si naturalnej stopy bezrobocia, a jaka zostaa
spowodowana niedostatkiem popytu i ocia
reakcj dostosowawcz pac. W tablicy 27.5
podajemy szacunki wpywu najwaniejszych
czynnikw na wielko bezrobocia, oparte na
pracach Stephena Nickella z Oksfordu oraz
Richarda Layarda i Richarda Jackmana z London School of Economics.
Tablica 27.5 zawiera dane o przecitnej
stopie bezrobocia dla siedmiu okresw, poczwszy od lat 1956-1959 do 1991-1995.
Pierwszy wiersz pokazuje jej cigy wzrost
w kolejnych okresach. Rysunek 27.1 przedstawia bardziej szczegowy obraz jej waha
w poszczeglnych okresach (ktre tu pomijamy).
Drugi wiersz dowodzi, e stay wzrost naturalnej stopy bezrobocia doprowadzi do jej
czterokrotnego zwikszenia si w okresie od
lat pidziesitych do lat osiemdziesitych.
A do pocztku minionej dekady niemal cay
przyrost bezrobocia by spowodowany przyczynami o charakterze podaowym
27,3
TABLICA
27.5
Bezrobocie w Wielkiej Brytanii w latach 1956-1995

Wyszczeglnienie
Faktyczna stopa bezrobocia (%)
Szacowana naturalna stopa
bezrobocia (%)
1956-1959
2,2
1960-1968
2,6
1969-1973
3,4
1974-1980
5,2
2,2
2,5
3,6
7,3
1981-1987
11,1
8,7
1988-1990
7,3
1991-1995
9,3
8,7
8,9
r d o : R. Layard, S. Nickeil, R. Jackman, Unemployment, Oxford University Press, 1991; S. Nickell,

Inflation and the UK Labour Market". W: T. Jenkinson, Readings in Macroeconomics, Oxford University
Press, 1996.
Makroekonomia
231
i w konsekwencji wzrostem naturalnej stopy bezrobocia. Od pocztku lat osiemdziesitych naturalna stopa bezrobocia uparcie
utrzymywaa si na wysokim poziomie.
Do wzrostu naturalnej stopy bezrobocia
przyczyniao si take pogbiajce si niedopasowanie kwalifikacji pracownikw do potrzeb pracodawcw. Najnowsze badania wskazuj na nisk skuteczno rynku pracy jako
mechanizmu majcego wymusza dostosowania pracownikw do zmienionych potrzeb gospodarki w przypadku, kiedy rezygnuj oni
z jednego zajcia i rozgldaj si za innym.
Im wiksza jest skala niedopasowania, tym
trudniejsze zadanie stoi przed rynkiem pracy
i tym bardziej prawdopodobne jest, e ludzie
ci pozostan bezrobotni.
Wyszy zasiek dla bezrobotnych moe
skoni wicej osb do wejcia do zasobu siy
roboczej, przesuwajc krzyw LF w prawo na
rysunku 27.3. Co waniejsze, w lewo przesuwa si wtedy take krzywa AJ. Ludzie s duej bezrobotni, bo duej poszukuj odpowiedniej pracy. Oba powody sprawiaj, e
bezrobocie w punkcie rwnowagi si zwiksza. Zwikszenie wysokoci zasikw dla bezrobotnych spowodowao pewien wzrost poziomu naturalnego bezrobocia, jednak by on
mniejszy, ni si niekiedy sdzi.
Bardzo istotn przyczyn zwikszenia si
naturalnego bezrobocia by wzrost wpyww
zwizkw zawodowych, zwaszcza w latach
siedemdziesitych. Podobny skutek miay podatki zwikszajce koszty pracy w przedsibiorstwach i zmniejszajce pace netto pracownikw.
Z tablicy 27.5 wynika, e a do 1980 r.
rzeczywista wielko bezrobocia bya bardzo
zbliona do jego poziomu odpowiadajcego
rwnowadze. Nie jest to zaskakujce, poniewa wanie byo celem prowadzonej wtedy
polityki zarzdzania popytem. Przyczyn
wzrostu bezrobocia przed 1980 r. byy zatem
czynniki podaowe. Jednak pniej sytuacja
si zmienia. Pene determinacji prby usunicia podaowych przyczyn bezrobocia, podejmowane przez kolejne rzdy w Wielkiej Bry
tanii, zapobiegy dalszemu pogarszaniu si sytuacji, co mona uzna za osignicie.
Tablica 27.5 pokazuje rwnie, e kiedy
faktyczne bezrobocie zwikszao si i przekraczao 10%, znaczna jego cz miaa charakter bezrobocia keynesowskiego, czyli e jego
przyczyn by brak popytu. Na przykad, w latach 1981-1987, kiedy faktyczna stopa bezrobocia wynosia 11,1%, jedynie 8,7% stanowio bezrobocie odpowiadajce rwnowadze,
reszt za bezrobocie spowodowane brakiem popytu. Jeli uzmysowimy sobie gboko recesji w latach 1990-1992, kiedy to sto-
Bezrobocie
py bezrobocia znowu osigny poziom dwucyfrowy, to okae si, e Wielka Brytania

znowu dowiadczya znacznego bezrobocia
keynesowskiego.
27.4
Ekonomia podaowa
Keynesici s zdania, e stan niepenego zatrudnienia moe utrzymywa si w gospodarce stosunkowo dugo; okres ten moe wynosi
nawet kilka lat. Monetaryci uwaaj z kolei,
e klasyczny model penego zatrudnienia dotyczy o wiele krtszego okresu. Jednak wszyscy s zgodni, e w dugim okresie na wyniki
osigane przez gospodark mona wpyn jedynie poprzez oddziaywanie zarwno na poziom penego zatrudnienia, jak i na zwizany
z nim poziom produkcji potencjalnej.
Ekonomia
podaowa
zaleca
stosowanie
bodcw mikroekonomicznych w celu
zmiany poziomu penego zatrudnienia, wielkoci produkcji potencjalnej oraz naturalnej
stopy bezrobocia.
Chocia w tym podrozdziale interesuj nas
gwnie sposoby oddziaywania na wysoko
naturalnej stopy bezrobocia, to warto jednoczenie podda analizie szersze implikacje polityki zalecanej przez ekonomi podaowa.
232
Do kwestii czynnikw wyznaczajcych wielko produkcji potencjalnej powrcimy w rozdziale 31.
Obnika
podatku dochodowego
Jednym z podstawowych wtkw podejmowanych przez zwolennikw ekonomii podaowej
s korzyci wynikajce z obniki kracowej
stopy podatku dochodowego.
Kraocowa
stopa
podatku
dochodowego
jest to ta cz kadego dodatkowego funta
dochodu, ktr pastwo zabiera w formie
podatku dochodowego.
Szczegow analiz zagadnienia stp
opodatkowania i bodcw skaniajcych do
pracy przeprowadzilimy w rozdziale 12 (Mikroekonomia). Wskazalimy wwczas, e obnika kracowej stopy opodatkowania i wywoany ni wzrost wynagrodzenia netto za
ostatni godzin pracy skaniaj ludzi do rezygnacji z czasu wolnego i podejmowania pracy.
Temu efektowi substytucyjnemu musi by jednak przeciwstawiony efekt dochodowy. Proporcjonalnie do spadku obcie podatkowych ludzie bd obecnie mogli pracowa
mniej dla osignicia okrelonej, docelowej
stopy yciowej. Ekonomia teoretyczna nie jest
zatem w stanie udowodni, e obnika podatku dochodowego spowoduje wzrost planowanej poday pracy. I rzeczywicie badania
empiryczne najczciej potwierdzaj, e obnika podatkw prowadzi w najlepszym przypadku jedynie do niewielkiego wzrostu poday pracy. Przytoczylimy ju szczegowe informacje na ten temat w rozdziale 12.
Rysunek 27.4 moe by narzdziem analizy skutkw obniki kracowych stp opodatkowania. Wykres funkcji popytu na prac LD
wskazuje, e przedsibiorstwa zgaszaj tym
wiksze zapotrzebowanie na pracownikw, im
nisze s pace realne. Stroma krzywa LF dowodzi z kolei, e wysza paca realna po opo
datkowaniu w najlepszym przypadku prowadzi do niewielkiego tylko wzrostu liczby osb
chccych nalee do zasobu siy roboczej.
Krzywa AJ oznacza liczb ludzi skonnych zaakceptowa ofert pracy zalenie od zmieniajcego si poziomu pacy realnej. Zostaa ona
narysowana dla danej realnej wartoci zasiku
dla bezrobotnych. Pozioma odlego midzy
liniami AJ i LF, tzn. liczba osb nalecych do
zasobu siy roboczej i odrzucajcych ofert}
pracy, zmieniajca si zalenie od poziomu
pacy realnej (inaczej wielko bezrobocia
dobrowolnego), spada wic w miar wzrostu
Makroekonomia
pacy realnej w stosunku do ustalonego poziomu zasiku dla bezrobotnych. Wykres pokazuje zatem, e zmniejszenie wzgldnej wysokoci zasiku dla bezrobotnych, czyli tzw. stopy
zastpienia, prowadzi do spadku bezrobocia
dobrowolnego.
Zamy, e kracowa stopa podatku dochodowego odpowiada pionowemu odcinkowi
AB. W stanie rwnowagi zatrudnienie wyniesie wwczas M f Dlaczego? Poniewa podatek
dochodowy powoduje powstanie rozpitoci
midzy wynagrodzeniami brutto wypacanymi
przez przedsibiorstwa a pacami netto otrzymywanymi przez pracownikw (tzw. klin''
podatkowy przyp. tum.). Gdy zatrudnienie
osiga poziom N { , pracodawcy s zadowoleni,
e mog wynaj tak ilo pracy za pac
brutto W j . Po odjciu stopy podatku dochodowego AB, Nl pracownikw jest skonnych
przyj oferty pracy za pac netto w3, zatem
Nl jest poziomem rwnowagi dla zatrudnienia. Poziomy odcinek BC oznacza naturalna
wielko bezrobocia, tzn. liczb pracownikw
wchodzcych w skad zasobu siy roboczej
i nie chccych pracowa za obowizujc na
rynku stawk wynagrodzenia netto.
Aby pokaza rezultat obniki kracowej
stopy opodatkowania, zamy, e podatek
dochodowy zosta zlikwidowany. Paca brutto
pokrywa si teraz z wynagrodzeniem otrzymywanym przez pracownika na rk", a nowym punktem rwnowagi na rynku pracy jest
E. Zauwamy, e zmieniy si dwie wielkoci.
Po pierwsze, podnis si poziom zatrudnienia
233
RYSUNEK [ 27.4
Obnika kracowej stopy

podatku dochodowego
Podatek dochodowy sprawia, e paca netto otrzymywana przez gospodarstwa domowe jest nisza
ni paca brutto pacona przez przedsibiorstwa.
Odcinek AB jest miar sumy paconego przez kadego z pracownikw podatku dochodowego, a wielko zatrudnienia w punkcie rwnowagi wynosi Nl7
to znaczy tyle, ile s skonne zaoferowa gospodarstwa domowe przy pacy netto wynoszcej w3 i ile
-vynosi popyt przedsibiorstw w przypadku, gdy
oaca brutto jest rwna w,. Jeeli paca po opodatkowaniu wynosi w3, to naturalna wielko bezrobocia jest rwna BC. Gdyby podatek dochodowy zosta
zlikwidowany,
punktem rwnowagi
byby
punkt E. Zatrudnienie wzrosoby z Nt do N2, a naturalne bezrobocie spadoby z BC do EF. Zalenie od
ustalonego
poziomu
zasiku
dla
bezrobotnych
wzrost pacy netto z w3 do w2 powoduje mniejszy
lub wikszy spadek bezrobocia dobrowolnego.
Podobny efekt zostaby osignity, gdyby,

zamiast obnia podatek dochodowy, zmniejszono zasiek dla bezrobotnych. Przy danej
funkcji poday pracy LF mniej osb decydowaoby si teraz na niepodejmowanie pracy
przy kadym poziomie pacy realnej. Linia
AJ, obrazujca skonno do podjcia pracy,
przesunaby si zatem w prawo. W efekcie
wzrsby poziom zatrudnienia odpowiadajcy
stanowi rwnowagi (a zatem take poziom
produkcji potencjalnej) i w wyniku spadku
stopy zastpienia nastpioby zmniejszenie
naturalnej stopy bezrobocia.
Jaki wpyw na rynek pracy wywaraby
zmiana wielkoci wpat na fundusz ubezpiecze
spoecznych,
dokonywanych
przez
przedsibiorstwa i przez pracownikw? Chodzi o obowizkowe wpaty na rzecz pastwowych programw ubezpiecze zdrowotnych
i ubezpiecze przeciwko bezrobociu. Dziaaj
one podobnie jak podatek dochodowy, tworzc rnic AB midzy cakowitym kosztem
zatrudnienia kolejnego pracownika ponoszonym przez przedsibiorstwo a otrzymywan
przez niego pac netto. Na rysunku 27.4 wida, e obnienie tych wpat doprowadzi do
wzrostu zatrudnienia oraz podwyki pacy
netto w punkcie rwnowagi, natomiast obni
si wwczas stopa zastpienia i naturalna stopa bezrobocia.
Inne rodki oddziaywania

na poda pracy
v punkcie rwnowagi. Po drugie, mimo e

wiksza liczba osb naley teraz do zasobu
siy roboczej, bo paca netto wzrosa z vv 3 do
w 2 , naturalna stopa bezrobocia obniya si,
;zemu odpowiada przejcie z odcinka BC do
?dcinka EF. Wzrost pacy netto w stosunku do
zasiku dla bezrobotnych (spadek stopy zastpienia) powoduje spadek bezrobocia dobrowolnego.
Bezrobocie
Na rysunku 27.3 pokazalimy, e ograniczajc

poda pracy, zwizki zawodowe s w stanie
zmusi przedsibiorstwa do przesunicia si
w gr po ich krzywej popytu na prac. W rezultacie paca realna w punkcie rwnowagi
bdzie wysza, zatrudnienie za bdzie mniejsze. Poniewa wysza paca realna prowadzi
do zmniejszenia zatrudnienia, lecz jednoczenie (nieco) zwiksza liczb osb chccych
zasili zasb siy roboczej, stwierdzilimy, e
podnoszc pace realne zwizki zawodowe powoduj tym samym wzrost naturalnej
stopy bezrobocia. Pracownicy opowiadaj si
234
RAMKA | 27.2
Czy marchewka podatkowa spenia swoj rol?

Wyniki wczeniejszych bada empirycznych
Nisza kracowa stopa opodatkowania sprawia, e ludzie dokonuj substytucji czasu wolnego
prac. Jednak obniki podatkw zwikszaj take dochody pracownikw. Efekt dochodowy
sprawia, e d oni do wyduenia czasu wolnego, a zatem do skrcenia czasu pracy. W przypadku osb ju zatrudnionych czny wpyw tych efektw na dugo czasu pracy jest niewielki.
Nieco inaczej jest w przypadku osb podejmujcych decyzj, czy w ogle pracowa. W rozdziale 12 (Mikroekonomia) wykazalimy, e wzrost pacy netto, spowodowany np. obnieniem podatkw, skoni wiksz liczb ludzi do wejcia w skad zasobu siy roboczej, zmniejszajc znaczenie staych kosztw podjcia pracy (koszty dojazdw, zapewnienie opieki nad dziemi, rezygnacja z pomocy spoecznej).
Wyniki bada empirycznych obejmujcych gospodark brytyjsk przed 1980 r. dowodz, e
obniki podatkw nie wpywaj na decyzje o zwikszeniu poday pracy, podejmowane przez
mczyzn i samotne kobiety. Jednak w przypadku zamnych kobiet wysza paca netto zachca
do wejcia w skad zasobu siy roboczej, cho sia oddziaywania tego czynnika nie jest dua.
Reforma podatkowa Margaret Thatcher

W latach osiemdziesitych rzd Margaret Thatcher zapocztkowa realizacj wielkiego programu obniek podatkw i reformy systemu podatkowego. Realna warto ulg i odlicze zmniejszajcych podstaw opodatkowania dochodw osobistych wzrosa o 25%. Podstawowa stopa
podatku dochodowego zostaa obniona z 33% do 25%, za stopa najwysza z 83% do 40%.
Wielu politykw oczekiwao znacznego wzrostu poday pracy, jednak wikszo ekonomistw
bya nastawiona sceptycznie, wskazujc na dowiadczenia z przeszoci.
Wyniki realizacji programu Margaret Thatcher zostay poddane ocenie przez C.V. Browna
w pracy The 1988 Tax Cuts, Work Incentives and Revenue, Fiscal Studies" 1988. Brown
stwierdzi, e znaczne zwikszenie ulg podatkowych spowodowao wzrost poday pracy o mniej
ni p procenta. Obnienie podstawowej stopy podatku dochodowego nie miao na poda pracy
adnego zauwaalnego wpywu. Drastyczna obnika kracowej stopy podatku paconego przez
najlepiej zarabiajcych tylko w niewielkim stopniu pobudzia wzrost oferowanej przez nich poday pracy. Wyniki reformy podatkowej potwierdziy przewidywania ekonomistw, nie odbiegajc od uksztatowanych w przeszoci prawidowoci.
J
zbiorowo za wyszymi pacami i wikszym

bezrobociem.
W odwrotnej sytuacji osabienie potgi
zorganizowanej pracy doprowadzi do obnienia naturalnej stopy bezrobocia. Zwizki zawodowe stan si mniej skuteczne w ograniczaniu poday pracy i wymuszaniu wysokich
pac. Wynika std, e kada interwencja pastwa na rynku pracy, ktrej celem jest osabienie monopolistycznych wpyww zwizkw
zawodowych, powinna zosta uznana za element polityki podaowej, zmierzajcej do ob-
Makroekonomia
235
nienia naturalnej stopy bezrobocia i zwikszenia zatrudnienia odpowiadajcego rwnowadze oraz do wzrostu potencjalnej produkcji.
Wskazalimy wczeniej, e bezrobocie
frykcyjne i bezrobocie strukturalne s wanymi skadowymi naturalnej stopy bezrobocia.
rodki zmierzajce do zmniejszenia tych rodzajw bezrobocia powinny zatem zosta wczone do arsenau ekonomii podaowej. Ich
celem jest przesunicie linii AJ w prawo, ku
krzywej poday pracy LF.
Do rodkw tych nale take subwencje
umoliwiajce dotknitym zwolnieniami pracownikom przekwalifikowanie si, pomoc
pastwa absolwentom szk w podnoszeniu
kwalifikacji i zdobywaniu pierwszych dowiadcze zawodowych, a take specjalne
przedsiwzicia majce zachci bezrobotnych dugo korzystajcych z zasikw do powrotu do zasobu siy roboczej. Przyczyniajc
si do lepszego dostosowania siy roboczej do
potrzeb pracodawcw, posunicia te umoliwiaj przedsibiorstwom oferowanie takich
warunkw pacowych, ktre bezrobotni uznaj za moliwe do zaakceptowania. Innymi
sowy, rodki tego typu obniaj poziom bezrobocia dobrowolnego. Rozdzia 12 zawiera
wicej szczegowych informacji na temat
nowoczesnych narzdzi polityki gospodarczej, majcej zwikszy poda pracy. Pom
swojej pamici i powtrnie przeczytaj ramk 12.3.
Metody oddziaywania na
na prac
popyt
Ekonomia podaowa usiuje odwrci kierunek tej zalenoci. Jeeli przedsibiorstwa

zostan zachcone do zainstalowania nowoczesnego wyposaenia kapitaowego, to krzywa popytu na prac przesunie si w gr.
Stawka pac odpowiadajca stanowi rwnowagi wzronie, a naturalna stopa bezrobocia
spadnie. Co mogoby wywoa tego rodzaju
podany skutek?
Wiemy, e na popyt inwestycyjny przedsibiorstw wpywaj trzy czynniki: oczekiwania co do wielkoci przyszej produkcji i zyskw, koszt nowych dbr kapitaowych i stopa
procentowa. Pastwo jest w stanie oddziaywa na cen nowych dbr kapitaowych za
pomoc dotacji (subwencje inwestycyjne) lub
ulg podatkowych. Na przykad, przedsibiorstwa mog uzyska zgod na odpisywanie
kosztu zakupu nowych dbr kapitaowych od
swojego zysku przed opodatkowaniem, co
zmniejsza wysoko paconego przez nie podatku dochodowego.
Ponadto, pastwo moe prbowa obniy
stop procentow. Czy jednak oddziaywania
na poziom stopy procentowej nie naley zaliczy do rodkw zarzdzania popytem, nie
za do narzdzi stosowanych przez zwolennikw ekonomii podaowej?
Odpowied brzmi nie w dugim okresie. Jeeli gospodarka osigna stan penego
zatrudnienia, to celem obnienia stopy procentowej nie jest zwikszenie popytu globalnego. Chodzi raczej o zmian struktury popytu globalnego odpowiadajcego stanowi penego zatrudnienia i zwikszenie w nim
Do tej pory przedmiotem naszego zainteresowania byy czynniki oddziaujce na poda

pracy. Teraz zajmiemy si popytem na prac
zgaszanym przez przedsibiorstwa. W poprzednim rozdziale przekonalimy si, e
ujemny szok podaowy moe zmniejszy pochodny popyt na prac. Na rysunku 27.4 odpowiada temu przesunicie w d krzywej popytu na prac LD.
Sprbuj skonstruowa wykres, ktry zilustruje ten efekt. Pomi podatek dochodowy
i zacznij od punktu E na rysunku 27.4. Jeeli
narysujesz wykres prawidowo, to odkryjesz
dwie rzeczy. Po pierwsze, przesunicie w d
krzywej LD oznacza zmniejszenie zatrudnienia w punkcie rwnowagi. Po drugie, poniewa pace realne, odpowiadajce stanowi rwnowagi, spadaj, musi zwikszy si stopa zastpienia, co powoduje wzrost naturalnej
stopy bezrobocia. Niektrzy z zagroonych
redukcj pracownikw zdecyduj si raczej
przej na zasiek, ni pracowa za nisz
stawk pacy.
Bezrobocie
236
udziau inwestycji. Oznacza to oczywicie, e

udzia niektrych innych skadnikw popytu
globalnego musi si zmniejszy; w przeciwnym razie nadmierny popyt na dobra spowoduje po prostu wzrost cen, spadek realnej poday pienidza i ponowny wzrost stopy procentowej.
W tym podrozdziale rozwaalimy moliwo uycia narzdzi ekonomii podaowej
w celu obnienia naturalnej stopy bezrobocia.
W dugim okresie istniej szanse sukcesu, jednak w krtkim okresie zastosowanie wielu narzdzi, np. rodkw majcych zwikszy zasb kapitau, nie da liczcych si wynikw.
Obnienie zasiku dla bezrobotnych jest jednym z niewielu rodkw polityki podaowej,
ktry przynisby natychmiastowy efekt. Godnym poaowania uczynioby ono jednak los
tych, ktrzy nadal nie mogliby znale pracy.
27.5
Likwidacja bezrobocia
keynesowskiego
Zamy, e pastwo pobudza wzrost popytu
globalnego. Jaki wpyw wywaroby to na zatrudnienie i na poziom bezrobocia w gospodarce, w ktrej istniej nie wykorzystane zdolnoci wytwrcze i bezrobocie typu keynesowskiego? Odpowied na to pytanie zaley min.
od tego, ktre skadniki popytu globalnego
wzrosy. Wzrost wydatkw pastwa na zatrudnienie dodatkowych funkcjonariuszy policji w wikszym stopniu podniesie zatrudnienie ni taki sam wzrost wydatkw przezna-
TABLICA
czonych na elektrownie atomowe, ktrych

budowa jest bardzo kapitaochonna.
Niezwykle wane jest rwnie zrozumienie cyklicznej natury zwizku midzy popytem a produkcj, zatrudnieniem i bezrobociem. Zwikszenie cznego popytu o 1%
zwykle nie doprowadzi do takiego samego
wzrostu zatrudnienia lub spadku bezrobocia
o jeden punkt procentowy. Tablica 27.6 opisuje dwa okresy gwatownego wzrostu popytu
oraz dwa okresy jego rwnie gwatownego
spadku. W praktyce okresom oywienia towarzyszy pocztkowo szybkie wyduanie zmian
roboczych i wzrost liczby przepracowanych
godzin. Kryzysy z kolei prowadz do rezygnacji z pracy w nadgodzinach, wprowadzenia
skrconego dnia (tygodnia) pracy i wyranego
spadku liczby przepracowanych godzin.
Tablica potwierdza zatem, e zmiany popytu i produkcji prowadz do mniejszych
zmian zatrudnienia. Jeli produkcja wzrosa
o 17% pomidzy drugim kwartaem 1992 r.
a drugim kwartaem 1998 r., to zatrudnienie
zwikszyo si tylko o 7%. Co wicej, zmiany
zatrudnienia nie doprowadziy do odpowiednich zmian bezrobocia. Ostatnie dwa wiersze
tablicy wskazuj, e szybki wzrost lub spadek
zatrudnienia prowadzi do znacznie mniejszych zmian bezrobocia.
27.6
Wielko produkcji, zatrudnienia i bezrobocia

Skumulowana zmiana
Realnego PKB (%)
Zatrudnienia (%)
Liczby zatrudnionych (min)
liczby bezrobotnych (min)
II/1979-II/1981
-7,8
-6,3
- 1,7
+ 1,4
H/1986-II/1988
+ 9,1
+ 2,5
+ 0,5
-0,9
II/1990-II/1991
-3,4
-2,9
-0,7
+ 0,6
IV/1992-II/1998
+ 16,8
+ 6,8
+ 1,5
- 1,2
Uav 'oekonomia
237
RAMKA 27.3
Wykresy, ktrych Komisja Europejska
nie odway si opublikowa"
Bruksela podzielona przez spr o rynek pracy kontrowersyjny raport, wskazujcy na zakcenia normalnego dziaania rynku pracy jako na przyczyn bezrobocia, podzieli Komisj Europejsk", donosi Financial Times". Gazeta szczegowo informowaa o sporze tych, ktrzy sdz, e deregulacja rynku pracy doprowadzi do zmniejszenia bezrobocia w Europie (a zatem
chccych, aby Komisja upublicznia dwa wykresy pokazane poniej), z tymi, ktrzy uwaaj, e
nie ma prostego zwizku przyczynowego pomidzy stopniem regulacji rynku pracy a poziomem
naturalnego bezrobocia (a zatem prbujcych nie dopuci do publikacji tych wprowadzajcych w bd" wykresw). Pierwszy wykres dotyczy 14 krajw czonkowskich Unii Europejskiej
i pokazuje korelacj pomidzy stopniem regulacji rynku pracy a odsetkiem siy roboczej pozbawionej pracy. Drugi obejmuje grup wybranych krajw OECD i opisuje korelacj stopy zatrudnienia i kosztu zwolnienia pracownika. Wykresy dowodz, e wysokiemu stopniowi regulacji
i wysokiemu kosztowi zwolnie towarzyszy nisza stopa zatrudnienia. Jeli korelacja oznaczaaby istnienie zwizku przyczynowego, mielibymy tu do czynienia z rozstrzygajcym argumentem za deregulacja.
Zamy, e musisz uzasadni konieczno kontynuowania regulacji rynku pracy. Od czego

zaczby? Jest jasne, e jeli rynek pracy dziaaby bez zakce, to nie wystpowaaby potrzeba interwencji i e przyczyn regulacji moe by ch skompensowania ewentualnej zawodnoci rynku i zwikszenia w ten sposb efektywnoci. W krajach, w ktrych zawodno rynku jest
najwiksza, zakcenia s najwiksze, a stopy zatrudnienia najnisze, jednoczenie za zakres
Bezrobocie
238
regulacji jest najwikszy, poniewa pastwo interweniuje, chcc usun najbardziej dotkliwe
skutki zakce. Oczywicie, aby argumentacja ta bya przekonujca, musiaby wskaza rodzaj
tych zakce (sia rynkowa najwikszych pracodawcw, efekty zewntrzne towarzyszce szkoleniu pracownikw itp.) i wyjani, dlaczego konkretne formy regulacji powoduj popraw,
a nie pogorszenie sytuacji. Okazaoby si, e albo jeste w stanie tego dokona, albo nie. Debata o regulacji rynku pracy w Europie cigle trwa...
V _______________________________________________________________________ J
Jedn z przyczyn tego zjawiska jest efekt

pracownika.
Gdy bezrobocie
jest wysokie i dalej wzrasta, na pewne osoby,
ktre chtnie podjyby prac, wpywa to tak
deprymujco, e rezygnuj z jej poszukiwania. Poniewa nie s one ju zarejestrowane
jako poszukujce pracy, nie wcza si ich do
zasobu siy roboczej i nie traktuje jako bezrobotnych. Odwrotnie, w okresie dobrej koniunktury wielu ludzi, ktrzy w przeszoci
zrezygnowali z poszukiwania pracy, powraca
do zasobu siy roboczej, poniewa teraz szansa znalezienia dobrej pracy jest znacznie
wiksza. Wanie dlatego w okresie oywienia
i w trakcie kryzysw dane o wielkoci zarejestrowanego zatrudnienia wykazuj wiksze
zmiany ni dane dotyczce bezrobocia.
zniechconego
( 27.6 '
Prywatny i spoeczny
koszt bezrobocia
W tej czci rozdziau analizujemy prywatny
i spoeczny koszt bezrobocia. Zaczniemy od
kosztu prywatnego.
ni obrony obywateli przed ndz w brytyjskim pastwie dobrobytu.

Czy istniej inne korzyci wynikajce ze
statusu bezrobotnego? Po pierwsze, czas wolny ma swoj warto. Rezygnujc z pracy,
niektrzy ujawniaj, e dodatkowy czas wolny
ma dla nich wiksz warto ni dodatkowy
dochd, ktrym dysponowaliby, podejmujc
prac. Po drugie, cz osb oczekuje, e po
przejciowym okresie pozostawania na zasiku znajdzie lepsz prac. Te przysze korzyci
musz zosta przeciwstawione biecemu
kosztowi w postaci niszego dochodu rozporzdzalnego.
Kiedy ludzie s bezrobotni przymusowo,
sytuacja ulega zmianie. Bezrobocie przymusowe oznacza, e chcieliby oni pracowa za obowizujc na rynku pac, jednak nie mog
znale pracy ze wzgldu na nadmiern poda
siy roboczej przy tej pacy. Wskutek bezrobocia sytuacja materialna tych osb si pogarsza.
Podzia bezrobocia na dobrowolne i przymusowe jest wany, poniewa moe on wpywa na nasz ocen tego, jak wiele uwagi naley powici problemowi bezrobocia. Jeeli
Prywatny koszt bezrobocia

Istotne jest rozrnianie bezrobocia dobrowolnego i przymusowego. Jeeli ludzie s bezrobotni dobrowolnie, to oznacza, e uwaaj, i
lepiej pozosta bezrobotnym, ni przyj ofert pracy za obowizujc na rynku stawk
pac. W tych okolicznociach prywatny koszt
bezrobocia (paca utracona z powodu niepod
jcia pracy) jest mniejszy ni prywatne korzyci wynikajce z bycia bezrobotnym. Co to za
korzyci?
Bezrobotny jest uprawniony do otrzymywania patnoci transferowych od pastwa.
Wystpuj one w dwch postaciach. Pracownicy, ktrzy dokonywali kiedy wpat na pastwowy program ubezpiecze, maj prawo do
zasiku dla bezrobotnych przez pierwszych
12 miesicy od chwili, gdy stracili prac. Po
upywie tego okresu staj si uprawnieni do
zasiku uzupeniajcego, ktry jest ostatni li-
Makroekonomia
239
RAMKA | 27.4
Histereza a wysokie bezrobocie w Europie
Konstraujc krzywe popytu i poday, zakada si, e s one od siebie niezalene. Wykres funkcji
poday pracy (skonnoci do podjcia pracy) AJ informuje o liczbie osb chccych pracowa
przy rnej wysokoci pacy realnej. Jego pooenie nie zaley od pooenia wykresu funkcji
popytu na prac LD i odwrotnie. Jednak zaoenie to moe okaza si bdne.
Na poniszym rysunku punktem rwnowagi jest pocztkowo E. Pniej co sprawia, e
krzywa popytu na prac przesuwa si w lewo: z pooenia LD do LD'. Przypumy, e powoduje
to z kolei trwa obnik poday pracy: krzywa AJ przesuwa si do pooenia AJ'. Kiedy popyt
na prac powraca do swojego pierwotnego poziomu LD, nowym punktem rwnowagi okazuje
si F, a nie E . Krtki epizod w historii gospodarki spowodowa zmian stanu jej rwnowagi
dugookresowej.
Histereza pojawia si w gospodarce wwczas, gdy jej rwnowaga dugookresowa zaley od

tego, co dziao si z ni w krtkim okresie.
Histereza jest moliwym wyjanieniem przyczyn wysokiego i trwaego bezrobocia
m Europie. Przyjrzyjmy si teraz niektrym z kanaw oddziaywania histerezy na poziom bezrobocia.
Swoi I obcy"
..Obcymi" s bezrobotni (pozbawieni pracy). Jedynie majcy prac swoi" bior udzia
P negocjacjach pacowych. W wyjciowym stanie rwnowagi E prac ma wielu swoich", ktrzy dbaj o to, aby paca realna bya wystarczajco niska, co chroni ich miejsca pracy. Kiedy pojawia si recesja, krzywa LD przesuwa si do pooenia LD'. Niektrzy swoi" zostaj zwolnieni i staj si obcymi". W rozdziale 26 pokazalimy, w jaki sposb dziaanie mechanizmu rynkowego spowoduje w kocu odbudow popytu do poprzedniego poziomu LD. Jednak teraz
bezrobocie
240
W punkcie wyjcia. Wykorzystuj oni swoj rzadko", domagajc si

wyszych pac i rezygnujc z wywierania nacisku na ponowne zatrudnienie
W punkcie F gospodarka wpada w puapk rwnowagi przy wysokich pacach
zatrudnieniu. Sytuacja jest teraz odwrotna ni w punkcie E, w ktrym rwnowaga wystpowaa przy niskich pacach i duym zatrudnieniu. Z tej puapki rwnowagi na niskim poziomie mog stopniowo wyprowadzi gospodark tylko dziaajce w dugim okresie rodki
polityki podaowej, ktrych celem jest zamanie siy swoich" (np. ograniczenie ochrony
miejsc pracy).
Zniechceni pracownicy
Pocztkowo punktem rwnowagi gospodarki jest znowu E. Sia robocza jest wykwalifikowana
i aktywna. Przejciowa recesja powoduje bezrobocie. Jeeli recesja przeciga si, to pojawia si
bezrobocie dugookresowe, a ludzie trac nawyk poszukiwania pracy. Podobnie jak poprzednio,
kiedy popyt wzrasta, okazuje si, e poda pracy zmniejszya si na stae i punktem rwnowagi
jest F, a nie E. Skuteczne okazuj si wwczas tylko dugookresowe rodki zalecane przez ekonomi podaow, ktrych celem jest odbudowa aktywnych postaw wobec pracy.
Poszukiwania i niedopasowanie
Kiedy w punkcie E bezrobocie jest niskie, przedsibiorstwa usilnie poszukuj rzadkich" pracownikw, a potencjalni pracownicy szukaj dobrej pracy. Recesja sprawia, e przedsibiorstwa
zgaszaj mniej ofert pracy, a pracownicy uwiadamiaj sobie, e poszukiwanie pracy to czysta
strata czasu. Kiedy popyt zostaje odbudowany, zarwno przedsibiorstwa, jak i pracownicy s
ju przyzwyczajeni do obnionej aktywnoci w poszukiwaniach pracy. Sprawia to, e powstaje
mniej nowych miejsc pracy.
Zasb kapitau
W punkcie E gospodarka dysponuje du iloci kapitau, a wic wydajno pracy jest wysoka
i przedsibiorstwa potrzebuj wielu pracownikw. W czasie przejciowej recesji przedsibiorstwa podejmuj programy oszczdnociowe, ograniczajc inwestycje. Kiedy popyt ponownie si
oywia, zasb kapitau w przedsibiorstwach trwale si zmniejszy, a zatem popyt na prac, ktry zaley od wielkoci kracowego produktu pracy, nigdy nie powrci do swojego pierwotnego
poziomu. W efekcie, tak jak we wczeniej opisanych sytuacjach, gospodarka wraca do stanu
rwnowagi przy niszym poziomie zatrudnienia ni w punkcie E.
Skutki histerezy dla polityki gospodarczej

Wszystkie przedstawione wyjanienia prowadz do wniosku, e przejciowe ograniczenie popytu powoduje trway spadek zatrudnienia i produkcji oraz wzrost naturalnej stopy bezrobocia. Ma
to dwie implikacje dla polityki gospodarczej. Po pierwsze, skoro ju problem pojawi si, niebezpieczna moe by prba rozwizania go przez proste zwikszenie popytu globalnego. Zanim
poda dugookresowa bdzie w stanie zareagowa, pojawi si wysoka inflacja. Potrzeba wiele
czasu, aby rodki zalecane przez zwolennikw ekonomii podaowej dla przywrcenia pierwotnej wielkoci poday globalnej ujawniy swoj skuteczno. Po drugie, wanie dlatego, e pro-
Makroekonomia
241
btem jeeli ju si pojawi jest tak trudny do rozwizania, jeszcze waniejsze jest, aby
rrzede wszystkim nie dopuci do spadku popytu. Nagroda za skuteczne zarzdzanie popytem
est tu wysza ni w gospodarce z jednym stanem rwnowagi dugookresowej, w ktrej wszystko, o co si gra, to dugo okresu, jaki jest potrzebny, aby gospodarka powrcia do wyjciowego punktu rwnowagi.
.
_______________________________________________________________________________
bezrobocie ma charakter przymusowy, to staje

:e ono bardziej dolegliwe dla objtych nim
:sb i silniejsza staje si potrzeba udzielenia
im pomocy.
Spoeczny koszt bezrobocia

Ponownie posuymy si tu podziaem bezrobocia na dobrowolne i przymusowe. Jeeli
bezrobocie ma charakter dobrowolny, to jednostki ujawniaj tym samym, e wol by
bezrobotne. Czy oznacza to, e bezrobocie
est take korzystne dla spoeczestwa jako
:aoci?
Istnieje jedna oczywista rnica midzy
korzyci indywidualn a korzyci spoeczn. Dla jednostki zasiek dla bezrobotnych
: zasiek uzupeniajcy s czci korzyci
zwizanych z pozostawaniem bezrobotnym.
Te patnoci transferowe nie s jednak wcale
korzyci dla spoeczestwa jako caoci.
Mog one uly sumieniu zbiorowoci poruszonej ndz i nierwnoci dochodw, jednake nie s to patnoci za dostarczone dobra
czy usugi, ktre inni czonkowie spoeczestwa mogliby skonsumowa. W tym sensie
rwgld, e powinnimy wspiera bezrobotnych, oznacza zgod na poniesienie kosztu
w postaci nieefektywnej alokacji zasobw, poprzez stworzenie bodcw do nadmiernego
A zrostu bezrobocia dobrowolnego.
Nie oznacza to jednak, e spoeczestwo
powinno wybra drug skrajno i prbowa
cakowicie zlikwidowa bezrobocie dobrowolne. Po pierwsze, to wanie spoeczestwo ma
pene prawo do wartociujcej decyzji o zapewnieniu pewnego rozsdnego poziomu ycia dla bezrobotnych i to niezalenie od zwizanego z tym kosztu w postaci nieefektywnej
alokacji zasobw. Po drugie, jeeli nawet postawimy na efektywn alokacj zasobw, to
okae si, e zapewniajcy efektywno poziom bezrobocia dobrowolnego jest z pewnoci wyszy od zera.
W nieustannie zmieniajcej si gospodarce
waciwi ludzie powinni trafi do waciwych
zawodw. Rozwizanie tego problemu pozwala spoeczestwu jako caoci wytwarza wicej produktw. W rozwijajcej si gospodarce
zamroenie istniejcej struktury zatrudnienia
3ezrobocie
doprowadzioby ostatecznie do niedostosowania poday pracy do popytu na ni. Zmuszenie

ludzi do przejcia przez czyciec" bezrobocia
jest jednym ze sposobw, za pomoc ktrych
spoeczestwo dokonuje realokacji siy roboczej, kierujc j do bardziej odpowiednich
miejsc pracy i zwikszajc w ten sposb produkcj cakowit w dugim okresie. Jeeli zasiki dla bezrobotnych sprawiaj, e proces ten
przebiega bardziej pynnie, to spoeczestwo
moe na tym skorzysta.
Na podkrelenie zasuguj jeszcze dwa
wnioski pynce z naszej wczeniejszej analizy
rynku pracy. Po pierwsze, nawet w okresach
wysokiego bezrobocia strumienie dopyww
i odpyww do/z zasobu bezrobotnych s bardzo due w porwnaniu z wielkoci samego
zasobu. Po drugie, ludzie, ktrym nie uda si
szybko wydosta z zasobu bezrobotnych, maj
mae szanse znalezienia pracy w okresie zaamania koniunktury: odsetek bezrobotnych, ktrzy pozostawali bez pracy duej ni rok, by
w latach dziewidziesitych znacznie wyszy
ni w kocu lat siedemdziesitych, kiedy poziom bezrobocia by o wiele niszy.
Przymusowe (keynesowskie) bezrobocie
oznacza jeszcze wyszy koszt spoeczny. Poniewa gospodarka produkuje mniej dbr, ni
242
pozwalaj na to jej moliwoci, mamy do czynienia z marnotrawstwem, tj. rezygnacj ze

strumienia produktw, ktre mogyby by wytworzone, gdyby bezrobotni znaleli prac. Co
wicej, poniewa bezrobocie typu keynesowskiego ma charakter przymusowy, mona za-
oy, e powoduje ono wicej Judzkiego cieri strat psychicznych ni bezrobocie dobrowolne. Chocia jest to czynnik trudny dc
ilociowego oszacowania, powinno go si
rwnie uwzgldnia jako cz spoecznego
kosztu bezrobocia.
pienia
P
Podsumowanie
1. Ludzie mog pracowa, by bezrobotni albo te pozostawa poza zasobem siy roboczej.
Poziom bezrobocia ronie wtedy, kiedy dopywy do zbioru bezrobotnych s wiksze ni odpywy. Dopywy i odpywy te s due w stosunku do wielkoci bezrobocia.
2. Kiedy bezrobocie wzrasta, wtedy redni okres pozostawania bez pracy si wydua.
3. Bezrobocie obejmuje w wikszym stopniu mczyzn ni kobiety. Stopy bezrobocia
w przypadku pracownikw, zwaszcza modych, s wyranie wysze od redniej.
4. Rozrniamy bezrobocie frykcyjne, strukturalne, klasyczne oraz wynikajce z niedostatku
popytu. Zgodnie z rozpowszechnion, wspczesn terminologi pierwsze trzy rodzaje bezrobocia skadaj si na bezrobocie dobrowolne, za rodzaj ostatni to bezrobocie przymusowe, typu keynesowskiego. Naturalna stopa bezrobocia odpowiada poziomowi bezrobocia
dobrowolnego w sytuacji rwnowagi.
5. W dugim okresie stae zwikszanie si bezrobocia musi odzwierciedla wzrost naturalnej
stopy bezrobocia. Natomiast w czasie stosunkowo krtkich recesji wane jest rwnie bezrobocie keynesowskie.
6. Zwolennicy ekonomii podaowej chc zwiksza poziom zatrudnienia odpowiadajcy stanowi rwnowagi i produkcj potencjaln, a take obnia naturaln stop bezrobocia. Posuguj si w tym celu bodcami ekonomicznymi na poziomie mikroekonomicznym. Zalecaj gwnie obniki podatku dochodowego, zmniejszenie wysokoci zasiku dla bezrobotnych, pomoc finansow dla chccych si przekwalifikowa i zmieni prac, subsydia dla
inwestorw, a take takie rodki, jak obnika stp procentowych powizana z obnieniem
wydatkw pastwa, ktrych celem jest zwikszenie udziau inwestycji w popycie globalnym odpowiadajcym stanowi penego zatrudnienia.
7. Wzrost produkcji o 1% spowoduje o wiele mniejszy spadek bezrobocia typu keynesowskiego. Cz dodatkowej produkcji pojawi si dziki pracy w nadgodzinach. W okresie spadku
bezrobocia niektrzy ludzie, do tej pory praktycznie wchodzcy do zasobu siy roboczej,
cho nie zarejestrowani, znowu zaczn rozglda si za prac.
8. Histereza oznacza, e krtkookresowe zmiany mog wpyn na zmian pooenia punktu
rwnowagi dugookresowej w gospodarce. Zjawisko to moe wyjania, dlaczego recesja
w Europie spowodowaa znaczny wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
9. Dobrowolnie bezrobotni swoim zachowaniem sygnalizuj wprawdzie, e zwizane
z bezrobociem prywatne korzyci przewyszaj prywatny koszt w postaci utraconej pacy,
jednak spoeczestwo jako cao nie odnosi adnej bezporedniej korzyci z wypacanych
zasikw dla bezrobotnych. Jednostki traktuj je jako osobist korzy zwizan ze statusem bezrobotnego. Niemniej jednak spoeczestwo nie miaoby adnego poytku z obnienia naturalnej stopy bezrobocia do zera. Pewna korzy spoeczna z przejciowego bezro-
Makroekonomia
243
bocia w postaci podwyszonej wydajnoci pracy jest wynikiem lepszego dostosowania si

ludzi o okrelonych kwalifikacjach do istniejcego popytu na prac.
10. Bezrobocie typu keynesowskiego ma charakter przymusowy; chcce pracowa jednostki
traktuj je zatem jako dolegliwo. Dla spoeczestwa bezrobocie to oznacza marnotrawstwo w postaci nie wytworzonych produktw. Spoeczestwo moe by rwnie poruszone
ludzk ndz, powodowan przez bezrobocie przymusowe.
11. W wikszoci krajw europejskich bezrobocie jest od pewnego czasu na wysokim poziomie.
P
Podstawowe pojcia
Sia robocza 213
Stopa bezrobocia 213
Zniechceni pracownicy 215
3ezrobocie frykcyjne 216
Bezrobocie strukturalne 216
Bezrobocie wynikajce z niedostatku popytu (keynesowskie)
Bezrobocie klasyczne 217
Naturalna stopa bezrobocia 217
Pracownik przymusowo bezrobotny 218
Ekonomia podaowa 221
Kracowa stopa podatku dochodowego 222
Histereza 229
216
Z
Zadania sprawdzajce
1. Na czym polega efekt zniechconego pracownika"? Podaj dwie przyczyny tego zjawiska.
2. Przecitny czas pozostawania bez pracy wzrasta w trakcie kryzysu. Wynika std, e problem polega na wolniejszym odpywie z zasobu bezrobotnych, nie za na szybszym dopywie". Czy zgadzasz si z t opini?
5. Dlaczego bezrobocie wrd nastolatkw jest tak due?
4. Rozpowszechnienie si mikroprocesorw powoduje cigy wzrost bezrobocia". Przeanalizuj uwanie to stwierdzenie.
5. W jaki sposb wysokie bezrobocie zostaoby wyjanione przez: a) keynesistw; b) zwolennikw podejcia klasycznego?
6. Czy nie powinnimy paci bezrobotnym tyle, ile po odliczeniu podatku dostawali oni
w swoim ostatnim miejscu pracy? Usunlibymy przecie w ten sposb dolegliwoci, ktre
dotkny ich po zwolnieniu z pracy?
". Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Bezrobocie jest zawsze zjawiskiem niekorzystnym, b) Dopki wystpuje bezrobocie, dopty powinna istnie presja na spadek pac. c) Bezrobocie powstaje tylko dlatego, e
pazerni pracownicy daj zbyt wysokich pac.
ROZDZIA 28
Inflacja

Przeanalizowa ilociow teori pienidza i oceni, kiedy wynika z niej, e zwikszona poda pienidza wywoa wzrost cen.
Zbada zwizek midzy inflacj a nominaln stop procentow.
Przedstawi mechanizm renty emisyjnej, podatku inflacyjnego oraz przyczyny powodujce hiperinfacj.
O Sprawdzi, czy deficyt budetowy powoduje wzrost nominalnej poday pienidza.
Zastosowa krtkookresow i dugookresow krzyw Phillipsa w celu zbadania
zwizku inflacji z bezrobociem.
O Wyjani, jaki wpyw na koszty inflacji ma czynnik oczekiwa (inflacja antycypowana bd nieoczekiwana).
Pokaza, w jaki sposb niezaleno banku centralnego likwiduje polityczn pokus
drukowania pustego pienidza, zmniejszajc tym samym oczekiwania inflacyjne sektora prywatnego.
Oceni dziaania Komitetu Polityki Pieninej Banku Anglii.
Jednym z pierwszych dziaa rzdu Partii
wo ta wystpuje w oglnych zarysach

w wikszoci krajw wysoko rozwinitych.
Pracy w 1997 r. byo zapewnienie niezalenoci Banku Anglii, ktrego statutowym celem
_ si obnienie inflacji.
Inflacja
to
cen
jest
dbr
wi
si
wzrost
jakim
przypadkiem
wtedy,
czynnikw
przecitnego
okresie.
szczeglnym,
kiedy
produkcji
poziomu
Czysta inflacja
ktry
wszystkie
wzrastaj
ceny
w
tym
pojadbr
sa-
yv tempie.
r r.u;aca si przez wiele lat chroniczna
Hfiaca jest w istocie zjawiskiem stosunkowo
niedawnym. Przed 1950 r. ceny w niektrych
latach wzrastay, w innych za spaday. Poziom cen rednia cena wszystkich dbr
w Wielkiej Brytanii w 1950 r. nie by wcale wyszy od tego w 1920 r. Jak pokazano na
rysunku 28.1, poziom cen w Wielkiej Brytanii
obniy si do znacznie w cigu kilku lat
midzywojennych, kiedy inflacja bya ujemna.
Od 1945 r. nie byo roku, w ktrym zjawisko
to wystpioby powtrnie. Ceny podniosy si
od 1950 r. dwudziestokrotnie, tj. bardziej ni
w cigu poprzednich trzech stuleci. Prawido-
245
RYSUNEK 28.1
Roczna stopa inflacji w Wielkiej Brytanii

w latach 1920-1999
W jakiej mierze inflacja jest zjawiskiem
szkodliwym? Rozrniamy wywoane inflacj

koszty ponoszone przez jednostki oraz koszty
spoeczestwa jako caoci. Rozwaymy take
moliwe sposoby przeciwdziaania inflacji
przez pastwo.
_____________________________________ i
28.1
Pienidz i inflacja
W tej czci naszych rozwaa przedstawimy
podstawowy zwizek midzy nominaln poda pienidza a poziomem cen. Poznanie go
umoliwi z kolei analiz zalenoci midzy
stop wzrostu nominalnej poday pienidza
a inflacj.
Nasza analiza obejmuje rynek pienidza,
ktrego dziaanie poznalimy w rozdziaach
24 i 25.
1930194019501960197019801990 2000
Lata
E r 6 d 1 o: R.B. Mitchell, European Historical Statines 1750-1970, Macmillan, 1975; OECD, Economic Outlook.
Inflacja jest rzeczywicie szkodliwa, lecz

rimo to niektre rozpowszechnione argumen:v krytyczne s oparte na bdnych przesankach. Rozrnienie prawdziwych oraz pozornych kosztw powodowanych przez inflacj
gospodarce jako caoci nie jest zadaniem
rrostym.
Aby zrozumie, na czym polegaj koszty
inflacji, najpierw musimy uwiadomi sobie
ej skutki. Jednak te mog zalee przede
wszystkim od przyczyny, ktra inflacj spoI odowaa.
Nastpnie przejdziemy do analizy skutkw
inflacji. W jaki sposb oddziauje ona na rynek dbr oraz na rynek pracy? Czy wysoka inflacja wywiera niekorzystny wpyw na wielo produkcji i zatrudnienia? Czy ma znaczenie to, e inflacja bya oczekiwana, czy te
ncjawia si niespodziewanie?
Ludzie zgaszaj popyt na pienidz ze
wzgldu na jego si nabywcz, tzn. moliwo nabywania za dbr. W rozdziale 24
ustalilimy, e popyt na pienidz to popyt na
realne zasoby pienine. Poniewa na oznaczenie popytu na pienidz Keynes uywa terminu preferencja pynnoci (ang. liquidity
preference), ekonomici czsto stosuj w tym
celu liter L. My uywamy symbolu L(Y, r) do
oznaczenia wielkoci popytu na realne zasoby
pienine, odpowiadajcego dochodowi realA
Realna poda pienidza MIP jest to iloraz

nominalnej poday pienidza M oraz poziomu cen P.
nemu Y i stopie procentowej r. Wzrost dochodu realnego prowadzi do wzrostu popytu na
realne zasoby pienidza, poniewa ludzie zawieraj wicej transakcji kupna-sprzeday.
Zwikszajc koszt alternatywny posiadania
pienidza, nie za innych aktyww przynoszcych dochd w postaci odsetek, wzrost stopy
procentowej r powoduje spadek popytu na realne zasoby pienine.
246
Jeeli rynek pienidza jest w stanie rwnowagi, to realna poda pienidza rwna si
wielkoci popytu na te zasoby.
j = L (Y, r ) .
(28.1)
W tym rozdziale zakadamy, e gitka stopa procentowa utrzymuje rynek pienidza

wstanie cigej rwnowagi. Rwnanie (28.1)
zachowuje swoj wano w kadym punkcie
czasowym.
Zamy, e dostosowania pac nominalnych i cen w krtkim okresie przebiegaj
z opnieniem. Wzrost nominalnej poday
pienidza M powoduje pocztkowo wzrost realnej poday pienidza M/P, bo ceny P nie
zdyy si jeszcze w peni dostosowa. Ta
nadwyka realnej poday pienidza wywouje
spadek stopy procentowej. Nisza stopa procentowa pobudza wzrost globalnego popytu
na dobra. Z kolei nadwyka popytu na dobra
powoduje stopniowy wzrost cen. Na rynku
pracy zwikszony popyt na pracownikw zaczyna wywoywa wzrost pac nominalnych.
W rozdziale 26 przekonalimy si, e gdy pace i ceny w peni dostosowuj si do zmienionej sytuacji, jednorazowy, trway wzrost nominalnej poday pienidza wywouje identyczny, jednorazowy i trway wzrost pac
i cen. Produkcja, zatrudnienie, stopa procentowa i realna poda pienidza powracaj do
swoich pocztkowych wielkoci.
Rwnanie (28.1) umoliwia nam zwize
sformuowanie tego wniosku. Po zakoczeniu
procesu dostosowawczego popyt na realne zasoby pienine jest nie zmieniony. Oznacza to,
e poziom cen musia ulec proporcjonalnej
zmianie do pierwotnego wzrostu nominalnej
poday pienidza. Ustalenia te stanowi tre
ilociowej teorii pienidza.
wiednimi zmianami cen. Powinnimy jednak

rozway dwie kwestie. Po pierwsze, nawet
jeeli zaoymy, e popyt na realne zasoby jest
stay, to naley wyjani, czy to zmiany nominalnej iloci pienidza powoduj zmiany cen,
czy te to zmiany cen wywouj zmiany iloci
pienidza. Po drugie, bardzo wana jest take
odpowied na pytanie, czy popyt na realne zasoby pienidza rzeczywicie pozostaje nie
zmieniony.
Pienidz i ceny:
zwizek przyczynowy
Zamy, e popyt na realne zasoby pienidza
jest stay. Moemy wic powiedzie, e zmiana poday pienidza powoduje zmian cen.
Zadajmy teraz odwrotne pytanie. Przyjmijmy,
e pracownicy s w stanie wymusi na pracodawcach podwyki pac nominalnych. Przedsibiorstwa podnosz wtedy ceny swoich wyrobw, aby pokry zwikszone koszty. Co
dzieje si dalej?
Z rwnania (28.1) wynika, e moe zdarzy si jedno z dwojga. Z jednej strony, jeeli
nominalna poda pienidza nie wzronie, to
realna poda pienidza si zmniejszy. Stopa
procentowa wzronie, aby zostaa zachowana
rwnowaga na rynku pienidza. Jednak wysza stopa procentowa wywoa spadek cznego popytu na dobra i spowoduje pojawienie
si nadwyki ich poday, co stanie si przyczyn presji na obnienie cen i spadku popytu
na prac. W kocu ceny i pace powrc dc
swojego pierwotnego poziomu. Rwnowaga
W ilociowej teorii pienidza utrzymuje si,

e zmiany nominalnej poday pienidza powoduj identyczne zmiany poziomu cen
(a take pac), lecz nie wpywaj na produkcj i zatrudnienie.
Teoria ta ma przynajmniej 500 lat, a niektrzy wywodz j nawet od Konfucjusza.
Dzi broni jej monetaryci, ktrzy twierdz,
e zmiany cen s spowodowane najczciej
zmianami nominalnej poday pienidza.
Jednak teori t trzeba interpretowa
ostronie. W istocie w teorii ilociowej
stwierdza si tylko, e poniewa popyt na realne zasoby pienidza musi by stay, jego realna poda rwnie musi pozosta staa. To
wanie dlatego zmiany nominalnej poday
pienidza musz zosta zrwnowaone odpo-
Makroekonomia
247
rrzy penym zatrudnieniu zostanie przywrcona. Ceny, pace, realna poda pienidza i stopa
crocentowa powrc do wyjciowego poziomu. Kiedy proces dostosowawczy dobiegnie
?ca, okae si, e prba podwyszenia pac
: cen nie powioda si.
Z drugiej strony, pastwo moe zareagoz na pocztkowy wzrost cen pac i cen, agodzc ten szok.
TABLICA 28.1
Pienidz i ceny w 1999 r. (1962 = 100)

Wyszczeglnienie
Ml
Ceny
Pienidz w ujciu realnym
Dochd realny
Polityka pienina agodzi szok,

na
cen
stosowuje
nidza,
wywouje
wielko
aby
reakcj
pastwa,
nominalnej
krtkim
Japonia
3 021
474
637
1 290
Francja
Wielka
Brytania
1 477 5 039
730 1 198
202 421
290 235
jeeli zmiaktre do-
poday
okresie
pie-
r d o : IMF, International Financial Statistics.
unikn
zmiany jego realnej poday.
Gdy wzrost cen zostaje zamortyzowany

zrzez wzrost nominalnej poday pienidza, rezina poda pienidza si nie zmienia. Stopa
rrocentowa rwnowaca rynek pienidza pozostaje staa. Pene zatrudnienie w gospodarce
zirzymuje si przy wyszym poziomie nomizalnej poday pienidza, cen oraz pac nominalnych.
Rozumiemy teraz, co mia na myli Milton
Friedman, mwic, e inflacja jest zjawiskiem
g charakterze pieninym. Jeeli tylko pace
: ceny maj do czasu, aby si dostosowa,
rospodarka bdzie zawsze produkowa na poziomie zapewniajcym pene zatrudnienie. Jeeli realny popyt na pienidz odpowiadajcy
sanowi penego zatrudnienia jest stay, to kademu wzrostowi cen musi towarzyszy wzrost
zorninalnej poday pienidza.
Popyt
na realne zasoby pienidza

Tablica 28.1 obrazuje zmiany nominalnej pozziy pienidza, cen, realnej poday pienidza
:raz dochodu realnego w cigu 38 lat. Prosta
reoria ilociowa nie opisuje rzeczywistoci
posb zadowalajcy. Nominalna poda pierz dza wzrosa w Japonii szeciokrotnie w porwnaniu z cenami, lecz za to we Francji
i zrost ten tylko dwa razy przekracza wzrost
"iacja
cen. Skala zmian dochodu realnego bya bardzo zrnicowana w trzech opisanych krajach.
Wzrost dochodu realnego zwiksza popyt na
pienidz w ujciu realnym i wymaga odpowiedniego wzrostu jego poday. Nominalna
poda pienidza musi rosn znacznie szybciej ni ceny.
W interpretacji danych zawartych w tablicy 28.1 mog pomc dwa inne czynniki. Po
pierwsze, chocia dochd realny w Wielkiej
Brytanii rs wolno, deregulacja systemu finansowego i konkurencja midzy bankami doprowadziy do zaoferowania wacicielom rachunkw czekowych atrakcyjnego oprocentowania1. Pomaga to wyjani, dlaczego
realny popyt na pienidz w Wielkiej Brytanii
wzrs w tak duym stopniu. Po drugie, musimy uwzgldnia jeszcze innego rodzaju
wpyw stopy procentowej na realny popyt na
pienidz. Dokadniej rol stopy procentowej
analizujemy w nastpnym podrozdziale.
Na razie moemy sformuowa jeden
wniosek: take w dugim okresie zmiany realChocia z opisu tablicy 28.1 w oryginale nie wynika wyranie, jak miar poday pienidza posuguj si autorzy, to mona domniemywa, e jest
ni agregat M l . Tylko wwczas wystpujce w tekcie stwierdzenie jest precyzyjne. W przypadku
szerszych miar pienidza, np. M4, naleaoby je interpretowa w sposb bardziej oglny i obj nim
take wkady terminowe iprzyp. R.R.).
1
237
nego dochodu i stopy procentowej wywieraj

istotny wpyw na realny popyt na pienidz. RYSUNEK 28.2
Jednak nie sposb poda w wtpliwo teoretycznego twierdzenia, e jeeli dochd realny Wzrost iloci pienidza i inflacja
i stop procentowa pozostayby nie zmienio- w latach 1970-1995
ne, to zmiany iloci pienidza w ujciu nominalnym doprowadziyby stopniowo do takiej
samej zmiany pac i cen.
Inflacja
Do tej pory posugiwalimy si wielkociami
absolutnymi. Teraz zajmiemy si stopami
zmian. Z rwnania (28.1) wynika, e wzrost
realnego popytu na pienidz musi rwna si
wzrostowi jego realnej poday, a konkretnie
nadwyce wzrostu nominalnej poday pienidza nad wzrostem cen. Jednake wzrost
cen to nic innego jak inflacja, a zatem:
stopa inflacji = wzrost nominalnej
poday pienidza - wzrost realnego popytu
na pienidz.
(28.2)
Kiedy wzrost realnego popytu na pienidz

wynosi zero, stopa inflacji rwna si stopie
wzrostu nominalnej poday pienidza. Z tablicy 28.1 wynika, e wniosek taki nie sprawdza
si w sytuacji, gdy zmienia si realny popyt na
pienidz. Czy zmiany realnego popytu na pienidz mog okaza si niewielkie w stosunku
do zmian nominalnej poday pienidza i cen?
Tak. Poniewa dochd realny i stopa procentowa zwykle zmieniaj si tylko o kilka punktw
procentowych rocznie, take realny popyt na
pienidz zmienia si powoli2. Jeeli nominalna
poda pienidza wzrasta szybko, bdzie to musiao zosta zrekompensowane szybkim wzrostem cen. Tylko wtedy realna poda pienidza
zmieni si jedynie nieznacznie, odpowiednio
do zmian realnego popytu na pienidz.
Rysunek 28.2 przedstawia grup krajw,
w ktrych stopa inflacji, a take tempo wzroWyjtkiem od tej reguy jest zjawisko hiperinflacji, ktrej przykad opisujemy w nastpnym podrozdziale.
2
Makroekonomia
stu nominalnej poday pienidza byy wysokie. Tempo inflacji i tempo wzrostu iloci pienidza s bardzo zblione, tak jak to sugeruje
rwnanie (28.2). Punkty na rysunku 28.2 le
w pobliu linii, na ktrej inflacja i wzrost nominalnej poday pienidza s rwne.
Zasadniczym odkryciem ilociowej teorii
pienidza jest to, e wielkoci realne zmieniaj si zwykle powoli. Bardzo duym zmianom
jednej zmiennej nominalnej (nominalnej poday pienidza) musz zatem towarzyszy
rwnie wielkie zmiany innych zmiennych nominalnych (cen i pac), aby realna poda pienidza (i pace realne) pozostay nie zmienione na poziomie odpowiadajcym stanowi rwnowagi.
To, co na temat inflacji powiedzielimy do
tej pory, jest dopiero wstpnym przyblieniem. Przyblienie to jest uyteczne, lecz powstay obraz zawiera zbyt wiele uproszcze.
Naprawimy to teraz.
249
28.2
TABLICA
Inflacja i stopa procentowa

Tablica 28.2 zawiera dane dotyczce stp procentowych oraz tempa inflacji w 1998 r. dla
grupy wybranych krajw. Kraje, w ktrych
wystpuje wysoka inflacja, maj rwnie wysokie stopy procentowe. W istocie dane te sugeruj, e stopie inflacji wyszej o 1% towarzyszy niemal dokadnie o 1% wysza stopa
procentowa. Twierdzenie takie sformuowa
po raz pierwszy Irving Fisher:
realna stopa procentowa = nominalna stopa
procentowa - stopa inflacji.
28.2
r d o: Jak tablicy 28.1.
(28.3)
Wedug hipotezy Fishers wzrostowi inflacji

o 1% towarzyszy wzrost stopy procentowej
take o 1%3.
v_________________________________________ y
Hipoteza Fishera implikuje, e realna stopa
procentowa nie ulega duym zmianom. W innym przypadku zaobserwowalibymy wielk
nadwyk po stronie poday lub popytu na poyczki. Wysza inflacja musi by skompensowana wysz nominaln stop procentow, aby
utrzyma nie zmieniony poziom realnej stopy
procentowej odpowiadajcej stanowi rwnowagi. Tablica 28.2 wskazuje, e hipoteza ta jest
niezym przyblieniem rzeczywistoci.
Zwikszenie stopy wzrostu iloci pienidza doprowadzi zatem nie tylko do wzrostu
tempa inflacji, lecz take do wzrostu nominalnej stopy procentowej. Skutkiem jest spadek
popytu na realne zasoby pienidza, ktry wywouje z kolei pojawienie si rnicy w tempie wzrostu iloci pienidza i cen. Utrzymuje
si ona tak dugo, a realna poda pienidza
dostosuje si do tej zmiany realnego popytu
na pienidz. Aby zobaczy, jak dziaa ten mechanizm, rozpatrzymy przykad spektakularny
niemieck hiperinflacj.
Hiperinflacja
Hiperinflacj nazywamy zjawisko polegajce na utrzymywaniu si bardzo wysokiej
stopy inflacji.
Inflacja w Boliwii osigna 11000%
w 1985 r., natomiast inflacja na Ukrainie wyniosa 10 000% w 1993 r. Najbardziej znany
przykad hiperinflacji to wydarzenia w Niemczech w latach 1922-1923.
Niemcy przegray I wojn wiatow. Budet
pastwa
niemieckiego
wykazywa
ogromny deficyt, finansowany gwnie przez
drukowanie pienidzy. Tablica 28.3 obrazuje
dalszy przebieg zdarze. Szesnastokrotny
wzrost nominalnej poday pienidza w 1922 r.
okaza si niczym w porwnaniu z jej wzrostem w 1923 r. Rzd zosta zmuszony do zakupu bardziej wydajnych pras drukarskich.
W ostatnim stadium hiperinflacji Niemcy
ostemplowywali stare banknoty dodatkowymi zerami i nastpnego ranka wprowadzali je
na nowo do obiegu jako banknoty o wyszym
nominale.
Ceny w 1922 r. wzrosy 75 razy; ich
wzrost w 1923 r. by jednak jeszcze wielokrotnie szybszy. Aby w padzierniku 1923 r. kupi
W istocie chodzi tu o punkty procentowe iprzyp.

R.R.).
Inflacja i stopy procentowe w 1998 r.

(% rocznie)
Kraj
Turcja
Ekwador
Jamajka
Nigeria
RPA
Szwajcaria
Inflacja
Stopa inflacji
Stopa
procentowa
85
36
14
10
7
0
75
50
25
14
17
1
250
I -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
TABLICA [ 28.3
Wyszczeglnienie
Obieg pieniny
Ceny
Realna ilo
pienidza
Inflacja
(w % miesicznie)
I 1922
1,00
I 1923
16
75
0,21
189
VII 1923
354
2 021
0,18
386
IX 1923
227 777
645 946
0,35
2 532
X 1923
20 201 256
191 891 890
0,11
29 720
r d o : Na podstawie: CL. Holtfrerich, Die Deutsche inflation 1914-23, Walter de Gruyter, 1980.
Niemiecka hiperinflacja w latach 1922-1923 (stycze 1922 = 1)

napj, ktry w styczniu 1922 r. kosztowa mu mogy one przynosi odsetki. Wiele czasu
1 mark, trzeba byo wyda 192 min marek. tracono na wizyty w banku.
Jaki mora wynika z tej historii? Po pierwLudzie chodzili po zakupy, noszc ze sob
walizy pene pienidzy. Kry wtedy dowcip, sze, wysoka inflacja i wysokie stopy procentoe zodzieje kradli je, porzucajc niemal bez- we mog znaczco obniy popyt na realne
zasoby pienidza. Okresy hiperinflacji s
wartociowe pienidze.
rzadkimi przykadami sytuacji, w ktrych reUcieczka od pienidza. Jeeli stopa inflacji alna poda pienidza (realne zasoby pieniwynosi 7t, a nominalna stopa procentowa r, to dza) moe zmienia si szybko i na wielk
realna stopa procentowa jest rwna (r - n ) . skal4. Po drugie, w rezultacie, gdy stopa inJednak dochd realny z nie przynoszcego od- flacji i nominalna stopa procentowa rosn,
setek pienidza wynosi po prostu - n , co wska- ilo pienidza i ceny mog zmienia si zuzuje, jak szybko realna warto pienidza jest
zjadana" przez inflacj. Dlatego te realny
4 Jeeli nawet wysoko nominalnej stopy procenzysk z posiadania oprocentowanych aktyww,
towej dorwnuje wysokoci inflacji, a realne opronie za pienidza, wynosi ( r - r i ) - ( - n ) = r. centowanie od obligacji pozostaje nie zmienione, to
Jeeli nawet ludzie myl przede wszystkim realna stopa zysku z posiadania gotwki jest to stoo realnej stopie zysku, to miar kosztu trzy- pa inflacji ze znakiem minus. Poniewa zmiany inmania pienidza jest wanie nominalna stopa flacji wpywaj na t realn stop zysku, wielkie
zmiany poziomu inflacji prowadz do wielkich
procentowa.
Nominalna stopa procentowa zwiksza si zmian realnego popytu na pienidz.
wraz ze wzrostem inflacji, a wic w czasie
niemieckiej hiperinflacji koszt posiadania pienidza sta si ogromny.
Ucieczka
spadek
od
stpujcy
i
pienidza
realnego
wtedy,
wysoka
popytu
kiedy
nominalna
oznacza
gwatowny
na
pienidz,
wywysoka
stopa
inflacja
procentowa
zwikszaj koszty utrzymania pienidza.
Trzecia kolumna tablicy 28.3 pokazuje, e

w padzierniku 1923 r. warto realnych zasobw pienidza obniya si do 11 % ich wartoci ze stycznia 1922 r. Jak ludzie radzili sobie
przy tak niewielkich zasobach pienidza?
Pobory wypacano dwa razy dziennie, aby
mona byo robi zakupy w czasie przerwy na
lunch, zanim realna warto gotwki zbyt nie
zmaleje. Wszystkie nie wydane od razu pienidze szybko skadano w banku, dziki cze-
Makroekonomia
RYSUNEK 28.3
Deficyt budetowy a inflacja

w latach 1979-1995
dzy w celu sfinansowania wielkiego deficytu

budetowego moe by przyczyn inflacji.
Czy wielkie deficyty budetowe nieuchronnie
prowadz do inflacji, zmuszajc pastwo do
drukowania ogromnych iloci dodatkowych
pienidzy w celu ich pokrycia? Jeeli tak, to
walka z inflacj bdzie wymaga zastosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej. Pozwoli
ona utrzyma deficyt pod kontrol oraz nie
dopuci do zbyt szybkiego wzrostu poday
pienidza.
Rysunek 28.3 dowodzi, e nie istnieje prosty i oczywisty zwizek midzy wielkoci
deficytu budetowego a stop inflacji. Jego
opis wymaga dokadniejszej analizy odpowiedniego mechanizmu transmisyjnego.
Deficyt a wzrost iloci pienidza
-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Deficyt budetowy (% PKB)
r d o : OECD, Economic Outlook, 1996.

v_ __________________________________________
penie niezalenie od siebie. Tablica 28.3 dowodzi, e midzy styczniem 1922 r. a lipcem
1923 r. ceny wzrosy szeciokrotnie szybciej
ni nominalna ilo pienidza, zmniejszajc
w ten sposb realn poda pienidza o 82%,
odpowiednio do spadku realnego popytu na
pienidz.
Ramka 28.1, ktra dotyczy ilociowej teorii pienidza, zawiera streszczenie naszych
dotychczasowych rozwaa.
28.3
inflacja, pienidz
i deficyt budetowy
Uporczywej inflacji musi towarzyszy cigy
wzrost iloci pienidza. Drukowanie pieni-
Inflacja
Deficyt budetu lub deficyt sektora publicznego moe by finansowany w dwojaki sposb.
Po pierwsze, pastwo moe poyczy pienidze od sektora prywatnego, sprzedajc obligacje. Zgromadzone w ten sposb pienidze
mona nastpnie uy na pokrycie nadwyki
wydatkw nad dochodami. Po drugie, pastwo moe drukowa pienidze i przeznacza
je bezporednio na wydatki.
W warunkach hiperinflacji mechanizm jest
do prosty: deficyt jest finansowany dodrukiem wielkich iloci pienidzy. Nie jest to jednak niezbdne. Inna moliwo polega na
tym, e pastwo sfinansuje deficyt w caoci
poprzez sprzeda obligacji. Cho pastwo mogoby zdecydowa si na finansowanie pewnej
staej czci swojego deficytu drukowaniem
pienidzy, nie musi wcale tak zrobi. Na rysunku 28.4 przedstawiono odpowiednie dane
dotyczce Wielkiej Brytanii. Deficyt zosta tu
wyraony w postaci procentowego udziau
w PKB, za powizane z nimi roczne stopy
wzrostu nominalnej iloci pienidza s mierzone wszym agregatem MO oraz szerszym
M4. Zwaszcza w przypadku tego drugiego
agregatu wydaje si, e zwizek midzy iloci pienidza a deficytem jest w krtkim
okresie sabo widoczny wtedy, kiedy dane
roczne przedstawimy w formie wielkoci
przecitnych z okresw czteroletnich.
252
RAMKA 28,1
Ilociowa teoria pienidza
Ilociow teori pienidza mona przedstawi w postaci rwnania:
(R.1)
MV=PY.
Szybko obiegu pienidza V to stosunek dochodu nominalnego PY (iloczyn cen P i dochodu

realnego) do nominalnej poday pienidza M. Jeli ceny dostosowuj si, utrzymujc dochd realny na poziomie odpowiadajcym penemu zatrudnieniu (zakadamy, e poziom ten nie zmienia si), to zmiana poday pienidza M prowadzi do takiej samej zmiany cen P, pod warunkiem
e szybko obiegu pienidza V si nie zmienia.
Czym jest szybko obiegu pienidza? Jest to prdko, z jak zasoby pienidza kr
w gospodarce w wyniku zawierania transakcji kupna-sprzeday. Jeeli kady bdzie trzyma
pienidze krcej i przekae je szybciej nastpnej osobie, to gospodarka moe funkcjonowa
przy mniejszych zasobach pienidza w stosunku do dochodu nominalnego. Jednak jak oceni,
czy szybko obiegu pienidza rzeczywicie pozostaje staa, tak jak tego wymaga prosta ilociowa teoria pienidza? Rwnanie ilociowej teorii pienidza mona przeksztaci:
M
fR21
v'
Jego lewa strona oznacza realn poda pienidza. Stron praw moemy traktowa jako realny popyt na pienidz. Popyt zwiksza si, jeeli wzrasta dochd realny, i spada, jeeli zwiksza si szybko obiegu pienidza. Jednak wczeniej podalimy argumenty na rzecz tezy, e realny popyt na pienidz zaley od dochodu realnego i nominalnej stopy procentowej, ktra jest
miar kosztu alternatywnego posiadania pienidza. Szybko obiegu pienidza mierzy zatem
wpyw stopy procentowej na realny popyt na pienidz. Wzrost nominalnej stopy procentowej
wywouje spadek realnego popytu na pienidz. Ludzie trzymaj mniej pienidzy w stosunku do
ich dochodu; szybko obiegu wzrasta. Kiedy zatem inflacja i nominalna stopa procentowa rosn, szybko obiegu rwnie wzrasta.
Jednak jeeli dojdzie do stabilizacji tempa inflacji i nominalnej stopy procentowej na pewnym poziomie, to szybko obiegu pienidza rwnie si ustabilizuje. Dla danego dochodu
zmianom iloci pienidza bd towarzyszy odpowiednie zmiany cen i w ten sposb prosta teoria ilociowa zostanie znw potwierdzona. Nasze rozwaania s prowadzone przy zaoeniu, e
ceny (i pace) s doskonale gitkie. W krtkim okresie, jeeli ceny dostosowuj si wolno, zmiany nominalnej poday pienidza musz oznacza zmiany realnej poday pienidza. Aby zmieni
realny popyt na pienidz i utrzyma rwnowag na rynku pieninym, trzeba zmieni stop procentow lub dochd realny. Kiedy ceny dostosowuj si powoli, zmiany nominalnej poday pienidza nie s natychmiast rekompensowane zmianami cen i w krtkim okresie powysza
teoria przestaje obowizywa.
v
_________________________________________________________________________________ j
W dugim okresie zwizek midzy rozmia- my, e rzd prbuje prowadzi polityk
rami deficytu sektora publicznego a wzrostem wysokiego i staego deficytu budetowego
poday pienidza jest bardziej wyrany. Za- i finansuje go jedynie przez emisj obligacji.
Makroekonomia
253
RYSUNEK
28.4
Deficyt i wzrost iloci pienidza w Wielkiej Brytanii w latach 1970-1998
1970-1973 1974-1977 1978-1982 1983-1986 1987-1989 1990-1994 1995-1998

Lata
r d o : ONS, Econome Trends.
Poniewa zasb obligacji si zwiksza, patnoci z tytuu oprocentowania ju zacignitego dugu publicznego wzrastaj. Powiksza to
deficyt, wymuszajc dalsze zwikszenie emisji obligacji. Rzd moe by zmuszony do zaoferowania wyszej stopy oprocentowania,
aby skoni ludzi do zakupu rosncej iloci
obligacji pastwowych. Jest wic moliwe, e
patnoci odsetek od ju istniejcego zaduenia, a zatem rozmiary deficytu sektora publicznego, stan si tak due, e nie sposb
bdzie ich sfinansowa jedynie za pomoc nowych emisji obligacji. Jeeli w tej sytuacji
rzd nie zmieni polityki fiskalnej, zmierzajc
do ograniczenia deficytu, pozostanie mu jedynie ratunek w postaci finansowania nadwyki
wydatkw drukowanymi dodatkowo pienidzmi. Tak wanie rodzi si hiperinflacja.
Inflacja
Wzrost iloci pienidza a inflacja

w Wielkiej Brytanii
Zakoczymy zawarte w tym podrozdziale rozwaania, analizujc krtkookresowy zwizek
midzy wzrostem iloci pienidza a wysokoci inflacji. Obie wielkoci zostay wyraone
w postaci stp rocznych dla lat 1970-1998.
Rysunek 28.5 przedstawia dane umoliwiajce porwnanie inflacji w Wielkiej Brytanii
z roczn stop wzrostu MO i M4.
Inflacja w Wielkiej Brytanii osigna najwyszy poziom w 1975 r., kiedy wyniosa 24%.
Rysunek 28.5 wyjania rwnie, dlaczego w
kocu lat siedemdziesitych wiele osb byo
przekonanych, e wysoko inflacji w Wielkiej
Brytanii zaley od stopy wzrostu szerokiej miary iloci pienidza sprzed dwch lat. Pogld ten
254
RAMKA 28.2
Renta emisyjna, podatek inflacyjny i hiperinflacja
Pastwo ma monopol na emisj banknotw i bicie monet. Produkcja pienidza symbolicznego
kosztuje bardzo niewiele w porwnaniu z jego wartoci. Renta emisyjna (albo inaczej: renta
z monopolu emisyjnego) to realna warto zasobw przejtych przez pastwo dziki zdolnoci
do emisji pienidza (monopolowi emisyjnemu). Realny popyt na pienidz M/P ronie wraz ze
wzrostem dochodu realnego5. Dugookresowy wzrost gospodarczy umoliwia zatem pastwu
zwikszanie Mprzy zachowaniu staoci P. Drugim potencjalnym rdem renty emisyjnej jest
podatek inflacyjny.
Zamy, e dochd realny oraz produkcja s stae, a pastwo jest sabe i niezdolne do cignicia podatkw, ktre wystarczyyby do pokrycia jego wydatkw. W takim przypadku wiarygodno pastwa jest niewielka i nikt nie udzieli mu kredytu. W tej sytuacji pastwo drukuje
pienidze, aby pokry deficyt budetowy. Jeeli AM to ilo pienidza wielkiej mocy wyemitowanego w celu sfinansowania nominalnego deficytu budetowego o tej samej wysokoci, to realna warto renty emisyjnej wynosi AM/P, czyli jest rwna iloczynowi tempa wzrostu iloci gotwki i realnego popytu na gotwk AM/M x M/P. Poniewa dochd realny jest stay, w wzrost
nominalnej poday pienidza musi, prdzej czy pniej, spowodowa przyspieszenie wzrostu
cen, a zatem:
realny dochd z podatku inflacyjnego = stopa inflacji x realny popyt na pienidz gotwkowy.
(R.l)
Okazuje si, e inflacja jest korzystna dla pastwa, gdy obnia realn warto nie oprocentowanej czci dugu pastwa, a mianowicie gotwki. Stop inflacji moemy traktowa jako
stop podatkow, a realn warto gotwki jako podstaw opodatkowania.
Przejdziemy teraz do kwestii, ktra by moe jest dla ciebie cakiem nowa. Czy realne
dochody pastwa z podatku inflacyjnego zwikszaj si wtedy, kiedy zwiksza si tempo wzrostu poday pienidza i stopa inflacji? Pamitajmy, e wysza inflacja prowadzi do podwyki nominalnej stopy procentowej, a wic i do obnienia realnego popytu na gotwk. Rysunek poniej dostarcza odpowiedzi na to pytanie. Przy niskiej inflacji realny popyt na pienidz gotwkowy jest duy, lecz iloczyn obu tych wielkoci jest may. Podobnie w przypadku wysokiej
inflacji, chocia stopa podatku inflacyjnego jest wysoka, to jego podstawa, czyli realny popyt na
gotwk, jest bardzo niewielka, poniewa nominalna stopa procentowa jest wysoka. Realna
warto wpyww osiganych dziki podatkowi inflacyjnemu nie moe by zatem zwikszana
Uwany Czytelnik dostrzeg z pewnoci, e autorzy zmienili w tej ramce konwencj oznacze stosowa n we wczeniejszych rozdziaach w odniesieniu do pienidza. Jest to pewna niekonsekwencja, realny popyt na pienidz by bowiem oznaczany symbolem L, MP za symbolizowao realn poda pienidza.
W istocie jednak niekonsekwencja ta nie podwaa samego rozumowania i pyncych z niego wnioskw.
Niemniej wywd autorw byoby atwiej zrozumie, gdyby przyjte w ramce oznaczenia nieco zmodyfikowa. I tak, popyt na pienidz mona by oznaczy symbolem M D /P, poda pienidza za M S IP. Naley przy
tym pamita, e cae rozumowanie jest prowadzone przy zaoeniu istnienia rwnowagi na rynku pienidza, tzn. M s /P = M D IP (przyp. R.R.).
5
Makroekonomia
255
-a
-o
o
D
w nieskoczono. Po przekroczeniu pewnego progu szybszy wzrost iloci pienidza i wysza

inflacja zmniejszaj podstaw opodatkowania szybciej, ni wzrasta stopa podatkowa.
Stopa inflacji
Z analizy rysunku wynikaj dwa wnioski. Po pierwsze, jeeli pastwo musi pokry konkretny realny deficyt drukiem pienidza, to istniej dwie stopy wzrostu iloci pienidza w obiegu
i dwie stopy inflacji pozwalajce na osignicie tego celu. W obu przypadkach mamy do czynienia z rwnowag dugookresow i staym tempem inflacji. Po drugie, jeeli przyczyny polityczne zmuszaj pastwo do dopuszczenia do realnego deficytu o wielkoci D, to drukowanie
pienidzy nie wystarczy. Gospodarka eksploduje hiperinflacj. Kiedy inflacja jest wysoka, realny popyt na pienidz jest niski. Jej dalsze zwikszanie doprowadza do tak znacznego procentowego spadku i tak niewielkiego realnego popytu na gotwk, e wpywy z podatku inflacyjnego
zmniejszaj si, pastwo drukuje coraz wicej gotwki, a sytuacja pogarsza si coraz bardziej.
V._______________________________________________________________________ J
by oparty w duym stopniu na wynikach obserwacji zmian M4 i inflacji w poowie lat sie- RYSUNEK 28.5
demdziesitych. W nastpnych latach zwizek
Inflacja i wzrost iloci pienidza (w %)
ten by o wiele mniej wyrany.
Biorc pod uwag cay okres pokazany na
rysunku 28.5, moemy wysnu dwa wnioski.
Po pierwsze, nie istnieje prosty zwizek midzy wzrostem nominalnej poday pienidza
a inflacj: zmiany stp procentowych i dochodu realnego prowadz do zmian realnego popytu na pienidz, ktre powoduj znieksztacenie prostej zalenoci krtkookresowej.
Po drugie, poniewa zmiany nominalnej
iloci pienidza nie powoduj natychmiastowych zmian cen, informacje z rysunku 28.5
daj si pogodzi z tez o powolnoci procesu
dostosowawczego,
ktr
sformuowalimy
w rozdziale 26. W krtkim okresie zmiany nominalnej iloci pienidza prowadz do zmian
realnej poday pienidza, pobudzajc take
zmiany stopy procentowej i dochodu. Dopiero r d o : Jak rysunku 28.4.
w duszym okresie pojawia si tendencja do
256
penego dostosowania si cen i pac, dziki

czemu moliwy staje si powrt do stanu penego zatrudnienia i osignicie poziomu produkcji potencjalnej.
Re kapitulacja
Popyt na realne zasoby pienidza reaguje na
zmiany dochodu realnego i stopy procentowej. W dugim okresie jego zmiany s zwykle
niewielkie. Dlatego te realna poda pienidza
odpowiadajca stanowi rwnowagi zwykle
zmienia si powoli. W zwizku z tym uporczywa inflacja jest moliwa jedynie wtedy,
kiedy pastwo drukuje pienidze. Duy deficyt budetowy moe w dugim okresie
zwikszy pokus drukowania pienidzy,
lecz w krtkim okresie nie ma cisej zalenoci midzy wielkoci deficytu a wzrostem
iloci pienidza.
Po przeanalizowaniu przyczyn inflacji zajmiemy si teraz jej skutkami. Odkrylimy ju
wpyw inflacji na nominaln stop procentow. Kiedy inflacja jest wysoka, nominalna
stopa procentowa musi rosn, aby chroni realn warto stopy zwrotu poyczkodawcw.
Inaczej nie znalazoby si dostatecznie duo
chtnych do udzielania poyczek. W nastpnym podrozdziale zajmiemy si wpywem inflacji na produkcj i zatrudnienie.
28.4
Inflacja, bezrobocie
i produkcja
sze bezrobocie za cen wyszej inflacji lub

odwrotnie.
Wydawao si, e krzywa Phillipsa oferuje
rozwizanie problemu wyboru waciwej polityki makroekonomicznej w latach szedziesitych. W okresie szczytu popularnoci ekonomii keynesowskiej, kiedy ekonomici pesymistycznie oceniali zdolno gospodarki do
szybkiego i automatycznego powrotu do stanu
penego zatrudnienia dziki dostosowaniu si
pac i cen, rzdy o orientacji keynesowskiej
pojmoway ten wybr w sposb nastpujcy:
decydujc si na okrelon polityk fiskaln
i pienin, rzd jest w stanie okreli wielko popytu globalnego i skal przymusowego bezrobocia. Krzywa Phillipsa obrazuje
tempo inflacji, ktre byoby wynikiem takiego
wyboru: wyszy popyt globalny wywiera presj na wzrost pac i cen oraz prowadzi do
wyszej inflacji, dajc w zamian nisze bezrobocie. Krzywa ta przedstawia zestaw dostpnych wariantw wyboru. Rzdy miay po prostu zdecydowa, jak wysok inflacj akceptuj w zamian za nisze bezrobocie. Wybieray
okrelony punkt na krzywej Phillipsa, a nastpnie ustalay zestaw rodkw (rodzaj) polityki fiskalnej i pieninej, aby osign odpowiedni poziom popytu globalnego, a take odpowiedni poziom bezrobocia.
Krzywa Phillipsa pokazana na rysunku
28.6 ilustruje wybr typu co za co"; w latach szedziesitych ludzie byli przekonani,
e stoj w jego obliczu. Bezrobocie w Wielkiej Brytanii wynosio wwczas niewiele ponad 2% zasobu siy roboczej. Naprawd wie-
Zaczniemy od przedstawienia jednej z najbardziej znanych, a jednoczenie cieszcych si

najgorsz saw, wspzalenoci w powojennej makroekonomii. Chodzi o tzw. krzyw
Phillipsa.
Krzywa Phillipsa
Profesor A.W. Phillips z London School of
Economics wykaza w 1958 r., e w Wielkiej
Brytanii istnieje silna statystyczna zaleno
midzy poziomem inflacji w danym roku
a bezrobociem. Podobne zwizki zostay zidentyfikowane rwnie w innych krajach;
wkrtce zaleno ta staa si znana jako krzywa Phillipsa. Krzyw t pokazano na rysunku 28.6.
Krzywa Phillipsa dowodzi, e wyszej stopie inflacji towarzyszy nisza stopa bezrobocia. Sugeruje to, e moemy wybra ni-
Makroekonomia
257
RYSUNEK
28.6
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa obrazuje odwrotn zaleno
midzy wysz inflacj a niszym bezrobociem.
W latach szedziesitych sdzono, e stopie bezrobocia wynoszcej 2,5% towarzyszyaby stopa inflacji rwna zeru.
rzono wwczas, e gdyby tylko udao si dokona

rzeczy
trudnej
do
wyobraenia
i zmniejszy popyt globalny tak, aby bezrobocie wzroso do poziomu 2,5%, to stopa inflacji
spadaby do zera.
Dzi wiemy ju, e po 1970 r. przyszy lata, kiedy zarwno stopa inflacji, jak i stopa
bezrobocia przekraczay 10% rocznie. Co
dziwnego stao si z krzyw Phillipsa. Pozostaa cz tego podrozdziau jest powicona
wyjanieniu, dlaczego krzywa Phillipsa z rysunku 28.6 przestaa odpowiada faktom.
Wiele spord wanych skadnikw tej odpowiedzi zostao odkrytych przez Miltona
Friedmana. Sprbujemy jednak doj do niej
samodzielnie, wykorzystujc przy tym analiz
popytu globalnego i poday globalnej z rozdziau 26. Przyjmijmy, e poziom penego zatrudnienia i produkcji potencjalnej s w dugim okresie stae, lecz proces dostosowa cen
i pac przebiega ospale. Reagujc na poczt
kowy szok, pace i ceny zmieniaj si powoli
i gospodarka stopniowo powraca do stanu penego zatrudnienia, w miar jak zmiany cen
wpywaj na rozmiary realnej poday pienidza.
Rozpoczniemy od przyjcia zaoenia, e
w dugim okresie nominalna poda pienidza
jest staa. Kiedy gospodarka powraca do stanu
penego zatrudnienia, inflacja znika, co pozwala utrzyma realn poda pienidza na poziomie odpowiadajcym realnej wielkoci
zgaszanego na popytu, w sytuacji, gdy do-
Inflacja
chd rwna si produkcji potencjalnej, a nominalna stopa procentowa ksztatuje si na

wysokoci odpowiadajcej jej dugookresowemu poziomowi rwnowagi.
Przyjmijmy teraz, e w sytuacji wyjciowej, kiedy wszystkie rynki s zrwnowaone,
dochodzi do jednorazowego, trwaego zwikszenia nominalnej poday pienidza. Poniewa ceny i pace nie wzrastaj od razu znacznie, realna poda pienidza musi si zwikszy,
co
powoduje
obnik
stopy
procentowej, majc skoni ludzi do trzymania wikszych realnych zasobw pienidza.
W krtkim okresie wzrost cznego popytu na
dobra prowadzi do wzrostu produkcji. Spada
bezrobocie.
Na rysunku 28.6 opisywany proces rozpocz si od stanu rwnowagi w punkcie E, kiedy inflacja wynosia zero, a bezrobocie rwnao si stopie naturalnej U*. Bezporedni
konsekwencj wzrostu popytu globalnego jest
przejcie gospodarki do stanu, ktremu moe
odpowiada punkt A na krzywej Phillipsa. Poniewa ceny nieco wzrosy, inflacja jest wysza od zera: wyszy poziom cznego popytu
spowodowa spadek bezrobocia poniej jego
stopy naturalnej U*.
Jest to jednak dopiero pierwszy etap
w procesie dostosowa. Gospodarka nie zastyga w punkcie A na zawsze. Pace stopniowo rosn, reagujc na wzrost popytu na prac,
za ceny podnosz si, w miar jak przedsibiorstwa rekompensuj sobie ten wzrost pac.
W rozdziale 26 opisywalimy t reakcj jako
powolne przesuwanie si wykresu funkcji
258
krtkookresowej poday globalnej w gr. Co

dzieje si, jeeli proces ten potrwa duej? Po
pierwsze, wysze ceny spowoduj spadek realnej poday pienidza i wzrost stopy procentowej, co wymusi spadek popytu na realne zasoby pienidza. Popyt globalny zacznie spada, a bezrobocie ponownie wzrasta. Po
drugie, cho pace i ceny nadal rosn, tempo
tego wzrostu jest coraz nisze. Poniewa wyszy poziom cen powoduje zmniejszenie realnej poday pienidza i popytu globalnego
w stosunku do poziomu produkcji potencjalnej, ktr chciayby dostarcza w dugim
okresie przedsibiorstwa, dodatkowa presja na
wzrost pac i cen jest coraz sabsza w miar
trwania procesu dostosowawczego.
Na rysunku 28.6 odpowiada temu przesuwanie si gospodarki po krzywej Phillipsa
w d, od punktu A z powrotem ku punktowi E odpowiadajcemu rwnowadze dugookresowej. W momencie gdy ceny i pace
wzrosn wystarczajco, aby obniy realn
poda pienidza i spowodowa wzrost stopy
procentowej do poziomu zrwnujcego popyt
globalny z produkcj potencjaln, gospodarka
znajduje si znowu w stanie rwnowagi dugookresowej . Poniewa z zaoenia nominalna
poda pienidza nie zmienia si, inflacja jest
wwczas rwna zeru. Presja na zmian pac
i cen zanika.
To samo rozumowanie mona przeprowadzi w odwrotnym kierunku. Jeeli pocztkowy wstrzs jest wywoany spadkiem popytu
globalnego, to w krtkim okresie nastpi
dwie zmiany. Pewien spadek pac i cen sprawi, e inflacja stanie si wwczas ujemna
(tzn. wystpi deflacja przyp. tum.). Poniewa jednak ceny i pace dostosuj si jedynie
czciowo, spadek popytu globalnego spowoduje wzrost bezrobocia. Gospodarka przesunie
si w kierunku punktu B po krzywej Phillipsa
na rysunku 28.6. Przymusowe bezrobocie doprowadzi nastpnie do stopniowego spadku
plac i cen, podnoszc w ten sposb realn poda pienidza, obniajc stop procentow
i zwikszajc cakowity popyt. Gospodarka
stopniowo przesunie si w gr krzywej
Phillipsa z punktu B do punktu E, w ktrym
nastpi powrt do penego zatrudnienia i nie
bdzie inflacji.
Z dotychczasowej analizy moemy wycign dwa wnioski. Po pierwsze, bdem byo
interpretowanie krzywej Phillipsa jako ilustracji trwaej zalenoci odwrotnej midzy inflacj a bezrobociem. Wskazuje ona, e zaleno ta ma charakter przejciowy i pojawia si
tylko w okresie dostosowywania si gospodarki do gwatownie zmienionego poziomu popy-
Makroekonomia
tu globalnego. Wzrost cznego popytu wymusza przejciow inflacj, ktra powoduje
spadek realnych zasobw pienidza i sprawia,

e popyt globalny z powrotem ustala si na
poziomie odpowiadajcym stanowi penego
zatrudnienia.
Po drugie, szybko, z jak gospodarka
przesuwa si z powrotem po krzywej Phillipsa,
zaley od gitkoci pac nominalnych, a zatem
i cen. Skrajni monetaryci sdz, e ich dostosowanie si jest byskawiczne. Wedug tej
kracowej wersji monetaryzmu fakt, e gospodarka nie znajduje si cigle w stanie rwnowagi dugookresowej, jest spowodowany jedynie tym, e pracownicy zawieraj obowizujce przez cay rok porozumienia pacowe.
Zmiany popytu globalnego, ktrych nie przewidziano w chwili ustalania wysokoci pac,
oznaczaj, e pace nominalne i ceny przejciowo ksztatuj si na poziomie uniemoliwiajcym odpowiednie dostosowanie si realnej poday pienidza i tym samym zrwnanie
popytu globalnego z produkcj potencjaln.
Jednak bdy tego rodzaju s korygowane
w trakcie kolejnych negocjacji pacowych.
W przeciwiestwie do radykalnej wersji monetaryzmu model zakadajcy pewn ociao
w dostosowywaniu si pac, przedstawiony
przez nas w rozdziale 26, oznacza, e gospodarka potrzebuje o wiele wicej czasu, aby
w peni dostosowa si do gwatownych zmian
popytu globalnego. Ruchy wzdu krzywej
Phillipsa, z powrotem ku stanowi rwnowagi
dugookresowej, trwaj o wiele duej.
Rozwaania na temat krtkookresowych
procesw dostosowawczych s poytecznym
259
wprowadzeniem do naszej analizy. Jest to jednak dopiero pocztek. Po pierwsze, zaoylimy, e rwnowaga dugookresowa oznacza
min. stao nominalnej poday pienidza
i brak inflacji. Po drugie, przyjlimy, e
wszystkie wystpujce w gospodarce szoki
maj charakter popytowy, a nie podaowy.
Przyjlimy wreszcie, e naturalna stopa bezrobocia jest staa. Kiedy uchylimy te trzy zaoenia, bdziemy w stanie w peni zrozumie
rzeczywisty przebieg analizowanych zjawisk.
Pionowa dugookresowa
krzywa Phillipsa
Nominalna poda pienidza moe si zmienia w dugim okresie. Zamy, e w stanie
rwnowagi dugookresowej ronie ona w tempie 20% rocznie. Inflacja wynosi 20% rocznie, a nominalna stopa procentowa ksztatuje
si na poziomie, powiedzmy, 22%, co oznacza, e realna stopa procentowa wynosi 2%.
Pace nominalne wzrastaj rwnie w tempie
20% rocznie, a zatem pace realne s stae
i ksztatuj si na poziomie odpowiadajcym
stanowi penego zatrudnienia. Poniewa ceny
i nominalna poda pienidza wzrastaj w tym
samym tempie, realna poda pienidza jest
staa i rwna si wielkoci popytu na realne
zasoby pienidza, przy nominalnej stopie procentowej wynoszcej 22% i dochodzie realnym odpowiadajcym produkcji przy penym
zatrudnieniu.
Czy istniej powody, dla ktrych wielko
produkcji, zatrudnienia i bezrobocia w przypadku tego stanu rwnowagi dugookresowej
miayby odbiega od poziomu tych zmiennych w sytuacji, kiedy nie wystpowaaby inflacja? Przy braku iluzji pienidza ludzie reaguj na zmiany wielkoci realnych, nie za
nominalnych. W sytuacji gdy mamy do
czynienia z rwnowag dugookresow, nominalna ilo pienidza oraz pace nominalne rosn w takim samym tempie jak ceny. Inflacja
nie obnia ani realnej poday pienidza, ani
pac realnych. Jeli za nominalna stopa procentowa wzrasta proporcjonalnie do wzrostu
inflacji, utrzymujc nie zmieniony poziom realnej stopy procentowej, to ani poyczkodawcy, ani poyczkobiorcy nie korzystaj, ale te
nie trac w wyniku inflacji.
Analizujc przebieg krzywej Phillipsa,
Friedman zasugerowa, e odpowiadajce stanowi rwnowagi dugookresowej wielkoci
penego zatrudnienia, produkcji potencjalnej,
pac realnych i bezrobocia nie zale od tempa
inflacji. Poniewa wszystkie zmienne nominalne s w stanie dostosowa si, dogoni in-
Inflacja
flacj i utrzyma na nie zmienionym poziomie

warto odpowiadajcych im zmiennych realnych oraz poniewa ludzie reaguj jedynie na
zmienne realne, wartoci tych zmiennych odpowiadajce stanowi rwnowagi nie ulegn
zmianie pod wpywem inflacji w dugim okresie, kiedy istnieje moliwo penego dostosowania si podmiotw gospodarczych do warunkw wyznaczanych przez tempo inflacji,
ktre odpowiada rwnowadze.
Na rysunku 28.7 rozumowanie Friedmana
zostao przedstawione w formie pionowej dugookresowej krzywej Phillipsa. Niezalenie
od tempa wzrostu iloci pienidza i wysokoci
inflacji w dugim okresie ostatecznie kady
jest w stanie dostosowa si do nich i gospodarka powraca do naturalnej stopy bezrobocia
U*. Jeeli poda pienidza wzrasta stale
0 10% rocznie, to gospodarka osignie w kocu stan rwnowagi dugookresowej w punkcie
E. Inflacja wyniesie 10% rocznie, pace nominalne bd wzrastay w tym samym tempie,
a bezrobocie osignie poziom U .
Przyjmijmy, e rozwaania rozpoczynamy
od punktu rwnowagi dugookresowej E. Moemy tu powtrzy analiz krtkookresowego
procesu dostosowawczego, przeprowadzon
przy wykorzystaniu rysunku 28.6. Kady impuls wywoujcy wzrost popytu globalnego
zmniejszy przejciowo bezrobocie i zwikszy
presj na podwyk pac i cen, a przejciowy
okres dodatkowej inflacji, w trakcie ktrego
ceny wzrastaj szybciej ni nominalna poda
pienidza, zmniejszy realn poda pienidza
1 zwikszy popyt globalny do poziomu odpowiadajcego penemu zatrudnieniu.
260
RYSUNEK
28.7
Dugookresowa krzywa Phillipsa

Poniewa ludzi interesuj zmienne realne, a nie nominalne, "w trakcie procesu dostosowawczego podejm oni dziaania pozwalajce zmieni wielkoci
nominalne odpowiednio do tempa inflacji. Pionowa
dugookresowa krzywa Phillipsa wskazuje, e gospodarka powrci ostatecznie do naturalnej stopy
bezrobocia U* i to niezalenie od tempa inflacji.
W dugim okresie nie da si wybiera midzy inflacj a bezrobociem. Krtkookresowa krzywa Phillipsa PC1 obrazuje natomiast opisany wyej proces dostosowawczy w krtkim okresie. Wysoko jej pooenia zaley od tempa inflacji i wzrostu iloci
pienidza w ujciu nominalnym w sytuacji rwnowagi dugookresowej, co ilustruje punkt E na dugookresowej krzywej Phillipsa.
powiada pocztkowo ruch gospodarki w d

do punktu B. Zwikszone bezrobocie wpynie
nastpnie na spowolnienie tempa wzrostu pac
nominalnych i cen, wzrost realnej poday pienidza i globalnego popytu oraz spowoduje
przejcie gospodarki w gr po krzywej PC,
z powrotem do punktu E.
Podobnie jak na rysunku 28.6, krtkookresowa krzywa Phillipsa przedstawia odwrotn zaleno (substytucj) midzy inflacj a bezrobociem istniejc przejciowo, gdy
gospodarka dostosowuje si do zmiany popytu
globalnego.
Przebieg
krtkookresowej
krzywej Phillipsa zaley jednak od pooenia

punktu, w ktrym przecina ona pionow dugookresow krzyw Phillipsa. Punkt ten
oznacza tempo wzrostu poday pienidza
i stop inflacji, odpowiadajce rwnowadze
dugookresowej.
Podejcie Friedmana wyjania, dlaczego
inflacja w wikszoci krajw, niezalenie od
poziomu bezrobocia, bya wysza w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych. Krtkookresowa krzywa Phillipsa przesuna si do
gry. Dlaczego? Poniewa pastwo w tych
krajach drukowao wicej pienidzy ni
wczeniej. Sprawio to, e stopa inflacji odpowiadajca stanowi rwnowagi dugookresowej wzrosa. Punkt E ley wyej na dugookresowej krzywej Phillipsa na rysunku 28.7.
Krtkookresowa krzywa Phillipsa przechodzca przez ten punkt przesuna si do gry.
Oczekiwania
i wiarygodno
Moemy zatem narysowa krtkookresow krzyw Phillipsa PC,. Punkt E, odpowiadajcy stanowi rwnowagi dugookresowej,
ley na tej krzywej. Jednak w krtkim okresie
wzrost popytu globalnego spowoduje przejcie gospodarki do punktu A. Wywoana nim
presja na wzrost pac i cen spowoduje spadek
realnej poday pienidza oraz cznego popytu i przesunie gospodark w d wzdu krzywej PC, z powrotem do punktu E. I odwrotnie
kademu spadkowi popytu globalnego od-
Makroekonomia
Rysunek 28.8 pozwaa zastosowa opisany

wyej aparat pojciowy w analizie skutkw
decyzji podjtych przez nowy rzd, ktrego
zadaniem jest stumienie inflacji.
Przyjmijmy, e analiz gospodarki rozpoczynamy od punktu rwnowagi dugookresowej E lecego na krtkookresowej krzywej
Phillipsa PC,. Nominalna poda pienidza,
ceny i pace nominalne zwikszaj si w jednakowym tempie 7t,. Zdaniem rzdu tak wysoka inflacja jest niemoliwa do zaakceptowa-
261
RYSUNEK 28.8
Oczekiwania i wiarygodno
W punkcie wyjcia gospodarka znajduje si w stanie rwnowagi dugookresowej (punkt E). Nastpnie rzd obnia stop wzrostu poday pienidza
z 7t, do n2. Pocztkowo powoduje to spadek realnej
poday pienidza i przesunicie gospodarki z punktu E do A. Bezrobocie wzrasta do {/,. Jeeli ludzie
uwierz, e tempo wzrostu iloci pienidza n2 nie
zmieni si, to zdaj sobie rwnie spraw, i nowym punktem rwnowagi dugookresowej bdzie
punkt F. Krtkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa si z pooenia PCl do PC2, a gospodarka przechodzi z punktu A do punktu B. Nastpuje gwatowny spadek tempa wzrostu pac nominalnych, poniewa ludzie uwiadamiaj sobie, e inflacja
zmniejszy si i roszczenia pacowe mog zosta
zagodzone. Nastpnie gospodarka przesuwa si ku
grze po krzywej PC2, z punktu B do punktu F. Jeeli jednak pracownicy spodziewaj si, e tempo
wzrostu poday pienidza szybko powrci do swojego pierwotnego poziomu ac, to nie nastpi zagodzenie da pacowych wyprzedzajcych spadek
inflacji. Krzyw krtkookresow pozostanie PCV
W krtkim okresie nominalna poda pienidza ronie w tempie n2, lecz inflacja jest wysza. Nasila
si zatem keynesowski kryzys, bo realna poda pienidza nadal si zmniejsza.
nia i w dugim okresie naley j obniy do

poziomu TT 2. Rzd pragnie, aby gospodarka
znalaza si w nowym punkcie rwnowagi
dugookresowej F. W dniu, w ktrym zostaje
wybrany, ogasza, e stopa wzrostu nominalnej poday pienidza zostanie na stae zmniejszona z Tij do n2.
W krtkim okresie przedsibiorstwa s
zwizane swoimi wczeniejszymi umowami
i musz zwiksza pace nominalne zgodnie
ze star stop inflacji 7tj. Ich pole manewru
jest ograniczone i w krtkim okresie nie s
w stanie obniy tempa wzrostu cen. Dlatego
obnika stopy wzrostu nominalnej iloci pienidza prowadzi do zmniejszenia realnej poday pienidza. Ceny rosn szybciej ni nominalna ilo pienidza. Popyt globalny spada
i pojawia si przymusowe bezrobocie. Gospodarka przesuwa si wzdu krtkookresowej
krzywej Phillipsa PCl do punktu A. Bezrobocie jest wysze, a inflacja obniya si jedynie
nieznacznie. Kluczowym pytaniem jest teraz,
co nastpi dalej.
Zgodnie ze scenariuszem optymistycznym
pracownicy wierz, e rzd bdzie trwa przy
swojej restrykcyjnej polityce pieninej i e
inflacja wkrtce si obniy. W trakcie nastpnej rundy negocjacji pacowych mog oni pozwoli sobie na danie o wiele niszej stopy
wzrostu pac nominalnych, nie obawiajc si
spadku pac realnych. Zgodnie z ich oczekiwaniami bowiem, inflacja wkrtce powinna
si obniy. Poniewa bezrobocie osigno
teraz poziom (/,, wyszy od poziomu U odpowiadajcego rwnowadze, wystpi dodatkowa presja na obnik pac. Dlatego gospodarka przesuwa si z punktu A do punktu B,
przechodzc na now krtkookresow krzyw
Phillipsa PC2, odpowiadajc nowej dugookresowej stopie inflacji %. Inflacja rzeczywicie szybko si obnia. Gospodarka przesuwa si nastpnie z B do punktu F. Kiedy inflacja jest nisza od stopy wzrostu iloci
pienidza, realna poda pienidza wzrasta, co
sprawia, e zwiksza si popyt globalny,
a bezrobocie powraca do swojego poziomu
naturalnego U .
.....
26
2
Inflacja
Teraz za kolej na scenariusz pesymistyczny. Przyjmijmy, e kiedy gospodarka pocztkowo osiga punkt A, pracownicy nie wierz,
e rzd wytrwa przy swojej nowej, restrykcyjnej polityce pieninej. Sdz, e n1 pozostanie-stop inflacji odpowiadajc rwnowadze
w dugim okresie. Poniewa oczekuj, e inflacja bdzie w dalszym cigu wysoka, nie
mog si zgodzi na zmniejszenie skali podwyki pac nominalnych. S przekonani, e
krtkookresow krzyw Phillipsa jest PC{, nie
za PC2. Jeeli jednak gospodarka pozostaje
w punkcie A, kiedy w rzeczywistoci pastwo
zwiksza poda pienidza wedug niszej stopy wzrostu Jt2, to w krtkim okresie ceny
wzrastaj szybciej ni nominalna ilo pienidza. W efekcie realna poda pienidza zmniejsza si powtrnie, popyt globalny w dalszym
cigu spada, a bezrobocie wzrasta, w miar
jak gospodarka przesuwa si w d po krzywej
PCV Co wicej, im bardziej pogbia si ten
kryzys, tym bardziej prawdopodobne staje si,
e rzd nie wytrzyma nerwowo i uzna, i bezrobocie osigno poziom niemoliwy do zaakceptowania, i e w zwizku z tym poda pienidza musi zosta zwikszona, aby
ponownie pobudzi popyt globalny. Wiara
w to, e rzd nie wytrzyma presji, moe sta
si samospeniajc prognoz. Gospodarka
pozostanie na krzywej PC], a prba znacznego ograniczenia inflacji si nie powiedzie.
Stopniowo gospodarka przesunie si z powrotem w gr po krzywej PCt i osignie rwnowag w punkcie E.
Podejcie to wyjania, dlaczego rzdy posuwaj si do obwieszczenia, e nie bdzie
odwrotu od restrykcyjnej polityki pieninej.
Im wczeniej ludzie uwierz, e dugookresowa stopa inflacji rzeczywicie si obniy, tym
wczeniej zagodz swoje dania pacowe.
Aby utwierdzi ludzi w przekonaniu, e wytrwaj przy swoich restrykcyjnych celach monetarnych, rzdy czsto oficjalnie zobowizuj si do obnienia wskanikw wzrostu iloci
pienidza w cigu kilku nadchodzcych lat.
Zmiany wysokoci
naturalnej stopy bezrobocia
W dugim okresie krzywa Phillipsa staje si
pionowa, przecinajc o odcitych w punkcie
odpowiadajcym naturalnej stopie bezrobocia
U* albo inaczej stopie bezrobocia dobrowolnego na zrwnowaonym rynku pracy.
W poprzednim rozdziale przeanalizowalimy
czynniki mogce spowodowa zmiany naturalnej stopy bezrobocia. Wskazalimy te, e
stopa ta wzrastaa nieustannie od poowy lat
szedziesitych.
Bezrobocie
strukturalne
zwikszyo si, a pracownicy zorganizowani
w zwizki zawodowe zapewnili sobie podwyki pac realnych przewyszajce wzrost
wydajnoci pracy.
Na rysunku 28.8 wzrost naturalnej stopy
bezrobocia przesuwa pionow dugookresow krzyw Phillipsa w prawo. W dalszym cigu przechodzi ona przez punkt wyznaczajcy
podwyszon naturaln stop bezrobocia.
Inflacja i bezrobocie od 1960 r.

Krzywa Phillipsa w pierwotnej postaci sugerowaa istnienie niezmiennego stosunku substytucji midzy inflacj a bezrobociem. Co
wicej, wydawao si, e zarwno inflacja, jak
i bezrobocie mog by nadzwyczaj niskie.
W latach szedziesitych i we wczesnych
latach siedemdziesitych wiele rzdw byo
zobowizanych do utrzymywania stanu penego zatrudnienia nawet w krtkim okresie.
Wszelkie szoki podsycajce inflacj, takie jak
roszczenia pacowe ze strony zwizkw zawodowych lub wzrost cen surowcw, byy amortyzowane przez wzrost nominalnej poday
pienidza, majcy zapobiec spadkowi realnej
poday pienidza w krtkim okresie. Poniewa rzdy czsto podnosiy stop wzrostu iloci pienidza, lecz rzadko j obniay, tempo
wzrostu poday pienidza, a take inflacja
stopniowo si zwikszay. Wyjania to, dlaczego inflacja przekroczya poziom z lat
szedziesitych. Od poowy lat siedemdzie-
Makroekonomia
263
sitych polityka gospodarcza w wielu krajach

si zmienia. Gwnym celem stao si stumienie inflacji. Tumaczy to z kolei, dlaczego
inflacja zmniejszya si we wczesnych latach
osiemdziesitych.
A jak wyglda sprawa z bezrobociem?
Wiemy ju, e krzywa Phillipsa jest w dugim
okresie pionowa i e przebiega przez punkt
wyznaczajcy naturaln stop bezrobocia.
Wzrost naturalnej stopy bezrobocia w wielu
krajach jest wanym czynnikiem wpywajcym na zwikszenie si tam faktycznego bezrobocia. Jednak to jeszcze nie wszystko. Rozumiemy teraz, e krtkookresowa krzywa
Phillipsa obrazuje tymczasowy stosunek substytucji midzy inflacj a bezrobociem dotyczcy sytuacji, gdy gospodarka dostosowuje
si do szokw popytowych, stopniowo wracajc do poziomu produkcji potencjalnej i naturalnej stopy bezrobocia. Wysoko, na ktrej
znajduje si krtkookresowa krzywa Phillipsa,
zaley od biecych oczekiwa co do wysokoci stopy inflacji i wzrostu iloci pienidza
w przyszoci.
Na pocztku lat osiemdziesitych inflacja
bya wysoka, poniewa wczeniej take bya
wysoka. rodki polityki antyinflacyjnej dopiero zaczynay dziaa. Kiedy wprowadzono
tward polityk pienin, realna poda pienidza zmalaa, poniewa inflacja nie obniya si od razu. czny popyt zmniejszy si,
a gospodarka przesuna si na prawo wzdu
krtkookresowej krzywej Phillipsa. Oprcz
wysokiej naturalnej stopy bezrobocia w wielu
krajach pojawi si krtkookresowy kryzys
typu keynesowskiego. Wysokie byo rwnie
bezrobocie przymusowe.
W latach dziewidziesitych w wielu krajach europejskich prbowano radykalnie obniy poziom inflacji, aby pokaza gotowo do
przystpienia do unii walutowej. Nawet kraje,
takie jak Wielka Brytania, w ktrych nie zdecydowano si jeszcze na akcesj, prowadziy
restrykcyjn polityk pienin, aby stumi
inflacj. Dziaania te przyczyniy si do
utrwalenia wysokiego bezrobocia w Europie.
Kiedy jednak inflacja zostaa ju pokonana,
kontynuowanie twardej polityki gospodarczej
przestao by konieczne. Po 1993 r. bezrobocie w Wielkiej Brytanii znacznie si obniyo.
tw. Przyjmijmy, e od szoku nie upyno dostatecznie duo czasu i poziom zatrudnienia
jeszcze si nie zmieni. Dalszy przebieg
wypadkw zaley od tego, co uczyni rzd,
a take od oczekiwa co do kierunku jego
dziaa.
Zamy, e rzd nie zamortyzuje szoku
podaowego. Tempo wzrostu iloci pienidza
si nie zmieni. Wysza inflacja spowoduje
spadek realnej poday pienidza, wzrost stopy
procentowej oraz zmniejszenie popytu globalnego. Pojawiaj si kryzys typu keynesowskiego oraz stagflacja.
oznacza wspwystpowanie wysokiej inflacji i duego bezrobocia. Czsto
jest ona spowodowana przez ujemny szok
podaowy.
StagHacja
Stopniowo przymusowe bezrobocie powoduje obnienie si pac lub hamuje ich wzrost.
Stopa inflacji spada poniej staej stopy wzrostu iloci pienidza, a realna poda pienidza
zaczyna znowu wzrasta. Gospodarka powraca stopniowo do naturalnej stopy bezrobocia.
Poniewa tempo wzrostu iloci pienidza pozostaje stae, w dugim okresie stopa inflacji
nie ulega zmianie pod wpywem wstrzsu podaowego.
Przyjmijmy teraz, e rzd zamortyzowa
jednak szok podaowy. Kiedy inflacja pocztkowo wzrastaa, pastwo zwikszao po prostu cigle stop wzrostu iloci pienidza, aby
Szok podaowy
Jakie skutki wywouje wstrzs dotykajcy poday globalnej, taki jak podwojenie si cen
ropy naftowej? W jednej chwili inflacja
zwiksza si, gdy przedsibiorstwa podnosz
ceny, aby zrekompensowa sobie wzrost kosz-
Inflacja
264
dostosowa si do wyszej inflacji. Nawet

w krtkim okresie nie byoby spadku realnej
poday pienidza. W krtkim okresie nie wystpiby take spadek popytu globalnego i nie
wzrosoby bezrobocie. Jednak stopa wzrostu
iloci pienidza i stopa inflacji stale by si
zwikszay.
Przykad ten ilustruje dylemat, przed jakim
stoi polityk gospodarczy. Jeeli rzd nie zdecyduje si na zamortyzowanie wstrzsu, to
niezbdny bdzie bolesny okres bezrobocia,
zanim dostosowania cen i pac pozwol przywrci w gospodarce pierwotny stan rwnowagi dugookresowej. Jednak inflacja w dugim okresie nie wzronie. Z drugiej strony,
amortyzujc wpyw pierwotnego szoku podaowego na ceny, rzd moe nie dopuci do
kryzysu typu keynesowskiego, a to dziki
utrzymaniu popytu globalnego na dotychczasowym poziomie. Cen za to bdzie jednak
trwae podniesienie stopy inflacji.
Powtrzmy raz jeszcze: wiarygodno prowadzonej polityki ekonomicznej ma decydujce znaczenie. Zanim rzd Margaret Thatcher
przej wadz w Wielkiej Brytanii, pracownicy uznawali, e kolejne rzdy s tak wystraszone wysokim bezrobociem, e zamortyzuj
niemal kady wstrzs. Zgodnie z tym rozumowaniem wygrowane roszczenia pacowe
umoliwiyby przejciow podwyk pac realnych a do chwili penego dostosowania si
pac. Natomiast w dugim okresie rzd zwikszyby poda pienidza w celu utrzymania popytu globalnego na poziomie odpowiadajcym penemu zatrudnieniu, co zmniejszyoby
niebezpieczestwo wystpienia dodatkowego
bezrobocia typu keynesowskiego. Odrzucajc
moliwo zamortyzowania wysokich podwyek pac nominalnych, rzd Margaret Thatcher stopniowo przekona pracownikw, e
powoduj one spadek realnej poday pienidza i popytu globalnego oraz zwikszaj bezrobocie. W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych wielu przywdcw zwizkowych nie znalazo silnego poparcia ze strony
szeregowych czonkw dla swoich propozycji
duych podwyek pac.
Kiedy ju w poowie lat osiemdziesitych
rzd Margaret Thatcher uwiarygodni swoj
determinacj w walce z inflacj, uzyska moliwo pewnego zagodzenia polityki ekonomicznej, co spowodowao dugotrwae oywienie w gospodarce. Przez pi, sze lat inflacja pozostawaa na niskim poziomie.
Pracownicy i pracodawcy negocjujcy porozumienia pacowe uwierzyli, e mimo trwajcej
ekspansji pieninej i fiskalnej jakikolwiek
wzrost inflacji spowoduje szybki powrt do
Makroekonomia
restrykcyjnej polityki gospodarczej. Jednak

w miar przeduania si agodnej polityki gospodarczej zaczto powtpiewa, czy w razie
potrzeby rzd rzeczywicie zaostrzyby swoj
polityk. Kiedy inflacja zacza si ponownie
zwiksza w 1989 r., rzd zosta zmuszony do
znacznej podwyki stp procentowych w celu
odbudowy swojej wiarygodnoci.
Wydarzenia te stanowiy to decyzji Wielkiej Brytanii o przystpieniu w 1990 r. do Mechanizmu Kursowego, stanowicego cz
Europejskiego Systemu Walutowego (ESW).
Wydawao si wwczas prawdopodobne, e
uzalenienie brytyjskiej stopy procentowej od
stp procentowych partnerw, a zwaszcza
Niemiec, zwikszy wiarygodno brytyjskiej
polityki pieninej. Przyczyny, ktre wyjanimy w nastpnych rozdziaach, sprawiy, e
w praktyce wysoka stopa procentowa, jakiej
w tym czasie potrzebowaa gospodarka niemiecka, okazaa si zbyt gorzk piguk dla
wielu czonkw Europejskiego Systemu Walutowego.
We wrzeniu 1992 r. spekulacyjny atak na
kurs funta wymusi wycofanie tej waluty
z ESW. Wtedy w Wielkiej Brytanii trwaa gboka recesja, a bezrobocie byo wysokie i cigle roso, natychmiastowy wzrost oczekiwa
inflacyjnych nie by prawdopodobny. Jednak,
aby nie dopuci do wzrostu oczekiwa inflacyjnych w duszym okresie, Wielka Brytania
bya zmuszona do zapewnienia wikszej niezalenoci Bankowi Anglii. Kwesti niezalenoci banku centralnego omawiamy w podrozdziaach 28.6 i 28.7.
265
Rekapitulacja ustale
dotyczcych zwizku
midzy inflacj a bezrobociem
Doszlimy do
nastpujcych
wnioskw.
W dugim okresie w zasadzie nie istnieje odwrotna zaleno midzy inflacj a bezrobociem. Dugookresowa krzywa Phillipsa jest
pionowa i przecina o odcitych w punkcie
odpowiadajcym naturalnej stopie bezrobocia.
Krtkookresowa krzywa Phillipsa ilustruje
wystpujc przejciowo substytucj midzy
inflacj a bezrobociem w okresie, gdy gospodarka dostosowuje si do szoku popytowego.
Wysoko, na jakiej przebiega krtkookresowa krzywa Phillipsa, zaley od oczekiwa co
do ksztatowania si inflacji i tempa wzrostu
iloci pienidza w dugim okresie. Jednak,
kiedy wstrzsy dotycz poday, w krtkim
okresie odwrotna zaleno midzy inflacj
a bezrobociem nie istnieje. Pocztkowo moliwe jest, e wyszej inflacji towarzyszy wysze bezrobocie. To, co si stanie dalej, zaley
od stopnia, w jakim pastwo zamortyzuje
szok podaowy.
28.5
Koszty inflacji
Ludzie nie lubi inflacji. Rzdy za uwaaj,
e naley stosowa restrykcyjn polityk fiskaln i pienin, majc obniy inflacj,
nawet jeeli w krtkim okresie moe to prowadzi do wyszego bezrobocia i niszej produkcji. Dlaczego waciwie inflacja jest tak
szkodliwa? Teraz, gdy rozumiemy ju przyczyny inflacji i gdy znamy niektre z jej skutkw, jestemy o wiele lepiej przygotowani do
tego, aby udzieli odpowiedzi na to pytanie.
Zudzenie inflacyjne?
Bdem jest stwierdzenie, e inflacja jest

szkodliwa, bo sprawia, e dobra staj si drosze. Gdyby wszystkie zmienne nominalne
wzrosy w tym samym stopniu, ludzie otrzymywaliby wiksze dochody nominalne i mogliby kupi za nie t sam ilo dbr co poprzednio. Jeeli ludzie bior pod uwag jedynie swoje nominalne wydatki, nie zwracajc
uwagi na to, e ich dochody nominalne rwnie wzrastaj, padaj ofiar zudzenia inflacyjnego. To wysoko dochodw realnych informuje nas, jak wiele dbr mona zakupi.
Drugi rodzaj zudzenia jest bardziej subtelny. Przypumy, e wystpi gwatowny
wzrost realnej (wzgldnej) ceny ropy naftowej. W krajach, ktre importuj due iloci
ropy, pogorszy si sytuacja materialna ludzi.
Spoeczestwo jako cao jest zmuszone do
przesunicia czci dbr z konsumpcji krajowej na eksport, aby zdoby dodatkow ilo
waluty obcej i mc kupi za ni drosz rop
z importu. Konsumpcja krajowa w przeliczeniu na osob musi si zatem obniy. Moe to
nastpi w dwojaki sposb.
Po pierwsze, pracownicy mog nie upomnie si o odpowiadajce wzrostowi kosztw utrzymania podwyki pac, majce pokry wysze koszty zakupu produktw ropopochodnych. Pace realne spadaj, poniewa
dotychczasowy poziom pac nominalnych,
oglnie biorc, pozwala teraz na zakup mniejszej iloci dbr. Zamy rwnie, e przedsibiorstwa krajowe absorbuj wzrost kosztw
paliw bdcych pochodnymi ropy naftowej
Niektre spord argumentw uywanych po- 6 Zudzenie inflacyjne jest innym okreleniem tego
wszechnie w celu wykazania, e inflacja jest samego zjawiska, ktre poznalimy w rozdziale 26
zjawiskiem szkodliwym, s w rzeczywistoci
jako iluzj pienidza (przyp. R.R.).
/
faszywe i sugeruj, e ludzie mog ulega
zudzeniu inflacyjnemu.
Ludzie ulegaj zudzeniu inflacyjnemu, gdy
myl zmiany realne ze zmianami nominalnymi. Dobrobyt zaley od zmiennych realnych, a nie nominalnych6.
Inflacja
266
i nie przerzucaj go na odbiorcw swoich wyrobw poprzez podwyk ich cen. Nie nastpuje wic ani wzrost cen na rynku wewntrznym, ani te wzrost pac nominalnych. Gospodarka krajowa dostosowaa si do wstrzsu
podaowego w sposb bezinflacyjny. Konsekwencj wstrzsu jest jednak spadek stopy yciowej.
Po drugie, przypumy teraz, e ludzie
prbuj utrzyma swoj dotychczasow stop
yciow. Pracownicy domagaj si podwyek
pac nominalnych odpowiadajcych wzrostowi kosztw utrzymania, aby utrzyma poziom
swoich pac realnych, przedsibiorstwa za
broni swoich zyskw, podnoszc ceny odpowiednio do rosncych kosztw pac i paliw.
Inflacja na rynku krajowym jest wysoka: pastwo prbuje neutralizowa j, drukujc dodatkowe iloci pienidza. W kocu gospodarka osiga stan rwnowagi dugookresowej.
Jak wyglda ta nowa rwnowaga?
W tym przypadku rwnie nie da si unikn spadku stopy yciowej. Wzrost realnych
cen ropy naftowej nie znikn w czarodziejski
sposb. W dalszym cigu na eksport trzeba
przeznacza wiksz ni poprzednio cz
dbr krajowych za cen obnienia poziomu
konsumpcji wewntrznej aby zapaci za
droszy import ropy. W stanie nowej rwnowagi dugookresowej pracownicy uwiadomi
sobie zatem, e ich pace realne s nisze,
przedsibiorstwa za odnotowuj, e ich stopy
zysku zmalay. To mechanizm rynkowy wywouje niezbdny spadek wydatkw krajowych i umoliwia przesunicie zasobw do
gazi produkujcych na eksport.
Ludzie zauwa wtedy, e pace i ceny rosn, lecz jakim sposobem pace nie nadaj za cenami. Pace realne si obniaj.
W takiej sytuacji ludzie wycigaj bdny
wniosek. To wcale nie inflacja, lecz wzrost
cen ropy jest przyczyn pogorszenia si ich
pooenia. Pace realne spadyby niezalenie
od tego, czy inflacja na rynku wewntrznym
nastpiaby, czy te nie. Jeeli inflacja jest
spowodowana przez ujemny szok podaowy,
a pastwo pozwala jej trwa, stosujc agodn
polityk pienin, to nie inflacja ani te nie
ekspansja pienina sprawiaj, e obnia si
stopa yciowa. Winny jest ujemny wstrzs podaowy. Inflacja jest jedynie objawem pocztkowej niezgody ludzi na akceptacj nowej
rzeczywistoci.
Przeanalizowalimy do tej pory pewne,
do wtpliwej natury argumenty na rzecz tezy, e inflacja jest zjawiskiem szkodliwym.
Teraz zajmiemy si racjami powaniejszymi.
Ponisze rozwaania dotycz dwch gw-
Makroekonomia
nych tematw. Po pierwsze, czy inflacj udao

si w peni przewidzie? Czy te moe jest
tak, e ludzie cigle dostosowuj si do inflacji, ktra ich zaskakuje? Po drugie, czy nasze
instytucje, wczajc w to stwarzane przez
pastwo ramy prawne i system podatkowy,
umoliwiaj ludziom cakowite dostosowanie
si do inflacji, jeeli tylko zdoali j przewidzie? Ocena kosztw inflacji zaley od odpowiedzi na te dwa pytania.
Pene dostosowanie
i doskonaa antycypacja
Wyobramy sobie gospodark, w ktrej inflacja wynosi zawsze 10% rocznie. Wszyscy o
tym wiedz, przewiduj trwanie tego stanu
rzeczy i bior go pod uwag w trakcie negocjacji pacowych lub poyczajc komu pienidze. Wszystkie ceny, pace nominalne i nominalna poda pienidza wzrastaj w tempie
10% rocznie. Inflacja nie narusza dochodw
realnych i nie obnia realnej poday pienidza. Gospodarka pozostaje w stanie penego
zatrudnienia. Take polityk ekonomiczn
w peni dostosowano do tej sytuacji. Podatki
w ujciu nominalnym s zmieniane co roku,
aby realne wpywy budetu pozostay stae.
Co roku wydatki budetowe wzrastaj nominalnie o 10%, co oznacza stabilizacj wydatkw pastwa w wyraeniu realnym7.
Dla uproszczenia zakadamy, e nie wystpuj

wzrost wydajnoci pracy ani zmiany po stronie popytu i poday, co oznacza, e nie zmienia si poziom penego zatrudnienia oraz produkcji potencjal7
267
Nominalna stopa procentowa wzrosa

w stopniu koniecznym do utrzymania realnej
stopy procentowej na staym poziomie zapewniajcym rwnowag przy inflacji wynoszcej
10% rocznie. Kursy akcji wzrastaj odpowiednio do wzrostu inflacji, co pozwala utrzyma
ich realn warto na giedzie papierw wartociowych. Opodatkowanie dochodw z odsetek i zyskw kapitaowych zostao dostosowane do warunkw panujcej inflacji. W kategoriach realnych nie zmienia si ono pod
wpywem inflacji8. Emerytury i inne patnoci
transferowe s podwyszane co roku w skali
odpowiadajcej wysokoci inflacji.
Opisana gospodarka nie ulega zudzeniu
inflacyjnemu. Wszyscy (jednostki i pastwo)
oczekuj 10-procentowej inflacji i staraj si,
w miar swoich moliwoci, minimalizowa
jej wpyw na zmienne realne. Na podstawie
tego stwierdzenia skonstruowano pionow
dugookresow krzyw Phillipsa, opisan
w poprzednim podrozdziale. Czy jednak (nawet w tym idealnym wiecie) doskonae dostosowanie si jest moliwe?
Koszty zdzieranych zelwek. Wyjanialimy
wczeniej w tym rozdziale, e nominalna stopa procentowa zwykle ronie w tempie inflacji, co sprawia, e realna stopa procentowa
pozostaje staa. Jednak nominalna stopa procentowa jest miar kosztu alternatywnego
trzymania pienidza w formie gotwki. Jeeli
zatem inflacja wzrasta, ludzie trzymaj mniejsze zasoby pienine. W podrozdziale 28.2
zbadalimy zjawisko ucieczki od pienidza,
pojawiajce si w okresach hiperinflacji, trak-
nej. Naturalnie, zjawisko czystej inflacji moe rwnie wystpi w gospodarce, w ktrej trwa realny
wzrost
produkcji
i
zatrudnienia.
8
W okresie inflacji wielu ludzi obawia si spadku
midzynarodowej konkurencyjnoci towarw krajowych. Kwesti t analizujemy w nastpnym rozdziale. Zobaczymy tam, e jest moliwe takie
ksztatowanie kursu walutowego, i mimo inflacji nie pogorszy si realna konkurencyjno midzynarodowa towarw krajowych.
tujc je jako skrajny przykad tego wanie

zwizku midzy inflacj a popytem na realne
zasoby pienidza.
Analiz pienidza w rozdziale 23 rozpoczlimy od stwierdzenia, e spoeczestwo
wykorzystuje pienidz, aby oszczdzi czas
i wysiek przeznaczany na zawieranie transakcji. Kiedy wysoka nominalna stopa procentowa skania ludzi do zmniejszenia realnych zasobw pieninych, spoeczestwo zuywa
wicej zasobw, zawierajc transakcje, a za-
Inflacja
tem mniejsz ich ilo moe przeznaczy na

produkcj oraz konsumpcj dbr i usug. Mwimy wtedy o kosztach zdzieranych zelwek,
spowodowanych przez wzrost inflacji.
Koszty
zdzieranych
zelwek
symbolizuj
cay dodatkowy czas i wysiek wkadany
przez ludzi w zawieranie transakcji wwczas, gdy prbuj oni poradzi sobie za pomoc mniejszych zasobw realnego pienidza.
Koszty zmienianych jadospisw. Kiedy
ceny wzrastaj, trzeba zmienia wywieszki
z cenami. Na przykad, jadospisy w restauracjach musz by wydrukowane na nowo, aby
klienci wiedzieli o wyszych cenach potraw.
Koszty zmienianych jadospisw, spowodowane inflacj, odpowiadaj realnym zasobom zuywanym po to, aby wydrukowa
nowe metki z cenami wwczas, gdy te
wzrastaj (lub spadaj).
Im wysze jest tempo zmian cen, tym czciej naley drukowa nowe karty da, jeeli
tylko ceny realne maj pozosta stae.
Do powodowanych inflacj kosztw zmienianych
jadospisw
powinnimy prawdopodobnie zaliczy wysiek zwizany z dokonywaniem pamiciowych oblicze. Kiedy stopa
inflacji wynosi zero, atwo jest pj do sklepu i sprawdzi, e kilogram misa kosztuje
tyle samo, ile przed trzema miesicami. Gdy
inflacja ksztatuje si na poziomie 25% rocznie, porwnanie dzisiejszej ceny misa z cen
268
sprzed trzech miesicy po to, aby sprawdzi,

o ile zmienia si ona w ujciu realnym
(wzgldnym), wymaga nieco wicej wysiku.
Chocia ludzie nie ulegajcy zudzeniu inflacyjnemu prbuj myle w kategoriach realnych, to niezbdne obliczenia pamiciowe pochaniaj rzeczywisty czas i wysiek.
Jak istotne s koszty zmienianych jadospisw? W przypadku supermarketu zmiana metek z cenami moe by wzgldnie atwa do
przeprowadzenia. Jednak koszt zmian licznikw w parkometrach, automatach telefonicznych i maszynach do sprzeday napojw jest
ju znacznie wikszy. W krajach, gdzie inflacja jest wysoka, telefoniczne aparaty wrzutowe przyjmuj zwykle etony, ktrych cen
mona atwo zmienia, bez koniecznoci
zmiany konstrukcji aparatu.
Jeeli nawet tempo inflacji zostaje bezbdnie przewidziane, a gospodarka w peni
dostosowuje si do inflacji, nie da si unikn
kosztw zdzieranych zelwek i kosztw zmienianych jadospisw. Staj si one bardzo
istotne wwczas, gdy inflacja przechodzi
w hiperinflacj. Niemniej jednak wydaje si,
e spoeczny koszt ycia w warunkach trwajcej bez przerwy 20-procentowej inflacji moe
si okaza niezbyt duy. Dotyczy to jednak
tylko przypadku, kiedy spoeczestwo potrafi
doskonale dostosowa si do inflacji. Jak zobaczymy, w innych sytuacjach koszty inflacji
s wysze.
Kontrola stopy procentowej. Aby realna stopa procentowa pozostaa staa, nominalna stopa procentowa musi wzrasta w tempie inflacji. Jeeli banki prowadzce rachunki czekowe paciyby z tego tytuu odsetki, koszty
zdzieranych zelwek odnosiyby si jedynie
do samej gotwki (do tej pory nie odkrylimy
adnego sposobu pacenia odsetek od posiadanej gotwki).
W wielu krajach rachunki czekowe albo
w ogle nie s oprocentowane, albo te przynosz bardzo niewielkie odsetki, ktre zwykle nie rosn w tempie odpowiadajcym inflacji.
To, czy omawiane tu koszty inflacji bd
nam towarzyszy zawsze, dopiero si okae.
Jednym ze skutkw chronicznej i wysokiej inflacji jest to, e ludzie zaczynaj domaga si
zmian instytucjonalnych, ktre umoliwiyby
dostosowanie si zmiennych nominalnych do
poziomu inflacji. Im duszy jest okres wysokiej inflacji, tym bardziej prawdopodobne, e
banki i inne instytucje bd zmuszone do pacenia odpowiednio wyszych odsetek nominalnych od rozmaitych rodzajw wkadw
bankowych. Poniewa jednak zmiany instytucjonalne trwaj zwykle do dugo, skutkiem
przejcia od niskiej do wysokiej inflacji moe
by w krtkim okresie spadek realnych stp
procentowych od wielu rodzajw kredytw,
przynoszcy korzyci dunikom, a straty wierzycielom.
Inflacja bezbdnie przewidywana

w warunkach niepenego
dostosowania instytucji
mach systemu progresywnego podatku dochodowego.
W tym podrozdziale zakadamy, e inflacja

zostaje bezbdnie przewidziana, ale czynniki
instytucjonalne uniemoliwiaj ludziom dokonanie niektrych niezbdnych zmian, aby
zmienne nominalne dostosoway si do oczekiwanej inflacji. Poniewa zmienne nominalne nie mog si w peni dostosowa, inflacja
wpywa na zmienne realne silniej, ni wynikaoby to tylko z opisanych ju kosztw zdzieranych zelwek i zmienianych jadospisw.
Podatki. Drugim wanym skutkiem w peni
antycypowanej inflacji w warunkach niedoskonaego dostosowania si instytucji jest nienadanie stawek opodatkowania za inflacj.
Pierwszym zwizanym z tym problemem jest
drena podatkowy.
Drena podatkowy to wzrost realnych wpyww podatkowych wywoany inflacj, ktra
zwiksza dochody nominalne i sprawia, e
niektrzy ludzie zostaj zaliczeni do wyszych przedziaw opodatkowania w ra-
Makroekonomia
269
Oto przykad dziaania tego mechanizmu.

Zamy, e dochody poniej 2 tys. nie
podlegaj opodatkowaniu, za dochody powyej tej sumy s opodatkowane wedug
stawki 30 pensw od kadego funta. Pocztkowo osoba o dochodzie w wysokoci
3 tys. paci podatek rwny 30% od nadwyki dochodu ponad 2 tys. . Podatek dochodowy wynosi zatem 300 . Zamy, e po 10
latach inflacji pace i ceny podwoiy si, lecz
przedziay i stawki opodatkowania pozostay
bez zmian. Dochd opisywanej osoby jest
rwny teraz 6 tys. . Podatek wynosi nominalnie 30% od 4 tys. , o ktre dochd nominalny przekracza granic 2 tys. . Oznacza to
obcienie podatkowe wwysokoci 1200 .
Mimo e pace i ceny jedynie podwoiy si,
nominalne zobowizania podatkowe zwikszyy si czterokrotnie. Drena podatkowy
spowodowa wzrost realnego obcienia podatkowego, a wic pastwo odnosi korzyci
z inflacji kosztem obywateli.
Aby uniezaleni system podatkowy od
wpywu inflacji, naley podnosi nominalne
przedziay opodatkowania rwnolegle do postpw inflacji. Jeeli kwota wolna od podatku
w wyraeniu realnym pozostaaby w powyszym przykadzie nie zmieniona dziki podniesieniu progu nominalnego z 2 tys. do 4
tys. (przy wzrocie innych zmiennych nominalnych o 100%), to system podatkowy zostaby dostosowany do warunkw inflacji.
Jeeli pastwo dostosowuje nominalne granice przedziaw podatkowych, podnoszc je
w celu zneutralizowania wpywu inflacji, jest
to zwykle przedstawiane jako obnika podatku
dochodowego czy te zbytnia szczodro pastwa. Jest to klasyczne zudzenie inflacyjne.
Korekty te s potrzebne jedynie po to, aby
utrzyma realne obcienie podatkiem dochodowym na nie zmienionym poziomie. W krajach takich, jak Wielka Brytania czy Stany
Zjednoczone, podejcie to jest ju w peni akceptowane. Granice przedziaw podatkowych
s obecnie automatycznie podnoszone w miar
postpw inflacji, jeeli tylko rzd nie decyduje si na inn polityk ekonomiczn. Prasa za
nie przykleja ju etykietki ci podatkowych
podwykom granic przedziaw opodatkowania, ktre s niezbdne jedynie w celu zneutralizowania dziaania inflacji9.
stopie opodatkowania realny zysk netto (po

opodatkowaniu) z poyczonego kapitau wynosi 2,8% rocznie. Przyjmijmy teraz, e inflacja wynosi 10% rocznie, a nominalna stopa
procentowa wzrasta do 14%, aby mona byo
utrzyma realn stop procentow przed opodatkowaniem na dotychczasowym poziomie
4%. Jednak, przy istniejcych w wikszoci
krajw systemach podatkowych, poyczkodawcy musz paci podatek dochodowy
w wysokoci 30% dochodu nominalnego. Nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu
wynosi zatem 9,8%, czyli 0,7 x 14%. Jeli od
uzyskanego wyniku odejmiemy stop inflacji
wynoszc 10%, to okae si, e realna stopa
procentowa po opodatkowaniu jest w rzeczywistoci ujemna. Taki stan rzeczy rni si
istotnie od sytuacji, gdy inflacja bya zerowa,
a realna stopa procentowa po opodatkowaniu
wynosia 2,8%.
Gdzie tkwi bd? Kiedy inflacja wynosi
10%, nominalna stopa procentowa osiga
14%. Jednak a 10 punktw procentowych
z tego to nie dochd realny, lecz opata pozwalajca jedynie zrekompensowa dziaanie
9
Jak za ma si sprawa z podatkami porednimi?
Wyraone
VAT,
podatkowe
cen.
procentowo
automatycznie
podatki
proporcjonalnie
Jednak
podatki
od
zwikszaj
do
np.
wpywy
inflacyjnego
wzrostu
akcyzowe,
takie
jak
opata
w wysokoci 5 , ktr jest obciona kada butelka

whisky, musz by
podnoszone
miar
wzrostu
cen. W Wielkiej Brytanii nie istnieje aden automa-
tyczny mechanizm pozwalajcy podnie tego rodzaju
podatki.
Rzd
podejmuje
co
o ile je zwikszy.
Opodatkowanie dochodw z kapitau. Podatek

dochodowy
nakadany na
dochd
z odsetek jest rwnie poddany oddziaywaniu
inflacji. Zamy, e inflacja nie wystpuje,
a stopy procentowe nominalna i realna s jednakowe i wynosz 4%. Przy 30-procentowej
Inflacja
wartoci,
nominalne
270
roku
decyzj,
inflacji. Tylko 4 punkty procentowe to realna

stopa procentowa bdca rdem dochodu realnego. Podatek dochodowy obejmuje jednak
cae 14%. Wysza inflacja obnia zatem dochd realny z udzielania kredytw, poniewa
system podatkowy nie jest odpowiednio przystosowany do warunkw inflacji.
W takim systemie wysza stopa inflacji
musi powodowa zmiany wielkoci realnych.
Jeeli, jak zaoylimy wczeniej, nominalna
stopa procentowa przed opodatkowaniem podnosi si w tempie dokadnie odpowiadajcym
inflacji, tak aby utrzyma dotychczasowy poziom stopy procentowej przed opodatkowaniem dla kredytobiorcw, to wysza inflacja
przynosi straty kredytodawcom. Odwrotnie,
wysza inflacja mogaby prowadzi do ustalenia jeszcze wyszej nominalnej stopy procentowej, majcej chroni poziom realnej stopy
procentowej po opodatkowaniu dla kredytodawcw. Wwczas jednak realna stopa procentowa przed opodatkowaniem dla kredytobiorcw wzrosaby w wyniku inflacji. W obu
przypadkach pastwo czerpie korzyci z inflacji w postaci realnie wyszych wpyww podatkowych. Trac natomiast indywidualni poyczkodawcy i poyczkobiorcy.
Nastpnego przykadu dostarcza opodatkowanie zyskw kapitaowych. Zamy, e ludzie musz paci pastwu podatki w wysokoci 30% zyskw kapitaowych osiganych
w wyniku transakcji kupna i sprzeday akcji.
Jeeli nie wystpuje inflacja, to zyski s jedynie opodatkowane w wyraeniu realnym. Jeeli jednak inflacja osiga 10%, ceny nominalne akcji musz wzrosn jedynie w celu
zachowania ich wartoci realnej. Ludzie s
zmuszeni do pacenia podatkw od zyskw
kapitaowych, nawet jeli nie osigaj realnych zyskw z kapitau.
Rachunkowod
lega
na
przychodw,
uwzgldniajca
przyjciu
zyskw
takich
i
strat,
ktre
pe-
ni dostosowane do warunkw inflacji.
Opisane niedoskonaoci instytucjonalne

pomagaj wyjani, dlaczego inflacja moe
wywoa zmiany wielkoci realnych, nawet
jeeli jednostki bezbdnie przewidziay jej
pojawienie si. Dopki instytucje nie dostosuj si w peni do warunkw inflacji, dopty
zmiany te mog by istotne. W wielu przypadkach to pastwo najwicej zyskuje na inflacji.
Wczeniej w tym rozdziale wskazywalimy, e warunkiem obnienia inflacji moe
by przejcie przez okres wysokiego bezrobocia i spadku produkcji. Zanim zaoymy, e
gospodarka powinna zapaci t cen za obnienie kosztw inflacji, warto zada pytanie,
czy nie byoby taniej tak przystosowa odpowiednie instytucje, aby inflacja nie powodowaa kosztw. Problem ycia z inflacj" poddamy analizie na kocu rozdziau. Na razie
zauwamy jedynie, e przystosowanie instytucji pocignoby za sob koszty dwojakiego
rodzaju. Po pierwsze, chodzi o jednorazowe
koszty zaprojektowania nowych, dostosowanych do warunkw inflacji, regu instytucjonalnych. Po drugie, pojawiyby si koszty
zmienianych
jadospisw,
czyli
koszty
niezbdnych oblicze i zastosowania posuni
dostosowawczych niezbdnych do zneutralizowania stale rosncych cen.
Opodatkowanie zyskw. Inflacja moe rwnie zwikszy realny ciar opodatkowania

zyskw spek. Oto prosty przykad. Zamy,
e pewna spka posiada zapasy wyrobw gotowych przeznaczonych na sprzeda. W wiecie, w ktrym panuje inflacja, warto nomi
nalna tych zapasw bdzie si zwikszaa
w miar upywu czasu. Gdyby zyski z tego
tytuu potraktowa jako podlegajce opodatkowaniu zyski spki, przedsibiorstwa musiayby paci wysze podatki, mimo e nie
zmienia si realna warto ich zapasw. Tego
rodzaju niekonsekwencje systemu podatkowego zniknyby, gdyby przedsibiorstwa i pastwo zaczy stosowa zasady rachunkowoci
uwzgldniajce inflacj.
Makroekonomia
pokosztw,
inflacj
definicji
271
Nieoczekiwana
inflacja
Poprzednio zakadalimy, e inflacja bya zjawiskiem bezbdnie przewidzianym. Teraz za
rozpatrzymy problemy powstajce wtedy, kiedy inflacja pojawia si niespodziewanie.
Redystrybucja. Kiedy ceny wzrastaj niespodziewanie, posiadacze aktyww (wierzytelnoci) o wartoci wyraonej w kategoriach nominalnych ponosz straty. Zyskuj za osoby
o tak samo okrelonych zobowizaniach. Warunki, na ktrych zawarto kontrakty kupna-sprzeday lub umowy kredytowe, mog zosta sformuowane tak, aby w peni uwzgldni oczekiwan inflacj. Nie mog jednak
zabezpieczy przed inflacj, ktra pojawia si
niespodziewanie.
Zamy, e spodziewasz si inflacji
0 tempie 10% i zgadzasz si poyczy komu
100 na rok na 12%, oczekujc, e realna stopa procentowa wyniesie 2%. Nieoczekiwanie
inflacja wzrasta do 20%. Liczye, e w nadchodzcym roku bdziesz mia do dyspozycji
112 i bdziesz mg za nie kupi towary,
ktrych ceny wzrosy ze 100 do 110 .
W rzeczywistoci jednak dobra te kosztuj
120 i ponosisz strat. Realna stopa procentowa wynosi -8%. Jeeli natomiast spojrzymy
na t sytuacj z drugiej strony, to okae si, e
zyska poyczkobiorca. Poyczy on dzi 100
i obieca odda za rok 112 , po czym nagle
spostrzeg, e wszystkie zmienne nominalne,
cznie z jego dochodem nominalnym, wzrosy o 20%. Realna stopa procentowa w wysokoci -8% informuje nas, e gdyby kredytobiorca kupi za poyczone 100 dobra trwaego uytku, to za rok mgby je sprzeda za
120 , co umoliwioby mu zgodnie
z umow spat dugu w wysokoci 112
1 dao zysk w wysokoci 8 .
W pewnym sensie, skoro z kadym kredytobiorc jest zwizany jaki kredytodawca,
zysk jednego jest jednoczenie strat drugiego. W skali caego spoeczestwa wielkoci te
znosz si wzajemnie. Niemniej jednak nieoczekiwana inflacja powoduje redystrybucj
dochodw i bogactwa, ktre w naszym przypadku przepywaj od poyczkodawcw do
poyczkobiorcw. Ma to dwa skutki. Po
pierwsze, moe prowadzi do zakce w gospodarce. Niektrzy mog np. zosta zmuszeni do ogoszenia bankructwa, co z kolei moe
dotkn innych. Po drugie, musimy sformuowa sd wartociujcy dotyczcy wystpujcej redystrybucji. Na przykad, jeeli bogaci
poyczkodawcy trac na rzecz ubogich po-
Inflacja
yczkobiorcw, to partie polityczne opowiadajce si za bardziej egalitarnym podziaem

dochodw mog nie mie nic przeciwko temu,
podczas gdy ugrupowania polityczne wspierane przez ludzi zamonych mog by zdania,
e redystrybucja jest zjawiskiem bardzo
szkodliwym.
Jeden z najwaniejszych procesw redystrybucyjnych zachodzi midzy pastwem
a sektorem prywatnym. Nieoczekiwana inflacja obnia realn warto caego, pozostajcego do spaty zaduenia pastwa okrelonego
w kategoriach nominalnych. Spada nie tylko
realna poda pienidza, lecz take cena realna, po ktrej pastwo wykupuje swoje obligacje. Rwnoczenie rosn nominalne wpywy
podatkowe, ktre mog by przeznaczone na
wykup obligacji po ustalonej wczeniej cenie
nominalnej10.
Czy redystrybucja ta ma due znaczenie?
To podchwytliwe pytanie. Jeli sytuacja finansowa pastwa poprawi si, moe ono pozwo10
Dlaczego podkrelamy nieoczekiwany

charakter
inflacji? Poniewa inflacja oczekiwana zostaa ju
uwzgldniona przy formuowaniu warunkw
emisji
obligacji. Skoro nominalne stopy procentowe s
ustalane przy uwzgldnieniu inflacji oczekiwanej,
pastwo jest zmuszone zaoferowa wysokie
nominalne oprocentowanie roczne obligacji lub
sprzeda
je po cenie niszej od tej, po ktrej zobowizao
si
je wykupi. Dziki temu ludzie mog osign
zyski
kapitaowe
rekompensujce
straty
spowodowane
oczekiwan inflacj.
272
lic sobie na obnik podatkw, co pozwoli zlikwidowa skutki redystrybucji. Zwykle jednak ludzie, ktrzy udzielili poyczki pastwu,
traccy z powodu nieoczekiwanej inflacji, i ci,
ktrzy skorzystaj w wyniku takiej redukcji
podatkw, to rne osoby.
Starzy i modzi. W praktyce wiele osb, ktre udzielaj poyczek, kupujc aktywa finansowe o okrelonej cenie nominalnej, to ludzie
w podeszym wieku. Spaciwszy poyczki hipoteczne i nagromadziwszy w czasie dugoletniej pracy zawodowej znaczne oszczdnoci,
mog oni kupowa obligacje, aby mie zapewniony dochd, gdy przejd na emerytur.
Osoby te trac, kiedy pojawia si nieoczekiwana inflacja i realna warto obligacji si obnia. Trac rwnie, trzymajc swj majtek
w postaci nie przynoszcych oprocentowania
zasobw pienidza gotwkowego albo na rachunku biecym, albo w poczosze.
Nominalni dunicy to osoby mode,
zwaszcza za ludzie, ktrzy wkroczyli wanie w wiek redni i zacignli kredyty hipoteczne, aby przenie si do duego domu
i wychowa dzieci. Zyskuj oni wtedy, kiedy
niespodziewana inflacja podnosi ceny domw
i dochody nominalne, a nominalna warto
kredytu, ktry maj spaci bankowi lub towarzystwu budowlanemu, si nie zmienia.
Nieoczekiwana inflacja zmienia rozkad
dochodw na korzy ludzi modych. Jeeli
jestemy zwolennikami rwnoci, to redystrybucj t uznamy za niepodan. Wraz z postpem technicznym i wzrostem wydajnoci
pracy kolejne pokolenia zapewne i tak osigaj wyszy standard ycia w porwnaniu ze
swoimi poprzednikami. Dalsza redystrybucja
na korzy modych zwiksza jedynie t midzypokoleniow nierwno.
tach, kiedy ludzie mog pozwoli sobie na

szampana, to marna rekompensata za lata godu. Ludzie woleliby zniwelowa takie skrajnoci i y wygodnie przez cay czas. Rwnie
wane s psychiczne koszty spowodowane
trosk o to, jak poradzi sobie w latach niedostatku.
Kiedy ludzie musz zawiera transakcje,
ktrych warunki s okrelone nominalnie,
wzrost niepewnoci co do wysokoci inflacji
zwiksza ryzyko obciajce realn warto
dzisiejszych nominalnie korzystnych interesw. To wanie jest prawdziwym kosztem inflacji. Jednak nastpny element tego rozumowania jest bardziej subtelny. Czsto twierdzi
si, e obnienie przecitnego tempa inflacji
zmniejsza rwnie niepewno co do przyszej jej wysokoci. Jednak trudno jest znale
uzasadniajcy to przekonanie model teoretyczny. Powiedzmy, e ludzie oczekuj inflacji w wysokoci 2%, zakadajc, e moe ona
rwnie dobrze sign 4%, jak i spa do zera.
Dlaczego pniej, kiedy spodziewaj si inflacji 20%, ten sam przedzia zmiennoci (mianowicie 22% jako maksimum i 18% jako minimum) nie znajduje ju zastosowania? Niemniej jednak pewne dane empiryczne
potwierdzaj, e tempo inflacji rzeczywicie
zmienia si silniej, kiedy inflacja jest ju wysoka. Dlatego te wyszemu przecitnie tempu inflacji moe towarzyszy wysza niepewno co do jej przyszej wysokoci. Jeli jest
tak rzeczywicie, to mamy tu do czynienia
z pewnym realnym kosztem inflacji. Moe on
odgrywa nader wan rol.
Niepewno
co do wysokoci inflacji
Niepewno co do wysokoci przyszej inflacji powoduje dwa rodzaje kosztw. Po pierwsze, bardziej zoone staje si planowanie du
gookresowe, poniewa trzeba teraz rozpatrywa o wiele wiksz liczb moliwych
(nominalnie) wariantw rozwoju sytuacji. Podobnie jak w przypadku kosztu zdzieranych
zelwek, oznacza to przyrost realnej wartoci
zasobw, ktre spoeczestwo musi zuy,
konstruujc nowe plany, zawierajc transakcje
i prowadzc interesy. Po drugie, ludzie nie lubi ryzyka. W rozdziale 15 Mikroekonomii
wyjanilimy, dlaczego tak si dzieje. Mwic
krtko: zyski nadzwyczajne osigane w la-
Makroekonomia
273
28.6 ]
Metody walki z inflacj
W dugim okresie stopa inflacji bdzie niska,
jeeli niskie bdzie tempo wzrostu iloci pienidza. Aby ten cel osign, konieczne moe
by zastosowanie do restrykcyjnej polityki
fiskalnej, co pozwoli na utrzymanie take niskiego deficytu budetowego. Jednak osignicie tego stanu wwczas, gdy w sytuacji
wyjciowej mamy do czynienia z wysok inflacj, moe si wiza z koniecznoci przejcia przez okres wysokiego bezrobocia. Dopki ceny i pace nie dostosuj si do nowej restrykcyjnej polityki pieninej i budetowej,
dopty bdzie spada realny popyt globalny.
Wskazywalimy ju, e ten okres recesji moe
potrwa raczej lata ni miesice. Zanim pojawi si trwae korzyci wynikajce z obnienia si tempa inflacji, gospodarka musi najpierw przej przez okres, w ktrym wystpuje niszy poziom produkcji i zatrudnienia.
Czy przejcie to mogoby by szybsze
i mniej bolesne? Wyjanilimy ju, e im
wikszym zaufaniem cieszy si nowa polityka
gospodarcza, tym bardziej prawdopodobne
jest szybkie dostosowanie si pac i cen. Przeanalizujemy teraz inne rodki polityki gospodarczej mogce przyspieszy ten proces.
rodki
polityki dochodowej
Polityka dochodowa jest prb bezporedniego oddziaywania na wysoko pac i innych dochodw.
dy nie byy w stanie powstrzyma si od podejmowania rwnoczesnych prb osignicia

innych celw. Na przykad, w Wielkiej Brytanii w latach siedemdziesitych rzd utworzony przez Parti Pracy prbowa zmniejszy
rozpito midzy wysoko a nisko opacanymi
zawodami, prowadzc polityk dochodow,
ktra zakadaa wzrost wynagrodze w wyraeniu bezwzgldnym, a nie procentowym.
Tymczasem wzrost pacy o 6 tygodniowo
oznacza o wiele wicej dla pracownika, ktry
zarabia 40 tygodniowo, ni dla kogo, kto
otrzymuje 100 tygodniowo. Powodujc
zmiany wysokoci pac wzgldnych, polityka
taka sprawia, e pace realne odbiegaj od poziomu zapewniajcego rwnowag na rynku
pracy. Prowadzi to do nadwyek poday pracy
w przypadku pewnych zawodw oraz do jej
niedoboru gdzie indziej. To z kolei zmusza do
podejmowania prb obchodzenia lub nawet
amania obowizujcych przepisw. Moliwa
jest jednak realizacja takiej polityki dochodowej, ktrej celem bdzie jedynie zahamowanie wzrostu pac nominalnych oraz inflacji,
a nie majstrowanie przy pacach realnych.
Po drugie, zdarza si, e rodki polityki
dochodowej s zalecane jako narzdzie uatwiajce proces dostosowawczy. W dugim
okresie utrzymanie inflacji na niskim poziomie wymaga powolnego wzrostu nominalnej
poday pienidza. W pewnych przypadkach
polityka kontroli dochodw zawodzia, bo
rzdy udziy si, e dugookresowa polityka
dochodowa jest w stanie zahamowa wzrost
pac i cen nawet wwczas, gdy nominalna
ilo pienidza nadal rosa w szybkim tempie.
Zamy, e pastwo chce obniy inflacj

z 10% do 2%. Jeeli za pomoc przepisw
prawa lub nieformalnej presji jest w stanie
przekona wszystkich, aby domagali si podwyek pac jedynie o 2%, to inflacja szybko
spadnie do wysokoci 2%. Jeli przestawienie
to nastpi odpowiednio szybko, pace realne
nie musz si obniy.
Twierdzi si powszechnie (i w zasadzie
odpowiada to prawdzie), e wszystkie wczeniejsze prby prowadzenia polityki dochodowej zakoczyy si niepowodzeniem, trway
krtko i nastpowaa po nich nowa eksplozja
pac i cen. Nie jest to jednak nieuchronne.
Przeanalizujemy teraz kilka powodw, dla
ktrych dotychczasowe prby prowadzenia
polityki dochodowej byy nieudane.
Po pierwsze, czsto bywao tak, e zajte
bezporednio interwencj na rynku pracy rz-
Inflacja
274
Poniewa w takim przypadku realny popyt

globalny szybko si zwiksza, pace i ceny
musz wzrosn tak, aby z powrotem sprowadzi popyt globalny do poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie.
Podobnie trudno jest stosowa rodki dugookresowej polityki dochodowej, kiedy pace realne zapewniajce rwnowag poday
i popytu na prac o okrelonych kwalifikacjach zmieniaj si wraz z upywem czasu.
Zamroenie istniejcej struktury pac poprzez
przyznanie kademu pracownikowi takiej samej podwyki, majcej zrwnoway wzrost
kosztw utrzymania, stopniowo uruchomi potne siy rynkowe wyzwalane wtedy, kiedy
pojawi si nadwyka poday lub popytu.
Opisane wyej trzy wane przyczyny fiaska polityki dochodowej w przeszoci mogyby nie wystpi, gdyby polityka ta bya traktowana jako tymczasowe narzdzie suce
przyspieszeniu procesu dostosowa pac do
zasadniczej zmiany tempa wzrostu nominalnej
iloci pienidza, uwaanej powszechnie za
trwa.
Reforma instytucjonalna
Podejcie to ma charakter dugookresowy.
Jego zwolennikw nie interesuj przejciowe
koszty pierwszej fazy tumienia inflacji, lecz
powodzenie caej operacji. Ramka 28.3 zawiera informacje, ktre przekonuj, e zapewnienie niezalenoci bankowi centralnemu sprzyja twardej polityce pieninej, przyczyniajc
si do obnienia inflacji. Jak dowodz opisane
niej przykady, takie instytucjonalne samoograniczenie si pastwa byo ulubionym tematem dyskusji w latach dziewidziesitych.
Zobowizanie si rzdw do prowadzenia

w latach dziewidziesitych i po 2000 r.
twardej polityki gospodarczej to nie wszystko.
Kraje chcce przystpi do EMU powinny dokona reform instytucjonalnych, ktrych celem jest formalna niezaleno ich bankw
centralnych. W dodatku Traktat z Maastricht
potwierdzi, e nowy Europejski Bank Centralny bdzie niezaleny i zobowizany do zapewnienia stabilnoci cen.
Poza Europ. W Stanach Zjednoczonych
bank centralny, czyli System Rezerwy Federalnej, cieszy si ju znaczn niezalenoci.
Dotyczy to rwnie wielu innych bankw
centralnych, od Kanady po Now Zelandi.
W samych Stanach Zjednoczonych kolejne
ustawy Kongresu zmusiy rwnie poszczeglne stany do odejcia od polityki wielkich
deficytw budetowych i bardziej rygorystycznego przestrzegania zasady zrwnowaonego budetu.
Polityka antyinflacyjna w Wielkiej Brytanii
w latach 19921997. Mimo znacznego spadku wartoci funta w stosunku do marki niemieckiej od 1992 r. inflacja w Wielkiej Brytanii jest niska. W okresie tym wane decyzje
z zakresu polityki pieninej podejmowano
w nastpujcy sposb. Najpierw minister skarbu obwieszcza cel inflacyjny na nadchodzce
lata. Nastpnie odbyway si comiesiczne
uzgodnienia wysokich urzdnikw reprezen-
Traktat z Maastricht. Traktat ten, podpisany

w 1991 r., okreli warunki, ktre naley speni, aby wej do Europejskiej Unii Walutowej (ang. EMU), a take warunki pniejszego czonkostwa w tej organizacji. Pierwszym wymogiem bya twarda polityka
budetowa: deficyt budetowy nie powinien
przekroczy 3% PKB (cho interpretacja odwoujca si do budetu strukturalnego umoliwia niewielkie i chwilowe przekroczenie tej
granicy w czasie recesji). Kraje wysoko zaduone powinny rwnie podj dziaania
majce na celu sprowadzenie stosunku wielkoci ich dugu do PKB poniej granicy 60%.
Ponadto, kandydaci na czonkw EMU musieli najpierw doprowadzi do spadku tempa
inflacji
mierzonej
zarwno bezporednio
zmianami wskanika cen, jak i porednio poziomem nominalnych stp procentowych (pamitasz hipotez Fishera?).
Makroekonomia
275
RAMKA 28.3
Niezaleno banku centralnego
Prezesi bankw centralnych s ludmi ostronymi i nie naley oczekiwa, e bd sprzyja
szybkiemu wzrostowi iloci pienidza lub inflacji. Co zatem jest przyczyn tych zjawisk? Powodem jest zarwno priorytetowe traktowanie przez rzd walki z bezrobociem, ktre powstrzymuje go przed wydaniem wojny inflacji, jak i polityczna sabo, ktra prowadzi do deficytu budetowego, przynajmniej w czci finansowanego drukiem pustego" pienidza. Inflacja pojawia si zasadniczo wwczas, gdy w walce o wpywy w gospodarce rzd bierze gr nad
bankiem centralnym. Propozycje zwikszenia niezalenoci banku centralnego dotycz niezalenoci od rzdu.
Przypumy, e moliwa okazaa si bardziej restrykcyjna polityka pienina. Krtkookresowym efektem moe si okaza recesja, lecz w dugim okresie pace i ceny dostosuj si i gospodarka powrci do stanu penego zatrudnienia. W dugim okresie zatem, kiedy najwaniejsze staje si utrzymanie produkcji na poziomie potencjalnym, niezaleno banku centralnego powinna
prowadzi do niszej inflacji bez ograniczania realnej produkcji. Wanie to pokazuje pionowa
dugookresowa krzywa Phillipsa. Niezaleno banku centralnego oznacza wiadome samoograniczenie si rzdu, ktrego celem jest cisa kontrola iloci pienidza w obiegu i zahamowanie inflacji.
Dwa rysunki poniej pochodz z artykuu profesora uniwersytetu Harvarda, Alberto Alesiny
i Larry'ego Summersa (Summers by do 2001 r. sekretarzem skarbu w Stanach Zjednoczonych);
pokazuj one, e oba wnioski wyprowadzone z naszej teorii potwierdzaj si. Kraje z bardziej
niezalenymi bankami centralnymi maj przecitnie nisz inflacj, a jednoczenie nic nie
wskazuje, e tempo wzrostu gospodarczego jest tam nisze w dugim okresie.
r d o : A. Alesina, L. Summers, Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some

Comparative Evidence, Journal of Money, Credit, and Banking" 1993, May.
Inflacja
276
tujcych Ministerstwo Skarbu i Bank Anglii,

dotyczce nastawienia polityki pieninej.
Miay one umoliwi realizacj redniookresowego celu inflacyjnego, przy jednoczesnym
uwzgldnieniu krtkookresowych potrzeb rozwijajcej si gospodarki. Na odbywajcych si
co miesic spotkaniach ministra skarbu z prezesem Banku Anglii rozwaano sprawy sporne, a nastpnie minister skarbu samodzielnie
podejmowa odpowiedni decyzj.
Na czym polegaa nowo tej procedury

w porwnaniu z wczeniejsz sytuacj, kiedy
to minister skarbu uwzgldnia punkt widzenia banku"? Chodzi o dwie rzeczy. Po pierwsze, poniewa szczegowy protok spotkania prezesa banku centralnego z ministrem
skarbu by publikowany z kilkutygodniowym
opnieniem, opinia publiczna moga pozna
wszystkie zastrzeenia banku. Po drugie, bank
odpowiada za publikacj co kwarta Raportu
o inflacji, ktry powstawa poza jakkolwiek
kontrol
Ministerstwa
Skarbu.
Raport ten
szybko sta si bardzo wanym rodkiem oddziaywania na opini publiczn z powodu
swojej wysokiej jakoci, a inne banki centralne zazdrociy Bankowi Anglii takiej moliwoci. Jednak po 1992 r. nie brak byo opinii,
e to wysokie bezrobocie w caej Europie,
brak negatywnych szokw podaowych i konieczno zapewnienia moliwoci przystpienia do EMU, a nie skuteczna polityka pienina, sprawiy, i inflacja bya w tym okresie niska.
Polityka brytyjska po 1997 r. Zaraz po objciu urzdu w maju 1997 r. nowy minister
skarbu, Gordon Brown, owiadczy, e Bank
Anglii uzyska niezaleno na poziomie operacyjnym" przy podejmowaniu decyzji o poziomie stp procentowych. Bdzie on stara
si osign cel inflacyjny wyznaczony przez
ministra skarbu, ale nie bdzie sam ustala
tego celu. Na przykad, w razie koniecznoci
(powiedzmy, e ceny ropy wzrosy dwukrotnie) rzd mgby ustali przejciowo wysoki
cel inflacyjny, zamiast zmusza bank central
ny do wywoywania gbokiej recesji w celu
bardzo szybkiego obnienia poziomu inflacji.
Niemniej jednak tego rodzaju
zmiana
wysokoci celu inflacyjnego byaby bardzo
trudna politycznie, chyba e okolicznoci byyby naprawd wyjtkowe. W takiej sytuacji
samoograniczenie si rzdu i niezaleno
operacyjna banku centralnego sprzyjayby polityce niskiej inflacji.
Makroekonomia
I 28.7 |
Komitet Polityki Pieninej
Po 1997 r. o brytyjskiej polityce pieninej
decydowa Komitet Polityki Pieninej Banku
Anglii (oto adres internetowy Komitetu:
www.bankofengland.co.uk), ktrego spotkania odbywaj si co miesic. Celem Komitetu
jest ustalenie takich stp procentowych, aby
osign cel inflacyjny okrelony przez ministra skarbu. Obecnie celem jest tempo inflacji
rwne 2,5% plus minus 1%. W razie niepowodzenia prezes Banku Anglii musi na pimie
wytumaczy si ministrowi skarbu z jego
przyczyn.
Cel inflacyjny suy jako punkt odniesienia
przy ustalaniu poziomu stp procentowych.
Spenia on funkcj nominalnej kotwicy.
W tym podrozdziale zajmiemy si trzema
sprawami. Dlaczego Komitetowi wyznacza
si raczej cel inflacyjny, a nie cel w postaci
nominalnej poday pienidza? Jak dziaa ten
mechanizm? Czy Komitet dobrze radzi sobie z
wyznaczaniem waciwego poziomu stp procentowych?
Cele inflacyjne
W rozdziale 24 wyjanilimy, e bez nominalnej kotwicy nie istnieje punkt zaczepienia, od
ktrego mona by uzaleni poziom cen i inne
277
zmienne nominalne. Siy rynkowe decyduj

0 wysokoci zmiennych realnych, takich jak
realna poda pienidza (poda nominalna podzielona przez poziom cen). Za pomoc stp
procentowych mona wpywa na iloraz M/P,
a nie oddzielnie na wielko M i P. Jest zatem
rwnie potrzebny cel poredni w postaci
ogoszonego publicznie docelowego poziomu
jednej z tych zmiennych nominalnych. Na
przykad, wiedzc, jaki jest poziom M, jeli
tylko znamy wysoko stp procentowych
1 wielko produkcji, czyli take wielko popytu na pienidz, jestemy w stanie ustali poziom cen P.
W rozdziaach 25 i 26 zastanawialimy si,
co si stanie, kiedy za cel poredni uznamy
nominaln
poda
pienidza.
Natomiast
w przypadku celu inflacyjnego punktem odniesienia s same ceny. Rozwizanie takie stanowi alternatyw dla celu w postaci nominalnej poday pienidza. Dwie przyczyny powoduj, e jest ono coraz bardziej popularne. Po
pierwsze, jeli chodzi nam o inflacj, to naturalnym rozwizaniem wydaje si wanie bezporednie kontrolowanie poziomu inflacji. Po
drugie, zmiany zachowa bankw spowodowane zmianami intensywnoci konkurencji
i regulacj doprowadziy do znacznych i nieprzewidywalnych zmian wielkoci popytu na
pienidz. Kiedy banki oferuj wysze oprocentowanie wkadw, wpywa to na koszt
trzymania pienidza. Jeli bank centralny ma
kopoty z przewidzeniem wielkoci realnego
popytu na pienidz, utrudnia to okrelenie takiej cieki wzrostu nominalnej poday pienidza, przy ktrej stopa inflacji osignie podany poziom.
Wydaje si to oczywiste, dlaczego wic
w ogle stosowano cel w postaci cieki
wzrostu nominalnej poday pienidza? Przyczyn byo m.in. to, e dane o poday pienidza s dostpne wczeniej ni dane o poziomie cen. Jednak kiedy uwzgldnimy kopoty
zwizane z prognozowaniem popytu na pienidz, okazuje si, e banki centralne raczej
zgaduj, ni kontroluj poziom cen.
to tylko, aby wiedzie, na jakim poziomie powinien ustali dzisiejsze stopy procentowe!
Moe si zdarzy, e Komitet podnosi stopy procentowe, mimo e dzisiejsza inflacja
wydaje si by pod kontrol. Oznacza to, e
Komitet sdzi, i bez zmiany stp procentowych inflacja mogaby w przyszoci znacznie
wzrosn. W takiej sytuacji musi on zatem
dziaa bardzo szybko, aby wyprzedzi wydarzenia oraz zachowa cakowit kontrol nad
inflacj.
Na razie
wszystko dziaa
Wikszo obserwatorw wysoko ocenia dotychczasowe dziaania Komitetu. Komitet potrafi zmieni stopy procentowe nawet wtedy,
kiedy nie byo to popularne. W efekcie inflacja pozostawaa na poziomie ok. 2,5%. Poniewa oczekiwania inflacyjne byy w tej sytuacji
niskie, take nominalne stopy procentowe
byy niskie,
zwaszcza
w
porwnaniu
z nieodleg przeszoci, kiedy inflacja bya
wysoka.
Rysunek 28.9 informuje o zmianach poziomu nominalnych stp procentowych w Wielkiej Brytanii po 1974 r. Operacyjn niezaleno przy okrelaniu poziomu stp procentowych zapewniono Bankowi Anglii w 1997 r.
Jednak z wykresu wynika, e do rzeczywistego przeomu doszo w 1992 r., kiedy to funt
zosta wycofany ze wsplnego europejskiego
Powrt do przyszoci
Opnienie, z jakim pojawiaj si dane, sprawia, e Komitet Polityki Pieninej musi zgadywa, w jakim punkcie znajduje si dzi gospodarka. W dodatku Komitet musi pogodzi
si z tym, e lekarstwo w postaci stp procentowych nie dziaa od razu. W rzeczywistoci
peny wpyw zmian poziomu stp procentowych na zachowanie sektora prywatnego moe
ujawni si dopiero po dwch latach. Komitet
zmuszony jest zatem przewidzie reakcje cen
przynajmniej z dwuletnim wyprzedzeniem po
Inflacja
278
RYSUNEK ( 28.9
Stopy procentowe w Wielkiej Brytanii w latach 1974-1999
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
r d o : Financial Times", 11 June 1999.
^ ____________________________________ ---------------mechanizmu kursw walutowych, a cel infla- Komitet Polityki Pieninej korzysta z owocyjny zastpi parytet kursu walutowego w cw wczeniejszego sukcesu,
roli nominalnej kotwicy. W latach 1992-1997
Podsumowanie
1. Wedug ilociowej teorii pienidza zmiany cen s spowodowane przede wszystkim odpowiednimi zmianami nominalnej poday pienidza. W praktyce ceny nie s w stanie natychmiast dostosowa si do zmian nominalnej iloci pienidza, w zwizku z czym stopa procentowa lub dochd musz si zmieni tak, aby zmianie uleg popyt na pienidz. W dugim
okresie zmiany dochodu realnego i stopy procentowej mog wpyn na realny popyt na
pienidz, zakcajc prosty zwizek midzy nominaln poda pienidza a cenami.
2. Jednoprocentowy wzrost inflacji prowadzi do ok. jednoprocentowego wzrostu nominalnej
stopy procentowej, a wic realna stopa procentowa pozostaje w przyblieniu nie zmieniona.
Poniewa nominalna stopa procentowa wyznacza koszt posiadania pienidza, wzrost inflacji obnia popyt na jego realne zasoby. Spektakularnym przykadem tego zjawiska jest
ucieczka od pienidza w warunkach hiperinflacji.
3. W krtkim okresie nie musi wystpi cisy zwizek midzy wielkoci deficytu budetowego a wzrostem nominalnej poday pienidza. W dugim okresie stae finansowanie ro-
Makroekonomia
279
sncego deficytu za pomoc emisji obligacji moe tak znacznie powikszy zobowizania
pastwa z tytuu nalenych odsetek, e bdzie ono musiao uciec si do drukowania pienidzy, jeeli nie zostan podjte dziaania majce na celu zmniejszenie deficytu.
4. Pierwotnie krzywa Phillipsa ilustrowaa odwrotn zaleno midzy inflacj a bezrobociem.
Dzi wiemy ju, e krtkookresowa krzywa Phillipsa ilustruje jedynie przejciow substytucyjno tych zmiennych, pokazujc, w jaki sposb bezrobocie i inflacja dostosowuj si
do szokw popytowych. Szoki podaowe prowadz do wyszej inflacji oraz do wyszego
bezrobocia w sytuacji, gdy proces dostosowania si pac i cen jest powolny.
5. Dugookresowa krzywa Phillipsa przebiega pionowo. Jeeli ludzie s w stanie w peni dostosowa si do inflacji, to nie wywiera ona adnego wpywu na zmienne realne. Gospodarka powraca do swojej naturalnej stopy bezrobocia, niezalenie od stopy inflacji.
6. Wysoko, na jakiej przebiega krtkookresowa krzywa Phillipsa, zaley przede wszystkim
od tempa wzrostu iloci pienidza oraz oczekiwa inflacyjnych. Aby krzywa Phillipsa przesuna si w d, ludzie musz uwierzy, e inflacja obniy si w przyszoci.
7. Niektre z rzekomych negatywnych skutkw inflacji s zudzeniem. Jedni zapominaj, e
ich dochody nominalne wzrastaj; inni nie dostrzegaj, e inflacja moe by skutkiem
wstrzsu, ktry i tak obniyby poziom dochodw realnych. Prawdziwe koszty inflacji zale od tego, czy bya ona przewidywana, a take od stopnia, w jakim istniejce
w gospodarce instytucje umoliwiaj dostosowanie si do inflacji.
8. Koszty zdzieranych zelwek i koszty zmienianych jadospisw s niemoliwymi do uniknicia skutkami inflacji. Rosn one w miar wzrostu stopy inflacji. Fiasko prb penego dostosowania systemu podatkowego do postpw inflacji moe rwnie spowodowa znaczne
koszty i to nawet wwczas, gdy inflacja jest oczekiwana.
9. Nieoczekiwana inflacja powoduje redystrybucj dochodu i bogactwa od tych, ktrzy zawarli umowy zapewniajce im otrzymywanie patnoci w ujciu nominalnym (poyczkodawcy
i pracownicy), do tych, ktrzy ich opacaj (poyczkobiorcy i przedsibiorstwa).
10. Niepewno co do tempa inflacji w przyszoci pociga za sob pewne koszty dla ludzi unikajcych ryzyka. Niepewno moe wzrasta, kiedy inflacja osignie wysoki poziom.
11. Polityka dochodowa moe w krtkim okresie przyspieszy przejcie do niszej stopy inflacji i zmniejszy rozmiary wicej si z nim recesji typu keynesowskiego. Jest jednak mao
prawdopodobne, aby polityka ta przyniosa zadowalajce rezultaty w dugim okresie. Warunkiem koniecznym utrzymania niskiej stopy inflacji w dugim okresie jest niskie tempo
wzrostu poday pienidza.
12. Operacyjna niezaleno bankw centralnych suy zlikwidowaniu pokusy pochopnego nakrcania koniunktury, ktrej ulegaj politycy.
13. Cele inflacyjne stanowi alternatywn kotwic nominaln w stosunku do celu wyraonego
w postaci nominalnej poday pienidza.
P
Podstawowe pojcia
Czysta inflacja 234
Realna poda pienidza
Inflacja
235
280
Ilociowa teoria pienidza 236

Polityka pienina agodzca szok 237
Hipoteza Fishera 239
Hiperinflacja 239
Ucieczka od pienidza 240
Krzywa Phillipsa 246
Stagflacja 253
Zudzenie inflacyjne 255
Koszty zdzieranych zelwek 257
Koszty zmienianych jadospisw 257
Drena podatkowy 258
Rachunkowo uwzgldniajca inflacj 260
Polityka dochodowa 263
Cel inflacyjny 266
Zadania sprawdzajce
1. Przyjmijmy, e twj dochd realny jest stay. W tym roku zarobisz 10 tys. i chcesz poyczy 20 tys. na 10 lat, aby kupi dom. Spata tej poyczki ma nastpi w caoci w kocu
tego okresu. Sporzd list twoich corocznych wpyww i wydatkw, jeeli inflacja wynosi
0%, a nominalna stopa procentowa 2% rocznie. Powtrz to wiczenie, zakadajc, e inflacja wynosi 10% rocznie, za nominalna stopa procentowa jest rwna 12%. Czy te obie sytuacje s rwnowane?
2. Czy twoja odpowied na pytanie 1 wyjania, dlaczego wyborcy nie akceptuj wysokiej inflacji nawet wwczas, gdy nominalna stopa procentowa wzrasta rwnolegle z inflacj?
3. Jak wyjanisz dane z tablicy? Czy inflacja jest zawsze zjawiskiem o charakterze wycznie
pieninym?
1996
Tempo wzrostu poday pienidza
Inflacja (%)
(%)
Francja
Japonia
Niemcy
Holandia
USA
Wochy
4
11
10
13
-5
4
2
1
1
2
3
3
r d o : The Economist".
4. Czy na podstawie danych o inflacji i bezrobociu w cigu 10 lat byby w stanie wyjani rnic midzy szokami podaowymi a szokami popytowymi?
Makroekonomia
281
Wymie piec grap w spoeczestwie ponoszcych straty w czasie inflacji. Jakie znaczenie
ma to, czy inflacja bya oczekiwana?
6. Jak dua cz powszechnej niechci do inflacji jest spowodowana, twoim zdaniem, zudzeniem inflacyjnym?
7. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Stumienie inflacji jest jedynym sposobem na obnienie wysokiego bezr obocia, b)
Inflacja zniechca ludzi do oszczdzania, c) Inflacja zniechca ludzi do inwestowania, d)
Bez deficytu budetowego nie byoby w ogle inflacji.
5.
ROZDZIA
29
=o przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:

Przedstawi mechanizm dziaania rynku walutowego i omwi rnice miedzy najwaniejszymi systemami kursu walutowego.
Wyjani zasady konstrukcji bilansu patniczego i przedstawi gwne czynniki okrelajce wielko przepyww na rachunku obrotw biecych.
Wykaza, w jaki sposb doskonaa mobilno kapitau zapewnia zrwnanie si oczekiwanych zyskw z inwestycji spekulacyjnych dokonywanych w rne waluty.
Zdefiniowa pojcia rwnowagi wewntrznej i zewntrznej.
Dokona analizy oddziaywania polityki fiskalnej i pieninej na gospodark w systemie staego kursu walutowego.
Oceni skutki dewaluacji w krtkim, rednim i dugim okresie.
O Przedstawi najwaniejsze czynniki ksztatujce pynny kurs walutowy.
Wyjani mechanizm wpywu zmian w polityce fiskalnej i pieninej oraz odkry no\.
wych z surowcw na wysoko pynnego kursu walutowego.
Udzia eksportu i importu w PNB wynosi

ok. 10% w USA, 20% w Japonii i po 30%
w Wielkiej Brytanii, we Francji i w Niemczech. Nawet w Stanach Zjednoczonych problemy kursu walutowego, midzynarodowej
konkurencyjnoci gospodarki i wysokoci deficytu
s
handlowego
przedmiotem zainteresowania wadz i opinii publicznej.
Recesj w gospodarce brytyjskiej na

pocztku lat dziewidziesitych pogbio
utrzymywanie przez bank centralny stp procentowych na wysokim poziomie w deniu
(daremnym) do obrony kursu funta szterlinga
w ramach Europejskiego Systemu Walutowego (ESW). Mona wic powiedzie, e przy
Uwarunkowania midzynarodowe wewntrznej sytuacji

ekonomicznej s istotniejsze w przypadku
krajw o bardziej otwartej gospodarce, takich
jak Wielka Brytania, Niemcy czy Holandia.
Makroekonomia gospodarki otwartej bada
gospodark, w ktrej wan rol odgrywaj
transakcje z zagranic.
Na pocztku lat osiemdziesitych socjalista Franois Mitterrand wygra wybory prezydenckie we Francji, lansujc program ekspansywnej polityki fiskalnej, ktrej celem byo
zmniejszenie bezrobocia. Wkrtce potem kurs
wymienny franka francuskiego na rynku walutowym gwatownie spad i rzd francuski
by zmuszony do rezygnacji ze swoich obietnic wyborczych.
Makroekonomia
283
formuowaniu zaoe polityki makroekonomicznej w krajach o gospodarce otwartej dominujc rol odgryway rne uwarunkowania midzynarodowe.
W tym rozdziale bdziemy rozwaa
wpyw wymiany gospodarczej z zagranic na
gospodark krajow. Skutki polityki pieninej i fiskalnej s zupenie inne w gospodarce
otwartej ni w omwionej wczeniej gospodarce zamknitej. Otoczenie midzynarodowe
nie jest tylko uzupeniajcym wtkiem, ktry
mona by omawia w oderwaniu od makroekonomii w gospodarce otwartej jest ono
nieodcznym elementem mechanizmu jej
funkcjonowania. Dlatego wanie zagadnienia
te omawiamy w czci IV podrcznika. Szersze problemy zwizane z funkcjonowaniem
gospodarki wiatowej jako wyodrbnionego
systemu zostan omwione w czci V.
29.1
Rynek walutowy
Poszczeglne kraje posuguj si rnymi walutami. W Wielkiej Brytanii dobra, usugi
i aktywa kupuje i sprzedaje si za funty szterlingi; w Stanach Zjednoczonych za dolary.
Rynek walutowy jest to taki rynek midzynarodowy, na ktrym jedna waluta krajowa
moe by wymieniona na inn. Cena, po
ktrej s wymieniane te dwie waluty, to inaczej kurs walutowy {wymienny).
Dla mieszkacw Wielkiej Brytanii kurs
walutowy 1,6 $/ jest miar midzynarodowej
wartoci funta szterlinga; jest to inaczej liczba
jednostek waluty obcej (dolarw), ktre mona wymieni na jedn jednostk waluty krajowej (funta)1.
W stosunku do wielu walut dolara USA

(USD), marki niemieckiej (DEM), franka francuskiego (FRF) i jena japoskiego (JPY) efektywny kurs wymienny funta szterlinga mierzy si za po1
Cena rwnowagi na rynku walutowym,

podobnie jak na kadym innym rynku, zaley
od ksztatowania si popytu i poday. Gdyby
istniay tylko dwa kraje Wielka Brytania
i USA skd brayby si poda dolarw na
rynku walutowym i ch zamiany ich na funty? Popyt na funty pochodzi z dwch rde.
Po pierwsze, amerykascy nabywcy dbr brytyjskich pac za nie dolarami, ale brytyjscy
eksporterzy akceptuj tylko funty. Po drugie,
mieszkacy USA, pragncy kupi brytyjskie
aktywa (np. akcje firmy ICI czy brytyjskie
bony skarbowe), przed zakupem owych aktyww musz najpierw zamieni dolary na funty. Jednak poda funtw wynika z brytyjskiego importu towarw amerykaskich i z chci
nabycia aktyww w Stanach Zjednoczonych
przez mieszkacw Wielkiej Brytanii.
Rysunek 29.1 przedstawia poda i popyt
na funty na rynku walutowym. Zacznijmy od
popytu. Zamy, e produkowana w Wielkiej
Brytanii whisky kosztuje 8 za butelk. Przy
kursie 2 $/ butelka whisky kosztuje 16 $, natomiast przy kursie 1,50 $/ jej cena wynosi
tylko 12 $. Przy niszym kursie funta i niszej
cenie dolarowej whisky czy innych brytyjskich dbr Wielka Brytania bdzie wic eksportowa do USA wicej towarw. Amerykascy konsumenci bd w stanie kupowa
wicej przy niszej cenie dolarowej tych dbr.
Jeeli cena towarw brytyjskich wyraona
w funtach jest staa, to dochody z eksportu
Wielkiej Brytanii, mierzone w funtach, musz
wzrasta wraz ze spadkiem kursu walutowego. Poniewa wpywy z eksportu s pierwotnie wypacane w dolarach, ktre musz by
nastpnie wymienione na funty, krzywa popytu na funty DD na rysunku 29.1 ma nachylenie ujemne. Popyt na funty wzrasta w miar
spadku kursu funta wyraonego w dolarach.
moc wskanika jego wartoci midzynarodowej, tj.

redniej z kursw funta wyraonej w tych walutach
(USD/GBP, DEM/GBP, FRF/GBP i JPY/GBP), waonej udziaem kadego z tych krajw w obrotach
handlowych Wielkiej Brytanii z zagranic.
273
RYSUNEK 29.1
Rynek walutowy
Krzywa DD przedstawia zapotrzebowanie na funty
Amerykanw pragncych kupi brytyjskie dobra
lub aktywa. Linia SS ilustruje poda funtw oferowan przez mieszkacw Wielkiej Brytanii, chccych kupi amerykaskie dobra lub aktywa, natomiast kurs rwnowagi wynosi ea. Jeeli obywatele
brytyjscy chc naby wicej dolarw przy kadym
poziomie kursu walutowego, to wykres funkcji poday funtw przesunie si z SS do SSt i kurs rwnowagi funta obniy si z e0do ev
Pooenie krzywej poday funtw SS zaley od liczby dolarw, jak mieszkacy Wielkiej Brytanii musz zapaci za brytyjski import dbr lub za zakupy aktyww dolarowych. Przypumy, e wakacje na Florydzie
kosztuj 600 $ - przy kursie 2 $/ wynosi to
300 , ale przy kursie 1,50 $/ jest to rwnowarto ju 400 . Niszy kurs wymienny
funta oznacza wysz cen w funtach i niszy
popyt mieszkacw Wielkiej Brytanii na urlopy na Florydzie. Czy i o ile obnia to w rezultacie cakowit wielko wydatkw w funtach, zaley od elastycznoci tego popytu.
Na rysunku 29.1 zakadamy, e popyt na
wakacje na Florydzie i na inne dobra importowane do Wielkiej Brytanii jest elastyczny
wzgldem cen. Oznacza to, e wzrost ceny
Makroekonomia
w funtach zmniejsza zarwno wielko popytu, jak i cakowite wydatki w funtach na tego
rodzaju dobra i usugi. Przy niszym kursie
spada wielko poday funtw dostarczanej
na rynek walutowy. Krzywa SS ma nachylenie dodatnie. Naley jednak zauway, e
gdyby brytyjski popyt na amerykaskie towary, usugi i aktywa by nieelastyczny wzgldem cen, wwczas niszy kurs walutowy
i wysza cena tych dbr w funtach spowodowayby w rzeczywistoci wzrost wydatkw
w funtach na te dobra i krzywa poday funtw na rynku walutowym miaaby nachylenie
ujemne2.
Na rysunku kurs rwnowagi wynosi e0;
przy tym kursie rozmiary zapotrzebowania na
funty zrwnuj si z wielkoci ich poday.
Co moe spowodowa zmian tego kursu
rwnowagi? Jeeli, przy kadej cenie w funtach, amerykaski popyt na brytyjskie towary
lub papiery wartociowe (aktywa) wzronie,
to krzywa popytu na funty DD przesunie si
w prawo, powodujc wzrost kursu rwnowagi
funta w stosunku do dolara. Podobnie, jeeli
popyt brytyjski na dobra i aktywa liczone
w dolarach zmniejszy si przy dowolnej ich
cenie w funtach, to w takim przypadku krzywa poday funtw SS przesunie si w lewo
i kurs rwnowagi funta take wzronie.
Gdy kurs funta wyraony w dolarach
wzrasta, wwczas mwimy o aprecjacji funta,
poniewa wzrosa midzynarodowa warto
waluty brytyjskiej. W odwrotnej sytuacji, gdy
kurs funta w dolarach spada, mwimy o deprecjacji funta, poniewa obniya si jego
warto midzynarodowa.
Kategorie popytu i poday samochodw odnosz

si do fizycznych rozmiarw zapotrzebowania lub
poday przy rnej cenie. Natomiast krzywe poday
i popytu na funty szterlingi dotycz wielkoci poday lub popytu na funty, wyraonych wartociowo,
przy rnym kursie walutowym. Dlatego analiza
jest tu bardziej skomplikowana ni w przypadku
dbr fizycznych, takich jak np. samochody.
2
285
Systemy kursu walutowego

RYSUNEK 29.2
System kursu walutowego jest to okrelony

przez pastwo zbir zasad decydujcych
o sposobie ustalania kursu walutowego.
v_________________________________ y
W rozdziale 34 omawiamy rne systemy
kursowe stosowane w gospodarce wiatowej
w transakcjach midzynarodowych. W tym
miejscu skoncentrujemy si na dwu skrajnych
przypadkach. Ich analiza pozwoli uchwyci
istot rnicy midzy makroekonomi gospodarki otwartej i zamknitej.
W systemie staego kursu walutowego pastwo zobowizuje si utrzymywa wymienialno swojej waluty jedynie przy staym kursie
wymiennym3.
r
Interwencja banku centralnego

na rynku walutowym
Zamy, e kurs walutowy jest ustalony na poziomie e v Jeeli popyt na funty wynosi DD,, to wystpuje nadwyka popytu rwna AC. Bank Anglii interweniuje, dostarczajc AC funtw w zamian za
dolary powikszajce rezerwy dewizowe Wielkiej
Brytanii. Gdy popyt wynosi DD2, bank centralny
wyprzedaje cz rezerw dewizowych, wymieniajc
je na funty. Popyt banku na funty musi by rwny
EA, aby pokry nadwyk poday EA. Gdy popyt
wynosi DD, rynek znajduje si w rwnowadze przy
kursie e x i interwencja banku centralnego nie jest
ju potrzebna.
Waluta jest wymienialna, jeeli pastwo,

dziaajc za porednictwem banku centralnego, zobowizuje si do skupu lub sprzeday, po staym kursie, takiej iloci waluty,
jaka zostanie zgoszona do sprzeday (zakupu)
na
rynku.
^ ------------------------------------------------------'
Przyjmijmy, e kurs funta w dolarach jest
stay i wynosi e v Na przykad w latach
1949-1967 kurs funta by ustalony na poziomie 2,80 $/. Na rysunku 29.2 stay kurs walutowy e 1 byby rwny kursowi rwnowagi
wolnorynkowej, gdyby krzywa poday przebiegaa w pooeniu SS, a krzywa popytu
wDD. Gdyby nie wystpowaa ani nadwyka poday funtw, ani nadwyka popytu
na funty, nikt nie zamierzaby sprzedawa czy
kupowa funtw od banku centralnego. Rynek
sam by si zrwnoway.
Zamy teraz, e krzywa popytu na funty
przesuwa si z pooenia DD do DD X . AmerySzczeglnym przypadkiem kursu staego jest tzw.
kurs sztywny. Z przypadkiem tym mielimy np. do
czynienia w krajach o gospodarce centralnie planowanej (przyp. R.R.).
3
kanie przyzwyczaili si do picia whisky i potrzebuj teraz wicej funtw, by zapaci za

dodatkowy jej import z Wielkiej Brytanii.
W warunkach wolnego rynku punkt rwnowagi przesunby si teraz do B i nastpiaby
aprecjacja funta wobec dolara. Przy staym
kursie walutowym na poziomie <?, pojawia si
nadwyka popytu na funty rwna AC. Poniewa funt jest wymienialny, nadwykowy popyt na funty w wysokoci AC jest kierowany
do Banku Anglii, ktry jest zobowizany do
dostarczenia poday odpowiadajcej tej nadwyce. Bank drukuje dodatkow ilo AC funtw i sprzedaje je w zamian za (e, x AC) dolarw, ktre powikszaj rezerwy dewizowe.
28
6
Rezerwy dewizowe jest to zasb walut obcych przechowywany przez krajowy bank
centralny.
Przyjmijmy teraz, e wykres funkcji popytu na funty przesuwa si w lewo do pooenia DD2. Tylko niewielu cudzoziemcw chce
nabywa brytyjskie towary i aktywa, w zwizku z czym popyt na funty jest odpowiednio niski. Kurs rwnowagi w warunkach wolnego
rynku uksztatowaby si na poziomie poniej
ev przy zaoeniu, e nie wystpiaby jakakolwiek interwencja banku centralnego. Bank
centralny jest jednake zobowizany do obrony staego kursu walutowego w wysokoci ev
Przy tym kursie wystpuje nadwyka poday
funtw rwna EA. Poniewa waluta jest wymienialna, bank centralny musi uzupeni brakujcy popyt EA poprzez sprzeda {EA xe,)
dolarw ze swoich rezerw dewizowych. Kiedy bank centralny sprzedaje lub kupuje funty,
aby broni staego poziomu kursu walutowego, mwimy, e interweniuje on na rynku walutowym.
Jeeli popyt na funty waha si w przedziale midzy DDl a DD2, to Bank Anglii jest
w stanie w dugim okresie obroni kurs funta
na poziomie ev Gdy krzywa popytu przebiega
w >Dj, Wielka Brytania zwikszy swoje rezerwy dewizowe, gdy za przebiega ona w pooeniu DD2, kraj wyzbywa si swoich rezerw
walut obcych. W dugim okresie Wielka Brytania ani nie utraci cakowicie swoich rezerw
dewizowych, ani te nie bdzie ich powiksza w nieskoczono.
Jednake, jeeli popyt na funty wyniesie
rednio DD2, to Bank Anglii bdzie musia
obnia poziom rezerw dewizowych Wielkiej
Brytanii, aby mc broni kursu funta w wysokoci ev W takiej sytuacji powiemy, e funt
jest nadwartociowy, czyli e jego warto
midzynarodowa jest wysza od tej, jaka wynika z jego kursu na poziomie rwnowagi dugookresowej (tj. D przyp. tum.). Gdy rezerwy zaczn si wyczerpywa, rzd moe
podj starania o poyczk na zasilenie
swoich rezerw dewizowych z Midzynarodowego
Funduszu
Walutowego
(MFW
www.imf.org) organizacji midzynarodowej, ktrej podstawowym celem jest wspieranie poyczkami krajw znajdujcych si
w krtkookresowych kopotach gospodarczych. Zacignicie poyczki w MFW jest
jednak w najlepszym przypadku rozwizaniem tymczasowym. Jeeli popyt na funty
w dugim okresie nie wzronie, to konieczna
stanie si dewaluacja funta.
Makroekonomia
W systemie staego kursu walutowego dewaluacja (rewaluacja) oznacza obnienie

(podwyszenie) kursu danej waluty przez
pastwo, ktre przyjo na siebie zobowizanie do obrony tego kursu.
Jednym z przykadw tego zabiegu bya
przeprowadzona w 1967 r. przez rzd brytyjski, po konsultacji z rzdami innych krajw,
dewaluacja funta z 2,80 $/ do 2,40 $/.
W systemie pynnego kursu walutowego
kurs moe osign poziom rwnowagi wolnorynkowej bez jakiejkolwiek interwencji
pastwa i zmiany rezerw dewizowych. Jeeli
odwoamy si do rysunku 29.2, oznacza to, i
krzywa popytu moe przemieszcza si swobodnie od pooenia DD-, poprzez DD do
DDX, co sprawi, e punkt rwnowagi przesunie si z D do A, a nastpnie do B.
Oczywicie, nie ma potrzeby przyjmowania
skrajnych rozwiza w postaci kursu w peni
pynnego (tzw. czysta pynno), z jednej strony, czy idealnie sztywnego z drugiej. Ograniczona {niepena) pynno oznacza system,
w ktrym do interwencji pastwa dochodzi tylko wwczas, gdy trzeba zapobiec zbyt duym
lub zbyt gwatownym przesuniciom krzywej
poday lub popytu w krtkim okresie i w ktrym jednoczenie w duszym okresie kurs walutowy moe ksztatowa si swobodnie i osiga swj poziom rwnowagi na rynku.
W rzeczywistym wiecie istnieje wiele systemw kursu walutowego. Jeeli jednak

uchwycimy istot dwch skrajnych ich przypadkw kursu staego i swobodnie ksztatujcego si kursu pynnego to atwo zrozumiemy, na czym polegaj rozwizania porednie. Zanim poddamy analizie funkcjonowanie
gospodarki w warunkach wystpowania kadego z tych systemw, wytumaczymy przedtem zasady konstrukcji bilansu patniczego.
29.2
Bilans patniczy
Bilans patniczy jest to usystematyzowane
zestawienie wszystkich transakcji zawiera-
nych midzy mieszkacami danego kraju

a zagranic.
ywno, stal). Obroty usugowe lub inaczej niewidzialne to eksport i import usug
(usugi bankowe, frachtowe, turystyka). Te
dwa rodzaje obrotw cznie skadaj si na
bilans handlowy albo inaczej eksport
netto dbr i usug4. W rozdziale 20 wprowadzilimy pojcie eksportu netto i definicj
PKB w gospodarce otwartej. W rozdziale 22
z kolei rozpoczlimy analiz wpywu eksportu netto na popyt globalny.
Naley jednake pamita, e bilans handlowy nie jest identyczny z rachunkiem obrotw biecych w bilansie patniczym. Musimy
bowiem uwzgldni take patnoci transferowe pomidzy krajami (takie jak np. pomoc zagraniczna czy wpaty do budetu Unii Europejskiej) i przepyw dochodw majtkowych
netto (odsetki, zyski, dywidendy), ktre poTABLICA
29.1
Bilans
patniczy
Wielkiej
Brytanii w
1998
r.
(mld )
rdo:
IMF,
International
Financial
Statistics
Przyjmujc, e Wielka Brytania to kraj ojczysty, a USA symbolizuje zagranic, wszystkie transakcje z zagranic powodujce napyw
funtw do Wielkiej Brytanii zapisujemy po
stronie Ma" (jako kredyt) w bilansie patniczym Wielkiej Brytami. Odpyw funtw
z kraju jest wykazywany po stronie Winien"
(jako debet) i zapisywany ze znakiem minus.
Podobnie napyw dolarw do USA jest zapisywany jako kredyt w amerykaskim bilansie
patniczym, a odpyw jako debet. Tablica 29.1 przedstawia bilans patniczy Wielkiej
Brytanii w 1998 r. Rozpoczynamy analiz od
rachunku obrotw biecych.
Eksport widzialny
Import widzialny
Obroty niewidzialne:
169
-190
wpywy
wydatki
(1) Bilans obrotw biecych
(2) Bilans obrotw kapitaowych
(3) Saldo bdw i opuszcze
(4) Bilans patniczy (1) + (2) + (3)
(5) Transakcje wyrwnawcze
182
-160
1
-9
8
0
0
Rachunek obrotw biecych w bilansie

patniczym jest to zapis patnoci z tytuu
przepywu dbr i usug oraz pozostaych
transakcji biecych {odsetki, dochody ma4
Warto podkreli, e w dotychczasowej polskiej
jtkowe, przekazy) pomidzy danym krajem
praktyce stosowano nieco inn konwencj terminoa zagranic.
logiczn w odniesieniu do rachunku obrotw biev ______________________________
y
cych. Bilans handlowy obejmowa wycznie eksObroty towarowe (inaczej widzialne) port i import dbr, natomiast obroty usugowe byy
zaliczane do bilansu usug (przyp. R.R.).
obejmuj eksport i import dbr (samochody,
.
288
wstaj wwczas, gdy mieszkacy jednego

kraju s wacicielami przynoszcych dochd
aktyww w innych krajach. W rozdziale 20
wykazalimy, e przepyw dochodw majtkowych netto powoduje powstanie rnic
miedzy PKB a PNB.
Tablica 29.1 czy wpywy z eksportu
usug z przekazami z zagranicy i z dochodami z wasnoci za granic, co pozwala otrzyma cakowit wielko wpyww z eksportu
niewidzialnego, wynoszc 182 mld . W podobny sposb czymy import usug z transferami i dochodami majtkowymi wypaconymi cudzoziemcom, dziki czemu uzyskujemy czn sum wydatkw na import
niewidzialny w wysokoci -160 mld . Dodajc do siebie obroty widzialne (towarowe)
i niewidzialne, otrzymujemy wielko salda
na rachunku obrotw biecych bilansu patniczego; w 1998 r. byo ono w Wielkiej Brytanii dodatnie i wynioso 1 mld . Wielko ta
jest miar eksportu netto dbr i usug, powikszonego o transfery netto oraz dochody
majtkowe netto.
Obecnie zajmiemy si transakcjami na rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego.
Rachunek obrotw kapitaowych bilansu
patniczego jest to zapis transakcji danego
kraju z zagranic, dotyczcych aktyww finansowych.
Bilans patniczy przedstawia napyw netto

rodkw pieninych do danego kraju wynikajcy z transakcji zawieranych przez osoby
fizyczne, przedsibiorstwa i pastwo, dokonywanych w istniejcej sytuacji rynkowej. Bilans wykazuje nadwyk (deficyt), gdy mamy
do czynienia z napywem netto (odpywem)
pienidzy. Uwzgldnione s tu transakcje poszczeglnych osb (oraz przedsibiorstw
PrzyP- tum.), ktre eksportuj i importuj,
kupuj oraz sprzedaj zagraniczne aktywa,
a take takie operacje rzdowe, jak pomoc dla
zagranicy (patnoci transferowe na rzecz obcokrajowcw), wydatki wojskowe (zwizane
z utrzymaniem baz wojskowych za granic) itd.
Ostatnia pozycja w tablicy 29.1 to transakcje
wyrwnawcze
(operacje
Pynny kurs walutowy

Zamy najpierw, e kurs walutowy moe si
swobodnie zmienia, a na rynku walutowym
Z tablicy 29.1 wynika, e w 1998 r.

w Wielkiej Brytanii wystpi odpyw kapitau
netto w wysokoci 9 mld . Wydatki Wielkiej
Brytanii na zakup aktyww rzeczowych
i finansowych za granic przewyszay napyw rodkw z zagranicy lokowanych w aktywach w tym kraju.
Pozycj korygujc w bilansie patniczym
jest saldo bdw i opuszcze. Saldo to wynosioby zero, gdyby wszystkie wielkoci wystpujce we wczeniejszych pozycjach zostay
prawidowo zmierzone. Odzwierciedla ono
trudnoci, jakie napotykamy, prbujc uchwyci wszystkie transakcje w oficjalnych statystykach. Szczeglne problemy sprawia wycena rzeczywistej wartoci inwestycji zagranicznych, ktre s traktowane przez oficjaln
statystyk jako pienidze reinwestowane za
granic. Dodajc do siebie saldo rachunku obrotw biecych (1), saldo rachunku obrotw
kapitaowych (2) oraz saldo bdw i opuszcze (3), pozwalajce skorygowa pozycje (1)
oraz (2), otrzymujemy brytyjski bilans patniczy. Jak wida, bilans ten by w 1998 r. zrwnowaony.
Makroekonomia
wyrwnawcze).
Maj one zawsze t sam warto bezwzgldn i przeciwny znak ni saldo bilansu patniczego w wierszu powyej, tak e suma
wszystkich zapisw w tablicy 29.1 jest zawsze
rwna zeru. Transakcje wyrwnawcze s miar wielkoci operacji midzynarodowych, jakie musi przeprowadzi pastwo w celu wyrwnania salda wszystkich innych transakcji
przedstawionych w bilansie patniczym. Na
czym polegaj transakcje wyrwnawcze?
289
wystpuje interwencja pastwa. Pastwo

ani nie powiksza, ani nie zmniejsza swoich
rezerw dewizowych. Kurs walutowy dostosowuje si odpowiednio, aby doprowadzi do
zrwnania poday funtw z popytem na nie na
t\rnk\i walutowym.
Poda funtw wynika z importu dbr
i usug do Wielkiej Brytanii bd zakupu zagranicznych aktyww przez Brytyjczykw,
Stanowi ona miernik wielkoci odpywu pienidza z Wielkiej Brytanii, a w bilansie patniczym tego kraju jest zapisywana ze znakiem
minus. Jednak popyt na funty jest wynikiem
brytyjskiego eksportu i zakupu brytyjskich aktyww przez obcokrajowcw. Odzwierciedla
on wielko napywu pienidza do Wielkiej
Brytanii, a w bilansie patniczym jest zapisywany ze znakiem plus. Przy cakowicie pynnym kursie walutowym poda i popyt na funty
s sobie rwne. W konsekwencji wielkoci
napywu i odpywu s jednakowe, a saldo bilansu patniczego wynosi dokadnie zero.
W tej sytuacji pastwo nie interweniuje na
rynku walutowym, a transakcje wyrwnawcze
nie wystpuj.
Poniewa bilans patniczy jest sum salda
obrotw biecych i salda obrotw kapitaowych, w warunkach pynnego kursu walutowego nadwyce na rachunku obrotw biecych musi odpowiada dokadnie taki sam co
do wielkoci deficyt na rachunku obrotw kapitaowych i na odwrt. Prawidowo ta, majca zastosowanie do caej gospodarki, dotyczy take jednostek. Wystarczy pomyle
o naszym wasnym bilansie patniczym w stosunkach ze wszystkimi innymi ludmi. Jeeli
twoje dochody przewyszaj wydatki, to twj
bilans obrotw biecych, obejmujcy transakcje z innymi ludmi, wykazuje nadwyk.
Nadwyka ta powiksza stan twoich aktyww. Moesz j przeznaczy na powikszenie
zasobw gotwkowych, wpaci na konto
w banku bd naby akcje lub nieruchomo,
Wielko przyrostu twoich aktyww jest rwna rozmiarom nadwyki twoich dochodw
nad wydatkami.
Podobnie, w przypadku kraju jako caoci,

nadwyce w bilansie obrotw biecych, czyli
napywowi netto rodkw z zagranicy, musi
odpowiada wzrost zasobu posiadanych przez
dany kraj aktyww zagranicznych. Poniewa
oie imienia si^ s\axv texerw deNNVicrN^cVi,
wzrost ten musi znale odzwierciedlenie
w postaci deficytu w bilansie obrotw kapitaowych, rwnego nadwyce na rachunku obrotw biecych. Deficyt na rachunku obrotw kapitaowych pokazuje skal odpywu
pienidza za granic, bdcego wynikiem powikszenia przez mieszkacw kraju zasobu
ich aktyww zagranicznych. W warunkach
cakowicie pynnego kursu walutowego saldo
bilansu patniczego, tj. suma sald na rachunku
obrotw biecych i obrotw kapitaowych,
musi by zawsze rwne zeru.
Stay kurs walutowy

W systemie staego kursu walutowego saldo
bilansu patniczego nie musi wynosi zero. Jeeli w bilansie patniczym wystpuje deficyt,
oznacza to, e cakowity odpyw pienidza
jest wikszy od cakowitego napywu cznie
na obu rachunkach obrotw biecych
i obrotw kapitaowych. W jaki sposb jest finansowany ten deficyt?
Poniewa wystpuje deficyt, poda funtw
na rynku walutowym odpowiadajca chci
importu bd zakupu zagranicznych aktyww
jest wysza od popytu na funty, wynikajcego
z chci eksportu bd z zamiarw nabycia
przez obcokrajowcw krajowych aktyww,
Deficyt bilansu patniczego jest wic dokadnie rwny nadwyce poday funtw na rynku
walutowym.
Aby utrzyma stay kurs walutowy, bank
centralny musi stworzy przeciwwag dla
nadwyki poday funtw, zgaszajc dodatkowy popyt na tak sam ilo funtw. Bank
centralny zmniejsza w tym celu swoje rezerwy dewizowe, sprzedajc dolary i kupujc za
nie funty. W bilansie patniczym operacje te
s wykazywane jako transakcje wyrwnaw-
cze. W roku 1998 Wielka Brytania nie musiaa
podejmowa transakcji wyrwnawczych, poniewa jak wida w tablicy 29.1 jej bilans patniczy by zrwnowaony. Jeeli
wystpuje nadwyka bilansu patniczego, pastwo interweniuje na rynku walutowym, skupujc waluty obce i zwikszajc swoje rezerwy dewizowe. Jeeli natomiast bilans patniczy wykazuje deficyt, rezerwy dewizowe
zmniejszaj si.
Podsumowanie
Po uwzgldnieniu transakcji wyrwnawczych
saldo bilansu patniczego musi si zawsze sumowa do zera, podobnie jak i na rynku walutowym musi wystpi rwnowaga w wyniku
interwencji banku centralnego, ktry wykorzystuje w tym celu swoje rezerwy dewizowe.
Nadwyce w bilansie obrotw biecych musi
zawsze towarzyszy deficyt bilansu obrotw
kapitaowych bd wzrost rezerw dewizowych. Deficyt na rachunku obrotw biecych
wie si z kolei albo z nadwyk na rachunku obrotw kapitaowych, albo ze zmniejszeniem rezerw dewizowych. Inaczej mwic,
nadwyce na rachunku obrotw biecych odpowiada wzrost zasobu aktyww zagranicznych, a deficyt na rachunku obrotw biecych pociga za sob spadek aktyww zagranicznych.
Bilans patniczy, ograniczony tylko do
sumy skonsolidowanych rachunkw obrotw
biecych i kapitaowych, dotyczyby wycznie transakcji przeprowadzonych przez poszczeglnych obywateli, przedsibiorstwa czy
pastwo bez uwzgldnienia transakcji wyrwnawczych i zmian rezerw dewizowych. W warunkach cakowicie pynnego kursu walutowego, kiedy nie wystpuje interwencja pastwa,
rezerwy dewizowe nie zmieniaj si i nie wystpuj transakcje wyrwnawcze. Poniewa
suma wszystkich rachunkw, cznie z transakcjami wyrwnawczymi, wynosi zawsze zero, przy cakowicie pynnym kursie saldo bilansu patniczego musi by rwne zeru.
293
Skadniki bilansu patniczego
W tym podrozdziale omwimy czynniki okrelajce poszczeglne skadniki rachunku obrotw biecych i rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego. Nastpnie rozpatrzymy pokrtce wzgldne znaczenie obydwu
tych rachunkw w krtkim i dugim okresie.
Rozpoczniemy od wprowadzenia pojcia realnego kursu walutowego.
Makroekonomia
Realny kurs walutowy

a konkurencyjno
midzynarodowa
Kurs dolara do funta wynosi w 1975 r.
2,22 $/, w 1999 r. ju tylko 1,60 $/. Podobnie, efektywny kurs walutowy, bdcy miernikiem midzynarodowej wartoci funta wobec
wszystkich innych walut w tym przede
wszystkim wobec dolara i marki niemieckiej
i odbiciem struktury wymiany handlowej
Wielkiej Brytanii z zagranic, spad ze 100
w 1975 r. do 72 w 1996 r.
Poniewa spadek midzynarodowej wartoci funta sprawia, e towary brytyjskie taniej
w walutach obcych, a zagraniczne dobra staj
si drosze w funtach, taka zmiana kursu powinna spowodowa wzrost brytyjskiego eksportu i spadek wolumenu importu do Wielkiej
Brytanii. Czy rzeczywicie?
Niekoniecznie. Stopa inflacji bya w Wielkiej Brytanii w tym okresie wysza ni
u wikszoci jej partnerw handlowych.
O tym, czy towary brytyjskie stay si bardziej, czy mniej konkurencyjne na rynku
wiatowym, decyduje wzgldna sia oddziaywania dwch wystpujcych rwnolegle zjawisk: wzrostu konkurencyjnoci Wielkiej Brytanii, wynikajcego ze spadku nominalnego
(inaczej faktycznego) kursu walutowego
oraz spadku konkurencyjnoci bdcego skut-
kiem szybszego wzrostu cen w Wielkiej Brytanii ni w innych krajach. Musimy ponownie
dokona rozrnienia midzy zmiennymi nominalnymi a realnymi.
Konkurencyjno midzynarodow moemy zmierzy za pomoc realnego kursu walutowego.
Realny kurs walutowy jest miar wzgldnej
ceny dbr pochodzcych z rnych krajw,
wyraonej w jednej walucie.
Przypumy, e koszty wytworzenia koszuli wynosz w USA 10 $, w Wielkiej Brytanii za 6 . Przy nominalnym kursie na poziomie 2 $/l relatywna cena koszuli brytyjskiej
w porwnaniu z amerykask, mierzon w tej
samej walucie, wynosi 6/5 niezalenie od tego, czy bierzemy pod uwag cen w dolarach
(12 $/10 $), czy te w funtach (6 /5 ). Dwa
czynniki mog sprawi, e koszule brytyjskie
stan si bardziej konkurencyjne w stosunku
do amerykaskich. Po pierwsze, deprecjacja
waluty brytyjskiej, powiedzmy z 2 $/ do
1,50 $/, spowodowaaby zmian relatywnej
ceny koszul brytyjskich wobec amerykaskich
z 6/5 do 9/10 i sprawiaby, e koszule z Wielkiej Brytanii stayby si wzgldnie tasze. Podobny skutek wystpiby take przy utrzymaniu dotychczasowego nominalnego kursu walutowego na poziomie 2 $ /, gdyby udao si
obniy cen krajow brytyjskich koszul
z 6 do 4,50 . Nastpiaby wwczas zmiana
wzgldnej ceny koszul mierzonej w jednej
walucie z 6/5 do 9/10.
Zamy, e realny kurs walutowy mierzymy, porwnujc ceny dolarowe dbr produkowanych w dwch krajach. Przykad z koszulami dowodzi, e moemy zdefiniowa realny
kurs walutowy dla Wielkiej Brytanii jako:
realny kurs walutowy =
cena towarw brytyjskich ()
cena towarw amerykaskich ($)
x nominalny kurs walutowy ($/).
Wzrost realnego kursu walutowego, w wyniku podwyszenia cen towarw brytyjskich

w stosunku do towarw amerykaskich (mierzonych w jednej walucie), prowadzi do obnienia
konkurencyjnoci Wielkiej Brytanii
w stosunku do USA. I odwrotnie spadek
realnego kursu walutowego funta prowadzi do
zwikszenia tej konkurencyjnoci na rynkach
midzynarodowych5.
Tablica 29.2 przedstawia dziaanie tego
mechanizmu w praktyce. W pierwszym wierszu podano nominalny kurs dolara do funta
Nominalny i realny kurs walutowy
Wyszczeglnie-
1976
1981
1999
1,81
2,03
1,60
nie
Kurs $/ (nominalnie)
Wskanik
cen
(1990 = 100)
Wielka
32
54
131
USA
Brytania
44
70
129
Realny kurs $/
1,32
1,57
1,62
1,81
1,71
1,31
Kurs nominalny
oparty na PSN
29.2
(29.1)
TABLICA
Interpretujc
te
zalenoci,
warto
mie
wiado-
mo, e w krajach (naley do nich np. Polska), ktre inaczej ni Wielka Brytania stosuj tzw.
porednie notowania kursu walutowego (tj. liczb
jednostek waluty wasnej za jednostk waluty obcej),
bd
one
wyglday
dokadnie
odwrotnie.
I tak, wzrost realnego kursu waluty oznacza tam deprecjacj (dewaluacj) i zwikszenie midzynarodoMakroekonomia
gospodarkitowarw
otwartej krajowych, za spawej konkurencyjnoci
dek kursu odwrotnie: aprecjacj (rewaluacj) waluty
krajowej
(przyp. R.R.).
zmniejszenie
konkurencyjnoci
292
z lat 1976, 1981 i 1999. Gdybymy wzili pod

uwag tylko ten kurs, moglibymy doj do
wniosku, e konkurencyjno Wielkiej Brytanii w stosunku do USA wzrosa midzy rokiem 1981 a 1999. Wiersze drugi i trzeci pokazuj, jak zmienia si w tym okresie poziom
cen w kadym z tych krajw. Czwarty wiersz
przedstawia wyniki oblicze realnego kursu
walutowego, dokonanych zgodnie z rwnaniem (29.1)6. Na przykad, aby obliczy wysoko kursu w 1976 r., mnoymy wskanik poziomu cen towarw brytyjskich, tj. 32, przez
nominalny kurs walutowy wynoszcy 1,81,
a nastpnie wynik dzielimy przez wskanik
cen w USA wynoszcy 44. Z tablicy 29.2 wynika, e realny kurs funta w latach 1981-1999
prawie si nie zmieni mimo znacznej skali
deprecjacji kursu nominalnego. W latach
1976-1999 wystpia natomiast realna aprecjacja waluty brytyjskiej. Towary brytyjskie
stay si mniej konkurencyjne, poniewa ich
ceny, mierzone w jednej walucie, wzrosy
w stosunku do cen towarw amerykaskich.
Zdanie to zawiera w sobie pewien skrt mylowy,
ktrego rozszyfrowanie moe uatwi ledzenie dalszego rozumowania autorw. Formu (29 .1) naley
traktowa jako wyjciow, uproszczon posta rwnania, na ktrego podstawie obliczono warto realnego kursu walutowego oraz kursu opartego na koncepcji PSN w tablicy 29.2. Rwnanie to (29.la)
mona zapisa nastpujco:
6
R= xe,
(29.1a)
cieka kursu walutowego opartego

rytecie siy nabywczej (PSN) Jest
cieka
nominalnego
ktre]
realny
wany
na
kursu
kurs
staym
pa-
to
taka
walutowego,
walutowy
poziomie
jest
w
na
utrzymy-
okrelonym
przedziale czasu.
Z tablicy 29.2 wynika, e ceny w Wielkiej

Brytami wzrosy midzy 1976 r. a 1999 r. 4,09
razy, podczas gdy w USA tylko 2,93 razy. Korzystajc z rwnania (29.1), moemy obliczy, e nominalny kurs walutowy powinien
by obniy si do 2,93/4,09 = 0,72 swojego
poziomu z 1976 r., aby skompensowa zmiany
relatywnych cen krajowych i utrzyma stay
poziom realnego kursu funta. W zwizku
z tym w ostatnim wierszu tablicy 29.2 pokazujemy, e aby byo moliwe utrzymanie realnego kursu funta z 1976 r., nominalny kurs
walutowy powinien by spa w 1999 r. do poziomu 1,31 $/ (= 0,72x1,81 $/). Podobnie, w 1981 r. kurs walutowy oparty na parytecie siy nabywczej wynis 1,71 $/.
Rachunek
obrotw biecych
Eksport. W rozdziale 22 przyjlimy upraszczajce zaoenie, e popyt zagranicy na eksportowane przez jaki kraj dobra i usugi jest
dany. Obecnie wiemy ju, e popyt na towary
eksportowane przez Wielk Brytani zaley
w gwnej mierze od dwch czynnikw. Po
pierwsze, popyt bdzie tym wikszy, im wy-
gdzie: R realny kurs walutowy; K wskanik

inflacji w kraju; Jt. wskanik inflacji za granic;
e nominalny kurs walutowy. Warto te zwrci
uwag na istotne rnice midzy obiema formuami,
rzutujce na interpretacj wynikw ich zastosowania. Formua (29.1) pozwala w postaci niemianowanej mierzy bezwzgldny poziom konkurencyjnoci midzynarodowej kraju i uniezaleni wynik pomiaru od wyboru roku bazowego. Natomiast
formua (29.la) w postaci mianowanej ($/)
daje informacj o tendencjach zmian konkurencyjnoci w jakim okresie. Jej mankamentem jest
zaleno osignitych wynikw od wyboru roku
bazowego (przyp. R.R.).
k
Spadek
nominalnego
kursu
walutowego
z 1,81 $/ do 1,60 $/ nie by w stanie zneutralizowa wzrostu cen krajowych dbr
w Wielkiej Brytanii w stosunku do krajowych
cen towarw amerykaskich w tym czasie.
O ile musiaby obniy si nominalny kurs
walutowy, aby moga zosta utrzymana staa
wysoko realnego kursu walutowego i co
za tym idzie dotychczasowy poziom konkurencyjnoci midzynarodowej w danym
okresie?
Makroekonomia
na
293
szy jest dochd za granic. Po drugie, im niszy realny kurs waluty brytyjskiej i wysza
konkurencyjno Wielkiej Brytanii na rynku
wiatowym, tym wyszy bdzie popyt na towary eksportowane przez ten kraj.
Faktyczny eksport zwykle szybko reaguje
na zmiany dochodu czy obrotw handlu wiatowego, natomiast spadek konkurencyjnoci
midzynarodowej prowadzi do zmniejszenia
eksportu w sposb stopniowy. Dlaczego tak
si dzieje? Wynika to std, e eksporterzy pocztkowo nie s pewni, czy spadek konkurencyjnoci ma charakter przejciowy, czy trway.
Jeeli brytyjscy eksporterzy oceniaj, e jest
to zjawisko chwilowe, to mog oni obniy
ceny, aby zachowa konkurencyjno na rynku
wiatowym.
Chocia
krtkookresowo
moe to przynie straty, to w dugim okresie
taka strategia moe si okaza tasza ni jej
alternatywa, tj. okresowe wycofanie si z danego rynku, a nastpnie gdy konkurencyjno midzynarodowa ponownie si poprawi
prba odzyskania utraconych pozycji kosztem duych nakadw na reklam i marketing.
Jeeli jednak konkurencyjno nie wzronie,
a realny kurs walutowy bdzie nadal wysoki,
to przedsibiorstwa dojd stopniowo do przekonania, e dugookresowe perspektywy nie
rysuj si korzystnie, a cz z nich zrezygnuje w ogle z eksportu.
Import. W przypadku importu wystpuj te
same wspzalenoci co w eksporcie, tyle
tylko, e w odwrotnym kierunku. Popyt na
import jest tym wikszy, im wyszy jest dochd krajowy. Zaleno t analizowalimy
w rozdziale 22 przy okazji omawiania kracowej skonnoci do importu. Popyt na import
jest rwnoczenie take tym wikszy, im wyszy jest realny kurs walutowy oraz im tasze
s towary zagraniczne w porwnaniu z krajowymi, gdy cen jednych i drugich wyraamy
w walucie krajowej. Tak jak w przypadku
eksportu, w praktyce import reaguje szybciej
na zmiany dochodu krajowego ni na zmiany
realnego kursu walutowego. Naley jednak
pamita, e trwaa zmiana realnego kursu
walutowego ma w ostatecznym rozrachunku
bardzo duy wpyw na wielko zarwno importu, jak i eksportu.
nych z odsetek, dywidend i zyskw. Dochody

te powstaj wtedy, kiedy mieszkacy jednego
kraju s posiadaczami aktyww w innym kraju. Rozmiary przepywu netto tych dochodw
zale od struktury aktyww posiadanych za
granic i od poziomu stp procentowych, zyskw i dywidend w kraju i za granic.
Zawarto bilansu
obrotw kapitaowych
Poszczeglne pozycje w tym bilansie s wynikiem transakcji kupna i sprzeday aktyww
finansowych, zawieranych przez dany kraj
z podmiotami zagranicznymi. Ich znaczenie
stale wzrasta od 1945 r. z dwch powodw.
Po pierwsze, wykorzystanie komputerw i nowoczesnych rodkw telekomunikacji sprawia, e dla obywateli Wielkiej Brytanii dokonanie transakcji na rynkach finansowych
w Nowym Jorku, we Frankfurcie, w Zurychu,
w Tokio czy w Hongkongu jest rzecz prawie
tak samo atw jak w Londynie. Po drugie,
obowizujcy
wczeniej
system
kontroli
i ogranicze dotyczcych midzynarodowych
transakcji kapitaowych jest stopniowo znoszony.
Deficytowi na rachunku obrotw biecych musi odpowiada nadwyka na rachunku
obrotw kapitaowych (zakup krajowych aktyww przez obcokrajowcw) bd operacje
wyrwnawcze (spadek rezerw dewizowych).
Krajom uprzemysowionym nie pozostao zatem nic innego jak tylko wobec narastajcego w szybkim tempie deficytu rozlicze biecych zachci kraje OPEC do nabywania
Pozostae pozycje w bilansie obrotw biecych. Pozostae pozycje obejmuj m.in. pomoc zagraniczn i wydatki na utrzymanie baz
wojskowych za granic. S to sprawy zalene
od polityki zagranicznej kraju. W bilansie obrotw biecych uwzgldniamy take przepyw midzy krajami dochodw netto czerpa-
294
RAMKA 29.1
Eksporterzy powinni zacz wznosi mody,
zanim funt poszybuje w gr"
Powyszy tytu pochodzi z artykuu, ktry napisa kierownik dziau gospodarczego w dzienniku
The Times", Anatole Kaletsky. Jego rozumowanie byo proste. W okresie, kiedy powstawa artyku, wszyscy gwni konkurenci Wielkiej Brytami prowadzili restrykcyjn polityk fiskaln.
Kraje Europy kontynentalnej zacieniy wwczas swoj polityk budetow, przygotowujc si
do wejcia do Europejskiej Unii Walutowej (EMU), za w USA prezydent Clinton by ju blisko
osignicia celu w postaci zrwnowaenia budetu. Zdaniem Kaletsky'ego, niezalenie od tego,
kto wygra wybory w Wielkiej Brytanii w 1997 r., polityka fiskalna w tym kraju bdzie luniejsza ni u gwnych partnerw handlowych. Poniewa jednoczenie gwnym celem rzdu brytyjskiego jest niska inflacja, polityka pienina bdzie musiaa by bardziej restrykcyjna ni
w pozostaych krajach. Inwestorzy midzynarodowi, zdajc sobie z tego spraw i antycypujc
wyszy poziom stp procentowych w Wielkiej Brytanii ni za granic, zaczn lokowa swoje
fundusze w funty. W zwizku z tym nastpi gwatowna aprecjacja nominalnego kursu waluty
brytyjskiej, ktra w krtkim okresie wywoa take znaczn aprecjacj kursu realnego. Wpynie
to ujemnie na eksport, produkcj i wielko wpyww podatkowych. O co powinni si w tej sytuacji modli eksporterzy?
Przede wszystkim o to, aby zanim jeszcze kurs funta pjdzie zbyt ostro w gr minister skarbu przewidzia niebezpieczestwo i podj niepopularne politycznie dziaania, majce
na celu zacienienie polityki fiskalnej: jeli ju nie w postaci podwyki podatkw, to przynajmniej ograniczenia wydatkw budetowych. Zamieszczony wykres pokazuje, jak szybko wzrasta kurs funta szterlinga wobec marki niemieckiej midzy czwartym kwartaem 1995 r. a kocem 1996 r.
Prognoza Kaletsky'ego sprawdzia si co do joty. Do roku 1998 kurs funta wzrs do poziomu 3 DM/, za minister skarbu, Gordon Brown, zdecydowa si na podwyk mniej widocz-
Makroekonomia
295
nych" podatkw (oczywicie, nie VAT-u ani podatku dochodowego!), liczc na to, e posunicie
to stworzy bankowi centralnemu przesanki do obniki stopy procentowej, ktra nie zagrozi realizacji celu inflacyjnego.
Jeszcze jedna uwaga kocowa. Dylemat, przed jakim stan minister skarbu, powstaje nawet
w warunkach przyjtego w Wielkiej Brytanii pynnego kursu walutowego. W gospodarce otwartej, wystawionej na wpyw szybkich przepyww kapitau w skali globalnej, nastpuje utrata suwerennoci monetarnej i to niezalenie od przyjtego systemu kursu walutowego. Jak to uj
Kaletsky: ... miejscem, na ktrym zostaa pogrzebana reputacja brytyjskich ministrw skarbu,
sta si rynek walutowy. Pan Clark jest dopiero drugim od 1964 r. ministrem skarbu, ktrego polityki fiskalnej nie zniweczy kryzys walutowy (pierwszym by Roy Jenkins)".
rdo: The Times", 11 October 1996.
V. _______________________________________________________________
duych iloci aktyww kapitaowych na Zachodzie, powodujc tym samym napyw dewiz na rachunek obrotw kapitaowych, pozwalajcy wyrwna odpyw rodkw z rachunku obrotw biecych.
Dzisiejsze wiatowe rynki finansowe charakteryzuj dwie waciwoci. Po pierwsze,
ograniczenia dotyczce obrotw kapitaowych
zostay prawie cakowicie zniesione. Kapitay
mona swobodnie przenosi z jednego kraju
do drugiego w poszukiwaniu najwyszej stopy
zwrotu. Po drugie, po wiecie kry swobodnie wiele miliardw funtw, ktre w kadej
chwili mog przemieci si midzy krajami
i/lub zosta zamienione na inne waluty, jeeli
tylko kapita ulokowany w jednej walucie
moe przynie wysz stop zwrotu ni w jakiejkolwiek innej. Jeeli posiadacze kapitaw
w jednej walucie s gotowi zamieni je
wszystkie na inn walut, w ktrej spodziewaj si osign najwysz stop zysku, i jeeli
nie wystpuj bariery przy tego rodzaju operacjach, mwimy, e kapita finansowy jest doskonale mobilny w skali midzynarodowej.
Doskonaa mobilnod kapitau oznacza, e

olbrzymie iloci rodkw finansowych bd
przenoszone z jednej waluty na drug zawsze wtedy, kiedy stopa zwrotu z inwestycji
w aktywa w jednym kraju jest wysza ni
w innym.
Zasoby kapitau o duej mobilnoci midzynarodowej s obecnie ogromne. W zwizku z tym ich przepyw z jednego kraju do drugiego moe w zasadzie prowadzi do powstania tak duych strumieni w bilansie obrotw
kapitaowych, e znacznie przewysz one typowe przepywy z tytuu importu czy eksportu
dbr i usug, wystpujce w bilansie obrotw
biecych.
Transakcj spekulacyjn nazywamy zakup
aktyww finansowych w celu ich dalsze]
odsprzeday w przekonaniu, e cakowity

dochd odsetki czy dywidenda plus zysk
kapitaowy bdzie wyszy ni cakowity
dochd z jakiejkolwiek innej lokaty.
Na midzynarodowych rynkach finansowych zyski kapitaowe wynikajce ze zmiany
kursw walutowych stanowi znaczn cz
oczekiwanej stopy zwrotu z kapitau.
Zamy, e inwestujesz 100 na rok.
Przyjmijmy, e stopa procentowa w Wielkiej
Brytanii wynosi 10% rocznie, a stopa procentowa w Stanach Zjednoczonych zero. Jeeli bdziesz trzyma swoje zasoby w funtach,
na koniec roku uzyskasz 110 . Co si jednak
stanie, jeeli zamienisz funty na dolary na pocztku roku, ulokujesz na rok w dolarach,
a nastpnie zamienisz z powrotem na funty na
koniec roku?
Przypumy, e pocztkowo kurs walutowy

wynosi 2 $/. Za swoje 100 moesz kupi
200 $. Przy zerowej stopie procentowej po
roku bdziesz mia nadal 200 $. Zamy jednak, e w cigu roku nastpia deprecjacja funta o 10%. Na koniec roku jego kurs wynosi
1,80 $/, co oznacza spadek o 0,20 $ na funcie
w stosunku do pocztkowego kursu 2 $/. Przy
kursie 1,80 $/ moesz teraz zamieni swoje
200 $ z powrotem na funty i uzyskasz za nie w
kocu roku 110 . Chocia roczna lokata w
dolarach nie bya oprocentowana, trzymajc
swoje zasoby w tej walucie, osigne wic
zysk kapitaowy w wysokoci 10%, bdcy
wynikiem wzrostu wzgldnej wartoci dolara
w stosunku do funta o 10% w cigu roku7.
W tym przykadzie uzyskujesz na koniec
roku zawsze 110 , niezalenie od tego, czy
lokujesz swoje rodki finansowe w funtach,
czy w dolarach. Gdyby funt utraci wicej ni
10% swojej wartoci (tyle wynosi nadwyka
stopy procentowej w Wielkiej Brytanii nad
stop w USA), wwczas zysk kapitaowy z lokaty w dolarach byby w rzeczywistoci wyszy od utraconych odsetek bankowych
i cakowita stopa zwrotu byaby wysza dla
lokat dolarowych ni dla lokat w funtach.
W odwrotnej sytuacji, gdyby deprecjacja funta wobec dolara bya mniejsza ni rnica stp
procentowych, znacznie wikszy dochd
otrzymywaby, przechowujc swoje rodki
finansowe w funtach.
Rwnanie (29.2) jest syntetycznym zapisem tego wanego ustalenia. Wynika z niego,
e cakowita stopa zwrotu z lokat dokonywanych na .pewien okres w walucie obcej jest
sum oprocentowania aktyww w tej walucie
oraz ewentualnego zysku kapitaowego (lub
rnic stopy procentowej i straty kapitaoPodane w tym przykadzie liczby naley traktowa jako pewne przyblienie. W rzeczywistoci
bowiem w wyniku deprecjacji funta moemy
zyska ok. 11 (200 : 1,80 $/ =11,1 ). Nie
zmienia to w zasadzie istoty prowadzonego wywodu (przyp. R.R.).
wej stopy procentowej. Natomiast napyw kapitau pojawi si wwczas, gdy stopa zwrotu
z lokat krajowych bdzie wysza od stopy
zwrotu z lokat za granic. Przepywy netto na
rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego bd niewielkie tylko wtedy, kiedy
stopa zysku z lokat zagranicznych w przyblieniu rwna si stopie zysku z lokat lub z posiadania aktyww w walucie krajowej.
Doskonaa mobilnod kapitau implikuje, e
nie wystpuj bariery w przepywach kapitau, a cakowite oczekiwane zyski inwestorw z lokat w rnych walutach zrwnuj
Rwnanie (29.2) uwypukla znaczenie biecych oczekiwa co do poziomu przyszych

stp procentowych, poniewa to one wanie
decyduj o zyskach bd stratach kapitaowych, na jakie licz inwestorzy w wyniku
zmian kursu walutowego. Wskazuje ono take
na istotn rnic midzy systemem staego
kursu walutowego, w ktrym pastwo zobowizuje si do interwencji zapobiegajcych
zmianie kursu, a systemem pynnego kursu
walutowego, gdzie zmiany kursu mog by
najistotniejszym elementem cakowitego dochodu z kapitau.
wej)8 z tytuu deprecjacji (aprecjacji) waluty

krajowej w danym okresie. Mamy zatem:
stopa zwrotu z lokaty w walucie obcej =
= stopa procentowa za granic +
+ stopa deprecjacji waluty krajowej.
(29.2)
W warunkach niemal doskonaej midzynarodowej mobilnoci kapitau bdziemy mieli do czynienia z odpywem kapitau z danego
kraju zawsze wwczas, gdy stopa zwrotu z lokat w walutach obcych jest wysza od stopy
zwrotu z lokat w walucie krajowej, tzn. krajo-
Makroekonomia
Chodzi tu zapewne o stop zysku (straty) kapitaowego (przyp. R.R.).

8
[ 29,4
Rwnowaga wewntrzna
i zewntrzna
Obecnie omwimy zwizek midzy stanem
gospodarki (rozkwit lub recesja) a rwnowag
zewntrzn, czyli sytuacj na rachunku obrotw biecych bilansu patniczego.
Rysunek 29.3 przedstawia rne kombinacje stanu koniunktury w gospodarce i sytuacji
w bilansie obrotw biecych. Analiz rozpoczniemy od poday i popytu na produkty
krajowe. Przypomnijmy znane nam ju podstawowe rwnanie, okrelajce warunki rwnowagi na rynku dbr:
Y=C + I + G + X-Z.
(29.3)
Produkcja krajowa Y rwna si popytowi

globalnemu, ktry jest sum wydatkw na
konsumpcj, inwestycje, dobra oraz usugi nabywane przez pastwo oraz eksportu netto, tj.
nadwyki eksportu X nad importem Z. Jeeli
czny popyt na produkty krajowe rwna si
wielkoci produkcji potencjalnej, to przedsibiorstwa wytwarzaj na poziomie zapewniajcym pene wykorzystanie czynnikw produkcji, a na rynku pracy poda jest rwna
popytowi.
Gospodarka kraju znajduje si w rwnowadze wewntrznej, gdy popyt globalny jest
rwny produkcji zapewniajcej pene zatrudnienie.
i zewntrznej znajduje si na przeciciu obu

osi, gdzie nie wystpuj ani recesja, ani rozkwit, a rwnoczenie rachunek obrotw biecych nie wykazuje ani nadwyki, ani deficytu.
Poczenie rwnowagi zewntrznej i wewntrznej oznacza stan rwnowagi dugookresowej w gospodarce. Proces dostosowawczy
obejmujcy pace i ceny pozwoli zwikszy
produkcj do poziomu potencjalnego, na rynku pracy za istnieje pene zatrudnienie.
W warunkach rwnowagi zewntrznej nie tylko jest zrwnowaony bilans obrotw biecych, lecz take nie wystpuje presja na zmiany stanu rezerw dewizowych w dugim okresie ani te jakiekolwiek trwae przepywy na
rachunku obrotw kapitaowych. Obcokrajowcy nie podejmuj na coraz wiksz skal
zakupw krajowych aktyww, a mieszkacy
kraju nie kupuj coraz wikszych iloci aktyww zagranicznych.
Rysunek 29.3 przedstawia szoki, ktre
w krtkim okresie mog wytrci gospodark
ze stanu rwnowagi wewntrznej bd zewntrznej. Na przykad lewa grna wiartka
wykresu pokazuje kombinacje kryzysu (zaamania koniunktury) w gospodarce krajowej
i nadwyki na rachunku obrotw biecych.
Sytuacja ta moe by spowodowana wzrostem
zamierzonych
oszczdnoci
(przesuniciem
wykresu funkcji konsumpcji w d) bd restrykcyjn polityk fiskaln i pienin. Zmiany tego rodzaju wywouj ograniczenie cznego popytu, a to z kolei powoduje zarwno
spadek produkcji krajowej, jak i zmniejszenie
W warunach opnionego i powolnego

dostosowywania si pac i cen spadek popytu
globalnego powoduje ograniczenie produkcji
przez przedsibiorstwa, zwolnienia pracownikw i prowadzi do przymusowego bezrobocia. Dopiero wtedy, kiedy pace i ceny obniaj si wystarczajco, aby umoliwi odbudow popytu cakowitego do poziomu zapew
niajcego pene zatrudnienie, moliwe jest
przywrcenie rwnowagi wewntrznej.
Gospodarka znajduje si w rwnowadze zewntrznej, gdy saldo rachunku obrotw
biecych bilansu patniczego wynosi zero.
W takiej sytuacji przy braku interwencji
pastwa na rynku walutowym rwnie rachunek obrotw kapitaowych bilansu patniczego musi wykazywa saldo zerowe. Na rysunku 29.3 punkt rwnowagi wewntrznej
298
Nadwyka
RYSUNEK 29.3
Rwnowaga wewntrzna i zewntrzna

W warunkach rwnowagi wewntrznej i zewntrznej w gospodarce nie wystpuje ani kryzys, ani rozkwit, a saldo rachunku obrotw biecych wynosi
zero. Kada z wiartek wykresu przedstawia szoki,
ktre powoduj naruszenie rwnowagi wewntrznej
i zewntrznej. Na przykad restrykcyjna polityka fiskalna i pienina prowadzi do obnienia popytu
globalnego i spadku produkcji krajowej, ale jednoczenie wystpuje nadwyka w obrotach biecych
spowodowana zmniejszeniem popytu na import.
Z kolei rozkwit za granic prowadzi, poprzez wzrost
popytu na eksport danego kraju, do oywienia
w jego gospodarce i powstania nadwyki na rachunku obrotw biecych. Innejnoliwe wstrzsy oraz
ich konsekwencje ilustruje wykres.
importu. Podobnie, wzrost realnego kursu walutowego, czyli zmniejszenie konkurencyjnoci midzynarodowej, spowoduje ograniczenie popytu zagranicy na eksport i wzrost popytu krajowego na import. Spadek eksportu
netto pocignie za sob zarwno powstanie
deficytu na rachunku obrotw biecych, jak
i obnienie popytu globalnego, prowadzc
tym samym do spadku produkcji krajowej
i zatrudnienia. Zostao to pokazane w lewej
dolnej wiartce wykresu. Rysunek obrazuje
take inne rodzaje wstrzsw, ktre powoduj
przesunicie gospodarki do innych wiartek,
tj. prowadz do wytrcenia gospodarki ze stanu rwnowagi zarwno wewntrznej, jak

i zewntrznej.
W istocie jednym z najwaniejszych wnioskw, jakie wypywaj z rysunku 29.3, jest
spostrzeenie, e wikszo szokw w gospodarce otwartej powoduje jej wytrcenie ze stanu rwnowagi zarwno wewntrznej, jak i zewntrznej. Kiedy przedmiotem naszej analizy
bya gospodarka zamknita, zastanawialimy
si, czy jest ona w stanie sama odzyska rwnowag wewntrzn. Stwierdzilimy, e jest
to moliwe poprzez dostosowanie pac
i cen, ktre wpywaj na stan realnych zasobw pienidza i popyt globalny. Zauwaylimy rwnie, e kiedy proces dostosowa
przebiega powoli, mona ten proces przyspieszy, stosujc narzdzia polityki pieninej
i fiskalnej. Gdy gospodarka znajduje si w fazie kryzysu, ekspansywna polityka pienina
i fiskalna pozwala przyspieszy jej powrt do
stanu penego zatrudnienia.
Obecnie zbadamy te same zagadnienia
w gospodarce otwartej. Czy w sytuacji, gdy
w polityce gospodarczej nie wystpuj adne
zmiany gospodarka jest w stanie sama dostosowa si po wstrzsie i powrci do stanu
rwnowagi zarwno wewntrznej, jak i zewntrznej? Czy polityka makroekonomiczna
moe uatwi ten proces? Poniewa gospodarka reaguje zupenie inaczej w warunkach staego i pynnego kursu walutowego, musimy
przeanalizowa oba te przypadki oddzielnie.
stamy rwnanie (29.3). Produkcja krajowa Y
musi znajdowa si na poziomie penego za-
29.5
w warunkach staego
kursu walutowego
Zacznijmy od bardziej dokadnego zbadania
stanu rwnowagi wewntrznej oraz zewntrznej w dugim okresie. W tym celu wykorzy-
Makroekonomia
299
trudnienia. Zakadajc, e istnieje rwnowaga

zewntrzna, eksport netto X - Z musi rwna
si zeru9. Polityka pienina i fiskalna musi
zatem sprawi, e popyt krajowy czasami
nazywamy absorpcj krajow tzn. zamierzona wielko wydatkw na C + / + G, musi
by rwny produkcji Y na poziomie penego
zatrudnienia. Przy tym poziomie produkcji
i przy danym dochodzie za granic istnieje
tylko jeden realny kurs walutowy, ktry zapewnia rwno popytu na import i eksport.
Przy wyszym kursie realnym, czyli niszej
konkurencyjnoci midzynarodowej kraju, popyt na import bdzie wyszy od popytu na
eksport. Przy niszym realnym kursie wymiennym popyt na eksport netto bdzie dodatni. Tym samym istnieje tylko jeden realny
kurs walutowy, odpowiadajcy stanowi rwnowagi wewntrznej oraz zewntrznej.
W systemie staego kursu walutowego
pastwo jest zobowizane do interwencji na
rynku walutowym w celu obrony danego kursu nominalnego. Nasuwa si natychmiast jeden istotny wniosek: w systemie staego kursu
walutowego rwnowaga wewntrzna i zewntrzna moe by zachowana tylko wtedy,
kiedy stopy inflacji w kraju i za granic s
jednakowe. W przeciwnym przypadku realny
kurs walutowy w dugim okresie ulegnie
zmianie, za rozmiary eksportu zmieni si
w stosunku do importu.
W przypadku wikszoci krajw w praktyce mona postawi znak rwnoci midzy stanem bilansu
handlowego i saldem obrotw biecych. Od reguy
tej istniej jednake wyjtki. Na przykad Japonia,
ktra zgromadzia ogromne zasoby aktyww zagranicznych, osiga dziki temu znaczne dochody na
rachunku obrotw biecych. (Do tej kategorii naleaoby te zaliczy kraje takie, jak Turcja, Meksyk
czy bya Jugosawia, do ktrych napywaj znaczne
przekazy od emigrantw pracujcych za granic.
Z kolei kraje silnie zaduone za granic (m.in. Polska) ponosz wysokie koszty obsugi zaduenia
(spata odsetek), oznaczajce odpyw z rachunku
obrotw biecych (przyp. R.R.).
9
nabd zagraniczne towary oraz aktywa. Poda pienidza krajowego zmniejsza si dokadnie o wielko rwn deficytowi bilansu
patniczego.
Po drugie, pastwo podejmuje interwencj
na rynku walutowym. Deficyt bilansu patniczego zostaje pokryty za pomoc operacji wyrwnawczych, zgodnie z naszymi wczeniejszymi wyjanieniami w tym rozdziale. Pastwo wyprzedaje cz swoich rezerw
dewizowych, dostarczajc tym samym poda
waluty obcej na rynek. W zamian za ni bank
centralny otrzymuje funty, ktre zostay wycofane z obiegu.
W warunkach staego kursu walutowego
poda pienidza nie jest wic okrelona wycznie przez pierwotn decyzj pastwa, dotyczc skali emisji dodatkowego pienidza.
Gdy w gospodarce wystpuje deficyt bilansu
patniczego, odpyw pienidza za granic
zmniejsza poda pienidza w kraju poniej
wielkoci, jak osignaby ona przy braku
wymiany z zagranic. W odwrotnej sytuacji,
gdy bilans patniczy wykazuje nadwyk,
obieg pienidza w kraju jest dodatkowo zasilany przez napyw pienidza z zagranicy. Eksporterzy wymieniaj dochody w obcej walucie
na funty i wpacaj je do krajowego systemu
bankowego.
Zamy, e pastwo nie chce, aby krajowa poda pienidza zmniejszya si, gdy wystpuje deficyt bilansu patniczego. Co mona
zrobi w tej sytuacji? Bank centralny moe
prbowa
sterylizowa
poda
pienidza
w kraju.
Bilans patniczy
a poda pienidza
Obecnie przedstawimy dziaanie mechanizmu,
dziki ktremu udaje si przywrci rwnowag zewntrzn w sytuacji, gdy gospodarka
nie znajduje si w stanie rwnowagi dugookresowej. Przypumy, e bilans patniczy
kraju wykazuje deficyt. Wystpuj wwczas
dwa zjawiska. Po pierwsze, ludzie na og
wycofuj pienidze z obiegu. Pienidze te s
im potrzebne na zakup walut obcych, za ktre
300
Sterylizacja jest operacj otwartego rynku,

przebiegajc midzy pienidzem krajowym a krajowymi papierami wartociowymi. Celem tego zabiegu jest wyeliminowanie wpywu, jaki ma nadwyka bd deficyt
bilansu patniczego na rozmiary krajowej
poday pienidza.
Jeeli wic deficyt bilansu patniczego powoduje zmniejszenie krajowej poday pienidza, bank centralny moe skupowa krajowe
obligacje w zamian za gotwk i uzupeni
w ten sposb krajow poda pienidza. Chocia poda pienidza nie zmienia si, to pastwo ma teraz mniej pozostajcych do wykupienia obligacji i nisze rezerwy dewizowe,
jako e zostay one czciowo zuyte na operacje wyrwnawcze suce sfinansowaniu deficytu patniczego. Doskonaa (pena) sterylizacja wymaga zatem przede wszystkim dokonania zamiany krajowych obligacji na rezerwy
dewizowe.
Dostosowanie w warunkach
staej polityki gospodarczej
W tej czci przeledzimy proces dostosowywania si gospodarki do szoku w sytuacji, gdy
rzd nie podejmuje adnych dziaa z zakresu
polityki pieninej ani fiskalnej, majcych na
celu zneutralizowanie owego szoku. Zacznijmy od zbadania skutkw wstrzsu majcego
swoje rdo wewntrz gospodarki. Co si
dzieje, gdy wystpuje wzrost zamierzonych
oszczdnoci i spadek zamierzonych wydatkw na konsumpcj przy kadej wielkoci
produkcji? Przy staej poday pienidza i nie
zmienionej polityce fiskalnej w gospodarce
zamknitej wywoana tym recesja prowadziaby do stopniowego spadku pac i cen, a to
z kolei oznaczaoby wzrost realnej poday
pienidza, obnik stopy procentowej i odbudow popytu globalnego do poziomu penego
zatrudnienia.
Na ile tego rodzaju proces dostosowawczy
ma odmienny przebieg w gospodarce otwartej,
Makroekonomia
kiedy pastwo utrzymuje stay poziom nominalnego kursu walutowego i kiedy istnieje
niemal doskonaa mobilno kapitau w skali
midzynarodowej ?
Jeeli zamierzony popyt konsumpcyjny
spada, to w gospodarce krajowej nastpuje depresja (kryzys). Dochd, a w efekcie take popyt na import spadaj. Na rachunku obrotw
biecych pojawia si nadwyka. Nadwyk
t jednake pochaniaj zmiany zachodzce
w bilansie obrotw kapitaowych. Przy pierwotnej wielkoci poday pienidza i poziomie
cen spadek dochodu powoduje zmniejszenie
popytu na pienidz i wpywa na obnik stopy
procentowej. To za z kolei wywouje odpyw
kapitau. Deficyt wystpuje cznie na rachunku obrotw biecych i obrotw kapitaowych, dopki odpyw pienidza za granic nie
zmniejszy krajowej poday pienidza na tyle,
aby stopa procentowa wzrosa do poziomu
stp procentowych za granic. W tym momencie znika presja na odpyw pienidza na
rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego.
Stopniowo depresja gospodarcza w kraju
wzmaga nacisk na obnienie krajowych pac
i cen, co pozwala podnie konkurencyjno
midzynarodow i zwikszy eksport netto
( X - Z ) . Inaczej ni w gospodarce zamknitej,
gdzie spadek cen i pac prowadzi poprzez
obnik stopy procentowej do wzrostu popytu globalnego, w gospodarce otwartej,
w warunkach swobodnego przepywu kapitau
midzy krajami, stopa procentowa jest powizana ze stopami za granic i utrzymuje si na
poziomie zblionym do wiatowego, spadek
cen krajowych powoduje za wzrost popytu
globalnego poprzez zwikszenie konkurencyjnoci midzynarodowej i eksportu netto.
Pocztkowe ograniczenie absorpcji krajowej (C + / + G) prowadzi w kocu do spadku
cen, wystarczajcego do wywoania wzrostu
eksportu netto ( X - Z) a do punktu, w ktrym
absorpcja krajowa plus eksport netto zrwnaj
si z potencjaln produkcj. Rwnowaga wewntrzna zostaje przywrcona. Teraz jednak
pojawia si nadwyka na rachunku obrotw
301
biecych. Same tylko pobudzone zmiany cen

nie mog doprowadzi jednoczenie do powrotu gospodarki do rwnowagi zarwno wewntrznej, jak i zewntrznej.
W dugim okresie rwnowaga zewntrzna
wymaga zbilansowania si strumieni eksportu
i importu (eksport netto = 0). Pena rwnowaga moe zatem zosta przywrcona tylko pod
warunkiem, e popyt krajowy powrci do poziomu penego zatrudnienia. Doskonaa mobilno kapitau usztywnia jednak krajow
stop procentow na poziomie wiatowym.
Ponadto, realna poda pienidza M/P musi si
rwna realnemu popytowi na pienidz
L {Y, r), ktry jest wyznaczony przez wielko
dochodu, odpowiadajc stanowi penego zatrudnienia Y, oraz poziom stp procentowych
r n a wiecie. Polityka pienina nie ma wic
wpywu na realn poda pienidza w dugim
okresie. Jedynym sposobem przywrcenia
rwnowagi wewntrznej i zewntrznej w gospodarce pozostaje w konsekwencji wykorzystanie polityki fiskalnej do takiego zwikszenia sumy (C +1 + G), aby skompensowa spadek zamierzonej konsumpcji. Naley zatem
albo zwikszy wydatki pastwa, albo obniy podatki, co pozwolioby zwikszy wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne. W przeciwiestwie do gospodarki zamknitej, w gospodarce otwartej nie wystpuje automatyczny
mechanizm przywracania penej rwnowagi
w dugim okresie.
Szok zewntrzny. Gdy rdem wstrzsu s
zmiany w otoczeniu zagranicznym, proces dostosowa przebiega inaczej. Przyjmijmy, e
wzrost dochodu za granic zwiksza popyt na
nasz eksport. Na rachunku obrotw biecych
( X - Z ) pojawia si nadwyka. W wyniku
wzrostu globalnego popytu krajowego i produkcji popyt krajowy na pienidz zwiksza si
i krajowa stopa procentowa musi si podnie.
To z kolei prowadzi do natychmiastowego napywu kapitaw, poniewa zagraniczni inwestorzy dokonuj lokat w aktywa w naszym
kraju, aby odnie korzyci z wyszej stopy
procentowej. Napyw trwa dopty, dopki
nadwyka bilansu patniczego nie spowoduje
takiego wzrostu krajowej poday pienidza,
ktry wymusi powrt (spadek) stopy procentowej do poziomu wiatowego.
Przy powolnym dostosowywaniu si cen
napyw pienidza z zagranicy zwiksza realn
poda pienidza w kraju, odpowiednio do
wzrostu popytu na pienidz w wyraeniu realnym. Wzrastajca stopa procentowa nie jest
w stanie zahamowa przyrostu popytu globalnego, wywoanego zwikszonym popytem zagranicy na eksport. W duszym okresie wy-
szy popyt globalny stopniowo wymusza

wzrost pac i cen, co zmniejsza konkurencyjno midzynarodow kraju, poniewa nominalny kurs walutowy jest utrzymany na staym
poziomie. Gospodarka powrci do stanu rwnowagi zarwno wewntrznej, jak i zewntrznej wwczas, gdy konkurencyjno midzynarodowa zmniejszy si na tyle, e spowoduje to
spadek eksportu i wzrost importu w skali zapewniajcej zerowy eksport netto. Ostatecznie
wic szoki zewntrzne mog zosta zamortyzowane poprzez pobudzone przez nie procesy
dostosowawcze po stronie pac i cen.
Do tej pory analiz prowadzilimy przy zaoeniu, e rzd nie reaguje na wstrzsy wywoane zmianami za granic i nie modyfikuje
polityki pieninej i fiskalnej. Obecnie rozpatrzymy skutki zmian tej polityki w systemie
staego kursu walutowego i w warunkach doskonaej lub niemal doskonaej mobilnoci kapitau w skali midzynarodowej.
Polityka pienina
w warunkach staego
kursu walutowego
Jeeli dostosowania cen przebiegaj powoli,
to wzrost nominalnej poday pienidza oznacza w krtkim okresie wzrost realnej poday
pienidza i nacisk na obnienie krajowej stopy
procentowej. W warunkach doskonaej mobilnoci kapitau prowadzi to do odpywu kapitau a do momentu, gdy krajowa poda pienidza zmniejszy si do swoich pierwotnych rozmiarw, a stopa procentowa powrci do
302
poziomu wiatowego. Jak wida, w warunkach staego kursu walutowego i swobodnego

przepywu kapitau midzy krajami skuteczno krajowej polityki pieninej jest znacznie ograniczona.
Doskonaa mobilno kapitau powoduje,
e rzd nie jest w stanie wyznaczy i osign
niezalenych celw dotyczcych jednoczenie
poday pienidza i kursu walutowego. W warunkach staego kursu walutowego rzd musi
pogodzi si z tak wielkoci poday pienidza, przy ktrej krajowa stopa procentowa
osiga poziom wiatowy. Pniej przekonamy
si, e pastwo moe wpywa na wielko
krajowej poday pienidza, pod warunkiem e
pozwoli na swobodne dostosowanie si kursu
walutowego. Nie moe jednak wyznaczy
obydwu wielkoci jednoczenie.
Powyszy wniosek jest rwnowany ze
stwierdzeniem, e mechanizm sterylizacji nie
bdzie dziaa w tym przypadku. W sytuacji
gdy prby zwikszenia krajowej poday pienidza nie powiod si z powodu wystpienia
deficytu na rachunku obrotw kapitaowych
i odpywu pienidza za granic, pastwo moe
usiowa wpompowa do gospodarki jeszcze
wicej pienidzy. Stopa procentowa spadnie
wwczas ponownie poniej poziomu wiatowego, a zagraniczni inwestorzy wycofaj jeszcze wicej kapitaw. Poniewa odpyw pienidza na tak skal (a zatem wzrost deficytu
bilansu patniczego) wymaga podjcia odpowiednich transakcji wyrwnawczych, polegajcych na zmniejszeniu oficjalnych rezerw
walutowych, istota problemu sprowadza si
do tego, ktre zasoby wyczerpi si wczeniej. Wstrzemiliwo w ocenie moliwoci
sterylizacji krajowej poday pienidza wynika
z faktu, e kapitay pochodzce z zagranicy,
ktre mog odpyn z kraju w przypadku
spadku stopy procentowej poniej poziomu
wiatowego, s znacznie wiksze od rezerw
dewizowych kraju. Rzd musi w takim przypadku ustpi przed si finansow kapitau
spekulacyjnego.
wiksz si oddziaywania ni w gospodarce
zamknitej.
W gospodarce zamknitej polityka fiskalna
wywouje dwa rodzaje efektu wypierania.
W krtkim okresie ekspansja fiskalna powoduje wzrost produkcji, ale jednoczenie podbija stop procentow, co ogranicza wzrost produkcji. W dugim okresie natomiast wikszy
popyt powoduje zwyk cen i zmniejszenie
realnych zasobw pienidza, co wywouje
z kolei wzrost stopy procentowej, ktry trwa
tak dugo, a popyt konsumpcyjny i inwestycyjny obni si, umoliwiajc powrt popytu
globalnego do poziomu zapewniajcego pene
zatrudnienie. W gospodarce otwartej przepywy kapitau utrzymuj stop procentow na
poziomie wiatowym i zapobiegaj pobudzonym zmianom stopy procentowej.
W krtkim okresie zatem oddziaywanie
ekspansji fiskalnej jest wiksze w gospodarce
otwartej przy staym kursie walutowym.
W duszym okresie wyszy popyt globalny
stwarza nacisk na wzrost cen i pac, prowadzc do obnienia konkurencyjnoci midzynarodowej i eksportu netto. Proces ten bdzie
trwa dopty, dopki nie zostanie przywrcona rwnowaga wewntrzna, czyli stan penego
wykorzystania czynnikw wytwrczych. Jak
zauwaylimy jednak ju wczeniej, stan ten
nie bdzie rwnoznaczny z rwnowag zewntrzn. W naszym przykadzie w dugim
okresie na rachunku biecym bdzie wystpowa deficyt. W istocie przy danych: kursie
Polityka fiskalna w warunkach

staego kursu walutowego
W gospodarce zamknitej, przy powolnym
dostosowywaniu si cen, polityka pienina
moe wpyn na zmian realnej poday pienidza tylko w krtkim okresie. W gospodarce
otwartej, jak wanie si przekonalimy, mobilno kapitau sprawia, e polityka pienina nie jest w stanie oddziaywa na zmienne
realne nawet w krtkim okresie. W przeciwiestwie do tego, polityka fiskalna w gospodarce otwartej ma w krtkim okresie znacznie
Makroekonomia
303
RAMKA 29.2
Ojciec chrzestny Europejskiej Unii Walutowej
W roku 1999 Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii otrzyma Robert Mundell za istotny
wkad w rozwj wspczesnej makroekonomii gospodarki otwartej. By on pierwszym ekonomist, ktry uwiadomi sobie, e swoboda przepyww towarw i czynnikw wytwrczych midzy krajami moe by rdem silnej presji na stworzenie unii walutowej. Mundell pokaza te,
jak mog skoczy si dla maego kraju prby utrzymywania za wszelk cen niezalenoci gospodarczej w sytuacji, gdy w wiecie wystpuje doskonaa mobilno kapitau.
Zamieszczony niej wykres pokazuje za pomoc modelu IS-LM przypadek trwale powizanych ze sob (ang. pegged) kursw walutowych. W Wielkiej Brytanii kurs funta by powizany z kursami walut pastw tworzcych Europejsk Uni Walutow (EMU), przez krtki
okres uczestnictwa kraju w tym systemie (1990-1992). Krzywa IS ilustruje typow zaleno
midzy dochodem i stop procentow, pozwalajc utrzyma rynek dbr w stanie rwnowagi.
May kraj moe podwiza" kurs swojej waluty do innych walut tylko w ten sposb, e bdzie
si stara utrzymywa krajow stop procentow na poziomie stp za granic r*. Zaleno t
pokazujemy w postaci linii poziomej. Sposobem pozwalajcym zapewni rwno krajowych
i zagranicznych stp procentowych s odpowiednie dostosowania krajowej poday pienidza.
Pocztkowy stan rwnowagi opisuje punkt A.
Jakakolwiek prba zmiany poday pienidza, a tym samym i krajowych stp procentowych,
wywouje natychmiastowy napyw lub odpyw kapitau spekulacyjnego. Przepywy kapitau
bd trway dopty, dopki krajowa poda pienidza i stopy procentowe nie osign z powrotem poziomu gwarantujcego wczeniej przyjte, stae relacje kursowe. Polityka pienina jest
w tych warunkach bezsilna.
Ekspansja fiskalna powoduje przesunicie krzywej IS do pooenia IS'. Poniewa stopy procentowe nie mog wzrosn i stumi tym samym efektw rozlunienia polityki budetowej,
wywouje to znaczny krtkookresowy wzrost produkcji z 7 do Y'. Wzrost produkcji, ktry
pobudza wzrost popytu na pienidz, zmusza z kolei bank centralny do zwikszenia poday pie-
304
nidza tak, aby zaspokoi dodatkowy popyt na pienidz i utrzyma stopy procentowe na
niezmienionym poziomie. Opisany mechanizm zmian powodujcy, e pozioma linia symbolizujca parytet stp procentowych utrzymuje si na staym poziomie, mona w zwizku z tym pokaza umownie jako przesunicie w prawo krzywej IM, do pooenia IM'.
Przypumy, e Y oznacza produkcj na poziomie potencjalnym (penego zatrudnienia). Jeli
nastpi spadek skonnoci do oszczdzania, ktry pobudzi wzrost konsumpcji i przesunie krzyw IS w prawo, do pooenia IS', to w jaki sposb nastpi w kocu powrt do poziomu produkcji potencjalnej? Na pewno nie poprzez dziaanie mechanizmw opisanych w rozdziaach 25
i 26! Chocia podobnie jak tam zwikszenie produkcji do Y' spowoduje wzrost cen, to
wysze ceny nie wywoaj ju spadku realnej poday pienidza i podwyki stopy procentowej.
Wynika to std, e dla utrzymania krajowej stopy procentowej na poziomie r* do gospodarki zostaje wpuszczona dodatkowa poda pienidza.
Wzrost cen nie pozostaje jednak bez wpywu na gospodark: powoduje on spadek midzynarodowej konkurencyjnoci kraju, co oznacza przesunicie krzywej IS w lewo. W warunkach
instytucjonalnego powizania waluty krajowej z walut (walutami) zewntrzn mechanizmem
cigajcym z powrotem produkcj do poziomu potencjalnego s endogeniczne przesunicia
krzywej IS. Jeeli rzd nie chce dopuci do zwizanych z tym mechanizmem zmian konkurencyjnoci, to jego reakcja na rne moliwe szoki popytowe, zmierzajca do przesunicia krzywej IS, musi przyj posta odpowiednich zmian w polityce fiskalnej.
V ___________________________________________________________________________________________________________
walutowym, dochodzie wiatowym i poziomie

stp procentowych w wiecie, istnieje tylko
jeden rodzaj polityki fiskalnej, pozwalajcy
czy rwnowag wewntrzn i zewntrzn
w dugim okresie. Ceny krajowe mog wwczas dostosowa si tak, aby zapewni odpowiedni poziom konkurencyjnoci midzynarodowej, przy ktrym import zrwna si z eksportem w momencie, gdy gospodarka osignie
stan penego wykorzystania czynnikw wytwrczych.
Zachowanie
rwnowagi
wewntrznej wymaga wtedy, aby produkcja potencjalna Y bya rwna absorpcji krajowej
(C +1 + G), przy stopie procentowej na poziomie wiatowym. Jeeli rozmiary popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego sektora prywatnego s dane, to powysze prawidowoci
okrelaj ksztat polityki fiskalnej, jak musi
prowadzi rzd, eby gospodarka moga osign stan rwnowagi zarwno wewntrznej,
jak i zewntrznej.
Do tej pory rozwaalimy reakcje dostosowawcze w gospodarce przy danym kursie walutowym.
Teraz
zbadamy konsekwencje
zmian kursu.
funt angielski by dewaluowany w 1949 r.

i 1967 r. Generalnym zaoeniem tego systemu byo jednak utrzymywanie kursw na staym poziomie przez moliwie najduszy
okres. Rne rodzaje systemw kursowych
omwimy dokadniej w rozdziale 34.
W tym podrozdziale zajmiemy si problemem skutkw dewaluacji. Bdziemy je rozpatrywa w okresach krtkim, rednim i dugim.
Zamy pocztkowo, e w punkcie wyjcia
gospodarka kraju znajdowaa si w rwnowadze wewntrznej i zewntrznej. Pozwoli to
nam uwypukli konsekwencje samej dewalu-
29.6
Dewaluacja
System staych kursw walutowych istniejcy
w cigu 25 lat od 1945 r. (daty zawarcia porozumienia w Bretton Woods przyp. tum.)
by nazywany systemem kursw okresowo staych lub inaczej dostosowywanych okresowo. Chocia kursy byy ustalone na okrelonym, staym poziomie, to dopuszczalne byy
zmiany kursw co pewien czas. Na przykad
Makraekonomia
305
acji. Nastpnie zastanowimy si, czy dewaluacja moe by waciw terapi przeciwko
wstrzsowi, ktry zdoa ju wytrci gospodark ze stanu rwnowagi dugookresowej.
Efekty krtkookresowe
Gdy ceny i pace dostosowuj si powoli, natychmiastowym skutkiem dewaluacji jest
wzrost krajowych cen towarw importowanych i obnika cen dewizowych towarw eksportowanych przez dany kraj. Oba te efekty
prowadz do wzrostu konkurencyjnoci midzynarodowej gospodarki. Nastpi przesunicie zasobw do krajowych dziedzin wytwrczoci, takich jak przemys motoryzacyjny,
ktrych produkty (np. samochody) staj si
bardziej konkurencyjne wobec wyrobw importowanych. Podobnie zasoby przepyn do
gazi eksportowych, ktrych wyroby mog
obecnie bardziej skutecznie konkurowa na
rynkach
zagranicznych.
Przy omawianiu
wpywu dewaluacji na gospodark w krtkim
okresie powinnimy jednak pamita o dwch
sprawach.
Po pierwsze, chocia dewaluacja prowadzi
do wzrostu wolumenu eksportu netto (X - Z),
to pocztkowa reakcja gospodarki moe nastpowa do wolno. W krtkim okresie bowiem jest realizowanych wiele zawartych
wczeniej kontraktw, w ktrych obowizuje
stary kurs walutowy. Ponadto, nabywcy potrzebuj czasu, aby przystosowa si do nowych cen. Podobnie stworzenie dodatkowych
zdolnoci wytwrczych w gaziach eksportujcych bd produkujcych wyroby zastpujce dobra dotychczas importowane jest procesem czasochonnym.
Po drugie, co wynika m.in. z poprzedniego
akapitu, dewaluacja moe nie wpyn od razu
na popraw bilansu obrotw biecych. Rachunek biecy bilansu patniczego odzwierciedla rnic wartoci eksportu i importu.
Zamy, e bilans obrotw biecych wyraamy w funtach. Jeeli ceny krajowe towarw
eksportowanych
nie
ulegy
zmianie,
a wolumen eksportowanych dbr nie zwikszy si jeszcze w sposb znaczcy, to dochody z eksportu bd w krtkim okresie tylko
nieznacznie wysze. Jeeli za wolumen importu nie zmniejszy si jeszcze zbytnio, natomiast ceny krajowe towarw importowanych
wzrosy ju proporcjonalnie do skali dewaluacji, to warto importu, liczona w funtach,
moga ju znaczco wzrosn. W wyraeniu
wartociowym na rachunku obrotw biecych w krtkim okresie moe pojawi si
deficyt10. W duszym okresie jednake, gdy
nabywcy i dostawcy dostosuj wielko eksportu i importu do nowych warunkw, zwikszony wolumen eksportu i niszy wolumen
importu doprowadz prawdopodobnie zarwno do wzrostu udziau eksportu netto (X-Z)
w popycie globalnym, jak i do pojawienia si
nadwyki na rachunku obrotw biecych bilansu patniczego".
Efekty redniookresowe
Dla porzdku przypomnijmy zapis rwnania
(29.3):
Y = C + I + G + X- Z .
(29.3)
Poda krajowych produktw Y jest rwna

popytowi globalnemu, ktry obejmuje zakupy
10
Synny warunek Marshalla-Lernera mwi, e dewaluacja spowoduje popraw bilansu obrotw biecych tylko wtedy, kiedy suma elastycznoci cenowych popytu na import i eksport jest mniejsza od
-1. Jak pamitamy z rozdziau 5 Mikroekonomii, jeeli popyt jest elastyczny, to dochodowy efekt zmiany iloci sprzedanego towaru jest wikszy ni efekt
zmiany ceny. W krtkim okresie nieelastyczny popyt moe sprawi, e dewaluacja pogorszy bilans
obrotw biecych.
11
Tym samym ustalilimy, e dewaluacja moe
najpierw pogorszy bilans obrotw biecych, a dopiero pniej doprowadzi do jego poprawy. Ekonomici niekiedy opisuj to zjawisko za pomoc krzywej w ksztacie litery J. Przez jaki czas po przeprowadzeniu dewaluacji saldo rachunku obrotw
biecych obnia si do najniszego punktu litery J,
a nastpnie poprawia si i podnosi powyej swojej
pozycji wyjciowej.
306
(absorpcj) krajowe (C + / + G), powikszone

0 popyt na eksport netto (X - Z). Wiemy, e
dewaluacja zwiksza popyt na eksport netto
(X - Z). O tym, co dzieje si pniej, decyduje w gwnej mierze reakcja globalnej poday.
Jeeli w punkcie wyjcia w gospodarce
wystpuje bezrobocie typu keynesowskiego,
to dysponuje ona wolnymi zasobami czynnikw wytwrczych i jest w stanie zwikszy
produkcj, tak aby zaspokoi zwikszony popyt globalny. Produkcja wzronie, a bezrobocie si obniy. Jeli jednak ju w punkcie wyjcia gospodarka produkuje na poziomie odpowiadajcym penemu zatrudnieniu, to nie jest
ona w stanie zwikszy produkcji. Wyszy
popyt globalny nakrca tylko w tej sytuacji
wzrost cen i pac. Przy wyszym poziomie
cen krajowych konkurencyjno midzynarodowa gospodarki obnia si, a eksport netto
zaczyna znowu spada. Jeeli krajowe ceny
1 pace wzrosn w takim samym stopniu, w jakim zdewaluowano pocztkowo wasn walut, to realny kurs walutowy i konkurencyjno
midzynarodowa powrc do swojego wyjciowego poziomu. Jeeli pocztkowo w gospodarce istniaa rwnowaga wewntrzna oraz
zewntrzna, to eksport netto ponownie wyniesie zero, a czny popyt powrci do poziomu
odpowiadajcego stanowi penego zatrudnienia.
Jeeli z jakich powodw rzd traktowa
dewaluacj jako rodek umoliwiajcy uzyskanie trwaej poprawy bilansu obrotw biecych, to niezbdnym uzupenieniem dewaluacji powinna by polityka fiskalna, ktra pozwoliaby zmniejszy absorpcj krajow.
W takim przypadku, jeli w punkcie wyjcia
czynniki wytwrcze byy w peni wykorzystane, dewaluacja w poczeniu np. z wyszymi podatkami spowoduje wzrost popytu na
eksport netto bez powikszenia cznego popytu. Poniewa nie wystpuje teraz nacisk na
wzrost krajowych cen, moliwe staje si
utrzymanie wyszej konkurencyjnoci midzynarodowej i niszego kursu walutowego
w rednim okresie.
szony popyt na eksport netto bez stwarzania

dodatkowej presji inflacyjnej. Zwikszenie restrykcyjnoci polityki fiskalnej pozwala zneutralizowa popytowe rda wzrostu cen, nie
eliminuje jednak efektw podaowych. Krajowe przedsibiorstwa importujce surowce
bd chciay przerzuci wzrost kosztw importu na ceny. Pracownicy, ktrzy kupuj importowane towary konsumpcyjne, od ywnoci a po telewizory, stwierdz, e ich koszty
utrzymania podniosy si i wystpi z daniami podwyek pac nominalnych, tak aby
utrzyma swoje pace realne na poziomie odpowiadajcym warunkom rwnowagi. Skutkiem tego wzrostu cen i pac bdzie podobna
reakcja pozostaych przedsibiorstw oraz pracownikw.
Jeeli wic w gospodarce nie wystpuj
adne zmiany o charakterze realnym, to kocowym skutkiem dewaluacji bdzie jedynie
wzrost wszystkich nominalnych pac i cen,
proporcjonalny do podwyki cen dbr importowanych, a wszystkie zmienne realne pozostan na dotychczasowym poziomie. W ostatecznym rozrachunku dewaluacja nie przyniesie wic adnego efektu. Wyniki zastosowania
wikszoci liczcych si modeli komputerowych gospodarki brytyjskiej, umoliwiajcych kwantyfikacj wystpujcych w niej
wspzalenoci, i opartych na ekonometrycznych technikach analizy danych z przeszoci
prowadz do wniosku, e skutki dewaluacji
funta byy niemal w caoci niwelowane przez
wzrost krajowych cen i pac przed upywem
5 lat od dokonania dewaluacji.
Efekty dugookresowe
Jedn z gwnych przesanek wspczesnej
ekonomii jest przekonanie, e istotne s jedynie zmienne realne, nie za zmienne nominalne. Czy zmiana nominalnego kursu walutowego moe zatem wywoa trwae zmiany wielkoci realnych?
Przyjmijmy, e dewaluacji towarzyszyo
zacienienie polityki fiskalnej. Celem tego posunicia byo ograniczenie absorpcji krajowej,
co pozwolioby gospodarce zaspokoi zwik-
Makroekonomia
307
We wrzeniu 1992 r. funt szterling zosta

wycofany z Europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM), co spowodowao, e szybko
straci ok. 15% swojej wartoci w stosunku do
innych walut. W Wielkiej Brytanii wczeniej
w latach 1949 i 1967 przeprowadzono
gbok dewaluacj funta. Jakie nauki, pozwalajce lepiej zrozumie mechanizm i skutki
dewaluacji waluty brytyjskiej w 1992 r., pyn
z tych wczeniejszych wydarze?
Tablica 29.3 przedstawia efekty 15-procentowej dewaluacji funta w 1967 r. Pierwszy
wiersz wykazuje, e przejcie od deficytu do
nadwyki bilansu obrotw biecych trwao
dwa lata. Jak ju wyjanialimy, dewaluacja
nie poprawi bilansu obrotw biecych, zanim
nie dostosuj si wolumeny eksportu i importu. W trzecim wierszu PPSP, wyraone jako
odsetek PKB, wskazuj charakter polityki fiskalnej. Bezrobocie w Wielkiej Brytanii
w 1967 r. byo niskie, a gospodarka znajdowaa si w stanie bliskim penego wykorzystania
czynnikw wytwrczych. W gospodarce istniay tylko niewielkie rezerwy czynnikw wytwrczych, umoliwiajce zwikszenie produkcji dbr przeznaczonych na eksport bd
zastpujcych import. Polityka budetowa zostaa znacznie zaostrzona w 1969 r., dziki
czemu zmniejszy si popyt wewntrzny
i wzrs eksport netto. Budet pastwa (cznie z gaziami znacjonalizowanymi) osign
w 1969 r. nadwyk.
Ostatni wiersz tablicy przedstawia wskanik realnego kursu walutowego, tj. relatywn
cen produktw brytyjskich w porwnaniu
z cenami produktw zagranicznych, wyraon
w jednej walucie. Zawarte tu dane wskazuj

na dwa interesujce zjawiska. Po pierwsze,
eksporterzy zamiast wykorzysta 15-procentow dewaluacj i obniy ceny dewizowe
eksportowanych towarw zareagowali,
podnoszc czciowo ceny i zwikszajc stop zysku. Tylko ok. 50% moliwoci wzrostu
konkurencyjnoci wynikajcych z dewaluacji
zostao wykorzystanych w formie obniki cen
dewizowych towarw brytyjskich. Po drugie,
ju w 1970 r. konkurencyjno zacza spada. Pace krajowe zaczy wzrasta, gdy
pracownicy domagali si podwyek majcych
zrekompensowa wzrost kosztw utrzymania,
spowodowany wyszymi cenami towarw importowanych. Poczwszy od 1970 r. realny
kurs walutowy zacz ponownie wzrasta.
Dewaluacja
a procesy dostosowawcze
Wykazalimy, e dewaluacja moe prowadzi
do przejciowej poprawy konkurencyjnoci
kraju, w porwnaniu z hipotetyczn pozycj
konkurencyjn, jak miaaby gospodarka bez
przeprowadzenia dewaluacji. W dugim okresie zmienne realne s okrelane jedynie przez
czynniki o charakterze realnym. Zmiany jed-
Dewaluacja funta szterlinga w 1967 r.

Wyszczeglnienie
Saldo rachunku obrotw biecych (mld )
Saldo bilansu patniczego (mld )
PPSP (w % PKB)
Nominalny kurs $/
Realny kurs funta (1975 = 100)
1967
-0,3
-0,7
5,3
2,8
109
1968
-0,2
- 1,4
3,4
2,4
102
102
1969 1970
0,5
0,8
0,7
1,4
- 1,2
0
2,4
2,4
103
TABLIC
A
29.3
308
nej wielkoci nominalnej wywouj tylko takie zmiany kompensacyjne innych wielkoci
nominalnych, ktre umoliwiaj powrt wielkoci realnych do ich poziomu rwnowagi.
Naley pamita, e dewaluacja moe stanowi najprostszy sposb szybkiej poprawy
konkurencyjnoci naszych towarw. Moe
ona by dogodnym instrumentem polityki gospodarczej, zwaszcza w przypadku, gdy alternatyw jest wzrost konkurencyjnoci osignity w wyniku recesji i dugotrwaego procesu stopniowego obniania pac i cen.
Zamy, e pocztkowo gospodarka znajduje si w stanie rwnowagi wewntrznej
i zewntrznej. Przypumy te, e nastpuje
wstrzs o charakterze realnym, w postaci
spadku popytu zagranicy na nasz eksport.
W krtkim okresie prowadzi to zarwno do
spadku produkcji krajowej (gdy zmniejszy
si eksport netto, bdcy skadnikiem cznego popytu), jak i do deficytu w bilansie obrotw biecych, poniewa eksport obniy si
i jest teraz mniejszy od importu. Zanim zajmiemy si przebiegiem procesu dostosowawczego, zastanwmy si, jakie zmiany nastpi
w gospodarce, gdy zostanie przywrcona rwnowaga dugookresowa.
Powrt do stanu rwnowagi wewntrznej
i zewntrznej wymaga wzrostu konkurencyjnoci. Poprawa konkurencyjnoci spowoduje
wzrost eksportu netto, a to z kolei pocignie
za sob likwidacj nierwnowagi bilansu obrotw biecych i odbudow popytu globalnego do poziomu penego zatrudnienia. Wyszy
poziom konkurencyjnoci w istocie oznacza
obnik krajowych pac realnych. Tym samym dochodzimy do wniosku, e po odzyskaniu rwnowagi dugookresowej krajowe pace
realne musz by nisze ni w stanie rwnowagi dugookresowej, od ktrej rozpoczlimy analiz. Realny szok w postaci spadku
popytu na nasz eksport zgodnie z oczekiwaniami pociga za sob realne nastpstwa12.
Uwany Czytelnik dostrzeg zapewne, e gospodarka nie powraca do tego samego punktu rwnowagi dugookresowej, z ktrego rozpoczyna si
12
Co jest rdem spadku pac realnych? Nawet wtedy, kiedy krajowe ceny i pace spadaj
w tym samym stopniu, musimy pamita, e
gospodarstwa domowe wydaj cz swoich
dochodw na dobra importowane, ktrych
ceny nie spadaj. Towary importowane relatywnie droej przy nowym, niszym poziomie krajowych cen i pac. Na tym wanie polega istota zjawiska wzrostu konkurencyjnoci
Makroekonomia
krajowej i std wanie wynika spadek pac realnych w trakcie procesu dostosowawczego.
Im wolniej dostosowuj si krajowe pace
nominalne, tym duej trwa cay proces dostosowa. Zamy teraz, e pastwo reaguje na
spadek popytu na eksport, dokonujc dewaluacji wasnej waluty. W efekcie tego zabiegu
nastpuje natychmiastowa poprawa konkurencyjnoci. Podobnie natychmiast spadaj pace
realne. Przy nie zmienionych krajowych pacach nominalnych i cenach ceny towarw
z importu wzrosy, poniewa ceny dewizowe
dbr pochodzcych z zagranicy nie ulegy co
prawda zmianie, ale obecnie w wyniku dewaluacji za kade dobro importowane musimy zapaci wicej w funtach.
Jeeli pracownicy pogodz si z obnik
pac realnych, ktra jest zawsze konieczna do
odzyskania rwnowagi dugookresowej, to
proces dostosowawczy przebiega szybko. Pamitajmy, e pracownicy mog sprzeciwi si
jednak obnice pac realnych. Mog domaga
si, aby pace pienine podyy za wzrostem
kosztw
utrzymania,
bdcym
wynikiem
wzrostu cen importowanych dbr konsumpcyjnych. W takim przypadku konkurencyjno
ponownie si pogorszy i dopiero pojawienie
si zaamania koniunkturalnego w gospodarce
krajowej skoni pracownikw do zaakceptowania obniek pac realnych, niezbdnych do
odzyskania rwnowagi dugookresowej.
proces zmian. Niszy popyt zagranicy na nasz eksport powoduje przesunicie w d krzywej krajowego popytu na prac. Dla danej krzywej skonnoci
do podjcia pracy (AJ) rwnowaga na krajowym
rynku pracy zachodzi przy niszym poziomie pacy
realnej i niszym zatrudnieniu.
IIIIIIIIKIIMHIlimi w^^
298
Czynniki okrelajce poziom

pynnego kursu walutowego
Obecnie zajmiemy si problemem cakowicie
pynnego kursu walutowego, kiedy nie wystpuje interwencja pastwa na rynku walutowym. W tym podrozdziale wyjanimy, jakie
czynniki okrelaj poziom kursu walutowego.
W nastpnym punkcie wykorzystamy t analiz do zbadania skutkw polityki fiskalnej
i pieninej w gospodarce otwartej w warunkach pynnego kursu walutowego.
Parytet siy nabywczej

Zgodnie z nasz definicj stan rwnowagi dugookresowej oznacza, e w gospodarce wystpuje rwnowaga zarwno wewntrzna (pene
wykorzystanie czynnikw wytwrczych), jak
i zewntrzna (eksport netto rwny zeru, tj.
zrwnowaony bilans obrotw biecych).
Popyt na import jest funkcj dochodu krajowego i realnego kursu walutowego. Popyt na
eksport zaley od dochodu za granic
i realnego kursu walutowego. Jeeli wic zarwno gospodarka krajowa, jak i gospodarki
pozostaych krajw znajduj si w stanie rwnowagi wewntrznej, tj. osigny poziom
produkcji potencjalnej, to istnieje tylko jeden
realny kurs walutowy, przy ktrym zachowana
jest jednoczenie rwnowaga zewntrzna.
Przy wyszym kursie realnym gospodarka
kraju stanie si mniej konkurencyjna. Import
bdzie wyszy, a eksport niszy. W bilansie
obrotw biecych pojawi si deficyt. W odwrotnej sytuacji, przy kursie realnym niszym
od poziomu rwnowagi, w efekcie wzrostu
eksportu i spadku importu, w bilansie obrotw
biecych kraju wystpi nadwyka. Podsumowujc, istnieje tylko jeden realny kurs walutowy, pozwalajcy poczy rwnowag wewntrzn i zewntrzn.
Przy danym poziomie cen za granic zmiana realnego kursu walutowego w jednym kraju
moe by wynikiem albo zmiany nominalnego
kursu walutowego, albo ruchw cen krajowych. W systemie kursu staego, gdy nominalny kurs walutowy nie zmienia si, ostateczne
dostosowanie si kursu realnego do jego dugookresowego poziomu rwnowagi musi dokona si poprzez zmian poziomu cen krajowych w stosunku do cen za granic. Natomiast
w warunkach pynnego kursu proces dostosowa moe przybra form korekcyjnych
zmian nominalnego kursu walutowego.
Nasz teori pynnego kursu walutowego

w dugim okresie mona bardzo atwo przedstawi w syntetycznej postaci. Jeeli kurs
ksztatuje si zupenie swobodnie, to nie wystpuje interwencja pastwa na rynku walutowym i nie dokonuj si przepywy pienine
netto pomidzy krajami, jako e saldo bilansu
patniczego jest zawsze rwne zeru. Podobnie
jak w gospodarce zamknitej, krajowa poda
pienidza jest okrelona przez ilo pienidza
wielkiej mocy (bazy monetarnej), emitowanego przez pastwo, oraz skal kreacji przez
system bankowy krajowych wkadw bankowych w stosunku do tej bazy monetarnej.
W dugim okresie krajowa poda pienidza
okrela poziom cen w kraju, tak jak to byo
w gospodarce zamknitej. W dugim okresie
rwnie nominalny kurs walutowy musi
uksztatowa si na takim poziomie, przy ktrym zostanie osignity jeden jedyny kurs realny, gwarantujcy dugookresow rwnowag zewntrzn i wewntrzn.
Zamy najpierw, e w dugim okresie nie
wystpuje inflacja. Analiz rozpoczynamy
w punkcie dugookresowej rwnowagi wewntrznej i zewntrznej. Przypumy, e nastpuje jednorazowy, trway wzrost krajowej
poday pienidza o 100%, ktry prowadzi
ostatecznie do podwojenia si cen krajowych.
Nastpnie pozostaj one ju stae. Jednorazowa, trwaa obnika nominalnego kursu walutowego o poow umoliwi po zakoczeniu
caego procesu dostosowawczego odzyskanie przez gospodark rwnowagi zewntrznej.
Przyjmijmy, e kurs spada z 2 $/ do 1 $/.
Mimo e ceny krajowe wzrosy dwukrotnie,
310
ceny w dolarach towarw eksportowanych

przez Wielk Brytani w dugim okresie si
nie zmieniy. Koszulka kosztujca 10 bya
sprzedawana za 20 $, gdy kurs wynosi 2 $/.
Obecnie koszulka ta kosztuje w Wielkiej Brytanii 20 , ale jej cena dewizowa wynosi nadal
20 $, gdy kurs funta spad do 1 $/. Podobnie amerykaski kalkulator kosztujcy 40 $
by sprzedawany w Wielkiej Brytanii za 20 .
Gdy kurs obniy si, cena kalkulatora w USA
nadal wynosia 40 $, ale teraz jest on ju
sprzedawany w Wielkiej Brytanii za 40 .
Ceny towarw z importu podniosy si, gdy
kurs spad o 50%. Ceny te wzrosy w takim
samym stopniu jak ceny towarw krajowych
w Wielkiej Brytanii. Niezalenie od tego, czy
porwnujemy relatywn cen towarw brytyjskich i amerykaskich wyraon w dolarach,
czy w funtach, zawsze okazuje si, e ich relatywna cena w dugim okresie si nie zmienia. Konkurencyjno pozostaje wic nie
zmieniona.
Jak to wyglda w warunkach staej inflacji? Zamy, e w USA nie ma inflacji, natomiast w Wielkiej Brytami wszystkie zmienne
nominalne wzrastaj o 10% rocznie. Postpujca deprecjacja funta w stosunku do dolara
w tempie 10% rocznie pozwoli utrzyma dotychczasow cen dbr eksportowanych przez
Wielk Brytani w dolarach (stosownie do
staego poziomu cen krajowych dbr amerykaskich) i sprawi, e ceny w funtach towarw amerykaskich importowanych do Wielkiej Brytami bd wzrastay o 10% rocznie, tj.
w identycznym tempie jak ceny dbr produkowanych w Wielkiej Brytami. Podobnie jak
w poprzednim przypadku, konkurencyjno
si nie zmieni.
Wczeniej w tym rozdziale zdefiniowalimy ciek nominalnego kursu walutowego
opartego na parytecie siy nabywczej (PSN)
jako tak ciek, ktra pozwala zniwelowa
rnice stp inflacji w rnych krajach oraz
utrzyma na staym poziomie realny kurs walutowy i konkurencyjno. Moemy teraz
podsumowa nasz teori czynnikw okrelajcych wysoko pynnego kursu walutowego
w dugim okresie. Poniewa istnieje tylko jeden realny kurs walutowy odpowiadajcy
rwnowadze wewntrznej i zewntrznej, a zatem
penej
rwnowadze
dugookresowej,
w dugim okresie nominalny kurs walutowy
musi si zmienia wedug cieki umoliwiajcej zachowanie staego poziomu konkurencyjnoci. Jeeli nie wystpi adne szoki
o charakterze realnym (jak np. odkrycie bogatych zasobw ropy naftowej, co mogoby
Makroekonomia
wpywa na skonno do importu i eksportu

nawet w dugim okresie), to poziom realnej
konkurencyjnoci odpowiadajcy warunkom
rwnowagi pozostanie w dugim okresie niezmienny, a kurs nominalny bdzie si zmienia w taki sposb, aby zapobiec wahaniom
realnej konkurencyjnoci, mogcym wystpi
w wyniku zrnicowanego tempa inflacji
w kraju i za granic. Innymi sowy, nominalny
kurs walutowy musi poda ciek PSN.
Nie oznacza to jednake, e w krtkim
okresie realny kurs walutowy musi by stay.
Ceny dbr dostosowuj si stopniowo, natomiast pynny kurs walutowy moe w krtkim
okresie podlega duym wahaniom. Na wiecie istniej olbrzymie zasoby pynnych rodkw finansowych. Gdyby wszystkie te zasoby
miay jednego dnia zosta przeniesione z jednej waluty na drug, wwczas ten olbrzymi
napyw kapitaw na rachunek obrotw kapitaowych nie mgby najprawdopodobniej zosta zrwnowaony przez (stosunkowo) mae
przepywy netto, wystpujce na rachunku obrotw biecych. Pamitajmy przy tym, e
w systemie pynnego kursu walutowego nie
wystpuje interwencja pastwa i nie ma transakcji wyrwnawczych. Rynek walutowy nie
mgby w tej sytuacji doj do rwnowagi.
Jak wiemy jednak, dochodzi on do rwnowagi
kadego dnia. Rwnowaga krtkookresowa na
rynku walutowym moe by osignita dziki
temu, e kurs walutowy jest w stanie podskoczy w kadej chwili do takiego poziomu,
ktry zniechci posiadaczy kapitaw krtkoterminowych za granic do podejmowania
operacji konwersji walutowych na masow
skal.
311
Jeli chcielibymy lepiej zrozumie ten

proces, musimy teraz zapozna si z teori
spekulacji walutowych.
Transakcje spekulacyjne
Omawiajc rachunek obrotw kapitaowych,
stwierdzilimy, e posiadacze kapitau w funtach porwnuj stop procentow moliw do
osignicia przy lokatach w funtach z cakowitym zyskiem, jaki mona osign z okresowych lokat za granic. Warto przy tym
zwrci uwag na dwa problemy. Po pierwsze, istotny jest zysk cakowity. Cakowity
zysk z lokat (poyczek) w obcej walucie (dolarach) jest sum odsetek paconych od lokat
dolarowych, takich jak np. obligacje rzdu
USA, oraz zyskw (strat) kapitaowych z tytuu deprecjacji (aprecjacji) funta w stosunku do
dolara w okresie, gdy kapita jest ulokowany
za granic. Jeeli kto zamieni 1 na 2 $,
a pniej z powrotem na funty, gdy ju kurs
funta spad z 2 $/ do 1 $/, to za swoje 2 $
otrzyma 2 . Osign on wic zysk
kapitaowy w wysokoci 100% (2 z 1 )
dziki temu, e w okresie, gdy kurs funta obniy si, trzyma swoje zasoby pienine
w dolarach.
Po drugie, poniewa inwestorzy kierujcy
si motywem spekulacyjnym nie wiedz dokadnie, jak bdzie zmienia si kurs w przyszoci, na ich dzisiejsze decyzje dotyczce
wyboru waluty, ktra wydaje si stwarza najbardziej atrakcyjne perspektywy zarobku,
wpywaj bd oczekiwane zyski, bd straty
kapitaowe z krtkookresowych lokat za granic.
Przyjmijmy, e stopa procentowa w Wielkiej Brytanii jest o 2 punkty procentowe wysza ni w USA. Dlaczego wic posiadacze dolarw nie zamieniaj ich w caoci na funty?
Co mogoby sprawi, e bdzie im wszystko
jedno, w jakim kraju ulokuj swoje kapitay?
Przypumy, e inwestorzy oczekuj 2-procentowej deprecjacji funta w cigu roku w stosunku do dolara. Inwestujcy w funty otrzymuj 2% wicej odsetek, ale ponios 2-procentow strat kapitaow w wyniku zmiany
kursu funta w porwnaniu z alternatywn lokat dolarow. Dodatkowe odsetki pozwol
tylko wyrwna oczekiwan strat kapitaow, w zwizku z czym wikszoci spekulujcych jest obojtne, w jakiej walucie (kraju)
bd trzyma swoje zasoby. Dlatego te nie
wystpuj przepywy kapitau spekulacyjnego na masow skal midzy walutami (krajami) i rynek walutowy moe utrzyma si
w rwnowadze. Kurs funta w dolarach spada
zgodnie z oczekiwaniami o 2% w cigu

roku i inwestorzy otrzymuj jednakow stop
zwrotu z lokat w kadej z walut.
Co by si zmienio, gdyby stopa procentowa w Wielkiej Brytanii nagle wzrosa i bya
o 4 punkty procentowe wysza ni stopa procentowa w USA? Jeeli inwestorzy nadal
bd przekonani, e kurs funta obniy si
w cigu roku o 2%, to zysk kapitaowy z lokaty w dolarach nie bdzie ju konkurencyjny
w stosunku do wyszych o 4 punkty procentowe odsetek od lokat w funtach. Wszyscy bd
teraz prbowali lokowa swoje kapitay
w funtach. Prawie natychmiast wywoa to
wzrost kursu funta w dolarach. O ile wzronie
w kurs? Wzronie do takiego poziomu,
z ktrego jak si powszechnie oczekuje
spadnie on nastpnie w cigu roku o 4%.
Tylko wtedy oczekiwane straty kapitaowe
z lokat w funtach zrwnowa 4-punktow
rnic oprocentowania i tylko wtedy przestanie si opaca inwestowa w funty.
Dlaczego spekulujcy oczekuj, e wyszy
dzisiejszy kurs funta zwiksza prawdopodobiestwo jego spadku w przyszoci? Wynika
to std, i dowiadczeni gracze zajmujcy si
operacjami walutowymi wychodz z zaoenia, e kurs musi ostatecznie powrci na
ciek wyznaczon przez parytet siy nabywczej, tj. jedyn ciek gwarantujc rwnowag zewntrzn w dugim okresie. Jeeli
zmiany kursu nie przebiegaj w tym wanie
kierunku, to pastwo bdzie w kocu zmuszone do podjcia drastycznych dziaa w celu
przywrcenia dugookresowej rwnowagi zewntrznej.
312
Moemy ju teraz przedstawi w syntetyczny sposb teori czynnikw okrelajcych

kurs walutowy. W dugim okresie kurs musi
porusza si po ciece wyznaczonej przez
parytet siy nabywczej, ktra pozwala uniezaleni kurs (realny przyp. tum.) od rnic
stp inflacji w rnych krajach oraz zachowa
rwnowag dugookresow przy jedynym
realnym kursie walutowym gwarantujcym
rwnowag zewntrzn. Natomiast w krtkim
okresie nominalny kurs walutowy moe
znacznie wybiega poza t ciek, w zwizku
z czym konkurencyjno midzynarodowa
kraju moe podlega do znacznym wahaniom.
W dugim okresie w krajach o wysokiej inflacji wysza jest take nominalna stopa procentowa. Zaleno t opisuje zasada Fishera,
ktr omawialimy w rozdziale 28. W konsekwencji, w warunkach rwnowagi dugookresowej, kiedy kurs poda ciek PSN, inwestorzy spekulujcy na rynku walutowym s
rwnie usatysfakcjonowani. Straty kapitaowe ponoszone w wyniku deprecjacji waluty s
dokadnie takie same jak zyski, ktre mona
osign z wysokiego nominalnie oprocentowania, dokonujc lokat w tej walucie.
Jeeli jednak w krtkim okresie stopa procentowa w jakim kraju jest wysza od stopy
przewidywanej w dugim okresie, to jego waluta staje si przez pewien czas atrakcyjniejsza dla inwestorw zagranicznych. Aby zahamowa masowy napyw do kraju kapitau spekulacyjnego,
stymulowany
deniem
do
osignicia korzyci z wyszej stopy procentowej w krtkim okresie, musi nastpi aprecjacja tej waluty, prawdopodobnie znacznie
powyej poziomu wyznaczonego przez parytet siy nabywczej. Tylko wwczas gracze
prawdopodobnie uwierz, e w najbliszym
czasie kurs spadnie w wystarczajcym stopniu, aby straty z tego tytuu zniweloway korzyci z przejciowo wysokiej stopy procentowej. W krtkim okresie konieczne mog by
nawet bardzo due wahania kursowe, pozwalajce zapobiec masowym przepywom kapitaw krtkoterminowych, ktre uniemoliwiyby utrzymywanie si biecej rwnowagi na
rynku walutowym.
Obecnie pokaemy, w jaki sposb nasz
model czynnikw okrelajcych kurs walutowy mona wykorzysta w analizie polityki
pieninej i fiskalnej w warunkach kursu
pynnego.

w warunkach pynnego
kursu walutowego
W gospodarce zamknitej, w ktrej proces dostosowa pac i cen przebiega ospale, polityka
zarwno pienina, jak i fiskalna wywouje
realne zmiany nawet w krtkim okresie, chocia gospodarka w kocu zawsze powraca do
stanu penego wykorzystania czynnikw wytwrczych, czyli rwnowagi wewntrznej.
W gospodarce otwartej, przy staym kursie
walutowym, wysoka mobilno kapitaw
w skali midzynarodowej prowadzi do znacznego zmniejszenia siy oddziaywania polityki
pieninej w krtkim okresie; w tych warunkach zwiksza si natomiast znaczenie polityki fiskalnej. W systemie pynnego kursu walutowego pojawia si odwrotna zaleno:
w krtkim okresie polityka pienina moe
by bardzo skutecznym rodkiem oddziaywania na gospodark, natomiast zmniejsza si
skuteczno polityki fiskalnej.
Polityka pienina
Zamy, e poziom cen i poda pienidza za
granic s stae. Za granic nie ma te inflacji,
a stopy procentowe nominalna i realna s sobie rwne i stae, na poziomie np. 3% rocznie.
W punkcie wyjcia gospodarka krajowa znajduje
si
w
rwnowadze
wewntrznej
i zewntrznej, a poda pienidza oraz pace
i ceny s stae. Poniewa w kraju nie ma inflacji, stopy procentowe realna i nominalna
29.8
Makroekonomia
313
ksztatuj si tam take na tym samym poziomie 3%.

W warunkach takiej rwnowagi dugookresowej stopy procentowe w kraju i za granic s sobie rwne. Jeeli inwestorzy zagraniczni oczekuj, e kurs walutowy nie pozostanie na dotychczasowym poziomie, to bd
usiowali ulokowa wszystkie swoje kapitay
w walucie, ktra ma zgodnie z ich oczekiwaniami ulec aprecjacji. Jeeli jednak inflacja nie wystpi ani w kraju, ani za granic,
to spekulujcy dochodz do wniosku, e nominalny kurs walutowy moe pozosta ju
stale na dotychczasowym poziomie. Ten wanie poziom zapewnia gospodarce kraju tak
konkurencyjno, ktra umoliwia utrzymanie
rwnowagi zewntrznej w dugim okresie.
Tym samym inwestorzy zagraniczni nie maj
bodcw do podejmowania spekulacyjnych
operacji walutowych i przenoszenia kapitaw
z jednego kraju do drugiego. Jest to stan penej rwnowagi dugookresowej.
Na rysunku 29.4 ten poziom nominalnego
kursu walutowego jest oznaczony jako ev Zamy, e w momencie t nastpuje jednorazowe, trwae zmniejszenie nominalnej poday
pienidza o 50%. Po zakoczeniu procesw
dostosowawczych pace i ceny obni si take o 50%. Oznacza to, e w dugim okresie
musi doj do wzrostu nominalnego kursu walutowego (aprecjacji), ktry podniesie si
o 100% z e x do e2. Dziki temu realny kurs
walutowy bdzie mg powrci do poziomu
rwnowagi dugookresowej.
Naley jednak pamita, e ceny krajowe
dostosowuj si z opnieniem. W krtkim
okresie zatem zmniejszenie nominalnej poday pienidza oznacza jednoczesne obnienie
realnej jego poday. Natychmiastowym tego
skutkiem bdzie wzrost krajowej stopy procentowej, co pozwoli ograniczy popyt na
pienidz i utrzyma rwnowag na krajowym
rynku pienidza. Stwarza to silne bodce do
masowego napywu kapitau spekulacyjnego
z zagranicy. Moe temu zapobiec tylko
wzrost kursu funta powyej jego nowego poziomu rwnowagi dugookresowej e-,. Mwimy, e zmiana kursu musi by nadmierna
(ang. overshoot) w stosunku do skali zmiany
niezbdnej z punktu widzenia tej nowej rwnowagi.
Gdy kurs wzrasta z e x do e3, posiadacze
kapitau spekulacyjnego zdaj sobie spraw
z tego, e bdzie on musia spa do poziomu
nowej rwnowagi dugookresowej e2. Przewidywany spadek kursu oznacza straty kapitaowe w przypadku posiadaczy lokat w funtach;
straty te niweluj zyski z wyszej stopy pro-
centowej od tych lokat. Kurs walutowy zblia

si stopniowo do swego nowego poziomu
rwnowagi, przesuwajc si po ciece BC.
Zauwamy, e cieka ta staje si w miar
upywu czasu coraz bardziej paska. Pocztkowo obnienie nominalnej poday pienidza
spowodowao znaczne zmniejszenie realnej
poday pienidza i znaczny wzrost krajowej
stopy procentowej. Stopniowo jednak zaczynaj spada ceny i pace, co prowadzi do
zwikszenia realnej poday pienidza i obnienia oprocentowania lokat w funtach. Aby
zapobiec masowym przepywom kapitaw
w skali midzynarodowej, wystarczy wolniejsza deprecjacja waluty krajowej w miar
zmniejszania si rozpitoci stp procentowych. Oczywicie, wytrawni gracze ju wczeniej przewidzieli taki rozwj wypadkw i pocztkowy skok kursu do poziomu e3 by wanie tym, czego oczekiwali od waluty,
w ktrej ulokowali swoje kapitay.
Widzimy wic, e polityka pienina moe
wywiera ogromny wpyw na gospodark
w krtkim okresie. Zmiany realnej poday pienidza i krajowej stopy procentowej nie tylko
wpywaj na wielko absorpcji krajowej, podobnie jak to byo w gospodarce zamknitej,
lecz take pobudzaj due zmiany nominalnego kursu walutowego i konkurencyjnoci, ktre s tylko stopniowo i powoli neutralizowane
w procesie dostosowa pac oraz cen.
Raz jeszcze podkrelmy, e pastwo nie
moe wyznaczy niezalenych celw dotyczcych jednoczenie poday pienidza i kursu
walutowego. W warunkach staego kursu walutowego w bilansie patniczym wystpuj
314
Nadmierna reakcja kursu walutowego

W punkcie wyjcia gospodarka znajduje si w rwnowadze przy kursie walutowym ev Gdy nominalna
poda pienidza zostaje obniona do poowy w czasie t, posiadacze kapitau spekulacyjnego zdaj sobie spraw, e kurs musi docelowo wzrosn dwukrotnie, z e, do e2, aby mona byo przywrci konkurencyjno gospodarce, kiedy ju ceny spadn
0 50%. Poniewa jednak ceny dostosowuj si
z opnieniem, bezporednim skutkiem pocztkowej zmiany w czasie t jest zmniejszenie realnej poday pienidza i wzrost krajowej stopy procentowej
powyej poziomu wiatowego. Utrzymanie rwnowagi na rynku walutowym moe zapewni tylko odpowiednio duy wzrost kursu, polegajcy na przeskoku z poziomu A do B. Pozwala on przekona inwestorw
zagranicznych,
e
straty
kapitaowe
bdce wynikiem pniejszego spadku kursu waluty
krajowej zniweluj zyski ze wzrostu stopy procentowej. W miar spadku cen krajowych wzrasta realna poda pienidza, a stopa procentowa obnia si
1 powraca do poziomu wiatowego. Po zakoczeniu
procesw dostosowawczych kurs walutowy uksztatowa si na poziomie e2. Oznacza to, e pocztkowy przeskok z A do B by nadmierny w stosunku do
zmiany poziomu kursu nominalnego, niezbdnej
w dugim okresie.
dzy krajem a zagranic. Tym samym pastwo

jest w stanie dowolnie ksztatowa krajow
poda pienidza. Jak wida na rysunku 29.4,
musi ono jednak wwczas pogodzi si z takim przebiegiem cieki kursowej, ktry pozwala zrwnoway rynek walutowy i jednoczenie zadowoli posiadaczy kapitaw spekulacyjnych.
Podobnie,
nawet
bez
podejmowania operacji wyrwnawczych, pastwo moe ustabilizowa kurs walutowy, ogaszajc po prostu, e krajowa stopa procentowa
bdzie trwale zwizana ze stopami procentowymi za granic. Jeeli stopy procentowe za
granic ulegn zmianie, pastwo po prostu dopasuje krajow poda pienidza tak, aby zachowa rwnowag na krajowym rynku pieninym przy danej wysokoci stopy procentowej. Tak czy inaczej, zawsze dochodzimy
do tego samego wniosku: pastwo musi
w kadych okolicznociach pozwoli, aby mechanizm rynkowy okreli albo poda pienidza, albo kurs walutowy.
Polityka fiskalna
O ile wpyw zmian stopy procentowej na kurs
walutowy i konkurencyjno midzynarodow
wzmacnia oddziaywanie polityki pieninej
na popyt globalny w warunkach kursu pynnego, o tyle jednoczenie wpyw ten powoduje
zmniejszenie skutecznoci polityki fiskalnej
w krtkim okresie.
Przypumy, e rzd podejmuje ekspansj
fiskaln, np. poprzez zwikszenie wydatkw
budetowych. Ekspansja ta wywouje wzrost
cznego popytu i stopy procentowej. Wysza
przepywy pienine netto do chwili, kiedy

zakadajc dany poziom cen krajowych
krajowa poda pienidza w ujciu realnym
zrwna si z popytem na realne zasoby pienine, przy okrelonych rozmiarach dochodu
realnego w kraju i stopie procentowej na poziomie wiatowym. Kiedy wiadomo jest, e
kurs walutowy pozostanie na staym poziomie, krajowa stopa procentowa musi by zbliona do stopy procentowej za granic, aby zapobiec masowym przepywom kapitau.
W odwrotnej sytuacji, w systemie kursu
pynnego
saldo bilansu patniczego wynosi
dokadnie zero. Jeeli potraktujemy cznie
bilans obrotw biecych i kapitaowych, to
nie wystpuj przepywy pienidza netto mi-
Makroekonomia
315
stopa procentowa powoduje natychmiastow

zwyk
nominalnego
kursu
walutowego
(aprecjacj), co pozwala zapobiec napywowi
kapitau, tak jak to przedstawia rysunek 29.4.
W gospodarce zamknitej wysza stopa procentowa powoduje czciowe wypieranie wydatkw prywatnych, wpywajc ograniczajco
na wielko popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. W gospodarce otwartej za, przy
pynnym kursie walutowym, pobudzony spadek popytu na eksport netto jeszcze bardziej
ogranicza skuteczno ekspansji fiskalnej,
ktrej celem jest pobudzenie popytu globalnego w krtkim okresie.
Ksztatowanie si kursu
funta brytyjskiego po 1980 r.
Rysunek 29.5 przedstawia przebieg zmian nominalnego i realnego kursu funta szterlinga od
1980 r. Rysunek ilustruje zmiany kursu funta
w stosunku do koszyka walut najwaniejszych
z punktu widzenia brytyjskich obrotw handlowych z zagranic.
W latach 1977-1980 realny kurs waluty
brytyjskiej znacznie wzrs. Po pierwsze,
w Wielkiej Brytanii prowadzono wwczas re-
RYSUNEK 29.5
Zmiany kursu walutowego

w Wielkiej Brytanii (1990
100)
przypisa dziaaniu opisanego wczeniej mechanizmu nadreakcji kursu. W latach 1979-1981 wystpia bardzo znaczna aprecjacja
funta, po czym w nastpnych latach tendencja
ta ulega stopniowo odwrceniu.
Oywienie koniunkturalne w Wielkiej Brytanii w poowie lat osiemdziesitych zostao
w znacznej mierze wywoane spadkiem realnego kursu funta i popraw konkurencyjnoci
midzynarodowej gospodarki brytyjskiej. Zbyt
agodna polityka fiskalna (obnika podatkw)
i pienina stosunkowo szybko doprowadziy
jednak do przegrzania gospodarki. Rzd, zmuszony przez ustaw budetow do utrzymywania niskich stawek podatkowych, zareagowa
wwczas drastyczn podwyk stp procentowych. Jak wida na rysunku 29.5, podwyka
ta spowodowaa gwatown aprecjacj funta,
co miao zapobiec masowemu napywowi kapitau spekulacyjnego z zagranicy. Koniec lat
osiemdziesitych w gospodarce brytyjskiej
przypomina wic pod wieloma wzgldami
drug poow poprzedniej dekady.
Wielka Brytania przystpia w 1990 r. do
Europejskiego
Mechanizmu
Kursowego
(ERM), bdcego czci Europejskiego Systemu Walutowego (ESW), co oznaczao silne
powizanie nominalnego kursu funta szterlinga z innymi walutami krajw Unii Europejskiej. Stopa inflacji wzrosa wczeniej powyej 10%, a rzdowi brytyjskiemu w obliczu
nadchodzcych wyborw bardzo zaleao
na szybkiej i spektakularnej poprawie sytuacji
gospodarczej. Kiedy w kocu okazao si, e
narzucony gorset ogranicze jest zbyt ciasny
'80 '82 '84 '86 '88 '90 '92 '94 '96 '98
strykcyjn polityk pienin, ktrej celem

byo zwalczanie inflacji. Do czasu penego
dostosowania si krajowych cen i pac ograniczenie realnej poday pienidza oznaczao
wysz stop procentow i drastyczn podwyk nominalnego kursu walutowego. Po
drugie, w Wielkiej Brytanii odkryto bogate
zoa ropy naftowej. Konsekwencje tego odkrycia omawiamy w nastpnym podrozdziale.
Po 1981 r. nastpia stopniowa poprawa
konkurencyjnoci w efekcie obnienia realnego kursu funta. Zjawisko to mona czciowo
316
dla gospodarki, kapita spekulacyjny uzna, e

rozlunienie polityki pieninej, obnika stp
procentowych i dewaluacja funta s nieuniknione. W czarn rod" we wrzeniu 1992 r.
nastpi zmasowany atak na funta; transakcje
spekulacyjne osigny tak skal, e rzd
brytyjski musia zrezygnowa z prb obrony
kursu swojej waluty i podj decyzj o zawieszeniu czonkostwa Wielkiej Brytanii w Europejskim Systemie Walutowym.
Na rysunku 29.5 wida, e w kocu 1992 r.
nastpia gboka deprecjacja zarwno nominalnego, jak i realnego kursu walutowego.
Zwikszona konkurencyjno midzynarodowa pobudzia szybki wzrost brytyjskiego eksportu w latach 1993-1995, dziki czemu gospodarce udao si wyj z recesji. Jedn
z myli przewodnich w tym rozdziale bya
jednak teza, i dewaluacja nominalnego kursu
waluty nie zapewnia trwaej poprawy konkurencyjnoci midzynarodowej. Z rysunku 29.5
wynika, e w kocu 1996 r. realny kurs funta
powrci do swojego poziomu z 1992 r. Dc
do spenienia kryteriw Traktatu z Maastricht,
kraje Unii Europejskiej zacieniy polityk fiskaln; w tym samym czasie Wielka Brytania,
chcc utrzyma inflacj pod kontrol, prowadzia polityk wysokich stp procentowych.
To wanie byo przyczyn znacznej realnej
aprecjacji funta szterlinga. Okres wzrostu gospodarczego napdzanego eksportem w Wielkiej Brytanii okaza si tylko przejciowym
epizodem.
Ropa
z Morza Pnocnego
Pod koniec lat siedemdziesitych Wielka Brytania rozpocza eksploatacj wielkich z
ropy naftowej, odkrytych pod dnem Morza
Pnocnego. Stuprocentowa podwyka cen
ropy naftowej w latach 1979-1980 zwikszya
znaczenie tych z. Jaki wpyw wywaro to
na kurs walutowy?
Makroekonomia
Rozpatrzymy
najpierw
dugookresow
rwnowag wewntrzn i zewntrzn. Rwnowaga zewntrzna oznacza rwno importu
i eksportu. Wielka Brytania bya dotychczas
wielkim importerem ropy. Wynikajcy std
deficyt handlowy by rwnowaony nadwyk
w obrotach innymi towarami, gwnie wyrobami przemysu przetwrczego. Zamy dla
uproszczenia, e odkrycie z ropy uczynio
Wielk Brytani samowystarczaln w dziedzinie zaopatrzenia w rop.
Aby zachowa rwnowag zewntrzn,
Wielka
Brytania
musiaa
zrezygnowa
z utrzymywania nadwyki handlowej w obrotach produktami przemysu przetwrczego.
Zmiana bya efektem dziaania mechanizmu
pieninego, ktry polega na wzrocie realnego kursu walutowego oraz zmniejszeniu konkurencyjnoci w dziedzinie dbr przemysowych.
Przy danej krajowej poday pienidza i danych cenach krajowych do zachowania rwnowagi konieczna bya aprecjacja waluty krajowej. Dostrzegajc t konieczno, zagraniczni inwestorzy doszli do wniosku, e jeeli
tylko nie nastpi natychmiastowa zwyka kursu, to mog oni spodziewa si osignicia
zyskw kapitaowych, bdcych wynikiem
stopniowego wzrostu kursu a do osignicia
wyszego, docelowego poziomu, odpowiadajcego warunkom rwnowagi dugookresowej. Poniewa nastawienie takie podnosi
atrakcyjno lokat w funtach, kurs musia
podskoczy natychmiast, aby zapobiec potencjalnemu napywowi kapitau.
Zgodnie z tym mechanizmem kurs funta
wzrasta szczeglnie gwatownie w latach
1979-1981, poniewa nastpiy wwczas jednoczenie zaostrzenie polityki pieninej oraz
drastyczny wzrost realnej wartoci brytyjskich
z ropy. W latach 1981-1987 z kolei nastpia nieznaczna poprawa konkurencyjnoci.
Bya ona wynikiem stopniowego obniania
si nadwartociowego kursu funta, odpowiadajcego przesuwaniu si w d po ciece BC
na rysunku 29.4. Drugim powodem poprawy
konkurencyjnoci bya recesja w gospodarce
wiatowej, ktra spowodowaa spadek popytu

na rop i jej ceny realnej.
Do poowy lat osiemdziesitych znaczna
cz z ropy z Morza Pnocnego zostaa
ju wyczerpana. W rezultacie istotnie zmalao
znaczenie wydobycia ropy dla gospodarki
brytyjskiej. Rodzio to dwojakiego rodzaju
implikacje. Po pierwsze, kurs wymienny funta
sta si znacznie mniej wraliwy na wahania
cen ropy. Po drugie, przecitnie biorc, realny
kurs funta w latach dziewidziesitych by

niszy ni w latach osiemdziesitych. Zwikszona dziki temu konkurencyjno gospodarki brytyjskiej uruchomia zjawisko wpierania" nowych towarw eksportowych i zastpowania przez nie ropy naftowej. Jednak
aprecjacja waluty brytyjskiej po 1996 r. spowodowaa zahamowanie tego korzystnego
procesu.
Podsumowanie
1. Kurs walutowy jest to liczba jednostek waluty obcej, jak mona otrzyma za jednostk waluty krajowej. Spadek (wzrost) kursu nazywamy deprecjacj (aprecjacja).
2. Popyt na walut krajow wynika z eksportu i zakupw aktyww krajowych przez obcokrajowcw. Poda waluty krajowej ma swoje rdo w imporcie i zakupach aktyww zagranicznych przez mieszkacw kraju. Pynny kurs walutowy zrwnuje poda i popyt na dan
walut, bez potrzeby interwencji pastwa na rynku walutowym.
3. W systemie staego kursu walutowego pastwo likwiduje nadwyk poday funtw przez
obnienie poziomu rezerw dewizowych, co pozwala zwikszy popyt na funty. W odwrotnej sytuacji nadwyka popytu na funty przy staym kursie wymaga zwikszenia rezerw dewizowych i dostarczenia dodatkowej poday funtw na rynek.
4. W bilansie patniczym transakcje powodujce napyw pienidza z zagranicy s zapisywane
po stronie Ma" (kredyt), za transakcje powodujce odpyw pienidza z kraju s zapisywane po stronie Winien" (debet). Rachunek obrotw biecych zawiera saldo obrotw obejmujcych dobra i usugi oraz przepyw dochodw netto z tytuu posiadania aktyww w innych walutach. Rachunek obrotw kapitaowych przedstawia wynik netto zakupw i sprzeday aktyww. Bilans patniczy jest sum sald rachunku obrotw biecych i obrotw
kapitaowych.
5. W systemie pynnego kursu walutowego nadwyka w bilansie obrotw biecych musi zosta zrwnowaona przez deficyt w bilansie obrotw kapitaowych i na odwrt. W systemie
staego kursu walutowego nadwyka bd deficyt bilansu patniczego musz zosta zrwnowaone transakcjami wyrwnawczymi. Rozmiary operacji wyrwnawczych wskazuj na
zakres interwencji pastwa na rynku walutowym.
6. Realny kurs walutowy jest to nominalny kurs walutowy skorygowany o zmiany poziomu
cen krajowych i cen za granic. Jest on miar relatywnej ceny dbr krajowych wzgldem
dbr zagranicznych, gdy ceny te s wyraone we wsplnej walucie. Wzrost realnego kursu
walutowego oznacza spadek konkurencyjnoci gospodarki krajowej na rynku wiatowym.
7. Wzrost dochodu krajowego (za granic) prowadzi do zwikszenia popytu na import (eksport). Aprecjacja realnego kursu walutowego wywouje spadek popytu na eksport, wzrost
popytu na import, a tym samym spadek eksportu netto.
8. Inwestorzy zagraniczni porwnuj krajow stop procentow z zyskiem cakowitym, jaki
mona osign, lokujc kapita czasowo za granic. Zysk ten jest sum stopy procentowej
318
za granic i stopy deprecjacji midzynarodowej wartoci waluty krajowej w okresie trwania

lokaty. Doskonaa mobilno kapitau w skali midzynarodowej oznacza, e ogromne fundusze mog by przenoszone z jednej waluty na drug, jeeli tylko oczekuje si, e wystpi
rnica
stp
zwrotu
z
lokat
w
rnych
walutach.
9. Rwnowaga wewntrzna wystpuje wtedy, kiedy popyt globalny osiga poziom odpowiadajcy warunkom penego wykorzystania czynnikw produkcji. Rwnowaga zewntrzna
oznacza zrwnanie importu z eksportem. Obydwa rodzaje rwnowagi s niezbdne do osignicia penej rwnowagi dugookresowej.
10. Deficyt bilansu patniczego prowadzi (w warunkach kursu staego przyp. tum.) do identycznego zmniejszenia krajowej poday pienidza. Nadwyka bilansu patniczego zwiksza
krajow poda pienidza o tak sam wielko.
11. W warunkach staego kursu walutowego i doskonaej midzynarodowej mobilnoci kapitau skuteczno polityki pieninej jest minimalna. Krajowa stopa procentowa jest silnie
zwizana ze stopami procentowymi za granic. Kady wzrost krajowej poday pienidza
powoduje deficyt bilansu patniczego w takiej samej skali do momentu, a poda pienidza
ponownie dopasuje si do rozmiarw popytu, przy danym poziomie stopy procentowej na
wiecie.
12. W warunkach staego kursu walutowego polityka fiskalna jest skuteczna w krtkim okresie.
Ekspansja fiskalna nie powoduje wwczas inaczej ni w gospodarce zamknitej wzrostu krajowej stopy procentowej. Jakakolwiek tendencja do wzrostu stopy procentowej wywouje natychmiastowy napyw kapitau. Napyw ten ustaje dopiero wwczas, gdy poda pienidza wzronie wystarczajco, aby doprowadzi stop procentow do poziomu wiatowego.
13. Dewaluacja polega na obnieniu staego kursu walutowego, utrzymywanego przez pastwo.
Gdy ceny dostosowuj si z opnieniem, bezporedni jej konsekwencj jest wzrost konkurencyjnoci i popytu globalnego. Jeeli istniej nie wykorzystane czynniki wytwrcze,
nastpuje wzrost produkcji. Jeeli jednak wszystkie zasoby s w peni wykorzystane, to
wzrost eksportu netto moe wystpi jedynie kosztem obnienia absorpcji krajowej za pomoc bardziej restrykcyjnej polityki fiskalnej.
14. W dugim okresie znaczenie dewaluacji jest bardzo ograniczone. Zmiana jednej wielkoci
nominalnej powoduje jedynie reakcje kompensujce pozostaych wielkoci nominalnych.
W przypadku, gdy rosn ceny towarw importowanych, co wywouje wzrost kosztw
utrzymania, przedsibiorstwa i pracownicy staraj si o podniesienie pac nominalnych
i cen towarw krajowych. Powoduje to utrat przewagi konkurencyjnej pyncej z dewaluacji. Dewaluacja mogaby natomiast przyspieszy proces dostosowa w przypadku szoku,
ktry wymusza dostosowania konkurencyjnoci w celu odzyskania rwnowagi wewntrznej
i zewntrznej.
15. W warunkach pynnego kursu walutowego wysoko kursu nominalnego w dugim okresie
musi by tak ustalona, aby zapewni rwnowag zewntrzn przy danych cenach w kraju
i za granic. W krtkim okresie wysoko kursu jest natomiast okrelona przez zachowania
spekulacyjne i musi zmienia si w taki sposb, aby pozwolio to zapobiec masowym przepywom kapitau.
16. Zmiany kursu musz rozpocz si od takiego poziomu, z ktrego antycypowana cieka
dojcia do punktu rwnowagi dugookresowej cay czas zapewnia straty bd zyski kapitaowe rwnowace rnice stp procentowych, dziki czemu zrwnuj si stopy zysku z lokat w kraju i za granic.
17. W warunkach pynnego kursu walutowego polityka pienina jest skuteczna w krtkim
okresie. Obnienie poday pienidza powoduje wzrost krajowej stopy procentowej i prowa-
Makroekonomia
319
dzi do znacznej aprecjacji kursu, ktrej skala jest nadmierna z punktu widzenia rwnowagi
dugookresowej. Pogorszenie konkurencyjnoci, nastpujce w trakcie dostosowywania si
cen i pac krajowych, powoduje drastyczne ograniczenie popytu globalnego w krtkim
okresie.
18. Polityka fiskalna jest w tych warunkach mao skutecznym narzdziem oddziaywania na gospodark w krtkim okresie. Ekspansja fiskalna powoduje wzrost stopy procentowej i kursu
walutowego, prowadzc do wypierania nie tylko konsumpcji i inwestycji krajowych, lecz
take eksportu netto.
19. Aby utrzyma rwnowag zewntrzn, pogorszenie bilansu obrotw produktami naftowymi
musi zosta prdzej czy pniej skompensowane przez symetryczn popraw salda innych
pozycji bilansu obrotw biecych. rdem tej poprawy jest spadek realnego kursu walutowego.
P
Podstawowe pojcia
Makroekonomia gospodarki otwartej 272
Rynek walutowy 273
System kursu walutowego 275
Stay kurs walutowy 275
Rezerwy dewizowe
276
Dewaluacja (rewaluacja) 276
Pynny kurs walutowy 276
Bilans patniczy 277
Rachunek obrotw biecych 277
Rachunek obrotw kapitaowych
278
Realny kurs walutowy 281
Parytet siy nabywczej (PSN) 282
Doskonaa mobilno kapitau 285
Transakcja spekulacyjna 285
Rwnowaga wewntrzna 287
Rwnowaga zewntrzna 287
Sterylizacja 290
Z
Zadania sprawdzajce
1. Jeeli dolar jest wymieniany na 2 DM, a 2 $ na 1 , to jaki jest kurs wymienny DM i ? Czy
dolar moe ulec aprecjacji wobec marki, ale nie wobec funta?
2. Kraj ma nadwyk w bilansie obrotw biecych w wysokoci 6 mld i deficyt na rachunku
obrotw kapitaowych rwny 4 mld . a) Czy bilans patniczy tego kraju wykazuje deficyt,
czy nadwyk? b) Czy jego rezerwy dewizowe rosn, czy malej? c) Czy bank centralny
sprzedaje, czy kupuje walut krajow? Odpowiedzi uzasadnij.
320
3. Przez ponad 20 lat Japonia miaa sta nadwyk na rachunku obrotw biecych. Jak daje
si to pogodzi ze stwierdzeniem, e kady kraj musi w kocu powrci do stanu rwnowagi
zewntrznej? Czy to oznacza, e presja na przywrcenie rwnowagi zewntrznej jest silniejsza w przypadku krajw wykazujcych deficyt ni krajw majcych nadwyk w obrotach
biecych?
4. Uszereguj trzy nastpujce sytuacje, stosujc kryterium zdolnoci polityki pieninej do wywoywania zmian produkcji i zatrudnienia w krtkim okresie: a) gospodarka zamknita;
b) gospodarka otwarta przy staym kursie walutowym; c) gospodarka otwarta przy pynnym
kursie. Odpowied uzasadnij. Za, e szybko dostosowa pac i cen jest we wszystkich
przypadkach jednakowa.
5. Czytelnicy informacji giedowych mwi, e funt mia dobry dzie" zawsze wtedy, kiedy
kurs brytyjskiej waluty na rynku walutowym idzie w gr. a) W jakich warunkach aprecjacja
kursu moe by podana? b) W jakich niepodana?
6. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Kraje o niszej inflacji musz by bardziej konkurencyjne w dugim okresie,
b) W systemie pynnego kursu walutowego salda rachunku obrotw biecych i rachunku
obrotw kapitaowych maj tak sam warto, ale przeciwny znak; tym samym obie wielkoci s jednakowo wane z punktu widzenia codziennych zmian kursu walutowego, c) Stopa procentowa w Wielkiej Brytanii jest wysoka. Oznacza to, e kurs funta wzronie w cigu
najbliszych miesicy.
RO ZD ZIA [30]
Wzrost gospodarczy

Analizowa determinanty wzrostu produkcji potencjalnej i poziomu ycia.
Wyjani, dlaczego ekonomia bya niegdy nazywana ponur nauk" (w zwizku
z przepowiedni Malthusa sugerujc, e stopa yciowa musi spa do poziomu graniczcego z godem).
O Wyjani, dlaczego dziki postpowi technicznemu oraz akumulacji kapitau rzeczowego i ludzkiego prognoza Malthusa okazaa si nieprawdziwa.
Posugiwa si biegle neoklasycznym modelem wzrosn gospodarczego.
O Pokaza, w jaki sposb odchylenia od zaoe tego modelu mog podway optymistyczn konkluzj teorii konwergencji, wedug ktrej kraje sabiej rozwinite mog
przez pewien czas rozwija si w szybszym tempie i zmniejsza dystans dzielcy je
od krajw wysoko rozwinitych.
Bada i interpretowa dynamik wzrostu gospodarczego krajw wysoko rozwinitych
i sabiej rozwinitych.
Odpowiedzie na pytanie, czy tempo wzrostu gospodarczego zaley od zachowa
podmiotw ekonomicznych i polityki gospodarczej.
Oceni koszty wzrostu gospodarczego, a zwaszcza jego wpyw na stan rodowiska
V. naturalnego. ________________________________________________________________
Realny produkt krajowy brutto w Wielkiej

Brytanii w 1999 r. by 10 razy wikszy w porwnaniu z jego poziomem w 1870 r. W tym
od
Analiz rozpoczniemy
postawienia
trzech pyta dotyczcych dugookresowych
tendencji wzrostu gospodarczego, ilustrowasamym czasie realny dochd przypadajcy na
nych przez dane zawarte w tablicy 30.1. Co
1 mieszkaca wzrs piciokrotnie. Przecitrozumiemy
dugookresowy wzrost
nie biorc, jestemy bogatsi od naszych dziadspodarczy? Jakie czynniki okrelaj jego temkw, ale biedniejsi od naszych wnukw. Z tapo? W jaki sposb polityka ekonomiczna
blicy 30.1 wynika, e
innych krajach te duwpywa na tempo wzrostu gospogookresowe tendencje byy jeszcze bardziej
darczego w dugim okresie? W tym rozdziale
wyrane. W tym samym okresie w Japonii
ograniczymy si gwnie do analizy wzrostu
alny PKB zwikszy
stukrotnie, a
przeligospodarczego
krajach wysoko rozwiniczeniu
1 mieszkaca dwudziestosiedtych, natomiast w rozdziale 36 omwimy
miokrotnie.
dowiadczenia krajw sabiej rozwinitych.
przez
na
Wzrost gospodarczy
si
gopa-
stwa moe
rew
w
e
tak-
322
Zastanowimy si rwnie, czy wzrost gospodarczy jest zjawiskiem podanym. Czy

istniej okolicznoci, w ktrych lepiej byoby
obniy tempo wzrostu gospodarki? Czy
koszty wzrostu mog przewyszy pynce
ze korzyci?
Ekonomistw od dawna frapowaa sprawa
przyczyn i ogranicze wzrostu gospodarczego. W roku 1798 Thomas Malthus w swojej
rozprawie First Essay on Population przestrzega, e tempo wzrostu produkcji bdzie
duo wolniejsze od tempa wzrostu liczby ludnoci dopty, dopki gd i zwikszona miertelno nie zahamuj nadmiernego przyrostu
demograficznego. Wanie za spraw tej pesymistycznej wizji ekonomia w pierwszej fazie
rozwoju zaskarbia sobie przydomek ponurej
nauki". Pniejsza historia pokazaa, e niektre kraje rzeczywicie utkwiy w malthuzjaskiej puapce, ale wielu innym udao si
z niej wyrwa i zapewni sobie stay, pomylny rozwj. Wyjanimy dalej, jak to si stao.
Z danych zamieszczonych w tablicy 30.1
wynika, e zwikszenie rocznej stopy wzrostu
gospodarczego nawet o 0,5% pozwala osign ogromny przyrost produkcji w cigu kilkudziesiciu lat. Pod koniec lat szedziesitych XX wieku powstaa kompletna teoria
wzrostu gospodarczego w jej wspczesnym
wydaniu. Ma ona jednak, oprcz wielu niewtpliwych zalet, jedn zasadnicz wad. Nie
dostrzega mianowicie w ogle roli pastwa
w pobudzaniu wzrostu gospodarczego: dugookresowe tempo wzrostu gospodarczego jest
takie, jakie jest, i polityka gospodarcza niczego tu nie zmieni.
Od poowy lat osiemdziesitych obserwujemy ponown fal wzmoonego zainteresowania problematyk wzrostu gospodarczego.
Jedna z najnowszych teorii, oparta na cakowicie nowym podejciu, zakada, e cieka
zrwnowaonego wzrostu gospodarki jest
okrelona przez wspzalene dziaania pastwa, przedsibiorstw prywatnych oraz gospodarstw domowych. W dalszym cigu tego rozdziau przedstawimy rne ujcia teorii wzrostu gospodarczego.
jednak zbytnio, gdyby za podstaw przyj

np. realny PNB lub dochd narodowy.
Wzrost gospodarczy mierzymy za pomoc
stopy wzrostu realnej produkcji spoecznej
lub realnego dochodu narodowego.
Produkt krajowy brutto i produkt narodowy brutto mierz ogln warto produkcji
i cakowity dochd w gospodarce narodowej.
W rozdziale 20 omawialimy przydatno
tych kategorii jako wskanikw poziomu aktywnoci gospodarki. Stwierdzilimy wwczas, e PKB i PNB w niedoskonay sposb
odzwierciedlaj wielko produkcji spoecznej. Nie uwzgldniaj one naleycie wartoci
nowych produktw. Nie ukazuj te bezporednio poziomu dobrobytu.
PKB jako miernik produkcji

Produkt krajowy brutto jest miernikiem produkcji czystej, czyli wartoci dodanej, wytworzonej w gospodarce. Mierzy on warto dbr
i usug nabywanych na rynku. Nie obejmuje
tym samym produkcji nie bdcej przedmiotem transakcji kupna-sprzeday. Dwa najistotniejsze zjawiska, ktrych nie uwzgldnia
PKB, to czas wolny oraz efekty zewntrzne,
takie jak np. zanieczyszczenie rodowiska
i zatoczenie.
W porwnaniu z 1900 r. dugo tygodnia
pracy w wikszoci krajw uprzemysowionych zmniejszya si rednio co najmniej o 10
godzin. Oznacza to, e w ocenie spoecznej
30.1
Wzrost gospodarczy
Stopa wzrostu danej zmiennej to inaczej jej
procentowy przyrost w cigu roku. Analizujc
wzrost gospodarczy, musimy okreli zmienn, za pomoc ktrej chcemy go mierzy,
a take dugo okresu, w ktrym bdziemy
bada tempo jej zmian. W tablicy 30.1 zmienn jest realny PKB; wyniki nie rniyby si
Makroekonomia
323
TABLICA [ 30.1
Dynamika produktu krajowego brutto (PKB) w wybranych krajach w latach 1870-1999
(ceny stae)
Realny PKB na 1 mieszkaca
Realny PKB
Kraj
Japonia
USA
Australia
Szwecja
Francja
Wielka Brytania
rednia roczna
stopa wzrostu (%)
relacja
1999
1870
100
66
45
33
15
10
3,7
3,4
3,1
2,8
2,2
1,9
relacja
1999
1870
27
10
4
14
10
5
rednia roczna
stopa wzrostu (%)
2,7
1,8
1,2
2,2
1,9
1,3
r d o : A. Maddison, Phases of Capitalist Development". W: Economic Growth and Resources, red.

R.C.O. Matthews, vol. 2, Macmillan, 1979; uaktualnione wedug IMF, International Financial Statistics
(Washington, D.C.), rne wydania.
dodatkowy czas wolny jest wart przynajmniej

tyle samo, ile dodatkowe dobra, ktre mona
by wytworzy, pracujc duej. Gdy jednak
kto, zamiast kupi pralk, postanowi pra
rcznie, przeznaczajc na to cz czasu
wolnego, statystyczna wielko PKB si
zmniejszy.
W ten sposb PKB zania rzeczywiste rozmiary produkcji w gospodarce. Odwrotna sytuacja wystpuje wtedy, kiedy np. zanieczyszczenie rodowiska obnia poziom dobrobytu
netto osigany przez spoeczestwo w wyniku
dziaalnoci gospodarczej; waciwie koszt zanieczyszcze powinien by odjty od PKB.
Na przykad, emisja dwutlenku siarki przez
elektrownie
opalane
wglem
wywouje
tzw. kwane deszcze, ktre w Niemczech czy
w krajach skandynawskich spowodoway
zniszczenie ogromnych poaci lenych. W penym rachunku dochodu narodowego wielko
zwizanych z tym szkd naleaoby odejmowa od wartoci wytworzonego PKB.
Uwzgldnienie czasu wolnego zwikszyoby rozmiary PKB zarwno w 1870 r., jak
i w 1990 r. Spowodowaoby to jednak zapew
ne obnienie tempa wzrostu rozszerzonego
PKB, poniewa warto czasu wolnego rosa
raczej wolniej ni realna warto produkcji,
ktra zwikszya si w Wielkiej Brytanii dziesiciokrotnie, a w Japonii stukrotnie. Skala zanieczyszczenia rodowiska z kolei zwikszaa
si zapewne w szybszym tempie ni wielko
produkcji. W rezultacie dane, ktre s zawarte
w tablicy 30.1, prawdopodobnie zawyaj
faktyczne tempo wzrostu produkcji dbr
Wzrost gospodarczy
i usug majcych okrelon warto ekonomiczn.
Nowe produkty
W roku 1870 ludzie nie mieli telewizorw, samochodw ani komputerw. Mimo wysikw
statystykw nowe produkty s nadal istotnym
utrudnieniem w porwnywaniu realnego PKB
wytworzonego w rnych latach. Warto nowego produktu mona w przyblieniu okreli
w porwnaniu z produktem, ktry zosta nim
zastpiony; oba bowiem dobra s sprzedawane na rynku w tym samym czasie. Mona
wic oszacowa, o ile zwikszy si realny do-
324
chd ludnoci wskutek wprowadzenia nowego

produktu, ktry taniej zaspokaja te same potrzeby. Obliczenia takie s jednak trudniejsze,
gdy nowy produkt spenia funkcje dotd nie
spotykane.
PK B jako miernik
zadowolenia spoecznego
Nawet dokadny i peny pomiar PKB nie
uwalnia nas od dwch problemw. Po pierwsze, czy powinnimy posugiwa si ogln
wielkoci PKB, czy raczej wartoci PKB
przypadajc na 1 mieszkaca? Czciowo zaley to od tego, czego chcemy si dowiedzie.
Oglna wielko PKB jest wskanikiem potencjau danej gospodarki i jej rangi w gospodarce wiatowej. Jeli jednak interesuje nas
poziom ycia i zadowolenia osigany przez
przecitnego obywatela, powinnimy posuy si wskanikiem PKB na 1 mieszkaca.
Z tablicy 30.1 wynika np., e szybszy wzrost
realnego PKB w latach 1870-1999 w Australii ni we Francji i w Szwecji by czciowo
efektem bardzo szybkiego wzrostu liczby ludnoci w tym kraju, gwnie w wyniku imigracji. Natomiast pod wzgldem PKB na
1 mieszkaca wysz dynamik we wskazanym okresie wykazay Francja i Szwecja.
Jednake nawet PKB na 1 mieszkaca jest
bardzo niedoskonaym wskanikiem zadowolenia przecitnego obywatela w danym kraju.
Przy rwnomiernym podziale dochodu narodowego wskanik ten informowaby w przyblieniu o pooeniu kadego mieszkaca danego kraju. Jednak w wielu krajach, np.
w Brazylii, podzia dochodu jest bardzo nierwnomierny. Niewielkie grupy ludzi osigaj
tam bardzo wysokie dochody, a jednoczenie
dochody licznych grup s bardzo niskie. Kraje
te maj do wysoki dochd realny na
1 mieszkaca przy jednoczesnym ubstwie
duej czci spoeczestwa.
Po drugie, nawet po uwzgldnieniu czasu
wolnego, zanieczyszczenia rodowiska itd.,
wyszy poziom PKB na 1 mieszkaca nie jest
rwnoznaczny z wyszym stopniem satysfak
cji spoecznej. Dobra materialne to nie
wszystko. Niemniej jednak s nam one potrzebne. Prby powrotu do natury", lansowane przez rne organizacje, nie zyskuj szerszego oddwiku spoecznego. Wikszo
krajw sabiej rozwinitych dy do osignicia najwyszego tempa wzrostu PKB.
Dane z tablicy 30.1 wykazuj istnienie jeszcze

jednej prawidowoci. Nawet niewielkie zmiany tempa wzrostu gospodarczego w skali
rocznej, skumulowane w duszym okresie,
daj znaczne efekty. rednia roczna stopa
wzrostu realnego PKB na 1 mieszkaca
w Wielkiej Brytanii w latach 1870-1999, wynoszca zaledwie 1,3%, pozwolia zwikszy
jego rozmiary piciokrotnie. W roku 1870
PKB na 1 mieszkaca, liczony w cenach
z 1999 r wynosi ok. 1900 . Gdyby roczne
tempo wzrostu take wczeniej wynosio
1,3%, realny dochd na 1 mieszkaca wynisby okoo 370 w 1750 r., 75 w 1630 r.
i tylko 1 6 w 1510 r. Trudno w to oczywicie
uwierzy. W rzeczywistoci trway wzrost realnego dochodu na 1 mieszkaca nastpi dopiero w cigu ostatnich 250 lat.
W krtkim okresie gospodarka, w ktrej
wystpuje bezrobocie typu keynesowskiego
oraz rezerwa rzeczowych czynnikw wytwrczych, jest w stanie zwikszy rozmiary produkcji poprzez wzrost popytu i zatrudnienia.
Jednake przy danym poziomie zdolnoci
produkcyjnej gospodarka szybko dochodzi do
penego zatrudnienia czynnikw wytwrczych i dalszy wzrost produkcji staje si niemoliwy. W dugim okresie cigy wzrost poziomu produkcji potencjalnej przesania krtkookresowe wahania faktycznej produkcji
wok tego poziomu. Jeli produkcja potencjalna bdzie wzrastaa w tempie 2% rocznie,
to przed upywem 100 lat zwikszy si ona
siedmiokrotnie. Chcc zatem wyjani zjawisko wzrostu gospodarczego w dugim okresie,
musimy zaj si zmianami poziomu produkcji potencjalnej.
Nowe zjawisko?
Makroekonomia
325
Czynniki wzrostu
Rozpoczniemy od zdefiniowania funkcji produkcji.
Funkcja
rozmiary
dziki
dw
obrazuje
produkcji
produkcji,
jakie
wykorzystaniu
czynnikw
maksymalne
mona
okrelonych
wytwrczych,
przy
osign
wielko kapitau przypadajc na 1 zatrudnionego). Przy jeszcze wikszych rozmiarach

inwestycji wzronie techniczne uzbrojenie
pracy, co pozwoli zwikszy wydajno pracy,
czyli wielko produkcji wytwarzanej przez
1 zatrudnionego. Wzrost technicznego uzbrojenia pracy jest jednym z podstawowych sposobw zwikszenia wydajnoci i dochodu na
1 mieszkaca.
nakadanym
poziomie wiedzy technicznej.
W dalszej analizie zakadamy, e gospodarka zawsze wytwarza produkcj na poziomie potencjalnym, czyli przy penym zatrudnieniu i rwnowadze na wszystkich rynkach.
Wzrost produkcji potencjalnej wynika ze
zwikszania nakadu czynnikw produkcji,
tj. ziemi, pracy, kapitau i surowcw, lub jest
efektem postpu technicznego umoliwiajcego zwikszenie produkcyjnoci czynnikw
wytwrczych.
W tym podrozdziale zajmujemy si zmianami cakowitych rozmiarw produkcji. Produkcja w przeliczeniu na 1 mieszkaca zwiksza si wtedy, kiedy produkcja cakowita ronie szybciej ni liczba ludnoci. Dla bardzo
dugich okresw nie moemy zakada, e
wzrost liczby ludnoci jest niezaleny od wielkoci produkcji na 1 mieszkaca. Wielko ta
wpywa bowiem zarwno na dzietno rodzin,
jak i na przecitn ilo i jako wyywienia
oraz poziom opieki medycznej. Niemniej jednak dla nieco krtszych okresw przyjmujemy upraszczajce zaoenie, e tempo przyrostu demograficznego jest niezalene od
czynnikw ekonomicznych. Innymi sowy,
przyjmujemy, e jakikolwiek czynnik zwikszajcy produkcj cakowit zwiksza take
produkcj na 1 mieszkaca.
Praca
Istniej dwa rda wzrostu zatrudnienia
w gospodarce: wzrost liczby ludnoci i zwikszenie udziau zatrudnionych w oglnej liczbie ludnoci. Wielko nakadw pracy zaley
od liczby zatrudnionych i czasu pracy. Przy
danej wielkoci zatrudnienia wyduenie czasu pracy spowoduje wzrost nakadw pracy
i zwikszenie rozmiarw produkcji.
Wzrost produkcji na 1 mieszkaca w ujciu realnym, na jaki wskazuj dane z tablicy 30.1, nie wynika z wyduenia czasu pracy,
poniewa w ostatnim stuleciu tydzie roboczy
uleg, jak wiemy, znacznemu skrceniu. Po II
wojnie wiatowej najistotniejszym rdem
zwikszania nakadw pracy by stay wzrost
stopnia aktywnoci zawodowej kobiet. Zwikszanie nakadw pracy, przy danej liczbie ludnoci, przyczynio si do wzrostu produkcji
zarwno cakowitej, jak i w przeliczeniu na
1 mieszkaca.
Kapita ludzki. Kapita ludzki to ucieleniona
w ludziach wiedza i umiejtnoci. Wzrost po-
Kapita
Kapita produkcyjny (majtek produkcyjny) to
maszyny, budynki oraz zapasy surowcw
i materiaw, ktre wraz z innymi czynnikami
wytwrczymi uczestnicz w procesie produkcji. Przy danej liczebnoci siy roboczej
wzrost
cakowitych
zasobw
kapitau
i kapitau przypadajcego na 1 zatrudnionego
pozwala na zwikszenie produkcji. Jednake
w miar upywu czasu kapita si zuywa. Do
utrzymania istniejcego zasobu kapitau konieczna jest okrelona wielko inwestycji. Inwestycje te musz by odpowiednio due, jeli przy wzrocie zatrudnienia chcemy utrzyma na nie zmienionym poziomie techniczne
uzbrojenie pracy (relacj kapita-praca, czyli
Wzrost gospodarczy
326
ziomu
wyksztacenia
oraz
kwalifikacji
i dowiadczenia zawodowego pracownikw
pozwala zwikszy produkcj przy danym zasobie kapitau rzeczowego. W czasie II wojny
wiatowej kapita rzeczowy zosta w Niemczech w znacznym stopniu zniszczony, podczas gdy kapita ludzki, ucieleniony w sile
roboczej (ktra wojn przeya przyp. tum.
Z.M.), pozosta w wikszoci nie naruszony.
Dziki temu, a take dziki amerykaskiej pomocy udzielonej w ramach Planu Marshalla,
Niemcy po 1945 r. byy w stanie szybko si
rozwin i odbudowa zasoby kapitau rzeczowego. Mona wtpi, czy bez udziau kapitau ludzkiego nastpiby niemiecki cud gospodarczy.
Ziemia
Rola tego czynnika jest szczeglnie wana
w gospodarce o charakterze rolniczym.
Wzrost powierzchni ziemi uprawnej przypadajcej na 1 zatrudnionego pozwala zwikszy produkcj roln. Rola ziemi jako czynnika produkcji nie jest tak istotna w gospodarkach
wysoko
uprzemysowionych.
Na
przykad, szybki rozwj gospodarczy Hongkongu by moliwy, mimo e wystpuje tam
znaczne przeludnienie, a ziemia jest czynnikiem rzadkim1. Jednake jest bardzo mao
Przykad Hongkongu mona take interpretowa
nieco inaczej. Kraj ten, mimo bardzo niewielkich zasobw ziemi, mg osign wysoki poziom rozwoju tylko dlatego, e importowa ywno z krajw
obficie wyposaonych w ziemi. Rwnie twierdzenie o mniej istotnej roli ziemi w krajach wysoko
uprzemysowionych jest dyskusyjne, zwaszcza e
ziemia jako czynnik produkcji to nie tylko uytki
rolne i lene, ale rwnie bogactwa naturalne, zasoby wody i powietrza, a przede wszystkim przestrze gospodarcza. Dlatego nie mona lekceway
roli ziemi jako czynnika produkcji we wspczesnej
gospodarce. Modele wzrostu gospodarczego pomijaj zwykle ten czynnik produkcji tylko dlatego, e
jego poda jest ograniczona, a wic nie moe on wystpowa w roli zmiennej objaniajcej tempo wzrostu gospodarczego (przyp. tum. Z.M.).
1
nie jest tak wyrana. Dziki wzrostowi zuycia nawozw sztucznych nakadw kapitau rolniczego na jednostk powierzchni
ziemi uzyskujemy efekt podobny jak przy
zwikszaniu areau upraw. Inwestycje melioracyjne pozwalaj zamienia bagna i tereny
pustynne w ziemie uprawne.
Surowce
Przy danych nakadach pozostaych czynnikw wzrost nakadu surowcw rwnie prowadzi do wzrostu produkcji. Surowce rzadkie
i drogie s w procesie produkcji zuywane
ostronie i oszczdnie; z surowcami wystpujcymi obficie pracownicy obchodz si
z mniejsz starannoci.
Naley rozrni dwa rodzaje surowcw.
Surowce nieodnawialne mona wykorzysta
tylko jeden raz. Wraz z wydobyciem oraz zuyciem jednej baryki ropy naftowej dokadnie
o tyle zmniejszaj si wiatowe zasoby ropy.
Jeli s one ograniczone, to w kocu ulegn
cakowitemu wyczerpaniu, cho w praktyce
moe do tego doj dopiero za wiele setek lat.
Innym rodzajem surowcw s surowce odnawialne. Do typowych przykadw nale
lasy i zasoby rybne. Jeli s one eksploatowane w sposb umiarkowany, to wskutek naturalnych procesw zostan odnowione przez
sam przyrod i w ten sposb mog w nieskoczono suy jako czynnik produkcji.
Jednake przy rabunkowej eksploatacji zasoby
te mog si wyczerpa. Jeli w oceanach pozostanie ju niewiele wielorybw, to proces
prawdopodobne, aby zwikszenie nakadu

jednego czynnika wytwrczego obniyo produkcyjno pozostaych. W takiej sytuacji
wzrost poday ziemi umoliwiby zwikszenie rozmiarw produkcji.
Przyrost poday ziemi ma jednak stosunkowo niewielkie znaczenie jako czynnik
wzrostu we wspczesnych gospodarkach.
W prostych modelach teoretycznych przyjmuje si zaoenie, e ziemia jest czynnikiem
produkcji, ktrego poda jest staa. Jednake
w praktyce rnica midzy ziemi i kapitaem
Makroekonomia
327
ich rozmnaania bdzie utrudniony. W rezultacie wieloryby stan si niedugo gatunkiem

wymarym.
Kategoria kracowej produkcyjnoci czynnika

wytwrczego informuje nas o tym, o ile wzronie produkcja, jeeli zwikszymy nakad tego
czynnika o jednostk przy staych nakadach
pozostaych czynnikw. Z mikroekonomii
wiemy ju, e wraz ze wzrostem nakadu
czynnika wytwrczego jego produkcyjno
kracowa od pewnego momentu maleje. Jeeli
przy kadej maszynie pracuje ju po dwch
robotnikw, to zatrudnienie trzeciego w minimalnym stopniu zwikszy produkcj.
Korzyci skali. Zamy, e zamiast zwiksza nakad tylko jednego z czynnikw produkcji, podwajamy nakad kadego z nich. Jeeli produkcja rwnie si podwoi, to bdziemy mwili o staych przychodach ze skali
produkcji. Jeeli produkcja za wzronie wicej (mniej) ni dwukrotnie, to bdziemy mwili o rosncych (malejcych) przychodach ze
skali2.
Korzyci skali wzmacniaj proces wzrostu.

Wszystko, co powoduje spotgowanie siy
produkcyjnej czynnikw wytwrczych, prowadzi do dodatkowego zwikszenia produkcji. Istnienie korzyci skali mona niekiedy
w sposb racjonalny uzasadni wzgldami
czysto technicznymi. Za pomoc prostej arytmetyki mona np. wykaza, e budowa tankowca o podwjnej nonoci wymaga mniej
ni dwukrotnego zwikszenia zuycia stali.
Jak
kiem
pamitamy
rosncych
sobem wiedzy technicznej o metodach wytwarzania rnych dbr.

Cz tej wiedzy zapisano w ksikach
i dokumentacji technicznej. W duej czci
wiedza techniczna jest zawarta jednak w praktycznych umiejtnociach pracownikw, bdcych efektem mudnego zdobywania dowiadczenia zawodowego. Postp techniczny
dokonuje si przez wynalazki, czyli odkrywanie nowej wiedzy, oraz innowacje, tj. zastosowanie nowej wiedzy w procesie produkcji.
Wynalazki
Przeomowe wynalazki prowadz do spektakularnego przyrostu wiedzy technicznej. Typowymi przykadami s koo, silnik parowy
czy nowoczesny komputer. Olbrzymi postp
techniczny dokona si nie tylko w przemyle,
lecz take w rolnictwie. Proces tworzenia si
spoeczestw przemysowych rozpocz si
dopiero wtedy, kiedy wzrost wydajnoci
w rolnictwie umoliwi przejcie czci siy
roboczej do przemysu. Wczeniej niemal
wszyscy musieli pracowa na roli wycznie
po to, aby zapewni sobie rodki do przeycia.
Wan rol we wzrocie produkcji rolnej i caej gospodarki odegray m.in. takie wydarzenia, jak zastpienie pracy zwierzt maszyna-
odpowiedni-
Mikroekonomii,
(malejcych)
Wiedza techniczna
produkcji Spoeczestwo zawsze dysponuje pewnym za-
Udzia
czynnikw
we wzrocie i korzyci skali
30,3
przychodw
ze
skali
produkcji s korzyci (niekorzyci) skali, przejawiajce si

przy
spadku (wzrocie)
zwikszaniu
okresie.
rozmiarw
Odpowiednikiem
kosztw
produkcji
staych
przecitnych
w
dugim
przychodw
ze
skali jest brak korzyci lub niekorzyci skali (przyp.
tum. Z.M.).
Jednak rzdy wielu krajw sabo rozwinitych

ubolewaj nad tym, e zaangaoway znaczne
zasoby w budow olbrzymich, nieefektywnych hut elaza. Wiksze nie zawsze znaczy
lepsze. W praktyce ekonomici przyjmuj na
og, e zaoenie staych przychodw ze skali (w ujciu makroekonomicznym
tum. Z.M.) jest najblisze rzeczywistoci.
przyp.
Po krtkiej analizie poszczeglnych czynnikw wytwrczych przechodzimy obecnie do

omwienia roli wiedzy technicznej.
Wzrost gospodarczy
328
mi, wprowadzenie systemw odwadniania

i irygacji pl, zastosowanie nawozw sztucznych i nowych, hybrydowych odmian nasion.
Wiedza uprzedmiotowiona w kapitale. Innowacje, majce na celu zastosowanie nowej
wiedzy w praktyce, czsto wymagaj inwestycji w postaci maszyn i urzdze. Aby np. zastpi prac wou prac traktora, nie wystarczy zna zasady jego konstrukcji; trzeba ponie jeszcze okrelone nakady inwestycyjne.
Wynalazki o istotnym znaczeniu mog wic
wywoywa fal inwestycji i innowacji, zwizanych z koniecznoci ich wdroenia do produkcji. Poowa XIX wieku to pocztek ery pocigu, lata midzywojenne samochodu,
a wiek XX mikroprocesora.
Uczenie si przez prac. Kapita ludzki jest
w produkcji rwnie istotny jak kapita rzeczowy. Wydajno pracy ronie ze wzrostem dowiadczenia. Najbardziej znany przykad uczenia si przez prac, okrelany mianem efektu
Horndala, pochodzi ze szwedzkiej stalowni.
Od momentu jej uruchomienia w 1836 r. przez
kolejnych pitnacie lat wyposaenie w maszyny oraz liczba zatrudnionych nie ulegay
adnym zmianom. Mimo to wydajno pracy
rosa rednio o 2% rocznie. W kocu jednak,
po cakowitym opanowaniu przez pracownikw umiejtnoci zawodowych, kolejne przyrosty wydajnoci staway si coraz trudniejsze
do osignicia.
Badania i rozwj (B + R)
(o ile w ogle) pojawi si jakiekolwiek efekty. Maj one jednak cech specyficzn. Zamy, e przeznaczasz znaczne rodki na skonstruowanie nowej puapki na myszy. Jeeli
przedsiwzicie zakoczy si powodzeniem,
wszyscy skopiuj twoj puapk, jej cena obniy si i twoja inwestycja w prace badawcze
nigdy si nie zwrci. W takich warunkach istniayby sabe bodce do podejmowania dziaalnoci badawczo-rozwojowej.
Gdy wynalazek staje si powszechnie dostpny, korzyci odnosi spoeczestwo, a nie
sam wynalazca; powstaj efekty zewntrzne.
Korzyci indywidualne i spoeczne nie pokrywaj si, a mechanizm cenowy nie zapewnia
w tym przypadku waciwych bodcw. T
zawodno rynku prbuje si wyeliminowa
w dwojaki sposb. Po pierwsze, wynalazki
i innowacje s chronione patentami, tj. swego
rodzaju monopolem prawnym udzielanym na
okrelony czas. Pozwala on wacicielom innowacji na przejciowe dyktowanie odpowiednio wyszej ceny, co umoliwia zwrot
nakadw na B + R. Po drugie, pastwo subsydiuje znaczn cz bada podstawowych
na uniwersytetach, w instytutach rzdowych
i prywatnych przedsibiorstwach.
Wzrost i akumulacja
W niniejszym podrozdziale zbadamy bardzo
dokadnie zwizki midzy wzrostem produk-
Od czego zaley skala dokonywanych wynalazkw i innowacji? Niektre nowe pomysy

s efektem twrczego niepokoju i ciekawoci
intelektualnej twrcw lub ich frustracji
(z pewnoci mona to zrobi w inny, lepszy
sposb"). Jednake, podobnie jak w wikszoci innych dziedzin, skala wynalazkw zaley
od iloci zasobw przeznaczonych na dziaalno badawcz, a te z kolei od rachunku
opacalnoci,
czyli
porwnania
kosztw
z przewidywanymi efektami. Dziaalno ba
dawcz prowadz rne orodki akademickie,
z reguy finansowane, przynajmniej czciowo, przez pastwo. Znaczna cz prac badawczych jest finansowana przez prywatne
przedsibiorstwa i prowadzona w ich dziaach
badawczo-rozwojowych (B + R).
Dziaalno badawcza jest obciona ryzykiem. Zespoy prowadzce badania nigdy nie
s pewne, czy ich praca przyniesie uyteczne
wyniki. Badania s rodzajem przedsiwzicia
inwestycyjnego o wysokim stopniu ryzyka, na
ktre trzeba wyda pienidze, zanim jeszcze
Makroekonomia
329
RAMKA 30.1
Transfer technologii w przemyle samochodowym
W jaki sposb przeomowe wynalazki techniczne powstae w jednym kraju upowszechniaj si
stopniowo na caym wiecie? Niekiedy dzieje si to za spraw wywiadu gospodarczego. Czciej
jednak gwnym powodem jest pogo za zyskiem. Nowe technologie opracowane w laboratoriach krajw wysoko rozwinitych s czsto przekazywane do krajw mniej rozwinitych, gdzie
poziom pac jest niszy. W ten sposb kraje mniej rozwinite poznaj nowe technologie i adaptuj je do innych zastosowa. Jednym z aktualnych przykadw jest ekspansja gwnych producentw samochodw na rynki Europy rodkowo-Wschodniej. Przenoszc produkcj nawet o kilka
kilometrw za granic, do Polski lub Czech, niemieckie firmy samochodowe mog obniy
koszty robocizny o 7/8. Oczywicie, musz si liczy z tym, e w przyszoci rnice pac si
zmniejsz. Jednak niskie pace nie s jedynym powodem transferu technologii poprzez inwestycje zagraniczne. Chodzi take o sprzeda samochodw. Rynek samochodowy w Ameryce aciskiej i Europie rodkowo-Wschodniej rozwija si bardzo dobrze, a Polska jest obecnie smym
co do wielkoci rynkiem w Europie (jednak w ostatnim czasie koniunktura na rynku samochodowym w Polsce i w innych krajach Europy rodkowo-Wschodniej osaba przyp. R.R.).
Bezporednie inwestycje zagraniczne w przemyle samochodowym
w Europie rodkowo-Wschodniej
Firma
VW
Opel
VW
VW
Opel
Suzuki
VW
Ford
Opel
Daewoo
Kraj
Niemcy Wschodnie
Niemcy Wschodnie
Republika Czeska
Wgry
Wgry
Wgry
Sowacja
Polska
Polska
Polska
Warto
3,2 mld DEM
1,0 mld DEM
3,7 mld DEM
1,0 mld DEM
0,7 mld DEM
VW
Opel
Fiat
Polska
Polska
Polska
0,05 mld DEM

0,5 mld DEM
1,8 mld USD
0,22 mld DEM

0,05 mld USD
0,03 mld DEM
1,34 mld USD
Przeznaczenie
Nowe fabryki silnikw i samochodw
Nowa fabryka samochodw
70% udziaw w Skodzie
Nowa fabryka silnikw i samochodw
Nowa fabryka silnikw i samochodw
80% udziaw w nowej fabryce samochodw
Monta samochodw i produkcja skrzy biegw
Monta samochodw i mikrobusw
Monta samochodw
Kupno FSO Warszawa i FSC Lublin; inwestycje
w nowy zakad i nowe modele
Monta samochodw i mikrobusw
Nowa fabryka samochodw
78% udziaw w FSM Bielsko-Biaa; inwestycje
w nowy zakad i nowe modele
r d o : Financial Times", 13 February 1997.
cji, akumulacj czynnikw wytwrczych, jak naszych rozwaa bdzie prosta funkcja prorwnie postpem technicznym. Osnow dukcji:
Wzrost gospodarczy
330
Y = A x f (K, L).
(30.1)
Zmienne nakady kapitau K i pracy L zostaj tu poczone w celu wytworzenia okrelonej produkcji Y, bdcej funkcj nakadw
f(K, L). Funkcja / pokazuje, jak wielko
produkcji moemy uzyska, stosujc rne
wielkoci K i L. Przyjmujemy dla uproszczenia, e posta tej funkcji jest dana i nie ulega
zmianom. Wpyw postpu technicznego ujmujemy osobno poprzez czynnik A, bdcy
miar poziomu techniki w kadym punkcie
czasowym. Postp techniczny wyraa si
wzrostem A, co oznacza, e z danych nakadw uzyskuje si wiksz ilo produkcji. Ten
prosty model zakada, e poda ziemi jest staa. Stae s rwnie wartoci wszystkich innych czynnikw determinujcych wielko
produkcji, ktrych w zwizku z tym nie musimy uwzgldnia wprost w naszej analizie.
Malthus, ziemia i ludno

Jednym z pierwszych mylicieli formuujcych katastroficzne wizje rozwoju ludzkoci
by Thomas Malthus. yjc w spoeczestwie,
w ktrym dominowaa dziaalno rolnicza,
skupi on uwag (w pracy z 1798 r.) na zagadnieniu ograniczonej poday ziemi. Zdaniem
Malthusa wynikiem zwikszajcej si liczby
ludnoci i staej poday ziemi mia by spadek
kracowej wydajnoci pracy w rolnictwie.
W rezultacie produkcja rolna nie nadaaby
za wzrostem liczby ludnoci. Poda ywnoci
na osob obniaaby si do momentu, kiedy
gd spowodowaby spadek liczby ludnoci do
poziomu, przy ktrym moliwe staoby si zapewnienie
dostatecznej
iloci
ywnoci
z ograniczonego areau ziemi uprawnej.
W kategoriach rwnania (30.1) niedostatek
ywnoci przejawi si w tym, e ludno bdzie przejadaa na bieco cae swoje dochody. Wobec braku oszczdnoci nie bd podejmowane adne inwestycje, a wic K przyjmie
warto zerow. W tej sytuacji wystpi zjawisko malejcych przychodw z pracy: zwikszanie liczby pracownikw, przy danej iloci
ziemi, bdzie powodowa spadek wydajnoci
pracy.
Obecnie niektre z najbiedniejszych krajw Trzeciego wiata znalazy si w tej malthuzjaskiej puapce. Wydajno w rolnictwie
jest tam tak niska, e w celu podtrzymania egzystencji prawie wszyscy musz pracowa na
roli. Jeeli produkcja rolna nie nada za
wzrostem ludnoci, pojawia si gd zwikszajcy miertelno. Natomiast wzrost pro-
Makroekonomia
dukcji rolnej, osignity wskutek np. irygacji

lub stosowania nawozw sztucznych, powoduje popraw wyywienia, co z kolei pobudza
szybki wzrost liczby ludnoci i ponownie
sprowadza spoeczestwo na krawd klski
godowej.
Prognoza Malthusa nie sprawdzia si jednak we wszystkich krajach. Wspczesne bogate spoeczestwa unikny tej puapki.
W jaki sposb tego dokonay? Po pierwsze,
zdoay podnie poziom wydajnoci w rolnictwie (przy czym nie nastpi natychmiastowy wzrost liczby ludnoci), co umoliwio
przejcie czci pracownikw do przemysu.
Przemys produkowa min. coraz lepsze dobra kapitaowe, w tym rodki produkcji dla
rolnictwa (np. pugi, urzdzenia do osuszania
pl czy rodki transportu usprawniajce dystrybucj ywnoci). Ich zastosowanie przyczynio si do dalszego wzrostu wydajnoci
w rolnictwie do poziomu gwarantujcego wyywienie zwikszajcej si ju liczby ludnoci, a jednoczenie umoliwio dalsze przemieszczanie si siy roboczej z rolnictwa do
przemysu. Po drugie, szybki postp techniczny w produkcji rolnej doprowadzi do duych
i trwaych przyrostw wydajnoci, ktre
wzmocniy efekt wynikajcy z przejcia do
bardziej kapitaochonnych metod wytwarzania. W kategoriach rwnania (30.1) zwikszanie A oraz K umoliwio wzrost produkcji
w tempie szybszym od wzrostu zatrudnienia,
powodujc w konsekwencji wzrost stopy yciowej.
Mona wic stwierdzi, e nawet przy staej poday jednego z czynnikw wytwrczych
moliwy jest trway wzrost gospodarczy. Wy-
331
nika to z substytucji czynnikw produkcji

oraz z cigego postpu technicznego, ktry
pozwala zwiksza produkcj take przy staej
poday jednego z czynnikw. Akumulacja kapitau, w poczeniu z postpem technicznym,
pozwala przezwyciy ograniczenie w postaci np. staej poday ziemi uprawnej, dziki
czemu moliwy staje si wzrost produkcji rolnej w tempie rwnym lub nawet wyszym od
tempa wzrostu ludnoci. Procesy te s stymulowane przez mechanizm cenowy. Wzrost
produkcji rolnej przy danej, ograniczonej poday ziemi podnosi jej cen oraz poziom renty
gruntowej. Stwarza to bodce do wprowadzania metod produkcji oszczdzajcych czynnik
rzadki, jakim jest ziemia, oraz do poszukiwania sposobw bardziej efektywnego jej wykorzystania (np. intensywne nawoenie, fermy
kurze). To samo dotyczy wszelkich innych zasobw naturalnych o ograniczonej poday.
Akumulacja kapitau
Pocztki wspczesnych teorii wzrostu gospodarczego wi si z modelem wzrostu skonstruowanym w 1940 r. przez dwch ekonomistw: Roya Harroda z Wielkiej Brytanii
i Evseya Domara z USA. Pod koniec lat pidziesitych Robert Solow z MIT zbudowa
model wzrostu oparty na teorii neoklasycznej,
ktry w nastpnych latach sta si podstaw
wielu analiz empirycznych3.
Za swj wkad do teorii wzrostu gospodarczego,

opartej na zaoeniach neoklasycznych, Robert Solow otrzyma Nagrod Nobla. Jednak w zakresie
analizy krtkookresowej jest on zdecydowanym
keynesist, std wiele spord swoich synnych powiedzonek adresowa do tych ekonomistw, ktrzy
upieraj si przy pogldzie, e mechanizm cenowy
zapewnia cig rwnowag na wszystkich rynkach.
Oto, co mwi na ten temat Solow: Czy puszczajc
z rk kierownic jeste pewien, e twj samochd
utrzyma si na rodku drogi i nie wylduje w rowie?" albo Czy oliwka wrzucona do szklanki
z koktajlem zatrzyma si zawsze dokadnie w poowie wysokoci pynu?".
W dugim okresie mamy do czynienia ze

wzrostem nakadw pracy i kapitau oraz ze
wzrostem produkcji. A jak jest z rwnowag?
Pojcie rwnowagi oznacza zwykle pewien
stan, nie podlegajcy adnym zmianom. Tymczasem cech charakterystyczn dugiego
okresu s wanie zmiany. Dlatego w analizie
wzrostu gospodarczego pojcie rwnowagi
bdziemy odnosi nie do absolutnych wartoci
badanych zmiennych ekonomicznych, lecz do
ich stp wzrostu i wzajemnych relacji.
Na ciece wzrostu zrwnowaonego produkcja, kapita i sia robocza wzrastaj
w jednakowym tempie. Wielko produkcji
na 1 zatrudnionego i kapita przypadajcy
na 1 zatrudnionego s zatem stae.
Taki stan dynamicznej rwnowagi dugookresowej nazywamy w teorii wzrostu stanem
trwaym (ang. steady state).
Zamy, e zasb pracy wzrasta w staym
tempie n. Dla uproszczenia przyjmijmy te, e
oszczdnoci stanowi pewn sta cz s dochodw; pozostaa cz dochodu jest wydawana na konsumpcj. Akumulacja (publiczna
oraz prywatna) obejmuje nie skonsumowan
(przez sektor publiczny i prywatny) cz dochodu.
Inwestycje
su
rozszerzaniu
i wzmocnieniu aparatu wytwrczego.
R. Solow uwaa, e cieka wzrostu zrwnowaonego jest stabilna. Przy zaoeniu staego tempa
wzrostu zasobw pracy oraz staego poziomu technicznego uzbrojenia pracy oznacza to rwnie stae
tempo wzrostu produkcji (przyp. tum. Z.M.).
4
Jak kady model wzrostu, wyjania on rda i mechanizm wzrostu potencjalnej produkcji w dugim okresie. Neoklasyczny charakter
tego modelu polega przede wszystkim na tym,
e nie pretenduje on do objanienia, w jaki
sposb faktyczna wielko produkcji osiga
poziom potencjalny. W dugim okresie interesuje nas jedynie ksztatowanie si produkcji
potencjalnej. W neoklasycznej teorii wzrostu
zakada si po prostu, e faktyczna wielko
produkcji jest rwna produkcji potencjalnej.
Wzrost gospodarczy
332
W rozwijajcej si gospodarce ekstensywna rozbudowa aparatu wytwrczego (ang.

capital widening) polega na wyposaeniu
nowo zatrudnionych pracownikw w taki
sam zasb kapitau, jak poprzednich. Natomiast intensywna rozbudowa aparatu wytwrczego (ang. capital deepening) oznacza zwikszanie wyposaenia kapitaowego
przypadajcego na 1 pracownika (tzn. podnoszenie poziomu technicznego uzbroje5
nia pracy przyp. tum. Z.M.) .
zasobu siy roboczej. Funkcja y odzwierciedla

wielko produkcji, a sy wielko oszczdnoci i
inwestycji w przeliczeniu na 1 osob. W stanie rwnowagi dugookresowej E wielko inwestycji jest
wystarczajca do utrzymania rozmiarw kapitau
przypadajcego na 1 osob na staym poziomie k*.
Produkcja przypadajca na osob wynosi
wwczas
y*. Produkcja i zasb kapitau rosn w takim sa-
V _____________________________________________________ /
Utrzymanie staego poziomu technicznego

uzbrojenia pracy wymaga tym wikszych nakadw inwestycyjnych na 1 zatrudnionego, im
wysze jest tempo wzrostu liczby ludnoci n,
okrelajce w dugim okresie przyrost zatrudnienia, oraz im wysze ma by techniczne
uzbrojenie pracy k (ilo kapitau rzeczowego
przypadajca na 1 zatrudnionego). Prosta nk na
rysunku 30.1 czy punkty, w ktrych ilo kapitau przypadajca na 1 pracownika jest staa 6.
Ze wzrostem iloci kapitau przypadajcej
na 1 pracownika ronie wydajno pracy mierzona produkcj y na 1 zatrudnionego, jednak
w malejcym tempie (zgodnie z prawem malejcych przychodw), czemu odpowiada
krzywa y na rysunku 30.1. Poniewa stopa
oszczdnoci jest staa, wielko oszczdnoci
przypadajca na 1 osob wynosi sy, a skoro
oszczdnoci i inwestycje s sobie rwne, sy
wyraa take wielko inwestycji przypadajW stanie trwaej rwnowagi wielko kacych na 1 osob.
pitau na 1 osob jest staa. W zwizku z tym
inwestycje przypadajce na 1 osob sy musz
5
Pojcie technicznego uzbrojenia pracy, znane by rwne nk, tzn. rwne wielkoci niezbdz teorii wzrostu M. Kaleckiego, stosujemy tutaj nej do utrzymania k na staym poziomie. To
zaz kolei oznacza zwikszanie kapitau w tym
miennie z innymi okreleniami w znaczeniu: ilo samym tempie, w jakim wzrasta zasb pracy.
kapitau rzeczowego, a cilej, kapitau trwaego,
Symbol k* oznacza odpowiadajcy stanowi
przypadajca na 1 zatrudnionego (ang. capital per
rwnowagi zasb kapitau na 1 osob, a symworker). Alternatywnym okreleniem jest wspczynnik kapita-praca (ang. capital labour ratio bol y* odpowiednio wielko produkcji na
1 osob. Na ciece wzrostu zrwnowaonego
PrzyP- tum. Z.M.).
6
Wspczynnik k jest tutaj interpretowany wy- zasb kapitau oraz produkcja rosn w tym samiennie jako ilo kapitau przypadajcego na 1 mym tempie n co zasb pracy.
zaRysunek 30.1 obrazuje rwnie, co dzieje
trudnionego lub na 1 osob. Zakada si bowiem, si wwczas, gdy gospodarka nie porusza si
e
po ciece zrwnowaonego wzrostu. W przyw dugim okresie zasb pracy i zatrudnienie rosn
w tym samym tempie co liczba ludnoci (przyp.
tum. Z.M.).
RYSUNEK
30.1
Neoklasyczny model wzrostu

Prosta nk obrazuje wielko inwestycji na 1
zatrudnionego, niezbdn do utrzymania na staym
poziomie technicznego uzbrojenia pracy w miar
wzrostu
Makroekonomia
333
mym tempie jak tempo wzrostu liczby ludnoci.
Wzrost gospodarczy
334
padku gdy zasb kapitau przypadajcy na

1 zatrudnionego jest za may, gospodarka
znajduje si pocztkowo na lewo od punktu
rwnowagi dynamicznej E. Oszczdnoci i inwestycje przypadajce na 1 osob sy przewyszaj nk, tzn. wielko inwestycji per capita
zapewniajc wzrost kapitau w tym samym
tempie co siy roboczej. W rezultacie wielko
kapitau na 1 osob wzrasta. W odwrotnym
przypadku, na prawo od punktu rwnowagi
dynamicznej E, sy jest mniejsze od nk, a w rezultacie wielko kapitau na osob si
zmniejsza. Z rysunku 30.1 wynika, e bez
wzgldu na wyjciowy zasb kapitau gospodarka stopniowo zblia si do jedynego stanu
rwnowagi dugookresowej.
Wzrost stopy oszczdnoci

Zamy, e spoeczestwo zwiksza na stae
stop oszczdnoci z s do s'. Wydawaoby si,
e skoro rosn oszczdnoci i inwestycje, to
ich rezultatem bdzie przyspieszenie wzrostu
produkcji. Nic podobnego! Wyjania to rysunek 30.2.
Funkcja produkcji, przedstawiajca zaleno midzy produkcj i nakadami czynnikw wytwrczych, nie ulega zmianie. Nie bdziemy wic jej wykrela. Przy wyjciowej
stopie oszczdnoci s stan rwnowagi znajduje si znowu w punkcie E. Po zwikszeniu
stopy oszczdnoci do s', wielko oszczdnoci i inwestycji na 1 osob pokazuje krzywa .y';y. W punkcie F wielko ta jest rwna
nk, czyli inwestycjom per capita wymaganym
dla utrzymania staego k, tak wic F jest nowym punktem rwnowagi dugookresowej.
W punkcie F wielko kapitau na 1 zatrudnionego jest wysza ni w punkcie E.
Wysza jest take produkcja przypadajca na
1 zatrudnionego. W tym wanie przejawia si
trway efekt zwikszonej stopy oszczdnoci.
Efekt ten dotyczy jednak absolutnego poziomu rozwaanych zmiennych, nie za stp
wzrostu. W kadym stanie rwnowagi dynamicznej L, K i Y rosn w tym samym tempie,
rwnym tempu wzrostu ludnoci i zasobw
pracy, ktre jest okrelone poza modelem. Powrcimy wkrtce do tej kwestii.
Na rysunku 30.2 wyszej stopie oszczdnoci odpowiada trwale wyszy poziom produkcji i kapitau na 1 zatrudnionego. Aby
moliwe byo przejcie z E do F, przez pewien
czas zasb kapitau musi rosn szybciej ni
zasb pracy tylko wtedy moe wzrosn
ilo kapitau przypadajca na 1 zatrudnionego, jak wymaga tego nowa rwnowaga. Jeeli
wyszej stopie oszczdnoci bdzie odpowiada wysza stopa inwestycji zapewniajca
utrzymanie penego zatrudnienia w gospodarce, to nastpi krtkotrwae przyspieszenie
wzrostu produkcji.
Gdy wielko kapitau przypadajca na
1 zatrudnionego osignie odpowiedni poziom,
zwikszona stopa oszczdnoci i inwestycji
pozwoli jedynie na rozszerzanie kapitau
RYSUNEK 30.2
Zwikszenie stopy oszczdnoci

Wyjciowym stanem rwnowagi dugookresowej
jest punkt E. Zwikszenie stopy oszczdnoci z s do
s' prowadzi do nowego stanu rwnowagi F. Towarzyszy temu wzrost rozmiarw kapitau i produkcji
przypadajcych na 1 pracownika, ale stopa wzrostu
produkcji pozostaje bez zmian. Przy staym y* produkcja i zatrudnienie rosn nadal w tempie n, okrelonym przez przyrost demograficzny.
Wzrost gospodarczy
335
(w tempie rwnym tempu wzrostu zatrudnienia przyp. tum. Z.M.), co obecnie bdzie
wymaga znacznie wikszych nakadw inwestycyjnych ni poprzednio. Wzrost technicznego uzbrojenia pracy, bdcy podstaw
wzrostu wydajnoci, nie moe trwa w nieskoczono.
30.5
Wzrost gospodarczy
a postp techniczny
Wiemy ju sporo na temat wzrostu gospodarczego, ale pojawiaj si dodatkowe problemy.
Przede wszystkim okazuje si, e przedstawiona wyej teoria nie zawsze przystaje do
rzeczywistoci. Teoria ta bowiem orzeka, e
zarwno produkcja, jak i zasoby kapitau
i pracy rosn w jednakowym tempie n (okrelonym przez tempo wzrostu liczby ludnoci
przyp. tum. Z.M.). Tymczasem w rzeczywistoci produkcja i kapita rosn wprawdzie
w tym samym lub zblionym tempie, szybciej
jednak ni zasoby siy roboczej. Wanie dlatego nasza stopa yciowa jest wysza ni naszych pradziadkw.
Wyjanieniem tego faktu moe by postp
techniczny. W dotychczasowych rozwaaniach pomijalimy ten czynnik, zakadajc, e
wzrost produkcji wynika wycznie ze wzrostu nakadw czynnikw wytwrczych (kapitau i pracy). Byo to jednak uproszczenie.
W rzeczywistoci, dziki postpowi technicznemu, wzrost produkcji moe by znacznie
szybszy ni wzrost nakadw pracy.
Wyobramy sobie, e w wyniku trwajcego dostatecznie dugo przyrostu demograficznego podwaja si wielko zasobw pracy.
Poda pracy pozostaje staa, ale dziki postpowi technicznemu ta sama liczba pracownikw moe obecnie wykona dwa razy wiksz ilo pracy. Efekty bd identyczne jak
w przypadku wzrostu liczby ludnoci. Moemy przyj, e jedynym efektem postpu technicznego jest zwikszenie efektywnej poday
pracy (z uwzgldnieniem jej wydajnoci
wic w tempie (f + n), wyraajcym szybko

postpu technicznego i przyrost demograficzny. Wrmy teraz do rysunku 30.1 i wstawmy
tam wyraenie kit + ) zamiast nk. Aby miao
to sens, musimy zmodyfikowa jednostk, na
ktr przeliczamy zasb kapitau i wielko
produkcji. Bdzie ni obecnie ekwiwalent
1 pracownika", a nie pracownik. Takie ekwiwalenty powstaj w wyniku wzrostu liczby
ludnoci lub dziki postpowi technicznemu,
zwikszajcemu
wydajno
zatrudnionych
pracownikw.
Punktem rwnowagi dugookresowej jest
nadal E. Produkcja i kapita w przeliczeniu na
ekwiwalent 1 pracownika s wielkociami staymi. Poniewa liczba ekwiwalentw pracownika wzrasta w tempie t + n, produkcja i zasb
kapitau musz rosn w tym samym tempie.
Skoro za faktyczna liczba pracownikw ronie w tempie n, to produkcja i kapita w przeliczeniu na 1 faktycznie zatrudnionego pracownika rosn w tempie t. Po tym uzupenieniu nasz model wzrostu jest ju zgodny
z rzeczywistoci.
Pewn niedogodnoci pozostaje fakt, e
dwie kluczowe zmienne tego modelu, stopy
wzrostu n i t, s okrelane zewntrznie",
poza modelem. Z tego wzgldu przedstawiony
model by wykorzystywany gwnie w analizach empirycznych, jako narzdzie dekompozycji rzeczywistej dynamiki produkcji na elementy skadowe wynikajce ze zmian nakadw pracy i kapitau oraz skadnik rezydualny
odzwierciedlajcy wpyw postpu technicznego. Poniej przedstawimy niektre wyniki takich analiz.
Przyp- tum. Z.M.).
Postp techniczny zwikszajcy techniczne

uzbrojenie pracy (ang. labour-augmenting
technlcal progress) powiksza efektywn
poda pracy.
Przypumy, e postp techniczny odbywa
si w tempie t. Efektywna poda pracy ronie
336
30.6
Wzrost gospodarczy
w krajach OECD
Organizacja Wsppracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD, www.oecd.org') zrzesza najbardziej rozwinite kraje, poczynajc od Stanw Zjednoczonych i Japonii, a koczc na
Nowej Zelandii, Irlandii i Turcji 7. Tablica 30.2
ukazuje dynamik wzrostu gospodarczego
krajw OECD od 1950 r.
TABLICA
dy dziaania, jak uzyskay one w latach siedemdziesitych. Gdyby to wyjanienie byo

trafne, reformy podaowe przeprowadzone
w wielu krajach pod koniec lat osiemdziesitych powinny byy umoliwi przyspieszenie
wzrostu wydajnoci pracy w latach dziewidziesitych, co jednak najwyraniej nie nastpio.
Jeszcze waniejszym czynnikiem by)
prawdopodobnie efekty pierwszego szoku naftowego, ktry nastpi w 1973 r., kiedy to realne ceny ropy naftowej wzrosy czterokrotnie.
Podwyka cen ropy naftowej miaa dwojakie
30.2
redni roczny wzrost realnej produkcji na 1 zatrudnionego w krajach OECD

w latach 1950-1999 (%)
Tablica obrazuje gwatowny spadek dyna- efekty tych programw w postaci wzrostu wj miki wydajnoci pracy, jaki nastpi we dajnoci pracy przyjdzie by moe czeka kilwszystkich krajach OECD po 1973 r. Przy- kadziesit lat. Po drugie, raptowna podwyka
czyn tego zjawiska mona upatrywa w kilku cen ropy naftowej sprawia, e eksploatacja
czynnikach. Niektrzy ekonomici doszukuj znacznej czci urzdze produkcyjnych staa
si ich we wprowadzeniu zaostrzonych prze- si niemal z dnia na dzie nieopacalna. Zb>^
pisw dotyczcych ochrony rodowiska i su- energochonne przedsibiorstwa oraz dziedzicych ograniczeniu negatywnych efektw ny produkcji stay si nierentowne i musiah
ubocznych wzrostu gospodarczego, ktre spo- ulec likwidacji. Gospodarka utracia pokan
wodoway znaczny wzrost kosztw produkcji, cz aparatu wytwrczego, co w konsekwena w rezultacie doprowadziy do zahamowania cji musiao doprowadzi do spadku produkcji
dynamiki produkcji i wydajnoci pracy. Inni na 1 zatrudnionego. Niektre przedsibiorstwa
autorzy podkrelaj wpyw rosncej siy
" Polska naley do OECD od 1996 r. {przyp. R.R.).
Wzrost gospodarczy
Lata
1950-1973
1973-1979
1979-1990
1990-1999
OECD
ogem
3,6
1,4
1,5
1,3
Japonia
Niemcy
Wiochy
Francja
Szwecja
8,0
2,9
3,0
0,9
5,6
3,1
1,6
3,4
5,8
2,9
1,9
1,3
4,5
3,0
2,6
1,4
3,4
1,5
1,7
1,9
Wielka
Brytania
3,6
1,6
2,1
1,5
USA
2,2
0
0,7
1,3
r d o : S. Dowrick, D. Nguyen, OECD Comparative Economic Growth 1950-85, American Economic

Review" 1989; OECD, Economic Outlook.
zwizkw zawodowych i zwikszonej swoboskutki. Po pierwsze, zwikszya zainteresowanie dugookresowymi programami badawczymi, zmierzajcymi do opracowania nowych,
energooszczdnych technologii. Na wymierne
Makroekonomia
337
zwlekay z zamykaniem nierentownych zakadw, co wyduyo proces ich likwidacji.

Uleg on jednak ponownemu przyspieszeniu
po drugiej gwatownej podwyce cen ropy
naftowej w latach 1980-1981. To wanie tumaczy, dlaczego efekty szoku naftowego rozcigny si na tak dugi okres.
Przeanalizowalimy w ten sposb zmiany
dynamiki wzrostu gospodarczego w poszczeglnych podokresach. Obecnie skupimy uwag na rnicach dynamiki gospodarczej w poszczeglnych krajach. Obydwie strony analizy
s zreszt wzajemnie powizane. Fakt, e
wszystkie kraje OECD wykazuj podobne
tendencje dynamiki w poszczeglnych okresach, dowodzi, e wiele czynnikw wzrostu
gospodarczego ma charakter ponadnarodowy
i wymyka si spod kontroli poszczeglnych
pastw. Naley do nich postp techniczny,
ktry rozprzestrzenia si do szybko w skali
midzynarodowej bez wzgldu na kraj, z ktrego pochodzi konkretny wynalazek. Drugim
takim czynnikiem jest rosnca wspzaleno
gospodarcza wszystkich krajw w ramach gospodarki wiatowej.
Mimo to tempo wzrostu gospodarczego
w poszczeglnych krajach jest wyranie zrnicowane. Czy rnice te mona wyjani na
gruncie teorii wzrostu? Zanim odpowiemy
twierdzco na to pytanie, zwrmy uwag na
dwa wane momenty. Po pierwsze, z teorii
wzrostu wynika, e jeeli wszystkie analizowane kraje maj w zasadzie dostp do tych samych technologii, to rnice w dynamice produkcji powinny odzwierciedla zrnicowane
tempo wzrostu zasobw siy roboczej.
W pewnym stopniu potwierdzaj to dane z tablicy 30.1. Wskazuj one mianowicie, e midzynarodowe rnice w dynamice produkcji
na 1 zatrudnionego s mniejsze anieli rnice
w dynamice produkcji cakowitej.
Po drugie, musimy zastanowi si nad
tym, jak dugo trwa proces dochodzenia poszczeglnych gospodarek do stanu trwaej,
dugookresowej rwnowagi. Kwestii tej nie
wyjaniaj rysunki 30.1 i 30.2. Czy wzrost
produkcji w okresie 20-30 lat naley trakto
wa jako ruch w kierunku tego stanu rwnowagi, czy te mona przyj, e cay proces
dostosowa musia ju zakoczy si w tak
dugim okresie?
nika, e gospodarka zmierza ostatecznie do

punktu E. Kraje ubogie, o niewielkich zasobach kapitau, rozwijaj si szybciej, dopki
nie znajd si na ciece zrwnowaonego
wzrostu produkcji i kapitau. Natomiast kraje
bogate, ktre charakteryzuj wysokie wskaniki wyposaenia w kapita, rozwijaj si
w tempie niszym od przecitnego, zanim ich
wspczynnik wyposaenia kapitaowego obniy si do poziomu k* odpowiadajcego warunkom rwnowagi dugookresowej.
Przy niskim poziomie technicznego uzbrojenia pracy dostarczenie wyposaenia kapitaowego nowo zatrudnianym pracownikom
(tzn. ekstensywna rozbudowa aparatu wytwrczego) nie wymaga duych nakadw inwestycyjnych, w zwizku z czym znaczna cz
inwestycji moe by przeznaczona na zwikszanie technicznego uzbrojenia pracy (tzn. intensywn rozbudow aparatu wytwrczego).
Gdy natomiast poziom technicznego uzbrojenia pracy jest ju wysoki, wwczas konieczne
s ogromne nakady inwestycyjne tylko dla
wyposaenia nowo zatrudnionych pracownikw (ekstensywne zwikszanie kapitau), nie
mwic ju o wzrocie przecitnego wspczynnika kapita-praca. Jest to jedna z przesanek hipotezy konwergencji.
Wedug hipotezy konwergencji kraje biedne
rozwijaj si szybciej, a kraje bogate wolniej ni przecitnie.
Podane wyej objanienie zjawiska konwergencji (ktre w konsekwencji powoduje
Hipoteza konwergencji
Na rysunku 30.1 trwaa rwnowaga dynamiczna wystpuje jedynie w punkcie E i bez
wzgldu na to, jaki jest wyjciowy poziom
technicznego uzbrojenia pracy, z rysunku wy-
338
RAMKA 30.2
Kiedy wejcie na ciek wzrostu gospodarczego
jest niemoliwe?
Dotychczas zakadalimy, e ludzie oszczdzaj sta cz s swoich dochodw. Nawet biedni,
zarabiajc y, oszczdzaj sy, a konsumuj ( l -s)y. Jednak gdy y jest bardzo mae, (1 - s)y moe
nie wystarczy na utrzymanie rodziny. Ubodzy ludzie wydaj wic na konsumpcj cao swoich dochodw i nic nie oszczdzaj. Wynika z tego, e przy dochodzie niszym od pewnego
krytycznego poziomu y0 oszczdnoci malej do zera. Jak wyglda w tej sytuacji wykres Solowa? Oznaczmy przez k0 poziom kapitau przypadajcego na 1 osob, ktry zapewnia krytyczny
poziom dochodu y0. Wyszy poziom kapitau zapewniby oszczdnoci podobnie jak na poprzednich wykresach. Prosta nk ukazuje poziom inwestycji brutto niezbdnych do utrzymania
staej relacji kapital-praca przy rosncej liczbie ludnoci. Na tym rysunku moliwe s trzy rne
stany rwnowagi dynamicznej.
Jeeli w sytuacji wyjciowej kapita przypadajcy na jedn osob przewysza poziom kA, gospodarka bdzie zmierza do stanu rwnowagi dugookresowej w punkcie E. Midzy punktami
, i k2 oszczdnoci i inwestycje s wysze od poziomu niezbdnego do ekstensywnego powikszania aparatu wytwrczego, nastpuje wic rwnie intensywne zwikszanie kapitau (wzrost
technicznego uzbrojenia pracy) i w rezultacie produkcja ronie. Powyej punktu k2 oszczdnoci
i inwestycje nie wystarczaj do utrzymania dotychczasowego poziomu technicznego uzbrojenia
pracy i w konsekwencji produkcja spada. W obydwu przypadkach gospodarka zmierza do stanu
rwnowagi w punkcie E. Jest to sytuacja podobna do tej, ktr analizowalimy ju na rysunkach
30.1 i 30.2. Teraz zamy, e stanem pocztkowym jest punkt kx. Oszczdnoci i inwestycje zaledwie wystarczaj do utrzymania istniejcej relacji kapita-praca. Jest to take stan rwnowagi
dynamicznej, ale taka rwnowaga jest niestabilna. Nawet niewielki wzrost technicznego uzbrojenia pracy powyej kx sprawia, e gospodarka natychmiast zaczyna dryfowa w kierunku punktu E. Natomiast nawet niewielki spadek relacji kapita-praca poniej kx sprawia, e oszczdnoci
Wzrost gospodarczy
339
i inwestycje staj si niewystarczajce do utrzymania dotychczasowego poziomu technicznego

uzbrojenia pracy przy wzrocie liczby ludnoci, a w zwizku z tym kapita przypadajcy na
1 osob zmniejsza si stopniowo a do poziomu k0.
Szczeglnie ciekawe w tym modelu jest to, e kraje wkraczajce na drog rozwoju gospodarczego z kapitaem mniejszym ni lct nie maj szans wyrwa si z puapki ubstwa. Aby zapobiec wyniszczeniu ludnoci na skutek godu, musz konsumowa na bieco ca swoj produkcj. Nie osigaj wic nadwyki, ktra jest niezbdna do zapocztkowania wzrostu gospodarczego. Model ten wyjania rwnie, dlaczego zjawisko konwergencji moe wystpowa wrd
krajw OECD (charakteryzujcych si poziomem kapitau na 1 osob wyszym od ,), podczas
gdy liczna grupa krajw sabo rozwinitych wci tkwi w zakltym krgu ubstwa. Wreszcie,
model ten wskazuje take, e wspczesny wzrost gospodarczy, ktry w krajach obecnie rozwinitych wystpuje od dwch stuleci, rozpocz si dopiero wtedy, kiedy dziki pewnym przeomowym wydarzeniom spoeczestwa zaczy wytwarza nadwyk, co umoliwio zapocztkowanie oszczdzania i akumulacji.
stopniowe zblianie si krajw pod wzgldem

poziomw rozwoju przyp. tum. Z.M.) dotyczy wycznie efektw zwizanych z akumulacj kapitau. Inne wytumaczenie tego
zjawiska wie si z postpem technicznym.
Postp techniczny nie spada oczywicie z nieba w jakim staym tempie przyjtym w naszym modelu. Aby usprawnia i doskonali
technik, konieczne s due nakady (na
utrzymanie szk wyszych, budow i prowadzenie laboratoriw oraz na finansowanie programw B + R). Nowa technika powstaje
przewanie w krajach wysoko rozwinitych,
ktre dysponuj odpowiednimi zasobami
ludzkimi i materialnymi, niezbdnymi do prowadzenia
prac
badawczo-rozwojowych.
Z chwil pojawienia si nowych wynalazkw
i technologii do szybko jednak nastpuje ich
przepyw do pozostaych krajw.
Kraje ubosze, ktre nie musz angaowa
si bezporednio w dokonywanie przeomowych wynalazkw technicznych, lecz korzystaj z transferu zagranicznej technologii,
mog przeznaczy swoje szczupe zasoby inwestycyjne na inne cele, np. na wytwarzanie
maszyn i rozbudow aparatu wytwrczego.
W ten sposb, ukrywajc si niejako za plecami liderw, mog przez pewien czas rozwija
si szybciej.
Stosujc standardow funkcj produkcji,
po wprowadzeniu do niej danych dotyczcych
nakadw kapitau i pracy, moemy obliczy,
jaka cz przyrostu produkcji w poszczeglnych krajach wynika z przyrostu nakadw.
Solow przypisywa j efektom czystego

postpu technicznego. Jednake owa rezydualna wielko jest czsto do dua i wykazuje
ogromne rnice w poszczeglnych krajach.
Tablica 30.3 rzuca pewne wiato na to zagadnienie. Zawiera ona wyniki bada empirycznych przeprowadzonych przez Nicka Craftsa z London School of Economics. Prbowa
on dociec, jaka cz reszty Solowa, wystpujcej we wzrocie gospodarczym rnych krajw wysoko rozwinitych, moe by wyjaniona nie tyle rnicami w tempie postpu
technicznego, ile omwionym wyej efektem
wyrwnywania poziomw rozwoju. Teoretycznie, im niszy jest poziom PKB per capita
w danym kraju w porwnaniu z jego poziomem w USA (tj. w kraju uznawanym za lidera
postpu technicznego na wiecie), tym wik-
Cz przyrostu produkcji nie zwizana ze

wzrostem nakadw jest nazywana reszt
Solowa.
\ __________________________________________________ J
Wzrost gospodarczy
340
TABLICA [ 30.3
Efekt doganiania" i reszta Solowa (w % w skali rocznej)
Kraje
Austria
Belgia
Dania
Francja
Holandia
Niemcy
Norwegia
Szwajcaria
Szwecja
Wielka Brytania
Wochy
USA
Japonia
1950- -1960
Reszta
Efekt
doganiania"
2,8
2,1
1,9
2,1
1,9
2,9
1,8
1,1
1,3
1,6
2,4
0,0
4,0
1,0
-0,7
-1,4
0,2
-0,2
2,0
-1,3
0,1
0,1
-0,8
0,2
0,7
0,4
1960-1973
Reszta
Efekt
doganiania"
1,3
1,1
1,1
1,0
0,8
1,0
0,9
0,7
0,8
0,8
1,2
0,0
2,2
0,0
0,3
0,1
0,6
-0,3
-0,3
-0,9
-1,0
0,3
-0,6
0,8
0,1
2,2
1979- -1988
Reszta
Efekt
doganiania"
0,5
0,4
0,6
0,3
0,2
0,3
0,4
0,5
0,3
0,5
0,4
0,0
0,9
r d o : N. Crafts, Reversing Relative Decline, Oxford Review of Economic Policy" 1991.
szy powinien by potencjalny efekt wyrwnywania poziomw, czyli doganiania lidera".

Tablica 30.3 zawiera szacunki efektu wyrwnywania poziomw rozwoju dla rnych krajw i okresw oraz reszty waciwej", tzn.
czci tempa wzrostu gospodarczego nie dajcej si objani wzrostem nakadw ani efektem doganiania".
Dane z tablicy 30.3 nasuwaj kilka interesujcych spostrzee. Po pierwsze, zdaj si
one potwierdza wystpowanie na znaczn
skal efektw wyrwnywania poziomw. Kraje o niszej wydajnoci osigaj, przecitnie
biorc, szybsze tempo postpu technicznego,
poniewa wykorzystuj wynalazki i technologie opracowane i ju wyprbowane w bogatszych krajach.
Po drugie, niektre kraje znacznie lepiej
ni inne wykorzystuj moliwoci zmniejszania dystansu rozwojowego do krajw bogatych. Po odliczeniu efektw wyrwnywania
poziomw rozwoju pozostaj due rnice
w dynamice gospodarczej pomidzy krajami
(reszty wykazane w tablicy). Rnice te wynikaj prawdopodobnie z odmiennych warunkw spoeczno-politycznych, w jakich dziaa
gospodarka poszczeglnych krajw. Postp
take w zakresie techniki jest zwykle
korzystny dla wikszoci spoeczestwa, ale
uderza w interesy wskich, czsto wpywowych grup, ktre czuj si zagroone utrat
stanowisk, zyskw lub wadzy. Aby utorowa
Makroekonomia
drog postpowi, grupy spoeczne zainteresowane wprowadzeniem okrelonych zmian

musz si zjednoczy i jako wynagrodzi
tym nielicznym, lecz wpywowym zbiorowociom straty ponoszone w wyniku tych
zmian. Crafts interpretuje rnice wystpujce w tablicy 30.3 wanie w ten sposb, e
niektre kraje stwarzaj lepsze warunki
umoliwiajce szybk adaptacj zagranicznych osigni i szybkie pokonywanie dy-
341
-0,9
0,8
-0,9
1,1
0,6
1,1
0,0
-0,6
-0,3
0,8
0,1
0,3
0,0
RAMKA | 30.3 ,
Poziom stopy yciowej a hipoteza konwergencji
Zamieszczona niej tablica zawiera szacunki Banku wiatowego, dotyczce PNB per capita
w rnych krajach w 1997 r. i jego dynamiki w latach 1980-1997. Analiza danych zawartych
w tablicy nasuwa trzy spostrzeenia. Po pierwsze, zdumiewajco wysokie tempo wzrostu notuj
w tym okresie azjatyckie tygrysy" Chiny, Korea Pd., Hongkong, Tajlandia i Singapur. Nawet w Indiach wystpuje obecnie stay wzrost dochodu per capita. Po drugie, hipoteza o konwergencji z pewnoci nie sprawdza si w przypadku najbiedniejszych krajw wiata, ktre
zgodnie z t teori powinny rozwija si bardzo szybko, a w rzeczywistoci utrwalaj swoje zacofanie, czsto wykazujc nawet absolutny spadek PNB. Po trzecie, tendencja do konwergencji
jest bardziej prawdopodobna wrd krajw wysoko rozwinitych. Najbogatsze kraje OECD
ujawniaj wolniejszy wzrost anieli mniej zamone kraje nalece do tej organizacji. Powysze
wnioski nie tylko dotycz danych zamieszczonych w tej tablicy, lecz take znajduj potwierdzenie w wielu innych analizach empirycznych.
Jak wytumaczy tak wysok dynamik rozwojow azjatyckich tygrysw"? W czym kryje
si tajemnica ich sukcesw? Niewielu zapewne zgadnie. Alwyn Young z MIT wykaza, e szybki wzrost gospodarczy krajw Azji Poudniowo-Wschodniej nie jest adn niespodziank, nawet
jeeli niektrym z nich udaje si utrzyma niezwykle wysokie tempo wzrostu. Kraje te po prostu potrafiy zapewni sobie szybki wzrost nakadw produkcyjnych: pracy (przez wysoki przyrost demograficzny i zwikszenie wspczynnikw aktywnoci zawodowej), kapitau finansowego i rzeczowego (dziki wysokiej stopie oszczdnoci i inwestycji) oraz kapitau ludzkiego (poprzez due nakady na edukacj). Po uwzgldnieniu poprawki na szybki wzrost nakadw
czynnikw wytwrczych, wzrost produkcji w tej grupie krajw nie rni si zbytnio od norm
wystpujcych w krajach OECD i Ameryce aciskiej. (Zob. A. Young, The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistics Realities of the East Asian Growth Experience, Quarterly Journal of Economics" 1995.)
Produkt narodowy brutto per capita (w tys. $ z 1997 r.)
i rednie roczne tempo wzrostu (%) w latach 1980-1997
Kraje o niskich
i rednich
dochodach
Mozambik
Bangladesz
Nigeria
Chiny
Indonezja
Filipiny
Turcja
Korea Pd.
PNB
per capita
w 1997 r.
0,1
0,3
0,3
0,8
1,1
1,2
3,1
10,5
Tempo wzrostu
w latach
1980-1997
-1,2
2,3
-1,2
11,0
5,5
1,1
1,7
7,8
Kraje OECD
Portugalia
Hiszpania
Irlandia
Wochy
Wielka Brytania
Francja
USA
Szwajcaria
PNB
per capita
w 1997 r.
10,5
14,5
18,3
20,1
20,7
26,5
28,7
44,3
Tempo wzrostu
w latach
1980-1997
2,9
2,0
4,2
1,4
2,0
2,0
1,7
1,6
r d o : World Bank, World Development Report.
Wzrost gospodarczy
342
stansu dzielcego je od krajw najwyej rozwinitych.
czy z trwaym przyspieszeniem tempa wzrostu

gospodarczego.
Przykad: ocena thatcheryzmu

Margaret Thatcher obja urzd premiera
Wielkiej Brytanii w 1979 r. pod hasem
zwikszenia efektywnoci i dynamiki gospodarki brytyjskiej. Byo to niewtpliwie zadanie dugookresowe, ktrego wykonanie mona
oceni na podstawie wynikw wzrostu gospodarczego. Przy dokonywaniu takiej oceny
trzeba pamita, e przyspieszenie wzrostu
produkcji potencjalnej wymaga albo zwikszonych nakadw czynnikw wytwrczych,
albo podniesienia ich produkcyjnoci.
Przy omawianiu zagadnie rynku pracy we
wczeniejszych rozdziaach stwierdzilimy, e
obniki podatkw, ktre w intencjach rzdu
miay przyczyni si do wydatnego wzrostu
poday siy roboczej, w rzeczywistoci nie
wywary istotnego wpywu na rynek pracy.
Stworzone przez redukcj podatkw bodce
dochodowe, zachcajce pracownikw do wyduania czasu pracy, zostay zneutralizowane
dziaaniem rwnie silnych bodcw w kierunku zwikszenia czasu wolnego. Lata osiemdziesite nie stay si te, wbrew zapowiedziom, dekad wysokich inwestycji. Stopa inwestycji utrzymywaa si na poziomie
znacznie niszym ni w latach 1950-1970.
Ocena dokona polityki gospodarczej
Margaret Thatcher zaley wic ostatecznie od
postpw w zakresie efektywnoci i wydajnoci. Tablica 30.3 dowodzi, e w latach
1950-1973 czynnik rezydualny by w Wielkiej Brytanii ujemny: po odjciu efektw
wzrostu nakadw i normalnego efektu wyrwnywania poziomw faktyczny wzrost produkcji by mniejszy, ni mona byo oczekiwa. Natomiast z ostatniej kolumny tablicy
wynika, e w latach 1979-1988 warto reszty
Solowa wyranie wzrosa; gospodarka brytyjska rozwijaa si nadspodziewanie szybko.
Zwolennicy thatcheryzmu uznaliby to za
mocny dowd poprawy zdolnoci gospodarki
brytyjskiej do wdraania proefektywnociowych zmian, a nie do obrony status quo. Nick
Crafts wskazuje jednak, e moliwa jest te
cakiem inna interpretacja. Thatcheryzm mg
mianowicie wyzwoli jednorazowy wzrost
produkcji poprzez zastosowanie ostrych rodkw eliminujcych nieefektywno naros
w poprzednich dziesicioleciach. W analizie
dynamiki gospodarczej potrzebny jest duszy
okres, aby w sposb jednoznaczny rozstrzygn, czy mamy tu do czynienia jedynie
z przejciowym wzrostem poziomu produkcji,
Wzrost gospodarczy
30.7
Wzrost endogeniczny
Wedug teorii Solowa dynamika wzrostu gospodarczego w dugim okresie zaley ostatecznie od tempa przyrostu demograficznego
oraz od tempa postpu technicznego. Te dwa
determinanty wzrostu gospodarczego s traktowane jako wielkoci dane. Pniejsza literatura na temat wyrwnywania poziomw rozwoju wskazuje na zaleno postpu technicznego
od
czynnikw
ekonomicznych
i politycznych. Byoby jednak lepiej, gdyby
sam model zawiera silniejsze powizanie
midzy funkcjonowaniem gospodarki i jej
podmiotw a wynikajc z tego dynamik
wzrostu gospodarczego. Chodzi o takie ujcie
teoretyczne, ktre traktuje wzrost gospodarczy
jako proces endogeniczny, o dynamice okrelonej wewntrz modelu.
Wzrost endogeniczny wystpuje w modelach, w ktrych stopa wzrostu zrwnowaonego jest zalena od zachowa podmiotw
gospodarujcych i od polityki gospodarczej.
Wanym krokiem w kierunku stworzenia
takiej teorii s prace Paula Romera z uniwersytetu w Chicago. Jego koncepcj wzrostu
343
endogenicznego mona streci nastpujco.

Kluczow rol we wzrocie gospodarczym
odgrywaj oszczdnoci, inwestycje i akumulacja kapitau. W modelu Solowa zwikszanie
nakadw kapitau przy danym tempie wzrostu liczby ludnoci prowadzi do spadku kracowej produkcyjnoci kapitau. Sama akumulacja kapitau nie moe wic by rdem cigego wzrostu wydajnoci pracy.
Wiemy dobrze, e na poziomie pojedynczego przedsibiorstwa wystpuje zjawisko
malejcych przychodw z kapitau. Inaczej
jedno z przedsibiorstw, dokonujce na coraz
wiksz skal akumulacji kapitau, osigaoby
cigy wzrost wydajnoci w staym lub coraz
wyszym tempie i rozrastaoby si w nieskoczono, podporzdkowujc sobie stopniowo
cay wiat! Poniewa prawo malejcych przychodw dziaa w kadym przedsibiorstwie,
wielu ekonomistw zakadao, i dziaa ono
rwnie na poziomie gospodarki narodowej.
Nowo ujcia zaproponowanego przez
Romera sprowadza si do hipotezy, e moliwe, a nawet prawdopodobne jest wystpowanie w gospodarce znacznych efektw zewntrznych akumulacji kapitau. Inwestycje
dokonywane w jednym przedsibiorstwie stymuluj wzrost wydajnoci take w innych
przedsibiorstwach. Na przykad, modernizacja urzdze telekomunikacyjnych, dokonana
dziki inwestycjom poczynionym przez firm
bdc gwnym operatorem sieci telekomunikacyjnej w danym kraju, otwiera nowe moliwoci rozwoju dla wielu przedsibiorstw
w caej gospodarce. To samo dotyczy inwestycji w kapita ludzki. Szkolenie pracownikw w jednym przedsibiorstwie podnosi
oglny poziom kwalifikacji i daje korzyci
wszystkim przedsibiorstwom.
Funkcja produkcji okrelonego przedsibiorstwa ujawnia zatem malejce przychody
z kapitau wasnego, lecz jest zalena take od
nakadw inwestycyjnych innych firm. Poszczeglne przedsibiorstwa, dziaajc w odosobnieniu, nie mogyby inwestowa w nieskoczono w rozbudow swojego majtku.
Jednake gdy wszystkie przedsibiorstwa jednoczenie zwikszaj swj majtek, w gospodarce jako caoci mog wystpowa stae
przychody z kapitau.
Rozwamy nastpujcy prosty model
wzrostu gospodarczego. Zamy, e wielko
produkcji przypadajcej na 1 osob (y) jest
proporcjonalna do wielkoci kapitau przypadajcego na 1 osob (k). Aby uwypukli rol
akumulacji, przyjmijmy dla uproszczenia, e
nie wystpuje postp techniczny (zatem y -
Makroekonomia
= Ak, gdzie wspczynnik A jest wielkoci
sta). Zastanwmy si teraz, czy przy danej

stopie oszczdnoci s i danym tempie wzrostu
liczby ludnoci n istnieje taki stan rwnowagi
dynamicznej (dugookresowej), w ktrym kapita przypadajcy na 1 osob rsby w tempie g. Gdyby tak byo, wwczas inwestycje
wymagane dla zaoonego zwikszania technicznego uzbrojenia pracy (intensywnego
zwikszania kapitau) wynosiyby gk, a inwestycje niezbdne do rozbudowy aparatu wytwrczego w miar wzrostu liczby ludnoci
i poziomu zatrudnienia (ekstensywne zwikszanie kapitau) byyby rwne nk. czn
wielko inwestycji i oszczdnoci przypadajcych na 1 osob opisuje rwnanie:
inwestycje brutto = (g + n)k = sy = sAk =
= oszczdnoci.
Wynika z tego, e tempo zrwnowaonego

wzrostu gospodarczego wynosi:
g = (sA - n).
(30.2)
Rwnanie to opisuje wzrost gospodarczy

w sposb endogeniczny, poniewa zmienne
i parametry wystpujce w tym modelu zale od zachowa podmiotw gospodarujcych
oraz od polityki gospodarczej pastwa. Przypomnijmy, e w modelu Solowa w wersji
bez postpu technicznego tempo wzrostu
zrwnowaonego wynosi zawsze n, bez
wzgldu na poziom stopy oszczdnoci s
i produkcyjnoci kapitau A. Z rwnania 30.2
wynika, e polityka, ktra doprowadzi do
zwikszenia stopy oszczdnoci s, moe zapewni trwae przyspieszenie wzrostu gospodarczego (poniewa y = Ak). Podobnie bdzie
Mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
332
wwczas, gdy uda si jednorazowo i na stae

podnie poziom wspczynnika A lub trwale
zwikszy stop wzrostu k.
Takie ujcie uwzgldnia moliwo oddziaywania polityki gospodarczej pastwa na
wzrost gospodarczy, a nawet zakada, e interwencja pastwa moe przyczyni si do podniesienia
efektywnoci
gospodarowania
i w efekcie do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. W prostym modelu Romera,
przedstawionym wyej, akumulacja kapitau
zapewnia dodatnie efekty zewntrzne. Poszczeglne przedsibiorstwa w swoich decyzjach inwestycyjnych pomijaj fakt, e podejmowane przez nie inwestycje nie tylko powikszaj wasny aparat wytwrczy, lecz
take przyczyniaj si do zwikszenia efektywnoci wykorzystania kapitau w innych
firmach. Czynnikiem rekompensujcym te
efekty zewntrzne mog by subsydia przyznawane inwestorom przez pastwo.
Od czasu ukazania si pracy Romera zainteresowanie endogenicznym wzrostem gospodarczym ogromnie wzroso. Dane przytoczone
w tablicy 30.1 oraz wywody zawarte w ramce 30.2 wskazuj wyranie, i niewielkie rnice tempa wzrostu gospodarczego na dusz
met powoduj ogromne zrnicowanie poziomu ycia mieszkacw poszczeglnych
krajw. W wietle przeprowadzonych bada
znamy obecnie wiele moliwych rde endogenicznego wzrostu. Na przykad, zamiast zaoenia o egzogenicznym charakterze postpu
technicznego moemy wyobrazi sobie istnienie odrbnego sektora w gospodarce, ktry
prowadzi dziaalno B + R w celu zapewnienia postpu technicznego. Stae przychody
z jednostki nakadw ponoszonych w tym
sektorze wystarcz do tego, aby zapewni endogeniczny wzrost. W istocie rzeczy, do zapewnienia endogenicznego wzrostu wystarcz
stae przychody z jednostki nakadu dowolnego dajcego si akumulowa czynnika produkcji (wiedza, kapita itp.).
Zauwamy rwnie, e modele wzrostu
endogenicznego wyjaniaj przyczyny trwaych rnic tempa wzrostu gospodarczego
w poszczeglnych krajach. To z kolei pomaga
zrozumie, dlaczego w rzeczywistoci konwergencja nie zawsze nastpuje i niektre
ubogie kraje pozostaj bez koca w zakltym
krgu ubstwa.
Mimo e koncepcja wzrostu endogenicznego jest bardzo interesujcym nowym uzupenieniem teorii wzrostu gospodarczego, ma
ona jednak take wielu krytykw. Krytyka
skupia si przewanie na jednym kluczowym
punkcie. Bez wzgldu na to, jakie czynniki
produkcji zapewniaj wzrost gospodarczy,
Makroekonomia
skd bierze si zaoenie dokadnie staych

przychodw? W przypadku malejcych przychodw powracamy do modelu Solowa,
w ktrym dugookresowe tempo wzrostu gospodarczego jest okrelone egzogenicznie.
W przypadku rosncych przychodw gospodarka osigaaby coraz szybszy wzrost produkcji i kapitau. Historia gospodarcza nie potwierdza jednak takiej tendencji. Dlatego dla
wzrostu endogenicznego naley przyj zaoenie, e akumulacja kapitau przynosi stae
przychody. Niektrzy uwaaj zreszt, i nawet to zaoenie jest zbyt optymistyczne.
30,8
Koszty
wzrostu gospodarczego
W krajach wysoko rozwinitych do czsto
syszy si pogld, e koszty wzrostu gospodarczego przewyszaj pynce z niego korzyci. Zanieczyszczenie rodowiska naturalnego,
zatoczenie miast i gorczkowy, peen stresw
tryb ycia s zbyt wysok cen, ktr spoeczestwo paci za dalsze zwikszanie produkcji samochodw, pralek automatycznych czy
sprztu wideo.
Maksymalizacja wzrostu PNB nie moe
by gwnym celem spoeczestwa gospodarujcego choby dlatego, e miernik ten nie
odzwierciedla dobrze czystej wartoci ekonomicznej dbr i usug wytwarzanych w gospodarce. Uboczne negatywne aspekty wzrostu
345
gospodarczego, takie jak zanieczyszczenie

rodowiska naturalnego, omwilimy w rozdziale 16 (Mikroekonomia). W gospodarce
wolnorynkowej, w ktrej nie wystpuje jakakolwiek interwencja pastwa, zanieczyszczenie rodowiska bdzie prawdopodobnie nadmierne. Jednake cakowita eliminacja tego
zjawiska te nie jest rozwizaniem spoecznie
optymalnym. Dziaalno gospodarcza, ktrej
towarzyszy zanieczyszczenie rodowiska, powinna bowiem by prowadzona do momentu,
w ktrym kracowa korzy z tej dziaalnoci
zrwna si z kracowym kosztem spoecznym
uwzgldniajcym degradacj rodowiska. Wyjanialimy ju, jak zastosowanie odpowiednich rodkw polityki gospodarczej, np. podatkw od zanieczyszczenia rodowiska czy
norm jego ochrony, moe przyblia gospodark do osignicia optymalnej alokacji zasobw, a wic do zrwnania spoecznych kosztw kracowych ze spoecznymi korzyciami
kracowymi.
Konsekwentna realizacja takiej polityki
spowodowaaby prawdopodobnie
obnienie
tempa wzrostu PNB poniej poziomu osiganego w sytuacji, gdy nie ma ogranicze w zanieczyszczaniu rodowiska i przeludnieniu
miast. Takie wanie podejcie do kosztw
wzrostu gospodarczego wydaje si najbardziej
rozsdne. Dotyka ono bezporednio samego
sedna problemu, podczas gdy koncepcja
wzrostu zerowego prbuje zagodzi jego
ostro tylko porednio.
Zgodnie z koncepcj wzrostu zerowego najlepszym rozwizaniem jest obnienie tempa
wzrostu PNB do zera, poniewa zwikszaniu PNB towarzysz dodatkowe koszty, np.
w postaci zanieczyszczenia rodowiska naturalnego i zatoczenia miast.
nadmierne, to najlepszym sposobem ich

zmniejszenia jest stworzenie odpowiednich
bodcw pozwalajcych bezporednio ograniczy zakres tych zjawisk. Obnienie tempa
wzrostu caej produkcji spoecznej jest rozwizaniem bardzo kosztownym i zdecydowanie nieoptymalnym.
Niektre spord wymienionych trudnoci
mona by wyeliminowa, gdyby statystycy
i ekonomici potrafili opracowa bardziej
kompleksowy miernik dobrobytu, ktry obejmowaby dziaalno wpywajc na jako
ycia (np. uroki przyrody, czyste powietrze).
Dziaalnoci tego rodzaju nie uwzgldnia si,
jak dotd, przy obliczaniu PNB, mimo e daje
ona konsumentom oczywiste korzyci. Zarwno wyborcy, jak i obserwatorzy ycia politycznego oceniaj osignicia rzdu na podstawie porwna wynikw gospodarczych
z innymi krajami w wietle rejestrowanych
i publikowanych danych. Przyjcie bardziej
kompleksowego miernika wzrostu gospodarczego mogoby usun bd przynajmniej zagodzi wiele dylematw, przed jakimi staje
rzd, prbujc pogodzi realizacj wzrostu
gospodarczego mierzonego w dotychczasowy
To okrelenie nie oddaje w peni znaczenia angielskiego terminu principle of targeting (dosownie: zasada osigania celu), ktrego istot jest dobr
waciwych rodkw osigania tego celu oraz waciwe ich ukierunkowanie. Jest to jeden z aspektw
prakseologicznej zasady racjonalnego dziaania
(przyp. tum. Z.M.).
8
Koncepcja wzrostu zerowego nie rozrnia

produkcji obcionej dodatkowymi kosztami
spoecznymi i produkcji nie powodujcej tych
kosztw. Nie stwarza wic ona bodcw do
poszukiwania optymalnych rozwiza. Zasada
celowego dziaania* (ang. principle of targeting), jedna z podstawowych kategorii, jakimi posuguje si ekonomia dobrobytu (cz
III podrcznika), sugeruje, e z punktu widzenia efektywnoci lepiej jest oddziaywa na
okrelone zjawisko (problem) bezporednio,
anieli stosowa rozwizania porednie, ktre
wpywaj zakcajco na inne aspekty produkcji czy konsumpcji. Jeeli zatem w odczuciu spoecznym straty zwizane z zanieczyszczeniem i zniszczeniem rodowiska, przeludnieniem miast czy z narastajcym stresem s
Wzrost gospodarczy
346
sposb z podejmowaniem przedsiwzi

zmierzajcych do poprawy jakoci ycia.
Niemniej jednak, nawet przy najbardziej
adekwatnym mierniku, wybr podanego
tempa wzrostu gospodarczego pozostanie
kwesti normatywn, zalen od systemu wartoci osoby dokonujcej oceny. Przeznaczenie
zasobw na inwestycje zamiast na konsumpcj obojtnie jak definiowan i mierzon

prawie zawsze obnia biecy dobrobyt,
a prowadzi do jego wzrostu w przyszoci.
Preferencje czasowe w zaspokajaniu rnego
rodzaju potrzeb pozostan zawsze problemem
normatywnym.
_
p
Podsumowanie
1. Miernikiem wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost realnego PNB cakowitego
lub na 1 mieszkaca w cigu roku. W odniesieniu do dobrobytu spoecznego jest to
miernik wysoce niedoskonay.
2. Statystycznie ujmowany PNB nie uwzgldnia wartoci czasu wolnego, dbr i usug nie objtych wymian rynkow oraz dodatnich i ujemnych efektw zewntrznych, ktre rwnie
wywieraj istotny wpyw na jako ycia. Rnice w podziale dochodu sprawiaj, e PNB
na 1 mieszkaca jest bardzo niedoskonaym wskanikiem dobrobytu w porwnaniach midzynarodowych .
3. Wysokie tempo wzrostu PNB per capita (niezalenie od sposobu jego obliczania) wystpuje w krajach nazywanych dzisiaj rozwinitymi dopiero od ok. 200 lat. W innych krajach
trway wzrost gospodarczy rozpocz si jeszcze pniej.
4. Wzrost produkcji moe wynika ze zwikszania albo nakadw czynnikw wytwrczych,
tj. ziemi, pracy, kapitau i surowcw, albo produkcyjnoci (wydajnoci) tych czynnikw.
Jednym z najwaniejszych rde wzrostu wydajnoci jest postp techniczny.
5. Ograniczona poda czynnika wytwrczego, np. okrelonego surowca, nie uniemoliwia
dugookresowego wzrostu gospodarki. Wraz ze wzrostem rzadkoci czynnika zwiksza si
jego cena. To skania producentw do zastpowania danego czynnika innym, poszukiwania
nowych materiaw oraz metod wytwrczych oszczdzajcych rzadki czynnik.
6. Prosty neoklasyczny model wzrostu zakada, e produkcja, zasb kapitau i zasb pracy
wzrastaj w jednakowym tempie. Niezalenie od wyjciowych zasobw kapitau gospodarka zawsze zmierza ku takiej wanie ciece zrwnowaonego wzrostu.
7. Przedstawiony model wzrostu objania tempo wzrostu produkcji, ale nie tumaczy przyczyn
wzrostu wydajnoci pracy. Postp techniczny zwikszajcy techniczne uzbrojenie pracy
umoliwia cigy wzrost wydajnoci. Uwzgldnienie tego czynnika pozwala zbliy model
do rzeczywistoci.
8. Istnieje tendencja do wyrwnywania poziomw rozwoju gospodarczego rnych krajw. Jej
rdem jest wzgldna atwo, z jak kraje mniej rozwinite mog zwiksza techniczne
uzbrojenie pracy (przy jego niskim dotychczasowym poziomie), oraz moliwo transferu
zagranicznej techniki i zmniejszania luki technologicznej. Faktyczne tempo wdraania innowacji technicznych w tych krajach zaley jednak take od zdolnoci do przeamywania
oporu grup spoecznych zainteresowanych utrzymaniem status quo.
9. Polityka gospodarcza rzdu Margaret Thatcher doprowadzia do istotnego przyspieszenia
wzrostu gospodarczego w Wielkiej Brytanii, nawet po uwzgldnieniu takich niezalenych
czynnikw, jak wzrost zasobw kapitau i siy roboczej oraz nadrabianie opnie w dzie-
Makroekonomia
347
dinie technologii. Trudno jednak oceni, czy efektem tej polityki byo trwae przyspieszenie wzrostu gospodarki brytyjskiej.
10. W teoriach wzrostu endogenicznego przyjmuje si zaoenie o staych przychodach z akumulacji kapitau. Jeeli czna suma inwestycji w gospodarce nie podlega dziaaniu prawa
malejcych przychodw, to zwikszenie stopy oszczdnoci i inwestycji moe podnie
-dugookresowe tempo wzrostu wydajnoci pracy. Wystpowanie na szerok skal dodatnich
efektw zewntrznych zwizanych z inwestycjami w kapita ludzki i rzeczowy to dodatkowy argument przemawiajcy za interwencj pastwa, stymulujc rozwj owiaty i szkolnictwa oraz wspierajc rozbudow i modernizacj aparatu wytwrczego.
11. Jednake przyjmowane w tych teoriach zaoenie o wystpowaniu staych przychodw
z akumulacji kapitau nie zostao dotd udowodnione.
P
Podstawowe pojcia
Wzrost gospodarczy 312
Funkcja produkcji 315
Wiedza techniczna 317
Wynalazki 317
cieka wzrostu zrwnowaonego 321
Ekstensywna rozbudowa aparatu wytwrczego 322
Intensywna rozbudowa aparatu wytwrczego 322
Postp techniczny 324
Hipoteza konwergencji 326
Reszta Solowa 328
Wzrost endogeniczny 331
Wzrost zerowy 334
Zadania sprawdzajce
1. Wyjanij, na czym polega rnica midzy produkcj cakowit a produkcj na 1 mieszkaca.
Ktra z nich ronie szybciej? Uzasadnij swj osd. Czy jest tak we wszystkich krajach?
2. Wielka Brytania ma zbyt wielu naukowcw i zbyt mao inynierw. Jakie dane byyby ci potrzebne, aby stwierdzi, czy to zdanie jest prawdziwe? Czy mechanizm rynkowy gwarantuje,
e modzi ludzie wybior zawody najbardziej podane ze spoecznego punktu widzenia?
3. Podaj dwa przykady ujemnych efektw zewntrznych. Zaproponuj metody ich pomiaru.
Czy efekty te powinny by uwzgldnione w rachunku PNB? Czy jest to w ogle moliwe?
4. Jakie nowe zjawiska w gospodarce brytyjskiej w latach dziewidziesitych mogyby uzasadnia tez, e polityka gospodarcza okrelana mianem thatcheryzmu doprowadzia do
trwaego przyspieszenia wzrostu gospodarczego Wielkiej Brytanii?
5. Gdyby hipoteza konwergencji bya trafna, wwczas najubosze kraje Afryki dawno przezwyciyyby stagnacj". Czy pogld ten jest suszny? Jakie nowe elementy w teorii wzrostu
Wzrost gospodarczy
348
gospodarczego mog wyjani, dlaczego niektre kraje wci nie potrafi wyrwa si z zakltego krgu ubstwa?
6. Nie przejmujmy si zbytnio faktem, e zasoby niektrych surowcw mineralnych s ograniczone, bo przecie katastroficzne prognozy Malthusa okazay si mylne". Co sdzisz o tym
pogldzie i jego uzasadnieniu?
7. Czy to prawda, e wzrost gospodarczy sta si zjawiskiem wzgldnie trwaym i powszechnym dopiero w ostatnim stuleciu? Jak uzasadniby swoj odpowied?
8. Powszechne Wdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Zwikszenie wydatkw pastwa musi wpyn pozytywnie na wzrost gospodarczy,
b) Zwikszenie wydatkw pastwa musi wpyn negatywnie na wzrost gospodarczy, c) Poniewa zasoby produkcyjne wiata s ograniczone, wzrost gospodarczy prdzej czy pniej
si skoczy, d) Gdybymy wicej oszczdzali, wwczas nasza gospodarka na pewno rozwijaaby si szybciej.
ROZDZIA 31
Cykl koniunkturalny

Odrni tendencj wzrostu gospodarczego (trend) i cykliczne wahania wok trendu.
O Interpretowa teorie objaniajce przyczyny wystpowania cykli koniunkturalnych.
Oceni, czy cykliczne wahania koniunktury s rezultatem odchyle faktycznej produkcji od poziomu potencjalnego, czy te efektem waha samej produkcji potencjalnej.
O Zbada, czy wahania koniunktury w poszczeglnych krajach staj si coraz bardziej
skorelowane w miar postpw integracji gospodarczej.
O Zastosowa teoretyczn wiedz o cyklach koniunkturalnych w analizie aktualnych
zmian koniunktury w dowolnym kraju.
Po
gbokiej recesji lat 1990-1992 Wielka

Brytania wystpia z Europejskiego Mechanizmu Kursowego, obniya stopy procentowe
i pozwolia na znaczn deprecjacj funta.
Nowy minister Skarbu, Kenneth Ciark,
utrzymywa si na tym stanowisku przez cay
okres staej poprawy koniunktury. Premier
John Major odroczy wybory powszechne do
maja 1997 r. ostatniego moliwego terminu
w nadziei, e rosncy optymizm w nastrojach gospodarczych zapewni Partii Konserwatywnej zwycistwo wyborcze.
Ten epizod ilustruje bardziej zoone problemy, ktre zamierzamy rozpatrzy w tym
rozdziale. Pierwsze pytanie, na ktre musimy
odpowiedzie, brzmi: Czy zjawisko zwane
cyklem koniunkturalnym rzeczywicie istnieje?". Wiemy oczywicie, e produkcja wykazuje znaczne krtkookresowe wahania, ale cykliczno to nie tylko wystpowanie okreso
wych odchyle od trendu, lecz take pewna
ich regularno. Czy zjawisko to potwierdzaj
dane statystyczne? A jeeli tak, to jak mona
wyjani owe fluktuacje? Dlaczego oywienie
gospodarki po 1992 r. nie doprowadzio do
poprawy nastrojw i nie przyczynio si do
wzrostu popularnoci rzdu, tak jak to bywao
w przeszoci? Postaramy si odpowiedzie na
te wszystkie pytania.
Rozpatrzymy te midzynarodowe aspekty
cyklu. Czy cykl koniunkturalny w okrelonym
kraju moe mie cakiem inny przebieg ni
Makroekonomia
w krajach bdcych jego gwnymi partnerami

handlowymi? W czci V podrcznika przekonamy si, e stopie zalenoci od koniunktury
za granic to jeden z istotnych czynnikw decydujcych o tym, czy dany kraj zechce przystpi do ugrupowania integracyjnego i zgodzi
si na prowadzenie wsplnej polityki gospodarczej (np. na utworzenie unii walutowej).
350
31.1
Trend i cykl
W rzeczywistoci globalna produkcja spoeczna i wydajno pracy nie rosn rwnomiernie.
W niektrych latach zwikszaj si w bardzo
szybkim tempie, w innych natomiast malej.
Tendencja rozwojowa (trend) produkcji to
wygadzona cieka obrazujca rozwj produkcji w dugim okresie po wyeliminowaniu
krtkookresowych waha.
t
N
RYSUNEK ( 31.1
----Cykl koniunkturalny
Trend produkcji jest stale rosncy, poniewa zwiksza si potencja wytwrczy. Faktyczna wielko
produkcji waha si wok tego trendu. Punkt A pokazuje depresj dolny punkt zwrotny cyklu.
W punkcie B zacza si faza oywienia, ktra trwa
a do szczytu C grnego punktu zwrotnego cyklu. W punkcie C wystpuje boom. Po nim nastpuje recesja trwajca do kolejnej depresji w punkcie E,
gdzie zaczyna si nowy cykl. Midzy analogicznymi punktami zwrotnymi dwch kolejnych cykli, np.
midzy A i E, upywa ok. 5 lat.
Cyklem koniunkturalnym nazywamy krtkookresowe odchylenia produkcji od jej

trendu.
V___________________________________________ J
Czas
Rysunek 31.1. przedstawia

schemat przev ________________________________________________
J
biegu cyklu koniunkturalnego. Ciesz lini
bd nawet
oznaczono wzrostowy trendtrend
produkcji,
nato-spada. Punkt E oznacza dno
miast lini grubsz odchylenia
cyklu (depresj),
faktycznejpo czym koniunktura si powielkoci produkcji od trendu.
prawia
Punkt(nastpuje
A ozna- oywienie) i zaczyna si
cza depresj lub inaczej nowy
kryzys
cykl. Najszybszy
(ang.
wzrost produkcji wyslump) dolny punkt zwrotny
stpuje wic
cyklu wkofazie oywienia, a najwolniejniunkturalnego. W punkcie
szy Bwzrost
gospodarka
(bd nawet spadek) w fazie re2
znajduje si w fazie zwanejcesji
oywieniem
.
(ang.
recovery). W miar poprawy koniunktury
wielko produkcji przekracza
lini trendu,
2
Powysza klasyfikacja faz cyklu nie jest jedyna,
osigajc punkt C, ktry nazywamy rozkwitem
niektre jednak oznaczenia i nazwy s niecise. Po(ang. boom). Nastpnie gospodarka
wchodzi
prawa rozpoczyna si ju w punkcie A i koczy si
w faz recesji (ang. recession),
w
ktrej
pro- B (w miejscu przecicia linii
nieco powyej punktu
dukcja wzrasta w tempie wolniejszym
ni
faktycznej produkcji z trendem), po czym nastpuje
waciwe oywienie koniunktury. Rozkwitem lub

boomem nazywa
si zwykle szczytow cz eksOkrelenie cykl handlowy dotyczyo
nie tylko
handlu midzynarodowego. W pansji.
czasach Granice
wiktoria-midzy popraw, oywieniem
rozkwitem wszelk
s do umowne. Bezsporne i jednoskich handlem" (ang. trade) i nazywano
znaczne
s jedynie cezury midzy zwykow i znidziaalno gospodarcz, a zwaszcza
przemysow.
1
Faktyczna wielko produkcji waha si

wok tego hipotetycznego trendu. Ekonomici brytyjscy nazywali niegdy te wahania cyklem handlowym (ang. trade cycle). Obecnie
powszechnie stosowanym okreleniem jest
termin przyjty w literaturze amerykaskiej:
cykl koniunkturalny (ang. business cycle)1.
Cykl koniunkturalny
351
Rysunek 31.2 przedstawia roczne tempo

wzrostu realnego PKB w Wielkiej Brytanii
i wielkoci produkcji na 1 zatrudnionego w latach 1970-1999 (w cenach staych). Dynamika produkcji i wydajnoci pracy bya najwysza w latach 1973, 1983 i 1986-1988, a najnisza w latach 1974-1975, 1980-1981
i 1990-1992. Z rysunku mona wycign
trzy wnioski. Po pierwsze, wzrost produkcji
i wydajnoci pracy w krtkim okresie nie
przebiega bynajmniej rwnomiernie. Po drugie, jakkolwiek gospodarka nie wykazuje idealnie regularnych cykli, to jednak mona si
dopatrzy nastpujcych po sobie faz kryzysu,
oywienia, rozkwitu i recesji, tworzcych cykl
trwajcy ok. 4-5 lat. Po trzecie, w krtkim
okresie wystpuje do cisa zaleno midzy zmianami produkcji cakowitej a zmianami wydajnoci pracy. Fakty te postaramy si
dokadnie wyjani w dalszej czci niniejszego rozdziau.
W kadym szeregu czasowym mona wyodrbni trend oraz wahania wok tego trendu. Na pocztek zamy, e potencjalna produkcja ronie wedug gadkiej cieki trendu.
Nieco pniej zastanowimy si, czy produkcja
potencjalna take nie wykazuje znacznych
krtkookresowych waha. Tymczasem przyjmiemy, e odchylenia faktycznej wielkoci
produkcji od trendu wyraaj rnic midzy
rzeczywistym poziomem globalnego popytu
i produkcji a ich poziomem potencjalnym,
odpowiadajcym stanowi penego zatrudnienia. Chocia z rysunku 31.2 wynika, e cykle
nie przebiegaj cakiem regularnie pod
wzgldem zarwno dugoci, jak i skali zmian
wielkoci produkcji midzy dnem i szczytem
kow faz cyklu, tj. dolny punkt zwrotny A (dno)
i grny punkt zwrotny C (szczyt). Tych punktw
zwrotnych nie naley myli z fazami; kada z faz
jest procesem, nie za chwilowym stanem, a wic
odpowiada jej musi na wykresie pewien odcinek.
Nazywanie szczytu rozkwitem, a dna kryzysem lub
depresj jest co najmniej niecise. Zarwno w tekcie, jak i w opisie rysunku nie zosta objaniony
punkt D iprzyp. tum. Z.M.).
RYSUNEK
Wzrost produkcji i wydajnoci pracy

w Wielkiej Brytanii w latach 1970-1999
(% rocznie)
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
Lata
to jednak dane statystyczne ujawniaj zbyt

du regularno waha, aby mona byo
uzna je za czysty przypadek. Co jest powodem wystpowania cykli koniunkturalnych?
Rozwaalimy wczeniej czynniki ksztatujce cakowity popyt. Dwigni wzrostu popytu globalnego w krtkim okresie moe by
np. wzrost eksportu, wzrost wydatkw pastwa lub obnienie stopy procentowej. Natomiast podwyka podatkw, spadek popytu na
eksport czy obnienie si oczekiwanych przez
przedsibiorstwa zyskw wszystko to
moe doprowadzi do zmniejszenia globalnego popytu. Mona by po prostu powiedzie,
e to wanie czynniki okrelajce wielko
cznego popytu podlegaj krtkookresowym
wahaniom, a obserwowane przez nas wahania
produkcji s tylko odbiciem tego zjawiska.
Jednak nie powinnimy upatrywa w tym
stwierdzeniu wyjanienia cyklu koniunkturalnego, gdy nic nie mwi ono o przyczynach
do regularnych waha czynnikw, od ktrych zaley popyt globalny.
31.2
Makroekonomia
352
Jednym z moliwych objanie, ktre pretenduj do rangi teorii, jest koncepcja politycznego cyklu koniunkturalnego. Rozumowanie jest tu proste. Przypumy, e wyborcy
maj krtk pami i pozostaj pod silnym
wpywem stanu koniunktury w okresie bezporednio poprzedzajcym wybory. Zamy
take, e rzd potrafi w krtkim okresie
wpywa na wielko globalnego popytu za
pomoc narzdzi polityki pieninej i fiskalnej. Aby zwikszy szanse utrzymania si
przy wadzy w nastpnych wyborach, rzd
ten na pocztku stosuje restrykcyjn polityk
pienin i fiskaln, doprowadzajc tym gospodark do kryzysu, a nastpnie, bezporednio przed nowymi wyborami, podejmuje ekspansywn polityk pienin oraz fiskaln,
ktra wywouje oywienie gospodarcze. Poniewa w trakcie kryzysu narosy w gospodarce rezerwy produkcyjne, moliwy staje si
wzrost produkcji w tempie znacznie szybszym od dugookresowego trendu. Wyborcy
sdz, e rzd opanowa samoistny kryzys
i w zwizku z tym udzielaj mu poparcia na
nastpn kadencj.
Polityczny cykl koniunkturalny wynika ze
zmian polityki gospodarczej w okresie midzy kolejnymi wyborami.
czynnikw mog by wahania eksportu netto.

Wiadomo, e fluktuacje importu s uwarunkowane wahaniami produkcji krajowej, wahania
eksportu za s nade wszystko pochodn cyklicznych zmian koniunktury za granic. Handel midzynarodowy moe by wanym kanaem przenoszenia cykli z jednych krajw do
innych, ale dla wyjanienia przyczyn cyklicznoci potrzebna jest teoria odwoujca si do
czynnikw wewntrznych.
Pojcie cyklu sugeruje istnienie opnie
czasowych w procesie dostosowa. Jeeli gospodarka reagowaaby natychmiast na kady
wstrzs, to w obrazie aktywnoci gospodarczej wystpowayby skokowe zmiany w gr
i w d, a nie powtarzajce si na przemian
okresy recesji i oywienia. Skoro teoria cyklu
koniunkturalnego musi odwoywa si do waha popytu wewntrznego konsumpcyjnego bd inwestycyjnego, to wydaje si, e bardziej wiarygodn przyczyn s wydatki inwestycyjne. O ile konsumenci mog szybko
dostosowywa swoje wydatki do zmieniajcych si dochodw, o tyle zmiany w wydatkach inwestycyjnych wymagaj duszego
czasu. Przedsibiorstwa nie angauj si pochopnie w due i nieodwracalne przedsiwzicia inwestycyjne, a nowe fabryki nie powstaj
z dnia na dzie. Dlatego skupimy uwag na
inwestycjach jako najbardziej prawdopodobnym rdle cykli koniunkturalnych.
Teoria ta daje pewne wyjanienie przyczyn

waha aktywnoci gospodarczej, a take odpoModel mnonika-akceleratora
wiada na pytanie, dlaczego cykl koniunkturalny trwa ok. 5 lat w Wielkiej Brytanii Model mnonika-akceleratora opisuje skutki
i w krajach o podobnych systemach politycz- i przyczyny zmian wydatkw inwestycyjnych.
nych jest to wanie okres midzy kolejnymi Skutki s oczywiste. W najprostszej wersji
wyborami. Koncepcja ta zawiera pewne ziarno
prawdy. Jednake zakada ona, e wyborcy s
na tyle naiwni, i nie s w stanie odczyta intencji rzdu. Nie zawsze jednak wyborcy bywaj tak krtkowzroczni. Na przykad,
w 1997 r. rzd Johna Majora przegra wybory,
mimo e gospodarka brytyjska w tym czasie
rozwijaa si bardzo dynamicznie. Wyborcy
uznali, e laburzyci poradz sobie jeszcze
lepiej.
Teorie
cyklu koniunkturalnego
Jeeli przyczyn cykli koniunkturalnych nie
s zmiany polityki gospodarczej, to powstaje
pytanie, ktre skadniki popytu globalnego s
rdem cyklicznoci. Jednym z wanych
Cykl koniunkturalny
353
modelu keynesowskiego wzrost inwestycji

prowadzi w krtkim okresie do jeszcze wikszego wzrostu dochodu oraz produkcji. Wydatki inwestycyjne zwikszaj oglny poziom
popytu nie tylko bezporednio, lecz take
zwikszajc dochody pobudzaj porednio popyt konsumpcyjny. W rozdziaach 21
i 22 nazwalimy ten mechanizm mnonikiem.
Co jest przyczyn zmian skali wydatkw
inwestycyjnych? Przedsibiorstwa inwestuj
wtedy, kiedy posiadane zasoby kapitau rzeczowego spadaj poniej podanego poziomu. Kiedy utrzymywane przez przedsibiorstwa zasoby kapitau maj optymalne rozmiary, kracowy koszt powikszenia zasobu
kapitau o jednostk jest rwny korzyci kracowej z tej dodatkowej jednostki kapitau, korzyci mierzonej wartoci zaktualizowan
oczekiwanych w przyszoci zyskw operacyjnych w caym okresie eksploatacji tego dodatkowego kapitau. Tak okrelona korzy
moe si zwikszy w wyniku albo obniki
stopy procentowej, wedug ktrej dyskontuje
si warto strumienia oczekiwanych zyskw,
albo wzrostu spodziewanych w przyszoci
zyskw.
W poprzednich rozdziaach skupialimy
uwag na roli, jak w ksztatowaniu popytu
inwestycyjnego odgrywaj zmiany stopy procentowej. Z kolei w rozdziale 28 nauczylimy
si analizowa gospodark, w ktrej wystpuje inflacja, i stwierdzilimy, e zmiany tempa
inflacji s gwn przyczyn zmian nominalnej stopy procentowej. Realna wysoko stopy
procentowej zmienia si w rzeczywistoci nieznacznie. Najprostszym sposobem obliczenia
obecnej wartoci nowych dbr kapitaowych
jest oszacowanie spodziewanej realnej wielkoci zyskw operacyjnych (przez wyraenie
przyszych zyskw w cenach staych), a nastpnie zdyskontowanie ich za pomoc realnej
stopy procentowej3, std te w praktyce waha
W rozdziale 14 (Mikroekonomia) wykazalimy,

e przy dyskontowaniu wedug nominalnej stopy
procentowej (ktra jest wysoka wwczas, gdy
J
w przyszoci jest spodziewana inflacja) trzeba jednoczenie wzi pod uwag fakt, e inflacja zwikszy nominaln warto przyszych zyskw.
Makroekonomia
nia stopy procentowej nie mog by najwaniejsz przyczyn zmian wydatkw inwestycyjnych. Jest niemal pewne, e waniejszym
czynnikiem s zmiany oczekiwa co do wysokoci przyszych zyskw. Przy stosunkowo
powolnych zmianach realnej stopy procentowej i pac realnych gwnym czynnikiem
okrelajcym zmieniajce si w krtkim okresie oczekiwania co do przyszych zyskw s
oceny przyszych rozmiarw sprzeday i wolumenu produkcji. Przy innych czynnikach nie
zmienionych, im wiksza oczekiwana w przyszoci produkcja, tym wysze bd oczekiwane z niej zyski, a zatem wiksze korzyci
z dodatkowych nakadw inwestycyjnych.
Takie wnioski wynikaj z teoretycznego modelu inwestycji, ktry okrelamy mianem akceleratora.
Model akceleratora (znany take pod nazw
zasady przyspieszenia przyp. tum. Z.M.)
zakada, e przedsibiorstwa oceniaj przysz wielko produkcji i zyskw poprzez
ekstrapolacj
dotychczasowego
wzrostu
produkcji. Wzrost produkcji w staym tempie prowadzi do niezmiennego poziomu inwestycji i staego tempa wzrostu podanego majtku produkcyjnego. Dla zwikszenia
zamierzonych inwestycji konieczny jest
przyspieszony wzrost produkcji.
Model akceleratora jest oczywicie tylko
pewnym poytecznym uproszczeniem. Kompletny model inwestycji musiaby uwzgldni
zarwno wpyw zmieniajcego si poziomu
produkcji (i innych czynnikw) na oczekiwan wielko przyszych zyskw i planowane
rozmiary zainwestowanego kapitau, jak i rol
zmian stopy procentowej jako czynnika modyfikujcego warto zaktualizowan oczekiwanych w przyszoci zyskw i ksztatujcego
tym samym bodce do inwestowania ju dzi.
TABLICA [ 31.1
Model mnonika-akceleratora
Okres t
Inwestycje /,
Przyrost produkcji
w poprzednim okresie
f= 1
t=2
f= 3
t=4
t=5
t=6
t=l
f,= 8
f= 9
0
0
20
20
.0
-20
-20
0'
20
Produkcja Yt
10
10
20
20
10
0
.0,
10
20
V _______________________________________________ . _____________________________ , ________ ,

________________________________________________ J
Jednak, jak potwierdzaj to analizy empiryczne, model akceleratora jest uproszczeniem

uytecznym.
To, jak konkretnie reaguj przedsibiorstwa na zmiany wielkoci produkcji, zaley od
dwu okolicznoci: po pierwsze, od tego, czy
wierz one, e wzrost produkcji utrzyma si
take w przyszoci; po drugie, od tego, jak
wysokie s koszty szybkiego dostosowania
planw inwestycyjnych, zainstalowania nowego wyposaenia i wprowadzenia nowych technologii. Im kosztowniejsze s takie szybkie
dostosowania, tym wicej przedsibiorstw bdzie skania si ku rozoeniu inwestycji na
duszy okres.
Pokaemy obecnie, jak dziaanie mechanizmu mnonika-akceleratora moe wywoywa
cykle koniunkturalne. W tablicy 31.1 wprowadzamy dwa szczeglne zaoenia, chocia caa
argumentacja pozostaje w mocy take w bardziej oglnych przypadkach. Po pierwsze, zakadamy, e mnonik przyjmuje warto 2.
Kada dodatkowa jednostka inwestycji zwiksza dochody i produkcj o 2 jednostki. Po drugie, przyjmujemy, e biece inwestycje reaguj na zmiany produkcji w poprzednim
okresie. Oznacza to, e jeeli w poprzednim
okresie dochd wzrs o 2 jednostki, to obecnie przedsibiorstwa zwiksz inwestycje
o 1 jednostk4. W punkcie wyjcia gospodarka
znajduje si w stanie rwnowagi przy produkcji Y, rwnej 100. Przyjmujemy, e w poprzednim okresie produkcja ksztatowaa si
na tym samym poziomie, tzn. e przyrost produkcji jest zerowy. Inwestycje /, wynosz 10,
tzn. tyle, ile potrzeba do wyrwnania ubytkw
Makroekonomia
To zaoenie w istocie rzeczy odbiega od prostej

formuy akceleratora, w ktrej zmiany wielkoci
produkcji okrelaj poziom inwestycji netto, a nie
przyrost inwestycji brutto. W rezultacie cay przykad staje si mao przejrzysty. Czytelnikowi radzimy, aby wzorem innych podrcznikw uzupeni tablic 31.1 o dwie pomocnicze kolumny, wprowadzajc niezmienny strumie inwestycji restytucyjnych
na zaoonym poziomie 10 oraz zmieniajcy si
strumie inwestycji netto, ktrych wielko, a nie
przyrost, jest odpowiedzi na zmiany produkcji
w okresie poprzednim. Zakadamy przy tym, e
efektem przyrostu produkcji w poprzednim okresie
0 2 jednostki s obecnie inwestycje netto rwne
1 jednostce. Nastpnie naley zsumowa te dwa
skadniki inwestycji. Nie zmieni to wielkoci inwestycji I p ktre przedstawiono w tablicy, a znakomicie
uatwi zrozumienie przykadu iprzyp. tum. Z.M.).
4
355
100
120
140
140
120
100
100
120
140
w aparacie wytwrczym, wynikajcych ze zuycia, i utrzymania go w nienaruszonym

stanie.
Zamy, e w okresie 2 jaki skadnik
cznego popytu wzrasta o 20 jednostek. Produkcja ronie ze 100 do 120. Poniewa zaoylimy, e zwikszenie produkcji w poprzednim okresie o 2 jednostki prowadzi do zwikszenia biecych inwestycji o 1 jednostk,
dlatego w okresie 3 mamy w tablicy wzrost
inwestycji o 10 jednostek, bdcy odpowiedzi na wzrost produkcji w okresie poprzednim o 20 jednostek. Jeeli zaoona warto
mnonika wynosi 2, to wzrost inwestycji
w okresie 3 o 10 jednostek prowadzi do wzrostu produkcji o 20 jednostek, ze 120 do 140.
W okresie 4 inwestycje utrzymuj si na
poziomie 20, poniewa przyrost produkcji
w poprzednim okresie wynis 20. Tym samym produkcja w okresie 4 pozostaje na poziomie 140. W okresie 5 inwestycje wracaj
do pocztkowego poziomu 10, gdy w okresie
poprzednim nie byo zmiany wielkoci produkcji. Spadek inwestycji o 10 jednostek powoduje poprzez efekt mnonikowy zmniejszenie produkcji o 20 jednostek. To z kolei wywouje w okresie 6 dalszy spadek inwestycji
o 10 jednostek i dalszy spadek produkcji
o 20 jednostek. Poniewa jednak tempo
zmian produkcji nie ulega przyspieszeniu, inwestycje w okresie 7 utrzymuj si na tym samym poziomie co w okresie 6, std rwnie
produkcja w okresie 7 stabilizuje si na poziomie 100. Stabilizacja wielkoci produkcji
w okresie 7 powoduje, e inwestycje w okresie 8 powracaj znowu do poziomu 10,
a mnonik sprawia, e produkcja wzrasta do
120. W okresie 9 inwestycje rosn z 10 do 20
jednostek ze wzgldu na wzrost produkcji
w okresie poprzednim o 20 jednostek. Tym
samym zaczyna si nowy cykl.
Model
chanizm
n
mnonika-akceleratora
cykli
koniunkturalnych
wspzalenoci
popytu
Ten prosty model nie jest penym modelem cyklu koniunkturalnego. Skoro produkcja
podlega wahaniom cyklicznym, to czy przedsibiorstwa bd opieray swoje oczekiwania
co do przyszych zyskw na ekstrapolacji dotychczasowego wzrostu produkcji? Przedsibiorstwa, podobnie jak poszczeglni ekonomici, z pewnoci zaczn liczy si z faktem
istnienia cyklu koniunkturalnego, a w im
mniejszym stopniu ich decyzje inwestycyjne
bd reakcj na zmiany produkcji w przeszoci, tym mniejsza bdzie amplituda waha.
Niemniej jednak ten prosty model uwiadamia
nam fakt, ktry mona wydedukowa take
z bardziej realistycznych modeli, a mianowicie, e jeeli gospodarka reaguje ociale na
bodce, to przypomina swoim zachowaniem
wielki tankowiec znajdujcy si na penym
morzu. Wprawienie go w ruch, jak te wyhamowanie zajmuj duo czasu. Jeeli hamulce
nie zostan wczone odpowiednio wczenie,
jeszcze przed osigniciem zamierzonej wielkoci aparatu wytwrczego, to jest wysoce
prawdopodobne, e gospodarka nie osignie
podanego stanu. Trzeba bdzie zawrci
i sprbowa jeszcze raz.
Szczyt i dno. W modelu mnonika-akceleratora cykle mog wystpowa take wtedy, kiedy nie istniej adne fizyczne ograniczenia
skali waha. Cykliczno bdzie jednak jeszcze bardziej prawdopodobna, gdy uwzgldnimy ograniczenia podaowe i popytowe. Globalna poda wyznacza w praktyce grny punkt
zwrotny, czyli szczyt cyklu. Wprawdzie mona
objania
medynamiczkonsumpcyj-
nego i inwestycyjnego.
Zgodnie z modelem mnonika-akceleratora warunkiem cigego wzrostu inwestycji

jest przyspieszony wzrost produkcji. W tablicy 31.1 warunek ten nie jest speniony. Gdy
tylko przyrost produkcji stabilizuje si na poziomie 20, inwestycje take stabilizuj si na
poziomie 20. W nastpnym za okresie inwestycje musz si obniy, poniewa zmniejszy
si przyrost produkcji. Gospodarka wchodzi
w okres recesji, ale gdy tylko tempo spadku
produkcji ulegnie zwolnieniu, inwestycje zaczynaj znowu rosn.
Cykl koniunkturalny
356
zrzez jaki czas sprosta wysokiemu popytowi

zrzez prac w nadgodzinach lub zmniejszenie
zapasu wyrobw gotowych, ale nie mona
zwiksza produkcji w nieskoczono. Sam
:rri fakt hamuje wzrost, w miar jak gospodaruj wchodzi w faz rozkwitu. Po nadmiernym
siku gospodarka odbija si jakby od puar i i rozpoczyna ruch w d. Tu z kolei wystpuje dolny punkt zwrotny, czyli dno cyklu, wyznaczone przez poziom, do ktrego moe obrziy si popyt. Inwestycje brutto, cznie
z inwestycjami odtworzeniowymi, nie mog
w istocie spa poniej zera, chyba e dmontre si maszyny i sprzedaje za granic. Dlatespadek inwestycji, jakkolwiek moe stanowi wany element recesji gospodarczej, nie
moe trwa wiecznie, bez wzgldu na to, jak
:umaczymy zachowanie inwestorw.
Wahania poziomu zapasw

Dotychczas bralimy pod uwag inwestycje
w kapita trway. Obecnie rozpatrzymy inwestycje w zapasy, bdce czci kapitau obro:owego. Przedsibiorstwa trzymaj zapasy
:owarw, mimo e wie si to z pewnymi
kosztami, a mianowicie z odsetkami obciaacymi fundusze, ktre zostay zamroone
w nie sprzedanej jeszcze produkcji. Jakie korzyci daje zatem utrzymywanie zapasw?
Gdyby dao si natychmiast zmieni wielko
produkcji, nie ponoszc przy tym adnych
kosztw, to mona by zawsze zaspokaja
zgaszany popyt przez regulowanie poziomu
riecej produkcji. Utrzymywanie zapasw
ma sens wanie dlatego, e szybkie dostosowanie wielkoci produkcji jest drogie. Zwik>zenie produkcji moe oznacza konieczno
duych wypat za godziny nadliczbowe oraz
wysokie koszty angaowania dodatkowych
pracownikw. Ograniczanie produkcji z kolei
moe pocign za sob wysokie koszty przestojw i odpraw pracownikw. Utrzymywanie
zapasw pozwala przedsibiorstwom zaspokoi zmieniajcy si w krtkim okresie popyt
bez ponoszenia kosztw zwizanych z krtkozkresowymi wahaniami poziomu produkcji.
Zastanwmy si, jak przedsibiorstwa reaguj na spadek globalnego popytu. Wyjanilimy wczeniej, e pace nie dostosowuj si
w peni i natychmiast, co pozwolioby przedsibiorstwom obniy ceny i pobudzi w ten
sposb popyt, tak aby wyeliminowa krtkookresowe wahania wielkoci zapotrzebowania
na ich produkty. Poniewa dostosowanie rozmiarw produkcji jest jednak kosztowne,
przedsibiorstwa nie obniaj natychmiast
znacznie produkcji i nie zwalniaj masowo
Makroekonomia
pracownikw. W krtkim okresie podejmuj

takie dziaania dostosowawcze, ktre s najtasze. Eliminuj wic godziny nadliczbowe,
a nawet przechodz na skrcony czas pracy.
Jeeli popyt obniy si znacznie, to przedsibiorstwa nadal bd produkowa wicej, ni
mog sprzeda. Gromadz wic zapasy nie
sprzedanych wyrobw gotowych.
Jeeli popyt globalny pozostaje nadal niski, to przedsibiorstwa zmniejszaj stopniowo zatrudnienie czciowo przez naturalne
ubytki, a czciowo poprzez zwolnienia, gdy
taniej jest pozby si czci pracownikw, ni
paci odsetki od coraz wikszego kapitau zamroonego w zapasach. Poniewa w miar
wzrostu bezrobocia stopniowo spadaj pace,
powstaje moliwo obniki cen, ronie wic
realna poda pienidza, obnia si stopa procentowa i w rezultacie popyt cakowity zaczyna ponownie wzrasta. Jednake przedsibiorstwa nadal utrzymuj cay ten nadmiar zapasw, ktry zgromadziy od pocztku recesji.
Mog je wyprzeda i wrci do stanu dugookresowej rwnowagi tylko poprzez zwikszanie produkcji w tempie wolniejszym od
tempa wzrostu popytu globalnego.
Dlatego spadkowi popytu globalnego bdzie towarzyszyo stopniowe zmniejszanie
produkcji. Natomiast gdy popyt globalny zacznie ponownie wzrasta, produkcja bdzie
rosa, ale wolniej dopki nie zostan
upynnione zapasy a do momentu, w ktrym osignie ona ponownie poziom odpowiadajcy penemu wykorzystaniu czynnikw
wytwrczych. Zmiany stanu zapasw pomagaj wic zrozumie przyczyny powolnego
357
tempa zmian zachodzcych w gospodarce;

Nie wszyscy jednak ekonomici podzielaj
wyjaniaj one, dlaczego iaza oywienia bdz
nasz punkt widzenia na sposb fernkcjonw aMoemy teraz objani zmiany wydajnoci nurt we wspczesnej ekonomii, zwany now
pracy pokazane na rysunku 31.2. Rysunek ten szko
klasyczne,
pod
intelektualnym
przywskazuje, e wielko produkcji na 1 zatrud- wdztwem Roberta Lucasa, profesora uniwernionego ronie w czasie oywienia, a spada sytetu w Chicago. Wprawdzie rne szkoy
w okresie recesji. Innymi sowy, produkcja mylenia w makroekonomii zostan omwiodostosowuje si szybciej do nowej sytuacji ni ne szerzej w nastpnym rozdziale, ale ju tezatrudnienie. Tego wanie naleao si spo- raz powinnimy wskaza na jedn implikacj
dziewa po naszej analizie procesu dostoso- stanowiska zwanego now szko klasyczn.
Jednym z podstawowych zaoe tej szkowa. Spadek popytu jest pocztkowo kompeny
jest twierdzenie, e wszystkie rynki niemal
sowany przez skracanie czasu pracy i zwiknatychmiast
samoistnie dochodz do rwnoszanie zapasw. Przy skrconym czasie pracy
wagi.
W
rezultacie
produkcja niemal zawsze
produkcja na 1 zatrudnionego spada. Dopiero
wwczas, gdy recesja pogbia si, przedsi- ksztatuje si na poziomie odpowiadajcym
zatrudnieniu
czynnikw
wytwrbiorstwa podejmuj bardziej kosztown opera- penemu
5
cj zwalniania czci pracownikw i powraca- czych .
j do normalnego czasu pracy. Odwrotnie wyglda sytuacja w okresie rozkwitu, kiedy
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego obprodukcja jest wysoka, wzrasta liczba prze- jania cykle koniunkturalne jako wahania
pracowanych nadgodzin, a wydajno pracy samej produkcji potencjalnej.
w przeliczeniu na 1 pracownika osiga szczytowy poziom.
jako jednostka, ktra swoje obecne i przysze
decyzje dotyczce poday pracy oraz popytu
31.3
zgaszanego na dobra i usugi opiera na okrelonym planie, skonstruowanym w taki spoKoncepcja realnego cyklu
sb, aby w skali caego ycia zbilansowa zakoniunkturalnego
mierzone wydatki z sum oczekiwanych dochodw, powikszon o zasoby wyjciowe.
Dotychczas utrzymywalimy, e cykle koniunkturalne odzwierciedlaj wahania popytu 3 Bardzo przystpnym wprowadzeniem do tych zaw sytuacji, gdy proces dostosowa produkcji, gadnie jest dyskusja midzy Charlesem Plosserem
zatrudnienia i pac w krtkim okresie przebie- i Gregiem Mankiwem na amach czasopisma Jourga powoli. Takie objanienie cyklu koniunktu- nal of Economic Perspectives" 1989, Summer.
ralnego jest w peni zgodne zwaszcza z nasz
wczeniejsz analiz powolnych dostosowa
pac w krtkim okresie. Pogld, e produkcja
faktyczna wykazuje wahania wok trendu potencjalnej produkcji, dobrze pasuje do naszej
interpretacji
procesw
dostosowawczych
przedstawionej w rozdziaach 25 i 26. Interpretacj t mona zwile okreli jako keynesowsk w odniesieniu do krtkiego okresu, ale
klasyczn bd monetarystyczn w odniesieniu do okresu dugiego.
Zwolennicy tej koncepcji uwaaj, e caa
makroekonomia jest zasadniczo teori dynamiki gospodarczej, a takie jej elementy, jak funkcja konsumpcji czy nawet model 1S-LM, s
zbyt uproszczone i w praktyce nieprzydatne.
Teorie objaniajce zachowania przedsibiorstw i gospodarstw domowych powinny
wychodzi z mikroekonomicznej analizy wyborw midzyokresowych, czcej teraniejszo z przyszoci. Przy takim podejciu np.
gospodarstwo domowe bdzie traktowane
Makroekonomia
Takie wanie indywidualne plany naleaoby

nastpnie zagregowa w celu okrelenia oglnej sumy wydatkw konsumpcyjnych ludnoci oraz oglnej poday pracy. Podobne, rwnie skomplikowane podejcie powinno si stosowa w analizie decyzji inwestycyjnych
przedsibiorstw.
Jedn z konsekwencji tego podejcia jest
to, e eliminuje ono potrzeb odrbnego analizowania poday i popytu. Jeeli poda pracy
i popyt konsumpcyjny s nierozdzielnymi elementami tej samej decyzji konsumenta, to
czynniki skaniajce go do zwikszenia lub
zmniejszenia zgaszanego na rynku popytu
bd zarazem modyfikoway wielko oferowanej przez niego poday.
Z tego wzgldu autorzy teorii realnego cyklu koniunkturalnego zajmuj si po prostu
analiz zmian faktycznej produkcji, ktrej
wielko odzwierciedla zarwno poda, jak
i popyt. Zakadaj przy tym, e faktyczna produkcja rwna si potencjalnej. W tym ujciu
gospodarka podlega nieustannie rnym szokom (przeomowe
wynalazki
techniczne,
zmiany w polityce gospodarczej pastwa itd.),
czyli zakceniom, ktre powoduj korekt
owych planw i uruchamiaj procesy dostosowawcze w kierunku nowej rwnowagi, przyjmujce posta cyklu koniunkturalnego.
Zanim podamy przykad ilustrujcy zastosowanie tej teorii, powinnimy wyjani, dlaczego podejcie to nazywa si koncepcj realnego cyklu koniunkturalnego. W rozdziale 26
ustalilimy, e w modelu klasycznym zmiany
nominalnej poday pienidza wpywaj tylko
na inne zmienne nominalne, takie jak ceny
oraz pace (a jak wynika z rozdziau 29, rwnie na nominalny kurs walutowy), natomiast
nie wywieraj adnego wpywu na zmienne
realne.
Poniewa teoria realnego cyklu koniunkturalnego nawizuje do modelu klasycznego, zakada ona, e rdem cykli koniunkturalnych
musz by szoki o charakterze realnym. W
przeciwiestwie do tego, ekonomia keynesowska przyjmuje, e poniewa dostosowania pac
nominalnych i cen przebiegaj powoli, zmiany
wielkoci nominalnych (np. poday pienidza)
wywouj rwnie istotne efekty realne.
Przedstawimy teraz przykad ilustrujcy
zastosowanie koncepcji realnego cyklu koniunkturalnego w analizie.
nowagi z agodnymi i powolnymi zmianami

produkcji globalnej w trakcie cyklu koniunkturalnego. Substytucja midzyokresowa oznacza dokonywanie wyborw co do sekwencji
okrelonych dziaa w czasie, czyli odraczanie bd przyspieszanie decyzji wynikajcych
z dugookresowych planw gospodarstw domowych oraz przedsibiorstw. Takie zachowania mog wywoa utrzymujce si przez pewien czas efekty, ktre ukadaj si ostatecznie w fale zwane cyklem koniunkturalnym.
Wyobramy sobie, e ktrej nocy zjawia
si u nas dobry din Nintendo, za ktrego
spraw nazajutrz okazuje si, e nasza wydajno wzrosa dwukrotnie. Jednak cud trwa tylko rok. Dobrze wiemy, e po roku nasza wydajno powrci do normy. Mamy do czynienia z przejciowym szokiem dotykajcym
wydajnoci pracy, swego rodzaju byskiem
technologicznym. Co powinnimy w tej sytuacji uczyni?
Dziki nocnej wizycie dina Nintendo stalimy si nagle znacznie bogatsi. Cieszymy
si oczywicie z tego zdarzenia. Jedna z moliwych reakcji moe polega na tym, e zachowujemy si tak, jak gdyby nic szczeglnego si nie zdarzyo: pracujemy i inwestujemy
tyle samo co poprzednio. W tym przypadku,
dziki wyszej
wydajnoci,
wytworzymy
w danym roku dodatkow produkcj, ale cakowicie j przejemy w cigu tego samego roku. Przyrost uytecznoci z setnej butelki
szampana bdzie niewielki, a wypijajc j, nie
zostawimy nic na przyszo. Nie jest to wic
waciwa droga.
Substytucja midzyokresowa:
klucz do trwaoci zmian
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego musi
powiza zjawisko szybkich dostosowa rynkowych prowadzcych do przywrcenia rw-
Makroekonomia
359
By moe, wykorzystujc maksymalnie

szans, jak daje nam nadzwyczajna wydajno, naleaoby zdoby si na krtkotrway
zryw, pracujc wicej ni poprzednio? Nie, takie rozwizanie zaostrzyoby tylko problem,
przed ktrym ju stanlimy. Mielibymy
jeszcze wicej szampana na dzi, ale adnych
dodatkowych zasobw odoonych na przyszo. W rzeczywistoci, poniewa czas wolny jest rodzajem luksusu, a nam obecnie wiedzie si lepiej, prawdopodobnie nie bdziemy
komplikowa sobie ycia i po prostu zaczniemy pracowa mniej.
Tak czy inaczej, potrzebny nam jest jaki
sposb na przeksztacenie tej nieoczekiwanej,
doranej korzyci w przysz konsumpcj.
Rozwizaniem s inwestycje. Zwikszenie
czci produkcji przeznaczonej na inwestycje
powikszy dostpny w przyszoci zasb kapitau, co pozwoli na podniesienie poziomu
przyszej konsumpcji nawet dugo po wyganiciu efektw podwyszonej wydajnoci.
Take w przyszoci, wzbogaceni podarunkiem pozostawionym przez dina, bdziemy
mogli pozwoli sobie na to, aby pracowa
mniej tym bardziej e czas wolny traktujemy jako dobro wyszego rzdu.
Przykad ten unaocznia, e nawet dorany,
krtkotrway wstrzs moe przynie efekty
sigajce daleko w przyszo. Trwao tych
efektw zawdziczamy inwestycjom (zarwno w kapita rzeczowy, jak i w kapita ludzki)
oraz midzyokresowej substytucji pracy, tzn.
decyzjom dotyczcym rozkadu naszego wysiku produkcyjnego w czasie.
Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego jest nowym elementem teorii, nie w peni
jeszcze rozwinitym. Przy dzisiejszym stanie
wiedzy mona postawi jej dwa zarzuty. Po
pierwsze, koncepcja ta wyjania przede
wszystkim
zjawisko
trwaoci
pewnych
zmian, niekoniecznie zmian cyklicznych. Szoki wystpujce w gospodarce maj czsto dugofalowe skutki, jednak rzadko ich efekty
przybieraj posta cykli. W zwizku z tym,
aby wyjani" zjawisko cyklu koniunkturalnego, teoria ta w istocie rzeczy przyjmuje za
oenie, e same szoki maj charakter cykliczny. W tym sensie jest to teoria niekompletna.
Po drugie, poniewa najczciej przywoywanym przykadem wstrzsw w gospodarce
s zmiany techniki, zaoenie o cyklicznym
charakterze wstrzsw oznacza, e w niektrych latach poziom wiedzy technicznej obnia
si i to nie jednorazowo, lecz regularnie co
kilka lat. Jest to teza do trudna do zaakceptowania.
dla polityki gospodarczej

Nawet jeeli koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego jest jeszcze daleka od doskonaoci, zawiera ona w sobie wane przesanie
dla polityki gospodarczej. Jeeli teoria ta jest
suszna, to przekrela ona zupenie celowo
polityki stabilizacyjnej pastwa. Cykliczne
wahania produkcji w wietle tej teorii to wahania poziomu produkcji zapewniajcego
rwnowag, cakowicie zgodne z oczekiwaniami i pragnieniami spoeczestwa.
Na przykad, w naszej przypowieci o dinie Nintendo pobudzone efekty w zakresie inwestycji, poday pracy, produkcji i konsumpcji s po prostu realizacj podanego spoecznie sposobu wykorzystywania zaistniaej
szansy. Prby wygadzania takich naturalnych
zmarszczek byyby nieporozumieniem.
Cho powyszy argument ma swoj wag,
podwaa on sens polityki stabilizacyjnej tylko w przypadku, gdy bez zastrzee uznajemy zaoenia o penym i natychmiastowym
przywracaniu rwnowagi przez mechanizm
rynkowy oraz o braku efektw zewntrznych.
Tymczasem wikszo ekonomistw uwaa
te zaoenia za nierealistyczne. Oznacza to,
e istniej bardzo wane powody uzasadniajce celowo prowadzenia polityki stabilizacyjnej.
Niemniej, koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego dostarcza jednej wanej wskazwki. Nie ma mianowicie adnych powodw, dla ktrych produkcja potencjalna miaaby rosn cakiem rwnomiernie zgodnie
Wnioski
Cykl koniunkturalny
360
RAMKA 31.1
Paradoks pac realnych
W okresie recesji przedsibiorstwa zmniejszaj zatrudnienie. Wyobramy sobie firm wolnokonkurencyjn, ktra opaca swoich pracownikw wedug realnej wartoci kracowego produk pracy, ktrego wielko mona okreli z funkcji produkcji. Poniewa dziaa prawo malejcej
produkcyjnoci kracowej, zmniejszenie liczby zatrudnionych powinno spowodowa wzrost
o-acowego produktu pracy. Poziom pac realnych w okresie kryzysu powinien wic wzrasta.
Tymczasem wiemy, e w rzeczywistoci jest inaczej: pace realne nie tylko nie rosn, lecz czsto spadaj. Jak wyjani ten paradoks?
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego wyjania to nastpujco. Przejciowy negatywny
szok, jakim jest recesja, skania pracownikw do midzyokresowej substytucji pracy.
W trudnych czasach nie traci si wiele, biorc bezpatny urlop; utracone dochody mona atwo
uzupeni, gdy poprawi si warunki pracy i pacy. Dlatego w okresach recesji, spowodowanych
przejciowym spadkiem wydajnoci, pracodawcy oferuj niskie pace, a gospodarstwa domowe
ograniczaj swoj poda pracy. Mamy wic do czynienia ze spadkiem zatrudnienia poczonym
ze spadkiem pac.
Zwolennicy keynesizmu zaprzecz temu, twierdzc, e recesje poczone z wyjtkowo wysokim bezrobociem s czym wicej ni tylko efektem midzyokresowego odrabiania zalegoci
m zakresie snu i odpoczynku w oczekiwaniu na ponowny wzrost pac. Jak wic wytumacz
wspomniany paradoks keynesici?
Jednym z moliwych wyjanie jest fakt, e podczas recesji radykalnie obnia si stopie
wykorzystania zdolnoci wytwrczych. Liczba zatrudnionych maleje, ale szybciej wzrasta liczba nie wykorzystanych maszyn, w zwizku z czym obnia si efektywna wielko nakadw
kapitaowych. Jeeli spadek ten bdzie dostatecznie duy, to kracowa produkcyjno pracy
obniy si mimo spadku zatrudnienia na skutek zmniejszenia iloci funkcjonujcego kapitau.
z jak gadk lini trendu. Trend jest tworem

sztucznym, a jego gadki przebieg wynika
z samych zasad konstrukcji opartej na urednianiu.
Z naszych rozwaa na temat ekonomii
podaowej, przeprowadzonych w rozdziale 27, wynika, e istniej siy, ktre nawet
w krtkim okresie mog powodowa zmiany
wielkoci produkcji zapewniajcej pene zatrudnienie i poziomu produkcji potencjalnej.
Bardziej zoone teorie cyklu koniunkturalnego mogyby uwzgldni krtkookresowe wahania popytu globalnego wok cieki produkcji potencjalnej, ktra rwnie wykazuje
pewne wahania. Niemniej jednak nie sdzimy,
aby mona byo kwestionowa wag keynesowskiego elementu dynamiki w odniesieniu
do krtkiego okresu.
Politycy w kadym kraju przypisuj sobie wyczne zasugi, ilekro poziom produkcji jest
wysoki, ale maj elazne alibi, gdy koniunktu-
31.4
Czy cykle koniunkturalne
maj charakter
midzynarodowy?
Makroekonomia
361
ra zaczyna si pogarsza. Twierdz wwczas,

e wewntrzne kopoty gospodarcze zostay
spowodowane oglnowiatow recesj. Ile
jest w tym prawdy?
Rysunek 31.3 pokazuje, jak przebiegay
w latach 1980-1999 cykle koniunkturalne
w trzech gwnych orodkach gospodarki
wiatowej: w USA, Japonii i w krajach Unii
Europejskiej. Cho wahania produkcji w tych
trzech orodkach nie byy oczywicie identyczne, to wida due podobiestwo przebiegu cykli. Lata 1982-1983 upyny pod znakiem recesji, ktra przerodzia si w szybk
popraw koniunktury. W latach 1987-1989
nastpi nowy rozkwit, a po nim wystpio
gbokie zaamanie w latach 1991-1992. Jednak Japonia w odrnieniu od USA i Unii
Europejskiej nie odnotowaa poprawy koniunktury w nastpnych latach.
Rysunek 31.4 przedstawia przebieg cykli
koniunkturalnych w czterech najwikszych
krajach Unii Europejskiej: w Niemczech, we
Francji, w Wielkiej Brytanii i we Woszech.
Rysunek ten potwierdza, e kraje nalece do
Unii Europejskiej rozwijaj si bardzo podobnie i e podobiestwo to prawdopodobnie bdzie wzrasta w miar postpw integracji.
Problematyk integracji gospodarczej w Europie omawiamy szerzej w rozdziale 35.
Mimo e warunki lokalne odgrywaj du
rol w ksztatowaniu zmian koniunktury
w poszczeglnych krajach, istnienie pewnego
wsplnego
wzorca
rozwoju
cyklicznego
w najwaniejszych orodkach wspczesnej
gospodarki wiatowej przypomina nam o tym,
jak silne s ich wzajemne powizania. Gospodarki wszystkich pastw staj si coraz bardziej otwarte. W wymianie towarowej, za
spraw instytucji globalnych, takich jak wiatowa Organizacja Handlu, i regionalnych
jak jednolity rynek europejski, znoszone s
krpujce j bariery protekcyjne. Procesy te
omawiamy w czci V podrcznika.
Integracji rynkw towarowych sprzyja
rwnie rozwj transportu i cznoci. Tendencj t podkrela fakt, e przy wysokich
RYSUNEK
Cykle koniunkturalne w latach 1980-1999

1980 1985 1990 1995 2000
Lata
r d o : OECD, Economie Outlook.
RYSUNEK 31.4
Cykle koniunkturalne
w krajach Unii Europejskiej
1980 1985 1990 1995 2000
Lata
r d o : Jak rysunku 31.3.
kosztach B + R producenci potrzebuj szerokich rynkw zbytu do odzyskania poniesionych nakadw. Integracja rynkw towaro-
31.3
Makroekonomia
353
TABLICA
Oszczdnoci gospodarstw domowych

w Wielkiej Brytanii
(w % dochodw rozporzdzalnych)
1982
10
1988
4
1992
12
1996
10
1999
5

\ _____________________________
31.5
Oywienie gospodarcze
po 1992 r.
Jak ju wspominalimy w poprzednich rozdziaach, w latach osiemdziesitych XX wieku w wikszoci krajw wysoko rozwinitych
zostay przeprowadzone gruntowne reformy
systemu finansowego. Polegay one na ograniczeniu kontroli pastwa (deregulacji) nad
dziaalnoci kredytow bankw i dopuszczeniu szerszej konkurencji w dziedzinie poday
kredytu, zwaszcza w takich krajach, jak USA
i Wielka Brytania. Powszechna recesja, ktra
nastpia na pocztku lat dziewidziesitych,
bya pierwsz oglnowiatow recesj od czasw rewolucji finansowej". Czy ta ostatnia
odegraa tu jak rol?
Wyobramy sobie nas samych w roli konsumentw w okresie wysokiej koniunktury

lat 1986-1988. ycie wygldao naprawd rowo i nikt nie dopuszcza myli, e dobra koniunktura szybko si skoczy. Po raz pierwszy
od niepamitnych czasw banki przecigay
si nawzajem w obnianiu stp procentowych
i, zabiegajc o klientw, oferoway bardzo dogodne warunki udzielania kredytw dla ludnoci. Ludzie masowo zacigali poyczki. Tablica 31.2 obrazuje skal spadku stopy oszczdnoci w Wielkiej Brytanii w badanym okresie.
Towarzyszy temu wzrost zaduenia gospodarstw domowych.
Gdybymy ju wwczas znali takie wykresy, jak pokazane na rysunkach 31.2 i 31.3, by
moe zachowalibymy si nieco ostroniej.
Wtedy jednak nikt nie przewidywa rychego
zaamania koniunktury; gdy stao si ono faktem, wszyscy byli niemile zaskoczeni.
Pod koniec lat osiemdziesitych we
wszystkich krajach wysoko rozwinitych podniesiono nagle stopy procentowe, aby zapobiec przegrzaniu koniunktury. Odsetki od zacignitych kredytw gwatownie wzrosy. Co
gorsza, spada jednoczenie realna warto aktyww takich jak mieszkanie czy posiadane akcje ktre zadeklarowano jako zastaw
przy zaciganiu poyczek. Podwyka stopy
procentowej obniya bowiem ceny tych aktyww, powodujc spadek zaktualizowanej wartoci
oczekiwanych
z nich dochodw.
W Wielkiej Brytanii, Japonii i USA w kra-
31.2
Cykl koniunkturalny
35
3
jach, ktre odnotoway najwikszy wzrost zaduenia gospodarstw domowych z tytuu kredytw konsumpcyjnych ceny aktyww majtkowych do 1992 r. obniyy si o 25%.
Tablica 31.2 przedstawia czytelny obraz
reakcji konsumentw brytyjskich. Ludzie, zaduywszy si ponad miar w poprzednim
okresie, z pocztkiem lat dziewidziesitych
prbowali uporzdkowa swoje budety. Aby
spaci choby czciowo zacignite kredyty
i przywrci zaduenie do bezpiecznego poziomu, musieli zwikszy stop oszczdnoci.
Cakowita sanacja moe jednak potrwa
dugo. Jeeli wielko zaduenia dorwnuje
niemal
wysokoci
rocznych
dochodw,
a oszczdnoci nie przekraczaj kilku procent
biecych dochodw, to nie moe by mowy

o szybkiej spacie dugw. Utrzymujcy si
nawis dugw" pozwala zrozumie, dlaczego
poprawa nastrojw gospodarczych nastpowaa bardzo powoli, a wydatki konsumentw
take rosy wolno. Dlatego wanie John Major przegra wybory w 1997 r.
Paradoksalnie, wanie sukcesy tego rzdu
w walce z inflacj po 1992 r. (zob. rozdzia 28) utoroway drog do obniki nominalnych stp procentowych i oywienia na
rynku mieszkaniowym. Tablica 31.2 pokazuje,
e pod koniec lat dziewidziesitych stopa
oszczdnoci ponownie gwatownie spada,
gdy konsumenci brytyjscy odzyskali wiar
w trwao poprawy koniunktury i zaczli
mielej wydawa swoje pienidze.
P
Podsumowanie
1. Trend (tendencja rozwojowa) produkcji jest ciek wzrostu wyznaczon po wyeliminowaniu krtkookresowych waha. Cykl koniunkturalny opisuje wahania produkcji wok trendu. Przecitna dugo cyklu wynosi ok. 5 lat, ale istniej znaczne odstpstwa od tej normy.
2. Zgodnie z koncepcj politycznego cyklu koniunkturalnego rzd stara si tak sterowa rozwojem gospodarki, aby jej stan wyglda najpomylniej tu przed wyborami. Rzd moe
take nieumylnie przyczyni si do wywoania waha koniunktury, nieumiejtnie stosujc
rodki wykorzystywane w celu stabilizowania gospodarki.
3. Wystpowanie cykli wie si z powolnym przebiegiem procesw dostosowawczych lub ze
zjawiskiem substytucji midzyokresowej. Naley take wyjani, dlaczego cykle s w miar regularne.
4. Model mnonika-akceleratora nawietla zaleno decyzji inwestycyjnych przedsibiorstw
od oczekiwanych w przyszoci zyskw i zakada, e podstaw tych oczekiwa jest ekstrapolacja dotychczasowego wzrostu produkcji. Model ten umoliwia proste wyjanienie cyklicznoci, jednake zakada pewn naiwno przedsibiorstw, ktre w swoich oczekiwaniach nie uwzgldniaj waha koniunktury wywoanych przez ich wasne dziaania.
5. Naturalnymi granicami waha produkcji, wyznaczajcymi potencjalne szczyty i dna cykli, Si
odpowiednio pene wykorzystanie zdolnoci wytwrczych oraz zerowe inwestycje brutto.
6. Wan przyczyn cyklicznych waha produkcji s, oprcz zmian inwestycji, wahania stanu
zapasw. Dotyczy to jednak tylko planowanych zmian zapasw. Nie planowane zmiany zapasw s skutkiem, a nie przyczyn cyklicznych waha koniunktury. Bez wzgldu jednak
na charakter zmian zapasw konieczno ich odbudowy do normalnego poziomu po okresowym spadku uzasadnia pewne fluktuacje wolumenu produkcji.
7. Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego zakada, e faktyczna produkcja jest zawsze
rwna produkcji potencjalnej i e wahaniom cyklicznym podlega wanie potencjalna wielMMMMMM
Makroekonomia
364
ko produkcji. Koncepcja ta, odwoujca si m.in. do kategorii wyborw midzyokresowych, wyjania zjawisko wzgldnej trwaoci cyklicznych zmian koniunktury, lecz nie tumaczy ich przyczyn.
8. Pewne wahania potencjalnego poziomu produkcji s stwierdzonym faktem, ale wiele krtkookresowych waha aktywnoci gospodarczej odzwierciedla raczej odchylenia faktycznej
produkcji od jej poziomu potencjalnego. Dlatego pene wyjanienie zjawiska cyklu koniunkturalnego wymaga poczenia elementw teorii popytowej i podaowej.
9. Postpujca integracja wiatowych rynkw towarowych i finansowych sprawia, e sytuacja
gospodarcza wikszoci krajw zaley wspczenie w duym stopniu od koniunktury za
granic. Cykliczne wahania koniunktury w krajach wysoko rozwinitych s do cile
zsynchronizowane.
10. Wyjcie z recesji w latach 1990-1992 w krajach wysoko rozwinitych byo powolne i trwao dugo. Cech specyficzn tej recesji, utrudniajc jej przezwycienie, by ogromny ciar zaduenia gospodarstw domowych, ktre wydatnie wzroso w wyniku deregulacji systemu finansowego przeprowadzonej w latach osiemdziesitych. Konieczno spaty zacignitych poyczek wraz z odsetkami zmusia gospodarstwa domowe do zwikszenia stopy
oszczdnoci i odpowiedniego obnienia na duszy czas poziomu wydatkw konsumpcyjnych. Pod koniec lat dziewidziesitych, w zwizku z utrzymujc si przez dugi czas pomyln koniunktur, nastroje konsumentw poprawiy si, a wraz z tym wzrosa skonno
do konsumpcji.
----------
P
Podstawowe pojcia
Tendencja rozwojowa (trend) produkcji 339
Cykl koniunkturalny 339
Polityczny cykl koniunkturalny 341
Model akceleratora (zasada przyspieszenia) 342
Model mnonika-akceleratora 344
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego 346
P
Zadania sprawdzajce
1. Spjrz na rysunek 31.2. Czy moesz stwierdzi, ktre z waha dynamiki produkcji zostay
spowodowane zmianami globalnego popytu, a ktre zmianami globalnej poday? Czy cykliczne zmiany wydajnoci pracy uatwiaj odpowied na to pytanie?
2. Gdyby przedsibiorstwa potrafiy dokadnie prognozowa wielko przyszej produkcji
i zyskw, nie byoby cyklu koniunkturalnego". Czy twierdzenie to jest prawdziwe?
3. Jedynym krajem Europy Zachodniej, w ktrym cykl koniunkturalny ma cakowicie odmienny przebieg, jest Norwegia kraj silnie zaleny od wydobycia ropy naftowej i rybowstwa, a) Dlaczego cykl koniunkturalny w Norwegii przebiega inaczej ni w pozostaych kra-
Cykl koniunkturalny
365
jach? b) Czy dla wyjanienia tej osobliwoci trzeba odwoa si do popytowych, czy te podaowych teorii cyklu?
4. Z bada empirycznych wynika, e szanse partii rzdzcej w nadchodzcych wyborach zale
cile od tempa wzrostu gospodarczego w okresie bezporednio poprzedzajcym wybory.
Dlaczego wyborcw interesuje przede wszystkim kierunek zmian (tendencja) koniunktury,
} nie za absolutny jej poziom?
5. Przypumy, e poprzednia ekipa rzdzca przegraa jednak wybory i do wadzy dochodzi
twoja partia. Jak naleaoby skonstruowa polityk gospodarcz, aby zapewni sobie ponowne zwycistwo w nastpnych wyborach? Czy jeste pewien, e rzdy w rnych krajach prowadz tak wanie polityk?
6. Czy dla gospodarki wiatowej byoby korzystne, gdyby wybory parlamentarne w najwikszych krajach odbyway si w tym samym dniu? Odpowied uzasadnij.
7. Na czym polega koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego?
8. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Postpujca integracja gospodarcza doprowadzi stopniowo do wyeliminowania cykli koniunkturalnych, b) Cykl koniunkturalny mona wyjani jedynie na gruncie teorii keynesowskiej. c) Im bardziej oczekiwane s wahania koniunktury, tym wiksze prawdopodobiestwo ich wystpienia, d) cisa korelacja zmian produkcji i wydajnoci pracy dowodzi,
e gwn przyczyn cyklicznych waha produkcji s wahania wydajnoci pracy.
ROZDZIA
32
Powiza rne, formuowane przez ekonomistw sdy dotyczce sposobu funkcjonowania gospodarki z rnicami zaoe (i ich interpretacji) przyjmowanych w analizie
ekonomicznej.
Wyjani, dlaczego ekonomici rni si w ocenie szybkoci, z jak mechanizm rynkowy, nie wspomagany przez interwencje pastwa, jest w stanie zapewni powrt gospodarki do stanu penego zatrudnienia.
Wyjani, w jaki sposb rnice zaoe dotyczce sposobu tworzenia si oczekiwa
wpywaj na tempo procesu dostosowa do rwnowagi.
Oceni znaczenie zaoenia o szybkoci dostosowywania si pac dla sposobu funkcjonowania rynku pracy.
Zbada moliwo wystpienia histerezy oraz wicej ni jednego stanu rwnowagi
dugookresowej.
Przedstawi najwaniejsze rnice midzy gwnymi szkoami w makroekonomii.
Powiza te rnice z rozbienymi zaleceniami dotyczcymi polityki gospodarczej,
w tym roli zarzdzania popytem oraz znaczenia polityki podaowej.
Mamy za sob dug drog od rozdziau 20,

w ktrym podjlimy analiz problemw makroekonomicznych. W poprzednich dwunastu
rozdziaach
stopniowo
rozbudowywalimy
model funkcjonowania gospodarki. W ramach
przyjtego modelu analizowalimy skutki polityki
gospodarczej
pastwa
zarwno
w krtkim, jak i dugim okresie. W niniejszym rozdziale, zamykajcym makroekonomiczn cz wykadu, przedstawiamy gwne, konkurujce ze sob pogldy wystpujce
w makroekonomii, a take ich konsekwencje
dla polityki gospodarczej.
czych problemw: szybkoci, z jak rynek

osiga rwnowag, istnienia (bd nie) tylko
Rozpoczynamy od omwienia gwnych

zagadnie makroekonomicznych, w stosunku
do ktrych wystpuj istotne kontrowersje
teoretyczne. Przez gwne zagadnienia rozumiemy takie problemy, w przypadku ktrych
rnice pogldw prowadz w sposb nieunikniony do znacznie odbiegajcych od siebie wnioskw, bez wzgldu na szczegow
posta modelu, ktry cechuje okrelone podejcie oglne. Nasze rozwaania koncentruj si
na sposobach podejcia do czterech zasadni-
Makroekonomia
367
jednego stanu rwnowagi, sposobu ksztatowania si oczekiwa oraz wzgldnego znaczenia zjawisk wystpujcych w krtkim i dugim okresie.
Nastpnie na tym tle przedstawimy i poddamy ocenie cztery gwne nurty we wspczesnej myli makroekonomicznej. Zachcamy do samodzielnej oceny tych konkurujcych stanowisk nie jako nie powizanych
i sprzecznych przekona, lecz jako rezultatu
przyjcia nieco innych punktw widzenia
w obrbie pewnego wachlarza moliwych zapatrywa.
Celem tego rozdziau jest zdefiniowanie
tego wanie wachlarza pogldw i wskazanie
miejsca, jaki zajmuj w nim poszczeglni teoretycy makroekonomii. Postpujc w ten sposb, powiemy w jedn cao wiele wtkw
wystpujcych w czci IV.
32.1
Gwne obszary rozbienoci
Rozpoczynamy od pytania: Dlaczego ekonomici w ogle rni si w swoich pogldach?". Przecie z pewnoci, badajc uwanie fakty, moemy orzec, ktre pogldy s
prawdziwe, a ktre naley odrzuci jako
z tymi faktami sprzeczne.
W rozdziale 1 (Mikroekonomia) wprowadzilimy rozrnienie midzy ekonomi pozytywn a normatywn. Ekonomia pozytywna
traktuje o wiecie takim, jaki jest on w rzeczywistoci. Ekonomia normatywna opiera si na
rnych sdach wartociujcych, dotyczcych
podanego stanu rzeczy. Cz rozbienoci
midzy
przedstawicielami
makroekonomii
wyrasta z rnic w sdach wartociujcych.
Przypumy np., e wszyscy zgodzili si co
do tego, i wysze bezrobocie dzi jest warunkiem wikszej produkcji za pi lat. Niektrych ludzi yjcych dzisiaj za pi lat ju nie
bdzie, a cz tych, ktrzy bd wtedy na
wiecie, jeszcze si nie urodzia. Wybr midzy wyszym bezrobociem dzi i wiksz pro
dukcj w przyszoci, z jednej strony, a mniejsz przysz produkcj i niszym bezrobociem
dzi z drugiej jest rwnoznaczny z wyborem midzy dobrobytem rnych grup spoecznych. Jest to sd wartociujcy, na ktrego
podstawie rni ludzie mogliby dokona,
w sposb cakiem zasadny, odmiennych wyborw. Cz rozbienoci midzy ekonomistami mieci si w tej wanie kategorii. Poniewa nie wyrastaj one z odmiennych przekona co do sposobu funkcjonowania wiata,
nie mona ich rozstrzygn przez obserwacj

faktw.
Wiele jednak istotnych kontrowersji ujawnia si w ramach ekonomii pozytywnej i wie si z ocen rzeczywistego sposobu dziaania gospodarki. W odrnieniu od czci nauk
przyrodniczych, w ekonomii rzadko mona
prowadzi badania w warunkach kontrolowanego eksperymentu laboratoryjnego. W praktyce sdy na temat sposobu funkcjonowania
gospodarki musz by formuowane na podstawie uporzdkowanych danych historycznych. W rozdziale 2 (Mikroekonomia) pokazalimy, jak z tym zadaniem radz sobie ekonometrycy.
Nawet jednak wtedy badania empiryczne
w ekonomii nie zawsze dostarczaj jednoznacznej odpowiedzi. Wyobramy sobie np.,
e pragniemy zbada mechanizm dziaania
gospodarki w warunkach pynnych kursw
walutowych. Poniewa wiele istotnych danych, takich jak np. wielko PKB, obejmuje
tylko okresy nie krtsze ni kwarta, dysponujemy zaledwie 100 jednostkowymi obserwacjami za cay okres, w ktrym stosowano kursy pynne, tj. od 1973 r. Oznacza to, e dla
pewnych celw nie dysponujemy po prostu
wystarczajcymi danymi, aby wyj poza jedynie wstpne wnioski. Ekonomici, ktrzy
nie s nimi usatysfakcjonowani, mog wic
dowodzi, e na razie brak jest przekonujcych dowodw na ich jednoznaczne poparcie.
Ponadto, yjemy w wiecie, ktry stale si
zmienia. Czy zatem, nawet gdybymy dysponowali dobrymi szacunkami wielkoci empirycznych w rwnaniu popytu na pienidz
368
w latach 1950-1980, powinnimy oczekiwa,

e bd one nadal przydatne w latach dziewidziesitych, kiedy na tak szerok skal
zastosowano
karty
kredytowe?
Zgodnie
z prawd powinnimy odpowiedzie, e jest
jeszcze po prostu zbyt wczenie, by problem
ten rozstrzygn. Skutki zastosowania kart
kredytowych na du skal bdzie mona oceni z wiksz pewnoci dopiero po duszym
czasie. Wtedy jednak z kolei przedmiotem naszego zainteresowania stanie si wpyw Internetu na popyt na pienidz.
Oto inny przykad. Znaczna cz dzisiejszych zachowa ksztatuje si pod przemonym wpywem oczekiwa przyszych zdarze.
Decyzje przedsibiorstw i gospodarstw domowych dotyczce ich wydatkw zale w decydujcej mierze od dzisiejszych oczekiwa
przyszych dochodw i zyskw. O ile jednak
wielko zakupw i sprzeday pozwala mierzy faktyczne wydatki, o tyle brak jest odpowiednich danych dotyczcych biecych oczekiwa. Zamy, e nastpuje silny wzrost
dochodu
i
produkcji,
nie
poprzedzony
odpowiednim wzrostem wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Czy w zwizku
z tym moemy powiedzie, e nikt wczeniej
nie oczekiwa wzrostu dochodu i produkcji,
czy te raczej, e wprawdzie przewidywano
taki wzrost, jednak oczekiwane dochody i zyski miay w rzeczywistoci niewielki wpyw
na decyzje konsumpcyjne i inwestycyjne?
Przedstawiciele rnych szk ekonomii mog
analizowa te same dane, przydajc im jednak
odmienn interpretacj.
Ekonomici zajmujcy si badaniami empirycznymi maj spore osignicia. W niektrych przypadkach wyniki ich bada s do
przekonujce, a formuowane na ich podstawie wnioski szeroko akceptowane. Niewiele osb bdzie polemizowao z tez, e na biec konsumpcj i na biecy popyt na pienidz silnie oddziauj zmiany biecego
dochodu. W innych jednak przypadkach
wnioski wynikajce z bada empirycznych nie
s ju tak jednoznaczne. Mimo e w wielu
dziedzinach ekonomii pozytywnej ekonomici
s ze sob zgodni, w innych utrzymuj si nieuniknione rozbienoci. Przedstawimy teraz
najwaniejsze z nich, gdzie spr wykracza
poza same sformuowania i mao wane
szczegy. Wywieraj one zasadniczy wpyw
na ca wizj wiata i podejmowane na jej
podstawie decyzje w polityce gospodarczej.
Rwnowaga rynkowa wystpuje wtedy, kiedy

wielko poday, jak pragn dostarczy
sprzedawcy, jest rwna wielkoci popytu, jaki
zgaszaj nabywcy. Pytanie, czy na wszystkich rynkach dochodzi do rwnowagi (a jeeli
tak, to w jakim tempie), pozostaje najwaniejszym problemem makroekonomii. Na jednym
biegunie znajduje si model klasyczny,
w ktrym zakada si wystpowanie rwnowagi na wszystkich rynkach. W gospodarce
mamy wwczas do czynienia z penym zatrudnieniem czynnikw wytwrczych, a produkcja faktyczna jest rwna potencjalnej.
W tych warunkach zwikszenie poday pienidza wywoa wzrost cen, a nie produkcji,
ekspansja fiskalna za spowoduje wyparcie
prywatnej konsumpcji i inwestycji a do
punktu, w ktrym popyt globalny osignie poziom waciwy dla stanu penego zatrudnienia. Na drugim biegunie mieci si szkoa
keynesowska. Przyjmuje si tam, e rynki nie
osigaj automatycznie stanu rwnowagi. Dotyczy to szczeglnie rynku pracy. Przy ograniczonej elastycznoci pac zmniejszenie globalnego popytu na dobra i zapotrzebowania na
prac
prowadzi
do
spadku
produkcji
i zatrudnienia. W takiej sytuacji ekspansywna
polityka fiskalna i pienina mog spowodowa wzrost produkcji.
Czy rynki osigaj zatem stan rwnowagi,
czy te nie? Ciekawe bdzie przeledzenie,
jak z upywem czasu przesuwa si punkt
cikoci dowodu. Przed opublikowaniem
Oglnej teorii Keynesa wikszo ekonomistw przyjmowaa za pewnik, e rynki dochodz automatycznie do rwnowagi, i w tak zakrelonych ramach teoretycznych prbowaa
Rwnowaga rynkowa
Makroekonomia
369
RAMKA I 32.1
Tempo dostosowa na rnych rynkach
Nasz model makroekonomiczny obejmuje obecnie cztery rynki (dbr, pracy, pienidza i dewiz)
i cztery zmienne (ceny dbr, pac nominaln, stop procentow i nominalny kurs walutowy),
ktre mog reagowa na nadwyk poday lub popytu na tych rynkach. Na ktrym z tych rynkw procesy dostosowawcze bd przebiega najszybciej?
Przy pynnych kursach wymiennych dostosowania na rynku walutowym mog by bardzo
szybkie. Maklerzy dewizowi maj przed sob rzdy komputerw, za pomoc ktrych obracaj
milionami funtw w cigu minuty, jeeli tylko sdz, e kurs walutowy odchyla si nadmiernie
od poziomu rwnowagi. Podobnie jest na rynku pieninym. Rynki te osigaj rwnowag niemal natychmiast.
Dostosowania na rynkach dbr przebiegaj wolniej. Ceny dbr zazwyczaj nie s korygowane
w codziennych notowaniach. W praktyce wikszo przedsibiorstw ustala cen i zmieniaj tylko wtedy, kiedy uzna, e powstaa znaczca nadwyka poday lub popytu na dostarczany na rynek produkt. Decyzja o zmianie ceny wymaga czasu i zachodu. Ponadto, niektre przedsibiorstwa maj dugoterminowe porozumienia ze staymi klientami i nie bardzo s skonne zamcza
ich cigymi zmianami cen.
Na rynku pracy dugofalowe uzgodnienia midzy przedsibiorstwem i jego pracownikami s
jeszcze waniejsze. Lojalno i zaufanie mog by cennym towarem. W najlepszym przypadku
negocjacje pacowe wymagaj czasu, w najgorszym za wywouj kosztowne strajki i zakcenia w produkcji. Jest wielce prawdopodobne, e spord wszystkich czterech zmiennych pace
bd si dostosowyway najwolniej, a wic i rynek pracy bdzie dochodzi do stanu rwnowagi
najwolniej.
Niewielu tylko ekonomistw ma zastrzeenia do podanego uszeregowania tempa procesw
dostosowawczych na poszczeglnych rynkach. Rnice pogldw dotycz raczej tego, jak dugo trwa przywracanie rwnowagi na najmniej pod tym wzgldem sprawnym rynku pracy. Niektrzy ekonomici s zdania, e dostosowania zachodz szybko nawet na rynku pracy, inni natomiast uwaaj, e potrzeba na to bardzo duo czasu.
V ________________________________________ . __________________________________________________________________.
wyjani przyczyny wystpowania okresw

wysokiego bezrobocia. Z kolei w latach nastpujcych po II wojnie wiatowej wikszo
ekonomistw zakadaa brak tendencji do staego rwnowaenia si rynkw. Problemy makroekonomiczne prbowano wyjania, odwoujc si do modelu keynesowskiego.
W latach siedemdziesitych XX wieku zasada wahada zadziaaa ponownie dominowao wwczas skrajnie odmienne podejcie. Wielu ekonomistw twierdzio, e jeeli
powolne dostosowania pac prowadz do
przymusowego bezrobocia, to pracownic)
z pewnoci znajd sposb, by zwikszy
gitko pac i tym samym unikn kosztw
bezrobocia. Modna bya wtedy teza, e brak
jest jakichkolwiek wiarygodnych podstaw
mikroekonomicznych, uzasadniajcych przyjmowane w ramach makroekonomii keynesowskiej zaoenie o sztywnoci pac. Na pocztku lat osiemdziesitych wahado znw.
zostao wprawione w ruch. Nowi keynesic;
podjli zadanie stworzenia mikroekonomicznych podstaw pozwalajcych na uzasadnienie
370
tezy o sztywno pac, coraz mniejsza jest

za liczba ekonomistw obstajcych przy zaoeniu o zdolnoci rynkw do automatycznego osigania rwnowagi. Historycy myli
ekonomicznej osdz, czy owe wahania nastrojw wrd ekonomistw odzwierciedlaj
si przekonywania nowych teorii, czy te postpy w gromadzeniu dowodw empirycznych.
Podejmowane przez niektrych ekonomistw prby wyjanienia nawet waha krtkookresowych za pomoc modeli rwnowagi
rynkowej stay si katalizatorem rozwoju nowego, ciekawego poznawczo nurtu bada (i
bogatej literatury przedmiotu) na temat determinantw produkcji potencjalnej i bezrobocia
w stanie rwnowagi. Wczeniej, kiedy zainteresowanie ekonomistw skupiao si wycznie na zmianach globalnego popytu, problemy
te pomijano bd spychano na margines. Dzisiaj powszechnie akceptowany jest ju pogld,
i zmiany poziomu produkcji potencjalnej
nog by znaczne, nawet w krtkim okresie.
Czy s one jedyn przyczyn krtkookresowych waha produkcji? Jest to w istocie pytanie o to, czy uprawnione jest zaoenie o samoczynnym dochodzeniu gospodarki do rwnowagi rynkowej, nawet w krtkim okresie.
czne zatrudnienie spada. Ki

ponowny wzrost popytu, liczba
jest mniejsza ni poprzednio, v
stanie rwnowagi dugookresov
cy ci wykorzystuj swoj zwi
ko", aby doprowadzi do poc
pac i nie dopuci do ponowni
nia pracownikw zwolnionych
zysu. Warunkiem skutecznoci
chanizmu jest silna pozycja pr
trudnionych pracownikw pode
pacowych. W nowym stanie r
gookresowej produkcja potencj
sza, a bezrobocie wysze ni w
stanie rwnowagi.
Po drugie, w okresie recesji
botnych moe trwale zniechci
kiwania pracy. Rozwija si swe
bezrobocia i poda pracy trwale
Po trzecie, przedsibiorstwa m
recesji przeznaczy cz majtl
zom i nie dysponowa odpowie
ciami wytwrczymi w momenc
wzrostu popytu. Nowy stan rwi
okresowej cechuje niszy pozi
potencjalnej ze wzgldu arw
nakady kapitau, jak i na w
spadek wydajnoci, pac real:
ci oferowanej pracy.
Wreszcie, przy niskim pozio
Czy istnieje tylko jeden stan
ci gospodarczej moe zaam
rwnowagi dugookresowej?
wzajemnych dopasowa midzy
Przypumy, e gospodarka znajdujca si stwami i pracownikami. Nieopa
w stanie rwnowagi dugookresowej dowiad- poszukiwanie pracy przez bezrc
czn przejciowego wstrzsu, ktry w krtkim poszukiwanie pracownikw pr:
okresie przesuwa j do innego stanu rwnowagi. Jaki jest przebieg wydarze po ustpieni szoku? Czy gospodarka, wczeniej lub
pniej, wraca do wyjciowego stanu rwnowagi, czy te pozostaje w nowym, trwale rnicymsi od poprzedniego punkcie rwnowigi dugookresowej?
Drugi z wymienionych przypadkw nosi
Nazw histerezy. Pojcie to wprowadzilimy
w rozdziale 27, omawiajc bezrobocie, jednak
analogiczne rozumowanie znajduje zastosowanie take w przypadku globalnej poday
i
produkcji
potencjalnej.
Z
his1
czynienia
wtedy,
kiedy
cie
w
krtkim
okresie
porusza
s
wywiera
wpyw
na
ostateczni'
rwnowagi
dugookresowej.
A
wymienilimy
kilka
median
mog
spowodowa
wystpieni
sterezy.
Przypumy,
e
nastpuje
pr
dek
popytu
cakowitego.
Moe
do
nastpujcych
skutkw.
Po
p
pocztkowo
cz
pracownik'
teroekonomia stan obecny
355
biorstwa. Moe si to sta zjawiskiem samopodtrzymujcym si nawet wtedy, kiedy nastpi ponowny wzrost popytu.
Odpowied na pytanie o ilociowe znaczenie zjawiska histerezy w gospodarce pozostaje
jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemw ostatnich dziesiciu lat. Im bardziej
ekonomici s przekonani o istotnej roli histerezy, tym usilniej przekonuj, e najpewniejszym sposobem zapobiegania jej szkodliwym
skutkom jest przede wszystkim zapobieganie
recesjom w gospodarce. Z kolei ekonomici,
ktrzy uwaaj, e histereza nie ma duego
znaczenia, mog z wikszym dystansem podchodzi do przejciowych recesji, wierzc, e
nie wywouj one skutkw dugofalowych.
Ksztatowanie si
oczekiwa
Wikszo ekonomistw przyznaje, e przekonania dotyczce przyszoci s wanym
czynnikiem okrelajcym dzisiejsze zachowania. Wydatki konsumpcyjne bd np. zalee
zarwno od tego, jak cz swoich oczekiwanych dochodw dzisiejsze gospodarstwa domowe s skonne wyda, jak i od tego, jakich
dochodw gospodarstwa te oczekuj w przyszoci.
Niektre istotne rnice pogldw dzielce
ekonomistw mona przypisa odmiennoci
przekona dotyczcych sposobu ksztatowania
si oczekiwa. Dla uproszczenia moliwe podejcia do tego problemu podzielimy na trzy
grupy.
W najlepszym wic przypadku ekonomici

przyjmujcy w swoim modelu zaoenie o egzogenicznym charakterze oczekiwa krel
niekompletny obraz funkcjonowania gospodarki, w najgorszym za cakowicie pomijaj
pewne nieuniknione sprzenia zwrotne midzy analizowanymi zmiennymi i oczekiwaniami, przyjte wrd wyjciowych danych analizy. Jednak ze wzgldu na to, i modelowanie
oczekiwa pozostaje problemem spornym,
zwolennicy tego podejcia mog utrzymywa,
e rnego rodzaju oddziaywania zwrotne
mog by badane na zasadzie ad hoc.
Oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyjne). Prostym sposobem nadania oczekiwaniom charakteru endogenicznego (wewntrznego), czyli inaczej mwic charakteru
wyznaczonego zmianami w innych obszarach
analizy, jest zaoenie, e ludzie przewiduj
przysze zyski, ekstrapolujc ich ewolucj
w ostatnim okresie, lub ekstrapoluj dotychczasow inflacj w celu okrelenia poziomu
inflacji oczekiwanej w bliskiej przyszoci.
Oczekiwania ekstrapolacyjne opieraj si
na zaoeniu, e przyszo bdzie przypominaa niedawn przeszo.
Zwolennicy tego podejcia sugeruj, e
ilustruje ono prost zasad praktyczn, ktra.
Oczekiwania egzogeniczne (zewntrzne).

Niektrzy ekonomici niemal zupenie nie doceniaj wagi problemu tworzenia si oczekiwa. Analizujc mechanizm dziaania gospodarki, przyjmuj po prostu oczekiwania za
dane (egzogeniczne). Oczekiwania s ich
zdaniem wnoszone do analizy z zewntrz.
Analiza taka moe oczywicie ujawni skutki
zmian oczekiwa, np. wzrost oczekiwanych
przyszych zyskw moe spowodowa zwik
szenie wydatkw inwestycyjnych przedsibiorstw przy kadym poziomie stopy procentowej. Przyczyny jednak zmiany oczekiwa
nie podlegaj tu badaniu. Nie s one zwaszcza powizane z innymi czciami analizy.
Przy danych oczekiwaniach brak jest automatycznego sprzenia zwrotnego midzy wzrostem produkcji i oczekiwaniami wyszych zyskw w przyszoci.
Oczekiwania egzogeniczne nie s objaniane w ramach modelu.
372
ich zdaniem, dobrze odzwierciedla sposb postpowania ludzi w rzeczywistym wiecie.

Oczekiwania racjonalne. Przypumy, e
stopa wzrostu poday pienidza jest coraz
wysza, a tempo inflacji rwnie nieustannie
wzrasta. Ekstrapolacja dotychczasowej stopy
inflacji wpynie na stae niedoszacowanie
przyszej inflacji. Wielu ekonomistw uwaa,
i nierealne byoby zaoenie, e ludzie bd
nadal stosowali t sam zasad prognozowania, mimo e powoduje ona systematyczne
bdy (powiedzmy niedoszacowania przyszej inflacji) z jednego okresu na drugi.
Hipoteza racjonalnych oczekiwao wychodzi
z przesanki, e na og ludzie prawidowo
przewiduj przyszo.
Nie korzystaj oni z regu, ktre sprawiaj,
e prognozy odchylaj si systematycznie
w gr lub w d od wielkoci rzeczywicie
zaobserwowanych. Jakakolwiek tendencja do
takich systematycznie bdnych oczekiwa
zostaaby rycho wykryta i skorygowana.
Nie oznacza to bynajmniej, e kady zawsze wszystko ocenia prawidowo. yjemy
w wiecie penym ryzyka, w ktrym zawsze
mog zdarzy si rzeczy, ktrych nie mona
byo przewidzie. Oczekiwania rzadko si
speniaj. Hipoteza racjonalnych oczekiwa
implikuje, e ludzie potrafi dobrze wykorzystywa informacje, ktrymi dysponuj dzi,
i nie formuuj prognoz, ktre okazay si ju
w oczywisty sposb faszywe. Tylko przypadki naprawd nie do przewidzenia powoduj,
e dzisiejsze prognozy mog si nie speni.
Niekiedy ludziom zdarza si przeszacowa
wpyw jakiego czynnika, czasami oszacowa go zbyt nisko. Wszelka jednak systematyczna tendencja do bdu jednego lub drugiego rodzaju zostanie zauwaona, co pozwoli
skorygowa podstawy formuowania oczekiwa i otrzyma przecitnie biorc prawidowe prognozy.
mona traktowa jako wyraz odmiennego

wartociowania wzgldnego znaczenia krtkiego i dugiego okresu.
W praktyce owo wartociowanie jest cile
zwizane z trzema problemami, o ktrych ju
bya mowa. Im szybciej w naszym przekonaniu zachodz procesy dostosowawcze
prowadzce do rwnowagi rynkowej, tym
mniej bdzie miejsca dla krtkookresowego
zarzdzania popytem i tym wiksz wag bdziemy przywizywa do polityki podaowej
zmierzajcej do zwikszenia produkcji potencjalnej w dugim okresie. W sytuacji odwrotnej im bardziej bdziemy przekonani
o moliwoci utrzymywania si wysokiego
bezrobocia keynesowskiego w krtkim okresie, tym bardziej bdziemy skonni przedkada krtkookresowe korzyci powrotu do penego zatrudnienia nad wywoan w ten sposb
tendencj do obnienia poziomu produkcji potencjalnej w dugim okresie. Podobnie im silniej pragniemy skoncentrowa si na analizie
krtkiego okresu, w tym wikszym stopniu
dopuszczalne staje si zaoenie traktujce
oczekiwania jako dane w krtkim okresie, za
w im wikszym stopniu zamierzamy podejmowa problemy dugookresowe, tym waniejsze staje si uwzgldnienie zmiany oczekiwa w miar upywu czasu. Wreszcie, im silniej jestemy przekonani o wystpowaniu
histerezy, tym bardziej, majc na wzgldzie
sytuacj gospodarcz w dugim okresie, musimy troszczy si o sytuacj w okresie krtkim.
Krtki i dugi okres

Mimo zgodnoci pogldw, e pewne dziaania w polityce gospodarczej daj wprawdzie
krtkookresowe korzyci, ale powoduj zarazem dugookresowe koszty (bd na odwrt),
rne grupy ekonomistw mog posugujc si odmienn skal wartoci rozmaicie
ocenia podane proporcje owych korzyci
i kosztw. Po czci take odmienne zalecenia
w dziedzinie polityki ekonomicznej przedkadane przez poszczeglne grupy ekonomistw
Makroekonomia
373
RAMKA 32.2
Moliwe warianty i ograniczenia polityki gospodarczej
Oto skorowidz terminw, ktry moe by przydatny przy studiowaniu tego rozdziau.
Popyt globalny. Popyt na produkcj krajow. Suma wydatkw konsumentw, wydatkw inwestycyjnych przedsibiorstw, wydatkw pastwa na zakup dbr i usug oraz warto eksportu
netto.
Zarzdzanie (sterowanie) popytem. Polityka, ktrej celem jest stabilizacja popytu globalnego
na poziomie bliskim stanu penego zatrudnienia. Pastwo stara si wpywa na popyt globalny
bd bezporednio, poprzez zmiany tych jego skadowych, na ktre ma wpyw (wydatki rzdowe), bd te porednio. Porednie oddziaywanie obejmuje zmiany podatkw, wpywajce na
wydatki prywatne, oraz polityk pienin. Zmiany poday pienidza i stopy procentowej wpywaj na krajowe wydatki, ale oddziauj rwnie na warto eksportu netto poprzez swj wpyw
na poziom kursu walutowego.
Produkcja potencjalna. Wielko produkcji, jak przedsibiorstwa s gotowe dostarczy na rynek w warunkach penego zatrudnienia. Zaley ona zarwno od poziomu penego zatrudnienia,
jak i od wyposaenia kapitaowego, niezbdnego w poczeniu z prac do wytworzenia
danej produkcji.
Pene zatrudnienie. Wielko zatrudnienia zapewniajcego rwnowag na rynku pracy. Przy
pacy realnej, zapewniajcej tak rwnowag, bezrobocie ma charakter wycznie dobrowolny,
tzn. nie pracuj tylko ci spord zasobu siy roboczej, ktrych nie zadowala wysoko tej
pacy.
Polityka podaowa. Polityka, ktrej celem jest zwikszenie produkcji potencjalnej. Obejmuje
takie rodki, jak: obnika podatkw zmierzajca do pobudzenia inwestycji i powikszenia wyposaenia kapitaowego, obnika podatku od dochodw osobistych, reforma ruchu zwizkowego lub subsydiowanie kosztw szkolenia zawodowego, ktrego celem jest zwikszenie efektywnej poday pracy przy dowolnym poziomie pacy realnej, oraz ograniczenie zakresu interwencjonizmu pastwowego w nadziei, e mechanizm rynkowy bdzie bardziej stymulowa
inicjatyw i przedsibiorczo. Tumienie inflacji jest rwnie swego rodzaju instrumentem
polityki podaowej, o ile wysoka inflacja powoduje powstanie rzeczywistych kosztw ekonomicznych.
Histereza. Pogld, zgodnie z ktrym przejciowe zakcenia w gospodarce wywieraj trway
wpyw na rwnowag w dugim okresie.
Po tej krtkiej charakterystyce czterech

gwnych obszarw, w ktrych utrzymuj si
rozbienoci stanowisk, przejdziemy z kolei
do omwienia szk mylenia, ktre s uznawane za podstawowe we wspczesnej makroekonomii.
374
32.2
1
---- '
Nowa
szkoa
w makroekonomii
klasyczna
Nowa makroekonomia klasyczna jest oparta na dwch przesankach: niemal natychmiastowego rwnowaenia rynku i racjonalnych oczekiwa.
Prowadzona w niej analiza jest klasyczna,

poniewa przyjmuje si w niej, e gitko
pac i cen pozwala gospodarce odzyska rwnowag przy penym zatrudnieniu i produkcji
na poziomie potencjalnym. Analiza jest zarazem nowa, opiera si bowiem na zaoeniu, e
gitko pac i cen czyni proces ich dostosowa niemal natychmiastowy. Polityka pienina i fiskalna mog co najwyej wpyn
na struktur popytu globalnego na poziomie
penego zatrudnienia, natomiast jego wielko
jest z definicji wyznaczona przez pooenie
punktu rwnowagi przy penym zatrudnieniu.
W tej sytuacji zjawisko histerezy nie ma znaczenia.
Analiza klasyczna niekiedy nie dawaa jasnej definicji dugoci okresu, ktry obejmowaa. By to zgodnie z najczciej wystpujcym rozumieniem czas dostatecznie
dugi do penego dostosowania si pac i cen i,
co za tym idzie, do osignicia penego zatrudnienia. Nowa ekonomia klasyczna natomiast nie pozostawia w tej kwestii adnych
niedomwie. Dostosowania pac i cen zachodz niemal natychmiast. Oznacza to, e faktyczna stopa bezrobocia jest zawsze rwna
stopie naturalnej. Zmiany rozmiarw bezrobocia w czasie s spowodowane tym, e bodce
mikroekonomiczne wywouj zmiany naturalnej stopy bezrobocia.
Aby w peni zrozumie istot nowej ekonomii klasycznej, posuymy si nastpujcym prostym przykadem. Pace nominalne s
ustalane na pocztku kadego okresu i nastpnie pozostaj w tym okresie stae. Przedsibiorstwa i pracownicy nie mog bowiem
w nieskoczono prowadzi sporu na temat
wysokoci pac, ktrych wypata musi nastpi dzi. Na jakiej podstawie s ustalane te
pace? Okrela si je na poziomie, na ktrym
jak si oczekuje nastpi zrwnowaenie
rynku pracy. Ze wzgldu na to, e zarwno
pracownicy, jak i przedsibiorstwa s zainteresowani pacami realnymi, musz oni, po sformuowaniu oczekiwa co do prawdopodobne-
go poziomu cen w caym okresie, uzgodni

wysoko pacy nominalnej, ktra zgodnie
z oczekiwaniami zapewni w efekcie pace
realne rwnowace rynek pracy w tym
okresie.
Zamy, e ceny s w rzeczywistoci
wysze, ni si spodziewano. Oznacza to, e
przedsibiorstwa zrobiy dobry interes. Przy
pacach nominalnych ustalonych na cay okres
pace realne okazuj si niespodziewanie niskie. Dopki tak bdzie, dopty przedsibiorstwa bd skonne zwiksza swoj produkcj. Jednak z pocztkiem nastpnego okresu
nastpuje renegocjacja pac z uwzgldnieniem
nowych oczekiwa dotyczcych poziomu cen
w nastpnym okresie. Pace nominalne s ponownie ustalane na poziomie, ktry, jak wynika z oczekiwa, powinien zapewni pac realn rwnowac rynek pracy.
W ten sposb w kadym okresie nieoczekiwanie wysokim cenom towarzyszy nieoczekiwanie wysoka produkcja. W odwrotnym
przypadku, gdy ceny s nisze od przewidywanych, wynik negocjacji pacowych jest korzystny dla pracownikw. Pace realne osigaj poziom wyszy ni oczekiwany, a przedsibiorstwa wprowadzaj czasowe ograniczenia
produkcji. Ze wzgldu jednak na przyjte zaoenie, e pace s na pocztku kadego
okresu ustalane na poziomie, ktry powinien
zapewni rwnowag na rynku pracy, nie wystpuje tendencja do systematycznych, utrzymujcych si z okresu na okres odchyle produkcji i zatrudnienia od poziomu zapewniajcego pene zatrudnienie.
Jednym z nowych elementw nowej ekonomii klasycznej jest wyranie sformuowane
375
zaoenie o racjonalnym charakterze oczekiwa. Zaoenie racjonalnych oczekiwa odgrywa tak istotn rol w analizie, dlatego e
oznacza ono, i pastwo nie moe wykorzystywa polityki fiskalnej i pieninej do systematycznego tumanienia ludzi. Przypumy, e
pastwo przejdzie do bardziej ekspansywnej
polityki pieninej. Wpynie to na wzrost cen,
bowiem zwrot ten nastpuje w warunkach bliskich penego zatrudnienia. Gdyby nie mona
byo przewidzie pocztkowej zmiany polityki
gospodarczej, pracownicy nie przewidzieliby
wzrostu cen. Zadowoliliby si wic zbyt nisk
pac nominaln. Przedsibiorstwa dysponowayby przejciowo tani si robocz, co
skonioby je do zwikszenia produkcji. Nieoczekiwany wzrost poday pienidza spowodowaby w konsekwencji niespodziewany
wzrost produkcji i zatrudnienia, wykraczajcy
poza poziom odpowiadajcy warunkom penego zatrudnienia.
Jeeli jednak wszyscy formuuj swoje
oczekiwania w sposb racjonalny, to rycho
dostrzeg, o co chodzi pastwu. W momencie
renegocjacji pac wszyscy bd ju wiedzie,
e poda pienidza, a w lad za ni ceny
wzrosn. Ta wiadomo musi znale odbicie w uzgodnieniach dotyczcych pacy nominalnej, co jeeli nie wystpi inne niespodziewane wydarzenia spowoduje, e
pace realne ponownie zostan ustalone na poziomie rwnowagi.
Istot nowej szkoy klasycznej w makroekonomii mona wic podsumowa w sposb
nastpujcy. Tylko fakt, e niektre zmienne,
a zwaszcza pace nominalne, musz by ustalone z gry, nie pozwala, aby osiganie stanu
penego zatrudnienia i produkcji rwnej potencjalnej byo zjawiskiem cigym. Zmienne,
ktre musz by okrelone z gry, s ustalane
na takim poziomie, jaki zgodnie z oczekiwaniami odpowiada warunkom penego
zatrudnienia. Jedynie nieoczekiwane wydarzenia mog spowodowa przejciowe odchylenia produkcji i zatrudnienia od ich naturalnego poziomu. Pastwo nie moe jednak wykorzysta polityki fiskalnej i pieninej do
systematycznego wywoywania nieoczekiwanego wzrostu cen, a wic nie moe cigle
utrzymywa produkcji powyej poziomu potencjalnego. Gdyby pastwo pokusio si o to,
spoeczestwo rycho przejrzaoby jego intencje i zaczoby antycypowa tak zmian polityki gospodarczej. Oznacza to, e polityka
ekspansji pieninej zostaaby wkalkulowana
do da pacowych. Przestaaby tym samym
by niespodziank. Poczenie oczekiwanego
zrwnowaenia rynku i racjonalnych oczekiwa implikuje jednak, e jedynie niespodzie-
Makroekonomia
wane zdarzenia mog wytrci gospodark ze

stanu penego zatrudnienia. W istocie oznacza
to, e zarzdzanie popytem za pomoc polityki pieninej i fiskalnej jest cakowicie nieskuteczne.
Jakie zatem dziaania pozostaj polityce
gospodarczej? Wszystko, co moe zrobi pastwo, to kontrolowa poziom cen i skupi si
na polityce podaowej zmierzajcej do zwikszenia produkcji potencjalnej. Polityka taka
obejmuje obniki podatku dochodowego, majce silniej motywowa do pracy. Restrykcyjna polityka pienina pozwoli utrzyma bardziej skuteczn kontrol nad inflacj. Przyczyni si ona do wzrostu produkcji
potencjalnej przez obnienie kosztw zdzieranych zelwek i kosztw zmienianych jadospisw. Ograniczy rwnie skal zakce powstajcych wtedy, kiedy system podatkowy
nie jest cakowicie neutralny z punktu widzenia inflacji. Niskie wydatki pastwa bd skutecznie przeciwdziaay wzrostowi dugu publicznego i tym samym podwykom
stopy procentowej i wypieraniu inwestycji
prywatnych.
Restrykcyjna polityka budetowa i pienina nie spowoduj rwnie pojawienia si bezrobocia keynesowskiego. Pace i ceny rycho
spadn, pobudzajc wzrost realnej poday pienidza i przywracajc popyt globalny do poziomu odpowiadajcego penemu zatrudnieniu. Jeli zwrot ku bardziej restrykcyjnej polityce zaskoczy spoeczestwo, wpynie to
w najgorszym przypadku jedynie chwilowo na
produkcj i bezrobocie. Przy najbliszej rene-
376
gocjacji pac zostan one obnione do poziomu odpowiadajcego nowym warunkom penego zatrudnienia. Wynikajcy std spadek
cen wywoa wzrost realnej poday pienidza
i cznego popytu.
Zasad t mona na dobr spraw rozszerzy. Wspomnielimy ju, e jedynie jakie
niespodziewane wydarzenia mog spowodowa, i w krtkim okresie gospodarka odchyli
si od stanu penego zatrudnienia. Konsekwentnie wic celem zarzdzania popytem
powinno by ograniczenie do minimum wystpowania tych niespodzianek i utrzymywanie gospodarki w stanie moliwie bliskim penego zatrudnienia. Zmiany polityki gospodarczej powinny by zawczasu zapowiadane, tak
aby podmioty gospodarcze mogy je antycypowa i ustali pace i ceny na poziomie odpowiadajcym penemu zatrudnieniu.
Na pytanie, czy jest prawd, e ekonomici
reprezentujcy now ekonomi klasyczn s
przekonani o niemal cakowitym braku zwizku gwatownego wzrostu bezrobocia w Europie ze spadkiem popytu globalnego, trzeba odpowiedzie twierdzco. w wzrost tumacz
oni w caoci jako rezultat wzrostu naturalnej
stopy bezrobocia, spowodowanego czynnikami, ktre omawialimy w rozdziale 27.
Zwolennicy teorii
realnego cyklu koniunkturalnego
W poprzednim rozdziale przedstawilimy teori realnego cyklu koniunkturalnego, ktra zawdzicza swoj popularno w Stanach Zjednoczonych takim ekonomistom, jak Robert
Lucas i Edward Prescott. Teoria ta naley do
tego samego nurtu co nowa ekonomia klasyczna, chocia ich punkty cikoci nieco si
rni. Wsplny dla nich jest nacisk kadziony
na prawie cigy stan rwnowagi rynkowej
oraz racjonalne oczekiwania.
Przedstawiciele nowej szkoy klasycznej
podkrelaj znaczenie skutkw przejciowych, nieprzewidzianych zaburze, ktre
trwaj do czasu szybkiego dostosowania ocze
kiwa. Tym samym konstruuj model waha
produkcji wok poziomu potencjalnego.
Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego posuwaj si o krok dalej, prbujc
wyjani wszelkie wahania aktywnoci gospodarczej jako wahania produkcji potencjalnej.
Teoria realnego cyklu koniunkturalnego jest
zatem bardziej skrajna i oglniejsza od podejcia reprezentowanego przez now szko klasyczn. Jest bardziej skrajna, poniewa zaprzecza wystpowaniu odchyle od potencjalnego poziomu produkcji nawet w krtkim
Makroekonormia stan obecny
okresie. Ze wzgldu na to, e zmiany nominalnej poday pienidza nie wywieraj

w przyjtych ramach analitycznych
wpywu na zmienne realne, przyczyn waha produkcji trzeba szuka w zaburzeniach
wpywajcych na te zmienne, takie jak np.
wiedza techniczna.
Omawiana teoria jest te oglniejsza od
nowej ekonomii klasycznej, poniewa koncentruje analiz na mikroekonomicznych podstawach decyzji midzyokresowych podejmowanych przez przedsibiorstwa, gospodarstwa
domowe i pastwo. Wanie decyzjom, ktrych celem jest optymalizacja planw midzyokresowych tych podmiotw i waciwe rozoenie ich w czasie, zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego przypisuj rol
zmiennej wyjaniajcej, sprawiajcej, e wahania faktycznej produkcji i zatrudnienia s
jednoznaczne z wahaniami produkcji i zatrudnienia na poziomie rwnowagi.
__
32.3
Umiarkowani monetaryci
Szko t kojarzy si z nazwiskiem Miltona
Friedmana. Terminu monetaryci uywamy do
okrelenia tych ekonomistw, ktrzy hoduj
doktrynie klasycznej, utrzymujcej, e wzrost
poday pienidza prowadzi w istocie do wzrostu cen, a nie do wzrostu produkcji. Jak z tego
wynika, ekonomici z nowej szkoy klasycz-
377
dza. Przestrzega natomiast przed polityk aktywnego ksztatowania stp procentowych,

prowadzon przez Komitet Polityki Pieninej
Banku Anglii. Niskie tempo wzrostu iloci
pienidza bdzie w dugim okresie sprzyjao
utrzymaniu niskiej inflacji. Jego stao za
zapobiegnie pogbianiu przez pastwo waha
cyklicznych wskutek podejmowania spnionych interwencji wtedy, kiedy dziaania korygujce nie s ju potrzebne.
Okrelenie umiarkowani monetaryci wywodzi si z pewnych implikacji praktycznych
tego nurtu teoretycznego dla rzdu, ktry zastaje wysokie tempo wzrostu poday pienidza i inflacji oraz dy do znacznego ograniczenia tej inflacji w dugim okresie. Zdaniem
ekonomistw z nowej szkoy klasycznej gwatowna obnika tempa wzrostu poday pienidza moe jedynie doprowadzi do chwilowego wzrostu bezrobocia, do czasu najbliszej
renegocjacji pac i to wszystko. Poniewa
umiarkowani monetaryci hoduj przekonaniu o powolniejszych dostosowaniach pac,
sdz oni rwnie, e bardzo znaczne ograniczenie poday pienidza moe doprowadzi
do powanego kryzysu typu keynesowskiego,
konieczne bowiem staj si gbokie dostosowania pac i cen. Jak z tego wynika, mimo e
gospodarka powraca w cigu dwch lub
trzech lat do stanu penego zatrudnienia, rozsdek przemawia za wyborem dugofalowych
korzyci z niszej inflacji bez naraania si na
dotkliw recesj w krtkim okresie. Obniajc
wolniej stop wzrostu poday pienidza, moemy zagodzi problemy wynikajce z dostosowa pac i cen, a recesja bdzie znacznie
mniej ostra. Wanie std pochodzi okrelenie
W krtkim okresie spadek popytu globalnego moe spowodowa powan recesj.

Mimo e wielu umiarkowanych keynesistw
uwaa, e rwnie procesy dostosowawcze
w sferze oczekiwa przebiegaj powoli, niektrzy z nich akceptuj hipotez racjonalnych
oczekiwa i utrzymuj, e to nie systematyczne bdy w formuowaniu oczekiwa, lecz
czynniki usztywniajce pace (o ktrych bya
mowa w rozdziale 27) nie pozwalaj na szybkie przywrcenie penego zatrudnienia.
Umiarkowani keynesici uwaaj, e recesje trwaj troch duej ni owe kilka lat, niezbdne, w mniemaniu umiarkowanych monetarystw, do przywrcenia penego zatrudnienia. To z kolei kae im wyciga odmienne
wnioski co do wzgldnego znaczenia krtkiego i dugiego okresu (na korzy tego pierwszego przyp. R.R.). Wyduenie recesji
zmniejsza, z jednej strony, niebezpieczestwo
wystpienia odwrotnego do zamierzonego
skutku polityki stabilizacyjnej, tj. pogbienia
waha cyklicznych, z drugiej za zwiksza
potrzeb prowadzenia polityki stabilizacyjnej,
recesje mog by bowiem dotkliwsze i bardziej uporczywe ni przyjmowane w ramach
modelu, jakim posuguj si umiarkowani monetaryci. W przekonaniu umiarkowanych
keynesistw rzd powinien wic ponosi odpowiedzialno za polityk stabilizacyjn
w krtkim okresie.
umiarkowani monetaryci.
Poniewa jednak odchylenia od stanu penego zatrudnienia trwaj wzgldnie krtko,

zwolennicy tej orientacji kad najsilniejszy
nacisk na dugookresow analiz klasyczn.
Podstawow powinnoci rzdu jest ich
zdaniem podnoszenie poziomu produkcji
potencjalnej i penego zatrudnienia rodkami
polityki podaowej oraz ograniczenie inflacji.
32.4
Umiarkowani keynesici
Mwic oglnie, mona t grup ekonomistw
okreli jako keynesistw na krtk met"
i monetarystw w analizie dugookresowej.
Umiarkowani keynesici'wyznaj pogld, e
gospodarka ostatecznie powrci do stanu
penego zatrudnienia, sdz jednak, e dostosowania pac i cen przebiegaj do powoli, a zatem e powrt do rwnowagi
moe nastpi po upywie wielu lat.
Makroekonomia
378
Poniewa umiarkowani keynesici s

przewiadczeni, e gospodarka ostatecznie powraca do stanu penego zatrudnienia, zgadzaj
si te oni z tez, e utrzymywanie wysokiego
tempa wzrostu poday pienidza musi w kocu doprowadzi do inflacji, gdy tylko zostanie
osignite pene zatrudnienie. W bardzo dugim okresie natomiast trway wzrost gospodarczy moe pobudzi tylko polityka podaowa oddziaujca na zwikszenie produkcji
potencjalnej.
Wielu
ekonomistw
reprezentujcych ten nurt gosi wic pogld, e
rzd nie powinien lekceway dwch zalece szkoy monetarystycznej. Z pierwszego
z nich wynika kluczowa rola polityki podaowej w dugim okresie. Natomiast wedug drugiego, skoro wysoka inflacja prowadzi do
spadku produkcji potencjalnej, to w dugim
okresie naley wyznaczy tak redni wysoko parametrw polityki fiskalnej i pieninej, aby odpowiadaa ona niskiemu tempu inflacji. Umiarkowani keynesici nie dostrzegaj jak z tego wynika konfliktu midzy
tak orientacj dugofalowej polityki gospodarczej i zaleceniem prowadzenia aktywnej
polityki stabilizacyjnej w krtkim okresie.
Nowi keynesici
Podejcie keynesowskie stao si w latach siedemdziesitych XX wieku niemodne z dwch
powodw. Pierwszy z nich mia charakter empiryczny i praktyczny. Nastpi wwczas
wzrost bezrobocia, a zgodna z zaleceniami
keynesowskimi reakcja polityki gospodarczej, polegajca na stymulowaniu popytu cakowitego, wywoywaa jedynie inflacj. Wiele
osb wycigno z tego wniosek, e podejcie
keynesowskie jest bdne. Po czci rzeczywicie tak byo. Szkoa keynesowska powicaa
zbyt mao uwagi stronie podaowej. Tymczasem pierwotn przyczyn wzrostu bezrobocia
by spadek globalnej poday. Wzrost bezrobocia oznacza zwikszenie naturalnej stopy bezrobocia. W zwizku z tym umiarkowani keynesici uznaj obecnie konieczno objcia
analiz zarwno globalnego popytu, jak i globalnej poday. Rwnoczenie jednak s nadal
przekonani, e rdem wielu szokw s
zmiany globalnego popytu. Tam te ich
zdaniem naley poszukiwa rnych sposobw rozwizywania problemw gospodarki.
Drugim powodem spadku popularnoci
keynesizmu by fakt, e jego przedstawiciele
stwarzali wraenie, i nie doceniaj znaczenia
mikroekonomii. Podstawowe zalenoci makroekonomiczne, takie jak funkcja konsump-
cji, zdaway si pojawia w ich modelu znikd. Ekonomici reprezentujcy now szko
klasyczn oraz teori realnego cyklu koniunkturalnego, ktrzy zbudowali modele oparte na
solidnych podstawach mikroekonomicznych,
pozwalajce bada dynamik wyboru ekonomicznego w czasie, stawali si coraz bardziej
krytyczni wobec braku fundamentw mikroekonomicznych w analizie keynesowskiej. Podobnie jak chopiec z bajki, ktry by wystarczajco odwany, eby stwierdzi, e krl jest
nagi, wywarli znaczcy wpyw na rozwj
wspczesnej ekonomii.
Nowi keynesici postawili wic sobie zadanie stworzenia mikroekonomicznych podstaw analizy keynesowskiej. Zamiast twierdzi, e rynki nie dziaaj prawidowo, d
oni do przedstawienia dowodw, e mechanizm rynkowy nie moe dziaa prawidowo.
Zawodno rynku jest rezultatem problemw
z informacj, efektw zewntrznych oraz
kosztw podejmowania decyzji i kosztw
wprowadzania zmian. Zwaywszy, e analiza
kadego z wymienionych problemw jest zadaniem trudnym, wypracowanie odpowiedzi
na krytyk ze strony nowej szkoy klasycznej
zajo sporo czasu.
Generalnie, odpowied t mona sprowadzi do trzech punktw. Po pierwsze, tacy
ekonomici, jak Greg Mankiw z Harvardu
i David Romer z Berkeley, podjli prb bardziej szczegowej analizy procesu powolnego dostosowywania si cen i pac. Wykazali
oni, e, z jednym zastrzeeniem, nawet niewielkie ograniczenie elastycznoci wielkoci
nominalnych np. koszt zmienianych jado-
379
spisw w przypadku zmian cen, negocjacje

zwizane ze zmianami pac, a nastpnie wdraanie tych zmian moe wystarczy jako
uzasadnienie wszystkich standardowych keynesowskich reakcji gospodarki, przedstawionych w poprzednich rozdziaach. Wspomniane wyej zastrzeenie polega na tym, e niezbdne jest rwnie pewne ograniczenie
elastycznoci wielkoci realnych na rynku
pracy. Zastanwmy si, dlaczego.
Ujemny szok popytowy, przy niewielkim
nawet ograniczeniu elastycznoci cen, skania
przedsibiorstwa do ograniczenia produkcji
i zatrudnienia. Dlaczego zatem pracownicy nie
zgadzaj si na obnik pac? Dopki ceny nie
ulegn zmianie, pracownicy uwaaj, e oznaczaoby to wyraenie zgody na spadek pac realnych. Odpowiedzi na pytanie o przyczyny
ograniczonej elastycznoci dostosowa naley
zatem poszukiwa w sferze wielkoci realnych.
W rozdziaach 12 i 27 przedstawilimy
cz odpowiedzi formuowanych przez nowych keynesistw. Teoria pacy powizanej
z wydajnoci (tzw. pacy efektywnociowej)
zawiera stwierdzenie, e przedsibiorstwa
ustalaj pace na poziomie zbyt wysokim
z punktu widzenia rwnowagi na rynku pracy,
np. wynika to std, e pracownika przyapanego na uchylaniu si od pracy spotyka wysoka
kara w postaci zwolnienia. Innego uzasadnienia dostarcza koncepcja swoi" i obcy", wedug ktrej starsi pracownicy, ktrzy utrzymali
prac, nie interesuj si zbytnio swoimi mniej
szczliwymi kolegami.
Drugiego elementu odpowiedzi nowych
keynesistw dostarczaj szczeglnie prace Josepha Stiglitza, do niedawna gwnego ekonomisty Banku wiatowego. Co prawda podziela on pogld, e ograniczona elastyczno dostosowa wielkoci realnych na rynku pracy
jest bardzo wan cech ekonomii keynesowskiej, zarazem jednak podkrela, e prawie natychmiastowa reakcja cen na rynku dbr nie
tylko pomaga w przywracaniu rwnowagi
w gospodarce, lecz take moe nawet zaostrzy problemy bdce przedmiotem zainteresowania keynesistw.
Przypumy, e wystpi ujemny szok popytowy. Opnienie procesu dostosowa cen
dotyczy jedynie bardzo krtkiego okresu.
W tym czasie nastpuje spadek realnego popytu globalnego. Jeeli przedsibiorstwa wykazuj siln niech do ryzyka, to mog szybko zareagowa na pogorszenie sytuacji, ograniczajc poda. Utrzymywanie nadwyki
produkcji jest po prostu zbyt niebezpieczne,
tym bardziej e w okresie recesji banki szybko zaostrzaj swoj polityk kredytow wo-
Makroekonomia
bec przedsibiorstw. W rezultacie do szybko nastpuje przywrcenie rwnowagi na

rynku dbr. Krzywe poday i popytu przesuwaj si w lewo. Poczynajc od tego momentu, gitko cen nie jest czynnikiem wystarczajcym do rozwizania problemu. Mamy
bowiem co prawda do czynienia ze stanem
rwnowagi, lecz jest to rwnowaga na niszym ni poprzednio poziomie. Przesunicie
krzywej popytu spowodowao przesunicie
krzywej poday.
Nowi keynesici, ktrzy s zwolennikami
koncepcji histerezy (ramka 27.4), id jeszcze
dalej. Ich zdaniem przesunicie krzywej poday moe mie trwae nastpstwa. Jeeli tak, to
celowe jest prowadzenie aktywnej polityki
stabilizacyjnej, poniewa zapobiega ona przerodzeniu si trudnoci krtkookresowych
w problemy dugookresowe. Problemy te
mog zosta przezwycione jedynie dziki
zastosowaniu powoli dziaajcych rodkw
polityki podaowej.
32.5
-----Skrajni keynesici
Skrajni (ortodoksyjni) keynesici nie tylko
obstaj przy tezie o niezdolnoci rynkw
do samoczynnego osigania rwnowagi w
krtkim okresie; s oni rwnoczenie przekonani, e take w dugim okresie rynki nie
osigaj rwnowagi.
______ ^
380
Bezrobocie keynesowskie moe si utrzymywa w nieskoczono, jeeli rzd nie podejmie interwencji w celu pobudzenia popytu
globalnego.
Skrajni keynesici odrzucaj pogld, e
kryzysy mog w ostatecznym rozrachunku
przywraca pene zatrudnienie poprzez nacisk
na obnik pac i cen. S w tym zgodni z tymi
nowymi keynesistami, ktrzy s przekonani
o susznoci koncepcji histerezy. Wystpuj
jednak midzy nimi rwnie rnice pogldw w tej dziedzinie. Zgodnie z koncepcj histerezy, kiedy recesja wywoa ju negatywne
skutki w postaci spadku poday, pobudzanie
popytu nie ma sensu. Wbrew temu, skrajni
keynesici sdz, e stymulowanie popytu
globalnego przez pastwo moe by jednak
skuteczne.
Ich stanowisko musi zatem opiera si na
zaoeniu o sztywnoci rynku pracy. Brak elastycznoci pacy realnej prowadzi do nadwyki poday na rynku pracy. Ta grupa przymusowo bezrobotnych w kadej chwili moe zosta zatrudniona w przypadku wzrostu popytu.
Skrajni keynesici okrelaj t przesank
sztywnoci rynku pracy mianem hipotezy pacy realnej.
Jeeli nawet z powodw, ktre wyczerpujco omwilimy, moemy przyj pewien

stopie sztywnoci pacy realnej, dlaczego
wszystkie zmienne nominalne nie mogyby
obniy si, co spowodowaoby wzrost realnej
poday pienidza i spadek stopy procentowej?
W rezultacie nastpiby w kocu powrt gospodarki do stanu penego zatrudnienia wycznie dziki siom rynkowym. Skrajni keynesici formuuj kilka tez uzasadniajcych
tak moliwo.
Po pierwsze, niemoliwe jest skoordynowanie zmian pac nominalnych i cen. Jeeli
wszystkie pace i ceny mogyby zosta jednoczenie obnione, to pace realne nie wymagayby korekty. Jednake w praktyce niektrzy
pracownicy musz pj na pierwszy ogie.
Dopki wszystkie pozostae pace i ceny nie
zostan obnione, pierwsi pracownicy, kt
rych pace nominalne spady, dowiadcz take obniki pac realnych. Zaleno ta moe
przeciwdziaa redukcjom pac, zwaszcza jeeli pracownicy s bardzo wraliwi na obnik ich pac w stosunku do pac innych grup
zawodowych.
Po drugie, nawet gdyby udao si doprowadzi do pewnego spadku zmiennych nominalnych, jego efekty mog by znikome, jeeli
gospodarka znajduje si w stanie gbokiej recesji. Kiedy czasy s cikie i przedsibiorstwa ponosz straty, nie s one skonne do inwestowania, nawet jeeli stopa procentowa
zostaa obniona do zera (jak to miao miejsce

ostatnio w Japonii). Oznacza to, e krzywa IS
moe by prawie pionowa przy bardzo niskich
rozmiarach produkcji; inaczej mwic, popyt
nie reaguje na obnik stopy procentowej. Zauwamy, e wyklucza to wykorzystanie obniki pac nominalnych i cen jako mechanizmu
dostosowawczego podczas kryzysu. Oznacza
to rwnie, e ekspansywna polityka monetarna byaby w takich okolicznociach rwnie
nieskuteczna. W okresie rozkwitu, kiedy
skonno do inwestowania jest dua, nie ma
problemu z podniesieniem stp procentowych, a wystarczajco wysokie stopy procentowe ograniczaj popyt globalny. Natomiast
w okresie kryzysu ekspansja monetarna moe
nie przynie oczekiwanych skutkw. Tradycyjni keynesici zwykli porwnywa polityk
pienin ze sznurkiem. Mona go przycign do siebie, a nawet napry, lecz popychanie nie daje adnych efektw. Jak wida,
skrajni keynesici wierz w skuteczno polityki fiskalnej w przezwycianiu gbokich
recesji.
Na koniec powimy nieco uwagi oczekiwaniom. O ile ekonomici z nowej szkoy
klasycznej s optymistami zarwno w kwestii
szybkoci osigania rwnowagi rynkowej,
jak i zdolnoci ludzi do inteligentnego formuowania i szybkiego dostosowywania oczekiwa zwizanych z przyszoci, o tyle skrajni
keynesici s prawie w takim samym stopniu
pesymistami w kwestii oczekiwa oraz rw-
381
TABLICA
$2.1
Zestawienie porwnawcze konkurencyjnych pogldw

Wyszczeglnienie
Osiganie rwnowagi rynkowej
Oczekiwania
Nowa szkoa
klasyczna
Bardzo szybkie
Umiarkowani
monetaryci
Do szybkie
Umiarkowani
keynesici
Do wolne
Skrajni keynesici
Racjonalne
szybkie dosto-
Dostosowania
wolniejsze
Dostosowania
mog by szyb-
Dostosowania
wolne
sowania
Bardzo wolne
kie lub wolne
Dugi okres/krtki
okres
Niewielka rnica
z racji szybkich
dostosowa
Waniejszy dugi
okres
Nie lekcewa
krtkiego okresu
Krtki okres bardzo

wany
Pene zatrudnienie
Zawsze blisko
Nigdy nie za daleko
Moe by daleko
Moe pozostawa
bardzo daleko
Histereza
Nie stanowi problemu
Nie stanowi problemu
Moe by powanym problemem
Nie stanowi powanego problemu
Wnioski dla polityki gospodarczej
Zarzdzanie popytem bezuyteczne; doniosa rola
Waniejsza polityka podaowa,

naley unika
Rwnie wane zarzdzanie popytem
To, co si naprawd liczy, to zarzdzanie popy-
polityki podao-
gwatownych
wej
zmian popytu
nowagi rynkowej. Keynes porwnywa oczekiwania z konkursem piknoci. Wspczesnym ich odpowiednikiem byby teleturniej, ktrego uczestnicy musz odgadn,
jaka odpowied jest najczciej wybierana
przez telewidzw.
W tych warunkach wane jest nie tyle znalezienie prawidowej odpowiedzi (czyli sposobu, w jaki ekonomici prbuj oceni racjonalne oczekiwania); wane jest odgadnicie
przewidywa innych ludzi. Sytuacj powszechn moe by wielo stanw rwnowagi. Stawia to pod znakiem zapytania przyjmowane czsto zaoenie, e ludzie szybko dostosowuj oczekiwania do jednej prawidowej
odpowiedzi. Zdaniem skrajnych keynesistw
uomnoci koordynacji (tj. efekty zewntrzne)
wystpuj w przypadku zarwno oczekiwa,
jak i ustalania wysokoci pac.
tem
czenia przypisywanego problematyce krtkiego i dugiego okresu w proponowanych zaleceniach dla polityki gospodarczej. Nasze
rozwaania strecilimy w tablicy 32.1.
Powinno ju teraz by zupenie jasne, e
rywalizacja pogldw w dziedzinie makroekonomii wie si rwnie z odmiennym spoj-
32,6
Rekapitulacja
Przedstawilimy pogldy konkurujcych ze
sob szk we wspczesnej makroekonomii.
Kadorazowo staralimy si opisa je wedug
czterech podstawowych kryteriw z podrozdziau 32.1: zaoenia o samoczynnym rwnowaeniu si rynku, zaoenia o sposobie
ksztatowania oczekiwa, zaoenia o wystpowaniu histerezy i wreszcie wzgldnego zna-
Makroekonomia
reniem na problematyk mikroekonomiczn.

Ekonomici, optymistycznie nastawieni do
moliwoci automatycznego dochodzenia do
rwnowagi rynkowej, sdz, e rynki funkcjonuj zupenie sprawnie. Niektrzy z nich
wrd ktrych najbardziej prominentnym
przykadem jest Milton Friedman s
w ogle szermierzami idei wolnego rynku,
podkrelajcymi zalety wolnej konkurencji.
Pastwo powinno zwalcza monopole tam,
gdzie one istniej, oraz wykorzystywa polityk podaow dla zapewnienia jeszcze wikszej sprawnoci funkcjonowania rynkw.
Ci ekonomici natomiast, ktrzy powtpiewaj w zdolno rynkw do automatycznego
osigania rwnowagi, s skonni raczej akcentowa te wszystkie czynniki, ktre nie pozwalaj na sprawne funkcjonowanie mechanizmu
rynkowego. Podkrelaj trudnoci w uzyskiwaniu informacji niezbdnych do dokonywania racjonalnych wyborw oraz fakt, e wiele
rynkw dbr i rynek pracy daleko odbiegaj
od wolnokonkurencyjnego wzorca. Nie s oni
przekonani, e wolny, nie poddany regulacji
rynek jest rozwizaniem optymalnym. Pastwo powinno swoj ingerencj wspomaga
funkcjonowanie rynku w interesie spoecznym.
Problematyk t omawialimy szczegowo w czciach II i III Mikroekonomii, powiconych mikroekonomii pozytywnej i normatywnej. Na szczcie nie ma potrzeby arbi
tralnego dzielenia ekonomii na wzajemnie nie

powizane dziedziny analizy. Wiele najnowszych osigni makroekonomii, o ktrych
wspominalimy w czci IV, odzwierciedla
przekonanie, e teoretyk tej dziedziny musi
zwraca baczn uwag na procesy przebiegajce w skali mikro. W rozdziale 20, przedstawiajc makroekonomi, stwierdzilimy, e
niekiedy moemy lepiej przyjrze si caej gospodarce, obserwujc j goym okiem. Od
czasu do czasu przydaje si jednak lornetka do
sprawdzenia, czy nasza interpretacja tego obrazu ma sens.
Nie jest naszym zamiarem orzeka tutaj
o wyszoci ktrej z rywalizujcych szk
w makroekonomii, chocia w istocie powinnimy si chyba umiejscowi gdzie w grupie
umiarkowanych keynesistw. Naszym celem
w poprzednich rozdziaach byo raczej stworzenie ram, w ktrych mona interpretowa
owe rnice si stanowiska. W niniejszym
rozdziale wyjanilimy, w jaki sposb zmiany
podstawowych zaoe, szczeglnie zaoe
o szybkoci dostosowa, czasie niezbdnym
do przywrcenia penego zatrudnienia oraz
moliwoci wystpowania histerezy, pozwalaj wykorzysta te ramy do prezentacji pogldw rnych nurtw wspczesnej makroekonomii i wyjani, dlaczego na ich podstawie
s formuowane odmienne zalecenia dla polityki gospodarczej.
P
Podsumowanie
1. Mimo e liczba problemw, co do ktrych wszyscy ekonomici s zgodni, jest dua, pozostaj pewne istotne rnice opinii, w ramach ekonomii zarwno pozytywnej, w kwestii rzeczywistego funkcjonowania gospodarki, jak i normatywnej, w kwestiach podanego ksztatu polityki gospodarczej. Cz rnic w zaleceniach dla polityki gospodarczej wynika z odmiennych ocen rzeczywistoci, cz natomiast ma swoje rdo wycznie w rozbienociach
sdw wartociujcych.
2. Byoby podane, aby teorie ekonomiczne byy konfrontowane z faktami. W niektrych jednak przypadkach jest mao prawdopodobne, aby konfrontacja ta przyniosa ostateczne odpowiedzi. Niektre kluczowe zmienne, takie jak oczekiwania, nie poddaj si bowiem pomia-
383
3.
4.
5.
6.
".
rom. Rzeczywisto nieustannie si zmienia moe by tak, e nie da si uzyska dostatecznie dugich szeregw czasowych dajcych wierny obraz dzisiejszego wiata
i umoliwiajcych ostateczn weryfikacj empiryczn konkurujcych ze sob modeli teoretycznych.
Dc do zrozumienia pogldw goszonych przez gwne szkoy w makroekonomii, naley
uwzgldni ich podejcie do czterech podstawowych problemw: tempa, w jakim dochodzi
do rwnowagi rynek pracy, sposobu ksztatowania si oczekiwa, moliwoci wystpowania
histerezy oraz wzgldnej wagi przypisywanej w analizie problematyce krtkiego i dugiego
okresu.
Nowa makroekonomia klasyczna zakada, e rynek osiga rwnowag w sposb niemal natychmiastowy. Tylko zawarte wczeniej kontrakty przeszkadzaj w nieprzerwanym utrzymaniu penego zatrudnienia. Dodatkowe zaoenie racjonalnych oczekiwa pozwala sdzi, e
z gry okrelane zmienne bd ustalane na poziomie odzwierciedlajcym przewidywan ich
wysoko w warunkach rwnowagi. Kada zmiana, jak mona byo przewidzie, znajdzie
odzwierciedlenie ju w procesie ustalania tych zmiennych. Dlatego te tylko niemoliwe do
przewidzenia wydarzenia, tj. czyste niespodzianki", mog powodowa przejciowe odchylenia od penego zatrudnienia a do chwili, gdy bdzie moliwa korekta wczeniej ustalonych zmiennych i zostanie przywrcone pene zatrudnienie. Ze wzgldu na to, e gospodarka
jest bliska stanu penego zatrudnienia, polityka zarzdzania (sterowania) popytem pobudzi
po prostu kompensujce zmiany cen i pac, ktre sprawi, i popyt globalny powrci do poziomu waciwego stanowi penego zatrudnienia. Polityka gospodarcza powinna ogranicza
do minimum te niespodzianki. Zmiany wielkoci faktycznej produkcji i bezrobocia naley
w znacznym stopniu interpretowa jako zmiany poziomu penego zatrudnienia, czyli naturalnej stopy bezrobocia. Pastwo powinno skupi si na walce z inflacj i na polityce podaowej, zmierzajcej do podniesienia poziomu penego zatrudnienia i produkcji potencjalnej.
Zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego neguj wystpowanie nawet przejciowych odchyle od stanu penej rwnowagi rynkowej. Argumentuj oni, e szczegowa analiza midzyokresowych decyzji gospodarstw domowych, przedsibiorstw i pastwa pozwala
interpretowa nawet wahania krtkookresowe jako zmiany poziomu produkcji potencjalnej.
Umiarkowani monetaryci s przekonani, e powrt do stanu penego zatrudnienia nie jest
wprawdzie natychmiastowy, zajmuje jednak zaledwie kilka lat. Gwatowna obnika poday
pienidza moe wywoa do gbok, aczkolwiek przejciow, recesj i z tej racji naley
jej unika. Ponadto, prby zarzdzania popytem mog przynie skutek odwrotny do zamierzonego, jeeli gospodarka w momencie postawienia diagnozy o recesji wesza ju w faz
silnego oywienia. Rzd powinien wic zrezygnowa z prb dostrajania" popytu globalnego i skoncentrowa si na dugofalowych dziaaniach zmierzajcych do ograniczenia inflacji
i na realizacji polityki podaowej, ktra pozwala podwyszy poziom penego zatrudnienia
i produkcji potencjalnej.
Umiarkowani keynesici uwaaj, e automatyczny powrt do stanu penego zatrudnienia
moe potrwa wiele lat, ostatecznie jednak stan ten mona osign. Mimo e polityka sterowania popytem ma swoje ograniczenia, jeeli chodzi o skal wzrostu produkcji i zatrudnienia, to warto podejmowa aktywn polityk stabilizacyjn dla zagodzenia nadmiernych waha koniunktury i skrcenia faz cyklu. Prowadzeniu polityki stabilizacyjnej sprzyja dugo
trwania tych faz; pozwala to wzgldnie atwo diagnozowa przebieg cyklu koniunkturalnego.
W dugim okresie polityka podaowa ma nadal istotne znaczenie, rwnie wane staje si te
zapobieganie gbokiej recesji (rodkami polityki popytowej przyp. R.R.), jeeli zjawisko
histerezy prowadzi do trwaych zmian pooenia punktu rwnowagi dugookresowej.
Makroekonomia
384
8. Nowi keynesici prbuj zapewni makroekonomii keynesowskiej podstawy mikroekonomiczne. Koszty zmienianych jadospisw mog stanowi wyjanienie sztywnoci wielkoci
nominalnych. T ostatni mona z kolei wyjani sztywnoci zmiennych realnych na rynku
pracy. Nowi keynesici przedstawiaj wiele kanaw oddziaywania histerezy.
9. Skrajni keynesici s przekonani, e odchylenia od stanu penego zatrudnienia mog mie
nawet jeszcze duszy ywot. Keynesowskie bezrobocie nie prowadzi do spadku pacy realnej i moe nie zapewni obnienia poziomu pacy nominalnej i cen. Jeeli nawet to nastpi,
popyt globalny moe nie zareagowa na obnik stp procentowych: pesymistyczne oczekiwania mog by wystarczajc przeszkod w uzyskaniu znaczcego oywienia globalnego
popytu. W tych warunkach podstawowym zadaniem rzdu nie jest polityka podaowa, zmierzajca do wzrostu produkcji potencjalnej (ktrej poziomu faktyczna produkcja i tak nie siga), lecz doprowadzenie gospodarki do poziomu produkcji potencjalnej za pomoc ekspansywnej polityki fiskalnej i pieninej, a zwaszcza tej pierwszej.
Podstawowe pojcia
Oczekiwania egzogeniczne (zewntrzne) 360
Oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyjne)
360
Oczekiwania racjonalne 361
Nowa makroekonomia klasyczna
363
Umiarkowani monetaryci
366
Umiarkowani keynesici 367
Skrajni (ortodoksyjni) keynesici 369
Zadania sprawdzajce
1. W warunkach penego zatrudnienia pastwo zmniejsza poda pienidza. Wyjanij dokadnie
przewidywania czterech szk makroekonomii co do moliwego rozwoju sytuacji: a) w krtkim okresie; b) w dugim okresie. Czy i jakie znaczenie ma fakt wczeniejszego antycypowania spadku poday pienidza?
2. W jaki sposb kada z czterech szk makroekonomii prbowaaby objani przyczyny
wzrostu bezrobocia w Europie w latach osiemdziesitych XX wieku? Jakie prognozy dotyczce bezrobocia formuowano by w ramach owych czterech szk, wiedzc, e w latach
dziewidziesitych bya prowadzona restrykcyjna polityka fiskalna i pienina?
3. Jak, w porwnaniu z gospodark zamknit, zmienia si tempo dostosowa: a) w gospodarce
otwartej przy staym kursie walutowym; b) w gospodarce otwartej przy pynnym kursie walutowym?
4. Przypisz kade z nastpujcych stwierdze jednej z czterech szk, a) Obnienie inflacji nie
jest trudne; nie towarzyszy mu wzrost bezrobocia, b) Ekspansywna polityka pienina i fiskalna bdzie zawsze wywoywa wzrost produkcji, jeeli tylko nie wystpi gwatowny
wzrost importu, c) Zawsze warto przysta na przejciowy wzrost bezrobocia dla uzyskania
385
trwaego spadku inflacji, d) Rzd zawsze moe wywoa zaamanie koniunktury i zmniejszy inflacje, jednak koszty utraconej produkcji bd w krtkim okresie do znaczne.
5. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Z zaoenia racjonalnych oczekiwa wynika, e gospodarka znajduje si zawsze
w stanie penego zatrudnienia, b) Nigdy nie wystpuje odwrotna zaleno midzy inflacj
i bezrobociem, c) Zawsze wystpuje odwrotna zaleno midzy inflacj i bezrobociem,
d) Keynesici odmawiaj mikroekonomii jakiegokolwiek znaczenia, e) Monetaryci s przekonani, e wielko nominalnej poday pienidza jest gwnym czynnikiem okrelajcym
poziom realnej produkcji i zatrudnienia.
CZS V
GOSPODARKA
WIATOWA
W czci V koncentrujemy uwag na procesach gospodarczych zachodzcych w skali wiatowej. Co decyduje o strukturze handlu midzynarodowego i polityce celnej prowadzonej przez
poszczeglne kraje? Czy wolny handel moe wszystkim przynosi korzyci? Jakie konsekwencje ma istnienie midzynarodowego systemu walutowego? Czy Midzynarodowy Fundusz Walutowy moe zapobiega kryzysom walutowym? W czci V omawiamy take procesy integracji ekonomicznej i pokazujemy, jak wzrost stopnia wspzalenoci relatywnie maych gospodarek krajw europejskich doprowadzi zarwno do znacznego zacienienia wsppracy w sferze
regulacyjnej, jak i do podjcia prb zapewnienia stabilnoci kursw walutowych w ramach unii
monetarnej. Cz V zamykamy szerszym omwieniem trendw rozwojowych wystpujcych
w gospodarkach krajw Europy rodkowo-Wschodniej i, bardziej oglnie, w biedniejszych regionach wiata.
W rozdziale 33 analizujemy przyczyny podejmowania wymiany z zagranic, badamy korzyci pynce z handlu midzynarodowego i rozwaamy implikacje pynce std dla polityki
handlowej poszczeglnych krajw. W rozdziale 34 przedstawiamy midzynarodowy system walutowy, za ktrego porednictwem poszczeglne kraje finansuj midzynarodowe strumienie
handlu, oraz argumenty przemawiajce za utrzymywaniem rnych systemw kursu walutowego. W rozdziale 35 poddajemy analizie proces integracji europejskiej, funkcjonowanie jednolitego rynku, unii gospodarczo-walutowej oraz postpy krajw Europy rodkowo-Wschodniej na
drodze do czonkostwa w Unii Europejskiej. W koczcym ksik rozdziale 36 przedstawiamy
najwaniejsze problemy krajw rozwijajcych si.
I
__________________________________________________________________
J
ROZDZIA (33]
Handel midzynarodowy i polityka handlowa

ROZDZIA
34
Midzynarodowy system walutowy

ROZDZIA
35
Integracja w Europie
ROZDZIA
[36]
Problemy krajw rozwijajcych si
ROZDZIA
I -. I
Handel midzynarodowy
i polityka handlowa
p
o przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:
Analizowa struktur handlu midzynarodowego.

O Objani zasad przewagi komparatywnej oraz rodzaje korzyci z wymiany midzynarodowej.
Pokaza, w jaki sposb midzynarodowe rnice poziomu techniki lub wyposaenia
w czynniki wytwrcze staj si rdem przewagi komparatywnej.
O Wyjani, w jaki sposb korzyci skali oraz denie do wzbogacenia asortymentu towarw dostpnych na rynku prowadz do wymiany wewntegaziowej (tzn. dwukierunkowego przepywu podobnych towarw).
Omwi efekty stosowania ce i kontyngentw importowych oraz subwencji eksportowych z punktu widzenia ich wpywu na dobrobyt spoeczny.
O Zastosowa zasad celowego dziaania w analizie rnych motyww wprowadzania
ce importowych.
Handel midzynarodowy jest czci naszej
codziennej rzeczywistoci. Anglicy pij francuskie wina, Amerykanie jed japoskimi

samochodami, a Rosjanie spoywaj produkty
z amerykaskiej pszenicy. Jeli w zjawiskach
tych nie ma nic nadzwyczajnego, to dlaczego
w ekonomii wyodrbniono specjaln cz powicon wanie wymianie midzynarodowej? Czym rni si wymiana handlowa pomidzy Wielk Brytani a Francj od handlu
pomidzy np. Londynem a Birmingham?
Mona wskaza dwie przyczyny tego stanu rzeczy. Po pierwsze, fakt, e towary i usugi w handlu midzynarodowym przekraczaj
granice krajw, umoliwia administracji pastwowej kontrol obrotw i oddziaywanie na
nie. Trudno byoby oboy podatkiem czy regulowa obrt towarw pomidzy Londynem
a Birmingham, natomiast o wiele atwiej jest
np. wprowadzi ca lub ograniczenia ilociowe w imporcie z Francji lub Japonii. O tym,
czy posunicia takie s podane, decyduje
rzd.
Po drugie, w handlu midzynarodowym s
stosowane waluty rnych krajw. Angielski
nabywca amerykaskiego wina paci w funtach szterlingach, podczas gdy pracownik winnicy w USA jest wynagradzany w dolarach.
Gospodarka wiatowa
Wymiana midzynarodowa wie si wic

z koniecznoci rozlicze midzynarodowych. System rozlicze midzynarodowych
jest przedmiotem bardziej szczegowych rozwaa w nastpnym rozdziale.
W tym rozdziale zajmiemy si przepywem
towarw midzy krajami i polityk handlow.
Na pocztku przyjrzymy si faktom: kto,
389
z kim i jakimi towarami handluje? Nastpnie

zastanowimy si, dlaczego w ogle istnieje
handel midzynarodowy. Z pewnoci umoliwia on zakup zagranicznych towarw po cenie niszej od ceny tyche towarw wyprodukowanych w kraju.
Czy powysze stwierdzenie moe by
prawdziwe dla wszystkich krajw?
Podstaw handlu midzynarodowego jest
wymiana i specjalizacja. Wystpujce pomidzy krajami rnice wyposaenia w surowce
i inne czynniki produkcji s rdem rnic
kosztw wytwarzania i cen towarw. Poprzez
wymian midzynarodow kraj dostarcza zagranicy towary, ktre wytwarza relatywnie tanio, a zgasza popyt na towary produkowane
relatywnie tanio w innych krajach.
Te korzyci z wymiany mog by jeszcze
wiksze, jeeli handel midzynarodowy umoliwia produkcj na du skal. Zamiast podejmowa rozdrobnion i wieloasortymentow
produkcj, poszczeglne kraje koncentruj si
na wytwarzaniu tylko wybranych dbr, co
umoliwia im obnik kosztw wytwarzania.
Korzyci z handlu midzynarodowego s
przedmiotem naszej szczegowej analizy.
Prbujemy take dociec, czy analiza ta wyjania rzeczywist struktur handlu wiatowego.
W wielu przypadkach wymiana midzynarodowa zwiksza dobrobyt w poszczeglnych
krajach; czasem jednak, zwaszcza w krtkim
okresie, powoduje pewne straty. Tanie samochody japoskie to okazja dla brytyjskich
konsumentw; jednak znacznie gorzej wygl
da to z punktu widzenia pracownikw brytyjskiego przemysu samochodowego, ktrzy
utracili miejsca pracy.
Poniewa konkurencja ze strony towarw

zagranicznych uderza w interesy niektrych
grup wyborcw, rzdy staj czsto przed koniecznoci ograniczania importu. W kocowej czci rozdziau analizujemy polityk
handlow pastwa oraz zasadno ograniczania importu.
33.1
Struktura handlu wiatowego
Poniewa w kadej transakcji zawieranej
z zagranic wystpuj dwie strony, nabywca
i sprzedawca, import jednego kraju musi by
rwny eksportowi drugiego. Rozmiary handlu
midzynarodowego mona zatem okreli, obliczajc cakowit warto eksportu lub te
cakowit warto importu wszystkich krajw.
Obie te wartoci musz by sobie rwne. Ujmowanie wartoci eksportu oraz importu cznie byoby rwnoznaczne z podwjnym liczeniem kadej transakcji.
Tablica 33.1 obrazuje warto wiatowego
eksportu w wybranych latach oraz, jako punki
odniesienia, relacj tego eksportu do PNB najwikszej w wiecie potgi gospodarczej
Stanw Zjednoczonych. Tablica ta uwidacznia wic dwa zjawiska. Po pierwsze, obroty handlu wiatowego w ujciu realnym
TABLICA
Warto eksportu wiatowego
Eksport wiatowy
W mld z 1990 r.
Jako odsetek PNB USA
1928
277
57
1935
117
27
1950
176
20
1973
931
40
1998
5 460
64
r d o : League of Nations, Europe's Trade, Geneva 1941; IMF, International Financial Statistics; National Income Accounts of the United States, 1928-1949.
33.1
390
"-.BUCA
33.2
Udzia eksportu w PKB wybranych krajw
i w %)
Kraj
Belgia
Holandia
*>Vielka Brytania
Francja
Wiochy
USA
.'aponia
1967
36
43
18
14
17
5
10
1998
75
55
27
26
26
11
11
zwikszay si bardzo szybko po 1950 r., rednio o 7,5% rocznie. Wymiana z zagranic zacza odgrywa coraz wiksz rol w gospoiarkach poszczeglnych krajw. W Wielkiej
3rytanii udzia eksportu w PKB wzrs w latach 1967-1998 z 18% do 27%. Dane dla innych krajw zawiera tablica 33.2. Eksport
wiatowy stanowi w 1998 r. ok. 20% cznego produktu narodowego brutto wszystkich
krajw. Po drugie, wielki kryzys lat trzydziestych oraz II wojna wiatowa niemale uniceWraz z rozwojem handlu midzynarodowego, zarwno w wymiarze absolutnym, jak
i w stosunku do potencjau poszczeglnych
gospodarek narodowych, zwikszaa si ich
wspzaleno. Wielka Brytania jest obecnie
krajem o zdecydowanie otwartej gospodarce,
podobnie jak wikszo krajw wymienionych w tablicy 33.2. Wydarzenia w innych

krajach wpywaj na nasze codzienne ycie
w stopniu o wiele wikszym ni 20 lat temu.
Przyjrzyjmy si teraz strukturze geograficznej
handlu wiatowego.
Struktura geograficzna
Tablica 33.3 przedstawia struktur obrotw
handlowych w podziale na dwie grupy krajw.
Grupa krajw uprzemysowionych (wysoko
rozwinitych) obejmuje Europ Zachodni,
Ameryk Pnocn, Japoni, Australi i Now
Zelandi. S to kraje bogate, o najwikszym
udziale w wiatowym handlu i dochodzie.
Drug grup tworz kraje rozwijajce si1.
Szczegow analiz tej szerokiej grupy, obejmujcej kraje bardzo biedne, jak Chiny i Indie, a po stosunkowo zamone, jak Brazylia
i Meksyk, zajmiemy si w rozdziale 36.
Prawie 70% globalnego eksportu przypada
na kraje uprzemysowione, a 50% caego han-
Struktura geograficzna handlu wiatowego w 1996 r. (odsetek wiatowego eksportu)

Udzia (w %)
Eksport do:
Eksport z:
I Kraje uprzemysowione
II Kraje rozwijajce si
II
50
18
68
80
18
14
32
20
w handlu
wiatowym
w dochodzie
wiatowym
r d o : GATT, Directions of Trade; World Bank, World Development Report.

TABLICA 33.3
W tablicy 33.3 bye kraje socjalistyczne zostay

prawdopodobnie wczone do grupy krajw rozwijajcych si (przyp. tum. Z.M.).
1
stwiy wymian midzynarodow. Udzia

handlu wiatowego w PNB osign poziom
z 1928 r. dopiero w latach szedziesitych.
Gospodarka wiatowa
391
dlu wiatowego dokonuje si w obrotach wzajemnych wewntrz tej grupy krajw. Tylko
14% handlu wiatowego odbywa si poza t
grup. W obrotach handlu wiatowego, podobnie jak w wiatowej produkcji i dochodzie, dominuj kraje wysoko rozwinite.
Struktura towarowa
Struktur towarow obrotw midzynarodowych ilustruje tablica 33.4. Towary zostay
w niej podzielone na dwie grupy: towary nie
przetworzone
(produkty pochodzenia rolniczego, mineray, paliwa) i towary przetworzone (wyroby chemiczne, stal, samochody itd.).
Zwraca uwag drastyczny spadek udziau
w handlu wiatowym towarw nie przetworzonych (z wyczeniem paliw): z 39,3%
w 1955 r. do 15,1% w 1995 r.2. Zmianie tej towarzyszy wzrost udziau towarw przetworzonych o ponad 25 punktw procentowych.
Usugi, ktre stanowi ponad poow PKB
krajw wysoko rozwinitych, s szybko rosncym skadnikiem handlu midzynarodowego, ale ich udzia w handlu wiatowym jest
nadal niewielki, poniewa ten dynamiczny
wzrost nastpi od bardzo niskiej podstawy3.
Jedn z przyczyn absolutnej dominacji towarw w handlu wiatowym jest fakt, i wiele
krajw importuje pewne dobra, przetwarza je
(czsto nieznacznie), a nastpnie reeksportuje.
Warto dodana w danym kraju moe by zatem niewielka, natomiast przepyw towarw
w eksporcie i imporcie jest duy.
Struktura towarowo-geograficzna
Tablica 33.5 uzupenia nasz charakterystyk
handlu wiatowego. Pokazuje struktur towarow eksportu i importu wybranych krajw.
Kraje Unii Europejskiej eksportuj gwnie
towary przetworzone, jednak udzia towarw
nie przetworzonych w ich cznym eksporcie
wynosi 1/5. Cho kraje te musz importowa
wiele surowcw, niemal 3/4 ich cakowitego
importu stanowi towary w peni lub czciowo przetworzone. Struktura handlu zagranicznego USA jest podobna.
33.5
TABLICA
Struktura towarowa eksportu i importu

wybranych grup krajw w 1995 r.a
Wyszczeglnienie
Europa Ameryka
Pn.
Azja
Eksport (%)
towary
nie przetworzone
towary przetworzone
Import (%)
19
79
21
73
,16
83
25
73
18
79
28
69
towary
nie przetworzone
towary przetworzone
" Udziay procentowe nie sumuj si do 100, gdy

zestawienie nie obejmuje usug {przyp. tum. Z.M.).
r d o : GATT, International Trade.
TABLICA ( 33.4 )
Struktura towarowa eksportu wiatowego

Udzia (w %)
Towary nie przetworzone
artykuy rolno-spoywcze
paliwa
inne surowce mineralne
Towary przetworzone
1955
50,5
22,3
11,2
3,8
49,5
1995
22,5
11,8
7,4
3,3
74,7
r d o : GATT, Networks of World Trade

1955-76, Geneva; UNCTAD, Handbook of International Trade and Development Statistics.
392
Dane te uzyskano w wyniku odjcia udziau paliw

od udziau towarw nie przetworzonych w tablicy 33.4.
2
Gospodarka wiatowa
Gwn przyczyn niskiego udziau usug

w handlu wiatowym jest nieprzenono wielu rodzajw usug (przyp. tum. Z.M.).
3
393
Kraje azjatyckie traktowane cznie maj

podobn struktur towarow wymiany zagranicznej, ale w porwnaniu z krajami Unii Europejskiej i Ameryk Pnocn charakteryzuj
si przewanie wyszym udziaem surowcw
w imporcie, a niszym ich udziaem w eksporcie. Azja koncentruje si obecnie przede
wszystkim na eksporcie wyrobw przetworzonych. Na rynku europejskim mamy mnstwo
produktw takich firm, jak Nissan, Sony, Pentax, Proton czy Daewoo.
Handel midzynarodowy
fakty i problemy
Tablice 33.1-33.5 zawieraj ogln charakterystyk handlu wiatowego. Do jego gwnych cech nale: po pierwsze szybsze
:empo wzrostu obrotw handlowych w porwnaniu z dynamik produkcji i dochodu; po
drugie koncentracja wymiany w grupie
krajw uprzemysowionych, ktrych wzajemne obroty stanowi ponad poow handlu
wiatowego i ktre tworz zarazem gwny
rynek zbytu produktw eksportowanych przez
kraje rozwijajce si; po trzecie ok. 20%
handlu wiatowego obejmuje towary nie przetworzone, pozostae za 80% towary prze-.worzone.
Powysze cechy wymiany midzynarodowej bd pomocne w wyjanieniu niektrych
zasadniczych problemw handlu wiatowego
omawianych w czci V. W tym miejscu sygnalizujemy trzy spord nich.
Ceny surowcw. Kraje rozwijajce si uskaraj si, e s przedmiotem wyzysku ze strony
krajw wysoko rozwinitych, ktre nabywaj
od nich po niskich cenach surowce, a w zamian oferuj po znacznie wyszych cenach
wyroby przetworzone oparte na tych surowcach. Producenci kawy, cukru, miedzi i wielu
innych towarw nie przetworzonych pragnliby pj ladem krajw OPEC i potroi ceny
eksportowanych
przez
siebie
surowcw,
w miar moliwoci bez uszczuplania wolumenu tego eksportu.
Eksport towarw przetworzonych z krajw
rozwijajcych si. Kraje sabiej rozwinite
d do rozwoju produkcji towarw przetworzonych i ich eksportu na rynki krajw uprzemysowionych. Brazylia, Meksyk i Korea Pd.
stworzyy ju u siebie podstawowe gazie
przemysu przetwrczego. Kraje uprzemysowione skar si jednak na zagroenie bezrobociem, spowodowane konkurencj importu z
krajw, w ktrych sia robocza jest znacznie
tasza.
Konflikty handlowe pomidzy krajami

uprzemysowionymi. W niektrych gaziach
przemysu, np. samochodowym i stalowym,
tradycyjni producenci z Wielkiej Brytanii,
USA, a take Niemiec s zagroeni konkurencj nowych, wydajnych wytwrcw, gwnie
z Japonii i Azji Poudniowo-Wschodniej. Czy
kraje Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej
powinny ogranicza import z krajw azjatyckich, aby zapobiec zwikszaniu bezrobocia,
czy te powinny korzysta z moliwoci zakupu taszych towarw pochodzcych z Azji?
S to przykady problemw, ktre postaramy si rozpatrzy. Zaczniemy od zbadania
przyczyn rozwoju handlu midzynarodowego.
33.2 I
Przewaga komparatywna
Na wstpie przedstawimy korzyci z handlu,
gdy midzy krajami istniej rnice kosztw
alternatywnych wytwarzania dbr.
Koszt alternatywny danego dobra to ilo
innych dbr, z ktrych trzeba zrezygnowa,
aby wytworzy dodatkow jednostk danego dobra.
Zamy, e w gospodarce zamknitej,

dysponujcej danymi zasobami, mona wytwarza magnetowidy i koszule. Zwikszenie
produkcji ktregokolwiek z tych dbr powoduje zmniejszenie iloci zasobw dostpnych
394
TABLICA 33.6
J
Metody produkcji i koszty
Wyszczeglnienie
USA
Wielka
Brytania
Pracochonno (roboczogodziny/jednostk produktu)

magnetowidy
30
60
koszule
Godzinowa stawka pac
6$
Koszt jednostkowy
magnetowidy
180$
120
30$
12
koszule
dla produkcji drugiego. Koszt alternatywny

magnetowidu to liczba koszul, ktrych nie
wytworzono, przesuwajc zasoby do produkcji magnetowidw.
Koszty alternatywne informuj nas o relatywnych kosztach wytwarzania rnych dbr.
Zbudujemy teraz model, w ktrym rnice relatywnych (wzgldnych) kosztw produkcji
pomidzy krajami okrelaj struktur wymiany midzynarodowej. Model ten pozwala zilustrowa zasad przewagi komparatywnej.
Zgodnie z zasad przewagi komparatywnej*
kraje wytwarzaj i eksportuj te dobra, ktrych wzgldne koszty produkcji s nisze
ni w innych krajach.
Zasad t sformuowa po raz
ekonomista
angielski
David
pierwszy
Ricardo
wybitny
(1772-1823).
korzyci skali. Informacje o hipotetycznych

kosztach produkcji zawiera tablica 33.6.
W USA wytworzenie magnetowidu wymaga
nakadu 30 roboczogodzin, natomiast koszuli
5 roboczogodzin. Odpowiednie nakady
pracy w Wielkiej Brytanii wynosz 60 i 6 roboczogodzin, tak wic pracownicy brytyjscy
s mniej wydajni.
Koszty i ceny
Dla uproszczenia analizy przyjmujemy istnienie konkurencji doskonaej, w ktrej cena kadego dobra jest rwna kosztowi kracowemu.
Przy staych przychodach ze skali koszt kracowy jest rwny kosztowi przecitnemu, a zatem cena jest rwna kosztowi przecitnemu
produkcji. Poniewa zaoylimy, e praca jest
jedynym czynnikiem wytwrczym, poziom
kosztu przecitnego jest wyznaczony przez
Odnis on due sukcesy jako makler giedowy

i zgromadzi dziki operacjom na giedzie duy majtek. W wieku 40 lat wycofa si z zawodu maklera
i
powici
kiem
dziaalnoci
parlamentu)
ekonomii.
oraz
Rozumowanie
politycznej
badaniom
Ricardo
(zosta
nad
czon-
problemami
pozostaje
aktualne
take w warunkach wspczesnych, a to dziki temu,

e w swoim modelu jednoznacznie formuowa zaoenia
oraz
ekonomicznej
ich
implikacje.
zasad
(W
polskiej
okrelano
literaturze
zazwyczaj
jako
zasad kosztw komparatywnych przyp. R.R.).
Istnieje wiele powodw, dla ktrych koszty wzgldne, czyli inaczej koszty komparatywne, s rne w poszczeglnych krajach.
Przeanalizujemy je za pomoc bardzo prostego modelu, w ktrym rdem rnic kosztw
jest technika (wydajno). Przypumy, e
dwa kraje USA i Wielka Brytania wytwarzaj dwa dobra: magnetowidy i koszule.
Zamy dla uproszczenia, e jedynym czynnikiem produkcji jest praca i e nie wystpuj
Gospodarka wiatowa
395
warto nakadu pracy na jednostk produktu

(jednostkowy koszt pracy).
Zakadamy dalej, e stawka pacy wynosi
6$ za godzin w USA i 2 za godzin
w Wielkiej Brytanii. Ostatnie dwa wiersze tablicy 33.6 zawieraj jednostkowe koszty pracy
w produkcji kadego z dbr w obu krajach.
W gospodarce zamknitej kady kraj produkuje obydwa dobra, a jednostkowy koszt pracy jest rwny krajowej cenie towaru.
Zauwamy, e koszty produkcji obydwu
dbr s w USA nisze ni w Wielkiej Brytanii. W ujciu absolutnym zarwno magnetowidy, jak i koszule wytwarzane w USA wymagaj mniejszego nakadu pracy (czyli s
produkowane bardziej wydajnie przyp.
tum. Z.M.). Jednake w ujciu wzgldnym
wydajno pracy przy produkcji magnetowidw jest w USA wysza ni przy produkcji
koszul. W Wielkiej Brytanii, w porwnaniu
z USA, wyprodukowanie magnetowidu wymaga bowiem dwukrotnie wikszego nakadu
pracy, natomiast wytworzenie koszuli tylko
6/5 razy wikszego. Te rnice wzgldnej wydajnoci s podstaw wymiany midzynarodowej.
Gospodarka otwarta
Przyjmijmy teraz, e oba kraje zaczy prowadzi wymian handlow. W niniejszym podrozdziale dochodzimy do dwch wanych
wnioskw. Po pierwsze, jeeli kady kraj
skoncentruje si na produkcji dobra, ktre wytwarza relatywnie taniej, to zwikszy si czna produkcja kadego z dbr w obu krajach.
Dodatkowa produkcja, bdca czyst korzyci z wymiany midzynarodowej, zostanie
podzielona pomidzy partnerw. Po drugie,
wolny rynek stwarza waciwe bodce do pojawienia si wymiany i wynikajcych z niej
korzyci.
W warunkach wymiany midzynarodowej
i wystpowania rnych walut narodowych
musi istnie rynek walutowy, na ktrym ustala
si kurs rwnowagi. Z rozdziau 29 wiemy, e
bilans patniczy kraju obejmuje rachunek obrotw
kapitaowych,
do
ktrego
niewidoczn"
cz
obrotw
lutowy jest ustalony na poziomie zrwnujcym wartoci importu i eksportu, czyli zapewniajcym rwnowag bilansu handlowego.
Tablica 33.7 ukazuje koszty jednostkowe
i ceny magnetowidw i koszul wyraone najpierw w rnych walutach, a nastpnie
w przeliczeniu na funty przy trzech wariantach kursu wymiennego dolara do funta:
2,5 $/, 2 $/ oraz 1,5 $/. Ceny krajowe s
oparte na kosztach jednostkowych z tablicy 33.6. Ceny towarw brytyjskich wyraone
w funtach s niezalene od wysokoci kursu
walutowego. Natomiast ceny towarw amerykaskich wyraone w funtach s tym nisze,
im wyszy jest kurs funta, tzn. im wicej dolarw paci si za jednego funta. Przy kursie
2,5 $/ ceny te stanowi dokadnie 3/5 odpowiednich cen przy kursie 1,5 $/.
Przy kursie 2,5 $/ amerykaskie magnetowidy s, w cenach wyraonych w funtach,
tasze od brytyjskich, natomiast ceny koszul
wytwarzanych przez oba kraje s jednakowe.
Przy kursie wyszym od 2,5 $ / take amerykaskie koszule bd tasze w funtach, tak
wic kurs rwnowagi nie moe przekracza
2,5 $/, gdy wtedy kady chciaby kupowa
towary amerykaskie, a nie byoby w ogle
popytu na towary brytyjskie5. JednokierunkoJeeli w cenach wyraonych w funtach oba towary amerykaskie s tasze od odpowiednikw brytyjskich, to s one take tasze w wyraeniu dolarowym. W celu przeliczenia cen wyraonych
5
wchodz
przepywy finansowe, oraz rachunek obrotw

biecych, na ktrym rejestruje si m.in. przepywy towarw. Nadwyka na rachunku obrotw biecych musi by skompensowana deficytem na rachunku obrotw kapitaowych
(z uwzgldnieniem zmian rezerw dewizowych
pastwa) i odwrotnie. Wiemy take jednak, e
dla
zachowania
rwnowagi
zewntrzne;
w dugim okresie konieczne jest zerowe saldo
obrotw biecych. Pomijajc dla uproszczenia rachunek obrotw kapitaowych (oraz
biecych
pnyp- tum. Z.M.), zakadamy, e kurs wa-
396
TABLICA
Koszty, ceny i przedzia rwnowagi kursu walutowego
Towary
Cena krajowa
Koszt w przy kursie

2,5 $ /
magneto-
koszule
magneto-
2 $/
koszule
widy
widy
magneto-
1,5 $ /
koszule
widy
magneto-
koszule
widy
Amerykaskie
180 $
30 $
72
12
90
15
120
20
Brytyjskie
120
12
120
12
120
12
120
12
33.7
wy strumie handlu midzynarodowego oraz
jednokierunkowy przepyw dewiz wykluczaj
rwnowag.
Odwrotna sytuacja wystpuje przy kursie
walutowym 1,5 $/: amerykaskie koszule s
teraz drosze od angielskich, natomiast ceny
magnetowidw s jednakowe. Przy kursie poniej 1,5 $/ oba rodzaje towarw amerykaskich s drosze od odpowiednikw brytyjskich, jeli ich ceny s wyraone w tej samej
walucie. Przykadowo, przy kursie 1 $/ amerykaskie magnetowidy kosztowayby 180 ,
a koszule 30 . A zatem przy dowolnym
kursie poniej 1,5 $/ bdzie istnia popyt
wycznie na produkty brytyjskie i, w konsekwencji, ponownie wystpi jednokierunkowe
przepywy towarw i dewiz.
Warunkiem rwnowagi na rynku walutowym jest rwno brytyjskiego eksportu i importu. Wtedy popyt importerw na dolary jest
rwny poday dolarw uzyskanych w wyniku
eksportu, std przedzia rwnowagi kursu walutowego zawiera si midzy 2,5 $/ (przy
ktrym jeden z towarw brytyjskich koszule moe jeszcze konkurowa z amerykaskim), a 1,5 $/ (przy ktrym jeden z towarw amerykaskich magnetowidy moe
jeszcze konkurowa z odpowiednikiem brytyjskim).
w funtach na ceny dolarowe mnoymy te pierwsze
w kadym przypadku przez ten sam kurs walutowy.
Gospodarka wiatowa
W tablicy 33.7 wystpuje take poredni

kurs walutowy, w wysokoci 2 % I. Faktyczny
poziom rwnowagi kursu walutowego zaley
od popytu na magnetowidy i koszule.
Z rnicy w chonnoci rynkw wynika, e
amerykaski popyt na koszule importowane
z Wielkiej Brytanii bdzie wikszy od brytyjskiego popytu na amerykaskie magnetowidy.
Kurs walutowy rwnowacy obroty handlowe pomidzy obu krajami musi by w tych
warunkach bliski 2,5 $/, tj. grnej granicy
przedziau. Przy tym kursie ceny amerykaskich magnetowidw wyraone w funtach s
niskie, co stymuluje import magnetowidw do
Wielkiej Brytanii. Natomiast ceny brytyjskich
koszul w dolarach s wysokie, co ogranicza
ich import do USA.
Nasz analiz moemy wic podsumowa
nastpujco:
Niezalenie od rnic absolutnych kosztw
wytwarzania pomidzy krajami (tzn. korzyci absolutnych) istnieje pewien poziom
kursu walutowego pozwalajcy kademu
krajowi produkowa przynajmniej jedno dobro taniej ni inne kraje, przy zaoeniu, e
ceny wszystkich dbr s wyraone w tej samej walucie. Jeli kurs walutowy znajduje
si na poziomie rwnowagi, to kady kraj
moe eksportowa co najmniej jedno dobro, pokrywajc wpywami z jego sprzeday swoje wydatki na
import.
397
Struktura produkcji
i wymiany
Powrmy jeszcze raz do przedziau dopuszczalnych poziomw kursu walutowego z tablicy 33.7. Przy kursie 2,5 $/ Wielka Brytania
importuje z USA tasze magnetowidy, eksportujc w zamian koszule. Jest to graniczny
poziom kursu, przy ktrym brytyjscy producenci koszul mog jeszcze konkurowa z amerykaskimi.
Przy kursie 2 $/ Wielka Brytania ma
przewag konkurencyjn w produkcji koszul,
ktre eksportuje do USA, importujc nadal
z tego kraju magnetowidy. S one cigle tasze od brytyjskich, mimo e ich cena wyraona w funtach wzrosa wskutek zmiany kursu
walutowego. Import amerykaskich magnetowidw do Wielkiej Brytanii utrzymuje si nawet przy kursie 1,5 $/, przy ktrym ich ceny
w funtach s rwne cenom magnetowidw
"rrytyjskich. W przeciwnym bowiem razie
_"SA nie miayby czym zapaci za import koszul z Wielkiej Brytanii, ktrych cena przy
kusie 1,5 $/ zapewnia producentom brytyjskim znaczn przewag konkurencyjn.
Przy dowolnym poziomie kursu walutowego mieszczcym si w przedziale rwnowagi,
tj. rwnowacym wzajemne obroty handlowe, Wielka Brytania bdzie zawsze eksportowaa koszule, USA za magnetowidy. Wymiana midzynarodowa powoduje wic, e Wielka Brytania specjalizuje si w produkcji
koszul, wytwarzajc ich wicej, ni wynosi
oopyt krajowy. Podobna sytuacja wystpuje
w USA w przypadku magnetowidw. Wyjanimy, dlaczego tak si dzieje.
datkowego magnetowidu trzeba zrezygnowa

z produkcji tylko 6 koszul. Natomiast koszt
alternatywny koszul jest niszy w Wielkiej
Brytanii, gdzie produkcja koszuli kosztuje tyle
co 1/10 magnetowidu, a w USA 1/6 magnetowidu. Zgodnie z zasad przewagi komparatywnej Wielka Brytania powinna specjalizowa si w produkcji koszul, ktrych koszt
alternatywny jest dla producentw brytyjskich
niski, natomiast USA w produkcji magnetowidw, gdy dla producentw amerykaskich one z kolei maj niski koszt alternatywny. Zasada przewagi komparatywnej jest szerzej omwiona w ramce 33.1.
Struktura produkcji i wymiany zaley od
przewagi
komparatywnej
i kosztw wzgldnych. Natomiast rnice w kosztach absolutnych rzutuj na poziom rwnowagi kursu walutowego. Producenci w USA wkadaj mniej
pracy w wytworzenie zarwno magnetowidu,
jak i koszuli. Jednake kurs wymienny do $
ustalony na odpowiednio niskim poziomie
spowoduje, e amerykaskie towary bd
w Wielkiej Brytami zbyt drogie, natomiast towary brytyjskie w USA przesadnie tanie.
Z kolei przy zbyt wysokim kursie funta aden
towar brytyjski nie moe konkurowa z odpowiednikiem amerykaskim. W miar obniania kursu funta konkurencyjny w pierwszej
kolejnoci stanie si ten z towarw brytyjskich, w ktrego produkcji Wielka Brytania
ma przewag komparatywna (czyli niszy
koszt alternatywny).
Zasada przewagi komparatywnej znajduje
powszechne zastosowanie w praktyce. Zamy, e mieszkanie zajmuj wsplnie dwaj stu-
Przewaga komparatywna
Opisana struktura produkcji i wymiany ilustruje zasad przewagi komparatywnej. Kraje
specjalizuj si w produkcji tych dbr, ktre
wytwarzaj wzgldnie tanio. W naszym przykadzie USA maj w produkcji obu dbr przewag w postaci niszych kosztw absolutnych. Natomiast w ujciu wzgldnym koszty
produkcji amerykaskich magnetowidw pozostaj nisze, ale koszty wytwarzania koszul
s wysze ni w Wielkiej Brytanii.
W USA magnetowid jest 6 razy droszy
od koszuli (odpowiednie ceny wynosz 180 $
i 30 $), za w Wielkiej Brytanii a 10 razy
droszy (odpowiednio 120 i 12 ). Wytwarzanie magnetowidw jest relatywnie tasze
w USA ni w Wielkiej Brytanii. Innymi sowy, koszt alternatywny magnetowidw jest
w USA niszy w celu wyprodukowania do-
398
RAMKA 33.1
Przewaga komparatywna i korzyci z wymiany
W poniszej tablicy zestawiono dane dotyczce: jednostkowych nakadw pracy (JNP) w roboczogodzinach na jednostk produktu, jednostkowych kosztw osobowych (JKO) w cenach krajowych oraz kosztu alternatywnego (KA) w jednostkach produkcji, z ktrej wytworzenia w kraju zrezygnowano. Stany Zjednoczone maj nisze jednostkowe nakady pracy, a wic i przewag absolutn w produkcji obydwu dbr. Przewag komparatywna (wzgldn) mona obliczy,
porwnujc jednostkowe nakady pracy pomidzy krajami. W porwnaniu z Wielk Brytani
USA potrzebuj relatywnie mniejszych nakadw pracy do produkcji magnetowidw ni do produkcji koszul. Stany Zjednoczone maj zatem przewag komparatywna w produkcji magnetowidw, a Wielka Brytania w produkcji koszul.
Towary
Magnetowidy
Koszule
Towary amerykaskie
JNP
JKO
KA
30
180 $ 6 koszul
5
3 0 $ 1/6 magnetowidu
JNP
Towary brytyjskie
JKO
KA
60
120 10 koszul
6
12 1/10 magnetowidu
Moemy take porwna koszty alternatywne (KA). Rezygnujc z produkcji 6 koszul, USA
uzyskuj 30 dodatkowych roboczogodzin potrzebnych do wytworzenia magnetowidu. Prociej
ujmujc 6 koszul kosztuje 180 $, a wic tyle co 1 magnetowid. Koszt alternatywny magnetowidu wynosi 6 koszul w USA i 10 koszul w Wielkiej Brytanii. Natomiast koszt alternatywny
koszuli jest niszy w Wielkiej Brytanii i wynosi 1/10 magnetowidu, podczas gdy w USA 1/6.
Ponownie dochodzimy wic do tego samego wniosku: USA maj przewag komparatywna
w produkcji magnetowidw, za Wielka Brytania w produkcji koszul. Przy wielu czynnikach
wytwrczych przewag komparatywna atwiej jest obliczy, stosujc t drug metod, opart na
relacjach cen krajowych, ktre odzwierciedlaj koszty alternatywne.
Korzyci z wymiany
Rezygnujc z produkcji 6 magnetowidw, Wielka Brytania moe wytworzy 60 koszul. Natomiast
w USA wytworzenie 6 magnetowidw wymaga rezygnacji jedynie z 36 koszul. Dziki specjalizacji i wymianie midzynarodowej gospodarka wiatowa zyskuje netto 24 koszule, przy nie zmniejszonej produkcji magnetowidw. Alternatywnie, jeli USA zrezygnuj z produkcji 60 koszul i zamiast tego wytworz 10 magnetowidw, to korzy netto gospodarki wiatowej wyniesie 4 magnetowidy (przy tej samej produkcji koszul). S to korzyci z wymiany midzynarodowej. Nie
wystpuj one tylko wwczas, gdy koszty alternatywne s jednakowe w obu krajach. Zamy, e
jednostkowy nakad pracy w produkcji koszul w Wielkiej Brytanii wynosi teraz 10 roboczogodzin. W obu krajach wytworzenie magnetowidu kosztuje tyle co 6 koszul. aden z krajw nie ma
przewagi komparatywnej w produkcji ktregokolwiek z dbr i nie wystpuj korzyci z wymiany.
Do identycznego wniosku prowadzi rwnie zastosowanie pierwszej z metod kalkulacji przewagi
wzgldnej. W USA do produkcji kadego z dbr potrzeba obecnie dwukrotnie mniejszych nakadw pracy ni w Wielkiej Brytanii; nie wystpuje wic przewaga komparatywna
v. _______________________________________________________________________________ J
Gospodarka wiatowa
399
denci, z ktrych jeden potrafi szybciej zarwno przygotowa obiad, jak i wyczyci dywan.
Gdyby podzia zada midzy nimi oprze na
przewadze absolutnej, drugi student nie robiby nic. Caa praca zostanie wykonana najszybciej, jeli kady ze studentw podejmie si zadania, ktre wykonuje relatywnie szybciej.
W przykadzie USA maj przewag absolutn w produkcji komputerw, samochodw,

telewizorw i tekstyliw, Wielka Brytania
w produkcji szka i obuwia. Jednake to
nie przewaga absolutna, lecz wzgldna jest
istotna dla wymiany midzynarodowej.
Rnice w relacji kapita-praca

Wymiana wielu towarw
Rozpatrzmy teraz inny przypadek: Wielkiej

Brytanii i Hongkongu. Wielka Brytania ma
wiksze zasoby kapitau (maszyny i budynki)
i pracy ni Hongkong. Wynika to czciowo
z rnic potencjaw gospodarczych. Jednake Wielka Brytania ma take wzgldnie wicej
kapitau ni Hongkong. Inaczej mwic,
w Wielkiej Brytanii przypada wicej kapitau
na jednego pracownika. Jak wpynie to na relatywne ceny pracy i kapitau w obydwu krajach?
Przy wyszym wyposaeniu kapitaowym
na 1 zatrudnionego kracowa wydajno
(kracowy produkt) pracy w gospodarce brytyjskiej powinna by wysza ni w Hongkongu. Jeeli tak, to pace realne w Wielkiej Brytanii powinny by take wysze. Natomiast
wskanik liczby pracownikw na jednostk
kapitau jest w Wielkiej Brytanii niszy ni
w Hongkongu. W zwizku z tym w Wielkiej
Brytanii kracowa produkcyjno i koszt kapitau, czynnika wzgldnie tam obfitego, s
nisze ni w Hongkongu, gdzie kapita jest za-
Zasada przewagi komparatywnej ma zastosowanie take wtedy, kiedy przedmiotem wymiany s wicej ni dwa towary. Ten wariant
ilustruje tablica 33.8. Pierwsze dwa wiersze
zawieraj jednostkowe nakady pracy potrzebne do wytworzenia poszczeglnych dbr
w USA i Wielkiej Brytanii. W trzecim wierszu s ujte relacje kosztw. Towary uszeregowano wedug malejcej przewagi komparatywnej USA (od lewej strony do prawej), poczwszy od komputerw, w ktrych jest ona
najwiksza (1/6 nakadu pracy producentw
brytyjskich), poprzez samochody (1/2 nakadu
pracy),
odbiorniki
telewizyjne,
tekstylia,
szko, a po obuwie.
Odwrotna sytuacja wystpuje w przypadku
producentw brytyjskich. Ich wzgldna pozycja konkurencyjna jest najmocniejsza w produkcji obuwia. W miar jak przesuwamy si
w tablicy w lewo, maleje przewaga komparatywna Wielkiej Brytanii, a umacnia si
wzgldna pozycja konkurencyjna USA.
TABLICA 33.8
Jednostkowe nakady pracy i przewaga

(roboczogodziny na jednostk produktu)
Wyszczeglnienie
Towary amerykaskie
Towary brytyjskie
Relacja jednostkowych
komparatywna:
przypadek wielu
towarw
Komputery
200
1 200
Samochody
300
600
Telewizory
50
90
Tekstylia
5
8
Szko
7
6
Obuwie
15
10
1/6
1/2
5/9
5/8
7/6
3/2
nakadw pracy:
USA/Wielka Brytania
400
sobem relatywnie rzadkim. Moemy wic

stwierdzi, e Wielka Brytania, w porwnaniu
z Hongkongiem, posiada relatywnie due zasoby kapitau (w stosunku do pracy) i dlatego
koszt pracy jest tu, w stosunku do kosztu kapitau, wyszy ni w Hongkongu.
Jakie s skutki wystpowania rnic kosztw czynnikw wytwrczych w skali midzynarodowej dla relacji krajowych cen towarw
w obu krajach? W Wielkiej Brytanii, w porwnaniu z Hongkongiem, ceny produktw
pracochonnych bd (w stosunku do dbr kapitaochonnych) relatywnie wysokie. Jeeli
produkcja samochodw jest kapitaochonna,
a tekstyliw pracochonna, to cena samochodu w relacji do ceny tekstyliw bdzie
w Wielkiej Brytanii nisza ni w Hongkongu.
Dochodzimy w konsekwencji do wniosku:
wzgldnie obfite wyposaenie w dany czynnik
wytwrczy powoduje, e czynnik ten staje si
wzgldnie tani. Dobra, do ktrych wytworzenia zuywa si relatywnie duo tego czynnika
wytwrczego, bd w rezultacie rwnie
wzgldnie tanie. W produkcji tych wanie
dbr dany kraj bdzie wykazywa przewag
komparatywn, a zatem Wielka Brytania, ktra jest relatywnie szczodrze wyposaona
w kapita w porwnaniu z prac, powinna eksportowa do Hongkongu samochody, ktrych
produkcja jest kapitaochonna. Hongkong
z kolei, relatywnie obficie wyposaony w prac, powinien eksportowa do Wielkiej Brytanii pracochonne wyroby tekstylne. Rnice
wzgldnego wyposaenia krajw w czynniki
wytwrcze pozwalaj w znacznym stopniu
wyjani przewag komparatywn i struktur
handlu midzynarodowego.
Potwierdzenie wnioskw z naszej analizy
znajdujemy na rysunku 33.1. Wykres uwydatnia rol kwalifikacji pracowniczych, czyli kapitau ludzkiego, jako czynnika okrelajcego
struktur towarow eksportu. Wiadomo, e
obfito kapitau ludzkiego idzie zwykle w
parze z obfitoci kapitau rzeczowego. Kraje
posiadajce szczupe zasoby ziemi, ale duo
wykwalifikowanych pracownikw, eksportuj
RYSUNEK
A Azja Wschodnia I basen Pacyfiku

B Kraje uprzemysowione
C Ameryka aciska i Karaiby
D Azja Poudniowa
E Afryka Subsaharyjska
r d o : World Bank, World Development Report,

1995.
zazwyczaj gwnie towary przetworzone, za

kraje obficie wyposaone w ziemi, lecz dysponujce ma iloci wykwalifikowanej siy
roboczej, eksportuj przewanie surowce. Na
rysunku zostay zaznaczone rwnie wielkoci przecitne dla poszczeglnych grup krajw. Na jednym kracu ley Afryka, a na drugim znajduj si kraje uprzemysowione.
Dysponujemy zatem dwoma wyjanieniami zjawiska przewagi komparatywnej, czyli
midzynarodowych rnic wzgldnych kosztw wytwarzania rnych dbr. Pierwsze
z nich przedstawione przez D. Ricardo
rda przewagi komparatywnej upatruje
w rnych poziomach techniki, wydajnoci
i pracochonnoci w poszczeglnych krajach.
33.1
Przewaga
komparatywn
a
struktura
eksportu (125 krajw oraz wielkoci
rednie dla poszczeglnych grup krajw)
Gospodarka wiatowa
401
Drugie wyjanienie istot przewagi komparatywnej wie z rnicami relatywnych kosztw czynnikw wytwrczych: nawet jeli poszczeglne kraje dysponuj t sam technik
i nie wystpuj midzy nimi rnice wydajnoci pracy w ujciu fizycznym, to relacje cen
dbr w tych krajach mog by rne na skutek
rnic wzgldnych kosztw czynnikw wytwrczych. W kraju, ktry dysponuje wzgldnie obfitymi zasobami jakiego czynnika wytwrczego, dobra zuywajce relatywnie duo
tego czynnika bd wzgldnie tasze ni w innych krajach.

sze, konsumenci lubi mie duy wybr rnych odmian i marek towarw. Kady chce
mie niepowtarzalny rodzaj samochodu, radia
itd. Po drugie, istotn rol odgrywa skala produkcji. Poszczeglne kraje nie wytwarzaj
wszystkich gatunkw danego towaru w maych ilociach, lecz specjalizuj si w produkcji wybranych gatunkw (np. Wielka Brytania
produkuje Jaguary, Niemcy Mercedesy,
Szwecja Volvo), a nastpnie wymieniaj je
RYSUNEK 33.2
Przewaga komparatywna prowadzi do specjalizacji.

Jeeli kraj wycznie eksportuje lub importuje dany
produkt, to wskanik wymiany wewntrzgaziowej
wynosi 0. Zrnicowanie popytu i korzyci skali
sprzyja rozwojowi specjalizacji wewntrzgaziowej, w wyniku ktrej poszczeglne kraje wytwarzaDotychczasowe rozwaania wyjaniaj przy- j rne gatunki wyrobw w tej samej gazi. Warczyny istnienia midzynarodowej wymiany to wskanika wymiany wewntrzgaziowej wymidzygaziowej (np. eksport samochodw nosi 1, gdy w jakim kraju warto eksportu
z Wielkiej Brytanii do Hongkongu i import wyrobw danej gazi jest rwna wartoci importu.
tekstyliw w odwrotnym kierunku). W prak- Podane poniej wskaniki dotycz wybranych towarw w handlu zagranicznym USA.
33.3
Wymiana
wewntrzgaziowa
tyce istnieje jednak take intensywny handel

produktami wytworzonymi w tej samej gazi
wymiana wewntrzgaziowa. Naley zatem wyjani, dlaczego np. Wielka Brytania
eksportuje do Niemiec samochody (marki Rover, Jaguar itd.) i jednoczenie importuje je
(Mercedesy, Audi itd.). Nie s to, oczywicie,
identyczne jakociowo produkty (np. brytyjski
Jaguar i niemiecki Mercedes czy te duskie
piwo Carlsberg i brytyjskie Fosters). Mwimy
obecnie o gaziach, ktre wytwarzaj szerok
gam jakociowo i gatunkowo odrbnych, ale
i wysoce substytucyjnych produktw.
Wymiana wewntrzgaziowa to dwukierunkowy handel produktami wytworzonymi

w tej samej gazi.
W analizie wymiany wewntrzgaziowej
musimy uwzgldni trzy zjawiska. Po pierwStruktura handlu zagranicznego USA
35
3
pomidzy sob za porednictwem rynku midzynarodowego. Po trzecie, specjalizacja, majca rdo zarwno w zrnicowaniu popytu,
jak i w korzyciach skali produkcji, jest ograniczona kosztami transportu. Z tego punktu
widzenia wymiana wewntrzgaziowa midzy np. Niemcami i Szwecj przybierze prawdopodobnie wiksze rozmiary od wymiany
midzy Niemcami i Japoni.
Natenie wymiany wewntrzgaziowej
mierzymy za pomoc wskanika przybierajcego wartoci od 0 do 1. Przy wartoci 0 okrelony towar przepywa wycznie w jednym
kierunku jest przedmiotem wycznie eksportu lub tylko importu danego kraju; przy
wartoci 1 wymiana jest w peni dwukierunkowa eksport okrelonego towaru z danego
kraju jest rwny jego importowi. Na rysunku 33.2 pokazano wartoci wskanika wymiany wewntrzgaziowej dla wybranych towarw w handlu zagranicznym USA.
Na jednym biegunie wystpuj wyroby
odzieowe; w tym przypadku obroty handlowe
tego kraju s niemal jednokierunkowe. Stany
Zjednoczone gwnie importuj odzie, eksportujc jej bardzo niewiele. Dziaaniem zasady przewagi komparatywnej mona te
w duym stopniu wyjani prawie jednostronny handel paliwami. Z kolei sprzt biurowy
i telekomunikacyjny jest przedmiotem zarwno eksportu, jak i importu, przy czym oba strumienie maj zblion warto. Uoglniajc,
mona powiedzie, e im bardziej jednorodne
s produkty (np. paliwa, stal), tym silniej struktur wymiany okrela przewaga komparaty wna
wynikajca z relatywnej obfitoci czynnikw

wytwrczych. W miar wzrostu stopnia przetworzenia produktw przewaga komparatywna
traci na znaczeniu, a rol gwnego czynnika
ksztatujcego wymian przejmuje zrnicowanie towarw rozszerza si wymiana wewntrzgaziowa (samochody, sprzt biurowy).
Mona oczekiwa, e zakres wymiany wewntrzgaziowej bdzie wzrasta wraz z integracj rynkw i ograniczaniem przeszkd dla
handlu (ce, odlegoci itd.). Potwierdza to tablica 33.9, w ktrej zestawiono wskaniki wymiany wewntrzgaziowej dla krajw Unii
Europejskiej i Japonii.
Obroty towarowe Japonii s w zasadzie
jednokierunkowe. W imporcie dominuj produkty nie przetworzone, a w eksporcie towary przetworzone. Rwnoczesny eksport
i import istnieje jedynie w nielicznych gaziach. Dlatego te dla wikszoci dbr wskanik wymiany wewntrzgaziowej jest niski.
Inna jest sytuacja w krajach Unii Europejskiej. Ich wyposaenie w zasoby jest bardziej
Wskaniki wymiany wewntrzgaziowej

Wyszczeglnienie
Towary nie przetworzone
Towary przetworzone
pojazdy drogowe
sprzt gospodarstwa domowego
wyroby tekstylne
inne towary konsumpcyjne
rednia waona
EWG
0,58
0,80
0,70
0,80
0,91
0,80
0,83
Japonia
0,05
0,20
0,02
0,04
0,36
0,44
0,23
r d o : GATT, International Trade.

TABLICA 33.9
Gospodarka wiatowa
403
zrnicowane, rynek jest bardziej zintegrowany, niewielk rol odgrywaj takie czynniki,
jak odlego, ca, bariery informacyjne. W rezultacie wymiana wewntrzgaziowa rozwija si intensywnie, a jej wskaniki dla wikszoci towarw s wysokie. rdem korzyci
z wymiany s w mniejszym stopniu midzynarodowe rnice wzgldnych kosztw i cen,
natomiast w wikszym stopniu zrnicowanie produktw i specjalizacja wewntrzgaziowa. Duy i chonny rynek pozwala na realizacj korzyci skali i obnik jednostkowych kosztw produkcji.
( 33.4
Kto zyskuje,
a kto traci?
Przesankami istnienia wymiany midzynarodowej s: przewaga komparatywna, oparta na
wzgldnej przewadze technologicznej lub relatywnej obfitoci czynnikw wytwrczych,
oraz specjalizacja wewntrzgaziowa, poczona z korzyciami skali. W tym drugim
przypadku rdem korzyci z wymiany jest
obnika jednostkowych kosztw produkcji
(kosztw przecitnych), dziki czemu w skali
wiatowej z danych nakadw czynnikw wytwrczych mona osign wiksz produkcj. Korzyci uzyskiwane w pierwszym przypadku, w ktrym handel midzynarodowy
wynika z rnic kosztw alternatywnych
w poszczeglnych krajach, s przedstawione
w ramce 33.1. Polegaj one znowu na tym, e
wymiana midzynarodowa umoliwia wytworzenie w gospodarce wiatowej wicej dbr
z danych zasobw.
Nasze ustalenia prowadz do wniosku, e
wraz z wymian midzynarodow pojawiaj
si korzyci dla gospodarki wiatowej jako caoci. Nie jest za pewne, e zyskuje kady
z uczestnikw wymiany. Poniej przytaczamy dwa przykady sytuacji konfliktowych
w handlu midzynarodowym.
owiny (ok. 150 tys. ton w 1900 r.), w 1913 r.

prawie zaprzestay tego eksportu.
Kto zyska, a kto straci? Przemiany w Argentynie objy ca gospodark. Zasoby przepyny do sfery hodowli byda i eksportu
misa. Korzyci odnieli waciciele byda
i ziemi; inni uytkownicy gruntw stracili, bowiem ze wzrostem popytu na ziemi wzrs
czynsz dzierawny. Wraz z podjciem eksportu misa na du skal jego ceny dla argentyskich konsumentw wzrosy. Poziom PNB
w Argentynie znacznie si podnis, ale korzyci z tego pynce nie rozoyy si rwnomiernie. Pooenie materialne niektrych grup
spoecznych pogorszyo si.
Dziki importowi taszej woowiny skorzystali konsumenci w Europie i USA. Z kolei
producenci tego gatunku misa ponieli straty
wskutek spadku jego cen.
Wejcie dziki technologii mroenia
argentyskich producentw woowiny na
rynek midzynarodowy przynioso w skali
wiatowej korzyci. Teoretycznie jest moliwe, e korzyci osignite przez jednych wystarczyyby z nawizk na pokrycie strat innych. Jednak w praktyce ci, ktrzy zyskuj,
czsto nie s skonni kompensowa strat innych. S wic i przegrani. W przykadzie tym
gwnymi przegranymi byli zagraniczni konkurenci argentyskich producentw woowiny
oraz pozostali, poza hodowcami byda, uytkownicy ziemi w Argentynie.
Import samochodw
do Wielkiej Brytanii
Drugiego przykadu dostarcza brytyjski przemys samochodowy. Z tablicy 33.10 wynika,
Eksport misa z Argentyny

Wynalezienie i budowa pierwszych chodni
w kocu XIX wieku umoliwiy Argentynie
eksport mroonego misa na rynek wiatowy.
Argentyna, w 1900 r. jeszcze nieobecna na
wiatowym rynku misa, w 1913 r. eksportowaa ju 400 tys. ton. Stany Zjednoczone, ktre wczeniej byy gwnym eksporterem wo-
404
TABLICA
33.10
Rynek samochodw w Wielkiej Brytanii

Wyszczeglnienie
1971
1990
1996
Udzia importu w sprzeday krajowej
0,15
0,51
0,59
Udzia eksportu w produkcji krajowej
0,35
0,33
0,51
r d o : ONS, Annual Abstract of Statistics.
e w Wielkiej Brytanii w 1971 r. import stanowi jedynie 15% krajowej sprzeday samochodw, a eksport 35% cakowitej sprzeday
samochodw wytworzonych przez producentw brytyjskich. W okresie po 1971 r. producenci brytyjscy tracili stopniowo swoj pozycj na rynku wewntrznym na rzecz zagranicznych konkurentw, przede wszystkim
producentw japoskich. W roku 1996 import
samochodw do Wielkiej Brytanii stanowi
ju 59% sprzeday na rynku krajowym.
Eksport samochodw z Wielkiej Brytami
znacznie si zwikszy w latach dziewidziesitych, po czci za spraw firm japoskich
Nissan i Toyota, ktre uruchomiy w tym kraju
produkcj swoich samochodw z przeznaczeniem zarwno na rynek wewntrzny, jak i na
eksport do innych krajw Unii Europejskiej.
Na imporcie do Wielkiej Brytami taszych
samochodw skorzystali ich nabywcy w kraju
i producenci za granic. Natomiast Rover, najwikszy producent samochodw w Wielkiej
Brytanii, przeywa trudny okres, w ktrym
nastpiy masowe zwolnienia pracownikw.
W rezultacie rzd brytyjski znalaz si pod
presj koniecznoci ograniczenia importu samochodw, aby zapobiec dalszym zwolnieniom z pracy w przemyle samochodowym.
Ograniczenie importu byoby korzystne dla
brytyjskiego przemysu samochodowego, ale
jednoczenie podniosoby ceny dla nabywcw
samochodw w Wielkiej Brytami. Jak zatem
powinien zareagowa rzd: ulec presji producentw, czy konsumentw? Jakie powinny
by kryteria podejmowania decyzji dotyczcej
stopnia liberalizacji handlu dowolnym towarem? Przedstawimy obecnie ogln teori
kosztw i korzyci zwizanych ze stosowaniem ce i innych ogranicze w handlu. Jednoczenie przechodzimy od analizy pozytywnej,
polegajcej na wyjanianiu przyczyn i struktury wymiany midzynarodowej, do analizy
normatywnej,
obejmujcej kryteria wyboru
przez pastwo rodkw polityki handlowej.
Gospodarka wiatowa
Polityka handlowa to polityka oddziaywania przez pastwo na wymian z zagranic

za pomoc takich narzdzi, jak podatki,
subsydia lub bezporednie ograniczanie
importu i eksportu.
33.5
Ekonomiczne aspekty ce
Najpowszechniejszym rodkiem ograniczania
wymiany z zagranic jest co importowe.
Wprowadzenie eta Importowego oznacza,
e importer musi zapaci na rzecz pastwa
sum ustaion jako okrelona cz ceny
wiatowej danego dobra6.
Tak jest w przypadku ca ad valorem, gdy stawka

celna jest ustalana jako odsetek wartoci celnej towaru (cena zakupu powikszona o koszty transportu). Niekiedy stawka celna jest okrelana kwotowo
od jednostki fizycznej towaru (np. za sztuk lub za
ton przyp. tum. Z.M.).
6
405
Jeli stawka opaty celnej wynosi t (wyraona w postaci uamka dziesitnego np.
0,2), to cena krajowa importowanego dobra
wyniesie (1 + i) razy cena wiatowa
(z uwzgldnieniem kosztw transportu
przyp. tum. Z.M.).
Co, podnoszc cen krajow dbr importowanych, sprzyja producentom krajowym, ale
jednoczenie uderza w interesy konsumentw.
Rwnowaga
w warunkach wolnego handlu
Zamy, e cena wiatowa samochodw wynosi 10 000 . Rysunek 33.3 ilustruje sytuacj
na krajowym rynku samochodw w Wielkiej
Brytanii. Poziom ceny wiatowej, po ktrej
Wielka Brytania moe zakupi dowoln liczb
samochodw, przedstawia pozioma linia ci-
RYSUNEK 33.3
Skutki wprowadzenia ca
Linie DD i SS odzwierciedlaj krajowy popyt i poda samochodw. Przy bezcowym imporcie cena zagranicznych samochodw na rynku krajowym wynosi 10 000 . W stanie rwnowagi w warunkach wolnego
handlu
krajow
produkcj
samochodw
okrela
punkt
C,
krajowy
popyt
znajduje
si
punkcie
G,
a wielko importu wynosi CG. Cakowity popyt w wysokoci Qd pokrywa krajowa produkcja Qs oraz import (Qd - Q). Wprowadzenie 20-procentowego ca podnosi krajow cen importowanych samochodw do
poziomu 12 000 . Krajowa produkcja znajduje si teraz w punkcie E, a popyt w F. Wolumen importu
zmniejsza si z CG do EF.
406
ga. Proste DD i SS odzwierciedlaj popyt na

samochody i ich poda krajow. Zakadamy
te, e krajowe i importowane samochody s
doskonaymi substytutami, a konsumenci, ktrzy zdecydowali si na zakup ktrego z nich,
za jedyne kryterium przyjmuj jego cen.
Przy cenie 10 000 popyt wynosi Qd. Odpowiada mu punkt G na krzywej popytu. Brytyjscy producenci s za skonni sprzeda tylko Qs samochodw. Rnic midzy popytem
i krajow poda (Qd - Qs) pokrywa import.
Rwnowaga w warunkach
istnienia ochrony celnej
Rzd nakada teraz 20-procentowe co na importowane samochody. Aby w peni pokry
swoje koszty, cznie z cem, importerzy samochodw musz ustali ich cen na poziomie 12 000 . Przerywana linia pozioma pokazuje, e przy tej cenie importerzy s skonni
sprzeda dowoln liczb samochodw na rynku krajowym. Wskutek wprowadzenia ca
cena krajowa samochodu (obejmujca take
co) wzrosa powyej ceny wiatowej. Jaki
wpyw wywrze wprowadzenie ce na samochody na krajow produkcj i konsumpcj?
Co, zwikszajc cen krajow, pobudza krajow produkcj samochodw, ktra wzrasta
z Qs do Q's. Podwyszajc cen krajow do
poziomu, przy ktrym import staje si konkurencyjny, opata celna stwarza dla producentw krajowych ochron przed konkurencj zagraniczn. W ten sposb cz krajowych producentw (ktrych koszty kracowe mieszcz
si w przedziale od 10 000 do 12 000 ) jest
teraz w stanie pod oson ce skutecznie
konkurowa z importem. Nowemu poziomowi
produkcji krajowej Q odpowiada punkt E na
krzywej poday.
Nowa, podwyszona cena samochodu
przesuwa popyt z punktu G do F. Wielko
popytu maleje z Qd do Qj. Z punktu widzenia
konsumentw co dziaa identycznie jako podatek podnosi cen samochodu.
Efektem zwikszenia krajowej produkcji
samochodw i obnienia ich krajowej kon
sumpcji jest spadek importu. Rozmiary spadku importu zale, przy danym poziomie
stawki celnej, od nachylenia krzywych poday
i popytu. Im bardziej elastyczne s poda i popyt, tym bardziej dany wzrost ceny krajowej,
spowodowany wprowadzeniem ca, ograniczy import. Natomiast kiedy obydwie krzywe
przebiegaj stromo, wzrost ceny krajowej
wpynie w rhewielkim stopniu na rozmiary
poday i popytu, a w konsekwencji take na
wielko importu.
Gospodarka wiatowa
Koszty
i korzyci z ce
Za pomoc rysunku 33.4 mona dokadnie
okreli koszty oraz korzyci wynikajce
z wprowadzenia opat celnych. Naley przy
tym wyranie odrni spoeczne koszty netto
od transferw midzy rnymi czciami gospodarki.
Na pocztku przypomnijmy, e po wprowadzeniu ochrony celnej popyt wynosi Na
skutek podwyki ceny o 2000 konsumenci
zapac teraz o 2000 x Qd wicej w porwnaniu z sum, ktr wydaliby, nabywajc
t sam liczb samochodw po cenie wiatowej. Musimy zbada, do kogo przepyn te
zwikszone wydatki, ktre na rysunku 33.4
symbolizuje obszar LFHJ.
Cz tej kwoty uzyskuje pastwo w formie dochodw z opat celnych. Odpowiada jej
prostokt EIHF (co w wysokoci 2000 od
sztuki razy wolumen importu rwny liczbie
<2J - Q's samochodw). Jest to transfer patnoci od konsumentw do budetu pastwa, nie
bdcy kosztem spoecznym netto. Dziki dochodom z opat celnych pastwo moe np. obniy stop podatku dochodowego.
Inn cz zwikszonych wydatkw konsumentw przejmuj przedsibiorstwa w postaci dodatkowych zyskw. Otrzymuj one
wysz cen krajow za swoje wyroby. Z pooenia wykresu funkcji poday wynika, ile
dodatkowych wpyww potrzebuj przedsibiorstwa na pokrycie dodatkowych kosztw
przy zwikszeniu produkcji z Qs do Q's. Ob-
407
RYSUNEK 33.4
Wpyw ca na dobrobyt
Efektem wprowadzenia opat celnych s zarwno transfery, jak i straty spoeczne netto. Co podwysza cen
krajow z 10 000 do 12 000 . Zwikszone wydatki konsumentw na zakup nowej liczby (Q'd) samochodw obrazuje obszar LFHJ. Pole EFH1 odzwierciedla wielko transferu na rzecz budetu (opaty celne),
za ECJL na rzecz przedsibiorstw (dodatkowe zyski). Obszary A i B obrazuj rozmiary spoecznych
strat netto. Trjkt A to zwikszone wydatki spoeczestwa zwizane z podjciem dodatkowej krajowej produkcji samochodw, zastpujcej moliwy taszy import (po cenie wiatowej). Trjkt B to nadwyka korzyci konsumentw ponad spoeczny koszt kracowy, utracona w nastpstwie ograniczenia zakupw samochodw z Qd do Q'd.
szar ECJL obrazuje w konsekwencji wzrost

zyskw przedsibiorstw. Jest to transfer od
konsumentw do przedsibiorstw, ktry rwnie nie stanowi kosztu spoecznego netto.
Co wyraa zacieniony obszar Al Ta wanie cz zwikszonych wydatkw konsumentw (pola LFHJ), nie bdca transferem
na rzecz ani pastwa (opaty celne), ani przedsibiorstw (dodatkowe zyski), jest kosztem
spoecznym netto; jest to koszt podtrzymywania nieefektywnej produkcji krajowej.
Krzywa poday SS obrazuje koszt kracowy wytworzenia ostatniego samochodu produkcji krajowej. Z punktu widzenia caej gospodarki prawdziwym kosztem kracowym
jest cena wiatowa rwna 10 000 ; za t cen
bowiem kraj mgby importowa dowoln
liczb samochodw. Trjkt A symbolizuje
strat spoeczn zwizan z podjciem w kraju nieefektywnej produkcji (Q's Qs) samo-
chodw, ktre mona by uzyska taniej z importu. Zasoby zaangaowane w dodatkowej
408
RAMKA 33.2
Spadek kosztw handlu midzynarodowego
Obnianie ce nie jest jedynym czynnikiem szybkiego rozwoju handlu midzynarodowego. Zamieszczony wykres pokazuje gwatowny spadek kosztw transakcji w handlu zagranicznym
Z r d 1 o: World Bank, World Development Report, 1995.
w latach 1920-1990.
produkcji samochodw mona by wykorzysta bardziej efektywnie w innych dziedzinach
gospodarki.
Drugi rodzaj spoecznego kosztu netto obrazuje trjkt B. Zamy, e opaty celne zostay zniesione i przywrcono wolny handel.
Popyt na samochody wzronie do poziomu
Qd. Trjkt B symbolizuje nadwyk korzyci
konsumentw
nad
kosztem
kracowym
zwikszenia konsumpcji z Q'd do Qd. Miar tej
nadwyki jest rnica midzy wysokoci
krzywej popytu DD (ktra oznacza, ile konsumenci s skonni zapaci za ostatni jednostk) a wysokoci ceny wiatowej, ktra wskazuje, ile wynosi koszt kracowy zwikszenia
konsumpcji do Qd poprzez import. Wprowadzenie ca oznacza utrat tej nadwyki, czyli
strat spoeczn netto, zwizan z ograniczeniem liczby samochodw nabywanych przez
konsumentw.
Reasumujc, odejcie od wolnego handlu
i wprowadzenie taryfy celnej prowadzi, poprzez wzrost cen krajowych, zarwno do
transferw, jak i do czystych strat. Transfery
Gospodarka wiatowa
pienidzy dokonuj si w kierunku od konsumentw do budetu oraz do producentw.

W uproszczeniu mona przyj, e spoeczny
koszt netto tych transferw jest zerowy. Byoby tak w istocie tylko wtedy, gdyby wszyscy
konsumenci byli identyczni i w jednakowym
stopniu uczestniczyli w dochodach z transferw, tj. w dodatkowych zyskach przedsi-
409
biorstw jako udziaowcy oraz w dochodach

z ce jako beneficjenci wydatkw budetowych. Z reguy transfery prowadz jednak do
redystrybucji dochodw: np. wykorzystanie
rodkw uzyskanych z opat celnych za import samochodw na dofinansowanie komunikacji miejskiej spowoduje przepyw dochodu
od wiejskich uytkownikw samochodw do
uytkownikw komunikacji miejskiej.
Wprowadzenie opat celnych przynosi take, oprcz transferw oraz efektw redystrybucyjnych, czyste straty spoeczne. Alternatyw jest import samochodw po cenie wiatowej. W warunkach nowej rwnowagi,
wskutek naoenia ce importowych, cena krajowa przewysza wiatow. Nabywcy kupuj
samochody do momentu, w ktrym ich korzy kracowa z posiadania samochodu
zrwna si z jego cen. W tym przypadku korzy z ostatniego zakupionego samochodu
przewysza cen wiatow, po ktrej mona
by dokona importu dodatkowych samochodw. Zakupy samochodw s wic zbyt mae.
Natomiast krajowa produkcja samochodw
jest za dua. Jest ona zwikszana do momentu
zrwnania si ceny z kosztem kracowym
wytworzenia ostatniego samochodu. W tym
momencie cena pacona przez nabywcw krajowym wytwrcom samochodw jest wysza
od ceny wiatowej, po ktrej mogliby alternatywnie zakupi podobne samochody z importu. Spoecznie korzystniejszym rozwizaniem
byoby ograniczenie iloci zasobw zuywanych w przemyle samochodowym i przesunicie ich do produkcji eksportowej innych
wyrobw, ktra dostarczyaby rodkw dewizowych na sfinansowanie importu taszych
Argumenty na rzecz ce
Argumenty mocne
Monopol handlu zagranicznego
TABLICA
Argumenty sabsze
Styl ycia
Ograniczenie konsumpcji dbr luksusowych
Ochrona nowych gazi
Obronno kraju
Wptywy budetowe
samochodw po cenie wiatowej. Na rysunku 33.4 trjkty A i B obrazuj spoeczne straty wynikajce z nadprodukcji i niedostatecznej konsumpcji samochodw. S one dla gospodarki zbdnym obcieniem, czyli czyst
strat, co stanowi argument na rzecz wolnego
handlu.
Czy wobec tego nie powinno si w ogle

stosowa ochrony celnej? Istnieje wiele argumentw wysuwanych dla uasadnienia ce importowych. Poniej omwimy najczciej
przytaczane argumenty.
33.6
Prawdziwe i pozorne
argumenty na rzecz ce
Tablica 33.11 przytacza gwne argumenty na
rzecz opat celnych, podzielone na kilka grup.
Argumenty mocne (ang. first-best) obejmuj
przypadki, w ktrych wprowadzenie ce jest
najlepszym sposobem osignicia danego celu.
Argumenty sabsze (ang. second-best) dotycz
sytuacji, w ktrych opata celna suy osigniciu celu, ale istniej take inne, waciw-
Argumenty strategiczne
Walka z konkurencj zagraniczn
Argumenty pozorne
Niskie koszty robocizny
za granic
33.11
410
sze i bardziej skuteczne rodki. Argumenty

pozorne obejmuj przypadki, w ktrych wyliczane korzyci s w czci lub w caoci iluzoryczne.
Optymalna stawka celna

mocny argument
za wprowadzeniem ce
poziom ca wynosi zero. W tej sytuacji nie ma

adnych powodw do ograniczania importu
odpowiada wic ona warunkom wolnego
handlu.
Mechanizm optymalnej stawki celnej jest
konkretyzacj zasady optymalnej alokacji zasobw omawianej w czci III Mikroekonomii. Dziaanie tego mechanizmu mona przedstawi take w inny sposb. W sytuacji kiedy
nachylenie krzywej poday dbr bdcych
przedmiotem importu dodanego kraju jest dodatnie, wprowadzenie przez w kraj ce importowych spowoduje spadek ceny wiatowej
tych dbr w rezultacie zmniejszenia produkcji
i przesunicia eksporterw na krzywej poday
w d. W konsekwencji nastpuje transfer zasobw od eksporterw (ktrzy trac) do kraju
importujcego (ktry zyskuje).
Opowiadajc si za wolnym handlem, zakadalimy, e gospodarka moe importowa dowoln liczb samochodw, nie wpywajc
przy tym na poziom ceny wiatowej. Jest to
zaoenie uprawnione dla gospodarki o niewielkim potencjale. Jednake import niektrych krajw moe stanowi znaczny odsetek
wiatowych obrotw danym towarem. W tej
sytuacji zwikszenie importu prawdopodobnie
podwyszy cen wiatow.
Argumenty sabsze
W tym przypadku cena wiatowa ostatniej
importowanej jednostki jest nisza od faktycz- Zgodnie z zasad celowego dziaania7 najnego kracowego kosztu importu ponoszone- lepszym
sposobem
osignicia
danego
go przez gospodark importera. Sukcesywne celu jest uycie rodkw bezporednio
zwikszanie importu podwysza nie tylko wpywajcych na ten cel. rodki sprzyjajcen ostatniej jednostki, ale take przecitn ce danemu celowi, lecz wpywajce take
cen pacon za cay dotychczasowy import. na inne obszary i wywoujce tam zakceW warunkach wolnego handlu kady nabywca nia, okrela si mianem rozwizania drujest zainteresowany jedynie cen, ktr sam giego po najlepszym (ang. second-best).
musi zapaci. I cho kady z osobna nie
wpywa na wysoko ceny, to jednak cznie
importerzy danego kraju mog spowodowa
wzrost ceny importowanego towaru.
W warunkach wolnego handlu kady z nabywcw importowanych towarw dokonuje
zakupw do momentu, w ktrym jego indywidualna korzy zrwna si z kosztem, tj. z pacon przez niego cen wiatow. Poniewa
w rozwaanym przypadku spoeczny koszt
kracowy importu jest wyszy od ceny wiatowej, to jest on rwnie wyszy od spoecznych korzyci z importu. Mamy wtedy do
Optymalna stawka celna jest zgodna z zaczynienia z nadmiernym importem. Spoe- sad celowego dziaania jako rozwizanie najczestwo odniosoby korzyci, ograniczajc lepsze z moliwych dlatego, e rdem proimport do rozmiarw, przy ktrych korzy blemu jest istnienie rnicy midzy spoeczkracowa zrwna si ze spoecznym kosztem
7
kracowym.
Zob. przypis 7 w rozdziale 30.
W kraju o duym udziale w handlu wiatowym optymalna stawka celna moe ograniczy import do poziomu zapewniajcego
zrwnanie spoecznego kosztu kracowego
ze spoeczn korzyci kracow.
Jedynie wwczas, gdy popyt danego kraju
na importowane towary nie wpywa na ich
cen wiatow, kracowy koszt spoeczny importu jest rwny cenie wiatowej, a optymalny
Gospodarka wiatowa
411
nym i prywatnym kosztem kracowym samej

wymiany. Wprowadzenie cel w wymianie
handlowej jest zatem w tym przypadku rozwizaniem najbardziej efektywnym. Kolejne
argumenty na rzecz ce maj charakter drugorzdny, poniewa istota problemw, do ktrych si odwouj, nie tkwi bezporednio
w handlu midzynarodowym. Istniej zatem
lepsze rozwizania tych problemw, charakteryzujce si niszym kosztem spoecznym 8.
Styl ycia. Zamy, e spoeczestwo chce
utrzymywa nieefektywne rolnictwo ub rzemioso. Moe to wynika z przywizania do
tradycji (stylu ycia, poczucia wsplnoty).
W celu ochrony nieefektywnych gazi przed
zagraniczn konkurencj wprowadza si ca
importowe.
Cel ten mona jednak osign niszym
kosztem. Ochrona celna jest korzystna dla
krajowych wytwrcw, ale jednoczenie, podnoszc ceny, uderza w interesy konsumentw.
Rwnie skutecznym, bezporednim rozwizaniem problemu, pozwalajcym zapewni opacalno produkcji rolnej, a nie szkodzcym
konsumentom, jest subsydiowanie produkcji
krajowej. Dziki subsydiom jej rozmiary
zwikszaj si (z Qs do Q's na rysunku 33.4),
a spoeczestwo ponosi koszt netto rwny powierzchni trjkta A. Wprowadzenie ce spowoduje natomiast dodatkowy koszt spoeczny
rwny powierzchni trjkta B.
Ograniczanie konsumpcji dbr luksusowych. W niektrych biednych krajach panuje
przekonanie, e nie naley tolerowa sytuacji,
kiedy elity mog sobie pozwoli na kupno
Obronno kraju. Niektre pastwa szczeglnie chroni gazie wane z militarnego

punktu widzenia, takie jak np. przemys spoywczy i lotniczy. Take w tym przypadku
subsydiowanie krajowej produkcji jest bardziej efektywnym sposobem osignicia zamierzonego celu ni wprowadzenie ce importowych.
Ochrona nowych gazi. Jednym z najpowszechniejszych argumentw na rzecz ce importowych jest teza, e ochrona celna umoliwia rozwj nowych gazi przemysu. Przedsibiorstwa s w stanie przyswoi sobie
metody obniania kosztw i zwikszania konkurencyjnoci, tylko praktycznie prowadzc
dziaalno gospodarcz. Ochrona celna jest
potrzebna nowo powstaym lub znajdujcym
si we wczesnej fazie rozwoju gaziom
w okresie opanowywania tych umiejtnoci
i dochodzenia do pozycji rwnorzdnego konkurenta wzgldem bardziej dowiadczonych
producentw zagranicznych.
Spoeczestwo
powinno
inwestowa
w nowe dziedziny produkcji tylko wtedy, kiedy na dug met jest to opacalne ze spoecznego punktu widzenia. W dugim okresie korzyci musz przewyszy straty z pocztkowego okresu, w ktrym znajdujca si we
wczesnej fazie rozwoju ga wytwarza po
kosztach wyszych od kosztw alternatywnego importu. Jeli jednak nie wystpuje rnica
midzy kosztami (i korzyciami) indywidualnymi i spoecznymi, to niezbdnym warun-
Takie ujcie problemu ce importowych i szerzej protekcji w handlu zagranicznym jest do

kontrowersyjne. Prbuje ono usprawiedliwi stosowanie polityki protekcyjnej przez czoowe kraje wysoko rozwinite, dominujce w handlu wiatowym,
a jednoczenie usiuje zakwestionowa zasadno
podobnych
poczyna
ochronnych
stosowanych
przez mniejsze i sabiej rozwinite kraje (przyp.
tum. Z.M.).
8
rolls-royce'w
lub
luksusowych
jachtw,
a jednoczenie brakuje zasobw, ktre umoliwiyby likwidacj ubstwa i godu. Wprowadzenie ce na importowane dobra luksusowe
ograniczy ich konsumpcj, moe rwnie,
podwyszajc ich cen, skoni krajowych
wytwrcw do zwikszenia produkcji sucej
zbytkowi i wykorzystywania na ten cel rzadkich spoecznych zasobw. Rozwizaniem odwoujcym si bezporednio do istoty problemu i bardziej efektywnym jest podatek konsumpcyjny, naoony na towary luksusowe.
412
kiem spoecznej opacalnoci produkcji danej

gazi jest jej indywidualna opacalno.
Jeeli nowa dziedzina produkcji jest na
dug met tak opacalna, to powstaje pytanie,
dlaczego prywatne przedsibiorstwa nie wyczuwaj tego i nie inwestuj w ni, choby zacigajc poyczki uatwiajce przetrwanie
pocztkowego
okresu
strat
ponoszonych
w konkurencji z silniejszymi firmami zagranicznymi. Jeeli banki i inni poyczkodawcy
nie s skonni ryzykowa i udostpni swoich
rodkw finansowych, to by moe opacalno nowej produkcji jest wtpliwa. Jeeli za
produkcja jest jednak opacalna, a przeszkody
znajduj si na rynku finansowym, to zgodnie
z zasad celowego dziaania potrzebna jest interwencja pastwa w postaci kredytw udzielanych prywatnym przedsibiorstwom.
Innym rozwizaniem, te lepszym od ca,
ktre uderza w interes konsumentw, jest subsydiowanie produkcji w gaziach znajdujcych si w fazie dziecicej". Najgorszym natomiast rodkiem jest trwae utrzymywanie
barier celnych, chronicych nieefektywnych
producentw krajowych przed konkurencj
zagraniczn jeszcze dugo po czasie, w ktrym powinni opanowa metody skutecznej
walki konkurencyjnej.
Ochrona nowo powstajcych gazi jest
czsto stosowanym argumentem na rzecz
wprowadzenia ce. Do przyczyn popularnoci
tego argumentu powrcimy jeszcze w dalszych rozwaaniach.
Wpywy budetowe. Wikszo wpyww
budetowych pastwa w XVIII wieku (w wczesnej Anglii przyp. tum. Z.M.) pochodzia z opat celnych. Co byo najprostszym
do cignicia podatkiem. Opaty celne pozostaj i obecnie wanym rdem dochodw
budetowych w niektrych krajach sabo rozwinitych. Jednake w krajach wysoko rozwinitych, w ktrych istniej nowoczesne systemy ksigowoci i administracji, uzyskiwanie
dochodw z opat celnych wcale nie musi by
sposobem taszym i technicznie prostszym
ni pobieranie nowych rodzajw podatkw
(np. dochodowego czy od wydatkw). Proporcje w strukturze podatkw powinny by ustalane na podstawie kryteriw omwionych
w rozdziale 17 {Mikroekonomii), takich jak
wywoywany przez dany rodzaj podatkw zakres zakce, nieefektywnoci oraz podanej redystrybucji dochodu i bogactwa. Denie do zwikszenia wpyww budetowych
nie jest dostatecznym uzasadnieniem utrzymywania ce.
Gospodarka wiatowa
Strategiczne aspekty
polityki handlowej
Zgodnie z tym, co powiedzielimy w rozdziale 10 Mikroekonomii, uytecznym instrumentem w analizie strategicznych konfliktw
midzy uczestnikami oligopolu jest teoria
gier. W wymianie midzynarodowej rywalizacja typu strategicznego moe wystpowa
w dwch postaciach: bezporedniej (midzy
potnymi przedsibiorstwami z poszczeglnych krajw) oraz poredniej (midzy rzdami krajw dziaajcymi w interesie swoich
przedsibiorstw).
W rozdziale 18 Mikroekonomii prbowalimy dowie, e jednym z argumentw na
rzecz polityki przemysowej pastwa moe
by strategiczny charakter konkurencji midzynarodowej. Posuylimy si tam przykadem lotnictwa cywilnego. Rzd brytyjski zdecydowa si pocztkowo na subsydiowanie
udziau firmy British Aerospace w programie
Airbus nie tylko po to, by dopomc w realizacji tego przedsiwzicia w obliczu bezporedniej konkurencji ze strony Boeinga, lecz prawdopodobnie rwnie w nadziei na cakowite
wycofanie si z rynku innej amerykaskiej firmy McDonnell-Douglas.
Podobne zjawiska wystpuj w polityce
handlowej. Wprowadzenie ce importowych
chronicych krajowych wytwrcw moe odstraszy zagranicznych konkurentw od podjcia wojny cenowej w celu wyparcia producentw krajowych z rynku i powstrzyma ich
od wejcia do danej gazi.
413
Powyszy argument na rzecz ce sprawia

wraenie bardzo uniwersalnego i przekonujcego; naley go jednak traktowa z pewn
ostronoci. Wprowadzenie ce przez jeden
kraj moe si bowiem spotka z identycznym
odwetem ze strony innych krajw. Rwnowaga, jaka si wwczas ustala, nastpuje przy
niewielkich rozmiarach wymiany midzynarodowej; krajowi monopolici chronieni przed
konkurencj zewntrzn osigaj olbrzymie
korzyci i w rezultacie straty ponosz wszystkie kraje.
Sytuacja ta jest przykadem wystpowania
tzw. dylematu winia, omwionego w rozdziale 10. Wszystkie kraje mog by zmuszone do wprowadzenia ochrony celnej, nawet jeeli wiadomo, e brak ce byby dla kadego
z nich bardziej korzystny. Sugeruje to potrzeb midzynarodowej wsppracy w celu
uzgodnienia, a nastpnie wprowadzenia obniek ce. Do wtku tego wkrtce powrcimy.
Dumping. Dotychczasowe rozwaania dotycz wprawdzie ce, ale mona je odnie take
do subsydiw.
Z
dumpingiem
kiedy
swoje
ich
towary
po
kracowych
nosz
staj
mamy
zagraniczni
oni
z
cenach
kosztw
wwczas
pomocy
do
czynienia
producenci
straty
pastwa,
niszych
wtedy,
sprzedaj
od
swo-
wytwarzania;
albo
ktre
te
pokorzy-
wspiera
je
za pomoc subsydiw.
Producenci krajowi uwaaj takie postpowanie za nieuczciw konkurencj i domagaj

si wprowadzenia ce ochronnych wyrwnujcych ich szanse wobec konkurentw zagranicznych.
Gdybymy byli pewni, e tani import bdzie trwale dostpny, wwczas powinnimy
zaprzesta produkcji w gaziach wytwarzajcych droej ni za granic i przesun uwolnione zasoby do bardziej efektywnych zastosowa. W tym przypadku dumping stosowany
przez zagranicznego dostawc nie jest argumentem na rzecz wprowadzenia ce.
Bardziej prawdopodobne jest jednak, e
producenci zagraniczni przy pomocy swoich pastw lub bez niej stosuj dumpingowe ceny tylko po to, aby wyprze krajowych
wytwrcw z rynku. Po osigniciu pozycji
monopolistycznej na rynku wiatowym podnios oni ceny, rekompensujc sobie w ten
sposb wczeniejsze straty.
W tej sytuacji nasz rzd powinien zareagowa. Optymaln metod ochrony wytwrcw
krajowych przed tym zagroeniem jest jak
wyjanialimy wczeniej subsydiowanie
produkcji, co bowiem przynosi niepodany

efekt uboczny w postaci wyszych cen paconych przez konsumentw.
Pozorne argumenty
na rzecz ce
Niskie koszty robocizny za granic. Krajowi
producenci czsto domagaj si wprowadzenia ochrony celnej, aby zrwnoway nisze
koszty siy roboczej za granic. Ten sposb
argumentacji podwaa jednak istot korzyci
z
wymiany
midzynarodowej
(rnice
wzgldnych kosztw wytwarzania rnych
dbr pomidzy krajami). Jeli w danym kraju
kapita jest czynnikiem wzgldnie obfitym, to
eksportujc produkty kapitaochonne
moe on w zamian importowa towary
pracochonne i to w iloci wikszej ni ta, ktr wytworzyby u siebie, przenoszc zasoby
krajowe z produkcji wyrobw kapitaochonnych do wytwarzania dbr o duej zawartoci
pracy.
Na przewag komparatywn poszczeglnych krajw wpywaj zmiany techniki oraz
wzgldnego wyposaenia w czynniki wytwrcze.
Wielka
Brytania
eksportowaa
w XIX wieku wyroby tekstylne z Lancashire
na cay wiat. Produkcja tekstyliw wymaga
jednak relatywnie duych nakadw pracy.
Z chwil, gdy kraje Azji Poudniowo-Wschodniej opanoway technologi, uzyskay take, dziki relatywnej obfitoci zasobw
pracy, przewag komparatywn w produkcji
tekstyliw.
414
Nowe metody wytwarzania s dla poszczeglnych krajw rdem okresowej przewagi

komparatywnej w produkcji okrelonych wyrobw. W miar upywu czasu nastpuje midzynarodowa dyfuzja technologii. Wtedy
waniejszym rdem przewagi komparatywnej staj si rnice wyposaenia w czynniki
wytwrcze i wzgldnych kosztw produkcji.
Oczywicie, krajowi producenci, ktrzy utracili przewag komparaty wn, bd zawsze narzekali na konkurencj ze strony producentw
towarw importowanych wykorzystujcych
tani si robocz za granic.
Zgodnie z teori handlu midzynarodowego kraj w dugim okresie uzyska korzyci
z wymiany z zagranic wwczas, gdy w por
zareaguje na zmian charakteru swojej przewagi komparatywnej, dostosowujc odpowiednio struktur produkcji. Z naszej dotychczasowej analizy wynika, e w kadym kraju
musi istnie jaka dziedzina produkcji, w ktrej ma on przewag komparatywn. Podtrzymywanie za pomoc ce gazi, w ktrych kraj
utraci przewag komparatywn, jest w dugim okresie daremne i kosztowne.
W krtkim okresie dostosowania zwizane
ze zmianami specjalizacji midzynarodowej
mog by, rzecz jasna, bolesne oraz kosztowne. Wielu pracownikw traci prac i musi podejmowa si nowych zaj, nie majc odpowiednich kwalifikacji, a take potrzebnego
dowiadczenia. Z zasady celowego dziaania
wynika, e bardziej efektywnym sposobem
wsparcia takich dostosowa jest dofinansowanie procesu przekwalifikowania oraz realokacji siy roboczej za pomoc dotacji pastwowych.
wana i rozproszona. Szanse stworzenia skutecznej presji politycznej z ich strony s niewielkie. Politycy z reguy ulegaj presji dobrze zorganizowanych, gono artykuujcych
swoje interesy grup spoecznych, opowiadajcych si za wprowadzeniem ce, zwaszcza
gdy grupy te, regionalnie skoncentrowane,
mog wpyn na wyniki nastpnych wyborw.
Ca a subsydia. Jeeli nawet zgodzimy si
z powyszym rozumowaniem, to dlaczego narzdziem interwencjonizmu pastwa s ca,
a nie jak prbowalimy wykaza bardziej waciwe w wielu przypadkach subsydia? Po pierwsze, rzdy wybieraj zazwyczaj
najprostsze rozwizania np. zagroenie
krajowego przemysu samochodowego konkurencj ze strony producentw japoskich skania do podjcia dziaa, ktre bezporednio
dotkn Japoczykw. Po drugie, udzielenie
subsydiw wymagaoby podwyszenia podatkw. Z politycznego punktu widzenia atwiej
jest wprowadzi ca ni subsydia. Opaty celne bowiem nie tylko chroni przed konkurencj zagraniczn, ale przede wszystkim zwikszaj dochody budetowe, stwarzajc podatnikom
nadziej
na
obnienie
podatku
dochodowego. Natomiast subsydia, jako wydatki pastwa, rodz obawy o podwyszenie
stawek podatkowych. Wiemy ju, e wprowadzenie ce uderza bezporednio w konsumentw, wywoujc podwyk krajowych cen towarw. Rzd moe jednak win za to obciy bezosobowe siy rynkowe" i zmniejszy
w ten sposb ryzyko kopotw politycznych.
Dlaczego
stosujemy ca?
Idea optymalnej stawki celnej jest waciwie
jedynym niepodwaalnym argumentem na
rzecz stosowania ce importowych. Od ponad
stu lat ekonomici wypowiadaj si przeciw
wprowadzaniu ce. Dlaczego wic s one nadal stosowane?
Koncentracja korzyci, rozproszenie kosztw. Naoenie ca na okrelony towar ley
w interesie produkujcej go gazi. Przedsibiorstwa i pracownicy tej gazi mog doj
do wniosku, e przynajmniej w krtkim
okresie ochrona celna ich wyrobw ma dla
nich ywotne znaczenie, i w zwizku z tym
mog stosunkowo atwo zorganizowa skuteczny nacisk polityczny. Koszty opat celnych
w postaci wyszych cen ponosz konsumenci,
grupa o wiele wiksza, ale bardziej zrnico-
Gospodarka wiatowa
415
33,7
Wysoko stawek celnych:
zupenie przyzwoita?
Szybki rozwj handlu wiatowego w XIX wieku by spowodowany w duym stopniu liberaln polityk handlow gwnej wwczas potgi
gospodarczej Wielkiej Brytanii. Natomiast
redni poziom stawek celnych w USA wynosi
wwczas 50%, a w pocztkach lat dwudziestych naszego stulecia 30%. Wielki Kryzys
z przeomu lat dwudziestych i trzydziestych
zaowocowa min. protekcjonistyczn polityk
handlow, majc zapobiega rozszerzaniu si
bezrobocia. Stany Zjednoczone przywrciy
ochron celn na poziomie 50%, a Wielka
Brytania odesza od polityki wolnego handlu,
ktr prowadzia przez okres blisko stu lat.
Z tablicy 33.1 wynika, e poczenie wiatowej recesji z protekcjonizmem doprowadzio do gwatownego spadku obrotw w handlu
midzynarodowym. Spadek ten znacznie pogbia II wojna wiatowa.
GATT (obecnie wiatowa

Organizacja Handlu)
W okresie powojennym powszechnie dono
do przywrcenia wolnego handlu. Przejawem
tego denia byo powstanie takich instytucji,
jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy
i Bank wiatowy. Wiele krajw podpisao
Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych
i Handlu (GATT), zawierajcy zobowizanie
do sukcesywnego obniania ce oraz znoszenia ogranicze w handlu.
W ramach kolejnych rund GATT stopniowo obniano stawki celne. Wysoko opat
celnych w USA w 1960 r. stanowia zaledwie
1/5 ich poziomu z okresu bezporednio przed
wybuchem II wojny wiatowej. W Wielkiej
Brytanii do poowy lat pidziesitych zniesiono system kwot importowych wprowadzony w czasie wojny, a w cigu kolejnych 25 lat
obniono stawki celne prawie o poow. Kolejnym etapem w procesie liberalizacji handlu
w Europie byo powstanie, a nastpnie rozszerzenie Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej
(przeksztaconej pniej w Uni Europejsk),
w ramach ktrej m.in. zniesiono ca w obrotach wzajemnych.
W roku 1995 zostaa utworzona Midzynarodowa Organizacja Handlu (WTO) jako nastpca GATT, a w 2000 r. w jej ramach rozpocza si ostatnia runda negocjacji na temat
dalszej liberalizacji handlu midzynarodowe-
go (tzw. runda Seattle). Jednoczenie, pod koniec 1999 r., Stany Zjednoczone zawary porozumienie z Chinami, ktre otwiera drog do
przyjcia tego kraju do WTO.
Oglnie biorc, poziom ce na wiecie jest
obecnie niszy ni kiedykolwiek w historii.
W cigu czterdziestu lat okresu powojennego
nastpi take, m.in. dziki osigniciom
GATT w usuwaniu ogranicze w handlu,
szybki rozwj wymiany midzynarodowej.
33,8
Inne rodki
polityki handlowej
Ca nie s jedynym rodkiem polityki handlowej. W niniejszym podrozdziale omawiamy
trzy inne narzdzia tej polityki: ograniczenia
ilociowe, bariery pozataryfowe i subwencje
eksportowe.
Ograniczenia ilociowe
Ograniczenia ilociowe (inaczej kontyngenty lub kwoty importowe) oznaczaj
wprowadzenie grnego puapu importu
okrelonych towarw do danego kraju.
Na przykad, Unia Europejska ustanowia
kontyngent na dostawy stali z krajw Europy
rodkowo-Wschodniej. Cho kontyngenty do-
416
tycz bezporednio iloci importowanych towarw, nie oznacza to bynajmniej, e owe restrykcje nie wpywaj na cen krajow towarw, ktrych dotycz. Przy zmniejszonej
poday cena rwnowagi bdzie bowiem wysza ni w warunkach wolnego handlu.
Ograniczenia ilociowe importu dziaaj
zatem podobnie jak ca. Wysza cena pacona
przez konsumentw pozwala nieefektywnym
producentom krajowym wytwarza wicej ni
w warunkach wolnego handlu. Ograniczenia
ilociowe prowadz wic do powstania strat
spoecznych dokadnie z tych samych powodw co w przypadku opat celnych.
Wzrost ceny krajowej wywoany ograniczeniami ilociowymi stwarza szanse osignicia zwikszonych zyskw tym zagranicznym dostawcom, ktrzy zdoaj sprzeda swoje produkty na rynku danego kraju. Prostokt EFHI z rysunku 33.4, oznaczajcy wpywy budetowe z ce, obecnie, przy ograniczeniach ilociowych, obrazuje dodatkowy dochd zagranicznych dostawcw lub krajowych
importerw. Rozmiary tego dochodu s rwne
rnicy midzy cen krajow a wiatow towarw importowanych pomnoonej przez
wielko kontyngentu importowego.
Jeeli dochd ten trafia za granic, to jest
on dodatkowym kosztem spoecznym z tytuu
ogranicze ilociowych (ponad koszt, ktry
zostaby spowodowany wprowadzeniem rwnowanej co do skutkw opaty celnej). Pastwo moe jednak przechwyci dochd odpywajcy za granic, sprzedajc licencje importowe na aukcji. Zagraniczni dostawcy lub
importerzy krajowi, chcc zdoby licencj,
bd skonni licytowa jej cen a do wysokoci dodatkowych dochodw, jakie uzyskaliby
dziki ograniczeniom ilociowym.
nolitego rynku europejskiego. Zagadnienie to

omawiamy szczegowo w rozdziale 35.
Subwencje eksportowe
Dotychczas zajmowalimy si wycznie
ograniczeniami importu. Celem polityki handlowej moe by rwnie popieranie eksportu
za pomoc takich rodkw, jak np. bezporednie subwencje, tani kredyt czy zwolnienia
i ulgi podatkowe.
Subwencje eksportowe to rne formy pomocy finansowej, udzielanej przez pastwo
krajowym eksporterom w celu wzmocnienia
ich pozycji konkurencyjnej wobec producentw zagranicznych.
Rysunek
33.5
ilustruje
ekonomiczne
aspekty subwencjonowania eksportu. Zamy, e cena wiatowa komputera wynosi
5000 . W warunkach wolnego handlu krajowy popyt wyniesie Qd (odpowiada mu punkt G
na krzywej popytu), produkcja krajowa bdzie
rwna Qs (odpowiada jej punkt E na krzywej
poday), eksport za GE.
W celu pobudzenia rozwoju przemysu
komputerowego pastwo przyznaje 20-procentow subwencj eksportow producentom
komputerw przeznaczonych na eksport.
Sprzedajc komputer za granic, producent
uzyska teraz 6000 za sztuk. aden produ-
Bariery pozataryfowe
Bariery pozataryfowe to przepisy administracyjne dyskryminujce towary zagraniczne w porwnaniu z krajowymi.
Bariery te mog polega np. na przeduaniu odprawy granicznej importowanych towarw, nakazaniu pracownikom administracji
publicznej uywania produktw krajowych
czy organizowaniu kampanii reklamowej pod
hasem kupuj towary krajowe". Bariery pozataryfowe mog by take stosowane w bardziej subtelnych formach, np. zamwienia publiczne mog zawiera normy i standardy nie
znane zagranicznym producentom.
W obrotach wzajemnych pomidzy krajami Unii Europejskiej bariery pozataryfowe zostay zniesione z chwil utworzenia, przewidzianego traktatem z Maastricht z 1992 r., jed-
Gospodarka wiatowa
417
r
RYSUNEK 33.5
Subwencja eksportowa
W warunkach wolnego handlu popyt krajowy wynosi Qd, produkcja Qs, za eksport GE. Po wprowadzeniu
subwencji,
obejmujcej
wycznie
eksport,
producenci
ogranicz
poda
na
rynek
krajowy
do
Q'd, co
sprawi, e konsumenci krajowi zapac cen 6000 , czyli tyle samo, ile uzyskuj producenci przy sprzeday za granic. Cakowita produkcja krajowa wyniesie Q\ a eksport AB. Trjkt K obrazuje koszt spoeczny
wynikajcy z
produkcji
wane towary. Trjkt
o kosztach kracowych przewyszajcych cen
wiatow, po ktrej s sprzeda-
H symbolizuje koszt spoeczny wynikajcy z ograniczenia konsumpcji, z ktrej kra-
cowa korzy jest wysza od ceny wiatowej.
cent nie zaoferuje ju na rynku krajowym

komputera po cenie 5000 , skoro w przypadku sprzeday na eksport moe za otrzyma
6000 . Przy sprzeday na rynku krajowym
producenci zadaj wic te 6000 za sztuk. Dostawy przeznaczone na rynek krajowy
zostan zmniejszone do Q'd, tak aby nabywcy
skonni byli zapaci dan cen. Cakowita
produkcja krajowa zwikszy si natomiast do
Q's, w tym eksport wzronie do AB.
Wprowadzenie
subwencji
zapewnia
wprawdzie wzrost eksportu, ale pociga za
sob spoeczne koszty netto, ktre ilustruj
trjkty H i K. Trjkt H przedstawia spoeczny koszt netto ograniczenia konsumpcji krajowej z Qd do Q'd. Korzyci nabywcw krajowych z dodatkowej konsumpcji przewyszayby bowiem cen wiatow (czyli spoeczny
koszt kracowy), po ktrej gospodarka mogaby uzyska komputery. Trjkt K symbolizuje
353
spoeczny koszt zwikszenia produkcji z Qs

do Q's, przy kosztach kracowych przewyszajcych cen uzyskiwan przy sprzeday komputerw za granic.
Subwencja eksportowa, podobnie jak co
importowe, jest zazwyczaj rozwizaniem sub-
optymalnym. Taszym sposobem zwikszenia

produkcji komputerw jest jej dotowanie.
Spoeczestwo ponosi wwczas koszt netto
rwny powierzchni trjkta K, unika jednak
podwyszenia ceny krajowej i zwizanego
z tym kosztu o rozmiarach H.
P
Podsumowanie
1. W ostatnich 40 latach obroty handlu midzynarodowego szybko wzrastay. Handel wiatowy jest zdominowany przez kraje uprzemysowione. Towary nie przetworzone stanowi tylko 25% jego obrotw, towary przetworzone za pozostae 75%.
2. Przesank handlu zagranicznego jest moliwo taszego importu. Rnice kosztw produkcji pomidzy krajami wynikaj z rnic poziomu techniki oraz wyposaenia w czynniki
wytwrcze. Midzynarodowa specjalizacja jest podyktowana take korzyciami ze skali
produkcji.
3. Kraje specjalizuj si w wytwarzaniu tych dbr, w ktrych maj przewag komparatywn
(ktre produkuj wzgldnie tanio). rdem korzyci z wymiany s rnice kosztw alternatywnych w skali midzynarodowej.
4. Przy dwch lub wicej czynnikach wytwrczych teoria wymiany midzynarodowej akcentuje wzgldne wyposaenie w te czynniki. Kraj wytwarza i eksportuje produkty o duym
nasyceniu tymi czynnikami produkcji, w ktre jest on wzgldnie obficie wyposaony.
5. Przesankami handlu wewntrzgaziowego s korzyci skali oraz zrnicowanie popytu
konsumentw. W tym przypadku korzyci z handlu polegaj na rozszerzeniu rynku zbytu
i obnice kosztw.
6. Dla kadego kraju warunkiem koniecznym rwnowagi w wymianie z zagranic i rwnowagi
na rynku walutowym jest istnienie przynajmniej jednej gazi wykazujcej przewag komparatywn. Poziom rwnowagi kursu walutowego jest wyznaczony przez rnice kosztw
absolutnych pomidzy krajami.
7. Wymiana midzynarodowa przynosi korzyci w skali wiatowej. Niektrzy uczestnicy
handlu mog jednak ponie straty, jeli nie otrzymaj rekompensaty ze strony uczestnikw
uzyskujcych korzyci z wymiany.
8. Podnoszc cen krajow, co prowadzi do ograniczenia konsumpcji i wzrostu produkcji krajowej. W konsekwencji nastpuje spadek importu.
9. Co powoduje dwa rodzaje zbdnych strat, bdcych spoecznym kosztem netto: nadprodukcj przedsibiorstw krajowych, ktrych koszty kracowe przewyszaj cen wiatow,
oraz ograniczenie konsumpcji ze szkod dla konsumentw, ktrych kracowe korzyci
z importu byyby wysze od ceny wiatowej.
10. Jeeli duy kraj (ze wzgldu na due rozmiary swojego popytu przyp- tum. Z.M.) wywiera wpyw na cen importow, to cena wiatowa jest nisza od spoecznego kosztu kracowego w kraju importera. W tym przypadku uzasadnione jest zastosowanie tzw. optymalnej stawki celnej. W innych przypadkach stosowanie ce jest rozwizaniem suboptymalnym
Gospodarka wiatowa
419
(drugim po najlepszym). Ten sam cel mona osign niszym kosztem, subsydiujc produkcj lub opodatkowujc konsumpcj.
11. Subwencje eksportowe przyczyniaj si do wzrostu produkcji i eksportu, ale powoduj te
podwyszenie poziomu cen krajowych i ograniczenie konsumpcji. Prowadz, podobnie jak
opaty celne, do powstania strat spoecznych. Towary s eksportowane po cenie niszej od
spoecznego kosztu kracowego i od kracowej korzyci krajowych konsumentw.
12. Jedn z przyczyn znacznego obnienia stawek celnych w okresie powojennym byo drastyczne zaamanie handlu wiatowego w latach trzydziestych, tj. w okresie silnego protekcjonizmu. W latach osiemdziesitych wysokie bezrobocie wywoao jednak ponowne naciski na podwyk ce i przywrcenie protekcjonizmu.
13. Protekcjonizm w handlu jest z reguy spoecznie szkodliwy, jednake ze wzgldw politycznych czsto przez rzdy stosowany.
Podstawowe pojcia
Koszt alternatywny 383
Zasada przewagi komparatywncj
384
Korzyci absolutne 386
Wymiana wcwntrzgaziowa 391
Polityka handlowa 394
Co importowe 394
Optymalna stawka celna 400
Zasada celowego dziaania i rozwizanie drugie po najlepszym 400
Dumping 403
Ograniczenia ilociowe (kontyngenty lub kwoty importowe) 405
406
Subwencje eksportowe 406
Zadania sprawdzajce
1. a) Dlaczego w tablicy 33.5 struktura wymiany handlowej Ameryki Pnocnej rni si od
struktury obrotw Azji? Ktra ze struktur obrotw towarowych z tej tablicy bdzie najblisza strukturze wymiany Brazylii? Dlaczego?
2. Kraj o niskiej wydajnoci we wszystkich dziedzinach moe jedynie straci na otwarciu gospodarki i dopuszczeniu konkurencji zagranicznej". Poddaj to stwierdzenie szczegowej
analizie.
3. Due kraje odnosz mniejsze korzyci z wymiany midzynarodowej ni kraje mae". Czy
jest to twierdzenie prawdziwe, czy faszywe? Dlaczego?
4. Zamy, e USA produkuj komputery, samochody i telewizory, natomiast Wielka Brytania
wytwarza pozostae dobra. Wielu pracownikw zaczyna emigrowa z Wielkiej Brytanii do
420
5.
6.
7.
8.
USA. Posugujc si tablic 33.8, wyjanij, jak zmieni si wwczas struktura wymiany i specjalizacji.
W ktrym z nastpujcych rodzajw produkcji: radia tranzystorowe, sprzt stereofoniczny,
wino, blacha stalowa, istnieje twoim zdaniem intensywna wymiana wewntrzgaziowa? Dlaczego?
Produkcja telewizorw przynosi korzyci skali. Czy jest to wystarczajcy argument za wprowadzeniem ce na import telewizorw?
W celu ochrony dziedzictwa kultury w kraju wprowadza si zakaz eksportu dzie sztuki,
a) Czy jest to rozwizanie lepsze od podatku eksportowego? b) Kto na nim zyskuje, a kto
traci? c) Czy pobudza ono aktywno modych artystw w kraju?
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Gwatownie spada konkurencyjno wszystkich brytyjskich towarw, b) Wolny
handel jest w kadych warunkach najlepszym rozwizaniem, c) Kupujc towary brytyjskie,
pomagasz Wielkiej Brytanii, d) Opaty celne powoduj jedynie redystrybucj dochodw od
konsumentw do producentw i budetu pastwa.
1 J
ROZDZIA 34
Dokona oceny rnych systemw kursu walutowego.

Opisa system waluty zotej.
Wyjani, na czym polega wprowadzony w Brctton Woods system kursu dostosowywanego okresowo.
Przeanalizowa czynniki wpywajce na ksztatowanie si pynnego kursu walutowego.
Przedstawi rda wzrostu mobilnoci kapitau oraz przyczyny atakw spekulacyjnych w ramach systemu kursu dostosowywanego okresowo.
Wyjani, w jaki sposb powizania midzynarodowe uzasadniaj potrzeb koordynacji polityki makroekonomicznej midzy krajami.
Przedstawi Europejski System Walutowy jako przykad koordynacji polityki pieninej.
Niewiele jest
dziedzin ekonomii, ktre

nieprofesjonalistom wydawayby si tak bardzo
tajemnicze jak problematyka kursw walutowych i finansw midzynarodowych. W istocie, rwnie dla specjalistw kryj one jeszcze
wiele zagadek. Mwi si, e na spekulacji na
rnicach kursw walutowych John Maynard
Keynes zbi trzykrotnie fortun, a dwukrotnie
j straci.
W poprzednim rozdziale zajmowalimy si
czyst teori wymiany midzynarodowej.
Okrelenie czysta teoria bierze si std, e
traktuje ona o takich problemach, jak rda
przewagi komparatywnej, i analizuje wyposaenie w czynniki produkcji w ujciu realnym
tj. fizyczne zasoby ziemi, pracy oraz kapitau stosowane do wytworzenia dbr
w rnych krajach. Nie eksponuje ona jednak
roli mechanizmu pieninego, za ktrego porednictwem s dokonywane patnoci midzynarodowe.
W gospodarce zamknitej rozrniamy gospodark bezpienin (barterow), w ktrej
dobra i usugi s wymieniane bezporednio,
a wic bez pomocy jakiegokolwiek ekwiwalentu, oraz gospodark pienin, w ktrej dobra, usugi i aktywa s sprzedawane za pieni-
dze, ktre nastpnie mog by wykorzystywane na kolejne zakupy dbr, usug i aktyww.
Pienidz jest tutaj rodkiem wymiany sucym
obnieniu
kosztw
transakcyjnych.
W taki sam sposb midzynarodowy system
walutowy dostarcza rodkw wymiany dla
transakcji midzynarodowych. Musimy teraz
422
zbada bardziej szczegowo funkcjonowanie

tego systemu patnoci midzynarodowych.
Kurs walutowy wyznacza cen, po ktrej
dwie waluty krajowe mog by wymieniane
na rynku walutowym. W rozdziale 29 wskazalimy, e moliwe s rne systemy patnoci
midzynarodowych lub inaczej systemy kursw walutowych. Omwilimy system staego
kursu walutowego oraz system kursu swobodnie si wahajcego (pynnego).
W rozdziale 29 interesowa nas przede
wszystkim mechanizm oddziaywania okrelonego systemu kursowego, ktry przyjto
w danym kraju, na funkcjonowanie wewntrznej polityki pieninej i fiskalnej. Obecnie
przedmiotem naszego zainteresowania uczynimy inny problem: implikacji okrelonego systemu kursw walutowych dla gospodarki
wiatowej jako caoci.
Rozpoczniemy ten rozdzia od krtkiego
przegldu moliwych systemw kursw walutowych. Nastpnie omwimy zalety poszczeglnych systemw w porwnaniu z innymi.
Rozdzia zamkniemy analiz problemw pojawiajcych si w zwizku z moliwoci midzynarodowej wsppracy gospodarczej i koordynacji polityki ekonomicznej. W czci IV
zajmowalimy si jedynie dylematami polityki gospodarczej, przed jakimi staje pojedynczy kraj, dziaajcy w odosobnieniu. Czy kraje tworzce gospodark wiatow wyszyby
na tym lepiej, gdyby podjy zdecydowane
kroki na rzecz koordynacji ich wewntrznej
polityki pieninej i fiskalnej? Czy wpynoby to na zagodzenie waha cyklicznych w go-
spodarce wiatowej? Sprbujemy odpowiedzie na te pytania. Przyjrzyjmy si rwnie

dziaaniom w kierunku midzynarodowej koordynacji polityki gospodarczej w Europie.
34.1
Systemy kursu walutowego
W rozdziale 29 wyjanilimy, e kurs walutowy jest cen rwnowagi, po jakiej s dokonywane transakcje wymienne pomidzy dwiema
walutami krajowymi na rynku walutowym.
Popyt na funty szterlingi wynika z pragnienia
nabycia przez cudzoziemcw brytyjskich towarw, usug i aktyww. Odwrotnie poda
funtw na rynku walutowym wynika z chci
Brytyjczykw zakupu zagranicznych towarw, usug i aktyww.
Przy braku interwencji pastwa na rynku
walutowym kurs rwnowagi ustali si w wyniku gry poday oraz popytu. Pastwo moe
wszelako interweniowa na rynku walutowym. Jeeli zapomniae, jak wyglda
w szczegach dziaanie systemw kursowych, sugerujemy, aby przed dalsz lektur
powtrnie przestudiowa pierwsz cz rozdziau 29.
Klasyfikacja systemw kursu walutowego

Interwencja na rynku walutowym
Kursy walutowe
stae
Nie wystpuje
System waluty zotej
Automatyczna
Pewien stopie uznaniowoci
(swobody)
Zarzd walut
Kursy dostosowywane okresowo
pynne
Cakowicie pynne
Regulowane kursy pynne
TABLICA
34.1
Gospodarka wiatowa
423
jest przyjtym
sposobem interwencji pastwa na rynku
,va lutowym.
System
kursu
walutowego
Tablica 34.1 zawiera syntetyczne zestawienie systemw, ktre bdziemy omawiali: system waluty zotej, system kursu dostosowywanego okresowo (ang. adjustable peg), system
regulowanego kursu pynnego (ang. managed
floating) oraz system cakowicie pynnego
kursu walutowego (ang. freely floating
exchange rates).
Dziewitnastowieczny system waluty zotej jest przykadem dziaajcego automatycznie systemu staego kursu walutowego. System cakowicie pynnego kursu walutowego
jest te systemem dziaajcym automatycznie,
w ktrym kursy walutowe s elastyczne. System kursu dostosowywanego okresowo i system regulowanego kursu pynnego daj pastwom pewn swobod wyboru metody interwencji przy uyciu ich rezerw walut obcych.
Obecnie omwimy te systemy bardziej szczegowo.
34.2
System waluty zote]
System waluty zotej wyrniaj trzy cechy.
Po pierwsze, rzd kadego kraju ustala cen
zota wyraon w jednostkach waluty krajowej.
Parytetem zota nazywamy cen zota
w walucie krajowej1.
System waluty zotej by uni monetarn
opart na staych cenach zota,
powa lub sprzedawa tyle zota, ile ludzie

bd chcieli sprzeda lub kupi po cenie rwnej parytetowi. Po trzecie, istnieje cisy zwizek midzy krajow emisj pienidza i stanem
pastwowych rezerw zota. Pastwo moe
emitowa banknoty funtowe tylko wwczas,
gdy dokona zakupu zota od ludnoci. Jeeli
ludno wymienia swoje pienidze papierowe
z powrotem na zoto, to automatycznie
zmniejsza si liczba banknotw funtowych
pozostajcych w obiegu. Zwizek ten okrela
si mianem stuprocentowego pokrycia (przez
zoto) obiegu pieninego. Kady banknot
funtowy w obiegu musi mie swj odpowiednik w okrelonej iloci zota o tej samej wartoci w skarbcu banku centralnego.
Oto przykad dwch krajw przestrzegajcych trzech regu, tworzcych kociec systemu waluty zotej: ustalenia parytetu, wymienialnoci i stuprocentowego pokrycia w zocie. Zamy, e USA maj parytet 20,67 $ za
uncj zota, a Wielka Brytania 4,25 za
uncj. Kurs musi zawsze wynosi 4,86 $/,
gdy taki jest stosunek wzgldnych cen zota
w obu krajach (20,67 $/4,25 ). Przy kadym
innym kursie wymiennym moliwe byoby
sprzedawanie zota w jednym kraju i zakup
zota w drugim kraju. Dawaoby to pewny
zysk i wszyscy by tak robili. Na rynku walutowym nastpowaby wycznie jednokierunkowy przepyw midzy obu walutami i nie daoby si utrzyma rwnowagi. Dlatego kurs
rwnowagi musi by rwny stosunkowi cen
zota w obu krajach.
wymienialnych walutach oraz penym pokryciu

poday pienidza w zocie.
Po drugie, pastwo utrzymuje wymienialno waluty krajowej na zoto. Bdzie ono ku- Definicj t mona sformuowa inaczej: parytet
walut w zocie jest to liczba jednostek wagowych
zota, ktre mona kupi za jednostk tej waluty
'przyp. tum. M.R.).
Dostosowania
w
w systemie waluty
bilansie
patniczym
zotej. Przyjmijmy, e
w punkcie wyjcia w kadym kraju istnieje

rwnowaga wewntrzna, czyli pene zatrudnienie, a take rwnowaga zewntrzna. aden
z krajw nie ma wic ani nadwyki, ani defi-
424
cytu w bilansie patniczym. W kadym z nich

wystpuj take staa poda pienidza, dany
poziom rezerw zota w skarbcu pastwowym
oraz dany poziom cen.
Zamy teraz, e sytuacja si zmienia.
Amerykanie postanowili przeznaczy wiksz
ni dotychczas cz swoich dochodw na import dbr wytwarzanych w Wielkiej Brytanii.
Wielka Brytania uzyskuje teraz nadwyk bilansu handlowego. Jeeli reakcja dostosowawcza krajowych cen i pac jest opniona, to
Wielka Brytania bdzie si cieszy krtkookresowym keynesowskim rozkwitem gospodarczym, wywoanym wzrostem eksportu,
a w jego konsekwencji wzrostem popytu
globalnego na brytyjskie produkty. Natomiast
USA staj w obliczu recesji i deficytu bilansu
patniczego.
System waluty zotej zapewnia automatyczne rwnowaenie bilansw patniczych
w skali midzynarodowej. Pocztkowo Wielka Brytania wykazuje nadwyk bilansu patniczego. Prowadzi to do wzrostu iloci funtw
w obiegu oraz powikszenia zasobw zota
w Banku Anglii. Stopniowo zwikszona poda pienidza w kraju pobudza wzrost cen wewntrznych poprzez normalny mechanizm obniki stopy procentowej i wzrostu popytu globalnego na dobra.
W miar wzrostu cen konkurencyjno
Wielkiej Brytanii stopniowo maleje, gdy nominalny kurs walutowy pozostaje stay. To
z kolei stopniowo prowadzi do zmniejszenia
nadwyki bilansu patniczego, spada bowiem
popyt na eksport i zwiksza si popyt na import.
Gdy ceny w Wielkiej Brytanii ju wzrosy,
a konkurencyjno zmalaa na tyle, aby przywrci rwnowag bilansu patniczego, ustaj
te przepywy pienidza i zota midzy krajem
i zagranic. Przy takiej samej poday pienidza krajowego ustaje rwnie presja na wzrost
cen krajowych. Przywrcona zostaje rwnowaga zarwno wewntrzna, jak i zewntrzna.
Oczywicie, dokadnie przeciwstawne procesy zachodz w USA. Wraz z pojawieniem
si deficytu bilansu patniczego spadaj amerykaskie zasoby zota i poda pienidza, co
z kolei powoduje wzrost stopy procentowej
i dziaa w kierunku zmniejszenia popytu globalnego w USA. Stopniowo obniaj si ceny
i pace, co wpywa na postpujc popraw
konkurencyjnoci amerykaskiego eksportu.
Opisane procesy wygasaj wwczas, gdy zostaje przywrcona rwnowaga bilansu patniczego USA.
System waluty zotej zapewnia wic automatyczne przywracanie rwnowagi w bilansach handlowym i patniczym poszczeglnych
Gospodarka wiatowa
krajw w gospodarce wiatowej. Trzeba

wszake pamita, e niezbdne procesy dostosowawcze nie zachodz natychmiastowo.
Ze wzgldu na to, e zmiany konkurencyjnoci midzynarodowej s wywoywane przez
zmiany poziomu krajowych pac i cen, szybko dostosowa zaley od tempa, w jakim
krajowe ceny i pace reaguj na presj stwarzan przez nadwyk poday lub nadwyk
popytu.
Funkcjonowanie systemu waluty zotej.
System waluty zotej istnia przez niemal cay
XIX wiek i na pocztku XX stulecia. W Wielkiej Brytanii parytet zota w funtach by ustalany od koca wojen napoleoskich w 1816 r.
do 1931 r., cho byo kilka okresw, takich jak
w czasie lub bezporednio po I wojnie wiatowej, gdy wymienialno bya zawieszana,
a system przejciowo nie funkcjonowa.
W praktycznym dziaaniu system waluty
zotej odbiega nieco od przedstawionego tu
typu idealnego". Ze wzgldu na fakt, e
obieg pieniny nie mia stuprocentowego pokrycia w zocie, zmiany oficjalnych rezerw
zota, bdce nastpstwem obrony kursu walutowego na poziomie parytetu zota, nie musiay prowadzi do identycznych zmian krajowej poday pienidza.
System waluty zotej mia jedn wielk zalet i jedn ogromn wad. cise, jeli nie
stuprocentowe powizanie krajowej poday
pienidza z zasobami zota wykluczao moli-
425
RAMKA 34.1
System waluty zotej
a midzynarodowe przepywy kapitaowe
W podrczniku abstrahowalimy od midzynarodowych przepyww na rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego. Traktowalimy bilans handlowy i bilans patniczy jako tosame
kategorie. To uproszczenie sprawia, e automatyczny mechanizm dostosowawczy w systemie
waluty zotej wydaje si skuteczniejszy, ni by w praktyce. Moliwo przepyww na rachunku obrotw kapitaowych moga spowodowa dwojakiego rodzaju zakcenia w mechanizmie
dostosowawczym.
Po pierwsze, kraje wykazujce deficyt handlowy niekiedy podnosiy krajow stop procentow w celu pobudzenia dopywu kapitau na rachunek obrotw kapitaowych. Jeli wic dopyw ten pozwala utrzyma ogln rwnowag bilansu patniczego, to pomidzy krajami nie
nastpoway przepywy pienine netto, nie ulegay te zmianie krajowe zasoby zota i nie pojawiaa si presja na dostosowanie si krajowych pac i cen. Wszystko to powodowao, e deficyt handlowy mg si utrzymywa duej, ni wynikaoby to z zasad dziaania idealnego mechanizmu dostosowawczego.
Po drugie, przepywy kapitaowe maj podstawowe znaczenie dla zrozumienia roli Wielkiej
Brytanii w gospodarce wiatowej w XIX wieku. W pierwszej poowie tego stulecia wczeniejsze ni w innych krajach wejcie w faz rewolucji przemysowej i rozlege imperium pozwolio
Wielkiej Brytanii na uzyskanie olbrzymiej nadwyki handlowej. Dla utrzymania oglnej rwnowagi w bilansie patniczym Wielka Brytania dokonywaa na wielk skal eksportu kapitau (odpyw z rachunku obrotw kapitaowych bilansu patniczego), czciowo poprzez ogromne inwestycje w swoich koloniach. Inwestycje zaczynay jednak przynosi po pewnym czasie odsetki
i zyski. Ostatecznie aktywa zagraniczne Wielkiej Brytanii doszy do takich rozmiarw, e napyw kapitau w postaci odsetek, zyskw i dywidend przekracza strumie nowych inwestycji
brytyjskich za granic.
Napyw pienidza netto z zagranicy zacz wymusza wzrost poziomu krajowych cen i pac
i tym samym obnia konkurencyjno brytyjskich producentw. Oglna rwnowaga bilansu
patniczego zostaa utrzymana w rezultacie przejcia od nadwyki do deficytu w bilansie handlowym, co pozwalao kompensowa dopyw kapitau netto z transakcji finansowych.
Pieniny mechanizm dostosowawczy wbudowany w system waluty zotej zdaje si potwierdza, e pojawienie si deficytu w obrotach handlowych Wielkiej Brytanii w kocu XIX wieku
byo najpewniej nieuchronne. Niekoniecznie zatem byo to jak sdzono w owym czasie
w wiktoriaskiej Anglii wynikiem gnunoci czy postpujcej dekadencji, ktra ogarna
Anglikw.
wo trwaego utrzymywania si wysokiej

stopy inflacji, skutecznie wykluczao jednak
take stae rozszerzanie obiegu pieninego
poprzez kreacj pienidza na du skal. Ze
wzgldu jednak na to, e podstawowy mechanizm przywracania penego zatrudnienia polega na spadku krajowych cen i pac i e pene
dostosowanie do znacznego spadku popytu
426
globalnego mogo zaj wiele lat, okres obowizywania systemu waluty zotej cechowaa
jednoczenie zwikszona podatno poszczeglnych gospodarek na dugotrwae i dotkliwe
recesje.
System kursu
dostosowywanego
okresowo i system dolarowy
W warunkach systemu waluty zotej nominalne kursy walutowe s stae (sztywne).
W systemie kursu dostosowywanego okre- j
sowo kursy walutowe s z reguy stae, ale
dopuszcza si sporadyczne zmiany kursu
waluty danego kraju.
V ___________________________________
System kursu dostosowywanego okresowo

funkcjonowa przez wier wieku po II wojnie
wiatowej i by znany jako system z Bretton
Woods, od nazwy niewielkiego miasta
w USA, gdzie opracowano jego szczegy.
Gwnymi architektami ostatecznej konstrukcji systemu byli Harry White ze strony USA
i John Maynard Keynes, reprezentujcy Wielk Brytani.
Poniewa inne kraje zgodziy si ustali
kurs swojej waluty wobec dolara (a wic,
wobec wszystkich innych walut), system
ten okrelano rwnie zamiennie mianem
systemu dolarowego.
sia by ju w jakikolwiek sposb zwizany

z zasobami dolarw posiadanymi przez Bank
Anglii w formie rezerw dewizowych. Rzdy
Wielkiej Brytanii i innych krajw mogy drukowa tyle pienidzy, ile chciay.
Na czym polega znaczenie tej innowacji?
Na tym, e blokuje ona dziaanie mechanizmu
dostosowawczego, ktry by wbudowany
w system waluty zotej. Kraje majce deficyt
bilansu patniczego straciy rezerwy zota
i krajowa poda pienidza spada. W ostatecznym wyniku powodowao to obnienie krajowego poziomu cen oraz prowadzio do stopniowego wzrostu konkurencyjnoci. W warunkach systemu dolarowego w krajach
wykazujcych deficyt bilansu patniczego
zmniejszya si krajowa poda pienidza, nic
nie mogo jednak powstrzyma pastwa od
dodrukowania po prostu pienidzy w celu
przywrcenia pierwotnego poziomu poday
pienidza. Rzdy krajw wykazujcych deficyt, pragnce unikn pocztkowej presji deflacyjnej wywoanej kurczeniem si obiegu
pienidza krajowego, mogy wic po prostu
dodrukowa pienidze. Mimo e w krtkim
okresie mogo to zapobiec wzrostowi bezrobocia, uniemoliwiao rwnie dziaanie dugookresowego mechanizmu dostosowawczego, przywracajcego rwnowag poprzez spadek krajowej poday pienidza i cen oraz
wzrost konkurencyjnoci.
Kontynuowanie takiej polityki w nieskoczono nie jest jednak moliwe. Przy utrzymujcym si deficycie bilansu patniczego
pastwo w kocu wyczerpie rezerwy dewizowe. Kraj prowadzcy tak polityk stanby
Kady kraj ustala parytet swojej waluty

wobec dolara dokadnie tak jak w systemie
waluty zotej parytet swojej waluty w zocie.
Kolejn zasad konstytuujc systemu waluty zotej bya wymienialno. W systemie
dolarowym poszczeglne waluty byy wymienialne na dolary, a nie na zoto. Przy staym
kursie walutowym banki centralne byy zobowizane do zakupu lub sprzeday dolarw ze
swoich rezerw dewizowych lub z zasobw dolarowych. Byy te zobowizane do interwencji na rynku walutowym dla obrony staego
kursu swojej waluty wobec dolara.
Podstawowa rnica midzy systemem
waluty zotej i systemem dolarowym polegaa
na tym, e nie gwarantowano ju stuprocentowego pokrycia waluty krajowej. Krajowy
obieg pieniny w Wielkiej Brytanii nie mu-
Gospodarka wiatowa
427
wobec koniecznoci zdewaluowania swojej

wych u partnerw handlowych USA. Proces
waluty (obnienia jej parytetu w stosunku do
ten, zwikszajc poda pienidza w wiecie,
dolara) po to, aby trwale podnie konkurenzacz napdza inflacj w krajach uczestnicyjno gospodarki i usun podstawowe przyczcych w wymianie midzynarodowej,
czyny nierwnowagi w patnociach towarzyPrzypomnijmy dla porwnania, e w waszcych wymianie gospodarczej z zagranic.runkach systemu waluty zotej poda pienice:
Istotnym zatem mankamentem systemu
dza krajowego i w skali wiatowej moga
:ga:kursu dostosowywanego okresowo jest to, e
wzrasta tylko w takim tempie, w jakim wzrantonie musi on stwarza automatycznego mechastaa poda zota. Z pewnoci system ten poowy
nizmu usuwania nierwnowagi patniczej krawodowa marnotrawstwo realnych zasobw,
muju w stosunkach z zagranic. Kraje majce dePo c zatrudnia robotnikw, ktrych nie ma
sany
ficyt bilansu patniczego staray si raczej
w nadmiarze, przy wydobyciu zota z przeznaiank
zwleka z dokonaniem niezbdnych dostosoczeniem na cele monetarne, skoro pienidze te
sdy
wa a do chwili, gdy nie mona ju byo
mona wydrukowa po koszcie bdcym zaledruunikn powanego kryzysu i dopiero wwdwie uamkiem kosztu produkcji pienidza
czas przeprowadzay gbok dewaluacj swokruszcowego? Jednak wanie trudno szybicji?
jej waluty.
kiego zwikszenia poday zota bya najlepsz
zmu
Ta sytuacja stwarzaa wymarzone warunki
gwarancj utrzymania w dugim okresie w ryam
do spekulacji. Jeeli jaki kraj zaczyna odzach wzrostu iloci pienidza w obiegu miRcyt
czuwa trudnoci zwizane ze zrwnowadzynarodowym. Stanowio to zobowizanie
tfota
niem bilansu patniczego, nie istniao niebezdo utrzymywania niskiej inflacji,
cczpieczestwo podwyszenia kursu jego waluty,
"ajoKurs mg albo zosta bez zmian, albo te
topmoga nastpi dewaluacja. Spekulanci nie
34.4
wamogli straci. Na przykad, Wielka Brytania -----------Jach
zdewaluowaa funta w 1967 r. z 2,80 $ do
Pynne kursy Walutowe
sego
2,40 $. Ci, ktrzy bezporednio przed dewalunic
acj zamienili 1 na 2,80 $, mogli nastpnie
Jak wyjanilimy ju w rozdziale 29, system
i od
z powrotem zamieni t kwot na 1,17 (=
pynnych kursw w czystej postaci zakada, e
celu
2,80/2,40), zyskujc na takiej inwestycji 17%
na rynkach walutowych utrzymuje si staa
lay
natychmiast po zmianie kursu. Ogromne strarwnowaga przy braku jakiejkolwiek ingereniefity ponis Bank Anglii, ktry jednego dnia
cji pastwa za porednictwem wasnych redpaci 2,80 $ za funta, a nastpnie skupowa te
zerw dewizowych. Rezerwy te pozostaj na
iegu
same dolary po kursie 2,40 $ /.
nie zmienionym poziomie i nie wystpuje meostu
System dolarowy mia rwnie inn wad.
chanizm zewntrzny mogcy zmienia roztkim
Od chwili, gdy dolary stay si wiatowym
miary krajowej poday pienidza. Poniewa
zrorodkiem wymiany, rezerwy dewizowe USA
wpywy z zagranicy s rwne wypatom na jej
dunie mogy ulec wyczerpaniu. Rzd amerykanrzecz, nie wystpuje ani odpyw, ani dopyw
cze
ski zawsze mg sfinansowa deficyt bilansu
pienidza do kraju (netto przyp. tum.). Bispapatniczego swojego kraju przez dodrukowalans patniczy jest zrwnowaony,
oraz
nie dolarw.
Zanim bdziemy mogli oceni system
W poowie lat szedziesitych USA za-pynnych kursw walutowych jako mechatoriczy popada w coraz gbszy deficyt w roznizm zapewniajcy zrwnowaenie bilansw
rz
yliczeniach z reszt wiata czciowo na
patniczych w skali midzynarodowej, po'eS
skutek wielkich wydatkw ponoszonych
trzebna jest nam przedtem teoria wyjaniajca
lzo
~
w zwizku z wojn w Wietnamie. Spowodomechanizm ksztatowania si pynnych kur#>y
wao to gwatowny wzrost zasobw dolarosw walutowych. Celowe bdzie zatem przyobo*a
' dowenile;
428
Gospodarka wiatowa
429
pomnienie teraz
w rozdziale 29.
analizy
przeprowadzonej
Parytet siy nabywczej

Jeeli przyj ceny z 1974 r. za 100, to wskanik cen dbr w USA wynosi w 1999 r. 326,
a wskanik cen w Wielkiej Brytanii 470.
Gdyby nominalny kurs wymienny dolara do
funta pozosta nie zmieniony, konkurencyjno Wielkiej Brytanii musiaaby si drastycznie pogorszy w porwnaniu z USA.
Konkurencyjnod
midzynarodowa
jest
mierzona przez porwnanie wzgldnych
cen towarw w rnych krajach, wyraonych w tej samej walucie.
Przy staym kursie dolara do funta konkurencyjno Wielkiej Brytanii w stosunku do
USA musiaaby si obniy o 44%, bowiem
w latach 19741999 wskanik cen w Wielkiej
Brytanii by 1,44 razy wyszy ni w USA. Zamy jednak, e kurs dolara do funta w tym
samym okresie obniy si o 44%. Ceny dolarowe eksportu brytyjskiego wzrosyby wtedy
w takim samym stopniu jak ceny w USA,
a ceny towarw amerykaskich wyraone
w funtach wzrosyby o tyle samo co ceny
w Wielkiej Brytanii. Konkurencyjno nie ulegaby w takim przypadku adnym zmianom.
Kurs oparty na parytecie siy nabywczej
(PSN) jest to taka cieka zmian nominalnego kursu walutowego, ktra pozwala
utrzyma na staym poziomie konkurencyjno midzynarodow. W krajach, w ktrych wystpuje wysza stopa inflacji ni u
Ich konkurentw, bdzie nastpowaa deprecjacja nominalnego kursu walutowego,
w krajach za, w ktrych inflacja jest nisza
ni u konkurentw, bdzie postpowa
aprecjacja kursu.
parytetu siy nabywczej waluty krajowej

i zneutralizowanie wpywu rnic stp inflacji
na konkurencyjno midzynarodow tych
krajw.
Podstawowe pytanie brzmi wic nastpujco: czy kursy walutowe faktycznie dostosowuj si do cieki parytetu siy nabywczej?
Kwestia ta bya przedmiotem wielu bada.
Najkrtsza odpowied zdaje si zasadniczo
brzmie: w dugim okresie owszem,
w krtkim okresie nie. W celu zobrazowania tego problemu wybralimy przykad Wielkiej Brytanii i USA. W latach 1974-1999 nominalny kurs walutowy zmieni si o 32%:
z 2,34 $/ na 1,60 $/. W caym okresie midzynarodowa konkurencyjno zmienia si
wic tylko o 10%. Odnotujmy wic pierwsz
wan cech systemu pynnych kursw walutowych: moe on w dugim okresie rozwizywa problem ogromnych rnic krajowych
stp inflacji i tempa wzrostu krajowej poday
pienidza w skali midzynarodowej.
Spekulacja
i rnice stp procentowych
W rozdziale 29 wskazalimy jednak na inny
jeszcze, nie mniej wany aspekt. W krtkim
okresie pynne kursy walut nie nadaj za
zmianami parytetu siy nabywczej. Funkcj
pynnych kursw walutowych jest biece
rwnowaenie rynku walutowego. Popyt i poda walut wynikaj zarwno z transakcji na
rachunku obrotw biecych bilansu patniczego, zwizanych z wymian dbr i usug
W warunkach staych nominalnych kursw

walutowych dany kraj nie moe w niesko
czono mie wyszej inflacji ni konkurenci,
nastpuje bowiem stopniowy spadek jego
konkurencyjnoci w handlu zagranicznym
i w lad za tym moliwe s wzrost deficytu w jego bilansie handlowym oraz spadek
popytu globalnego, zwizany z ujemn wartoci eksportu netto. Utrzymywanie si w dugim okresie rnic krajowych stp inflacji jest
jednak moliwe w warunkach pynnego kursu
walutowego. Jeeli w krajach o wysokiej
inflacji nastpuje jednoczenie deprecjacja
kursu walutowego, to moliwe s utrzymanie
430
z zagranic, jak i z transakcji na rachunku obrotw kapitaowych, obejmujcych przepywy

aktyww midzy krajem a zagranic.
W wiecie istniej ogromne zasoby wolnych kapitaw, ktre mog by byskawicznie przerzucane z jednej waluty na inn w deniu do moliwie najwyszej oczekiwanej
stopy zysku w krtkim okresie. Stopa zysku
zaley zarwno od porwnania stp procentowych oferowanych od aktyww wyraonych w rnych walutach, jak i od oczekiwanych zyskw lub strat kapitaowych wynikajcych
ze
zmian
kursw
walutowych
w okresie, w jakim jest dokonywana inwestycja w te aktywa.
Ilo wolnego kapitau w gospodarce wiatowej jest obecnie tak dua, e gdyby nawet
dziesita jej cz zostaa ktrego dnia przerzucona z jednej waluty na inn, to mogaby
ona cakowicie zdominowa t cz poday
i popytu na waluty, ktra ma swoje rdo
w transakcjach na rachunku obrotw biecych. Rynek walutowy nie mgby w konsekwencji doj do rwnowagi. Kurs walutowy
moe si zmieni ju wwczas, gdy rozpoczyna si przepyw kapitaw lub pojawia si zagroenie
takim
przepywem.
Na przykad,
wzrost oprocentowania lokat w funtach moe
doprowadzi do natychmiastowego wzrostu
kursu funta szterlinga. Jeeli kurs walutowy
wzronie wystarczajco, inwestorzy dokonujcy transakcji spekulacyjnych atwo mog
doj do wniosku, e w najbliszej przyszoci
bdzie on musia ponownie si obniy. Zagroenie stratami kapitaowymi wynikymi ze
spadku kursu odstraszy cz inwestorw,
ktrzy skuszeni wysz stop procentow
od lokat w funtach byli ju bliscy decyzji
o zwikszeniu rozmiarw rodkw utrzymywanych w Londynie. To ogranicza faktyczne
rozmiary transakcji na rachunku obrotw kapitaowych i powoduje, e nie wymykaj si
one cakowicie spod kontroli, co pozwala na
uzyskiwanie biecej rwnowagi na rynku
walutowym.
Przyjmijmy, e celem nowo powoanego
rzdu jest ograniczenie poday pienidza i ob
nienie tempa inflacji. Co si wwczas dzieje?
Jeli proces dostosowa krajowych cen i pac
przebiega powoli, to pocztkowym skutkiem
zmniejszenia nominalnej poday pienidza
jest spadek realnych zasobw pienidza. To
powoduje presj na wzrost stopy procentowej,
a kurs walutowy musi wzrosn, aby zapobiec
potencjalnemu masowemu napywowi kapitaw na rachunek obrotw kapitaowych bilansu patniczego. Poniewa reakcja cen i pac
jest nadal opniona, powoduje to natychmia-
Gospodarka wiatowa
stowe zmniejszenie konkurencyjnoci gospodarki. Z czasem wysoka stopa procentowa

i spadek eksportu netto doprowadz najpierw
do zaamania krajowej koniunktury, a nastpnie bd wpyway na obnik krajowych cen
i pac. Po zakoczeniu procesw dostosowawczych gospodark kraju bd cechowa nisza
nominalna poda pienidza, nisze ceny i pace, a take wyszy nominalny kurs walutowy.
Spadek cen krajowych skompensuje jednak
wzrost nominalnego kursu walutowego, co
pozwoli odbudowa poprzedni poziom konkurencyjnoci. Przywrcona zostaje zgodno
kierunku ewolucji nominalnego kursu walutowego z parytetem siy nabywczej.
Widzimy teraz, e transakcje spekulacyjne
mog prowadzi do znacznych krtkookresowych odchyle od cieki parytetu siy nabywczej. Stopa procentowa i kurs walutowy
mog si zmienia znacznie szybciej w porwnaniu z krajowymi cenami i pacami. Konkurencyjno midzynarodowa Wielkiej Brytanii spada w okresie od 1976 r. do stycznia
1981 r. o 50%-60% i dopiero pniej ulega
ponownie znacznej poprawie. Specjalnie wybralimy te wanie daty graniczne. adna
z nich nie bya zwizana ze szczeglnie reprezentatywnym lub trwaym poziomem kursu
walutowego; przykad ten pokazuje jednak,
jak znaczne mog by krtkookresowe zmiany konkurencyjnoci. Odchylenia od cieki
parytetu siy nabywczej mog by w krtkim
okresie bardzo due i utrzymywa si przez
dugi czas i to nawet mimo istnienia dugofalowej tendencji do powracania kursu walutowego na ciek parytetu siy nabywczej
431
RAMK/
Stochastyczny spacer po rynku walutowym
W statystyce matematycznej stochastyczny spacer (ang. random walk) oznacza zmienn, ktrej
warto oczekiwana jutro jest rwna jej wartoci dzisiejszej. Na przykad, jeli warto pewnego
rodzaju aktyww wynosi dzisiaj 10 , to najprawdopodobniej moesz przewidywa, e jutro
jego cena rwnie wyniesie 10 . Jest to jednak tylko warto najbardziej prawdopodobna, gdy
w rzeczywistoci jutrzejsza cena moe wynosi rwnie dobrze 9 , 10 , jak i 11 .
W tym rozdziale, podobnie jak w rozdziale 29, dowodzimy, e spekulanci kierujc si zasad wyrwnywania oczekiwanych zyskw cakowitych midzy rnymi walutami doprowadziliby do stanu rwnowagi na rynku walutowym, w ktrym rnica midzy stopami procentowymi z inwestycji w dwch walutach musiaaby zosta skompensowana oczekiwanymi zmianami kursu walutowego tak, aby powstae zyski lub straty kursowe zrwnowayy rnice midzy
stopami procentowymi. Z wyjtkiem przypadku, gdy rnice midzy stopami procentowymi
wynosz zero, kursy walutowe nie powinny by stochastycznymi spacerami. Dzisiejsze rnice
midzy stopami procentowymi powinny, rednio biorc, mie zwizek ze zmianami kursu walutowego w przyszoci.
W znanym opracowaniu z 1983 r. Richard Meese i Ken Rogoff2 wykazali, e pynne kursy
walutowe zachowuj si w sposb zadziwiajco podobny do stochastycznych spacerw. Zastanawiao to ekonomistw, z ktrych wikszo bya przekonana do modelu spekulacji opartej na
rnicach stp procentowych. Podjto wic wiele bada prbujcych podway wyniki Meese'a
i Rogoffa, ktrych wnioski zostay potwierdzone w kolejnych badaniach. Obecnie ekonomici
odchodz od podejcia do przewidywa jako do pojedynczego" zbioru. Dziel raczej ludzi na
grupy o odmiennych przewidywaniach.
Na przykad, niektrzy analitycy techniczni" staraj si ustali wzorce zmian kursu walutowego w przeszoci i prbuj je ekstrapolowa bez bezporedniego wykorzystania analizy ekonomicznej. Jeli prawie wszyscy tak postpi, wpynie to na rwnowag i rwnie ty powiniene tak zrobi bez wzgldu na swoj opini o sensownoci tego podejcia. Moesz te sprbowa by jeszcze mdrzejszy. Wiedzc, co zrobi inni, mgby wstawi t informacj do modelu
ekonomicznego, aby stwierdzi, kiedy ekstrapolacje nie sprawdz si i rynek walutowy zachowa
si odmiennie. Mgby sprbowa by o krok do przodu. Wspczesne badania opieraj si na
coraz bardziej skomplikowanych modelach dynamiki rynku walutowego.
1 przywracania poprzedniego poziomu konkurencyjnoci.

Dlatego te system pynnego kursu walutowego nie stwarza w krtkim okresie trwaej
ochrony przed znacznymi zmianami konkurencyjnoci midzynarodowej. Rzd, przechoR.A. Meese, K. Rogoff, Empirical Models of the
Seventies: Do They Fit Out of Sample ?, Journal of
International Economics" 1983.
2
dzc do restrykcyjnej polityki pieninej

w celu zwalczania inflacji, moe stan
w krtkim okresie w obliczu gbokiego keynesowskiego zaamania koniunkturalnego. Zanim nie spadn ceny i nim nie nastpi ponowny wzrost realnej poday pienidza, wysoka
stopa procentowa uderza przejciowo nie tylko w krajow konsumpcj i wydatki inwestycyjne, ale prowadzi rwnoczenie do gwa-
432
townej aprecjacji kursu walutowego, ktra

w krtkim okresie osabi konkurencyjno
midzynarodow kraju. To z kolei wskutek
zmniejszenia si eksportu netto spowoduje
dalszy spadek popytu globalnego.
Regulowane
kursy pynne
W ramach systemu pynnego kursu walutowego nie wystpuje interwencja banku centralnego na rynku walutowym. Rezerwy dewizowe
pozostaj stae, saldo bilansu patniczego jest
rwne zeru, nie wystpuje rwnie w ogle
dopyw netto pienidza z zagranicy.
W praktyce, w okresie po 1973 r., kiedy
system z Bretton Woods (kursw dostosowywanych okresowo) zosta zastpiony systemem
kursu pynnego, rzadko dopuszczano cakowicie swobodne wahania kursw walutowych.
/
W systemie regulowanych kursw pynnych banki centralne interweniuj na rynku

walutowym w celu zarwno pewnego zagodzenia waha kursu walutowego, jak i waciwego ukierunkowania jego zmian.
\ ----------------------------------------------------------------------------------------- '
Taka interwencja moe si przyczyni do

zmniejszenia skali krtkookresowych waha
kursu walutowego, w dugim jednak okresie
najprawdopodobniej nie ma wikszego wpywu na ciek jego przebiegu. Banki centralne
dysponuj duymi rezerwami dewizowymi,
ktre mog rzuci na rynek walutowy, dc
do zmiany poziomu kursu walutowego odpowiadajcego warunkom rwnowagi. Inwestorzy dysponuj jednak wikszymi funduszami.
suwerennoci kraju. Mobilno kapitau wzrosa w ostatnich dwch dziesicioleciach

XX wieku. W systemie pynnego kursu walutowego oddziaywanie przepyww kapitaowych i nastawienie spekulantw byy natychmiast zauwaalne. W przypadku staych kursw
walutowych
politycy
gospodarczy
czasami udzili si, e suwerenno kraju jest
nienaruszona. Czsto dopiero kryzys przekonywa ich, e jest inaczej.
W dalszej czci tego rozdziau omawiamy
rol Europejskiego Systemu Walutowego
(ESW ang. European Monetary System).
Wikszo ludzi nadal pamita czarn rod"
w 1992 r., gdy Wielka Brytania zostaa zmuszona do dewaluacji funta i opuszczenia ESW.
Cakiem niedawno z powodzeniem zakoczyy si ataki spekulacyjne na waluty narodowe
w Meksyku (1994 r.), wielu krajach azjatyckich (1997 r.) i Brazylii (1999 r.). Gdy spekulanci dysponuj wiksz iloci pienidzy ni
bank centralny, moe zabrakn rezerw dewizowych do interwencji na rynku.
Podniesienie stp procentowych moe
okaza si niewystarczajcym rodkiem, jeli
krajowa gospodarka jest jawnie niewydolna.
Twarda polityka gospodarcza moe by trudna
do zaakceptowania ze wzgldw politycznych. Inwestorzy o nastawieniu spekulacyjnym zdaj sobie spraw, e jeli bd wywiera wystarczajco silny nacisk, to zmusz rzd
do ustpstw.
Atak spekulacyjny pojawia si wwczas,
gdy w kraju nastpuje gwatowny spadek
rezerw dewizowych, deprecjacja lub zachodz oba te zjawiska naraz.
34.5
Ataki spekulacyjne
w systemie kursu staego
Krajowi politycy gospodarczy zwykle nie
chc przyzna, e dochodzi do ograniczenia
Istniej dwie interpretacje takiego ataku
spekulacyjnego. Wedug pierwszej z nich atak
prowadzi do korekty bdw w polityce gospodarczej. Gdy w kraju wystpuje tak duy
deficyt budetowy, e konieczne jest drukowanie pienidzy, wwczas nie uniknie on inflacji. W takiej sytuacji zobowizywanie si do
utrzymywania staego, nominalnego kursu
Gospodarka wiatowa
433
walutowego nie ma najmniejszego sensu. Jednak wydawao si, e wiele krajw azjatyckich, takich jak Korea i Filipiny (zaatakowane
w 1997 r.), nie miao takiego problemu.
Druga interpretacja to istnienie dwch
moliwych kursw rwnowagi. Bez ataku
spekulacyjnego dotychczasowy stay kurs walutowy jest moliwy do utrzymania. Na przykad, kurs walutowy moe by nieco nadwartociowy, ale koszt dewaluacji (wzrost oczekiwa inflacyjnych) moe przewysza koszty
niewielkiego spadku konkurencyjnoci. Jednak w przypadku ataku spekulacyjnego do rachunku naley doda koszt jego odparcia.
Moe to zakci dotychczasow rwnowag,
sprawiajc, e bardziej bdzie si opacao zaakceptowanie poraki i skorzystanie z (chwilowej) wyszej konkurencyjnoci, uzyskanej
dziki dewaluacji. Moliwo utrzymania staego kursu walutowego bdzie zgodnie z t
interpretacj zalee cakowicie od decyzji
spekulantw o podjciu (lub nie) ataku.
Ataki spekulacyjne mog by jednak bardzo kosztowne. Kiedy krajowe banki zacign
poyczki w walucie obcej, warto tych dugw wzronie, gdy kurs walutowy obniy si,
co moe doprowadzi do bankructwa tych
bankw i oglnego spadku zaufania. Co moe
zrobi kraj, ktry chce uodporni si na atak?
Sposoby obrony
Moliwe s tu trzy podejcia. Pierwsze z nich
polega na prbie zmniejszenia mobilnoci kapitau, co pozwolioby atwiej obroni stae,
ale dostosowywane okresowo kursy walutowe. Rozwizanie to przyjli architekci systemu z Bretton Woods po II wojnie wiatowej.
Przyjta w jego ramach kontrola kapitau doprowadzia do wyeliminowania prywatnych
przepyww kapitaowych.
ktry zosta zaproponowany po raz pierwszy

wiele lat temu przez laureata Nagrody Nobla,
Jamesa Tobina. Niewielka opata od 10-letniej
inwestycji byaby niemal nieodczuwalna. Taki
sam podatek od lokaty kapitau w obcej walucie na dwie godziny zniwelowaby cay zysk,
zatem podatek Tobina uderzyby w krtkoterminowy gorcy pienidz".
Kontrola kapitau bya z powodzeniem stosowana w Chile oraz zostaa wprowadzona
przez Malezj w 1997 r. po zaatakowaniu jej
waluty. To, czy kontrola kapitau nie stoi
w sprzecznoci z filozofi globalnej gospodarki, pozostaje dyskusyjne. Mae rynki wschodzce" mog prawdopodobnie j stosowa.
Bdzie to tym trudniejsze, im bardziej zintegrowany jest kraj ze wiatowymi rynkami finansowymi.
Jeli kontrola kapitau nie jest rozwizaniem problemu, to system kursu walutowego
musi by bardziej odporny na wstrzsy. Stae
kursy walutowe s niewygodnym prodkiem: zwykle stae, ale czasami dostosowywane. Dopki s one stae, dopty bank centralny jest zobowizany do prb jego obrony
nawet wwczas, gdy wszyscy s zgodni, e
ulegnie on zmianie. Poniewa kursy nie s
zupenie stae, spekulanci mog na tym wygra.
Jeli taka jest diagnoza, to rozwizaniem
moe by przyjcie jednego ze skrajnych rozwiza: cakowicie pynnego kursu lub kursu
bezwzgldnie staego, zatem kolejnym sposobem obrony przed zaamaniem kursu walutowego jest przyjcie systemu kursu pynnego.
Kontrola kapitau oznacza cakowity zakaz,

ograniczenie lub opodatkowanie przepywu
prywatnego kapitau midzy krajami (walutami).
Kontrola kapitau umoliwia obron staych kursw walutowych. Jednak od lat siedemdziesitych XX wieku kontrola ta zostaa
stopniowo zlikwidowana wraz z powstaniem
globalnego systemu finansowego. Egzekwowanie kontroli stao si coraz trudniejsze
sprytni bankowcy znaleli sposoby, aby
prowadzi identyczne interesy poza granicami
kraju.
Jedn z form kontroli, majc szanse przetrwania we wspczesnym wiecie, jest niewielki podatek od transakcji finansowych,
434
Niech spekulanci trafiaj w prni. Mog oni

doprowadzi do obniki kursu waluty, ale jeeli nie byo ku temu realnych powodw, to
kurs wrci prawdopodobnie do poprzedniego
poziomu. Jak pokaemy w rozdziale 36, wikszo kursw walut azjatyckich odzyskaa
swoj warto po kryzysie 1997 r.
Alternatywnym rozwizaniem jest uczynienie staego kursu bardziej wiarygodnym,
na wzr starego systemu waluty zotej. Jednym z popularnych narzdzi jest tzw. zarzd
walut (ang. currency board; inaczej izba
walutowa).
Zarzd
zaniem
walut
do
jest
staego
konstytucyjnym
kursu
walutowego
zobowiprzez
rezygnacj z niezalenoci monetarnej.
Instytucja zarzdu walut pozbawia bank

centralny zdolnoci do zmiany bazy monetarnej. Jedynym rdem zwikszania (ograniczania) bazy monetarnej staj si nadwyki
(deficyty) bilansu patniczego. Zamy, e
kraj wykazuje deficyt, poniewa zbyt duo
importuje. Importerzy zgaszaj si do instytucji zarzdzajcej walut (izby walutowej), aby
wymieni walut krajow na potrzebne dewizy. Instytucja ta po prostu przechowuje uzyskan walut krajow, ktra zostaje wycofana
z obiegu. W roku 1999 izba walutowa wystpowaa w Estonii, Bugarii i Argentynie.
Podobnie jak kade wice zobowizanie,
jest ono bolesne, gdy trzeba je dotrzyma. Poniewa kraj traci swoj niezaleno monetarn, nie moe wykorzysta stp procentowych
dla celw wewntrzgospodarczych. Jeli istniej trudnoci z prowadzeniem waciwej polityki fiskalnej, mog pojawi si kopoty.
Gdy bankom krajowym grozi bankructwo,
trudno jest zagodzi warunki kredytowania,
aby im pomc. Jeli pojawia si zagroenie,
e kraj moe by zmuszony do odejcia nawet
od systemu zarzdu walut, spekulanci mog
nawet wtedy zdecydowa si na atak.
adne zatem z rozwiza nie jest idealne.
Gdyby jakiekolwiek pojedyncze rozwizanie
byo doskonae, ju od dawna byoby powszechnie stosowane. Rozpatrzymy teraz
jeszcze inne problemy pojawiajce si przy
wyborze pomidzy staym a pynnym kursem
walutowym.
W tym podrozdziale analizie poddamy odporno na wstrzsy, stabilno, a take wpyw na

dyscyplin finansow rnych systemw kursu walutowego.
Odporno na wstrzsy
W jaki sposb poszczeglne systemy reaguj
na silne obcienia (wstrzsy)? Obcienia
nominalne powstaj wtedy, kiedy rne kraje
wykazuj bardzo zrnicowan stop inflacji,
za obcienia realne pojawiaj si wwczas,
gdy w gospodarce wiatowej wystpi silny
szok w sferze realnej, np. czterokrotna podwyka realnych cen ropy.
Kraje, w ktrych stopa inflacji jest wysza
ni u konkurentw, bd stopniowo traci
swoj konkurencyjno na rynku midzynarodowym. Musz wic albo podj bardziej restrykcyjn polityk pienin i fiskaln w celu
obnienia stopy inflacji u siebie do poziomu
innych krajw, albo uciec si do dewaluacji
swojej waluty w celu przywrcenia poziomu
kursu walutowego zapewniajcego utrzymanie parytetu siy nabywczej. Jeeli jednak stopa inflacji bdzie nadal wysza od panujcej
w innych krajach, to bd one zmuszone do
wielokrotnej, dokonywanej regularnie dewaluacji w celu utrzymania swojej konkurencyjnoci midzynarodowej. Mwic krtko, jeeli
kraje nie prowadz wewntrznej polityki pieninej, ktrej celem jest utrzymanie stopy inflacji na poziomie zblionym do innych krajw, to system staego kursu walutowego po
prostu nie moe by skuteczny.
34.6
Stae a pynne
kursy walutowe
Gospodarka wiatowa
435
Jak przedstawia si sprawa obcie wywoanych przez realne szoki w gospodarce

wiatowej? Wystarczy sobie uzmysowi, jak
wywoany przez OPEC gwatowny wzrost cen
ropy musiaby wstrzsn systemem staych
kursw walutowych. Kraje bdce duymi
importerami ropy z dnia na dzie musiayby
wpa w olbrzymi deficyt bilansu patniczego;
narastaaby rwnie presja spekulacyjna inwestorw podejmujcych gr na dewaluacj walut tych "krajw. Szok naftowy doprowadzi! do
caego cyklu konsultacji, wstpnych korekt
kursw walutowych i do dalszych konsultacji,
zmierzajcych do stwierdzenia, czy zakres dotychczasowych korekt by wystarczajcy do
niezbdnego
dostosowania
podstawowych
wielkoci makroekonomicznych.
Nauki pynce z historii s dwojakie. Po
pierwsze, na pocztku lat siedemdziesitych
XX wieku trzeba byo zrezygnowa z systemu
kursu dostosowywanego okresowo z Bretton
Woods, nie mg on bowiem poradzi sobie
ani z nominalnymi, ani z realnymi wstrzsami
w gospodarce wiatowej. Nawet seria dostosowa kursw walut na pocztku lat siedemdziesitych, do ktrych naleaa m.in. rewaluacja marki, nie zlikwidowaa nierwnowagi
na rachunku obrotw biecych poszczeglnych krajw ani te presji spekulacyjnej na rachunku obrotw kapitaowych. Po drugie, cokolwiek
moglibymy jeszcze
powiedzie
o systemie pynnego kursu walutowego, by
on jednak w stanie upora si z gwatownymi
wstrzsami, jakich dowiadczya gospodarka
wiatowa na pocztku lat siedemdziesitych.
Zwolennicy pynnych kursw walutowych
mog zaliczy ten punkt na swoj korzy.
obniy si z 2,32 $ / do 1,83 $/. Twierdzi

si, e taka niestabilno rodzi ogromn niepewno i moe powodowa spadek obrotw
handlu midzynarodowego oraz inwestycji
podejmowanych przez przedsibiorstwa konkurujce ze sob na rynku wiatowym.
Fakt duej zmiennoci kursw jest bezsporny, ale czy taka zmienno rzeczywicie
musi by czym zym? Po pierwsze, konkurencyjno okrela realny, a wic skorygowany o wpyw inflacji, kurs walutowy. Na przy-
RYSUNEK 34.1
Kurs dolara do funta
1975 1980 1985 1990 1995 2000

Lata
Niestabilno
Krytycy systemu pynnego kursu walutowego
wskazuj na jego ogromn niestabilno. Kurs
dolara do funta w latach 1949-1967 rzadko
odchyla si o jeden cent w obie strony od poziomu 2,80$/, a w latach 1967-1972 odchylenia te rzadko przekraczay jeden cent przy
kursie 2,40 $/. Zadaniem bankw centralnych bya interwencja na rynku walutowym
w celu utrzymania kursu walutowego blisko
poziomu wyznaczonego parytetem siy nabywczej. Zupenie odmienn sytuacj pokazuje rysunek 34.1, na ktrym jest widoczna dua
amplituda waha kursu dolara do funta
w okresie pynnych kursw walutowych po
1973 r. Nie do, e rozpito kursw sigaa
od 2,50 $/ do 1,30 $/, to jeszcze zmiany te
"byty niekiedy bardzo gwatowne. Midzy
pierwszym a trzecim kwartaem 1981 r., tj.
w cigu mniej ni szeciu miesicy, kurs funta
436
kad, spadek kursu dolara do funta w poowie

lat siedemdziesitych w znacznej mierze kompensowa tylko efekt wyszej stopy inflacji
w Wielkiej Brytanii. W warunkach staego
kursu walutowego zmiany konkurencyjnoci
byyby nawet szybsze. Jeeli utrzymuj si
znaczne i trudne do przewidzenia rnice stp
inflacji w skali midzynarodowej, to zakotwiczenie kursu walutowego na staym nominalnie poziomie przerzuca ca zwizan z inflacj niepewno na wskanik realnej konkurencyjnoci. Sam fakt staoci kursu nominalnego
wcale nie musi oznacza, e realny kurs walutowy bdzie stay bd atwo przewidywalny.
Po drugie, nie jest wcale takie oczywiste,
e system oparty na przewanie staych nominalnych kursach walutowych, w ktrym s
jednak dokonywane sporadyczne, lecz gbokie zmiany kursw, oznacza mniejsz niepewno ni system, w ktrym zmiany nominalnych kursw walutowych s chlebem powszednim. Dziaanie w warunkach, gdy kurs
walutowy moe si w cigu jednego dnia
zmieni o 17%, jest dokadnie tak samo stresujce jak prowadzenie interesw w warunkach, gdy kurs walutowy zmienia si czsto
o 1% przez pi kolejnych dni.
Musimy wreszcie zastanowi si, co by si
stao, gdyby korekta kursu walutowego nie
bya tak znaczna. Jeeli wysoka inflacja
w warunkach pynnych kursw walutowych
prowadzi do gbokiej deprecjacji kursu, to
jaka byaby reakcja pastwa usiujcego broni staego kursu walutowego? Czy wprowadzioby ono bardzo tward wewntrzn polityk gospodarcz, windujc podatki, aby obniy krajow stop inflacji do poziomu
porwnywalnego z zagranic? Czy rzeczywicie niepewno co do konkurencyjnoci
w warunkach pynnych kursw walutowych
musi by gorsza od niepewnoci co do stopy
procentowej i stopy opodatkowania w warunkach staego kursu walutowego? Brytyjscy
przedsibiorcy byli zadowoleni, gdy funt znalaz si poza Europejskim Mechanizmem Kursowym (ERM) w czarn rod" w 1992 r.
Takie wykresy jak rysunek 34.1 ucz
m.in., e poczwszy od lat siedemdziesitych
XX wieku yjemy w wiecie penym niepewnoci. Poniewa system pynnego kursu walutowego przyj si powszechnie, znaczna
cz tej niepewnoci znajdowaa wyraz w duej amplitudzie waha kursw walutowych,
jednake gdyby utrzyma si system kursw
staych, niepewno ta znalazaby inne ujcie.
W kadym razie na pewno nie daoby si
unikn znacznych zmian kursu walutowego.
Trudno wic orzeka, e argument niestabil-
Gospodarka wiatowa
noci zdecydowanie wiadczy na niekorzy

pynnych kursw walutowych. Argument ten
pojawia si jednak rwnie w bardziej wyrafinowanej postaci. Twierdzi si mianowicie, e
szoki, jakich dowiadcza midzynarodowy
system walutowy, nie s niezalene od przyjtego systemu kursu walutowego. Krtko mwic, wanie ta elastyczno i odporno na
wstrzsy systemu kursu pynnego sprawiaj,
e wstrzsy takie s bardziej prawdopodobne.
Przejdmy teraz do przedstawienia najwaniejszej odmiany tego argumentu, odwoujcej
si do dyscypliny finansowej.
Dyscyplina finansowa
Pynne kursy walutowe pozwalaj na utrzymywanie trwaych rnic krajowych stp inflacji. W dugim okresie kurs walutowy krajw o wysokiej stopie inflacji bdzie si obnia, co pozwoli na utrzymanie parytetu siy
nabywczej, czyli staego poziomu konkurencyjnoci midzynarodowej. Tym samym pynne kursy walut nie mog w aden sposb zapobiec wejciu poszczeglnych krajw na
ciek szybkiego wzrostu iloci pienidza
i wysokiej inflacji. Krytycy systemu pynnego
kursu walutowego powiadaj wic, e nie zapewniaj one dyscypliny finansowej.
W warunkach staego kursu walutowego
kraje dopuszczajce u siebie inflacj wysz
ni przecitnie za granic bd stopniowo traci swoj konkurencyjno. Jeeli nie zezwoli
si im na dewaluacj, to w kocu, z braku in-
437
RAMKA 3
Czy jen stanie si stabiln walut?
Gospodarka japoska przeywaa stagnacj przez wikszo lat dziewidziesitych, a w 1995 r.
rzd rozpocz prby przekonania jena do obnienia swojej wartoci", aby uczyni przemys
japoski bardziej konkurencyjnym. Na tym etapie nauki ju na pewno rozumiesz, e przekonywanie waluty do obnienia swojej wartoci" jest skrtem mylowym oznaczajcym informowanie rynku, e jeli kurs walutowy szybko si nie obniy, to rzd podejmie kroki w kierunku
obniki stp procentowych, zachcajc w ten sposb spekulantw do gry na znik kursu". Po
18 miesicach od kwietnia 1995 r. jen drastycznie straci na wartoci (o 40%) w stosunku do dolara amerykaskiego.
Czy bya to dobra wiadomo dla japoskich firm elektronicznych, ktrych wyroby mona
znale w sklepach w kadym europejskim miecie? Byaby, gdyby caa produkcja bya zlokalizowana w Japonii. Jednak kraj ten powici minione 10 lat na przystosowanie si do ycia
z silnym jenem, przenoszc coraz wicej mocy wytwrczych za granic, do krajw o niskich
pacach. By kiedy najwikszym producentem kalkulatorw kieszonkowych. Obecnie 90% kalkulatorw jest importowane gwnie z japoskich fabryk ulokowanych za granic. Od 1994 r.
Japonia staa si importerem netto telewizorw.
Lokalizacja fabryk za granic pomoga znanym japoskim producentom zdywersyfikowa
ryzyko kursu walutowego. Ostry spadek kursu jena po 1995 r. sprawi, i zmianie ulego rwnie silnie ugruntowane dotd przekonanie, e jen moe si tylko umacnia bez adnych ogranicze. Niektre przedsibiorstwa, takie jak Aiwa, szybko wrciy do krajowych japoskich dostawcw, gdy kurs jena obniy si. Deprecjacja jena zwiksza konkurencyjno japoskich fabryk, ale o ile japoskie przedsibiorstwa midzynarodowe szybko potrafi zmieni dostawcw,
o tyle producenci ulokowani w Japonii nie zawsze s tymi, ktrzy dostarczaj produkty markowe na rynki Europy i Stanw Zjednoczonych.
r d o : Na podstawie Japanese Industry: Learning to Live with a Strong Yen, Financial Times", 12 November 1996.
nego wyjcia, bd musiay przyj bardziej

restrykcyjn wewntrzn polityk gospodarcz, aby sprowadzi inflacj do poziomu porwnywalnego z innymi krajami.
Zastanwmy si krtko nad rol Europejskiego Systemu Walutowego jako instrumentu
wymuszajcego dyscyplin finansow w krajach Europy Zachodniej. W nastpnym rozdziale omawiamy jeszcze bardziej rygorystyczn dyscyplin, jak narzuca Europejska
Unia Walutowa. Tu zauwamy, e uczestnictwo w porozumieniu walutowym nie jest jedynym sposobem zapewnienia dyscypliny finan
sowej ani te rodkiem, ktry gwarantuje powodzenie w tym zakresie, dlatego e pastwo
moe zamiast niego podj jednoznaczne zobowizania dotyczce celw wewntrznej polityki gospodarczej.
W roku 1992 rzd brytyjski ogosi wiksz niezaleno Banku Anglii i opublikowa
bardzo ambitne cele dotyczce rocznego tempa wzrostu agregatu MO (0%-4%). Od tego
momentu brytyjska inflacja pozostaje w po-
wyszym przedziale, a kwartalny Raport o

inflacji" Banku Anglii pozwala ledzi sytuacj w tym zakresie. W roku 1997 Bank An-
438
glii uzyska niezaleno operacyjn w biecym ustalaniu stp procentowych; jednoczenie wyznaczono mu cel inflacyjny na
poziomie 2,5%.
Deklaracje dotyczce wewntrznej polityki
gospodarczej nie zawsze s do koca przemylane. Nie zawsze mona rwnie wywiza
si ze zobowiza dotyczcych kursw walutowych, o czym we wrzeniu 1992 r. przekonay si wszystkie kraje EMS o sabych walutach (funt, lir, peseta i escudo). Ostatnio ze
staych kursw walutowych zrezygnoway
take Meksyk (1994 r.), Korea (1997 r.) i Brazylia (1999 r.).
Kiedy kraj nie jest w stanie skutecznie realizowa swojej polityki wewntrznej, signicie po instrument presji z zewntrz moe
by poyteczn taktyk. To pomaga nam zrozumie rol EMS jako narzdzia walki z inflacj w Europie kontynentalnej w latach osiemdziesitych. Silny rzd moe jednak podj
w krajowej polityce gospodarczej takie zobowizania (mianujc na stanowisko prezesa
banku centralnego zwolennika twardej polityki pieninej albo przyznajc temu bankowi
wiksz niezaleno od rzdu), ktre pozostawi jednak swobod wyboru systemu kursu
walutowego okrelonego przez inne czynniki.
one przy tym jednym ograniczeniu suwerenno w wewntrznej polityce pieninej

oraz budetowej, z drugiej za nawet w warunkach powszechnej pynnoci kurs funta
zosta wywindowany do poziomu powodujcego spadek konkurencyjnoci wyrobw brytyjskich.
Co pastwa maj do zyskania w wyniku
pewnej koordynacji polityki makroekonomicznej? Podobnie jak uczestnicy oligopolu,
poszczeglne kraje s w znacznej mierze wzajemnie od siebie zalene, a efekty uzyskane
przez kady z nich zale od polityki prowadzonej przez inne kraje. S one rwnie, podobnie jak w oligopolu, rozdarte midzy pokus wspdziaania a pokus rywalizacji.
Wsppraca umoliwia im internalizacj"
efektw zewntrznych, ktre w przeciwnym
przypadku przerzucayby na siebie nawzajem,
formuujc swoj polityk bez ogldania si
na wpyw, jaki bdzie ona miaa na dobrobyt
innych. Istnieje jednak rwnie pokusa podjcia konkurencji przez obchodzenie wsplnie
uzgodnionych zobowiza.
Jak maj si te uwagi do problemu midzynarodowej koordynacji polityki gospodarczej?
Argument korzyci zewntrznych
Midzynarodowa koordynacja
polityki gospodarczej
Przez koordynacj polityki gospodarczej rozumiemy podejmowan wsplnie przez grup
krajw prb formuowania tej polityki.
W skrajnym przypadku mogoby to ostatecznie oznacza powoanie ponadnarodowego
organu, ktremu zostaaby podporzdkowana
suwerenno narodowa. Naturalnie, warunki
istniejce w gospodarce wiatowej s dalekie
od tych, jakie umoliwiyby wprowadzenie
takiego rozwizania, jednake w Europie powoano uni walutow ze wsplnym europejskim bankiem centralnym. W drugim skraj
nym przypadku moemy mie do czynienia
z porozumieniami o wzajemnym informowaniu si pastw o prowadzonej przez nie polityce. Midzy obu skrajnymi przypadkami
znajduje si caa gama rozwiza, ktre okrelaj pewne reguy gry", przy ktrych przyjciu i przestrzeganiu poszczeglne kraje
nadal zachowayby pewn swobod dziaania.
Na przykad, w ramach systemu z Bretton
Woods pastwa uzgodniy, e kursy walutowe
bd zwykle stae. Z jednej strony, zachoway
Gospodarka wiatowa
Najbardziej oczywistym negatywnym efektem

zewntrznym braku wsppracy jest koszt wywoany przez zmian kursu walutowego. Zamy, e rzd chce obniy inflacj. Ma on w
zasadzie do dyspozycji dwa narzdzia. Moe
mianowicie sign po zarzdzanie popytem
439
RAMKA
System kursu walutowego a inflacja
Zobowizanie kraju do ograniczenia waha kursu walutowego moe suy jako poyteczny
sposb na zredukowanie oczekiwa inflacyjnych przez sektor prywatny, ktry wierzy, e rzd
nie bdzie drukowa pienidzy i wywoywa inflacji.
Zobowizania dotyczce kursu walutowego mog rwnie ograniczy wahania inflacji przez
wyeliminowanie nagych zmian krajowej polityki pieninej. Na przykad, nowo utworzone rzdy mog mie ograniczon swobod manewru i by zmuszone do kontynuowania polityki prowadzonej przez ich poprzednikw. Poniewa kurs wymienny dotyczy walut dwch rnych krajw, denie do ograniczenia waha kursu walutowego wymaga wsppracy obydwu rzdw,
a zatem koordynacji midzynarodowej. Wynika std, e drug stron medalu jest utrata suwerennoci. Poniewa ograniczenia waha kursowych s praktycznie zobowizaniem do zmniejszenia
zarwno oczekiwa inflacyjnych, jak i niepewnoci co do wysokoci inflacji, rzdy poszczeglnych krajw mog zdecydowa si na przyjcie takich rozwiza.
Ponisza tablica przedstawia dane na temat przebiegu inflacji w cigu trzech dziesicioleci
(1960-1990), zebrane przez MFW na podstawie analizy 136 krajw. Kurs bezwzgldnie stay
podlega zmianom tylko wyjtkowo, natomiast mikki" kurs stay by czsto dostosowywany
(zwykle dewaluacje!).
Tablica potwierdza, e kraje stosujce bardziej rygorystyczne systemy kursu walutowego
miay najczciej inflacj poniej redniej wiatowej, a take stopy inflacji bardziej stabilne ni
reszta wiata. Kraje bez sztywnych regu kursowych, w tym utrzymujce stae kursy walutowe,
ale czsto je dostosowujce, miay zwykle wysz i bardziej niestabiln inflacj. Powysze wyniki s zadziwiajco niezalene od poziomu rozwoju gospodarczego.
Procent odchylenia od redniej
rocznej w 136 krajach
kurs bezwzgldnie stay
System kursu walutowego

rozwizania
mikki" kurs
porednie
stay
kurs pynny
Przecitna inflacja
wszystkie kraje cznie
kraje bogate i bogatsze spord
-1,1
3,3
5,5
7,2
rednio zamonych
kraje biedne i biedniejsze spord
-2,3
-0,6
7,6
8,0
-0,4
5,2
4,0
6,6
wszystkie kraje cznie

kraje bogate i bogatsze spord
-1,5
0,2
2,6
1,4
rednio zamonych
-3,1
0,6
rednio zamonych
Wahania inflacji
-1,2
kraje biedne i biedniejsze spord

rednio zamonych
2,2
-0,1
4,4
6,8
r d o : IMF, World Economie Outlook 1996.
440
Midzynarodowy Fundusz Walutowy susznie stwierdza, e zdolno do prowadzenia twardej polityki kursowej moe by oznak skutecznej polityki makroekonomicznej, a take jej
przyczyn: Uzyskane wyniki rozpatrywane cznie z ostatnim spadkiem inflacji w wielu krajach o elastycznym systemie kursowym do najniszego poziomu od lat pidziesitych, potwierdzaj tez, e samo utrzymywanie staego kursu walutowego niekoniecznie zapewnia nisk inflacj. Wane jest raczej prowadzenie odpowiedniej polityki makroekonomicznej, aby udao si
utrzyma stay kurs walutowy lub zapewni nominaln stabilno wewntrzn w przypadku kursu pynnego".
v _____________________________________
globalnym w celu wywoania recesji w kraju,
ktra spowoduje spadek pac i cen. Dodatkowo, bezporednio na spadek cen bdzie wpywaa aprecjacja kursu walutowego (poprzez
obnik kosztw importu). Zrczny rzd bdzie si stara wykorzysta oba te narzdzia
polityki gospodarczej, tak jak to np. zrobi
rzd brytyjski w latach 1989-1990, prbujc
zwalczy inflacj bdc wynikiem ekspansywnej polityki gospodarczej Lawsona (ministra finansw w Wielkiej Brytanii przyp.
R.R.) w latach 1987-1988.
Mechanizm, ktry dziaa w przypadku pojedynczego kraju, nie musi si sprawdza
w odniesieniu do wiata jako caoci. Wszyscy nie mog dokonywa aprecjacji kursw
walutowych. Wzrost kursu funta do dolara
oznacza analogiczny spadek kursu dolara
w stosunku do funta. W przypadku krajw,
ktre wykorzystuj aprecjacj kursu walutowego do zmniejszenia inflacji u siebie, oznacza to w praktyce eksport inflacji. To jest
wanie w koszt zewntrzny, ktrego nie
uwzgldniaj owe kraje.
W zasadzie koordynacja polityki ekonomicznej moe rozwiza ten problem, ktry
wynika z zawodnoci rynku: kraje mog
uzgodni, e nie bd w ten sposb wykorzystywa polityki kursowej. Podobnie jak
w przypadku innych porozumie o wsppracy, potrzebne jest jednak skuteczne zagroenie
kar,
aby
uniemoliwi
poszczeglnym
uczestnikom stosowanie nieczystych" regu
gry. Jeeli uda si to osign, to porozumienie bdzie wiarygodne, a wszystkie kraje odnios korzyci.
______________________________________
w obliczu zbliajcych si wyborw. Poniewa wszyscy wiedz, e tak si wanie stanie,

utrzymuj si wysokie oczekiwania inflacyjne
i trudno jest okiezna inflacj nawet na pocztku nowej kadencji rzdu.
Taki rzd mgby by zadowolony, gdyby
udao mu si podj wstpne, ale wice go
zobowizanie, ktre wyeliminowaoby moliwo sztucznego pobudzenia koniunktury
i podsycania inflacji bezporednio przed nastpnymi wyborami. Wspomnielimy ju
wczeniej o przyznaniu Bankowi Anglii niezalenoci jako prbie zwizania si takim
zobowizaniem, jednake koordynacja polityki makroekonomicznej w skali midzynarodowej moe stwarza tu interesujc alternatyw.
Dlaczego ludzie zapisuj si do Klubu
Stranikw Wagi czy Anonimowych Alkoholikw? Czyni tak dlatego, e w pojedynk s
zbyt sabi, aby wytrwa przy swoich postanowieniach. Wstpienie do klubu narzuca dyscyplin wynikajc z dziaania w grupie osb
znajdujcych si w podobnej sytuacji i dcych do osignicia podobnych celw. Nawet
w jzyku codziennym mwimy, e wstpienie
do klubu oznacza podjcie pewnego zobowi-
Reputacja
jako argument za koordynacj
Omawialimy ju problem dyscypliny finansowej. Moliwa jest oczywicie sytuacja, gdy
rzd bdzie dy do kontrolowania inflacji,
stosujc tward polityk gospodarcz, nie bdzie jednak zdolny oprze si pokusie nakrcania koniunktury (a tym samym inflacji)
Gospodarka wiatowa
441
bowizywa3. Gdy kurs ktrejkolwiek z walut

wchodzcych do systemu zblia si niebezpiecznie do granicy przyjtego przedziau,
wszystkie banki centralne krajw tworzcych
system s zobowizane do interwencji w celu
obrony parytetu.
Zesp
jednolitych
regu
kursowych
(ERM) mia jeszcze dwie wane cechy. Korekty kursw byy moliwe, jednake musiay
by
zaakceptowane
jednomylnie
przez
wszystkie kraje czonkowskie. W praktyce ministrowie finansw musieli potajemnie wymyka si co pewien czas do jakiego zamku
w Niemczech czy we Francji oraz ostro wzi
si do pracy, aby mie gotowe porozumienie
przed ponownym otwarciem rynkw walutowych! W przeciwnym razie bardzo trudno byoby stawi czoo presji spekulacyjnej, wykorzystujcej instrumenty opcji walutowych
w celu wymuszenia antycypowanej zmiany
kursw walutowych w okrelonym kierunku.
Ta presja spekulacyjna pojawiaa si wraz
z pierwszymi podejrzeniami, e taka zmiana
jest przygotowywana. Przekonay si o tym
Wochy, Wielka Brytania i Hiszpania we
wrzeniu 1992 r.
zania. Kto, kto si potem wycofuje, wyglda

gupio.
Koordynacja polityki gospodarczej moe
podlega podobnym mechanizmom. Moe
wic ona uatwi rzdom uwiarygodnienie
obietnic, ktre w innych warunkach byyby
mao wiarygodne. Jest to drugi argument za
koordynacj polityki gospodarczej.
Omwimy teraz jeden z najszerzej analizowanych najnowszych przykadw koordynacji
Europejski System Walutowy.
34.8
Europejski System Walutowy
Czonkowie Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (z Wielk Brytani) utworzyli w marcu
1979 r. Europejski System Walutowy ESW
Europejski System Walutowy (ESW) by
systemem wsppracy w dziedzinie polityki
pieninej i kursowej w Europie Zachodniej.
Najistotniejsze punkty porozumienia dotyczyy nastpujcych kwestii. Po pierwsze,

przy niektrych transakcjach pomidzy pastwami czonkowskimi jako jednostka rozrachunkowa bya wykorzystana wsplna jednostka walutowa ECU (European Currency Unit). W tablicy 34.2 pokazano udzia
poszczeglnych walut krajw czonkowskich
w koszyku skadajcym si na ecu.
Po drugie, kraje czonkowskie zdeponoway po 20% swoich rezerw dewizowych w Europejskim Funduszu Wsppracy Walutowej
i w zamian otrzymay odpowiadajc im kwot ecu. rodki te miay suy krtkookresowej interwencji bankw centralnych na rynkach walutowych.
Wielka Brytania nie przyja trzeciego
i najistotniejszego postanowienia Europejskiego Mechanizmu Kursowego (zespou
jednolitych regu kursowych; ERM ang.
Exchange Rate Mechanism).
Wochy, kraj wykazujcy w 1979 r. szczeglnie

wysok stop inflacji, uzyskay zgod na nieco szerszy przedzia waha, tj. 6%. W poowie lat osiemdziesitych Wochy postawiy sobie za punkt honoru niewykorzystywanie caej szerokoci tego pasma.
Rwnie Hiszpanii i Wielkiej Brytanii przyznano
w chwili przystpienia do ERM moliwoci korzystania z szerszego przedziau.
3
W ramach ERM kady kraj ustala nominalny

kurs walutowy w stosunku do wszystkich
innych walut wchodzcych do systemu,
chocia kurs wszystkich walut cznie waha
si swobodnie w stosunku do walut znajdujcych si poza systemem.
Kady z krajw uczestniczcych w tym

mechanizmie mg dopuci do waha kursu
swojej waluty w przedziale 2,25% uzgodnionego parytetu, do ktrego obrony si zo-
442
TABLICA [ 34.2 '
Struktura ecu (%)

Marka niemiecka (DEM)
Frank francuski (FRF)
Funt szterling (GBP)
Lir wioski (ITL)
Gulden holenderski (NLG)
Frank belgijski (BEF)
30,1
19,0
13,0
10,2
9,4
7,6
Peseta hiszpaska (ESP)

Korona duska (DKK)
Funt irlandzki (IEP)
Drachma grecka (GRD)
Escudo portugalskie (PTE)
Frank luksemburski (LUF)
\ _______________________________________________________________________________________________________________________
Funkcjonowanie Europejskiego
Systemu Walutowego do 1992 r.
Tablica 34.3 obrazuje korekty kursw gwnych walut uczestniczcych w Europejskim
Mechanizmie
Kursowym
w
latach
1979-1991. (Przypomnijmy, e Wielka Brytania przystpia do niego dopiero w 1990 r.
i ponownie opucia go w 1992 r.) Na podkrelenie zasuguj dwa fakty. Po pierwsze, korekty te mieciy si na og w ramach strategii przywracania parytetu siy nabywczej.
Krajom o stosunkowo wysokiej inflacji (pocztkowo Wochy i Francja) zezwolono na dewaluacj nominalnego kursu walutowego. Po
drugie, jeeli w latach 1979-1983 takie korek-
TABLICA 34.3
Korekty kursw walutowych w ramach Europejskiego Systemu Walutowego

w latach 1979-1991 (zmiana procentowa)
Data
Wrzesie 1979
DEM"
+ 2,0
FRF
NLG
ITL
Listopad 1980
Marzec 1981
Padziernik 1981
BEF
-6,0
+ 5,5
-3,0
+ 5,5
-3,0
DKK
-2,9
LUF
IEP
-4,8
-8,5
-3,0
-8,5
Luty 1982
Czerwiec 1983
+ 4,3
-5,8
+ 4,3
-2,8
+ 3,5
+ 2,0
-2,5
-6,0
+ 1,5
+ 2,0
+ 2,5
+ 2,0
Marzec 1983
Lipiec 1985
Kwiecie 1986
+ 5,5
+ 2,0
-2,5
+ 2,0
+ 1,5
+ 2,0
Stycze 1987
+ 3,0
+ 3,0
+ 2,0
+ 23,7
-9,1
+ 19,1
-18,7
-3,3
-6,2
-5,3
-3,5
+ 2,0
-8,0
Skumulowana
zmiana
(-) zjawisko nie wystpio.

" Oznaczenia: DEM marka niemiecka itd. jak w tablicy 34.2.
Gospodarka wiatowa
443
-9,5
5,3
2,4
1,1
0,8
0,8
0,3
: _____ J
RAMKA 34.5
Kontrola kapitau a ESW
Pod koniec lat dziewidziesitych ESW funkcjonowa ju prawie od 20 lat. Pocztkowo zezwala krajom o wysokiej inflacji na dewaluacj, ktra polegaa na naladowaniu hipotetycznej
deprecjacji nominalnego kursu walutowego przy zaoeniu, e byby on pynny. Po 1983 r.
zwikszono dyscyplin i dostosowania stay si rzadsze. W latach 1983-1985 stopy inflacji
znacznie zbliyy si do niskiego poziomu niemieckiej inflacji.
W 1986 r. uczestnicy ESW podpisali Jednolity Akt Europejski, otwierajc drog do przyjcia
programu z 1992 r. Wymagao to zaniechania kontroli kapitau w celu stworzenia wsplnego
rynku finansowego w Europie Zachodniej. Kontrola kapitau bya jednak fundamentem pocztkowego sukcesu ESW.
Na rysunku w czci a) linia ABDE pokazuje ciek deprecjacji nominalnego kursu walutowego, konieczn do utrzymania realnej konkurencyjnoci w przypadku kraju o wysokiej inflacji.
Pocztkowo kurs walutowy jest utrzymywany w przedziale wok parytetu centralnego e 0 . Gdy
kurs walutowy spadnie do dolnej granicy pasma w punkcie B, interwencj podejmuj banki centralne, prbujc nie dopuci do przekroczenia pasma kursowego. Z czasem kurs walutowy
przesuwa si wzdu linii BC. Istniejca inflacja osabia konkurencyjno. Wymusza to ostatecznie dewaluacj parytetu centralnego z e 0 do e v co sprawia, e cae pasmo przesuwa si w d.
Faktyczny kurs walutowy przeskakuje z C do D w dniu zmiany parytetu.
Jest to gra do jednej bramki. Wraz z przesuwaniem si kursu walutowego wzdu linii BC
nikt nie spodziewa si nagej aprecjacji! Tylko istnienie kontroli midzynarodowych przepyww kapitau zapobiega masowej spekulacji zakcajcej prby obrony pocztkowego parytetu
przez bank centralny. Gdyby kontrola kapitau zostaa zniesiona na pocztku lat osiemdziesitych, doszoby do natychmiastowego kryzysu. Rysunek w czci b) wyjania, dlaczego tak si
nie stao po 1986 r.
Do polowy lat osiemdziesitych wyrwnanie poziomw inflacji wewntrz ESW oznaczao,
e nawet woska inflacja bya tylko nieznacznie wysza od niemieckiej. Stopa deprecjacji lira
konieczna do skompensowania inflacji bya teraz znacznie mniejsza ni poprzednio. Ilustrujca
444
j linia jest bardziej paska na rysunku w czci b) ni w czci a). Na rysunku w czci b), gdy
parytet zostaje obniony z e0 do ev obecny kurs walutowy w punkcie B znajduje si zarwno
w starym, jak i w nowym pamie. Nie jest konieczny przeskok kursu walutowego, a wic nie ma
atwej wygranej dla spekulantw. Niewielka rnica stp procentowych skompensuje im stopniow deprecjacj.
Sukces w wyrwnywaniu poziomw inflacji pomidzy krajami przekona europejskich decydentw, e ESW byby w stanie przetrwa zniesienie kontroli kapitau.
V. _____________________________________________________________________________________________________________ : ________________________________________
ty byy wprowadzane niemal co p roku, od

1983 r. stay si one znacznie rzadsze,
a w latach 1987-1991 nie dokonywano ich
wcale.
Czy ESW narzuca dyscyplin finansow?
Czy Francja i Wochy zostay zmuszone do
dostosowania si do restrykcyjnej polityki gospodarczej prowadzonej przez Niemcy i niemieckiej inflacji? Nie od razu. Gdy przy staych nominalnych kursach swoich walut kraje
te utraciy swoj midzynarodow konkurencyjno, wkrtce zezwolono im na dewaluacj, aby t konkurencyjno poprawi. Zazwyczaj korekty kursw nie doprowadzay ich
w peni do poziomu wyznaczonego parytetem
siy nabywczej, tak wic pewien element dyscyplinujcy zosta utrzymany. Poczwszy od
1983 r. dyscyplina bya ju znacznie bardziej
surowa.
W chwili utworzenia ESW jego czonkowie notowali wic bardzo zrnicowane stopy
inflacji, jednak z czasem udao si je stopniowo sprowadzi do zblionego poziomu. Pewien wpyw wywar na to ESW. Krajom
czonkowskim nie zaleao jednak w istocie,
aby doprowadzi do tego szybko, i w rezultacie ESW nie zdoa wymusi na nich natychmiastowej harmonizacji polityki gospodarczej. Z perspektywy czasu wida jednake
wyranie jej stabilizujcy wpyw.
Na zakoczenie warto wspomnie o jeszcze jednym aspekcie dowiadcze zwizanych
z funkcjonowaniem ESW. Spowodowa on
mianowicie
zmniejszenie
krtkookresowej
amplitudy waha nominalnych kursw walutowych. Kraje nalece do systemu nie byy
rwnie naraone na tak gwatowne zmiany
realnej konkurencyjnoci, jakie w tym samym
okresie stay si udziaem pynnego funta
i dolara.
guj dwa argumenty. Po pierwsze, przy przyjtym

przedziale
odchyle
kursowych
2,25% wystpoway dugie okresy, w ktrych kursy walut krajowych czonkowskich
byy praktycznie pynne. Kursy walut krajw
o wysokiej inflacji ksztatoway si pocztkowo blisko puapu dopuszczalnego przedziau,
po czym stopniowo nastpowaa ich obnika
zupenie tak samo, jakby to byo w warunkach
czystego systemu kursw pynnych. Gdy kursy doszy ju do dolnej granicy przedziau, zaczynay si rozmowy o potrzebie ich korekty.
W czci wic ESW odgrywa najpierw rol
kosmetyczn.
Dlaczego ESW funkcjonowa

do 1992 r.?
Sukces ESW mona tylko w czci przypisa
szybkiej harmonizacji polityki ekonomicznej
poszczeglnych krajw czonkowskich. Jakie
mog by inne wyjanienia przyczyn sukcesu
ESW w okresie do 1992 r.? Na uwag zasu-
Gospodarka wiatowa
445
(p]
Podsumowanie
1. W systemie waluty zotej kady kraj ustala parytet swojej waluty w stosunku do zota,
utrzymywa jej wymienialno na zoto po cenie rwnej temu parytetowi, a take wiza
krajow poda pienidza z zasobami zota w banku centralnym. By to system staych kursw walutowych.
2. Przy braku przepyww kapitaowych kraje majce deficyt handlowy wykazyway rwnie
deficyt bilansu patniczego, co powodowao odpyw pienidza za granic i kurczenie si zasobw zota. Wywoujc w kraju recesj, ktra powodowaa spadek pac oraz cen
i zwikszaa t drog konkurencyjno, mechanizm ten automatycznie przywraca rwnowag bilansu patniczego. Podobnie w krajach osigajcych nadwyk handlow nastpoway napyw pienidza, wzrost cen i spadek konkurencyjnoci. W praktyce dziaanie tego
mechanizmu dostosowawczego byo zakcane przepywami kapitau. Nierwnowaga
w bilansie handlowym niekoniecznie musiaa prowadzi do przepyww pienidza.
3. Powojenny system z Bretton Woods by systemem kursu dostosowywanego okresowo,
w ktrym istniaa moliwo sporadycznych korekt ustalonych kursw walutowych. W rzeczywistoci by to system zwizany z dolarem. Krajowa poda pienidza nie bya ju jednak zwizana z wielkoci rezerw dewizowych, a zatem znaczna cz mechanizmu dostosowawczego systemu waluty zotej przestaa istnie.
4. Parytet siy nabywczej kursu walutowego jest to taka cieka zmian tego kursu, ktra pozwala utrzyma stay poziom konkurencyjnoci, kompensujc rnice stp inflacji pomidzy krajami. W dugim okresie pynne kursy walut utrzymuj si na ciece parytetu.
5. W krtkim okresie poziom pynnych kursw walutowych jest w znacznej mierze okrelony
przez czynniki spekulacyjne. Inwestorw kierujcych si motywami spekulacyjnymi ciesz
wysokie stopy procentowe, nie lubi natomiast oczekiwanej deprecjacji kursu walutowego.
Krtkookresowe zmiany kursw walutowych zapobiegaj wielkim spekulacyjnym przepywom kapitau. Gwatowna zwyka kursu waluty zwiksza prawdopodobiestwo jego obniki w przyszoci. W krtkim okresie kursy walutowe mog znacznie odbiega od cieki
parytetu siy nabywczej. Krtkookresowe zmiany konkurencyjnoci mog by znaczne, jeeli zmiany cen krajowych nie zachodz odpowiednio szybko.
6. W przeciwiestwie do staych kursw walutowych, system kursu pynnego jest w stanie poradzi sobie z trwaymi rnicami krajowych stp inflacji. Kursy walut krajw o wysokiej
inflacji w dugim okresie musz si po prostu obniy. W praktyce pynne kursy walutowe
sprawdziy si rwnie w warunkach kilkakrotnych szokw w sferze realnej gospodarki
wiatowej w latach siedemdziesitych. Zdaje si to wskazywa na wiksz odporno na
wstrzsy systemu pynnego kursu walutowego ni systemu kursu staego.
7. Krytycy systemu pynnego kursu walutowego twierdz, e jest on w krtkim okresie bardziej podatny na wahania (niestabilno), co hamuje rozwj handlu midzynarodowego
i osabia skonno do inwestycji. Kursy pynne s jednak niestabilne dlatego, e sama dziaalno gospodarcza jest z natury obarczona niepewnoci. W warunkach staych kursw
walutowych niepewno znajdzie ujcie gdzie indziej, np. w postaci niestabilnej polityki
pieninej, ktrej celem jest utrzymanie staego kursu walutowego.
8. Stae kursy walutowe narzucaj dyscyplin finansow, nie pozwalajc, aby jeden kraj stale
wykazywa wysz stop inflacji ni reszta wiata. S jednak inne sposoby powstrzymania
446
poszczeglnych pastw od zbyt szybkiej kreacji krajowego pienidza. A stae kursy walutowe nie s wieczne!
9. System kursu pynnego wie si z mniejszym prawdopodobiestwem powstania nacisku
na wprowadzenie ogranicze w handlu wiatowym i przepywach kapitau, podyktowanych
sytuacj w bilansie patniczym. W warunkach pynnych kursw walutowych bilanse patnicze s zawsze zrwnowaone.
10. W warunkach pynnych kursw walutowych przyjcie bardziej restrykcyjnej polityki pieninej tylko w jednym kraju doprowadzi do gwatownej aprecjacji kursu jego waluty. Ta
szybka utrata konkurencyjnoci pogbi zaamanie koniunktury w kraju. Niejednoczesne
przejcie poszczeglnych krajw do bardziej restrykcyjnej polityki pieninej moe prowadzi do gwatownych waha ich konkurencyjnoci w krtkim okresie. Skoordynowane zacienienie polityki pieninej bdzie oznacza, e wszdzie stopa procentowa bdzie wysoka. Nie bdzie wic powodw do tak duych krtkookresowych waha kursw walutowych.
11. Jeeli kraje zdoaj uzgodni przyjcie jednakowego tempa wzrostu poday pienidza, to
bd miay do podobny poziom inflacji i moe pojawi si szansa na powrt do systemu
staego kursu walutowego.
12. Istniej dwa podstawowe argumenty za midzynarodow koordynacj polityki gospodarczej. Po pierwsze, pozwala ona politykom uwzgldni koszty zewntrzne, jakie poszczeglne kraje przerzucaj na siebie wzajemnie. Po drugie, moe ona pozwoli poszczeglnym
rzdom na uwiarygodnienie prowadzonej polityki gospodarczej.
13. Wielka Brytania zawsze bya czonkiem Europejskiego Systemu Walutowego, jednak do
jego najwaniejszej czci, tj. do Europejskiego Mechanizmu Kursowego (zespou jednolitych regu kursowych ERM), przystpia dopiero w 1990 r. i opucia ponownie w 1992
r. Pocztkowe przetrwanie ERM i jego sukces w zmniejszaniu niestabilnoci kursw walutowych tylko w czci wynikay z szerszej koordynacji polityki pieninej uczestnikw systemu jednolitych regu kursowych. Rwnie wane byy ograniczenia dewizowe i przyjty
przedzia dopuszczalnych waha kursw.
Podstawowe pojcia
System kursu walutowego 413
Parytet zota 413
System waluty zotej 413
System kursu dostosowywanego okresowo 416
System dolarowy 416
Konkurencyjno midzynarodowa
418
Parytet siy nabywczej (PSN) 418
System regulowanych kursw pynnych
421
Atak spekulacyjny 421
Kontrola kapitau 422
Zarzd walut 423
Europejski System Walutowy (ESW) 430
Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) 430
Gospodarka wiatowa
447
Zadania sprawdzajce
1. Przeczytaj ponownie tre ramki 34.1. W czasie I wojny wiatowej system waluty zotej zosta zawieszony. Wielka Brytania wyprzedaa wiksz cz swoich zagranicznych aktyww,
aby pokry koszty wojny. Jak sdzisz, co stao si w 1925 r., kiedy Wielka Brytania usiowaa przywrci system waluty zotej przy starym parytecie zota?
2. Czym rni si system oparty na dolarze od systemu waluty zotej? Wska rnice z punktu
widzenia: a) automatyzmu procesw dostosowawczych; b) dyscypliny finansowej.
3. Co si dzieje w dugim okresie, jeeli pynne kursy walutowe nie wracaj na ciek parytetu
siy nabywczej? Jaki uytek mog zrobi inwestorzy z informacji, e parytet siy nabywczej
zostanie w kocu przywrcony?
4. Jakie s zalety i wady systemu zarzdu walut?
5. Wyznaczanie parytetu kursw walutowych nie jest wcale bardziej uzasadnione ni ograniczanie w ten sposb np. zmian cen samochodw". Czy zgadzasz si z tym stwierdzeniem?
6. Wiadomo o tym, e Wielka Brytania opucia ERM we wrzeniu 1992 r., miaa odmienny
wpyw na brytyjski rynek akcji ni na brytyjski rynek obligacji. Ktry rynek poszed bardziej
w gr? Co niepokoio drugi rynek?
7. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Pynne kursy walutowe zapewniaj zawsze rwnowag eksportu i importu, b) Poniewa nadwyka w jednym kraju oznacza deficyt w innym, z punktu widzenia gospodarki
wiatowej nie ma znaczenia, czy bilans patniczy poszczeglnych krajw jest dokadnie zrwnowaony, c) System staego kursu walutowego dziaa antyinflacyjnie w skali
wiatowej.
ROZDZIA 35

Oceni, czy i na ile program stworzenia jednolitego rynku w ramach Unii Europejskiej zakoczy si sukcesem.
O Wyjani, dlaczego mae, zintegrowane gospodarki europejskie, dce do stabilizacji
wzajemnych kursw walutowych, ale nieodporne na wpyw midzynarodowych przepyww kapitau, doszy w pewnym momencie do przekonania, i nie istnieje alternatywa dla unii walutowej.
Przedstawi proces, w ktrego wyniku powstaa Unia Gospodarcza i Walutowa
(EMU), a take scharakteryzowa prawdopodobny ksztat prowadzonej przez ni polityki makroekonomicznej.
Wyjani przyczyny tradycyjnej niechci Wielkiej Brytanii do inicjatyw wsppracy
walutowej w Europie.
E3 Dokona oceny postpw krajw Europy rodkowo-Wschodniej w procesie przechodzenia od systemu centralnego planowania do nowoczesnej gospodarki rynkowej.
Europa si zmienia. Jej gospodarka na pocztku nowego tysiclecia wyglda zupenie

inaczej ni ta, ktr znalimy przed 30 laty.
Cz zmian, jakie si w tym okresie dokonay, miaa charakter polityczny. Inne jednak
byy zmianami gospodarczymi, a do ich zrozumienia bardzo przydatna okazuje si wiedza
ekonomiczna
zawarta
w
tym
Po trzecie, elementem ewolucji w Europie

byy przeomowe reformy, zarwno polityczne, jak i ekonomiczne, w Europie rodkowo-Wschodniej po 1989 r. Jak przebiega
w krajach tego regionu proces przechodzenia
od systemu planowania centralnego do gospodarki rynkowej?
podrczniku.
W niniejszym rozdziale opisujemy mechanizmy tych zmian, a take przedstawiamy list

zjawisk, ktrych przysz ewolucj naleaoby
szczeglnie bacznie ledzi.
Rozdzia ten traktuje o 3 problemach. Po
pierwsze, Jednolity Akt Europejski z 1987 r.
zobowiza czonkw Wsplnot Europejskich
do wprowadzenia jednolitego rynku towarw,
usug, kapitau i siy roboczej do 31 grudnia
1992 r. Jakie zmiany oznaczao powstanie jednolitego rynku europejskiego?
Po drugie, w styczniu 1999 r. jedenacie
krajw przystpio do Unii Gospodarczej
i Walutowej, EMU (ang. Economic and Monetary Union). Jakie byy powody powstania
EMU i co zmieni ona w funkcjonowaniu gospodarek europejskich?
Gospodarka wiatowa
449
35,1
Jednolity rynek
Europejska Wsplnota Gospodarcza (EWG)
zostaa utworzona przez sze krajw Europy
Zachodniej w 1957 r. O jej wczesnej istocie
decydowao istnienie strefy wolnego handlu
pomidzy pastwami czonkowskimi oraz
obejmujce ca Wsplnot programy finansowane z wkadw budetowych poszczeglnych rzdw. Najwikszym programem bya
Wsplna Polityka Rolna (CAP), polegajca na
utrzymywaniu regulowanych, wysokich cen
na artykuy rolne. Program ten doprowadzi
do powstania synnych jezior wina" i gr
masa". Programem na mniejsz skal by
Fundusz Zmian Strukturalnych, ktrego celem
byo subsydiowanie infrastruktury socjalnej
w biedniejszych regionach Wsplnoty.
Przez nastpne 40 lat Wsplnota ulegaa
stopniowemu rozszerzeniu. Do pocztkowej
szstki RFN, Francji, Holandii, Belgii,
Luksemburga i Woch doczyy w latach
siedemdziesitych Dania, Irlandia, Wielka
Brytania, w latach osiemdziesitych Grecja, Hiszpania i Portugalia, a w latach dziewidziesitych
Austria,
Finlandia
i Szwecja. Wsplnota Europejska przeksztacia si wwczas w Uni Europejsk. Obecnie
0 czonkostwo
powikszonej Unii Europejskiej ubiegaj si kolejne kraje z Europy
rodkowo-Wschodniej, dawne republiki batyckie ZSRR oraz kraje bakaskie.
Rozszerzeniu UE nie towarzyszyy zmiany
jej podstawowej struktury organizacyjnej.
Pastwa czonkowskie nadal prowadziy samodzieln polityk gospodarcz. Marzyciele
1 eurokraci" cay czas dyli do cilejszej integracji, np. przez harmonizacj norm przemysowych albo krajowych stawek podatkowych, jednake z dwch powodw celu tego
nie udao si osign. Po pierwsze, ze wzgldu na to, e kady kraj mia wasne tradycje
i rne standardy regulacji gospodarki, wynegocjowanie ujednoliconego zestawu przepi
sw, ktre miay zastosowanie do wszystkich
pastw Wsplnoty, byo zadaniem ogromnie
skomplikowanym. Po drugie, cisa integracja
to sprawa niesychanie draliwa politycznie.
aden kraj nie by skonny przyjmowa procedur i zasad polityki gospodarczej innych
krajw.
W poowie lat osiemdziesitych nastpi
jednak przeom i warto podj prb wyjanienia jego przyczyn. Logika konkurencji
przemawiaa teraz za podejciem odmiennym
od poprzedniego, kiedy to starano si uzgodni jednolity zestaw uniwersalnych regu, wy-
pracowanych w Brukseli, ktre byyby nastpnie rygorystycznie egzekwowane we wszystkich

krajach
czonkowskich.
Kraje
te
mianowicie osigny zgod co do pewnych
oglnych zasad i kierunkw harmonizacji polityki gospodarczej. Nastpnie kady kraj
w swoim zakresie decydowa, w jaki sposb te
zasady zostan wprowadzone w ycie. Kady
kraj uzna te za obowizujce regulacje
wprowadzane przez inne pastwa czonkowskie.
Rozwamy rzecz na konkretnym przykadzie. W kadym kraju obowizuj przepisy
okrelajce, jakie instytucje mona zarejestrowa jako banki czy jako towarzystwa ubezpieczeniowe oraz jakie wymagania musz one
spenia. Poprzednio rnice midzy przepisami prawnymi w poszczeglnych krajach byy
tak wielkie, e bank zarejestrowany w Wielkiej Brytanii zgodnie z prawem brytyjskim nie
spenia norm ustalonych w odniesieniu do
bankw we Francji, w Niemczech czy we
Woszech. Z tego wzgldu banki w jednym
kraju praktycznie nie byy w stanie podejmowa konkurencji w innych krajach. Rynki krajowe byy w rezultacie do silnie izolowane.
Poniewa w dziaalnoci bankowej istotne s
korzyci skali, std na kadym maym rynku
krajowym istniao zaledwie kilka bankw
dysponujcych znaczn si rynkow.
W ramach nowego podejcia do integracji
pastwa czonkowskie uzgodniy pewne oglne zasady okrelajce sposb regulacji dziaal-
450
noci bankowej, np. minimalny poziom

wskanika wypacalnoci (normy pokrycia kapitaowego umoliwiajcego podejmowanie
pewnych rodzajw ryzykownych transakcji),
mechanizm zewntrznego nadzoru (kontroli
waciwego wykonywania obowizkw przez
personel kierowniczy) itd. Nastpnie kady
kraj decydowa, w jaki sposb stosowa owe
oglne kryteria i udziela zezwole na prowadzenie dziaalnoci bankowej na swoim terytorium. Wreszcie, i to jest najwaniejsze, bank
zarejestrowany w Niemczech wedug prawa
niemieckiego mg teraz podejmowa dziaalno na caym obszarze Unii Europejskiej.
Ta nowa koncepcja integracji miaa dwie
zalety. Po pierwsze, otworzya moliw do zaakceptowania, w sensie politycznym, drog ku
europejskiej integracji. Nie byo teraz powodw do obaw, e rzdy krajw czonkowskich
zrezygnuj z wszelkiej kontroli politycznej.
Po drugie, stworzya ona moliwo bardziej
bezporedniego wczenia konkurencji w sam
proces integracji. Znikna te potrzeba wytypowania zwycizcy", tj. dokonywania wyboru w kategoriach: wszystko albo nic (czyj
system regulacji przyj jako obowizujcy
dla wszystkich). Rne kraje stosuj zrnicowane metody wdraania oglnych zasad,
a potem ju wszystko zalety od rynku. Przedsibiorstwa z krajw, w ktrych przyjte ramy
instytucjonalne szczeglnie sprzyjay nieskrpowanej dziaalnoci gospodarczej, znalazy
si w uprzywilejowanej sytuacji i zwikszyy
swj udzia w wymianie handlowej UE. Tam
z kolei, gdzie ramy prawne i system regulacji
nie sprzyjaj dziaalnoci gospodarczej (moe
to polega nie tylko na zbyt rozbudowanej,
lecz take na zbyt sabej regulacji: w efekcie
gospodarce zagraa anarchia, system prawa
jest niespjny i zawiera wiele niejasnoci
i luk, co skania do naduy), przedsibiorstwa traciy dystans do konkurentw, tak wic
pojawia si konkurencja midzy rnymi formami regulacji.
Szersza akceptacja nowej koncepcji integracji pozwolia na szybki postp negocjacji
w sprawie przyspieszenia procesw integracyjnych. W roku 1987 pastwa czonkowskie
Wsplnot Europejskich ratyfikoway Jednolity
Akt Europejski. Wyznacza on grudzie
1992 r. jako dat zakoczenia procesu budowy
jednolitego rynku wewntrznego poprzez harmonizacj przepisw prawnych i systemw regulacji. Do jego gwnych celw naleay:
a) zniesienie wszystkich istniejcych jeszcze
ogranicze midzynarodowych przepyww
kapitaowych; b) likwidacja wszelkich pozata-
Gospodarka wiatowa
ryfowych barier w handlu w ramach UE (rnice przepisw dotyczcych marek handlowych i patentw oraz norm bezpieczestwa,
ktre powodoway segmentacj rynkw krajowych); c) wyeliminowanie preferencji dla producentw krajowych w przypadku zakupw
publicznych (obrona itd.); d) zniesienie kontroli granicznej (powodujcej opnienia), pod
warunkiem utrzymania niezbdnych zabezpiecze podyktowanych wzgldami bezpieczestwa oraz socjalnymi i zdrowotnymi; e) postp
w harmonizacji stawek podatkowych.
Cech jednolitego rynku jest brak segmentacji wynikajcej z istnienia narodowych
przepisw prawnych, podatkw bd stosowania nieformalnych metod ograniczania
konkurencji.
V ___________________________________ J
35.2 I
Korzyci z jednolitego
rynku europejskiego
Z danych tablicy 35.1 wynika, e po zakoczeniu budowy jednolitego rynku w Europie
powsta obszar gospodarczy wikszy ni USA
czy Japonia. Potencjalne korzyci, jakie mog
przypa krajom czonkowskim, mona podzieli na trzy kategorie: bardziej efektywnej
alokacji zasobw, peniejszego zdyskontowania korzyci skali oraz dodatnich efektw nasilenia si konkurencji.
451
tecznie uniemoliwiay j rnice uregulowa

prawnych w krajach Wsplnoty.
TABLICA 35.1
Rozmiary jednolitego rynku europejskiego
(UE)
Wyszczeglnienie
Ludno (min)
PKB (mld ecu")
UE
349
5 248
USA Japonia
261 125
5 114 3 531
' 1 ecu = 1,3 $ lub 0,8 .

r d o : World Bank, World Development Report 1996.
Korzyci z lepszej alokacji

zasobw
W rozdziale 33 omwilimy zasad przewagi
komparatywnej i zastanawialimy si, w jaki
sposb wolny handel moe prowadzi do bardziej efektywnej alokacji zasobw. Wymiana
z zagranic pozwala kademu krajowi specjalizowa si w produkcji tych towarw, ktre
wytwarza on wzgldnie taniej ni inni. Chocia EWG funkcjonowaa przez wiele lat jako
strefa wolnego handlu, bez ce w obrotach
midzy krajami czonkowskimi, to uzasadnieniem przyjcia programu budowy jednolitego
rynku europejskiego byo utrzymywanie si
barier pozataryfowych, ktre nadal oddzielay
od siebie rynki krajowe.
Bariery
pozataryfowe
to
wystpujce
w poszczeglnych krajach rnice ustawodawstwa lub stosowanych praktyk handlowych, ktre nie pozwalaj na swobodny
midzynarodowy przepyw towarw, usug
i czynnikw produkcji.
Korzyci z nasilenia konkurencji

Powstanie jednolitego rynku europejskiego
spowodowao nasilenie konkurencji z dwch
rnych powodw. Po pierwsze, przecitnie
biorc, zakres kontroli pastwa nad gospodark, bdcy podstaw prb harmonizacji polityki gospodarczej, by w wikszoci krajw
mniejszy ni w przeszoci. Dla wielu pastw
Europy kontynentalnej jednolity rynek oznacza zatem znaczn deregulacj.
Po drugie, wikszy rynek umoliwi poszczeglnym
przedsibiorstwom
uzyskanie
korzyci skali, bez koniecznoci utrzymania
w tym rynku tak samo duego udziau jak
w swoim maym rynku krajowym. Jest to
czynnik wspomagajcy konkurencj, ktry
moe pobudza obnik kosztw wytwarzania. W czci III (Mikroekonomia) wskazywalimy, e konkurencja niedoskonaa prowadzi
do zakce w alokacji zasobw. Bd one
tym mniejsze, im wikszy jest rynek i im silniejsza konkurencja.
Argument ten wymaga opatrzenia jednym
wanym zastrzeeniem. Konkurencja rzeczywicie wzrasta tylko wwczas, gdy rozmiary
przedsibiorstw nie zwikszaj si w takim
samym tempie jak wielko rynku, w przeciwnym razie nie zmieni si ich udziay w rynku.
W kocu lat osiemdziesitych pojawia si
Celem jednolitego rynku bya wic likwidacja barier pozataryfowych, a take umoliwienie peniejszego wykorzystania przez poszczeglne kraje ich prawdziwej przewagi
komparatywnej.
Korzyci skali
Kiedy rynki krajowe s mae i wzajemnie od
siebie oddzielone, przedsibiorstwa maj trudnoci z penym zdyskontowaniem korzyci
skali. Tymczasem korzyci te mog by bardzo due. W rozdziale 33 wyjanilimy, w jaki
sposb staj si one podstaw midzynarodowej wymiany wewntrzgaziowej. Jednolity
rynek umoliwia intensyfikacj tego typu wymiany oraz zapocztkowa tak wymian
w przypadku niektrych usug (np. w dziedzinie usug finansowych); w przeszoci sku-
452
fala fuzji midzy firmami europejskimi, sposobicymi si do wejcia do nowej" Europy

po 1992 r.
Udzia fuzji i przej dokonujcych si w
Europie w oglnej wartoci tych transakcji
zwikszy si z 10% w latach 1985-1987 do
29% w latach 1991-1993. Podobnie, zwikszy
si take wskanik koncentracji: w latach
1987-1993 odsetek sprzeday pochodzcej
z czterech najwikszych firm w poszczeglnych gaziach przemysu wzrs z 20% do
23%. ( r d o : jak tablicy 35.2.) Nastpi
rwnie gwatowny wzrost liczby fuzji obejmujcych przedsibiorstwa z krajw UE i firmy
z krajw trzecich. Szczeglnie aktywne byy
w tej dziedzinie przedsibiorstwa amerykaskie
i japoskie; prboway one w ten sposb stworzy w UE swoje przyczki na wypadek, gdyby jednolity rynek europejski mia si przeksztaci w twierdz Europa". Ta fala fuzji jest
przejawem restrukturyzacji przedsibiorstw,
majcej na celu ich lepsze przygotowanie do
wykorzystania przewagi komparatywnej i efektw skali po 1992 r. Jest to zatem skutek funkcjonowania mechanizmu rynkowego.
Dotychczas koncentrowalimy si na rynku dbr i usug, ale rwnie wany jest rynek
czynnikw wytwrczych. Swoboda przepywu kapitau pozwolia przedsibiorstwom
z krajw czonkowskich na prowadzenie dziaalnoci tam, gdzie stopa zwrotu jest najwysza. W dugim okresie jest to wany mechanizm wzrostu efektywnoci. Dziki powstaniu
jednolitego rynku zwikszya si rwnie mobilno siy roboczej; niemniej, jak wynika
z bada empirycznych, mobilno ta w skali
Unii Europejskiej pozostaje nadal niska.
Przyrost dobrobytu jest tam rozumiany

jako dodatkowa konsumpcja osigalna dziki
trwaym pozytywnym zmianom po stronie poday, ktre pozwalaj zwikszy produkcj
potencjaln. Wyniki szacunkw zale czciowo od przyjtych w analizie zaoe. Na
przykad, nie jest do koca jasne, czy powinnimy przyj, i proces budowy jednolitego
rynku zosta ju rzeczywicie zakoczony.
Dlatego te pokazane w tablicy 35.2 szacunki
mieszcz si w pewnych przedziaach, ktre
odzwierciedlaj rne moliwe zaoenia analizy.
W istocie mae kraje zyskay wicej ni
kraje due, ale wielko korzyci zaleaa take od struktury towarowej wymiany z zagranic. Najwiksze korzyci pojawiy si w przypadku liberalizacji najbardziej dotd chronionych gazi czy dziedzin dziaalnoci.
Powstanie jednolitego rynku nie tylko okazao
si korzystne dla krajw czonkowskich Unii,
lecz take pobudzio ich wymian handlow
z krajami trzecimi. Wyraane wczeniej obawy, i Europa stanie si trudno dostpn fortec, okazay si ponne.
Na zakoczenie warto podkreli, e
przedstawione szacunki mona korygowa
w miar pojawiania si nowych faktw czy
okolicznoci. Nie daj one jednak podstaw do
wyceny trwaego wpywu jednolitego rynku
na samo tempo wzrostu gospodarczego. Do
tego celu lepiej nadaj si modele wzrostu endogenicznego, przedstawione w rozdziale 30.
Na przykad, profesor Richard Baldwin z uniwersytetu w Genewie uwaa, e wiksza produkcja potencjalna prowadzi do wzrostu
oszczdnoci, wzrostu inwestycji, a tym sa-
35.3
Prba ilociowej
oceny efektw powstania
jednolitego rynku
Jak wielkie okazay si w praktyce korzyci
z jednolitego rynku? W studium przygotowa
nym przez Komisj Europejsk w 1997 r.
przedstawiono niezbite dowody istnienia korzyci w postaci wzrostu efektywnoci; byy
one konsekwencj zarwno zwikszenia wymiany handlowej w obrbie UE, jak i pobudzajcego konkurencj obnienia stp zysku.
W tablicy 35.2 zawarto szacunki korzyci, dokonane przez profesora Alisdaira Smitha wraz
z zespoem, dotyczce wielkoci przyrostu dobrobytu w 12 krajach czonkowskich Unii.
Gospodarka wiatowa
453
TABLICA 35.2
Korzyci z jednolitego rynku

(dodatkowa konsumpcja
jako odsetek pocztkowego PKB)
Wielko korzyci
Kraj
Francja, Niemcy, Wochy,
Wielka Brytania
Dania
Holandia, Hiszpania
Belgia, Luksemburg
Irlandia
Grecja
Portugalia
2-3
2-5
3-4
4-5
4-10
5-16
19-20
r d o : C. Allen, M. Gasiorek, A. Smith, The

Competition Effects of the Single Market in Europe,
Economic Policy" 1998.
mym do dalszego wzrostu produkcji, co oznacza korekt przedstawionych w tablicy 35.2

szacunkw w gr1.
35.4
Od ESW do EMU
W ramach programu tworzenia jednolitego
rynku europejskiego w 1988 r. zniesiono kontrol przepyww kapitau. Niektrzy politycy
uwiadomili sobie wwczas, e atak spekulacyjny na silnie powizane ze sob waluty krajw uczestniczcych w ERM jest kwesti czasu. Jednym z rozwiza bya ucieczka do
przodu" i szybkie wprowadzenie systemu cakowicie staych kursw walutowych.
W 1988 r. przywdcy pastw czonkowskich Wsplnoty powoali tzw. Komisj Delorsa, ktra miaa przedstawi zalecenia dotyczce cieki dojcia do unii walutowej w Europie. Co ciekawe, od komisji nie oczekiwano
w ogle oceny samej zasadnoci stworzenia
unii walutowej. Zalecenia sformuowane
przez Komisj Delorsa stay si podstaw
Traktatu z Maastricht, podpisanego w 1991 r.
Zgodnie z zapisami traktatu Europejska
Unia Walutowa, EMU (ang. European Monetary Union), miaa powsta w trzech etapach.
W pierwszym etapie, ktry rozpocz si
w 1990 r., miao nastpi cakowite zniesienie
kontroli przepyww kapitau, a Wielka Brytania miaa przystpi do ERM (co te uczynia
jesieni 1990 r.). Dostosowania kursw walutowych w ramach ERM spotykay si z dezaprobat, ale nie wykluczano ich cakowicie.
W etapie drugim, ktry ostatecznie rozpocz
si w styczniu 1994 r., nowo powstay Europejski Instytut Walutowy mia rozpocz
przygotowania do utworzenia EMU; korekty
kursw wymiennych miay by jeszcze trudniejsze do przeprowadzenia; kraje czonkowskie miay by take zniechcane do utrzymywania zbyt duego deficytu budetowego,
cho nie zabraniao tego jeszcze prawo.
Etap trzeci, w ktrym kursy walutowe miay zosta nieodwracalnie i trwale ze sob powizane, a ponadto zaczto by prowadzi jednolit, wspln polityk pienin, mia si
zgodnie z planem rozpocz w 1997 r., przy
Zob. R. Baldwin, The Growth Effects of 1992.

Economic Policy" 1990. Warto zauway, e poniewa oszczdnoci oznaczaj rezygnacj z dzisiejszej konsumpcji, korzy w postaci dodatkowej
przyszej konsumpcji osignitej dziki inwestycjom jest mniejsza od pobudzonej inwestycjami dodatkowej produkcji.
W
i
ramach
unii
niezmienne
rynek
finansowy
walutowej
kursy
oraz
walutowe,
jeden
istniej
stae
zintegrowany
wsplny
bank
centralny, ktry wyznacza jednolit stop

procentow na obszarze unii.
^ ---------------------------------------------------- y
Unia walutowa nie wymaga istnienia
wsplnej waluty. W Edynburgu w obiegu
znajduje si waluta zarwno angielska, jak
i szkocka. Istotne jest, e ich relacja wymienna jest cile okrelona i e jedna instytucja
monetarna (Bank Anglii) wyznacza wysoko
wsplnej stopy procentowej.
454
RAMKA 35.1
Europejski System Walutowy
a Bundesbank
W celu zrozumienia wydarze w latach dziewidziesitych potrzebna nam bdzie krtka lekcja
historii.
1. Gdyby nie hiperinflacja w 1923 r., historia Niemiec mogaby potoczy si zupenie inaczej,
std te dzisiaj w tym kraju awersja do inflacji jest silniejsza ni gdziekolwiek i nie ma takiej ceny, ktrej Niemcy by nie zapaciy, aby do niej nie dopuci. Naczelnym celem Bundesbanku (potocznie nazywanym Buba), zapisanym w jego statucie, jest zapewnienie stabilnoci cen.
2. Przy duej mobilnoci kapitau ustabilizowanie wzajemnego kursu dwch walut wymaga
istnienia takiej samej stopy procentowej w obu krajach. Problem polega jednak na tym, kto
ma wybra t wspln stop procentow.
3. W momencie powstania ESW w 1979 r. kraje czonkowskie utrzymyway jeszcze ograniczenia w przepywach kapitaowych, bdce pozostaoci wczeniejszego systemu z Bretten Woods. Dlatego mogy one prowadzi zrnicowan polityk pienin. Toczy si jednak spr pomidzy krajami (np. Francj) chccymi wprowadzi system symetryczny a krajami (jak Niemcy zwaszcza Bundesbank), ktre dyy do asymetrii.
4. Symetria oznaczaa, e kraje, w ktrych kurs walutowy zblia si do dolnej granicy przedziau dopuszczalnych odchyle, musiay zaostrzy swoj polityk pienin; natomiast
kraje zbliajce si do grnej granicy przedziau powinny j rozluni. Niemcy nie podpisayby si pod systemem, w ramach ktrego byyby zmuszane do drukowania pienidzy
i podnoszenia stopy inflacji; symetria oznaczaaby zblienie si do redniego poziomu inflacji, znacznie wyszego ni ten, ktry Niemcy byyby gotowe zaakceptowa u siebie. Bez
Niemiec Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) musiaby by od pocztku niewypaem.
5. Kompromis osignity w 1979 r. przewidywa zaoenie, a nie wymg reakcji krajw na sygnay zwizane ze zmianami kursw, w postaci odpowiednich zmian w ich wewntrznej
polityce gospodarczej. W istocie Niemcy rzadko na te sygnay reagoway. W miar upywu
czasu i utrzymywania si inflacji w Niemczech na niskim poziomie marka staa si w latach
osiemdziesitych nominaln kotwic dla ERM. Niemcy wyznaczay niemieckie stopy procentowe na podstawie czysto wewntrznych przesanek, a inne kraje dostosowyway swoj
stop procentow do jej zmian w Niemczech.
6. Rozwizanie to dao Niemcom niezbdne gwarancje. Innym krajom, takim jak Wochy czy
Francja, zapewnio ono moliwo korzystania z reputacji Bundesbanku. Nikt poprzednio
nie wierzy rzdowi woskiemu, gdy zapowiada prowadzenie twardej polityki gospodarczej. Uczestnicy negocjacji pacowych, antycypujc przyrost iloci pienidza, domagali si
wysokich podwyek pac nominalnych. Oczekiwania inflacyjne miay wic wwczas charakter samospeniajcej si prognozy. Dla wielu krajw ERM sta si zobowizaniem do
prowadzenia twardszej polityki pieninej. Poniewa Niemcy mogy teraz zablokowa dewaluacj niezbdn do tego, aby pogodzi wysok inflacj we Woszech z konkurencyjnoci woskich produktw, negocjatorzy pacowi we Woszech mogli spokojnie da niszej
stopy wzrostu pac nominalnych.
Gospodarka wiatowa
455
7. Spekulanci wiedzieli, e Bundesbank, chcc speni zobowizanie do zwikszenia emisji

pienidza w celu wsparcia sabszych walut, znajdzie si w najlepszym przypadku
w niezrcznej sytuacji.
8. Istotnie w 1978 r. w czasie negocjacji na temat utworzenia ESW Bundesbank przewidywa,
e taka sytuacja moe kiedy powsta i zastrzeg sobie moliwo wycofania si z systemu.
Rzd niemiecki poufnie zapewni Bundesbank, e moe on powstrzyma si od interwencji,
gdyby wedug jego oceny miao to zagrozi stabilnoci cen w Niemczech.
9. W poowie 1992 r. wydawao si, e kursy niektrych walut s nadwartociowe. Niemcy
zaproponoway powszechn korekt kursw w sierpniu, jednake propozycja ta zostaa odrzucona przez inne kraje. Przy utrzymujcej si presji spekulacyjnej Bundesbank faktycznie
podj interwencj na du skal, podobnie jak Bank of England i Banca DTtalia. Interwencja na du skal nie moe trwa w nieskoczono. Funt szterling i lir woski musiay zosta wycofane z ERM i ulegy znacznej deprecjacji. Natomiast hiszpaska peseta, portugalskie escudo i irlandzki funt, cho nie unikny dewaluacji, pozostay w ramach systemu.
10. Kolejny atak spekulacyjny na franka w sierpniu 1993 r. sprawi, e dokonano wwczas
przeprojektowania" ERM, aby ocali walut francusk przed wypadniciem z systemu. Istniejcy wczeniej wski przedzia waha kursowych ( 2,5% wok parytetu) znacznie rozszerzono do 15%. Cho wszyscy spodziewali si, e kurs franka bdzie podlega duym
wahaniom w obrbie tego szerokiego pasma, nic takiego w rzeczywistoci nie nastpio.
Ponisza tablica pokazuje zakres korekty kursw walutowych w ramach ERM.
Peseta
hiszpaska
-5
Escudo
portugalskie
-6
-6,0
Maj 1993
-8
-6,5
Marzec 1995
-7
Data
Funt
irlandzki
Wrzesie 1992
Listopad 1992
Luty 1993
Lir
woski
- 7 (wycofany z ERM)
-10
Grudzie 1996
(powrt do ERM)
v ______________________________________________________ , ______, _______________ y

zaoeniu, e wikszo potencjalnych uczestnikw unii speni kryteria Traktatu z Maastricht (terminu tego nie udao si jednak dotrzyma). W innym przypadku unia walutowa
miaa zacz dziaa od stycznia 1999 r., niezalenie od liczby krajw speniajcych kryteria z Maastricht. Polityk pienin w ramach
EMU mia prowadzi niezaleny europejski
bank centralny, a jego gwnym celem miao
by zapewnienie stabilnoci cen.
Czego dotyczyy kryteria z Maastricht i co
byo waciwie ich celem? Traktat z Maastricht ustanowi dwie grupy kryteriw: jedna
odnosia si do polityki pieninej i zmien
nych o charakterze nominalnym, druga za do
polityki fiskalnej.
nalne stopy procentowe (oznaczajce potwierdzenie przez rynek niskich oczekiwa inflacyjnych) oraz dwa lata uprzedniego stau"
Zgodnie z kryteriami z Maastricht czonkiem EMU mg zosta kraj, ktremu udao

si opanowa inflacj i ktry prowadzi zdyscyplinowan polityk fiskaln.
Z punktu widzenia kryteriw o charakterze
monetarnym warunkiem przystpienia do unii
walutowej byy: niska inflacja, niskie nomi-
456
w ERM bez dokonywania dewaluacji waluty

krajowej. Ten ostatni wymg mia zapobiec
dewaluacjom majcym na celu popraw konkurencyjnoci midzynarodowej bd ostatnim korektom kursowym" w miar przybliania si terminu uruchomienia EMU.
Kryteria fiskalne wyznaczay puap deficytu budetowego na poziomie 3% PKB; jednoczenie relacja dugu publicznego do PKB nie
moga przekroczy 60%. Restrykcyjna polityka fiskalna oznaczaaby, e na banku centralnym nie spoczywaby gwny ciar odpowiedzialnoci za utrzymywanie rwnowagi wewntrznej w gospodarce.
Wielu ekonomistw narzekao, e kryteria
z Maastricht tworz konstrukcj zawierajc
zbyt wiele zabezpiecze naraz. Ich zdaniem,
niezaleny bank centralny, majcy odpowiednie wsparcie w rygorystycznych zapisach konstytucji, jest wystarczajc gwarancj utrzymywania niskiej inflacji. Nakadanie dodatkowo kagaca polityce fiskalnej jest z tego
punktu widzenia niepotrzebne. W rzeczy samej, poniewa rzdy narodowe nie bd ju
mogy wykorzystywa krajowych stp procentowych czy kursu walutowego do rozwizywania problemw o wymiarze czysto krajowym, pozostawienie im pewnego pola manewru w polityce fiskalnej mogoby by
dobrym rozwizaniem.
Rozstrzygnicia przyjte w Traktacie
z Maastricht s odbiciem ukadu si w negocjacjach. W owym czasie najwikszy wpyw
na polityk prowadzon w ramach ESW miay
Niemcy; podejmowane tam decyzje leay
przede wszystkim w ich wasnym interesie.
Dlaczego Niemcy miayby zrezygnowa z tej
uprzywilejowanej pozycji? Mogoby tak sta
si tylko wwczas, gdyby EMU miaa wbudowane specjalne gwarancje bezpieczestwa.

Kryteria przyjte w Maastricht byy cen, jak
trzeba byo zapaci za wczenie si Niemiec
do unii walutowej.
Funt i czonkostwo
Wielkiej Brytanii
Jakie argumenty wysuwano przeciwko udziaowi Wielkiej Brytanii w ERM, a nastpnie
w EMU? Po pierwsze, a do koca lat osiemdziesitych dochody z wydobycia ropy na
Morzu Pnocnym sprawiay, e kurs funta zachowywa si inaczej ni kursy innych walut
europejskich. Kiedy produkcja brytyjskiej
ropy zacza si kurczy, argument ten znikn.
Po drugie, o ile najwaniejsze kraje Europy kontynentalnej s obecnie bardzo silnie ze
sob zintegrowane, o tyle Wielka Brytania
oddzielona od kontynentu kanaem
La Manche jest znacznie sabiej powizana
z reszt Europy. Wsplna polityka gospodarcza moe zatem Wielkiej Brytanii niezbyt odpowiada. W tablicy 35.3 pokazano zmiany
struktury geograficznej brytyjskich obrotw
handlowych po roku 1973, kiedy to kraj przystpi do Unii Europejskiej. Tendencja jest
w tym przypadku bardzo wyrana proces
integracji gospodarki brytyjskiej z Europ
Struktura geograficzna handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii (%)

Lata
1972
1998
Unia Europejska
34
57
Ameryka Pnocna
17
15
Pozostae kraje
49
28
r d o : UN, International Trade Statistics.
TABLIC
A
Gospodarka wiatowa
457
35.3
kontynentaln postpuje cay czas, nawet jeli

uwzgldni nisz podstaw wyjciow w porwnaniu z wieloma innymi krajami czonkowskimi UE. Jeli tendencja ta si utrzyma,
jedyn niewiadom pozostanie nie to, czy
Wielka Brytania powinna przystpi do unii
walutowej, lecz kiedy to nastpi.
Po trzecie, w Wielkiej Brytanii istnieje silne przywizanie do niezalenej polityki makroekonomicznej. Ma ona w zwizku z tym
o wiele wicej do stracenia. W krajach nalecych do ERM od 1979 r. stosowano system
staych kursw walutowych; w pniejszym
okresie w ramach ERM rosncy wpyw na
wyznaczanie jednolitej" stopy procentowej
miay Niemcy. Przez cay ten okres kurs funta
by pynny, z wyjtkiem lat 1990-1992, kiedy
Wielka Brytania uczestniczya w Europejskim
Mechanizmie Kursowym.
Jednake brak kontroli przepyww kapitaowych oraz potga kapitau spekulacyjnego
w istocie ograniczaj suwerenno wadzy
monetarnej pojedynczego kraju, niezalenie
od rodzaju przyjtego tam systemu kursu walutowego. Bank Anglii zamierza wielokrotnie
podnie z przyczyn wewntrznych (np.
w celu schodzenia przegrzanego rynku nieruchomoci) stopy procentowe, nie by jednak w stanie tego zrobi, gdy wysze stopy
procentowe jeszcze bardziej wzmocniyby
pynny kurs funta, a to zaszkodzioby interesom brytyjskich eksporterw. Bank Anglii
oglda si w takiej sytuacji z nadziej na banki centralne we Frankfurcie czy w Waszyngtonie, liczc, e to one podnios tamtejsze stopy
procentowe. Wwczas on sam mgby podwyszy stopy krajowe bez obawy, e wywoa
to dalsz aprecjacj funta.
Ostatnim czynnikiem, ktry sprawia, i
brytyjskim politykom nieatwo jest wyranie
opowiedzie si za przystpieniem kraju do
unii walutowej, s traumatyczne wspomnienia
czarnej rody" 16 wrzenia 1992 r. wczesny minister skarbu, John Major, wprowadzi
w 1990 r. Wielk Brytani do ERM w nadziei,
e pozwoli to okiezna rosnc inflacj. Niestety, decyzja ta zbiega si w czasie ze zjednoczeniem Niemiec. Ogromne dotacje budetowe przekazywane do wschodnich landw
spowodoway przegrzanie gospodarki niemieckiej. Kiedy kanclerz Kohl nie zgodzi si
na podwyk podatkw, Bundesbank zdecydowa si podnie stop procentow, co miao doprowadzi do schodzenia gospodarki.
Skala podwyki, konieczna do osignicia
tego celu, okazaa si nie do przeknicia dla
partnerw Niemiec w ERM. Stao si to przyczyn wybuchu kryzysu w latach 1992-1993.
Wielka Brytania i Wochy podjy decyzj

o wystpieniu z ERM; jednoczenie w krajach
tych obniono stopy procentowe, a take przeprowadzono dewaluacje waluty krajowej. Pozostae kraje czonkowskie pozostawiy swoje
waluty w ERM, ale dla zaegnania kryzysu
cz z nich musiaa dokona dewaluacji (zob.
ramka 35.1).
Zjednoczenie Niemiec stanowio najwikszy, majcy swoje rdo w pojedynczym kraju, szok ekonomiczny w powojennej historii
Europy. Nie mona na tej podstawie wyciga
wnioskw co do przyszego funkcjonowania
unii walutowej (zwanej te potocznie Eurolandem). W istocie umocowanie Europejskiego
Banku Centralnego do prowadzenia polityki
pieninej w skali caej Unii Europejskiej stanowi gwarancj, e nie bdzie on podejmowa
tak kracowych dziaa majcych na celu
obron interesw tylko jednego kraju. Jednak
wyborcy brytyjscy cigle jeszcze dobrze pamitaj, e wczeniejszy flirt" Wielkiej Brytanii z jednolit europejsk stop procentow
nie nalea do najbardziej udanych.
W latach 1996-1998 kraje UE staray si
za wszelk cen sprowadzi swoje deficyty
budetowe poniej wyznaczonej w Traktacie
z Maastricht granicy 3%, aby tylko speni
warunki czonkostwa w EMU. W Europie
kontynentalnej nastpio znaczne zacienienie
polityki fiskalnej. W zwizku z tym, e Wielka Brytania dyskontowaa wwczas efekty
rozlunienia polityki makroekonomicznej po
1992 r. opucia ona ERM po to, aby mc
obniy stopy procentowe i pobudzi wzrost
gospodarczy cykl koniunkturalny w tym
458
TABLICA ( 35.4 )
Przebieg cyklu koniunkturalnego w Wielkiej Brytanii i Eurolandzie (zmiany w %)

Wyszczeglnienie
1996
1997
1998
1999
Euroland
wzrost PKB
luka produkcji
stopa bezrobocia
stopa procentowa
Wielka Brytania
2
-2
12
5
2
-2
12
4
3
-1
12
4
2
-1
11
3
wzrost PKB
luka produkcji
stopa bezrobocia
stopa procentowa
3
0
8
6
4
1
7
7
2
1
6
7
1
0
6
5
kraju przebiega inaczej ni na kontynencie.

Brak synchronizacji w przebiegu cyklu nie
wynika jednak z rnic w strukturze gospodarki. Odzwierciedla on po prostu fakt, i
o ile Wielka Brytania wci trzymaa stop
na pedale gazu, o tyle jej partnerzy w Unii
Europejskiej nadal silnie naciskali hamulce.
W efekcie, w kocu lat dziewidziesitych
w Wielkiej Brytanii pojawiy si obawy
o przegrzanie gospodarki, a w tym samym
czasie w pozostaych krajach UE gospodarka
zacza ju wychodzi ze spowodowanej decyzjami politycznymi recesji i wkracza na
ciek trwaego wzrostu.
Wiosn 1998 r. jedenacie krajw UE
(wszystkie, ktre chciay przej do nastpnego
etapu integracji) zostao uznanych za gotowe
do przystpienia, od 1999 r., do unii walutowej.
Dane zawarte w tablicy 35.4 pokazuj kontrastujce ze sob wyniki gospodarcze Wielkiej
Brytanii i krajw Eurolandu. Ta pierwsza przeywaa w drugiej poowie lat dziewidziesitych okres dobrej koniunktury, w tych drugich
wystpowa okres recesji spowodowanej zacienieniem polityki fiskalnej w deniu do spenienia kryteriw z Maastricht.
W wyniku prowadzenia luniejszej polityki budetowej, a jednoczenie silnej determinacji do utrzymywania niskiej inflacji, stopy
procentowe w Wielkiej Brytanii musiay by
wysze ni u jej partnerw w Unii Europejskiej. Gdyby Wielka Brytania zdecydowaa
si przystpi do unii walutowej, musiaaby
zacieni polityk fiskaln, aby unikn destabilizacji gospodarki zwizanej z przyjciem
Gospodarka wiatowa
obowizujcych w Eurolandzie niszych stp

procentowych. Ogoszenie przez rzd wprowadzenia podatku europejskiego" byoby
w warunkach Wielkiej Brytanii politycznym
samobjstwem, mimo e wczeniej ministrowi skarbu udao si dziki kilku mniej
spektakularnym posuniciom znaczco
zwikszy wpywy podatkowe.
35.5
Ekonomia unii walutowej
W 1999 r. Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii otrzyma profesor Robert Mundell;
w uzasadnieniu tej decyzji szczeglnie pod-
459
krelano jego pionierski wkad w rozwj teorii

optymalnych obszarw walutowych.
Czy Europa stanowi

optymalny obszar walutowy?
Optymalny obszar walutowy oznacza grup

krajw, ktre zyskuj dziki wprowadzeniu
wsplnej waluty w porwnaniu z sytuacj,
kiedy kady z nich utrzymywaby odrbne
waluty narodowe.
Ekonomici badajcy struktury gospodarek

krajw europejskich oraz korelacj midzy
wystpujcymi w nich szokami doszli do nastpujcych oglnych wnioskw2. Po pierwsze, gospodarki europejskie wykazuj do
duy, cho nie bardzo duy, stopie integracji.
Po drugie, w UE wyranie wyodrbnia si
swoisty wewntrzny krg mniejsza grupa
krajw tworzcych jej jdro, ktre s znacznie
silniej zintegrowane ni pozostae kraje czonkowskie.
Jednak decyzja o przystpieniu do EMU
moe wpyn na zacienienie integracji i to
prawdopodobnie do zasadniczo. Unia walutowa bdzie stanowi wane uzupenienie
w procesie tworzenia jednolitego rynku europejskiego, prowadzc do postpujcej integracji rynkw dbr i eliminujc potrzeb stosowania przepisw prawnych w skali krajowej,
bdcych w duej mierze rdem istniejcej
segmentacji tych rynkw. Wyniki przeprowadzonych niezalenie od siebie bada empirycznych dowodz take, i w krajach prowa-
Mundell oraz ekonomici, ktrzy podyli

jego ladami, wyrnili trzy atrybuty, jakie
powinny cechowa kraje aspirujce do wejcia do obszaru walutowego. Po pierwsze,
kraje prowadzce midzy sob oywion wymian handlow nie s w stanie w dugim
okresie wpyn na wysoko realnego kursu
swojej waluty wobec walut partnerw; mog
jednak odczuwa pokus przeprowadzenia dewaluacji w celu przejciowej poprawy konkurencyjnoci. Przyjcie staych kursw eliminuje tak moliwo i pozwala osign korzyci z wymiany handlowej.
Po drugie, im bardziej podobne s struktury gospodarek potencjalnych partnerw w unii
walutowej, tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e bd oni podatni na te same, wsplne
wstrzsy, ktrym zaradzi moe wsplna polityka pienina i walutowa. Gwnym problemem dla takiej polityki staj si szoki, ktrych
rda znajduj si tylko w jednym kraju.
Po trzecie, im bardziej elastyczne s rynki
pracy w obrbie obszaru walutowego, tym atwiejsze staj si ewentualne dostosowania
konkurencyjnoci i realnych kursw walutowych za porednictwem (rnych co do skali)
zmian poziomu cen w poszczeglnych krajach
czonkowskich.
W odwrotnym przypadku, utrzymanie suwerennoci w polityce pieninej moe przynie najwicej korzyci wwczas, gdy wizy
handlowe midzy potencjalnymi partnerami
s sabe, ich gospodarki maj odmienn struktur i w zwizku z tym bd najprawdopodobniej poddane odmiennym wstrzsom, i wreszcie nie mog liczy na elastyczno krajowych cen i pac jako substytutu dostosowa
kursw walutowych.
Do tych atrybutw ekonomicznych powinnimy doda jeszcze jeden warunek o charakterze politycznym. Szanse prawidowego
funkcjonowania obszarw walutowych wzrastaj wwczas, gdy objte nimi kraje s gotowe przeznacza cz rodkw budetowych
na transfery do innych krajw czonkowskich.
W praktyce to poczucie wsplnoty kulturowej
1 politycznej moe by co najmniej rwnie
wanym czynnikiem sukcesu unii walutowej
jak wsko definiowane kryteria ekonomiczne.
Zob. T. Bayoumi, B. Eichengreen, Shocking

Aspects of European Monetary Unification".
W: F. Giavazzi, F. Torres (eds.), Adjustment and
Growth in the European Monetary Union, Cambridge University Press, Cambridge 1994; T. Bayoumi,
B. Eichengreen, Operationalizing the Theory of
Optimum Currency Areas, Discussion Paper" 1484,
Centr of Economie Policy Research, London 1996.
2
460
dzcych intensywn wymian handlow wystpuje

take
znaczna
synchronizacja
przebiegu cykli koniunkturalnych. Co wicej,
kraje nalece do unii walutowych wykazuj
historycznie znacznie silniejsze wzajemne powizania handlowe, ni wynikaoby to
z samego faktu trwaego powizania ich (staych) kursw walutowych3.
Te wybrane dowody empiryczne wskazuj,
e powoanie do ycia unii walutowej moe
zakoczy si sukcesem, nawet jeli w momencie jej uruchomienia nie s spenione
wszystkie mikroekonomiczne warunki wstpne jej dziaania. Czynnikiem przyspieszajcym proces integracji moe by sam akt utworzenia unii.
Pakt o stabilnoci
Pakt o stabilnoci, ratyfikowany w Traktacie
Amsterdamskim w 1997 r., stanowi potwierdzenie, e kryteria fiskalne z Maastricht bd
nie tylko warunkiem przyjcia do EMU, lecz
take bd nadal obowizywa kraje czonkowskie ju po przyjciu do unii walutowej.
W niektrych krajach nalecych do EMU relacja dug publiczny-PKB wynosi ok. 100%.
Obnienie tego wskanika do poziomu 60%
moe zaj cae dziesiciolecia. W praktyce
gwny nacisk pooono na inne kryterium fiskalne w postaci puapu 3% PKJ3 dla deficytu
budetowego.
W zasadzie kraje przekraczajce ten puap
mog by zobowizane do zapacenia kary,
chyba e ich gospodarka znajduje si w fazie
wyranej recesji (dziaanie automatycznych
stabilizatorw sprawia, e w okresie zaamania spadaj wpywy podatkowe). Aby tego
unikn, a zarazem zachowa moliwo wykorzystania ekspansji fiskalnej dopiero jako
ostatniej instancji w trakcie recesji, kraje
czonkowskie mog prbowa osign co
wicej ni tylko rwnowag budetow
w normalnych czasach. Zauwamy, e jeeli
Europejski Bank Centralny

Jednolita polityka pienina w Eurolandzie
jest obecnie prowadzona z Frankfurtu,
gdzie swoj siedzib ma Europejski Bank
Centralny {EBC). Banki centralne w krajach
czonkowskich nie zostay zlikwidowane,
ale to zarzd EBC ustala wysoko stp
procentowych w odniesieniu do wsplnej
waluty euro.
Zgodnie ze statutem EBC jego naczelnym
zadaniem jest zapewnienie stabilnoci cen.
Moe on jednak take realizowa inne cele,
jeeli tylko stabilno cen nie jest zagroona.
W roku 1999 EBC obniy stopy procentowe,
kiedy gospodarka niemiecka i woska przeyway stagnacj, a jednoczenie inflacja znajdowaa si pod kontrol.
O ile poczynania Banku Anglii s bardzo
przejrzyste (ujawnia on swoje prognozy inflacyjne i publikuje protokoy z posiedze Komitetu Polityki Pieninej), o tyle wyzwania stojce przed EBC s znacznie trudniejsze. Z jednej strony, zaleao mu na wizerunku
instytucji przezroczystej, z drugiej za powinien by stale podkrela cigo prowadzonej polityki w stosunku do swego wzorca
Bundesbanku, w ktrego tradycji nie miecio
si publikowanie protokow z posiedze kierownictwa i ktry wola opiera si na prognozach wzrostu poday pienidza (a nie samych cen) jako wskanika wyprzedzajcego
inflacji. Co wicej, jeeli wyniki gosowa nie
s upubliczniane, to czonkom zarzdu EBC
moe by atwiej podejmowa decyzje w szer-
A. Rose, One Money, One Market, Economic

Policy" 2000.
3
budet jest w przyblieniu zrwnowaony

w trakcie caego cyklu koniunkturalnego, ale
produkcja wzrasta w nieskoczono, to relacja dug-PKB powinna wykazywa w dugim
okresie tendencj spadkow, niezalenie od
jej ksztatowania si w trakcie samego cyklu.
Zaleno ta moe spowodowa, e rygorystyczne warunki przyjte w Pakcie o stabilnoci zostan w przyszoci nieco zagodzone.
Gospodarka wiatowa
461
szym, w peni europejskim interesie, nawet jeli bezporednio szkodzi to interesom kraju,
ktrego s obywatelami.
Jednym z najwaniejszych problemw, jakie trzeba bdzie rozwiza, jest sposb
wspdziaania EBC z krajow wadz fiskaln w 11 krajach strefy euro. Poniewa nie istniej procedury uzgadniania polityki budetowej, poszczeglne kraje czonkowskie mog
odczuwa pokus wystpienia w roli pasaera
na gap: kiedy gospodarkom Eurolandu grozi
przegrzanie, lepiej, aby to rzdy innych krajw podjy niepopularne decyzje zacienienia
polityki fiskalnej. Zwolennicy Paktu o stabilnoci wskazuj, e pozwala on zmieni istniejc struktur bodcw i zablokowa wystpienie efektu gapowicza w polityce fiskalnej.
System federalny
w polityce fiskalnej?
Jednym z czynnikw umoliwiajcych przetrwanie unii walutowej w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej jest federalna struktura jej systemu fiskalnego. Kiedy jaki stan
w USA przeywa zaamanie koniunktury, jego
wpaty do budetu federalnego z tytuu podatku dochodowego zmniejszaj si, a jednoczenie otrzymuje z Waszyngtonu wicej
rodkw na wypaty wiadcze socjalnych;
zmiany te dokonuj si samoistnie, bez
koniecznoci
podejmowania
jakichkolwiek
decyzji. Mamy tu do czynienia z dziaaniem
automatycznych stabilizatorw w postaci
ustalonych stawek federalnego podatku dochodowego i federalnych stawek wiadcze
spoecznych. W odwrotnej sytuacji, gdy ten
sam stan wchodzi w faz rozkwitu, Waszyngton otrzymuje wicej wpyww podatkowych
i przekazuje mniej pienidzy federalnych na
wiadczenia spoeczne.
wanych wydarzeniami specyficznymi dla poszczeglnych krajw czonkowskich.

Sama idea bya prawidowa, ale wynik sumowania zmiennych by bdny. Pierwotne
obliczenia dotyczce Stanw Zjednoczonych
byyby waciwe, gdyby dotyczyy wiata,
w ktrym dochody poszczeglnych stanw
byyby ze sob zupenie nie skorelowane. Naturalnie, w rzeczywistoci wykazuj one do
siln korelacj. Tym samym, kiedy jeden stan
przeywa zaamanie koniunktury i otrzymuje
wsparcie z Waszyngtonu, podobny kryzys dotyka inne stany i take one otrzymuj pomoc
ze stolicy. Powoduje to jednak wzrost zaduenia budetu federalnego i oznacza, e
wszystkie stany bd musiay paci wysze
podatki w przyszoci.
Pojedynczy stan mgby jednak zrobi to
samo na wasn rk, bez koniecznoci naleenia do federalnego klubu ubezpiecze wzajemnych". Mgby on wwczas w okresie
kryzysu zacign poyczk pozwalajc sfinansowa dodatkowe wydatki budetowe,
a pniej, w fazie oywienia koniunktury,
spaci j ze zwikszonych dochodw. Jeeli
wprowadzi poprawk na tak wanie moliwo, bardziej realistyczne wydaje si zaoenie, i wskanik ubezpieczenia amerykaskich
stanw jest raczej bliszy 10 centom ni
40 centom z kadego dolara. Trzeba jednak
wzi pod uwag, e Pakt o stabilnoci
ograniczajc moliwoci zaduania si
w okresie recesji mgby zapobiec tego
rodzaju zachowaniom krajw czonkowskich
EMU.
ramach federalnego systemu fiskalnego

rzd centralny ustala wysoko podatkw
i zasady wydatkowania rodkw budetowych; obowizuj one w poszczeglnych
stanach lub krajach czonkowskich.
Kiedy dochd w danym stanie zwiksza
si o 1 $, wpaca on do budetu federalnego
dodatkowo 30 centw podatku i otrzymywa
10 centw na wiadczenia spoeczne. Pierwotnie ekonomici sdzili, e oznacza to efektywne ubezpieczenie stanu do wysokoci 40 centw z kadego dolara. W systemie fiskalnym
Eurolandu nie istnieje jednak struktura federalna na skal podobn do amerykaskiej. Dlatego te pesymici doszli do wniosku, e EMU
znajdzie si pod siln presj szokw wywoy-
462
Polityka
makroekonomiczna sytuacji obejmujce cay Euroland i obniyby
stopy procentowe w skali caej unii.
w kraju czonkowskim EMU
Na rysunku 35.1 pokazano konsekwencje makroekonomiczne czonkostwa kraju w EMU.
Stopy procentowe s ustalane we Frankfurcie
przez Europejski Bank Centralny. Z punktu
widzenia pojedynczego kraju wyglda to tak,
jakby linia LM przebiegaa poziomo, w pooeniu r0. Zamy, e przy pocztkowym pooeniu krzywej IS rwnowaga ustala si
w punkcie A. czny popyt jest tu rwny produkcji potencjalnej.
RYSUNEK 35.1
Przebieg dostosowa w kraju Euroiandu

May kraj czonkowski EMU ma do czynienia z poziom krzyw LM, przy stopie procentowej wyznaczonej przez EBC Kiedy krzywa IS przesuwa si
do pooenia ISlt stopy procentowe zostan obnione tylko wwczas, gdy szok obj swoim zasigiem
cay obszar unii walutowej. W przeciwnym razie
w rozpatrywanym kraju nastpuje zaamanie koniunktury. Pod wpywem zaamania nastpuje stopniowy spadek cen i pac, co pozwala odbudowa
konkurencyjno i przesun krzyw IS w prawo.
Ekspansywna polityka fiskalna sprawiaby, e przesunicie to nastpioby szybciej.
Na przeciwlegym kracu spektrum znajduje si sytuacja, w ktrej szok przesuwajcy

krzyw IS nie obejmuje innych krajw, a nasz
kraj jest zbyt may, aby wydarzenia w nim
wpyny na zagregowane dane makroekonomiczne dla caego Euroiandu, na podstawie
ktrych podejmuje swoje decyzje EBC.
W konsekwencji stopa procentowa pozostanie
na poziomie r0. Rozpatrywany kraj ma wwczas do wyboru dwa warianty postpowania.
Pierwszy z nich (zakadajc, e nie narusza to
warunkw Paktu o stabilnoci) polega na rozlunieniu polityki fiskalnej tak, aby w prawo
przesuna si krzywa IS. Drugi wariant sprowadza si do oczekiwania na odpowiednie dostosowania na krajowym rynku pracy, w wyniku ktrych nastpi podobne przesunicie
krzywej IS.
Jak dziaa ten ostatni mechanizm?
W punkcie B w gospodarce kraju wystpuje
zaamanie koniunktury (kryzys). Stwarza to
presj na stopniowe obnianie pac i cen. Przy
staym kursie wymiennym waluty krajowej
wobec walut partnerw nisze ceny pozwalaj
zwikszy konkurencyjno kraju. Wikszy
eksport netto prowadzi do przesunicia krzywej IS w prawo. Jeeli pace i ceny s dostatecznie gitkie, moe nawet nie wystpi potrzeba uycia polityki budetowej. Biorc jednak pod uwag fakt, e rynki pracy w wielu
krajach europejskich reaguj do ociale,
rozsdne zastosowanie narzdzi polityki fiskalnej moe przyspieszy proces dochodzenia do nowej rwnowagi.
W pewnym momencie w gospodarce nastpuje szok, w ktrego wyniku krzywa IS

przesuwa si do poenia IS{. Gdyby kraj by
w peni suwerenny w swojej polityce pieninej, mgby obniy krajow stop procentow, aby doprowadzi gospodark do stanu
penego zatrudnienia w punkcie C. Taki scenariusz jest nadal moliwy w ramach unii walutowej, pod warunkiem e stan koniunktury
w rozpatrywanym kraju jest silnie skorelowany z przebiegiem cyklu koniunkturalnego
w innych krajach czonkowskich EMU. W takim przypadku EBC zareagowaby na zmiany
Gospodarka wiatowa
463
wsparcia planowania poprzez kredytowe zakupy na Zachodzie w celu odnowy majtku produkcyjnego. Takie kraje, jak Wgry i Polska,
wpady w dugi, nie uzyskujc oczekiwanych
korzyci: nieefektywno centralnego planowania sprawia, e wielu inwestycji nie dokoczono, co oznacza marnotrawstwo zasobw.
Niektre kraje, np. Polska, uzyskay ju
czciow redukcj ich zaduenia u zachodnich wierzycieli. W Londynie utworzono Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR),
ktrego celem jest finansowanie zachodnich
inwestycji w krajach podejmujcych reformy
systemu gospodarczego.
35.6
Europa rodkowo-Wschodnia
Przez ponad 40 lat po 1945 r. Europa rodkowo-Wschodnia podlegaa cisej politycznej
i gospodarczej kontroli ZSRR, kraju o gospodarce planowej, w ktrym niewielk rol odgryway siy rynkowe. Niewydolno systemu
centralnego planowania narastaa w miar
upywu czasu i blaknicia w historycznej pamici wspomnie o gospodarce rynkowej.
Majtek
produkcyjny
by
przestarzay,
a wydajno pracy niska.
Tablica 35.5 obrazuje dwie istotne cechy
Europy rodkowo-Wschodniej w przededniu
reform. Po pierwsze, ukazuje ona niski poziom
stopy yciowej w porwnaniu z wikszoci
krajw Zachodu. W zamonej Europie Zachodniej przecitny poziom dochodu na
1 mieszkaca rocznie wynosi w latach
1988-1989 ok. 20 000 dolarw. Po drugie, tablica 35.5 dowodzi rwnie fiaska podejmowanych w latach siedemdziesitych prb
TABLICA
Reformy podaowe
Decyzje
dotyczce
produkcji, inwestycji
i zatrudnienia byy w przeszoci podejmowane
w gwnej mierze przez urzdnikw. Wiksza
skala dziaalnoci oznaczaa wikszy presti,
nawet kiedy koszty przewyszay osignite
efekty. Reformy o charakterze podaowym
oznaczay stworzenie warunkw do przejcia
przez ceny (rynek) roli mechanizmu alokacji
zasobw. Zmiany te miay kilka aspektw.
Ceny musz odzwierciedla rzeczywist
rzadko zasobw. Poprzednio byy one utrzymywane na sztucznie niskim poziomie. Sprawiao to, e oficjalne dane dotyczce inflacji
prezentoway si wprawdzie bardzo dobrze,
ale te nie miay one adnego ekonomicznego
znaczenia. Konsumenci i tak nie mogli naby
tych tanich towarw, przedsibiorstwa za nie
mogy si zaopatrzy w materiay do produkcji po tych sztucznych cenach. Utrzymywaa
si chroniczna nadwyka popytu.
Liberalizacja cen nieuchronnie oznacza ich
gwatowany wzrost. W styczniu 1990 r.,
w pierwszym miesicu polskiej reformy, stopa
inflacji wyniosa 70%, co w przeliczeniu rocznym odpowiadao stopie niemal 1000%4.
35.5
PKB i zaduenie zagraniczne ($)

na 1 mieszkaca w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 1988-1989
Kraj
Zaduenie
zagraniczne
PKB
NRD
Czechosowacja
Wgry
Bugaria
Polska
Rumunia
9 300
7 600
6 500
5 600
5 600
4 100
1 300
400
1 900
1 000
1 100
0
4
r d o : American Express, Amex Bank Review,

November 1989; HM Treasury, Economic Progress
Report, 1990.
.; :;: : :
::: ::
::::
::
::::
: :
W rzeczywistoci miesiczna inflacja wyniosa

blisko 79%, co w skali roku oznaczaoby inflacj na
poziomie ponad 100 000% (przyp. R.R.).
' J
464
Byo to jednak zjawisko (tzw. inflacja korekcyjna przyp- R.R.) jednorazowe. Wanie
te wysokie ceny byy sygnaem wysyanym
przez mechanizm rynkowy i informujcym dostawcw, e czas ju zwikszy produkcj.
Samo tylko uwolnienie cen nie gwarantuje
sukcesu reform. Musi take nastpi reakcja
poday na wysokie ceny. Powinny rwnie
zacz dziaa odpowiednie bodce ekonomiczne. Biurokraci kierujcy przedsibiorstwami pastwowymi mog nie by najlepiej
przygotowani, aby sprosta temu wyzwaniu.
Dlatego te w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej sprywatyzowano wiele przedsibiorstw pastwowych. Celem prywatyzacji
byo nie tyle przysporzenie pastwu dodatkowych dochodw zasoby majtkowe konsumentw s zbyt mae ile przede wszystkim
szybkie poddanie kadry zarzdzajcej nowymi
przedsibiorstwami dziaaniu motywu zysku.
W rnych krajach regionu przyjto rne
strategie prywatyzacji. Wgry nastawiy si na
bezporedni sprzeda przedsibiorstw pastwowych inwestorom zagranicznym, liczc
na szybki dopyw dewiz i dostp do nowoczesnych metod zarzdzania. W Czechach gwny nacisk pooono na nieekwiwalentn prywatyzacj masow w zamian za otrzymane
od pastwa kupony prywatyzacyjne obywatele
mogli ubiega si o zakup akcji prywatyzowanych przedsibiorstw. Chocia wydawao si,
e metoda ta pozwolia na przeprowadzenie
szybkich zmian wasnociowych w czeskiej
gospodarce, ostatecznie znaczna cz akcji
prywatyzowanych
przedsibiorstw
znalaza
si w rkach pastwowych bankw! Z kolei
w Rosji w wyniku prywatyzacji bye przedsibiorstwa pastwowe znalazy si pod kontrol
dotychczasowego kierownictwa. W tym kontekcie pojawiy si oskarenia o udzia
w prywatyzacji zorganizowanych struktur mafijnych.
stwa) podpisay w 1992 r. Porozumienia Europejskie o stowarzyszeniu z Uni Europejsk.

Podobne porozumienia podpisay w nastpnych latach inne kraje Europy rodkowo-Wschodniej. Porozumienia te przewidyway szybkie przejcie do wolnego handlu
w przypadku wielu towarw, z wyczeniem
jednak tych, ktre naprawd si liczyy. Uznano, e przemysy schykowe" oraz gazie,
ktre przeyway trudnoci na Zachodzie, s
zbyt wraliwe, aby je wystawi na konkurencj ze strony taniego importu z Europy rodkowo-Wschodniej. Odnosio si to do tekstyliw, stali i oczywicie produktw rolnych
trzech najbardziej tradycyjnych dziedzin
eksportu na Zachd.
Polityka Unii Europejskiej w tym wzgldzie bya chyba nadmiernie protekcjonistyczna. Dopuszczenie importu z Europy rodkowo-Wschodniej zapewnia UE trzy wielkie korzyci. Po pierwsze, konsumenci z obszaru
Unii uzyskuj dostp do taszego importu. Po
drugie, wzrost eksportu pobudza wzrost gospodarczy
Europy
rodkowo-Wschodniej,
ktra jest naturalnym rynkiem zbytu dla producentw z Unii Europejskiej. cznie obie te
korzyci skadaj si na klasyczny argument
na rzecz potrzeby wykorzystywania przewagi
komparatywnej. Po trzecie, jeli eksperyment
w krajach socjalistycznych nie powiedzie si,
UE stanie wobec groby albo masowej imigracji, albo te odrodzonego zagroenia politycznego i militarnego u swoich bram,
a najprawdopodobniej wobec obu niebezpieczestw jednoczenie. Porozumienia o liberalizacji wymiany handlowej s najbardziej
opacaln inwestycj, dziki ktrej UE moe
Handel i inwestycje zagraniczne

Warunkiem szybkiego rozwoju Europy rodkowo-Wschodniej byo zdobycie rynkw zby
tu dla pochodzcej stamtd produkcji. Nacisk
konkurencji zagranicznej by potn si wymuszajc szybk popraw wydajnoci, nawet
jeli w krtkim okresie, w bolesnym procesie
adaptacyjnym, oznaczao to bezrobocie. Najbardziej oczywistym rynkiem zbytu dla towarw wschodnioeuropejskich bya Unia Europejska.
Polska, Wgry i Czechosowacja (ktra
pniej przeksztacia si w dwa odrbne pa-
Gospodarka wiatowa
465
si przyczyni do sukcesu Europy rodkowo-Wschodniej. Haso: Handel, a nie pomoc", stosuje si rwnie w odniesieniu do
krajw Trzeciego wiata, jak si o tym przekonamy w ostatnim rozdziale.
Europa rodkowo-Wschodnia dysponuje
bardzo dobrze wyksztacon si robocz.
Poza dostpem do rynku potrzebuje ona inwestycji w formie rzeczowej oraz wiedzy menederskiej, niezbdnej w kierowaniu dziaalnoci przedsibiorstw w warunkach gospodarki
rynkowej. I tu rwnie Zachd moe suy
pomoc, a w niektrych przypadkach czyni to
z powodzeniem. Szczegowe dane ilustrujce
due zaangaowanie inwestorw zachodnich
w rozwj, jak rwnie rekonstrukcj przemysu motoryzacyjnego w krajach Europy rodkowo-Wschodniej zawiera ramka 30.1 (rozdzia 30).
Pocztkowo naley utrzyma kontrol dewizow w zakresie przepyww kapitaowych

(zupenie tak samo jak w Europie Zachodniej
po II wojnie wiatowej) w przypadku paniki
wrd mieszkacw kraju i prb wycofania
przez nich wszystkich oszczdnoci z kraju.
W miar wzrostu zaufania kontrola ta moe
by rozluniana.
Jeeli w pocztkowym okresie gbokich
zmian strukturalnych wzrasta bezrobocie, to
nie naley dy do jego likwidacji za pomoc
zarzdzania popytem globalnym. Polityka
taka uniemoliwiaby dokonanie si odpowiednich dostosowa, zwikszajc take grob inflacji w i tak ju trudnej sytuacji.
Krtko mwic, polityka makroekonomiczna musi by konsekwentna i stanowcza,
a przez to wiarygodna. Wielu ekonomistw
jest przekonanych, e nie da si dokona najwikszej zmiany systemowej od pidziesiciu lat za pomoc prodkw: Jeeli chcesz
uci kotu ogon, zrb to za jednym zamachem, a nie po kawaku" radzi Gonzalo
Sanchez de Losada, minister odpowiedzialny
za podobny program reform w Boliwii
w latach 1986-19895.
Makroekonomiczne
warunki powodzenia reform
Warunkiem powodzenia reform systemowych
w krajach Europy rodkowo-Wschodniej byo
niedopuszczenie do przerodzenia si pocztkowych zwyek cen (inflacji korekcyjnej)
w hiperinflacj. Kraje te powinny byy zasadniczo prowadzi do rygorystyczn polityk
makroekonomiczn do czasu wystpienia odpowiednich reakcji dostosowawczych po stronie poday. Naleao odej od subwencjonowania kredytw i sztucznych kursw walutowych; zarwno stopa procentowa, jak i kurs
walutowy musiay znale swj poziom rwnowagi. Wymagao to odpowiedzialnej polityki pieninej; kraje cierpice na duy deficyt
budetowy musiay podj odpowiednie rodki przeciwdziaania.
Nie ma dwch identycznych krajw i dlatego te nie moe by jednej, uniwersalnej
formuy waciwej polityki gospodarczej
w warunkach transformacji systemowej. Nietrudno jednak opisa zestaw rodkw, ktry
jak si zdaje najczciej sprawdza si
w krajach rozwijajcych si, napotykajcych
podobne trudnoci. Naley zatem wprowadzi
wymienialno waluty zerwa z racjonowaniem dewiz dla importerw i eksporterw
jednoczenie ustalajc kurs na znacznie
niszym poziomie (dewaluacja), tak aby
uwzgldnia on jednorazowy, ostry wzrost cen
po ich uwolnieniu. Nowy, niszy kurs walutowy powinien by nastpnie rygorystycznie
utrzymywany na staym poziomie za pomoc
rodkw polityki makroekonomicznej. W ten
sposb speniayby rol nominalnej kotwicy
antyinflacyjnej.
....
5
Cytowane za: J. Sachs, D. Lipton, Creating

a Market Economy in Eastern Europe: The Case of
Poland, Brookings Papers on Economic Activity"
1990. Prof. Jeffrey Sachs z Uniwersytetu Harvarda,
ktry by doradc rzdw Boliwii i Polski przy konstruowaniu programw reform, zwyk mawia: Nie
da si pokona przepaci dwoma skokami".
466
Jeeli centralne planowanie

byo takie ze, to dlaczego sytuacja
jeszcze si pogorszya?
Gospodarki objte przeksztaceniami systemowymi (ang. transition economies) to gospodarki dokonujce przejcia od systemu
centralnego planowania do gospodarki rynkowej.
Dane zamieszczone w ramce 35.2 pokazuj, e w latach 1990-1992 w krajach realizujcych przeomowe reformy systemowe nastpi
wedug oficjalnych statystyk co najmniej 25-procentowy spadek realnego PKB;
gospodarki tych krajw powrciy ponownie
na ciek wzrostu dopiero w 1993 r. lub
1994 r. Jak moemy to wytumaczy?
Po pierwsze, naley podkreli, e istniej
uzasadnione wtpliwoci co do wiarygodnoci
danych statystycznych, np. takich jak te, ktre
przytoczono w ramce 35.2. Jak mierzylimy
realny PKB przed uwolnieniem cen (a wic,
powiedzmy, w 1989 r.)? Jeeli ceny nie odzwierciedlaj rzadkoci, to dlaczego mielibymy wycenia wielkoci fizyczne za pomoc
ksiycowych cen? Jedno z moliwych rozwiza polega na uyciu cen wiatowych: naley po prostu zmierzy wielkoci fizyczne
i nastpnie wyrazi je wartociowo w dolarach
czy markach niemieckich. Ekonomici, ktrzy
ten sposb zastosowali, stwierdzili, e w niektrych przestarzaych gaziach produkcja
przynosia ujemn warto dodan: warto
zuytych czynnikw produkcji bya wiksza
od wartoci wytworzonych produktw.
Po drugie, jak ju wyjanialimy wczeniej, okres restrykcyjnej polityki makroekonomicznej by istotnym czynnikiem przeciwdziaajcym wbudowaniu jednorazowych podwyek cen w trwae oczekiwania inflacyjne.
Na przykad, po liberalizacji cen w Czechosowacji wzrosy one w styczniu 1991 r.
o 25%, a w lipcu 1991 r. miesiczna stopa inflacji spada do zera.
Nie mona jednak tak po prostu przypisa
gbokiej recesji kaprysom statystyki czy
przejciowej dezinflacji. Istotn rol odegray
inne czynniki. Z jednej strony, wraz z upadkiem ZSRR wikszo krajw Europy rodkowo-Wschodniej stracia swj gwny rynek
zbytu. Reorientacja kierunkw eksportu na
Zachd nie jest za zadaniem atwym w krtkim okresie. Zaamanie rynku radzieckiego
wywoao gbok recesj nawet w niektrych
krajach zachodnich (Finlandia).
Gospodarka wiatowa
Z drugiej strony, kluczow rol w procesie

transformacji ustrojowej odgrywaj banki.
Uwolnienie cen nie wprowadza samo przez
si gospodarki rynkowej, jeli nie s odczuwane ograniczenia budetowe. Na Zachodzie
nieefektywne przedsibiorstwa bankrutuj, co
pociga za sob realokacj zasobw fizycznych do innych, bardziej efektywnych zastosowa. W Europie rodkowo-Wschodniej
banki pastwowe nie prowadziy poprzednio
aktywnej dziaalnoci kredytowej. Udzielay
kredytw
przedsibiorstwom
pastwowym,
aby umoliwi im realizacj zada w zakresie
produkcji i inwestycji, wyznaczonych przez
planistw.
Po zliberalizowaniu cen wiele przedsibiorstw pastwowych ponioso w krtkim
czasie due straty (czego mona byo oczekiwa). Nikt ich jednak nie zamkn! Pastwowe banki po prostu udzieliy im nowych kredytw na spat starych dugw i pokrycie
biecych strat. Jeli olbrzymie przedsibiorstwo pastwowe byo jedynym pracodawc
w miecie, to czasami okazywao si, e byo
zbyt wielkie, by upa". Takie zachowanie
bankw powodowa czciowo fakt, e one
same stanowiy wasno pastwa i odczuway nadal odpowiedzialno za zatrudnienie, ale
rwnie i to, e wikszo ich aktyww
starych kredytw udzielonych firmom pastwowym nie miaa adnej wartoci. Odmowa udzielania kredytw mogaby by odczytana jako sygna, e i banki maj kopoty.
Rzdy, cakiem susznie, zaczy zajmowa si problemem zych dugw w bankach;
467
RAMKA 35.2
Europa rodkowo-Wschodnia:
raport z postpw transformacji systemowej
Przedstawione niej tablice zawieraj dane na temat ksztatowania si stp inflacji oraz dynamiki wzrostu realnego PKB w okresie pierwszych omiu lat transformacji systemowej. Generalnie
dane te wiadcz o poprawie sytuacji, zarwno jeli chodzi o dezinflacj, jak i wzrost gospodarczy, po pocztkowym okresie gbokiej recesji. Chocia wyglda na to, e w wielu krajach proces transformacji zostanie uwieczony sukcesem, w 1997 r. w Rumunii, Bugarii i Albanii nastpio zaamanie wczeniejszego trendu wzrostowego.
Inflacja w latach 1991-1998, na koniec roku (% rocznie)
Wyszczeglnienie
Europa Srodkowo-
1991 1992
1993 1994
1995 1996
1997
1998
-Wschodnia
Czechy
Wgry
Polska
Sowacja
Europa Poudniowo-
52
32
60
58
13
22
44
9
18
21
38
25
10
21
29
12
8
28
22
7
9
22
19
6
10
18
13
6
9
14
10
9
Albania
Bugaria
Chorwacja
FYR Macedonia
Rumunia
Sowenia
Kraje batyckie
104
339
249
115
223
247
237
79
937
1 935
199
93
31
64
1 150
230
296
23
16
122
-3
55
62
18
6
33
4
9
28
9
20
165
5
2
60
10
42
578
4
3
6
9
10
10
6
1
9
7
Estonia
otwa
Litwa
304
262
345
954
958
1 161
36
35
189
42
26
45
29
23
36
24
19
26
12
7
9
8
5
4
-Wschodnia
Wzrost PKB w latach 1990-1998

Wyszczeglnienie
1990
1991 1992
1993
1994
1995
1996
3
3
5
5
5
2
7
7
5
2
5
6
1997
1998
1998
(1989= 100)
Europa Srodkowo-Wschodnia
Czechy
Wgry
Polska
Sowacja
0
-4
-12
-3
-14
-12
-7
-15
-6
-3
3
-7
-1
-1
4
-4
1
4
7
7
-1
5
5
5
468
97
95
118
100
cd. tab. ze s. 456

Wyszczeglnienie
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
(1989 = 100)
1998
Europa Poudniowo-Wschodnia
Albania
-10
-28
-10
11
-7
87
Bugaria
-9
-12
-7
-2
-4
-7
66
Chorwacja
-9
-20
-10
-4
79
-10
-12
-21
-8
-4
-2
59
Rumunia
-6
-13
-9
-7
-5
78
Sowenia
-5
-8
-5
103
-8
-11
-14
-9
-3
11
77
-8
-35
-16
-2
58
-5
-13
-38
-24
63
FYR Macedonia
Kraje batyckie
Estonia
otwa
Litwa
r d o : EBRD Transition Report.
banki miay sta si w zamyle jednymi

z pierwszych kandydatw do prywatyzacji.
Jeeli nie bd one wymusza bankructwa
przedsibiorstw (na Zachodzie to wanie wierzyciele doprowadzaj do upadoci firmy), to
nie moemy oczekiwa bardziej efektywnej
alokacji zasobw przez mechanizm cenowy.
Nieefektywne stare przedsibiorstwa bd istniay nadal, a nowi przedsibiorcy napotkaj
trudnoci w uzyskaniu kredytw.
Wreszcie, wystpiy take powane bdy
w procesie kontroli nad przedsibiorstwami.
Zapewnienie odpowiednich bodcw kierownictwom przedsibiorstw, nawet na Zachodzie, nie jest zadaniem atwym (rozdzia 7 Mikroekonomii). Problem ten wystpi ze szczegln ostroci w krajach podejmujcych
reformy systemowe. Odchodzenie od starych
metod kierowania gospodark oznaczao rwnie ograniczenie zakresu ingerencji pastwa
w dziaalno przedsibiorstw pastwowych.
Do czasu jednak ich prywatyzacji i poddania
kontroli wiadomych swoich celw akcjonariuszy istniaa pewna prnia w kontroli wacicielskiej. Menederowie mogli w tym okresie przejciowym robi, co im si ywnie podobao. A podoba im si mogo nie tylko
atwe ycie (uleganie nieuzasadnionym daniom pacowym robotnikw szturmujcych
gabinety) mogo by jeszcze gorzej.
W wielu krajach nastpi wybuch spontanicznej prywatyzacji". Na Zachodzie okrela si to
mianem kradziey.
Gboki spadek produkcji na pocztku lat
dziewidziesitych mona w znacznej mierze
przypisa rozpadowi systemu wymiany hand-
Gospodarka wiatowa
lowej w ramach RWPG i zaamaniu si gospodarki byego ZSRR, ogromnej niewydolnoci systemu bankowego zarwno w przyznawaniu kredytw, jak i egzekwowaniu ich
spaty, a take problemom nadzoru wacicielskiego w przedsibiorstwach.
Proces transformacji systemowej dokonujcy si w Europie rodkowo-Wschodniej
i w krajach byego Zwizku Radzieckiego,
w tym w samej Rosji, uwiadamia nam, e
samo stworzenie rynkw, cho by moe konieczne, nie jest jednak warunkiem wystarczajcym do tego, aby kraje te osigny wysok
stop yciow, porwnywaln z krajami
OECD. Rynek jest jak wierzchoek gry lodowej: podobnie jak tam pod powierzchni wo-
469
dy, tak i u podstaw prawidowo funkcjonujcych rynkw kryje si cae mnstwo niezwykle wanych, cho niewidocznych instytucji.
Nale do nich umowy; maj one charakter
zobowiza cywilnoprawnych, ktrych si
zwyczajowo przestrzega, a w przypadku sporw oddaje do rozstrzygnicia bezstronnym
sdom, co tworzy atmosfer pewnoci i zaufania. S to take regulacje prawne majce na
celu ograniczenie siy rynkowej najwikszych
przedsibiorstw; regulacj zajmuj si wyodrbnione agencje pastwowe, ktrych pracownicy s skutecznie chronieni przed pokus korupcji. S to urzdy skarbowe, ktre nie naduywaj swojej wadzy, a take dominujce
w spoeczestwie nastawienie, i pacenie podatkw naley do powinnoci i cnt obywatelskich, co pozwala utrzyma zjawisko unikania
podatkw w granicach tolerancji. Wreszcie, s
to zoone systemy zabezpieczenia spoecznego oraz ochrony sabszych, majce zapobiega powstaniu podklasy" ludzi wykluczonych, ktrzy najpierw trac nadziej na popraw losu, ale w nastpnej kolejnoci zaczynaj
mci si na tych osobach, ktrym wyjtkowo
si powiodo.
T list mona by jeszcze rozszerzy. Jednak i w tej uproszczonej postaci unaocznia

ona, e wiele spord wymienionych na niej
pozycji wymaga istnienia kosztownej infrastruktury, a take czasu, w ktrym stopniowo
buduje si odpowiedni reputacj i zaufanie.
Konstatacja ta niesie ze sob dwie implikacje.
Po pierwsze, proces przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej musi
potrwa, zwaszcza wtedy, kiedy jest zagroona sama struktura spoeczna. Po drugie, budowa mechanizmu rynkowego nie naley do rzeczy tanich. Dotyczy to zwaszcza zainstalowania podstawowej infrastruktury rynkowej.
Mimo tych zastrzee z ramki 35.2 wyania si obraz duej liczby krajw, ktre wkroczyy ju na ciek trwaego wzrostu gospodarczego. Dotyczy to szczeglnie pastw
w Europie rodkowo-Wschodniej, pooonych najbliej rynkw Unii Europejskiej. Nasza analiza dotyczca konwergencji i zmniejszania luki rozwojowej przeprowadzona
w rozdziale 30 sugeruje, i istniej podstawy
do oczekiwa, e w nastpnej dekadzie kraje
te bd rozwijay si szybciej ni kraje zachodnioeuropejskie.
p
I - ; -- ;
Podsumowanie
1. Jednolity Akt Europejski zobowiza rzdy krajw Wsplnot Europejskich do zakoczenia
do 1992 r. budowy jednolitego rynku. Ramy prawne tego procesu tworzy wsplny zestaw
oglnych wytycznych dotyczcych sposobw regulacji gospodarki, ich wdraania w poszczeglnych krajach i wzajemnego uznawania przedsibiorstw dopuszczonych do dziaalnoci w innych krajach czonkowskich Unii Europejskiej.
2. Dla wielu krajw oznaczao to powane ograniczenie zakresu regulacji gospodarki przez
pastwo. Wraz ze wzrostem rozmiarw rynku przyczynio si to do wzrostu konkurencji.
3. Gwnymi beneficjentami byy mae kraje Unii z Europy Poudniowo-Wschodniej, ktre
mogy w niektrych dziedzinach wykorzysta swoj wzgldnie tani si robocz i osign
spore korzyci skali. Korzyci odniosy jednak take due, bogate kraje czonkowskie.
4. Unia walutowa oznacza wprowadzenie staych kursw walutowych, swobodny przepyw
kapitau, a take wspln polityk pienin.
470
5. Znoszc w 1992 r. ograniczenia w przepywie kapitau, Europejski System Walutowy

(ESW) by ju zdecydowany na niemal cakowit harmonizacj polityki pieninej. Wielka
Brytania staa si czonkiem ESW w 1990 r., jednake w 1992 r. wycofaa si z niego.
6. Raport Delorsa zaleci dochodzenie do Europejskiej Unii Walutowej (EMU) w trzech etapach: faza pierwsza rozpocza si 1 lipca 1990 r.; nastpi w niej stopniowy wzrost stabilnoci kursw walutowych. W roku 1994, w fazie drugiej, nowe instytucje rozpoczy prb
generaln swojego docelowego funkcjonowania, cho na razie bez formalnych uprawnie
wadczych. W fazie trzeciej, w 1999 r., powsta Europejski Bank Centralny, ktry przej
prowadzenie polityki pieninej. Przyjto take stae kursy walut krajw czonkowskich
EMU.
7. Zgodnie z Traktatem z Maastricht najwaniejsze kryteria, jakie musz speni kraje kandydujce dzi i w przyszoci do EMU, to: niska inflacja, niskie stopy procentowe, stabilny nominalny kurs walutowy w okresie poprzedzajcym czonkostwo, a take ograniczony do rozsdnych rozmiarw deficyt budetowy i dug publiczny.
8. Kraje nalece do EMU musz w dalszym cigu przestrzega Paktu o stabilnoci, ktry
przewiduje kary dla krajw dopuszczajcych do nadmiernego deficytu budetowego, chyba
e znalazy si one w fazie recesji.
9. W EMU kraje mog wpyn na zmian swojej konkurencyjnoci poprzez proces powolnych dostosowa krajowych pac i cen. Ze wzgldu na brak federalnego systemu podatkowego poszczeglne kraje czonkowskie zechc zapewne zachowa kontrol nad polityk fiskaln jako ostatecznym rodkiem, do ktrego mogyby si uciec w przypadku nieprzewidzianych zaburze w gospodarce.
10. Kraje Europy rodkowo-Wschodniej przystpiy do realizacji przeomowych reform systemowych; rozpoczynajc reformy, byy one obcione wysokim zadueniem zagranicznym.
Kraje Zachodu zaoferoway pomoc, jednake w niewystarczajcym stopniu zapewniy dostp do swoich rynkw.
11. Reformy o charakterze podaowym oznaczaj wprowadzenie motywu zysku i deregulacj
gospodarki, a take waciwe funkcjonowanie systemu cen. Ze wzgldu na utrzymywanie
sztucznie niskiego poziomu cen w poprzednim systemie na pocztku reform nastpi rwnie ich gwatowny wzrost. Wyzwaniem dla polityki makroekonomicznej stao si niedopuszczenie do przeksztacenia si tego jednorazowego wzrostu cen w hiperinflacj. W tej
niebezpiecznej fazie procesu transformacji systemu gospodarczego konieczna bya stanowcza, konsekwentna polityka makroekonomiczna.
12. W latach 1990-1992 w Europie rodkowo-Wschodniej nastpi gboki spadek produkcji.
Do jego najwaniejszych przyczyn mona zaliczy rozpad RWPG i zaamanie si rynku radzieckiego, niezdolno i niech bankw do nadzorowania i egzekwowania umw kredytowych, prni w nadzorze wacicielskim na szczeblu przedsibiorstwa, a take brak wielu istotnych elementw infrastruktury warunkujcej funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
13. Wikszo krajw Europy rodkowo-Wschodniej powrcia na ciek wzrostu gospodarczego w latach 1993-1994. Mona te oczekiwa, e jeli tylko kraje te bd kontynuowa
rozsdn polityk ekonomiczn, to w przyszoci utrzymaj wysokie tempo wzrostu.
Gospodarka wiatowa
471
Podstawowe pojcia
Jednolity rynek 439
440
Unia walutowa 442
Kryteria z Maastricht 444
Optymalny obszar walutowy 448
Europejski Bank Centralny (EBC) 449
Federalny system fiskalny 450
Gospodarki objte przeksztaceniami systemowymi
455
Zadania sprawdzajce
1. Pracownicy dysponuj si na rynku pracy tylko dlatego, e ich przedsibiorstwa maj siln
pozycj na rynku dbr. W przedsibiorstwie doskonale konkurencyjnym prby podniesienia
pac po prostu eliminuj je z rynku", a) Czy zgadzasz si z tym stwierdzeniem? b) Jeeli program Europa 1992" wpyn na zwikszenie konkurencji na rynkach dbr, to jaki wpyw
wywar on na rynek pracy w Unii Europejskiej?
2. Wymie trzy kraje UE, ktre twoim zdaniem maj przewag komparatywn
w produkcji o duej zawartoci kapitau ludzkiego. Wymie trzy kraje, do ktrych to si nie
odnosi.
3. Zlecono ci przygotowanie raportu na temat tego, czy Londyn pozostanie po 2000 r. gwnym
centrum finansowym Europy. Jakie argumenty przychodz ci do gowy? Jakie chciaby zebra dane?
4. Zamy, e dwa kraje wyznaczaj stay kurs swoich walut, ale zachowuj kontrol dewizow zapobiegajc przepywom kapitau prywatnego pomidzy nimi. Czy mona to nazwa
uni walutow? Jeeli nie, to dlaczego?
5. Na podstawie twojej odpowiedzi na zadanie sprawdzajce 4 sprbuj oceni, czy waluty
rnych czonkw unii walutowej s dla siebie doskonaymi substytutami? Co sdzisz o:
a) ksztatowaniu si stp procentowych w tych krajach; b) moliwoci prowadzenia przez nie
odrbnej polityki pieninej?
6. Dlaczego rzd prbujcy realizowa ekonomiczny program liberalizacji i reform mgby by
niezdolny do jego przeprowadzenia?
7. Jakie mogyby by skutki wolnego handlu pomidzy Uni Europejsk i Europ Srodkowo-Wschodni?
8. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Program Europa 1992" by recept dla reszty Europy na uzyskanie zachodnioniemieckiego poziomu ycia, b) EMU drastycznie ograniczy suwerenno w polityce pieninej
poszczeglnych czonkw EMU. c) Europejski Bank Centralny jest odpowiedzialny za swoje
decyzje przed politykami i przed poszczeglnymi pastwami czonkowskimi. Jest to recepta
na zagwarantowanie demokracji i niskiej inflacji.
ROZDZIA [36J

Wytumaczy, dlaczego kraje biedne s biedne, i zbada sposoby ewentualnej poprawy ich sytuacji w przyszoci.
Okreli bariery rozwoju, z jakimi borykaj si kraje rozwijajce si.
Oceni, czy opieranie rozwoju na przewadze komparatywnej, tj. najczciej eksporcie
towarw nie przetworzonych, jest waciw drog do dobrobytu.
Wyjani rol uprzemysowienia i eksportu towarw przetworzonych.
Przedstawi problemy powstae wskutek rozwoju finansowanego dugiem zagranicznym.
Rozway rol, jak obecne dostosowania strukturalne mog odgrywa w przyszym
rozwoju.
O Oceni znaczenie pomocy krajw bogatych.
Europie czy w Stanach Zjednoczonych

susza niekorzystnie wpywa na stan ogrdkw
przydomowych. W krajach ubogich susza
oznacza mier wielu ludzi. W mniejszym
rozdziale przedstawimy bardziej szczegowo
problemy krajw tworzcych ubosz cz
gospodarki wiatowej.
Rozpoczniemy od analizy nierwnomiernoci podziau wiatowego dochodu pomidzy bogate kraje uprzemysowione i kraje
biedne, nazywane najczciej krajami sabiej
rozwinitymi KSR (ang. Less Developed
Countries LDCs)1.
T grup krajw w lad za Gunnarem Myrda-
lem okrela si te nieco eufemistycznym mianem: kraje rozwijajce si (przyp. R.R.).
Kraje sabiej rozwinite (KSR) to kraje,

w ktrych produkcja na 1 mieszkaca jest
niska.
Nastpnie dokonamy krtkiego przegldu
gwnych problemw, jakie napotykaj kraje
o niskich dochodach w swoich wysikach pobudzenia rozwoju gospodarczego. Przedmio-
Gospodarka wiatowa
tem rozwaa w czci V jest jednake gospodarka wiatowa traktowana jako cao, nie
za opis jej czci skadowych. Dlatego te
skoncentrujemy si tu na dwch gwnych
problemach: najlepszych sposobach osignicia przez KSR poytkw z gospodarki wiatowej w jej obecnym ksztacie oraz skali rzeczywistych korzyci, jakie kraje te odnosz
z uczestnictwa w gospodarce wiatowej.
Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych przyjo w maju 1974 r. rezolucj postulujc ustanowienie Nowego Midzynarodowego adu Ekonomicznego (NME). Wzywaa ona do midzynarodowej wsppracy na
rzecz zmniejszenia rozszerzajcej si luki midzy krajami rozwinitymi i rozwijajcymi si.
Rezolucja bya odzwierciedleniem przekonania
wielu KSR, e gospodarka wiatowa jest urzdzona tak, i sprzyja czerpaniu korzyci przez
kraje uprzemysowione i eksploatacji krajw
biedniejszych. Od 1974 r. mwi si o koniecznoci przebudowy gospodarki wiatowej,
w praktyce jednak niewiele z tego wyniko.
Przyjrzyjmy si teraz faktom bdcym
podoem ruchu na rzecz NME oraz zgaszanym propozycjom jego urzdzenia. Ekonomia
nie jest w stanie udzieli wszystkich odpowiedzi, moe by jednak wykorzystana do analizy
przedkadanych propozycji rozwiza. Rozpoczniemy od ukazania olbrzymiej skali nierwnoci midzy krajami wiata.
36.1
wiatowy rozkad dochodu
cie otrzymuj dochd rwny przecitnemu

w danym kraju. Nawet w niektrych krajach
o rednich dochodach wielu ludzi yje
w skrajnej ndzy.
Tablica 36.1 przedstawia dane dotyczce
dochodu na 1 mieszkaca, oczekiwanej dugoci ycia w momencie narodzin oraz analfabetyzmu wrd dorosych. Kraje o niskich dochodach wypadaj bardzo le w wietle
wszystkich tych kryteriw.
Postp w latach 1965-1997. Po roku 1965
nastpia jednak poprawa sytuacji krajw o niskich dochodach. Dane z tablicy 36.2 wskazuj na wyrany wzrost przecitnej dugoci ycia w tej grupie krajw; dowodzi to pewnej
poprawy jakoci ycia w omawianym okresie.
Tablica 36.2 wskazuje rwnie, e we
wszystkich grupach krajw nastpi wzrost
dochodu (PNB) przypadajcego na 1 mieszkaca. Mimo e kraje o niskich dochodach
osigny realnie dodatni stop wzrostu, to
w wyraeniu absolutnym ich luka rozwojowa
w stosunku do reszty wiata jeszcze si powikszya.
W cigu ubiegych trzech dziesicioleci
nastpi wic pewien postp, jednake nadal
W roku 1997 35% ludnoci wiata yo

w krajach o niskim dochodzie wynoszcym
220 na osob rocznie. W krajach bogatych
rednioroczny dochd na osob wynosi ok.
16 000. Wikszo ludnoci wiata yje
w ndzy niewyobraalnej dla mieszkacw bogatych krajw Zachodu. Nie wszyscy oczywi-
TABLICA 36.1
wiatowe wskaniki dobrobytu wedug grup krajw, koniec lat dziewidziesitych
Wyszczeglnienie
PNB na 1 mieszkaca (w )
Oczekiwana dugo ycia
w momencie urodzenia (w latach)
Analfabetyzm wrd dorosych (w %)
Kraje o rednich
dochodach
1 180
Kraje o niskich
dochodach
220
59
47
68
18
r d o : World Bank, World Development Report (rne wydania).
474
Bogate kraje
uprzemysowione
16 060
78
<5
TABLICA
36.2
Rozwj wiata w latach 1965-1997

Grupa krajw
Wzrost realnego PNB

na 1 mieszkaca
Oczekiwana dugo ycia

w momencie urodzenia (w latach)
(w % rocznie)
1965
1997
0 niskich dochodach
2,1
50
59
O rednich dochodach
1,6
52
68
O wysokich dochodach
2,6
71
78
utrzymuje si, a w wikszoci przypadkw nawet powiksza, luka rozwojowa midzy krajami o niskich dochodach i pozostaymi grupami krajw.
Pnoc i Poudnie
Rozrnienie midzy Pnoc i Poudniem
wynika z postrzegania wiata przez pryzmat
bogatej Pnocy i biednego Poudnia. Mieszkacy Poudnia domagaj si prawa do wikszego udziau w wiatowym dochodzie, kierujc te dania pod adresem bogatych krajw
Pnocy. Podzia Pnoc-Poudnie w zasadzie
pokrywa si z podziaem na kraje uprzemysowione i KSR. Kraje sabiej rozwinite s krajami Trzeciego wiata, ktry obejmuje zrnicowan zbiorowo, od bardzo biednych krajw Afryki i Azji po kraje o rednich
dochodach, jak Argentyna i Meksyk.
Mieszkacy uprzemysowionej
Pnocy
mog by zainteresowani problemami KSR
nie tylko pod wpywem troski o sprawiedliwo i z odrazy do ndzy we wszystkich jej
przejawach. W rozdziale 33 prbowalimy
wykaza, e rozwj handlu wiatowego jest
zwykle korzystny dla wszystkich jego uczestnikw. Nawet z czysto egoistycznych pobudek
Pnoc ma wiele powodw, aby zainteresowa
si rozwojem ekonomicznym KSR.
36.2
Rozwj gospodarczy
w krajach
o niskich dochodach
Dlaczego w wielu krajach dochd narodowy
przypadajcy na 1 mieszkaca jest tak niski?
Musi to by rezultatem wolnego tempa wzrostu, utrzymujcego si przez dugi czas.
Gospodarka wiatowa
W tym podrozdziale zbadamy specyficzne

problemy, przed jakimi stoj kraje o bardzo
niskich dochodach.
Przyrost demograficzny. Wzrost dochodu realnego przypadajcego na 1 mieszkaca zaley od stosunku tempa wzrostu cakowitego
dochodu realnego do tempa wzrostu liczby
ludnoci. W krajach bogatych s powszechnie
stosowane rodki kontroli urodze, w krajach
ubogich jest z tym znacznie gorzej. W sytuacji, gdy nie istnieje system wypacanych
przez pastwo emerytur i innych zasikw socjalnych, posiadanie dzieci jest jedynym sposobem zabezpieczenia si na staro, gdy nie
mona ju pracowa. W ostatnich dziesicioleciach liczba ludnoci krajw o niskich dochodach wzrastaa o ok. 2,5% rocznie; w krajach bogatych przyrost demograficzny wynosi
poniej 1% rocznie. Tylko dla utrzymania poziomu ycia swoich mieszkacw kraje ubogie musz wic powiksza swoj produkcj
w tempie znacznie wyszym ni kraje bogate.
Szybko zwikszajca si poda pracy
moe sta si czynnikiem szybkiego wzrostu
PNB, o ile rwnie szybko bd si zwiksza
nakady innych czynnikw produkcji. Problemem krajw ubogich jest jednak to, i nie
mog one powikszy poday ziemi, kapitau
i zasobw naturalnych w takim samym tempie, w jakim wzrastaj zasoby siy roboczej.
Zaczyna dziaa prawo malejcych przychodw z pracy.
Rzadko zasobw. Dubaj jest obficie wyposaony w rop naftow, a jego PNB na
1 mieszkaca jest wyszy ni w USA czy
Niemczech. Wikszoci krajw o niskich dochodach przyroda poskpia zasobw naturalnych nadajcych si do opacalnej eksploatacji. Posiadanie z zasobw to zreszt nie
wszystko: wydobycie uytecznych gospodarczo kopalin wymaga nakadw kapitau, ktry
sam jest czynnikiem rzadkim.
Kapita. Kraje bogate nagromadziy ogromny
majtek produkcyjny, ktry pozwala osiga

wysok wydajno pracy. Kraje biedne maj
niewiele wolnych zasobw wewntrznych,
ktre mogyby przeznaczy na cele inwestycyjne. Wikszo wasnych zasobw jest spoytkowywana na zapewnienie choby minimalnego
poziomu
konsumpcji.
Kredyty
i bezzwrotna pomoc zagranicy umoliwiaj
krajom biednym zakupy maszyn i opacanie
zagranicznych firm budowlanych. Kraje sabiej rozwinite narzekaj jednak czsto, i
rozmiary wsparcia finansowego s niewystarczajce2, a przedsibiorstwa ponadnarodo-
Inwestycje w infrastruktur. Kraje rozwinite uzyskuj korzyci skali i wysok wydajno dziki specjalizacji, wspomaganej skomplikowan sieci transportow oraz telekomunikacyjn.
Bez
kosztownych
inwestycji
w energetyk, drogi, sie telefoniczn oraz
budownictwo mieszkaniowe kraje ubogie musz funkcjonowa w ramach mniejszych spoecznoci, ktre nie s w stanie w peni zdyskontowa korzyci skali i specjalizacji.
Kapita ludzki. Nie dysponujc zasobami,
ktre mogyby przeznaczy na inwestycje
w opiek zdrowotn, wyksztacenie i szkolenie zawodowe, kraje ubogie musz si Uczy
z tym, e ich pracownicy bd czsto mniej
wydajni ni pracownicy w krajach bogatych,
wykorzystujcy te same technologie. Przy niskiej wydajnoci pracy trudno jest wytworzy
tak wielko produkcji (nadwyk ponad poziom niezbdnej konsumpcji), ktra pozwoliaby zwikszy inwestycje zarwno w ludzi,
jak i w maszyny.
Obyczaje. Ludziom pkuli pnocnej atwo
jest twierdzi, e obyczaje plemienne i ycie
we wsplnocie nie pozwalaj na rozwj inicjatywy i przedsibiorczoci. Argument ten
nie jest pozbawiony pewnej racji. atwo jednak zapomnie, e trzeba byo dziesicioleci,
czy nawet caych wiekw, aby uksztatoway
si tradycje gospodarcze krajw uprzemysojednego kraju rozwinitego na produkty wyszczuplajce". The Times", 14 November 1996.
Na Szczycie ywnociowym w 1996 r. Jacques

Diouf, Dyrektor Organizacji ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO), powiedzia, e jego roczny budet
by mniejszy ni wydatki 9 krajw rozwinitych
na ywno dla psw i kotw w cigu 6 dni oraz
mniejszy ni 5% rocznych wydatkw mieszkacw
;
we, ktre miay wspomc ich rozwj, faktycznie uniemoliwiaj im trway wzrost gospodarczy.
Przedsibiorstwa
te
bowiem
korzystaj z zagranicznych pracownikw, odbierajc tym samym miejscowej sile roboczej
moliwo nabycia cennych umiejtnoci
i dowiadczenia produkcyjnego, wywo te
zyski do krajw macierzystych, uniemoliwiajc w ten sposb KSR akumulacj kapitau
finansowego, ktry pozwoliby sfinansowa
dalszy rozwj.
Gospodarka wiatowa
476
RAMKA 36.1
Marzenie lat siedemdziesitych
o wiecie bez godu zniszczone przez konflikt"
Henry Kissinger, profesor Harvardu, ktry zosta sekretarzem stanu w administracji Richarda
Nixona, by znany z dyplomacji wahadowej" przy prbach rozwizania kryzysu na Bliskim
Wschodzie. Mniej znany jest fakt, e na Szczycie ywnociowym ONZ w 1974 r. przewidywa
on likwidacj godu na wiecie w cigu dziesiciu lat. Relacjonujc przebieg kolejnego Szczytu
ywnociowego ONZ w 1996 r., na ktrym podjto zobowizania do obnienia o poow liczby
godujcych i niedoywionych w cigu 20 lat, The Times" sarkastycznie zauway, e ta wana
deklaracja nie staa si jednak pierwszoplanowym wydarzeniem z powodu wybuchu kryzysu
w Zairze". Sekretarz Generalny ONZ wystosowa emocjonalne wezwanie do wsplnej pomocy" dla ponad miliona uchodcw, ktrym grozi pewna mier" we wschodnim Zairze.
Chronicznie niedoywieni (w min osb)
Afryka Pnocna i Bliski Wschd
Ameryka aciska
Azja Wschodnia
Azja Poudniowa
Afryka Subsaharyjska
1970
60
60
470
250
90
1980
40
50
380
300
150
1990
50
70
280
260
220
2010
60
40
120
200
260
r d o : The Times", 14 November 1996.

V ________________________________________________________________________________________ J
wionych oraz zostaa zaakceptowana fabryczna forma organizacji pracy. Niektre KSR
otwarcie poszukuj alternatywnej strategii
rozwoju uwzgldniajcej uwarunkowania kulturowe wpisane w ich tradycje.
Niska wydajno w rolnictwie. Jeeli wydajno w rolnictwie jest niska, wikszo ludzi
musi pracowa na roli tylko po to, aby wyywi ca ludno kraju. Niewielu tylko pracownikw mona zatrudni w dziaalnoci pozarolniczej. Wzrost produkcji rolnej wymaga
jednak lepszej melioracji i nawodnienia gruntw, nowoczesnych nawozw i materiau
siewnego, czyli lepszego wyposaenia. Dopki nie pojawi si moliwo przesunicia czci siy roboczej z rolnictwa, dopty kraje
ubogie nie mog przeznaczy odpowiednich
zasobw na inwestycje suce podniesieniu
wydajnoci rolnictwa. Wszystko to skada si
na dziaanie swoistego bdnego koa.
wyznaczyli bezsensowne granice i gdzie wadze kolonialne niedostatecznie przygotoway

tamtejsze spoeczestwa do samodzielnego
administrowania krajem. Po upadku imperium
miejscowe rzdy nie miay szerszego poparcia
w kraju, co przyczynio si do powstania wewntrznych i zewntrznych konfliktw.
W dalszej czci tego rozdziau zastanowimy si, w jakim stopniu udzia w gospodarce
Konflikt. Oprcz tych czysto ekonomicznych

przyczyn rde zacofania upatruje si te
w czynnikach politycznych i kulturowych.
Zgodnie z tym pogldem, najbiedniejsze regiony znajduj si tam, gdzie kolonizatorzy
Gospodarka wiatowa
477
wiatowej moe pomc KSR w rozwizaniu

ich problemw. Nie ograniczamy si jednak
wycznie do krajw najbiedniejszych. Grupa
krajw, nazywanych przez nas sabiej rozwinitymi, obejmuje rwnie kraje nowo uprzemysowione, takie jak np. Meksyk i Brazylia,
ktre s na najlepszej drodze do doczenia
do grupy pastw bogatych. W niektrych
przypadkach droga rozwojowa owych krajw
o rednich dochodach jest wzorem dla krajw
najuboszych. Niemniej jednak, mimo dzielcych je rnic, kraje sabiej rozwinite cz
si w narzekaniach na sposb funkcjonowania gospodarki wiatowej. Ich zdaniem gospodarka wiatowa jest nastawiona na przynoszenie korzyci bogatym krajom uprzemysowionym.
Rozwj przez handel

towarami nie przetworzonymi
W rozdziale 33 przeanalizowalimy korzyci
z handlu, kiedy kraje specjalizuj si
w eksporcie tych towarw, w ktrych produkcji maj przewag komparatywn (wzgldn).
Wiemy, e wzgldnie obfite wyposaenie
w czynniki wytwrcze jest wanym wyznacznikiem tej przewagi. W wielu KSR takim
czynnikiem, wystpujcym we wzgldnej obfitoci, jest ziemia. Sugeruje to, e KSR mog
odnie najwiksze korzyci z uczestnictwa
w gospodarce wiatowej, eksportujc dobra,
do ktrych wytworzenia s potrzebne due nakady tego wanie czynnika.
rowcowej. Wspczenie mniej ni poowa

wpyww z eksportu KSR pochodzi z wywozu towarw nie przetworzonych. Sprbujmy
wyjani przyczyny tego stanu rzeczy.
Tendencje ksztatowania si
cen towarw nie przetworzonych
Tablica 36.3 dowodzi, e z wyjtkiem ropy
naftowej (jej poda zostaa skutecznie ograniczona przez OPEC) oraz zota (j eg ceny byy
sztucznie kontrolowane) realne ceny towarw
nie przetworzonych wykazyway przez ostatnie wier wieku tendencj spadkow.
Mona j przypisa zarwno zwikszonej
poday, jak i zmniejszonemu popytowi. Po
stronie popytu na spadek cen, po jakich mona sprzeda wiele surowcw na rynkach krajw uprzemysowionych, wpyn postp techniczny, prowadzcy m.in. do pojawienia si
kauczuku syntetycznego i mas plastycznych.
Po stronie poday rdem trendu spadkowego byy sukcesy KSR w podnoszeniu wydajnoci pracy i zwikszaniu produkcji. W deniu do osignicia wzrostu gospodarczego
pobudzanego eksportem wyrobw nie przetworzonych KSR podejmoway inwestycje
w celu poprawy jakoci materiau siewnego,
a take zwikszenia zuycia nawozw. Zielona rewolucja" spowodowaa przewrt w rolnictwie azjatyckim. Producenci surowcw pochodzenia mineralnego signli do bardziej
kapitaochonnych metod wydobycia, co take
wpyno na wzrost wydajnoci i produkcji.
Jednoczenie denia KSR do zwikszenia
Towary nie przetworzone to produkty rolne

i surowce mineralne. Ich produkcja wymaga znacznych nakadw ziemi.
W niniejszym podrozdziale zbadamy eksport dbr nie przetworzonych z KSR, zarwno
mikkich" surowcw pochodzenia rolniczego, takich jak kawa, bawena i cukier, jak
i twardych" surowcw pochodzenia mineralnego, np. mied czy aluminium.
Tradycyjnie KSR staray si zapewni sobie korzyci z handlu, eksportujc towary nie
przetworzone i przeznaczajc uzyskane w ten
sposb dochody na zakup za granic ogromnie potrzebnych im maszyn i innych dbr
przetworzonych. Jeszcze w 1960 r. eksport surowcw stanowi 84% caego eksportu KSR.
Mimo to wikszo z nich zacza sceptycznie
zapatrywa si na perspektywy tej drogi rozwoju, opartej na specjalizacji w produkcji su-
478
TABLICA 36.3
Wskaniki realnych cen towarw nie przetworzonych w latach 1955-1999 (1995 = 100)
Wyszczeglnienie
Ropa naftowa
Zoto
8 innych metali
28 produktw mikkich"
1955
57
43
152
186
1975
180
120
200
217
1985
229
118
128
129
produkcji i uzyskania wikszych wpyww

eksportowych przyczyniy si do spadku realnych cen towarw sprzedawanych przez nie
za granic.
Czy te tendencje dotyczce cen surowcw
utrzymaj si? Niekoniecznie. Przy koczcych si zasobach niektrych mineraw ich
realne ceny bd musiay w kocu wzrosn,
aby zmniejszy popyt do poziomu coraz bardziej ograniczonej ich poday. Rwnoczenie
jednak wraz z pojawieniem si nowych
substytutw syntetycznych naley si
prawdopodobnie liczy z dalszym spadkiem
cen surowcw odnawialnych, takich jak kauczuk naturalny.
Ziemia wykorzystywana obecnie do uprawy drzew kauczukowych kiedy moe zosta
przeznaczona na bardziej zyskowne cele.
Niestabilno cen
Drugim problemem, jaki stwarza specjalizacja
w produkcji wyrobw nie przetworzonych,
jest ogromna zmienno ich realnych cen. Dla
obu grup surowcw (tj. rolniczych i mineralnych) nie jest czym niezwykym zmiana
realnej ceny o wicej ni 40% w cigu roku.
Kraje sabiej rozwinite nie s nigdy pewne,
jaka bdzie w danym roku wielko importu,
ktrej sfinansowanie umoliwiaj wpywy
eksportowe.
Ceny rwnowagi wyrobw nie przetworzonych s podatne na due wahania ze
wzgldu na nisk elastyczno cenow zarwno poday, jak i popytu. Jeeli chodzi o popyt,
ludzie musz mie ywno i surowce przemysowe. Natomiast odnonie do poday, to
jeeli pola zostay ju obsiane, atwo psujce
si produkty trzeba w kocu sprzeda bez
wzgldu na uzyskan cen. Podobnie nieelastyczna jest poda metali i surowcw pochodzenia mineralnego, poniewa uruchomienie
np. nowej kopalni miedzi czy huty aluminium
Gospodarka wiatowa
trwa wiele lat. Wielko produkcji nie moe

si w konsekwencji szybko zmieni.
Ze wzgldu na bardzo strome nachylenie
zarwno krzywej poday, jak i krzywej popytu niewielkie przesunicie jednej z nich prowadzi do znacznej zmiany ceny rwnowagi.
Krzywe popytu zmieniaj pooenie, gdy gospodarki krajw uprzemysowionych przechodz przez okres wysokiej (rozkwit) i niskiej
(kryzys) koniunktury. Najwaniejsz przyczyn przesuni krzywej poday s klski nieurodzaju.
Koncentracja eksportu
Wahania realnych cen surowcw prowadz do
zmian wielkoci wpyww z eksportu i waha
wielkoci produktu narodowego brutto tych
KSR, ktre specjalizuj si w produkcji surowcw na potrzeby gospodarki wiatowej.
Tablica 36.4 dowodzi, e jeden surowiec moe
dostarcza ponad poow cakowitych wpyww z eksportu niektrych KSR.
1995
100
100
100
100
1999
125
62
71
70
TABLICA 36.4
Koncentracja eksportu i wahania cen realnych w latach 1966-1998
Wyszczeglnienie
Zambia (mied)
Mauritius
(cukier)
Mali (bawena)
Ghana (kakao)
81
15
40
22
86-323
19-46
61-207
65^132
Udzia w cakowitym
eksporcie w 1995 r. (w %)
Cena realna (minimalna-maksymalna)
Ceny realne w centach USA z 1995 r. za funt.

Realna cena np. kakao jest bardzo niestabilna. Zamy, e Ghana dowiadcza 50-procentowego spadku cen kakao: jej wpywy eksportowe zmniejszaj si o 11%, co jest prawdziw katastrof. Ghanie powodzi si
oczywicie bardzo dobrze w okresach, gdy
ceny kakao wzrastaj. W opisywanej przez
nas sytuacji jednak zmiany na wiatowym
rynku kakao oznaczaj dotkliwy cios dla caej
gospodarki Ghany.
Poczenie dugookresowej spadkowej tendencji realnych cen i znacznych krtkookresowych fluktuacji tego trendu sprawio, e kraje
sabiej rozwinite niechtnie trwaj na ciece
rozwoju dokonujcego si przez eksport dbr
nie przetworzonych, jeeli oznacza to nadmiern koncentracj na pojedynczym surowcu. Kady z krajw wymienionych w tablicy
36.4 zdoa od 1974 r. obniy udzia dominujcego w eksporcie surowca o ponad 10 punktw procentowych. Dywersyfikacja produkcji
i eksportu, rozszerzajca je o inne dobra, pozwala ustabilizowa dochody z eksportu
i oglne wyniki osigane przez gospodark.
Pooenie krzywej cakowitej poday wolnokonkurencyjnych producentw zmienia si

midzy SSl i SS2, zalenie od wynikw zbiorw w poszczeglnych latach. W warunkach
wolnego rynku punkt rwnowagi bdzie oscylowa midzy Al i A2 na krzywej popytu. Ze
wzgldu na nieelastyczno popytu wahania te
s rwnoznaczne z duymi zmianami ceny
rwnowagi na rynku tego surowca.
Zamy teraz, e tworzone s zapasy buforowe.
Zapasy buforowe jest to system majcy zapewnia stabilizacj rynku surowca. Organizacja zajmujca si ich tworzeniem dokonuje interwencyjnych zakupw surowca
przy niskiej jego cenie, a sprzedaje go przy
wysokiej.
\ -------------------------------------------------------------- y
Zbiory w danym roku s rekordowe,

a krzywa poday znajduje si w pooeniu
Systemy stabilizowania cen

surowcw
Moliwe, e producenci surowcw, umacniajc swoj pozycj ekonomiczn, bd mogli
utrzymywa swoj naturaln przewag komparatywn, ale tylko przy takim ukadzie si
w gospodarce wiatowej, ktry pozwoli im
czerpa z niej wiksze korzyci. Przypumy,
e dojd oni do porozumienia i wsplnie zorganizuj system stabilizacji cen konkretnego
surowca. System taki wpynby na ustabilizowanie wpyww eksportowych krajw, ktrych gospodarka jest silnie zalena od eksportu tego surowca.
Na rysunku 36.1 pokazano sposb dziaania takiego systemu. Linia DD obrazuje nieelastyczn krzyw popytu na dany surowiec.
SSt. Przy braku interwencji na rynku rwnowaga zostanie osignita w punkcie A,. Organizacja utrzymujca zapasy buforowe moe
dokona zakupw interwencyjnych o rozmiarach AB, pozwalajc, aby ilo QQ zostaa zakupiona przez innych nabywcw po cenie P.
Jeeli zapasy buforowe utrzymuje pastwo, to
eksport tego kraju wyniesie 0Q przy cenie P.
Istota systemu zapasw buforowych polega na magazynowaniu surowca. Gdy nastpi
klska nieurodzaju, krzyw poday producentw bdzie wyznaczaa linia SS7. Zamiast dopuci do uksztatowania si rwnowagi wol-
RYSUNEK 36.1
Stabilizacja cen surowcw

W warunkach wolnego rynku zmiany pooenia
krzywej poday midzy SS{ i SS2 prowadz do ruchw po krzywej popyta midzy punktami A[ i
A2.
Gdy krzywa poday znajdzie si w pooeniu

SS,,
w ramach systemu zapasw buforowych

dokonuje
si zakupw interwencyjnych o rozmiarach AB.
Wolumen eksportu wynosi 0Q, a cena P. Gdy
krzywa poday przyjmuje pooenie SS2, w systemie
norynkowej w punkcie A2, instytucja utrzymujca zapasy buforowe wyprzedaje wic

z magazynw surowiec w iloci CA. Przy biecej produkcji na poziomie PC oznacza to, i
ponownie jest eksportowana ilo 0Q surowca
po cenie P. Dziaalno organizacji utrzymujcej zapasy buforowe umoliwia zatem nie tylko ustabilizowanie ceny surowca na poziomie
P, lecz take dziki stabilizacji wolumenu
eksportu na poziomie 0Q pozwala na stabilizacj wpyww eksportowych.
Mimo e rysunek 36.1 ilustruje wahania
poday, powodem stworzenia systemu zapasw buforowych mog by rwnie wahania
popytu. Wielko popytu na mied wykazuje
fluktuacje zgodne z przebiegiem cyklu koniunkturalnego w Europie i Ameryce Pnocnej, gdzie mied jest gwnym surowcem do
produkcji. Sprbuj samodzielnie narysowa
wykres podobny do naszego rysunku 36.1,
aby zilustrowa przypuszczalny sposb dziaania systemu zapasw buforowych przy wahaniach wielkoci popytu.
Ile powinna wynosi docelowo cena, przy
ktrej zapasy buforowe pozwol ustabilizowa rynek? Jeeli jedynym zadaniem systemu
jest likwidacja waha cen, to stabilizacja powinna nastpowa na poziomie, ktry nie wie si z koniecznoci ani dugofalowego powikszania, ani te staego zmniejszania stanu
zapasw buforowych. Zamy, odwoujc si
do rysunku 36.1, e krzywa poday producentw wykazuje regularne wahania midzy pooeniem SSi i SS2. Przy cenie P w systemie
zapasw buforowych nastpuje skup iloci AB
surowca przez tyle samo lat, przez ile trwa
sprzeda takiej samej iloci CA. Stabilizacja
przy wyszej cenie sprawi, e AB bdzie
wiksza od CA, co bdzie oznacza dugofalowy systematyczny przyrost zapasw.
Taka polityka moe rwnie by uzasadniona. Jest to po prostu polityka ograniczania
poday na rynek, z takim powodzeniem wyprbowana przez OPEC. Organizacja ta nie
potrzebowaa nawet magazynw. Poszczeglne kraje-producenci ropy utworzyy po prostu
kartel i uzgodniy pomidzy sob pozostawie-
zapasw buforowych nastpuje interwencyjna

sprzeda o rozmiarach CA. Rwnie w tym przypadku
wolumen eksportu wynosi 0Q, przy cenie P.
Dziki
temu systemowi moliwa jest wic stabilizacja
cen
surowcw i wielkoci wpyww eksportowych.
Gospodarka wiatowa
481
nie iloci AB ropy pod ziemi. Ze wzgldu na

to, e popyt na rop i inne surowce jest nieelastyczny, ograniczenie dostaw nie tylko podbija
cen surowca, lecz take jednoczenie zwiksza wpywy eksportowe jego producentw.
W zasadzie skutecznie dziaajce kartele producentw mog wic zarwno stabilizowa
ceny surowcw, jak i, idc za przykadem
OPEC, oprze si spadkowej tendencji realnych cen poprzez ograniczenie poday.
W ostatnich latach KSR podejmoway prby zorganizowania systemw stabilizowania
cen surowcw na rynkach kakao, kawy i cyny.
Prby te czasami przybieraj prymitywne formy. Na przykad, gdy Brazylia, najwikszy
wiatowy producent kawy, miaa rekordowe
zbiory, rzd tego kraju kupowa kaw od farmerw brazylijskich i po prostu j spala. adnemu z KSR nie udao si jednak powtrzy
z wikszym powodzeniem przykadu OPEC.
W przypadku wielu surowcw rzdy maj do
czynienia nie z niewielk liczb duych pl
naftowych, lecz z wielk liczb drobnych producentw, ktrych trudniej zorganizowa.
Kartele omawialimy szczegowo w rozdziale 10 (Mikroekonomia). Problemem, jaki
rodzi przyjcie strategii ograniczania poday
zmierzajcej do podbicia ceny, jest fakt, e
skania ona jednoczenie poszczeglnych producentw do nierespektowania wsplnie przyjtych uzgodnie. Dla kadego z producentw
bowiem wyrubowanie przez kartel ceny powyej kosztu kracowego jest siln zacht do
wytwarzania iloci wikszej od uzgodnionej
kwoty. Jeeli jednak wszyscy producenci bd
oszukiwa, to cena znacznie spadnie albo te
w ramach systemu zapasw buforowych zakupi si ogromne iloci surowca, aby uniemoliwi przedostanie si dodatkowej produkcji na
rynek. Nawet bogate kraje Unii Europejskiej
uskaraj si na wysokie koszty magazynowania osawionej gry masa". Kraje sabiej
rozwinite po prosta nie mog sobie pozwoli
na takie zamroenie swoich pienidzy.
Ze wzgldu na to, e dotychczasowe prby
ograniczenia przez KSR poday surowcw za
koczyy si niepowodzeniem i poniewa nie
mog one sobie pozwoli na gromadzenie
ogromnych zapasw, gdy poszczeglni producenci odmawiaj wprowadzenia ogranicze
w dostawach, KSR chciay uzyska pomoc ze
strony innych krajw w stworzeniu skutecznych systemw stabilizacji rynkw surowcowych. Chcc utrzyma wysze realne ceny surowcw, systemy te mogyby w praktyce przesuwa si nabywcz od uytkownikw
i konsumentw w bogatych krajach uprzemysowionych ku krajom biedniejszym. Kraje
sabiej rozwinite twierdz jednak, e dziki
stabilizacji realnych cen korzyci przypadyby
w udziale nie tylko im, jako krajom silnie zalenym od eksportu tych surowcw, ale take
krajom uprzemysowionym.
36
Rozwj
przez uprzemysowienie
Wiele krajw doszo do wniosku, e klucz do
rozwoju znajduje si nie w jeszcze wikszej
specjalizacji w produkcji surowcowej, lecz
w rozwoju przemysu przetwrczego. W tym
podrozdziale omwimy dwie odmienne formy, jakie przybra rozwj przemysu.
Substytucja importu
W okresie zaamania handlu wiatowego w latach trzydziestych w wielu KSR nastpi spadek dochodw z eksportu o ponad 50%. Trudno si zatem dziwi, e niektre z tych krajw
postanowiy ju nigdy w takim stopniu nie
uzalenia si od gospodarki wiatowej. Po
II wojnie wiatowej zaczy one realizowa
strategi substytucji importu.
Strategia substytucji importu (polityka antyimportowa) polega na zastpieniu importu produkcj krajow pod oson wysokich
ce lub ogranicze ilociowych.
482
Substytucja importu prowadzi do spadku

obrotw handlu wiatowego i wie si
z ograniczeniem dziaania zasady przewagi
komparatywnej. Kraje sabiej rozwinite wykorzystyway ca i ograniczenia ilociowe
w celu przesunicia krajowych zasobw
z produkcji surowcowej, w ktrej miay przewag komparatywn, do produkcji przemysowej, w ktrej byy relatywnie znacznie mniej
wydajne.
Z teorii wymiany midzynarodowej wynika, e polityka taka moe spowodowa marnotrawstwo. Kraje, ktre j prowadz, zuywaj duo wicej zasobw krajowych do wytworzenia wyrobw przemysowych, niby
ich wymaga eksport, niezbdny do sfinansowania importu tych samych dbr przemysowych3.
Przyczyn realizacji przez KSR strategii
substytucji importu bya, z jednej strony, ch
ograniczenia ich specjalizacji w produkcji
okrelonych surowcw, motywowana powodami, o ktrych mwilimy w poprzednim
podrozdziale, z drugiej za kraje te kojarzyy
rozwinity sektor przemysowy z wysokim
poziomem wydajnoci, ktry obserwoway
w bogatych krajach przemysowych. Podjcie
realizacji strategii rozwojowej, opartej na substytucji importu, niesie ze sob jedno wielkie
niebezpieczestwo i ma te jedn potencjaln
zalet.
Niebezpieczestwo polega na tym, e substytucja importu moe okaza si lepym zaukiem. W krtkim okresie polityka antyimportowa jest kosztowna, poniewa do produkcji wyrobw wytwarzanych w kraju zuywa
si wicej zasobw i wytwarza si je po wyszych kosztach od waciwego danemu krajowi spoecznego kosztu kracowego tych dbr,
tj. cen wiatowych, po ktrych mona sprowaWzrost
gospodarczy
pobudzany
dzi je z zagranicy. Oprcz tego, mimo e pod

oson barier celnych moe nastpowa do
szybki rozwj krajowego przemysu, ktrego
produkcja zastpuje import, po zakoczeniu
etapu substytucji importu wzrost gospodarczy
kraju moe zosta gwatownie zahamowany.
Kraj bdzie si wwczas specjalizowa
w dziedzinach, w ktrych jego pozycja komparatywn jest niekorzystna, a bodcw do
dalszego rozwoju moe dostarczy jedynie
zwikszenie krajowego popytu. Na tym wanie polega niebezpieczestwo.
Potencjalna zaleta wie si natomiast
z tym, e przewaga komparatywn nie jest kategori statyczn, lecz dynamiczn. W rozdziale 33 przekonalimy si, e ochrona celna
moe pomc w rozwoju nowych gazi, mimo
e subsydiowanie produkcji pozwolioby osign ten sam efekt przy niszym koszcie spoecznym. Rozwijajc przemys i opanowujc
nowe technologie, KSR mog w kocu uzyska przewag komparatywn w produkcji
niektrych wyrobw przemysowych. Mimo
e przedsiwzicia wymagajce zastosowania
najnowszej techniki bd nadal realizowane
najpierw w krajach bogatych, ktre sta na badania i prace rozwojowe, w dalszej kolejnoci
wiele z tych technologii zostanie rozpowszechnionych na stosunkowo szerok skal.
Kraje sabiej rozwinite bd mogy wykorzystywa swoje wzgldnie obfite wyposaenie
w prac do produkcji wyrobw przemysu
przetwrczego, wymagajcych duych nakadw tego czynnika wytwrczego.
Strategia substytucji importu nie musi
wic by celem samym w sobie. Moe ona
by wstpn, wyjciow faz rozwoju przemysowego przygotowujcego gospodark do
przejcia do proeksportowej strategii rozwoju
gospodarczego.
eksportem
Odgradzajc si od gospodarki wiatowej, kraje

byego bloku komunistycznego rwnie prowadziy
na wielk skal polityk substytucji importu. Nie
przyniosa ona ekonomicznego sukcesu.
3
proeksportowa) opiera si na
wzrocie
produkcji
i
dochodu
narodowego,
stymulowanym przez eksport, a nie na
zastpowaniu importu produkcj krajow.
(strategia
Gospodarka wiatowa
483
Eksport towarw przetworzonych

Przykadem rzeczywistego sukcesu gospodarczego w ostatnich trzech dziesicioleciach jest
historia krajw, ktre przeszy tak transformacj i nie nale ju dzi do krajw o wysokich cach, lecz do grona liczcych si eksporterw wyrobw przemysowych. Zamiast odwraca si od gospodarki wiatowej, obracaj
kontakty ze wiatem na swoj korzy.
Szczeglnie due sukcesy na tej drodze
osigny kraje Azji Poudniowo-Wschodniej, cznie z Chinami. Tablica 36.5 ukazuje
ich szybki rozwj i kluczow rol eksportu
dbr przetworzonych.
Czy producenci wyrobw przemysowych
w krajach wysoko rozwinitych powinni si
martwi konkurencj ze strony azjatyckich
producentw tyche dbr? Czy, jeeli abstrahowa od dziedzin reprezentujcych najwyszy poziom techniki, tygrysy" zmiot z rynku producentw wyrobw przemysowych
o duej zawartoci pracy w Europie, Ameryce Pnocnej czy nawet Japonii?
Mimo e na og jestemy skonni myle
o KSR jako o eksporterach bardzo pracochonnych, niskiej jakoci wyrobw przemy
sowych, takich jak tanie tekstylia, ten stereotyp naley ju do przeszoci. Pozostaje prawd, e wyroby tekstylne s najwiksz
pojedyncz grup towarow pochodzenia
przemysowego, bdc przedmiotem eksportu KSR, jednake najszybciej zwiksza si
obecnie wywz maszyn i dbr konsumpcyjnych trwaego uytku. Kraje te s dzi liczcym si producentem waciwie wszystkich
dbr przemysowych, poczwszy od samochodw, a po tranzystory i telewizory. Jak na to
zareaguj kraje uprzemysowione?
Zasada przewagi komparatywnej sugeruje,
e w dugim okresie kraje uprzemysowione
i wiat jako cao powinny czerpa korzyci
z tej nowej postaci handlu wyrobami przemysu przetwrczego. Kraje wysoko rozwinite
powinny dokona przesunicia czynnikw
wytwrczych do gazi, w ktrych maj obecnie przewag komparatywn, takich jak biotechnologie i telekomunikacja, i ktre wzgldnie intensywnie wykorzystuj kapita i wiedz
techniczn, tj. czynniki, w ktre kraje bogate
s stosunkowo obficie wyposaone.
Proces dostosowa jest jednak kosztowny.
Trzeba zamyka fabryki, likwidowa przestarzae wyposaenie, przekwalifikowa pracow-
TABLICA 36.5
Wzrost i handel zagraniczny gospodarek krajw Azji Poudniowo-Wschodniej

w latach 1965-1997
Kraj
Indonezja
Hongkong
Malezja
Singapur
Korea Poudniowa
Tajlandia
Chiny (od 1980 r.)
Roczny wzrost realnego PKB

na 1 mieszkaca (w %)
1965-1980
1980-1997
9
9
7
10
10
7
-
Udzia wyrobw przetworzonych

w eksporcie
1965
1997
6
5
5
7
7
6
9
2
90
6
34
59
4
47
484
51
92
76
84
92
73
84
r
RAMKA 36.2
Zmienne przepywy kapitau szkodz KSR
W latach dziewidziesitych zwikszya si mobilno kapitau. Wiele KSR przycigno
znaczne strumienie kapitau zagranicznego. Niektre z tych strumieni stanowiy inwestycje dugookresowe w zakady produkcyjne, lecz niejednokrotnie napyw ten by spowodowany wysok
krajow stop zwrotu na rynkach wschodzcych, gdzie systematycznie likwidowano wczeniejsze ograniczenia. Kraje te czsto ustalay kursy swoich walut na staym poziomie w stosunku do
dolara amerykaskiego. Inwestorzy zagraniczni uwaali, e s w stanie skorzysta na wysokich
stopach zwrotu i wycofa swoje pienidze, zanim nastpi dewaluacja.
W 1997 r. kraje Azji Wschodniej musiay stawi czoo atakom spekulacyjnym na swj stay
kurs walutowy. Celem ataku stay si nawet kraje o zdrowych podstawach". Poniewa banki
azjatyckie zacigny poyczki w walutach obcych, drastyczny spadek kursw walutowych prowadzi do znacznego wzrostu realnej wartoci zobowiza tych bankw, powodujc niewypacalno systemu bankowego i pogbiajc panik.
Ponisza tablica ukazuje ogromn skal deprecjacji realnych kursw walutowych. Midzynarodowy Fundusz Walutowy musia zaj si organizacj olbrzymich pakietw ratunkowych.
Tam, gdzie pomogy one przywrci wypacalno, zdeprecjonowany superkonkurencyjny"
kurs walutowy umoliwi wyjcie z kryzysu w 1998 r. Tablica pokazuje, e wraz z przywrceniem zaufania kursy walutowe doszy do bardziej uzasadnionego poziomu.
Jakie nauki pyn z kryzysu? Po pierwsze, zezwolenie na napyw olbrzymich strumieni kapitau jest grone, gdy to, co napywa, moe rwnie odpyn. W zwizku z tym coraz czciej zachca si KSR do przyjcia pynnego kursu walutowego w celu ograniczenia napywu
kapitau. Po drugie, utrzymanie pewnego zakresu kontroli przepyww kapitaowych moe nie
by zym pomysem, przynajmniej do czasu wzmocnienia krajowego systemu bankowego i jego
odpowiedniej regulacji. Po trzecie, KSR nie powinny zbytnio zadua si w walutach obcych,
ktrych warto w walucie krajowej wzrasta, gdy spada kurs walutowy. Po czwarte, sukces
MFW by kosztowny i to nie tylko dla krajw bogatych, ktre zapaciy jego rachunek. Ratowanie z opresji inwestorw zagranicznych stwarza oczekiwania na przysze akcje ratunkowe. Niektrzy krytycy twierdz, e gdyby MFW nie ratowa Meksyku w 1995 r., kryzys azjatycki
w 1997 r. nie byby tak gboki.
Wyszczeglnienie
Indonezja
Malezja
Korea
Poudniowa
Tajlandia
Filipiny
Realny kurs walutowy

(1990-1996 = 100)
Czerwiec 1997
Grudzie 1997
Czerwiec 1998
Grudzie 1998
105
62
33
71
95
66
76
85
111
80
79
77
107
72
87
98
115
89
92
91
r d o : World Bank, Global Development Finance 1999.
Gospodarka wiatowa
485
nikw. W rozdziale 33 wyjanilimy, dlaczego

politycy mog raczej ustpi pod naciskiem
przedstawicieli upadajcych gazi, domagajcych si ochrony za pomoc ce i ogranicze
ilociowych, ni promowa rozwj nowych
dziedzin produkcji. W wiecie, w ktrym ca
w obrotach midzy krajami przemysowymi
zostay w znacznej mierze zniesione, odradza
si obecnie protekcjonizm wykorzystujcy
ograniczenia ilociowe, dobrowolne ograniczenia eksportu, a take bariery pozataryfowe.
Restrykcje w dziedzinie handlu wyrobami
tekstylnymi i odzie sigaj lat szedziesitych. Pniej pojawiy si nowe ograniczenia
obejmujce samochody, stal i magnetowidy.
W rozdziale 33 pokazalimy, w jaki sposb
ca powoduj marnotrawstwo zasobw spoecznych. Prowadz one rwnie do znacznych przesuni dochodw od konsumentw
do producentw. Mimo e nowy protekcjonizm nie jest bynajmniej zjawiskiem powszechnym wrd krajw wysoko rozwinitych, w niektrych gaziach jego znaczenie
moe by jednak istotne.
Do kadego miejsca pracy w stoczniach
szwedzkich, kosztujcego 20 tys. $, szwedzcy
podatnicy dopacaj ok. 50 tys. $ w postaci
subwencji. Ochrona rynku krajowego kosztuje kanadyjskich konsumentw 500 min $
rocznie, niezbdnych do zapewnienia dodatkowych 135 min $ na pace w przemyle
odzieowym. Kiedy japoscy konsumenci
pac za woowin cen bdc omiokrotnoci ceny wiatowej, nie oznacza to, e japoscy farmerzy maj si osiem razy lepiej. Tyle
razy wicej bowiem kosztuje ich produkcja
woowiny4.
W porwnaniu z tymi kosztami znacznie
bardziej sensowne jest subsydiowanie procesu
przekwalifikowania
pracownikw,
wypata
wysokich odpraw i zamykanie nierentownych
zakadw. W dugim okresie koszty protekcji
s wysze ni koszty subsydiowania procesu
dostosowa do nowego ukadu przewagi komparatywnej.
Niemniej jednak KSR susznie obawiaj
4
cj polityki handlowej na korzy KSR kosztem dyskryminacji krajw bogatych s niewielkie.
36.5
1 -----
>
Rozwj oparty
na wykorzystaniu kredytw
Trzeci szlak rozwoju gospodarczego wiedzie
przez zaciganie poyczek za granic, trzeci
za rodzaj pretensji KSR do sposobu funkcjonowania gospodarki wiatowej dotyczy zbyt
twardych warunkw finansowania. Kraje sabiej rozwinite tradycyjnie wystpuj na rynkach wiatowych jako dunicy, ktrzy zacignli kredyty, aby sfinansowa nadwyk
importu nad eksportem. Importujc dobra kapitaowe, KSR mogy uzupeni krajowe inwestycje finansowane z oszczdnoci krajowych.
Midzynarodowy
kryzys zaduenia
Przypomnijmy podstawowe rwnanie arytmetyki bilansu patniczego.
Deficyt na rachunku obrotw biecych =
= deficyt handlowy + spata odsetek od dugu =
= przyrost zaduenia zagranicznego netto.
(36.1)
World Bank, World Development Report.
si, e ich strategia rozwoju gospodarczego,

oparta na uprzemysowieniu i wzrocie eksportu wyrobw przetworzonych, moe zosta
zniweczona przez siln ochron rynkw tych
towarw. Ruch na rzecz NME nie domaga
si samego tylko zapewnienia, e kraje wysoko rozwinite nie bd nakada ce i innych
restrykcji handlowych na import z KSR. Postuluje on, aby kraje bogatsze poszy dalej:
zwikszyy import wyrobw przemysowych
z krajw rozwijajcych si, nakadajc ca na
import z innych krajw rozwinitych. Obecnie, jak si wydaje, widoki na tak reorienta-
Gospodarka wiatowa
486
Pierwszy wiersz rwnania (36.1) obrazuje

rda deficytu na rachunku obrotw biecych; drugi przypomina, e trzeba za niego
paci poprzez sprzeda krajowych aktyww
obcokrajowcom albo przez zaciganie za granic nowych kredytw.
a kraje dunicze byy w wyraeniu realnym
subsydiowane przez wierzycieli.
Czsto spotyka si rwnie pogld, e wa-
ciw miar zdolnoci patniczej danego kraju

nie jest jego PNB, natomiast dochody z eksportu, std te w tablicy 36.7 pokazujemy nie
Zaduenie KSR (% PNB)
Obsuga zaduenia (% eksportu)
Wyszczeglnienie
KSR cznie
Afryka Subsaharyjska
Azja Wschodnia i basen
1980
26
29
1996
34
77
Pacyfiku
Azja Poudniowa
Bliski Wschd i Afryka
17
17
30
32
Pnocna
Ameryka aciska i Karaiby
Europa Wschodnia i rod-
31
35
38
36
kowa Azja
24
34
Kraj
Argentyna
Kolumbia
Brazylia
Meksyk
Wenezuela
Burundi
Kenia
TABLICA 36.6
Tablica 36.6 przedstawia gwatowne narastanie zaduenia w niemal wszystkich grupach KSR w latach osiemdziesitych.
Midzynarodowy
si
wwczas,
rozwinitych
nie
kryzys
krajw
pojawi
sabiej
stanie
spaca
zaduenia
gdy
wiele
byo
ju
odsetek od swoich zagranicznych dugw.
Miar obcienia dugiem nie jest jednak

po prostu stosunek dugu do PNB. Zaduenie
jest dolegliwe tylko wtedy, kiedy realna stopa
procentowa jest dodatnia: tylko wwczas bowiem dany kraj musi powici realne zasoby
na spat dugu w przyszoci. Gwn przyczyn kryzysu zaduenia po 1980 r. by
wzrost realnych stp procentowych. W okresie wielu poprzednich dziesicioleci realne
stopy procentowe byy w istocie ujemne,
stosunek zaduenia do PNB, lecz stosunek
obsugi zaduenia do eksportu. Przez obsug
zaduenia rozumiemy strumienie patnoci
odsetek od istniejcego dugu. Tablica 36.7
dowodzi, e dla wielu krajw wzrost relacji
zaduenia do eksportu by znacznie szybszy
ni wzrost prostej relacji dugu do PNB. Wy-
Gospodarka wiatowa
1970
22
12
12
24
3
2
6
1980
37
16
63
50
27
10
21
1997
64
29
62
37
33
29
21
TABLICA 36.7
jania to bardzo dobrze uciliwo problemu

dla krajw duniczych.
Niewypacalno i restrukturyzacja zaduenia. Postawmy si w sytuacji rzdu duego
kraju duniczego, dla ktrego jedynym sposobem sprostania ciarowi spaty odsetek od
dugu (i spaty rat kredytu) jest doprowadzenie gospodarki kraju do gbokiej i dugotrwaej recesji. Spowoduje to gwatowny spadek
importu i pozwoli przeznaczy dochody z eksportu na obsug zaduenia. Z politycznego
punktu widzenia jest to rozwizanie wielce
niebezpieczne. Wyborcy zbyt dugo nie bd
si godzili z polityk zaciskania pasa.
487
RAMKA 36.3
Plan Brady'ego i kryzys zaduenia
W poowie lat osiemdziesitych zostae prezydentem jednego z KSR i przekonae si, e ycie
nie jest atwe. Twoi poprzednicy sdzili, e OPEC niedugo si rozpadnie, zacigali wic za granic kredyty, aby zapaci za import ropy. Byli rwnie przekonam, e poniewa do tej pory realne stopy procentowe byy niskie, kredyty zagraniczne s w istocie darmowe. Zaduyli si
wic znacznie za granic. Odziedziczye ogromne zaduenie zagraniczne i przekonujesz si,
e przynajmniej przez jaki czas trzeba bdzie pogodzi si z wyszymi cenami ropy i wyszymi realnymi stopami procentowymi.
Twj kraj jest winien bankom zagranicznym 100 mld $. Dug jest denominowany
w dolarach. Nie moesz zmniejszy zaduenia przez dewaluacj czy podsycanie" krajowej inflacji. Musisz spaca 10 mld $ rocznie z tytuu odsetek. Poniewa wiatowa stopa procentowa
wynosi rwnie 10%, rynek bdzie wycenia emitowane przez twj kraj obligacje (gdyby by
w stanie w peni obsugiwa zaduenie) wedug ceny nominalnej 100 $ za sztuk dla pozostaego do wykupienia 1 mld obligacji. Sto dolarw jest wartoci zaktualizowan spat w wysokoci 10 $ rocznie w nieskoczono, przy stopie procentowej 10% rocznie.
Niestety jednak twj kraj nie jest obecnie w stanie podoa spacie zaduenia. Wprowadzajc bardzo rygorystyczn wewntrzn polityk gospodarcz, moesz ograniczy konsumpcj
i import, co da nadwyk w bilansie handlowym w wysokoci 1 mld $ rocznie; do obsugi zaduenia potrzeba jednak 10 mld $ rocznie. Z gospodarki wicej ju nie wyciniesz: ludzie przymieraj godem. Bankierzy rwnie ju ci nie poycz: s przekonani, e zbankrumjesz. Istotnie, wtrny rynek twoich nie wykupionych obligacji dokadnie odzwierciedla ocen twoich perspektyw. Jeeli panuje przekonanie, e bdziesz spaca dug w caoci, to kada obligacja
bdzie miaa na rynku wtrnym cen rynkow rwn cenie nominalnej 100 $. Jeeli natomiast
twoje moliwoci patnicze ocenia si na co najwyej 2 mld $ rocznie w nieograniczonym horyzoncie czasowym, a na pewno nie na 10 mld $, to cena rynkowa pojedynczej obligacji wyniesie zaledwie 20 $. Stanowi ona tylko 1/5 ceny nominalnej, a to dlatego, e rynek spodziewa si
cign od ciebie 1/5 tego, co mu si naley.
Kto na tym traci? Oczywicie osoba, ktra nabya od ciebie wyemitowan obligacj po cenie
nominalnej. Skoro tylko rynek zorientowa si, e znalaze si w opaach, cena na rynku wtrnym od razu spada do poziomu uznanego za realistyczny. Twoje obligacje s sprzedawane
z dyskontem, czyli poniej ceny nominalnej. Nie moesz si wykaza pen wiarygodnoci kredytow i dlatego trudno ci zacign nowe kredyty.
Wierzyciele nie dostan nigdy wicej ni 20% swoich nalenoci: to jest wszystko, na co ci
sta. Dlaczego zatem nie mieliby po prostu zwolni ci ze spaty pozostaych 80%?
Jeeli banki popuszcz ci dzisiaj, to rzdy wszystkich innych krajw duniczych natychmiast zgosz si do nich z wnioskiem o podobne potraktowanie. Dlatego te by moe rozsdniej sz taktyk dla bankw jest robienie haasu w nadziei, e rzdy krajw bogatych pokryj
cz potencjalnych strat. Przy zaoeniu, e nadal pacisz prawie 2 mld $ rocznie, dodatkowe
rodki wyasygnowane przez rzdy krajw Pnocy nie maj ci uatwi ycia, lecz raczej zmniejszy straty wasnych obywateli akcjonariuszy bankw tych krajw!
Na tym wanie opiera si Plan Brady'ego propozycja przedstawiona w 1989 r. przez
amerykaskiego sekretarza skarbu, majca na celu uruchomienie procesu redukcji zaduenia,
488
zorganizowanego w opisany sposb. Dunicy zobowizali si do prowadzenia racjonalnej polityki gospodarczej i moliwie szybkiej spaty dugu. Rzdy dorzuciy troch pienidzy, niektre
zezwoliy dunikom na nisze ni poprzednio spaty, niektre pokryy cz strat bankw z krajw Pnocy.
Jeeli jeste materiaem na pocztkujcego bankowca, to powiniene zastanowi si nad
dwiema sprawami. Po pierwsze, co si stanie z cenami obligacji na rynku wtrnym po redukcji
zaduenia? Po drugie, dlaczego wszyscy wierzyciele musz uzgadnia jednoczesn redukcj?
Nie czytaj dalej, pomyl.
Po pierwsze, jeeli na rynku wtrnym przewaa opinia, e kraj moe ju teraz w peni wywiza si ze swoich na nowo okrelonych zobowiza, to obligacje nie bd ju na rynku wtrnym przedmiotem obrotu z dyskontem. Powinny by zbywane po cenie nominalnej. Na poniszym rysunku pokazano popraw cen na rynku wtrnym, w odniesieniu do trzech najwikszych
krajw duniczych Ameryki aciskiej, jako czny efekt polityki wyrzecze i przywrcenia
ich wiarygodnoci kredytowej w wyniku zorganizowanej redukcji zaduenia. Rysunek potwierdza, e poprawa wiarygodnoci kredytowej nie bya wynikiem polityki zaciskania pasa wprowadzonej w 1987 r., lecz ogoszenia Planu Brady'ego w 1989 r.
Po drugie, zamy, e mamy dwch wierzycieli: banki brytyjski i niemiecki, ktre maj jednakowy udzia w cznej sumie wierzytelnoci. Pocztkowo obligacje s sprzedawane za 20%
wartoci nominalnej. Bank brytyjski w pojedynk redukuje ca warto nabytych przez siebie
obligacji. Ca nadwyk handlow kraju mona teraz przeznaczy na spat zaduenia wobec
banku niemieckiego. Posiadane przeze obligacje gwatownie droej na rynku wtrnym, powiedzmy z 20% do 40% ceny nominalnej. Poniewa jest to w dalszym cigu mniej ni 100%,
KSR nadal nie pokrywa w peni swoich zobowiza, a bank nadal nalega, aby paci tyle, ile tylko zdoa. Korzyci z hojnoci banku brytyjskiego (by moe wspartego w dobrej wierze przez
brytyjskich podatnikw, ktrzy popieraj redukcj zaduenia) przypadaj wic w caoci bankowi niemieckiemu, a nie zaduonemu KSR\
r d o : The Economist", 12 September 1992.
Odosobnione dziaania niektrych tylko wierzycieli mog zatem stwarza efekt gapowicza.
Kady wierzyciel wstrzymuje si z deklaracjami o gotowoci redukcji, czekajc a z inicjatyw
wyjd inni. Gdyby wic spraw pozostawi wasnemu biegowi, do adnej redukcji nigdy by nie
doszo. Sukces Planu Brady'ego polega na skoordynowaniu wysikw organizacji midzynaro-
Gospodarka wiatowa
489
dowych (MFW, Banku wiatowego itd.) w celu zagonienia" rnych wierzycieli w tym samym
czasie do tej samej zagrody. Tylko wsplnie bowiem mogli oni internalizowa efekty zewntrzne i wsplnie doprowadzi do kocowego rozwizania.
pokrycia strat w przypadku ogoszenia niewypacalnoci. Jest wic moliwe, e kraje, ktre
ucieky si do takiego rozwizania, bd muCzy mamy jaki wybr? Po pierwsze, mo- siay liczy si w przyszoci przy prbie
emy zwrci si do Midzynarodowego Fun- zacignicia nowych kredytw z zaporoduszu Walutowego i Banku wiatowego. wym narzutem na ryzyko. wiadomo tego
W ramach ich programw dostosowawczych moe by wystarczajco silnym argumentem
prawdopodobnie
uzyskamy krtkoterminowy przemawiajcym za powstrzymaniem si od
kredyt na spat innych naszych wierzycieli. tak drastycznego rozwizania.
Jak sprawy te wyglday w praktyce? Po
Te instytucje midzynarodowe bd jednak
naciskay, abymy podjli tward polityk go- pierwsze, otwarte ogoszenie niewypacalnospodarcz dajc szanse opanowania sytuacji ci zdarzao si bardzo rzadko. Po drugie, co
jest do zaskakujce, istnieje bardzo niewiele
w dugim okresie.
Po drugie, mona te zwrci si do wie- dowodw empirycznych potwierdzajcych, e
rzycieli w tym przypadku gwnie duych rynki finansowe reaguj znacznym wzrostem
bankw prywatnych w najbogatszych krajach stopy procentowej od nowych kredytw
w miar zwikszania ryzyka niewypacalnoci
wiata o restrukturyzacj zaduenia.
kraju, std te efekt odstraszajcy moe by
niewielki. W praktyce gwnym stosowanym
Restrukturyzacja
zaduenia
jest
porozu- rozwizaniem bya restrukturyzacja zaduemieniem z wierzycielami, dotyczcym rozo- nia. Wierzyciele woleli odzyska chocia
enia spat na duszy okres z mniejszymi cz pienidzy nawet w duszym okresie,
ratami w kadym okresie.
ni prowokowa dunikw do ogaszania
otwartej niewypacalnoci. W kocu za, pod
Rozwizanie to moe by dobr strategi, midzynarodowym naciskiem rzdw, banki
pod warunkiem e nasza gospodarka bdzie wierzycielskie faktycznie umorzyy znaczn
si w przyszoci rozwija i ciar spat nie cz dugu. Oznacza to, i uznay one udzielone kredyty za niecigalne, nawet mimo tebdzie w krtkim okresie zbyt dolegliwy.
Jeeli sytuacja jest jeszcze bardziej roz- go, e dunik nie ogosi formalnie cakowitej
V __________________________________________________
paczliwa, mona rozway ogoszenie otwartej niewypacalnoci albo odmow spaty nalenych sum. Rzecz jasna, rozwizuje to radykalnie spraw ciaru zaduenia, ale jakie
s koszty takiego posunicia? W skrajnym
przypadku rzdy pafistw-wierzycieli mog
rozwaa podjcie interwencji zbrojnej, chocia sytuacje takie nie zdarzay si prawie nigdy. Rzdy te mog jednak rwnie prbowa
wywiera na nasz kraj wszelkimi dostpnymi
rodkami presj w trakcie negocjacji midzynarodowych,
nakadajc
embargo
handlowe itd. Ekonomistw interesuje raczej bez______________________________________ J
poredni mechanizm rynkowy, za pomoc

ktrego mgby wywoa taki sam efekt odstraszajcy.
Kraje zacigajce kredyty na wiatowych
rynkach finansowych nie zawsze s obciane
tak sam stop procentow. Podobnie jak
w przypadku osb fizycznych, kraje nalece
do wyszej grupy ryzyka musz paci wysze
odsetki, ktre tworz narzut na ryzyko (inaczej premi za ryzyko), bdcy rdem
490
niewypacalnoci. Wiele znanych bankw zachodnich musiao w efekcie ogosi straty

z dziaalnoci operacyjnej; nawet wysokie zyski z operacji krajowych nie wystarczyy do
pokrycia strat poniesionych w wyniku odpisania zych kredytw udzielonych za granic.
Rozwj przez dostosowania

strukturalne
Kraje biedne s biedne nie dlatego, e maj
ogromne iloci niewykorzystanych mocy wytwrczych, ale dlatego, e poziom ich produkcji potencjalnej jest niski. Inwestycje s konieczne, ale niewystarczajce do zwikszenia
zasobu kapitau ludzkiego i poprawy stanu infrastruktury fizycznej. Wystarczy tylko przypomnie, e w krajach o gospodarce centralnie planowanej przez dziesiciolecia ograniczano konsumpcj, aby mc utrzymywa
wysoki poziom inwestycji. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych stopa zwrotu
z tych inwestycji bya bliska zeru. Gospodarki
te znalazy si w stagnacji.
Wzrost produkcyjnoci nie musi pochodzi
z dodatkowych nakadw kapitau, moe powsta z bardziej efektywnego wykorzystania
istniejcych zasobw. W podrozdziale 36.4
stwierdzilimy, e kraje otwarte na gospodark
wiatow rozwijay si szybciej ni te, ktre
izoloway si od niej, ukryte za protekcyjnymi
cami. Jedna z rad udzielanych KSR w latach
dziewidziesitych polegaa na pooeniu nacisku na dostosowania strukturalne.
Polityka dostosowa strukturalnych bya

propagowana w KSR jeszcze przed zaamaniem si systemu centralnego planowania
w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 r.
Take bye komunistyczne kraje transformujce si zachcano, aby dostosowania strukturalne uczyni centralnym punktem reform.
Nawet w krajach OECD zwikszony nacisk
na polityk podaow po 1980 r. do dugo
nie przynosi efektw i wydaje si, e przynis tylko niewielki wymierny sukces. Kraje
sabiej rozwinite skar si czasami, e zmusza si je do poknicia gorzkiego lekarstwa
jako ceny za kredyty i pomoc z krajw bogatych. Mona to skomentowa na dwa sposoby.
Po pierwsze, zalecenia lekarskie rzadko
kiedy s przyjemne, ale czsto poyteczne. Po
drugie, istnieje coraz wicej dowodw np.
w gospodarkach przechodzcych transformacj systemow e te kraje, ktre podjy
dostosowania strukturalne z wikszym entuzjazmem, na og osigny w rezultacie
wiksze sukcesy ekonomiczne. Czciowo
jest to problem kury i jajka. Kraje wierzce
w swoje przysze moliwoci i zdecydowane
na reformy mog atwiej zaakceptowa dostosowania strukturalne. Natomiast kraje obawiajce si o swoj przyszo i w ktrych trwa
debata na temat wyboru odpowiedniego systemu ekonomicznego atwiej znajd powody,
aby opnia dostosowania strukturalne. Jednak w ekonomii, podobnie jak w medycynie,
nie ma zbyt wielu dowodw na to, e opnianie terapii jest zwykle dobre dla pacjenta.
Dostosowania strukturalne polegaj na prowadzeniu polityki podaowej majcej na

celu wzrost produkcji potencjalnej poprzez
zwikszanie efektywnoci.
Przykadami takiej polityki s: ograniczenie zakresu subsydiowania przez pastwo
przemysu, prywatyzacja, niszy poziom
ochrony przed importem, reforma podatkowa
rozszerzajca baz podatkow i zmniejszajca
skal powodowanych przez podatki zakce,
zmniejszenie ingerencji pastwa w dziaalnoci bankw, majcej na celu reglamentowanie kredytu poprzez limity ilociowe, a nie za
pomoc ceny. To poszukiwanie efektywnoci
mikroekonomicznej byo zwykle wspierane
propozycjami znacznego zmniejszenia deficytu budetowego, finansowanego kreacj pienidza i powodujcego chroniczn inflacj.
Gospodarka wiatowa
491
36.7
Pomoc
Wiele pretensji krajw ubogiego Poudnia
sprowadza si do tezy, e kraje bogatej Pnocy powinny dostarcza im wicej pomocy.
Pomoc jest midzynarodow patnoci
transferow z krajw bogatych do krajw
biednych.
Pomoc taka moe przybiera rne formy:
subsydiowanych kredytw, darowizn w postaci ywnoci i maszyn lub pomocy technicznej
i nieodpatnie wiadczonych usug ekspertw.
Podstawow kwesti jest moralna, czyli
wartociujca ocena postulatu sprawiedliwoci. W danym kraju pastwo zazwyczaj dokonuje patnoci transferowych na rzecz biednych; s one finansowane poprzez podatki obciajce bogatych, potwierdzajc w ten
sposb przekonanie spoeczestwa jako caoci, e podzia dochodw dokonywany wycznie za porednictwem mechanizmu rynkowego jest niesprawiedliwy i niesuszny.
Podobne sdy wartociujce le u podstaw pomocy czy transferw wypacanych
przez jedne kraje na rzecz innych. Spraw
komplikuj jednak dwa dodatkowe czynniki.
Po pierwsze, w kraju o uksztatowanym poczuciu narodowej tosamoci i spjnoci spoecznej troska pastwa o wszystkich obywateli
moe si wydawa czym naturalnym. Nie istnieje jednak wiatowy rzd, ktry mgby
przyj na siebie odpowiedzialno za dobrobyt w skali oglnowiatowej. Rzdy poszczeglnych krajw oraz obywatele przez nie reprezentowani mog si w znacznie mniejszym
stopniu poczuwa do odpowiedzialnoci za
dobrobyt ludzi innej narodowoci w jakim
odlegym kraju, z ktrymi niewiele ich czy
i ktrych sabo znaj. Po drugie, spraw komplikuje take historia. Wielu mieszkacw
krajw Poudnia jest przekonanych, e zrby
obecnej pomylnoci materialnej Pnocy po
wstay w dobie kolonializmu, kiedy to zasoby
Poudnia byy przedmiotem eksploatacji. Pomoc wydaje si w tym wietle czym w rodzaju przynajmniej czciowego zadouczynienia. Kraje Pnocy niekoniecznie musz podziela t interpretacj dziejw.
jw sabiej rozwinitych jest przekonanych,

e najwaniejsz form pomocy krajw bogatych moe by zapewnienie przez nie krajom
mniej rozwinitym swobodnego dostpu do
ich rynkw, std haso: Handel, a nie pomoc". Podobnie jak najlepsz przysug, jak
rzd danego kraju moe wywiadczy zwalnianemu z pracy 30-letniemu hutnikowi, jest
stworzenie mu szansy takiego przekwalifikowania si, ktre pozwoli mu liczy na jeszcze
trzydzieci lat uytecznej pracy w nowym zawodzie, tak KSR s przekonane, e to bardziej
handel ni datki moe by skuteczn i trwa
form pomocy i zachty.
Krytycy istniejcych programw pomocy
dowodz rwnie, e kraje wiadczce pomoc
powinny uczyni wicej dla sprawdzenia, kto
waciwie odnosi korzyci z ich transferw.
Twierdzi si, e zbyt wielka cz pomocy trafia do rk rzdzcych elit w krajach otrzymujcych pomoc, a nie do ludzi najbiedniejszych, dla ktrych jest ona przeznaczona.
Oczywicie, w niektrych krgach w krajach wysoko rozwinitych wystpuje tendencja do przeceniania rozmiarw korupcji w sferach rzdowych krajw uboszych. W praktyce jednak kraje otrzymujce pomoc nie lubi,
aby ofiarodawcy dyktowali im, co maj robi,
i std zazwyczaj konieczne jest przekazywanie pomocy za porednictwem rzdw.
Zawsze, gdy mwimy o pomocy i redystrybucji bogactwa, warto przypomnie porwnanie z przeciekajcym wiadrem. Transfery przypominaj przenoszenie wody w przeciekajcym wiadrze: cz wody doniesiemy
Pomoc
a kraje z niej korzystajce
Jeeli ju pomoc ma by udzielona, to czy jest
istotne, jak przybiera ona posta? Wiele kra-
492
i bdzie ona wykorzystana zgodnie z przeznaczeniem, cz jednak wycieknie, znikajc po

drodze. To, czy warto si wdawa w takie
przedsiwzicia, zaley od szybkoci, z jak
wycieka woda, a take od tego, jak pilne s
potrzeby, ktre woda ma zaspokoi. Tymczasem jednak powinnimy si rozejrze za lepszym wiadrem.
Pomoc a migracja
Najkrtsz drog do wyrwnania dysproporcji
w podziale dochodu w wiecie byoby dopuszczenie swobodnej migracji w skali midzynarodowej. Mieszkacy krajw biednych, w poszukiwaniu wyszego standardu ycia, mogliby si przenosi do dowolnie wybranego
kraju. Emigrujc, przyczynialiby si take do
zwikszania zasobw kapitau i ziemi przypadajcych na kadego z pracownikw, ktrzy
pozostali w kraju.
Nie jest to pomys cakiem z Ksiyca.
Masowe ruchy ludnoci z Europy do obu
Ameryk i zamorskich kolonii w XIX i na pocztku XX wieku byy takim wanie rodzajem migracji wyrwnujcej dochody. Po
II wojnie wiatowej wielkie migracje ludnoci
byy zjawiskiem przejciowym, chocia stay
(nielegalny) przepyw Meksykanw przez
granic z USA jest tu istotnym wyjtkiem.
Bardziej rozpowszechnione byo wykorzystanie przez Uni Europejsk czasowej emigracji
zarobkowej, pochodzcej z Turcji, Bakanw
oraz Afryki Pnocnej; wszystkie te kraje korzystay z przekazw zarobkw zatrudnionych
czasowo za granic emigrantw ich rodzinom
w kraju. Podobnie rwnie Egipt, Indie i Pakistan otrzymuj due sumy przekazw dewizowych od pracownikw zatrudnionych okresowo za granic. W latach 1989-1990 obserwowalimy, w miar kruszenia barier, znaczn
migracj na Zachd z krajw Europy rodkowo-Wschodniej.
Niemniej jednak obecnie istniej ograniczenia imigracji do krajw bogatych. W rzeczywistoci czsto nawet okresowa imigracja
zarobkowa bywa prawnie zabroniona. Rnica
midzy masowymi migracjami w XIX wieku
a migracjami wspczesnymi polega na tym,
e obecnie kraje bogate maj rozbudowane
systemy opieki spoecznej i ochrony zdrowia.
Zupenie niezalenie od wszelkich argumentw o podou rasowym czy religijnym, przeciwnicy imigracji utrzymuj, e jej dopuszczenie oznaczaoby subsydiowanie przez
rdzennych mieszkacw kraju niewykwalifikowanych imigrantw, ktrzy wiksz cz
swojego ycia spdziliby na pobieraniu zasikw spoecznych.
Stany Zjednoczone wykazyway niezwykle
szybki wzrost gospodarczy w okresie imigracji na wielk skal. Zwaywszy na korzyci
skali nie jest oczywiste, e dotychczasowi
mieszkacy musieli traci na dopuszczeniu do
napywu imigrantw. Problem ten, cho fascynujcy, ma w duym stopniu charakter akademicki. Obecnie, jak si wydaje, widoki na dopuszczenie przez kraje bogate do imigracji na
znaczn skal s niewielkie, co dotyczy
zwaszcza najbiedniejszych krajw w gospodarce wiatowej.
P [
Podsumowanie
1. Postulat ustanowienia Nowego Midzynarodowego adu Ekonomicznego (NME) jest podyktowany deniem krajw sabiej rozwinitych (KSR) do uzyskania wikszego udziau
w wiatowym dochodzie i bogactwie. Jest on odzwierciedleniem ogromnych nierwnoci
pomidzy bogat Pnoc i biednym Poudniem. Poowa ludnoci wiata miaa w 199.6 r.
dochd roczny ledwie przekraczajcy 220 na osob.
Gospodarka wiatowa
493
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Kraje Poudnia uskaraj si, e: a) rynki na eksportowane przez nie surowce s kontrolowane przez kraje Pnocy; b) protekcjonizm Pnocy blokuje wysiki KSR na rzecz rozwoju
przemysu; c) kredyty im udzielane s zbyt drogie; d) zmusza si je do prowadzenia surowej i niepopularnej w kraju polityki gospodarczej; e) zwyke poczucie sprawiedliwoci nakazuje, aby kraje Pnocy podjy praktyczne kroki w celu zmniejszenia luki rozwojowej midzy Pnoc a Poudniem.
W najbiedniejszych krajach wiata przyrost demograficzny jest szybszy ni tempo wzrostu
poday innych czynnikw produkcji, std wynika niska wydajno pracy i dlatego te, po
zaspokojeniu niezbdnych potrzeb konsumpcyjnych, niewiele wolnych zasobw pozostaje
na powikszenie kapitau ludzkiego i kapitau rzeczowego. Przerwanie tego bdnego koa
jest niezmiernie trudne.
Spadkowa tendencja cen realnych, niestabilno cen, a take niebezpieczestwa zwizane
z nadmiern koncentracj struktury towarowej eksportu (monokultura) spowodoway, e
kraje sabiej rozwinite niechtnie realizuj model rozwojowy oparty na wykorzystaniu
przewagi komparatywnej w produkcji surowcowej. Zapasy buforowe i ograniczenia poday
w ramach umw kartelowych nastrczaj, jak si okazao, trudnoci organizacyjne, ze spektakularnym wyjtkiem w postaci OPEC.
Kraje sabiej rozwinite zwikszaj swj eksport wyrobw przetworzonych o duej zawartoci pracy. Mimo niskiej podstawy wyjciowej, ich udzia w rynku wiatowym mg si
w krtkim czasie znacznie zwikszy.
Kraje uprzemysowione ulegaj pokusie chronienia swoich schykowych gazi przemysu.
Uczyniyby jednak zapewne lepiej, stymulujc procesy dostosowawcze polegajce na przepywie zasobw do gazi, w ktrych obecnie ich przewaga komparatywna jest najwiksza.
Polityka dostosowa strukturalnych ma na celu popraw bodcw i efektywnoci wykorzystania istniejcych zasobw.
Kraje sabiej rozwinite odnotoway znaczny deficyt obrotw biecych, finansowany
gwnie kredytami zagranicznymi. Wysze zaduenie i wyszy poziom stp procentowych
doprowadziy do pojawienia si groby ich niewypacalnoci i midzynarodowego kryzysu
zaduenia.
Zwikszajca si integracja rynkw finansowych w latach dziewidziesitych doprowadzia do napywu znacznych strumieni kapitau do KSR. Gdy inwestorzy przestraszyli si,
w wielu KSR doszo do drastycznych kryzysw.
Handel moe by dla KSR znacznie bardziej skutecznym wsparciem ni pomoc zagraniczna. Migracja mogaby si przyczyni do wyrwnania poziomu w skali wiatowej, jednake
perspektywy, aby kraje bogate dopuciy do tak znacznej imigracji, s nike.
Podstawowe pojcia
Kraje sabiej rozwinite (KSR) 461
Towary nie przetworzone 466
Zapasy buforowe 468
Strategia substytucji importu (polityka antyimportowa)
470
Wzrost gospodarczy pobudzany eksportem (strategia proeksportowa)
Midzynarodowy kryzys zaduenia 475
471
494
Restrukturyzacja zaduenia 478

Dostosowania strukturalne 479
Pomoc 480
Z
Zadania sprawdzajce
1. Omw dwa czynniki wpywajce na dugofalow obnik cen produktw rolnych.
2. W jaki sposb rozkwit w gospodarce wiatowej mgby wpyn na sytuacj kraju wyspecjalizowanego w produkcji miedzi?
3. Dlaczego KSR osigny szczeglnie duy sukces w eksporcie tekstyliw, odziey i obuwia
skrzanego?
4. a) Opisz sposb funkcjonowania systemu zapasw buforowych, b) Co mogo w nim szwankowa? c) Dlaczego dziaalno prywatnego kapitau spekulacyjnego nie prowadzi do niwelowania w kadym przypadku waha cen wyrobw nie przetworzonych? d) Czy odpowied
na pytanie c) pomaga w rozwizaniu podanego w nim problemu?
5. Czy may KSR moe odnie korzyci z polityki antyimportowej?
6. W jaki sposb kraje bogate mogyby najlepiej pomc krajom ubogim?
7. Dlaczego pynny kurs walutowy moe bardziej skutecznie chroni KSR przed ucieczk kapitau ni stay kurs walutowy?
8. Jakie pretensje krajw sabiej rozwinitych stay si podstaw postulatu ustanowienia
NME? Czy, twoim zdaniem, postulat ten ma szanse realizacji?
9. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s nieprawdziwe, a) Pomoc to wszystko, czego potrzebuj KSR. b) Problemem dla Europy jest konkurencja tanich, pracochonnych wyrobw z KSR. c) Kraje sabiej rozwinite zrobi najlepiej,
jeeli utrzymaj produkcj surowcw na potrzeby gospodarki wiatowej.
Indeks rzeczowy
Absorpcja krajowa 289-290

agregat
MO jako najwsza miara poday pienidza
115-116
-------- jako szeroka baza monetarna 115-116
M l jako podstawowa miara poday pienidza
w wskim ujciu 115-116
M2 115-116
M3 jako najlepsza miara poday pienidza krajowego w szerokim ujciu 115-116
M4 115-116, 134
agregaty pienine w Wielkiej Brytanii 116
akcelerator
, model 342
akcja d ratunkowa" Banku Anglii 127
akcje przedsibiorstw 107
aktywa
bankw 103-105
, rodzaje 103-105
finansowe 106-107, 114
pynne 114, 140
-------- , baza 140
, mnonik 140
aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna 82-83,
91
------------------- a automatyczne stabilizatory 82-83
------------------- , ograniczenia 84-85
aktywna postawa pastwa a ekonomia keynesowska
175-176
akumulacja
a wzrost 318-320
kapitau 321-323
alokacja zasobw
-------- , korzyci 440
amortyzacja 38, 46
w rachunku dochodu narodowego 38
analiza klasyczna 363
aparat wytwrczy
-------- , rozbudowa
-------- , ekstensywna 322, 326
-------- , intensywna 322, 326
Indeks rzeczowy
aprecjacja
nominalnego kursu walutowego 418
waluty 274
ataki spekulacyjne
-------- w systemie kursu staego 421-423
automatyczne stabilizatory 82-83, 91
-------- a polityka fiskalna aktywna (dyskrecjonalna)
82-83, 91
autonomiczna konsumpcja 147-149
autonomiczny popyt konsumpcyjny 53
Badania i rozwj (B + R) 318

------------- a wzrost gospodarczy 318
------------- , efekty zewntrzne 318
------------- , ryzyko 318
Bank Anglii
-------- , akcja d ratunkowa" 127
-------- , aktywa i pasywa 121
-------- , bilans 121
-------- , Komitet Polityki Pieninej 266-268
-------- jako bank centralny Wielkiej Brytanii 121-122
bank centralny 103, 111, 120-145
-------- a kontrola poday pienidza 135
-------- a poda pienidza 122-126

-------- a system pieniny 120-145
-------- , interwencja
-------- , a rezerwy dewizowe 275-276
-------- jako bank bankw i rzdu 121
------ jako ostatnia instancja kredytowa
-128
-------- , Komitet Polityki Pieninej 266-268
-------- , na rynku walutowym 275
-------- , niezaleno 265-266
-------- , operacje otwartego rynku (repo)
124-126
-------- , rezerwy obowizkowe 122-123
-------- , stopa dyskontowa 123-124
banki
a aktywa i pasywa 103-105
jako jednostki kreujce pienidz 108-110
jako porednicy finansowi 105
konkurencja 115, 117
pozycje w bilansie 103-105
rezerwy
gotwkowe 105-107
obowizkowe 122
stopa rezerw obowizkowych 122
clearingowe (rozrachunkowe) 102
, bilans 103-105
komercyjne (handlowe) 101-102
------------- , aktywa i pasywa 103-105
------------- jako porednicy finansowi 101-102
------------- , poda pienidza 107-110
------------- , stopa rezerw obowizkowych 122
bariery pozataryfowe 440
-------- jako rodki polityki handlowej 406
baza
monetarna 111-113, 118, 122
-------- a kontrola poday pienidza 139-140
-------- a mnonik kreacji pienidza 111-113
-------- , kontrola 139-140
pynnych aktyww 140
bezrobocie 20, 22, 45, 212-233
a ekonomia podaowa 220-226
a histereza 229-231
a inflacja 246-255
a produkcja 246-255
, bd staego popytu na prac 219
, czas trwania 215
, koszty 228-231
, rodzaje 216-217
, stopa 20, 213-214, 246-250
, naturalna 184, 186, 217-220, 252
, struktura 215-216
Indeks rzeczowy
126-
121,
, zasoby i strumienie 214-215

dugookresowe 215
dobrowolne 184, 186, 217
a naturalna stopa bezrobocia 184
frykcyjne 216
keynesowskie 216
-------- jako przymusowe 217-219
-------- likwidacja 226-228
klasyczne 217
koniunkturalne 219
naturalne 186, 219-220
przymusowe 56, 184, 186, 217-219
strukturalne 216
w Wielkiej Brytanii 218, 220-221
wynikajce z niedostatku popytu (keynesowskie) 218-219
zarejestrowane 185, 213
bezrobotni
przymusowo 218
zarejestrowani 185
bilans
bankw clearingowych (rozrachunkowych)
103-105
-------------------w Wielkiej Brytami 103
Banku Anglii 103
handlowy 86, 277
-------- a eksport 88-89
-------- a import 88
-------- a obroty towarowe (widzialne) 277
-------- a obroty usugowe (niewidzialne) 277
patniczy 277-280
-------- a eksport netto 277
-------- a pynny kurs walutowy 278-279
-------- a poda pienidza 289-290
-------- a stay kurs walutowy 279-280
-------- , rachunek obrotw biecych 277
-------- , rachunek obrotw kapitaowych 278
283-286
-------- , skadniki 280-286
-------- , transakcje (operacje) wyrwnawcze 278-280
-------- w systemie waluty zotej 413-414
bd staego popytu na prac 219
budet
a inwestycje 78-79
a oszczdnoci 78-79
, deficyt 79-82
pastwa 77-79
skorygowany o wpyw inflacji 80-82
strukturalny 80
, wpywy 402
497
Cel inflacyjny 266-267

celowe dziaanie
-------- , zasada 334, 400
ceny
a inflacja 21-22
a pienidz 131-134, 236-237
a pace nominalne i realne 186-187, 199-202
a poda globalna 199-202
a produkcja 187-188
a zatrudnienie 187-188
rwnowagi
-------- , poziom 188-189
towarw nie przetworzonych (surowcw) 383,
466^67
------------------------ , ksztatowanie 466-467
------------------------ , niestabilno 467
------------------------ , systemy stabilizowania 468-470
w procesie dostosowa 202-205
wzgldne a przewaga komparatywna 384
zota w walucie krajowej 413
certyfikaty depozytowe 104-105
ca
a dobrobyt 397
a subsydia 402-404
ad valorem 394
importowe
argumenty
mocne 394-395, 399^00
pozorne 399-400, 403-404
prawdziwe 399-400
sabsze 399-402
strategiczne 399^-00
korzyci 396-399
koszty 396-399
ochrona celna 396
optymalna stawka celna 400
skutki wprowadzenia 395
stawki celne 405
cykl
handlowy 339
koniunkturalny 205, 207-208, 338-354
a inwestycje 341-345
-------- a model akceleratora 342
-------- a nowa szkoa klasyczna w makroekonomii
346
-------- a oywienie gospodarcze 351-352
-------- a zapasy 345-346
-------- , definicja 339
-------- , depresja (kryzys) jako dolny punkt zwrotny
(dno) 339
-------- , dno 339, 344-345
-------- , fazy 339-340
-------- , poprawa (oywienie) jako faza 339
-------- , punkty zwrotne 339
-------- , recesja jako faza 339
-------- , rozkwit jako grny punkt zwrotny (szczyt)
339
-------- , szczyt 344-345
-------- , teorie 341-346
-------- , trend 339-341
Indeks rzeczowy
-------- , rdo 341-345

-------- midzynarodowy 349-351
-------- polityczny 341
------------- w Wielkiej Brytanii 341
-------- realny 346-349
a nowa szkoa klasyczna w makroekonomii 346, 365
------------- a polityka gospodarcza 348-349
------------- a substytucja midzyokresowa 347-348
------------- , teoria 51
------------- , zwolennicy 365
ycia
-------- , konsumpcja 151
-------- , teoria 149-151
czarna roda" 425, 446
czas trwania bezrobocia 215
czeki 97
czynniki
produkcji
-------- , udzia we wzrocie gospodarczym 317
-------- , ziemia 316
wzrostu 315-317
czysta teoria wymiany midzynarodowej 411
D
Deficyt
budetowy 70-71, 91
-------- a dug publiczny (narodowy) 83-86
-------- a inflacja 241-246
-------- a pienidz 241-246
-------- a polityka fiskalna 79-82
-------- a wzrost iloci pienidza 241-246
-------- w Wielkiej Brytanii 243
handlowy 86
deflator PNB 41-42, 46
a realny PNB 41-42
depozyty (wkady) bankowe 98

------------- , rola w kreacji pienidza 108-110
------------- specjalne 123
deprecjacja
nominalnego kursu walutowego 418
waluty 274
depresja (kryzys) jako dolny punkt zwrotny (dno)
cyklu koniunkturalnego 339
dewaluacja 294-298
a efekty
------------- dugookresowe 296-297
------------- krtkookresowe 295
------------- redniookresowe 295-296
a kurs walutowy 276
a procesy dostosowawcze 297-298
funta szterlinga 297
dezinwestycje 33
dug publiczny (narodowy) 71, 91
------------- a deficyt budetowy 83-86
------------- netto w wybranych krajach 85
dugoterminowe umowy o prac 196
dno cyklu koniunkturalnego 339, 344345
dobra
finalne 27
konsumpcyjne trwaego uytku 148-149
a kredyt konsumpcyjny 148-149
porednie 27
dobrobyt w Unii Europejskiej
------------------ , badania 441
dochody
majtkowe 37
rozporzdzalne osobiste 34-35, 52-53
dochd
narodowy 1948
-------- a handel zagraniczny 70-93
-------- a produkt narodowy brutto (PNB) 46
-------- a wpyw handlu zagranicznego 86-90
-------- na wiecie 462-463
-------- , determinanty 49-69
-------- , wiatowy rozkad 462^163
permanentny 149-150
rozporzdzamy 52, 73
a dochd narodowy 73
zapewniajcy rwnowag 88-89
z kapitau a inflacja 259-260
doskonaa
antycypacja 256-257
gitko pac 188
mobilno kapitau 285-286
dostosowania
nakadu pracy 196
pac 197-199
E
Ecu 430
efekt
dochodowy 222, 224
a poda pracy 224
doganiania" 329
gapowicza w polityce fiskalnej 450, 477
Horndala 318
majtkowy (bogactwa) 147, 150, 182
realnych zasobw pienidza 182-183
substytucyjny 222
wypierania 292
zniechconego pracownika 228
efekty tumienia 162
ekonomia
dobrobytu 334
keynesowska a aktywna postawa pastwa
175-176
normatywna a pozytywna 356
nowa, klasyczna 51, 363, 364
podaowa 174, 194, 220-226
--------a kracowa stopa podatku dochodowego
222-223
------- a poda pracy 223-225
pozytywna a normatywna 356
unii walutowej 447-^451
ekonomici gwnego nurtu 198
ekspansja fiskalna 170
ekspansywna polityka
--------budetowa 170, 191
--------fiskalna 190
--------pienina 190
eksport 36
a bilans handlowy 88
a eksport netto 88-89, 277
a import 88
, koncentracja 467^468
, udzia w PKB wybranych krajw 381
strukturalne 479
, tempo 179-211
w systemie waluty zotej 413-414
w warunkach staej polityki gospodarczej
290-291
drena podatkowy 258-259
dumping 403
dylemat winia 403
dyscyplina finansowa a midzynarodowy system
walutowy 425-427
dziaalno bankowa zotnikw 97-98
"oeKs rzeczowy
499
, wzrost 89-90
, gospodarczy pobudzany 471
netto 88-89, 277
a bilans patniczy 277
wiatowy
--------, struktura towarowa 382
--------, warto 380-381
--------towarw przetworzonych 472-474
w rachunku obrotw biecych 282-283
ekstensywna rozbudowa aparatu wytwrczego 322,
326
euro 449
Euroland 446
Europejska
Unia Walutowa (EMU) 264, 284, 293-294, 426,
437, 442-451
a Mechanizm Kursowy (zesp jednolitych regu kursowych MK) 442
------------------ a Raport Delorsa 442
------------------ , ekonomia 447^-51
Wsplnota Gospodarcza (EWG) 438
Europejski
Bank Centralny (EBC) 264, 446, 449^150
Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) 452
Instytut Walutowy 442
Mechanizm Kursowy (ERM) 297, 305, 425,
430, 442
System Walutowy (ESW) 254, 272, 305-306,
421, 430-433, 442^147
------------------ a Bundesbank 443^144
------------------ a dyscyplina finansowa 426, 433
------------------ a kontrola kapitau 432-433
------------------ a kursy walutowe 421
--------globalnego, wykres 55
--------inwestycyjnego 157
--------na prac 184
produkcji
a
wzrost
funkcje pienidza 95-97
gospodarczy
315
GATT 405
gospodarka
bezpienina (barterowa) 95, 117, 411
a pienina 411
klasyczna" 180
otwarta 272-310, 385-387
--------a dochd zapewniajcy rwnowag 89
--------a przewaga komparatywna 385-387
------- , mnonik 89
pienina
------- a bezpienina (barterowa) 411
, reakcje na zmiany popytu i poday 206
wiatowa 377-483
--------w rwnowadze
------------------ wewntrznej 287
------------------ zewntrznej 287
zamknita 26, 146-178, 273, 292, 302, 411
gospodarki objte przeksztaceniami systemowymi
455
gospodarstwa domowe 23-26, 45
--------w ruchu okrnym 23-26
--------, majtek 147-148
gotwka 106, 114
gra masa" 438
H
popytu
Faktyczne
inwestycje 31
oszczdnoci 31, 66
fazy cyklu koniunkturalnego 339-340
federalny system fiskalny 450
Fundusz Zmian Strukturalnych 438
funkcja
konsumpcji 53-54, 65, 147-155
--------a efekt majtkowy (bogactwa) 147
--------a fun&cja oszczdnoci 65
--------a podatki netto 74
krtkookresowej poday globalnej 200-202
(krzywa) popytu makroekonomicznego 181-182
oszczdnoci 54, 60, 65
a funkcja konsumpcji 65
--------, towarowa 382

--------, towarowo-geograficzna 382-383
wiatowy
--------, struktura 380-383
Handel
midzynarodowy
-------- a ceny surowcw 383
-------- a polityka handlowa 379-410
-------- , konflikty 383
-------- , korzyci 380
-------- , problemy 383
-------- , spadek kosztw 398
-------- , struktura 380-383
-------- , geograficzna 381-382
Indeks rzeczowy
500
-------- , geograficzna 381-382

-------- , towarowa 382
-------- , towarowo-geograficzna 382-383
towarami nie przetworzonymi 466^-70
zagraniczny a dochd narodowy 70-93
hiperinflacja 239-241
a podatek inflacyjny 244245
a renta emisyjna 244245
a ucieczka od pienidza 240-241
hipoteza
Fishera 239
konwergencji 326-331
pacy realnej 370
------------- a skrajni (ortodoksyjni) keynesici 370
racjonalnych oczekiwa 361
histereza 229-231, 359-360, 362
a bezrobocie 229-231
I
Ilociowa teoria pienidza 236, 242
iluzja pienidza 186-187, 255
import 36
a bilans handlowy 88
a eksport netto 88-89
, strategia substytucji 470-472
, struktura towarowa 382
, substytucja 470-472
w rachunku obrotw biecych 283
inflacja 45, 234-271
a ceny 21-22
a deficyt budetowy 241-246
a kurs walutowy 42S-A29
a pienidz 235-238, 241-246
a produkcja 246-255
a stopa procentowa 239-241
a system kursu walutowego 428-429
bezbdnie przewidywana w warunkach niepenego dostosowania instytucji 258-260
czysta 234
, cel inflacyjny 266-267
, hiperinflacja 239-241
, koszty 255-262
, metody walki 263-266
, podatek 244-245
, rachunkowo uwzgldniajca 260
, stopa 239, 246-250
, wskanik cen detalicznych (jako miernik) 20,
41-42
, zudzenie 255-256
korekcyjna 453
nieoczekiwana 261-262
prognozowana 142
przejciowa 248
uporczywa 208
w Wielkiej Brytanii 243-246
-------------------a wzrost iloci pienidza 243-246
innowacje a wzrost gospodarczy 318
integracja w Europie 437^t60
intensywna rozbudowa aparatu wytwrczego 322,
"oeKs rzeczowy
326
inwestycje
a budet pastwa 78-79
a cykl koniunkturalny 341-345
a oszczdnoci 29-33, 78-79
a ruch okrny 29-33
a rynek papierw wartociowych 160
a stopa procentowa 160
brutto 155
faktyczne 31
-------- a oszczdnoci faktyczne 31
-------- a zamierzone (planowane) 31-32
per capita 323
ujemne 33
w kapita obrotowy 155
w zapasy 158-161
zamierzone (planowane) 60-61
-------- a oszczdnoci zamierzone (planowane)
60-61
izba walutowa 423
_
J
Jednolity Akt Europejski 432, 437, 439

jednolity rynek europejski 437-442
------------- , istota 438^39
------------- , korzyci 439^41
------------- , rozmiary 440
------------- , prba oceny efektw 441-442
jednostka rozrachunkowa (pienidz) 96
jednostkowe koszty
-------- osobowe 388
-------- pracy 388
jeziora wina" 438
, ______ .
Kapita
a wzrost gospodarczy 315
, akumulacja 321-323
501
, kontrola 422
, zmienne przepywy 473
ludzki 315-316
-------- a wzrost gospodarczy 315-316
obrotowy 32, 155
-------- , zapasy 32, 155, 158-161
rzeczowy na 1 zatrudnionego 322
trway, inwestycje 155-158
kana kredytowy 183
kapitaochonno 156
karty kredytowe jako substytuty pienidza 112
kasy oszczednociowo-poyczkowe 127
keynesici 51
a monetaryci 51
nowi 51, 368-369
-------- , zestawienie pogldw z innymi szkoami
363-371
skrajni (ortodoksyjni) 369-371
363-371
umiarkowani 367-369
363-371
klasyczny model makroekonomiczny 179-180
klin" podatkowy 153,, 222
Komisja Delorsa 442
Komitet Polityki Pieninej 266-268
koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego
346-349
konkurencyjno midzynarodowa 280-282, 418
-------- a realny kurs walutowy 280-282
--------w Wielkiej Brytanii 418
konsole 107
konsumpcja
a cykl ycia 151
autonomiczna 67, 147-149
, funkcja 53-54, 65
kontrola
kapitau 422
poday pienidza 139-141
------------- a baza monetarna 139-140
------------- a stopa procentowa 141
stopy procentowej 258
kontyngenty 405
konwergencja, hipoteza 326-331
korzyci
skali 317, 440
z ce 396-399
z jednolitego rynku europejskiego 439-441
z lepszej alokacji zasobw 440
z nasilenia konkurencji 440-441
z wymiany midzynarodowej 388
koszt
alternatywny
-------- a przewaga komparatywna 383-391
dobra 383
pracy jednostkowy 385
utrzymywania pienidza (koszt utraconych moliwoci) 128, 157
koszty
a przewaga komparatywna 383-385
bezrobocia 228-231
Indeks rzeczowy
ce 396-399
handlu midzynarodowego 398
inflacji 235, 255-262
-------- , zudzenie inflacyjne 255-256
osobowe jednostkowe 385
robocizny za granic 403^1-04
produkcji wzgldne (relatywne) 384385
a handel midzynarodowy 384385
wzgldne 384, 387
-------- a przewaga komparatywna 384
wzrostu gospodarczego 333-335
zdzieranych zelwek 257-258
zmienianych jadospisw 257-258
kraje
OECD 325-330
OPEC 383
rozwijajce si 461^483
-------- a handel midzynarodowy 383
sabiej rozwinite (KSR) 461^83
a Nowy Midzynarodowy ad Ekonomiczny (NME) 462
------------------ a Plan Brady'ego 476-478
------------------ a wiatowy rozkad dochodu 462-463
,
eksport
towarw
nie
przetworzonych 472-474
------------------ , inwestycje w infrastruktur 464
------------------ , kapita 464
------------------ , konflikt 465^166
------------------ , midzynarodowy kryzys zaduenia
474-478
------------------ , migracje 481
------------------ , niewypacalno 478
------------------ , niska wydajno w rolnictwie 465
------------------ , obyczaje 464-465
------------------ , problemy rozwoju 461-483
------------------ , przyrost demograficzny 463-464
,
rozwj
gospodarczy
oparty
na
kredytach 474-479
,
rozwj
gospodarczy
przez
dostosowania strukturalne 479
502
-------------------, rozwj gospodarczy przez handel towarami nie przetworzonymi 466-470

-------------------, rozwj gospodarczy przez uprzemysowienie 470-474
-------------------, rozwj gospodarczy w krajach o niskich dochodach 463-466
-------------------, rzadko zasobw 464
-------------------, substytucja importu 470-472
-------------------, zaduenie zagraniczne 475
-------------------, zmienne przepywy kapitau 473
uprzemysowione
-------- a handel midzynarodowy 383
-------- , konflikty 383
kracowa
skonno
-------- do importu (MPI) 87, 91
-------- do konsumpcji (MPC) 54, 61, 67
------------------------ a mnonik 64-65, 68
-------- do oszczdzania (MPS) 54, 67
------------------------ a mnonik 65, 68
stopa podatku dochodowego 222-223
-------------------a poda pracy 223-225
kracowy produkt pracy 184
------------- a popyt na prac 184
kredyty bankowe
-------- jako aktywa 104
-------- konsumpcyjne a dobra trwaego uytku
148-150
-------- u zotnikw 98-99
-------- w rachunku biecym 98
krtkookresowa krzywa Phillipsa 250
------------- , poda globalna, funkcja (krzywa)
200-202
kryteria z Maastricht 444-445
kryzys
midzynarodowy zaduenia 474-478
typu keynesowskiego 253
w cyklu koniunkturalnym 339
zaduenia a Plan Brady'ego 476-478
krzywa
AJ (poday globalnej pracy) 184-185
AS (poday globalnej) 181, 183-188
IS 164-166
-------- a polityka fiskalna 169-171
-------- , nachylenie 165
-------- , przesunicia 165-166, 169
LF 184-185
LM 166-168
-------- a polityka pienina 171-172
-------- , nachylenie 166-167
-------- , przesunicia 167-168, 171-172
Phillipsa 246-250
-------- dugookresowa
------------- a inflacja 249-250
------------- pionowa 249-250
-------- krtkookresowa 250
poday globalnej (AS) 181, 183-188, 199-202
pracy (AJ) 184-185
popytu globalnego (makroekonomicznego) 55,
181-182
-------------------inwestycyjnego 157-158
-------------------na prac 184
------------------ , przesunicia 57
-------------------, ruch wzdu 57
Indeks rzeczowy
-------- na eksport 88
-------- na import 88
skonnoci do podjcia pracy (LF) 184-185
w ksztacie litery J 295
kurs
dostosowywany okresowo 294, 413, 416-417
oparty na parytecie siy nabywczej 418
walutowy 273
-------- , nadmierna reakcja 304
-------- , rwnowaga 386
-------- , systemy 275-277, 412-413
-------- , cieka 282, 300
-------- , zmiany 305-306
-------- nominalny
------------- a parytet siy nabywczej 282
------------- a realny 281-282
------------- , aprecjacja 418
------------- , deprecjacja 418
-------- pynny 276-277, 417-421
------------- a bilans patniczy 278-279
------------- a parytet siy nabywczej 299-301, 418
------------- a polityka fiskalna 302-306
------------- a polityka pienina 302-306
------------- a stay 427
------------- a stopa procentowa 418-421
------------- a transakcje (operacje) spekulacyjne
418^421
------------- , czynniki okrelajce poziom 299-302
------------- regulowany 421
-------- realny 280-282
------------- a konkurencyjno midzynarodowa
280-282
------------- a nominalny 281-282
------------- a parytet siy nabywczej 281-282
-------- stay 275-276, 421^123
------------- a ataki spekulacyjne 421^-23
503
------------- a pynny 423-427

------------- , dewaluacja 276
------------- , rewaluacja 276
-------- sztywny 275
kwoty importowe 90, 405
L
Linia 45 (linia rwnoci wydatkw i produkcji)
56-57
-------- a produkcja w punkcie rwnowagi 56-57
luka PKB 195
agodna (ekspansywna) polityka fiskalna 172-173
M
MO jako najwysza miara poday pienidza
115-116, 118
M l jako podstawowa miara poday pienidza
w wskim ujciu 115-116
M2 115-116
M3 jako najlepsza miara poday pienidza w szerokim ujciu 115-116
M4 115-116, 118, 134
majtek gospodarstw domowych 147-148
makroekonomia 19
a gospodarka otwarta 272-310
, nowa szkoa klasyczna (nowa makroekonomia
klasyczna) 346, 363-365
, --------------- a realny cykl koniunkturalny
346-349
, nowi keynesici 51, 368-369
, pozytywna a normatywna 356
, rekapitulacja 371-372
, skrajni (ortodoksyjni) keynesici 369-371
, stan obecny 355-375
, umiarkowani keynesici 367-369
, umiarkowani monetaryci 365-367
, wprowadzenie 19-48
, zestawienie pogldw rnych szk 363-371
malejce przychody ze skali produkcji 317
Malthus, puapka 312, 320
marchewka podatkowa 224
mara odsetkowa 117
Mechanizm Kursowy (zesp jednolitych regu kursowych MK) 254, 442
-------- a Europejska Unia Walutowa (EMU) 442
mechanizm
automatycznego gwarantowania wkadw 127
kwot importowych 90
transmisyjny 149
metody walki z inflacj 263-266
-------------------, reforma instytucjonalna 264-266
-------------------, rodki polityki dochodowej 263-264
miary pienidza 114-116
Indeks rzeczowy
--------, agregat MO 115-116, 118

--------, Ml 115-116
--------, M2 115-116
--------, M3 115-116
-------- , M4 115-116, 118, 134
miernik
odroczonych patnoci 95-96
produkcji
--------jako PKB 312-313
zadowolenia spoecznego 314
Midzynarodowa Organizacja Handlu (WTO) 405
midzynarodowe przepywy kapitaowe
------------- a system waluty zotej 415
Midzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 276,
405
midzynarodowy
kryzys zaduenia 474^478
system walutowy 411436
migracje z krajw sabiej rozwinitych (KSR) 481
mnonik 63-65, 68, 342
a kracowa skonno
-------- do konsumpcji 64-65, 68
-------- do oszczdzania 65, 68
kreacji pienidza 111-113, 118, 122
------------- a baza monetarna 111-113, 118, 122
------------- a poda pienidza 111-113, 118, 122
------------- a rezerwy gotwkowe bankw 118
, obliczanie 6465
pynnych aktyww 140
w gospodarce otwartej 89
zrwnowaonego budetu 76-77, 91
model
akceleratora 341-345
----- , cykl koniunkturalny 341-345
--------, inwestycje 341-345
IS-LM 164-172, 293-294
a polityka fiskalna 293-294
keynesowski
504
-------- a klasyczny 193-194

klasyczny 187-188, 190, 192
-------- a ceny 187-188
-------- a doskonaa gitko pac 188
-------- a keynesowski 193-194
-------- , a produkcja 187-188
-------- a rwnowaga 188
-------- a wypieranie 192
-------- a zatrudnienie 187-188
-------- makroekonomiczny 179-180
makroekonomiczny klasyczny 179-180
mnonika-akceleratora 341-345
spekulacji opartej na rnicach stp procentowych 420
wzrostu neoklasyczny 321-323
monetaryci 51, 190
a keynesici 51
umiarkowani 365-367
363-371
monopol emisyjny, renta 244-245
motyw trzymania pienidza 128-131
------------- portfelowy 130-131
------------- przezornoci 130
------------- transakcyjny 128-130
N
Nadmierna reakcja kursu walutowego 304
nadwyka handlowa 88, 92
nakad pracy 196-197, 388
narzut na ryzyko 478
naturalna stopa bezrobocia 184, 186, 217-220,
246-250
------------- , zmiany 252
naturalny instynkt inwestorw 61
neoklasyczny model (teoria) wzrostu 321-323
niedoskonaoci rynku kapitaowego 153-154
niewypacalno krajw sabiej rozwinitych (KSR)
478
nominalna
kotwica 191, 266, 443
poda pienidza
------------- , spadek 203
nominalny kurs walutowy
------------- a parytet siy nabywczej 418
------------- a realny 281-282
------------- , aprecjacja 418
------------- , deprecjacja 418
nowa
ekonomia klasyczna 51, 363-364
szkoa klasyczna w makroekonomii (nowa makroekonomia klasyczna) 346, 363-365
----------------------------- , cykl koniunkturalny 346-349
----------------------------- , ---------- realny 346-349
----------------------------- , zestawienie pogldw z innymi szkoami 363-371
nowi keynesici 368-369
363-371
Nowy Midzynarodowy ad Ekonomiczny
(NME) 462
------------------------ a kraje sabiej rozwinite (KSR)
462
Indeks rzeczowy
O
Obieg pienidza 242
Obligacje 106-107, 128, 136, 158
dajce bezterminowe prawo do dochodu
106-107
skarbowe (o zoconych brzegach") 107
obniki
podatkw 152-155
-------- dochodowych 222-223
obroty
towarowe (widzialne) a bilans handlowy 277
usugowe (niewidzialne) a bilans handlowy 277
w bilansie patniczym, rachunek
------------------ , , biece 277, 282-283, 385
------------------ , , kapitaowe 278, 283-286, 385
obszar walutowy optymalny 448-449
ocena thatcheryzmu 331
ochrona celna 396
oczekiwania 250-252
a wiarygodno 250-252
egzogeniczne (zewntrzne) 360
ekstrapolacyjne (adaptacyjne) 360
racjonalne 361
OECD (Organizacja Wsppracy i Rozwoju Gospodarczego) 325-330
ograniczenia ilociowe
-------- jako rodki polityki handlowej 405-406
okresowe zwolnienia 196-197
OPEC 383
operacje otwartego rynku (repo) 121, 124-126
------------------ , sterylizacja (neutralizacja) 289-290
opaty celne 396-399
opodatkowanie
dochodw z kapitau 259-260
505
zyskw 260
optymalna stawka celna 400
optymalny obszar walutowy 448^449
ostatnia instancja kredytowa 126-128
oszczdnoci 29-33, 54
a budet pastwa 78-79
a inwestycje 29-33, 78-79
a ruch okrny 29-33
faktyczne 31
-------- a inwestycje faktyczne 31
-------- a zamierzone (planowane) 31-32
, funkcja 54, 60, 65
jako procent PKB 154
, stopa 323-324
zamierzone (planowane) 60-61
------------- a inwestycje zamierzone (planowane)
60-61
oywienie (poprawa) w cyklu koniunkturalnym 339
Pakt o stabilnoci 449

panika finansowa 99-100, 126-128
-------- bank centralny jako instytucja zapobiegajca
126-128
pastwo 33-36
a popyt globalny 72-77
, budet 77-79
w ruchu okrnym 35, 71-72
papiery wartociowe
-------- dune 104
-------- nie obcione ryzykiem 107
paradoks
pac realnych 349
zapobiegliwoci 65-68
parytet
siy nabywczej 281-282, 299-301, 418
------------- a nominalny kurs walutowy 282
------------- a pynny kurs walutowy 299-301
------------- a realny kurs walutowy 281-282
zota 413
pasywa bankw komercyjnych 104105
pienidz
a ceny 131-134, 236-237
a deficyt budetowy 241-246
a dochd 131-134
a inflacja 235-238, 241-246
a popyt globalny 161-162
a stopy procentowe 131-134, 161-162
a wspczesny system bankowy 94119
bezgotwkowy (IOU; yrowy lub wkadowy) 97
, funkcje 95-97
, iluzja 186-187, 255
jako jednostka rozrachunkowa 96, 117
jako miernik odroczonych patnoci 96, 117
jako prawny rodek patniczy 97
jako rodek
------------- przechowywania wartoci (tezauryzacji)
96, 117, 128
------------- wymiany 94-95, 117, 128
koszt alternatywny utrzymywania 128
kreacja przez banki 108-110
miary 114-115
Indeks rzeczowy
mnonik kreacji 111-113, 118, 122

motyw trzymania 128-131
-------- portfelowy 130-131
-------- przezornoci 130
-------- transakcyjny 128-130
nominalny skorygowany o zmiany poziomu cen
129
, poda 107-110, 289-290
, a bilans patniczy 289-290
, popyt 128-134
, rodzaje 96-97
, substytuty 112
symboliczny 96-97, 117-118
-------- jako prawny rodek patniczy 97
, szybko obiegu 242
, teoria ilociowa 236, 242
, ucieczka od 240
wielkiej mocy, zasb 111-113
wkadowy (IOU; bezgotwkowy lub yrowy)
97
wzrost iloci 238, 241-246
zasb
planowany 132
realny 129
wielkiej mocy (baza monetarna) 111-113
yrowy (IOU; bezgotwkowy lub wkadowy)
97
Plan Brady'ego 476-478
pace
a ceny 199-202
a poda globalna 199-202
a rynek pracy 194199
, dostosowania 197-199
, gitko w modelu klasycznym 188
, wzrost 206-207
efektywnociowe 198
nominalne 184, 186-188
--------a ceny 186-187
-------- a realne 184, 186-187
realne 184-187
506
------- a ceny 186-187

------- a nominalne 186-187
czynniki okrelajce 114

kontrola przez bank centralny 122-126
------- a popyt na prac 184185
sterylizacja 289-290
------- , hipoteza 370
pracy 185, 221-225
------- , paradoks 349
------- a efekt
patnoci transferowe 33
------------ dochodowy 222
pynno 104
substytucyjny 222
---------a ekonomia podaowa 221225
kursu walutowego 276-277, 417-421

, preferencja 166, 235
------- , rodki oddziaywania 223-225
pynny kurs walutowy 276-277, 417^421
podwjna zbieno zapotrzebowania (w gospodar-
------------ a bilans patniczy 278-279

------------a parytet siy nabywczej 299-301, 418
------------ a stay
ce bezpieninej, barterowej) 95, 117

polityczny cykl koniunkturalny 341
423^427
polityka
------------ , czynniki okrelajce poziom 299-302
----------- , polityka
antyimportowa 470-472
antyinflacyjna 264-266
------------, fiskalna 302-306
budetowa ekspansywna 170
------------ , pienina 302-306
dochodowa 263-264
------------, stopa procentowa 418-421

--------------- , transakcje (operacje)
301-302, 418^t21
----- ------ ------ regulowany 421
podatek
a inflacja 263-264
fiskalna 70, 93, 172-174, 341
spekulacyjne
------- a pienina 146-178, 189-194

------- a pynny kurs walutowy 302-306
------- a stay kurs walutowy 288-294
europejski 447
------- , efekt gapowicza 450, 477
inflacyjny
------- , przesunicia krzywej IS 169-171

------- , system federalny 450
------- , wypieranie 162-164
------- a hiperinflacja 244-245

------- a renta emisyjna 244245
podatki 258-259
------- aktywna (dyskrecjonalna) 82-83
a dochd rozporzdzamy 52, 73
----------------- a automatyczne stabilizatory 82-83

----------------- , ograniczenia 8485
akcyzowe 259
bezporednie 33, 71-72
agodna (ekspansywna) a restrykcyjna (twar-
dochodowe 222-223
da) 172-173
------- , obnika 222-223

, drena 258-259
------- w warunkach staego kursu walutowego

292-294
, klin" 153
gospodarcza
netto 73
------- a realny cykl koniunkturalny 348-349

------- midzynarodowa koordynacja 427-430
------- a funkcja konsumpcji 74

------- , wpyw na wielko produkcji 7476
------- , ograniczenia 362
, obniki 152-155
od wartoci (VAT) 259
porednie 33, 71-72, 259
poda
globalna 179-211
a ceny 179-211
------- a krtkookresowa,
200-202
funkcja
(krzywa)
------- a pace 199-202

------- a rynek pracy 183-188
------- a tempo dostosowa 179-211
------- , kontrola 139-141
------- , krzywa (AS) 181, 183-188
------- , zmiany 205-207
pienidza
------- a bank centralny 122-126
------- a banki komercyjne 107-110
------- a bilans patniczy 289-290
------- a dziaalno bankowa zotnikw 101
------- a mnonik kreacji pienidza 111-113
------- a rola bankw w kreacji pienidza 108-110
------- a stopa procentowa 141
agregat
118
MO 115M2 115 M4 115-
Indeks rzeczowy
116,
116
116
116
Ml
115-
M3 115116, 118
507
-------- , thatcheryzm 331

-------- , warianty 362
-------- staa 290-291
handlowa
-------- a handel midzynarodowy 379-410
-------- , ca importowe jako rodek 394-405
-------- , rodki 405-408
makroekonomiczna 21
-------- w kraju czonkowskim EMU
pienina 141-142, 146-178, 341
-------- a fiskalna 146-178, 189-194
-------- a przesunicia krzywej LM 171-172
-------- a stay kurs walutowy 288-294, 291-292
-------- agodzca szok 237
-------- , narzdzie 141-142
podaowa 362
stabilizacyjna 70
pomoc dla krajw sabiej rozwinitych (KSR)
480-481
poprawa (oywienie) w cyklu koniunkturalnym
339
popyt
globalny 51, 55, 67-93, 362
-------- a pastwo 72-77
-------- a pienidz 161-162
-------- a podatki 72-74
-------- a polityka gospodarcza 362
-------- a poziom cen 180-182
-------- a stopa procentowa 161-162
-------- inwestycyjny 54-55, 155-161
-------------- a procesy dostosowawcze 63
-------------- a stopa procentowa 157-158
-------------- , funkcja (krzywa) 157
-------------- , przyrost jednostkowy 64
--------------, spadek 61-63
-------- jako czynnik okrelajcy produkcj globaln
56-58
-------- jako planowane wydatki 52-55
-------- , przesunicia krzywej 57
-------- , ruch wzdu krzywej 57
-------- , skadniki 52-55
-------- , spadek 61-63
-------- , wydatki pastwa 71-74
-------- , zarzdzanie 172-174, 362
-------- konsumpcyjny 52-54, 149-155
-------------- a dochd narodowy 72-74
-------------- a rozporzdzalne dochody osobiste
52-53
-------------- autonomiczny 53, 155
-------------- , funkcja konsumpcji 53-54
-------- na eksport 86-90
------------------- , krzywa 88
------------------- netto 88-89
-------- na import 86-90
------------------- , krzywa 88
-------- na pienidz 128-134
------------------- a motywy trzymania pienidza
128-131
------------------- a stopa procentowa 131-134
------------------- , na realne zasoby 237-238
-------- na prac 184-185, 225-226
------------------- a naturalna stopa bezrobocia
225-226
Indeks rzeczowy
-------- w rwnowadze krtkookresowej 56

-------- , wykres funkcji (krzywa) 55, 181-182
postp techniczny
-------- a techniczne uzbrojenie pracy 324
-------- a wzrost gospodarczy 324
poredni cel monetarny 142
porednik finansowy 101
-------- , banki jako 105
-------- , komercyjne (handlowe) jako 101-102
poziom cen 179-211, 234
-------- a poda globalna 179-211
-------- a popyt globalny 180-182
-------- a tempo dostosowa 179-211
-------- rwnowagi 188-189
poyczka w formie wkadu bankowego 98-99
Pnoc a Poudnie 463, 480
praca 183-188
a wzrost gospodarczy 315-316
, dugoterminowe umowy 196
, dostosowania nakadu 196-197
, krzywa skonnoci do podjcia (LF) 184-185
, midzyokresowa substytucja 347-348
, nakady 196-197, 388
, poda 185
, popyt na 184-185, 225-226
, produkt kracowy 184
, rynek 183-188
, substytucja midzyokresowa 347-348
, techniczne uzbrojenie 315, 322
, uczenie si przez 318
pracochonno 156
pracownicy
, okresowe zwolnienia 196-197
przymusowo bezrobotni 218
zniechceni 214-215, 230
prawny rodek patniczy (pienidz jako) 97
preferencja pynnoci 166, 235
508
premia za ryzyko 478

problemy makroekonomiczne 20-21
procesy dostosowawcze 202-205
-------- na rynku pracy 198
-------- prowadzce do osignicia rwnowagi 58
produkcja
a ceny 187-188, 202-205
a inflacja 246-255
a proces dostosowa 202-205
a zatrudnienie 187188, 202-205
, funkcja 315
, metody 384
, trend 339
, wzrost 205
potencjalna 49-51, 187, 362
a faktyczna 49-50
przy penym zatrudnieniu 187
w punkcie rwnowagi 55-57, 60-61
a linia 45 56-57
zapewniajca rwnowag a zatrudnienie 58-59
produkt
krajowy brutto (PKB) 26-29, 45
a produkt narodowy brutto (PNB)
26, 37-38
------------------- jako miernik produkcji 312-313
jako miernik zadowolenia spoecznego 314
------------------- , dynamika 313
------------------- , obliczanie 28
------------------- , szacunki luki 195
------------------- , w cenach bazowych 34, 45-46
------------------- , w cenach rynkowych 34, 45
narodowy brutto (PNB) 20-22, 39^6
------------------- a dochd narodowy 38
------------------- jako miernik sytuacji gospodarczej
39
------------------- nominalny a realny 40^43, 46
------------------- , podatno na szoki 82
------------------- realny na 1 mieszkaca (per capita)
43-44
------------------- , szersze ujcie 44-45
-------- netto (PNN) 38, 46
pracy kracowy 184
prognozowana inflacja 142
przedsibiorstwa 23-26, 45
w ruchu okrnym 23-26
przepywy
kapitaowe midzynarodowe 415
na rynku pracy 214
przewaga
absolutna 388
-------- a komparatywna 388
komparatywna 383-391
a absolutna 388
-------- a ceny wzgldne 384-385
-------- a gospodarka otwarta 385-387
-------- a jednostkowe nakady pracy 384-385
-------- a korzyci z wymiany 388
-------- a koszt alternatywny 387
-------- a koszty wzgldne 384385
-------- a struktura produkcji i wymiany 387
-------- a wymiana wewntrzgaziowa 391-393
przychody ze skali produkcji
------------------- malejce 317
Indeks rzeczowy
-------------------stae 317
przymusowe bezrobocie 56, 184, 186, 217-219
puapka mathuzjaska 312, 320
R
Rachunek
bilansu patniczego
, obrotw
------------- , biecych 277, 282-283, 385
------------- , kapitaowych 278, 283-286, 385
dochodu narodowego 1948
------------- a amortyzacja 38
------------- a dobra finalne 27
------------- a dobra porednie 27
------------- a eksport 36
------------- a import 36
------------- a konsumpcja 52-53
------------- a patnoci transferowe 33-36
------------- a ruch okrny patnoci 23-26
------------- , zapasy 32
rachunki
czekowe (wkady na danie; a vista) 104,
114
oszczdnociowe (wkady terminowe) 104105,
114
realny
cykl koniunkturalny 346-349, 365
a nowa szkoa klasyczna w makroekonomii 346, 365
------------- a substytucja midzyokresowa 347-348
------------- , teoria 51, 346-349
------------- , zwolennicy 365
509
kurs walutowy 280-282

------------- a konkurencyjno midzynarodowa
280-282
------------- a nominalny 281-282
produkt narodowy brutto (PNB) 20-21
na 1 mieszkaca {per capita)
43^14, 46
zasb pienidza 129
, popyt 237-238
recesja w cyklu koniunkturalnym 339
redystrybucja dochodw i bogactwa
------------------ , inflacja 261-262
reforma instytucjonalna 264266
reformy w krajach Europy rodkowo-Wschodniej
podaowe 452-453
systemowe 452-454
rekapitulacja 154-155, 198-199, 246, 371-372
relacja kapita-praca a przewaga komparatywna
389-391
renta emisyjna
--------a hiperinflacja 244245
--------a podatek inflacyjny 244245
restrukturyzacja zaduenia
--------w krajach sabiej rozwinitych (KSR)
478^79
reszta Solowa 328-330
rewaluacja 276
rezerwy 99
, stopa 99
dewizowe 275-276
--------a interwencja banku centralnego 275
gotwkowe bankw
------------- a mnonik kreacji pienidza 111-113
------------- a wkady 105-107
obowizkowe bankw 122-123
------------- , stopa 122
ricardiaska rwnowano 152-154
rodzaje bezrobocia 216-217
rozbudowa aparatu wytwrczego
------------- ekstensywna 322, 326
------------- intensywna 322, 326
rozkad wiatowy dochodu 462^463
rozkwit jako grny punkt zwrotny (szczyt) cyklu
koniunkturalnego 339
rozporzdzalne dochody osobiste 34-35, 52-53
------------- a popyt konsumpcyjny 52-53
rozwizanie drugie po najlepszym 400
rozwj gospodarczy
--------na wiecie 461^83
--------oparty na kredytach 474-479
--------przez dostosowania strukturalne 479
-------- przez handel towarami nie przetworzonymi
466-470
--------przez uprzemysowienie w krajach sabiej
rozwinitych (KSR) 470-474
rwnowaga
dugookresowa 180, 359-360
krtkookresowa na rynku dbr 56, 164-165,
168-169
kursu walutowego 386
na rynkach dbr i pienidza 168-169
na rynku pienidza 135-139, 168-169
pracy 185-187
przy penym zatrudnieniu 186
Indeks rzeczowy
rynkowa 357-360
wewntrzna 287-288, 413-414
a zewntrzna 287-288, 413^14
w modelu klasycznym 188
w warunkach
-------------- istnienia ochrony celnej 396
-------------- wolnego handlu 395-396
zewntrzna 287-288, 413-414
-------- a wewntrzna 287-288, 413-414
ruch okrny 23-26, 30-32, 45, 52
---------a pastwo 35, 71-72
-------- , dopyw 30, 45
-------- , gospodarstwa domowe 23-26, 52
midzy przedsibiorstwami i gospodarstwami domowymi 2426, 52
-------- , odpyw 30, 45
---------, przedsibiorstwo 45, 52
-------- , zagranicy 36-37
rynek
dbr, rwnowaga krtkookresowa 56, 164-165,
168-169
finansowy, rwnowaga 134139
kapitaowy, niedoskonaoci 153-154
operacji repo (rynek otwarty) 124-126
papierw wartociowych 160
pienidza, rwnowaga 135-139, 168-169
pracy 183-188
-------- a ksztatowanie si pac 194-199
-------- a poda globalna 183-188
-------- , procesy dostosowawcze 198
---------, przepywy 214
-------- , rwnowaga 185-187
walutowy 273-277, 420
-------- , interwencja banku centralnego 275
-------- , rezerwy dewizowe 275-276
ryzyko
narzut na (premia za) 478
rynkowe (systematyczne) 127
510
Sia robocza 20
-------- zarejestrowana 185
., zasoby 213
skala produkcji
-------- , przychody
-------- , malejce 317
-------- , stae 317
skadniki bilansu patniczego 280-286
skrajni (ortodoksyjni) keynesici 369-371
------------- , zestawienie pogldw z innymi szkoami 363-371
Solow
, reszta 328-330
, wykres 327
specjalizacja 380
spekulacja
a pynny kurs walutowy 418-^421
a stopy procentowe 418-421
stabilizacja cen surowcw 468470
stabilizatory automatyczne 82-83, 91
-------- a polityka fiskalna aktywna (dyskrecjonalna)
82-83, 91
stagflacja 253
stae
przychody
ze
skali
produkcji
317
stay kurs walutowy 275-276, 421-423
------------- a ataki spekulacyjne 421-423
------------- a pynny 423-^27
------------- , dewaluacja 276
------------- , rewaluacja 276
stan
penego zatrudnienia 180
trway 321
stawki celne 405
sterylizacja 289-290
stopa
bezrobocia 20, 213-214
, krzywa Phillipsa 246-250
-------- naturalna 184, 186, 217-220, 246-250
-------- w Wielkiej Brytanii 218, 220-221
-------- zastpienia 222-223
inflacji 20-22, 235, 239
w Wielkiej Brytanii 235
oszczdnoci 323-324
podatkowa
-------- netto 73
------------- , wzrost 76
Indeks rzeczowy
podatku dochodowego kracowa 222-223

a poda pracy 223-225
procentowa
-------- a inwestycje 160
-------- a pienidz 161-162
-------- a poda pienidza 141
-------- a popyt globalny 161-162
--------a popyt na pienidz 131-134
-------- a spekulacja 418^421
-------- a stopa dyskontowa banku centralnego
123-124
-------- a wypieranie 162-164
-------- , kontrola 258
-------- zapewniajca rwnowag 139
rezerw
-------- gotwkowych 111-112
------------- bankw a mnonik kreacji pienidza
111-112
-------- obowizkowych 122
stopie aktywnoci zawodowej 213
strategia
proeksportowa 471
substytucji importu 470-472
struktura
bezrobocia 215-216
handlu wiatowego 380-383
------------- geograficzna 381-382
------------- towarowa 382
------------- towarowo-geograficzna 382-383
produkcji i wymiany 387
stuprocentowe pokrycie obiegu pienidza 413
substytucja
importu, strategia 470-472
-------- w krajach sabiej rozwinitych (KSR)
470-472
midzyokresowa 347-348
-------- a realny cykl koniunkturalny 347-348
substytut pienidza 112
subsydia a ca 402-404
subwencje eksportowe
-------- jako rodki polityki handlowej 406-408
surowce
a handel midzynarodowy 382-383
a wzrost gospodarczy 316-317
, ceny 383
nieodnawialne 316
odnawialne 316
swoi" i obcy" 229-230, 369
system
bankowy
--------a zotnicy 97-101
kreacja pienidza przez banki 108-110

pocztki 97-101
wspczesny 94-119
a pienidz 94-119
, rezerwy gotwkowe 105-107
cakowicie pynnego kursu walutowego 413
clearingowy (rozliczeniowy) 102
dolarowy 416417
federalny w polityce fiskalnej 450
kas oszczdnociowo-poyczkowych 127
kursu walutowego
a inflacja 428-429
------------- dostosowywanego okresowo (system
z Bretton Woods) 294, 413, 416-417
------------- pynnego 276-279, 417-421
------------------ regulowanego 413
------------- staego 275-276, 294
------------------ a ataki spekulacyjne 421^423
midzynarodowy walutowy 411^136
pieniny a bank centralny 120-145
rozrachunkowy czekw 104
walutowy midzynarodowy 411436
waluty zotej 413^116
a midzynarodowe przepywy kapitaowe 415
------------- , bilans patniczy 413-414
z Bretton Woods 294, 413, 416-417
System Rezerwy Federalnej 264
systemy
kursu walutowego 275-277, 412-413
stabilizowania cen towarw nie przetworzonych
(surowcw) 468^470
szczyt (rozkwit) w cyklu koniunkturalnym 339
szok
podaowy 205-207, 253-254
popytowy 255
zewntrzny 291
szoki, podatno PNB 82
szybko obiegu pienidza 242
cieka
dostosowa cen i produkcji 204
- kursu walutowego 282, 300
parytetu siy nabywczej 418
wzrostu zrwnowaonego 321, 327-328
rodek
patniczy prawny 97
przechowywania wartoci (tezauryzacji) 96,
117, 128
wymiany (jako pienidz) 94-95, 117, 128
rodki polityki dochodowej 263-264
wiadczenia spoeczne 33
wiatowa Organizacja Handlu (GATT) 405
wiatowy rozkad dochodu 462-463
Indeks rzeczowy
Techniczne uzbrojenie pracy 315, 322, 324

tempo dostosowa
---------a poda globalna 179-211
---------a poziom cen 179-211
-------- na rnych rynkach 358
teoria
cyklu
-------- koniunkturalnego 341-346
-------------- realnego 51, 346-349, 365
-------- ycia 149-155
dochodu permanentnego 149
gier 402
handlu midzynarodowego 404, 411
neoklasyczna wzrostu 321-323
optymalnych obszarw walutowych 448^449
pienidza ilociowa 236, 242
Solowa 330
tezauryzacja, pienidz jako rodek 96, 117,
128
thatcheryzm, ocena 331
towary
nie przetworzone (surowce) 382, 392
------------------- , ceny 466-467
------------------- , handel 466-470
------------------- , ksztatowanie cen 466-467
------------------- , niestabilno cen 467
------------------- , systemy stabilizowania cen 468
-470
przetworzone 382, 392
, eksport 472^174
Traktat z Maastricht 264, 306, 442, 444-445
transakcje (operacje)
-------- spekulacyjne 285, 301-302
---------wyrwnawcze 278-280
transfer technologii 319
transformacja systemowa 457
trend
cyklu koniunkturalnego 339-341
produkcji 339
twarda (restrykcyjna) polityka fiskalna 172
-173
512
u
Ucieczka od pienidza 240
------------- a hiperinflacja 240
uczenie si przez prac 318
ujemny szok podaowy 206-207
Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych i Handlu
(GATT) 405
umiarkowani
keynesici 367-369
363-371
monetaryci 365-367
363-371
umowy o prac dugoterminowe 196
Unia Europejska
-------- a kraje Europy rodkowo-Wschodniej 438
-------- , dobrobyt 444
-------- , gry masa" 438
-------- , jeziora wina" 438
Gospodarcza i Walutowa 442
unia walutowa 442
uporczywa inflacja 208
uzbrojenie pracy techniczne 315, 322
W
Wahania poziomu zapasw 345-346
waluta
, aprecjacja 274
, deprecjacja 274
kurs 273
, rynek 273-277
wymienialna 275
, zarzd 423
zota, system 413^116
warto
dodana 26-27, 36
eksportu wiatowego 380-381
zaktualizowana 158
warunek Marshalla-Lernera 295
weksle 106
skarbowe 106
wiarygodno
a oczekiwania 250-252
wiedza
techniczna 317-318
uprzedmiotowiona w kapitale 318
wkad
(depozyt)
bankowy
98
wkady
a rezerwy gotwkowe bankw 108-110
detaliczne jako aktywa pynne 114
hurtowe jako aktywa pynne 114
na danie (a vista) 104, 114
(rachunki czekowe) jako aktywa
pynne 114
terminowe (oszczdnociowe) 104105, 114
(rachunki oszczdnociowe) jako aktywa
pynne 114
wpyw na wielko produkcji
podatkw netto 74-76
Indeks rzeczowy
wydatkw pastwa 74
wpywy budetowe 402
wskanik cen detalicznych (jako miernik inflacji)
20, 41-42
Wsplna Polityka Rolna (CAP) 438
wspczesny system bankowy 94-119
------------- a pienidz 94-119
wspczynnik
kapita-praca 322
wypacalnoci banku 127
wydatki
autonomiczne 61
inwestycyjne 5455
na dobra i usugi 33
na import a zatrudnienie 90
pastwa
-------- a produkcja zapewniajca rwnowag 75
-------- a wypieranie 163-164
-------- , wpyw na wielko produkcji 74
wykres Solowa 327
wymiana midzynarodowa
-------- , cechy 383
--------, korzyci 380-388
--------wewntrzgaziowa 391-393
------------- a specjalizacja 392
------------- a Unia Europejska 392-393
------------- , wskaniki 392
wynalazki 317-318
wypieranie
a polityka fiskalna 162-164
a stopa procentowa 162-164
a wydatki pastwa 163-164
wzrost
cen 238
eksportu 89-91
gospodarczy 21-22, 45, 311-337
-------- a akumulacja 318-320
-------- a funkcja produkcji 315
-------- a korzyci skali 317
513
-------- a postp techniczny 324

-------- a praca 315-316
-------- a stopa oszczdnoci 323-324
-------- a surowce 316-317
-------- a wiedza techniczna 317-318
-------- a ziemia 316
-------- endogeniczny 331-333
-------- , czynniki 315-317
-------- , koszty 333-335
-------- , modele teoretyczne 321-323
-------- pobudzany eksportem 471
-------- w krajach OECD 325-330
-------- zerowy 334335
-------- zrwnowaony 321
------------- , cieka 321, 327-328
iloci pienidza 238
------------- a deficyt budetowy 241-243
------------- w Wielkiej Brytanii 243-246
pac 206-207
produkcji potencjalnej 205
realnego kursu walutowego 281
stopy podatkowej 79
wydatkw pastwa na dobra i usugi 79
zasobw pienidza 134
Z
Zaduenie
,
kryzys
midzynarodowy
474-478
, ---------- , restrukturyzacja 478-479
w krajach sabiej rozwinitych (KSR) 474-478
zagranica w rachunku dochodu narodowego 36-37
------------------------ , w ruchu okrnym 36-37
zamierzone (planowane)
inwestycje 60-61
oszczdnoci 60-61
zapasy 32, 54
a cykl koniunkturalny 345-346
buforowe 468-470
, inwestycje 158-161
jako kapita obrotowy 32
zarejestrowana sia robocza 185, 213
zarzd walut 423
zarzdzanie (sterowanie) popytem 172-174, 362
zasada
celowego dziaania 334, 400
Fishera 302
przewagi komparatywnej 384
przyspieszenia 342
zasady rachunkowoci uwzgldniajce inflacj 260
zasoby siy roboczej 213-214
zasb
kapitau 230
pienidza
-------- , efekt 182-183
-------- planowany 132
-------- realny 129, 182-183
-------- wielkiej mocy (baza monetarna) 111-113
zatrudnienie
a ceny 187-188, 202-205

a produkcja 58-59, 187-188, 202-205
a wydatki na import 190
pene 362
zesp jednolitych regu kursowych (MK) 297, 305,
425, 430
ziemia
jako czynnik
--------------produkcji 316
------------- wzrostu 316
zotnicy
a poda pienidza 101
a system bankowy 97-101
zudzenie inflacyjne 255-256
-------- , iluzja pienidza 255
zniechceni pracownicy 214-215, 230
zwizek midzy konsumpcj a dochodem 53
zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego
365-367
zyski
, opodatkowanie 260
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa
tel. (centrala) (0-22) 827 80 01, faks 827 55 67
Printed in Poland
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.
Warszawa. Zlec. 49/2001
Skad: GABO, Milanwek
Druk i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. w Krakowie
Ekonomia jest najczciej uywanym podrcznikiem na pierwszych

latach studiw ekonomicznych w wikszoci polskich uczelni.
W nowym, zaktualizowanym wydaniu:
przedstawiono w przystpny sposb podstawow wiedz
z dziedziny ekonomii,
wyjaniono zasady wspczesnej ekonomii przydatne do analizy
rzeczywistoci gospodarczej,
rozpatrzono najwaniejsze problemy wystpujce w gospodarce
wiatowej,
zaprezentowano najwiesz wiedz dotyczc zmian
zachodzcych
we wspczesnej gospodarce (m.in. globalizacja, rola Internetu).
Autorami podrcznika s wybitni uczeni i wykadowcy ekonomii,
majcy due dowiadczenie w doradztwie gospodarczym.
David Begg jest profesorem ekonomii w Birkbeck College
w Londynie. Stanley Fischer peni funkcj First Deputy Director
w Midzynarodowym Funduszu Walutowym. Rudiger Dornbusch
by profesorem ekonomii w Massachusetts Institute of Technology
w Cambridge, Mass.
Przekad na jzyk polski jest zasug pracownikw
Szkoy Gwnej Handlowej.
ISBN
83-208-1436-7
ISBN 83-208-1435-9
Ksigarnia
internetowa
PWE
http://www.pwe.com.pl

David Begg - Makroekonomia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

David Begg - Makroekonomia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Redakcja

rozdziay 21, 32)

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne

20.1. Problemy makroekonomiczne ..................................................................................

Determinanty dochodu narodowego .....................................................

Popyt globalny, polityka fiskalna

Pienidz i wspczesny system bankowy ...............................................

23.1. Funkcje pienidza .....................................................................................................

23.6. Miary pienidza ........................................................................................................

23.7. Konkurencja midzy bankami .................................................................................

Podstawowe pojcia ............................................................................................................

Bank centralny i system pieniny ........................................................

24.2. Bank centralny a poda pienidza ...........................................................................

Prba wyjanienia przyczyn wzrostu zasobw pienidza w latach 1 965-1 W) . .

24.0. Kont rola poday pienidza ......................................................................................

Polityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej ..........................

Poda globalna, poziom cen i tempo dostosowa ..................................

26.4. Polityka pienina I fiskalna ..................................................................................

27.1. Fakty ......................................................................................................................

Rodzaje bezrobocia ....................................................................................................

Podsumowanie ............................................................................................................................ M '

Makroekonomia gospodarki otwartej .................................................................... 272

29.2. Bilans patniczy .........................................................................................................

Wzrost gospodarczy .............................................................................

30.3. Wiedza techniczna.....................................................................................................

Makroekonomia stan obecny ............................................................

32.5. Skrajni keynesici .....................................................................................................

Handel midzynarodowy i polityka handlowa .......................................

Midzynarodowy system walutowy ......................................................

Systemy kursu walutowego ......................................................................................

Integracja w Europie .............................................................................

35.6. Europa rodkowo-Wschodnia .................................................................................

Problemy krajw rozwijajcych si .......................................................

Indeks rzeczowy ...................................................................................

Determinanty dochodu narodowego

Popyt globalny, polityka fiskalna i handel zagraniczny

Pienidz i wspczesny system bankowy

Bank centralny i system pieniny

Polityka pienina i fiskalna w gospodarce zamknitej

Poda globalna, poziom cen i tempo dostosowa

Makroekonomia gospodarki otwartej

Makroekonomia stan obecny

/""Po przeczytaniu tego rozdziau powiniene umie:

Rnica midzy mikroekonomi a makroekonomi jest czym wicej ni tylko rnic

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego

osign ten stopie szczegowoci czy te

W rozdziale 2 (Mikroekonomia) wprowadzilimy pojcie wskanika cen detalicznych,

czenie nie majcych zatrudnienia.

Wprowadzimy teraz niektre z podstawowych

i usug w cigu roku.

Wprowadzenie do makroekonomii i rachunku dochodu narodowego

a ktre wynikaj z rnic w sdach wartociujcych.

Stopy inflacji (w %) w wybranych krajach

r d o : OECD, Economic Outlook.

Stopa inflacji w Wielkiej Brytanii

1960 1965 1970 19751980198519901995 1999

Nasz analiz rozpoczniemy od przytoczenia

Pierwsza kolumna tablicy 20.1 wiadczy,

r d o : Jak tablicy 20.1.

Spojrzenie na ostatnie lata

Inflacja i wzrost gospodarczy

Lata siedemdziesite byy okresem sabej koniunktury gospodarczej na caym wiecie.

r d o : World Bank, World Development Report.

Dane zawarte w tablicy nie potwierdzaj