BIULETYN

MIONIKW

METEORYTW

METEORYT
Nr 4 (40)

Grudzie 2001

W numerze: Do kogo nale meteoryty?

Tagish Lake, Chassigny, Morasko, Gifhorn

MARS OZOCONY
4/2001

METEORYT

at
l
10

tu
y
r
o
e
et
M
str. 1

Meteoryt (ISSN 1642-588X)

biuletyn dla mionikw meteorytw wydawany przez Olsztyskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne, Muzeum
Mikoaja Kopernika we Fromborku i Pallasite Press wydawc kwartalnika Meteorite, z ktrego pochodzi wiksza cz publikowanych materiaw.
Redaguje Andrzej S. Pilski
Skad: Jacek Drkowski
Druk: Jan, Lidzbark Warm.
Adres redakcji:
skr. poczt. 6
14-530 Frombork
tel. 0-55-243-7392
e-mail: aspmet@wp.pl
Biuletyn wydawany jest kwartalnie i dostpny gwnie w prenumeracie. Roczna prenumerata
wynosi w 2002 roku 24 z. Zainteresowanych prosimy o wpacenie tej kwoty na konto Olsztyskiego Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego nr:
15401072-3724-36001-00-01
w BO SA O/Olsztyn,
zaznaczajc cel wpaty.
Wczeniejsze roczniki powielane
s na zamwienie za opat rwn
wysokoci aktualnej prenumeraty.

Zapraszamy
na strone,
Polskiego Serwisu
Meteorytowego:
jba1.republika.pl

Subscribe to
METEORITE
Pallasite Press
P.O. Box 33-1218
Takapuna, Auckland
NEW ZEALAND
4 issues per year $US27
(2nd class airmail)
VISA & MasterCard accepted
www.meteor.co.nz
str. 2

Od redaktora:
To wydanie Meteorytu nosi kolejny numer 40, co dla kwartalnika
oznacza, e koczy si 10 lat jego istnienia. Chciabym z tej okazji
podzikowa najbardziej wytrwaym czytelnikom. Nie udao mi si
odszuka pierwszej listy wysykowej, ale na drugiej, z 1993 roku
widniej nastpujce osoby spord obecnych prenumeratorw:
Jarosaw Bandurowski, Janusz Barya, Tomasz Celeban, Leszek
Chrst, Bartosz Dbrowski, Jacek Drkowski, Grzegorz Gnysiski,
Janusz Kosinski, Micha Kosmulski, Anna Kowarska, Jan
Kozakiewicz, Andrzej Manecki, Marek Micherdziski, Marek
Muciek, ukasz Obrolak, Micha Ostrowski, Dariusz Piasecki,
Tadeusz Przylibski, Jerzy Puszcz, Krzysztof Socha, Katarzyna
Stanilewicz, Krzysztof Szczepaniuk, Marek Wierzchowiecki. Wtedy
prenumeratorw byo akurat 40. Dzikuj, e a tylu wytrwao.
Objto tego numeru wzrosa do 44 stron, aby pomieci
wyczerpujce opracowanie na temat sytuacji prawnej meteorytw,
za ktre autorom bardzo dzikuj. Niejednokrotnie stykaem si
z pytaniem, do kogo naley znaleziony meteoryt, i trudno byo znale
na to odpowied. Teraz bdzie troch atwiej, cho jak wynika
z artykuu, sprawa nadal nie jest prosta.
Duo ciekawych informacji znalazo si w materiaach
z konferencji Meteoritical Society, ktra w tym roku odbya si
w Watykanie. Z polskich meteorytw wspomniano tam o Morasku
i Zakodziu, cho ten ostatni wystpi w cieniu Itqiy zbadanego
dokadniej przez Amerykanw. S oni zdania, e Zakodzie to fragment
macierzystej planetoidy chondrytw enstatytowych z obszaru, ktry
stopi si i ponownie skrystalizowa wskutek zderzenia z fragmentem
innej planetoidy.
Meteoryt Morasko widoczny jest w tym numerze z dwch powodw.
Rainer Bartoschewitz wystpi na konferencji w Watykanie, a potem
na zjedzie Polskiego Towarzystwa Geologicznego z ciekaw
koncepcj, ktr zgodzi si zaprezentowa take na amach
Meteorytu, zanim zobacz j czytelnicy Meteorite. Micha
Gregorczyk znalaz natomiast najbardziej efektowny okaz Moraska,
jaki kiedykolwiek widziano. Dziura w jego rodku to pozostao
po zwietrzaej inkluzji troilitu. Na brzegu jest podobna pozostao
po innej inkluzji biegncej rwnolegle, a ponadto widoczne s z obu
stron wyloty dwch mniejszych inkluzji troilitowych, biegncych
rwnolegle do tych duych. Morasko nie przestaje nas zadziwia.
Trudno byo tym razem znale miejsce na materiay z
Meteorite. Pierwszestwo miay oczywicie kontynuacje artykuw
z poprzednich numerw. Z ulg odnotowuj zakoczenie tasiemcowej
opowieci o Tagish Lake.
Z przyjemnoci zwracam uwag na trzeci numer Kwartalnika
Geologicznego z tego roku, powicony w caoci Baszkwce. Jest
tam wiele ciekawych artykuw i wspaniae ilustracje. Jedyn wad
jest fakt, e wszystko to jest napisane po angielsku i adresowane
do specjalistw.
Z nadziej, e ten numer dotrze do Czytelnikw przed witami,
wraz z Jackiem Drkowskim ycz Wesoych wit Boego
Narodzenia i Szczliwego Nowego 2002 Roku.
Andrzej S. Pilski
METEORYT

4/2001

Nowiny

Podsumowanie
bada Baszkwki
Ukaza si trzeci tegoroczny numer Kwartalnika Geologicznego powicony
w caoci wynikom bada meteorytu Baszkwka prowadzonych w ramach grantw 6 PO4D 031 i 6 PO4D 061 18 Komitetu Bada Naukowych. Kwartalnik
ten jest adresowany do naukowcw i publikowany w jzyku angielskim. Numer otwiera wstp napisany przez kierujcego badaniami dr Mariana Stpniewskiego i pikne zdjcie Baszkwki. Potem id dwa artykuy wstpne o oglniejszym charakterze i 11 artykuw prezentujcych wyniki rnego rodzaju
bada Baszkwki i niejednokrotnie porwnania z bliniaczym meteorytem
Mt. Tazerzait. Jeli kto miaby jeszcze wtpliwoci co do wsplnego pochodzenia tych dwch meteorytw, to zdecydowanie rozwiewa je artyku prof.
Rajmunda Dybczyskiego i jego wsppracownikw przedstawiajcy wyniki
bada skadu chemicznego. Ozdob numeru s pikne zdjcia mikroskopowe
rnych struktur Baszkwki. Gratulujc autorom mam nadziej, e za kilka lat
zobaczymy numer powicony badaniom Zakodzia.
A.S.P.

Mars ozocony
sobot 10 listopada prof.
dr hab. Micha Sachanbiski otworzy w Muzeum
Mineralogicznym przy ul. Kuniczej
22 we Wrocawiu wystaw biuterii
wykonanej przez Sawomira Dereckiego. Gwn atrakcj byy wyroby
z meteorytw, a wystawa bya w sali
ssiadujcej z wystaw meteorytw.
Na otwarcie przybyli naukowcy i kolekcjonerzy meteorytw, a take
dziennikarze z mikrofonami i kamerami.
Sawomir Derecki od szeregu lat
tworzy nietypow biuteri naraajc
si ortodoksyjnym kolegom po fachu.
Po oprawianiu w zoto skamieniaoci zainteresowa si meteorytami. Jak
twierdzi, siga tylko do tradycji, bo
skamieniaoci oprawiali w zoto ju
Inkowie a bransoleta z meteorytowego elaza sprzed z gr 2500 lat ley
w Muzeum Regionalnym w Czstochowie. Na wystawie zaprezentowa
wisiorki, bransolety, kolczyki, piercienie, obrczki, brosze z oprawionymi w zoto fragmentami meteorytw Gibeon, Ghubara, Imilac, Sikhote-Alin, Morasko, a take Wetawitami. Najbardziej eksponowane miejsce
zajmoway oprawione w zoto malutkie fragmenty marsjaskiego meteorytu Dhofar 019 (zob. okadka) znalezionego w Omanie na pocztku zeszego roku. Jeden z nich twrca tej

4/2001

niezwykej biuterii podarowa Planetarium im.

Wadysawa Dziewulskiego w Toruniu otrzymujc w rewanu tradycyjny toruski piernik.
A.S.P.
Zdjcia obok:
J. Bandurowski
Zdjcie na okadce:
R. ubowicz

Prof. dr hab. Micha Sachanbiski otwiera wystaw. Z prawej twrca biuterii.

Wymiana Marsjanina w zotej oprawie na toruski piernik.

METEORYT

str. 3

Nowy obraz Marsa odczytany

z meteorytw
Christopher Herd
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 4. Copyright 2001 Pallasite Press)

Wstp
Po otrzymaniu danych z nowych
wypraw na Marsa nasze wyobraenie,
czym naprawd jest Mars, znw ulega
zmianie. Mars Pathfinder analizowa
gleb i skay i jego dane wskazuj, e
py jest wszdzie, przylepiony do powierzchni. Obecno tego pyu moe
by skutkiem znacznych przeobrae
hydrotermalnych i wietrzenia w przeszoci. Mars Global Surveyor wci
przesya widowiskowe obrazy marsjaskiej powierzchni prowokujc zaarte
spory, czy woda jest stabilna pod powierzchni, czy jest to woda czysta, czy
zasolona, i czy woda czasem wylewa
si na powierzchni, nawet dzi.
Marsjaskie meteoryty, obecnie
w liczbie 19, pozostaj jedynymi fragmentami Marsa, ktre mona bada
w ziemskich laboratoriach. Z punktu widzenia kogo, kto bada te meteoryty, aby
stwierdzi, w jaki sposb utworzyy si
one z magmy (w przeciwiestwie do
badaczy szukajcych w nich ladw
ycia), wydaje si, e nie mwi one wiele wicej ponad to, co ju wiemy. Na
przykad wiadomo, e s to skay magmowe do podobne do ziemskich ba-

zaltw, ktre krystalizoway z magmy,

ktra wylaa si na powierzchni, albo
utworzya intruzje tu pod powierzchni. Jednak niedawne prace, wcznie
z opisan niej prac autora na temat lotnoci tlenu w niektrych marsjaskich
meteorytach, rzucaj nowe wiato na
procesy majce wpyw na formowanie
si tych ska i wzbogacaj nasz znajomo zasadniczych rnic midzy skorup i paszczem Marsa.

Lotno tlenu
w marsjaskich bazaltach
Moje badania koncentroway si na
wyznaczeniu lotnoci tlenu w bazaltowych shergottytach (nazywanych dalej
marsjaskimi bazaltami). Okrelenie
lotno opisuje cinienie, czyli po
prostu ilo, obecnego gazu (w tym
przypadku w magmie lub w skale). Tlen
jest gazem, ktrego mamy pod dostatkiem w ziemskiej atmosferze. Kady
waciciel starego samochodu wie, e
elementy wykonane z metalu, zwaszcza z elaza, maj tendencj do rdzewienia na powietrzu. Dzieje si tak dlatego, e tlen jest gazem utleniajcym,
powodujcym, e elazo w metalu sta-

Rys. 1. Uzyskany przy pomocy mikrosondy elektronowej obraz tytanomagnetytu (T) i ilmenitu
(I) w Zagami. Widoczne s take maskelynit (M) i piroksen (P). Pasek skali ma dugo 0,1 mm.
str. 4

METEORYT

je si bardziej utlenionym przechodzc

od postaci Fe2+ do postaci Fe3+. Barw
nadaje rdzy bardziej utleniona posta
elaza. Wiksza lotno tlenu oznacza,
e jest go wicej, a wic warunki s
bardziej utleniajce. Mniejsza lotno
tlenu oznacza mniej tlenu i bardziej redukcyjne warunki.
Sposb, w jaki przejawia si lotno tlenu, moe wprawia w zakopotanie. Lotno tlenu zmienia si z temperatur i wyraana jest w stosunku do
buforowej lub standardowej, ktra jest
reakcj midzy pewnymi mineraami
okrelajc waciw lotno tlenu dla
danej temperatury. Przykadem jest reakcja: kwarc + magnetyt = fajalit + tlen,
nazywana buforem kwarc, fajalit, magnetyt albo QFM. Lotno tlenu
zmienia si bardziej, ni jakakolwiek
inna zmienna geologiczna. Z tego powodu wyraamy j w jednostkach logarytmicznych (o podstawie 10) w atmosferach tlenu. To znaczy co co jest
o jedn jednostk logarytmiczn ponad
bufor QFM (QFM + 1), jest dziesiciokrotnie bardziej utlenione ni bufor; co
co jest dwie jednostki ponad bufor
QFM jest 100 razy bardziej utlenione.
Wyznaczanie lotnoci tlenu w marsjaskich bazaltach jest tym samym, co
wyznaczanie, ile tlenu byo dokoa, gdy
bazalt krystalizowa. Chciaem zobaczy, czy s znaczce rnice tego parametru w rnych prbkach. Aby to
zrobi, wykorzystaem mikrosond do
otrzymania skadu spinelu i ilmenitu w
nastpujcych meteorytach: QUE
94201, Dar al Gani 476, EETA 79001,
Zagami, Shergotty i Los Angeles. Spinel (odmiana tytanomagnetytowa) i ilmenit s tlenkami, ktre s czue na
zmiany lotnoci tlenu, przede wszystkim dlatego, e do struktur krystalicznych przyjmuj zarwno elazo dwuwartociowe, jak i trjwartociowe.
Wzgldne proporcje obu rodzajw elaza w tytanomagnetycie i ilmenicie odzwierciedla lotno tlenu w skale. M4/2001

Wskazwki z geochemii
marsjaskich meteorytw
Geochemia zajmuje si badaniem,
w jaki sposb rozmieszczone s w Ziemi pierwiastki. Kady pierwiastek zachowuje si na swj wasny sposb, poniewa kady ma okrelone cechy charakterystyczne sprawiajce, e wybiera on dany minera, magm lub ciecz.
Wiedzc, jak zachowuj si pierwiast4/2001

Pocztkowy 87Sr/86Sr (180 mln lat temu)

Bardziej podobna
do skorupy

Zakres
Sr w
ziemski
bazalta

Bardziej podobna
do paszcza

Lotno tlenu wzgldem QFM

Rys. 2. Zaleno skadu izotopowego strontu od lotnoci tlenu w marsjaskich bazaltach. Wysza pocztkowa warto 87Sr/86Sr oznacza wicej 87Sr czyli wiksze podobiestwo do skorupy.
Zwrmy uwag, e zakres skadu izotopowego marsjaskich bazaltw jest okoo dwukrotnie
wikszy ni w ziemskich bazaltach. Q = QUE 942001, D = Dar al Gani 476, EB = EETA 79001
litologia B, EA = EETA 79001 litologia A, Z = Zagami, S = Shergotty, L = Los Angeles.

Bardziej podobna
do paszcza

Epsilon Nd (180 mln lat temu)

wic po prostu im wicej rdzy jest

w danym minerale, tym wicej byo tlenu przy formowaniu si tego minerau.
Tytanomagnetyt i ilmenit zwykle wzajemnie przerastaj si w tych skaach,
co wida na rys. 1.
Wyniki tych bada s pierwsz
wyczerpujc ocen lotnoci tlenu w
marsjaskich bazaltach. Wczeniejsze
prby ocen byy dokonywane przez rnych badaczy przy pomocy rnych
przyrzdw, standardw analitycznych
i procedur, co dawao najrozmaitsze
wyniki. Analizujc wszystkie wymienione marsjaskie meteoryty w tych samych warunkach analitycznych mogem lepiej porwna bazalty pod
wzgldem iloci tlenu obecnego podczas ich krystalizacji.
QUE 94201 jest najbardziej zredukowanym z marsjaskich bazaltw, ktry krystalizowa okoo 3 jednostek logarytmicznych poniej buforu QFM.
Obie litologie EETA 79001 maj lotno tlenu okoo 1,8 jednostek logarytmicznych poniej QFM, a Los Angeles, Zagami i Shergotty formoway si
przy QFM 1. Uywajc nieco innej
metody wyznaczania lotnoci tlenu
stwierdziem, e Dar al Gani 476 krystalizowa okoo 2,3 jednostek logarytmicznych poniej QFM.
Przedzia lotnoci tlenu w marsjaskich bazaltach jest zagadkowy. Na Ziemi lotno tlenu w bazaltach zmienia
si znacznie, o okoo 7 jednostek logarytmicznych (QFM 3 do QFM +4), poniewa bogata w tlen (utleniajca) atmosfera i oceany utleniaj skay na powierzchni. Skay te wdruj w d do
paszcza w wyniku subdukcji i paszcz,
w ktrym powstaj bazaltowe magmy,
zostaje utleniony. Jednak Mars rni si
od Ziemi, poniewa nie ma tam tektoniki pyt i prawdopodobnie nigdy nie
byo. Tak wic obserwowany zakres
lotnoci sigajcy dwch jednostek logarytmicznych stanowi ciekawy problem. Co decyduje o lotnoci tlenu
w marsjaskich bazaltach?

Zakres
w
ziemski
skala
Bardziej podobna
do skorupy

Lotno tlenu wzgldem QFM

Rys. 3. Zaleno skadu izotopowego neodymu od lotnoci tlenu w marsjaskich bazaltach.
Wysza warto Epsilon Nd oznacza wicej 143Nd (mniejsze podobiestwo do skorupy, wiksze
do paszcza). Zauwamy, e zakres Epsilon Nd dla marsjaskich bazaltw jest okoo 2,5 raza
wikszy ni dla ziemskich ska. Symbole jak na Rys. 2.

ki w Ziemi mona rozcign badania

na meteoryty marsjaskie.
Niektre pierwiastki s promieniotwrcze i rozpadaj si z upywem
czasu na inne. S dwa takie pierwiastki badane w marsjaskich meteorytach: rubid i samar. Promieniotwrczy
izotop rubidu 87Rb rozpada si na 87Sr
(stront) i podobnie 147Sm rozpada si
na 143Nd (neodym). W obu przypadkach pierwotne i pochodne pierwiastki maj odmienne preferencje. Gdy
ska jest czciowo stopiona, rubid
wybiera magm, a stront pozostaje w
skale. W podobny sposb zachowuj
si neodym i samar. Skorupy Ziemi
i Marsa utworzyy si w wyniku czMETEORYT

ciowego topnienia ich paszczy.

Dlatego skorupa kadej z tych planet
zawiera wicej rubidu i wicej neodymu ni paszcz. Promieniotwrczy rubid 87Rb rozpada si z czasem na 87Sr
i w kocu skorupa zawiera duo tego
izotopu. W przeciwiestwie do tego
samar, w tym promieniotwrczy 147Sm,
jest w paszczu, wic w kocu paszcz
zawiera duo 143Nd, a skorupa niewiele. Tak wic ilo 87Sr i 143Nd w skale
mona uwaa za geochemiczny
wskanik mwicy, czy skaa pochodzi ze skorupy czy z paszcza. Rnica midzy Ziemi a Marsem jest taka,
e Ziemia ma tektonik pyt, ktra nieustannie miesza skorup z paszczem
str. 5

przez subdukcj i tworzy now skorup. Mars natomiast ma skorup

i paszcz, ktre byy rozdzielone niemal przez ca marsjask histori, ponad 4,5 miliarda lat. Tak wic geochemiczna rnica midzy skorup a paszczem Marsa jest wiksza od rnicy
midzy skorup a paszczem Ziemi
o czynnik co najmniej dwa (rys. 2 i 3).
Bazalty na Ziemi s wynikiem
czciowego topnienia paszcza i uwaa si, e bazalty marsjaskie powstay w ten sam sposb. Bazalty z Marsa
wykazuj ca rozmaito wskanikw
geochemicznych od bardzo podobnych do paszcza, do bardzo podobnych do skorupy. Najlepszym wytumaczeniem tego jest asymilacja. Jest
to proces, w trakcie ktrego ciepo
uwolnione z magmy powoduje topnienie otaczajcej skay. Skaa ta jest nastpnie wcignita i wymieszana
z magm. Okazuje si, e marsjaskie
bazalty ostatecznie pochodz z paszcza, ale poniewa przedostaj si przez
skorup na powierzchni, mog asymilowa skorup, co sprawia, e zyskuj wskaniki geochemiczne bardziej podobne do skorupy. Niektre
z marsjaskich bazaltw asymiloway bardzo niewiele skorupy, wic zachoway wskaniki typowe dla paszcza (mao 87Sr i duo 143Nd), a inne asymiloway wicej skorupy i maj wicej 87Sr i mniej 143Nd (rys. 2 i 3).

Lotno tlenu a geochemia

Geochemia marsjaskich bazaltw stanowi kontekst do interpretowania wynikw pomiarw lotnoci tlenu. Istnieje korelacja midzy zmianami lotnoci tlenu a skadem izotopowym Rb Sr i Sm Nd (rys. 2 i 3).
Pozwala na to na nowo spojrze na
cechy charakterystyczne marsjaskiej
skorupy i paszcza. Najbardziej zredukowany marsjaski bazalt QUE 94201
ma najbardziej podobny do paszcza
skad ze wszystkich marsjaskich meteorytw majc bardzo ma zawarto
87
Sr i bardzo wysok 143Nd. Najbardziej
utlenione bazalty Shergotty, Zagami
i Los Angeles maj cechy charakterystyczne bardziej zblione do skorupy
z wysok zawartoci 87Sr i nisk
143
Nd. Obserwacja, e lotno tlenu
koreluje z izotopami wskazuje, e rdo bazaltw w paszczu jest co najmniej tak zredukowane jak QUE
94201 (okoo QFM 3) i e jest jaki
czynnik utleniajcy w marsjaskiej
str. 6

skorupie. Tak wic odpowiedzi na

pytanie, co decyduje o lotnoci tlenu
w bazaltach, jest asymilacja; bazalty,
ktre wchony wicej skorupy, s
bardziej utlenione.
Mona machn rk i stwierdzi,
e skorupa Marsa jest utleniona, ale nie
jest to zbyt satysfakcjonujce. Wraz
z kolegami spdzilimy wiele czasu zastanawiajc si nad tymi obserwacjami
i rozwaylimy wiele sposobw, w jakie marsjaskie bazalty mogy zosta
utlenione przez asymilacj marsjaskiej
skorupy. Najbardziej rozsdna wydaje
si propozycja, e skorupa zawiera bardzo utlenione skay. Bazaltow magm
mg utlenia hematyt, czysty tlenek
elaza trjwartociowego. Hematyt zosta zaobserwowany na powierzchni
Marsa przez instrument znajdujcy si
na pokadzie orbitera Mars Global Surveyor. Jednak czysty hematyt nie moe
wyjani geochemicznych cech bazaltw podobnych do skorupy. Z drugiej
strony utlenianie bazaltowej magmy
moga spowodowa ska zawierajca
utlenione elazo. Bardzo moliwe, e
jest to skaa, ktra zostaa przeobraona przez aktywno hydrotermaln
(w tym gorce ciecze). Marsjaski meteoryt Lafayette zawiera przeobraon
i utlenion materi zwan iddyngsytem,
ktra jest mieszanin tlenkw elaza
trjwartociowego i krzemianw warstwowych. Ta materia moe na Marsie
wystpowa powszechnie, poniewa
uwaa si, e podczas pierwszych kilkuset milionw lat Mars by bardziej
ciepy i mokry. W owym czasie najprawdopodobniej wystpowao wiele
zderze, na co wskazuj lady uderze
w Ksiyc pochodzce z tamtego okresu. Prawdopodobnie wystpowa rwnie wtedy intensywny wulkanizm.
Byo wic dostatecznie duo ciep
i prawdopodobnie mnstwo wody, ktra moga kry w skaach powodujc
przeobraenia.
Skorupa marsjaska moe by
przeobraona do kilku kilometrw
w gb. Kada magma przechodzca
przez t materi byaby prawdopodobnie zasymilowana i utleniona. Skay,
przeobraone lub nie, zawierajce
uwodnione mineray, tzn. mineray
z wod uwizion w ich krystalicznych
strukturach, take mogy powodowa
utlenianie. Amfibole, serpentyny i miki
mogy utlenia bazaltow magm,
a amfibole w szczeglnoci mogyby
wyjani zmiany geochemiczne. Ten
METEORYT

scenariusz przewiduje, e bardziej utlenione bazalty bd zawieray wicej

rozpuszczonej wody w wyniku asymilacji uwodnionych mineraw, a niedawna praca sugeruje, e magma z ktrej krystalizowa Shergotty (jeden
z najbardziej utlenionych bazaltw),
moga zawiera wod. Tak wic asymilacja uwodnionych mineraw ze
skorupy moe by sposobem wytumaczenia mechanizmu uwodnienia marsjaskich bazaltw, a nawet sposobu,
w jaki woda moga by transportowana na powierzchni Marsa.

Uwagi kocowe
Szczegowe badania porwnawcze marsjaskich meteorytw, takie jak
opisane tu badanie lotnoci tlenu oraz
badania geochemiczne, rzucaj wicej
wiata na natur marsjaskiego paszcza i skorupy. Istnienie przeobraonej,
utlenionej skorupy jest zgodne z wynikami obserwacji orbiterw i ldownikw. Intrygujcy jest brak silnie przeobraonych ska w kolekcji marsjaskich meteorytw. Jednak przeobraone skay s znacznie bardziej kruche od
nieprzeobraonych i by moe zderzeniowy mechanizm, ktry dostarcza te
prbki na Ziemi, jest selektywny na
niekorzy ska przeobraonych, ktre
nie przetrwayby tej podry. czenie
zdalnych obserwacji Marsa z wynikami bada marsjaskich meteorytw stanowi potne narzdzie do przewidywania, jakie typy ska moemy napotka, gdy wylemy roboty, lub ludzi, by
zebrali prbki z Marsa.

Podzikowania
Autor pragnie podzikowa dr Larsowi Borgowi za dostarczenie danych
izotopowych z marsjaskich bazaltw.
Pragnie take, aby podzikowania przyjli Paul Warren i Alan Rubin (UCLA),
Jutta Zipfel (Max-Planck-Institut fr
Chemie), Rhian Jones (UNM) i Antarktyczny Program Meteorytowy (NASA
Centrum Kosmiczne Johnsona) za pytki cienkie oraz Jim Papike i John Jones
za owocne dyskusje. Finansoway ten
projekt NASA i Instytut Meteorytyki
Wydziau Nauk o Ziemi i Planetach
Uniwersytetu Nowego Meksyku
Lunar and Planetary Institute,
Houston, TX 77058
Od redaktora Meteorite: Dr Christopher
Herd by w 2000 roku laureatem nagrody
Briana Masona

4/2001

Darryl
Futrell
adacz tektytw, autor i kolekcjoner, Darryl Futrell, zmar 13
sierpnia 2001 r. na atak serca.
Okrelenie zagorzay mionik wydaje si zbyt sabe. Bardziej odpowiednie byoby stwierdzenie namitny kolekcjoner tektytw. Przez kilkadziesit lat zgromadzi on Zbir
Futrella liczcy kilkaset tysicy okazw, po czym rozpocz gromadzenie drugiego zbioru.
Darryl by autorem licznych publikacji w czasopismach naukowych oraz
artykuw popularnonaukowych.
Szczeglnie dumny by z dwuczciowego artykuu w Rock and Gem
w lutym i marcu 1999. By on nauczycielem z powoania, zawsze gotowym
dzieli si posiadan wiedz. Jak detektyw nieustannie szuka w szkliwie ukry-

Darryl Futrell (19352001), czowiek, ktrego namitnoci byy tektyty.

tych ladw. Bystry obserwator, dostrzega w szkliwie tektytw utwory,

ktre niewielu poza nim zauwaao.
Darryl oferowa cenny kontrapunkt dla obecnego popularnego widzenia tektytw. Peni wan role
stranika zawsze bronicego przed

przyjmowaniem atwych odpowiedzi

bez dowodw. Mionikom tektytw
bdzie brakowa podczas spotka
jego gosu i apeli o kontynuowanie
bada jak rwnie jego delikatnoci
i osobistego uroku.
James Tobin

Socjometeorytyka
William K. Hartmann
(z Meteoritics & Planetary Science, Vol. 36 No. 10)
publikowanie w padziernikowym numerze Meteoritics
and Planetary Science artykuu o przypuszczalnym zniszczeniu
zamieszkaej wyspy przez meteoryty
800400 lat przed Chrystusem oznacza
may krok naprzd w osobliwej gazi
meteorytyki, ktr mona nazwa socjometeorytyk, zajmujcej si badaniem oddziaywania meteorytw na ludzi i spoeczestwa. Osobliwej, poniewa dziedzina ta opiera si czciowo na anegdotycznych materiaach dotyczcych rnych znalezisk i spadkw.
Puryci (i naukowcy zainteresowani
tylko wasn dziedzin) mog wskazywa, e kwestia oddziaywania na ludzi nie ma adnego wpywu na badania waciwoci fizycznych i pochodzenia meteorytw. Jednak z punktu widzenia antropologii, socjologii, poszerzania horyzontw i po prostu zwykej
ludzkiej ciekawoci jest to interesujcy obszar bada, ktry by niemal nie

4/2001

do pomylenia ze dwa pokolenia wczeniej. Wobec rosncego publicznego zainteresowania zderzeniami planetoid
z Ziemi i praktycznym wykorzystaniem planetoid, ta dziedzina bdzie coraz bardziej przyciga uwag.
Zagadnienia socjometeorytyki coraz bardziej poddaj si badaniom. Jednym z nich jest, jak dalece ludzka kultura bya podwiadomie ksztatowana
przez na wp zapomnian wiedz
o kamieniach, eksplozjach i zniszczeniach pochodzcych z nieba. W literaturze s rozproszone smakowite kski.
Czsto mwi si, e czarny kamie
w srebrnej oprawie w Kaaba w Mekce,
uznany za wity w islamskiej kulturze, jest meteorytem czczonym jeszcze
zanim Mahomet zdoby Mekk. Jak
mwi islamska tradycja, przyby on
z nieba lub ponadnaturalnego krlestwa
z wielkim wiatem, ktre ju zgaso.
Jednak Dietz i McHone zebrali wiadectwa, e niewidoczne czci kamieMETEORYT

nia s lub byy biae i dowodz (troch

niezdarnie, powoujc si na wiadectwo anonimowego islamskiego geologa), e kamie z Kaaby nie jest meteorytem. Pochodzenie kamienia jest dobrym zagadnieniem socjometeorytycznym, ktre kiedy zostanie wyjanione. Podobna okoliczno, e meteoryty redniowiecznej Europy czsto trafiay do kociow, miaa wpyw na oficjalne akademickie stanowisko, e kamienie z nieba to przesd, co jest znaczcym czynnikiem w historii nauki.
W Ameryce Pnocnej meteorytowe
elazo wymieniano zarwno z powodw ceremonialnych, jak i praktycznych, co stwierdzono, analizujc dziesitki okazw z Hopewell od 200 p.n.e.
do 400 n.e. Inuici wdrowali na Grenlandi po elazo z meteorytw Cape
York. W Winonie, w stanie Arizona, Indianie Pueblo okoo roku 1100 umiecili meteoryt w wyoonym kamieniadokoczenie na str. 17.
str. 7

Z konferencji
Meteoritical Society
zedziesita czwarta konferencja Meteoritical Society odbywaa si w tym roku od 10 do 14 wrzenia w historycznym centrum Rzymu, tu obok bazyliki witego Piotra, na Uniwersytecie Gregoriaskim.
Gospodarzem konferencji byo Watykaskie Obserwatorium, ktrego tradycje sigaj reformy kalendarza przez
papiea Grzegorza XIII w 1582 roku. Niedaleko miejsca
konferencji by koci w. Ignacego, zaprojektowany
przez jezuit Orazio Grassi, ktry w 1618 roku po raz
pierwszy obserwowa przez teleskop komet. Z dachu
tego kocioa, w latach szedziesitych XIX wieku jezuicki ksidz Angelo Secchi po raz pierwszy mierzy widma gwiazd, klasyfikujc je na podstawie temperatury
i skadu chemicznego. Jego prace s uwaane za podstawy nowoczesnej astrofizyki. Watykaskie Obserwatorium
w obecnym ksztacie utworzy papie Leon XIII w 1891
roku. Jego kolekcj meteorytw zapocztkowao podarowanie kilku okazw przez markiza de Mauroy w 1905
roku. Ca prywatn kolekcje markiza, jedn z najwikszych na wiecie, przekazaa obserwatorium wdowa po
nim w 1935 roku. Kilka lat pniej Gatterer i Junkes uzyskali w obserwatorium pierwsze widma emisyjne meteorytowego elaza, wspierajc wykorzystywanie widm
emisyjnych do wyznaczania zawartoci metali w gwiazdach. W ostatnich latach pomiary gstoci i porowatoci
watykaskich meteorytw pomogy okreli granice skadu chemicznego i struktury planetoid.
Streszczenia referatw zgoszonych na konferencj
wypeniy gruby suplement do Meteoritics & Planetary
Science. Omwione niej tematy odzwierciedlaj w duym stopniu zainteresowania redaktora. Zainteresowanym
chtnie przel kopi angielskiego oryginau.
Andrzej S. Pilski

Znajdowanie meteorytw: problemy

z coraz wiksz ich liczb i komercjalizacj
Opublikowaniem Meteoritical Bulletin No. 85 dr Jeff
Grossman zakoczy sw kadencj redaktora Biuletynu.
Zastpiy go dwie panie: Sara Russell i Monica Grady
z Natural History Museum w Londynie (e-mail: meteorite@nhm.ac.uk) znane czytelnikom Meteorytu z niedawnego artykuu. Jak stwierdzi na zakoczenie: Podczas szecioletniej pracy jako redaktor byem wiadkiem gwatownych zmian iloci odnajdywanych meteorytw i sposobw,
Tabela 1. Nowe meteoryty publikowane w Meteoritical Bulletin
podczas kadencji piciu redaktorw. Liczby nie obejmuj meteorytw z Antarktydy.
Redaktor
Ewgenij L. Krinov
Roy Clarke
Andrew Graham
Frank Wlotzka
Jeff Grossman
str. 8

lata
19571970
19711976
19781990
19901995
19962001

liczba meteorytw na rok

22
25
42
143
393

Plakat autorstwa Emmanuele Turatti z Turynu.

w jaki meteoryty s zbierane i udostpniane naukowcom.

Zmiany te stwarzaj powane problemy dla naukowcw.
Liczba zgaszanych do Biuletynu meteorytw, odnajdywanych poza Antarktyd, rosa w postpie geometrycznym (Tabela 1).
Ten wzrost spowodowany by gwnie odkrywaniem
skupisk meteorytw na gorcych pustyniach poczwszy
od Australii za kadencji Grahama przez Libi i Algieri,
gdy redaktorem by Wlotzka, do Afryki pnocno-zachodniej i Omanu za mojej kadencji.
Do obowizkw redaktora Biuletynu naley sprawdzenie, czy kady nowy meteoryt ma oryginaln nazw, nadan
przez Komisj Nazewnictwa i czy jego peny opis jest dostpny dla naukowcw. Redaktor musi take sprawdzi,
czy znaleziska s waciwie udokumentowane i czy odpowiednia ilo przykadowych okazw znajduje si w instytucjach zobowizanych do dugotrwaego przechowywania i badania meteorytw. Lawinowo rosnca liczba znajdowanych meteorytw sprawia, e obowizki redaktora
przerosy moliwoci jednego czowieka. Nawet z pomoc
Jutty Zipfel, ktra wspaniaomylnie zgodzia si w ostatnich latach by wspredaktorem zajmujcym si meteorytami z Sahary, ilo pracy przekraczaa to, co wikszo
badaczy skonna by bya przyj jako dodatkowe obowizki. Chocia w nastpnym roku Biuletyn bd redagowa
trzy osoby, gdy do Jutty doczyy Monica i Sara, Jeff
Grossman obawia si o przyszo tej niezwykle istotnej
dla badaczy suby, zwaszcza gdy liczba meteorytw odnajdywanych co roku nadal bdzie rosn.
Ponadto w ostatnich latach redaktor Biuletynu musia traci coraz wicej czasu na negocjacje z poszukiwaczami i dealerami meteorytw, aby zapewni waciwe
udokumentowanie i przechowywanie okazw. Meteory-

METEORYT

4/2001

tycy potrzebuj dobrej dokumentacji geograficznej z wielu

powodw. Jednym z istotnych jest moliwo stwierdzenia, czy okazy pochodz z jednego spadku i moliwo
znalezienia dalszych okazw. Meteoryty maj niewielk
warto dla nauki, jeli odpowiednio due okazy nie bd
chronione dla celw badawczych. Mimo stara redaktora
Biuletynu i Komisji Nazewnictwa ostatnio nauka przegrywa z komercyjnymi interesami. Jak stwierdzi: Okoo trzech czwartych okazw rzadkich typw meteorytw
znalezionych na pustyniach i zgoszonych w tym roku do
Biuletynu miao le udokumentowane lub nieudokumentowane albo celowo ukryte lub faszywie podane miejsca
znalezienia. Prawie poowa zgosze nie speniaa pocztkowo wymaga Meteoritical Society co do standardu
przykadowych okazw udostpnionych badaczom (20 g
lub 20% cakowitej masy). W kilku przypadkach negocjacje doprowadziy do zwikszenia udostpnionej masy
wanych meteorytw, ale w wielu innych przypadkach
ilo udostpnionej materii jest zbyt maa. Poprawienie
tej sytuacji, zwaszcza wobec rosncej liczby znalezisk,
wymaga pomocy ze strony wszystkich meteorytykw,
ktrzy maj do czynienia z poszukiwaczami i dealerami.
Badacze musz pamita, e negocjujc o przykadowe
okazy, dziaaj dla dobra caej spoecznoci.
cisa wsppraca poszukiwaczy i dealerw meteorytw oraz naukowcw jest korzystna dla obu stron. Meteoryty, ktre nie zostay gruntownie przebadane i sklasyfikowane, maj niewielk warto dla kolekcjonerw.
Z drugiej strony bez pracy poszukiwaczy i dealerw tysicy meteorytw nigdy by nie znaleziono. Pamitajc
o tym, naukowcy nie powinni jednak pozwala, aby komercyjne interesy szkodziy badaniom. Nie powinni oni
klasyfikowa nowych meteorytw i przygotowywa o nich
publikacji, jeli nie s pewni, e (1) istniej w zbiorach
odpowiednie przykadowe okazy (pozyskane w drodze darowizny, wymiany czy zakupu), (2) zrobiono wszystko, co
moliwe, aby udokumentowa miejsce znalezienia. Jednak z poszukiwaczami i dealerami wsppracuje obecnie
zbyt mao badaczy, opisujc i klasyfikujc nowe meteoryty. Ponad 75% wszystkich sklasyfikowanych nowych meteorytw opracowuje tylko sze instytutw, a setki meteorytw w ogle nie s badane. Ta suebna rola jest cen,
jak naukowcy musz paci, aby utrzyma zaufanie komercyjnego sektora, od ktrego obecnie zale, jeli chodzi o pozyskiwanie nowych okazw.
Na poegnanie Jeff Grossman stwierdza: yjemy
w pasjonujcym okresie historii meteorytyki: w cigu
ostatnich piciu lat opublikowano w Biuletynie ponad
jedn trzeci wszystkich znanych meteorytw znalezionych poza Antarktyd, w tym niezwykle duo rzadkich
typw. Potrzebny jest duy wysiek naukowcw, aby wyksztaci cieplejsze wzajemne stosunki midzy poszukiwaczami, dealerami i badaczami. Korzyci dla meteorytykw bdzie rosnca liczba i jako pasjonujcych okazw do bada; lejsze stanie si take brzemi dwigane
przez Komisj Nazewnictwa. Co do mnie, z niecierpliwoci bd czeka na kady nowy Biuletyn ogaszajcy
wszystkie nowe okazy dostpne do bada.
Grossman J. N. (2001) Meteorite Discoveries: Challenges
of rapid growth and commercialization. Meteoritics & Planetary Science 36, A6-A7
4/2001

Spadek meteorytu Morvka nagrany

na video: trajektoria bolidu, orbita
i fragmentacja
Meteoryt Morvka spad w pnocno-wschodniej czci Czeskiej Republiki 6 maja 2000 r. o 11:52 czasu Greenwich. Pierwszy meteoryt (214 g) znaleziono bezporednio po spadku, dwa inne (329 g i 91 g) znaleziono w nastpnych tygodniach. Czwarty okaz (220 g) znaleziono
w biecym roku i jego fragmenty mona byo naby na
targach w Gifhorn. Meteoryty sklasyfikowa P. Jake jako
chondryty zwyczajne typu H5. S one do zwarte, o gstoci 3,59 0,05 g/cm3, o nieznacznej porowatoci z drobnymi spkaniami.
Bardzo jasny bolid poprzedzajcy spadek obserwoway na bezchmurnym niebie tysice ludzi w poudniowo-zachodniej Polsce, w Czechach i Sowacji. Trzem
osobom udao si uchwyci cz drogi bolidu na video.
Korzystajc z tych nagra, J. Borovicka z kolegami z Instytutu Astronomii w Ondrzejowie wyznaczy trajektori
bolidu, jego prdko i orbit. Przeanalizowali oni take
intensywn fragmentacj podczas przelotu przez atmosfer (zob. kadr z nagrania video J. Mika). Bolid zarejestroway rwnie satelity krce wok Ziemi. Dziesi
stacji sejsmicznych znajdujcych si w pobliu drogi bolidu zarejestrowao gromy dwikowe, a jedna stacja
w Niemczech zarejestrowaa infradwiki.

Bolid wtargn w atmosfer z prdkoci 22,5 0,5

km/s i lecia prawie dokadnie na poudnie (azymut 175,5
0,5), spadajc pod ktem 20,4 0,2. Pierwsze nagranie video zaczo si od wysokoci 47,7 km. Po silnej fragmentacji i wyhamowaniu ostatni fragment o nominalnej
masie 18 kg przesta by widoczny na wysokoci 21,2 km,
gdy zosta wyhamowany do 3,7 km/s. Przewiduje si, e
na grzysty, poronity lasem teren spado kilka meteorytw o masach 29 kg i liczne mniejsze okazy. Jak wida,
znaleziono niewielk ich cz. Potwierdza to okaz znaleziony w tym roku, ktry by tylko odamkiem. Poszukiwania reszty tego okazu byy jednak bezskuteczne.
Na podstawie pomiaru z satelity energii promienistej
bolidu oceniono mas meteoroidu przed wejciem
w atmosfer na 2000 kg, co odpowiada rednicy 1 m. Zwraca uwag due nachylenie heliocentrycznej orbity:
i = 32,2 0,8. Pozostae elementy orbity s nastpujce:
a = 1,85 0,05 j.a., e = 0,47 0,03, q = 0,9823 0,0012 j.a.,
Q = 2,7 0,2 j.a., = 46,2588, = 203,5 1,0.
Fragmentacja: Pierwszy rozpad musia nastpi na
wysokoci ponad 50 km pod maym cinieniem dynamicznym (< 0,5 Mpa). Utworzyo si ponad 10 pierwotnych
fragmentw o masach do 200 kg. Biorc pod uwag spoisto meteorytu powd tego rozpadu nie jest oczywisty.
Nawet najmocniejsze pierwotne fragmenty rozpady si ponownie na mniejsze kawaki na wysokoci okoo 30 km

METEORYT

str. 9

pod cinieniem 5 MPa. Wydaje si, e bya to granica wytrzymaoci materiau, wyznaczona przez wewntrzne spkania. Pitnacie zjawisk fragmentacji przeanalizowano
bardziej szczegowo. Nie zaobserwowano cakowitego
rozpylenia fragmentu. Przynajmniej 10% pierwotnej masy
zawsze przetrwao w postaci makroskopowego fragmentu. Z drugiej strony pewna cz masy zawsze zostaa utracona. Nie zaobserwowano spokojnego rozdzielenia si na
dwa czy wicej fragmentw, ktre razem tworzyyby pierwotn mas. W niektrych przypadkach produkty fragmentacji zyskiway prdko w bok do 300 m/s.
Wyglda na to, e troch meteorytw jeszcze tam ley.
Jak przekonali si jednak amatorzy meteorytw, take
z Polski, teren jest bardzo trudny do poszukiwa.
Borovicka J. et al. (2001) The Morvka Meteorite Fall: Fireball Trajectory Orbit and Fragmentation from Video Records.
Meteoritics & Planetary Science 36, A25-A26.

Zoona historia napromieniowania brekcji

regolitowej Ghubara (L5)
Czarny, ksenolitowy chondryt Ghubara (L5) z Omanu
skada si z co najmniej czterech duych okazw, z ktrych 3 nabyo w 1954, 1956 i 1958 r. British Museum (Natural History). W ostatnich latach znaleziono liczne dalsze
okazy, dziki czemu meteoryt ten sta si dobrze znany kolekcjonerom, cho na wielu okazach trudno zauway, e
jest to brekcja regolitowa. Brekcje te charakteryzuj si
ladami dziaania promieniowania kosmicznego.
Aby zbada skutki tego promieniowania w zalenoci
od gbokoci zesp badaczy z Wydziau Chemii Uniwersytetu Purdue w stanie Indiana, w USA, wraz z kolegami
z innych orodkw, wywierci w najwikszym, wacym
101,6 kg okazie z 1958 r. trzy prostopade 1-cm rdzenie
(o dugoci 42,5 cm, 45,8 cm i 41,2 cm). W czasie wiercenia ten okaz stanowi ponad 50% znaleziska; bardzo niedawno znaleziono wikszy okaz, 300 kg. Kady rdze rozcito wzdu i pobrano w rnych punktach prbki skay
macierzystej (M) i ksenolitw typu X1 i X2, aby wyznaczy zawarto gazw szlachetnych i izotopw kosmogenicznych 36Cl (t1/2 = 301 tys lat), 26Al (t1/2 = 705 tys. lat),
10
Be (t1/2 = 1,50 mln lat). Badano take zawarto lotnych
pierwiastkw ladowych oraz we wszystkich trzech okazach zawarto kosmogenicznego 14C.
Uzyskano nastpujce wyniki: Wszystkie prbki M,
X1, X2 z BM 1958 oraz z BM 1954 le wzdu jednej
linii mieszania na wykresie 3 izotopw Ne. redni kosmogeniczny stosunek 22Ne/21Ne jest 1,08, a soneczny
stosunek 20Ne/22Ne w Ghubarze jest 12,9, typowy dla stosunkw w chondrytach zawierajcych gaz soneczny. Widocznie ksenolity byy napromieniowane jako py na
wczeniejszej powierzchni i potem poczone z napromieniowan ska macierzyst. Prbki skay macierzystej i ksenolitw zawieraj rwnowane poziomy Bi, Tl
i In oraz s bogate w Rb i Cs; te cechy chemiczne obserwowano wczeniej tylko w czciach M brekcji regolitowych.
Z analiz kosmogenicznych radionuklidw wynika, e
przez 4,2 mln lat meteoryt znajdowa si na gbokoci 20
cm w 85 cm meteoroidzie, ale kosmogeniczne 21Ne i 38Ar
sugeruj znacznie dusz ekspozycj na promieniowanie
kosmiczne, co wskazuje na dwa etapy napromieniowania.
str. 10

Zdaniem badaczy Ghubara jest brekcj regolitow

o jasno-ciemnej strukturze, przy czym wszystkie czci zawieraj gazy soneczne. Wymuszona termoluminescencja
wskazuje, e regolit by umiarkowanie dojrzay, jak Pantar
I lub St. Mesmin. Chocia trzy okazy Ghubary s mineralogicznie podobne, w BM 1954 zmiany szokowe i ogrzewanie s mniejsze ni w pozostaych dwch. Z 14C wszystkie trzy okazy maj wiek ziemski 2500 lat, co potwierdza
pochodzenie z jednego meteoroidu.
Rnice midzy okazami s najbardziej widoczne
w gazach szlachetnych. Rdzenie BM 1958 utraciy wikszo sonecznego 4He w porwnaniu z BM 1954 i wszystkimi wczeniejszymi danymi dla Ghubary. Ogrzewanie szokowe w BM 1958 jest take widoczne w zaniku niskotemperaturowej termoluminescencji i w podobiestwie gazw
szlachetnych w jasnych i ciemnych obszarach. Brak niskotemperaturowej termoluminescencji, gdy wysokotemperaturowa wci wystpuje, wskazuje na maksymaln tempe_ 330C.
ratur <
Gazy szlachetne i wyniki neutronowej analizy aktywacyjnej wskazuj, e skaa macierzysta i ksenolity Ghubary reprezentuj dwie generacje regolitu planetoidy, gdzie
nastpowao implantowanie sonecznych gazw szlachetnych i wytwarzanie ok. 70% kosmogenicznych gazw szlachetnych. Meteoryt Ghubara by pogrzebany przez ponad
45 mln lat, potem ponownie wykopany i ogrzany. Wiek
ekspozycji na promieniowanie kosmiczne 4,2 mln lat uzyska jako 85 cm meteoroid, przy czym okaz BM 1958 by
schowany na gbokoci ok. 20 cm. Podczas krtkotrwaego ogrzania temperatury nie byy jednorodne.
Ferko T. E. et al. (2001) The Complex Irradiation History of
the Ghubara (L5) Regolith Breccia. Meteoritics & Planetary
Science 36, A56-A57.

Czy nakadanie si kimberlitowego

i meteorytowego pola Gibeon
oraz struktury Gross Brukkaros (GB)
w Namibii to przypadek?
Meteorytu Gibeon nie trzeba przedstawia kolekcjonerom, cho nie wszyscy zdaj sobie spraw z ogromu obszaru jego spadku. Mao kto jednak zwraca uwag, e obszar ten obejmuje znane pola diamentonone. K. Khazanowitch-Wulff z Dziau Planetologii Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w St. Petersburgu zastanawia si, czy
to przypadek.
Elipsa rozrzutu meteorytu Gibeon ma 540 330 km.
W jej centralnej czci znajduje si pole kimberlitowe Gibeon, o podobnym ksztacie, majce 190 140 km z 45
kominami.
GB jest kraterem o rednicy 3 km otoczonym przez
wzniesienie o rozmiarach od 4,3 do 10 km. GB wystaje
600 m ponad otaczajcym terenem. Jego kraterowa facja
jest reprezentowana przez uwarstwion mikrobrekcj zoon ze ska nie-wulkanicznych (podoa i kambryjskich).
Kanciaste ksztaty okruchw wskazuj na krtkotrway
transport i niewielk gboko centrum eksplozji okoo
11,3 km. Tradycyjna koncepcja GB jako wulkanu karbonatytowego opiera si na przypuszczalnym wystpowaniu pod ni komory magmowej typu lakkolitu i brak na
to niepodwaalnych dowodw. Uwaa si, e GB ma ten
sam wiek, co kimberlity i intruzja Blue Hills, ok. 75 mln

METEORYT

4/2001

Mae oliwiny w Dhofar 019 wskazuj

na zoon petrogenez

Sytuacja geologiczna: 1 kominy kimberlitowe; 2 kopua Hatzium; 3 intruzja Blue Hills; 4 dwa meteorytowe kraterki Grundorner Flache; 5 uskoki; 6 granica pola kimberlitowego Gibeon;
7 miejsca znajdowania elaza meteorytowego i ich nazwy; 8 to
samo bez dokadnej lokalizacji; 9 granica elipsy rozrzutu meteorytu
elaznego; 10 domniemany kierunek lotu ciaa meteorowego Gibeon do miejsca eksplozji; 11 Gross Brukkaros. PR2N Grny Proterozoik, system Namibii; system Namy: Cfr Kambr, seria Fish River; system Karroo: Cd karbon, seria Dwyka, Pp perm, seria
Ecca, formacja Ksicia Alberta, Jd jurajskie, dolerytowe dajki i sille, Jk jurajskie bazalty.

lat. Na fakt, e GB znajduje si blisko rodka obszaru

wystpowania meteorytw, pierwszy zwrci uwag
L. Spencer w publikacji z 1941 r.
Wczeniej autorka sugerowaa wyjanienie zwizku
przestrzenno-czasowego midzy niektrymi strukturami
kosmogenicznymi a polami kominw magmowych. Na
podstawie proponowanego modelu dochodzi do wniosku,
e 75 mln lat temu na terenie Namibii wystpio nastpujce zjawisko: duy meteoroid elazny Gibeon wdzierajc
si w ziemsk atmosfer wywoa powstanie potnego
adunku elektrycznego na powierzchni Ziemi, ktry oddziaywa z polami elektrycznymi w jej wntrzu. Skutkiem
tego byy wyadowania elektryczne miedzy tymi poziomami tworzce diatremy. Powstanie GB jest spowodowane
eksplozj meteoroidu.
Jeli stay suchy klimat istnia na wyynie Nama przez
75 mln lat, to due okazy meteorytu mogy zachowa si
w suchych piaskach nawiewanych przez wiatr. Sam fakt
zachowania si struktury GB sugeruje, e takie rodowisko istniao.
Khazanovitch-Wulff K. K. (2001) A Consistent Spatial Position of the Kimberlite and Meteorite Fields Gibeon and Gross
Brukkaros structure (GB), Namibia: Random or Regular Pattern?
Meteoritics & Planetary Science 36, A97-A98.
4/2001

Marsjaski meteoryt Dhofar 019 po targach w Gifhorn

trafi do kilku polskich kolekcjonerw, ktrych zapewne
zainteresuje troch informacji na jego temat. Mimo pewnego podobiestwa do shergottytw jest to wyjtkowy okaz
wrd marsjaskich bazaltw. Mineray ma takie same jak
EETA 79001 i rne meteoryty DaG i SaU: dwa klinopirokseny i maskelynit oraz w mniejszej iloci oliwin. Jednak w innych shergottytach ziarna oliwinu s due w porwnaniu z ciastem skalnym.
Oliwin w Dhofar 019 ma odmienny charakter. S rzadkie wystpienia megakrysztaw oliwinu (> 1,5 mm) podobnych do EETA 79001 z rdzeniami bardziej bogatymi
w magnez, ale wikszo ziaren oliwinu jest znacznie mniejsza (rednio ok. 200 m) zbliona wielkoci do piroksenw w ciecie skalnym i bogata w elazo. R. Lentz i H.
McSween Jr. z Wydziau Nauk Geologicznych Uniwersytetu Tennessee, USA postanowili dokadniej zbada teksturalne zalenoci i zmiany skadu tych maych oliwinw, aby
lepiej pozna histori krystalizacji tego shergottytu.
Skad mineralny i zalenoci teksturalne miedzy oliwinem, piroksenem i plagioklazem wskazuj na zoon petrogenez. Wiele ziaren oliwinu ma paskie profile skadu
i resorpcyjne utwory od drobnych nieregularnoci brzegw
do wyranych wgbie. Wskazywaoby to na umiarkowanie oddziaywanie ze stopem. Jednak inne ziarna oliwinu s
subhedralne z naturalnymi powierzchniami krysztau na styku z piroksenem i maskelynitem, a kilka redniej wielkoci
(0,20,3 mm) ziaren ma pytk, ale zauwaaln zonalno
w Fe i Ca. Te utwory sugeruj ograniczone oddziaywanie
ze stopem. Ponadto kilka maych ziaren nie jest w rwnowadze z otaczajcym piroksenem: rednie atomowe stosunki Fe/Mg piroksenu do oliwinu s ok. 0,30,5, gdy stosunek
dla rwnowagi w bazaltach jest 0,71,0. Ten brak rwnowagi wskazuje, e gdy oliwin styka si z macierzyst magm
piroksenw, nie wystpia nawet umiarkowana dyfuzja.
Autorzy s zdania, e te oliwiny krystalizoway na pewnej gbokoci z magmy bogatej w elazo. Pozostaway
w niej przez 5 do 15 dni podlegajc dyfuzji i osigajc czciowe ujednorodnienie. W tym czasie prawdopodobnie nastpowao grupowanie si i niewielka akumulacja wikszych
ziaren. Nastpnie dopyw bardziej magnezowego stopu wytworzy mieszan magm reagujc z oliwinami, w skutek
czego powstaway wgbienia, i prawdopodobnie spowodowa erupcj. Stygnicie lawy musiao by szybkie, skoro
oliwiny pozostay w nierwnowadze z nowym stopem.
Lentz R. C. F. and McSween Jr. H. Y. (2001) Small Oliwines
in Dhofar 019: Indicators of a Complex Petrogenesis. Meteoritics
& Planetary Science 36, A111-A112.

Spadek w Albareto w 1766 r. Domenico

Troili opisa jako wulkaniczny
Ojca Domenico Troili (17221792) z Towarzystwa Jezusowego meteorytycy powszechnie uwaaj za tego, kto
po raz pierwszy opisa spadek meteorytu. Istotnie Troili
umieci taki opis w 43-stronicowej ksice Ragionamento
della caduta di un sasso opublikowanej w Modenie, we
Woszech, w 1766 r. Zebra on od wielu osb relacje mwice, e okoo pitej godziny po poudniu, gdy niebo byo
czyste, nie liczc paru chmur nad grami daleko na hory-

METEORYT

str. 11

zoncie, wiele osb schodzcych z pl zobaczyo nagle dalekie byski i usyszao grzmot. Kanonada stawaa si coraz
goniejsza z potnymi eksplozjami nad gow. Wiele osb
widziao ciao, ktre przemkno po niebie i zaryo si
w ziemi. Dla niektrych jego lad by jasny i ognisty, dla
innych ciemny i przypominajcy dym. Ciao, ktre spado,
zrobio w ziemi dziur na metr gbok i rozpado si na
wiele kawakw. By to kamie, bardzo ciki, o nieregularnym ksztacie i magnetyczny. Zewntrzna powierzchnia
wygldaa jakby bya spalona przez ogie. Wewntrzne czci wyglday przewanie jak piaskowiec z maymi, stalowymi iskierkami.
Troili dokadnie obejrza kamie i wykry w nim mae
ziarna brzowego minerau, ktry nazwa marchesita.
Przez dugi czas przypuszczano, e to piryt. Trzydzieci
sze lat pniej E. C. Howard (17711816), ktry analizowa szereg mineraw wyodrbnionych ze spadajcych
kamieni, zauway, e ten czerwonawoty siarczek elaza, ktry nazwa marsowym pirytem, jest rozproszony
w caych kamieniach, ktre bada. Rni si od wszystkich znanych siarczkw tym, e by niemagnetyczny i bardziej bogaty w elazo od pirytu, ale Howard nie mia szansy wyodrbnienia czystej prbki, by mc przeprowadzi
rozstrzygajc analiz. Dopiero na pocztku lat szedziesitych XIX wieku pokazano, e jest to nowa odmiana
siarczku elaza (FeS) praktycznie wystpujca tylko w meteorytach. W 1863 r. Gustav Rose (17981873) opublikowa klasyfikacj meteorytw w Muzeum Mineralogicznym
Uniwersytetu Humboldta w Berlinie, gdzie nazwa ten
minera troilitem na cze Domenico Troili za opisanie
go w meteorycie Albareto.
Relacja ojca Troili o spadku Albareto jest tak przekonujca, e czsto jest on wymieniany jako pierwsza osoba,
ktra udokumentowaa takie zdarzenie. Mona wic tylko
aowa, e sam Troili nie wyobraa sobie, e kamie spad
z nieba, a tym bardziej z kosmosu. Troili napisa, e przez
jaki rodzaj wulkanicznej erupcji ...ten kamie zosta wyrzucony z niedalekiego wulkanu na Ziemi.
Marvin U. B. (2001) The Fall at Albareto, 1766: Described as
Volcanic by Domenico Troili. Meteoritics & Planetary Science
36, A123.

Marsjaskie kamienie z daleka i z bliska

Dr Harry Y. McSween Jr. uhonorowany na watykaskiej konferencji medalem Leonarda rozwaa, na ile dobrze meteoryty SNC pasuj do informacji o skaach marsjaskich uzyskanych dziki statkom kosmicznym: Rozlege podoe noachijskie na obrazach, ktre przekaza
Mars Global Surveyor, zgadza si z wynoszcym 4,5 mld
lat wiekiem krystalizacji ALH 84001. Na wczesne utworzenie si skorupy wskazuj take systemy izotopowe UPb, Rb-Sr i Lu-Hf oraz wygasy 142Nd. Modsze (<1,3
mld lat) wieki krystalizacji innych SNC prawdopodobnie
pasuj tylko do regionu Tharsis. Grupowanie si wiekw
ekspozycji na promieniowanie kosmiczne sugeruje, e nie
s one reprezentatywne dla skorupy. Przewaga prbek z
modych terenw wskazuje, e tylko te zwarte prbki
mogy przetrwa wyrzucanie. Grubo skorupy wywnioskowana na podstawie danych topograficznych i grawimetrycznych Mars Global Surveyor (MGS) jest porwnywalna z wartoci (< 45 km) wyliczon na podstawie
str. 12

zawartoci pierwiastkw ziem rzadkich w shergottytach.

Widma promieniowania widzialnego i bliskiej podczerwieni sugeruj, e pospolitymi skaami powierzchni mog
by bazalty podobne do shergottytw (dwupiroksenowe),
natomiast widma emisji termicznej MGS wskazuj na wystpowanie jednopiroksenowego bazaltu i andezytu w skali
pkuli. adne dominujce skay powierzchni nie s reprezentowane przez SNC. Tharsis, prawdopodobne rdo shergottytw i nakhlitw, jest spektralnie zasonite przez py.
Epizodyczne okresy aktywnoci wulkanw Tharsis s
zgodne z wikszym od 1 mld lat odstpem czasu midzy
krystalizacj nakhlitw i shergottytw. Rozkad zawartoci izotopw i pierwiastkw ziem rzadkich w shergottytach oraz ich stopie utlenienia odzwierciedla rny stopie wchonicia starej, utlenionej skorupy, co zgadza si
z obserwacjami ldownikw, e skorupa jest silnie utleniona.
Podobne wnioski prezentuje autor artykuu kilka stron
wczeniej.
Zmierzony skad gleby marsjaskiej mg powsta
w wyniku wietrzenia bazaltu, ale nie andezytu, co wskazuje na glob pokryty bazaltem. Andezyt na pnocnych rwninach moe by w rzeczywistoci bazaltem zwietrzaym
w dawnym basenie oceanicznym. Wyliczone gstoci
magm shergottytowych sugeruj, e marsjaska skorupa
moe suy jako filtr gstoci dla wznoszcych si magm,
tak jak na Ziemi, co tumaczy obserwowan rzadko law
bogatych w oliwin w danych spektralnych MGS.
rednia gsto i moment bezwadnoci uzyskane
z sondy Mars Pathfinder nakadaj ograniczenia na mineralogi paszcza i jdra oraz proporcje wnioskowane z modeli Marsa opartych na SNC. Przewidywana z SNC zawarto siarki (1116%) ma wpyw na fizyczny stan jdra.
Izotopy Hf-W wskazuj, e dyferencjacja jdra nastpowaa jednoczenie z formowaniem si skorupy. Pasma naprzemiennej biegunowoci magnetycznej zaobserwowane
przez MGS reprezentuj pozostao magnetyczn po starych polach, wykryt take w ALH 84001. Brak przetwarzania skorupy wynikajcy z obrazu topografii MGS jest
potwierdzony przez zachowanie radiogenicznych anomalii izotopowych w SNC i zawarto gazw szlachetnych.
Ilo wody wynikajca z danych MGS zgadza si
z ocen zawartoci wody w magmach shergottytw. Oceny iloci odgazowanej wody na podstawie obserwacji geologicznych przewyszaj oceny z SNC. Obecno silnie
zasolonych wd gruntowych, ktra mogaby tumaczy obserwowanie przez MGS niedawne wysiki, jest potwierdzona przez sole w SNC. Ewaporacyjne pochodzenie wglanw w ALH 84001 sugeruje istnienie powierzchniowych
solanek, ktre mogy by take rdem soli w marsjaskim regolicie znalezionych przez Vikinga i Pathfindera.
McSween Jr. H. Y. (2001) The Rocks of Mars from Far and
Near. Meteoritics & Planetary Science 36, A129 A130.

Konsekwencje istnienia ksiycw planetoid

W cigu ostatnich 8 lat stwierdzono, e liczne planetoidy s ciaami podwjnymi, lub kr wok nich mae
ksiyce. Pierwszy, ktry zosta odkryty (1,8 km ksiyc
krcy wok 31 km wielkoci Idy odkryty przez sond
Galileo podczas przelotu w 1993 r.), mg by uwaany za
wyjtek, poniewa z wczesnego, teoretycznego punktu

METEORYT

4/2001

widzenia, takich ksiycw by nie powinno. Obecnie wiemy jednak, e podwjnych jest przynajmniej kilka procent
planetoid gwnego pasa i znaczny procent planetoid zbliajcych si do Ziemi.
Powstawanie takich ksiycw jest prawdopodobnie
skutkiem kilku rnych procesw. Mae ksiyce planetoid gwnego pasa mog powstawa podczas procesu katastrofalnego rozpadu ciaa macierzystego i ponownego
czenia si fragmentw w kilka odrbnych cia, z ktrych
cz moe w tym procesie zyska ksiyce. Obiekty zbliajce si do Ziemi mog sta si podwjnymi w wyniku
zupenie innego procesu, mianowicie pywowego zdeformowania i rozerwania planetoidy bdcej stert gruzu podczas bliskiego przelotu obok Ziemi, Wenus czy innego
duego ciaa. Utworzenie si podwjnej planetoidy gwnego pasa 90 Antiope (dwie 85 km planetoidy oddalone
o okoo 170 km, obiegajce wsplne barycentrum) pozostaje powanym problemem teoretycznym, ale ona i inne
dziwne obiekty, jak bardzo wyduony, metalowy obiekt
Kleopatra i niedawno odkryty, daleki ksiyc obiektu Pasa
Kuipera, mog by pozostaociami procesu akrecji.
Twrcy modeli cia macierzystych meteorytw powinni wzi pod uwag odkrywane teraz konfiguracje cia
i potencjalne procesy, przez jakie przeszy te ciaa, zanim
dostarczyy meteoryty do naszych zbiorw. Z pewnoci
istnienie ksiycw planetoid ma konsekwencje dla charakteru sterty gruzu, wieku ekspozycji ska planetoid i tak
dalej. Jest to te bardziej naturalne wyjanienie istnienia
podwjnych kraterw uderzeniowych na Ziemi i innych
planetach.
Dziki istnienia ksiycw planetoid wreszcie dokadne badanie ich orbit w kontekcie trzeciego prawa Keplera
i uzupeniajcych obserwacji astronomicznych stwarza
moliwo dokadnego wyznaczenia rednich gstoci planetoid znacznie taniej ni przy pomocy przelotw sond
kosmicznych. Wiele niedawnych spekulacji na temat konsekwencji zgrubnych wylicze gstoci kilku planetoid dla
charakteru potencjalnych cia macierzystych meteorytw
zyska wkrtce wsparcie dziki dokadnym wyliczeniom.
Merline W. J. and Chapman C. R. (2001) Implications of Asteroidal Satellites. Meteoritics & Planetary Science 36, A132.

Jak szybko formoway si chondry

Jeli wzgldna zawarto chondr w chondrytach odzwierciedla ich obfito w mgawicy sonecznej, to s one
wytworem jednego z najbardziej energetycznych i obejmujcych due obszary procesw, ktre dziaay w modym Ukadzie Sonecznym. Dlatego poznanie warunkw,
w jakich tworzyy si chondry, jest niezwykle istotne. Skad
chemiczny chondr jest do zrnicowany, by moe
w wyniku odparowania pewnych skadnikw podczas ich
tworzenia si. Swobodnemu parowaniu na og towarzyszy frakcjonowanie izotopowe. Jednak badania O, K, Mg,
Si i Fe wykazay brak znaczcego frakcjonowania izotopowego, co wskazuje, e chondry osigay rwnowag izotopow z par otaczajc je podczas formowania.
W jakich warunkach chondry i gaz mog osign rwnowag izotopow w rozsdnej skali czasowej? Przy okrelaniu tempa osigania rwnowagi istotn rol odgrywa
kilka parametrw: temperatura maksymalna, tempo stygnicia, cakowite cinienie w mgawicy, stosunek pyu do gazu
4/2001

i stosunek chondr do drobnoziarnistego pyu. Dr C. Alexander z Carnegie Institution of Washington zacz bada
wpyw tych parametrw na tempo osigania rwnowagi,
wykorzystujc kinetyczny model parowania.
Model tworzenia si chondr przewidywa byskawiczne
ogrzanie, po ktrym nastpuje liniowe stygnicie. Drobnoziarnisty py parowa pierwszy i szybko wytwarza par,
z ktr wymieniay si chondry. Utrzymujc sta temperatur maksymaln (1900 K), tempo stygnicia (100 K/h)
i stosunek masy pyu (10 m) do chondry (1 mm) dr Alexander zmienia cinienie wodoru czsteczkowego i stosunek pyu i chondr do gazu. Zaoy, e dyfuzja w stopie
bya szybka. Wyjciowym skadem by skad soneczny.
Gwnym mineraem krystalizujcym z tego stopu by
oliwin i jego wikszo krystalizowaa przy 1700 K, po
120 min. Wobec tego ukad obserwowano tylko przez
pierwsze 120 minut.
Wyniki uzyskane przez dr Alexandra byy nastpujce: Przy cinieniu wodoru 10-6 atm osiganie rwnowagi
midzy gazem i pyem jest do powolne, nawet gdy stosunek pyu i chondr do gazu jest 10000 razy wikszy od
sonecznego. Dopiero gdy cinienie osiga 10-3 atm, a stosunek pyu i chondr do gazu jest 400 razy wikszy od sonecznego, rwnowaenie izotopowe staje si dostatecznie
szybkie, by wyjani dane z chondr. Skad izotopowy Fe
szybko osiga 0% chocia zawarto FeO jest niska. Izotopy Mg i Si reaguj nieco wolniej i oba s lekkie, poniewa tempo kondensacji przewysza tempo parowania. Tempo rwnowaenia izotopowego tlenu zaley od tego, czy
dopuszczalna jest wymiana z H2O. Wydaje si, e aby rwnowaenie nastpio w krtkim czasie, wymagana jest
wysoka absolutna gsto pyu i chondr i by moe wysokie cinienie wodoru. W przeciwnym razie oliwin i piroksen, ktre krystalizuj powyej 1700 K, zachowaj mierzalne frakcjonowanie izotopowe w przynajmniej jednym
pierwiastku.
Szkoda, e dr Alexander nie sprecyzowa, co rozumie
przez wysok gsto pyu i chondr. Niemniej wynika
z tego, e chondry nie mogy powstawa w niezbyt gstej
mgawicy sonecznej lecz wymagay albo powstania lokalnych zgszcze, albo tworzyy si w obokach otaczajcych planetozymale.
Alexander C. M. OD. (2001) Timescales for Chondrule Formation. Meteoritics & Planetary Science 36, A9-A10.

Co byo przed chondrami?

Istniej powane dowody, e przed uformowaniem si
chondr istniaa w turbulentnej, zoonej mgawicy krystaliczna materia. Niedawno uwiadomiono sobie, e wiele,
lub nawet wikszo, czstek mgawicy uznawanych za
chondry, to w istocie czciowo stopione agregaty krystalicznej materii (PMA). Model formowania si chondr poprzez dynamiczn krystalizacj opracowany przez Lofgrena
dowodzi, e chondry dowiadczyy topnienia od znikomego do cakowitego. Chondry stopione w najmniejszym stopniu s najlepszym rdem informacji o swych poprzednikach. J. Nettles z kolegami z Wydziau Nauk Geologicznych Uniwersytetu Tennessee, USA identyfikowa te agregaty w niewielkim stopniu stopione i na ich podstawie robi
spis materii poprzedzajcej chondry. LEW 86134 by idealnym meteorytem do tych bada, poniewa zawiera licz-

METEORYT

str. 13

ne PMA i jako typ 3.0 w minimalnym stopniu dowiadczy

procesw metamorficznych.
Chondry w polerowanej pytce cienkiej LEW 86134
analizowano mikrosond. Wybrano do analizy te chondry, ktrych pierwotny charakter nie zosta zniszczony
przez topnienie. Chondry te maj cechy agregatw ze
znikomym topnieniem: klastyczn tekstur zlepiecow,
due ziarna krysztaw o rnych ksztatach, obecno
krysztaw z wyranymi jdrami reliktowymi i resorpcyjnymi utworami na brzegach itp.
Analizy nieznacznie stopionych PMA pozwalaj na
szukanie odpowiedzi na kilka podstawowych pyta co do
natury poprzednikw chondr. Zdecydowanie dominujcym mineraem w tych chondrach jest oliwin, chocia piroksen te wystpuje w rnym stopniu. W wielu chondrach piroksenu nie ma, w innych ma posta pojedynczych krysztaw reliktowych, a w niektrych przypadkach stanowi 30% chondry. Skalenia jest bardzo niewiele i wystpuje on obok szkliwa, co wskazuje, e krystalizowa ze stopu i nie jest reliktowy.
Zawarto Mg w typowych reliktowych jdrach
w oliwinie, mogca reprezentowa maksymaln zawarto magnezu w poprzednikach, jest Fo80-88, co dowodzi,
e poprzedniki nie byy kondensatami, gdy wtedy byyby niemal czystym forsterytem.
Autorzy podkrelaj, e histori kadej chondry trzeba interpretowa osobno i wnioski na temat populacji poprzednikw chondr jako caoci mog by bdne, jeli
nie zrobimy wicej analiz. Niemniej z kad badan
chondr pojawiaj si istotne szczegy na temat poprzednikw chondr.
Nettles J. W. et al. (2001) Chondrule Precursors in LEW
86134 Inferred from Partially Melted Aggregate Chondrules.
Meteoritics & Planetary Science 36, A147-A148.

Czy chondry s byskawicznie stopionymi

grudkami pyu czy sprayem ze stopionych
planetozymali?
Ian Sanders z Wydziau Geologii Trinity College
w Dublinie od duszego czasu jest przekonany, e ta druga
odpowied jest waciwa. Chondry prawdopodobnie nie
utworzyy si w wyniku byskawicznego stopienia grudek pyu w mgawicy, jak si czsto przyjmuje. Rozmaite
cechy chondr atwiej pogodzi z pochodzeniem z rozbicia stopionych planetozymali.
Wiek: Chronologia pocztkw Ukadu Sonecznego
potwierdza, e krtko po uformowaniu si CAI istniay
stopione planetozymale z elaznymi jdrami w tym samym czasie, gdy powstaway chondry. Takie stopione,
mao wytrzymae planetozymale nieuchronnie byy od
czasu do czasu rozbijane (w wyniku zderze lub bliskich
przelotw), wskutek czego powstaway ogromne chmury rozgrzanych kropelek. Te kropelki s oczywistymi kandydatkami na chondry.
rdo ciepa: Nie znaleziono adnego zadowalajcego mechanizmu topienia grudek pyu. Natomiast ogrzewanie nie stanowi problemu, jeli chondry pochodz ze
stopionych planetozymali. Planetozymale byy przypuszczalnie (cho niekoniecznie) ogrzane przez 26Al.
Chemia chondr: Komputerowy model topienia planetozymali przez 26Al przewiduje cakowite stopienie
str. 14

krzemianw z wyjtkiem cienkiej izolujcej skorupy.

Spray z takiego stopu miaby niefrakcjonowany skad
chemiczny krzemianw i paski wykres pierwiastkw
ziem rzadkich chondr.
Maksymalna temperatura chondr: Ten sam model
przewiduje temperatury stopu bliskie liquidus, buforowane przez turbulentn konwekcj. Wyjaniaoby to wski
przedzia temperatury, od ktrej rozpoczynao si stygnicie chondr.
Obfito chondr: Pochodzenie ze stopionych planetozymali wyjaniaoby wysok wydajno przeksztacania pierwotnego pyu w chondry.
Makrochondry: Centymetrowej wielkoci chondry
s rzadko, ale wszdzie spotykane. Trudno je wytumaczy byskawicznym stopieniem, ale atwo jako due bble zakrzepego stopu.
Planetarne okruchy ska magmowych: Jeli
chondry pochodz z rozbitych planetozymali, to wystpowanie od czasu do czasu zdyferencjowanych okruchw
magmowych w chondrytach nietrudno wytumaczy.
Skad chemiczny chondrytw: Cakowite rozbicie
stopionych planetozymali wymieszaoby kropelki krzemianw i metalu odtwarzajc bliski sonecznemu skad chemiczny w poczonych ponownie okruchach. Niekompletne wymieszanie materiau jdra tumaczyoby ubstwo pierwiastkw syderofilnych w chondrytach typu L i LL.
Tempo stygnicia chondr: Stygnicie chondr w wysokiej temperaturze trwao godziny, nie sekundy, co zgadza si z ich umiejscowieniem w ogromnej, powoli rozpraszajcej si chmurze kropel i pyu.
Pierwiastki lotne w chondrach: Zachowanie pierwiastkw lotnych w chondrach tumaczy si byskawicznym ogrzaniem. Jednak te pierwiastki pozostawayby
w postaci par w chmurze gorcych chondr, a potem sublimoway (jako py ciasta skalnego i powoki chondr) podczas stygnicia. Wzbogacone w pierwiastki lotne brzegi
chondr sugeruj pniejsz dyfuzj takich pierwiastkw
lotnych, jak Na, z ciasta skalnego z powrotem do chondr.
Dusze parowanie niektrych kropel dostarczyoby
chondr ubogich w Fe.
Zoone chondry: Chmura chondr zapewnia odpowiednio du gsto kropel, aby umoliwi obserwowan
obecno zoonych chondr.
Drobnoziarniste obwdki chondr: Pyowe obwdki na chondrach s analogiczne do akrecyjnych lapilli
w kolumnach pyu nad ziemskimi wulkanami, gdzie kondensaty stanowi lepkie podoe do zbierania powoki
pyu. Py by moe pochodzi z regolitu na skorupie planetozymali.
Aglomeratowe chondry: Czsto wymieniane jako
przykady niestopionych bryek pyu te obiekty s przyjmowane tu za fragmenty regolitu planetozymali.
Ziarna reliktowe: Niestopione obce ziarna w chondrach s prawdopodobnie okruchami mineraw przyklejonymi w locie do stopionych kropel, a nie pozostaociami po niecakowitym stopieniu.
Koncepcja Sandersa powoli zyskuje zwolennikw,
cho najczciej skaniaj si oni do uznania jej jako jednej z kilku moliwoci formowania si chondr, a nie jedynej. Midzy innymi niektrzy autorzy prac na temat
Baszkwki (Geological Quarterly, Vol. 45, No.3, 2001)

METEORYT

4/2001

s zdania, e budowa tego meteorytu wspiera koncepcj

Sandersa.
Sanders I. S. (2001) Are Chondrules Flash-Melted DustClumps or Spray from Molten Planetesimals? Meteoritics & Planetary Science 36, A180-A181.

Stopione planetozymale w modym

Ukadzie Sonecznym
W pocztkach istnienia Ukadu Sonecznego zderzenia midzy stopionymi planetozymalami mogy by czste i mie istotne konsekwencje. Istnienie starych meteorytw magmowych wiadczy o topnieniu planetoid bardzo wczenie w historii Ukadu Sonecznego. Stopie topnienia waha si od prawie adnego (np. acapulcoity) do
nawet 60% dla meteorytw elaznych IVB. Zderzenia
mogy w rny sposb zakca przebieg dyferencjacji planetoid. Moliwoci s nastpujce: mieszanie magm wytworzonych w jednym ciele, mieszanie magm z dwch
i wicej cia, mieszanie gorcego, czciowo stopionego
wntrza (w tym jdra) z chodniejszymi obszarami zewntrznymi. G. Taylor i E. Scott z Hawajskiego Instytutu
Geofizyki i Planetologii przedstawili wstpne wyniki badania losu stopionych planetozymali w pocztkach istnienia Ukadu Sonecznego.
W pracy Taylora i in. z 1993 r. zebrano dowody, e
wiele cia macierzystych meteorytw byo w znacznym
stopniu (>50%) stopionych. Przykady obejmuj ciaa macierzyste wikszoci meteorytw elaznych, pallasytw
i aubrytw. Biorc pod uwag atwo, z jak magma migruje nawet w ciaach o rednicy kilkudziesiciu kilometrw, jest zaskakujce, e ciaa o wielkoci planetoid byy
w stanie stopi si w tak wysokim stopniu.
Dowody z aubrytu Shallowater, winonaitw i meteorytw elaznych IAB oraz mezosyderytw pokazuj wyranie, e niektre stopione planetozymale zderzay si.
Wydaje si, e wiele brekcji magmowych utworzyo si
w wyniku otarcia si cia bez dostrzegalnego wkadu od
ciaa uderzajcego. Poniewa jest moliwe, e topnienie
i akrecja nakaday si, akrecja stopionych cia moga by
czstym zjawiskiem powodujc mieszanie stopionych
paszczy krzemianowych i czenie stopionych, elaznych
jder.
Autorzy rozwaaj powstawanie chondr w wyniku
zderze stopionych planetozymali, ale s bardziej sceptyczni od Sandersa. Koncepcja ta jest warta dogbnej
analizy, ale nie wydaje si prawdopodobne, aby mechanizm ten wytworzy gwne typy chondr. Oto kilka problemw: (1) Zakres topnienia byby rny wytwarzajc
magmy o skadzie od bazaltowego do ultrazasadowego.
Nie jest jasne, jak rozmaito typw chondr zostaa wytworzona przez procesy magmowe. Nawet zoona seria
zjawisk magmowych nie doprowadzi do powstania zarwno bogatych w piroksen jak i bogatych w oliwin
chondr typu I. (2) W chondrytach nie ma duych ziaren
oliwinu. Gdy ciao o skadzie chondrytowym topi si
w ponad 50%, oliwin jest jedyn faz, jaka pozostaje.
W cigu zaledwie 104 lat krysztay oliwinu osigaj wielko 8 mm, wic jeli topnienie nie byo cakowite, takie
krysztay powinny by obserwowane. (3) Trudno zrozumie, jak rozbicie planetozymali w wyniku zderzenia
mogo wytworzy bogate w metal chondry typu I, ktre
4/2001

skadaj si z gruntownej mieszaniny krzemianw (stopiony paszcz planetozymali) i metalu (materia stopionego jdra).
Taylor G. J., Scott E. R. D. (2001) Molten Planetesimals
in the Early Solar System. Meteoritics & Planetary Science 36,
A204.

Obserwacyjne i teoretyczne ograniczenia czasu

trwania formowania si chondr
Obecne modele akrecji planetozymali z pyu w mgawicy sonecznej przewiduj szybk akrecj z utworzeniem
si pierwszych cia 10 km wielkoci w cigu 104 lat oraz
krtki (< 1 mln lat) dynamiczny czas ycia chondr. J. Whitby
i J. Gilmour z Instytutu Fizyki Uniwersytetu w Bernie zainteresowali si, jak mona pogodzi ten obraz z obserwacjami, e wiek chondr z jednego meteorytu rni si o kilka milionw lat i e wiele meteorytw skada si w przewaajcej czci z chondr (ok. 70% objtoci chondrytu
zwyczajnego).
Jeli chondry tworzyy si w mgawicy przez byskawiczne ogrzanie grudek pyu, to ich wikszo powstaa
prawdopodobnie wtedy, gdy liczba tych grudek bya maksymalna. Modele przewiduj bardzo wski przedzia czasu na taki proces, co nie zgadza si z obserwowanym zakresem radiometrycznego wieku chondr. Wiek chondr nie
zgadza si take z ich istnieniem jako odrbnych jednostek w mgawicy w odlegoci 2,5 j.a. od Soca, z powodu
ich krtkiego dynamicznego czasu istnienia. Jeli nie wystpoway jakie mechanizmy powstrzymujce dryfowanie ich ku Socu, to chondry musiay by przechowywane w wikszych ciaach przed ich kocow akrecj.
Istnienie typw meteorytw skadajcych si w przewaajcej czci z chondr pozostaje trudnym do wyjanienia, poniewa proponowane mechanizmy sortowania musiayby dziaa szybko z wysok wydajnoci i ponadto
zachowa powizania chemiczne midzy chondrami i ciastem skalnym. Wynikiem szybkiej akrecji przewidywanej
przez modele wraz z wymaganiem wyjanienia przetrwania chondr czasowym wczeniem ich w skad wikszych
cia bd wysokie temperatury w niektrych wczenie uformowanych ciaach macierzystych. Wartoci wieku radiometrycznego potwierdzaj, e w czasie formowania si
chondr wiele cia byo stopionych cakowicie lub czciowo, ale rzadko achondrytw wskazuje, e wikszo
materii nie bya tak gorca.
Sdzimy, e wspistnienie planetozymali i chondr nie
byo przypadkowe, lecz konieczne. Chocia wiele cech
chondr bardziej zgadza si z uformowaniem w rodowisku mgawicy, to inne waciwoci atwiej wytumaczy
wczeniem w planetarny regolit. Wyobraamy sobie rodowisko podobne do wczeniejszych sugestii, w ktrym
chondry tworz si, szybko s wczane do maych planetozymali i w powtarzalny sposb s wymieniane midzy
powierzchni a mgawic. Sugerujemy, e przydatnymi parametrami, ktrych mogyby dostarczy teoretyczne modele akrecji, byyby procentowa czna masa cia o rozmiarach odpowiednich dla poprzednikw chondr i oczekiwany wkad obiektw wielkoci chondr do poszczeglnych
planetozymali.
Zdajemy sobie spraw, e historia ekspozycji na promieniowanie kosmiczne chondr przed scementowaniem

METEORYT

str. 15

jest obecnie niepewna, ale dane I-Xe dla poszczeglnych

chondr sugeruj rozrzut wieku formowania okoo 2 mln
lat w kad stron od Shallowater (pniejszy wiek jest
na og przypisywany metamorfizmowi). Sdzimy, e te
ostatnie dane s dostatecznie pewne, by opiera si na
nich przy tworzeniu modeli.
Whitby J. A, and Gilmour J. D. (2001) Observational and
Theoretical Constraints on the Duration of Chondrule Formation.
Meteoritics & Planetary Science 36, A224.

Kaidun: dobrze zaopatrzony bufet

z nowymi prbkami planetoid
Meteoryt Tagish Lake okaza si prbk nowego typu.
Zdaniem Hiroi jest to pierwszy fragment planetoidy typu
D dostpny do analiz laboratoryjnych. Jest to ciekawa sugestia, poniewa uwaa si, e planetoidy typu D, s tak
bogate w wgiel, e mog tam istnie ywe organizmy,
cho jest to bardzo mao prawdopodobne, i kady materia przywieziony stamtd wymagaby kwarantanny.
Oczywicie typ D jest tylko jednym z typw planetoid,
ktrych fragmentw w postaci meteorytw nie znaleziono dotd na Ziemi. Inne to planetoidy typu P, F, T i R. Nie
powinno to zaskakiwa, poniewa jest ponad milion planetoid, a tylko kilka tysicy znanych meteorytw, ktre
nie s ich reprezentatywnymi prbkami.
M. Zolensky z Centrum Kosmicznego Johnsona
w Houston i A Iwanow z Instytutu Wiernadskiego w Moskwie uwaaj meteoryt Kaidun za chyba najbardziej kopotliwy ze znanych chondrytw. W zasadzie jest to chon-

dryt wglisty, ale skada si niemal w caoci z milimetrowej wielkoci okruchw praktycznie kadego typu
chondrytu wglistego oraz chondrytw enstatytowych,
stopw pozderzeniowych i licznej dotd nie ogldanej materii. Jeden z wglistych okruchw, dotd uwaany za CI1,
ma taki sam skad izotopw tlenu jak Tagish Lake. Zaczlimy bada ten okruch i chocia petrologia nie jest
identyczna jak w Tagish Lake, to z pewnoci jest zbliona. Tak wic prawdopodobnie bez fanfar mielimy materi podobn do Tagish Lake od wielu lat. Ciekawi nas
teraz, skd pochodz inne niezidentyfikowane okruchy
w Kaidun; z jakich planetoid?
Macierzysta planetoida Kaidun musiaa by dua, aby
zgromadzi okruchy z wielu niespokrewnionych planetoid. S liczne mineralogiczne dowody poakrecyjnego
przeobraenia dziaaniem wody, co wymaga, aby macierzysta planetoida bya dostatecznie dua, by moga ogrza
ld i wytworzy wod przez duszy czas. Zauwaylimy
przeobraone przez wod okruchy chondrytu enstatytowego oraz przeobraone yki stopu pozderzeniowego.
Wreszcie jako jedyny z chondrytw wglistych Kaidun
zawiera liczne yki stopu i cakowicie stopione okruchy,
ktre dopiero zaczynamy rozpoznawa. Tak wic byy
zderzenia planetoid z wikszymi prdkociami ni w przypadku typowych planetoid chondrytw wglistych.
Wszystkie te cechy sugeruj, e macierzysta planetoida
Kaidun bya bardzo dua i wglista. Ceres?
Zolensky M. and Ivanov A. (2001) Kaidun: A Smorgasbord
of New Asteroid Samples. Meteoritics & Planetary Science 36,
A233.

Deszcz chondrytw zwyczajnych we wczesnym

ordowiku.
Podczas pierwszych systematycznych poszukiwa
meteorytowych skamieniaoci, prowadzonych w latach
19922000 w czynnym kamienioomie morskich wapieni
z dolnego ordowiku (480 mln lat) w poudniowej Szwecji, odnaleziono czterdzieci meteorytowych skamieniaoci o cznej pierwotnej masie okoo 8 kg. Wspomina
o tym ju Hap McSween w ksice Od gwiezdnego pyu
do planet, ale dopiero teraz autorzy prezentuj ostateczne wyniki. Meteoryty te reprezentuj co najmniej
12 rnych spadkw na dno morza o powierzchni ok.
6000 m2 w cigu 1,75 mln lat. Zbadany teren kamienioomu jest jednym z najgciej pokrytych meteorytami terenw na wiecie. Geochemiczne analizy reliktowych ziaren chromitu z 28 z tych meteorytw wskazuj, e wszystkie one s chondrytami zwyczajnymi. Wskazuje to, e
mechanizmy dostarczania meteorytw z pasa planetoid
na Ziemi byy 480 mln lat temu takie same jak dzi. Jednak 480 mln lat temu dopyw meteorytw do Ziemi by
o jeden lub dwa rzdy wielkoci wikszy, co prawdopodobnie odzwierciedlao rozbicie mniej wicej w tym czasie ciaa macierzystego chondrytw L. To znaczce wydarzenie w niedawnej historii Ukadu Sonecznego mogo spowodowa zwikszony dopyw planetoid do Ziemi
przez okoo 30 mln lat.
Typowa pytka cienka meteorytu Kaidun (szeroko 1 cm) ukazuje
nieprawdopodobn rnorodno okruchw. Zidentyfikowano nastpujce: (a) stop pozderzeniowy, (b) chondryt enstatytowy, (c) chondryt CI, (d) chondryt CM1, (e) chondryt typu Tagish Lake, (f) chondryt CM2.
str. 16

Schmitz B., Tassinari M. (2001) A Rain of Ordinary Chondrites in the Early Ordovician. Meteoritics & Planetary Science 36,
A183.

METEORYT

4/2001

Meteoryty z pieczywem na niadanie

Derek Sears
(z Meteoritics & Planetary Science, Vol. 36 No. 10)
Wielkiej Brytanii firma
Nstle wytwarza rodzaj
pieczywa niadaniowego
zwanego Shreddies. Jest to do dobre pieczywo, ktre jadaem od dziecka. W tym roku mamy moliwo kupienia paczki z PRAWDZIWYM
meteorytem. Cae opakowanie pokryte jest obrazkami bolidw z ognistymi ogonami i wyjanieniem Meteor jest kamieniem z kosmosu, ktry wpad w ziemsk atmosfer. Gdy
uderzy w powierzchni, zmienia nazw na meteoryt.
Istnieje strona internetowa, gdzie
mona uzyska Certyfikat Autentycznoci od niejakiego Jeffreya Appleby. W opakowaniu jest laminowana
karta wielkoci karty kredytowej z pojemnikiem zawierajcym py z mete-

orytu Gibeon. Na oko wyglda jak py

z cicia pi, ale moe by zwietrzelin z powierzchni. Jest to cakiem
dobra zabawa.
Chciabym pogratulowa Nestle
tej najnowszej promocji. Co roku
NASA wydaje fortun, zupenie susznie, na promowanie swych obszarw
zainteresowa. Nie mam adnych wtpliwoci, e wielu z nas trafio do ulubionej dziedziny bada, poniewa czytalimy o niej w prasie, syszelimy
w szkole czy w telewizji. Krtko mwic, nasza fascynacja kosmosem wystpuje take w naszej kulturze jako
caoci, pobudzajc zainteresowanie
nauk w szkole, sprzedajc towary czy
pobudzajc podatne umysy przez fantastyk naukow. Nestle myli, e
sprzedaje pieczywo. Ja sdz, e sprze-

daj oni fascynacj badaniem Ukadu

Sonecznego, oferujc meteory, ktre
staj si meteorytami, gdy uderz
w Ziemi. Codziennie py z cicia meteorytw jest wyrzucany na mietnik,
gdy jest zanieczyszczony pynami do
chodzenia lub zniszczony przez proces cicia, a zwietrzelina jest wyrzucana przez naukowcw z powodu zbyt
duych przeobrae. Niemniej jest to
materia pozaziemska i zawiera ogromny adunek emocjonalny. Mam nadziej, e kampania promocyjna Nestle bdzie wielkim sukcesem.

Dokoczenie ze str. 7.

mi grobowcu. W 1908 r. potna eksplozja nad syberyjsk tajg zabia stada udomowionych reniferw, zrania
kilka osb, bya widziana na ogromnym
obszarze i spowodowaa trwajce
z tydzie dziwne, jasne noce w pnocnej Europie i Azji. Mieszkacy tajgi
czyli zjawisko z bstwem ognia,
Ogdy, i chocia szczegy zatary si
w pamici w cigu dwch pokole, obszar powalonego lasu wci wzbudza
tam pewien strach. Wiadomo teraz, e
takie eksplozje zdarzay si czciej, ni
kiedy przypuszczano.
Z uwagi na nieustajce spory i niejasnoci na temat bolidu tunguskiego
MaPS zaplanowao w przyszym roku
duy artyku przegldowy na ten temat,
nie mwic ju o specjalnym majowym
numerze o eksplozji i meteorytach Tagish Lake. Dane o wydarzeniu tunguskim, eksplozji Tagish Lake, eksplozji
nad Grenlandi oraz dane z rnych
systemw ochrony pokazuj wyranie,
e gwatowne eksplozje na niebie
w skali pokole wcale nie s rzadkoci. W wikszej skali Kring zdoa zre4/2001

konstruowa niektre zniszczenia rodowiska spowodowane utworzeniem

Meteorowego Krateru w Arizonie,
oceniajc, e do 3 km od uderzenia
wiatr przekroczy prdko 2000 km/h,
drzewa zostay powalone w promieniu
16 do 22 km, a huraganowy wiatr
sign 20 do 40 km.
W artykule Veski i in. znajdujemy troch nieodpartych albo przynajmniej sugestywnych dowodw, e
przy powstaniu kraterw Kaali w Estonii zosta zniszczony zamieszkay
obszar. Datowanie na okoo 800400
przed Chrystusem opiera si na promieniotwrczym izotopie wgla i najwidoczniej w ludzkiej pamici zachoway si lady tego zdarzenia. Pyteas
wspomina opowieci o miejscu, gdzie
soce spado, 75 do kilkuset lat po
tym zdarzeniu, a u Tacyta jest wzmianka o tym dwiecie lat pniej. Szczeglnie ciekawy jest sugestywny dowd, e na tym terenie zostaa nagle
przerwana uprawa zboa, gdy ogie
spustoszy wszystko w promieniu 6 km
od miejsca uderzenia.
METEORYT

Jeli Kaali rzeczywicie byo zamieszkae i zniszczone przez eksplozj z nieba, czy nie leao w ludzkiej naturze przekazanie reakcji mitycznej Sodomy i Gomory, e ci ludzie to na siebie sprowadzili? Ciekawe, czy takie wydarzenia, przekazywane w ustnej tradycji tu i tam
w pierwszych tysicleciach ludzkiej
kultury, pomogy rozwin si wierze w ywe siy niebieskie i gniewnych niebieskich bogw. Sam fakt, e
takie zdarzenia, niepodobne do wulkanizmu i trzsie ziemi, s tak odmienne od ziemskich rzeczy znanych
z ustnej tradycji, mogy podsyca
wierzenia i legendy o zasadniczo niewytumaczalnych, nadprzyrodzonych
zjawiskach. Dalsze badania czstotliwoci meteorytowych eksplozji na
stulecie jako funkcji energii eksplozji i by moe dalsze odkrycia staroytnych zamieszkaych miejsc zniszczonych przez zderzenia mog rzuci wicej wiata na te socjometeorytyczne zagadnienia.

str. 17

Skay z Putorany: najlepsze na wiecie faszywe mezosyderyty?

Martin Horejsi & Marlin Cilz
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 4. Copyright 2001 Pallasite Press)
odczas wykopywania skamieNa polerowanych pytkach PutoPytki Putorany niezwocznie
niaoci na paskowyu Puto- rany wida ciemne, niemal czarne cia- wysano do analizy. W niektrych larana na Syberii znaleziono kil- sto skalne upstrzone kawakami me- boratoriach rzucano okiem na pytk
ka kamieni, ktre po przeciciu uka- talu o stalowej barwie. Skaa wedug i od razu twierdzono, e nie jest to
zay mieszanin elaza i kamienia wy- badacza Allana Treimana jest spie- meteoryt. W innych uznawano, e
gldajc jak podrcznikowy przykad czon brekcj bazaltowych okruchw dalsze dane wska na meteorytowe
mezosyderytu. Odkryto je po raz w ciecie skalnym bazaltowych i me- pochodzenie Putorany. Mijay dni, typierwszy okoo 15 lat temu i wedug talicznych mineraw. Albo jak to godnie, miesice. Przecieki informakilku rde szybko zostay uznane za okrela jeden z dealerw zdumiewa- cji z laboratoriw byy zachcajce,
ziemskie przez Radzieck Akademi jca mieszanina metalu i kamienia, potem wprowadzajce w zakopotaNauk.
ktra musi mie niezwyke pochodze- nie, czsto sprzeczne, a w kocu znieOferowane jako elazo w bazalcie nie.
chcajce.
pytki kamieni z Putorany
Gdyby jakkolwiek
kryy wrd kolekcjonecz danych rozwaa
rw mineraw przez ponad
osobno, okaz mgby by
10 lat. Jednak w lutym tego
mezosyderytem, ziemsk
roku, gdy kilku dealerw meska, dziwaczn brekcj
teorytw zauwayo lnice
zderzeniow lub nawet megwiazdki metalu w czarnym
teorytem ksiycowym bowszechwiecie skay, chwygatym w elazo. Problem
cili chciwie kamienie z Pupolega na tym, e wyratorany, liczc na wicej. Chona interpretacja danych pacia zawsze kupowanie niedaa ofiar rosncej obawy,
sklasyfikowanej materii w
e wycignie si bdne
nadziei, e jest meteorytowa,
wnioski.
jest oczywistym ryzykiem,
Na tegorocznej konfewydawao si, e Putorana
rencji Meteoritical Society
Putorana: bardzo dobre wraenie prawdziwego mezosyderytu.
ma wszystkie cechy, jakich
zaprezentowano abstrakt
oczekuje si od meteorytu,
Treimana i in. zawierajcy
poza tym, e z zewntrz kamienie byy
Stosunek FeO/MgO jest szcze- szczegy dotyczce Putorany. Chocia
zwietrzae, ale wewntrz nie, nie byo glnie zaskakujcy, poniewa uwaa ta praca rzuca wiato na te geologiczwida ladu skorupy obtopieniowej, si, e pozostaje on stay od momen- ne aspekty Putorany, ktre czyni z niej
i co dealerzy odkryli pniej, na tere- tu uformowania si ciaa macierzyste- ziemska ska, okazuje si, e jest tronie byego Zwizku Radzieckiego nie go. Jak jednak moe materia uformo- ch miejsca na wtpliwoci, e oznabyy uwaane za co niezwykego.
wana na Ziemi pod pewnymi wzgl- cza to koniec historii Putorany.
Putorana zawiera do niklu, by dami pasowa bardziej do Ksiyca?
Dalsze dowody z pniejszych
atwo przej test na zawarto tego Czy Putorana moe by brekcj zde- analiz znw wydaj si wiadczy na
pierwiastka. Zwykle obecno niklu rzeniow?
korzy ziemskiego pochodzenia Pujest wskazwk, e prbka jest meteNiezwyky wygld Putorany oraz torany. Jednak, jak stwierdzi Blaine
orytem. Widoczne s liczne okruchy moliwo, e moe to by meteoryt, Reed, ktry oferowa pytki Putoraelaza, tak e kamie silnie przyciga zakoczyy sprzeda wikszoci ze ny jako ziemskie elazo w bazalcie
magnes, a po wytrawieniu na po- znanych 60 kg materii. Dwa oczywi- na ostatnich targach mineraw w Dewierzchni metalu pojawiaj si deli- ste powody, dla ktrych dealerzy spie- nver, jest to najlepiej wygldajcy
katne figury wygldajce na figury szyli si z kupnem dyskusyjnej skay mezosyderyt, jaki dotd widziaem
Widmanstttena. Aby jeszcze bardziej to po pierwsze, gdyby okazaa si ona i za szkem gabloty wyglda rwnie
zagmatwa pochodzenie tego ju do- mezosyderytem, byoby to odkrycie dobrze jak prawdziwy.
statecznie tajemniczego kamienia, sto- o ogromnym znaczeniu; po drugie, naAutorzy pragn podzikowa za
sunki FeO/MgO w niektrych krze- wet gdyby si okazao, e jest to ziem- pomoc Mattowi Morganowi z Mile
mianach Putorany s, wedug jednego skie elazo w bazalcie, to nadal jest High Meteorites i Allanowi Treimarda, identyczne jak w bazaltach ono rzadkoci cenion zarwno przez nowi z LPI.

ksiycowych.
naukowcw, jak i kolekcjonerw.

str. 18

METEORYT

4/2001

Mezosyderyt z Putorany w Rosji:

nie jest to meteoryt?
A.H. Treiman, D.J. Lindstrom, C.S. Schwandt, R.N. Clayton, M.L. Morgan
Z konferencji Meteoritical Society

adalimy domniemany mezo- Ziarna metalu rzadko wystpuj

Naturaln promieniotwrczo
syderyt z paskowyu Putora- w okruchach i stanowi okoo 50% cia- mierzono w prbce 25 gramw przez
na w pnocnej czci rodko- sta. Rdzeniem tych ziaren jest metal 10 6 sekund, wykrywajc aktywny
wej Syberii (okrg norylski). Skaa jest Fe-Ni z lamelkami odmieszania i b- 60Co, ale nie 26Al. Analizy izotopw
mieszanin bazaltowych fragmentw blami metalu bogatego w Cu. Rdze- tlenu trwaj.
w bazaltowym ciecie skalnym z licz- nie s otoczone cohenitem, wglikiem
Pochodzenie: skaa z Putorany
nymi ziarnami metalu zawierajcymi elaza. Wystpuj take rzadkie, mili- prawdopodobnie nie jest meteorytem.
nikiel. Jednak skad skay i jej mine- metrowej wielkoci, ziarna metalu bo- Brak aktywnego 26Al sugeruje ziemraw nie zgadza si ze znanymi me- gatego w Cu.
skie pochodzenie, podobnie jak zawarzosyderytami ani z innyto albitu w plagioklami meteorytami. Prawzie. Metaliczne mineray
dopodobnie nie jest to
w Putoranie s podobne
meteoryt, poniewa nie
do wystpujcych w inzawiera kosmogenicznenych bazaltowych skago 26 Al i poniewa
ach w miejscu znaleziew miejscu znalezienia
nia oraz w bazaltach
wystpuj podobne skaz wyspy Disco, gdzie bay bazaltowe z metalem.
zaltowa magma reagowaSkaa moe by ziemsk
a z osadami wegla. Dubrekcj zderzeniow
ga historia cieplna poalbo odzwierciedla zotrzebna do ujednorodnieone procesy magmowe.
nia skadu mineralnego
Skaa: skaa z Putoi do odmieszania pigeonitu sprawia, e wytworzerany jest spieczon
nie przez czowieka nie
brekcj bazaltowych
jest prawdopodobne. Jedokruchw w ciecie
nak stosunki FeO/MnO
skalnym bazaltowych
w krzemianach magnezu
i metalicznych minerai elaza s identyczne
w. Zewntrzna cz
z tymi w bazaltach ksiskay jest zwietrzaa
i rdzawa bez widocznej
ycowych, a wystpowaskorupy obtopieniowej.
nie materii anortozytowej
Wntrze jest w zasadzie
przypomina ksiycowe
niezwietrzae.
brekcje.
Okruchy brekcji, to
Meteorytycy powinbazalt o rnych tekstuni wiedzie, e ta materach, drobnoziarnisty
ria wystpuje obficie
anortozyt i skaleniowy
w rodkowej Syberii.
a) Okruch drobnoziarnistego bazaltu. b) Okruch drobnoziarnistego anortodunit (patrz zdjcie). Pla- zytu Szeroko zdj ok. 1 mm.
Wyglda jak mezosydegioklaz jest najliczniej
ryt, jakociowe testy kowystpujcym mineraem w wikszoMineray maj niemal stay skad: lorymetryczne na nikiel s dodatnie
ci bazaltw i tworzy euhedralne oliwin Fo42, FeO/MnO = 110; pigeonit i (przy wstpnym badaniu) cohenit
krysztay o wielkoci od milimetrw En49Fs54Wo06, FeO/MnO = 70; augit mona wzi omykowo za tetratado centymetrw. Oliwin i rzadko wy- En37Fs28Wo35, FeO/MnO = 65; ortopi- enit. Bardziej szczegowe badanie
stpujcy ilmenit krystalizoway wcze- roksen; plagioklaz od An59 do An79, ujawnia mineray i ich skad, ktre nie
nie razem z plagioklazem. Pigeonit rednio An67Ab30Or03; ilmenit; siarcz- s charakterystyczne dla znanych mekrystalizowa pniej, wypeniajc ki Fe-Cu (?) i apatyt (?). Mineray me- zosyderytw.
miejsca midzy krysztaami plagiokla- taliczne to: metal Fe-Ni (2,3% Ni, Podzikowania: Jestemy wdziczni
zu i czciowo zastpujc oliwin. 0,54% Co, 0,2% Cu); metal Cu (6,5% za pomoc J. Grossmanowi, M. IvanoAnortozyt skada si z jajowatych Fe, 1,2% Ni); oraz cohenit (91,1% Fe, vej, J. Jonesowi, D. Mittlefehldtowi

bryek niemal czystego plagioklazu. 0,6% Ni, 0,04% Cu).

i NAG5-8270.

4/2001

METEORYT

str. 19

Morasko najwikszy znany obszar

rozrzutu meteorytw na wiecie?
Rainer Bartoschewitz

odczas prac fortyfikacyjnych

w listopadzie 1914 r. pewien
onierz znalaz meteoryt elazny o wadze 77,5 kg na gbokoci
okoo 50 cm. Od tego czasu rolnicy,
naukowcy i kolekcjonerzy znaleli
ponad 100 okazw meteorytu wacych od 1 g do 78 kg [1], w sumie
okoo 500 kg. Wikszo tych meteorytw znajdowaa si na obszarze
ok. 0,5 km2 w pnocno-wschodniej
wierci otoczenia pola kraterw
prawdopodobnie utworzonych przez
spadajce meteoryty.
Kracher i in. zauway wyjtkowo zbliony skad chemiczny meteorytw Morasko i Seelsgen i stwierdzi, e najprawdopodobniej nale
one do jednego spadku [2]. Meteoryt
Seelsgen zosta odnaleziony przed
rokiem 1847 przed rolnika kopicego rw niedaleko jeziora Niesysz
(dawniej Nieschlitzer See) koo Przeazw (dawniej Seelsgen) na gbokoci okoo 4 m [1]. Kilka dalszych
maych okazw meteorytu znaleziono tam w ostatnich latach. Miejsce to
znajduje si okoo 108 km WSW od
Moraska. Jeli chodzi o pochodzenie
Moraska i Seelsgen z jednego spadku rozwaa si transport przez ludzi
albo duy obszar rozrzutu. Okoo 20
km na pnocny zachd od Poznania,
koo Obornik, znaleziono podobno 2
meteoryty, ale zaginy i nie ma adnych wynikw ich bada [3].
Bartoschewitz i in. mia ostatnio
moliwo (dziki M. Grady / Natural History Museum w Londynie)
sklasyfikowania meteorytu Tabarz

i stwierdzi, e prawdopodobnie po- bardziej prawdopodobne, e miejsce

chodzi on z tego samego spadku, co znalezienia meteorytu Seelsgen jest
Morasko i Seelsgen [4].
pierwotnym miejscem jego spadku.
Meteoryt Tabarz, wacy poczt- Kierunek Tabarz Morasko przechokowo ponad 10 kg, znalaz w 1854 r. dzi dokadnie przez Przeazy. Ten obpewien pasterz u podna Inselberg szar rozrzutu byby jednym z najwikkoo wsi Tabarz, okoo 16 km WSW szych na wiecie o dugoci 475 km
od Gotha w Turyngii [5]. Jest to okoo i szerokoci okoo 20 km.
475 km WSW
od Moraska.
MORASKO
Berlin
Niestety zachoPozna
Hannover
wao si tylko
SEELSGEN
Magdeburg
(Przeazy)
55 g [6] w rnych kolekcjach
Leipzig
meteorytw.
Wrocaw
Dresden
Aby poTABARZ
twierdzi mo100 km
liwo, e te
Miejsca znalezienia Tabarz, Seelsgen, Morasko [7]
trzy meteoryty
pochodz z tego
samego spadku, prcz chemii przeKorpikiewicz [9] i Czegka [3]
analizowano metalografi. Rne preferuj uderzenie z kierunku NNE.
okazy zebrane w Morasku maj du Zgodno Tabarz-Morasko-Seelsgen
rnorodno utworw struktural- i rozmieszczenie znalezionych metenych, z dobrze widocznymi figurami orytw Morasko gwnie ENE od
Widmanstttena po silnie zakrzywio- grupy kraterw musi z pewnoci
ne pasma kamacytu, wic dyskutowa- oznacza, e pierwotne ciaa meteorynie o wsplnym spadku na tej pod- towe spady z kierunku WSW.
stawie nie wry sukcesu. Z drugiej
Literatura:
strony Tabarz, Seelsgen i Morasko
[1] V.F. Buchwald (1975) Handbook of Iron
maj bardzo duo rhabdytu. RhabdyMeteorites. University of California
ty w Tabarz s otoczone nierwnymi
Press, Berkeley, pp. 1418.
obwdkami taenitu o szerokoci 1 [2] A. Kracher et al. (1980) Geochimica et
2 mm. To samo zjawisko jest typoCosmochimica Acta, 44, 773-787.
we dla Seelsgen, o czym wspomina [3] W. Czegka (1996) Der Aufschluss 47,
165-185.
ju Buchwald [1]. Wikszo rhabdytw w Morasku to wyrane czworo- [4] J.N. Grossman, J. Zipfel (2001)
Meteoritics and Planetary Science,
cienne pryzmaty bez widocznych ob36, (in print).
wdek taenitu.
To jednak nie potwierdza odrb- [5] W. Eberhard (1855) Annalen der
Chemie und Pharmacie, Bd. XCVI, Heft
noci spadku Mora2, 286-289.
sko; odmienne zaTab. 1: Wyniki neutronowej analizy aktywacyjnej Ta[6] M.M. Grady (2000) Catalogue of
barz, Seelsgen i Morasko
chowanie rhabdytu i
Meteorites. Cambridge University
taenitu moe by
Press, Cambridge, pp. 689.
Tabarz
Seelsgen
Morasko
wynikiem sztuczne- [7] R. Bartoschewitz, B. Spettel (2001)
Barto. [7]
Choi [8]
Choi [8]
Meteoritics and Planetary Science, 36,
go ogrzewania [1].
Ni [%]
6,33
6,65
6,85
A15-A16.
Obecnie po
Ga [ppm]
106
103
104
stwierdzeniu, e Ta- [8] B.-G. Choi, X. Ouyang, J.T. Wasson
Ge [ppm]
490
493
496
(1995) Geochimica et Cosmochimica
barz moe nalee
Ir [ppm]
1,25
1,15
1,1
Acta, 59, 593-612.
do jednego spadku
Cu [ppm]
136
159
158
[9] H. Korpikiewicz (1978) Meteoritics 13,
z Morasko i Se311-326.
Au [ppm]
1,39
1,53
1,52

elsgen, stao si

str. 20

METEORYT

4/2001

Szukanie meteorytw Morasko

Micha Gregorczyk
oja przygoda z meteorytem
Morasko rozpocza si
kilka lat temu. Wraz z Tat
odwiedziem wtedy sawne kratery oraz
pospacerowaem troch po pobliskich
polach. Celowo uyem sowa spacerowa, gdy w adnym wypadku nie
byy to prawdziwe poszukiwania. Jedyny meteoryt, jaki udao mi si znale, zobaczy i sfotografowa, nalea
do nauczycielki uczcej w lokalnej
szkole.
Przez nastpne dwa lata cay czas
uwaaem znalezienie meteorytu w
Morasku za zadanie przewyszajce
moje moliwoci. Tkwiem w tym przekonaniu, dopki mj przyjaciel z Niemiec nie pokaza mi zdj swoich licznych znalezisk i nie zaprosi mnie do
wsplnych poszukiwa. W tym miejscu chciaem doda, e w przyjaciel
jest jednym z najlepszych specjalistw
w dziedzinie meteorytyki na wiecie!
Wtedy pierwszy raz przez myl przesza mi moliwo znalezienia wasnego meteorytu
Oczywicie nie mogem przyjecha do Moraska bez wasnego sprztu poszukiwawczego. Nie byo wyjcia, musiaem kupi wykrywacz metali. Po krtkim rozeznaniu si na rynku, zdecydowaem si na model Musketeer XS firmy MINELAB. Dzi
mog powiedzie, e dziaa on bez zarzutu i polecam ten model wszystkim
serio mylcym o poszukiwaniach meteorytw.
Mj pierwszy kawaek meteorytu
Morasko znalazem ju pierwszego
dnia poszukiwa po zaledwie trzech godzinach. Way on ok. 700 gramw
i jest dla mnie wspaniaym spenieniem
marze. Nigdy nie zapomn uczucia towarzyszcego wyjmowaniu z wykopanej dziury tej cikiej, nieregularnej
bryki kosmicznego elaza. W tym
momencie byem chyba najszczliwszym i najbardziej dumnym czowiekiem na wiecie. Drugi meteoryt, wacy 37g, znalazem nastpnego dnia
w zupenie innym zaktku okolicy. Oba
te okazy nie zawieraj inkluzji cohenitu, a struktury Widmanstttena s na
nich bardzo regularne.

4/2001

Podczas poszukiwa w Morasku

jedno zaoenie staje si jasne: wraz z
iloci wykopanych dokw wzrasta
znacznie ilo znalezionych gwodzi
oraz nieznacznie prawdopodobiestwo
znalezienia meteorytu. Dlatego wanie
nastpnym elementem wyposaenia,
ktrego jako moe zwikszy nasze
szanse, jest saperka. Dysponuj saperk
zakupion na giedzie staroci w Warszawie. Wyprodukowano j w 1959
roku i stanowia wtedy wyposaenie
armii RFN. Jest bardzo ostra i nie zmienia ksztatu. Zdecydowanie nie polecam
uywania opatek dla dziakowiczw
ani duych opat, gdy s one cikie
i niewygodne.
Nastpn wycieczk do Moraska
odbyem w czerwcu 2001 r. Latem szuka si znacznie przyjemniej, trzeba tylko pamita o rodkach przeciw owadom, kremie do opalania i czapce, gdy
w przeciwnym razie mona nabawi si
bolesnych poparze sonecznych. Letni niedogodnoci jest wysoko trawy, ktra utrudnia sterowanie wykrywaczem. Tym razem przez dwa dni szukaem bez skutku. Znalazem co prawda kilka maych bryek elaza, ale albo
nosiy cechy wytworw ludzkich, albo
byy za mae, by stwierdzi ich pochodzenie. Trzeciego dnia postanowiem
spenetrowa fragment pola, na ktrym
jeszcze nigdy nie szukaem. Po znalezieniu kilku gwodzi, haczykw i puszek mj wykrywacz wyda dosy gony pisk. By on jednakowo silny na
do duym obszarze; byem pewny, e
znalazem kolejny zakrcony kawa jakiego drutu. Gdy zaczem kopa doek, saperka do szybko zatrzymaa si
na czym twardym. Kucnem i wybieraem ziemi rkami. Serce zabio mi
mocniej, gdy wybierana ziemia zacza mie rdzawy kolor. Po chwili wycignem z ziemi dziesiciokilogramow
bry elaza. Leaa na gbokoci tylko piciu centymetrw. Gdy moja
dziewczyna Ela posza zawiadomi
o znalezisku mojego Tat, usiadem
z wraenia; nie byem w stanie sta
Meteoryt by pokryty grub
warstw przerdzewiaej moraskiej gliny. Brya bya lekko spaszczona, miaMETEORYT

a wymiary 302015 cm. Po umyciu

i wstpnym oczyszczeniu przez sze
niecierpliwych doni ukaza si przeraliwie zniszczony, pokryty bblami,
dziurawy w rodku kawa elaza. Dugo nie mogem uwierzy, e to naprawd to. Trzeba byo jeszcze usun prawie kilogram ziemi i najprzerniejszych produktw wietrzenia, zanim
pojawiy si regmaglipty i ostateczny ksztat meteorytu.
Poniewa wiem, e w Morasku trafiaj si kawaki szlaki dochodzce nawet do dziesiciu kilogramw, postanowiem czym prdzej przeci swj
okaz. Dokonaem tego wraz z Tat na
wakacjach nad Batykiem. Zuylimy
do tego celu 55, jak mwiono nam w
sklepie, najwyszej jakoci brzeszczotw. Zajo nam to okoo tygodnia; pracowalimy po dwie trzy godziny
dziennie. Cicie wyszo dosy niele,
biorc pod uwag twardo meteorytu,
a naszym oczom ukazay si liczne
wrostki cohenitu tkwice w byszczcym elazie. Po ciciu przysza pora na
gruntowne oczyszczenie okazu. Najpierw, za rad naszego zaprzyjanionego specjalisty, obstukalimy meteoryt
za pomoc motka, punktaka i rnych
innych dziwnych narzdzi. Spdzilimy
na tym zajciu kolejny tydzie pobytu
nad morzem. Nastpnie, by wydoby
z meteorytu wod, gotowalimy go
w wodzie destylowanej i suszylimy
w piekarniku. Tak przygotowany meteoryt wyglda naprawd bardzo adnie.
Jest on te bardziej stabilny ni polany
WD-40. Moe uda si obali mit o szybkoci rdzewienia meteorytw Morasko.
Ostatni jak dotd meteoryt znalazem we wrzeniu 2001 r. po gruntownym przeszukaniu maego obszaru
w pobliu kraterw. Way okoo siedemdziesiciu gramw. Po przeciciu
okazao si, e mimo niewielkiej wagi
zawiera duo inkluzji cohenitu.
Na koniec chciabym podzieli si
kilkoma spostrzeeniami dotyczcym
szukania meteorytw w Morasku.
Jedynym sposobem na to, aby
kolejny poszukiwacz nie wykopywa
tego samego gwodzia bd drutu, jest
zabranie znaleziska ze sob.
str. 21

Fot. Krzysztof Gregorczyk

Obszar poszukiwa meteorytu Morasko ze zlokalizowanymi znaleziskami Michaa. Numery

wskazuj kolejno znalezienia. Przy sadzawce powyej nr. 2 inny poszukiwacz znalaz wczeniej okaz ok. 30 kg.

Wykopane doy i doki trzeba dokadnie zakopywa bez wzgldu na to,

czy znaleziono w nich meteoryt czy
gwd. Widziaem w Morasku nie zakopane doy o gbokoci okoo p
metra. Takie postpowanie moe doprowadzi do zakazania poszukiwa.
Dokadnie oznacza miejsca znalezisk. Moe uda si w przyszoci nanie je na jedn map i wsplnie stworzy elips rozrzutu.
Poszukiwa parami; dziki wsppracy z asystentamiposzukiwaczami:
El i moim Tat, ilo wykopanych

Ela i Micha z duym Moraskiem.

i zakopanych dziur znacznie wzrosa.

Na pierwsz wypraw pojecha
z kim, kto ju to robi.
Przeci lub zeszlifowa kady
znaleziony okaz. Widziaem kawaki
elaza, ktre na pierwszy rzut oka byy
stuprocentowymi meteorytami, a okazyway si zwykymi odpadkami.
Na koniec chciabym serdecznie
podzikowa mojemu przyjacielowi
z Niemiec, bez ktrego pewnie nigdy
nie znalazbym swojego meteorytu w
Morasku, oraz mojej Mamie za cierpliwo i wspomaganie mnie duchowo.

Micha z pierwszym okazem (ok 600 g).

Fot. Krzysztof Wojciechowski

Przekrj duego Moraska. Wida owalny wrostek troilitu i liczne podune wrostki cohenitu powtarzajce figury Widmanstttena. Przecicie tak
naszpikowanego cohenitem okazu zwykymi brzeszczotami, nawet wysokiej jakoci, zasuguje na wpisanie do ksigi Guinessa.
str. 22

METEORYT

4/2001

Guciw 2002
i Meteorite
Club

Fot. Krzysztof Wojciechowski

Due Morasko z dziurami po troilicie. Nad rodkow dziur i z jej prawej strony wida wgbienia
z troilitem.

Fot. Jacek Drkowski

Chocia lubi wszelkie jubileusze

obchodzi z daleka, trudno mi
jednak pomin milczeniem 10 lat
wydawania Meteorytu. Jego
pierwszy numer ukaza si w maju
1992 r. Dlatego sdz, e dobrym
sposobem uczczenia 10 rocznicy
byoby spotkanie w Guciowie, 26
kwietnia, w 199 rocznic deszczu
w LAigle. Jako e trudno jecha do
Guciowa na 1 dzie, proponuj rozcign spotkanie na 2528 kwietnia. Byoby tam miejsce na referaty, dyskusje, ogldanie, kupowanie
i wymienianie meteorytw oraz
inne przyjemne rzeczy. Ponadto
odbyoby si tam zebranie zaoycielskie towarzystwa mionikw
meteorytw, o czym za chwil.
Bd wdziczny za wpisanie powyszego terminu do kalendarza
na nowy rok i powiadomienie mnie
o tym (skr. poczt. 6, 14-530 Frombork lub aspmet@wp.pl).
W ostatnich latach skrzykna
si grupka energicznych kolekcjonerw meteorytw, ktrzy zaczli
odwiedza europejskie targi meteorytowe i pokazali zapatrzonemu
w siebie Zachodowi, e w Polsce
te co si w tej dziedzinie dzieje.
Wsplne wyjazdy zbliaj, wic
pomysu stworzenia klubu meteorytowego nie trzeba uzasadnia.
Jest ju nawet odznaka, ktra zrobi furor w Gifhorn. Na giedzie
w Gliwicach uznano, e powoanie
rejestrowanego stowarzyszenia
stworzy wiksze moliwoci dziaania. Przed spotkaniem w Guciowie zostanie przygotowany projekt
statutu, ktry prawdopodobnie pojawi si w nastpnym numerze
Meteorytu. Cieszybym si, gdyby powstao co na wzr Meteoritical Society, gdzie zgodnie wsppracuj naukowcy i amatorzy. Zapraszam wic do Guciowa.
Andrzej S. Pilski

Przekrj pierwszego okazu znalezionego przez

Michaa ukazuje, jak bardzo wygld figur Widmanstttena zaley od owietlenia. Delikatne,
rwnolege "zadrapania", to linie Neumanna.
4/2001

METEORYT

str. 23

Do kogo prawnie nale

znalezione meteoryty?
Andrzej Kotowiecki, Monika Skrka
I. Wstp
Problem, do ktrego wczeniej nie
przywizywano wagi, ujawni si od
niedawna, tak e znalaz si w tekcie
Rezolucji 2 (2001) przyjtej w lipcu br.
w Petersburgu przez czonkw Traktatu Antarktycznego, do ktrego Polska
przystpia w 1961 roku. Reprezentanci krajw tego traktatu, majc na uwadze trosk potencjalnej utraty dla nauki z uwagi na niekontrolowane kolekcjonowanie meteorytw na Antarktydzie, przyjli rezolucj uregulowania
prawa chronienia antarktycznych meteorytw, by byy zabezpieczone tylko
dla celw naukowych.
Jaka jest definicja meteorytw?
Zgodnie z rnymi definicjami encyklopedycznymi i naukowymi mona
w skrcie powiedzie, e meteoryt jest
to maa brya materii obiegajca Soce, zwykle okruch planety, planetoidy
lub komety, ktra przetrwaa przechodzenie przez ziemsk atmosfer i spada na powierzchni Ziemi. Czyli meteorytami s ciaa niebieskie naturalne,
dlatego te nie bdziemy mie tutaj do
czynienia z obiektami kosmicznymi
sztucznymi, o ktrych na przykad
mwi Konwencja sporzdzona w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie z dn.
29.03.1972 o midzynarodowej odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone
przez obiekty kosmiczne (Dz.U. 73. 27.
154-za.). Oczywicie obiekty te podlegaj rejestracji zgodnie z Konwencj
w tej sprawie sporzdzon w Nowym
Jorku 14 stycznia 1975 r. (Dz.U.79.
5.22-za.) podlegaj one rwnie zwrotowi zgodnie z Umow o ratowaniu kosmonautw, powrocie kosmonautw
i zwrocie obiektw wypuszczonych
w przestrze kosmiczn, sporzdzonej
w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie
22 kwietnia 1968 r. ( Dz. U. 69.15.110
za.).
Powracajc do Traktatu Antarktycznego: dlaczego akurat tak wana
jest Antarktyda dla naukowcw? Poniewa tam najatwiej wrd lodw znale meteoryty i to upade nawet tysice lat temu. Dotychczas znaleziono tam
str. 24

okoo 20 000 sztuk meteorytw1. Zaczo si wszystko w grudniu 1969 r.

koo japoskiej stacji badawczej Syowa. W sezonie 1969/1970 zebrano 9
okazw, by co roku zbiera ich coraz
wicej i w rekordowym sezonie 1979/
1980 zebrano ich 3 676 sztuk. Meteoryty z Antarktydy s zawsze oznaczone
literami i cyframi, w nich jest zaszyfrowane miejsce i rok znalezienia oraz
numer kolejny, np. synny meteoryt tzw.
marsjaski oznaczony jest ALH
84001, co oznacza, e zosta znaleziony w rejonie Allan Hills w roku 1984
na Antarktydzie. Meteoryt ten jest jednym z kilkunastu meteorytw marsjaskich znalezionych na Ziemi, z czego
6 szt. znaleziono na Antarktydzie. Dokadnie zosta znaleziony w dniu 27
grudnia 1984 roku przez Amerykank
Roberty Score, way 1930 g, a jego
wiek zosta okrelony na 4,5 mld lat.
Po latach intensywnych bada w roku
1996 zesp 9 badaczy z NASA i 3 meteorytykw amerykaskich pod kierownictwem Davida S. Mc Kay ogosi, e
w tym meteorycie odkryto lady, ktre
mog by wiadectwem ycia na Marsie przed miliardami lat. Znaleziono
mae globulki wglanw o typowych
rednicach 50 mm, ktrych wiek okrelono na 3,6 mld lat. W tych globulkach
odkryto mikroskamieliny o dugoci
20100 nm (100 razy mniejsze ni skamieniaoci bakterii ziemskich). Wrzecionowatym lub jajowatym ksztatem
s uderzajco podobne do bakterii ziemskich. W wiecie naukowym zawrzao.
Okazao si, e istniejcy rynek dealerw handlujcych meteorytami posiada due iloci rzadkich i cennych meteorytw, w tym marsjaskich i ksiycowych, ktrych ceny obecnie ksztatuj si od kilku do kilkudziesiciu tysicy dolarw za gram. Naley zaznaczy, e np. meteoryty elazo-niklowe,
kamienno-elazne czy te kamienne

z duych upadkw s ju od 1 dolara

wzwy za gram. W wielu krajach wiata
s bardzo liberalne przepisy dopuszczajce ogromny handel nieziemskimi
kamieniami. Pojawi si rwnie przemys podrabiajcy niektre meteoryty,
np. tektyty szklane meteoryty. Badanie meteorytw jest najtaszym rodkiem badania kosmosu. Odamki planet, planetoid, czstek umarych i wypalonych gwiazd i komet przylatuj za
darmo z przestrzeni kosmicznej. Program Apollo kosztowa USA miliardy
dolarw, a sze zaogowych ekspedycji przywiozo cznie na Ziemi ok.
386 kg ska ksiycowych i pyu2. Mona sobie wyobrazi, ile ludzko i nauka zapaciy za kady gram tego materiau. Oprcz pojawienia si nowego
typu przestpstw faszerstwa meteorytw (czasem trudno wykrywalnych
z uwagi na koszt ekspertyz) pojawi si
nielegalny rynek handlu, zwalczany
przez niektre kraje (np. Australia, Kanada, Indie) oraz kradziee meteorytw,
ktre mona podzieli w nastpujcy
sposb:
1) kradziee z terytoriw pastw
gdy nie zostaje dopeniony obowizek zgoszenia znaleziska i meteoryt jest
wywieziony poza granice kraju celem
jego odsprzeday i wczenia do obiegu dealerskiego (np.Australia, Dania,
Kanada),
2) kradziee z muzew (np.Rosja
i kraje byego ZSSR),
3) kradziee z przesyek pocztowych zawierajcych meteoryty,
4) tzw. czarny rynek ksiycowego pyu pochodzcy z przemytu
kosmicznego dokonanego przez zaogi statkw kosmicznych Apollo (przy
czym nigdy nie byo bezporednich
dowodw, ale s sygnay, e taki rynek
istnieje).
Majc na uwadze powysze, jak
rwnie dobro naszego kraju, jako czo-

Everett K.Gibson Jr., David S. Mc Kay,

Kathe Thomas-Keprta i Christoper S. Romanek Argumenty za istnieniem ladw ycia na Marsie wiat Nauki luty
1998 rok s.26-33,
METEORYT

Philip A.Roberts Jr. Legal Ownership

of Meteorites, kwartalnik Meteorite z maja
1996 roku wydawany przez Pallasite Press
w Takapuna Auckland, Nowa Zelandia
4/2001

nek The Meteoritical Society organizacji powstaej w 1933 roku w USA

i zrzeszajcej obecnie ponad 1000
czonkw z caego wiata, w tym 3
czonkw z Polski, jako prawnik postanowiem zbada problem wasnoci
meteorytw w rnych ustawodawstwach wiata. Wsppracowao ze mn
kilkunastu naukowcw z caego wiata, przewanie czonkw The Meteoritical Society. We wrzeniu 2001 roku
odby si w Watykanie jako rozpoczynajcy 3-cie tysiclecie kongres tej organizacji. Kongres zosta przygotowany przez szefa Obserwatorium Watykaskiego monsignore Guy Consolmagno. Niestety, z uwagi na due koszty
nie mogem bra w nim udziau. Kongresy tej organizacji odbywaj si
w USA i s przeplatane co drugi rok
kongresem w ktrym z krajw na wiecie. W latach 90-tych najbliej Polski
takie kongresy odbyy si w roku 1994
w Pradze, w 1996 w Berlinie i ostatni,
tegoroczny w Rzymie. W swoich badaniach niestety nie uzyskaem dokadnego stanu prawnego z krajw Azji Poudniowo-Wschodniej oraz krajw
Afryki Pnocnej i Zachodniej, skd pochodzi bardzo duo meteorytw bdcych w obiegu dealerskim. Meteoryty
te s znajdowane na Saharze, gwnie
w Libii, Algierii, Tunezji , Mauretanii
i Maroku. Nie uzyskaem rwnie dokadnych danych z takich pastw jak
Rosja i kraje byego ZSSR, jak rwnie
Chin. Naley podkreli, e wikszo
pastw Europy Zachodniej, Anglii
i byych kolonii brytyjskiej korony, jak
rwnie USA, w swoich ustawodawstwach zachowao prawo wywodzce
si jeszcze ze staroytnoci, e przedmiot znaleziony na gruncie prywatnym
naley do waciciela tego gruntu.

II. Wyniki bada stanu

prawnego, tj. prawa wasnoci
znalezionych meteorytw w
rnych krajach wiata
Poniej przedstawiono tylko przykady z rnych krajw wiata, aby
mona byo mie orientacj, jak ta sprawa zostaa rozwizana w rnych systemach ustawodawczych. Wart zaznaczenia jest fakt, e gdy rozsyaem zapytanie w tej sprawie do czonkw The
Mateoritical Society rozsianych po caym wiecie (za porednictwem Internetu), otrzymaem informacj, e jeden
z czonkw tej organizacji, prawnik
z wyksztacenia pochodzcy z Vancouver w Kanadzie Douglas Schmitt
zaj si rwnie tym problemem. Od
4/2001

wielu moich respondentw otrzymaem

pytanie, czy pracujemy razem. Wkrtce za porednictwem e-mail ustalilimy
wymian dowiadcze, tak e udostpnilimy sobie nawzajem zebrane dane
w tej sprawie3. Oto jak wygldaj systemy prawne dotyczce omawianego
problemu w niektrych wybranych krajach wiata:
Argentyna
Wikszo argentyskich prowincji bazuje w tej sprawie na zaoeniach
prawa cywilnego oraz zaoe dot. prawa wasnoci rzeczy znalezionych.
W wikszoci przypadkw rzeczy znalezione nale do waciciela gruntu.
Ewenementem w skali wiatowej jest
prowincja Chaco, w ktrej konstytucji
znalaza si deklaracja, e wszystkie
meteoryty nale do wadz prowincji
(Chaco Province Constitucion, Section10). Prawdopodobnie inspiracj
byo znalezienie w tej prowincji duego meteorytu o nazwie Campo del Cielo. Nadto prawo tej prowincji z dnia 10
marca 1990 roku (nr 3563) okrela prawa prowincjonalnej policji w tym zakresie, zmierzajce do zabezpieczenia
znalezisk meteorytw.
Australia
Jeeli chodzi o Australi, to 4 z 6
stanw a to: Australia Zachodnia, Australia Poudniowa, Tasmania i Terytorium Pnocne posiadaj systemy prawne dotyczce meteorytw. Prawo to zabezpiecza znalezione meteoryty jako
wasno stanowych muzew, ale znalazcy meteorytw naley si zwrot wydatkw oraz zapata oraz nagroda za informacje dot. znaleziska. Prawo o muzeach Australii Zachodniej (Western Australia Muzeum Act Sect.45/5) mwi, e
jeeli dana osoba znalaza meteoryt
przed 1969 r., moe oferowa ten meteoryt na sprzeda, ale muzeum ma prawo pierwokupu. Jeeli muzeum w cigu 14 dni nie skorzysta z oferty, oczywicie za rozsdne pienidze, meteoryt moe opuci stan i by wystawiony do prywatnej sprzeday4. Jednak prawo federalne o dobrach kultury (Protec3

Douglas G. Schmitt Ownership and

Control of Meteorites Meteoritics and
Planetary Science 36 A183

Alex Bevan Meteoryty na Antypodach kwartalnik Meteoryt nr 1 z maja

1992 roku [Biuletyn wydawany przez Olsztyskie Planetarium i Obserwatorium
Astronomiczne, Muzeum Mikoaja Kopernika we Fromborku i Pallasite Press z Nowej Zelandii].
METEORYT

tion of Movable Cultural Property Act

z 1986 r.) zakazuje bez zgody wadz eksportu meteorytw.
Czechy
Nie ma w Republice Czeskiej specjalnych przepisw, niemniej jednak
nale one na zasadzie prawa oglnego do muzew jako znaleziska w ziemi, ale muzea musz zapaci nagrod.
Dania
Duskie prawo tzw. Danekr
prawo o muzeach z 1989 r., s.36b
mwi, e wszystkie znaleziska rzadkich
skamielin, mineraw i meteorytw na
terenie Danii i oczywicie Grenlandii
nale do pastwa, przy czym jeeli
pastwo chce zatrzyma dany przedmiot, musi zapaci stosown nagrod.
Francja
Oprcz Stanw Zjednoczonych
Ameryki Pnocnej tylko Francja posiada precedensy dot. meteorytw. Sprawy
te byy rozpatrywane na bazie prawa cywilnego. Na precedensy, ktre zapady
we Francji, powoywali si nawet prawnicy w sprawach, ktre toczyy si
w USA. I tak sprawa Vollard kontra Douilland z 1842 roku przed Trybunaem
w Bourbon Vendee, trzech sdziw
decydowao w sprawie znalezionego
meteorytu, ktry lea na powierzchni
gruntu, gdzie waciciel nie posiada
ogrodzonej posesji ani te napisu o zakazie przechodzenia. Sdziowie zdecydowali, e meteoryt ten naley do znalazcy, a nie do waciciela gruntu.
Nastpn bya sprawa z 1898 roku
Toche kontra Lejean przed sdzi
Sdu Cywilnego w Aix. Sprawa ta bya
rozpatrywana w trzech aspektach, tj.
meteoryt by znaleziony 50 cm pod
powierzchni ziemi, znalaz go wynajty robotnik rolny, a prawo wasnoci
naleao do kogo innego. Sd na zasadzie art.546 i 551 Prawa Cywilnego
zadecydowa, e meteoryt poczy si
sam z ziemi, dlatego te sta si jej czci i naley do waciciela gruntu.
Indie
Rezolucja Rzdu Indyjskiego oraz
Departamentu Rolnictwa i Skarbu o nr.
456-22-13 z 28 kwietnia 1885 roku podpisane w Simla mwi, e wszystkie
upade areolity powinny jako w pierwszej instancji by dostarczane do Pastwowego Muzeum Geologii w Kalkucie. Muzeum to podlega Ministerstwu
Geologii Indii. Za znalezisko nie jest
wypacana nagroda.
str. 25

Japonia
Zgodnie z art.239 Kodeksu Cywilnego o nazwie Minpou znaleziony
przedmiot [w tym meteoryt] naley do
znalazcy, jeeli przed nim nie nalea
on do nikogo.
Kanada
W Kanadzie we wszystkich prowincjach prawo oparte jest na angielskim systemie common law za wyjtkiem Quebec, ktry posiada kodeks
cywilny podobny do francuskiego.
W wikszoci przypadkw znalezione
meteoryty na terenie Kanady nale do
waciciela gruntu. Meteoryty mog
by przedmiotem handlu, a znaleziska
nie musz by zgaszane. Jednak rzd
kanadyjski zarezerwowa dla siebie, e
bez zgody wadz celnych i skarbowych
zabroniony jest eksport meteorytw.
[Cultural Property Export and Import
Act- S.C. 1985, c.52]
Niemcy
W Niemczech nie ma specjalnych
przepisw dot. meteorytw, nale one
na zasadach oglnych do wacicieli
gruntu lub te do znalazcy. Zdaniem
moich respondentw system ten w tym
kraju pracuje bardzo dobrze.
NowaZelandia
Zgodnie z Ustaw o antykach [The
Antiquites Act of New Zeland 1975,
sec.1(5)] meteoryty zostay sklasyfikowane jako antyki i nie mog by przedmiotem eksportu bez zezwolenia wadz stanowych (s.5). Sprzeda meteorytw odbywa si tylko do zarejestrowanych kolekcji i dealerw posiadajcych licencj.
Szwajcaria
Szwajcarski Kodeks Cywilny w art.
724 reguluje spraw znalezionych przedmiotw i zgodnie z tym artykuem przedmioty te nale do wadz kantonu, ale znalazca otrzymuje nagrod, ktra nie moe
by wysza ni warto przedmiotu.

USA
Zgodnie z zapadymi w sprawach
meteorytw precedensami jeeli meteoryt zosta znaleziony na terenie prywatnym, naley on do waciciela gruntu, a jeeli na gruncie federalnym
naley do Departamentu Spraw Wewntrznych, ale moe by przekazany
do Smithsonian Institution lub agencji
federalnej zgodnie z Ustaw o antykach
[Antiquites Act, 16 U.S.C. par.432
zob. People of the State California et.
str. 26

al. v Mead 618 F. 2d.618 1980].

Jeeli chodzi o precedensy w sprawach
meteorytw, to najsynniejsz bya sprawa Goddard przeciw Winchell [Goddard v Winchell 86 Iowa , 71; 52
N.W. 1124 ; 17 L.R.A. 788; 41Am.
St.Rep.481], gdzie zgodnie z decyzj
Sdu Najwyszego Stanu Iowa wydanym w roku 1892 w sprawie fragmentu meteorytu o nazwie Forest City,
ktry spad na grunt wasnoci Goddarda. Upady meteoryt zosta wykopany
z doka o gbokoci ok.1 metra przez
Petera Hoaglanda, ktry nastpnie
sprzeda go niejakiemu Winchell za 105
dolarw.
Sd stwierdzi, e meteoryt jest czci ziemi, gdzie znalaz si poprzez
upadek na Ziemi w sposb naturalny
i naley do waciciela gruntu. Naley
tutaj podkreli, e meteoryt Forest City
by deszczem meteorytw kamiennych,
ktry spad na obszar o d.3,5 km i szerokoci ok.2 km. Znaleziono wtedy 5
duych kamieni i ponad 500 maych.
Podobny deszcz meteorytw spad
13 lat przed meteorytem Forest City
rwnie w stanie Iowa. Byo to w dniu
10 maja 1879 roku w pobliu Estherville. Najwikszy okaz way 198 kg.
Wkrtce po odnalezieniu zosta wystawiony na pokaz za opat, ale zaraz zaczy si dyskusje, czyj jest wasnoci. Wkrtce zosta zabrany i zakopany na polu kukurydzy, nastpnie znalaz si w posiadaniu szeryfa, spod ktrego jurysdykcji wydosta go miejscowy prawnik, by w kocu 30 listopada
1879 roku trafi do British Museum.
Naley podkreli, e inny okaz z tego
spadku zosta ukryty w gruncie, a potem sprzedany do stanu Minnesota. Na
przykadzie tym wida, jak potrzebna
bya interwencja Sdu i precedens
z 1892 roku [Goddard v Winchell].
Nastpnym precedensowym wyrokiem by wyrok w sprawie Ellis Hughes
kontra Oregon Iron Company. Meteoryt
Willamette, o ktrym bdzie mowa, jest
obecnie wystawiony w holu Planetarium
Haydena w Muzeum Przyrodniczym w
Nowym Jorku, way 14,1 tony. O ten
wanie meteoryt toczy si chyba najbardziej zacieky spr w historii sdownictwa amerykaskiego. Jak wykazay
badania, meteoryt Willamette spad na
Ziemi ok.100000 lat temu na terenie
obecnej Kanady i przez lodowiec zosta
przetransportowany do stanu Oregon
[lecz o tym dowiedziano si na podstawie bada duo pniej] na miejsce, ktre w momencie odkrycia przez Ellisa
Hughesa w listopadzie 1902 roku byo
METEORYT

wasnoci Oregon Iron Company.

Wczeniej jednak ta brya elaza zostaa odkryta i wykorzystana przez Indian
Clackamas. Meteoryt Willamette wyglda jak ogromny grzyb lub odwrcony
dzwon, gdy znalaz go Ellis. Grzyb elaza mia wymiary ok.2 m i 3,5 m rednicy i spoczywa na wszym kocu
w pytkim zagbieniu, a na paskim
wierzchoku byy liczne doki, niektre
gbokie nawet do 35 cm. Wedug przeprowadzonego pniej postpowania
dowodowego w toku procesu jednym
z praktycznych dowodw byo przedstawienie, e pierwsi na ten meteoryt natrafili Indianie i ich szaman twierdzi, e
woda zebrana w dokach na jego powierzchni ma lecznicze waciwoci,
dlatego obmywali w niej twarze, a take
podczas wojny zanurzali uki i strzay.
Szaman twierdzi rwnie, e meteoryt
ten jest wity, gdy przyby z Ksiyca. Gdy Ellis przyby na teren Oregon
Iron Company, meteoryt ten od dawna
by porzucony przez Indian. Ellis przyby na ten teren, aby wycina drzewa
i wtedy natkn si na meteoryt, uwiadomi sobie, e moe na tym zarobi, dlatego te zbudowa wz i przetransportowa meteoryt do swej posiadoci, gdzie
postawi nad nim szop i pobiera opaty za ogldanie okazu. W przecigu lata
meteoryt sta si znany, ale jednym
z ogldajcych okaza si prawnik pracujcy dla Oregon Iron Company, dlatego te wkrtce w niej zawrzao i Oregon Iron Company wniosa spraw do
sdu hrabstwa Clackamas i wygraa. Sd
nakaza zwrot meteorytu, ale Ellis odwoa si do Sdu Najwyszego Stanu
Oregon i 17 lipca 1905 roku Sd Najwyszy wyrok ten utrzyma w mocy.
Wartym podkrelenia jest fakt, e
adwokaci Ellisa argumentowali, e:
kady ruchomy, bezpaski przedmiot staje si wasnoci znalazcy,
wedug prawa rzymskiego skarb
powinien by podzielony po poowie
midzy znalazc i wacicielem ziemi,
ale wedug prawa angielskiego i amerykaskiego znalazca bezpaskiej rzeczy
staje si jej wacicielem niezalenie od
tego, na czyim terenie zostaa ona znaleziona,
pierwszymi znalazcami i wacicielami meteorytu byli Indianie, ktrzy go
potem porzucili i wobec tego naley on
do znalazcy,
znalazca czego, co nigdy nie miao waciciela, powinien sta si wacicielem.
Sd Najwyszy Stanu Oregon
stwierdzi, e meteoryt powinien by
4/2001

wasnoci Oregon Iron Company,

a nadto, e obiekt ten spad na Ziemi
w naturalny sposb i sta si czci gruntu, dlatego te naley do jego waciciela. Precedens Ellis kontra Oregon Iron
Company jest precedensem obowizujcym do dzisiaj, chocia ostatnia walka
o posiadanie meteorytu w USA zacza
si w lutym 1976 roku, gdy David Friburg i Mike Jendruczak szukali kopalni
zota w grach Old Women w Kalifornii. W jednym z kanionw znaleli ska o dziwnej barwie. Skaa ta okazaa si
czystym metalem. Mike Jendruczak
wysa prbk do Griffith Obserwatory
w Los Angeles, ale odpowied brzmiaa, e nie jest to meteoryt, gdy nie zawiera niklu. Nie zraony tym zwrci si
o opini do Smithsonian Institution i jeden dzie po otrzymaniu prbki zjawi
si u niego z Waszyngtonu kustosz meteorytw w Smithsonian. Poprosi znalazcw, aby pokazali mu miejsce znalezienia meteorytu, co te zrobili i wtedy
zacza si wojna, w ktrej brali udzia
znalazcy, Smithsonian Institution, Biuro Gospodarki Gruntami, Stan Kalifornia i Departament Spraw Wewntrznych.
W dniu 16 czerwca 1977 roku onierze
piechoty morskiej USA przy pomocy
migowca zabrali meteoryt wacy
3 tony i przenieli go na pustyni.
Odbyy si nastpnie rozprawy sdowe o wydanie orzeczenia, e meteoryt
powinien pozosta w Kalifornii. Odkrywcy argumentowali przed Sdem, e
Prawo Grnicze z 1872 r. daje im tytu
wasnoci do meteorytu, natomiast Departament Spraw Wewntrznych powoywa si na Ustaw o zabytkach z 1906
roku. Spr zakoczy si tym, e prawo
wasnoci przyznano Smithsonian Institution, a opiek nad meteorytem Stanowi Kalifornia tak, e mona go obejrze
obecnie w California Desert Information
Center w Barstow.
WielkaBrytania
Gwnymi zaoeniami systemu angielskiego common law jest to, e rzecz
znaleziona [jak np.meteoryt] naley do
waciciela ziemi albo budynku, w ktrym zosta ten przedmiot znaleziony.
Niestety, w Zjednoczonym Krlestwie
nie ma konkretnego precedensu na temat meteorytw. Posikowa si mona
jedynie spraw South Staffordshire Waterworks kontra Sharman [1862 2
Q.B.44; 65 l. J.Q.B. 400 ], w ktrej pracownik czyszczcy basen znalaz zoty
piercionek w basenie bdcym wasnoci pracodawcy. Sd stwierdzi, e piercionek ten naley do waciciela pose4/2001

sji, na ktrej zosta on znaleziony. Jeeli

meteoryty jednak scharakteryzowa jako
porzucony skarb, to zgodnie z prawem
common law bdzie on nalee do Korony.

III . Sprawa wasnoci

meteorytw w polskim
ustawodawstwie
1. Rozpatrzenie kwestii prawa
wasnoci do meteorytw
z punktu widzenia prawa
administracyjnego i cywilnego
Sprawa wasnoci meteorytw nie
jest wprost uregulowana w prawie polskim. Polski ustawodawca nie zajmowa si dotychczas t kwesti, mimo e
powstaje problem w przypadku znalezienia meteorytu, zwaszcza gdy ma on
du warto. W tej sytuacji naley siga do oglnych przepisw prawa administracyjnego i cywilnego dotyczcych znalezisk i wasnoci rzeczy ruchomych.
Przepisy prawa administracyjnego

Sigajc do tej dziedziny prawa, naley rozpatrzy spraw z punktu widzenia trzech ustaw:
ustawy z dnia 04.02.1994r. Prawo geologiczne i grnicze (Dz. U. Nr 27
poz. 96 z pn. zm.)
ustawy z dnia 19.10.1991r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114 poz. 492
z pn. zm.)
ustawy z dnia 15.02.1962r. o ochronie dbr kultury (Dz. U. z 1999r. nr 98
poz. 1150 z pn. zm.)
W ustawie prawo geologiczne
i grnicze w art. 4 pkt. 3 znajduje si
wyrany zapis, e przepisw ustawy nie
stosuje si do pozyskiwania okazw mineraw, ska i skamielin w celach naukowych, kolekcjonerskich i dydaktycznych, ktre nastpuje bez wykonywania robt grniczych. Z ca pewnoci fragmenty meteorytw zalicza si
do ska i skamielin, ktrych pozyskanie nie wymaga robt grniczych. Tak
wic na gruncie tej ustawy nie mona
rozstrzygn problemu.
Ustawa o ochronie przyrody reguluje jedynie kwestie zwizane z ochron
przyrody szeroko rozumianej, w tym
przyrody nieoywionej, zawiera wic
przepisy stanowice, czego nie wolno
robi w parkach krajobrazowych i parkach narodowych. Zgodnie z art. 23a pkt.
4 i 7 oraz art. 26a pkt. 14 ustawy w parku narodowym zabrania si dokonywania zmian przedmiotw ochrony przyrody i obszarw objtych ochron oraz
wydobywania ska i mineraw, natomiast w parku krajobrazowym zabrania
METEORYT

si wykonywania prac ziemnych trwale

znieksztacajcych rzeb terenu.
W obydwu tych przypadkach mowa jest
o pozyskiwaniu rnych dbr przyrody
drog wykonywania prac ziemnych bd
te zmieniania przedmiotw ochrony
naley rozumie przedmiotw trwale
wpisanych w krajobraz parku narodowego. aden z przepisw tej ustawy nie
reguluje sprawy moliwoci poszukiwania na terenach chronionych meteorytw,
a tym bardziej moliwoci uzyskania
wasnoci tych skamielin.
Bardziej szczegowa regulacja
mogca by podstaw rozwizania rozpatrywanego problemu znajduje si
w ustawie o ochronie dbr kultury. Zgodnie z art. 2 tej ustawy dobrem kultury
jest kady przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub wspczesny, majcy znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze wzgldu na jego warto historyczn, naukow lub artystyczn. Ochronie prawnej przewidzianej w przepisach tej ustawy podlega kade dobro kultury, jeeli jego charakter
zabytkowy jest oczywisty i nie podlega
ochronie na podstawie innych przepisw
(art.4 pkt. 3 ustawy). Przedmiotem
ochrony mog by w szczeglnoci m.in.
rzadkie okazy przyrody ywej lub martwej, jeeli nie podlegaj przepisom
o ochronie przyrody (art. 5 pkt. 7). Zgodnie z art. 24 ustawy wykopaliska i znaleziska archeologiczne stanowi wasno Pastwa. Znalazca przedmiotu archeologicznego obowizany jest go zabezpieczy, zawiadomi niezwocznie
o znalezieniu waciw jednostk lub
podmiot. Osobie tej przysuguje prawo
do nagrody od Pastwa, jeeli dopenia
wymienionych obowizkw. Tryb
udzielania nagrd i ich rodzaje okrela
rozporzdzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10.10.1995r. w sprawie trybu,
rodzaju i wysokoci udzielania nagrd
za znaleziska i wykopaliska archeologiczne (Dz. U. nr 120 poz. 580). Nagroda pienina przysuguje jedynie wtedy,
gdy przedmiot archeologiczny ma warto materialn, a wysoko nagrody jest
ograniczona nawet w przypadku, gdy
rzeczywista warto przedmiotu jest
o wiele wysza (5 rozporzdzenia).
Niezawiadomienie waciwego organu
w cigu miesica od znalezienia przedmiotu archeologicznego albo jego nie zabezpieczenie jest wykroczeniem zagroonym kar aresztu albo grzywny (art.
77 pkt. 3 ustawy). Z zestawienia tych
przepisw wynika, e wobec wyranego brzmienia art. 24 ustawy wszelkie znaleziska archeologiczne s uznastr. 27

wane za dobra kultury podlegajce

ochronie prawnej przewidzianej w ustawie i stanowi ex lege wasno Skarbu
Pastwa. Tak wic gdyby uzna, e meteoryty s znaleziskami archeologicznymi, kwestia prawa wasnoci do tych
ruchomoci byaby rozstrzygnita. Przymiot archeologiczny mona jednak przypisa tylko takim przedmiotom, ktrych
powstanie datuje si na okres bardzo
odlegy i ktre powstay na Ziemi bez
wzgldu, czy s wytworem ludzkim czy
te przyrody. W stosunku do meteorytw jako czci przyrody nieoywionej
pochodzcych z innych planet sprawa ta
nie jest wcale tak oczywista. Nie jest te
powszechnie przyjte (nawet w jzyku
potocznym) nazywanie takich znalezisk
archeologicznymi. Nie jest wic kwesti
bezsporn, czy do takich znalezisk stosuje si art. 24 ustawy o ochronie dbr
kultury. Naley wic jeszcze rozpatrzy
powstay problem z punktu widzenia
przepisw prawa cywilnego.
Przepisy prawa cywilnego
Sprawa prawa do wasnoci meteorytw powinna by rozpatrzona na
gruncie przepisw kodeksu cywilnego, w szczeglnoci przepisw czci
oglnej i prawa rzeczowego. Naley si
zastanowi, czy fragmenty meteorytw,
ktre spady na grunt s:
czci skadow nieruchomoci,
przynalenoci nieruchomoci,
poytkami naturalnymi rzeczy,
bd te nie s to rzeczy prawnie
zwizane z nieruchomoci, na ktrej
si znalazy i mona naby ich wasno przez;
zasiedzenie lub
objcie w posiadanie rzeczy niczyjej (zawaszczenie),
czy te naleaoby tutaj zastosowa
przepisy kodeksu o rzeczach znalezionych.
Nie ulega wtpliwoci, e fragmenty skalne meteorytw s rzeczami ruchomymi w rozumieniu kodeksu cywilnego, gdy s to przedmioty materialne (art. 45 k.c.) i nie speniaj przesanek z art. 46 k.c. do uznania ich za nieruchomoci. Zgodnie z powszechnie
przyjtym stanowiskiem doktryny rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego
s bowiem materialne czci przyrody
w stanie pierwotnym lub przetworzonym na tyle wyodrbnione (w sposb
naturalny lub sztuczny), e w stosunkach spoeczno-gospodarczych mog
by traktowane jako dobra samoistne.
Przy takim rozumieniu rzeczy nie zalicza si do nich z mineraw5, jednak meteoryty do nich si nie zaliczaj,
str. 28

gdy nie s to zoa pooone w gbi

ziemi i nie wyodrbnione.
Na pewno nie s to czci skadowe nieruchomoci, gdy przede wszystkim nie s to przedmioty poczone
w aden sposb z nieruchomoci, na
ktr spady, a wic tym bardziej nie
jest speniona przesanka niemoliwoci odczenia bez uszkodzenia lub
istotnej zmiany caoci bd przedmiotu
odczonego. To ustalenie jest istotne
dla stosunkw wasnociowych, gdy
cz skadowa nie moe by odrbnym
przedmiotem wasnoci ani innych
praw rzeczowych (art. 47 k.c.).
Nie s to te przynalenoci nieruchomoci, nie s bowiem konieczne do
korzystania z tej rzeczy (rzeczy gwnej) zgodnie z jej przeznaczeniem ani nie
pozostaj z ni w faktycznym zwizku
(art. 51 k.c.). Ma to znaczenie dla stosunkw prawnych, gdy co do zasady
czynno prawna majca za przedmiot
rzecz gwn odnosi skutek take wzgldem przynalenoci (art. 52 k.c.).
Meteoryty nie s poytkami naturalnymi rzeczy (nieruchomoci), gdy
takimi mog tylko odczone od niej
czci skadowe, przede wszystkim pody (art. 53 1 k.c.), ktre jako czci
skadowe do chwili ich odczenia
dziel los prawny tej nieruchomoci
(zgodnie z zasad superficies solo cedit art. 191 k.c.).
Naley wic stwierdzi, e fragmenty meteorytw w wietle prawa cywilnego maj status samodzielnych rzeczy
ruchomych nie zwizanych faktycznie
ani stosunkami prawnymi z nieruchomoci, na ktr spady. W tej sytuacji naley rozpatrzy, kto i w jaki sposb moe
naby wasno takich rzeczy. Jeeli
przyj, e ma tutaj zastosowanie art. 24
ust. 1 ustawy o ochronie dbr kultury,
sprawa jak napisano wyej nie
przedstawia problemu, gdy na mocy
tego przepisu rzeczy te stawayby si
wasnoci Skarbu Pastwa i to ex lege,
nie byoby wic potrzeby szukania rozwizania w przepisach k.c., gdy miaby zastosowanie wymieniony przepis
ustawy o ochronie dbr kultury jako
szczeglny (zgodnie z zasad lex specialis derogat legi generali). Poniewa
jednak nie jest rozstrzygnite, czy fragmenty meteorytw s znaleziskami archeologicznymi, kwestia prawa do ich
wasnoci pozostaje otwarta.
Niewtpliwie nabycie wasnoci
5

A.Wolter, J. Ignatowicz, K.Stefaniuk

Prawo cywilne, zarys czci oglnej, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa,
1996r., s.220
METEORYT

znalezionych meteorytw bdzie nabyciem wasnoci pierwotnym, tzn. niezalenym od poprzednich stosunkw
wasnociowych i od woli poprzedniego waciciela, kiedy to nabycie
prawa wasnoci nastpuje na podstawie okrelonej czynnoci prawnej
bd w wyniku innego zdarzenia prawnego i w zwizku z tym wystpuje stosunek nastpstwa prawnego (nabycie
pochodne)6. Jest to zreszt rzecz oczywist, gdy fragmenty meteorytw, ktre spady na Ziemi, nie mogy by
wczeniej niczyj wasnoci (pomijajc przypadek wczeniejszego znalezienia ich przez inn osob, a nastpnie
porzucenia lub zgubienia). Przyjmujc
takie zaoenie, nie maj tutaj zastosowania przepisy art. 183189 k.c. o rzeczach znalezionych, gdy dotycz one
tylko sytuacji, kiedy jest wiadomo, e
rzecz znaleziona bya wczeniej w posiadaniu innej osoby, ktra jej nie porzucia, tj. utracia posiadanie, ale bez
woli utraty prawa wasnoci. Dotyczy
to take sytuacji okrelonej w art. 189
k.c., gdy zgodnie z pogldami przyjtymi w doktrynie7 dotyczy on sytuacji,
gdy znaleziono tzw. skarb, czyli przedmiot ukryty kiedy przez jego waciciela lub posiadacza, a ktrego poszukiwania ze wzgldu na np. widoczny
upyw czasu byyby bezskuteczne
(w tym zakresie art. 24 ust. 3 ustawy w
odniesieniu do znalezisk archeologicznych jest przepisem szczeglnym).
Nie znajduj te zastosowania
przepisy o zasiedzeniu ruchomoci (art.
174 k.c.). Przez zasiedzenie nie nabywa si bowiem wasnoci rzeczy niczyjej, na tak sytuacj jest przewidziany
inny przepis (art. 181 k.c.) i odrbna instytucja prawna nabycie wasnoci
przez zawaszczenie. Zgodnie z art. 181
k.c. wasno ruchomej rzeczy niczyjej nabywa si przez jej objcie w posiadanie samoistne. Tak wic przesankami nabycia wasnoci takich rzeczy
s: a) objcie w posiadanie (zawadnicie rzecz) b) w intencji stania si wacicielem, tj. wadanie rzecz faktycznie jak waciciel (posiadanie samoistne w rozumieniu art. 336 k.c.). Zawaszczenie jest pierwotnym sposobem nabycia wasnoci w drodze czynnoci
jednostronnej i realnej (konieczne jest
6

Jerzy Ignatowicz Prawo rzeczowe,

Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa
1997r., s.93
7
Stanisaw Rudnick Komentarz do kodeksu cywilnego, Ksiga druga wasno
i inne prawa rzeczowe, Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1996r.
4/2001

faktyczne wadztwo)8. Tak wic na gruncie prawa cywilnego problem prawa do

wasnoci znalezionych fragmentw meteorytw powinien by rozstrzygnity na
podstawie art. 181 k.c.
2. Uwagi kocowe
Podsumowujc rozwaania na temat stosunkw wasnociowych znalezisk pochodzcych spoza Ziemi, jakimi
s odamki meteorytw, naley stwierdzi, e problem mona rozwiza na
dwa sposoby:
A. Przyj, e takie znaleziska zalicza si do znalezisk archeologicznych.
W takiej sytuacji staj si one wasnoci Skarbu Pastwa, niezalenie od
miejsca na terytorium pastwa, w ktrym spadn, zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o ochronie dbr kultury. Nabycie
(w sposb pierwotny) przez inny podmiot wasnoci tych rzeczy byoby praktycznie niemoliwe, gdy do zasiedzenia oprcz upywu trzech lat konieczna
jest przez cay ten okres dobra wiara.
Znalazca, jeeli nie wie, to powinien wiedzie, e nie jest wacicielem ze wzgldu na art. 24 wymienionej ustawy, a nieznajomo prawa szkodzi (zgodnie
z zasad ignorantia iuris nocet).
B. Przyj, e nie s to znaleziska
archeologiczne. Ustawy o ochronie dbr
kultury nie stosuje si, a poniewa rzecz
nie bya wczeniej niczyj wasnoci
i jest to rzecz ruchoma, nabycie prawa
wasnoci przez jej znalazc nastpuje
w drodze zawaszczenia na podstawie
art.181k.c.
Jak wic wida, interpretacja przepisw moe doprowadzi do bardzo rnicych si midzy sob rozwiza.
Sprawa nie pozostaje bez znaczenia ze
wzgldu na czasem bardzo du warto
znajdywanych meteorytw i szereg osb
zainteresowanych ich kolekcjonowaniem. Wskazanym byoby uregulowanie tej kwestii wprost w drodze ustawy
(tak jak to ma miejsce w innych krajach),
by wykluczy wtpliwoci i ewentualne spory midzy Skarbem Pastwa
a znalazcami takich rzeczy.
Naley mie nadziej, e artyku ten
stanie si podstaw do szerszej dyskusji
na ten temat wrd osb zainteresowanych tematem.

IV. Konwencje i ukady

midzynarodowe
Konwencja
w sprawie Antarktyki
Na wstpie tego opracowania wspomniaem ju o Ukadzie w sprawie An8

J. Ignatowicz Prawo rzeczowe..., s.115

4/2001

tarktyki podpisanym w Waszyngtonie

w dniu 1 grudnia 1959roku, do ktrego
Polska przystpia 6 kwietnia 1961roku
[Dz.U.61.46.237 ]. Zgodnie z tym Ukadem Antarktyk wykorzystuje si wycznie w celach pokojowych i zgodnie
z Artykuem III pkt 1c dokonuje si
wymiany danych i rezultatw obserwacji naukowych na Antarktyce i zapewnia si swobodny dostp do nich. Naley nadmieni, e postanowienia Ukadu
dotycz terytorium pooonego na poudnie od 60 rwnolenika szerokoci
poudniowej Artyku VI. Do chwili
obecnej antarktyczne meteoryty byy
odnajdywane tylko przez rzdowe ekspedycje i nie byy one nigdy problemem
wasnoci. Zawsze organizacje rzdowe
tych krajw publikuj dane na temat
bada nad meteorytami i niejednokrotnie dziel si z innymi krajami prbkami do dalszych bada. Meteoryty te s
gwnie przechowywane przez takie organizacje rzdowe, jak: NASA w USA,
National Institute of Polar Research
w Japonii oraz EUROMET przez kraje
Unii Europejskiej. Jednoczenie naley
podkreli, e pastwa strony ukadu
ponosz odpowiedzialno za swoich
obywateli, ktrzy bior udzia w ekspedycjach Artyku VIII. Aby chroni
meteoryty, w lipcu 2001 roku strony
Ukadu podpisay stosown Rezolucj
2 [2001], o ktrej wspomniaem na pocztku opracowania. Naley tutaj rwnie wspomnie o wczeniejszym podobnym traktacie dotyczcym Spitsbergenu, podpisanym w dniu 9 lutego 1927
roku, do ktrego Polska przystpia
w dniu 2 wrzenia 1931 roku [owiadczenie rzdowe z dnia 3 wrzenia 1931 r.
Dz. U. 31.97.747], ktry by pierwszym
midzynarodowym dokumentem wsppracy polarnej.
Konwencja UNESCO
Konwencja dotyczca rodkw
zmierzajcych do zakazu i zapobiegania
nielegalnemu przywozowi, wywozowi
i przenoszeniu wasnoci dbr kultury zostaa sporzdzona w dniu 17 listopada
1970 roku w Paryu na szesnastej Sesji
UNESCO. Konwencja ta zostaa ratyfikowana przez Polsk w dniu 10 stycznia
1974roku [ Dz. U. 74. 20. 106]. Do koca 1999 roku 91 krajw wiata ratyfikowao t konwencj. Wedug Artykuu 1
konwencji Dla celw niniejszej Konwencji za dobra kultury uwaane s dobra, ktre ze wzgldw religijnych lub
wieckich uznane s przez kade Pastwo
za majce znaczenie dla archeologii, prehistorii, literatury, sztuki lub nauki i ktre
nale do nastpujcych kategorii:
METEORYT

a) rzadkie zbiory i okazy z dziedziny zoologii, botaniki, mineralogii,

anatomii, przedmioty przedstawiajce
warto paleontologiczn ()
Dalej jest jeszcze wyliczenie ponad 10 punktw i podpunktw, ale dla
nas istotnym jest podkrelenie ()
rzadkie zbiory i okazy z dziedziny ()
mineralogii, (), bo w tej dziedzinie
oczywicie mieszcz si meteoryty.
Jak wida, Konwencja UNESCO
winna chroni i chroni meteoryty , lecz
jest to uzalenione od interpretacji i wykadni prawnej poszczeglnych pastw.
Konwencja OECD
Organization of Economic
Cooperation and Development
Warto w tym miejscu wspomnie
rwnie o Konwencji o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy
publicznych w midzynarodowych
transakcjach handlowych, na ktrej ratyfikacj przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej stosown Ustaw z dnia 22
stycznia 2000 roku wyrazi zgod Sejm.
Konwencja ta rwnie porusza
gwne zaoenia Konwencji o ochronie dbr kultury.

V. Podsumowanie
W opinii wikszoci naukowcw
meteoryty powinny znajdowa si tylko w rkach naukowcw i by przedmiotem bada wyksztaconych w tym
zakresie ludzi.
Niektrzy skaniaj si jednak do
nastpujcych wnioskw, e:
dopuszczenie rynku handlowego,
jeeli ju taki jest lub te powstaje, powinno by cile kontrolowane przez
naukowcw,
zakupy do prywatnych kolekcji powinny odbywa si na zasadzie pierwokupu przez muzea lub instytucje badawcze, a kolekcje winny by rejestrowane,
znalazcy meteorytu powinna by
wypacona stosowna nagroda tak, aby
pozyskiwanie meteorytw byo opacalne zarwno dla ewentualnych poszukiwaczy, jak rwnie dla nauki,
dealerzy handlujcy meteorytami
powinni pozyskane w innych krajach
meteoryty zgasza tak, aby w przypadku gdy dany kraj nie posiada takiego
w zbiorach muzealnych czy te naukowych, Pastwo miao prawo pierwokupu.
Wydaje mi si, e opinie o wycznoci posiadania meteorytw przez
Pastwo s nie najlepszym rozwizaniem tego problemu, ale instytucje pastwowe winny natomiast mie niezbdn kontrol.
str. 29

Polska jest krajem redniej wielkoci, jeeli chodzi o porwnanie w skali

wiatowej. Naszego kraju niestety nie
sta na kosztowne programy badania
przestrzeni kosmicznej. Mona te badania prowadzi, nie wydajc milionw
dolarw. W ustawodawstwie polskim
nie ma bezporedniego odnonika
prawnego dotyczcego meteorytw.
Wydaje si, e w tym zakresie powinno by bardziej przestrzegane prawo wynikajce z Ustawy o ochronie
dbr kultury, chocia winna ona by
zmieniona poprzez dodanie do Artykuu
5 sowa i meteoryty, a nie jak dotychczas () 7) rzadkie okazy przyrody
ywej lub martwej, jeeli nie podlegaj
przepisom o ochronie przyrody; ().
Naprawd trudno jest tutaj prowadzi dywagacje, skoro jest to tak oglnie zapisane a posikowanie si innymi
przepisami i nazewnictwem nie powinno mie miejsca, skoro ustawodawca
moe ten zapis ucili.
Systemy ustawodawcze w wielu
krajach, jak chociaby w Argentynie,
Australii, Kanadzie, Danii czy te Indii
i Nowej Zelandii bardzo powanie potraktoway ten problem.
Niestety nie znam przypadku, aby
meteoryt w Polsce zosta uznany za dobro kultury i by w sposb szczeglny
chroniony (za wyjtkiem rezerwatu meteorytowego Morasko k/Poznania, ale
to wynika z przepisw o ochronie przyrody). Nie znam rwnie przypadku,
aby polskie wadze celne zatrzymay
wywoony meteoryt z Polski, a przecie oglnie wiadomo, e nasi kolekcjonerzy wywo polskie meteoryty
na giedy organizowane na caym wiecie i tam te one pozostaj. Ten brak
moe doprowadzi do utraty wielu cennych znalezisk, ktre z uwagi na ceny
na rynkach wiatowych opuszczaj lub
wkrtce opuszcz Polsk. Tak si ma
np. sprawa znalezionego we wrzeniu
1997 roku meteorytu Zakodzie. Chocia znalazca ofiarowa jego kawaki do
wielu instytucji naukowych, to jednak
meteoryt ten nie zosta do chwili obecnej zaliczony do dbr kultury narodowej, a jest to bardzo rzadki okaz, pierwszy taki rodzaj meteorytu zarejestrowanego na Ziemi.
Moim zdaniem meteoryt ten nie powinien po takim okresie czasu by odebrany znalazcy (miny trzy lata od jego
znalezienia), ale zarejestrowany,
a znalazcy, ktry obecnie posiada kolekcj meteorytw powinien by przyznany dyplom. Ma to, moim zdaniem,
ogromne znaczenie w budowaniu zaufastr. 30

nia do wadzy i dalszego pozyskiwania

materiau badawczego.
Jak wida, wiele krajw podchodzi do tego bardzo powanie. Nie tak
dawno zreszt, bo w 1992 roku, rzd
australijski nalega na midzynarodowe ciganie zodziei meteorytw.
Wszystko zaczo si od znalezienia
w Australii Zachodniej w pobliu miejscowoci Calcalong Creek na pnocny wschd od Perth 19 gramowego
kawaka skay ksiycowej. Wtedy by
to dwunasty znaleziony na Ziemi meteoryt ksiycowy, a jedyny znaleziony poza Antarktyk. Od znalazcy zakupi ten meteoryt znany na caym
wiecie handlarz meteorytw Robert
Haag z Arizony i wywiz go z Australii. Jak wiadomo, wszystkie meteoryty
znalezione w Stanie Australia Zachodnia nale do Korony, czyli do Pastwa.
Robert Haag zaprzeczy, e wywiz meteoryt, ale potwierdzi, e kupi
go w dobrej wierze od pewnego australijskiego zbieracza. Stanowy Minister
Sztuki pani Kay Hallahan w licie do
swego federalnego odpowiednika pani
Wendy Fatin wskazaa, e:
Meteoryty s wanymi naturalnymi skarbami, ktre nie powinny by rabowane przez cudzoziemcw. Namawiaa jednoczenie p. Fatin do odzyskania meteorytu i postawienia przed sdem
kadego zamieszanego w spraw jego
wywozu. Jednak przedstawiciel Policji
Stanowej komisarz Garry Noble owiadczy: Nie moemy udowodni, e meteoryt Haaga spad w Australii ani te
nie moemy udowodni, e zosta z Australii wywieziony, nie mamy wic dostatecznych dowodw, aby wnie spraw do sdu. Jest to bardzo przykre.9
Oczywicie z formalnego punktu widzenia Haag powinien odda meteoryt, nadto wiadomym jest, e czsto omija prawo w wywozie meteorytw z rnych
krajw, ale nadal jest dealerem, ktrego
nikt nie bojkotuje, a wrcz przeciwnie,
wiele instytucji pastwowych w tym
polskich (np. Muzeum Ziemi w Warszawie) kupuje u niego lub te wymienia meteoryty.
Reasumujc, jeszcze ok.40 lat temu
nikt nie dawa wielu szans na regularne znajdywanie meteorytw na wiecie. Byo wtedy znanych na wiecie ok.
2100 meteorytw, ktre znaleziono na
przestrzeni ok. 200 lat, znajdujc rocznie ok. 10 nowych.
Obecnie, poczwszy od koca lat
9

Australia nalega, aby ciga zodziei meteorytw artyku edytora kwartalnik

Meteoryt nr 1 z maja 1992 roku.
METEORYT

60-tych, stay si czym, co jest podane, czym, na czym niektrzy robi

due pienidze, ale s rwnie czym,
co jest szczeglnie cenne dla nauki
i dlatego naley powici meteorytom
wicej uwagi w ustawodawstwie tak,
aby zabezpieczy je dla dobra nauki
i z korzyci tak dla Polski, jak i caego
rodzaju ludzkiego.
Mgr Andrzej Kotowiecki jest prokuratorem Prokuratury Rejonowej w Cieszynie
i czonkiem Meteoritical Society. Mgr Monika Skrka, autorka cz. III, jest referendarzem sdowym.

Bibliografia
Australia Museum Act 1969, Western Australian Consolidated Act, South Australian Museum Act 1976, South Australian
Consolidated Acts, Meteorites Act 1973,
Tasmanian Consolidated Legislation and
Meteorites Act 1988, Northern Territory
Consolidated Acts,
Australia nalega, aby ciga zodziei meteorytw artyku edytora kwartalnik
Meteoryt nr 1 z maja 1992 roku [Biuletyn wydawany przez Olsztyskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne, Muzeum Mikoaja Kopernika we
Fromborku i Pallasite Press z Nowej Zelandii].
Alex Bevan Meteoryty na Antypodach
kwartalnik Meteoryt j.w.
Douglas G. Schmitt Ownership and Control of Meteorites Meteoritics and
Planetary Science 36 A183
Philip A.Roberts Jr. Legal Ownership of
Meteorites, kwartalnik Meteorite
z maja 1996 roku wydawany przez Pallasite Press w Takapuna Auckland,
Nowa Zelandia
Vollard c.Douillard, Folio 194 C.S., Tribunal
civil de Bourbon Vendee, 17 aout, 1842
[M.Sawin,Pr.]
Toche c.Descordes et Lejean, DT 98,2,507,
Tribunal civil d` Aix, 17 janvier 1898
[M.Schoell,Pr.]
Godbout, B.La Propriete des Meteorites Tombees sur le Territoire de la Province de
Quebec in Bouchard, M.A.et al., Le Patrimoine Geologique du Quebec; Ministere des Resources Naturelles du Quebec;
in press
Everett K.Gibson Jr., David S. Mc Kay, Kathe Thomas-Keprta i Christoper S. Romanek Argumenty za istnieniem ladw ycia na Marsie wiat Nauki luty
1998 rok s.26-33,
Jerzy Ignatowicz Prawo rzeczowe, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa
1997 r.
Stanisaw Rudnick Komentarz do kodeksu cywilnego, Ksiga druga wasno
i inne prawa rzeczowe, Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1996 r.
A.Wolter, J. Ignatowicz, K.Stefaniuk Prawo cywilne, zarys czci oglnej, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa,
1996 r.

4/2001

Meteoryt Albareto
Matteo Chinellato
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 3. Copyright 2001 Pallasite Press)
ooona w dolinie Taro, w Apeninach, wie Albareto jest
miejscowoci letniskow cenion za wiee powietrze i wspania
ziele lasw kasztanowcw i bukw.
6 lipca 1766 roku niebo nad Albareto
byo spokojne, ale nad grami na pnocy kbiy si chmury, a grzmoty
i pioruny wstrzsay dolin. Okoo pitej po poudniu rolnicy pracujcy na
polach usyszeli niezwyky haas podobny do wystrzau armatniego. Potem nastpi przeraliwy wist, jakby
przelatywa pocisk armatni. Ten wist
syszano a w Modenie, gdzie ogrodnik pracujcy u Najjaniejszego Ksicia Modeny wzi go za wystrza armatni z Mirandoli, niedalekiego fortu. Wydawao mu si, e pocisk armatni omal nie trafi w paacowy ogrd.
Ludzie znajdujcy si dalej take syszeli huk i myleli, e to wystrza armatni, chocia albo nie syszeli wistu, albo nie zwrcili na niego uwagi.
W Albareto mieszkacy syszeli jedno i drugie, a ponadto widzieli szybko
poruszajcy si obiekt spadajcy na
ziemi. Niektrzy wiadkowie, znajdujcy si dalej od miejsca spadku,
mwili, e to ciao byo ogniste. Jeszcze mil dalej dwie kobiety twierdziy, e byo ciemne i wydzielao dym.
Musiay chwyci za gazie, by nie
przewrci si, gdy obiekt uderzy

Najwikszy fragment (605 g)

w Modenie. Fot. autor.
4/2001

w ziemi. Wstrzs by tak silny, e dosownie przewrci krow. Spadajcy

obiekt, ktry wydziela wo siarki,
przerazi wiele osb. Wbi si w ziemi na pewn gboko i by jeszcze
ciepy, gdy go wydobywano.
Mateoryt opisano jako bardzo
ciki piaskowiec o nieregularnym,
trjktnym ksztacie, ktrego powierzchni pokrywaa ciemna skorupa. Ten opis, sporzdzony przez jezuit, ojca Domenico Troili, jest jedynym
opisem meteorytu Albareto, gdy wydaje si, e potem przestano interesowa si tym spadkiem. Dopiero w 1863
roku Haidinger opisa jego struktur
i skad mineralogiczny. W 1884 roku
ojciec Maissen opublikowa ilociow
analiz chemiczn. Cakowitej wagi
meteorytu nie mona byo obliczy a
do roku 1938, gdy zosta on rozbity
i rozproszony po Albareto, a niektre
fragmenty trafiy do prywatnych zbiorw. W 1840 i 1842 roku Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu w Modenie nabyo dwa due fragmenty 920,7 g
i 184,7 g. Obecnie, jak podaje ksieczka Woskie meteoryty, ktrej autorami
s Baldanza i Triscari, najwikszy fragment way 605 g, a cakowita masa
wynosi okoo 12 kg. Natomiast z fragmentu 184,7 g przekazanego dr Egerowi z Wiednia midzy 1860 a 1880
rokiem pozostao tylko kilka maych
fragmentw. Najwikszy fragment mierzy
886 cm i wskazuje,
e by jeszcze wikszy.
W 1939 roku Paolo Gallitelli opisa ten
fragment nastpujco:
Na powierzchni przeamu jest zwarta tekstura, ktra zmienia
si od jednego punktu
do innego. W jednym
miejscu kruszy si pod
palcami atwo, a w innym tylko z trudnoci. Ma barw popiemeteorytu Albareto w muzeum lat i liczne mae rdzawe plamki, oraz czarMETEORYT

nobrzowe bryki o rednicy 0,5 do

5 mm, ktrych obecno nadaje masie struktur oolitow. Pod szkem powikszajcym nie mona zidentyfikowa czci skadowych meteorytu
z wyjtkiem kilku drobnych, szklistych
skupie oliwinu i maych bryek metalu pokrytych produktami wietrzenia.
Skorupa obtopieniowa pokrywa tylko
cz najwikszego fragmentu. Ma
barw czerwonawobrzow, jest spkana i pokryta delikatnymi szczelinami powstaymi w czasie stygnicia stopionej skorupy. Jest tylko bardzo nieznacznie porowata i chropawa z powodu szeregu zmarszczek, ktre s
wyrane tylko w pewnych punktach
i wszystkie biegn w tym samym kierunku. Ilociowe stosunki mineraw
przezroczystych i nieprzezroczystych
wyznaczone na stoliku integracyjnym
s nastpujce: pirokseny 30,0% wagowo, oliwin 50,0% wagowo, mineray
metaliczne 8,0% wagowo, limonit i ziemista substancja 12% wagowo. Mikrostruktura meteorytu cechuje si mozaik kulistych bryek, w wikszoci
stykajcych si bezporednio ze sob,
jak w typowych, ziarnistych chondrytach. Ilociowe stosunki midzy rnymi mineraami nieprzezroczystymi, wyznaczone na stoliku integracyjnym, wagowo, s nastpujce: elazo niklonone 40%, troilit i magnetyt 60%. elazo niklonone ma barw bia i bardzo
siln refleksyjno. Nie ma adnych
ladw upliwoci i nigdzie nie posiada wyranych ksztatw geometrycznych, bdc w przewaajcej czci allotriomorficznym.
Najnowsze analizy pokazay, e
Albareto jest chondrytem oliwinowohiperstenowym typu L4. Wiele fragmentw tego meteorytu mona znale
w muzeach i uniwersytetach caego
wiata, w szczeglnoci na uniwersytetach w Bolonii (53 g), Modenie (605
g) i Rzymie (159,5 g) oraz w Natural
History Museum w Londynie (51 g)
i Wiedniu (73 g). Mam take pytk
tego meteorytu w swoim zbiorze.

str. 31

Chassigny: pierwszy kawaek

Marsa
Kevin Kichinka
Cz II
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 4. Copyright 2001 Pallasite Press)

Wyonienie si
marsjaskiego triumwiratu
Tylko znawca win wie, czy burgundzkie winogrona rosnce koo
Chassigny we Francji w 1815 roku
speniy swe obietnice i dostarczyy
mocnego Cte-dOr, przyjemnego dla
ciaa i dla nosa. Wszyscy czytelnicy
tego kwartalnika wiedz jednak, e dla
meteorytw rok 1815 by rokiem winobrania, kiedy zebralimy pierwszy
plon z Marsa.
Wracamy do naszej opowieci
w roku 1979, kiedy Hap McSween
z innymi oraz Wasson i Wetherill opublikowali prace, w ktrych meteoryty
Chassigny, Shergotty i Nakhla byy
zbyt mode, by mogy pochodzi
z planetoid. W 1981 r. C. A. Wood
i L. D. Ashwal wzili pod uwag Chassigny, gdy stawiali zasadnicze pytanie:
Meteoryty SNC magmowe skay
z Marsa?
Mistrzowie analiz cikich pierwiastkw, N. Nakamura, H. Komi
i H. Kagami w swej pracy Zawarto
izotopw Rb-Sr (rubidu-strontu) i pierwiastkw ziem rzadkich w meteorycie
Chassigny (1982a) znaleli dowd na
bliskie powizanie genetyczne meteorytw Chassigny i Nakhla. Dane
wskazyway na planetarne pochodzenie Nakhli i () e wiek 1,23 mld lat
uzyskany dla Chassigny prawdopodobnie oznacza moment krystalizacji
z magmy a nie moment zderzenia.
Dowody powiza Chassigny
z shergottytami i Nakhl stay si jeszcze wyraniejsze w pracy R. N. Claytona i T. K. Mayedy Izotopy tlenu
w eukrytach, shergottytach i chassignitach (1983).
Przeprowadzono analizy izotopw tlenu w trzech shergottytach,
dwch nakhlitach, dziewiciu eukrytach i siedemnastu ziemskich prbkach. Eukryty tworz lini frakcjonostr. 32

wania przesunit wzgldem linii

ziemskiej () shergottyty, nakhlity
i Chassigny tworz inn lini frakcjonowania () w kadej z tych dwch
grup meteoryty musz pochodzi ze
wsplnego zbiornika tlenu i by moe
ze wsplnego ciaa macierzystego.
Rnice midzy tymi dwiema grupami wymagaj odrbnych zbiornikw.
Zaskakujce, e Brachina, wczeniej
zaliczany do chassignitw, ma skad
izotopw tlenu znajdujcy si w grupie eukrytw.
Allan Treiman z innymi (1986) zauway, e chocia wyliczone macierzyste magmy meteorytw podgrupy
SNC rni si znaczco, to maj jedn
wspln cech stosunkowo mao
Al2O3 (korundu).
U. Ott powici 98,7 mg sproszkowanego Chassigny na badanie
Gazy szlachetne w meteorytach SNC:
Shergotty, Nakhla, Chassigny (1988).
Rnice skadu izotopowego Xe (ksenonu) midzy szkliwem EETA 79001
(przypuszczalna marsjaska atmosfera) a Chassigny (ktry musi by fragmentem wntrza planety) zawieraj
wartociowe informacje o przeszoci
Marsa, jeli jestemy pewni, e SNC
stamtd pochodz.
Chocia mody wiek krystalizacji
sugerowa pokrewiestwo, nie stwierdzono wyranego powizania przypuszczalnych meteorytw z Marsa, badajc uwizione w nich gazy. Na podstawie danych jest oczywiste (), e
gazy znalezione w Shergotty, Nakhla
i Chassigny rni si skadem chemicznym midzy sob () z czego
wynika wniosek, e rni si take
od gazw w marsjaskiej atmosferze.
W Shergotty Ott znalaz mieszanin dwch rodzajw gazw. Jeden prawdopodobnie zosta wprowadzony przy
zderzeniu, drugi by dokadnie taki jak
znaleziony w Chassigny. Na ile niezwyke byy gazy w Chassigny? aden
METEORYT

inny znany zbiornik gazw nie ma skadu podobnego do Chassigny. Stwierdzi, e izotopy ksenonu s tak podobne do sonecznych, e ciekawe, jak
mogy trafi do wntrza przypuszczalnego ciaa planetarnego Marsa.
W zrobionej przez Otta tabeli wieku ekspozycji na promieniowanie kosmiczne opartej na resztkowych ilociach 3He, 21Ne i 38Ar wiek Chassigny wynosi 8,314,3 mln lat a Nakhli
9,011,3 mln lat. Ott by ciekaw czy
wiek Nakhli i Chassigny jest w istocie
taki sam i czy tak odmienne chemicznie meteoryty zostay wyrzucone
z tego samego ciaa macierzystego
podczas tego samego wydarzenia.

W stopie jest woda

Podnoszc badania Chassigny na
nastpny poziom, trjka z wydziau
geologii Uniwersytetu Browna: Marie
Johnson, Malcolm Rutherford i Paul
Hess opublikowali Petrogeneza
Chassigny: skad stopu, gwne parametry i zawarto wody w marsjaskich (?) magmach (1991).
Chassigny () jest jednym z najbardziej pierwotnych meteorytw SNC,
a wic jest najbardziej prawdopodobne
uzyskanie informacji o rdowym regionie bazaltu SNC. Praca ta przedstawia szczegow analiz czciowo
skrystalizowanych inkluzji stopu
w kumulatowych ziarnach oliwinu
w Chassigny. Twierdzi si, e s to reprezentatywne prbki stopu, ktry istnia podczas krystalizacji Chassigny.
Stwierdzili oni, e stop w tych inkluzjach nie zakrzep do postaci szkliwa, ale wykrystalizoway w nim rne
mineray () w ukadzie zamknitym.
Zidentyfikowano mineray w okoo dwudziestu piciu stopionych inkluzji na polerowanej pytce cienkiej ze
Smithsonian Institution USNM 624-1.
W stopach uwizionych w krysztaach
oliwinu wykrystalizowa piroksen
4/2001

z wysok zawartoci wapnia (stwierdzono, e to augit), piroksen z nisk

zawartoci wapnia (przypuszczalnie
ortopiroksen z du zawartoci glinu), kaersutyt, chromit, chloroapatyt,
troilit, pentlandyt i szkliwo. Uznano,
e szkliwo wytworzyo si jako stop
pozderzeniowy w trakcie wyrzucania
z ciaa macierzystego. Plagioklazu nie
znaleziono. Skad tych mineraw by
istotny dla wyliczenia cinienia, temperatury, warunkw ulatniania si
wody i tlenu w momencie ich krystalizacji.
Zaskakujce odkrycie zrobiono,
badajc amfibol kaersutyt w Chassigny
jedna z inkluzji zawieraa pierwszy
raz zaobserwowany pozaziemski biotyt, inny produkt dziaania wody. (Watson z innymi zmierzya zawarto deuteru w biotycie w 1994 r. Po dwch latach Watson rozwioda si i pod panieskim nazwiskiem Leshin (i in.) twierdzia, e poziom deuteru by nieodrnialny od ziemskich wartoci.)
Grupa Johnsona ocenia warunki
wystpujce podczas pierwszej krystalizacji Chassigny.
Odkrycie przez Florana i innych
w 1978 r. pierwszych pozaziemskich
inkluzji zawierajcych amfibol zostao potwierdzone. Schwytana ciecz pocztkowo zawieraa 1,5% rozpuszczonej wody. Krystalizacja bezwodnych
mineraw spowodowaa zwikszenie
zawartoci wody w stopie.
Przed krystalizaj kaersutytu stop
musia zawiera co najmniej 4% wody
wagowo stabilnej pod minimalnym cinieniem 1,5 kilobara. Cinienie jednego kilobara na Marsie odpowiada gbokoci 7,5 km pod powierzchni. Geotermometria wskazuje, e temperatura
rwnowagi bya 1000 50C. Te czynniki wraz z innymi potwierdzaj, e
Chassigny pochodzi z paszcza.
Jay Melosh przewidywa w 1988r.
cinienie szokowe co najmniej 700 kilobarw, podmuch ledwie wystarczajcy do roli elastycznego zderzaka na
poziomie planety, ktre byoby konieczne do nadania tej materii prdkoci ucieczki z powierzchni Marsa.
Przygldajc si dokadniej ni ktokolwiek przedtem, Susan Wentworth
i James Gooding (1994) znaleli wicej dowodw na obecno wody w
przeszoci. Zdoali oni wykry lady
wilgotnego rodowiska w niecigych
ykach w ziarnach wglanw wapnia
i magnezu oraz siarczanu wapnia
4/2001

o wielkoci od 1 do
10 mikrometrw.
REE w mineraach Chassigny
Chocia pozaziemapatyt
skie pochodzenie
tych soli nie daje si
augit
w peni wykaza,
podobne badania
EETA 79001 przez
plagioklaz
Goodinga i in. w
oliwin
1991 r. oraz Lafayette przez Treimana
REE w mineraach Nakhla
i in. w 1993 r. wykaapatyt
zay pozaziemskie
pochodzenie podobnych soli w tych meaugit
teorytach.
Badania Weplagioklaz
twortha i Goodinga
oliwin
pokazay, e po krystalizacji Nakhla,
Lafayette, EETA
Rozkad pierwiastkw ziem rzadkich (REE) w mineraach jest
79001 i Chassigny
wskanikiem magmowych procesw petrogenetycznych. Na tym
wszystkie byy wywykresie,sporzdzonym na podstawie analiz wykonanych przez
stawione na dziaaM. Wadhwa i G. Crozaz przy pomocy mikrosondy Washington University, podobiestwo wykresw REE i iloci kadego minerau
nie podobnych utlesugeruje, e Chassigny i Nakhla pochodz z tej samej macierzystej
niajcych roztwomagmy. Z Wadhwa M., Crozaz G. (1994) Rare Earth Element
rw na bazie wody.
Distributions in Chassigny: Clues to its Petrogenesis and Relation
Ponadto brak towato the Nakhlites LPI 25, 1451-1452.
rzyszcych krzemianw czy tlenkw sugerowa im, e skaa
macierzysta Chassigny bya wystawio- Uwzgldniajc pominite
na na dziaanie wodnych roztworw inkluzje
M. E. Varela, Gero Kurat z Musoli, ktre byy prawdopodobnie zimzeum w Wiedniu i inni ponownie zbane i dziaajce przez krtki czas.
Odwrt od pokrewiestwa z Na- dali zawierajce szkliwo inkluzje
khl nastpi, gdy Hap McSween Chassigny w 1998 roku. Napisali oni:
i Ralph Harvey odkryli w Chassigny ku- Inkluzje zawierajce szkliwo uwaa
mulatywny ortopiroksen. Odkrycie to, si na og za pozostaoci macierzyopublikowane w Meteoritics w 1994 stego stopu, ktre zostay uwizione
r., pchno Chassigny w kierunku ro- podczas krystalizacji. Wedug tego
dziny schergottytw lub, bardziej ogl- modelu pniejsze stygnicie w ukanie, ku moliwoci oznak wystpowa- dzie zamknitym tych inkluzji wynia magmy bazaltowej ubogiej w glin tworzyo zesp pochodnych mineraw i zakrzepe szkliwo. Takie zaona Marsie w skali planetarnej.
Inne odepchnicie od Nakhli po- enie doprowadzio niestety do pomijawio si w roku 1998. Dario Terribi- nicia inkluzji mniejszych ni 2530
lini i in., piszc o izotopach argon-40/ mikrometrw, poniewa nie mogy by
argon-36 w marsjaskich meteorytach, one uwaane za reprezentatywne prbstwierdzi, e gazy szlachetne w Chas- ki macierzystego stopu. Sdzimy ()
signy byy niejednorodn mieszanin e nie powinny one by pomijane.
Badacze ci, nie pomijajc ju niargonu z marsjaskiej atmosfery
i paszcza i nie zostay wprowadzone czego, przeprowadzili skrupulatne baprzez szok, jak w przypadku Nakhli dania, aby dokadnie okreli pocho(i kadego innego meteorytu marsja- dzenie wszelkich inkluzji i odtworzy
skiego). To niepodobiestwo i zupe- skad chemiczny macierzystej magmy
nie odmienne petrologie doprowadzi- Chassigny. Wykorzystano do tego
y tych badaczy do uznania, e Chas- wszelkie dostpne narzdzia.
Byy problemy. Badacze chcieli
signy i Nakhla pochodz z rnych
obszarw miejsca zderzenia lub nie zajmowa si inkluzjami szkliwa mazostay wyrzucone w tym samym zde- jcymi gboko < 40 mikrometrw
i widocznymi po obu stronach pytki
rzeniu.
METEORYT

str. 33

cienkiej, aby unikn pomiarw interferencji z macierzystym oliwinem.

Maa liczba inkluzji speniajcych te
kryteria ograniczaa analizy. Dowiadczenia z ogrzewaniem nie udaway si, gdy spkania w oliwinie powodoway ciemnienie prbek. Potem
by problem brakujcych pcherzykw.
Varela i in. wyjaniali, e podczas
naturalnego stygnicia stopionych inkluzji odmienne tempo kurczenia si
skay macierzystej i stopu powoduje
powstawanie pcherzykw. W adnej
inkluzji w oliwinie Chassigny pcherzykw nie ma. Nie moemy odwoywa si do pojedynczego procesu
stygnicia zamknitego ukadu z towarzyszc krystalizacj po uwizieniu, poniewa w takim przypadku
ukad zawieraby pcherzyki.
Czy po zderzeniu, ktre wysao
Chassigny z Marsa do byego cesarstwa Karola Wielkiego, mogy pozosta inkluzje stopione, ale tak szybko
stygnce, e pcherzyki nie mogy powsta? Wytworzenie si inkluzji pozbawionych pcherzykw i ich szkliwa przy szokowym topnieniu wydaje si wysoce nieprawdopodobne.
Proponowano inne scenariusze, ale
zostay one odrzucone.
Pcherzyki mogyby nie powsta
tylko wtedy, gdyby nie byo rnic w
kurczeniu si podczas stygnicia macierzystego oliwinu i stopu. Oznacza
to, e pcherzykw moe nie by tylko wtedy, gdy inkluzje zostay schwy-

To wyobienie u podna marsjaskiego wulkanu Ceraunius Tholus jest, wedug naukowcw, potencjalnym rdem jednego, kilku lub
wszystkich marsjaskich meteorytw. Inny
wulkan w regionie Tharsis na Marsie ma podobny lad u podstawy. Zdjcie udostpni Calvin J. Hamilton.
str. 34

tane przy temperaturze niewiele niszej od temperatury magmy.

Proponuje si nowy mechanizm
powstawania tych zawierajcych szkliwo inkluzji, ktry ma bezporednie reperkusje dla scenariusza petrogenezy
tej skay.
Te reperkusje widoczne s w kadej publikacji na temat Chassigny napisanej pniej.

Nowy pcherzyk percepcji

Varela i in. odoyli na bok, nie
przesdzajc sprawy, odkrycia wszystkich poprzednikw zajmujcych si
powstaniem Chassigny. Widzimy, e
wiele naszych obserwacji nie pasuje
do oglnie przyjtego klasycznego
scenariusza () nie jest naszym zamiarem ignorowanie szczegowych
bada Chassigny prowadzonych przez
wiele lat, ale nasze nowe obserwacje
wskazuj na genetyczny model cakowicie odmienny od standardowego
modelu meteorytu SNC.
Standardowy model meteorytu
SNC wie inkluzje szkliwa w mineraach Chassigny z macierzyst
magm uwizion podczas krystalizacji macierzystej skay z magmy. Nasze dowiadczenia pokazuj jednak, e
wrostki w oliwinie Chassigny nie s
wytworem ewolucji pierwotnie jednorodnego stopu po uwizieniu w zamknitym systemie. Badania petrograficzne wskazuj na pochodzenie wskutek niejednorodnego schwytania poprzednikw krysztaw i szkliwa w oliwinie Chassigny. Inne dowody sugeruj, e nie tylko badane oliwiny maj
niejednorodne mineray w rnych
proporcjach, ale e chwytanie mogo
nastpi przy do niskiej temperaturze, co zapobiego chemicznemu ujednorodnieniu szkliwa.
Autorw doprowadzio to do zasugerowania raczej chondrytowego ni
planetarnego rda schwytanych mineraw i zwizanych z nimi cieczy.
Te nowe dane sugeruj, e podczas niejednorodnego chwytania panoway niskie temperatury, co wskazuje
na niemagmowe pochodzenie gwnych inkluzji zawierajcych szkliwo w
oliwinie Chassigny () bezporednie
konsekwencje wskazuj, e Chassigny
prawdopodobnie utworzy si w temperaturach niszych od temperatury
magmy, prawdopodobnie przez skupianie si mineraw wytrcajcych
si z fazy ciekej (gazowej). Istniej
METEORYT

argumenty za pierwotnym, podobnym

do chondrytowego rdem tej cieczy.
Czy mamy zdmuchn kurz z pracy Floriana i innych z 1978 roku i odrzuconej przez nich samych koncepcji chondrytowego (LL) rda krzemianw

Poszukiwanie wsplnego gruntu

Analiza niedawno znalezionego
na pustyni marsjaskiego kamienia
Dar al Gani 476 jeszcze bardziej skomplikowao zagadnienie. E. Jagoutz i R.
Jotter z Instytutu Maxa Plancka poinformowali na konferencji Meteoritical
Society przed dwoma laty, e Dar al
Gani 476 na wykresie izochron samar
neodym mieci si midzy Nakhl
a znalezionym na Antarktydzie QUE
94201. Zaproponowali oni wydarzenie sprzed 800 mln lat, gdy Nakhla,
Chassigny i QUE 94201 oraz DaG 476
utworzyy si ze zbiornika zuboonego w lekkie pierwiastki ziem rzadkich
(zbiornik NCQD). Ten zbiornik powsta przypuszczalnie z chondrytowego zbiornika 4,5 mld lat temu. S powody, by sdzi, e zbiornik NCQD
mia residualny skad mineralny, czyli
skada si gwnie z oliwinu i piroksenw.
Opublikowana potem praca Jagoutza i Jottera Nowe dane na temat izotopw Sm-Nd w mineraach Nakhli
podtrzymaa t teori. Wykorzystali
oni dodatkowe dane Sm-Nd, ktre zebra Shih i in. (1999), badajc meteoryt Governador Valadares, oraz wasne, nieopublikowane jeszcze badania
meteorytw Lafayette i Chassigny.
Zaproponowali oni trzy wyjaniajce scenariusze, z ktrych bez trudu
odrzucili dwa. Ich ulubiona teoria
przypisuje obserwowane wykresy
izotopw procesom mieszania towarzyszcym bombardowaniu niejednorodnego regolitu.
Innymi sowy, aby uzyska dany
smak, wymieszajmy ciasto z planetoidalnym/kometarnym cynamonem.
() najwaniejszym wnioskiem
wynikajcym z tych nowych danych
Sm-Nd jest to, e Chassigny, Nakhla,
Governador Valadares, Lafayette, DaG
476 i QUE 94201 pochodz z tego samego rda pomimo bardzo rnego
wieku ekspozycji.
Po latach bada, ktre na przemian
zgromadzay lub rozganiay czonkw
rodziny meteorytw marsjaskich, czy
jest moliwe, e Nakhla, Shergotty
4/2001

i Chassigny s rodzestwem z tej samej macierzystej marsjaskiej magmy?

Chwileczk
Czy powinnimy tak atwo odrzuci dobrze okrelony wiek krystalizacji 1,3 mld lat dla Nakhli i Chassigny
oraz 180 mln lat dla shergottytw?
Co z rodzcymi si maymi chondrami Jrminea, mes amis?
Co zrobi z informacj, e skad
chemiczny stopionych inkluzji Chassigny zgadza si dobrze z zawartoci
gwnych pierwiastkw w krzemianowej czci chondrytw LL? Jak pogodzi z ewolucj planety, ktra ulega
dyferencjacji, obecno podobnych do
sonecznych proporcji izotopw ksenonu w Chassigny?
Petrogeneza tego kawaka skay
pozostaje rwnie tajemnicza, jak
pary o temperaturze niszej od temperatury magmy, z ktrych miay powstawa skupienia wytrcajcych
si mineraw jak twierdzi Varela
i in. Opowie jeszcze si nie koczy.

w 1984 r. szansa uzyskania dwch

meteorytw SNC z jednego wyrzutu
jest mniejsza ni 2104.
Krowy s bezpieczne. Wilk pozostanie w lesie.

Waga
Catalogue of Meteorites podaje, e cakowita znana waga Chassigny wynosi 4 kg. Jest to waga podana przez pana Pistolleta, ktry przyby na miejsce dwa dni po spadku. Nie
ma adnych dowodw, e ktrykolwiek kawaek by waony. Pistollet
sdzi, e spado osiem kilo, opierajc si na brakujcych fragmentach
spkanego kilogramowego okazu,
ktry otrzyma.

Kontynuujmy kontynuowanie
Pozostaje kilka spraw praktycznych.
Nazwa. Przyzwyczajeni do jzykw romaskich nazywaj ten meteoryt czejsigni. Dla wiadomoci czytelnikw: Francuzi wymawiaj to
szasini z akcentem na kocu.
Zbieg okolicznoci. Chassigny
spad koo kilku krw we Francji 3
padziernika 1815 r. Zagami spad
koo kiku krw w Nigerii 3 padziernika 1962 r. Tylko przypadek? Allan
Treiman zatytuowa artyku w Meteoritics w 1992 r. Daty spadkw
meteorytw SNC: dowd na istnienie
roju meteoroidw SNC i wsplne
miejsce pochodzenia.
Rozwaa on prawdopodobiestwo przypadkowej zbienoci i precesj orbity roju meteoroidw.
Uwzgldni precesj ziemskiej orbity.
Rozway rne scenariusze wyrzucenia meteorytw z Marsa, biorc pod
uwag ich wiek ekspozycji na promieniowanie kosmiczne.

W kadej beczce miodu

bya yka dziegciu
Czy mamy co roku wieczorem,
3 padziernika, oczekiwa deszczu
meteorytw Chassigny, Nakhla i Zagami? Wedug prywatnej informacji,
jak Treiman otrzyma od szanowanego meteorytyka George Wetherilla
4/2001

To zdjcie przedstawia zawierajc szkliwo inkluzj znalezion na polerowanej pytce cienkiej Chassigny USNM 624-1. Nikole rwnolege, duszy bok 0,7 mm. Szara spkana materia wok inkluzji, to oliwin. Jasna, niespkana
materia w rodku pola, to szkliwo. Czarne, zaokrglone ziarna, to chromit. Zdjcie i opis udostpni Allan Treiman.

Rzeczywista waga okazw Chassigny wymienionych w Catalogue

wynosi w sumie okoo 657 gramw.
Najwikszym jest okaz w Paryu wacy 344 g.
Russ Kempton, dyrektor New
England Meteoritical Services przysa
mi bardziej szczegowe wyliczenia,
ktre daj 829,3 g. Wedug jego listy
najwikszy paryski okaz way 376 g.
Na stronie internetowej Mars
Compendium Charlesa Meyera Jr.
(www-curator.jsc.nasa.gov/curator/
antmet/mmc.htm jest zdjcie paryskiego okazu 215 g i wzmianka o 119 g
w paryskim muzeum. aden z tych
okazw nie jest uwzgldniony na
dwch pierwszych listach.
METEORYT

Jeli ocena cakowitej wagi, jak

zrobi na oko pan Pistollet, bya poprawna, to ponad trzy kilogramy Chassigny gdzie zniky.
Z pewnoci istniej w prywatnych zbiorach okazy nie uwzgldnione w spisach. Efektowny okaz ze skorup, wacy 13,5 g jedyny okaz na
wiecie znajdujcy si w prywatnych
rkach (sic!) pojawi si na nieudanej aukcji Guernseya w Nowym Jorku 20 listopada 1996 r. W adnym spisie nie ma okazu wacego dokadnie
13,5 g. Oferent jest dobrze znany
wrd meteoryciarzy, ale wola pozosta anonimowy na tej aukcji, gdzie
oferowano 65 g Nakhli i 420 g Zagami. Spodziewano si uzyska ponad 2
miliony dolarw USA.
Gdzie wic podzia si brakujcy
materia? W przeciwiestwie do niektrych meteorytw wykorzystywanych jako ograniczniki do drzwi czy
lewarki samochodowe Chassigny jest
zbyt kruchy, by nadawa si do takich
prozaicznych zastosowa.
By moe po prostu znikn. Zaginicie maych fragmentw kamieni
w cigu dwustu lat nie jest niczym niezwykym. Przegldajc zbiory starych,
historycznych meteorytw, zauwaamy,
e czsto z biegiem lat uboej.
Barbotan spad we Francji w 1790
roku. W Catalogue odnotowano
deszcz meteorytw kamiennych,
z ktrych najwikszy way 9 kilo,
ale obecnie pozostao tylko 3678 g.
Ensisheim, gdy spad w 1492 r.,
wedug zapisw mia way 127 kg.
Obecnie jest 69 kg.
Eukryt Juvinas, gdy spad w 1821 r.,
by jednym kamieniem wacym 91 kg.
Zachowao si 49 i p kilograma.
Gdzie s brakujce trzy kilogramy? Niektre kawaki trafiy od razu
do wypchanych kieszeni maych
chopcw podnieconych zjawiskiem w
1815 roku, przekraczajc horyzont
zdarze, spoza ktrego nie ma powrotu. Inne fragmenty trzymano w szufladzie w kuchni pokrytego strzech
domu rolnika, przysypywane zwolna
lawin korkw do butelek wina, zapaek, wytaczarek. Reszta przechodzia
z ojca na syna i tracc adunek emocjonalny, popada w zapomnienie.
Na szczcie jednak wystarczajco duo pozostaje dla powanej nauki,
gdzie potrzebne s miligramy. Wspaniali ludzie, moe jeszcze nie narodzeni, podejm wyzwanie odkrywania tastr. 35

jemnic wci schowanych w kosmicznym sercu Chassigny.

Podzikowania
Chciabym wyrazi wdziczno
dla Bernda Pauleya za jego rady, cierpliwo, dobry humor i pomoc w poszukiwaniach. Jego tumaczenia oryginalnych francuskich artykuw na
angielski miay decydujce znaczenie
dla tego przedsiwzicia. Alain Treiman z Lunar and Planetary Institute
udostpni efektowne zdjcie polerowanej pytki cienkiej Chassigny
NMNH 624-1 i jego opis. Chwaa dla
Russa Kemptona z NEMS za udostpnienie danych, ktre wydoby z Wiey z Koci Soniowej pewnego Eastern
Establishments of Higher Learning.
Szczeglne podzikowanie dla Alana
Rubina z UCLA, konsultanta naukowego Meteorite, ktry przeczyta
uwanie ten utwr i pomg odnale
drzewa, ktre zgubiem w lesie. Podzikowanie dla Billa i innych bibliotekarzy z oddziau w Rutenbergu sieci
hrabstwa Lee na Florydzie, ktrzy nigdy nie krzywili si, gdy czasem domagaem si wypoycze midzybibliotecznych artykuw publikowanych w zapomnianych czasopismach
francuskich z 1815 r.
Literatura
Clayton R. N., Mayeda T. K. (1983) Oxygen isotopes in eucrites, shergottites,
nakhlites and chassignites. Earth Planet. Sci. Letters 62, 1-6.
Damour (1862) C. R. Acad. Sci., Paris 55,
591.
Floran R. J., Prinz M., Hlava P. F., Keil K.,
Nehru C. E., Hinthorne J. R. (1978) The
Chassigny Meteorite: A cumulate dunite with hydrous amphibole-bearing
melt inclusions. Geochim. Cosmochim.
Acta 42, 1213-1229.

Gooding J. L., Wentworth S. J., Zolensky

M. E. (1988) Calcium carbonate and
sulfate of possible extraterrestrial origins in the EETA 79001 meteorite. Geochim. Cosmochim. Acta 52, 909-915.
Gooding J. L., Wentworth S. J., Zolensky M. E. (1991) Aqueous alteration
of the Nakhla meteorite. Meteoritics
26, 135-143.
Harvey R. P., McSween H. Y. Jr. (1994)
Ancestors Bones and Palimpesests:
Olivine in ALH 84001 and Orthopyroxene in Chassigny. Abs. Meteoritics 29, A472.
Jagoutz E., Jotter R. (1999) SNC: Relatives Finally Finding Each Other. 62nd
Meteoritical Society Meeting,
5128.pdf.
Jagoutz E., Jotter R. (1999) New Sm-Nd
isotope data on Nakhla minerals. Lunar and Planetary Science XXXI
1609.pdf
Jrmine E., Orcel J., Sandra A. (1962)
tude minralogique et structurale de
la mtorite de Chassigny. Bulletin de
la Socit franaise Minralogie et de
Cristallographie Tome LXXXV, Juillet-Septembre, p. 262-266.
Johnson J. E., Scrymgour J. M., Jarosewich E., Mason B. (1977) Brachinite
meteorite a Chassignite from South Australia. Rec. S. Aust. Mus. 17,
309-319.
Johnson M., Rutherford M., Hess P.
(1991) Chassigny petrogenesis: Melt
composition, intensive parameters
and water contents of Martian(?)
magmas. Geochim. Cosmochim. Acta
55, 349-366.
Lacroix A. (1927) Bull. Mus. Nation. Hist.
Nat. Fr. 33, 411.
Lancet M. S., Lancet K. (1971) Cosmicray and gas retention ages of the Chassigny meteorite. Meteoritics 8, 81-85.
Mason B., Nelson J. A., Muir P., Taylor S.
R. (1975) The Composition of the Chassigny Meteorite. Meteoritics 11, 21-27.
McSween H. Y., Stolper E. M., Taylor L.
A., Muntean R. A., OKelley G. D.,
Eldridge J. S., Biswas S., Ngo H. T.,
Lipschutz M. E. (1979) Petrogenetic
relationship between Allan Hills
77005 and the other achondrites,
Earth Sci. Lett. 45, 275-284.
Melosh H. J. (1984) Impact ejestion, spallation and the origin of meteorites.
Icarus 59, 234-260.
Meunier M. S. (1911) Examen chimique et
litologique de la mtorite dEl Nakhla. Sance, 3 Octobre 1911, 785-787.
Nakamura N., Komi K., Kagami H.
(1982) Rb-Sr isotopic and REE abundances in the Chassigny meteorite
(abstract) Meteoritics 17, 257-258.

Oryginalna etykietka okazu Chassigny

w British Museum.
str. 36

Nehru C. E., Prinz M., Delaney J. S., Dreibus G., Palme H., Spettel B., Waenke
METEORYT

H. (1983) Brachina A new type of

meteorite, not a Chassignite. J. of Geo.
Res., Supp, vol. 88, B237-244.
Ott U. (1988) Noble gases in SNC meteorites: Shergotty, Nakhla, Chassigny.
Geochim. Cosmochim. Acta 52 1937-1948.
Pistollet (1816) Ann. Chim. Phys. I, 45-49.
Rose G. (1864) Beschreibung und Einteilung der Meteoriten auf Grund der
Sammlung im Mineralogischen Museum zu Berlin.
Shih C. -H., Nyquist L. E., Wiesmann H
(1999) Sm-Nd and Rb-Sr Systematics
of nakhlite Governador Valadares.
Met. & Planet. Sci. 34, 647-655.
Terribilini D., Eugster O., Burger M., Jakob A., Krahenbuhl U. (1998) Noble
gases and chemical composition of
Shergotty mineral fractions, Chassigny and Yamato 793605: The trapped
argon-40/argon-36 ratio and ejection
times of Martian meteorites, Met. &
Planet. Sci. 33, 677-684.
Treiman A. (1992) Fall days of the SNC
meteorites: Evidence for an SNC
meteoroid stream and a common site
of origin. Meteoritics 27, 93-95.
Treiman A. H., Barrett R. A., Gooding J.
L. (1993) Pre-terrestrial aqueous alteration of the Lafayette (SNC) meteorite. Meteoritics 28, 86-97.
Tschermak G. (1885) Die mikroskopische
beschreibung der Meteoriten, Stuttgart.
Vauquelin (1816) Ann. Chim. Phys. I, 49-53.
Verela M. E., Kurat G., Bonnin-Mosbach
M., Clocchiatt R., Massare D. (2000)
Glass-bearing inclusions in olivine of
the Chassigny achondrite: Heterogeneous trapping at sub-igneous temperatures. Met. & Planet. Sci. 35, 39-52.
Wasson J. T., Wetherill G. W. (1979) Dynamical, chemical and isotopic evidence regarding the formation locations of asteroids and meteorites.
Asteroids (ed. T. Gehrels) pp 926-974.
Univ. of Ariz. Press, Tucson, AZ.
Watson L. L., Epstein S., Stolper E. M.
(1994) D?H of water released by stepped heating of Shergotty, Zagami and
Nakhla. Meteoritics 29, 547.
Wentworth S., Gooding J. (1994) Carbonates and sulfates in the Chassigny
meteorite: Further evidence for aqueous chemistry on the SNC parent
planet. Meteoritics 29, 860-863.
Wood C. A., Ashwal L. D. (1981) SNC
meteorites: Igneous rocks from Mars?
Proc. Lunar Planet. Sci. 12b, 1359-1375.

Kevin Kichinka jest osigalny pod:

MARSROX@aol.com.

4/2001

Poszukiwania meteorytu Tagish Lake

cz V (ostatnia)
Howard Plotkin
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 4. Copyright 2001 Pallasite Press)
24 kwietnia 4 maja. Po powrocie do
London w Ontario dzwonimy z Peterem codziennie rano do Alana, aby dowiedzie si, jak si sprawy posuwaj:
Dzie dobry, Alan. Jak si maj
wszyscy w Brooklands?
Wszyscy czuj si dobrze, tylko
zmczeni.
Jaki jest stan lodu?
Ld tam, gdzie pracujemy, jest dobry, ale zaczyna taja wzdu brzegw
w niektrych miejscach i musimy tam
jecha na ATV ldem.
Jak idzie pow?
Dobrze wczoraj zapalimy 37
rybek.
Jakiej wielkoci?
Mona powiedzie, e przewanie w przedziale 3050 gramw.
Czy s eee cae, czy
hmm pokruszone?
Kilka byo caych, ale wikszo
rozpada si w dokach na kilka czci.
miejemy si, e jeli przypadkiem
kto syszy ten dialog na odbiorniku
CB, to musi drapa si w gow i mocno zastanawia si, co to za jacy zbzikowani rybacy.
Poniewa pogoda jest coraz cieplejsza i nieg topnieje, cieszymy si
syszc, e warunki poszukiwa na jeziorze Tagish znacznie si poprawiy.
Stwarza to jednak nowe problemy. Poniewa czarne meteoryty dobrze po-

chaniaj wiato soneczne, zaczynaj

coraz bardziej zagbia si w ld. Ciekawi nas, ile jeszcze mamy czasu, zanim wsikn tak gboko, e nie da si
ich wydoby. Zdajemy sobie spraw,
e jest to wycig z czasem. Peter szybko postanawia podesa trzy dodatkowe osoby z Uniwesytetu Zachodniego
Ontario, by pomc w poszukiwaniach.
Z kadym dniem liczba odnajdywanych meteorytw ronie a do 94 meteorytw dziennie (1 maja). Jednak wieci telefoniczne od Alana zaczynaj by
coraz bardziej alarmujce. Stan lodu staje
si coraz gorszy i wkrtce zacznie on by
niebezpieczny. Ponadto Alan i inni s
coraz bardziej zmczeni. Z powodu innych obowizkw czonkowie ekspedycji zaczynaj opuszcza Brooklands; jeden wyjeda 3 maja a Alan z drugim 4
maja. Wiedzc, e wszyscy poza jednym
wyjad za kilka dni zalenie od stanu
lodu, planuj wraz z Peterem powrt do
Tagish Lake. Bdziemy kontynuowa
zbieranie, jak dugo si da, oraz doglda katalogowania i pakowania meteorytw, by przesa je do Uniwersytetu
w Calgary.
58 maja. Przybywam ponownie
do Whitehorse 5 maja (Peter przylecia
dzie wczeniej) i dzwoni do Marion
w Brooklands, by spyta, czy mam co
przywie ze sob. Mwi mi, e powinienem kupi jeszcze przynajmniej tu-

Fot. 18. Peter przed migowcem wykorzystywanym przez dwa ostatnie dni poszukiwa.
4/2001

METEORYT

zin pojemnikw do przechowywania

meteorytw, i e nie powinienem od
razu jecha do Atlin, jak planowaem.
Mwi, e Jim i inni byli tak zaniepokojeni stanem lodu, e postanowili zakoczy poszukiwania na ATV. Tego dnia
Jim wyjecha samochodem do Tagish
na pnocnym brzegu jeziora, gdzie
spotka si z czonkami ekspedycji, ktrzy pojechali tam na ATV i wanie
transportuje ich do Whitehorse. Id
wic do sklepu, skd wypoyczono
ATV i czekam na ich powrt.
Gdy w kocu przybywaj, dowiaduj si, e przekadnia w ATV Phila
prawie si wykoczya i mia kopoty
z dojechaniem, i e od wypoyczenia
trzy tygodnie temu przejechalimy na
kadym okoo 2000 km. Wszyscy
czonkowie ekspedycji wracaj do
domu z wyjtkiem Mike Mazura, ktry zostaje z Peterem i ze mn, by przetransportowa meteoryty do Calgary.
Nastpnego ranka kupujemy dwie
zamraarki o pojemnoci 25 stp szeciennych i jedziemy z nimi do Atlin.
Jim czuje si bardzo le i pi przez ca
drog. Gdy dojedamy, pada na ko
w domu przyjaciela, a my wykorzystujemy czas na rozpakowanie zamraarek.
Nasza dziaalno budzi zainteresowanie ssiada i w kocu przychodzi zobaczy, co si dzieje. Bierze nas za dostawcw zamraarek (staramy si nie wyprowadza go z bdu) i pyta, czy nie mamy
nic przeciw temu, e wemie kartonowe puda. Mwimy oczywicie, e moe
je wzi, majc nadziej, e sobie pjdzie i bdziemy mogli w spokoju kontynuowa prac. Odchodzi, ale po kilku
godzinach, gdy umiecilimy zamraarki
w szopie, wczylimy i przykrylimy
brezentem, by nie zwracay zbytnio uwagi, przychodzi ponownie zaciekawiony,
dlaczego jeszcze tu jestemy.
Starajc si zachowa powag,
mwimy mu, e kontrola jakoci w firmie jest bardzo surowa i nie chcemy
odjecha, pki si nie upewnimy, e
wszystko dziaa bez zarzutu. Wyglda
na to, e mu to wystarcza i wraca on do
domu, ale zastanawiamy si, co powiestr. 37

my mu pniej. Na szczcie ju si nie

pyta. Jim budzi si pnym popoudniem i jest tak zdezorientowany, e
przeprasza za spanie przez ptorej
doby. Widzimy, e nie jest w stanie lecie z nami do Brooklands, wic pozwalamy mu spa dalej i idziemy do
hotelu w Atlin.
Nastpnego dnia Jim czuje si
znacznie lepiej i lecimy jego samolotem na teren poszukiwa, by zobaczy,
czy jest jakie miejsce, gdzie mgby
bezpiecznie wyldowa. Chocia czuje on, e ld nie wytrzyma jego ldowania, obecno tuzinw czarnych
okrgych plam widocznych z gry
przekonuje nas, e warto by byo wznowi poszukiwania cho przez dzie lub
dwa, jeli to w ogle moliwe. W cigu
godziny wypoyczamy migowiec
i lecimy z powrotem na teren poszukiwa (fot. 18).
Przez dwa nastpne dni chodzimy
po lodzie tam i z powrotem przez dziewi godzin dziennie. Poniewa jestemy tylko we trjk, musimy pracowa
jako jeden zesp, szukajc i zbierajc
jednoczenie. Do tego czasu meteoryty zagbiy si znacznie w lodzie, czasem nawet ponad 20 cm. Niektre nawet przesiky przez ld i przepady na
zawsze. W przypadku meteorytw, ktre si rozpady, kady kawaek wyobi wasn rurk we wsplnym zagbieniu, co jeszcze bardziej utrudnia
wydobycie. Aby unikn ryzyka przypadkowego wpadnicia czego do jednej z takich rurek podczas wydobywania, Mike zatyka je kulkami aluminiowej folii, gdy pomysowo wyciga fragmenty paeczkami poyczonymi od
Marion (fot. 19).
Mike wpad take na inny sposb

Fot. 19. Mike M. wyciga paeczkami meteoryt, ktry wsik gboko w ld.

odnajdywania meteorytw. Odkry, e

nie wszystkie s w wyranie widocznych
wgbieniach, ale e niektre mniejsze
wgbienia zostay przykryte cienk
warstw skrystalizowanego lodu. Zauway jeszcze, e maj one pewn cech, ktr nietrudno zauway, gdy wiadomo, czego szuka wyran promienist symetri przypominajc tczwk oka. Lekkie stuknicie w to kruszy
ld, odsaniajc meteoryt siedzcy gboko w rurce. Wiedzc o tym zaczem
znajdowa takie ukryte meteoryty, zastanawiajc si z alem, ile przedtem
przegapiem (fot. 20).
W cigu tych dwch dni zdoalimy odnale jeszcze z 50 meteorytw,
ale pod wieczr 8 maja Jim zaczyna si
obawia, e warunki staj si zbyt niebezpieczne, by kontynuowa poszukiwania. Ld zamienia si w igiekowy
niemal na caej gruboci i Jim zwraca
uwag, e gdyby ld pod kim si zaama, to nikt nie byby w stanie podej
dostatecznie blisko, by pomc si wy-

Fot. 20. Mike M. i Howard wydostaj meteoryt znaleziony ostatniego dnia poszukiwa.
str. 38

METEORYT

dosta. Woda zaczyna wydostawa si

z dokw, gdy si do nich zbliamy,
a w jednym miejscu ld wydaje gony
zowieszczy trzask, zmuszajc mnie do
szybkiego odskoczenia w ty. Poniewa
kwestia bezpieczestwa jest najwaniejsza, niechtnie ogaszamy ostateczny koniec poszukiwa.
910 maja. Wynikiem naszych poszukiwa jest odnalezienie okoo 200
meteorytw. Najlepiej zachowane okazy zostay osobno owinite aluminiow
foli i umieszczone w pojemnikach, ale
wikszo meteorytw jest wci w wycitych pi blokach lodu (fot. 21). Oceniamy, e mamy okoo tony takiej materii w duych, plastykowych workach
na mieci podzielonych midzy zamraark Jima w jego skadzie w Atlin
i dwie zamraarki w domu jego przyjaciela. Cay ten materia musi teraz zosta skatalogowany i przeniesiony do
zamraarek, ktre kupilimy.
Szybka ocena iloci posiadanego
materiau przekonuje nas, e nasze dwie
zamraarki nie wystarcz, wic Peter
jedzie do Whitehorse i kupuje mniejsz
zamraark o pojemnoci 7 stp szeciennych, ktr wykorzystamy tylko
do najlepiej zachowanych okazw. Gdy
zaczynamy przenosi meteoryty, zauwaamy, e niektre z tych okazw
nie s w twardych pojemnikach, lecz
tylko w foliowych torebkach. Idziemy
wic do sklepu w Atlin i wykupujemy
wszystkie pojemniki, jakie maj. Gdy
sprzedawczyni unosi brwi ze zdziwienia, wzruszamy ramionami i mwimy:
To na ryby. Trzymamy si tej samej
linii, co wczeniej, gdy wykupywalimy cay zapas folii aluminiowej i torebek foliowych, ale teraz nie moe ona
powstrzyma pytania: A jakie to ryby
4/2001

apiecie? Mruczc co pod nosem,

wychodzimy i kontynuujemy prac.
Po skatalogowaniu i przeniesieniu
meteorytw naszym ostatnim zadaniem
jest przygotowanie zamraarek do
transportu do Calgary. Mike i przyjacika Jima Doreen Stangel zamierzaj
transportowa je samochodem Jima z
jedn z duych zamraarek w kabinie,
a pozostaymi dwiema na doczepionej
platformie. Uwaamy za istotne, aby
maa zamraarka z najcenniejszymi
okazami bya jak najlepiej amortyzowana. Mike proponuje pooenie jej na
sabo napompowanych dtkach. Ale
dzwonic do jedynego warsztatu samochodowego w Atlin, nie udaje si uzyska adnej. Wyglda na to, e maj tam
tylko opony bezdtkowe.
Gdy wypytujemy, czy kto nie wie,
gdzie mona jak znale, kto radzi,
by sprbowa u miejscowego handlarza starzyzn. Dzwonimy do niego
i mwi, e owszem, ma kilka, ale nie
jest pewien, czy chce si ich pozby.
Niemniej postanawiamy go odwiedzi.

Fot. 22. Obszar rozrzutu meteorytu Tagish

Lake z widocznymi pozycjami 410 znalezisk
meteorytw.
4/2001

Fot. 21. Zebrane meteoryty w zamraalniku. Najlepiej zachowane okazy s w pojemnikach,

gorsze w plastykowych torebkach, a wycite pi bloki lodu s w workach na mieci.

Gdy przybywamy tam, widzimy podwrze wypenione prawie wszystkim,

co mona sobie wyobrazi, od ogromnych, gronie wygldajcych skr niedwiedzich wiszcych na gaziach
drzewa do masywnych organw z piszczakami opartych o cian stodoy.
Chocia wyglda, e waciciel nie ma
ochoty dzieli si smtnie wygldajcymi, poatanymi dtkami, na widok
dwudziestodolarowego banknotu szybko daje nam dwie i kilka kawakw sfatygowanej pianki gumowej.
Do wieczora 10 maja samochd
Jima zostaje wyposaony w przetwornik, tak e zamraarki bd mogy dziaa przez ca drog, i zamraarki zostaj
zaadowane na samochd i przyczepk,
dokadnie przymocowane i przykryte
brezentem. Wszystko jest gotowe do
dwudniowej podry do Calgary. Peter
i ja egnamy Mikea, Doreen, Jima i jego
przyjaciela i jedziemy do Whitehorse,
gdzie nastpnego ranka wsidziemy do
samolotu do London. Nasza duga, cika, ale niewyobraalnie radosna wyprawa na poszukiwanie meteorytw na jeziorze Tagish dobiega ostatecznie koca. Jej sukces przeszed najmielsze
oczekiwania. Taka przygoda zdarza si
raz w yciu i zapamitamy j na zawsze.
Zakoczenie. Czonkowie naszej
ekspedycji na jezioro Tagish mieli
szczcie uczestniczy w zbieraniu meteorytw z najwikszego spadku i z najwikszego obszaru rozrzutu w historii
Kanady. Wynikiem dwudziestoczterodniowych poszukiwa na zamarznitym jeziorze Tagish byo odnalezienie
okoo 410 miejsc spadku meteorytw
na obszarze o dugoci okoo 16 km i
szerokoci 3 km (fot. 22). Zdoalimy
METEORYT

zebra okoo 200 z tych meteorytw

o cznej masie midzy 5 a 10 kg. Jest
to pierwszy przypadek w historii meteorytyki, e wieo spade meteoryty
zbierano w pierwotnym stanie z zamroonego otoczenia. Jeszcze bardziej
emocjonujcy jest fakt, e wstpne analizy pokazuj, e ten bogaty w zwizki
organiczne chondryt wglisty naley do
nowego, pierwotnego typu (niezgrupowany C2). Dziki znalezieniu pierwszych meteorytw przez Jima Brooka
i dodatkowych okazw, ktre zdoalimy zebra, naukowcy z caego wiata
bd mogli bada ten niezwyky meteoryt, co moe pomc im kiedy wyjani uformowanie si Ukadu Sonecznego i powstanie ycia na Ziemi.
Podzikowania. Serdecznie dzikujemy Jimowi Brookowi, Marion Brook i Doreen Stangel za ich zachty i wsparcie, dobre jedzenie
i dobre serce, przyja i wspomnienia.
Czonkowie ekspedycji poszukujcej
meteorytu Tagish Lake
Andrew Bird (2027 lutego)
Jim Brook (1527 lutego, 6 kwietnia
10 maja)
Peter Brown (1525 lutego, 623 kwietnia, 410 maja)
Margaret Campbell (1123 kwietnia)
Rob Carpenter (27 kwietnia5 maja)
Heather Gingerich (27 kwietnia 5 maja)
Mike Glatiotis (23 kwietnia 3 maja)
Erika Greiner (27 kwietnia 4 maja)
Alan Hildebrand (2027 lutego, 22 kwietnia 4 maja)
Mike Mazur (2027 lutego, 23 kwietnia
10 maja)
Tina Mazur-Rubak (2027 lutego)
Phil McCausland (11 kwietnia 5 maja)
Howard Plotkin (623 kwietnia, 510
maja)
Doreen Stangel (22 kwietnia)
Ed Tagliaferri (1623 kwietnia).

str. 39

Targi meteorytowe w Gifhorn

1921 padziernika 2001 r.
Kazimierz Mazurek

d pewnego czasu na giedach

i targach meteorytowych odbywajcych si poza granicami naszego kraju obecni s przedstawiciele licznej ju dzisiaj grupy kolekcjonerw meteorytw z Polski. Relacje z ich pobytu zamieszczane w Meteorycie przynosz wiadomoci o aktualnym stanie rynku meteorytowego,
o nowociach, starych, historycznych
ju dzi, rarytasach, kontaktach z dealerami. Poniewa od wizyty w Ensisheim upyno niewiele tygodni, a na
wielu stoiskach w Gifhorn oferta bya
podobna, wic nie bdzie to zbyt dokadna relacja. Swoj i czytelnikw
uwag zajm gwnie nowociami,
ktrych jak zwykle nie zabrako.
W pitkowy wieczr, w hotelu
Deutsches Haus w Gifhorn, zebrali si
wystawcy z Maroka, USA, Niemiec,
Polski, Rosji, Ukrainy, Austrii, Urugwaju, Australii, Francji... na welcome
party. Rozmowy przecigny si do
pna, ale o 9.00 rano w sobot wszyscy wystawcy stawili si w sali rycerskiej Zamku Gifhorn. Stoiska przygotowano jeszcze w pitek i nasza grupa
miaa ju pewien pogld na to, co bdzie nas interesowao.
Baitilia firma Gregora Pacera
z Niemiec prezentowaa to co zazwyczaj, wic przede wszystkim du grup okazw z USA. Ci co chcieliby powikszy kolekcj, miao mogli to
zrobi u Grzegorza. Okoo 50 meteorytw do wyboru, a take tektyty,

w tym rzadkie zy Wabaru, australity po 800900 DM.

Na polskim stoisku, ulokowanym
midzy Baitili a Rosjaninem Aleksandrem, prezentowali swoje okazy Marcin Cimaa i Staszek Jachymek. Putusk, Morasko, Zakodzie czyli meteorites from Poland. Wzrok przycigay tu jednak precjoza, ktre wystawi Sawomir Derecki z Wrocawia zotnik zafascynowany meteorytami.
Oprawione w zoto przykuway uwag
zwiedzajcych. Odnosilimy czasami
wraenie, e Niemcom atwiej byo
uwierzy w meteoryty, ni w zoto stanowice dla nich unikatow opraw.
Sawek Derecki wykona take znaczek
Meteorite Club zoty warkocz
z kulk z Gibeona. To by znak rozpoznawczy polskich uczestnikw.
Dwa kroki dalej niezmiernie sympatyczny Aleksander. A co u niego?
Chinga i Brahin w dobrych cenach.
Uzupenienie zbioru o te okazy wydawao si obowizkiem, bo jako okazw zdecydowanie przewyszaa cen.
U niego take znalazem pikny, niemal 100 gramowy okaz meteorytu Kunashak chondrytu L6, ktrego obserwowany spadek mia miejsce 11
czerwca 1949 r. w Rosji. Okaz ten posiada take troch skorupki obtopieniowej, co w tym wypadku jest spor rzadkoci. Kupiem go wic, ale za cen
dwukrotnie nisz (za gram) od tej,
ktr godzin wczeniej zapaciem Mikeowi Farmerowi za pitk tego meteorytu (w dodatku ys, czyli bez sko-

Wizytwka polskiego stoiska w Gifhorn

str. 40

rupki). W rozliczeniu zostawiem Aleksandrowi pitk od Farmera. Jakie

dwie godziny pniej, zreszt w mojej
obecnoci, Mike zobaczy swojego
Kunashaka na stoisku Aleksandra. Zrobi wielkie oczy, potem by wielki
miech. Ten okaz jeszcze raz zmieni
podczas targw waciciela. Nastpnego dnia rano inny Alex pokazywa
z ogniem w oczach Rainerowi Bartoschewitzowi swj nowy nabytek. Gieda to pikne miejsce, o czym niech zawiadcza historyjka meteorytu Kunashak wszyscy zrobilimy wietny
interes.
Na zdjciu niej Catrine Bidaut
oraz Bruno Fectay interesuj si polskim stoiskiem. Zakodzie i Putusk
oraz pikne wyroby zotnicze Sawka
byy przedmiotem rozmw. Jeli kto
z czytelnikw Meteorytu postanowi
naszym ladem odwiedzi jakie targi
w roku przyszym, to powinien znale
najpierw stoisko sympatycznych Francuzw. Bowiem maj oni na kadej wystawie rzeczy wyjtkowe. Tym razem
pokazali znaleziony w marcu 2000 r.
zbrekcjowany eukryt Agoult. Inny eukryt to Bouvante francuski (spadek
30.07.1978 r.), obok rumurutit Northwest Africa 753 R 3.9, w ssiedztwie
bencubbinit z Maroka o wadze 187 g
jeszcze bez nazwy, a nieco dalej
pierwszy w historii enstatytowy chondryt EH6 oczywicie Northwest
Africa 974 o wadze cakowitej 2,2 kg,
znaleziony w kwietniu tego roku na
pustyni. Kolejne piknoci to diogenit

Polskie stoisko w Gifhorn. Od lewej Sawomir Derecki, Jarosaw Bandurowski, Stanisaw Jachymek, Marcin Cimaa, Kazimierz Mazurek.
METEORYT

4/2001

Hamara z Maroka, stamtd take Igdi

i rwnie jak poprzednik eukryt Bereba z Burkina Faso (spadek 27.06.1924
roku) Na marokaskiej pustyni odnaleli oni w marcu tego roku shergotyt
NWA 856 o wadze 320 g, a w roku ubiegym acapulcoit Tissemoumine NWA
725 o wadze 3,25 kg. Zaprezentowali
oni take liczne okazy meteorytu Taza
z Maroka, plessitic octahedrite jak go
przedstawiano take na dwch innych
stoiskach. To byy tylko nowoci,
a przecie ich bogate stoisko zawierao
take skarby, ktre dane nam byo obejrze ju w Ensisheim.
Po raz pierwszy zobaczylimy na
targach szwedzki oktaedryt IVA Muonionalusta, odkryty w 1906 r. By on w niewielkiej iloci u Bartoschewitza oraz
w duo wikszej u Egera. Ten ostatni proponowa ceny 4080 DM za gram. Sporo. Za szkem lea obok 25,7 gramowy
okaz synnego oktaedrytu Elbogen.
Stoisko Egera obfitowao w biuteri i wyroby z Gibeona, ale trudno si byo tym zachwyci. Waciciel
stoiska dostrzeg chyba w Sawku Dereckim gron konkurencj, bo zdecydowanie protestowa przy kadej prbie wykonania przez nas zdjcia jego
stoiska. C, moe zdawa sobie spraw z tego, co prezentuje.
Jeli rok temu w Gifhorn krlem
giedy by okaz meteorytu Morasko
o wadze 48 kg, to tym razem Hans Koser z Urugwaju wystawi naprawd
pikne okazy Campo del Cielo, oktaedrytu znanego ju od 1576 r., a wrd
nich 72 kilogramowy okaz prezentowany na zdjciu. By to zdecydowanie najwikszy okaz wystawy. Kilku kolekcjonerw skorzystao z okazji, by zakupi
do swych zbiorw parokilogramowe
okazy w bardzo rozsdnej cenie. Warto
pamita, e takie targi s nie tylko wystaw, ale przede wszystkim gied, na
ktrej czasami zdarza si okazja nie do

przewidzenia. I wtedy warto j wykorzysta.

U kadego z wystawcw mona
byo znale co, co wzbudzao emocje. Peter Kummel pokaza chondryt
Valera z Wenezueli, ale i sporo bardzo
maych okazw meteorytw niemieckich, wrd nich np. Nenntmannsdorf
oktaedryt IIAB, znaleziony w 1870 r.
Dieter Heinlein z Augsburga, ktrego nazwisko nosi jedna z planetoid
6374 Heinlein, zaprezentowa przepikn, wielk pyt mezosyderytu Estherville, ale i shergottyt Sayh al Uhaymir 051, cay okaz o wadze 436 g,
w cenie 1400 DM/g. Lea wic sobie
przed nami may kamyk za ponad
600000 DM. Prawdziwy nieziemski
skarb. Znane obszary meteorytonone
reprezentowane byy przez howardyt
DAG 779 z Dar al Gani, czy te eukryt
HaH 261 z Hammadah al Hamra. Warto te byo zwrci uwag, lub nawet
kupi do zbioru po dugich lecz skutecznych negocjacjach, pikn kopi
orientowanego chondrytu L6 Middlesbrough z Yorkshire w Anglii, ktry 14
marca 1881 r. spad na Ziemi. Heinlein posiada take niewielkie fragmenty
meteorytw Elbogen oraz LAigle lecz
w icie kosmicznych cenach.
Tu obok starsze maestwo z Australii to Don i Lois McColl. Australity, ktre przywieli i oferowali do
sprzeday, byy wrcz idealne. Takie jak
u Haaga w katalogu. Cena 3000 DM za
sztuk. Opowiedzieli oni o odnalezieniu kolejnych okazw meteorytu Cockburn chondrytu L6 z poudniowej
Australii. Do tej pory znano dwa okazy
o wadze ok. 2,5 kg. Oni odnaleli ok.
20 sztuk. Szczliwcy.
Na koniec moe jeszcze par sw
o wspomnianym ju wczeniej Mikeu
Farmerze.
Trzeba przyzna, e z targw na
targi ma coraz mniej okazw. Wrd

Carine Bidaut i Bruno Fectay przy polskim stoisku.

4/2001

nich wypatrzyem, ale niestety nie kupiem, m.in. Wold Cottage, L6, spadek
13.12.1795 r., chondryt wglisty Cold
Bokkeveld z Poudniowej Afryki
spadek 13.10.1838 r. Inne, a wrd nich
Salar de Imilac z Chile, Chadong
z Chin, LAigle, 1,20 g za 300 DM, czy
te kanadyjski Bruderheim byy ju bardziej dostpne.
Jeli przeledzi nasze relacje z poprzednich targw w Gifhorn i Ensisheim, to kilka wnioskw nasuwa si natychmiast:
grupa wystawcw na tych targach
jest z niewielkimi wyjtkami ta sama,
a ich liczba oscyluje wok dwudziestu. Czasami przemknie jak meteor kto
nowy. Teraz by to np. Christian Anger
z Austrii z maymi, ale piknie przygotowanymi do sprzeday okazami Moravki !!!
na stoiskach dua ilo meteorytw
pustynnych z Sahary i Omanu, natomiast niewiele historycznych okazw,
o ktrych si czyta i marzy. Jeli s, to
ich bardzo wysokie ceny, w przypadku europejskich okazw, dochodz do
200500 $/g. Tu paci si bowiem za
okaz.
ceny popularnych meteorytw, takich jak np. Gibeon, rosn. Nawet za
kilkunastokilogramowe okazy p. Eger
yczy sobie w tym roku 0,75 DM/g
(w roku ubiegym ok.0,40 DM). Ale
ceny Sikhote-Alina nadal bardzo dobre,
a poda piknych okazw wielka.
Tegoroczna wizyta w Gifhorn naszej grupy, w skad ktrej wchodzili:
Marcin Cimaa, Staszek Jachymek, Jarek Bandurowski, Sawomir Derecki,
Adam Mazurek i autor, bya przygotowana bardzo dobrze. Trzydniowy wyjazd pozwoli nie tylko dokadnie zapozna si z ofert wystawcw, ale
i przeprowadzi tzw. rozmowy kuluarowe. Taaaak, towarzyski walor takiej imprezy jest nie do przecenienia.

Campo del Cielo, 72 kg, na stoisku Hansa Kosera

METEORYT

str. 41

Barwne trawienie meteorytw

Maria Elizabeth Zucolotto i Victor de Carvalho Klein
(Artyku z kwartalnika METEORITE Vol. 7 No. 4. Copyright 2001 Pallasite Press)
arwice roztwory trawice
wymylono, by zabarwia
rne metale i stopy i mona
je stosowa take do meteorytw.
Chocia t technik opracowano wiele lat temu i opublikowano ju na ten
temat wiele artykuw, to nie jest ona
jeszcze szeroko stosowana w metalurgii ani w badaniach meteorytw.
Aby zaobserwowa struktury
i fazy w stopach metali, mona zastosowa du rozmaito metod trawienia: roztwory chemiczne, trawienie
barwne, trawienie elektrolityczne, barwienie termiczne, kontrastowanie gazowe i koloidy magnetyczne. Ich podstawy mona znale w rozmaitych
podrcznikach [1-3]. Metody te s bardzo skuteczne i nadaj si take do
metalu w meteorytach. Do trawienia
meteorytw elaznych najczciej stosuje si nitol i pikral.
Perry [4] proponowa uycie zasadowego pikrynianu sodu do barwienia cohenitu i obojtnego pikrynianu
sodu do barwienia schreibersytu, co
byo bardzo przydatne do identyfikacji tych mineraw. Jednak z powodu
niebezpieczestwa pracy z pikrynianem w krystalicznej postaci i trudnoci uzyskania i utrzymania obojtnego roztworu sprawiy, e metoda ta nie
jest uywana.
Barwice roztwory trawice zawierajce kwas selenowy, alkohol, kwas

Gdzie w Rosji

solny oraz molibdenit sodu wprowadzi

Beraha [5], ale najbardziej powszechnie stosowane wynalaz Klemm, a wyjani Vander Voort [2-3].
Barwice roztwory trawice
w istocie nie powoduj procesu trawienia, gdy kontrolowany proces korozji, oparty na elektrolitycznym oddziaywaniu midzy fragmentami powierzchni o rnym potencjale, zmienia tempo trawienia uwidoczniajc
w ten sposb mikrostruktur. S to
zwykle kwane roztwory osadzajce
cienk powok, na og o gruboci 40
do 50 nm, tlenku, siarczku itp, na powierzchni okazu. Dzieli si je na anodowe, katodowe lub zoone, zalenie
od sposobu osadzania powoki.
Barwy po trawieniu uzyskiwane s
w wyniku interferencji i zale od gruboci powoki osadzonej w procesie trawienia. Teoretycznie przy tych samych
warunkach trawienia uzyskuje si tak
sam grubo. Grubo powoki zmienia si z orientacj krystalograficzn
danej fazy, wskutek czego uzyskujemy
rne barwy zalenie od orientacji ziarna. Interferencja wytwarza barwy w typowej kolejnoci, ty, czerwony, fioletowy, niebieski i zielony.
Dotychczas opublikowano du
rozmaito barwicych roztworw trawicych [2-5]. Prbowalimy wczeniej zastosowa niektre metalurgiczne roztwory do meteorytw bez zado-

Gdzie w Grecji

Wybrane roztwory trawice dla

meteorytw
Do typowych skadnikw barwicych roztworw trawicych nale:
metadwusiarczyn sodu (Na2S2O5), metadwusiarczyn potasu (K2S2O5) i tiosiarczan sodu (Na2S2O3 x 5H2O). Stosowane s w postaci wodnych roztworw i na og zabarwiaj fazy anodowe. Aby zabarwi metale bardziej odporne na kwasy, dodaje si troch kwasu solnego.
Barwice roztwory prawie zawsze
stosuje si w temperaturze pokojowej,
zanurzajc cakowicie prbk. Dobrze
jest przygotowa odczynniki przynajmniej 24 godziny wczeniej i przechowa je w ciemnej butelce, poniewa

Gdzie na Atlantyku

Widziaem go!
Spad na
wzgrza!

Widziaem go!
Spad midzy
drzewa!

str. 42

walajcych wynikw. Wiele roztworw, jak Klemm I, ktre zabarwiaj

ferryt w stali wglistej i stopowej, nie
dziaa na meteoryty. Ktre dziaaj,
a ktre nie, mona stwierdzi tylko dowiadczalnie i czsto wymaga to wielu prb i bdw, zanim dobierze si
waciwy roztwr dla danego stopu.
Ostatnio za rad Phyllis Budka wyprbowalimy niektre roztwory Vander
Voorta z niedawno opublikowanego
artykuu [6], gdzie autor podaje zwizki dziaajce dobrze na meteoryty.
Wyniki byy tak zaskakujce, e wiat
barw uzyskanych na meteorytach elaznych wci nas zdumiewa.

METEORYT

4/2001

niektre odczynniki zawierajce metadwusiarczan sodu lub potasu uwalniaj dwutlenek siarki i siarkowodr,
wytwarzajc silny odr. Wikszo odczynnikw nie jest niebezpieczna, ale
lepiej unika stycznoci z nimi. Uwag trzeba zwraca na kwas selenowy,
ktry jest podobnie agresywny jak
kwas siarkowy i trzeba obchodzi si
z nim ostronie.

Przygotowanie okazu
do trawienia
Wszystkie okazy, ktre maj by
trawione, naley zeszlifowa pasko
stosujc coraz drobniejsze proszki a
do 400 lub 600 do makroskopowego
trawienia lub do pasty diamentowej
1 mm lub 1/4 mm do bada mikroskopowych. Po szlifowaniu proszkiem
220 lub 330 dobrze jest obejrze dokadnie powierzchni i jeli s szczeliny i pknicia, wypeni je rozcieczon ywic lub szelakiem, wysuszy
i kontynuowa szlifowanie. Takie postpowanie pozwoli uchroni si przed
pozostawaniem w szczelinach kwasu
powodujcego niepodane rdzewienie i niszczenie okazu.
Przed trawieniem barwicym
okaz musi by lekko wytrawiony chemicznie nitolem lub pikralem. Roztwory te rozpuszczaj kamacyt tworzc relief, ktry zwykle zwiksza
ostro obrazu. Lepszy jest nitol, poniewa uwidocznia wiele struktur, takich jak granice ziaren, linie Neumanna, taenit i plessyt. Pikral jest lepszy
do badania meteorytw plessytowych.
Waciwie przygotowana prbka
musi by przed trawieniem dokadnie
oczyszczona, poniewa kada pozostao na powierzchni bdzie utrudnia
tworzenie si powoki. Na og przed
kadym trawieniem myjemy okaz przy
pomocy detergentw lub mydem kokosowym.
Przygotowujemy wedug przepisu (tabela) wybrany roztwr barwicy. Najlepszy, naszym zdaniem, skada si z 10% tiosiarczanu sodu
(Na 2S 2O3) i 3% metadwusiarczynu
sodu (Na2S2O5) w 100 ml wody. Wlewamy go do zlewki i zanurzamy trawiony okaz polerowan stron do gry.
agodnie poruszamy zlewk przez 20
do 180 sekund, a powierzchnia zacznie si zabarwia. W tym momencie przestajemy porusza zlewk i obserwujemy prbk. Trawienie moe
trwa od 45 do ponad 600 sekund, do4/2001

WYBRANE ROZTWORY BARWICE

50 ml nasyconego, uwodnionego tiosiarczanu sodu
(Na2S2O3), 5 g metadwusiarczynu potasu (K2S2O5)

Klemm II zanurzy na 6
lub wicej minut aby zabarwi kamacyt i plessyt

Do oktaedrytw. Nie barwi

taenitu, wglikw i fosforkw.

10% metadwusiarczynu
sodu (Na 2S 2O5), 100 ml
wody

Zanurzy na 210 min. aby

zabarwi kamacyt. Take
granice ziaren i linie Neumanna.

Bardzo dobry do heksaedrytw. Nadaje si take

do oktaedrytw.

3 g metadwusiarczynu potasu (K2S2O5), 10 g bezwodnego tiosiarczanu sodu

(Na2S2O3), 100 ml wody

Roztwr Berahy. Zanurzy

na 115 min., barwi kamacyt i plessyt.

Bardzo dobry do oktaedrytw.

10 g tiosiarczanu sodu
(Na2S2O3), 3 g metadwusiarczynu sodu (Na2S2O5),
100 ml wody

Nasza przypadkowa odmiana roztworu Berahy, ktra dziaa bardzo dobrze

Doskonay do oktaedrytw.
Nie barwi taenitu, wglikw
ani fosforkw.

kadny czas wyznacza si, gdy pojawia si dany makroskopowy kolor,

zwykle gdy niektre ziarna staj si
fioletowe. Wyjmujemy prbk, myjemy ciep wod i suszymy suszark do
wosw. Naley uwaa, by nie dotkn powierzchni prbki, zanim nie
wyschnie.

Obserwacje
Trawienie barwice trwa znacznie duej ni tradycyjne, wic potrzeba 5 do 15 minut na uzyskanie podanego wyniku. Trawienie meteorytw jest do podobne do wywoywania filmu fotograficznego. Niektre rodzaje obrazu mona uzyska tylko
przy dokadnym i waciwym postpowaniu; mona si tego nauczy tylko przez dowiadczenie.
Powierzchnia nie moe by pocierana wat lub pdzelkiem z roztworem, poniewa w takich warunkach
powoka si nie wytworzy.
Aby uzyska najlepszy rezultat,
powierzchnia musi by bardzo dokadnie wypolerowana, poniewa po trawieniu uwidoczni si wszelkie zadrapania. Niepolerowana powierzchnia
prbki powinna by zabezpieczona
lakierem, szelakiem lub ywic.
Gdy prbka jest cakowicie sucha, naley j obejrze pod lup lub
mikroskopem przy maym powikszeniu. Jeli przy fosforkach lub na granicach innych ziaren pojawi si troch
rdzy, mona j usun lekko polerujc
powierzchni szmatk z past diamentow, po czym przemy i wysuszy.
Jeli rdza si utrzymuje lub jeli
wynik trawienia nie jest zadowalajcy, cay proces naley powtrzy.
Trzeba ponownie wytrawi nitolem,
przemy dokadnie detergentem i zaMETEORYT

nurzy w wybranym roztworze barwicym. Jeli nadal nie ma dobrych rezultatw, naley wyprbowa inny
przepis na roztwr barwicy.
Przy ogldaniu pod mikroskopem naley uwaa, by nie podrapa
powoki. Prbki powinny by ogldane przy jasnym owietleniu pola, chocia niektre barwy mog zosta
wzmocnione w wietle spolaryzowanym przy prawie skrzyowanych nikolach.
Dla ochrony przed wilgoci
i tlenem mona powierzchni pokry
bezbarwnym lakierem lub rozcieczon ywic. Przed lakierowaniem
powierzchni trzeba oczyci i wysuszy.
Podzikowania: dla Phyllis Budka za
informacje i zacht, dla Loiva Antonello i dla FAPERJ (Fundaao de Amparo a Pesquisa do Rio de Janeiro).
Literatura
[1] Beckert M., Klemm H. Handbook of
Metallographic Etching Methods,
Veb Deutscher Verlag fr Grundstoff,
Leipzig 1962.
[2] Vander Voort G. F. Metallography
Principles and Practice McGrawHill, 1984.
[3] Vander Voort G. F. Applied Metallography. Phase Identification by
Selective Etching, Van Nostrand,
1986.
[4] Perry H. S. The Metallography of
Meteoritic Iron, U.S. Govt. Print Office, Wash. 1944.
[5] Beraha E. Shpigler B. Color Metallography, Amer. Soc. for Metals, Metal
Park, Ohio, 1977.
[6] Vander Voort G. F. Metallography of
Iron Meteorites Advanced Materials & Process, Feb 2001.
str. 43

Barbacena (Brazylia), oktaedryt plessytowy wytrawiony barwnie. Kolory ukazuj paski kamacytu o barwie niebieskiej, pomaraczowej
i brzowej o trzech rnych orientacjach. Pola plessytu obwiedzione s
paskami taenitu (Dugo pola 0,5 mm).

Crathes (1950), oktaedryt plessytowy. Paski kamacytu (te, pomaraczowe, brzowe i niebieskie) otoczone s cienkimi obwdkami taenitu (bladote i biae). Wszystkie wiksze ziarna kamacytu narastay wok krysztaw schreibersytu (biae), ktre byy jdrami kondensacji. (Dugo pola 2 mm).

Makroskopowy widok Cape York, Agpalilik, rednioziarnistego oktaedrytu IIIA. Paski kamacytu biegn gwnie w dwch kierunkach.
Bryka troilitu ma asymetryczn obwdk zawinitego kamacytu. Dugo pola 8 cm.

Crathes (1950), oktaedryt plessytowy, wytrawiony barwnie, ukazuje

nastpujce utwory: paski i ziarna kamacytu, pomaraczowe, brzowe lub w odcieniach niebieskiego, obwiedzione niecigymi nitkami
taenitu o barwie jasnotej i biae krysztay schreibersytu. Dugo
pola 0,5 mm.

Maria da F (Brazylia), oktaedryt drobnoziarnisty IVA wytrawiony

roztworem 10% tiosiarczanu sodu (Na2 S2 O3 ) i 3% metadwusiarczynu
sodu (Na2 S2 O5 ). Kamacyt zabarwi si na niebiesko, to i brzowo,
ukazujc bogactwo ukadw linii Neumanna przecinajcych grupy
dwch lub wicej paskw kamacytu o tej samej orientacji, na co wskazuje ta sama barwa. Dugo pola 10 mm.

Mikroskopowe zdjcie Crathes (1950) (Brazylia), plessytowego oktaedrytu typu IIC. Paski kamacytu pomaraczowe i brzowe lub ciemnoniebieskie. Schreibersyt biay a taenit jasnoty. W polach plessytu wiele ziaren kamacytu ma kilka orientacji zgodnie z makroskopow struktur Widmanstttena. Dugo pola 2 mm.

str. 44

METEORYT

4/2001