POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

ISSN 1898-1593

AGNIESZKA MADEJA

Uniwersytet lski
Katowice

Skd pochodz polskie nazwy kolorw

Czym jest kolor? Natura tego zjawiska intrygowaa umysy ludzkie od
najdawniejszych czasw. Prby jego uchwycenia w jaki zwarty system podejmowali filozofowie, artyci, uczeni. Badano kolor z rnych aspektw
i podchodzono do niego rnymi drogami, tak jak wymaga tego jego wieloraka natura [Rzepiska 1989, 8]. Rwnie jzyk tworzy coraz to nowe nazwy kolorw, chcc jak najdokadniej odda barw, cigle poszukuje nowych sposobw nominacji. A jakimi sposobami nominacji jzyk polski dysponuje? W tym celu zbadano materia historyczny1, zadajc pytanie, co stoi
u rde nazw rnych odcieni kolorw, do jakich sfer pojciowych odwouj si uytkownicy jzyka polskiego, aby precyzyjnie opisa barw2.
Jak wskazuje materia historyczny jzyka polskiego, mamy kilka moliwoci doprecyzowania nowo tworzonych nazw kolorw. Nazywanie rnych
odcieni kolorw moe odbywa si za pomoc:
a) zoe, np.: stalowozielony, ognistoczerwony, bladozielony;
b) porwna, np.: fioletowy jak oberyna, brzowy jak czekolada;
c) struktur deskrypcyjnych, np.: kolor pustynnych piaskw, kolor dojrzaych
wgierek;
1 Materia zosta zaczerpnity z historycznych sownikw jzyka polskiego: ze Sownika staropolskiego (dalej: SStp), Sownika polszczyzny XVI wieku (dalej: SPXVI), Sownika jzyka polskiego
S.B. Lindego (dalej: SL), Sownika wileskiego (dalej: SWil), Sownika warszawskiego (dalej: SWar),
Sownika jzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (dalej: SJPD) oraz Sownika jzyka polskiego pod red. M. Szymczaka (dalej: SJPSz). W artykule analizowane s nazwy odnotowane
w tych sownikach.
2 Artyku niniejszy stanowi fragment niepublikowanej pracy doktorskiej Nazwy kolorw
w jzyku polskim.

198

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

d) derywatw przymiotnikowych, ktre prymarnie lub wtrnie stanowi nazwy kolorw (zebrany materia ogranicza si do tego typu leksemw).
Prba zbadania rdosoww, etymonw nazw kolorw niepodstawowych w historii jzyka polskiego daa bardzo interesujce efekty. Przede
wszystkim naley zauway, e leksemy bdce podstawami sowotwrczymi nazw kolorw mona uj w pewne kategorie semantyczne. Podstaw dla
nazw kolorw byy w polszczynie:
1. nazwy rolin;
2. nazwy mineraw, metali, kamieni;
3. nazwy zwierzt;
4. nazwy substancji barwnych3.
Jzyk jest tworem bardzo skomplikowanym, ksztatujcym si pod wpywem
rnych czynnikw, tak wewntrznych, jak i zewntrznych. Z tego wzgldu
rzadko zdarza si, aby mona go byo opisa w ramach kilku tylko kategorii.
Uwaga ta dotyczy take pochodzenia polskich nazw kolorw. Cho wikszo
z nich ma rdosw w podanych klasach znaczeniowych, rozwaania o etymologii nazw barw musz by uzupenione kolejn grup, mieszczc te nazwy,
ktrych semantyka podstaw sowotwrczych wykracza poza wskazane grupy.
Nazwy kolorw pochodzce od nazw rolin
Nazwy kolorw w jzyku polskim, ktrych rdo ley w nazwach rolin,
tworz najliczniejsz grup spord opisywanych leksemw. Mona w jej
obrbie wyrni take mniejsze podgrupy, zatem: nazwy kolorw od nazw
kwiatw (16), nazwy kolorw od nazw owocw (15) czy nazwy kolorw od
nazw drzew (4). Wynotowane leksemy obrazuj bogactwo nazw kolorw
pochodzcych od nazw rolin oraz rnorodno i rnobarwno rdosoww tej kategorii semantycznej.
Tab. 1. Nazwy kolorw pochodzce od nazw rolin
nazwa koloru
amarantowy
bananowy
barszczowy
3

rdosw
amarant in. szarat, amarantus, rolina o kwiatach rowoczerwonych
z odcieniem fioletowym
banan owoc ty z odcieniem zielonkawym
barszcz rolina o ciemnozielonych liciach

Nazwy kategorii przyjam za: Zarba 1954, 78.

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

bawatkowy
brzoskwiniowy
bukszpanowy
buraczkowy
bzowy
chabrowy
cisawy
cyklamenowy
cynamonowy
cytrynowy
fioletowy
fiokowy
granatowy
groszkowy
gryglinowy
hebanowy
heliotropowy
hiacyntowy
kasztanowy
konopny
krokosowy
lila
liliowy
lniany
mahoniowy
makowy
malinowy
modrakowy
morelowy
oliwkowy
oranowy
orzechowy
psowy
pistacjowy
pomaraczowy
pomidorowy
poziomkowy
pszeniczny
rany
rowy
rydzy
somiany
szafranowy

bawatek in. chaber, modrak; kwitncy niebiesko

brzoskwinia owoc ty z rumiecem
bukszpan krzew o zimotrwaych, zielonych liciach
burak wikowy o intensywnie czerwonym korzeniu
bez in. lilak, ma kwiat koloru lila lub biay
chaber in. bawatek, modrak; kwiaty niebieskie
cis drzewo o czerwonawym kolorze drewna
cyklamen kwiat biay, rowy lub czerwony
cynamon drzewo o korze w formie brzowych lasek
cytryna owoc cytrynowca o jasnotej skrce
z ac. viola fioek
fioek viola; kwiaty najczciej fioletowe
granat owoc granatowca ciemnoniebieski
groszek zielone nasiona grochu
z fran. gris de lin podobny do kwiatu lnianego
heban drzewo o czarnym kolorze drewna
heliotrop rolina o fioletowych kwiatach
hiacynt rolina z rodziny liliowatych o rnokolorowych kwiatach
kasztan owoc kasztanowca rudobrzowy
konopie oczyszczone wkno z roliny konopi
krokos rolina o topomaraczowych kwiatach
lilak krzew o kwiatach fiokowych lub biaych
lilia rolina o kwiatach przede wszystkim biaych
len bardzo jasne wkna lub przdza tej roliny
maho drzewo o czerwonawobrunatnym drewnie
mak rolina o ciemnopopielatym nasieniu
malina owoc koloru rowoczerwonego
modrak in. chaber, bawatek; kwitncy niebiesko
morela owoc rowy z odcieniem tawym
oliwka owoc drzewa oliwkowego zielonkawy
z fran. orange pomaracza
orzech owoc majcy kolor brzowy
z fran. ponceau mak czerwony
pistacja drzewo o tozielonych nasionach
pomaracza owoc barwy toczerwonawej
pomidor owoc barwy czerwonej, pomaraczowej, tej
poziomka rowoczerwony owoc
pszenica ziarno zboa
ra rolina z rodziny rowatych
ra rolina z rodziny rowatych
rydz grzyb o pomaraczowotym kapeluszu
soma wysuszone dba zb
szafran rolina o tych kwiatach

199

200
liwkowy
trawiasty
winiowy
wrzosowy

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

liwka owoc liwy (take fioletowobrunatny)
trawa zbiorowo o niektrych gatunkach rolin
winia owoc koloru ciemnoczerwonego
wrzos krzew o drobnych rowofioletowych kwiatach

Wikszo leksemw, ktre stanowi rdo tych nazw kolorw, jest bliska uytkownikom jzyka i bez problemu mog oni rozpozna, jaki kolor
opisuje dany leksem. S to przede wszystkim nazwy kolorw, ktrych rdo ley w nazwach owocw, a wic np.: cytrynowy, brzoskwiniowy, malinowy,
pomaraczowy, winiowy, liwkowy, trudno bdzie sprawiao sprecyzowanie
takich nazw, jak: oliwkowy majcy kolor niedojrzaego owocu oliwki: tawozielony, szarozielony lub tobrzowy [SJPSz] czy pistacjowy. Okrelenie
koloru ze SWar: pistacjowy odznaczajcy si barw tawo-zielon ze sabym
odcieniem brunatnym, pistacjowo-zielony, rni si bowiem nieco od okrelenia ze SJPD: pistacjowy kolor bladozielony, seledynowy. Ciekawe w tej grupie
nazw kolorw s leksemy nieznane uytkownikowi wspczesnej polszczyzny albo takie, ktre dawniej nazyway zupenie inn barw ni obecnie.
Najwczeniej odnotowane w tej kategorii nazw kolorw leksemy to: cisawy
(tylko o maci koskiej) kasztanowaty (czerwonorudy) [SStp]; rydzy czerwono-ty, rdzawy [SStp] oraz rany. Do niepewna jest sprawa rdosowu
kolejnego notowanego ju w SStp leksemu hjacyntowy4 trudno rozstrzygn czy
nazwa koloru pochodzi od nazwy kwiatu, czy od nazwy kamienia. Naley take
zauway, e leksem hijacyntowy w SStp i SPXVI okrela rne kolory. Najpierw jest to kolor niebieski, a potem fioletowo-purpurowy5.
Kolejn nazw koloru pochodzc od nazwy kwiatu i odnotowan w SStp
jest leksem liliowy. Jest on tu, a take w SPXVI i SL synonimem barwy biaej.
W SL znajdujemy take lila kolor bzowy oraz leksem bzowy od bzu (Bzowy
kolor, czyli lila. Niemc. Kr. 4, 12). We wspczesnej polszczynie SJPD
leksem liliowy ma dwa znaczenia. Pierwsze kontynuuje znaczenie dawne,
a drugie znaczenie, ktre wspczenie jest czciej uywane, to nazwa innego koloru: jasnofioletowy, jasnofiokowy, koloru wrzosu, bzu; lila.
Do najbardziej znanych nazw kolorw, ktre po raz pierwszy notuje
SPXVI, nale leksemy fiokowy i kasztanowy. Kolejnych dwch nazw kolorw odnotowanych w SPXVI nie znajdujemy ani w SStp, ani w SL. Pierw4 Jest to poyczka aciska hyacinthus o rolinie i o kamieniu majcym barw kwiatw tej
roliny, z gr. hykinthos (nazwa roliny) (SWO).
5 Spraw t wyjania A. Zarba [1954, 50] hiacynt to kamie czerwono-ty, ale staroytni
pisarze uywali nazwy hiacynt w znaczeniu szafir, niebieski korund.

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

201

szym z nich jest wyraz barszczowy jako okrelenie barwy zielonej. Ju samo
skojarzenie leksemu barszczowy z zieleni wydaje si budzi wtpliwoci. Powinna to by raczej barwa czerwona, bo dla nas barszcz to przede wszystkim
zupa z kwaszonych burakw. Definicja jednak wyranie wskazuje, e jest to
leksem pochodzcy od roliny o nazwie barszcz. Wyjanienie znajdujemy
w SJPD, ktry notuje dwa znaczenia nazwy koloru barszczowy. Barszczowy
ciemnozielony ma swoje rdo w nazwie roliny barszcz, a barszczowy
czerwony pochodzi od barszcz zupa z kwaszonych burakw. To drugie
znaczenie to nazwa koloru, ktra pojawia si dopiero w SJPD.
Podobnie przedstawia si sytuacja drugiej nazwy koloru notowanej tylko
w SPXVI: makowy koloru maku: jasnopopielaty. Jest to leksem, ktry kojarzy si z kolorem czerwonym i w takim te znaczeniu znajdujemy go
w SJPD: majcy kolor kwiatu maku jaskrawoczerwony. Nie znajdujemy
jednak w sownikach, poza SPXVI, adnego ladu zwizku omawianego
leksemu z barw jasnopopielat, czyli kolorem nasion albo gwki makowej.
Kolejn nazw koloru w SPXVI stanowi leksem krokosowy barwy krokosa:
ty, zoty, rudy. Jest to wyraz, ktry powsta na bazie nazwy kwiatu krokos
to inaczej szafran domowy. Leksem krokosowy znajdujemy take w SL ty,
szafranowy (Broda krokosowa. J. Kchan. Fr. 62), Linde notuje jednak rwnie
nazw koloru szafranowy koloru tego jak szafran, ktra przetrwaa do dzi.
Dua grupa nazw kolorw zostaje odnotowana po raz pierwszy przez
Lindego. S to przede wszystkim nazwy kolorw, ktrych rdo ley
w nazwach owocw6, a wic: cytrynowy, pomaraczowy, winiowy, oliwkowy czy
granatowy. Jednym z leksemw, ktre powstay na bazie nazwy kwiatu, jest
wyraz amarantowy. SL notuje leksemy amarant szarat i amarantowy np. kolor,
ktry jest podobny do purpurowego. SWil podaje dokadniejsze definicje, ktre
pozwalaj ukonkretni nazw koloru: amarant 1. bot. rolina, [] ktra w ogrodach sama si zasiewa, kwitnc czerwono w dugich odwrotnych kosach; 2.
barwa amarantowa, purpurowa; amarantowy majcy barw amarantu7.
Znajdujemy take u Lindego dwie nazwy kolorw, ktrych nie odnotowuj adne sowniki wspczesnej polszczyzny. W pierwszym przypadku nie
wiadomo nawet, o jak barw dokadnie chodzi: bukszpanowy od bukszpanu
(Barwa bukszpanowa. Birk. Chmiel. B.4,b). Mona tylko przypuszcza, e jest
to jaki odcie koloru zielonego, ze wzgldu na waciwo bukszpanu, kt6 Nie zosta odnotowany wprawdzie leksem liwkowy jako nazwa koloru, w takim znaczeniu
notowany jest dopiero w SJPD, ale Linde notuje liwobrunatny.
7 Jeszcze dokadniej mona ustali barw kwiatu amarantu, a tym samym nazw koloru amarantowy, dziki definicji w SJPD amarantowy czerwony z odcieniem fioletowym.

202

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

rego licie s wiecznie zielone. Drugi leksem odnotowany tylko u Lindego to

gryglinowy [z franc. gris de lin] podobny do kwiatu lnianego (Tej klassy ludzie
niech chodz w gryglinowym kolorze. Jab. Tel. 168). SWar cytuje inn form gryalinowy, ktr Brckner wywodzi z woskiego gridelino. Jest to nazwa koloru,
ktra wraz z grup innych, pojawia si w jzyku polskim w XVIII wieku pod
wpywem jzykw obcych8. Niektre nazwy z tej grupy zachoway si
w polszczynie, m.in. wspomniany amarantowy, inne jak gryglinowy, miay
krtki ywot. Efektem XVIII-wiecznych wpyww obcych w polszczynie
jest take leksem ponsowy [z franc. ponceau mak czerwony] rowy, jasno
czerwony, ktry w SJPD przyj jeszcze bardziej spolszczon form: psowy.
Nazw koloru, ktra pierwszy raz pojawia si u Lindego, jest rwnie leksem somiasty peen somy (Somiasty kolor). SWil odnotowuje z kolei somiany zrobiony ze somy; somie waciwy (Kolor somiany), a we wspczesnej
polszczynie odpowiada mu leksem somkowy ty o odcieniu somy; jasnoty (Wino somkowej barwy).
Odnotowuje take Linde warianty wyej wspomnianych nazw kolorw,
obok leksemu rany umieszcza leksem rowy, a obok fiokowy fioletowy. We
wspczesnej polszczynie powszechniejsze s te pniejsze nazwy kolorw.
SWil wzbogaca nazwy kolorw pochodzcych od nazw rolin o kolejne
leksemy. Odnotowany jest leksem orzechowy koloru orzechowego (Sukno
orzechowe) oraz burakowy od buraka, burakowi waciwy (Kolor burakowy)9. Do
nazw kolorw pochodnych od nazw owocw zaliczamy te leksem brzoskwiniowy. SStp, SPXVI i SL notuj wprawdzie brzoskwiniowy, ale nie zaznaczaj,
e jest to nazwa koloru. Dopiero SWil odnotowa brzoskwiniowy przymiotnik
od brzoskwini (Brzoskwiniowy kolor). Inn nazw koloru powsta na bazie
nazwy owocu jest leksem oranowy, ktry mona by zaliczy do grupy nazw
kolorw zapoyczonych z jzyka francuskiego. SWil podaje oranowy, oran
[z franc. orange pomaracza] kolor pomaraczowy, czerwonawo-ty.
Poyczka ta ma w SJPD tylko posta oran kolor pomaraczowy.
SWil notuje jako pierwszy dwie nazwy kolorw pochodzce od nazw
drzew. S to leksemy: hebanowy od drzewa hebanu (Wos hebanowy, tj. czarny
jak heban) oraz mahoniowy z drzewa mahoniowego zrobiony, mahoniowi
waciwy (Kolor mahoniowy), ktrego dookrelenie znajdziemy w definicji
maho drzewo koloru ciemnoczerwonego.
BrEt, s. 430.
Dokadniejsze definicje tych nazw kolorw podaje SJPD orzechowy przypominajcy kolor orzecha; zocistobrzowy; burakowy, buraczkowy majcy kolor buraka wikowego;
o kolorze: ciemnoczerwony o fioletowym odcieniu.
8
9

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

203

Leksem pistacjowy znajdziemy dopiero w SWar. Jest to kolejna nazwa koloru powstaa na bazie nazwy roliny, gdy pistacja to drzewo o owocach zawierajcych pestk barwy zielonej. Innymi leksemami okrelajcymi kolor
zielony, odnotowanymi po raz pierwszy w SWar s wyrazy trawiasty, trawisty
podobny do trawy (Kolor trawiasty). Trudno jednak okreli, o jakim odcieniu zielonego mwi definicja leksemu trawa.
Dokadniej podana jest nazwa koloru pochodzca od nazwy kory drzewa
cynamonowego: cynamonowy przymiotnik od cynamon; kolor cynamonowy
(= brunatny, bronzowy).
SWar pierwszy odnotowuje take trzy leksemy, ktre okrelaj przede
wszystkim nazwy koloru wosw: konopiasty podobny w kolorze do wkien
konopi; jasny, powy; konopny (Konopiasta czupryna); pszeniczny przymiotnik
od pszenica (Ukazywaa si czasami twarz jego czerwona i pszeniczne wsy, umoczone
winem. Ba.) (= koloru pszenicy) oraz lniany podobny do lnu, jasny jak len
(Wosy lniane. Je.)10.
Mimo e niektre z omawianych nazw kolorw nie s znane wspczesnej
polszczynie, grupa nazw kolorw nie zuboaa, gdy powstaje mnstwo
nowych leksemw. SJPD odnotowuje mianowicie kolejn nazw koloru,
ktrej rdem jest nazwa kwiatu chabrowy majcy kolor kwiatw chabrw
polnych bawatkw; niebieski, szafirowy. Kwiat ten inaczej nazywany jest
w polszczynie bawatkiem lub modrakiem. Od tych nazw kwiatu take zostay
utworzone nazwy koloru, a wic: bawatkowy majcy kolor bawatka: niebieski, modry (Podniosa na mwicego swe wielkie, bawatkowe oczy. Gomul.
Mieszczka 159) i modrakowy majcy barw modraka, ciemnoniebieski.
***
Nazwy rolin czsto umoliwiaj precyzowanie odcienia koloru. Wiele
nazw kolorw z tej kategorii wychodzi z uycia, ale cigle powstaj nowe
nazwy kolorw pochodzce od nazw rolin.
Ogrom nazw kolorw, ktrych rdo ley w nazwach rolin, uzupenia
SJPSz, np.: bananowy, groszkowy, pomidorowy, wrzosowy. Tu znowu moemy
znale bardziej wyszukane nazwy kolorw, nie rozpoznawalne przez przecitnego uytkownika jzyka, tj.: morelowy majcy kolor dojrzaej moreli
rowy z odcieniem tawym; poziomkowy majcy barw poziomki, czerwony rozbielony; cyklamenowy majcy barw cyklamenu, kolor rowy
10 We wspczesnej polszczynie SJPD s to leksemy wychodzce z uycia, opatrzone
kwalifikatorem rzadki.

204

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

o odcieniu fioletowym (Szminka cyklamenowego koloru); heliotropowy kolor

heliotropowy [heliotrop rolina o fioletowych kwiatach]. Umiejtno okrelenia koloru zaley chyba przede wszystkim od wyrazistoci barwy obiektu
stanowicego rdo danej nazwy koloru, a take od tego, czy barwa tego obiektu, na ktrego bazie powstaa nazwa koloru, jest znana przecitnemu uytkownikowi jzyka. Trudno jednak powiedzie, dlaczego kolor cyklamenowy okrela
akurat barw row, jeli kwiaty cyklamenu mog by take biae i czerwone.
Nazwy kolorw pochodzce od nazw mineraw, metali, kamieni
Drug co do wielkoci grup leksemw pochodnych stanowi nazwy kolorw, ktre powstay na bazie nazw mineraw, metali, kamieni.
Tab. 2. Nazwy kolorw pochodzce od nazw mineraw, metali, kamieni
nazwa koloru
alabastrowy
ametystowy
brzowy
bursztynowy
ceglasty
gagatkowy
gliniasty
iowaty
koralowy
kredowy
lazurowy
malachitowy
marmurowy
miedziany
mosidzowy
oowiany
perowy
piaskowy
rubinowy
spiowy
srebrny
stalowy
szafirowy
szmaragdowy

rdosw
alabaster minera, najczciej biaej barwy
ametyst minera zabarwiony fioletowo
brz zotawoty stop miedzi z innymi metalami
bursztyn kopalna ywica drzew od jasnotej do brunatnej
cega sztuczny kamie z glinu i piasku
gagat czarna, lnica odmiana wgla brunatnego
glina skaa barwy przewanie tobrzowej
i rnie zabarwiona skaa osadowa (brunatna, szara, zielona, ceglasta)
koral czerwony kamie, koralowina, szkielet wapienny
kreda biaa substancja z odamkw skay osadowej
lazuryt minera barwy bkitnej
malachit minera o szmaragdowozielonym kolorze
marmur skaa metamorficzna biaa lub kolorowa
mied metal czerwonawobrzowy
mosidz stop miedzi z cynkiem barwy tawej
ow metal o barwie niebieskawobiaej, na powietrzu matowoszary
pera cenny kamie o srebrzystobiaym poysku
piasek tawa skaa osadowa z drobnych ziaren
rubin kamie szlachetny o ciemnoczerwonej barwie
spi stop miedzi, cyny i cynku, czsto z domieszk innych metali
srebro metal szlachetny, biay o piknym poysku
stal szaroniebieski stop elaza z wglem z metalicznym poyskiem
szafir kamie szlachetny o kolorze niebieskim
szmaragd minera; ciemnozielony, cenny kamie szlachetny

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

topazowy
turkusowy
zoty
elazny

205

topaz minera, barwy najczciej tawej

turkus minera barwy niebieskawej lub niebieskozielonej
zoto metal szlachetny ty o mocnym poysku
elazo metal zaliczany do metali czarnych

SStp notuje tylko trzy nazwy kolorw z przytoczonej grupy. Jedn z nich jest
leksem (szafirowy) zafirowy przypominajcy kolorem szafir, niebieski, bkitny.
Okreleniem koloru sierci koskiej jest nazwa gliniasty koloru gliny11. Na podstawie definicji ze SStp trudno sprecyzowa, jaki kolor okrelano leksemem
perowy, pierowy podobny do pery, koloru pery. Kolor perowy okrela
dokadnie dopiero SJPD, w ktrym definicja tego leksemu brzmi: koloru
pery, przypominajcy kolorem i blaskiem per; srebrny, jasnoszary.
Najwiksz grup kolorw powstaych na bazie nazw mineraw, metali,
kamieni odnotowuje po raz pierwszy SPXVI. Do najbardziej znanych we
wspczesnej polszczynie naley leksem lazurowy. Dwa inne wyrazy SPXVI
odnotowuje jako nazwy kolorw tylko w znaczeniu przenonym. S to:
alabastrowy przen. biay, gadki oraz koralowy przen. koloru korala12.
Kolor cery okrela rwnie inny leksem odnotowany w SPXVI: kreciasty
przymiotnik od kreta kreda; podobny do kredy, barwy kredy. Wspczesna posta tego leksemu kredowy pojawia si dopiero w SWar.
W SPXVI zostaa rwnie po raz pierwszy odnotowana nazwa koloru pochodzca od leksemu cega: ceglasty koloru cegy. Oprcz tego wyrazu, ktry
funkcjonuje we wspczesnej polszczynie jako nazwa koloru, SPXVI zamieszcza jeszcze dwa przymiotniki bdce nazwami koloru: cegielny, ceglany czerwony
o odcieniu cegy oba s odnotowane jako nazwy koloru tylko w SPXVI.
Nieznany wspczesnej polszczynie jest leksem gagatkowy koloru gagatka,
czarny. Oprcz SPXVI znajdziemy go jeszcze w SL i SWil, natomiast SWar
nie odnotowuje ju tego wyrazu. Z kolei nazwa koloru iowaty posiadajcy
kolor iu; popielaty zostaa odnotowana tylko w SPXVI. Sownik odnotowuje rwnie trzy nazwy kolorw pochodzce od nazw metali. Wrd nich
tylko leksem miedziany koloru miedzi, rudy nie sprawia problemu ze sprecyzowaniem, jaki kolor okrela. Pozostae dwie nazwy kolorw: mosidzowy
11 Sowniki pniejszej polszczyzny nie zawaj ju uycia tego leksemu do maci konia,
w SJPD znajdujemy gliniasty przypominajcy barw glin (tawo-szary) (By wysoki, chudy,
o niezdrowej, gliniastej cerze. Kos. Wiosna 30).
12 W SL leksem koralowy nie zosta ju opatrzony kwalifikatorem przenonie, natomiast
przymiotnik alabastrowy ma przenone znaczenie biay take we wspczesnej polszczynie.

206

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

koloru mosidzu; tu: rudy i oowiany koloru oowiu opatrzone s w SJPD

kwalifikatorem rzadki.
SL odnotowuje po raz pierwszy kolejne cztery leksemy, ktrych rdo
stanowi nazwy mineraw, metali, kamieni. Na bazie nazw kruszcw szlachetnych powstaj nazwy kolorw: zoty koloru zotego, tego na ksztat
zota, zotawy oraz srebrny (Srebrnego koloru); srebrzysty peen srebra albo te
koloru jak srebro. Tutaj te znajdziemy w znaczeniu koloru leksem bursztynowy do bursztynu podobny kolorem. Zaskakujca jest definicja, jak znajdujemy przy nazwie koloru elazny elazna farba, dzika jako marmuru ciemnoczerwonego (Ko sierci elaznej). Trudno bowiem doszuka si zwizku
midzy elazem a kolorem czerwonym13. Zupenie inn definicj podaje
SJPD elazny majcy kolor elaza; ciemnopopielaty, prawie czarny, wymieniony tutaj kolor nie budzi wtpliwoci.
Kolejne nazwy kolorw nalece do omawianej grupy leksemw odnotowuje SWil. Baz dla dwch nazw kolorw stanowi nazwy kamieni szlachetnych. Kolor rubinu okrela leksem rubinowy koloru rubinowego, czysto
czerwony, a barw szmaragdu szmaragdowy zielony jak szmaragd i szmaragdowo-zielony zielony jak szmaragd, majcy kolor zielony, szmaragdowy. Po
raz pierwszy zostaj te odnotowane w SWil nazwy koloru pochodzce od
wyrazu stal, tzn. stalowy wpadajcy w stal (Kolor stalowy); stalowoszary szary
zawierajcy cokolwiek bkitnego i posiadajcy blask metaliczny.
W SWil zosta odnotowany po raz pierwszy leksem brzowy, ma jednak
jeszcze posta bronzowy koloru bronzu (Kolor bronzowy)14.
SWar odnotowuje po raz pierwszy kolejny leksem okrelajcy kolor cery:
marmurowy kolor marmuru (Blado marmurowa. Sow.)15. Znajdujemy take
w SWar nazw koloru, ktra nie zostaa odnotowana w adnym innym
sowniku. Jest to przymiotnik spiowo-ty barwy metalicznej zielonkawo-tej, ktry powsta na bazie leksemu spi. Pozostae nazwy kolorw pochodzce od nazw mineraw, metali, kamieni zamieszczone po raz pierwszy w SWar, opatrzone s definicjami, ktre nie precyzuj dokadnie kolorw, warto wic odwoa si do sownikw wspczesnej polszczyzny. Definicja leksemu malachitowy kolor zostaje w SJPD ukonkretniona majcy
13 By moe podstaw stanowi tu czerwona barwa jednej z rud elaza (hematytu) po jej
sproszkowaniu.
14 Podstaw jest tutaj leksem brz, ktry jest poyczk francusk bronze z woskiego bronzo.
Spolszczon posta tego leksemu odnotowa dopiero SJPD.
15 Podobnie jak wczeniej notowane przymiotniki odnoszce si do barwy cery alabastrowy
i kredowy, jest on opatrzony w SJPD kwalifikatorem przenonie.

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

207

kolor malachitu, szmaragdowozielony (Soce zocio je [ki], a ciemny, malachitowy las oramia w koo. Sier. Now. 45), dziki czemu mona ustali, e malachitowy jest odcieniem koloru zielonego. Z kolei leksem turkusowy koloru
turkusa okrela kolor niebieski, co zostaje dokadnie pokazane w definicji
majcy kolor turkusu, niebieski o odcieniu turkusu [SJPD]. Do SJPD naley
si odwoa take, aby doprecyzowa nazw koloru ametystowy. SWar podaje
tylko cytat (Kolor ametystowy), w SJPD znajdujemy definicj majcy kolor
ametystu; fioletowy. Kolejnym leksemem, ktry powsta na bazie nazwy
skay, jest wyraz piaskowy kolor piaskowy; kolor taki, jaki ma piasek. Precyzyjniej okrelony kolor podaje SJPSz majcy kolor piasku, szarobeowy; taki
jak piasek, podobny do piasku.
Najmodszym leksemem w tej grupie, odnotowanym dopiero w SJPD, jest
przymiotnik topazowy taki jak topaz, przypominajcy wygldem, kolorem
topaz, ktry jest okreleniem koloru tego.
***
Kategoria nazw kolorw pochodzcych od nazw mineraw, metali,
kamieni, mimo e jest drug co do wielkoci, nie jest ju tak produktywna, jak poprzednia kategoria nazw kolorw. Liczba kolorw powstaych
na bazie nazw rolin, jaki odnotowuj po raz pierwszy sowniki wspczesnej polszczyzny, w przypadku tej kategorii ogranicza si zaledwie do
jednego leksemu.
W obrbie tej kategorii mona wyrni specyficzne grupy leksemw.
Przymiotniki alabastrowy, kredowy i marmurowy, opatrzone w sownikach kwalifikatorem przenonie, s okreleniami odnoszcymi si wycznie do koloru cery. Z kolei nazwy kolorw lazurowy, turkusowy, szmaragdowy, rubinowy
i szafirowy, mimo e trudno dokadnie sprecyzowa, jakie odcienie kolorw
nazywaj, prawdopodobnie daj przecitnemu uytkownikowi jzyka wyobraenie o kolorze kamieni szlachetnych, od ktrych nazw pochodz. Poniewa niewiele osb zna owe kamienie, ich barwa charakteryzowana jest raczej
na podstawie znajomoci nazw kolorw. Wynika z tego, e mona uywa
przymiotnikw rubinowy czy szmaragdowy, nie znajc barwy odpowiednich
kamieni. Nie dotyczy to jednak wszystkich nazw pochodzcych od nazw
kamieni szlachetnych. Nie jest ju bowiem tak oczywista barwa topazu czy
malachitu.
Poza tym naley zauway, e spora cz nazw kolorw tej kategorii, np.:
elazny, oowiany, mosidzowy, ametystowy nie jest powszechnie znana, lecz uywana przewanie w tekstach literackich.

208

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

Nazwy kolorw pochodzce od nazw zwierzt

Wrd pochodnych nazw kolorw mona rwnie znale grup leksemw, ktre oparte s na bazie nazw zwierzt.
Tab. 3. Nazwy kolorw pochodzce od nazw zwierzt, ptakw, ryb, gadw
nazwa koloru
dropiaty
gobi
grzywaczy
jarzbaty
kanarkowy
kruczy
lisowaty, lisi
abdzi
ososiowy
myszaty, mysi
papuzi
pawi
rakowy
srokaty
szpakowaty
wilczaty
wrony

RDOSW
drop ptak z rzdu urawi, ctkowany siwo i czerwono
gob ptak o upierzeniu jasnopopielatym z odcieniem niebieskawym
grzywacz duy gob o brzowosinym upierzeniu
jarzbek ptak brzowoszary, z ciemnobrzowymi i biaymi plamami
kanarek ptak odznaczajcy si tym upierzeniem
kruk ptak o czarnym upierzeniu
lis zwierz, ktre ma rude ubarwienie
abd ptak majcy biae upierzenie
oso ryba, ktrej miso jest rowe z odcieniem pomaraczowym
mysz zwierz o futerku zwykle szarym lub brunatnym
papuga ptak o barwnym, (p. falista) tozielonym upierzeniu
paw ptak, ktry ma dugi ogon z kolorowymi pirami
rak skorupiak, ktry czerwienieje po sparzeniu wrztkiem
srokosz ptak o upierzeniu niejednolitym: modro-popielate, biae, czarne
szpak ptak majcy upierzenie czarne, w zimie szaroczarne
wilk zwierz o szarotej sierci
wrona ptak o upierzeniu czarnym lub popielato-czarnym

Najwiksza grupa leksemw zaliczonych do tej kategorii, odnotowana po

raz pierwszy w SStp16, okrelaa kolor maci koskiej. We wspczesnej
polszczynie trzy leksemy pozostay wycznie okreleniami sierci zwierzcej; s to: srokaty w biae i ciemne plamy, pstry, aciaty; wilczaty tawy
z ciemn grzyw, ogonem i prg na grzbiecie oraz wrony czarny, kary.
Zakresu uycia takich leksemw, jak gobi, myszaty, lisowaty (lisi) sowniki
pniejszej polszczyzny nie zawaj ju tylko do maci konia.
Po raz pierwszy zostay odnotowane w SPXVI cztery kolejne leksemy tej
kategorii. Do najbardziej znanych we wspczesnej polszczynie nale
nazwy kolorw powstae na bazie leksemu lis: lisowaty bdcy koloru sierci
16 SStp prezentuje najwiksze bogactwo nazw maci koskich. Cz z odnotowanych w SStp
leksemw przetrwao od staropolszczyzny do dzi, np. buany, jabkowity, cisawy, gniady itd.

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

209

lisa; rudy, tawy, czerwonawy oraz lisi taki jak sier lisa (o kolorze); rudy,
tawy, czerwonawy, ktre s synonimami nazwy koloru: rudy. Pozostae
nazwy kolorw, ktre podaje SPXVI, pochodz od nazw ptakw. Barwy
niejednolite, pstre okrelaj leksemy jarzbaty pstry, nakrapiany ciemniejszym
kolorem oraz dropiasty podobny barw do dropia; ctkowany drobnymi
ciemnymi plamkami wielkoci ziarn grochu. Z kolei przymiotniki, ktre
powstay na bazie leksemu papuga, okrelaj w SPXVI odcie koloru zielonego:
papuy, papuany przymiotnik od papuga; w kolorze jej upierzenia, tj. w jednym z odcieni zielonego. Jest to o tyle ciekawe, e definicja leksemu papuga
brzmi ptak rnobarwny. Zwizek z zieleni mona by tumaczy tym, e
jednym z najczciej hodowanych gatunkw papug jest papuga falista, ktrej
upierzenie jest tozielone. Barwne upierzenie papugi sygnalizuj dopiero
nazwy odnotowane w SJPD: papuzi, papuy odznaczajcy si jaskrawymi
barwami; rnobarwny, podobny do barw upierzenia papugi; tozielony.
SL dodaje do omawianej kategorii kolejne dwa leksemy. Nazwa koloru
grzywaczy od grzywacza; koloru gobiego odnotowana zostaa jeszcze w SWil
i SWar, ale nie przetrwaa do wspczesnej polszczyzny. Z kolei leksem
szpakowaty pstrokaty jak szpak; srokaty okrela zarwno barw sierci konia,
jak i kolor wosw. Stan taki notuje rwnie wspczesna polszczyzna.
Nazwy ptakw s podstaw dla dwch kolejnych nazw kolorw, ktre
podaje po raz pierwszy SWil. Pierwszy leksem kanarkowy jest okreleniem
koloru tego od kanarka; waciwy kanarkom; ty. Drugi odnosi si przede
wszystkim do koloru wosw kruczy czarny jak kruk (Wosy krucze).
SWar wzbogaca kategori nazw kolorw pochodzcych od nazw zwierzt,
ptakw, ryb, gadw nastpnymi leksemami. SWil podaje wprawdzie przy
hale rak cytat (Czerwony jak rak), ale dopiero SWar zamieszcza przymiotnik
rakowy w znaczeniu koloru raka (Rakowe rkawiczki wyszywane suto czarnym
jedwabiem. Gaw.). Drugi leksem odnotowany zosta jako nazwa koloru tylko
w znaczeniu przenonym: abdzi przen. biay jak abd17.
Dwa najmodsze leksemy tej kategorii notuje SJPD. Jedyn nazw koloru,
ktra powstaa na bazie nazwy ryby jest przymiotnik ososiowy majcy kolor
waciwy misu ososia, rowy z odcieniem pomaraczowym. Z kolei
leksem pawi o kolorze zielononiebieskim moemy porwna do wyej
wspomnianego przymiotnika papuzi. Znowu bowiem ptak, ktrego nazwa
jest podstaw nazwy koloru, charakteryzuje si rnobarwnym upierzeniem,
17 Kwalifikatorem przenonie zosta opatrzony take w sownikach wspczesnej polszczyzny.

210

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

w przypadku pawia ogonem, a upierzenie zielononiebieskie, jak sugeruje

definicja przymiotnika pawi, jest prawdopodobnie u pawia przewaajce.
***
Nazwy kolorw pochodzce od nazw zwierzt, ptakw, ryb, gadw to kategoria, w ktrej duo leksemw powstawao w dawnej polszczynie, teraz
jest to mniej produktywna klasa. Warto jednak zauway, e leksemy tej
kategorii pochodz przede wszystkim od nazw ptakw, ktrych rnorodne
i rnobarwne upierzenie widoczne jest w wymienionych nazwach kolorw.
Jedynie charakterystyczny kolor futra trzech zwierzt: lisa, wilka i myszy
posuy do utworzenia od nazw tych zwierzt okrele kolorw. Pojedyncze s przypadki utworzenia nazwy koloru od nazwy ryby (ososiowy) oraz od
nazwy skorupiaka (rakowy).
Nazwy kolorw pochodzce od nazw substancji barwnych
Ostatni, najmniejsz grup, stanowi nazwy kolorw, ktre powstay na
bazie nazw substancji barwnych. Substancja barwna rozumiana jest tutaj
przede wszystkim jako farba, skadnik farby, pigment, czyli substancja nadajca barw. Niektre jednak rdosowy tej kategorii to nazwy tkanin,
a wic substancji odznaczajcych si barw, kolorowych. Tkaniny te zwizane s z substancjami farbujcymi, gdy musiay jako kolor uzyska. Z reguy substancja farbujca miaa t sam nazw, co tkanina, trudno wic ustali,
czy nazwa koloru pochodzi od nazwy farby, czy od nazwy tkaniny.
Tab. 4. Nazwy kolorw pochodzce od nazw substancji barwnych
nazwa koloru
bawatny
bkitny
brunatny
cynobrowy
czerwony
grynszpanowy
indygowy
karmazynowy
karminowy
kobaltowy

rdosw
bawat kosztowna tkanina jedwabna, przewanie koloru bkitnego
bkit barwnik niebieskiego koloru stosowany jako farba malarska
brunat [z niem.] ciemna tkanina
cynober czerwony pigment uywany w malarstwie
czerwiec farba suca do barwienia materiaw na czerwono
grynszpan niebieskozielony pigment do wyrobu farb
indygo niebieski barwnik z lici indygowca barwiarskiego
karmazyn cenna tkanina koloru czerwonego
karmin jaskrawoczerwony barwnik z koszenili
kobalt bkit kobaltowy, niebieska farba mineralna

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

miniowy
ochrowy
purpurowy
smaltowy
szkaratny

211

minia czerwony pigment uywany jako skadnik farb

ochra ta lub brunatna farba z glinki
purpura barwnik ciemnoczerwony; uywany do barwienia tkanin
smalta barwnik niebieski uywany do wyrobu farb malarskich
szkarat tkanina o barwie intensywnej czerwieni

Mona przypuszcza, e jedno ze starszych okrele koloru niebieskiego

leksem bawatny ma prawdopodobnie swoje rdo w nazwie tkaniny. SStp
notuje wprawdzie obok wyrazu bawatny niebieski, tylko leksem bawacz,
bawat bot. chaber, bawatek, ale SPXVI podaje take drugie znaczenie tego
leksemu: bawat kosztowna tkanina jedwabna (przewanie bkitnego koloru). W SL rwnie znajdziemy nazw tkaniny bawat bawat, materya jedwabna, osobliwie bawa, czyli bkitna, niebieska. Potwierdzeniem pochodzenia nazwy koloru bawatny od nazwy tkaniny moe by take znaczenie
leksemu bawat ze BrEt: tkanina jedwabna (pierwotnie niebieski kolor w niej
przewaa). SStp odnotowuje rwnie nazw koloru podstawowego czerwony
szkaratny, ktra powstaa na bazie leksemu czerwiec. Oznacza on zarwno
robaka, ktry wytwarza czerwony barwnik, jak i tene barwnik. Przypuszczalnie jednak to nazwa barwnika, ktrego definicj take znajdujemy
w SStp (czerwiec farba suca do barwienia materiaw na czerwono) jest
podstaw nazwy koloru czerwony. Jeszcze jedn nazw koloru pochodzc od
nazwy substancji barwnej w SStp jest leksem bkitny, ktrego dokadniejsz
definicj znajdujemy w SPXVI: bkitny niebieski w rnych odcieniach;
szafirowy, modry, lazurowy. Ze BrEt dowiadujemy si, e leksem bkitny
pochodzi od czeskiego wyrazu blankyt, ktry z kolei wywodzi si z aciny,
gdzie blanchetus, blanketus oznaczao jasne ptno18.
W SStp zosta te odnotowany leksem brunatny: brunatny, bronatny szkaratny. O zaliczeniu leksemu brunatny do tej kategorii nazw kolorw zadecydoway
zamieszczone w SJPD dwie definicje leksemu brunat kolor brunatny, barwnik
koloru brunatnego i przestarz. materia koloru brunatnego19.
Po raz pierwszy odnotowana zostaa w SPXVI kolejna nazwa koloru, ktra pochodzi od nazwy substancji barwnej. Umieszczenie leksemu karmazynowy w tej kategorii potwierdza definicja: przymiotnik od karmazyn: koloru
karmazynu lub uczyniony z tkaniny o tej nazwie. SPXVI podaje rwnie
przy hale karmazyn dokadne wytumaczenie etymologii tego leksemu: droga
SJPD odnotowuje pod hasem bkit znaczenie: barwnik niebieskiego koloru stosowany
jako farba malarska i drukarska.
19 Z kolei wg Brcknera (BrEt) dawne niemieckie brunat oznaczao: ciemna tkanina.
18

212

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

tkanina jedwabna farbowana na czerwono karmazynem, czyli barwnikiem

otrzymywanym z larw owada zwanego kermes (z wos. carmesino)20.
SL odnotowuje kolejne dwa okrelenia koloru czerwonego: purpurowy
szaratny oraz szaratny od szaratu, ktry we wspczesnej polszczynie
ma posta szkaratny. Leksem purpura pochodzi z jzyka aciskiego ciemnoczerwona farba, a greckie to morski miczak szkaratnik, czerwona barwa [por. Moszyska 1975, 202]. Definicj leksemw szarat, szkarat podaje SL (Marcin z Urzdowa rozumie, e z Polskiego czerwiec, tak sowo kermes, jak i sowo szkarat pochodzi. Urzd. 433) szarat purpura, ma morski,
z ktrego szaratn farb wyciskaj. Obydwa leksemy maj we wspczesnej
polszczynie takie samo znaczenie (ciemnoczerwona tkanina [SJPD]).
Ogrom odcieni koloru czerwonego wzbogaca o dwie kolejne nazwy kolorw SWil. Od arabskiej nazwy czerwca kirmiz pochodzi nazwa barwnika
karmin jaskrawoczerwony barwnik otrzymywany z koszenili, majcy zastosowanie w malarstwie, przemyle tekstylnym, kosmetyce itp. [SJPD]. Leksem
ten stanowi baz nazwy koloru karminowy od karminu; ciemnoczerwony
(Karminowe usta). Nastpna nazwa koloru cynobrowy koloru podobnego do
cynobru, tj. szkaratno-czerwonego, pochodzi od leksemu cynober, ktry
w SJPD zosta zdefiniowany jako czerwona farba uywana w malarstwie.
SWil notuje jeszcze jedn nazw koloru, ktrej baz jest nazwa substancji
barwnej. Tym razem jest to okrelenie koloru niebieskiego smaltowy bkitny,
lazurowy, powstae od leksemu smalta barwnik niebieski uywany do wyrobu farb [SJPD]. Nazw koloru smaltowy notuje jeszcze tylko SWar, nie znajdujemy jej natomiast w sownikach wspczesnej polszczyzny.
Do grupy nazw kolorw pochodzcych od nazw substancji barwnych naley rwnie zaliczy odnotowany po raz pierwszy w SWar leksem grynszpanowy kolor grynszpanowy = zielony, wpadajcy w bkit. rdo tej nazwy
koloru ley w nazwie barwnika grynszpan niebieskozielony pigment do wyrobu farb [SJPD]. Drug nazw koloru pochodzc od nazwy farby jest
leksem ochrowy podobny barw do ochry, to-brunatny. Tej nazwy koloru
nie notuje aden inny sownik.
Jednym z najmodszych leksemw omawianej kategorii nazw kolorw jest
odnotowany w SJPD leksem kobaltowy przymiotnik od kobalt przen. niebieski (Niebo byo prawie bezgwiezdne i kobaltowe. Stryjk. Bieg 47). Leksemy indygo,
indygowy nie zostay wprawdzie odnotowane w SJPD czy SJPSz jako nazwy
20 Taki wywd etymologiczny potwierdza take Bruckner (BrEt), ktry podaje, e kermes to
inne okrelenie nazwy czerwiec.

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

213

koloru, funkcjonuj one jednak we wspczesnej polszczynie w znaczeniu

odcie koloru niebieskiego przypominajcy barwnik indygowy.
***
Grupa nazw kolorw pochodzcych od nazw substancji barwnych wzbogaca polszczyzn du liczb odcieni koloru czerwonego. Jednake okrelenie rnic midzy tymi odcieniami sprawia niemay kopot. Powodem tego
wydaje si fakt, e leksemy stanowice rda nazw kolorw tej kategorii,
tzn. nazwy barwnikw i tkanin, s sabo znane we wspczesnym jzyku.
Powoduje to, e dokadne rozrnienie odcieni sprawia wicej problemu,
gdy nie mona si odwoa do barwy obiektu, na ktrego bazie powstaa
nazwa koloru.
Inne pochodne nazwy kolorw
W zebranym materiale znajdujemy take du grup pochodnych nazw kolorw, ktrych nie mona zakwalifikowa do adnej z wyej omawianych klas.
Tab. 5. Inne pochodne nazwy kolorw
nazwa koloru
biskupi
bordowy
butelkowy
cielisty
cyganowaty
czekoladowy
dymowy
hawanowy
herbaciany
izabelowy
kardynalski
kawowy
kremowy
krwawy
majowy
masowaty
miodowy
mleczny

rdosw
biskup dostojnik kocielny majcy fioletowe szaty
z fran. Bordeaux miasto synne z ciemnoczerwonych win
butelka szko zabarwione najczciej na zielonawo
ciao tkanka ludzka kremowa, jasnobeowa, bladorowa
Cygan czowiek o smagej, niadej cerze
czekolada brzowa masa z miazgi kakaowej
dym ciemne, lotne produkty spalania
Hawana miasto na Kubie, w ktrym wyrabiane s cygara
herbata napj z suszonych lici zaparzonych wrzc wod
Izabela imi eskie
kardyna dostojnik kocielny majcy purpurowe szaty
kawa napj parzony z palonych i zmielonych ziaren kawowych
krem sodka potrawa z tek i cukru
krew czerwona pynna tkanka krgowcw
maj zielona gazka
maso produkt spoywczy ze mietany z mleka krowiego
mid tawy produkt z nektaru kwiatowego
mleko biaa, nieprzezroczysta wydzielina gruczow mlecznych

214
morski
mrozowaty
musztardowy
niebieski
oboczny
ognisty
papierowy
pieprzowy
piusowy
piwny
pleniwy
pomienisty
popielaty
rdzawy
seledynowy
szronowaty
mietankowy
nieny
tabaczkowy
trupi
woskowy

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

morze wielki zamknity obszar wodny
mrz pot. szron, szad; zamarznita rosa pokrywajca ziemi
musztarda ostra przyprawa
niebo pozorne sklepienie nad Ziemi
obok chmura, zjawisko atmosferyczne
ogie zjawisko towarzyszce paleniu si cia
papier materia otrzymywany z wkien, gwnie rolinnych
pieprz przyprawa stoowa otrzymywana z czarnego pieprzu
piuska maa okrga czapeczka noszona przez duchownych
piwo jasnobrzowy napj alkoholowy
ple zielonkawoszary nalot
pomie jaskrawy, czerwony jzyk ognia
popi szary proszek; pozostao po spaleniu
rdza brudnoceglasta warstwa tworzca si pod wpywem wilgoci
z fran. Cladon imi bohatera romansu H. dUrfea z XVII w.
szron osad z zamarznitej mgy; szad
mietana skadnik mleka, zbierajcy si na jego powierzchni
nieg biay opad atmosferyczny
tabaka sproszkowany jasnobrzowy tyto
trup ciao zmarego czowieka, zwoki
wosk tawa substancja do wyrobu wiec, past do butw itd.

Wrd tej grupy leksemw znajdujemy takie, ktre mona by poczy

w niewielkie, paroelementowe klasy. rdem nazwy koloru mog by wic
nazwy produktw spoywczych i tutaj zaliczymy m.in. przymiotniki czekoladowy, masowaty czy musztardowy. Moemy rwnie mwi o nazwach kolorw
pochodzcych od nazw zjawisk atmosferycznych. W tej grupie znajd si
leksemy nieny, mrozowaty i szronowaty. Baz nazw kolorw stanowi take
nazwy napojw kawy i herbaty. Oba te leksemy zostay jednak bardziej
uszczegowione. Nazwa koloru kawowy jest bowiem barw kawy z mlekiem, a kolor herbaciany to kolor sabej herbaty [SJPSz].
Najciekawiej prezentuj si nazwy kolorw, ktre powstay na bazie nazw
wasnych. Dotychczas opisywane leksemy zostay utworzone bezporednio
od nazw obiektw o charakterystycznej barwie. Tutaj natomiast mamy przede wszystkim do czynienia z nazwami kolorw, ktrych rdosowy dotycz koloru w sposb poredni. Do tej kategorii naley niewtpliwie leksem
izabelowy kolor brunatnoty [SL]. Bezporedni baz nazwy koloru stanowi w tym przypadku imi Izabela. Porednio leksem izabelowy pochodzi
od koloru koszuli krlowej Izabeli. Podanie gosi, e koszula ta bya mocno
brudna, bo niezmieniana do czasu powrotu z wojny krla-maonka [por.
Kuraszkiewicz 1949, 147].

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

215

W analogiczny sposb powstaa nazwa koloru seledynowy bladozielony

[SWil]. Jej rdem jest imi Cladona, francuskiego bohatera romansu
H. dUrfea z XVII w. Trudno jednak ustali, jaki obiekt zwizany z osob
bohatera porednio tworzy nazw koloru.
Dwie kolejne nazwy kolorw zostay utworzone od nazw miast, a porednio od nazw przedmiotw o charakterystycznej barwie, ktre s w tych miastach produkowane i nosz nazwy tych miast. Leksem bordowy pochodzi od
nazwy miasta Bordeaux, w ktrym jest produkowane i rozlewane bordo ciemnoczerwone wino. Nazwa koloru hawanowy powstaa na bazie nazwy miasta
Hawana, w ktrym wyrabia si cenione jasnobrzowe cygara hawaskie.
Bardzo ciekawa jest nazwa koloru piusowy oznacza kolor papieski, odcie
fjoletowego, ktr odnotowano tylko w SWil. Zarba zalicza ten leksem,
obok nazw kolorw biskupi i kardynalski, do nazw barw utworzonych od
nazw osb noszcych strj o charakterystycznym kolorze [Zarba 1954, 79].
Kolor papieski kojarzy nam si jednak przede wszystkim z biaym strojem,
jaki nosi papie, a nie, jak pokazuje definicja, z odcieniem fioletowego. Szaty
fioletowe s charakterystyczne dla biskupw.
Zebrany materia pokazuje, z jak rnych dziedzin mog pochodzi rda nazw kolorw. Zdarza si, e podstaw dla nazwy koloru nie jest bezporednio przedmiot majcy specjaln barw, lecz nazwa osoby czy miejscowoci, z ktrymi w przedmiot jest w jaki sposb zwizany [por. Kuraszkiewicz 1949, 147]. Widzimy, e jzyk szuka w swym rozwoju coraz to
nowych sposobw na oznaczenie koloru, wykorzystujc wiele leksemw
nazywajcych obiekty o charakterystycznej barwie do nazwania i rozrnienia odcieni kolorw podstawowych.
***
Leksemy, ktre s podstaw do tworzenia okrele kolorw, to nazwy
zmienne w historii jzyka. Czsto s to nazwy wychodzce z uycia, moliwoci tworzenia nowych nazw kolorw wydaj si jednak niewyczerpane.
Istnienie tak duej iloci barw i odcieni w otaczajcym czowieka wiecie
powoduje, e rny jest stopie dokadnoci okrelenia barw. Bardzo czsto
zdarza si, e nazwa koloru jest nam znana, ale nie umiemy szczegowo
sprecyzowa jej odcienia, wic przyporzdkowujemy tylko w odcie do
ktrej z barw podstawowych.
Celem niniejszych rozwaa byo pokazanie kategorii semantycznych, ktre tworz leksemy bdce podstawami sowotwrczymi nazw kolorw. Pragnc dokadnie sprecyzowa odcie koloru podstawowego, odwoywano si

216

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2010 2 (6)

przede wszystkim do wiata rolin. Kategoria nazw kolorw pochodzcych

od nazw rolin jest w historii jzyka polskiego najbardziej produktywna. Take
we wspczesnej polszczynie powstaj przede wszystkim nazwy kolorw zbudowane na bazie nazw rolin, gwnie jadalnych, tj. owocw i warzyw. O wiele
rzadziej, tworzc nazwy kolorw, odnosimy si do nazw mineraw, metali czy
do wiata zwierzcego lub substancji barwnych, a jeszcze rzadziej do produktw spoywczych, zjawisk atmosferycznych czy nazw wasnych.
Literatura
Wykaz wykorzystanych sownikw wraz z ich skrtami

Brckner A., 1927, Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw (BrEt).

Linde S.B., 18541960, Sownik jzyka polskiego. T. IVI. Lww (SL).
Doroszewski W., red., 19581969, Sownik jzyka polskiego. T. IXI. Warszawa (SJPD).
Karowicz J., Kryski A. i Niedwiedzki W., red. 19001927, Sownik jzyka polskiego. T. IVIII.
Warszawa (SWar).
Mayenowa M.R., red. 19661998, Sownik polszczyzny XVI wieku. T. IXXVI. Wrocaw
WarszawaKrakw (SPXVI).
Sownik jzyka polskiego. T. III. Wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranta, Wilno 1861 (SWil).
Sownik wyrazw obcych. Warszawa 1995 (SWO).
Szymczak M., red., 1993, Sownik jzyka polskiego. T. IIII. Wyd. 8. Warszawa (SJPSz).
Urbaczyk S., red., 19531998, Sownik staropolski. T. IXI., WrocawWarszawaKrakw (SStp).
Opracowania

Kuraszkiewicz W., 1949, Nazwy maci koskich dzi i w 1539 r. Jzyk Polski, XXIX,
z. 4, s. 145155.
Moszyska D., 1975, Morfologia zapoycze aciskich i greckich w staropolszczynie. Prace Jzykoznawcze PAN 75, Wrocaw.
Rzepiska M., 1983, Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego. T. III, Krakw.
Zarba A., 1954, Nazwy barw w dialektach i historii jzyka polskiego, Wrocaw.

What is the origin of Polish names of colours

The article attempts to explain the origin of some Polish names of non-basic colours. Lexemes that serve as bases for forming the names of colours in Polish have been divided into
four semantic categories. The most numerous one consists of the names of colours derivative
from the names of certain plants. Second most numerous group of lexemes is based on the
names of minerals, metals, stones. The third one refers to the names of animals, birds, fish
and reptiles. The last, and least numerous group consists of the names of colours that originate from the names of the staining substances. Among the names of the colours presented

AGNIESZKA MADEJA: Skd pochodz polskie nazwy kolorw

217

in the article some examples can be found that do not belong to any of the four groups. The
name of the colour can also originate from grocery articles, atmospheric phenomena, drinks
or proper nouns.
Keywords: history of Polish language, names of non-basic colors