Jacek Wasilewski (Red) Narracje W Życiu. O Grupie I o Jednostce

Twrcy opiniowanej monografii podjli si zadania zarwno pasjo-
Narracje w yciu
Narracje w yciu. O grupie i o jednostce

nujcego, jak te niezwykle trudnego, zwaszcza jeli zakada spj-
no stanowisk metodologicznych i perspektyw badawczych w ob- O grupie i o jednostce
rbie jednej publikacji. Ju na wstpie wypada zauway, e prba
redakcja naukowa
stworzenia koncepcji interdyscyplinarnego badania zjawiska narracji
nie powioda si, niemal kady z artykuw prezentuje bowiem nie Jacek Wasilewski
wicej ni jedn metod analizy rnorodnie w dodatku rozumia-
nego pojcia wskazanego w tytule. Niewykonalne staje si jednak
zalet, gdy przedrostek inter- zastpi multi- i dostrzec w pro-
ponowanej mozaice moliwoci potencja wielorakiego ujmowania
wci niedostatecznie objanionego fenomenu potrzeby snucia opo-
wieci, tworzenia historii, posugiwania si narracj jako narzdziem
poznawczym, traktowania teje jak czynnika integrujcego wsplno-
t i wchodzcego w interakcje z kultur, pamici, jzykiem i oso-
bowoci.
Prof. Robert Cielak, UW
Recenzowana ksika daje uyteczny przekrj aktualnego stanu re-

fleksji nad szeroko rozumian narracj. W ostatniej dekadzie lub
dwch na wiecie i w Polsce bibliografia prac o najrozmaiciej ro-
zumianej narracji spitrzya si niebywale. Recenzowana pozycja
w dziedzictwie tym znajdzie swoje wartociowe miejsce.
Dr hab. Marian Pachecki Uniwersytet SWPS
ISBN 978-83-7545-706-3
tom 29
Narracje w yciu
O grupie i o jednostce
SERIA
TOM 29
Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego
Komitet redakcyjny
Janusz W. Adamowski, Jerzy Bralczyk, Bogusawa Dobek-Ostrowska,
Micha Gajlewicz, Wodzimierz Gogoek, Rafa Habielski,
Marek Jabonowski przewodniczcy, Andrzej Kozie, Pawe Machcewicz,
Magorzata Marcjanik, Maciej Mrozowski, Jerzy Oldzki, Radosaw Pawelec,
Wiesaw Sonczyk, Wiesaw Wadyka
Narracje w yciu
O grupie i o jednostce
redakcja naukowa
Jacek Wasilewski
Instytut Dziennikarstwa
Uniwersytetu Warszawskiego
Warszawa 2016
Publikacja dofinansowana przez
Wydzia Dziennikarstwa iNauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego
Redaktor naukowy serii

dr Tomasz Gackowski
Recenzenci
dr hab. Marian Pachecki, Uniwersytet SWPS
prof. dr hab. Robert Cielak, Uniwersytet Warszawski
Redakcja
Mateusz Babieno
Ludmia liwieska
Korekta
Ludmia liwieska
Projekt okadki i layout

Stanisaw Maecki
Projekt okadki tomu 29

Nawojka Gurczyska, Magdalena Toczek
Grafika na okadce
wykorzystano zdjcie Game of Craps. Cincinnati, Ohio. Aug., 1908. Location: Cincinnati, Ohio / Photo
by Lewis W. Hine. Zdjcie pochodzi ze zbiorw: Library of Congress Prints and Photographs Division
Washington, D.C . 20540 USA (http://hdl.loc.gov/loc.pnp/pp.print)
Copyright by Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016

Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2016
Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja lub adaptacja caoci bd czci

niniejszej publikacji, niezalenie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej iin.), wymaga pisemnej zgody Autorki iWydawcy.
Wydawca
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel./fax (22) 870 03 60
e-mail: oficyna@aspra.pl
www.aspra.pl
Skad iamanie
OFI
ISBN 978-83-7545-706-3
Ark. wydaw. 14,25

Spis treci
Opowie wstpna od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
CZ I. Narracje wmediach
Margaret Amaka Ohia
Narracje medialne oinnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Tomasz Piekot
Trudne marki iich (trudne) narracje. Przypadek Funduszy
Europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Jacek Wasilewski, Beata Pawowska
Jak nie mwi do obywateli, czyli kopoty ztumaczeniem
zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
CZ II. Strategie narracyjne

Wojciech Jaboski
Wymiary politycznego doradztwa. Tradycyjny marketing polityczny
jako domena profesjonalnych komunikatorw-narratorw . . . . . . . 109
Grzegorz Ptaszek
Wrba (telewizyjna) jako narracja. Prolegomena . . . . . . . . . . . . . . . 119
Aleksandra Rembowska
Onarracjach wTeatrze Taca Piny Bausch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Piotr Cichocki
Perspektywa narracyjna wnaukach prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
CZE III. Narracja atosamo
Adam Skibiski
Narracje iautonarracje tosamoci: kodowanie siebie-jako-innego . . . 161
Katarzyna Wasilewska
Ja wautonarracji opierwszym macierzystwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
CZ IV. Narracja wjzykoznawstwie

Pawe Nowak
Pragmalingwistyka anarracja: tosamo, kooperacja, sprzeczno . . . 199
Danuta Kpa-Figura
Wsplne narracje, czyli komunikacja (ujcie jzykoznawcze) . . . . . . . . 217
Autorzy kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
6
Opowie wstpna
od redakcji
W aciwie caa humanistyka zasadza si na opowieciach oroli czo-
wieka wwiecie ijego relacjach zinnymi. Kada koncepcja filozofii
spoecznej zakada, e czowiek ma jakie waciwoci znatury bd kultu-
ry, ma jakie yciowe cele, ktre stara si osign. Przy okazji natrafia na
trudnoci (np. zwodzenie na pokuszenie), ktre powinien by wstanie prze-
zwyciy. Niektre teorie, jak egzystencjalizm, stawiaj te cele niejasno,
inne, jak marksizm, widz je wprawach historii skierowanych ku emancy-
pacji bohatera zbiorowego; zawsze moe oprcz antyhumanistycznej teorii
ewolucji istnienie ludzkie ma jaki wektor.
Wszystkie te koncepcje to maszyny sensu. Wswoim podstawowym hu-
manistycznym wymiarze narracja dotyczy poczucia sensu wanie. Wie
nam wyselekcjonowane epizody wprzyczynowo-skutkow cao. Ponad-
to nadaje punkt widzenia, ktry sprawia, e wramach pewnych konwen-
cji rozmaitym postaciom przypisywane s automatycznie zgry okrelone
cechy. Wnarracji bajkowej wilk jest zy. Wnarracji ekologicznej wilk jest
dobry.
Niemal kada dziedzina humanistyki miaa ambicj stworzy wasn de-
finicj narracji. Gdzie na styku kulturoznawstwa (strukturalizmu) ipsycho-
logii udao si wypracowa przynajmniej podstawowe elementy narracji,
czyli takiego zorganizowania dyskursu, ktry wydarza si wczasie idotyczy
dziaa wczasie konkretnego bohatera. Bohater w powinien mie cel, do
ktrego dy, aperypetie historii, czyli wydarzenia wczasie, s prbami
pokonywania tych przeszkd. Aby historia bya prawdopodobna, bohater
musi mie jak zrozumia motywacj przynalen jego roli spoecznej
(np. matka dziaa dla dobra dziecka), jego stanowi wewntrznemu (to mi-
o pcha bohatera do zdobycia serca wybranki), odczuwanym rozkazom
zewntrznym (wodza, Boga lub ojczyzny) itp.
Kada opowie da si skrci do takiego niezbdnego minimum iowo
minimum gwarantuje, e moemy mwi oopowieci, anie po prostu
oopisie stanu, okatalogu czy tabeli.
7
Opowie wstpna od redakcji
Poniewa sam termin narracja nabra by moe negatywnych konotacji

poprzez potoczne naduycia, mamy do czynienia znieufnoci wobec niego
lub naduywaniem go wstosunku do rozmaitych zjawisk dyskursywnych,
ktre nie speniaj kryteriw definicji. Zdrugiej strony rozczonkowanie
dziedzin naukowych ibrzydki zwyczaj kiszenia si we wasnym naukowym
sosie powoduje czsto wywaanie otwartych drzwi wkolejnych naukach,
ktre zaczynaj posugiwa si narracj jako zorganizowan jednostk ko-
munikacji.
Intencj tej ksiki jest prba ukazania, jak mona aplikowa pojcie
narracji wrnych dziedzinach ina owym skrzyowaniu dziedzin zna-
le inspiracj do poszerzenia pola bada, aby nie wywaa otwartych
drzwi.
Spotkanie badaczy
Publikacja niniejszej ksiki zostaa poprzedzona spotkaniem badaczy spe-
cjalizujcych si wrnych dziedzinach. Dyskusje toczone wok metodo-
logii byy burzliwe; paday wzajemne zarzuty, e tak nie mona, e to
bajanie, e sens tkwi nie wliczbach, awemocjach. Ot jak si okazuje,
nie tylko tak mona, ale czasem itrzeba. Wmiar upywu czasu dyskutanci
zauwaali coraz wicej punktw wsplnych, anawet inspirujcych zpunk-
tu widzenia swojej dziedziny. Zdanie nie zgadzam si ztym, ale to intere-
sujce pojawiao si coraz czciej.
Cho interdyscyplinarno oznacza niespjno metodologiczn za-
rwno wkryteriach dochodzenia do wnioskw, statusie tych wnioskw
jak iformy samego prowadzenia wywodu, to jednak, wiadomi ograni-
cze zwizanych zzasadami formalnymi tworzenia artykuw zrozma-
itych dziedzin, uznalimy za stosowne zestawi teksty bardzo rne: po
to, by poprzez twrcze oddalenie mona byo odkry jaki niezagospo-
darowany skrawek ziemi na wasnym poletku. Zlotu ptaka te poletka
maj si wzamierzeniu skada jak figury na obrazach Mondriana. Czy-
telnikowi oferuje si wic lektur tekstw zarwno teoretycznych, jak
ipraktycznych, dotyczcych konkretnych medialnych przekazw. Wra-
mach niniejszego zbioru do rk czytelnika trafiaj m.in.: tekst krytyczno-
literacki, analiza korpusw tekstw, semiotyczne badanie obrazu, analiza
fenomenologiczna. Zwizane s one zdziedzinami nauki, takimi jak: kry-
tyka artystyczna, teoria poznania, psychologia, jzykoznawstwo, kultu-
roznawstwo, krytyczna analiza dyskursu, marketing polityczny, prawo
oraz retoryka.
8
Po co to wszystko?
Jakie mog by praktyczne korzyci ztakiego zestawienia? By posuy
si przykadem, mona powiedzie, e zdefiniowanie relacji narracji do
instrumentarium jzykoznawczego ma konsekwencje dla prawa (ocena
statusu gatunkowego wypowiedzi np. satyrycznych, publicystycznych
czy informacyjnych). Analizy praktyczne dotyczce innego mog posu-
y regulatorom dyskursu dziennikarskiego, aanalizy retoryczne narracji
reklamowych mog nie konkretne korzyci dla urzdnikw prbuj-
cych projektowa komunikacj swoich dziaa bd zleca j agencjom.
Warto zauway, e teksty jzykoznawcze dotycz zjawisk psychologicz-
nych (schematw poznawczych, obrazw wumyle), ateksty psychologicz-
ne manifestacji jzykowych. Zestawienie psychologii zjzykoznawstwem
moe inspirowa do bada obejmujcych szerszy horyzont ni dajcy si
zauway przez wskie okno jednej dziedziny.
Tyle, jeli chodzi oodpowied na pytanie, po co powstaa niniejsza ksi-
ka. Pora przej do bardziej osobistych refleksji.
Zczym nie zgadzam si jako redaktor? Oczywicie zwikszoci wnio-
skw, zich statusem, zupraszczajcym ujciem, ze wszystkim, co jest spoza
mojej dziedziny nauki lub urga przyjtym wniej kryteriom naukowego
poznania. Ale pamitajc, e narracje to maszyny sensu, chtnie pochyl
si, by zinnego poziomu zobaczy, wjaki sposb buduj now perspek-
tyw.
Jak to czyta?
Na koniec dwa sowa na temat zorganizowania ksiki. Mamy do czynie-
nia zczterema kategoriami tekstw: ztymi, ktrych tematem s przekazy
medialne; ztymi, ktre mwi ostrategiach narracyjnych bd funkcjo-
nowaniu narracji wokrelonej dziedzinie: wprawie, wrbiarstwie, tacu
czy marketingu politycznym. Do kolejnej grupy zaliczono teksty zwizane
ztosamoci czowieka jeden otym, wjaki sposb tosamo jest moli-
wa, drugi otym, jak przejawia si ona wcodziennym yciu przyszej mat-
ki. Ostatnia cz dotyczy zalenoci midzy narracj widzian jako przed-
miot bada literaturoznawcw, psychologw ijzykoznawcw. Zwaszcza
wostatnim tekcie znajdzie czytelnik przegld uj samej narracji, pomocny
wusystematyzowaniu jej definicji konstruowanych zrnych perspektyw.
Na pocztku ksiki mogoby to by demotywujce.
Wczci omediach umieszczone zostay teksty odyskursie rasistowskim,
informowaniu oFunduszach Europejskich ioemeryturach.
9
Wartykule Narracje medialne oinnym Margaret Amaka Ohia zajmuje

si badaniem dyskursu zperspektywy krytycznej. Wartykule analizowane
s teksty dotyczce przypadku mczyzny, ktry wiadomie zaraa wiru-
sem HIV. Zadaniem analizy jest ukazanie przepywu treci wobrbie (zpo-
zoru) wykluczajcych si kontekstw medialnych ipolitycznych. Wdrugiej
czci artykuu analizowane s dwa teksty rnice si jedn prymarn
cech wtym przypadku kolorem skry ich gwnego bohatera. Celem
analizy jest ujawnienie globalnych tendencji wbudowaniu reprezentacji
bohaterw oodmiennych kolorach skry: osoby jasnoskrej zgrupy My
iciemnoskrej zgrupy Oni, czyli innym (wkontekcie Polski).
Trudne marki iich (trudne) narracje Tomasza Piekota to artyku mwicy
otym, jak funkcjonuje komunikacja zwizana zFunduszami Europejski-
mi, gwnie wpolskiej prasie itelewizji. Autor zastanawia si, jak koncept
marki Fundusze Europejskie ma si do dziaa podejmowanych przez admi-
nistracje publiczn. Czy wadza (pastwo) moe komunikowa tosamo
marki tak spjnie iprecyzyjnie jak komercyjne organizacje? To zasadnicze
pytanie, na ktre autor stara si znale odpowied wramach swoich ba-
da. Ich podstaw bya tzw. narracyjne podejcie do marki, czyli koncepcja,
ktra zakada, e tosamo marki naley reprezentowa wformie brand
story ispjnie j komunikowa.
Zkolei Beata Pawowska oraz Jacek Wasilewski przestrzegaj przed tym,
Jak nie mwi do obywateli, czyli kopoty ztumaczeniem zmian. Gwnym
celem opisanego wich artykule badania byo sprawdzenie oddziaywania
trzech rzdowych reklam dotyczcych reformy emerytalnej na podstawie
emocji, jakie one wywoyway ubadanych widzw. Wtoku badania zo-
stay sprawdzone podstawowe wskaniki, takie jak rozumienie reklam, ich
perswazyjno, potencja do zmiany postaw wzgldem reformy emerytal-
nej oraz emocjonalno badanej komunikacji. Analiza dotyczya zwizkw
emocji uwidza znarracj reklamy.
Wczci zwizanej ze strategiami narracyjnymi znajdziemy teksty trak-
tujce oglnie oprocesie prawnym, kanale wrebnym, teatrze taca ispe-
cjalistach od marketingu politycznego.
Wpierwszym wtej czci artykule Wojciech Jaboski prezentuje Wy-
miary politycznego doradztwa. Tradycyjny marketing polityczny jako do-
mena profesjonalnych komunikatorw-narratorw. Celem jego wywodu
jest przedstawienie modeli uprawiania zawodu politycznego doradcy. Ana-
lizujc funkcje politycznego doradcy, autor omawia kilka spjnych modeli,
wykorzystywanych na potrzeby kampanii wyborczej.
Natomiast tekstem Wrba (telewizyjna) jako narracja. Prolegomena
Grzegorz Ptaszek wprowadza nas wwiat wrb istawia hipotez, e wr-
10
ba (telewizyjna) jest swoist narracj, tworzon wdanej sytuacji komuni-

kacyjnej przez obu uczestnikw aktu komunikacji. Autor wyrnia wniej
okrelone elementy schematu narracyjnego, ktry wpywa na tworzenie si
autonarracji uwidza telewizyjnego. Tekst wprowadza nas wwiat wrb
programu ezoterycznego emitowanego na ywo wpamie EZO TV na ka-
nale ITV.
Onarracjach wTeatrze Taca Piny Bausch to artyku autorstwa Alek-
sandry Rembowskiej odnoszcy si do twrczoci Tanztheater Wuppertal
Piny Bausch. Jak ma si narracja do dziea teatru taca, ktrego jednymi
zwaniejszych cech s: nielinearno, fragmentaryczno, epizodyczno,
incydentalno? Wposzukiwaniu jej ladw wdziele Piny Bausch przyj-
rzyjmy si twrczoci niemieckiej tancerki. Celem artykuu jest wskazanie
icharakterystyka strategii narracyjnych wykorzystywanych wpracy przez
artystk wrelacji zwidzem iudowodnienie, e podobnie jak ma to miej-
sce wprzypadku praca tancerzy iodbiorcw nad narracj jest wsplna.
Ostatni wtej czci tekst Perspektywa narracyjna wnaukach prawnych
Piotra Cichockiego dotyczy oceny prawnej narracji wrnych postpowa-
niach sdowych. Autor podejmuje si przerzucenia mostu miedzy procesem
anarracjami. Wstosowaniu prawa konieczne jest ustalenie faktw, awic
odtworzenie przebiegu zdarze iich doniosoci prawnej. Fakty podlegaj
nastpnie subsumpcji, czyli podstawieniu faktw do abstrakcyjnych igene-
ralnych norm prawnych. Zastosowanie abstrakcyjnych norm do konkretnej
sprawy wymaga zastosowania procesu interpretacyjnego, ktry odwouje
si do metod analizy narracyjnej. Autor stara si ukaza, jak proces sdowy
stara si rozrni, co jest czci opowiadanej historii aco stanowi tylko
struktur narracyjn, zczyjej perspektywy historia jest opowiadana, jaka
jest wiarygodno ispjno narracji.
Wczci ozwizkach narracji itosamoci mamy dwa teksty zperspek-
tywy makro imikro. Narracje iautonarracje tosamoci Adama Skibiskie-
go stanowi opisanie zwizku midzy narracj atworzeniem si tosamoci,
tworzeniem wsamozwrotnym ruchu podmiotu siebie-jako-innego. Kate-
goria siebie-jako-innego projektuje o wyjaniania konserwujcej ikon-
struujcej roli narracji, azwaszcza autonarracji. Wedug autora jednostka
ludzka tworzy osobie opowie, aby sta si osob. Tworzenie autoopowie-
ci wformie narracji to warunek podtrzymania irozwijania symbolicznej
reprezentacji siebie. Stajemy si kim poprzez opowieci, ktre opowia-
damy innym.
Ja wautonarracji opierwszym macierzystwie Katarzyny Wasilew-
skiej to studium zwizku midzy psychologicznymi wskanikami funkcjo-
nowania jednostki acechami narracji dotyczcymi m.in. sposobu opisu ja
11
jako gwnego bohatera historii. Wiele bada dowodzi skutecznoci opi-

sywania wanych wydarze yciowych jako sprzyjajcego podwyszeniu
jakoci ycia. Nieliczne s natomiast badania dotyczce mechanizmu psy-
chologicznego tego zjawiska itego wanie podejmuje si autorka na przy-
kadzie narracji matek spodziewajcych si pierwszego dziecka, wykazujc,
e skonienie badanych do snucia opowieci owasnym yciu moe wy-
woa pozytywn zmian dotyczc poczucia sensownoci ycia ipoznaw-
czych wskanikw subiektywnego poczucia kontroli nad yciem.
Ksik zamyka cz ozalenociach miedzy narracj ainstrumentarium
jzykoznawczym. Znalazy si tu dwa teksty jeden otym, jak wanalizie
narracji mona wykorzystywa akty mowy, adrugi analizujcy, jak si ma
jzykowy obraz wiata do porozumienia wkontekcie narracji wanie.
Pragmalingwistyka anarracja: tosamo, kooperacja, sprzeczno Paw-
a Nowaka prezentuje analiz zwizkw irozwizkw midzy pragmalin-
gwistyk inarracj. Autor szeroko omawia, co maj ze sob wsplnego oba
te ujcia komunikatw jzykowych, wktrych miejscach zbliaj si do sie-
bie, awktrych zdecydowanie rni ioddalaj. Wyjania take, jak mog
sob wsppracowa wjednej wypowiedzi ijak zdefiniowanie zalenoci
midzy nimi przyniosoby korzyci analitykom komunikacji.
Artyku Wsplne narracje, czyli komunikacja (ujcie jzykoznawcze) Da-
nuty Kpy-Figury stanowi rozwaania nad zagadnieniem wpywu wyboru
schematu narracyjnego na relacje nadawczo-odbiorcze. Autorka wyrnia
dwa poziomy narracji t zawart wjzykowym obrazie wiata it snut
na kanwie jzyka. Jzykowy obraz wiata jest przez ni rozumiany jako zbir
(suma/wypadkowa) moliwych sposobw ujmowania rzeczywistoci (po-
tencjalnych jzykowych obrazw wiata), czyli prawidowoci wsposobie
przeksztacania (rozwijania, uszczegowiania) za pomoc tekstw zastanego
obrazu wiata. Ztym zaoeniem autorka analizuje kilka tekstw prasowych.
Uywajc danego jzyka, snujemy opowiadanie owiecie wramach okre-
lonej narracji zawartej wdanym jzyku. Komunikacja zachodzca midzy
nadawc aodbiorc odbywa si wramach okrelonej narracji, askuteczna
komunikacja to funkcjonowanie wramach wsplnej narracji.
Lektura tomu powinna by mi wycieczk po rnych polach iwzamie-
rzeniu redaktorw tomu tak bdzie dla wielu czytelnikw. Niewtpliw
zalet tej czytelniczej podry stanowi bdzie rnorodno uj narracji.
Marian Pachecki wswojej recenzji napisa:
Ksika daje uyteczny przekrj aktualnego stanu refleksji nad szeroko rozumia-
n narracj. Nie na tyle co prawda szerok, by redaktor naukowy zdecydowa
si zamieci wniej cho jeden artyku odnoszcy si do narracji literackich
(czytanie literatury take jest czci ycia...), zwaszcza za osadzony wtrady-
12
cji poetyki. aden zautorw nie zdradza si rwnie zjakkolwiek orientacj

wdziedzictwie retoryki klasycznej, powicajcej narracji sporo uwagi.
Ito jest dobra wiadomo rozprawy zebrane wniniejszym tomie nie
wyczerpuj moliwoci badawczych dotyczcych narracji. Autorzy wcale nie
powiedzieli jeszcze ostatniego zdania. Oddawane do rk Czytelnika teksty
maj za zadanie zainspirowa do rozwaa nad tym, jak narracja przeni-
ka rne dziedziny ycia ludzkiego. Maj stanowi inspiracj do dalszych
dyskusji. Jak napisa inny recenzent tomu Robert Cielak s dobrym
pocztkiem sporu ipolemik naukowych, czym zzasady powinien by kady
tom naukowego opracowania.
Jacek Wasilewski
13
CZ I
Narracje wmediach
Narracje medialne
oinnym
Margaret Amaka Ohia
Wstp
W artykule tym zajmuj si tekstami dotyczcymi przypadku mczy-

zny, ktry wiadomie zaraa wirusem HIV.
Kiedy opowiadamy komu oczym, nie tylko przedstawiamy mu wy-
cinek jakiej rzeczywistoci, ale rwnie, bdc autorem opowiadania,
umoliwiamy sobie iinnym poznanie tej rzeczywistoci. Jacek Wasilewski
zwraca uwag na fakt, e narracja (opowie) jest reprezentacj poznawcz,
okrelonym zorganizowanym wedug danego schematu sposobem rozu-
mienia wiata (Wasilewski 2012: 23, por. Trzebiski 2002). Narracja polega
wic na konstruowaniu rzeczywistoci na temat bohaterw wydarze, ich
celw iintencji, czynnoci, ktre wykonuj iskutkw dziaania wramach
ustalonych zasad. Aby uatwi odbiorcy zrozumienie opowieci, czsto uy-
wa si powtarzalnych skryptw ischematw narracyjnych, niejednokrot-
nie opierajcych si na utartych przekonaniach, modelach poznawczych czy
stereotypach. Te ostatnie najczciej pojawiaj si wopowieciach ozjawi-
skach, oludziach, osytuacjach, orzeczywistoci, ktrej nie znamy, obcej dla
nas iinnej ni nasz codzienny wiat. Rzeczywisto t mona pozna dzi-
ki tekstom aktualizowanym wwielu kontekstach komunikacji spoecznej,
m.in. wmediach.
Szczeglnym przykadem schematu narracyjnego realizowanego wme-
diach jest rekontekstualizacja, czyli sytuacja, wktrej uczestnicy komunikacji
dokonuj operacji intertekstowych, prowadzcych do nadania danym ele-
mentom tekstowym innego znaczenia; wyodrbniaj znaczenia zjednego
kontekstu idefiniuj wnowym. Mamy wtedy do czynienia bd zproce-
sem dekontekstualizacji, czyli rozkadaniem iselekcjonowaniem elementw
tekstu jako odrbnych jednostek, bd zwprowadzaniem ich do nowego
17
Margaret Amaka Ohia
kontekstu czyli ztzw. procesem rekontekstualizacji (por. Wodak, Krzya-

nowski 2011: 318319). Zarzdzanie kontekstami umoliwiaj m.in. waci-
woci wspczesnych mediw, takie jak: strumieniowo, hipertekstowo,
konwergencja iinteraktywno (por. Manovich 2006). Rekontekstualizacja
pozwala nie tylko na interpretowanie znacze ikomunikowanych wartoci
(np. cech dyskryminujcych) zrnych punktw widzenia, lecz pokazuje
take, wjakim stopniu znaczenia iwartoci te s podatne na przepisywanie
zjednego typu medium do innego (np. zprasy do internetu), awobrbie
tego samego typu medium do innego kontekstu spoeczno-politycznego
(np. zRzeczpospolitej do Faktu) lub gatunku (np. zbloga do wiadomoci
informacyjnej).
Metoda icel analizy

Wniniejszym artykule metodologi stanowi perspektywa krytyczna wbada-
niach nad dyskursem. Przyjcie takiej orientacji wynika zjednej strony zza-
angaowania autorki pracy wkontekst innego, zdrugiej za zdenia do spo-
ecznej stosowalnoci bada, wykraczajcej poza ich uyteczno akademick.
Orientacja krytyczna jest widoczna na trzech poziomach analizy:
a) identyfikacji problemu spoecznego (wtym przypadku sposoby pro-
wadzenia narracji oinnym),
b) selekcji materiau,
c) wyborze metod analitycznych.
Wychodzc od badania samych tekstw, dokonuj prby analizy kontek-

stw spoecznych, wktrych teksty te funkcjonuj, s reprodukowane iin-
terpretowane. Wramach Krytycznej Analizy Dyskursu (KAD) wbadaniach
nad tzw. innym wypracowano podstawowe narzdzia analizy semantycz-
nej tekstu, takie jak temat globalny, superstruktura, implikatura, presupo-
zycja, pozorne zaprzeczenia czy profilowanie aktorw spoecznych (van Dijk
1987, 1991, 1993, 2000, 2004, 2011), atake wpniejszych latach strategie
tekstowe: referencyjne ipredykatywne oraz perspektywizacja iargumenta-
cja (Reisigl iWodak 2001; Jiwani iRichardson 2011). Kategori krytycznoci
czy bezporednio zkontekstualizacj irefleksyjnoci (por. Khosravinik
2008: 5). Kontekstualizujc znaczenia, dokonujemy analizy polegajcej na
systematycznym opisie dyskursu oraz wychodzimy poza poziom tekstu na
poziom praktyk dyskursywnych. Wszystko to wcelu wyjanienia, wjaki
sposb izjakimi konsekwencjami uytkownicy tekstu zastosowali okrelo-
ne strategie jzykowe na rnych poziomach realizacji tekstu idyskursu.
Szczeglnie wane wkrytycznych badaniach nad dyskursem jest stano-
18
Narracje medialne oinnym
wisko badacza wobec prowadzonych bada. Wtym wietle widoczna jest

kategoria refleksyjnoci na wszystkich poziomach analizy oraz na poziomie
zaangaowania wkontekst spoeczny, wramach ktrych prowadzone s
badania. Dyskurs oinnym musi wic uwzgldnia perspektyw osb, ktre
s t innoci naznaczone (np. wkulturze polskiej osb ciemnoskrych),
ajednoczenie kompetentnych iwiadomych (Essed 1991: 18). Na kompe-
tencj t skadaj si fundamentalna wiedza na temat wasnego dowiad-
czenia oraz umiejtno krytycznego oceniania iweryfikowania opinii, po-
staw, ideologii iwiedzy osb jasnoskrych nalecych do tzw. wikszoci
(np. wkulturze polskiej osoby jasnoskre).
Istotnym elementem multidyscyplinarnej metodologii KAD jest po-
czenie autorefleksyjnoci osb nalecych do grup dyskryminowanych
zrzetelnymi danymi iwiedz na temat spoecznych konsekwencji dyskry-
minacji. Zaakceptowanie perspektywy innego wbadaniu rasizmu jest cz-
sto trudne dla wikszoci (szczeglnie czonkw elit akademickich1). Czsto
na przykad wypowiedzi osb ciemnoskrych na temat przejaww rasizmu
s albo zupenie ignorowane, albo uwaane za kontrowersyjne, subiektyw-
ne iprzesadzone, aosoby wyraajce swoje opinie iopowiadajce odo-
wiadczeniu bycia dyskryminowanym za nadwraliwe, kierowane chci
zemsty, ich wypowiedzi za postrzegane s nawet jako przykady rasizmu
odwrconego. Badacze dyskursu zwracaj uwag na to, e wkrytycznych
badaniach nad dyskursem nie jest moliwa powcigliwa, bezstronna lub
neutralna perspektywa badawcza (por. van Dijk 1993). Zbadanie problemu
zpunktu widzenia czonka grupy podlegajcej opresji stanowi wic istotny
aspekt metodologiczny poniszej analizy.
Artyku ma dwie czci dotyczce przypadku mczyzny, ktry wiado-
mie zaraa wirusem HIV. Pierwsza cz przedstawia trzy teksty mwi-
ce otym samym wydarzeniu zudziaem bohatera historii Simona Mola.
Zadaniem ich analizy jest ukazanie przepywu treci wobrbie (zpozoru)
wykluczajcych si kontekstw medialnych ipolitycznych. Wdrugiej czci
artykuu uyto metody tzw. testu komutatywnego, polegajcej na anali-
zie dwu tekstw rnicych si jedn prymarn cech wtym przypadku
kolorem skry ich gwnego bohatera. Jej celem bdzie ujawnienie glo-
balnych tendencji wopowiadaniu oinnym zperspektywy grupy My, tj.
budowaniu reprezentacji bohaterw oodmiennych kolorach skry: osoby
1Moemy mie wtedy do czynienia ztzw. rasizmem elit (van Dijk 1993). Typowym przykadem ra-
sizmu elit akademickich jest uznawanie perspektywy przedstawicieli mniejszoci etnicznych za mniej
rzetelnej. Przejawia si to m.in. zarzucaniem im niekompetencji spowodowanej ich zaangaowaniem
opartym na dowiadczeniu danego zjawiska (tak jak wprzypadku rasizmu iautorki tej pracy) lub
identyfikacji zofiarami dyskryminacji.
19
Margaret Amaka Ohia
jasnoskrej zgrupy My iciemnoskrej zgrupy Oni. Obaj byli sprawcami

czynnoci postrzeganych negatywnie.
Nie wiemy, co siedzi wich gowach Analizy (A) i(B)

Ponisze fragmenty zawieraj prb wyjanienia intencji postpowania bo-
hatera, ktry portretowany jest przez pryzmat swojej innoci (tab.1). Pierw-
sza analiza dotyczy dwch tekstw: artykuu zdziennika Rzeczpospolita
pt. Wszystkie kobiety Simona Mola ze stycznia 2007 roku, opublikowanego
kilka dni po aresztowaniu Mola, artykuu Simone Mole czy Szymon Moleke?
z2008 roku pochodzcego zbloga ocharakterze prawicowo-konserwatyw-
nym polska.bloguez.com oraz bezporednio skopiowanego przez autora
bloga jako tekst uzupeniajcy do artykuu Simon wychodzi na wolno
na forum internetowym Gazety Wyborczej2. Przedmiotem drugiej analizy
jest akapit wybrany ztekstu uzupeniajcego (rozpoczynajcego wtek na
forum Gazety Wyborczej) do artykuu zatytuowanego Simon wychodzi
na wolno.
Wtabeli zostay podkrelone te elementy, ktre implikuj konstruowa-
nie konkretnych wsplnych znacze na oznaczenie innoci przypisanej bo-
haterowi.
(A) Wtekcie tym na pierwszy plan wysuwa si perspektywa narratora.
Centralny punkt widzenia okrelony zosta tutaj ju wczci (1), anawet
wpierwszym zdaniu: MY jestemy nie tylko narratorami, ale take gw-
nymi obserwatorami ioceniajcymi sytuacj (widzimy, zaczynamy do-
mniemywa) to znaszej perspektywy przedstawione s wydarzenia. Nie
byoby wtym nic szczeglnego wkocu autorem zacytowanej wypowie-
dzi jest profesor-specjalista, moe on wic wystpowa jako przedstawiciel
grupy specjalistw iprzytoczy subiektywn opini zeksperckiego punktu
widzenia. Jednak prowadzona tutaj narracja nie ogranicza si wycznie do
przedstawienia sytuacji zperspektywy MY jako specjalici. Obserwatorem
sytuacji zostaje jaka wsplnota MY, ktrej cechy presuponowane to do-
bry krawat, wyksztacenie ibiega znajomo angielskiego. Wszystkie te
atrybuty zewntrzne to rwnie atrybuty Kameruczyka (widzimy czo-
wieka), ktry pocztkowo zostaje wczony do wsplnoty MY. Kto, kto
jest nasz, nie powinien wic zachowywa si tak, jak zachowa si Mol
2 Celowo jako rdo tekstu Simone Mole czy Szymon Moleke? podano forum GW, anie adres
internetowy bloga. Autork interesuje bowiem proces przenikania si znacze wnarracjach oinnym
na przestrzeni dyskursw ideologicznie przeciwstawnych (konserwatyzm Rzeczpospolitej ispoecz-
ny liberalizm GW) ito wanie aktualny kontekst funkcjonowania tekstu, praktyka wpisania go
wokrelon wsplnot dyskursywn (aniekoniecznie jego pierwotne rdo, jak wprzypadku notki
blogowej) stanowi nadrzdn kategori analityczn.
20
Tekst A Tekst B
Rzeczpospolita, 09.01.2007 Forum.gazeta.pl, 25.09.2008
Prosz zrozumie: widzimy czowieka wy-
ksztaconego, noszcego dobry kra-
wat, biegle mwicego po angielsku.
Naiwnie zaczynamy domniemywa, e
myli tak samo jak my. Jakby by Eu-
ropejczykiem, tylko czarnym mwi
prof. Ryszard Vorbrich zpoznaskiego
UAM, najwybitniejszy polski znaw-
ca Kamerunu. - Atak naprawd ten
czowiek moe rozmawia oSzekspirze
wtych kategoriach co my, tymczasem
jego pogldy na najwaniejsze ycio-
we kwestie rni si fundamental-
nie. (6) Specjalici od kultur krajw afryka-
(3) Po zatrzymaniu Mola wrodowisku skich przyznaj, e wiatopogldy Polakw
afrykanistw zapanowaa konsternacja. imieszkacw Afryki s kracowo rne.
Wiele osb osobicie znao Simona, spo- (7) Nawet wrd elit s tam rozpowszech-
tykao si znim na rozmaitych panelach nione miertelnie niebezpieczne praktyki
albo utrzymywao stosunki towarzyskie. magiczne.
Wanie to rodowisko jednak bez trudu (8) Take wiara wwyleczenie si zAIDS
uwierzyo wzarzuty. przez seks zinnymi osobami!
(4) - Nie wiemy, co siedzi wgowie Simona. (9) Czy t idiotyczn wiar naley tumaczy
Rnice kulturowe s tak istotne mwi zachowanie Simona Moleke Nije?
enigmatycznie jedna zwarszawskich afry-
kanistek, przyznajc, e znajomi naukowcy
formuuj ju wzwizku zprzypadkiem
Simona najdziksze hipotezy. Zgadza si
onich mwi pod warunkiem zachowania
anonimowoci. Wrd Afrykanw rozpo-
wszechnione s szamaskie praktyki pole-
gajce na leczeniu si zAIDS przez seks,
przez oddawanie go innej osobie.
(5) - Nigdy nie naley lekceway magii,
jeli mwimy ozachowaniach Kameruczy-
ka. Wiara wmagi jest powszechna nawet
wrd elit przyznaje prof. Vorbrich.
Tabela 1. Zestawienie tekstw zdziennika Rzeczpospolita iportalu Fo-
rum.gazeta.pl
(inny). Zarysowany wten sposb background bohatera pozwala nadawcy

zjednej strony dokona podwjnej jego oceny (zasuguje on na podwjne
potpienie, gdy nalea do naszego europejskiego wiata), azdrugiej daje
podstaw do wyparcia si uprzedze (bo mimo e by czarny, by nasz
europejski).
21
Margaret Amaka Ohia
Zaskakujco zmienia si wymowa wypowiedzi naszego eksperta, gdy

spojrzymy na kolejn cz tekstu (2): Naiwnie zaczynamy domniemywa,
e myli tak samo jak my. Jakby by Europejczykiem, tylko czarnym. Jest
to najwaniejszy moment wtekcie. Caa ta konstrukcja zdradza perspek-
tyw pewnego typu dyskursu, zktrej odbiorcy mog interpretowa tekst.
Wpierwszym zdaniu implikuje si, e podany sposb mylenia zarezer-
wowany jest wycznie dla NAS (= mamy cich nadziej, e myli tak samo
jak my imwi to, co chcemy sysze). Fragment ten zdradza rwnie ch
podkrelenia naszej niewinnoci, atwowiernoci iprostodusznoci woce-
nie sytuacji wiadczy otym uycie przyswka naiwnie (zob. znaczenie
leksemu naiwny). Wyraz naiwny nie tylko infantylizuje iprzez to agodzi
wypowiadane sdy, znoszc ewentualn intencj negatywnego wartocio-
wania, ale take przypisuje podmiotowi rol ofiary oszukanej przez przyby-
sza zzewntrz, Kameruczyka.
Wwypowiedzi eksperta (2) presuponuje si rwnie istnienie grupy do-
minujcej MY. To grupa wyksztaconych, mwicych biegle po angielsku,
noszcych dobre krawaty Europejczykw (jasnoskrych mczyzn zklasy
redniej, czyli typowych przedstawicieli elit). Uycie spjnika wzgldnoci
jakby, ktry prototypowo wprowadza zdanie okrelajce sytuacj nierze-
czywist (wtym przypadku bycie Europejczykiem), agodzi implikowan
opozycj: Europejczyk-ciemnoskry. Czarny nie moe wic by prawdzi-
wym Europejczykiem, zawsze bdzie czarnym Europejczykiem (por. biay
Europejczyk wydaje si nominacj redundantn). Formua taka zdradza
mylenie kolonialne, zgodnie zktrym pokutuje podzia na cywilizowan
Europ izacofan Afryk.
Podobny wydwik ma fragment (4), ktry jest pozornym przytoczeniem
wypowiedzi eksperckiej, awrzeczywistoci zdradza punkt widzenia autora
tekstu. Jest to jedna zpowszechnie stosowanych strategii dziennikarskich.
Dziennikarz, aby jego wypowied bya bardziej obiektywna, zazwyczaj
nie identyfikuje si zczytelnikami nie stosuje formy pierwszoosobowej
wliczbie mnogiej, gdy jego opinia powinna by bezstronna (lub przy-
najmniej wtakiej formie ukazana). Wykorzystuje wic wcelu zdradzenia
swoich sdw kategori eksperta (por. analiza kampanii wyborczej Wolno-
ciowej Partii Austrii, wktrej pojawia si kategoria prawdziwego Austria-
ka, Wodak iKrzyanowski, 2011: 2425), ktrego rol spoeczn jest wyja-
nianie iprzekazywanie informacji podpartych logicznym rozumowaniem.
Wanalizowanym przypadku, zuwagi na charakter odbiorcy komunikatu
(wedug danych Rzeczpospolitej 90 proc. czytelnikw dziennika to ludzie
zwyksztaceniem rednim lub wyszym), ekspert utosamia si zczytelni-
kami, zjednej strony wchodzc wrol zaangaowanego uczestnika wyda-
22
rze, azdrugiej stawiajc si wpozycji oceniajcego obserwatora. Wtym

przypadku po bezporednim zacytowaniu wypowiedzi anonimowej afry-
kanistki: Nie wiemy, co siedzi wgowie Simona. Rnice kulturowe s tak
istotne, ktra wzmacnia znaczenia implikowane wczci pierwszej idru-
giej (cechy indywidualne Simona utosamione zostaj zczynnikami kultu-
rowymi), przytoczony zosta sd innych ekspertw (wikszej grupy, anie
jednostki co legitymizuje jego obiektywno), ktry ekspertka zgadza si
zdradzi pod jakimi warunkami (zob. rwnie znaczenie leksemu przyzna-
wa wponiszej analizie drugiego tekstu). Zdanie: Wrd Afrykanw roz-
powszechnione s szamaskie praktyki polegajce na leczeniu si zAIDS
przez seks, przez oddawanie go innej osobie ma by wyrazem sdw spe-
cjalistw. Jednak brak sygnalizacji autorstwa wypowiedzi wskazywaby na
to, e jej autorem jest dziennikarz, ktry dystansuje si od przytaczanych
sdw, stosujc cudzysw wrodku zdania oraz niejawnie odwoujc si
do powszechnego stereotypu dzikiego Afrykanina (najdziksze hipotezy).
Warto przy tym pamita otym, e tzw. nowy rasizm (np. wwykona-
niu mediw, politykw czy pracownikw akademickich, por. van Dijk 1993,
2000; Doane iBonilla-Silva 2003; Cole 2005; Romm 2010) nie ujawnia si
na poziomie CO, tylko JAK. Ideologia wtekcie Rzeczpospolitej, ktra po-
suguje si raczej wywaon retoryk izazwyczaj nie ujawnia swojej stron-
niczoci politycznej, nie deklarujc jawnie swoich pogldw (mimo e jest
pierwotnie konserwatywna istawia si wskrzydle centro-prawicowym),
ukrywa si wstrategiach formalno-jzykowych imechanizmach pragma-
tycznych zarwno na poziomie perspektywizacji wypowiedzi odautorskich,
jak iwodpowiedniej selekcji eksperckich cytatw. Wwypowiedzi eksperta
ju na pocztku (1) pojawia si akt dyrektywny wpostaci ukrytego rozka-
zu (prosz zrozumie), majcy na celu ugrzecznione nakonienie odbiorcy
do przyjcia przedstawionego wnioskowania. Innym przykadem ukrytego
wzmacniania gosu eksperta jest przytoczenie uytej przez niego pouczaj-
co-nakazowej konstrukcji modalnej wczci nie naley oraz negatora kwan-
tyfikatora nigdy wczci (5): Nigdy nie naley lekceway magii, jeli m-
wimy ozachowaniach Kameruczyka. Wypowied ta brzmi jak podwjna
przestroga groba: nigdy (pod adnym warunkiem) wyranie ogranicza za-
kres moliwoci dziaania, anie naley jak norm spoeczn (Majewska
2005: 76). Niepodporzdkowanie si tym reguom grozi wykluczeniem ze
wsplnoty dyskursywnej, spoecznej (klasowej), anawet kulturowej. Wpo-
czeniu znastpujc presupozycj: Wiara wmagi jest powszechna na-
wet wrd elit (sens implikowany: elit kameruskich), caa cz (5) przyj-
muje wydwik bardzo arbitralny. Przywoany tu zosta tym samym tutaj
fakt, e magia jest podstawow si napdow dziaa wszystkich czon-
23
Margaret Amaka Ohia
kw spoeczestwa kameruskiego, czyli nawet wiara wpodzia klasowy:

elity- reszta spoeczestwa jest wKamerunie zaburzony. Wcaym akapicie
zwraca uwag forma szkatukowa cytowania wypowiedzi ekspertw od
oceny konkretnej osoby przedstawionej zimienia inazwiska, przechodzi si
tutaj do wypowiedzi anonimowej afrykanistki, aby przytoczy sd niezdefi-
niowanej znajomej grupy eksperckiej. Cay akapit zamknity jest wformie
klamry wnioskiem zacytowanego na pocztku specjalisty (5).
(B) Wzdaniu nr (6) zestawienie dwch porzdkw ideologicznych pol-
skiego iafrykaskiego przy uyciu spjnika i, ktrego prymarn funkcj
jest czenie wyrae wsprzdnych, implikuje, e wiatopogldy Polakw
iAfrykanw s traktowane jako rwnorzdne, symetryczne. Jednak wyra-
nie wida, e czca funkcja spjnika izostaa wtym przypadku zniesiona
na kocu zdania przez przyswkowy wykadnik biegunowoci (kracowo),
ktry podkrela iwkonsekwencji rozcza dwa porzdki, aby wnastpnym
zdaniu (7) zasugerowa, co jest istot afrykaskiego wiatopogldu (magia
izagroenie). Ze zdania (7) mona wywnioskowa, jaki jest ten porzdek
kracowo rny od tego, ktremu przywiecaj miertelnie niebezpiecznie
praktyki magiczne. Polski (czyt. europejski: typowa metonimia postkolo-
nialna, implikujca istnienie homogenicznego kontynentu afrykaskiego
oraz heterogenicznej Europy, skadajcej si zpastw) wiatopogld ce-
chuje bezpieczestwo iracjonalno, podczas gdy Afryka (homogeniczny
kontynent, bez dyferencjacji narodowociowej) to synonim zabobonnoci
iczarnej magii. Co wicej, uycie typowego operatora presupozycji nawet
wzdaniu (7) sugeruje, e wAfryce tradycyjny (czyli europejski) podzia
spoeczestwa na elity (postpowe iintelektualne) ilud (zacofany iniedo-
uczony) jest zniesiony: afrykaskie elity s zabobonne, nie warto si wic
na nie powoywa lub pyta oopini. Dlatego autor wypowiedzi powouje
si na specjalistw od Afryki, anie jej mieszkacw. Strategia wykluczania
zobszaru normy spoecznej to jeden znajbardziej prototypowych mechani-
zmw deprecjonowania (Majewska 2005: 76). Zprzytoczonego fragmentu
wynika, e spoeczno afrykaska nie tworzy normalnej struktury spoecz-
nej, aco za tym idzie, nie mona jej przypisa cech istotnoci wwiecie, nie
mieci si bowiem wsystemie europejskiego uniwersum.
Wcytowanym fragmencie artykuu wyranie zauway mona hybry-
dyczno leksykalno-stylow, ktra kamufluje punkt widzenia, zktrego
opisywane jest wydarzenie. Do obiektywnej wypowiedzi eksperta (specja-
listw), ktry wygasza sdy uniwersalne, zostay doczone subiektywne
iemocjonalne sdy autora tekstu. Jednak przez to, e na kocu tego zda-
nia nie pojawia si sygna zmiany autorstwa wypowiedzi (wpostaci cu-
dzysowu lub wyranego sygnau zakoczenia wypowiedzi), czytelnikowi
24
przedstawiony zostaje pozorny argument naukowej (eksperckiej) nieomyl-

noci. Imimo e finalne zdania (8) i(9) to typowe sdy emocjonalne, punkt
widzenia formalnie si nie zmieni to ekspertom (anie nadawcy tekstu)
przypisano akt deprecjacji bohatera tekstu (podzia na zabobonn Afryk
iracjonaln Europ).
Wzdaniu nr warto zwrci uwag na jeszcze jeden wykadnik leksykal-
ny operator metatekstowy przyznawa, uyty rwnie wRzeczpospoli-
tej. Uycie czasownika przyznaj mona uzna za wykadnik potwierdzenia
negatywnego wartociowania Afrykanw, mimo pewnej niechci do tej
opinii specjalistw. Dochodzimy wic do wniosku, e prawdziwym nadaw-
c tekstu nie jest ekspert co jest wtekcie implikowane, gdy to kto
inny wymusza na nich wypowied lecz kto penicy inn rol spoeczn
ikomunikacyjn. Eksperci wyjaniaj lub tumacz, przecitni uytkowni-
cy jzyka lub porednicy informacji mwi. Wprzytoczonym fragmencie
nie uyto tych czasownikw, gdy autorem tekstu jest kto penicy inn
rol spoeczn ikomunikacyjn dziennikarz (przedstawiciel elit). Spjrz-
my jednak na prymarne znaczenia czasownika przyzna. Wedug Sownika
jzyka polskiego PWN leksem przyzna (przyznawa) ma dwa znaczenia:
1. uzna czyj racj lub zgodzi si zczym. Wprzypadku tego znaczenia
wyraenie specjalici przyznaj mona uzna za wstp do relacji zrozmowy
zekspertem, wktrym jedna ze stron doprowadza do przyznania czyjej ra-
cji (dziennikarza). Znaczenie nr 2. stwierdzi co po pewnym namyle, czasem
niechtnie implikuje, e wtym wypadku nawet naukowcy nie mog nie
by obiektywni stwierdzaj co zociganiem iuywaj okrele nacecho-
wanych emocjonalnie (8). Uycie czasownika przyzna dystansuje rzeko-
mych autorw wypowiedzi (specjalistw, wrzeczywistoci dziennikarzy) od
przytoczonych opinii, sugeruje pewien dylemat, pocigajcy za sob ukryte
wartociowanie. Owa niech orzekania oczym moe by zwizana zpoli-
tyczn poprawnoci, gdy przedstawienie wtpliwych ideprecjonujcych
Afryk sdw (otym, e powszechna jest TAM wiara wleczenie przez seks
zinnym osobami) mija si zdeklarowanymi normami spoecznego libe-
ralizmu Gazety Wyborczej, wktrej umieszczono powyszy komentarz.
Dlatego te naley opinie te wyrazi tak, jakby byy wymuszone pod wpy-
wem czyjego nakaniania, anie zwasnej woli.
Oba teksty wykazuj wiele wyranych podobiestw zarwno wwar-
stwie semantycznej, jak iformalnej. Po ich analizie, na poziomie strategii
wewntrztekstowych, mona wyodrbni nastpujce przejawy nowego
rasizmu:
obiektywizacja dyskryminujcych sdw wartociujcych,
faszywe przytoczenia (brak zmiany atrybucji tekstu),
25
Margaret Amaka Ohia
depersonalizacja bohatera,
szkatukowe ujawnianie punktu widzenia,
presupozycje postkolonialne.
Rekonstekstualizacja jako narzdzie narracji medialnej oinnym

Przystpujc do analizy dyskursu oinnych, mona si spodziewa rnych ty-
pw narracji istruktur jzykowych bdcych przejawami rasizmu. Wjednym
przypadku moe to by eksplicytny sd propozycjonalny, jak wwypowie-
dzi: Murzyn to brudas, morderca, gwaciciel igangster; winnym sd ukryty
wnominacji, np.: Ona wysza za kasztana; nominalizacji, np.: Zacofani Afry-
kaczycy potrzebuj naszej pomocy lub presupozycji: Wiadomo, e wkrajach
afrykaskich edukacja kuleje, abrak edukacji to ciemnota. Dlatego Murzyni
przenosz tyle chorb. Celem kolejnej analizy jest pokazanie, wjaki sposb
rekontekstualizacja, mechanizm narracyjny wspczesnych mediw, moe
stanowi narzdzie narracji oinnym. Intertekstualne iinterdyskursywne
sterowanie znaczeniami pomidzy tekstami, dyskursami igatunkami polega
na modyfikowaniu znacze nie tylko samych tekstw, poprzez wpisywanie
starych sensw wnowe konteksty, ale rwnie na rekonstruowaniu starych
ideologii iwpisywaniu ich wnowe systemy dominacji. Tekst, podobnie jak
ideologia, moe zjednej strony zosta rozebrany na czci iprzecignity do
innego tekstu jako element nawigacji. Zdrugiej za strony tekst sam wso-
bie stanowi pole nawigacji, otwierajc autorowi (uytkownikowi) ogromne
moliwoci sterowania znaczeniami, poprzez zabieg wytnij/kopiuj-wklej. -
czy si on zwariacyjnoci nowych mediw (Manovich 2006: 102103). Ar-
tyku wnowych mediach moe wystpowa wnieskoczenie wielu rnych
wersjach, co daje efekt nieustannego przenikania si wypowiedzi zrnych
obszarw dyskursu igatunkw, aco za tym idzie swobodnego przepywu
znacze. Teksty wsieci nie s wzwizku ztym ani stae, ani zamknite (Fiske
1987), mog by nieustannie multiplikowane iprze-pisywane oraz poddawa-
ne rozmaitym strategiom reinterpretacyjnym wnowych kontekstach.
Tak wanie stao si ztekstami oSimonie Molu, ktre wlatach 2007
2008 stay si jednymi znajwaniejszych elementw dyskursu publicznego
oosobach ciemnoskrych wPolsce. Wiemy ju, e teksty (A) i(B) powstay
wrnym czasie (stycze 2007 iwrzesie 2008) ifunkcjonoway wrnych
przestrzeniach dyskursywnych (Rz iGW). Jednak wczerwcu 2008 roku
na prawicowym portalu polskiego lobby przeciw integracji europejskiej
Nasza Sprawa (NS)3 pojawia si jeszcze jedna wersja tego samego tekstu
3 Strona internetowa zostaa zlikwidowana w2009 roku.
26
pod tytuem Holocaust po afrykasku, znagwkiem Mol(r)derca zAfryki.

Zartykuu na stronie prawicowego ugrupowania uczestnik forum GW4
wyci analizowany fragment iwklei go wpolitycznie poprawn prze-
strze dyskursu GW.
Forum internetowe ma charakter dyskursywny, jest przestrzeni wymia-
ny pogldw, panuje wnim atmosfera otwartego (iszczerego)5 wyraania
myli. Oprcz wasnych opinii uczestnicy czsto przytaczaj zdania innych
uytkownikw, cytuj je ikomentuj6 lub prezentuj wypowiedzi zsieci,
nie odwoujc si do pierwotnego autora tekstu. Oto lid artykuu na por-
talu Nasza Sprawa:
Tekst C
Co najmniej 18 (jeszcze ywych) trupw. Polek, ktre za swoj tolerancj iza-
ufanie zapac wkrtce swoim modym yciem. Zaraone miertelnym wiru-
sem HIV przez Antyfaszyst Roku 2003, czarnoskrego imigranta Simona Mola.
Gdyby nie to, e szczep wirusa HIV, wywoujcy mierteln chorob AIDS, kt-
rym zaraa afrykaski inteligent, niezwykle szybko niszczy organizm, mier
zebraaby jeszcze bardziej obfite niwo.
Kontekst Rzeczpospolitej nie jest wic bezporednim kontekstem dla

tekstu na forum GW. Jest nim kontekst nacjonalistycznej Naszej Sprawy.
Mimo e chronologiczna kolejno pojawiania si tekstw: dziennik Rz
portal NS forum GW stawia Rz jako tekst pierwotny lub wtermi-
4 Perspektywa dyskursywna zakada, e znaczenia wtekstach mog by przekazywane za porednic-

twem rnego typu igatunku tekstw. Jednym ze rde wspczesnych form komunikacji medialnej
s komentarze na forum. Leduff iCecala zauwaaj, e komentarze na forum to waciwe pokosie
listw do redakcji. Te ostatnie byy bardzo istotnym elementem tradycyjnych form prasowych, jednak
komentarz internetowy zjednej wymaga mniejszego wysiku od czytelnika (Leduff iCecala 2012: 90),
zdrugiej wzbudza wiksze zainteresowanie odbiorcw komunikatu. Przeprowadzona przez Wahl-
-Jorgensen ankieta wykazaa, e czytelnicy gazet s zazwyczaj ciekawsi tego, co inni czytelnicy maj do
powiedzenia na temat newsw ni tego, co mwi dziennikarz (2004). Komentarz czy wpis s najczst-
sz form podtrzymywania dyskursu pisanego wnowym wiecie mediw; wnajlepszym wydaniu
suy nie tylko jako gos/strona wdyskusji, ale jako nadawca prawdy ialternatywa do informacji wy-
znaczanej przez eksperta jest to jedna zkluczowych cech nowych mediw, rozwijana take na gruncie
Wikipedii (Leduff iCecala 2012: 22).
5 Szczero moe wynika wtym przypadku zarwno zdialogowego charakteru forum, jak izanoni-
mowoci nadawcw tekstu oraz braku konsekwencji wypowiedzi niespeniajcych oczekiwa uczest-
nikw komunikacji. Zanonimowoci czy si rwnie mnogo kryptocytatw. Przykadem takiego
kryptocytatu okaza si analizowany przez autork tekst.
6 Wiksze znaczenie przypisuje si tutaj przepywowi znacze wdyskursie, ni konstruowaniu osta-
tecznej wypowiedzi czy wiernemu trzymaniu si oryginalnego tematu. Fakt ten zwizany jest zora-
lizacj wspczesnej kultury popularnej. Lev Manovich zauwaa, e komunikacja za porednictwem
mediw zaciera granic midzy kategoriami, takimi jak: tre, opinia irozmowa. Jako przykad podaje
m.in. fora internetowe, gdzie tekst wyjciowy (skopiowany) jest tylko pretekstem do komentowania
innych zjawisk (Manovich 2008).
27
Margaret Amaka Ohia
nologii Johna Fiskeatekst pierwszego rzdu (primary text) (1987: 8485), to

wsensie jawnoci iniejawnoci rasizmu (od starego do nowego), nadrzd-
nym tekstem bdzie tekst NS, atekstami drugiego itrzeciego rzdu odpo-
wiednio artykuy zRz iGW. Dziki porwnaniu mechanizmw jzy-
kowych wtrzech dyskursach moliwe byo stworzenie poniszej tabeli 2.
Przedstawiono wniej rozkad ideologii imechanizmw narracji oinnym.
TEKST GATUNEK KONTEKSTY MECHANIZMY NARRACJI
1. obiektywizacja oceny negatywnej: odda-

nie gosu ekspertom
2. wypieranie si oceny negatywnej: uycie
wykadnikw presupozycji
1. umiarkowany
3. faszywe przytoczenie: brak sygnau zmia-
A Artyku pra- konserwatyzm
ny podmiotu mwicego
sowy 2. mainstream
4. generalizacja: uoglnienie winy, deperso-
medialny
nalizacja
5. opozycja MYONI
6. stereotypizacja: czarna magia, rytuay
plemienne
3. etos inteli-
gencji,
4. spoeczny
7. kryptocytat (ztekstu C)
Komentarz na liberalizm,
8. rekontekstualizacja (tekstu A)
B forum inter- 5. tolerancja
9. selekcja: poprawno polityczna
netowym 6. nowe media:
strumieniowo
iprzepyw infor-
macyjny
7. nacjonalistycz-
10.bezporednie referencje: kolor skry, po-
Artyku win- ny
C chodzenie istatus imigranta
ternecie 8. skrajnie kon-
12. sownictwo wartociujce
serwatywny
Tabela 2. Rozkad mechanizmw narracji wtekstach (A), (B) i(C)
Oprcz wewntrztekstowych idyskursywnych strategii dyskryminacji

wykorzystanych wkadym ztekstw, mona je take umieci wrnych
kontekstach. Itak tekst (A) zRzeczpospolitej reprezentuje umiarkowany
konserwatyzm idominujc grup mediw, tekst zforum GW (B) funk-
cjonuje wkategoriach etosu inteligencji, spoecznego liberalizmu itoleran-
cji. Od strony formalnej bdzie natomiast wpisywa si wstrumieniowo
iprzepyw informacyjny (flow) nowych mediw. Zkolei artyku zportalu
Nasza Sprawa (C) jest manifestem znacze skrajnie konserwatywnych ina-
cjonalistycznych.
28
Afrykaski Holocaust, polska patologia

We wspczesnych mediach rasizm przejawia si zazwyczaj nie na poziomie tre-
ci: CO? (mwimy), tylko sposobu: JAK? (mwimy). Ideologia ta zwykle jest ma-
skowana, wypierana lub nawet nieuwiadamiana. Do udowodnienia istnienia
takiego rasizmu nie wystarczaj badania tekstw oinnych. Czasem konieczna
jest te analiza tekstw, wktrych opisujemy siebie samych. Pojcie dyskrymi-
nacji obejmuje element lub figur porwnawcz, acilej rzecz biorc osob lub
grup osb, wporwnaniu do ktrej kto jest uznawany za dyskryminowane-
go. Aby klarownie wyjani nierwne, mniej korzystne traktowanie, konieczne
jest porwnanie interesujcego nas przypadku znarracj oinnej osobie bdcej
wsytuacji podobnej przy odmiennym znaczniku tosamoci (np. inny kolor sk-
ry lub pochodzenie etniczne). Tego typu porwnanie moe odgrywa kluczow
rol wzrozumieniu przejaww rasizmu wnarracjach oinnym.
Tekst B Tekst D
Specjalici od kultur krajw afryka- Dlaczego Wiesaw S. wiadomie naraa swoj
skich przyznaj, e wiatopogldy partnerk na zaraenie wirusem HIV? Takie
Polakw imieszkacw Afryki s zachowanie moe wiadczy og b o k i e j p a -
kracowo rne. Nawet wrd elit t o l o g i i . Naleaoby dokadnie si dowiedzie,
s tam rozpowszechnione miertel- co si zdarzyo wjego yciu. Moe chcia si
nie niebezpieczne praktyki magiczne. zemci za d o z n a n e u r a z y p s y c h i c z n e
Take wiara wwyleczenie si zAIDS albo jest p o z b a w i o n y w y o b r a n i ? za-
przez seks zinnymi osobami! Czy t stanawia si Marcin Drewniak zkrakowskiego
zupenie idiotyczn wiar naley tu- Centrum Profilaktyki iEdukacji Spoecznej Para-
maczy zachowanie Simona Moleke sol. Jego yciorys sugeruje o d c h y l e n i a o d
Njie? n o r m s p o e c z n y c h , wynikajcych zbdw
wychowania lub zo s o b o w o c i p s y c h o -
p a t y c z n e j . Wida, e nie czuje sensu norm
moralnych iycia spoecznego. Interesuje go
tylko wasny los - dodaje prof. Zbigniew Ncki,
psycholog zUniwersytetu Jagielloskiego. - To
jest wielki problem naszego spoeczestwa: jak
chroni si przed takimi p s y c h o p a t a m i .
Tabela 3. Zestawienie tekstw (B) i(D) wtecie komutatywnym
Szczeglnie interesujce s przekazy przedstawiajce bardzo podobne wy-

darzenia, ale dotyczce rnicych si od siebie (wjakim sensie) bohaterw.
Kilka lat temu polskie media dostarczyy doskonaych przykadw takich zda-
rze. Poniej przedstawiam test porwnawczy wypowiedzi dotyczcych dwch
przypadkw opodobnej strukturze fabularnej (tabela 3): mczyzna-uwodziciel
wiadomie zaraa wirusem HIV wiele kobiet. Poniewa obaj bohaterowie r-
ni si waciwie wycznie kolorem skry, nazw ten rodzaj analizy testem
komutatywnym. Analizowanemu ju powyej tekstowi (B), ktrego gwnym
29
Margaret Amaka Ohia
bohaterem jest Simon Mol, warto przyjrze si ponownie. Ju wpierwszym

zdaniu tekstu (1) pojawia si nawizanie do dyskursu kolonialnego. Przeciw-
stawienie dwch porzdkw: europejskiego iafrykaskiego zawiera zdanie (2):
wiatopogldy Polakw imieszkacw Afryki s kracowo rne. Opozycja ta
przypisuje (biaym) Polakom racjonalno, Afrykanom za zabobonno, czar-
n (sic!) magi. Owa asymetria zostaje uznana za obiektywn iprawdziw,
poniewa tak przyznaj specjalici. Zdanie (2) rozpoczyna si od operatora pre-
supozycji nawet. Sugeruje on, e wAfryce tradycyjny (adokadniej: europej-
ski) podzia spoeczestwa na elity (postpowe, intelektualne) ilud (zacofany,
niedouczony) jest zniesiony (afrykaskie elity te s zabobonne). Spoeczno
afrykaska nie tworzy zatem normalnej struktury spoecznej, aco za tym idzie,
nie mona jej przypisa cech istotnoci wwiecie, nie mieci si bowiem wsys-
temie europejskim. Zastosowanie takiej presupozycji wiadczy omarginaliza-
cji iwykluczaniu grupy dyskryminowanej zdyskursu dominujcego. Kolej-
n omawian ju strategi jest niewprowadzenie sygnau zmiany autorstwa
wypowiedzi. Polega ona na doczeniu do obiektywnej wypowiedzi eksperta
sdw subiektywnych iemocjonalnych autora tekstu. Wskazuje na to hy-
brydyczna forma wykadnikw leksykalno-stylowych wzdaniu. Pocztkowa
cz zdania (1): Specjalici od kultur krajw afrykaskich przyznaj jest przy-
toczeniem naukowca, sdem uniwersalnym, ktry nieatwo podway. Poja-
wia si tu zatem mit scjentyzmu, czyli argument znaukowej nieomylnoci. Od
sw: Take wiara wwyleczenie si zAIDS przez seks zinnymi osobami
nadawca tekstu posuguje si sdami emocjonalnymi wykrzyknienie w(3),
pytanie retoryczne w(4). Mimo tego punkt widzenia nie zmieni si. Dokona-
no manipulacji polegajcej na woeniu wusta ekspertw sdw emocjonal-
no-deprecjonujcych autora (1+3+4)7 idystansowaniu si autora wypowiedzi
od przytoczonych opinii. Zabieg ten umieszcza odbiorc wsytuacji dylematu8
iwtpliwoci dotyczcych tego, kto naprawd si wypowiada ina jakim stop-
niu wanoci funkcjonuje zacytowana wypowied.
7 Niech orzekania oczym wprost zwizana jest wtym przypadku zpolityczn poprawnoci. Van
Dijk podkrela, e dopki rasistowskie uprzedzenia s zaprzeczane (czyli wyraane wramach politycz-
nej poprawnoci), nie ma potrzeby podejmowania oficjalnych dziaa, aby im zapobiega (np. poprzez
zaostrzenie prawa czy tworzenie instytucji zwalczajcych nowy rasizm). Aponiewa we wspczesnych
spoeczestwach demokratycznych ideologi rasistowsk przypisuje si dyskursowi skrajnie prawico-
wemu, grupa dominujca podtrzymuje swj nierasistowski (pozytywny) wizerunek poprzez niebezpo-
rednie praktyki dyskursywne (1993).
8 Mona by tutaj mwi ozastosowaniu strategii pozornego dylematu lub moralnego szantau,
polegajcej na przedstawieniu faktw niepoprawnych politycznie (tu: negatywnej, cho naukowej
wiedzy oAfryce) mijajcych si zprzyjtymi normami tolerancji iwyraeniu tych faktw (araczej
opinii) tak, jakby byy ujawnione pod wpywem czyjego nakaniania (van Dijk 1993: 185). Jest to
jeden zprzejaww kreowania pozytywnego wizerunku nas samych, kryjcego si pod powierzchni
ideologii daltonizmu rasowego.
30
Porwnanie wypowiedzi ociemnoskrym Simonie M. zwypowiedzi

ojasnoskrym Wiesawie S. (Tekst D) pozwala ujawni kluczow strategi
konstruowania narracji, wktrej bohaterem jest inny. Zasadniczym me-
chanizmem wtej kwestii jest naturalizacja igeneralizacja cech negatyw-
nych innego oraz patologizacja tej samej cechy unaszego. Tekst (D) zo-
sta zamieszczony na portalu Rzeczpospolitej. Dokonuje si wnim prby
uzasadnienia zachowania bohatera poprzez poszukiwanie jego uomnoci
psychicznych. Wydaje si, e przytoczony fragment wzestawieniu ztek-
stami oMolu doskonale zdradza uniwersaln strategi przedstawiania
bohaterw grup My iOni wsytuacjach spoecznie negatywnych. Przypo-
mnijmy: zachowanie Simona byo przedstawiane jako powszechna (na-
wet uelit) wkulturze Afryki praktyka magiczna, jako norma spoeczna.
Simon by typowym reprezentantem Czarnego Ldu. Natomiast zachowa-
nie Wiesawa jest nienaturalne inienormalne. Po Kameruczyku mona
byo si takiego sposobu postpowania spodziewa, gdy jest to efekt
ich idiotycznej wiary. Przedstawiciel innych jest jak wszyscy inni zy
znatury. Przedstawiciel grupy My jest natomiast czarn owc. Zaskoczy
nas inarazi tym samym na degradacj naszego wizerunku. Oglny me-
chanizm tworzenia negatywnych reprezentacji czonkw grup spoecznych
oparty na opozycji MyOni przedstawiono na rysunku 1. Na podstawie
przeprowadzonych analiz mona wywnioskowa, e kiedy osoba zgrupy
My dokonuje jakiej zbrodni (lub robi co spoecznie nieakceptowanego),
stopie reprezentatywnoci jej zachowania poddawany jest zmniejszeniu
zazwyczaj przedstawia si je jako dziaanie na skal lokaln (Wiesaw S.
grasowa wokolicach Krakowa), jego tosamo geograficzna rwnie
ulega uszczegowieniu iograniczeniu do maej przestrzeni (Wiesaw
S. zGiycka). Podobnie zzasigiem wystpowania wiadomoci na jego
temat s to krtkie notki zazwyczaj wmediach tabloidowych, awic
konteksty znajdujce si na peryferiach mediw gwnego nurtu. Wopo-
zycji do tego konstruowana jest historia dotyczc zbrodni popenionej
przez osob zgrupy Oni. Zachowanie takiej jednostki ulega hiperbolizacji
zostaje rozprzestrzenione na cay kraj, na rne obszary ycia, obejmuje
skal caego spoeczestwa (Mol uwid ioszuka niezliczone tumy Po-
lakw) ijest przede wszystkim opisywane przez media mainstreamowe
(nawet tradycyjna ikonserwatywna Rzeczpospolita podja si tablo-
idowego ledztwa). Drugi mechanizm zwizany jest zatrybucj dziaania
bohatera. Wprzypadku jasnoskrego Polaka zasza atrybucja wewntrz-
na, czyli zakaanie kobiet wirusem byo wynikiem jego indywidualnych,
skaonych cech psychicznych iosobowociowych. Wiesaw odrnia si
od wikszoci Polakw np. nieosiadym trybem ycia (hipis zKrakowa),
31
Margaret Amaka Ohia
ciko wytumaczy jego zachowanie inaczej ni zaburzeniami mentalny-

mi. Ciemnoskry Kameruczyk by natomiast typowym przedstawicielem
swojego narodu, anawet caego kontynentu. Reprezentowa system war-
toci typowy dla Afrykanw, nakazujcy oddawa chorob, aby samemu
si wyleczy. Nastpia tutaj ekstrapolacja cech indywidualnych na cechy
grupowe Mol by typowy, nikogo nie zaskoczy, poniewa dziaa zgod-
nie zwyznacznikami kulturowymi grupy Oni, jego zachowanie ulego ge-
neralizacji. Sposb atrybucji dziaania (wewntrzna wprzypadku czonka
grupy My, zewntrzna grupy Oni) wie si rwnie zwartociujc
atrybucj cech samego bohatera. Podczas gdy Wiesaw S. by potworem,
zwyrodnialcem, zboczecem ipsychopat (nawet pedofilem), Mola przed-
stawiano jako legend, zawodowego uchodc, zwyczajnego oszusta, ale
przede wszystkim typowego Kameruczyka. Pierwszy opisywany by
za pomoc sownictwa silnie wartociujcego, drugi wsposb pozornie
neutralny iuczowieczajcy (por. wyraenie czowiek legenda), ktry jesz-
cze atwiej zdegradowa wsytuacji popenienia przestpstwa.
Osoba jasnoskra jako Osoba ciemnoskra jako

czonek grupy My czonek grupy Oni
Umniejszenie znacze Hiperbolizacja znacze
Generalizacja cech/Atrybucja
Indywidualizacja cech
wewntrzna
Patologizacja kontekstu/
Neutralizacja kontekstu
Atrybucja zewntrzna
Rysunek 1. Model mechanizmw przedstawiania negatywnego dziaania osoby
jasnoskrej jako czonka grupy My iciemnoskrej jako czonka grupy Oni
Zrekontekstualizacj mamy do czynienia rwnie welementach wizu-

alnych9 dotyczcych spraw Simona iWiesawa. Tekst (E) to lid wiadomo-
ci informujcej oWiesawie, bezporednio odwoujcy si do fotografii
umieszczonej wcentralnym punkcie strony internetowej elektronicznego
wydania dziennika Super Express (fotografia 1).
9 Coraz bardziej zaawansowana ekspansja kultury wizualnej wdyskursie medialnym wymagaa-

by szerszego omwienia mechanizmw wizualizacji wbadanym materiale. Dokonane przeze mnie
analizy mona zastosowa dla przekazu wizualnego, jako e obraz ma co najmniej rwnorzdn rol
wtworzeniu znacze globalnych tekstu (por. Piekot 2006: 152153). Majc wiadomo istotnoci funk-
cji przekazw wizualnych wdyskursie, wartykule tym jestem zainteresowana przede wszystkim wer-
balnymi rodkami komunikacji.
32
Tekst E
Szukaj ofiar zwyrodnialca
wiadomie zaraa kobiety wirusem HIV
Ten potwr na zdjciu to Wiesaw Sz. (47 l.) zGiycka. Od 18 lat jest nosicielem
zabjczego wirusa HIV. Nie przeszkadzao mu to jednak uprawia seksu znie-
wiadomymi olbrzymiego zagroenia kobietami. Ile niewinnych ofiar pado
ofiar tego zboczeca? Na razie wiadomo tylko o15-letniej Natalii G., ale policja
obawia si, e mogo by ich wicej.
(SE, 04.11.2008)
Fotografia 1. Demonizacja bohatera zgrupy My wpocztkowym okresie

ledztwa. Mechanizm atrybucji zewntrznej (SE, 04.11.2008)
Cay artyku jest tutaj waciwie podpisem pod zdjciem, podporzdko-

wanym reprezentacji wizualnej zblieniu twarzy mczyzny. Perspektywa
widzenia od dou wprowadza element lku iniepewnoci, moe wywoy-
wa uodbiorcy nawet strach. Jest to wiadomo z4 listopada 2008 roku,
czyli zdnia, kiedy sprawa Wiesawa po raz pierwszy pojawia si wme-
diach. Pokazanie wizerunku mczyzny oraz wartociujcy isensacyjny cha-
rakter tekstu mona by wytumaczy zarwno tym, jak ifaktem, e mamy
do czynienia zkontekstem tabloidu, medium nastawionym na przekazy-
wanie treci wsposb emocjonalny isensacyjny, aprzez to atrakcyjny dla
odbiorcy.
33
Margaret Amaka Ohia
Zdjcie znewsa Gazety Krakowskiej opublikowanego niemal rok p-

niej przedstawia zupenie inn twarz naszego bohatera (fotografia 2). Za-
kuty wkajdanki mczyzna wyglda zwyczajnie, tak jakby sam by nawet
przestraszony. Obserwujemy tutaj zwyczajnego czowieka lub normalnego
przestpc, bez odraajcych cech fizycznych. Zdjcie, wprzeciwiestwie do
wizualizacji zSE, wykonane jest rwnie wplanie rednim, co wprowa-
dza element obiektywizmu ichodnego ogldu sytuacji przez widza.
Fotografia 2. Zwyczajno zbrodniarza zgrupy My (Gazeta Krakowska,

15.09.2009)
34
Dla porwnania, wanalogicznym odstpie czasowym, ptora roku po

zatrzymaniu Mola (17 lipca 2008), wartykule ztygodnika Wprost (nieta-
bloidowego) pt. Simon Mol usyszy zarzut zabjstwa? (fotografia 3) wci
przytacza nas swoim rozmiarem obraz Mola, ktrego twarz iprzekrwione
oczy wzblieniu ukazane s na poziomie wzroku widza. Mimo e od aresz-
towania Mola mino wiele czasu, nic nie zmienio si wsposobie jego
przedstawiania Mol wci jest zwyczajnym ciemnoskrym, przystojnym
mczyzn, zamylonym poet, anawet inteligentem. Zupenie nie wida,
e jest to sprawca przestpstwa na ogromn skal. Zdjcie stanowi tutaj
wizualizacj treci nagwka (po raz pierwszy wnarracji pojawia si bezpo-
rednie odniesienie do zabjstwa). Dystans midzy patrzcym abohaterem
fotografii zostaje zminimalizowany, co jeszcze bardziej demonizuje mczy-
zn ipotguje poczucie zagroenia uodbiorcy. Mol wgecie zastanowienia
wydaje si pyta czytelnika: No ico teraz? (nawizanie do pytania ozabj-
stwo wtytule).
Fotografia 3. Demonizacja innego wpnym okresie ledztwa

(Wprost, 17.07.2008)
Wtek zabijania pojawia si rwnie wwiadomociach zRzeczpos-

politej (por. tytu wywiadu zofiar z20.09.2008: Chcia nas zabi). Mol
przedstawiony jest jak celebryta, oczym wiadczy na przykad podpis pod
zdjciem zumiechnitym bohaterem, ktrego obawia si nawet policja
(fotografia 4):
35
Margaret Amaka Ohia
Simon M. sta si wPolsce guru rodowisk walczcych zrasizmem. By tak zna-

ny, e ju po informacjach, i wiadomie zaraa kobiety HIV, policja obawiaa
si go zatrzyma. Nie chciaa popeni adnego bdu. Na zdjciu na rozpoczciu
procesu wwarszawskim sdzie wlipcu tego roku.
Fotografia 4. Neutralizacja zbrodni. Narracja oinnym (Rz, 27.09.2008)
Hiperbolizacja mocy sprawcy jest tutaj wic jedynie narzdziem do zin-

tensyfikowania deprecjacji nie tylko bohatera, ale take ukazania ideologii
dyskursu liberalnego iszeroko pojtej polityki rwnociowej wnegatyw-
nym wietle.
Dokonany powyej test komutatywny dotyczy sposobw prowadzenia
opowiadania obohaterach majcych rny kolor skry wukadzie podob-
nych wydarze ikomplementarnych kontekstw. Analizowane teksty po-
chodziy zmediw reprezentujcych podobne orientacje polityczne (tekst B
pochodzi pierwotnie zRz). Szczeglnej uwagi wymagaj jzykowe spo-
soby identyfikacji bohaterw narracji. Wyraenia typu: Podejrzanym jest
czarnoskry mczyzna (47) mog wywoywa skojarzenia koloru skry
zprzestpstwem (informacja okolorze skry jest nierelewantna dla przeka-
zu). Jedn ze strategii przedstawiania osb ciemnoskrych wmediach jest
prowadzenie narracji onich wodniesieniu do konkretnych sytuacji, np.
gdy mowa oprzestpstwie lub kwestiach spoecznych (biedzie, rnicach
36
kulturowych, problemie dyskryminacji). Skutkuje to czsto tym, e inni sta-

j si niewidoczni wopisach zwyczajnych, codziennych wydarze dotycz-
cych spoeczestwa. Zauwaa si ich dopiero wtedy, gdy wydarzy si co
spoecznie znaczcego. Ich pojawienie si wmediach moe wic wynika
znaszych stereotypw iuprzedze zwizanych zinnymi (np. gdy mwi si
onaturalnej/biologicznej skonnoci do popeniania przestpstw, wrodzo-
nych cechach intelektualnych itd.).
Wprzypadku sprawy Mola gwn przyczyn poczucia zagroenia pyn-
cego od innego bya obawa przed epidemi AIDS, ktra przychodzi do nas
zAfryki. Poniewa AIDS jest chorob mierteln, zagroone zostao nasze
ycie. rdem tego zagroenia jest Afrykanin, awoglnym wnioskowaniu
przecitnego Polaka osoba ciemnoskra. Atmosfer strachu przed obcym
napdzi szereg wiadomoci informacyjnych, ktre pojawiy si wmediach
po aresztowaniu Mola. Doprowadzio to do nagego rozprzestrzeniania si
niepokoju spoecznego wobliczu zagroenia ycia spowodowanego przez
innego. Wizja zagroenia istotnych dla spoeczestwa wartoci wsposb
szczeglny budowana bya przez retoryk tabloidow10. Mwio si otym,
e inny wkroczy do naszego kraju iwnim zamieszka (anie powinien,
skoro nam zagraa). Badacze mediw twierdz, e jest to waciwie cecha
tabloidyzacji mediw, nastawionych na porzdkowanie wiata: orbis inte-
rior iorbis exterior s ustawiane pod wzgldem wartoci akceptowanych
ipotpianych, swoich iobcych (Wasilewski 2012: 142)11. Warto narracji
stanowi wtabloidach nie tyle rozrywka, co budowanie moralnych opo-
zycji, dychotomia pomidzy tym, co normalne ibezpieczne, adewiacyjne
ibudzce lk. Budowanie tego typu opowieci uatwiaj stereotypy sku-
teczny sposb na reprodukowanie rasizmu. Dlatego medialne reprezenta-
cje osb ciemnoskrych czsto sprowadzaj si do stereotypw takich jak:
ciemnoskrzy mczyni = sport lub przestpstwa; ciemnoskre kobiety =
seksualno irozrywka. Wten sposb same media definiuj inno, pozy-
cjonujc ludzi, ktrzy s inni pod wzgldem koloru skry. Inni ni ci, ktrzy
wspoeczestwie polskim s uwaani za normalnych (osoby jasnoskre).
Kolor skry, bdcy przyczyn tej innoci, zazwyczaj konstruuje si jako
zy znak, staje si bezporednio opatrzony konotacjami zagroenia, inwazji,
zanieczyszczenia idewiacji. Ludzie, ktrzy rni si od normy, s kategory-
10 Mona by tutaj nawet mwi opojawianiu si tzw. zjawiska paniki moralnej, czyli rozprzestrze-
niania si niepokoju spoecznego spowodowanego naruszeniem porzdku spoecznego, wsplnych
wartoci. Jej centraln osi jest kategoria tabu (wicej otym zob. Cohen 2001).
11 Wasilewski twierdzi, e tabloid jest widowiskiem, awidowisko trudno ocenia pod ktem rzetel-
noci. Funkcj tabloidu jest rozrywkowe co prawda, ale jednak podtrzymanie wsplnoty, anie prze-
kazywanie klasycznej informacji. Prawdziwo informacji jak wmicie nie ma zasadniczo znaczenia
(Wasilewski 2012: 143).
37
Margaret Amaka Ohia
zowani jako inni. To inny jest kryminalist, inny jest brudny iniezadbany,
inny jest przyczyn naszych problemw ichorb. Inny nie powinien mie
dostpu do naszych dbr materialnych publicznych, powinien by odizolo-
wany od naszej, cywilizowanej kultury.
Wnioski
Dokonana powyej analiza miaa na celu ujawnienie jednego zdominuj-
cych mechanizmw konstruowania narracji obohaterach wydarze medial-
nych wdyskursie oinnym. Wrd mechanizmw tych szczeglne miejsce
zajmuj: neutralizacja negatywnych cech innego (to, e inny dziaa wtaki
sposb nikogo nie dziwi, poniewa to oni maj AIDS, oni maj zwikszony
popd seksualny itd.), atrybucja wewntrzna (ich zachowanie jest wrodzo-
ne, przestpstwo maj we krwi) oraz zwizana ztym demonizacja innego,
ktry jest potencjalnym rdem zagroenia, np. dla naszej tosamoci gru-
powej wynikajcej ze wsplnoty norm iwartoci.
Wartykule tym prbowaam pokaza uniwersalno przepywowoci
znacze wprzestrzeni publicznej utworzonej m.in. ztekstw pochodzcych
ze rde medialnych oodmiennych profilach ideologicznych. Przepywo-
wo ta jest wjakim sensie waciwoci wspczesnego nietotalitarnego,
nieocenzurowanego dyskursu medialnego. We wspczesnych mediach za-
uway mona wyran tendencj do przenikania znacze pomidzy r-
nymi kontekstami medialnymi. Istotny jest fakt, e wraz ze znaczeniami
isensami globalnymi tekstw wdruj rwnie lokalne strategie jzyko-
we inarracyjne. Wanalizowanych fragmentach mechanizmy jzykowe na
poziomie tekstu nie zmieniy si znaczco, zostay jedynie zmodyfikowane
idostosowane do typu odbiorcy (por. sownictwo wartociujce wtekcie C ).
Kluczowe zmiany dokonay si na poziomie operacji na strukturach global-
nych (kryptocytat, rekontekstualizacja iselekcja na podstawie poprawnoci
politycznej GW). Uywane wnarracjach struktury globalne s gwnym
nonikiem wartoci ideologicznych, schematw poznawczych ipraktyk re-
prezentacyjnych. Ito wanie na tym poziomie ujawnia si tendencja do
przepywania komunikowanych sensw kr one nie tylko na poziomie
jzyka, ale przede wszystkim na poziomie ideologii, przekona ipostaw.
Niebezpieczestwo polega wic na przenoszeniu mechanizmw wynikaj-
cych znacechowania ideologicznego jednego kontekstu ipowielania go
wkontekcie ozupenie przeciwstawnej orientacji politycznej (nawet jeli
formalnie zosta zmodyfikowany).
Inn waciwoci wspczesnych mediw, podobnie jak caej wspcze-
snej komunikacji masowej, jest zanik podmiotowego autora tekstu, atake
38
zamierzonego odbiorcy (adresata). Podmiotem staje si samo medium, aod-

biorc kady, kto zetknie si zprzekazem. Wstrumieniu komunikacyjnym
informacji pyncych zelektronicznego interfejsu nie wiemy tak naprawd,
czyj punkt widzenia czytamy, suchamy lub ogldamy. Azatem skoro nie
ma autora, kady moe zrzec si odpowiedzialnoci za to, co napisa lub
powiedzia. Ztego powodu atwiej jest wyprodukowa tekst, atwiej jest
powieli wiadomo, wygenerowa jakie przesanie lub treci, wkocu
propagowa jak ideologi. Kady moe prowadzi swoj narracj isnu
nacechowan ideologicznie opowie bez poczucia, e jest ona jego, e go
okrela, charakteryzuje idopenia.
Nie mona zapomina, e kiedy wiedza onadawcy, budowanie znim
wizi przez odbiorc byy wanym elementem kontekstu komunikacyjne-
go iszerzej rozumianej sytuacji komunikacyjnej. Dekontekstualizacja ire-
kontekstualizacja osabiaj skuteczno narracji (rozumianej jako jedno-
znaczno ioczywisto) albo czyni j uniwersaln we fragmentarycznym,
epizodycznym sensie. Ta sama historia podobni bohaterowie, taka sama
komplikacja oraz zblione wswoim charakterze wydarzenie przedstawio-
na wrnych mediach moe suy udowodnieniu sprzecznych tez. Inie
dotyczy to jedynie kategorii anomalnych, rytuaw granicznych czy powt-
rze strukturalnych, ale wspczenie kadego medialnego tematu. Warto
zatem przeoy t sam sytuacj (rekontekstualizacj idekontekstualizacj)
na funkcjonowanie wszystkich wspczesnych podmiotw medialnych lub,
szerzej, elit symbolicznych. Moe okaza si wtedy, e obie te strategie s
najistotniejszymi strategiami charakterystycznymi dla narracji oinnym.
Bibliografia
Cohen S., (1980) Folk devils and moral panics: The creation of the mods and
rockers, Oxford.
Cole J., (2005) The new racism in Europe: ASicilian ethnography (Cambridge
Studies in Social and Cultural Anthropology), Cambridge.
Dijk T.A. van, (1987) Communicating racism. Ethnic prejudice in thought and
talk, Newbury Park, CA.
Dijk T.A. van, (1991) Racism and the press, London.
Dijk T.A. van, (1993) Elite discourse and racism, Newbury Park, CA.
Dijk T.A. van, (2000) New(s) racism: Adiscourse analytical approach,
[w:] S. Cottle (red.), Ethnic minorities and the media, BuckinghamPhi-
ladelphia.
Dijk T.A. van, (2004) Racist discourse, [w:] E. Cashmore (red.), Routledge
encyclopedia of race and ethnic studies, London.
39
Margaret Amaka Ohia
Dijk T.A. van, (2011) Discourse Analysis of Racism, [w:] Stanfield J. (red.),
Rethinking race and ethnicity in research methods, Walnut Creek.
Doane A.W., Bonilla-Silva E., (2003) White out: The continuing significance
of racism, New YorkLondon.
Essed P., (1991) Understanding everyday racism: An interdisciplinary theory,
Newbury Park, CA.
Fiske J., (1987) Television culture, London.
Hosravinik M., (2008) Jiwani Y., Richardson J.E., (2011) British newspapers
and the representation of refugees, asylum seekers and immigrants be-
tween 1996 and 2006, Centre for Language in Social Life, Lancaster.
Jiwani Y., Richarsdson J.E., (2011) Discourse, ethnicity and racism, [w:] T. van
Dijk (red.), Discourse studies (2nd edition), London.
Leduff K.M., Cecala R., (2012) From the Water Cooler to the World Wide
Web: Race and audience commentary on news stories on-line, [w:]
C.P. Campbell iin. (red.), Race and news: Critical perspectives, Nowy
Jork.
Majewska M., (2005) Akty deprecjonujce siebie iinnych. Studium pragma-
lingwistyczne, Krakw.
Manovich L., (2006) Jzyk nowych mediw, Warszawa.
Manovich L., (2008) Praktyka (medialnego) ycia codziennego, Kultura
Popularna, nr 4 (22).
Piekot T., (2006) Dyskurs polskich wiadomoci prasowych, Krakw.
Reisigl M., Wodak R., (2001) Discourse and discrimination: Rhetorics of ra-
cism and antisemitism, London.
Romm N., (2010) New racism: Revisiting researcher accountabilities, Sprin-
ger Science & Business Media, LondonNew York.
Trzebiski J., (2002) Narracja jako sposb rozumienia wiata, [w:] B. Owcza-
rek, Z. Mitosek, W. Grajewski, (red.) Praktyki opowiadania, Krakw.
Wasilewski J., (2012) Opowieci oPolsce. Retoryka narracji, Warszawa.
Wodak R., Krzyanowski M. (red.), (2011) Jakociowa analiza dyskursu
wnaukach spoecznych, Warszawa.
SUMMARY
The Other in media narratives
The author analyzes media coverage of the case of the man intentionally
passing on the HIV virus. The focus of the article is the phenomenon of
re-contextualization as practice which allows for the widest perspective,
while the methodology chosen is critical discourse analysis. Adopting such
40
orientation is a result of authors commitment to the context of the Other

on the one hand and the strive for the social applicability of the research
results (extending beyond its academic usability) on the other.
Substantial methodological aspect of the problem analysis is adopting
the oppressed group member perspective. First part of the article presents
three texts concerning the same event involving Simon Mol. The objective
of their analysis is to present the content flow within seemingly mutually
exclusive media and political contexts. In the second part of the article,
commutation test was used, which means analyzing two texts different
in one primary feature, in this case - the color of the skin of the main
character.
In her work, the author focuses on presenting the universal character of
the flow of the meanings in public space created by, among the others, texts
in media outlets of different ideological profiles. This flow is in some sense a
characteristic of modern, non-totalitarian, uncensored media discourse.
Trudne marki iich (trudne)
narracje. Przypadek
Funduszy Europejskich
Tomasz Piekot
Wstp
Z chwil przystpienia do Unii Europejskiej (2004) zagocio wPolsce

nowe zjawisko komunikacyjne, ktre mona by nazwa dyskursem do-
tacyjnym (Piekot, Poprawa 2011: 106107). Byby to spjny, bo wyznaczony
okrelon perspektyw ideologiczn, system mylenia ofunduszach euro-
pejskich, ktry warunkuje teksty na ich temat. Spjno tej komunikacji
wynika zjej centralizacji czy standaryzacji, czyli zopracowania wsplnej dla
caej UE strategii komunikowania funduszy oraz obowizku jej realizowa-
nia przez rzd kadego zpastw czonkowskich.
Analiza programowych dla dyskursu dotacyjnego dokumentw isa-
mych dyskursywnych praktyk pokazuje, e polskie wadze do komunikacji
ofunduszach europejskich wybray narzdzia marketingowe, adokadniej
strategie itechniki wykorzystywane wbrandingu. Jest to podejcie otyle
ciekawe, e wtym ujciu wadza uznaje fundusze europejskie za mark,
azatem przygotowuje dla nich tosamo iprogram jej komunikowania.
Co wane zperspektywy analizy dyskursu takie przeniesienie narz-
dzi zkontekstu X (sprzeda produktw) do kontekstu Y (finanse publiczne)
nie jest aktem neutralnym iprostym. Oznacza bowiem przeramowanie
mylenia oY, azatem take jego reinterpretacj (wcznie zmoliwoci
deformacji).
Przy ogldzie zagadnienia ztej perspektywy kluczowe staje si stwier-
dzenie, czy nadanie nowego kontekstu, jakim jest koncept marki, moe by
skuteczne zwaszcza jeli wemiemy pod uwag rnice dzielce admini-
43
Tomasz Piekot
stracje publiczn iorganizacj (typowego waciciela marki). Czy wadza

(pastwo) moe komunikowa tosamo marki tak spjnie iprecyzyjnie
jak komercyjne organizacje? To zasadnicze pytanie, ktre przywiecao pre-
zentowanym niej badaniom. Ich podstaw bya tzw. narracyjne podejcie
do marki, czyli koncepcja, ktra zakada, e tosamo marki naley repre-
zentowa wformie globalnej narracji (brand story) ispjnie j komuniko-
wa (Hajdas 2010).
Trudne marki prba typologii

Proponuj nazywa trudn mark casus marki, ktr kto poddaje dziaa-
niom brandingowym, mimo e nie jest on prototypowym produktem. Ztej
perspektywy mona przyj, e wcentrum marki jako kategorii prototy-
powej jest przedmiot fizyczny (konkretny obiekt), ktrego marka jest sym-
boliczn reprezentacj (zbiorem charakteryzujcych go cech iwaciwoci
wykraczajcych poza cechy materialne obiektu, np. wesoy, elegancki itp.).
Istot tego przedmiotu jest to, e ludzie go kupuj na rynku, awic przy-
naley on do sfery publicznej. Wydaje si, e owe dwie cechy (tj. fizyczno
ipubliczny dostp) s cechami dystynktywnymi prototypowego produktu.
Iwanie porzucenie ktrej ztych cech bdzie rwnoczesnym oddalaniem
si od prototypowego centrum wstron trudnych marek. Mwimy tu przy
tym odwch rnych kierunkach:
1. oddalenia mona bowiem tworzy marki spraw niefizycznych, czyli
oddalenie zachodzi od konkretu ku abstrakcji,
2. drugi kierunek dotyczy obiektw fizycznych (konkretnych), ale takich,
na ktrych publiczn obecno/dostpno kultura narzuca pewne
ograniczenia.
Trudn mark mog wic powoywa do istnienia dwa czynniki: tabu
lub abstrakcyjno. Za przykady takich marek mona uzna produkty zwi-
zane ztabu menstruacji (podpaski, tampony), ztabu choroby lub mierci
(niektre leki, domy pogrzebowe), tabu seksualnym (prezerwatywy), skato-
logicznym (krem na hemoroidy) itp.
Mona mwi take trudnych markach wkontekcie promocji lub kry-
tyki konkretnych idei czy zachowa (kampanie spoeczne), przestrzeni sym-
bolicznej (gminy, powiaty, miasta, pastwa) itp. Fundusze europejskie jako
finanse publiczne nale do tej drugiej kategorii. Co wane konsekwencj
promowania trudnych marek moe by potrzeba stosowania niestandar-
dowych strategii komunikacyjnych. Za takie trzeba uzna strategi racjona-
lizacji tabu (por. topos lekarza, ktry wyciu iwreklamie moe narusza
tabu) lub jego eufemizacji (por. niebieska krew wreklamach podpasek).
44
Trudne marki iich (trudne) narracje. Przypadek Funduszy Europejskich
Inn konsekwencj trudnoci marki mog by te problemy zutrzymaniem

spjnoci komunikacji omarce lub odrzuceniem marki przez grup docelo-
w zpowodu jej nieautentycznoci.
Opisan wyej koncepcj trudnej marki ilustruje nastpujcy sche-

mat:
zjawiska TABU przedmioty/usugi fizyczne zjawiska abstrakcyjne
zakaz funkcjonowania w sferze nabywane nie istniej

publicznej (czasem te prywatnej) publicznie fizycznie
marka
prototypowa
trudne marki
trudne marki (nie-produkty)
(produkty TABU)
idee i zachowania przestrze, terytorium

menstruacja, mier, fekalia, choroba (reklama spoeczna) (miast, gmin, wojewdztw)
itp. inne
Tosamo marki Fundusze Europejskie

Podstawowym dokumentem, ktry pozwala zrekonstruowa tosamo
marki Fundusze Europejskie jest Strategia komunikacji Funduszy Europej-
skich wPolsce wramach Narodowej Strategii Spjnoci na lata 20072013
(wersja zmodyfikowana w2012 roku)1. Tekst ten wskazuje przede wszystkim
na to, e przedmiotem komunikacji FE, azatem hipertematem inadrzdn
wartoci, bdzie SUKCES:
Podstawowym przedmiotem komunikacji Funduszy Europejskich wPolsce b-
dzie sukces Unii Europejskiej jako wsplnoty oraz sukces Polski jako czonka UE
osignity dziki wielu sukcesom Polakw oraz polskich regionw imiejscowo-
ci. Sukces ten rozumiany jest najpierw jako wsplny iudany wysiek rozwo-
jowy Polakw realizowany dziki wykorzystaniu unijnych ipolskich pienidzy,
ale zoony ztysicy mniejszych sukcesw, nastpnie jako osignicie ambit-
1https://danepubliczne.gov.pl/informationresource/5379d266bdd0a48259924786 (odczyt: 21.09.2014).
45
Tomasz Piekot
nych celw rozwojowych caego kraju, take wwymiarze lokalnym iosobistym

indywidualnym (Strategia, s. 5).
Najistotniejszy zinteresujcej nas tu perspektywy jest jednak fragment
tekstu, ktry pozwala zidentyfikowa wybrane przez autorw strategii podej-
cie do tworzenia marki. Warto podkreli, e wopisie tym pojawiaj si dwa
terminy marketingowe: idea przewodnia idominujcy komunikat:
Kwesti fundamentaln inieodzown dla prowadzenia spjnej polityki in-
formacyjnej wzakresie Funduszy Europejskich jest zrozumienie idei przewod-
niej, wyraajcej ich istot istanowicej podstaw wszelkich dziaa informa-
cyjnych ipromocyjnych, atake podstawowych komunikatw wynikajcych
zniej. [Dokument zaktualizowany 16.01.2012 r.] Idea przewodnia jest elemen-
tem spajajcym cay, wieloletni iwielowymiarowy proces komunikacji Fundu-
szy Europejskich wPolsce, wktrym uczestniczy cznie ponad 100 instytucji
zarzdzajcych iporedniczcych, atake inne podmioty iorganizacje. Stanowi
ona opis tosamoci Funduszy, ich znaczenia, odmiennoci iwyjtkowoci ich
oferty na rynku. Wokresie funkcjonowania Funduszy idea przewodnia bdzie
wzgldnie staa, cho stosownie do rozwoju sytuacji moliwa bdzie modyfika-
cja wynikajcych zniej podstawowych komunikatw, tak wwarstwie jzyko-
wej, jak wizualnej (Strategia, s. 2223).
Wtym ujciu zatem tosamo marki FE opisywana bdzie za pomo-
c jednozdaniowej reprezentacji, ktr uzupenia lub rozwija niesprzeczny
zni zestaw gwnych informacji ocharakterze atrybutywnym (zbir uni-
kalnych skojarze, ktre powinno si wykreowa iutrzyma, Strategia,
s.25). Model ten mona przedstawi schematycznie wsposb nastpujcy:
IDEA PRZEWODNIA
(jednozadaniowy opis tosamoci marki)
Dominujcy
Dominujcy
komunikat 1
komunikat 5
Dominujcy Dominujcy Dominujcy

komunikat 2 komunikat 3 komunikat 4
Wane jest przy tym, e twrcy tosamoci FE zdecydowali wyranie na-

wiza do idei przewodniej marki Polska: creative tension (twrcze napicia)
opracowanej pod kierunkiem Wallyego Olinsa przez Krajow Izb Gospo-
46
darcz wroku 2004. Myl ta przypisuje Polsce sprzecznoci (napicia) jako

gwn cech tosamociow, ktra pozwala Polakom realizowa kreatywne
plany wnieprzewidywalnych do koca warunkach, atake osiga sukces na
wielu polach. Do tej wanie myli nawizuje zdanie: Fundusze Europejskie
= napd twrczych przemian idea przewodnia marki FE. Na tym poziomie
wyania si ju globalna historia, ktra ma by Polakom komunikowana:
Polska jest krajem twrczych napi / twrczej przekory ita cecha pozwoli Pola-
kom zrealizowa zsukcesem gbokie przemiany. Napdem tych przemian maj
by wanie rodki unijne.
Wproponowanej obywatelowi wizji FE wyranie dominuje mylenie nar-
racyjne (Woodside 2010). Wopowieci tej bohaterem jest Polska (iPolacy),
celem udana przemiana (sukces), arodki unijne magicznym rekwizytem,
rdo: Strategia komunikacji Funduszy Europejskich wPolsce wramach Narodowej

Strategii Spjnoci na lata 20072013, s. 24.
47
Tomasz Piekot
ktry ma pomc dotrze bohaterowi do koca drogi. Rozwiniciem tej histo-

rii maj by dominujce komunikaty, ktrych jest siedem:
Interesujco wyglda lista frekwencyjna sw kluczowych, ktrych uy-

to wtym wopisie:
nasz 8
dziki 6
szansa 4
my 4
dobry 3
rozwj 3
energia 3
otoczenie 3
bliski 2
nowoczesny 2
przyszo 2
realny 2
budowa 2
pomaga 2
umiejtny 2
twrczy 2
Polska 2
rzeczywisto 2
sia 1
marzy 1
uwalnia 1
potencja 1
zmiana 1
ulepsza 1
paliwo 1
przemiana 1
ksztatowa 1
Tabela 1. Lista sw tematycznych opracowana na podstawie automatycz-
nej listy frekwencyjnej programu Poliqarp (opracowanie rczne)
Lista sw ianaliza kontekstw ich wystpowania pokazuje, e boha-

terem tej narracji jest MY-wsplnotowe, zrwnujce wadz iobywateli
(nasz, my). Wsplnota ta dy do pozytywnej zmiany (ulepsza, uwalnia
potencja, ksztatowa) swego otoczenia (otoczenie, Polska, rzeczywisto),
jednak zjakich powodw nie moe osign tego celu. Zpomoc (dziki,
szansa, pomaga) przychodz pie nidze zUE, ktre pozwalaj ten cel re-
48
alizowa. Wopisie tosamoci ujawniaj si zatem najwaniejsze katego-

rie narracji, przy czym warto zwrci uwag na brak kategorii przeszkody,
adokadniej zamian przeszkody zewntrznej na wewntrzn. Zjakich
bowiem powodw impet transformacji 1989 roku osab, nasza wewntrz-
na energia czy potencja wymagaj uwolnienia, amy sami zachty,
wsparcia czy pomocy. Wydaje si, e nie jest to zbyt optymistyczny wize-
runek Polski iPolakw. Wtym ujciu jestemy bierni ipotrzebujemy ze-
wntrznego wsparcia idopiero kiedy signiemy po fundusze, pomoemy
sobie, pomoemy te innym. Oto szczegowy schemat tej historii:
Trsansformacja 1989
PRZESZO MY PRZYSZO
Kraj nierozwinity, Mamy twrcz energi

ze drogi, nienowo- Marzenia
Mamy potencja, ktry trzeba uwolni
czesne szkoy Zmiana na lepsze
Mamy realne problemy
Mamy najwiksz szanse od stuleci Normalno
Zy obraz za granic
Poziom rozwoju ma ktry
budujemy, ulepszamy otoczenie
czekalimy od lat
FUNDUSZE EUROPEJSKIE Kraje najwyej rozwinite
Zachcaj do zrobienia kroku

To paliwo, ktre napdza nasz kraj
Motor przemian
Katalizator si witalnych i energii
Sposb na dokoczenie procesu
przemian
wida wszdzie efekty
Wpraktyce strategi komunikacji funduszy europejskich wida wyra-

nie na przykadzie kampanii Na tropie Funduszy. Kampania ta pokazuje
te, jak powana jest rnica midzy pojciami tosamo marki, obraz
marki iwizerunek marki. Akcji tej warto przyjrze si dokadniej.
Kampania Na tropie funduszy realizuje ide przewodni marki, wy-
korzystujc zwaszcza dominujcy komunikat nr 2 (Efekty inwestycji FE
s widoczne na kadym kroku). Do udziau wspotach zaproszono gwiazdy
telewizji (Dorota Wellman iMarcin Prokop), kampania jest doskonaa pod
wzgldem kreacyjnym itechnicznym, jednak jej analiza pozwala sformuo-
wa kilka wtpliwoci. Najwiksza znich jest taka, e autorzy kampanii nie
uwzgldnili analizy wizerunku marki, czyli postrzegania funduszy europej-
skich przez Polakw. Istotny jest przy tym negatywny (krytyczny) profil tej
recepcji, ataki atwo zbada, wykorzystujc wizualne korpusy internetowe.
49
Tomasz Piekot
Analiza humorystycznych przekazw internetowych pokazuje, e najwa-

niejszym problemem wizerunku FE nie jest to, e nie wida ich efektw,
tylko to, e ich efekty s ogldnie mwic zaskakujce. Nurt krytyczny
winternecie ujawnia si najczciej wkontekcie hase Fundusze Euro-
pejskie jak dobrze, e si nie marnuj lub Fundusze Europejskie kady
korzysta, nie kady widzi. Reprezentuj go najczciej obrazy pokazujce
nieudane, irracjonalne efekty inwestycji funduszowych, np.:
50
Obecno tego tonu wwizerunku FE wPolsce stawia wnieco gorszym

wietle gwne haso itytu kampanii Na tropie Funduszy. Analiza czli-
woci wyrazw (kolokacji) pokazuje, e wyraenie na tropie X moe wy-
woywa negatywne skojarzenia awwypadku FE skojarzenia wspiera-
jce nurt krytyczny wrecepcji marki.
Wjzyku polskim istniej trzy wyraenia, ktre twrcy kampanii mogli
wykorzysta: tropami Funduszy, na tropie Funduszy, ladami Funduszy. Po-
rwnajmy najczstsze poczenia ztymi frazami wpolszczynie:2
Tropami czego? Na tropie czego? ladami czego?
Funduszy Funduszy Funduszy
zwierzt zbrodni Remusa
historii zodzieja Stasia iNel
afery przeszoci
ojcw
przodkw
bohaterw
historii
papiea
Mickiewicza
Chrystusa
mistrza
Tabela 2. Zestawienie kolokacji wyrae: tropami, na tropie, ladami
na podstawie kolokatora Narodowego Korpusu Jzyka Polskiego13. Listy
maj charakter rangowy
2http://www.nkjp.uni.lodz.pl/collocations.jsp (odczyt: 21.09.2014).
51
Tomasz Piekot
Powysze zestawienie pokazuje, e na haso kampanii wybrany zosta

wariant konotacyjnie najmniej odpowiedni. Najpopularniejsze wpolszczy-
nie wyraenie ladami czego ma jednoczenie najbardziej pozytywne
konotacje, cho odnoszce si do przeszoci. Ma ono przy tym podwjne
znaczenie: dosowne (poda drog, ktr kto wany szed przed nami)
imetaforyczne (dziaa, naladujc wybory kogo wanego). Wyraenie
na tropie Funduszy realizuje przeciwny, czyli negatywny schemat aksjolo-
giczny. Co gorsza znaczenie tego wyraenia (ledzi, tropi przestpc lub
afer) wspiera negatywny wizerunek Funduszy Europejskich iprzywouje
skrypt przestpstw finansowych lub afer. Ten negatywny obraz wzmacnia
zreszt konstrukcja pocztkowej czci spotu Infrastruktura irodowisko.
Dosownie nie wida wtedy efektw (inwestycji), agwni bohaterowie
zdaj si ich usilnie szuka kajakiem:
Zreszt takie ironiczne odczytanie kampanii ministerstwa pojawio si

wkulturze popularnej wpostaci memw:
52
rdo: demotywatory.pl.
Obraz marki Fundusze Europejskie

Omwiony powyej przykad kampanii informacyjno-promocyjnej poka-
zuje, jak trudno jest komunikowa zaprojektowan tosamo marki ikon-
trolowa niezamierzone efekty semantyczne lub pragmatyczne. Oczywicie,
jedna kampania nie przesdza oglobalnym obrazie marki, na ktry skadaj
si wszystkie wypowiedzi instytucji odpowiedzialnych za komunikowanie
Funduszy Europejskich wPolsce. Poniej przestawiam wyniki analizy kor-
pusu tekstw oFE stworzonych przez te instytucje lub na ich zlecenie3. Kor-
pus powstawa na Uniwersytecie Wrocawskim wlatach 20102013 iliczy
3Wskad korpusu weszy materiay udostpnione przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego wra-
mach projektu Jzyk tekstw oFunduszach Europejskich (2010) oraz materiay zbierane samodzielnie
przez autora iMarcina Popraw.
53
Tomasz Piekot
okoo 1000 tekstw zrnicowanych gatunkowo (ulotek, albumw, broszur

informacyjnych, artykuw prasowych). Aby lepiej przedstawi sam me-
tod rekonstruowania obrazu marki ztekstw, poniej skupi si wycznie
na tekstach medialnych tekstach oFunduszach Europejskich pisanych na
zlecenie rnych instytucji przez dziennikarzy, apublikowanych wprasie
regionalnej, lokalnej iprasie doradztwa rolniczego4.
Wopisywanym tu przypadku schemat komunikowania tosamoci mar-
ki przestawia si nastpujco:
Tosamo marki Polska
TWRCZE NAPICIA
Tosamo marki FE
NAPD TWRCZYCH
PRZEMIAN
Prasa oglnopolska
Instutucje zarzdzajxe FE:

dziaania informacyjno- Prasa regionalna i lokalna
-promocyjne
Prasa doradztwa
rolniczego
Metodyka badawcza
Obraz marki wnajwikszym stopniu ksztatuje jej globalna narracja, rozu-
miana tu jako powtarzajcy si wwielu tekstach schemat fabularny zlo-
4Wskad korpusu weszy cykle artykuw oFE zwielu regionw imiast Polski, np. cykl lskie
= Europejskie zDziennika Zachodniego czy cykl Tu jest Europa zwydawnictw Stowarzyszenia Gazet
Lokalnych, m.in. zGazety Kodzkiej, Gazety Noworudzkiej, Kuriera Gmin, Nowej Gazety Trzeb-
nickiej, Nowin Jeleniogrskich itp. Osobno trzeba wspomnie oprasie poradnikowej dla rolnikw
wydawanej przez polskie Orodki Doradztwa Rolniczego.
54
kaln spoecznoci (my zbiorowe) wroli bohatera. Wrekonstrukcji tego

schematu posuyem si nastpujc metod:
Krok 1: rekonstrukcja tematu globalnego artykuu na podstawie analizy
jego miejsc strategicznych, tzn. czci nagwkowej ifotografii (Piekot 2007);
Krok 2: analiza narracyjna tematu globalnego na podstawie identyfikacji
globalne ramy interpretacyjne tzn. schematu poznawczego narzucajcego
odbiorcy interpretacj tekstu. Wtym wypadku analiza obejmowaa cztery
komponenty:
metafory zwaszcza metaforyzacj FE,
wizualizacje (np. fotografie prasowe),
aksjologi wyrazy nacechowane wartociami,
informacje niezamierzone wynikajce zkonotacji wyrazw izwro-
tw.
Wanalizie ramowej niezwykle istotne s zwaszcza metafory, ponie-

wa mylenie metaforyczne opienidzach zUE zostao narzucone przez
twrcw tosamoci marki. Bycie napdem, paliwem, katalizatorem
przemian jednoznacznie ustala ram mechanicystyczn (Polska to mecha-
nizm), ktr trudno realizowa wkomunikacji bez animizacji. Wtekstach
ministerialnych zreszt fundusze europejskie s najczciej si, ktra nas
przemieszcza do przodu (FE to droga do sukcesu, paliwo rozwoju), albo do
gry (FE to katapulta, trampolina dla naszej gospodarki) (Piekot, Poprawa
2011: 112113).
Prasa regionalna ilokalna

Szczegowa analiza korpusu tekstw zprasy regionalnej ilokalnej pozwo-
lia wykry nastpujce ramy interpretacyjne iich warianty (subramy):
1. RAMA: FE TO WIELKA ZMIANA NA LEPSZE ijej warianty:
1) nadchodzi Europa
2) wraca normalno
3) wraca dawny blask
4) maa ojczyzna nam piknieje
5) speniamy marzenia / miae wizje
2 RAMA: FE TO WIELKA KASA
3. RAMA: MAMY SWOICH BOHATERW ijej warianty:
1) pochwaa wodarzy
2) kreatywni twrcy projektw
Pierwsza rama interpretacyjna opowiada histori wielkiej zmiany ijest
najbardziej zgodna zide przewodni napd twrczych przemian. Wtym
55
Tomasz Piekot
wypadku mona jednak wyrni kilka odmiennych wariantw. Pierwsze

dwa (nadchodzi Europa iwraca normalno) implikuj negatywny ob-
raz przeszoci iteraniejszoci Polski, poniewa zawieraj negatywne pre-
supozycje: 1) dotd nie bylimy wEuropie, 2) dotd tu byo nienormalnie.
Jest to wyrane nawizanie do mitu idealnego Zachodu penego szcz-
cia idobrobytu. Artykuy tego typu zawieraj bardzo czsto metaforyczne
porwnania lokalnych inwestycji do europejskich symboli (np. miast) lub
bezporednio przywouj kategori europejskoci lub normalnoci, np.:
Inn wizj przeszoci zawiera subrama wraca dawny blask, ktra na-
wizuje do mitu zotego wieku iimplikuje przeszkod wpostaci okresu
PRL, np.:
Wpodobnym duchu pisane s teksty reprezentujce ram maa ojczy-

zna nam piknieje, ktre implikuj dotychczasow brzydot (bez wskazy-
wania jej przyczyn). Wartykuach tych pojawia si leksyka aksjologiczna
zwizana zwartociami estetycznymi, np.:
56
Najciekawsza zperspektywy idei przewodniej ichyba zni najspjniej-

sza jest subrama speniamy marzenia/miae wizje. Wtym ujciu teksty
koncentruj si nadal na zbiorowoci, ktra jednak dziki dotacjom moe
wcieli wycie swoj twrcz ikreatywn energi, czasem realizujc tak
miae plany, jak zamiana basenu wkino iteatr:
Kolejna rama FE to wielka kasa znacznie odbiega od idei przewodniej.

Wtej narracji znika cel zmiana, awaciwie celem staj si same pieni-
dze (najczciej nazywane przez dziennikarzy kolokwialnie kas). Teksty te
wpewnym stopniu przypominaj kulturowy skrypt cwaniactwa, wktrym
bohater zbiorowy wykorzystuje obc wadz. Wikszo tekstw tego typu
pokazuje wnagwkach wielko zdobyczy nie zawsze robic to fortunnie
(por. metafor dotacje to obornik/nawz zostatniego przykadu):
57
Tomasz Piekot
Kolejna rama mamy swoich bohaterw nie dotyczy bohatera zbioro-

wego, ktrym we wczeniej omwionych ramach bya lokalna spoeczno.
Tym razem pojawia si wtekstach bohater indywidualny, ktrym s albo
konkretne prywatne osoby, albo przedstawiciele lokalnej wadzy, opisywa-
ni najczciej wramie wodarzy. Ztego powodu schemat ten realizuje dwa
podtypy (por. wodarze vs. pomysowi twrcy).
Teksty pierwszego typu na poziomie werbalnym zdaj relacj zwyda-
rze wformie wyliczenia znanych lokalnie osb iich funkcji. Ciekawsza jest
natomiast reprezentacja wizualna tych tekstw. Najczciej pojawiaj si
wtedy bowiem fotografie wodarzy podziwiajcych inwestycje wtry-
bie VIP (wseparacji od zwykych obywateli) lub zdjcia przedstawiajce
ikonografi znan zepoki PRL wodarzy przecinajcych wstg (czsto
wedug zasady ilu wodarzy, tyle par noyczek).
58
59
Tomasz Piekot
Druga subrama kreatywni twrcy projektw jest spjna zide

przewodni napd twrczych przemian ipokazuje, jak FE zmieniaj ycie
konkretnych osb jednostek. Bohaterowie tych tekstw realizuj idealnie
zaoenie Wallyego Olinsa (Polacy maj wsobie twrcze napicia, ktre
trzeba uwolni):
Niestety, wrd tekstw oFunduszach Europejskich pojawia si te nurt

publikacji, wktrych obecne jest drugie potencjalne odczytanie czsto
sprzeczne zintencj autora ipaccej za tekst instytucji. Zwykle to opozy-
cyjne odczytanie wynika ze sprzecznoci sw iobrazw, ktra wywou-
je niezamierzony efekt komiczny, nadajc artykuowi ton parodystyczny,
anawet purnonsensowy:
60
61
Tomasz Piekot
Wydaje si, e gwnym problemem przytoczonych wyej tekstw jest

brak antropocentrycznych fotografii (zdj przedstawiajcych ludzi). Przy-
kad nr 1 pokazuje opustoszay zakad krawiecki anagwek mwi dwu-
znacznie Wykorzystali unijne pienidze. Przykad nr 2 to tekst zachcajcy
do szkole zawodowych. Jego lid mwi owyborze dowolnego kierunku za-
wodowego ito miaa symbolizowa pusta droga. Efekt jest jednak dwu-
znaczny, poniewa dosowne przedstawienie pobocza moe te przywoy-
wa na myl najstarszy zawd wiata. Dwa kolejne przykady zawieraj
wyrany paradoks. Sowa gosz, e mury przedszkola oyy, ahala jest
pena ycia, natomiast obrazy pokazuj obiekty inwestycji pozbawione
uytkownikw.
Prasa doradztwa rolniczego

Ciekawe przestawia si ukad ram interpretacyjnych wprasie doradztwa
rolniczego. Okazuje si bowiem, e realizacji strategii komunikacji FE na wsi
przebiegaa nieco innym torem. Analiza korpusu tekstw tego typu pozwo-
lia wyodrbni dwie dominujce narracje:
1. Polska wie jest zacofana edukacyjnie wtym wypadku specjalici
zmiasta tumacz rolnikom zasady pracy na wsi,
2. FE to szansa na wielk zmian na lepsze rama ta rni si od ram
miejskich potencjalnoci zmiany (por. FE to zmiana na lepsze vs. FE to szan-
sa na zmian na lepsze).
Narracja ta ma trzy warianty:
1) polskie produkty zawojuj wiat tzn. bd dziki FE ekologiczne
imarkowe,
2) FE zmieniaj rytm ycia organizuj kalendarz wydarze na wsi, an-
gauj spoeczno, przynosz dostatek, nowi liderzy,
3) Polskie rolnictwo wprzyszoci bdzie najlepsze wUE.
Oto kilka przykadw:

Doradzanie (pouczanie?)
Majc gospodarstwo agroturystyczne, wan spraw jest oddzielenie czci rekre-
acyjno-wypoczynkowej od czci produkcyjnej gospodarstwa. Mio bdzie tury-
stom budzi si ije niadanie wzielonej oazie, wydzielonej znaszej farmy.
Powszechnie wiadomo, e najwikszym rdem nieograniczonej, darmowej

iczystej energii jest soce, ktre wystpuje powszechnie ibez granic, wysyajc
wcigu 14 dni do powierzchni Ziemi tyle energii ile wynosi caoroczne zapotrze-
bowanie energetyczne naszej planety.
62
Stosujc cik, odchody stae oraz mocz zmieszane ze som tworz obornik.
Prawidowo skadowany istosowany nie stanowi on zagroenia dla rodowi-
ska. Tradycyjne systemy cikowe s jednak bardzo pracochonne. Wymagaj
bowiem dla utrzymania naleytej czystoci, codziennego usuwania odchodw
ipodcielania.
Nowe rytuay
Motorem dziaa zespou ludowego ikoa gospody jest H. F., ktra opraco-
waa w2010 roku projekt do PO KL Dziaanie 7.3 pt. Sorbin taczy, piewa
igotuje, aprzy tym si integruje.
Miejscowa ludno jest take zaangaowana, bo potrzeba rk do pomocy, kto

wskae miejsce parkingowe, akto inny poda kaw.
Konkluzje
Storytelling jest obecnie jedn zlepszych metod komunikowania tosamo-
ci marki. Dzieje si tak, poniewa opowiadanie historii jest najstarszym,
aprzez to najbardziej zakorzenionym wpamici zbiorowej mechanizmem
dystrybuowania wiedzy iemocji (Escalas 2004). Strategiczne kontrolowanie
opowieci, jak ma to miejsce wbrandingu, jest zjawiskiem nowym ijed-
noczenie trudnym. Rzecz komplikuje si jeszcze bardziej, gdy marka nie re-
prezentuje kategorii prototypowej czyli nie jest fizycznym produktem do
uycia przez bohatera opowieci (konsumenta) wfunkcji rekwizytu, kiedy
bohater ma pokona jak przeszkod iosign cel (zmian statusu, pozio-
mu ycia itp.). Atak dzieje si wprzypadku trudnych marek, czyli zjawisk,
ktre jak fundusze europejskie nie maj produktowej ikonsumpcyjnej
natury, poniewa nale do sfery idei, anawet ideologii.
Na czym dokadnie polega trudno wkomunikowaniu nieprototypo-
wych marek zpogranicza ekonomii ipolityki?
1. Komunikowanie marki wsferze polityki zarwno wwarstwie odbior-
czej, jak inadawczej moe odbywa si wskrypcie propagandy zjawiska
prototypowego dla polityki. Ztego powodu wanie komunikowanie suk-
cesu Funduszy Europejskich przypomina chwilami jzyk propagandy okre-
su Gierka (na nawet narracje socrealistyczne).
2. Trudnej marce ze wzgldu na jej abstrakcyjno trudniej tworzy
wwiadomoci spoecznej wyrane narracyjne obrazy zaktorami uywaj-
cymi marek wroli rekwizytw. Mwic wprost trudno byoby pokazy-
wa czy opisywa beneficjentw FE korzystajcych zfunduszy jako takich,
anawet zich fizycznych efektw (teksty prasowe powstaj zwykle przez
dopuszczeniem inwestycji do uycia).
63
Tomasz Piekot
3. Wacicielem trudnej marki nie jest organizacja komercyjna, tylko

instytucja publiczna, formalna lub nieformalna. Dla FE takim wacicie-
lem byoby odpowiednie ministerstwo, ktre zwykle wystpuje winnej
roli (kontrola iregulacja stosunkw spoecznych). Wtym wypadku owiele
bardziej zoona jest te struktura nadawcw tekstw omarce. Prawdo-
podobnie nie da si ich kontrolowa zpowodu ich duej liczby (wPolsce
istnieje ponad sto instytucji zarzdzajcych FE; autorw tekstw, cznie
zdziennikarzami, moe by kilka tysicy).
Bibliografia
Escalas J.E., (2004) Narrative processing: building consumer connections to
brands, Journal of Consumer Psychology, Vol. 14, Iss. 1-2.
Hajdas M., (2010) Dobrze opowiedziana marka, Marketing wPraktyce,
nr 9.
Piekot T., (2007) Obraz wiata wpolskich wiadomociach dziennikarskich
propozycja metody rekonstrukcji, [w:] Kreowanie wiatw wjzyku me-
diw, P. Nowak, R. Tokarski (red.), Lublin.
Piekot T., Poprawa M., (2011) Nowy jzyk wadzy sprawozdanie zbada
tekstw oFunduszach Europejskich, [w:] A. Filipczak-Biakowska (red.),
Dyskursy komunikacji medialnej. Poznawa. Tworzy. Komunikowa,
d.
Woodside A.G., (2010) Brand-consumer storytelling theory and research: In-
troduction, Psychology & Marketing, Vol. 27/6.
SUMMARY
Difficult brands and their (difficult) narratives. European Funds
case study
The author of the article focuses on the problematic case of constructing
media narratives about the European Funds. He emphasizes the fact
that Polish authorities decided to use marketing tools in communication
concerning the EU funds. More precisely, according to the analysis of the
documents curricular for the discourse about dotation and the discourse
praxis, the strategies and tools used came from branding industry. The
author poses the question if authorities (the state) can communicate
brand identity as consistently and precisely as commercial organizations.
The fundamental methodology used by the author was brand narrative
64
approach, the concept assuming that brand identity should be represented

in the form of a brand story and communicated consistently.
The author of the analysis suggests the name of adifficult brand
for the brand which is not aprototypical product but is subjected to
branding operations. In authors view, at the center of the brand as
aprototypical category lies aphysical object (aspecific item), for which
the brand is asymbolic representation (agroup of its characteristics and
features transcending material attributes, e.g. happy, elegant, etc.). What
is important, promoting difficult brands might result in that non-standard
communication strategies are required. Another consequence of the brands
difficulty might be consistency issues within the brand communication or
brand rejection by target groups because of its inauthenticity.
Jak nie mwi do obywateli,
czyli kopoty ztumacze-
niem zmian
W 2014 roku rzd postanowi wyduy czas pracy Polakw iprzesun

wiek emerytalny. Wielu ludzi potraktowao to nie jako szans duszej
aktywnoci, ale jako odebranie przywilejw. Wedug sonday bada opinii
publicznej wikszo Polakw bya przeciwna tej reformie. Wtej sytuacji rzd
zdecydowa si na kampani, ktra miaa wyjani zasady, oswoi niebez-
pieczestwo iprzekona do reformy. Wyprodukowano trzy spoty telewizyj-
ne, zktrych jeden pod wzgldem zmierzonych reakcji emocjonalnych by
najbardziej irytujcym reklamowym materiaem wizualnym. Podstawowe
pytanie, na ktre stara si odpowiedzie ten artyku, brzmi: co byo kluczo-
wym bdem winformowaniu oreformach?
Kontekst badania
Polki w2014 roku nabyway uprawnienia emerytalne wwieku szedziesiciu
lat, amczyni pi lat pniej. Takie zrnicowanie jest sprzeczne zkonstytu-
cyjn zasad rwnoci wobec prawa irwnoci pci oraz niekorzystne dla ko-
biet ze wzgldu na wysoko ewentualnej emerytury. Mimo to postulat zrw-
nania wieku emerytalnego nie mia poparcia spoecznego wreformie w1999
roku. Wbadaniu CBOS z2010 roku przeciwnikami tego rozwizania byo nie-
mal trzy czwarte dorosych Polakw (74proc.), azwolennikami 20 proc.1 Naj-
1 Badanie pt. Aktualne problemy iwydarzenia (nr 237 przeprowadzone przez CBOS wdniach 410
lutego 2010 r. na liczcej 1021 osb reprezentatywnej prbie losowej dorosych Polakw. Zob. tak-
e komunikat CBOS Oceny proponowanych zmian wsystemie emerytalnym, marzec 2010, oprac. B.
Roguska. Sprzeciw wobec ujednolicania wieku emerytalnego kobiet imczyzn przewaa we wszyst-
kich analizowanych grupach spoeczno-demograficznych. Co ciekawe, propozycja zrwnania wieku
emerytalnego obu pci budzi opr samych zainteresowanych, kobiet (81 proc.) czciej ni mczyzn
67
wiksz aprobat postulat cieszy si wrd wacicieli firm, cho itak nie bya
to wikszo. Argumentem przeciw zrwnaniu wieku byo wiksze obcie-
nie kobiet wdomu oraz bycie potrzebnym rodzinie, atake to, e kobiety s
sabsze fizycznie (cho duej yj iduej pobieraj emerytur). Nie s to jed-
nak dane jako szczeglnie odbiegajce od podobnych do Polski krajw (patrz:
tabela poniej2). Postulat niszego wieku emerytalnego dla kobiet zuwagi na
powicenie sferze domowej ma zwizek zpoziomem wyksztacenia, atake
fizycznym charakterem wykonywanej pracy. Wmarcu 2012 wedug badania
CBOS a 84 proc. Polakw byo przeciwnych podniesieniu wieku emerytal-
nego mczyzn do szedziesiciu siedmiu lat, aprzeciw podwyszeniu wieku
emerytalnego kobiet do szedziesiciu siedmiu lat byo 91 proc.3
Wykres 1. Rozkad odpowiedzi na pytanie: Powiedz, wjakim stopniu zgadzasz

si bd nie zgadzasz zkadym znastpujcych zda dotyczcych wieku eme-
rytalnego, http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_378_en.pdf
(67 proc.). Stosunkowo bardziej przychylnie reaguj na ni ludzie modzi (29 proc. wwieku 1824 lata),
mieszkacy najwikszych miast (31 proc.) oraz osoby najlepiej wyksztacone (28 proc. zwyszym wy-
ksztaceniem) isytuowane (36 proc. badanych omiesicznych dochodach per capita powyej 1500z).
Zdecydowanie najczciej postulat zrwnania wieku emerytalnego kobiet imczyzn przyjmuj zapro-
bat waciciele firm (46 proc.) (CBOS BS / 49/2010).
2http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_378_en.pdf, s. 64 (odczyt: 01.05.2015).
3 http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/Wydarzenia/84-proc--polakow-przeciw-pozniejszej-
emeryturze,25418,1 (odczyt: 21.09.2014).
68
Jak nie mwi do obywateli, czyli kopoty ztumaczeniem zmian
Dusza praca wydaje si wic akceptowana jako wybr, anie koniecz-

no (57 proc. za moliwoci pracy wobec 34 proc. uwaajcych, e osi-
gnicie wieku emerytalnego winno skutkowa zaprzestaniem pracy; dla
Danii te liczby to odpowiednio 93 proc. i5 proc.). Po osigniciu wieku
emerytalnego tylko 37 proc. chciaoby pracowa duej, 41 proc. nie, co pla-
suje Polsk wpoowie redniej europejskiej. Wedug bada Eurobarometru
dla Komisji Europejskiej wiek, wktrym czowiek jest traktowany jako
stary wynosi wPolsce nieco ponad szedziesit dwa lata. Dla porwnania,
rednio wieku, wktrym przestaje si okim myle, e jest mody to wUE
czterdziestka (wPolsce trzydzieci osiem)4.
Drugim czynnikiem kontekstu jest rednia liczba zatrudnionych wwie-
ku 5564 lat. Wedug zestawie Komisji Europejskiej z2010 roku pracuje
jedynie 34 proc. Polakw tej grupie wiekowej. WSzwecji wskanik ten
jest wyszy ni 70 proc., wFinlandii, Danii, Niemczech iAnglii dobija do
60proc. Nawet wrepublikach batyckich, ktre ztransformacj ustrojow
startoway wtym samym czasie, wskanik zatrudnionych po pidziesitce
oscyluje wok 50 proc. Polska zajmuje wtej klasyfikacji jedno zostatnich
miejsc5. Kwestie zwizane zodczuwaniem kryzysu istabilnoci miejsc pra-
cy dla starszych pracownikw wkontekcie reform emerytalnych omawia-
j szerzej wswoim artykule badacze niemieccy6.
Trzeci czynnik, ktry wtym artykule trzeba wzi pod uwag jako kon-
tekst, to konieczno reform ze wzgldu na koszty dla systemu emerytalne-
go: pniejsze przejcie na emerytur wie si zmniejsz liczb lat pobie-
rania wiadcze. Im wicej osb po szedziesitym roku ycia nie pracuje,
tym wiksze s rzdowe wydatki istrata zpowodu niepobierania podatku
dochodowego. Wedug raportu WHO na 2014 rok obecne wyniki dugoci
ycia obywateli Polski odpowiadaj wynikom mieszkacw Europy Za-
chodniej sprzed dwch dekad. Wedug danych raportu Polak moe przey
wzdrowiu okoo szedziesit sze lat7. Uprogu transformacji mczyni
wPolsce yli rednio do szedziesitego szstego roku ycia, aPolki do sie-
4Zob.: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_378_en.pdf, str. 11 (odczyt: 01.05.2015).

As one would expect, younger people (1524 and 2539 year olds) tend to describe themselves as
young. 4054 year olds are more likely to describe themselves as middle aged and while those 55
years and over are the most likely to describe themselves as old, around half (51%) describe themse-
lves as middle aged.
5 http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-14-217_en.htm (odczyt: 01.05.2015)
6 Lazarevski, Dimche and Mrsik, Jadranka (2012): Reformed Pensions Systems in Central and Eastern
Europe: Challenges to future safe pension benefits. Published in: Development Economics: Microeco-
nomic Issues in Developing Economies Journal, Vol. 1, No. 48 (12. September 2012), http://mpra.ub.uni-
muenchen.de/41996/ (odczyt: 21.09.2014).
7http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2812%2961690-0/fulltext (odczyt:
01.05.2015).
69
demdziesitego pitego. Jak wskazuje cytowany raport po dwch deka-

dach od zmiany ustroju redni wiek ycia mczyzn wynosi siedemdziesit
dwa lata, akobiet okoo osiemdziesit. Tak wic przecitna Polka spdzi
na emeryturze okoo dwadziecia lat, Polak okoo siedem. Rnica jest
znaczna. Warto przy tym zaznaczy, e 40 proc. mczyzn wnaszym kraju
umiera przed szedziesitym pitym rokiem ycia, awic tylko szeciu na
dziesiciu mczyzn cieszy si emerytur.
Wkontekcie tych danych powsta wSejmie projekt, wmyl ktrego
od 2013 roku wiek przechodzenia na emerytur kobiet imczyzn mia by
stopniowo zrwnywany ipodwyszany, by osign poziom szedziesi-
ciu siedmiu lat. Jeli chodzi okobiety, stanie si to w2040 roku, wwypad-
ku mczyzn w2020 roku.
Rzdowa kampania
Chcc ratowa si przed krachem systemu emerytalnego, rzd postanowi
przeprowadzi reform. Przeprowadzono badania, wktrych ponad 70 proc.
respondentw opowiedziao si za organizacj kampanii informacyjnej po-
wiconej zmianom wemeryturach. Majc wic spoeczn legitymizacj,
Ministerstwo Rodziny, Pracy iPolityki Spoecznej mogo zorganizowa
kampani informujc oplanowanej reformie wrnych rdach: wte-
lewizji, internecie lub wrozmowie zkonsultantem. Kampania zakadaa
kilka etapw. Na pocztek zostaa uruchomiona strona internetowa emery-
tura.gov.pl oraz przygotowane zostay telewizyjne spoty8. Kampania mia-
a trwa dwa tygodnie, jej celem byo przekonanie do koniecznoci zmian
izachcenie do korzystania ze strony internetowej. Koszt kampanii szacuje
si na okoo 3 mln zotych.
Zostawmy na boku spraw strony internetowej, wyraajc tylko opini,
e nie bya zorganizowana pod uytkownika; ogldajc stron mona za-
uway, e podzia nie prowadzi od znanego do nieznanego, azbadanie
indeksu mglistoci uytego na niej jzyka wskazuje na wykluczenie mniej
wyksztaconych odbiorcw. Poniszy zrzut zekranu prowadzi do wniosku,
ze strona organizowana bya zperspektywy pracujcych nad ustaw irzutu
oglnego na system, anie konsekwencji ikorzyci dla konkretnego odbior-
cy (dotyczy go ostatni punkt: Wiek emerytalny. Sprawd, kiedy przejdziesz
na emerytur).
8 http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,11515701,Rzad_informuje_o_emeryturach__Infolinia__czaty__te-
lewizyjne.html#ixzz3CFZpEXIm (odczyt: 21.09.2014).
70
Zajmijmy si szerzej sami spotami irnymi prbami przekonania do

reformy. Wedug informacji podanej przez ministerstwo spoty miay na
celu9:
spot Demografia odpowied na pytanie, dlaczego rzd wprowadza
reform,
spot Stopniowo wytumaczy, kogo zmiany maj dotyczy iwjaki
sposb bd wprowadzane,
spot Szczeglne uprawnienia poinformowanie olikwidacji lub ogra-
niczeniu przywilejw emerytalnych policjantw, onierzy czy rolni-
kw.
Metodologia
Wbadaniu spotw zastosowano metody empiryczne, zbierajce dane bio-
metryczne (rozkad uwagi wzrokowej oraz poziom reakcji emocjonalnych),
dane deklaratywne pochodzce zpogbionych wywiadw indywidual-
nych oraz dane jakociowe, czyli analiz narracyjno-jzykow isemiotycz-
9 http://gospodarka.dziennik.pl/emerytury-i-ofe/artykuly/388150,michal-boni-o-rzadowym-spocie-
szczegolne-uprawnienia-o-reformie-emerytalnej.html (odczyt: 21.09.2014).
71
n analiz obrazu. Dziki analizie emocji mona byo sprawdzi, jaki wzr
emocjonalny powstaje urespondentw wreakcji na cao iczci audio-
wizualnego przekazu. Analiza rozkadu uwagi wzrokowej pozwolia spraw-
dzi, jakie elementy wizualne przycigaj uwag imaj wpyw na odczu-
wane emocje.
Cz empiryczna
Cele badania
Gwnym celem badania byo sprawdzenie, czy oddziaywanie reklam
dotyczcych reformy emerytalnej jest pozytywne wtym przypadku, czy
wywouje pozytywne emocje wodpowiedzi na argumenty iwyjanienia.
Wtoku badania zostay sprawdzone podstawowe wskaniki, takie jak rozu-
mienie reklam, ich perswazyjno, potencja do zmiany postaw wzgldem
reformy emerytalnej oraz emocjonalno badanej komunikacji.
Materiay badawcze
Do badania wybrano trzy reklamy telewizyjne komunikujce zmiany zwi-
zane zplanowan wwczas reform emerytaln. Byy to spoty bdce cz-
ci oglnopolskiej kampanii przygotowanej wsplnie przez ZUS, Kancelari
Prezesa Rady Ministrw oraz nastpujce resorty: pracy, finansw, obrony
narodowej, spraw wewntrznych isprawiedliwoci. Kampania telewizyjna
zbadanymi spotami trwaa dwa tygodnie, ajej celem byo przekonanie
do koniecznoci zmian izachcenie do korzystania ze strony internetowej
powiconej reformie.
Narzdzia pomiarowe
FaceReader
Stopie wywoywania emocji badanych materiaw zosta zmierzony na
poziomie wskanikw biometrycznych. Wtym celu zosta wykorzystany
program komputerowy FaceReader firmy Noldus wraz zalgorytmem ob-
liczeniowym bdcym wasnoci intelektualn firmy Neuroidea. Pomiar
jest bezinwazyjny, twarz osoby badanej jest jedynie nagrywana. Respon-
dent nie musi by wiadomy tego, e pomiar jest wykonywany, przez co
jego reakcje s spontaniczne inaturalne (Stasiuk iMaison, 2014).
Program FaceReader suy do pomiaru ekspresji mimicznej. Wpierwsze
fazie tego pomiaru twarz kadego respondenta ogldajcego badane reklamy
nagrywana jest kamer wysokiej jakoci. Nastpnie kada klatka filmu anali-
zowana jest przez program FaceReader. Wtym celu program nakada na na-
72
gran twarz siatk zoon zpiciuset punktw. Punkty znajduj si wmiej-

scach przyczepw mini. Program analizuje napicie 44 mini twarzy, liczc
wynikajce znapinania tych mini zmiany odlegoci midzy wybranymi
punktami siatki. Tak uzyskane dane odnoszone s do wzorcw Facial Action
Coding System. FACS zosta opracowany przez Ekmana iFriesena w1978 roku.
Jest to system kodowania systematyzujcy dane dotyczce napicia poszcze-
glnych mini twarzy podczas ekspresji mimicznej szeciu podstawowych
emocji zoci, radoci, smutku, strachu, wstrtu oraz zaskoczenia. Finalnie
program FaceReader dostarcza informacji orodzaju przeywanej emocji oraz
sile, zjak jest wyraana ta emocja podczas ogldania reklam. Dane s uzy-
skane zdokadnoci dwudziestu piciu klatek na sekund. Tak uzyskane
wartoci przeksztacane s przez algorytm, wwyniku ktrego dane przyjmuj
wartoci od -100 do 100. Wartoci dodatnie oznaczaj wzrost, aujemne spa-
dek poziomu danej emocji podczas kontaktu zbodcem wzgldem poziomu
neutralnego (Maison, Pawowska 2014).
Eyetracking
By sprawdzi, ktre konkretnie elementy badanych reklam telewizyjnych
wpywaj na odczuwanie poszczeglnych emocji, zmierzony zosta rozkad
uwagi wzrokowej respondentw. Pomiar zosta wykony za pomoc ey-
etrackingu stacjonarnego produkcji SMI. Pomiar wykonany tym urzdze-
niem jest bezinwazyjny, za pomoc kamer na podczerwie ruch gaki ocznej
rejestrowany jest szedziesit razy na sekund.
Wywiady indywidualne
Wcelu weryfikacji poziomu zrozumienia badanych materiaw oraz ich
wpywu na postawy wobec planowanej reformy emerytalnej zostay prze-
prowadzone pitnastominutowe wywiady indywidualne. Podczas wywia-
du indywidualnego moderator wraz zrespondentem mieli do dyspozycji
badane materiay.
Lokalizacja iczas badania

Badanie zostao przeprowadzone wokresie od sierpnia do wrzenia 2012
wWarszawie wlokalach badawczych firmy Neuroidea.
Osoby badane
Wbadaniu uczestniczyo szedziesit osb. Wszyscy, ktrzy wzili udzia
wbadaniu, czynnie pracowali. Rozkad pci wbadanej prbie by rwno-
73
liczny: zostao przebadanych trzydzieci kobiet oraz trzydziestu mczyzn.

Minimalny wiek osb badanych to dwadziecia osiem lat, maksymalny
pidziesit lat; rednia wieku wprzebadanej prbie wyniosa trzydzieci
osiem lat. Badane osoby pracoway wrnych zawodach (wykluczone
byy osoby zwizane zbran reklamow, tworzeniem reklam telewizyj-
nych) oraz osoby posiadajce niszy dochd netto na gospodarstwo do-
mowe ni 1500 zotych. Wbadanej prbie nie byo osb wykonujcych
nastpujce zawody: onierz, policjant, sdzia, prokurator, rolnik oraz
ksidz.
Procedura badania
Badanie zostao przeprowadzone wschemacie wewntrz obiektowym.
Byo to indywidualne badanie kadego respondenta. Kada zosb zapo-
znawaa si ztrzema reklamami ionich rozmawiaa. Przed przystpieniem
do pomiarw wszystkie badane osoby zostay poinformowane otym, e
podczas badania bd nagrywane oraz otym, e wszystkie zebrane dane
bd analizowane anonimowo, abadani podczas spotkania maj prawo
wycofa si zniego wkadym momencie. Kada zbadanych osb za udzia
wspotkaniu otrzymaa zwrot kosztw wwysokoci 40 zotych.
Badanie zostao podzielone na dwie czci. Pierwszy etap trwa we
wszystkich przypadkach 2030 minut. Podczas tej czci osoby badane ogl-
day program telewizyjny Jak to jest zrobione przedzielony trzema blokami
reklamowymi. Kady zblokw skada si zczterech reklam buforowych
ijednej reklamy badanej. Testowe materiay nigdy nie wystpoway na
pierwszym iostatnim miejscu wbloku. Badane materiay byy rotowa-
ne, co oznacza e kada zreklam miaa tak sam szans znajdowa si
wpierwszym, drugim itrzecim bloku, jednak nigdy dwie testowe reklamy
nie znajdoway si jednoczenie wtym samym bloku reklamowym.
Podczas tego etapu mierzony by rozkad uwagi wzrokowej. Rejestro-
wana bya rwnie ekspresja mimiczna twarzy, ktra wpniejszym etapie
zostaa przeanalizowana pod ktem poziomu emocji podstawowych prze-
ywanych podczas ogldania testowanego materiau.
Drugim etapem badania by wywiad indywidualny przeprowadzony
wosobnym pokoju. Podczas tego etapu rozmowa bya nagrywana na dyk-
tafon, amoderator wraz zosob badan mieli do dyspozycji badany mate-
ria. Moderator zadawa pytania na podstawie wczeniej przygotowanego
kwestionariusza dotyczcego nastpujcych zagadnie:
rozumienie badanej reklamy (opowiedzenie jej krok po kroku);
zrozumienie izapamitanie gwnego przekazu reklamy;
74
odbir bohaterw przedstawionych wreklamie (kim s, jak s po-

strzegani, jakie relacje midzy nimi wystpuj);
ocena sytuacji, wjakich bohaterowie s przedstawieni;
postawy wobec reformy emerytalnej przedstawionej wbadanych
materiaach.
Reklamy byy omawiane wlosowej kolejnoci. Ten etap badania trwa
od dwudziestu do czterdziestu minut. Wtej czci zadaniem moderatora
byo przeprowadzenie rozmowy zbadanymi oraz obserwacja komunikacji
niewerbalnej, ktre mogy wiadczy oich postawach wobec samych re-
klam, atake reformy emerytalnej, ktrej reklamy dotyczyy (gesty iton
gosu).
Jak czyta wykresy?

Przy korzystaniu zzamieszczonych wartykule wykresw emocji dotycz-
cych poszczeglnych reklam naley przyj nastpujce zasady:
1. Kolor linii na wykresie naley odnie do legendy zboku. Kada linia
koduje jedn emocj.
2. Emocje wywoane filmem znajduj si na wykresie powyej linii po-
ziomu neutralnego. Poziom neutralny to uredniony poziom wyjcio-
wy dla grupy.
3. Emocje te mog wystpowa jednoczenie wwczas widzimy kilka
linii ponad poziom neutralny. Np. zo irado jednoczenie to pozy-
tywne pobudzenie np. podczas walki izwyciania dobrego bohatera
nad zym.
4. Nisko pezajca nad lini poziomu zerowego linia czerwona, zcha-
rakterystycznym grzebieniem, oznacza prb zrozumienia przetwa-
rzanie informacji (podczas przetwarzania informacji obserwujemy na-
picie minia mierzcego brew).
Analiza ekspercka
Wtej czci na materiale empirycznym wzestawieniu zbadan prbk
przeprowadzono analiz narracyjno-jzykowa isemiotyczn analiz obrazu.
Wanalizie narracyjnej kategorie analityczne dotycz pozycji narracyjnych
opracowanych na podstawie prac Greimasa (1989 i2004), natomiast ana-
liza jzykowa przebiega poprzez wyodrbnienie wystpujcych wtekcie
wyrazw zwizanych zpodstawowymi kategoriami retorycznymi wyszcze-
glnionymi przez Burkea(1950). Podejcie jzykowe rwnie nawizuje do
narracji pentada kategorii Burkeajest oparta odramatyczn teori inter-
pretowania wydarze wwiecie, natomiast analityczne kategorie narracyj-
75
ne zwizane s zpracami strukturalistw nad elementami opowieci, ktre

stanowi jej szkielet idecyduj ojej mechanice ipodziale rl (Wasilewski
2012). Badanie jzyka pozwala zdefiniowa wyznaczniki elementw nar-
racyjnych, s wic niejako analiz niszego rzdu wstosunku do struktury
narracji badajcej relacje wwikszych fragmentach tekstu.
Analiza narracyjno-jzykowa
Biorc pod uwag powysze, zwracano uwag na to, jak s wyraone:
1. Identyfikacja:
a. Jak tworzy si poczucie wsplnoty;
b. Jak tworzy si mechanizm identyfikacji:
kto jest bohaterem;
jakie ma cele;
jak dziaa, wjakiej sytuacji, wjakiej roli;
jakie wtym dziaaniu przywiecaj mu wartoci.
2. Argument:
a. jak korzy emocjonaln obiecuje spot;
b. jak korzy tosamociow obiecuje spot;
c. jaki logiczny argument jest prezentowany ijakie przesanki ku nie-
mu prowadz;
d. jakie bariery wzgldem poparcia idei propagowanych przez spot s
ujawnione iniwelowane.
3. Okrelenia przeciwnika iinnych relacji wnarracji:
a. zczym walczy bohater;
b. jakie przeszkody musi pokona;
c. kto jest beneficjentem jego dziaa;
d. kto mu wyznaczy takie zadanie.
Analiza semiotyczna
Wzakresie analizy semiotycznej odniesiono si do podstawowych kodw
ikonicznych, ktre nawizuj do koncepcji de SaussureaiBarthesa (Bar-
thes 2000) wzakresie rozumienia obrazw jako ikon poszczeglnych sta-
nw emocjonalnych, syntagmy wramach kodw estetycznych zwizanych
ztymi ikonami oraz funkcjonowania zestawionych elementw znaczcych
jako poczonych wznak wyszego rzdu.
76
Wyniki
Spot 1. Demografia
Analizujc ten spot, naley zauway na samym pocztku, e poziom zoci,
jak odczuwali respondenci, przekracza poziom, na jakim zwykle znajduje
si ten wskanik wbadaniach innych reklam. Druga kwestia to utrzymy-
wanie si negatywnych emocji do koca. Zinnych naszych bada zwi-
zanych zdziaaniem narracji oraz dziaaniem poszczeglnych sw wyni-
ka, e jeli pocztek krtkiego filmu reklamy nie wywoa uwidza emocji,
trudno to pniej nadrobi. Widz nie angauje si wkomunikat izazwyczaj
linia emocji pozostaje niemal paska10. Brak dramaturgii powoduje opada-
nie emocji inud. Zdrugiej strony, jak wykazay wspomniane badania, r-
ne teksty towarzyszce temu samemu obrazowi mog wywoywa bardzo
rne emocje. To one s odpowiedzialne za interpretacje obrazu.
Wprzypadku analizowanego spotu oemeryturach poziom zoci jest sta-
le podwyszony. Nie jest to spowodowane wycznie obrazem wprzynaj-
mniej takim samym stopniu za emocje odpowiedzialny jest tekst. Poniej
prezentowany jest wykres emocji dla caego czasu trwania spotu jedyne
emocje to zo, strach iminimalne zaskoczenie. Zestawienie zoci izasko-
czenia wie si zirytacj inegatywnym odbiorem emocjonalnym spotu.
Natomiast pojawiajcy si strach jest wynikiem odczuwania niepokoju
ilku wywoanego treci reklamy.
Przypatrzmy si zatem zmianom natenia zoci, zastanwmy si nad
tym, dlaczego zamiast opa wzrasta.
[Czowiek na parkingu:] Ale wogle... po co caa ta reforma? [Lektor:] Polska ro-
dzina jeszcze trzydzieci lat temu wygldaa zupenie inaczej ni dzi. rednia du-
go ycia bya nisza. Mielimy za to wy demograficzny. Ten wy wszed dzi na
rynek pracy. Typowa rodzina bardzo si zmieniaa. yjemy coraz duej. To dobrze,
przecie kochamy naszych rodzicw, babcie idziadkw, ale rodzi si nam coraz
mniej dzieci. Starzejemy si. Za kolejne trzydzieci lat co drugi Polak bdzie mia
wicej ni pidziesit lat. Liczba osb wwieku produkcyjnym spadnie opi mi-
lionw. Bez reformy zabraknie nam rk do pracy, anasze dzieci nie utrzymaj
systemu emerytalnego. Reforma to nie kaprys, to konieczno.
Dalsza analiza bdzie dotyczya zmian wnateniu emocji wodniesie-
niu do tekstu. Nastpnie zostan zanalizowane kadry ze spotu, ktre ukazu-
j scen zkilkorgiem bohaterw wstudiu fotograficznym.
Przechodzc do analizy retorycznej, warto zawczasu przytoczy bada-
nia CBOS z2010 roku zwizane zwartociami Polakw. Za najwaniejsze
Badania prezentowane na kongresie Polskiego Towarzystwa Bada Rynku iOpinii wWarszawie

10
2013 r.: Jak dziaa narracja? przez J. Wasilewskiego iJ. Kowalskiego.
77
Spot 1. Demografia
wcodziennym yciu zostay uznane uczciwo imio rodzinna (dla ponad

75proc. Polakw) oraz pracowito iszacunek dla drugiego czowieka (dla
ponad 50 proc.).
Ktre z wymienionych cech s dla Pana(i) szczeglnie wane Ktre z podanych na tej licie cech s dla Pana(i) najwaniejsze
w codziennym yciu? Z podanej listy prosz wybra maksymalnie w yciu? Prosz wybra maksymalnie trzy odpowiedzi
pi najbardziej, Pana(i) zdaniem, istotnych cech
84%
Uczciwo 78% Szczcie rodzinne 84%
76%
69%
81% Zachowanie dobrego zdrowia 74%
Mio rodzinna 72%
Uczciwe ycie 23%
69% 23%
Pracowito 61% 20%
Spokj 20%
Szacunek 62%
23%
dla drugiego czowieka 53% Praca zawodowa 18%
38%
Tolerancja 34% Wiara religijna 19%
17%
34% 11%
Religijno 29% Szacunek innych ludzi 13%
28% Wyksztacenie 13%
Wierno partnerowi 25% 10%
2005 Grono przyjaci 7%
26% 2010 10%
Przestrzeganie prawa 23% 2005
27% Pomylno ojczyzny 8%
7%
2010
Prawdomwno 22% 11%
Dobrobyt, bogactwo 5%
14%
Patriotyzm 17% Wolno goszenia 3%
9% wasnych pogldw 4%
Korzystanie z ycia 9% ycie pene przygd i wrae 3%
(rozrywkowo) 2%
5% Kontakt z kultur 1%
Przebojowo 4% 1%
5% Moliwo udziau w demokratycznym 1%
Spryt 4% yciu spoeczno-politycznym 1%
1% Sukces, sawa 0%
Trudno powiedzie 1%
1%
rdo: badanie Wartoci Polakw (CBOS z2010).
78
Wedug tych bada sondaowych patriotyzm jako warto plasowa si na

dziesitym miejscu by wymieniony wrd piciu cech szczeglnie wanych
dla niemal jednej szstej Polakw. Kiedy jednak trzeba byo wymieni trzy ce-
chy, pomylno ojczyzny stanowia warto wcodziennym yciu dla co dwu-
nastego Polaka. To szczcie rodzinne idobre zdrowie okazay si kluczowe.
Wtym kontekcie mona przyjrze si pierwszym sowom spotu. Ze syszal-

n pretensj zwyky Polak zadaje pytanie o cel reformy, a nastpnie lektor
zaczyna ca argumentacj. Prawdopodobnie dla lepszej identyfikacji zodbior-
c aktor, ktry gra zwykego Polaka, okazuje negatywne emocje przejawiajce
si wrozpoznawalnej pretensji syszalnej wgosie nadawcy. Widz rzeczywicie
utosamia si zt postaci i, co waniejsze, zjej emocjami, co skutkuje wsp-
odczuwaniem razem zaktorem zoci skierowanej wstron reformy.
Odpowiadajcy aktorowi lektor mwi opolskiej rodzinie. Podmiotem
nie jest wic widz, do ktrego si mwi, lecz abstrakcyjna polska rodzina,
ktra si zmienia. Jeli tekst zaczyna si od tego, e trzydzieci lat temu ro-
dzina wygldaa inaczej, e trudno oidentyfikacj. Lektor, odpowiadajc
na pytanie, tumaczy, co si takiego zmienio wsystemie emerytalnym, e
pastwo nie jest wstanie gwarantowa wypat wobowizujcych ramach.
Mamy wic do czynienia zwykadem dydaktycznym, wktrym mowa
opomylnoci abstrakcyjnej polskiej rodziny. Nie odnosi si to ani do szcz-
cia rodzinnego, ani do zdrowia rodziny widza. Odnosi si to jedynie do
problemw zarzdzajcych funduszem.
79
Sowa te odpowiadaj na wykresie wzrostowi poziomu zoci pojawia-

jcej si jakby na haso polska rodzina. Tymczasem na obrazie widzimy
ludzi szykujcych si do zdjcia. Podczas tych przygotowa pojawiaj si
jednoczenie umiechy iczue poegnania, ktre wprowadzaj niejedno-
znaczno. Szczegowa analiza uytych kodw ikonicznych zwizanych
zgestami pozwala rozpozna wprzygotowaniach do zdjcia raczej kody
spotkania powanego, tradycyjnego; nie ma pewnoci, e widzimy yw,
weso rodzin, ktr czeka co dobrego.
80
Nastpnie lektor mwi oredniej dugoci ycia odsyajcej nas do ofi-

cjalnego, statystycznego dyskursu, wktrym nasze osobiste szczcie nie ma
znaczenia. Garnitury ikrawaty oraz ciemny ubir podkrelaj oficjalno
stylu. Tymczasem lektor tworzy nieokrelone My nie wiadomo, czy to My
inkluzywne, czy ekskluzywne. Haso: My mielimy wy demograficzny
sprawia, e zwiksza si dystans do lektora. Wida dziewczynk, dziecko
asycha owyu demograficznym, co skutecznie hamuje pozytywne emo-
cje. Widz ju wie, e to perspektywa nie jego, ale urzdnika. Zwykle pojawie-
nie si dziecka powoduje pozytywne emocje (zobaczymy to wpniejszych
spotach), natomiast wtym przypadku widzimy na wykresie nagy skok
poziomu zoci ipezajc lini poziomu strachu. Ten wy demograficzny to
co niebezpiecznego, co wedug lektora na nieszczcie wchodzi na rynek
pracy. To do rzadki inienaturalny sposb mwienia opracownikach. Wy
wchodzcy na rynek pracy narzuca perspektyw analityka-zarzdcy. Tworzy
przesank do racjonalnego argumentu, ale skoro widz odrzuca cay pomys
reformy, trudno, eby upatrywa korzyci wMy zbudowanym zpozycji
urzdnika. To ztakiej pozycji patrzy si na rynek pracy; mniej wane jest
to, e konkretny widz czy jego rodzic bd pracowali duej lub e dostan
nisz emerytur. Korzy pojawia si na poziomie abstrakcyjnym. Czy ma
by to wspomniana wczeniej pomylno ojczyzny?
81
Wkolejnych sowach spotu linia zoci na wykresie lekko opada. Wkadrach

widzimy rodzin pozujc do zdjcia, zdaleka. Nie s to ludzie, ktrzy ze
sob wsppracuj albo sobie pomagaj, jeli nie liczy wizania krawata.
Zestawienie zda: yjemy coraz duej oraz To dobrze, przecie kochamy
naszych rodzicw jest prb powrotu do owego My-Polacy, ale to dzia-
anie skazane na niepowodzenie, gdy stylistyka wyraenia wy na rynku
pracy jest do daleka od zestawienia kochamy rodzicw. Wkrada si wic
niespjno stylistyczna, ktr widz rozpoznaje oraz sztuczno, ktra irytu-
je. Sowa Kochamy babcie idziadkw poprzez spjnik ale zostaje przeciw-
stawione alowi powodowanemu tym, e rodzi nam si coraz mniej dzieci.
Intencj nadawcy byo przekonanie widza opozytywnym charakterze tego,
e yjemy coraz duej, przy czym le, e rodzi si coraz mniej dzieci. Wrze-
czywistoci widz odnosi wraenie, e twrca reklamy pozytywnie warto-
ciuje co innego: to, e kochamy naszych dziadkw. Wci jednak rodzi si
coraz mniej dzieci, czemu trzeba jako zaradzi; tak jakby dziadkowie wtym
przeszkadzali To przeciwstawienie jest efektem zej budowy zdania iza-
przeczeniu wynikajcemu zuycia spjnika ale.
Rodzi si kolejne pytanie: komu si rodzi coraz mniej dzieci? Wramach
dowiadczenia typowego widza mieszcz si dziaania majce na celu ogra-
niczanie podnoci oraz przykadanie wagi do zwizanych ztym kwestii
ekonomicznych wydatkw ponoszonych na zapewnianie dzieciom wy-
chowania, edukacji iywnoci. Wzwizku ztym nastpujcy po faszywej
82
deklaracji kochania dziadkw powrt do perspektywy zarzdzajcego po-

pulacj, zktrego punktu widzenia rodzi si coraz mniej dzieci, wywouje
odrzucenie iirytacj. Dzieci nale nie do nas, nawet nie do nas Polakw,
ale do nich, do zarzdzajcych populacj, przedmiotem zmartwienia ktrych
s jakie wye idugowieczno widzianych jako obcienie dziadkw. Nie
ma tu ani spjnej perspektywy rodziny, ani obywatela.
Wdalszej czci reklamy starszy czowiek staje si niewany: znika zka-

dru; wida tylko jego siw czupryn. Lektor kontynuuje wywd peen tro-
ski ostan populacji, mwic, e co drugi Polak bdzie mia za trzydzieci lat
wicej ni pidziesit lat, aliczba osb wwieku produkcyjnym spadnie
opi milionw. Wtym tkwi gwd do trumny tego spotu poniewa
widzw polskich ekonomicznie obchodzi raczej ich wasna rodzina, ktra
jest zreszt mniejsza ni ta na zdjciu. Groba tego, e co drugi Polak prze-
kroczy pidziesitk, jest kompletnie abstrakcyjna iniekoniecznie musi ich
obchodzi. Prawdziwy problem stylu iperspektywy ujawnia wyraenie:
Liczba osb wwieku produkcyjnym. Samo sformuowanie liczba osb po-
zostaje zdala od jzyka mwicego okochaniu irodzinie. Osoby wwieku
produkcyjnym zakadaj perspektyw zarzdcy, ktry produkuje. Praca dla
Polaka-widza jest zwizana zutrzymaniem rodziny, dla narratora zpro-
dukcj, zktr ciko si identyfikowa. Kolejne zdania potwierdzaj, e
My uywane jest wwariancie ekskluzywnym.
83
Tym, ktrzy organizuj produkcj, zabraknie rk do pracy, aprzecie cay

passus oemeryturze traktowa dotd okoniecznoci odpoczynku. Celem re-
formy jak rozbrajajco izgodnie zprawd przyznaje lektor jest utrzyma-
ne systemu emerytalnego. Przy tym informuje si widza, e to jego dzieci
maj go utrzymywa. Poniewa narracja ju wczeniej zgubia identyfikacj
(urzdnik ijednoczenie kto, kto kocha babcie idziadkw), wychodzi na to,
e dzieci narratora ktremu zabraknie rk do pracy nie utrzymaj systemu
emerytalnego. To dlatego potrzebuje innych dzieci! Gdy lektor wypowiada
t tre, widz zaczyna odczuwa strach, wywoywany przez konieczno po-
wicenia starszych ludzi. Wkadrze widzimy, jak api si oni za rce. Nie
jest to jednak ucisk mioci, ale dodanie sobie otuchy przed nadcigajc
katastrof. Trudno byoby wto uwierzy, gdyby nie wyrana linia strachu
pojawiajca si wtym momencie. Komunikacja nie zbudowaa wic iden-
tyfikacji, nie pokazaa korzyci dla odbiorcy, argument jest wyabstrahowany
idotyczy systemu, zktrym trudno si zidentyfikowa, agroba braku rk do
pracy powoduje zwikszenie dystansu dzielcego narratora iwidza.
Przypatrzmy si jeszcze ikonografii tego spotu. Wposzczeglnych kadrach
widzimy postaci zaangaowane winterakcje, jednak to, czy nale one do
kodu mioci, czy poegnania, jest ambiwalentne. atwo sprawdzi, ktre ele-
menty przynale do ikonografii mioci, aktre poegnania, wpisujc dane
sowo wwyszukiwark grafiki iporwnujc wizualne elementy zkadrw
zcharakterystycznymi, powtarzajcymi si typami wyszukanej grafiki.
84
85
Analizujc powysze obrazy, dostrzec moemy wikonografii mioci

spontaniczno, naturalne pozy, rado, otwarte pozycje, leenie czy siedze-
nie na ziemi oraz skakanie. Wkodzie poegna wida wyprawianie wdro-
g iczce si ztym: charakterystyczny pocaunek na poegnanie, dugie,
mocne przytulenie, zczone rce, zamknite pozy, stonowane, monochro-
matyczne kolory. Wiele ztych pz mona odnale wikonografii spotu.
Zwrmy jeszcze uwag na kody estetyczne zwizane ztypem rodziny
ipozy, jaka przybiera. Czy jest to rodzina, ktra si zmienia, wspczesna, pa-
trzca wprzyszo idoceniajca j, czy te tradycyjna, odchodzca wprze-
szo, zbudowana raczej poprzez konwencje ni wizi osobiste (awic bez
spontanicznych zachowa)? Uyty wspocie entourage zwizany ztem,
sposobem siedzenia ioficjalnoci sytuacji, wktrych starsze osoby umiej-
scowione s wcentrum, raczej sytuuje rodzin ze spotu wprzeszoci. Pozy
przynale bardziej do kodw rezydualnych ni dominujcych we wsp-
czesnej ikonografii wizualnej. Caa sytuacja odnosi si wic do historii.
86
Podsumujmy relacje wnarracji womawianym spocie:

BOHATER CEL
Bohaterem jest polska rodzina, ktrej ksztat uleg zmianie, poniewa
Polacy yj coraz duej ina rynek pracy wszed wy demograficzny.
Cel polskiej rodziny pozostaje niejasny by moe lepiej, eby zeme-
ryturami zostao tak jak jest, ale duej tak si ju nie da?

PRZESZKODA
Polska rodzina starzeje si irodzi si jej coraz mniej dzieci. Zagroe-
niem jest to, e nie bdzie mia wniej kto pracowa, ajej dzieci nie
utrzymaj systemu (swojego czy politykw?).

POMOC RZDU REFORMA
Polska rodzina jest zmuszona (!) do reformy (przez kogo przez siebie
czy przez rzd? Na pewno przez tych, ktrym brakuje rk do pracy).
Spot 2. Stopniowo
Wtym spocie, jak wida na wykresie, sam pocztek nie wywoa takiego
poziomu negatywnych emocji jak wspocie pierwszym. Reklama zaczyna
si od przedstawienia bezporedniego kopotu jednego czowieka, co po-
woduje, e jestemy zaskoczeni imamy motywacj do dalszego suchania.
Niestety pojawiajce si wtym spocie emocje to gwnie smutek istrach.
Na kocu jest, co prawda, nieco radoci, pozostaje ona jednak podszyta
strachem izaskoczeniem. Pozytywne emocje istrach to dobry znak jedynie
wtedy, gdy ogldamy thriller dla przyjemnoci.
87
Fakt, e powstae wwyniku analizy wykresy emocji dla tematycznie

jednorodnych iwykorzystujcych stylistycznie podobne zdjcia reklam s
zupenie rne, przemawia za tym, e poziom zoci wpoprzednim spocie
wynika gwnie zkonstrukcji tekstu irelacji czcych widza, postaci na
ekranie inarratora. Sprbujmy przeanalizowa to, wjaki sposb prowadzo-
na jest wspocie narracja werbalna iwizualna.
Wprzyszym roku miaam przej na emerytur. Ateraz si okazuje e jeszcze
osiem lat. Ta pani, podobnie jak wielu jej rwienikw, obawia si reformy
emerytalnej zupenie bez potrzeby. Kobiety, ktre dzi maj lat pidziesit
dziewi imczyni, ktrzy maja lat szedziesit cztery, przejd na emerytur
wedug starych zasad. Ci nieco modsi popracuj tylko troch duej. Wpeni
na nowych zasadach na emerytur przejd dopiero kobiety, ktre teraz maj lat
trzydzieci osiem. Chyba e zdecyduj si na emerytur czciow, wtedy przej-
d wczeniej. Tak naprawd wtej reformie chodzi przede wszystkim oprzyszo
naszych dzieci iwnukw. Wejd na www.emerytura.gov.pl.
Bohaterka reklamy wpierwszym zdaniu nie neguje caoci reformy, ale

nawizuje do realnego problemu jednostki do osobistej sprawy. Widza
moe dotyczy to wrnym stopniu, zarwno bezporednio, jak ipored-
88
nio, kiedy sprawa zwizana jest zczonkiem rodziny, dlatego pocztkowo

ogldajcy odczuwaj zaskoczenie, ktre moe wiadczy ozaangaowaniu
wkomunikat. Zobaczmy natomiast, jak ludzie reaguj na sowa Ateraz
si okazuje, e... Wywouj one poczucie niesprawiedliwoci: jakby kto
zama ustalone wczeniej zasady. Widzimy te ofiar. Syszc wspomnia-
ne sowa, widz zaczyna odczuwa lk (nie jest to przeraenie zhorroru, ale
ujawnienie strachu jest kluczowe dla zrozumienia istoty reakcji widza na za-
warte wreklamie wyjanienia zwizane zreform). Przy sowach otym, e
zaistniay nowe okolicznoci, przez ktre bohaterka nie przejdzie na emery-
tur, widzowie zaczynaj odczuwa wstrt. Jest to wic co okropnego co,
czego nie cierpimy, od czego si odsuwamy. Kiedy bohaterka koczy zdanie
imwi, e jeszcze osiem lat (pracy? katorgi?) wstrt znika, ale pojawia si
irytacja, co jest dowodem na nieskuteczno prby przedefiniowania samej
pracy ipozostawania duej na rynku pracy.
Nastpnie lektor uspokajajcym gosem odpowiada na wyraone przez

kobiet wtpliwoci. Przy tym naley zauway, e obawia si bez potrze-
by to co innego ni moe by spokojna. Mwienie oobawach wywouje
strach, podobnie jak proba oto, by kto si nie denerwowa, kiedy chcemy
mu co powiedzie. To rama, ktra potwierdza istnienie obaw zwizanych
zt kwesti iwywouje lk, kiedy oniej mowa.
89
Podczas gdy lektor wypowiada zdanie, widzimy wkadrze rwienikw

kobiety. Widzowie wci pozostaj zaskoczeni, ale pojawiaj si te czerwo-
ne wstki wyrastajce lekko ponad poziom neutralny, co wiadczy oprze-
twarzaniu komunikatu. Zaskoczenie iprzetwarzanie komunikatu wiadcz
ozaangaowaniu, ale pezajcy strach powoduje, e poziom emocji nie po-
zwala na cakowicie racjonalny odbir komunikatu. Dlatego przy sowach
zupenie bez potrzeby poziom strachu jest nieco wikszy.
Pniej nastpuje do zaskakujcy moment tego spotu. Widzimy bardzo
wysoki wzrost smutku, kiedy mowa okobietach majcych lat pidziesit
dziewi inieco mniejszy wprzypadku mczyzn wwieku szedziesit
cztery. Wczeniej, kiedy widzielimy kobiet wtym wieku, smutek nie by
odczuwany. Mona wic doj do wniosku, e wspomniana emocja jest
wtym wypadku generowana przez mwienie okobietach wwieku okoo
szedziesiciu lat istarszych mczyznach, ktrzy przedstawieni s na czar-
nym tle; stoj wszeregu, nie s zaangaowani wadne dziaanie.
90
Tymczasem widzimy szereg ludzi, wzdu ktrego przemieszcza si obiek-

tyw kamery. Przywouje to topos filmowy stojcego szeregu, co zostanie
wyjanione za chwil. Co jaki czas postaci iich twarze znikaj wczerni; taki
efekt bywa wykorzystywany wreklamach spoecznych dotyczcych wy-
padkw inieszcz. Tak wic rodki formalne nie odwouj si do przeszo-
ci penej zdrowia irodzinnego szczcia. Znikanie iodchodzenie wskazuj
raczej na istnienie czego niebezpiecznego.
Nastpnie widzimy stojcych wszeregu modych ludzi.
91
Zaczynamy si domyla, e skoro starzy ludzie nie musz si tak obawia,

to zostan oszczdzeni, aofiar ponios modsi. Widzowie boj si tego,
co ma teraz nastpi. Na kogo padnie wyrok? Lekki strach pojawia si, gdy
lektor mwi okobietach wwieku trzydziestu omiu lat, amy widzimy zgry
ustawionych wszeregu modych ludzi, ktrzy trac swoj dotychczasow re-
lacj zwidzem perspektywa zgry jest przypisana tym, ktrzy wybrali trzy-
dziestoomiolatki do poniesienia wszystkich kosztw reformy. Ludzie stoj
nieruchomi, bezradni ijacy pomniejszeni przez ten sposb ogldu.
Dalej pojawia si jeszcze jeden element wizualny dopeniajcy strach,
ktry towarzyszy lektorowi podczas lustrowania szeregu iwybierania ofia-
ry. Kiedy lektor wypowiada sowa Chyba e zdecyduj si ponownie
wida na wykresie lekki skok linii poziomu strachu, ktra opada przy so-
wach oemeryturze czciowej. Bierze si on najprawdopodobniej zwidoku
gestu zapania si pary modych za rce.
Wyliczmy rodki formalne, jakie s wtym momencie elementami zna-

czcymi: szereg ludzi, niepewno, co si stanie zmodymi, zapowied ja-
kiej decyzji, czarne to, nieruchome stanie wszeregu przed kim? Do tego
zapanie si za rce, ktre jest wtym wypadku gestem szukania pomocy
iwsparcia; na filmach mgby by to trop pary kochankw przed rzuceniem
si wprzepa ze sowami: jeli mamy zgin, to zginiemy razem.
Pojawiajca si ubadanych widzw emocja strachu uprawdopodobnia
t interpretacj. Znaczy to, e podczas suchania widz dowiadcza pewnego
stopnia niepewnoci ikada nowa informacja zwizana zwyjtkami iwa-
92
runkami (ktrych wyznacznikami jzykowym s sowa: jeeli, chyba e itp.)

bywa odbierana zniepokojem. Spot generuje zaangaowanie emocjonalne
jednak przekazywane informacje budz niepewno ilk. Dopiero pod ko-
niec spotu nastpuje wyjanienie, e wtej reformie tak naprawd chodzi
oprzyszo dzieci iwnukw. Wczeniej ocelu reformy nie byo mowy.
Dlaczego wspomina si otym dopiero pod koniec? Nie wiadomo.
Wykres emocji wskazuje, e widok stojcych na kocu szeregu dzieci wy-
wouje ubadanych widzw pozytywne emocje; ludzie uwielbiaj oglda
dzieci, zwaszcza te radosne, bawice si. Na ekranie widzimy jednak dzieci
spokojne istonowane wswym zachowaniu. Jak to zinterpretowa wramie,
ktrej dostarcza nam narracja lektora? S spokojne, bo caa zmiana dotyczy
ich przyszoci pozytywne emocje, umiechy na widok dzieci s ubadanych
widzw podszyte strachem, ktrego linia jest widoczna przez cay czas ob-
serwowania dzieci. Dodatni poziom radoci jest zwizany ztym, e spot ten,
jako jedyny, daje przesank, po co jest reforma (dla przyszoci dzieci). w
komunikat moe nie przekona widza do dobra reformy, ale daje moliwo
zastanowienia si nad tematem (mimo e nadal budzi on niepokj, na co
wskazuje pezajcy do samego koca dodatni poziom strachu).
Zaobserwowane emocje podsuwaj interpretacj kodw ikonografii,
ktre mog stanowi konotacj sposobu zaprezentowania ustawionego
wspocie szeregu ludzi. By moe zestawienie wydaje si na pierwszy rzut
oka skrajne, by moe nie dotyczy ono wikszoci, ale trudno odmwi
podobiestwa uytym elementom znaczcym, agest zapania si pary za
donie (lewy grny rg tablicy wizualnej) spjnie wpisuje si wponiej
zaprezentowane zestawienie ikonograficzne.
93
Gdyby wspocie najpierw zaprezentowano pozytywne akcenty, powie-

dziano, oco naprawd chodzi, wykazano, e modzi pomagaj starszym,
zobrazowano trosk iszczcie rodzinne zwizane zwysz emerytur bd
uchronieniem przed niska emerytur, by moe wzr emocjonalny byby
inny. Widzielibymy, e kto moe kto dobry, komu ufamy chciaby
wyzwoli ludzi od niebezpieczestwa, od niepewnoci. Wtym spocie nie-
pokj pozosta do koca, wic emocjonalnej ulgi nie udao si wypraco-
wa. Przyszo modych rysuje si niepewnie.
BOHATER CEL
Celem czowieka jest przesta pracowa ina emeryturze odpocz.
PRZESZKODA
Jednak okazuje si, e kto [zy pan?] kae czowiekowi pracowa du-
ej; to wzbudza wnas strach.
POMOC RZDU REFORMA
Starsi zostan oszczdzeni. Ofiar ponios kobiety koo czterdziestki.
Chyba e nie bd chciay pienidzy, to zostan uratowane. Musz
si powici, bo chodzi tu oprzyszo ich (?) dzieci.
Spot 3. Szczeglne uprawnienia

Trzeci analizowany spot dotyczy likwidacji szczeglnych uprawnie emery-
talnych, awic odwouje si do zasady sprawiedliwoci. Tymczasem emo-
cje, ktre wywouje, wcale nie s pozytywne. Widocznie samo opowiada-
nie wramie odbierania ludziom uprawnie powoduje niepokj. Potoczne
mylenie odbiorcy moe przybra taki ksztat: Nie do, e rzd nie chce lu-
dziom dawa, to jeszcze zabiera!
Jak to si stao, e rzekome odwoanie do sprawiedliwoci wcale nie
budzi pozytywnych emocji, aza to rodzi zo, smutek, strach? Czy to ze
wzgldu na obraz, czy te ze wzgldu na specyficzn narracj? Sprbujmy si
przyjrze wynikom analiz.
94
Oto peny tekst spotu:

[Kobieta wbiurze]: Mam pracowa duej? Wporzdku, rozumiem. Ale przecie
s tacy, ktrzy przechodz na emerytur wpeni si!
[Lektor]: Reforma emerytalna to nie tylko podniesienie wieku emerytalnego. To

take ograniczenie szczeglnych uprawnie emerytalnych niektrych grup za-
wodowych. Dzisiaj bywa tak, e na emerytur przechodz zdrowi isilni ludzie.
Czasem wszczycie swoich moliwoci. Dlatego po reformie duej pracowa
bd policjanci, onierze, sdziowie, prokuratorzy, rolnicy. Zmiany obejm take
ksiy. Jak wszyscy, to wszyscy. Solidarnie. Wejd na www.emerytura.gov.pl.
Spot zaczyna si obrazem kobiety wbiurze, ktra ma poczucie niespra-

wiedliwoci. Deklaruje zrozumienie koniecznoci, e wszyscy bd musieli
pracowa duej, ale nie zgadza si na to, e s tacy, ktrych wsplne ob-
cienie moe nie dotyczy. Irzeczywicie na dwik jej sw oistnieniu
uprzywilejowanych badani widzowie, jak wida na poniszym wykresie,
czuj irytacj (skok czerwonej linii zoci). Wtym momencie wprowadzenie
wtemat si koczy, nastpuje cicie iprzenosimy si do studia zpostaciami
podobnymi do tych zpoprzednio omawianych spotw. Dalej sycha gos
lektora.
95
Jak wida na znaczonym polu na powyszym wykresie emocji zoci

towarzyszy strach. Nie jest to wic sytuacja, wktrej czujemy przyjemno
pync znapicia ipobudzan widokiem walki zniesprawiedliwoci
(dzieje si tak, kiedy zoci towarzyszy rado, jak podczas ogldania zma-
ga bohaterw filmowych ze zem). Zarejestrowane emocje wskazuj raczej
na poczucie, e si jest wpooeniu ofiary losu (zo istrach); widz odczuwa
zo podszyt bezsilnoci ilkiem. Napicie, ktre powoduje poczucie nie-
sprawiedliwoci, powinno by zredukowane wdalszej czci spotu wten
sposb, by widz czu ulg zwizan zrozwizaniem problemu nierwnoci,
niczym wklasycznej bajce, wktrej ludzie s uwalniani od jakiego za
potwora, kltwy czy choby naruszenia porzdku. Dziki temu na kocu
odbiorcy narracji powinni mc odetchn zulg iodczuwa pozytywne
emocje wreakcji na proponowane rozwizanie. Wdobrze zaprojektowanej
opowieci powinnimy czu si beneficjentem rozwizania sytuacji my
lub kto, na kim nam zaley, np. dzieci czy rodzice. Co wic si stao, e wy-
kres nie pokazuje takiego wzoru emocjonalnego, jaki moglibymy znale
wkadej klasycznie zbudowanej reklamie?
96
Pocztek wyjanie lektora na wykresie odpowiada wzbudzeniu nie-

pewnoci. Jeli ludzie boj si reformy, wwczas mwienie, e reforma to
nie tylko podniesienie wieku emerytalnego, rodzi strach ismutek, awkon-
sekwencji poczucie rezygnacji utych, ktrzy czuj zupeny brak kontroli
wzgldem dziaa politykw iniepokj utych, ktrzy maj co, co mona
im jeszcze odebra.
Co ma przed oczami widz? Wkadrze wida ludzi biorcych dziwne biae
fragmenty, ktre pocztkowo do niczego si nie nadaj, nie za bardzo wia-
domo, co znimi zrobi. Pojawiaj si one chyba tylko po to, by przy ich
pomocy pokaza, e nios je silni ludzie. Kiedy badani widzowie je zauwa-
aj, ich widok nie zaskakuje, ale budzi smutek, niczym jakie rumowisko
to moment, gdy widnieje na wykresie tylko szara linia smutku, awwy-
gaszanym przez lektora tekcie wybrzmiewa pauza.
Kiedy mowa oograniczeniu szczeglnych uprawie emerytalnych, na
wykresie emocji ujawnia si ponad poziom neutralny linia zoci ismutku
(anie radoci). Ne ma tu momentu emocjonalnego tryumfu sprawiedliwo-
ci. Zarejestrowane ubadanych widzw emocje s przesank do tego, e
korzy zwizana zograniczeniem (rwno, sprawiedliwo) nie powoduje
uspokojenia, ulgi, nie mwic ju oradoci. Nie jest odbierana jako korzy.
Mona przypuszcza, e widz tego nie postrzega wramach sprawiedliwoci,
ale ograniczania wszystkim uprawnie emerytalnych.
97
Lektor kontynuuje wywd otym, e dzisiejsza sytuacja jest za e zdro-

wi isilni przechodz na emerytur. Kolejne fale zoci dotycz tego, e ci
zdrowi isilni s jeszcze wszczycie swoich moliwoci. Jeli chcemy wyjani,
co si dzieje zemocjami badanych widzw, musimy zwrci uwag, e lek-
tor powtarza diagnoz niesprawiedliwoci zpocztku spotu. Wystpuje tu
bardzo podobny wzr: strach + zo, ktry mona by okreli jako poczucie
niesprawiedliwoci. Odczucie zoci zjednoczesnym odczuwaniem strachu
moe by zwizane zrezygnacj ibezsilnoci. Ponadto poziom emocji stra-
chu izoci intensyfikuje si ijest wyszy ni wna pocztku spotu.
Widzimy te zdrowych isilnych ludzi, ktrzy podaj gdzie zbiaymi
podugowatymi przedmiotami. To nie s osoby, zktrymi odczuwajc ta-
kie emocje moemy si zidentyfikowa. Chyba e widz zobaczyby wspl-
nego dla bohaterw spotu idla siebie wroga, wobec ktrego mogliby two-
rzy wsplnot. Postacie na ekranie tworz wsplnot ze sob, zestawiajc
wzite wczeniej biae fragmenty.
98
Teraz pojawia si wty pagrek pozytywnych emocji, kiedy lektor mwi,

e po reformie duej pracowa bd iwtym momencie krtkiej pauzy
widzimy na wykresie wynurzajc si niepewnie ponad neutralny poziom
niebiesk lini radoci, ktra za moment ustpuje szarej linii smutku, kiedy
syszymy, e duej pracowa bd policjanci ionierze. Badani wcale nie
ciesz si sprawiedliwoci. Widzimy wkadrze policjanta, awkrtce po
wymienieniu kilku uprzywilejowanych zawodw zobaczymy wyaniaj-
cego si zczerni ksidza ito te bdzie budzio smutek.
Zauwaalne na wykresie zestawienie linii zoci istrachu, ktre byy
obecne wmomencie mwienia oniesprawiedliwoci, pojawia si ponow-
nie, gdy syszymy osdziach, prokuratorach irolnikach majcych duej
pracowa. Mamy wic po raz trzeci ten sam wzr napicia wjednym spo-
cie, anie ma emocjonalnego rozwizania11. Nie wiemy te, co czyni osoby
uprzywilejowane, ktre widzimy na ekranie. Po chwili orientujemy si, e
poczyli oni biae fragmenty wobrys granic Polski.
11Zasada emocjonalna, ktra powtarza si wbadaniach reklam izapowiedzi (promosw) telewizyj-

nych gosi, e przywrcenie sprawiedliwoci zwaszcza zwycistwo nad zym bohaterem wywouje
rado. Wtym wypadku nie mwimy ozym bohaterze, ale ambiwalencja zwizana zidentyfikacj
ztymi, ktrzy zostaj przywoani do porzdku (nasi czy nie nasi?) powoduje, e widz nie ma wraenia
ulgi (Niesprawiedliwie uprzywilejowani teraz pomagaj dobrym czy to ci li si zebrali razem? Amoe
to tylko modzi?).
99
Zwrmy uwag na ostatnie fragmenty spotu. Przy sowach Jak wszyscy

to wszyscy. Solidarnie widzimy ludzi trzymajcych razem kawaki Polski.
Kady znich wczeniej wzi jeden fragment idooy do obrysu kraju. Tym,
co czuje wtym momencie badany widz, jest jednak zo ipewnego rodzaju
smutek. Wydawaoby si, e przesanie jest jasne nie ma podrowania na
gap, wszyscy musz dwiga ciary, tworzc Polsk. Kady musi dokada
swj kawaek kraju, sprawiedliwie. Czy jednak ikonograficznie zachowana
jest spjno tego przesania? Co waciwie jawi si przed oczami widzw?
Wtym momencie widzimy ciemno ubranych ludzi na szarym tle, ktrzy s
NA ZEWNTRZ Polski, jakby zniej wyjechali, aWEWNTRZ nie ma nic, jest
pusto. Ich twarze igesty jako ilustracja gosu lektora nie potwierdzaj, e cz
si kawakami Polski zwasnej woli. Jako rodek formalny zosta zastoso-
wany rzut zgry. To figura dystansu. Nie sprawia, e widz czuje si jednym
zbohaterw. To element racjonalnoci, schematu, ukazywania caoci. Kiedy
wic lektor mwi otym, e wszyscy isolidarnie, widzimy, e nikt ie pusto. Na
wykresie emocji pojawia si teraz smutek, akiedy lektor zachca do wejcia
na stron zinformacjami (chodzi ot, ktra prezentowana bya na pocztku
artykuu), badani widzowie czuj wstrt ismutek, awkocu zo.
Wanie w wstrt jest porak omawianego komunikatu, gdy wska-
zuje, e zosta on odrzucony wswojej najwaniejszej fazie wezwania do
dziaania. Domniemana korzy, jak byaby sprawiedliwo, nie zostaa
wprowadzona na tyle, by badani byli zdolni odczuwa pozytywne emocje.
100
Reakcje widzw wskazuj, e kody wizualne mogy zawiera konotacje

do treci kodowanej wspotach opozycji; przedstawiay one ludzi starych,
ktrzy s zmartwieni izmuszeni zosta wPolsce oraz modych, majcych
ch opuci granice swojego kraju. Ale to tylko hipoteza.
BOHATER CEL
Czowiek musia pracowa dugo, mimo e inni pracowali krcej
(szybciej przechodzili na emerytur). Celem czowieka byo dotrwa
do emerytury iodpocz.
PRZESZKODA
Teraz spotkao nas nieszczcie imusimy pracowa duej.
POMOC RZDU REFORMA
Dziki rzdowi wszyscy bd musieli pracowa duej, po rwno.
Razem bdziemy ponosi koszty, nikt nie bdzie oszczdzony. [Jed-
nak efektem bdzie to, e wszyscy modzi znajd si poza granicami
kraju.]
Wnioski
Trudno powiedzie, czy spoty realnie zachciy ludzi do korzystania ze stro-
ny iczy zmieniy ich stosunek do reformy. Patrzc na zaprezentowany wzr
wywoywanych przez nie emocji, taka hipoteza byaby trudna do utrzyma-
101
nia. Zreszt postulat skrcenia wieku emerytalnego by jednym zgwnych

wysuwanych przez opozycj wwyborach prezydenckich 2015.
Tylko wjednym ze spotw (drugim zkolei omawianym wtym artyku-
le) udao si na kocu komunikatu zbudowa pozytywne przesanie, cho
itak podszyte strachem. Spot ocelach reformy (pierwszy womwieniu)
by odebrany wwielkim wzburzeniu inie wida byo reakcji wskazujcej
na zrozumienie, wsplnot czy zgod zlektorem. Natomiast spot ostatni
ewidentnie wywoa wstrt do propozycji.
Oczywicie stosunku do reformy nie da si zmieni trzydziestosekundo-
wym komunikatem, ale mona zaoy, e konstrukcja samego komunikatu
moe zbudowa pozytywny przekaz iby jakim krokiem do zmiany posta-
wy. Wydaje si, e komunikacja rzdowa nie poradzia sobie ani wzakresie
zasady identyfikacji, ani przedstawienia korzyci zreformy dajcych si za-
akceptowa emocjonalnie; spoty nie trafiy do wyobrani wsposb, ktry
koiby lki iniepokoje zwizane zreform.
Nie podjto prby redefinicji (zmiany ramy rozumienia) emerytury ipra-
cy wzaawansowanym wieku (por. Lakoffa uwagi oramach, wjakich rozu-
miane mog by podatki Lakoff 2011). Nie stworzono dobrych motywacji
emocjonalnych zperspektywy codziennego ycia ludzi, uwzgldniajcych
wane dla nich wartoci.
Wtpliwoci pozostawia te przyjta wspotach struktura argumentacji.
Hugh Rank wswojej ksice Peptalk (Rank 1984), analizujc skuteczne prze-
mwienia, wyodrbni podan kolejno moduw komunikatu:
1. Zagroenie
2. Jednoczenie
3. Nasza racja
4. Nasza reakcja
Wydaje si, e komunikacja wzakresie emerytur, biorc pod uwag po-

wysze uwagi iwyniki wczeniejszych analiz, mogaby odbywa si wod-
niesieniu do bliskich relacji iwizi osobistych (nazwijmy to modusem re-
lacji wkomunikacji); status sytuacji zwizany musiaby by zzagroeniem
przyszoci rodziny, racja dotyczyaby obowizku ze wzgldu na wizy krwi
(anie lojalnoci wobec systemu), areakcj byby ratunek dzieci iwnukw
(wnuki musz ratowa emerytury naszych dzieci). Oczywicie powysza
propozycja zwizana jest tylko zwynikami wczeniejszej analizy, strategicz-
nie argumentacja mogyby zosta zaplanowana jeszcze inaczej. Dokonana
analiza pozwala jednak ustali zasadnicze problemy narracyjne badanych
spotach:
Spot Demografia:
102
Niewaciwy modus abstrakcyjna perspektywa, ekonomiczny ra-

chunek.
Element zagroenia na kocu brak emocjonalnej ulgi.
Przeszkoda istnieje jedynie dla rzdu (zabraknie nam rk do pra-
cy), nie dla obywatela, zwykego czowieka.
Cel wproponowanej perspektywie zdefiniowany jest jako cel rzdo-
wy ijest nim utrzymanie systemu emerytalnego.
Spot Stopniowo:
Niewaciwy modus brak komunikacji bliskoci, stworzenie dystan-
su midzy tymi, ktrzy mog si ba izarzdcami.
Zagroenie, stawka niezaznaczona. Nie wiemy, oco toczy si gra.
Przeszkoda jest ni jedynie lk starszych osb. Pokonanie przeszkody
oznacza, e starsi nie maj si oco ba, bo nieszczcie dotyczy kobiet
majcych trzydzieci osiem lat.
Cel niejasny przyszo naszych dzieci (?).
Spot Szczeglne uprawnienia:

Niewaciwy modus podzia my pracujcy vs. my uprzywilejowani.
Zagroenie, stawka: jeli bdzie tak jak teraz, to bdzie niesprawiedli-
wie.
Przeszkoda: brak reformy.
Cel eby byo rwno, eby wszyscy ponosili ciary, anie tylko my
pracujcy.
Reasumujc, komunikacja midzy rzdem aobywatelami mogaby

powodowa lepsze emocje, ni te, ktre zostay zaprezentowane woma-
wianym badaniu. Wskazuj na to choby spoty zwizane zprzesyaniem
formularzy podatkowych PIT do urzdw skarbowych przez internet, pro-
dukowane w2014 roku.
Skuteczno komunikacji rzdowej, zwaszcza przy oglnie niskim zaufa-
niu spoecznym wPolsce, wymaga wypracowania odpowiedniej perspek-
tywy wnarracji. To perspektywa obywatela ijego wartoci. Inaczej idea
demokracji jako rzdu reprezentujcego spoeczestwo nie urzeczywistni
si, gdy ludzie bd mieli poczucie, e s zarzdzani zperspektywy syste-
mu, zktrym si nie identyfikuj.
103
Bibliografia
Barthes R., (2000) Mitologie, Warszawa.
Barthes R., (2004) Wstp do analizy strukturalnej opowiada, tum.
W.Boska, [w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask.
Dijk T.A. van, (2004) Dziaanie, opis dziaania anarracja, tum. M. Fede-
wicz, [w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask.
Ekman P., Friesen W.V., (1971) Constants across cultures in the face and emo-
tion, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 17 (2).
Ekman P., Rosenberg E.L., (1997) What the face reveals: Basic and applied
studies of spontaneous expression using the Facial Action Coding System
(FACS), New York.
Fogg K., Budtz Ch., Munch P., (2011) Storytelling, narracja wreklamie ibiz-
nesie, tum. J. Wasilewski, B. Brach, Warszawa.
Greimas A., (1989) Porwnawcza nauka omicie. Ku teorii interpretacji
opowiadania mitycznego, tum. A. Grzegorczyk, E. Umiska-Plisenko,
[w:] E.Leach, A.J. Greimas, Rytua inarracja, Warszawa.
Greimas A.J., (2004) Elementy gramatyki narracyjnej, tum. Z. Kruszyski,
[w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask.
Lakoff G., (2011) Nie myl osoniu. Jak jzyk ksztatuje polityk, tum. J.Wa-
silewski, A. Nita, Warszawa.
Lakoff G., Johnson M., (2010) Metafory wnaszym yciu, prze. T. Krzeszow-
ski, Warszawa.
otman J., (1983) Semiotyka filmu, tum. J. Faryno, T. Miczka, Warszawa.
Maison D., Pawowska B., (2014) Beyond declaration how measurement
of basic emotions can help to understand advertising effectiveness. Kon-
ferencja Society for Consumer Psychology, Miami, USA.
Ole P., (2008) Autonarracyjna aktywno czowieka, [w:] Narracje. Teoria
ipraktyka, B. Janusz, K. Gdowska, B. de Barbaro (red.), Krakw.
Rank H., (1984) Pep talk: How to analyze political language, Park Forest.
Schank R., (1991) Tell me astory: Anew look at real and artificial intelligen-
ce, New York.
Stasiuk K., Maison D., (2014) Psychologia konsumenta, Warszawa.
Stemplewska-akowicz K., Zalewski B., (2010) Czym jest dobra narracja?
Struktura narracji, [w:] Badania narracyjne wpsychologii, M. Stra-
-Romanowska, B. Bartosz, M. urko (red.), Warszawa.
Trzebiski J., (2001) Narracyjne konstruowanie rzeczywistoci, [w:] Narracja
jako sposb rozumienie awiata, J. Trzebiski (red.), Gdask.
Trzebiski J., (2002) Narracja jako sposb rozumienie wiata, Gdask.
104
Trzebiski J., (2004) Narracyjne mylenie oczowieku, [w:] Opowiadanie

wperspektywie bada porwnawczych, Z. Mitosek (red.), Krakw.
Ziomek J., (2000) Retoryka opisowa, Wrocaw.
SUMMARY
How not to talk to the citizens, or difficulties with explaining
the change
The authors of the article address the issue of extending the retirement
age in Poland in 2014 by state authorities. An essential part of the analysis is
using the results of the survey for public opinion research which concluded
that the vast majority of Polish citizens were against such reform. In these
circumstances, state authorities chose the campaign with an objective to
explain the rules, to become familiar with the danger and to convince
to accept the change. Three TV advertising spots were produced, among which
one was the most annoying visual advertising material when emotional
reactions of the receivers were measured. The fundamental question raised
in the article is: What was the key mistake in communication about the
reform?
There are two methods of the analyses. First data come from biometrical
research (eyetracking and facetracking), that concerns emotional involvement
of the viewers. The second method is rhetorical and semiotic analyze. The
connection between both methods gives an answer, what was wrong with
narration about explaining the change.
CZ II
Strategie narracyjne
Wymiary politycznego
doradztwa. Tradycyjny
marketing polityczny jako
domena profesjonalnych
komunikatorw-narratorw
Wojciech Jaboski
W realiach wspczesnej komunikacji politycznej, podlegajcej (ale

wci nie ulegajcej) wpywom nowych mediw coraz mniej roz-
waa powica si roli politycznych konsultantw wkreowaniu narracji,
ktr realizuj nastpnie kandydaci imedia. Tymczasem udzia wizerun-
kowych doradcw wtym procesie jest na tyle zoony, e staje si wart
dogbnego ujcia natury modelowej.
Jednym zzasadniczych pyta definiujcych konkretny akt komunikacji po-
zostaje Lasswellowskie KTO? Kto inicjuje komunikacj, kto wysya przekaz,
awprzypadku interakcji ocharakterze politycznym: kto prowadzi narracj?
Samo pojcie narracji stao si na tyle kontrowersyjne, e publicyci po-
dzielili si na jego gorcych przeciwnikw izwolennikw, szybko jednak
zgodnie zfundamentalnym: KTO? przesuwajc akcenty ze spraw wagi
czysto semantycznej na zagadnienia warsztatu wizerunkowego konsultanta
ludzi wadzy. Wydaje si jednak, e podejcie do sposobu oddziaywania
politycznych doradcw nie dotykao istoty poruszanych zjawisk. Scepty-
cy podkrelali aspekt manipulacji, oszustwa kryjcego si pod narracj
inarratorami:
Skd na przykad () ta kariera ,,narracji? Polonicie, przynajmniej mojej ge-
neracji, narracja kojarzy si przede wszystkim zteori dziea literackiego, sztuk
itechnik opowiadania, snucia fabuy. Tymczasem dzi ,,narracja robi zawrot-
n karier wmediach, polityce imarketingu politycznym. Nie jest jednak dla
109
Wojciech Jaboski
mnie jasne, wjakim ostatecznie znaczeniu: pozytywnym, czysto opisowym czy

jednak lekko pejoratywnym. Ja bym si skania do tej ostatniej ewentualnoci.
Mnie si ta moda na ,,narracj nie podoba; drani mnie. () wielu naszych
,,narratorw zdaje si nadawa ,,narracji znaczenie manipulacji odbiorcami
przy pomocy wanie tej czy innej ,,narracji. Syszymy na przykad, e jaka
,,narracja ma ,,przykry inn (Szostkiewicz 2010).
Podkrelajc semantyczn oraz etyczn stron narracji, zapominali naj-
wyraniej, e znaczca cz procesu komunikacji, zwaszcza komunikacji
politycznej, polega na perswazji. Zkolei entuzjaci nowego rzekomo termi-
nu narracji starali si go opisa wrewolucyjnym wrcz tonie:
Wyzwaniem wspczesnoci staa si zamiana informacji wwiedz. Wyzwa-
niem, do ktrego nie przygotowuje ani system ksztacenia, ani media, same
pogubione wwiecie szybkich zmian. Rewolucja XXI wieku przebiega nie win-
formacji, ale wkomunikacji (Mistewicz 2011: 18).
Tymczasem de facto od zarania dziejw kada wadza kreuje pewien ob-
raz wiata, tworzonego iutrzymywanego adu, sensu, wimi ktrego ten
ad istnieje (Filipowicz 1998).
Wostatnich latach dyskusja na temat rzeczywistej roli politycznych kon-
sultantw nieco osaba. Stanowisko imiejsce politycznego doradcy zdaj
si przeywa kryzys wdobie szybkiego rozwoju nowych mediw, przede
wszystkim internetu. Elektroniczni aktywici, bazujc na przekazie pyncym
zportali spoecznociowych, podejmuj dziaania wsieci rzekomo atwo,
samodzielnie isamorzutnie, aprzede wszystkim za darmo, nie potrzebu-
jc konsultacji zdrogimi specjalistami zdziedziny marketingu politycznego.
Mimo e niektrzy badacze zwracaj uwag, e nawet wobliczu wzrostu
znaczenia nowych mediw, komunikujcy si t metod kandydaci na przy-
wdcw maj mniejsze szanse na zdobycie iutrzymanie poparcia wporw-
naniu ze rodowiskami dysponujcymi od lat dobrymi kontaktami zmedia-
mi tradycyjnymi (Maratea 2014)1, swobodny dostp do internetu wydaje si
pokus dla wielu, ktrzy nie chc ujmowa wbudecie wyborczym pozycji:
koszt doradztwa zewntrznego. Oprofesjonalistach wdziedzinie komunikacji
politycznej mwi si wostatnich latach rzadziej iwtonie raczej negatywnym,
koncentrujc uwag na komputerowych kanaach komunikacji politycznej2.
1 Cenny wwietle rozwaa dotyczcych roli doradcw politycznych, oskaranych przecie czsto
omanipulacj wyborcami, anawet swymi przeoonymi (patrz: podrozdzia Problemy izagroenia:
doradca jako byt samodzielny), wydaje si gos badaczy pokrewnego nurtu mwicy, e dziki inter-
netowi sama polityka nie staa si bardziej demokratyczna (Sifry 2014).
2 Przeomem wtej kwestii bya zwaszcza pierwsza kampania Baracka Obamy 2008 r. Wkomen-
tarzach medialnych po tym wydarzeniu motyw sprawnego wykorzystania mediw elektronicznych
przez dziesitki tysicy wolontariuszy przesoni rol dawnych wielkich indywidualnoci decyduj-
cych oksztacie wyborczej strategii: politycznych konsultantw.
110
Wymiary politycznego doradztwa
Najwyraniej fascynacja metod politycznego zrb to sam siga znacznie

gbiej. Wujciu bowiem popularnonaukowym od lat forsuje si pored-
nio bd wprost pogld, e skutecznie moe wzasadzie komunikowa ka-
dy, kto bdzie dysponowa okrelonym kanaem komunikacyjnym. Do tego
wystarczy samodzielnie opanowa zestaw podstawowych technik, by uzy-
ska ze strony audytorium zrozumienie, anawet poparcie (Qubein 1996)3.
Ta magiczna wiara wsamoksztacenie znajduje wPolsce odbicie wzjawisku
lekcewaenia znaczenia doradcw politycznych; zwykle poza negatywnymi
skojarzeniami nie rozpatruje si rzeczywistej roli konsultanta4.
Rwnie przez badaczy zjawiska komunikacji politycznej problem sto-
sunkw midzy wyborcami apolitykami bywa upraszczany, by nie powie-
dzie trywializowany. Czynicym tak chodzi zapewne oprzedstawienie
zoonej przecie politycznej rzeczywistoci wformie oglnie dostpnych
modeli. Wedug niektrych autorw, komunikacja polityczna to relacja5
midzy politycznymi aktorami aobywatelami (por. B. Dobek-Ostrowska
2007: 155). Porednicy wtej komunikacji zwyjtkiem mediw wtrady-
cyjnej roli gatekeeperw nie s wzasadzie brani pod uwag jako byty
samodzielne.
Uprawianie marketingu politycznego wie si jednak zpewnym zasad-
niczym warunkiem. Musi by to proces oparty na okrelonej strategii, kt-
rej twrcami iswego rodzaju nadzorcami s profesjonalni komunikatorzy:
polityczni doradcy (konsultanci)6. Tylko bowiem zawodowe przygotowanie
do projektowania iimplementacji okrelonego, zwartego planu gry na po-
3 Autor prezentuje tu, dostpn dla kadego, koncepcj piciu kluczy do krlestwa komunikacji.
Klucz pierwszy: pragnienie doskonalenia swoich umiejtnoci, klucz drugi: zrozumienie procesu ko-
munikowania, klucz trzeci: opanowanie podstawowych umiejtnoci, klucz czwarty: wiczenie, klucz
pity: cierpliwo (Ibid., s. 1118). Wniosek: doradca wizerunkowy wydaje si wzasadzie zbdny, skoro
przecitnemu, potencjalnemu nadawcy wystarczy przeczyta okrelon ksik itylko na jej podstawie
nauczy si efektywnej komunikacji samemu.
4 Sam doradca polityczny wpolskich warunkach wydaje si czowiekiem przypadkowym, czsto
oniejasnych powizaniach inie do koca klarownej przeszoci. Polscy konsultanci (sami nierzadko
nadajcy sobie taki tytu) nie prbuj wyjania wtpliwoci pojawiajcych si wprasie, co wsposb
oczywisty prowadzi do eskalacji kryzysw wok nich samych (vide: kontrowersyjna posta konsul-
tanta politycznego Eryka Mistewicza opisywana zoliwie przez jeden ztygodnikw: Suchajc zna-
nego zmediw Eryka Mistewicza, mona by pomyle, e doradza prezydentowi, zna Angel Merkel,
jest mzgiem powstajcej partii Joanny Kluzik-Rostkowskiej. Ie to jeden znajlepszych doradcw
politycznych wEuropie. Najzabawniejsze, e niektrzy nawet wto wierz. M. Krzymowski, Mistyfika-
cja, Wprost 48/2010 (1451)).
5 Oczywicie ju sam termin relacja stanowi zperspektywy marketingu politycznego jako dzie-
dziny ocharakterze zasadniczo wykluczajcym dialog pewien skrt mylowy.
6 Celnym podsumowaniem wydaje si sformuowanie mwice onaczelnej roli doradcw wpro-
cesie planowania politycznego: kampanie skoncentrowane na konsultantach (Consultant-Centered
Campaigns Por. Shea, Burton, Craft 2001: 114). Wczasach sprzed dominacji internetu takie podejcie
prezentowane oficjalnie byo susznie powszechnie akceptowane.
111
Wojciech Jaboski
litycznym rynku moe wstpnie gwarantowa szans na odniesienie wniej

sukcesu. Historia nie zna kandydatw na stanowiska polityczne bdcych
wizerunkowymi self-made manami; przeciwnie, ci, ktrzy ufali wycznie
wasnym umiejtnociom, zwykle jeli nie zmienili przyzwyczaje7 prze-
grywali swoje stanowiska ikariery.
Sigajc do relatywnie krtkich, bo zajmujcych zaledwie kilka dekad,
dziejw marketingu politycznego8, naley uzna, e doradca wizerunkowy
stanowi znaczcy element przeomu wtradycyjnym pojmowaniu komu-
nikacji politycznej decydujc wrcz orozwoju nowoczesnego marketingu
politycznego dziedziny opartej na badaniach prowadzonych przez zawo-
dowcw oraz realizacji strategii skonstruowanej przez nich na podstawie
wynikw owych bada9. Profesja konsultanta do spraw komunikacji nie
pojawia si znikd; Kennedy, otaczajcy si gronem dobrze wyksztaco-
nych doradcw, sta si tu prekursorem iwyznacza konkretne standardy
wdziedzinie nowoczesnej politycznej walki ogosy. Wydaje si, e zestaw
podstawowych zasad obowizujcych wprocesie marketingu politycznego
wyglda od lat szedziesitych XX wieku nastpujco:
1. Polityk nie moe funkcjonowa na rynku bez sztabu wykwalifiko-
wanych pomocnikw; jego zdanie na temat wasnej kampanii ma
znaczenie drugorzdne.
2. Poniewa najwaniejszym medium komunikacji politycznej staje si
telewizja, specjalici wdziedzinie wizerunku TV s szczeglnie cenni.
3. Doradca polityczny to profesjonalna baza oryginalnych pomysw,
ktre pozytywnie zaskocz potencjalnego wyborc.
4. Stanowisko doradcy politycznego staje si istotn pozycj wcaocio-
wym budecie kampanii10.
7 Dobrym przykadem polityka uczcego si jest, wbrew pozorom, czsto demonizowany wamery-
kaskich mediach Richard Nixon. Po przegranej gwnie za spraw fatalnego wizerunku zaprezento-
wanego podczas debaty telewizyjnej zKennedym kampanii prezydenckiej z1960 r., wktrej Nixon
polega gwnie na wasnych pomysach, odda sprawy wrce fachowych doradcw wizerunkowych
iw1968 r. wygra wreszcie wybory (por. McGinnis 1969).
8 Za pocztki marketingu politycznego uznajemy wobszarze tzw. wolnego wiata (Stany Zjedno-
czone iEuropa Zachodnia) okres po drugiej wojnie wiatowej. Pojawienie si telewizji jako medium
dajcego nowe komunikacyjne szanse wzestawieniu zpowstaniem sytego, dojrzaego pod wzgldem
marketingowym spoeczestwa konsumenckiego stworzyo pocztkowo tylko na pkuli zachodniej
warunki do rozwoju wyrafinowanych technik perswazyjnej rozmowy zpotencjalnym wyborc.
9 Etapy rozwoju marketingu politycznego zwykle rozumiane s przez pryzmat podmiotw kierujcych
kampani (klasyczny model Newmana opisujcy ewolucj opisywanej dziedziny jako zestaw czterech
nastpujcych po sobie, coraz bardziej zaawansowanych wmaterii sterowania kampani, koncepcji:
partyjnej, produktu, sprzeday imarketingowej (por. Newman 1994; Cwalina, Falkowski 2006).
10 Wnioski takie mona wysnu na podstawie typowych kampanii wczesnej ery telewizyjnej zapo-
cztkowanej historycznym pojedynkiem NixonKennedy w1960 r. gdy wAmeryce zaczto skupia
si na profesjonalnym (wymagajcym zaprojektowanej kampanii) wizerunku kandydatw. Wefek-
112
Wtym sensie trafne okazao si spostrzeenie McGinnisa, ledzcego

jedn zkolejnych wanych politycznych batalii (ipoczynania uczcego si
po omiu latach na bdach popenionych wpojedynku ofotel prezyden-
ta w1960 roku Richarda Nixona jako jej gwnego aktora): wprocesie
marketingowej sprzeday kandydata na stanowisko publiczne prezentowa-
ny przez polityka wmediach styl komunikacji stawa si jej esencj (style
becomes substance; zob. McGinnis 1969: 30). Dziki politycznym doradcom
dobrze radzcym sobie ze rodkami przekazu jak zaznaczylimy: przede
wszystkim ztelewizj kampania wyborcza stawaa si zwolna info-ro-
zrywkowym show, pozbawionym elementw dyskusji nad realnymi pro-
blemami. Wanie oto jednak chodzio: osprawno wposugiwaniu si
kanaami komunikacji, majcymi wkrtkim czasie przynie kandydatowi
uprzednio profesjonalnie zaplanowane zwycistwo.
Zasadnicz zatem dla marketingu politycznego kwesti pozostaje sku-
teczne komunikowanie. Nie jest to jednak komunikacja samodzielna; to ko-
munikowanie zpomoc fachowca zkim iniejako przez kogo. To drugie
okrelenie stwarza zreszt pewien problem: czy wtym procesie najwaniej-
szym komunikatorem nie jest jednak sam polityczny doradca?
Problemy izagroenia: doradca jako byt samodzielny

Znaczenie najbliszego otoczenia wanych politykw szybko wzrastao.
Zbiegiem lat polityczny konsultant awansowa zpozycji wizerunkowej
na miejsce osoby-instytucji, ktra wraz zpolitykiem decydowaa nie tyl-
ko omedialnym image, ale iuczestniczya wpodejmowaniu kluczowych
zpunktu widzenia interesu pastwa decyzji11. To zrodzio problemy dwoja-
kiego rodzaju:
cie a do pierwszej poowy lat siedemdziesitych XX w. stawiajcych jako cezur afer Watergate
ispowodowany ni klimat zwikszonej nieufnoci elektoratu do wiata polityki trwa okres sku-
pienia doradcw na akcentowaniu wmediach przede wszystkim powierzchownych cech kandydata:
korzystnych elementw jzyka ciaa (umiech, nawizywanie kontaktu wzrokowego zkamer itp.)
oraz estetycznego otoczenia (wzorcowa rodzina polityka, jego koloryzowana przeszo itd.). Dopiero
wkolejnej dekadzie zwikszono wydajno konsultantw komunikacji kryzysowej oraz pogbiono
badania marketingowe poszczeglnych grup wyborcw.
11 Zjawisko to przebiegao najwyraniej niezalenie od specjalizacji majcej miejsce wramach zawo-
du konsultanta. wci, rzecz jasna, istnieli wjego ramach fachowcy cile odpowiadajcy za wizerunek,
ale do realnego znaczenia dochodzia coraz czciej grupa najbliszych wsppracownikw politycznych
decydentw: tych, ktrych opinia bya wana nie tyle przy okrelaniu, zjakiej wysokoci podium ma
korzysta kandydat podczas debaty TV, ale czy ma rozpta wojn na drugim kocu wiata (ironicznie
ujto owo zjawisko wfilmie pt. Fakty iakty/Wag the Dog re. B. Levinson, New Line Cinema 1997
ale wrzeczywistoci problem by owiele powaniejszy, bo dotyczy tak krwawych konfliktw, jak
choby wojna wWietnamie sterowana, zdaniem niektrych, zza biurka przez doradcw politycznych
prezydenta USA Johnsona por. Barett 1993).
113
Wojciech Jaboski
1. Na ile polityczna decyzja rzeczywicie naley do samego polityka, ana

ile do jego doradcw?
2. Czy polityk obawiajcy si powyszych wtpliwoci, awkwestiach
politycznych ufajcy tylko sobie istotnie wybiera waciwie?
Zasadnicza kwestia brzmiaa zatem: kto pisze, akto realizuje polityczn

narracj?
Na kanwie pierwszego zagadnienia powstaway publikacje demaskujce
wpyw politycznych wsppracownikw (m.in. Garrison 1999, Glad 2009, Mi-
niter 2012). Drugi problem nakazuje spojrze na relacje na linii: polityk kon-
sultant zszerszej perspektywy. Moe bowiem okaza si, e doradca okazuje
dobr wol, wskazujc na okrelone proponowane rozwizanie polityczne.
Polityk kieruje si jednak wdanym przypadku wasnym osdem spraw ifi-
nalnie popenia bd. Chodzi zatem ometody dochodzenia do okrelonych,
koniecznych zpunktu widzenia pastwa rozwiza. Dlatego wanie mwi-
my ozagadnieniu bardziej zoonym, obejmujcym zalety iwady decyzji
znacznie powaniejszych ni wizerunkowe podejmowanych indywidualnie
i/lub grupowo. Wydaje si, e zasadnicz spraw jest tu kwestia otwartoci
komunikacyjnej, woli czerpania dowiadcze od drugiej osoby mogcej mie
potencjalny udzia wpodjciu okrelonego rozwizania (Kowert 2002)12. Dla-
tego oroli konsultanta nie decyduje jedynie moliwo wykreowania przez
niego okrelonego obrazu swojego zleceniodawcy. Rwnie istotne jest to, czy
w polityk potrafi zrozumie, e komunikacja polityczna to take amoe
przede wszystkim uczenie si od innych.
Modele uprawiania zawodu politycznego doradcy

Analizujc funkcje politycznego doradcy, mona uoy kilka spjnych mo-
deli, obrazujcych jego funkcje ibdcych zarazem wskazwkami, jak je
wykorzysta na potrzeby kampanii wyborczej. Moliwe s przykady samo-
dzielnego stosowania wymienionych modeli, ale zwykle praca politycznego
konsultanta jest kombinacj dwch lub wicej wymienionych tu sposobw
uprawiania doradztwa:
a) Kreator wizerunku
Pierwotna funkcja politycznego konsultanta. Jego dziaanie jest ogra-
niczone do sfery prezentacji kandydata wmediach, gwnie poprzez kre-
12Ciekawe przypadki radzenia sobie zopisywanym problemem, szczeglnie przez prezydentw

Eisenhowera iReagana, stanowi znaczcy wkad wproblematyk widzenia roli doradcy politycznego
szerzej ni tylko zracji traktowania go jako potencjalnego manipulatora stosunku do swego nominal-
nego przeoonego.
114
owanie szeroko pojtego publicity (przejmowanie inicjatywy informacyjnej

przez uruchamianie procesu spin doctoringu), co jednak oznacza dzi rw-
nie konieczno skutecznych dziaa wyprzedzajcych bd reaktywnych
wsytuacji kryzysowej (wtym sensie kreator wizerunku czsto peni rw-
nie funkcj doradcy-straaka). Istotnego znaczenia nabiera tu atrakcyjne
opowiadanie yciorysu kandydata, jego relacji znajbliszymi, wybranych
hobby itp.
b) Wadca marionetek
Doradca majcy bezporedni wpyw na kandydata do tego stopnia,
e za jego zgod forsuje wasne pomysy rozwiza ocharakterze politycz-
nym. Wtym przypadku doradca jest waciwym politycznym komunikato-
rem niezalenie od oficjalnych sukcesw iklsk swego nominalnego szefa.
Pozycja wadcy marionetek nie zawsze wie si zkoniecznoci manipulo-
wania przez niego okrelonym przywdc; czsto jest to funkcja wygodna
dla polityka sprawujcego urzd. Podzia rl wprocesie narracji pozostaje
jednak konsekwentny: to konsultant-wadca marionetek pisze jej scena-
riusz, za nominalny lider pozostaje aktorem odtwarzajcym podsunite
mu wokrelonym kontekcie teksty iczyny.
c) Nauczyciel
Doradca-partner wsppracujcy ze swoim szefem na bazie wymiany
dowiadcze. Wykwalifikowany konsultant staje si rdem inspiracji dla
decyzji podejmowanych przez polityka, ktremu suy. Wtym przypadku
ostopniu wzajemnego zrozumienia na linii: doradca polityk decyduje cz-
sto (cho nie zawsze) wieloletnia przyja obu stron, zadzierzgnita wczasach,
gdy ich oficjalne funkcje nie miay jeszcze wyranych zwizkw zpolityk.
Efektem moe by, cho nie musi, wzbogacenie wiedzy polityka oelementy
krelenia konkretnych narracji medialnych zjednej strony, zdrugiej uzupe-
nienie dowiadczenia konsultanta womawianej dziedzinie.
d) Straak
Efektywne doradztwo polityczne oznacza dzi rwnie konieczno sku-
tecznych dziaa reaktywnych wsytuacji kryzysowej. Konsultanta, ktry zaj-
muje si t wanie dziedzin, nazwiemy roboczo straakiem. Doradca-stra-
ak bywa wykorzystywany wcaociowej strategii komunikacyjnej polityka,
bdc najwaniejszym czonkiem zespou kryzysowego, ale zdarza si, e pe-
ni swoje zadania samodzielnie jako jedyny rzeczywisty planista dziaa swe-
go zleceniodawcy (take, amoe przede wszystkim jako kreator wizerunku)
wtedy, gdy dziaania decydenta nios grone wizerunkowo konsekwencje.
Wprocesie krelenia narracji ma on wic za zadanie ksztatowanie korzyst-
nych dla polityka opowieci wsytuacji, gdy media iopinia publiczna mog
mu zaszkodzi (tzw. przykrywanie niekorzystnych informacji).
115
Wojciech Jaboski
Jak podkrelono, wymienione role konsultantw politycznych zwykle

przenikaj si iuzupeniaj. Wwarunkach uprawiania nowoczesnych form
marketingu politycznego, nastawionego na satysfakcj klientw (wybor-
cw) istay dialog nie tylko znimi, ale iinnymi grupami od ktrych zaley
sukces bd niepowodzenie kandydata (partii) tak rozumiana mieszanka
funkcji doradztwa wpisuje si wogln wymow megamarketingu, rozu-
mianego jako rozbudowana wersja klasycznej formuy marketing mix (Pro-
duct-Price-Place-Promotion), tworzca syntez skutecznoci jednoczesnych
dziaa marketingu, promocji, propagandy ipublic relations (Promiotion-
Politics, por. Kotler 1986: 117124).
Przyszo profesji politycznego doradcy = zmiana jakoci narracji?

Na tym jednak nie koniec. Wprzyszoci niewykluczone jest pojawienie si
nowych modeli politycznych konsultantw. Wydaje si, i czynnikiem de-
cydujcym oich wyksztaceniu bd wmniejszym stopniu zmiany techno-
logiczne (internet jako nowe medium nie zmieni wsposb znaczcy istoty
funkcjonowania iwpywu politycznego doradztwa), wwikszym szerzej
rozumiane zmiany spoeczne (dalsza alienacja wyborcw od wiata wielkiej
polityki przy rwnoczesnym pojawianiu si nowych oczekiwa wstosunku
do wizerunku ipostpowania formalnych liderw).
Patrzc wten sposb na przyszo zawodu politycznego doradcy, mona
uzna, e doniesienia omierci tej profesji okazay si przedwczesne. Interne-
towi blogerzy-amatorzy nie opowiedz politycznych historii tak skutecznie,
jak uczyni to ludzie przeszkoleni idowiadczeni wprocesie dugofalowego
ksztatowania iobrony wizerunku politykw. Budowanie politycznej nar-
racji waciwej inowoczesnej, czyli korzystnej ju nie tylko dla kandydata,
ale idla rodowisk znim wsppracujcych, wymaga zaangaowania profe-
sjonalistw, ktrzy peni ipeni bd wiele komunikacyjnych funkcji.
Bibliografia
Barrett D.M., (1993) Uncertain warriors: Lyndon Johnson and his Vietnam
advisors, Lawrence.
Cwalina W., Falkowski A., (2006) Marketing polityczny. Perspektywa psy-
chologiczna, Gdask.
Dobek-Ostrowska B., (2007) Komunikowanie polityczne ipubliczne, War-
szawa.
Filipowicz S., (1988) Mit ispektakl wadzy, Warszawa.
116
Garrison J.A., (1999) Games advisors play. Foreign policy in the Nixon and
Carter administrations, College Station.
Glad B., (2009) An outsider in the White House. Jimmy Carter, his advisors,
and the Making of American Foreign Policy, Ithaca.
Kotler P., (1986) Megamarketing, Harvard Business Review, March
April.
Kowert P.A., (2002) Groupthink or deadlock? When do leaders learn from
their advisors?, Albany.
Maratea R.J., (2014) The politics of the Internet. Political claims-making in
cyberspace and its effect on modern political activism, Lanham.
McGinnis J., (1969) The selling of the president 1968, New York.
Miniter R., (2012) Leading from behind. The reluctant president and the ad-
visors who decide for him, New York.
Mistewicz E., (2011) Marketing narracyjny. Jak budowa historie, ktre si
sprzedaj, Gliwice.
Newman B.I., (1994) The marketing of the president. Political marketing as
campaign strategy, Thousand Oaks.
Qubein N.R., (1996) How to be agreat communicator. In person, on paper,
and on the podium. Acomplete system for communicating effectively in
business and in life, New YorkChichesterBrisbaneTorontoSingapore.
Shea D.M., Burton M.J., (2001) Campaign craft: The strategies, tactics, and
art of political campaign management, WestportLondon.
Sifry M.L., (2014) The big disconnect. Why the Internet hasnt transformed
politics (Yet), New YorkLondon.
SUMMARY
Dimensions of political consulting. Traditional political marketing
as a domain of professional communicators-narrators
The author of the article focuses on the reality of modern political
communication, which according to him is dependent on (but still not
yielded to) the new media, and where less and less consideration is given
to the role of political consultants in constructing anarrative which is later
implemented by candidates and media. The author emphasizes the fact
that for years pop-science perspective has been pushing forward (directly
and indirectly) the view that anyone who is provided with agiven
communication channel can communicate effectively.
The author emphasizes the fact that the fundamental condition must be
met in order to practice political marketing. Namely, it has to be aprocess
based on aspecific strategy whose creators and some kind of supervisors are
117
Wojciech Jaboski
professional communicators: political consultants. The author emphasizes

that only professional training for designing and implementation of
acohesive plan of action for the political market can initially guarantee
achance for success. In the last part of the article, the author reflects on
apossible emergence of new models of political consultants according
to him, the deciding factor for their training in the future will be social
changes in abroad sense rather than technological development.
Wrba (telewizyjna) jako
narracja. Prolegomena
Grzegorz Ptaszek
Wstp
Roland Barthes pisa:
Opowiadanie obecne jest we wszystkich czasach, wszystkich miejscach, wszyst-
kich spoeczestwach. Narodzio si wraz zsam histori ludzkoci; nie ma ani
nigdzie nie byo spoeczestwa nieznajcego opowiadania; wszystkie klasy,
wszystkie grupy ludzkie maj swoje opowiadania, aczsto wtych samych opo-
wiadaniach znajduj upodobanie ludzie onajrozmaitszych, czsto przeciwstaw-
nych kulturach. Opowiadanie drwi sobie zdobrej czy niedobrej literatury; mi-
dzynarodowe, ponadczasowe, oglnokulturalne, jest wszechobecne, jak ycie
(Barthes 1977: 155156).
Opowiadanie stanowi wic pewn uniwersaln form porozumiewania
si, konstruowania dowiadczenia, odgrywa wkulturze wan rol ipeni
okrelon funkcj zarwno dla jednostki, jak icaej spoecznoci. Itak na
przykad mity (mythos zgr. opowie) wyjaniay pocztki dziejw okre-
lonej kultury oraz prawa ni rzdzce wane zpunktu widzenia jednostki
izbiorowoci oraz pozwalay radzi sobie zkopotami, zktrymi dana zbio-
rowo si zmagaa (Eliade 1974, Levi-Strauss 1970, Nowicka 1984). Podobn
funkcj peniy banie, ktre zkolei oswajay dziecko ze wiatem doro-
sych, pozwalay zrozumie otaczajc rzeczywisto oraz wasne pragnie-
nia iemocje (Bettelheim 2010). Wie si to zzasadnicz funkcj naszego
umysu, jak jest tworzenie wiata (Bruner 1990: 3).
Wspczenie coraz czciej narracja wykorzystywana jest jako narzdzie
walki ouwag odbiorcy, co mona zaobserwowa wreklamie (Waligrska
2011), jakociowych serialach telewizyjnych (Mittell 2011), przemyle me-
diw (Taylor iWillis 2006: 7476), marketingu (Mistewicz 2011) czy aran-
119
Grzegorz Ptaszek
acji ekspozycji muzealnych1. Celem takiej narracji jest spowodowanie, by

odbiorca zwrci uwag na przekaz, bardziej angaowa si wjego odbir
iuwaniej przetwarza tre.
Jedn zform narracyjnych, ktra obecnie przeywa renesans za spraw
mediw elektronicznych, jest wrba wtelewizyjnej odmianie (nazywa-
na przeze mnie wrb telewizyjn). Ma ona charakter zaporedniczony
wrka/wrbita oraz klient kontaktuj si ze sob za porednictwem me-
diw: telewizora itelefonu. Wan cech wrby telewizyjnej jest jej inte-
raktywno-dialogowy charakter, dziki czemu wrka/wrbita konstruuje
interaktywne opowiadanie przy wspudziale klienta, wypeniajc treci
ramy opowieci nakrelone wpytaniu dywinacyjnym. Wniniejszym ar-
tykule traktuj wrb telewizyjn jak narracyjn opowie. Wpierwszej
czci artykuu opisuj poznawcze waciwoci ludzkiego umysu, ktre de-
terminuj mylenie narracyjne iwarunkuj wiar wdywinacj. Wdrugiej
czci skupiam si na cechach wrby oraz rnicach pomidzy jej klasyczn
iwspczesn odmian (telewizyjn). Wtrzeciej czci badam, jakie elemen-
ty schematu narracyjnego obecne s we wrbie. Materia badawczy sta-
nowi odcinki programu ezoterycznego emitowanego na ywo wpamie
EZO TV, nadawanego na kanale ITV2.
Mylenie narracyjne amylenie magiczne iiluzja przyczyny

Czowiek jest ze swojej natury istot narracyjn, pragnie opowieci ije
tworzy, nie tylko wodniesieniu do przyszych zdarze, lecz rwnie do
zdarze teraniejszych iprzeszych (tzw. mylenie kontrfaktyczne co by
byo, gdyby), wodniesieniu do samego siebie (autonarracje), jak igru-
py czy spoecznoci (np. mity). Narracje pozwalaj zrozumie otaczajc
rzeczywisto, uporzdkowa j oraz okreli swoje miejsce wtej historii.
Tak funkcj penia rwnie wrba, ktrej celem byo: wyjanianie nie-
zrozumiaych historii zycia czowieka lub przyczyn pewnych wydarze;
przewidywanie tego, co moe si wydarzy (jakie mog by konsekwencje
pewnych zachowa, wydarze) oraz okrelanie, co naley zrobi lub jak
si zachowa, kiedy pojawi si pewne znaki (Kadoczny 2004: 197198).
Dziki wrbie wasne dowiadczenia mog by ujmowane jako cig
przyczynowo-skutkowy.
1 Ekspozycje wnowoczesnych muzeach nie stanowi lunego zbioru artefaktw kultury, lecz tworz
spjn opowie odawnych czasach (por. na przykad Muzeum Powstania Warszawskiego wWarsza-
wie czy Muzeum Fabryka Schindlera wKrakowie).
2 Wzwizku ztym, e tekst ma charakter wprowadzajcy womawian problematyk, do analizy
wybrano dwa odcinki programu EZO TV, czyli cznie ok. szeciu godzin nagra (33 wrby).
120
Wrba (telewizyjna) jako narracja. Prolegomena
Bycie homo narrans jest cile zwizane zwaciwoci ludzkiego umy-

su, na co zwraca uwag Jerome Bruner (1990), wskazujc na dwa typu
mylenia czowieka: paradygmatyczny (logiczny) inarracyjny wanie.
Mylenie narracyjne cechuje wprzeciwiestwie do paradygmatyczne-
go intuicyjne rozumowanie, wktrym interpretacja faktw dokonuje si
wwyniku ich podobiestwa do ycia (lifelikeness), anie wwyniku skom-
plikowanych operacji logicznych.
Wtym sensie jednym ze szczeglnych typw mylenia narracyjnego jest
mylenie magiczne rozumiane jako forma mylenia, wktrej logiczne za-
sady przyczynowoci nie obowizuj, natomiast wan rol odgrywa ego-
centryzm idua plastyczno wyobrae (Koodziejczyk 2004: 121). Wmy-
leniu magicznym okrelone zdarzenia czone s wsposb nieracjonalny
wcig przyczynowo-skutkowy. T zaleno wida wyranie wprzesdach3,
np. czarny kot, przebiegajcy przez drog, zapowiada jakie nieszczliwe
zdarzenie, czy zabobonach obdarowywanie kogo figurk sonia zpodnie-
sion trb, co ma wprzyszoci przynie szczcie. Zkolei wodniesieniu do
wrby mylenie magiczne wie si zprzypisaniem znakom wrebnym
odpowiedniego znaczenia.
Wwietle najnowszych bada psychologicznych mylenie magiczne
jest tak samo charakterystyczne dla wspczesnego dorosego czowieka,
jak iczowieka yjcego wczasach przedindustrialnych, opisywanych przez
Jamesa Frazera, Bronisawa Malinowskiego czy Margaret Mead. Carol Ne-
meroff iPaul Rozin wprzeprowadzonych badaniach psychologicznych nad
rnymi aspektami magicznego mylenia stwierdzaj, e jest to zjawisko
uniwersalne, typowe rwnie dla wspczenie yjcych iwi je zdwie-
ma niezwykle pragmatycznymi funkcjami tego typu mylenia: poczuciem
kontroli nad zjawiskami znatury nieprzewidywalnymi oraz potrzeb sensu
(Nemeroff, Rozin, za: Koodziejczyk 2004: 126; por. Samochowiec, Wojcie-
chowski iSamochowiec 2004: 1920). Wsytuacjach trudnych iekstremal-
nych nawet najbardziej racjonalny czowiek moe przejawia cechy myle-
nia magicznego, przykadem moe by stosunek osoby nieuleczalnie chorej
do wasnej choroby iposzukiwanie alternatywnych form leczenia (medy-
cyna niekonwencjonalna). Zjawisko to nosi wpsychiatrii wodniesieniu
do osb zdrowych nazw ambisentencji pozornej, kiedy obok siebie wsp-
wystpuj dwa sprzeczne sdy, np. jestem nieuleczanie chory medycyna
3Wiara ta jest wci ywa. Jak wynika zbada przeprowadzonych w2011 r. przez CBOS na grupie
1077 badanych, ponad poowa dorosych Polakw (53 proc.) deklaruje, e wierzy wco najmniej jeden
przesd (wrcych szczcie lub niepowodzenie). Ponadto 39 proc. respondentw zadeklarowao, e
zdarza im si stosowa wpraktyce co najmniej pi zachowa przesdnych (CBOS 2011, Przesdy wci
ywe).
121
Grzegorz Ptaszek
niekonwencjonalna moe mnie wyleczy (Samochowiec, Wojciechowski,

Samochowiec 2004: 19; Grzywa 2010: 48).
Zkolei Christopher Chabris oraz Daniel Simons, amerykascy psycholo-
dzy kognitywni, zwracaj uwag na jedn ziluzji ycia codziennego, ktra
wywiera duy wpyw na nasze zachowanie. Iluzja ta, nazywana przez bada-
czy iluzj przyczyny, polega na tym, aby wszdzie doszukiwa si znacz-
cych wzorcw inadawa im okrelone znaczenie, wnioskowa oistnieniu
relacji przyczynowo-skutkowych na podstawie przypadkowych zbienoci
ikoincydencji, atake wierzy wto, e wczeniejsze zdarzenia powoduj
pniejsze (Chabris, Simons 2011: 205). Iluzja przyczyny wynika ztakiego
wanie zaprojektowania naszego umysu. Chabris iSimons wyjaniaj to
zjawisko nastpujco:
Kiedy dowiadujemy si oserii odrbnych faktw, wypeniamy istniejce midzy
nimi luki, ukadajc znich sekwencj przyczynowo-skutkow: Zdarzenie 1 powodu-
je Zdarzenie 2, ktre powoduje Zdarzenie 3, itak dalej (Chabris, Simons 2011: 221).
Wnioskowanie oistnieniu przyczyny odbywa si automatycznie, adana
opowie, skaniajca nas do wycigania tego typu wnioskw, jest zda-
niem badaczy lepiej zapamitywana ni wwczas, kiedy nie musimy tego
robi4. Form opowieci, wktrej wydarzenia lub fakty s ukadane wcig
przyczynowo-skutkowy5 przyjmuje wanie wrba telewizyjna.
Wrba klasyczna awrba telewizyjna

Wrby oglnie rozumiane jako
wypowiedzi orzeczach, ktre maj nastpi, oparte na rnych zjawiskach inter-
pretowanych jako zapowied czego, przy czym interpretacja dokonywana jest
na podstawie wiedzy pozaracjonalnej (migrodzka 2004: 207)
znane s od czasw staroytnych. Ztamtego okresu do wspczesnoci prze-
trway jedynie nieliczne teksty wrb oraz zapiski zawierajce opis technik
wrenia6. Dokonana przez Boen migrodzk (2004: 208209) klasyfika-
cja technik wrbiarskich iwypowiedzi wrebnych obecnych wrnych
kulturach7 pozwala wyodrbni wpierwszej kolejnoci wrbiarstwo na-
4Tego typu zaoenia zostay zweryfikowane empirycznie przez Ann Waligrska wserii ekspery-
mentw dotyczcych narracyjnoci obrazu wizualnego. Zdaniem badaczki wyszy stopie wizualnej
narracyjnoci obrazu wpywa na wysze zaangaowanie odbiorcy iwiksz skonno do narracyjnej
rekonstrukcji obrazu (Waligrska 2011: 153)
5Wypowiedzi ocharakterze przyczynowo-skutkowym s typowe dla wrby istanowi jeden zwy-
kadnikw perswazyjnoci, oczym pisaem w: Ptaszek 2013.
6Na ten temat wyczerpujco pisz: Owicimski 1989, Popko 1982.
7Autorka analizowaa wrby obecne wkulturze starohetyckiej, greckiej, rzymskiej oraz wredniowieczu.
122
turalne (wewntrzne) oraz wrbiarstwo sztuczne (zewntrzne). Wprzy-

padku wrbiarstwa naturalnego przyszo przepowiadana bya wwyniku
wewntrznego pobudzenia lub wzruszenia przepowiadajcego (np. wieszcz-
ki czy kapanki wwityni), we wrbiarstwie sztucznym na podstawie
interpretacji rnych znakw. Wobrbie wrbiarstwa sztucznego interpre-
towane znaki miay albo charakter naturalnie wystpujcego, cho rzad-
kiego, zjawiska, np. kometa, grzmot, zamienie soca czy ksiyca (wr-
biarstwo bierne), albo wymagay okrelonego dziaania ze strony osoby
wrcej, np. wskutek zaistnienia jakiego problemu dotyczcego przyszo-
ci (wrbiarstwo aktywne). Zkolei wrbiarstwo aktywne wystpowao
bd wformie technik obserwacyjnych znajomo sposobw docierania
do ukrytych znakw (np. chiromancja, astrologia), bd dowiadczalnych
(np. wrby losowe) gdzie osoba wrca najpierw konstruuje znaki wr-
ebne, anastpnie poddaje je interpretacji.
Wspczesne wrby, zwaszcza wodmianie telewizyjnej, mona zaliczy
do aktywnego wrbiarstwa sztucznego iskadaj si zkilku nastpujcych
po sobie staych elementw: sformuowania pytania wrebnego, czynno-
ci wrenia oraz interpretacji znakw. Zanim jednak czynno wrenia si
rozpocznie, klient udziela wanych zpunktu widzenia techniki wrebnej
informacji osobie8, takich jak imi oraz data urodzenia.
Punktem wyjcia dla podjcia czynnoci wrebnych jest sformuowa-
nie pytania wrebnego, majcego zawsze form pytania rozstrzygnicia
(form typu czy, np. Czy moje kariera iycie uczuciowe lepiej si uo, gdy
wybior szpital wGdasku, czy wmaym miecie, zktrego pochodz) lub
pytania otwartego (np. Kiedy zostan matk?). Nastpnie osoba wrca,
posugujc si okrelon technik wrebn9 (systemem dywinacyjnym),
konstruuje znaki wrebne lub ich poszukuje, by dokona ich interpretacji.
Na podstawie interpretacji tych znakw tworzona jest indywidualna wr-
ba, przy aktywnym udziale izaangaowaniu klienta.
Wprzypadku wrb telewizyjnych mona wyrni takie, ktre maj
charakter interaktywno-dialogowy (powstaj wwyniku wsppracy
klienta zwrk/wrbit wtrakcie bezporedniej rozmowy telefonicznej)
oraz monologowy (takie, ktre powstaj wodpowiedzi na pytanie zadane
wwiadomoci sms).
Zawarte wpytaniu wrebnym informacje stanowi ram dla tworzone-
go opowiadania (narracji), ktre jest wypeniane treci przez wrk/wr-
8Czasami rwnie oswoich bliskich, poniewa pytanie wrebne moe dotyczy rwnie innych
osb.
9Do najczstszych technik dywinacyjnych stosowanych we wrbie telewizyjnej nale astrologia, nu-
merologia oraz techniki stricte wrebne jak Tarot, IChing (Ksiga Przemian), runy, karty anielskie itp.
123
Grzegorz Ptaszek
a przy wspudziale klienta. Wniniejszym artykule interesuje mnie tylko

wrba interaktywno-dialogowa, ktrej tre powstaje wwyniku wsp-
pracy midzy wrem iklientem. Taka wrba przybiera form interak-
tywnej narracji, umoliwiajcej tworzenie interaktywnego opowiadania.
Wten sposb mechanizm powstawania wrby telewizyjnej przypomina
mechanizm tworzenia narracyjnej gry fabularnej, wktrej
dziaania bohaterw zale przede wszystkim do decyzji graczy, audzia tych
ostatnich wksztatowaniu wiata gry izachodzcych wnim zdarze wyznacza
interaktywny charakter powstajcej opowieci (Krawczyk 2008, s. 87).
Elementy schematu narracyjnego we wrbie telewizyjnej

Wrba telewizyjna jako konstruowana przez obu uczestnikw spotka-
nia interaktywna narracja przybiera form opowiadania. Poszczeglne wy-
darzenia ukadaj si wokrelon cao (zachowany jest cig przyczyno-
wo-skutkowy rwnie wodniesieniu do wydarze, ktre mog si pojawi
wprzyszoci), skoncentrowane s na bohaterze, posiadaj wasn dynamik
wynikajc zelementw zawartych wpytaniu wrebnym. Tre wrby
moe dotyczy wydarze zprzeszoci, teraniejszoci oraz przyszoci wtym
ostatnim przypadku stymuluje oraz projektuje bieg zdarze. Wzwizku ztym,
e wrba jest wypowiedzi zapowiadajc pojawienie si okrelonych wy-
darze wprzyszoci (czsto ich zajcie uzalenia si od pojawienia pewnych
znakw), jej tre moemy rozumie wkategoriach narracyjnych jako wa-
nie moliwy scenariusz przyszych wydarze, co pozwala poznawczo, ale
iemocjonalnie przygotowa si na spotkanie ztrudnymi sytuacjami:
Moemy podejmowa wtedy zobowizania do realizacji celu mimo zajcia
okrelonych hipotetycznych przeszkd oraz do okrelonych zachowa wobliczu
takich przeszkd (Trzebiski 2002: 60).
Schemat narracyjny okrela bohaterw historii rozgrywajcych si danej
sferze, pozytywne inegatywne stany tej sfery wiata, wtym intencje po-
szczeglnych bohaterw wraz zmoliwymi planami ich realizacji, moliwe
komplikacje pojawiajce si wchwili realizacji intencji iplanw przez bo-
haterw oraz uwarunkowania iszanse przezwycienia trudnoci irealizacji
intencji (Trzebiski 2002: 23). Poszczeglne elementy schematu narracyjnego
wynikaj bezporednio ztreci pytania narracyjnego oraz oglnych informa-
cji na temat profilu osobowoci klienta zawartych wimieniu (obliczenie cyfry
numerologicznej) oraz dacie urodzenia (znak zodiaku, konstelacja planet).
Tre historii pojawiajcych si we wrbach dotyczy dwch sfer: ycia
osobistego (relacje, zdrowie, pienidze itp.) izawodowego (praca, relacje,
kariera). Postaci zkolei mona podzieli na takie, ktre s zgry okrelone
124
przez osob zwracajc si oporad (zwykle taka osoba staje si rwnie

bohaterem opowieci10) oraz takie, ktre s wprowadzane przez wrk/
wra (czsto wwyniku rozkadu kart Tarota lub zastosowaniu innej tech-
niki wrebnej) izawsze pozostaj wokrelonej relacji do bohatera. Warto
tutaj zauway, i sama tre pytania wrebnego zapowiada okrelonych
bohaterw, ktrzy musz pojawi si wnarracji:
Pytanie wrebne bohaterowie pojawiajcy si we wrbie

[1] Czy terapia, ktrej si podjam ostat- - klientka (protagonista),
nio to znaczy chodzi tutaj oleki homeo- - lekarz fachowiec bdcy prawie na
patyczne s wstanie mi pomc? Jeli nie, emeryturze, jaki profesor, moe docent,
to waciwie, gdzie powinnam si zwrci kto, kto praktycznie zakoczy praktyk
zpomoc? lekarsk (pomocnik)
[2] Czy m odejdzie od kochanki iwrci - klientka (protagonista),
do mnie, ikiedy? No iczy bdzie mnie - m,
zdradza? - kochanka ma (przeciwnik)
[3] Czy wprzyszym roku otrzymam - klientka (protagonista),
wiadczenie przedemerytalne? Jeeli nie, czy- adwokat (pomocnik),
bd musiaa si odwoywa? - sd (pomocnik),
- urzd (przeciwnik)
[4] Wlutym mam spraw sdow dotyczc - klientka (protagonista),
podziau majtku. Co pani mi moe na ten - pretendenci do spadku (przeciwnik),
temat powiedzie? - sdzia (pomocnik)
[5] Chciaam zapyta pani otak moj - klientka (protagonista),
znajomo zpanem Wojtkiem. Co ztej - p. Wojtek,
znajomoci po prostu jakby wyniknie? - ona p. Wojtka (przeciwnik)
[6] Co tam wsferze moich uczu? - klientka (protagonista),
- byy partner,
- nowy (przyszy) partner
[7] Chciaam zapyta, wsumie mam trzy - klientka (protagonista),
pytania. Chciaam zapyta omoje zdrowie: - mczyzna, ktry le yczy klientce (przeci-
czy wyjd zchoroby, wktrej teraz jestem, wnik),
zczym ona ma zwizek? Drugie pytanie, to - bioenergoterapeuta (pomocnik)
czy bd szczliwa wrodzinie, ktr mam?
Atrzecie pytanie, to czy s jakie osoby,
ktre mi le ycz teraz?
Pojawiajcy si wtreciach wrb protagonici (gwni bohaterowie)

maj czsto jasno okrelone intencje (cel), ktre warunkowane s przez
dziejc si ju, wan iaktualn histori yciow, zarysowan wpyta-
niu wrebnym. Bohaterowie dowiadczaj nieprzyjemnych emocji, wrd
ktrych przewaaj niepewno ilk. Itak wprzykadzie [1] intencj gw-
nego bohatera mona nazwa: pokonanie choroby/odzyskanie zdrowia11,
10 Nie dzieje si tak jednak zawsze. Zdarza si, e osoba dzwonica prosi owrb dla bliskiej osoby,
np. matka dla crki, dziewczyna dla chopaka, ona dla ma, babcia dla wnuczka itp.
11 Ztreci pytania wrebnego wiemy, e osoba zwracajca si oporad do wrki podja ju dzia-
125
Grzegorz Ptaszek
wprzykadzie [3] otrzymanie wiadczenia przedemerytalnego, natomiast

wprzykadzie [4] korzystny podzia majtku.
Oprcz protagonistw we wrbie pojawiaj si take dwa inne typy
postaci przeciwnik oraz pomocnik. Przeciwnik to osoba, ktra stoi na prze-
szkodzie do realizacji intencji, chocia moe on mie rwnie posta niema-
terialn (psychologiczn). Wprzykadach [2], [4], [5] i[7] przeciwnikiem s
konkretne osoby, natomiast wprzykadzie [1] choroba, awprzykadzie
[3] urzd, ktry przyznaje wiadczenia przedemerytalne. Wprzykadzie [4]
wrka nazywa nawet wprost jednego zpretendentw do spadku prze-
ciwnikiem, zczego si asekuracyjnie jednak wycofuje:
Osoba najmodsza kalendarzowo spord tych pretendentw do spadku bdzie
chyba najtrudniejszym, moe nie przeciwnikiem, bo to nie oto chodzi, ale kim,
zkim najtrudniej si po prostu porozumie.
Pojawienie si przeciwnika wprowadza inny wany element struktury
narracyjnej wrby, jakim s komplikacje, stanowice przeszkod wreali-
zacji intencji bohaterw, ktre pojawiaj si na samym pocztku. To wa-
nie zdaniem Tzvetana Todorova napdza jej dramaturgi. Na przykad
zastosowana przez klientk wprzykadzie [1] niekonwencjonalna metoda
leczenia, ukazana jest jako nieskuteczna:
To nie jest ostatni adres, to nie jest ostatnie miejsce, pod ktre si pani uda, eby
szuka dla siebie rozwizanie, obawiam si, e [] medycyna konwencjonalna
bdzie musiaa wkroczy. Nie da si tego tylko iwycznie wten sposb, kt-
rym pani wtej chwili prbuje zaatwi to do koca,
achoroba, na ktr klientka cierpi, okazuje si przewleka:
Ipowiem pani tak, to jest choroba, zktr si bdzie pani boryka od czasu do
czasu do bardzo pniej staroci.
Podobnie jest wprzykadzie [3]. Tutaj wrka przekazuje na pocztku
wrby zdecydowan informacj, ktr naley rozumie jako dziaanie
uniemoliwiajce bohaterce (klientce) realizacj intencji:
pani Danutko, niestety nie dostanie pani. Jest pokazana ciana, czyli generalnie
rzecz biorc wtakim standardowym podejciu, wystpujc owiadczenie przed-
emerytalne, nie otrzyma go pani ztzw. klucza.
Zaraz potem jednak pojawiaj si konkretne scenariusze dziaania, kt-
re mog umoliwi realizacj intencji, czyli wtym wypadku otrzymanie
wiadczenia przedemerytalnego.
ania majce na celu zrealizowanie intencji (medycyna niekonwencjonalna homeopatia), ale wtpi,
czy wybrana forma leczenia okae si skuteczna.
126
Co ciekawe, nie zawsze komplikacje zwizane s zpojawieniem si prze-

ciwnika, lecz wynikaj zobecnoci innych bohaterw is niezalene od ich
intencji, jak wprzykadzie [4], gdzie sytuacj narracyjn komplikuje zda-
niem wrki czyja choroba:
Powodem nieodbycia si tego spotkania przed sdem jest czyja choroba po
prostu, nie wiem, sdzia zachoruje. Nie znaczy to, e si co ze spraw dzieje, ale
wida, e jest komplikacja zpowodu zdrowotnego ijej odoenie tej sprawy.
Karty mwi oodoeniu tej sprawy, prosz pani omniej wicej 34 tygodnie.
Bdzie, ale bdzie pniej.
Bardzo wanym elementem schematu narracyjnego wrby s uwarun-
kowania iszanse przezwycienia trudnoci pojawiajce si na drodze do
realizacji intencji przez protagonistw. Zostaj one przezwycione, tylko
wwczas, kiedy podejm oni okrelone dziaania dobrze opisane we wr-
bie. Wprzezwycieniu trudnoci zpomoc protagonicie przychodz po-
mocnicy. Wprzykadzie [1] wrka proponuje (dobrze byoby dla pani,
std polecam poszukanie tego adresu, bo to bdzie dla pani bardzo wa-
ne), aby gwny bohater uda si wbliej nieokrelone miejsce na spotka-
nie zpewnym mczyzn:
Ja mog to tak odczyta, eby pani zasigna opinii umczyzny, ktry ju
praktycznie zakoczy praktyk lekarsk. Kto, kto mieszka gdzie indziej, dalej
troch od pani. Jest to jaka jednostka medyczna, szpitalna wydaje mi si,
jaka klinika wogle. Ito jest klinika, ktra ma wedug mnie jak form woj-
skow, lotnicz, jakie mundurowe s to suby. Tam pani ta osoba, ten ju pra-
wie na emeryturze bdcy fachowiec, jaki profesor, moe docent, ale nie niej,
wskae waciw drog.
Podobnie wprzykadzie [7] trudne yciowe sytuacje, jakich dowiadcza
klientka, mog by przezwycione, kiedy uda si po pomoc do osoby, ktra
dokona oczyszczenia energetycznego:
Pierwsze, co mog zasugerowa to jednak osob, ktra zajmuje si oczyszczaniem
energetycznym. Wpani przypadku jest to bardzo wane. Nie ba si takich ludzi.
Mwi tutaj oterapeucie, bioenergoterapeucie, ktry mgby pani oczyci.
Zkolei wprzykadzie [4] uzalenia si przezwycienie trudnoci od do-
kadnego zapoznania si zprzepisami, na podstawie ktrych przyznaje si
wiadczenie przedemerytalne:
Iteraz jest taka informacja, e bdzie musiaa si pani odwoa albo do sdu, do
jakiego orzecznictwa sdowego, albo si bdzie musiaa pani odwoa poprzez
adwokata do jakiego konkretnego przepisu. Ma pani jeszcze rok czasu, prosz
rozejrze si dokadnie, jakiego rodzaju przepisy warunkuj to ijakie haczyki
tam s, ktre mona byoby wykorzysta. Bo karty pokazuj, e pniej wod-
127
Grzegorz Ptaszek
niesieniu si do tego przepisu, signicie po wymiar sprawiedliwoci przez ad-

wokata, otrzymuje pani. Ale tak normaln drog proceduraln nie.
We wrbie ukazuje si zatem szanse przezwycienia trudnoci, unie-
moliwiajcych realizacj intencji, lecz zarazem uzalenia si je od konkret-
nych zachowa protagonisty. Tylko wten sposb historia moe zakoczy
si dobrze, cho wtej kwestii wybr pozostaje wrkach klienta moe on
zatem mie poczucie sprawstwa.
Wrba, ujmujca ludzkie dowiadczenie wspjn histori, ktrej wydarzenia
ukadaj si wiluzoryczny cig przyczynowo-skutkowy, azachowania oraz in-
tencje iemocje uczestnikw opowieci (wtym bohatera iosb pozostajcych
wrelacji znim), s wyranie okrelone, realizuje potrzeb czowieka zwizan
ze strukturalizowaniem wasnych dowiadcze wobliczu dramatycznych prze-
y (Stemplewska-akowicz 2002: 83). Potrzeb poznania przyszoci mona ro-
zumie jako potrzeb zakoczenia, zamknicia okrelonej historii domknicia
figury12. Narracja tworzona przez wrk/wra ma wduej mierze charakter
autorytatywny. Klient co prawda moe kwestionowa, podwaa lini narracji
ikolejne jej wtki, lecz dzieje si to niezwykle rzadko, co wynika moe zfaktu
wiary wdywinacj.
Skonny bybym traktowa wrb jako opowie wpywajc na au-
tonarracj jednostki, ktra poszukuje sensu wobliczu niezrozumiaej dla
siebie sytuacji, bowiem:
Wczenie celw oraz wasnych dziaa ikopotw znimi zwizanych wramy
okrelonej narracji sprawia, e emocjonalne ycie jednostki jest bardziej upo-
rzdkowane. Konstruowane historie maj stosunkowo jasno okrelone poczt-
ki izakoczenia, atake sceny, na ktrych si dziej. Okrelone zdarzenia
ifakty, wtym wasne reakcje emocjonalne imotywy, atwo daj si poj
ioceni zperspektywy rozwijajcej si historii oraz gwnej intencji problemu
stanowicego o tej historii. Mona powiedzie, e ycie emocjonalne jednostki
jest uporzdkowane wsposb narracyjny (Trzebiski 2002: 60).
Ciekawe (cho jednoczenie trudne do zbadania) jest, na ile tre wr-
by, azwaszcza czsto precyzyjnie okrelone dziaania protagonistw (ujte
wjzykow form dyrektyw iform powinnociowych), staj si pniej
czci autonarracji imotywuj jednostk do zachowywania si wedug
wskaza wyroczni wrealnym yciu. Wchwili obecnej mona jedynie sta-
wia pewne hipotezy, odwoujc si do bada zwizanych zautonarracj
12Kilka lat temu popularna, lecz zarazem kontrowersyjna, wrd psychologw metoda terapeu-
tyczna zwana metod ustawie systemowych Berta Hellingera konstruowaa wizualn narracj
grupow, ktrej celem byo m.in. domknicie niezakoczonej sprawy zprzeszoci (nierzadko kilka
pokole wstecz), stanowicej wedug teorii Hellingerowskiej przyczyn emocjonalnych problemw
pacjenta.
128
oraz bada psychologw dotyczcych uwarunkowa wiary wastrologi.

Na przykad zbada przeprowadzonych przez Outi Lillqvist iMarjaan
Lindeman (1998) zUniwersytetu Helsiskiego wynika, e zainteresowanie
astrologi jest pozytywnie skorelowane zliczb pojawiajcych si wyciu
sytuacji kryzysowych (np. rozwd, kryzys wieku redniego, zdrada, syn-
drom pustego gniazda itp.), ale odgrywa mao znaczc rol wobec prze-
szych traumatycznych wydarze, jak mier kogo bliskiego czy sytuacje
zagraajce yciu (poar, wypadek). Poza tym, jak twierdz badaczki:
Do astrologii odwoujemy si nie tylko wwczas, kiedy dowiadczamy wyciu
poczucia niepewnoci, lecz take wwczas, gdy chcemy na podstawie astrolo-
gicznych informacji wzmocni poczucie wiary wsiebie idziki temu by moe
zmniejszy negatywne uczucia, ktre towarzysz niepewnoci (Lillqvist, Linde-
man 1998: 206).
Wanym czynnikiem warunkujcym wiar wastrologi jest rwnie
nasze przekonanie co do korzyci psychologicznych, jakie wynikaj zastro-
logicznych czy dywinacyjnych wskaza. Okazuje si bowiem, e nawet
sceptyczne wobec astrologii osoby mog zmieni swoje nastawienie wobec
niej, jeli tylko dostarcza ona pozytywnych informacji na nasz temat (Glick,
Gottesman, Jolton 1989; Hamilton 2001: 899). Dzieje si tak by moe dlate-
go, e ujmowanie przypadkowych zdarze yciowych wspjn narracyjn
form pozwala lepiej czowiekowi zrozumie jego dowiadczenie.
Zakoczenie
Zprzeprowadzonej wstpnej analizy wynika, e wrba telewizyjna ocha-
rakterze interaktywno-dialogicznym przyjmuje form opowieci (narracji)
tworzonej przez obu uczestnikw wrk/wrbit oraz klienta. Opowie
powstaje wcile zgry okrelonych ramach izawiera elementy schema-
tu narracyjnego, ktre wyznaczane s przez tre pytania dywinacyjnego.
Wopowieciach mona wyrni takie elementy struktury narracyjnej, jak:
bohaterowie (wtym protagonista, przeciwnik oraz pomocnik), ich okrelo-
ne intencje, komplikacje uniemoliwiajce realizacj celu oraz sposoby prze-
zwycienia trudnoci.
We wrbie telewizyjnej wrka/wrbita:
nazywa intencje poszczeglnych bohaterw, wtym protagonistw;
definiuje iokrela komplikacje czekajce na protagonistw wsytuacji
realizacji intencji iplanw;
przewiduje uwarunkowania iszanse przezwycienia trudnoci oraz
realizacji intencji.
129
Grzegorz Ptaszek
Trudne yciowe dowiadczenia, ktrym towarzyszy niepewno, moty-

wuj czowieka do poszukiwania pomocy uosb zajmujcych si dywi-
nacj. Klient zwraca si do wrki/wrbity, kiedy napotyka na trudnoci,
zktrymi nie jest wstanie sam sobie poradzi, achce uzyska wskazwki,
jak postpowa lub mie pewno, e dotychczasowe dziaania s waci-
we. Wtakiej sytuacji wrka/wrbita ujmuje trudn dla czowieka sytu-
acj wspjn histori (narracj), wktrej pojawiaj si konkretni bohatero-
wie wraz zokrelonymi intencjami idziaaniami (nie zawsze jest to osoba
dzwonica po porad), ktrzy podejmuj okrelone dziaania, aby przezwy-
ciy trudnoci pojawiajce si we wrbie pod postaci przeciwnika (ma-
jcego fizyczn lub psychiczn posta). Wanym elementem wrby jest
wskazanie sposobu, wjaki trudnoci, pojawiajce si na drodze do realizacji
okrelonych celw, mog zosta przezwycione, wtym celu do opowieci
czsto jest wprowadzany pomocnik. Stworzenie takiej narracji izintegro-
wanie jej zca histori ycia czowieka sprzyja jak twierdz terapeuci
lepszej adaptacji do rzeczywistoci (Chrzczonowicz 2011: 285).
Bibliografia
Barthes R., (1977) Wstp do analizy strukturalnej opowiada, [w:] M.Go-
wiski, H. Markiewicz (red.), Studia zteorii literatury. Archiwum przeka-
dw Pamitnika Literackiego, Wrocaw.
Bettelheim B., (2010) Cudowne ipoyteczne. Oznaczeniach iwartociach
bani, Warszawa.
Bruner J., (1990) ycie jako narracja, Kwartalnik Pedagogiczny, nr 2.
Chabris Ch., Simmons D., (2011) Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas
zawodzi?, tum. J. Korpanty, Warszawa.
Chrzczonowicz A., (2011) Narracja wpsychiatrii teoria, zastosowanie, zwiz-
ki ze zdrowiem psychicznym, Postpy Psychiatrii iNeurologii, nr4.
Eliade M., (1974) Sacrum, mit, historia. Wybr esejw, Warszawa.
Glick P., Gottesman D., Jolton J., (1989) The fault is not in the stars: suscepti-
bility of skeptics and believers in astrology to the Barnum effect, Perso-
nality and Social Psychology Bulletin, nr 4.
Grzywa A., (2010) Magiczna wizja wiata, Warszawa.
Hamilton M., (2001) Who believes in astrology? Effect of favorableness of
astrologically derived personality descriptions on acceptance of astrolo-
gy, Personality and Individual Differences, nr 31.
Kadoczny P., (2004) Proroctwa chrzecijaskie jako gatunek mowy. Na tle
innych gatunkw profetycznych, Zielona Gra.
130
Koodziejczyk A., (2004) Mylenie imagia. Kontrowersje wok norma-

tywnoci mylenia magicznego wdorosoci, Psychologia Rozwojowa,
nr5.
Krawczyk S., (2008) Narracja idialog. Zastosowania psychologii narracyj-
nej wbadaniu narracyjnych gier fabularnych, Homo communicativus
2(4), [online] http://www.hc.amu.edu.pl/numery/4/krawczyk.pdf.
Levi-Strauss C., (2000) Antropologia strukturalna, Warszawa.
Lillqvist O., Lindeman M., (1998) Belief in astology as astrategy for self-
verifiaction and coping with negative life-events, European Psycholo-
gist, nr 3.
Mistewicz E., (2011) Marketing narracyjny. Jak budowa historie, ktre
sprzedaj, Gliwice.
Mittell J. (2011) Zoono narracyjna we wspczesnej telewizji ameryka-
skiej, [w:] T. Bielak, M. Filiciak, G. Ptaszek (red.), Zmierzch telewizji? Prze-
miany medium. Antologia, Warszawa.
Nowicka E., (1984) Sporne problemy wbadaniach nad mitem, Kultura
iSpoeczestwo, nr 3.
Ptaszek G., (2013) Jzykowe wykadniki perswazyjnoci we wrbie telewi-
zyjnej, [w:] I. Hofman, D. Kpa-Figura (red.), Wspczesne media. Jzyk
mediw, Lublin.
Samochowiec A., Wojciechowski B., Samochowiec J., (2004) Rola mylenia
magicznego wobronie przed lkiem, Psychiatria, nr 1.
Stemplewska-akowicz K., (2002) Koncepcje narracyjnej tosamoci. Od hi-
storii ycia do dialogowego ja, [w:] Narracja jako sposb rozumienia
wiata, J. Trzebiski (red.), Gdask.
Taylor L., Willis A., (2006) Medioznawstwo. Teksty, instytucje iodbiorcy,
Krakw.
Trzebiski J., (2002) Narracyjne konstruowanie rzeczywistoci, [w:] Narracja
jako sposb rozumienia wiata, J. Trzebiski (red.), Gdask.
Waligrska A., (2011) Sugestia iperswazja. Psychologia narracji wizualnej
wsztuce ireklamie, Warszawa.
migrodzka B., (2004) Teksty zwizane zwreniem we wspczesnych cza-
sopismach, [w:] K. Michalewski (red.), Wspczesne odmiany jzyka na-
rodowego, d.
SUMMARY
A TV divination as narration. Prolegomena
A human tendency to believe in divination arises from cognitive attributes
of human mind, including a narrative thinking. In the article, a divination
131
Grzegorz Ptaszek
is treated as a narrative story, made up by two participants of a media

mediated encounter (a story teller and a client). The story is developing
within a predetermined framework and is consisting of the elements of
the narrative scheme, determined by the content of a divinatory question.
The author analyses TV divinations broadcast by EZO TV in terms of the
elements included in the narrative structure such as: characters, intentions,
complications preventing from an achievement of an objective and ways
to overcome difficulties.
Onarracjach wTeatrze
Taca Piny Bausch
W edug Sownika terminw literackich narracja to:

wypowied monologowa (jednego podmiotu bdca caoci formalnie
iznaczeniowo autonomiczn), prezentujca cig zdarze uszeregowanych wja-
kim porzdku czasowym, powizanych zpostaciami wnich uczestniczcymi
oraz ze rodowiskiem, wktrym si rozgrywa (Gowiski, Kostkiewiczowa,
Okopie-Sawiska, Sawiski 1989: 303).
Jak ta definicja ma si do dziea teatru taca, ktrego jednymi zwaniej-
szych cech s: nielinearno, fragmentaryczno, epizodyczno, incydental-
no? Wposzukiwaniu ladw narracji wdziele Piny Bausch przyjrzyjmy
si jej twrczoci. Celem niniejszego artykuu jest wskazanie icharaktery-
styka strategii narracyjnych wykorzystywanych wpracy przez t niemieck
artystk.
Wdzisiejszych czasach, gdy tradycyjna forma dramatyczna rozpada si
czy wrcz zanika, ustpujc miejsca teatrowi bez dramatu, wydaje si, e
wrd sztuk widowiskowych teatr taca wysuwa si na pierwszy plan.
w hybrydalny, synkretyczny gatunek taca wspczesnego, wyrastaj-
cy zbuntu wobec akademizmu baletu klasycznego iskostniaych struk-
tur teatru, karmi si osigniciami zrewidowanego izdekonstruowanego
teatru, atake rewii, kabaretu, filmu, performansu, bawi zapoyczeniami
itransgresjami. Wymyka si przy tym zatwoci (inadal to czyni) wszel-
kim uoglnieniom, prbom porzdkowania idefiniowania dziea. Jedno, co
pewne: na pierwszym miejscu (tak byo uRudolfa von Labana, Kurta Jo-
ossa iPiny Bausch) stawia zawsze aktora-tancerza. Jego ciao, wyzwolone
od czasw wielkiej reformy, pozbawione przesdw, swobodne ibezwstyd-
ne, czsto nagie, pikne ibrzydkie zarazem, okazywao si instrumentem
do wyraania prawdy oczowieku. Mogo by jednoczenie traktowane
133
jako samowystarczalne, zabsolutyzowane, autoreferencyjne, jako podmiot

iprzedmiot zarazem, zagarniajc wszelkie inne dyskursy ikolonizujc nie-
znane dotd obszary, stajc si najwaniejszym tematem: sensem samego
siebie. Tak by mogo, ale tak si nie stao (aprzynajmniej niezupenie),
bo wteatrze taca, ciao jest rwnie nonikiem treci, wywouje referen-
cje iskojarzenia, skaniajc do interpretacji. Owszem, granica midzy jego
materialnoci aznakowoci ulega niekiedy zatarciu. Jednak ocakowitej
zamianie porzdku reprezentacji na porzdek obecnoci nie ma tu mowy.
Wprzypadku teatru taca (Teatru Taca Piny Bausch wszczeglnoci)
mamy do czynienia zdzieem wielowymiarowym, zoonym, wanalizie
ktrego nie wystarczy ograniczy si do jednej perspektywy. Estetyka per-
formatywnoci (przedstawiana choby przez Erik Fischer-Lichte), po narz-
dzia ktrej tak chtnie sigaj badacze performansu, wcale nie wyklucza si
do koca zanaliz hermeneutyczn czy semiotyczn, zopisywaniem dziea
wkategoriach tradycyjnego strukturalizmu, oczym za chwil.
Mit jako narracja

Tre pierwszych spektakli Tanztheater zlat siedemdziesitych XX w. two-
rzya gotowe ramy iwiele miaa wsplnego ztradycyjn narracj. Mam
tu na myli opery taczone: Ifigeni na Taurydzie (1974) iOrfeusza iEury-
dyk Glucka (1975), wito wiosny Strawiskiego (1975), Siedem grzechw
gwnych Brechta-Weilla (1976), atake improwizacj na temat opery Bar-
tka (lecz zamknit wpewnych ramach) Blaubart. Beim Anhren einer
Tonbandaufnahme von Bla Bartks Oper Herzog Blaubarts Burg (1977).
Stanowiy one prb odnowienia mitu, sucego za wzr, model, uzasad-
nienie dziaa czowieka. Wpniejszych spektaklach, powraca bd, cho
inaczej podane, pojawiajce si wtamtych utworach tematy: mioci, dzie-
cistwa jako mitycznej arkadii, mierci jako mitycznej ofiary dla ycia.
Mit, zjednej strony wity, zdrugiej nalecy do codziennoci, take wtr-
ny, onadbudowanym znaczeniu wrozumieniu Barthesowskim, by spo-
sobem opowiadania owspczesnym wiecie, zprb jego demistyfikacji
wcznie.
Wnastpnych latach Pina Bausch zrywaa ztradycyjnym wykorzysta-
niem libretta, tworzc autorskie sztuki Teatru Taca. Waciwie wraz zFrh-
lingsopfer (witem Wiosny) zakoczy si etap wypowiedzi wobrbie
znanych struktur opery czy baletu. Wkolejnych sztukach Bausch wspo-
sb zdecydowany iradykalny odesza od linearnego opowiadania historii,
zwizkw przyczynowo-skutkowych midzy scenami-obrazami idziaa-
niami, atake psychologii irozwoju postaci. Zostay wprowadzone: kola,
134
Onarracjach wTeatrze Taca Piny Bausch
symultaniczno, powtarzalno, technika filmowa wmontau scen, sys-

tem tworzenia domylnych, czsto lunych relacji midzy osobami. Ma-
teriaem dla choreografii stay si osobiste przeycia tancerzy. Nastpio
poczenie fenomenalnego ciaa tancerza-aktora, jego cielesnego bycia-w-
wiecie ipostaci teatralnej. Zjednej strony rola, zdrugiej przejawiajca si
wyranie skonno tancerzy do bycia sob wteatrze: poprzez odsanianie
prywatnoci, wypowiadanie si ze sceny we wasnym imieniu, wystpo-
wanie pod swoim nazwiskiem, atake zwrcenie si ku wzorom techniki
inkulturacyjnej. Fabu zastpio wiele podskrnych akcji.
To ju jest teatr taca: nie ma adnych zabronionych rodkw. Taniec, muzyka,
sowo, plastyczny znak, nawet zapach bijcy zrozgrzebanej ziemi przenikaj si
wzajemnie. Ten teatr uczy si od rewii bycia montaem atrakcji, sekwencj
ostro kontrastujcych ze sob scen. Nie ma ani gwnych bohaterw, ani fabu-
y. Na pozr nie wiele maj ze sob wsplnego taneczne pasae, hipnotyzujce
powtrzenia najprostszych gestw, wykrzykiwane monologi, sytuacje na gra-
nicy chaosu icelebrowane chwile bezruchu oraz milczenia. Jednak gdzie pod
powierzchni zdarze ukada si dramat (Goliski 1998).
Zkompozycji epizodw owietlajcych iwydobywajcych na powierzch-
ni uczucia, doznania wyania si za kadym razem inaczej cieniowany, cho
podobnie krelony szkic czowieka samotnego, tsknicego do mioci, pene-
go lkw, ukazanego na tle iwkonfrontacji zywioami: wod, ogniem, po-
wietrzem, ziemi. Portret nietrway, zaledwie przeczuwany, rozpada si przy
prbie nazwania go po imieniu. Nie znaczy jednak, e nie naley podejmowa
wysiku definiowania zjawiska. Przypominaj si sceny ze spektaklu Viktor
(1986), usytuowanego wwielkim dole wykopanym wziemi, zktrego, jak
zrodzinnego grobowca, prbuj wydostawa si ludzie. Przywouj pami
ozmarych, dybuki wchodz wywych. Przychodz na myl fragmenty ze
sztuki Vollmond (2006), wktrych smagani deszczem tancerze bawi si, ko-
chaj, walcz wstrugach ulewy, przy wietle ksiyca. Przed oczami pozostaje
obraz mczyzn ikobiet wsukienkach, kicajcych jak krliki po ce, pozornie
beztroskich iniewinnych. Do czasu, gdy tym najbardziej rozbrykanym silna
rka nie przyoy par klapsw, gdy nie zaczn ujada policyjne psy, nie po-
jawi si urzdnicy dajcy paszportw (Godziki, 1982).
Powtarzane jak mantra wsztukach idokonujce si na oczach widza zde-
rzenie si natury, potgi ywiow zkruchoci czowieka borykajcego si
zprzeznaczeniem, materi iwasnymi ograniczeniami; naturalnych ludzkich
zachowa inionych pragnie znarzuconymi przez spoeczestwo konwen-
cjami: to wszystko ujawniao dialektyk ludzkiej egzystencji. Przedstawmy
pokrtce analiz zdarze izderze przywoywanych na scen przez Pin
Bausch.
135
Dramaturgia numerw
Pozornie dany utwr mona by wkadej chwili zakoczy iwkadej chwili
dopeni nastpnym obrazem. Jak pisze Norbert Servos:
Przewaaj wjej inscenizacjach wielowymiarowo iskomplikowana rwnocze-
sno akcji, tworzcych poszatkowan panoram zjawisk. () Owiele bardziej
teatr taca przypomina utwr muzyczny, gdzie przeplataj si myli, tematy,
wariacje ikontrapunkty (Servos 2003: 2526).
Taka forma gwarantowaa urozmaicenie. Spektakle trway zwykle okoo
trzech godzin, zprzerw wrodku. Rytm przedstawieniu nadaway przesu-
wajce si lune, niezalene od siebie incydenty, ikonogramy. Ich uka-
dem czsto rzdziy opozycja, napicie. Poszczeglne sceny pozostaway
wstosunku do siebie niczym niezalene odsony, samodzielne, zazbiajce
si osiebie. Stanowiy teatralne tableaux wizualne, czsto milczce, za-
wsze wymowne. Lakoniczne sygnay, hasowe wiadomoci, impulsywne
dziaania, pospieszne uniesienia oto kod porozumienia wymuszony przez
tempo ycia. Charakter dziea scenicznego odzwierciedla to, co dziao si
wok. Pina Bausch potrafia odwoa si do ironii, stosujc cudzysw,
cytat lub autocytat, zachowujc dystans ipoczucie humoru. Wten sposb
komentowaa wiat.
Jean-PierreaSarrazac stwierdza:
Fragmentaryzacja staa si estetyczn zasad sam wsobie. Poszczeglne czci
nie funkcjonuj jako metafory czy metonimie caoci. wiat rozpad si iposzu-
kiwanie jakiego klucza do ponownego uoenia fragmentw czy porzdkujcej
zasady stracio sens. Ani wiata, ani opisujcych go utworw nic nie organizuje.
Pociga to za sob nieporzdek, chaos, przypadkowo iniemoliwo istnienia
jakiejkolwiek konstrukcji (Sarrazac 2007: 62, 107108).
Czy jednak to stwierdzenie wpeni odnosio si do dziea Piny Bausch?
Konstrukcja przedstawienia zdawaa si do koca przemylana, apojedyn-
cze ogniwa dobrze do siebie pasoway. Nawet jeli oich nieprzypadkowym
ukadzie decydowaa wycznie intuicja artysty wroli redaktora-superwi-
zora, precyzyjnie okrelona struktura dziea bya nie do podwaenia. Pa-
nuje tu dramaturgia numerw, zmieniajcych si motyww wswobodnej,
jednoczenie dokadnie skalkulowanej ichoreograficznie opracowanej ko-
lejnoci pisa Norbert Servos (Servos 2009: 2526).
136
Spirala czasu
Trudno okreli czas wprzedstawieniach Teatru Taca pojciami wyniesio-
nymi ztradycyjnego teatru dramatycznego: historyczny, teraniejszy, jed-
no czasu imiejsca. To raczej bez-czas, albo czas mityczny, witeczny, za-
wieszony bo wTeatrze Taca nie ma przemijania: mona onim mwi
jedynie wkontekcie upywu rzeczywistych lat, ktry znajduje odbicie na
twarzach starzejcych si tancerzy.
Czas historyczny wprzedstawieniach, jeli ju, zaznaczony jest punktowo: su-
kienka zlat pidziesitych, perski dywan, obrotowe drzwi, muzyka pynca
zoddali. Tancerze jednak nie wydaj si zagubieni wprzestrzeni czy tunelu cza-
su. Wonderland Bausch iBorzika ma swj wasny czas. Czas, ktry przenosi
nas do epoki musicalu lub epoki tragedii greckiej lub do obu jednoczenie. ()
To czas emocji. () To spirala czasu (Alba 2000: 118).
Chciaoby si dorzuci: to swoiste dowiadczenie czasowoci.
To rwnie czas wsplny dla wykonawcw ipublicznoci, szczeglny present
continuous, podkrelany poprzez nieustanne zrywanie iluzji teatralnej. Wywo-
ujc wspomnienia, sigajc do archetypw, tancerze jednoczenie mocno pod-
krelali swoje bycie tu iteraz. Kierowane do widzw sygnay ze sceny wpo-
staci bezporednich zwrotw, pyta, komentarzy, cytatw, aluzji do biecych
wydarze, dowcipw, quizw rodem ztelewizyjnych talk-show powodoway,
e publiczno uczestniczya wprocesie teatralizacji (Komm, tanz mit mir, 1977).
Pozwalao si uczestnikom spektaklu wykonawcom ipublicznoci zachowa
wiadomo prowadzonej gry. Teatralno zostaa obnaona, awidz jakby sta-
wa si wspodpowiedzialny za ksztat widowiska, za kreacj.
Wtak prosty sposb udaje si Pinie Bausch nawiza kontakt zwidzami. ()
Tancerze zagaduj do publicznoci, prbuj wcign j wswj wiat. Kulmina-
cj tych prb jest [wprzedstawieniu Godziki] scena, wktrej do widowni pada
uprzejma proba: Prosz Pastwa, wstamy. Rozchylmy ramiona. Prosz obj
stojcego obok (Kamiski 1998).
Na takie dictum trudno pozosta obojtnym. Oto rodzi si na oczach
publicznoci teatr interaktywny, midzyprzestrzenny. Publiczno stawaa
si czci kreowanych obrazw, aodgosy zwidowni czci sekwencji
muzycznych przedstawienia.
Uczestnik wita narracja widza

Widz Tanztheater Piny Bausch to widz czujny iaktywny. Dziki zapalo-
nym na widowni wiatom przedstawienia nabieray cech swoistego sean-
su psychologicznego. Tancerze odwoywali si do prywatnych dowiadcze
137
nie tylko swoich, ale take, jak wspomniano, do funkcjonujcych wpo-

wszechnej wiadomoci stereotypw. Nastpowaa konfrontacja przey.
Woparciu ocudze doznania publiczno miaa szans powrotu do swoich,
osobistych.
Otworzy dzieo (Eco 1973: 13) znaczy wiadomie okreli granice,
wktrych osignie si maksymaln wieloznaczno interpretacyjn przy
aktywnym, intelektualnym (ale iprzecie emocjonalnym) zaangaowaniu
odbiorcy. Rozmaite interpretacje dziea, podyktowane rnymi punktami
widzenia, zharmonizuj si, ukierunkuj, wcale nie wywoujc nieporzd-
ku. Projekt zaproponowany przez Eco zdaje si idealnie pasowa do przed-
stawie Piny Bausch. Polifoniczn form, jak nadaa ona swoim sztukom,
charakteryzowaa wgruncie rzeczy dyscyplina iprecyzja oraz ogarniajca
wiele wtkw jedna myl. Nawet jeli chwilami widz mia wraenie, e
owa myl rwie si iucieka, wkrtce odnajdywa nowe jej zawizanie, kore-
spondencj, jakby dalszy cig wkolejnym ukadzie choreograficznym. Dzie-
o Piny Bausch byo jak tekst semantycznie wielowarstwowy, wktrym
spoza jednego znaczenia przewityway sensy ukryte niczym palimpsest.
Wwielu spektaklach Piny Bausch, jak ju wspomniano, poszczeglne sce-
ny nachodziy na siebie, rozgryway si symultanicznie na kilku planach.
Widz dokonywa wyboru, poda (albo nie) za dan osob. Ukada nie-
jako wasn narracj, wersj zdarze, ich monta odbywa si wjego gowie.
Oto przywilej iszansa ofiarowane publicznoci przez Tanztheater. Odbiorca
mia poczucie swobody wgenerowaniu wasnych skojarze, subiektywnym
odbiorze wokrelonych warunkach kulturowych. Poniewa spektakl nigdy
nie przynosi gotowych rozwiza, widz bra udzia wjego kreacji na pozio-
mie interpretacyjnym. Wmyl twierdzenia udowodnionego przez psycholo-
gi kognitywn, e istnieje czytelnik [tu: widz], ktry wytwarza sens (Bal
2012: 11) ina ktrym spoczywa odpowiedzialno jak przypomniaa Mieke
Bal, podsuwajc narzdzia dla strukturalistycznego modelu opisu ianalizy
tekstw narracyjnych, atake wmyl idei Rolanda Barthesa dotyczcej nie-
ustawionego zgry znaczenia dziea sztuki, lecz postrzeganego jako proces
chwilowo zatrzymany przez odbiorc. Trzeba zauway, e widz wWupper-
talu bra udzia take wnarratywizacji dziea, ktre, jak ju powiedziano,
in statu nascendi zostao pozbawione ustalonej sekwencji zdarze, pocztku,
rozwinicia izakoczenia. Moemy mwi, wzgodzie zzaproponowanym
zkolei przez Umberto Eco pojciem (Eco 1973), otzw. dziele wruchu, ktre
ulegao nieustannym zmianom. Stanowio ono nieprzewidywaln, mobiln
kompozycj, ktra bya odmian dziea otwartego.
Sztuka Piny Bausch, jak chce tego Eco wswoim omwieniu koncepcji
dziea otwartego, stanowia swoiste dopenienie poznania wsensie filozo-
138
ficznym. Wswojej wieloznacznoci inieokrelonoci wskazywaa na kry-

zys wartoci obecnej epoki, ktra wyraaa si wnietrwaoci, niecigoci
iwzgldnoci, odpowiadaa kryzysowi zasad przyczynowoci (Eco 1973:
45). Rola Piny Bausch wydawaa si zatem niebagatelna, gdy chodzi odia-
gnozowanie rzeczywistoci1. Rola widza za nie mniej doniosa zwizana
bya zporzdkowaniem wiata.
Warto wtym miejscu wspomnie opostawie waciwej odbiorcy, na-
krelonej przez Jurija otmana wrozdziale ksiki Struktura tekstu arty-
stycznego, powiconym wieloci kodw artystycznych. Autor pisa wnim
opowinnoci rozszyfrowania komunikatu artystycznego przez czytelnika
nie tylko za pomoc okrelonego kodu, ale take okoniecznoci ustalenia,
wjakim jzyku tekst zosta zakodowany. Poza sytuacj, wktrej kod, kt-
rym posuguj si nadawca iodbiorca jest wsplny, wystpuje te moli-
wo rozszyfrowania tekstu przez czytelnika wadajcego kodem innym ni
jego twrca. Konsekwencj tego procesu moe okaza si nie tylko defor-
macja jzyka, ale inieskoczona liczba interpretacji. Mamy tu do czynienia
ze zdolnoci sztuki do dostosowywania si do odbiorcy iprzekazania mu
informacji, ktrej on potrzebuje, do przyjcia ktrej jest przygotowany (ot-
man 1984: 3940). Takie widzenie rzeczy sprawdza si wprzypadku omawia-
nej twrczoci ipasuje do sytuacji, wktrej odbiorca, intensywnie obecny,
uruchamiajcy, jak wida, nie tylko zmysow percepcj jest autorem bu-
dowanej na wasny uytek narracji spektaklu.
Podajc dalej za otmanem, moemy wykorzysta jego model budo-
wania dziea wwyniku wyboru iselekcji, anastpnie czenia iukada-
1 By przypomnie rwnie koncepcj zamknitej iotwartej formy dramatu wedug Volkera Klotza
(Volker Klotz, Geschlossene und offene Form im Drama, Carl Hanser Verlag, Mnchen, 1972). Przy-
woujc pierwsz definicj formy otwartej autorstwa H. Wlfflina, zawart wKunstgeschichtlische
Grundbegriffe (Mnchen, 1915) jako nie wyczerpujc zagadnienia, Klotz bada ianalizuje otwart
form dramatu, zestawiajc j iporwnujc zform zamknit. Wyrnia nastpujce elementy for-
my otwartej: akt (wktrym epizody pozostaj we wzgldnej niezalenoci), czas (prowadzony czsto
rwnolegle wzgldem innego czasu, wczasowej wieloci akcji; charakteryzuje si on nielinearnoci
ima wpyw na wydarzenia), miejsce (wswojej wieloci, podobnie jak czas, determinuje iantycypuje
zachowania bohaterw), postaci (ich status spoeczny, ani te aden inny, nie musi by cile okrelo-
ny), kompozycja (charakteryzuje j fragmentaryczno; dopuszczalna jest dowolno wzestawianiu
poszczeglnych scen; kada scena moe by rozpatrywana niezalenie od innych, jednoczenie bdc
czci caoci ), jzyk (dopuszcza si pluralizm jzykowy, mieszanin stylw; jzyk moe odzwiercie-
dla emocje lub/igr podwiadomoci postaci, wsptworzy rzeczywisto). Propozycj Volkera Klotza
mona traktowa jako instrument wbadaniu nie tylko form literackich (sam Klotz odwouje si m.in.
do przykadw dramaturgii Bchnera iBrechta), ale take innych form widowiskowych. Dostrzegamy
zbieno midzy wyrnionymi przez niego cechami formy otwartej dramatu awaciwociami dziea
Piny Bausch, przynajmniej wdwch aspektach: kompozycji iczasu. Nie wydaje si jednak, by stosujc
jego metod wobec dziea Piny Bausch, mona byo dokona tu szczeglnych odkry. Projekt Eco, po-
chodzcy ztego samego mniej wicej czasu (1962, Iwydanie), co propozycja Klotza (1960), wydaje si
pod tym wzgldem znacznie bardziej inspirujcy.
139
nia elementw na osi syntagmatycznej: jednakowych, powtarzajcych si

lub/irnorodnych.2 Sposb wizania elementw oraz obecno lub brak
konstrukcyjnie oznaczonego koca ipocztku danego elementu icaego
tekstu zpowodzeniem moemy odnie do sposobu komponowania spek-
takli Piny Bausch. Interesujca jest rwnie paralela, jak wolno przepro-
wadzi midzy wskazanym przez otmana wyodrbnionym segmentem
znaczcym, jak icaym tekstem artystycznym, awyszczeglnion etiud/
scen wykonan przez tancerza oraz caym spektaklem, na ktry skada si
cig luno poczonych ze sob etiud znaczcych. Pod wzgldem znaczenia
kad znich mona rozpatrywa zarwno pojedynczo, zosobna, jak iznaj-
dujc wsplny mianownik dla caoci.
Paradoks struktury narracyjnej wybranej przez Bausch polega wanie na
tym, e pojedyncze, osobne historie wnoszone przez poszczeglnych tancerzy
zawsze czstkowe, niedomknite, nawet wobrbie jednej etiudy, cho uka-
day si rwnie wniedomknity, patchworkowy cig nanizane na ni two-
rzyy zrozumia opowie oczowieku podgldanym zrnych perspektyw.
Fragmentaryczny portret emocjonalny narracja tancerza

Obok narracji, by tak rzec, wasnej, tworzonej kadorazowo przez odbiorc
przedstawienia, wprzypadku dziea Piny Bausch moemy mwi onarracji
indywidualnej objawiajcej si wtanecznym monologu tancerza-solisty,
atake narracji zbiorowej wdziele traktowanym jako cao. Odsania-
a si przed widzem historia tancerza-czowieka przywoana zdziennika
pamici. Mogo to by na przykad wspomnienie zdziecistwa: pierwszy
klaps wpup, modzieczy pocaunek, miosne rozczarowanie itd. Zdarzenia
te, silnie zwizane zkonkretn emocj, dla ktrej wyraenia tancerz poszu-
kiwa odpowiedniego ruchu, staway si wprocesie pracy nad spektaklem
materiaem podstawowym przedstawionym choreografce przez artyst. Se-
lekcja propozycji, anastpnie ich komponowanie, wzajemnie do siebie do-
pasowywanie, byy metod pracy Bausch.
Wramach jednej wypowiedzi tancerza-solisty mona byo zazwy-
czaj wyrni kilka segmentw zmieniajcych si, rozwijajcych dy-
namicznie: czynnoci codzienne, czsto zabawy dziecice, wyjte ze
zwykego kontekstu, wyabstrahowane zrzeczywistoci (podobnie jak
2 Na cenne instrumentarium strukturalistyczne, ktre pozwala opisa mechanizmy budowania wiata

przedstawionego na scenie, zwrcia uwag m.in. profesor Danuta Kunicka podczas swego wystpienia
na midzynarodowej konferencji naukowej powiconej dziedzictwu Piny Bausch w2011 roku, ktrej
byam wsporganizatorem, wAkademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza, wramach Midzynarodowe-
go Festiwalu Taca Wspczesnego C/UwWarszawie.
140
wykorzystany na scenie rekwizyt), przyjmujce surrealistyczny wymiar,

konwencjonalne gesty ipozy; wypowiedzi sowne monologi, piosen-
ki, autorskie komentarze, groteskowe, nierzadko komiczne pytania iod-
powiedzi udzielane samemu sobie; wreszcie ruch taneczny tworzony
na bazie czonych technik taca wspczesnego, ktry te dziaania iwypo-
wiedzi obejmowa, rozwija, metaforyzowa, unosi. w ruch nie by cigy,
araczej gorczkowy, niespokojny: jakby poszarpany, urwany wp kroku
niczym niedokoczone zdanie, niedopowiedziane sowo, niedopeniona
myl. Izawsze podszyty emocj. Nigdy obojtny, chodny czy wykalkulo-
wany. Co nie znaczy, e kiedykolwiek improwizowany. Czste powtarza-
nie ruchw icaych sekwencji ruchowych miao, oczym przypomina nie
trzeba, swj okrelony cel. Suyo ukazaniu czowieka owadnitego obse-
sjami, szukajcego wpowtarzajcych si czynnociach sposobu na potwier-
dzenie swego miejsca wwiecie, pragncego uzasadni wag tej obecnoci.
w ruch wydawa si wyjtkowo prawdziwy, organiczny, nieskrpowany.
Uwolniony spod konwencjonalnych zachowa, technik akulturacyjnych,
ktre narzucio otoczenie, stawa si wyrazem niekontrolowanych pragnie
inamitnoci, dzikiej natury czowieka, instynktu spenienia si wbliskoci
zdrug osob.
Wramach jednej sekwencji zbiorowej mona byo zkolei wyoni na-
stpujce elementy: przelotne spotkania tancerzy pojedynczo, parami,
wgrupach, wykonywane przez nich rytuay codziennoci, nierzadko zpod-
kreleniem etnicznych form ekspresji (wzalenoci od miejsca wwiecie,
wktrym spektakl si rodzi), korowody, ktre ujawniajc wsplny, uni-
wersalny rytm dla odmiennych wrae ialfabetw, stanowiy czsto leit-
motiv sztuki izamykajc j zarazem kod. Bya ona wyrazem odnalezionej
harmonii, jednakowego pulsu dla wszystkich.
Przywoujc wtym miejscu schemat E.T. Halla (1999), mona uzna, e
czas indywidualny tancerza (jego wasnej narracji, nawizujcej zkolei do
czasu osobistego artysty wprawdziwym yciu) stanowi cz kolistego
uporzdkowania czasu caego spektaklu (izbiorowej narracji zarazem). w
czas indywidualny punktowa irytmizowa czas zbiorowoci.
Kolejne pitro narracji pojawiajcej si wsztukach dotyczyo samego
ciaa tancerza. Ciaa, ktre zkolei przestao by wpewnym momencie tyl-
ko narzdziem sucym do opowiadania historii, astao si bohaterem
igwnym tematem. Ju nie tylko wczao widza wdialog irozmow
osensach ideowych, ale oddziaywao na niego wsposb energetyczny,
emocjonalny, afektywny. Tam, na scenie, wkonkretnej chwili przemawia-
o ciao dowiadczajce, ukazujc bl, zmczenie, pot, zy. Niejednokrot-
nie najlepiej inajdobitniej podkrelao siebie na kocu spektaklu: wchwili
141
wyjcia do ukonw gdy zwosw zdyszanych tancerzy skapyway kro-

ple deszczu, gdy wieczorowe suknie mokre od wody ipotu, brudne od bota
przyklejay si do skry, gdy potrzebny by rcznik, by zetrze pozostaoci
rozmazanego makijau.
Na kocu jeszcze jedna opowie: caego ycia tancerza, wperspektywie
dugofalowego bycia na scenie, wsppracy zPin Bausch, ktra nigdy nie
zakadaa rozsta. Samopoznanie czowieka, objawianie siebie przed sob
samym, przyznanie si do saboci, ktre wtoku pracy zostaway niejed-
nokrotnie przekute na warto, si. Odsanianie owego niejednorodnego
oblicza przed widzami, swoich kolejnych wciele na rnych etapach ycia
byo pisaniem autobiografii na scenie iwrzeczywistoci. Okazao si jed-
noczenie widomym znakiem zainteresowania choreografki nie tancerzami,
lecz ludmi, ktrzy tacz; nie tym, jak si poruszaj, ale co nimi porusza.
To za spraw wanie tej opowieci, poprzez realno przeycia oraz przea-
mywan iluzj wiata scenicznego, na ktry zoyy si mity, sny irzeczywi-
sto, dziaalno Bausch zdawaa si wykracza poza obszar teatru isztuki.
Ku rozwojowi, przemianie ipogbianiu samowiadomoci tancerza-czo-
wieka oraz widza.
Wyrni zatem mona nastpujce strategie narracyjne wykorzystywa-
ne wtwrczoci Piny Bausch: uporzdkowan fabu libretta baletowego,
speniajc najpeniej postulaty przywoanej na pocztku definicji sowni-
kowej, kola wielu historii wprzedstawieniu autorskim (zzaoonym udzia-
em widza przy wich rozpoznawaniu ikonstruowaniu), za wramach samej
sztuki: histori pojedynczego bohatera (ijego ciaa) oraz narracj zbiorow.
Warto przy tym zauway, e wwypadku dwch ostatnich swoboda pano-
waa zarwno wtraktowaniu porzdku czasowego szeregujcego zdarzenia,
jak iich powiza zuczestniczcymi postaciami. Dodatkowo wana sta-
a si opowie tancerza-czowieka ojego wasnym yciu wykorzystanym
jako materia przy tworzeniu choreografii, odsanianym irozliczanym za
kadym razem na scenie. Wskoczonym dziele Tanztheater, wperspekty-
wie kilkudziesiciu lat, obserwowalimy wyrane przejcie, jakie dokonao
si za spraw wyborw artystki. Przejcie od mitu do fragmentarycznego
portretu emocjonalnego tancerza wodwitnym czasie przedstawienia
iwrzeczywistoci3.
3Wtekcie odwoaam si do fragmentw mojej ksiki Teatr Taca Piny Bausch. Sny irzeczywi-
sto, Warszawa 2009.
142
Bibliografia
Alba I., (2000) Der Dramaturg des Raumes, [w:] Rolf Borzik und das Tanz-
theater, Tanztheater Wuppertal Pina Bausch (Hrsg.), Wuppertal.
Bal M., (2012) Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji, tum. zesp
pod red. E. Kraskowskiej, Krakw.
Eco U., (1973) Dzieo otwarte. Forma inieokrelono wpoetykach wsp-
czesnych, tum. J. Gauszka, L. Eustachiewicz, A. Kreisberg, M. Oleksiuk,
Warszawa.
Gowiski M., Kostkiewiczowa T., Okopie-Sawiska A., Sawiski J.,
(1989) Sownik terminw literackich, Wrocaw.
Goliski P., (1998) Taniec sfinksa, Magazyn Gazety Wyborczej 13-14/11.
Hall E.T. (1999), Taniec ycia, tum. R. Nowakowski, Warszawa
Kamiski B., (1998) Posanie mioci, ycie 16/11.
otman J., (1984) Struktura tekstu artystycznego, tum. A. Tanalska, Warsza-
wa.
Rembowska A., (2009) Teatr Taca Piny Bausch. Sny irzeczywisto, War-
szawa.
Sarrazac J.-P. (red.), (2007) Sownik dramatu nowoczesnego inajnowszego,
Krakw.
Servos N., Weigelt G. (2003) Pina Bausch Tanztheater, Mnchen.
SUMMARY
Narratives in the Tanztheater Wuppertal
The goal of the article is to identify and characterize the narrative
strategies used in the work of the German choreographer Pina Bausch. The
author examines dance theatre as a genre of contemporary dance, and also
analyzes the singular phenomenon of the troupe from Wuppertal, which
uses distinct methods of storytelling. An appropriate historical context is
provided for both concepts. The following strategies characteristic of the
work of Pina Bausch are identified: the ordered story line of the ballet
libretto and a collage of numerous stories in an original presentation with
the assumed engagement of the audience in recognizing and constructing
them. The piece itself stresses the story of the individual protagonist (and
his or her body) and collective narrative. The story of the persons (dancers)
own life, used as material for creation of the choreography, also takes on
significance. The author draws attention to the transition in narrative over
the decades of artistic work of Pina Bausch: from myth to a fragmentary,
emotional portrait of a dancer.
143
Perspektywa narracyjna
wnaukach prawnych
Piotr Cichocki
S posb lub czynno opowiadania zwana narracj (Doroszewski iSko-

rupka 19961997) kojarzona bywa raczej zanaliz literack iwydaje
si na pozr odlega od kanonw analitycznych logiki formalnej stojcej
upodstaw rozumowania prawniczego. Jednake zarwno wtoku tworze-
nia, jak istosowania prawa, odtwarzanie wydarze majcych donioso
prawn przy uyciu elementw narracyjnych jest nieuniknione.
Nie budzi wtpliwoci obecno narracji bdcej elementem retoryki
prawniczej wrelacjach stron iwiadkw, mowach wygaszanych przez
oskarycieli iobrocw, atake wystpieniach penomocnikw wproce-
sach cywilnych. Ale elementy narracyjne mona odnale take wwielu
innych obszarach prawa. Leay one urde prawa od czasw najdaw-
niejszych, aobecnie wystpuj zarwno wprocesie stanowienia prawa,
jak ijego stosowania. Opowieci ihistorie byy rdami prawa zwycza-
jowego, zktrego wywodzi si obecne prawo stanowione; s one take
wanym elementem prawotwrczym wczasach wspczesnych. Elemen-
ty narracyjne moemy znale rwnie wdokumentach iwypowiedziach
takich, jak uzasadnienia wyrokw, akty oskarenia, pozwy, skargi, zaa-
lenia czy komentarze prawne. Perspektywa narracyjna rozszerza poszuki-
wanie iwskazywanie elementw narracyjnych take na te sfery systemu
prawa, wktrych ich obecno nie jest oczywista, awic wtekstach prze-
pisw, orzecze, decyzji ipism procesowych. Nie mona rwnie zapomi-
na ometanarracji wsformalizowanych dyskursach rozprawy, procesu
czy postpowania.
Ocenie ianalizie prawnej podlegaj nie tylko fakty opisane wta-
kich dokumentach, ale ispajajce je narracje. Wprocesie stosowania
prawa, wydawania decyzji iorzecze, konieczne jest ustalenie faktw,
awic odtworzenie przebiegu zdarze iich doniosoci prawnej. Fakty
145
Piotr Cichocki
podlegaj nastpnie subsumpcji, czyli podstawieniu faktw do abs-

trakcyjnych igeneralnych norm prawnych (Morawski 2011, 127). Za-
stosowanie abstrakcyjnych norm do konkretnej sprawy wymaga za-
stosowania procesu interpretacyjnego, ktry odwouje si do metod
analizy narracyjnej: bada spjno narracji ijej wpyw na interpretacj
faktw. Trzeba rozrni, co jest czci opowiadanej historii, aco sta-
nowi tylko struktur narracyjn; zczyjej perspektywy ta historia jest
opowiadana, wreszcie jaka jest jej wiarygodno. Wielu badaczy po-
stuluje gbsz analiz elementw narracyjnych wnaukach prawnych,
szczeglnie wteorii ifilozofii prawa. Profesor Greta Olson, badaczka
zwizkw prawa zliteratur ikultur na uniwersytecie wBonn, uzna-
je, e nastpnym krokiem po zwrocie jzykowym winien by zwrot
narracyjny (Olson 2014).
Uywanie narzdzi literaturoznawczych inarratologicznych do ba-
dania tekstw jzyka prawnego iprawniczego postuluje take profesor
literatury na Uniwersytecie Yale, Peter Brooks, zwolennik ipropagator
narracyjnego podejcia do prawa. Uwaa on, e prawo nie moe funkcjo-
nowa bez analizy narracyjnej. Brooks twierdzi, e wprocesie stosowania
prawa narracje s skrztnie ukrywane winteresie zachowania pozorw
niezalenoci intelektualnej iopierania si wycznie na logicznym ro-
zumowaniu isubsumpcji. Jednak odkrywanie elementw narracyjnych
tekstw prawnych, sposobu prezentacji wydarze izwizkw przyczyno-
wych oraz wynikajcych znich norm zachowania s istotne dla zrozu-
mienia zasad dziaania prawa, jego ukrytych zaoe iogranicze (Bro-
oks 2005, s. 425).
Orzeczenia sdw idecyzje administracyjne zwykle pisane s bez ele-
mentw narracyjnych ibezosobowo, ukrywajc wten sposb istnienie
jego autora bd autorw1. Prawo stanowione posuguje si podobnie
bezosobow narracj oanonimowych stronach umowy zaangaowanych
whipotetyczne dziaania, np.: Przez umow sprzeday sprzedawca zobo-
wizuje si przenie na kupujcego wasno rzeczy iwyda mu rzecz,
akupujcy zobowizuje si rzecz odebra izapaci sprzedawcy cen2.
Wzalenoci od tego jak szeroka lub wska jest definicja narracji, nie-
ktrzy badacze twierdz, e tak napisane prawo nie spenia minimalnych
wymaga opisywania dowiadcze, wydarze, jak iosb (Olson 2014),
awic pozbawione jest elementw narracyjnych.
1Przykadami mog by zwroty Sd postanawia czy Departament Kontroli informuje

2 Art. 535 1 Kodeksu cywilnego Dz.U.2014.121
146
Perspektywa narracyjna wnaukach prawnych
Prawo iliteratura
Narracyjne podejcie do prawa rozwino si wlatach dziewidziesi-
tych ubiegego stulecia, jednak pierwszy znaczcy tekst zwiastujcy ten
nurt zatytuowany The Legal Imagination opublikowa ju w1973 roku
James Boyd White. Dzieo to zapocztkowao rozwj ruchu badawczego
zwanego prawo iliteratura, wktrym szukano powiza midzy bada-
niami literackimi inaukami prawnymi. Nurt ten dzieli si na kilka kie-
runkw, zktrych cz zajmuje si analiz tekstw literackich oraz dzie
filmowych otematyce zwizanej zprawem. Znajdziemy tam analizy
wtkw fabularnych opisujcych ledztwa, procesy sdowe, czy te fabu-
laryzowane historie zbrodni iprocesw oparte na prawdziwych wydarze-
niach, ktre poruszyy opini publiczn. Ponadto badane s ograniczenia,
jakie obowizujce prawo narzuca tekstom literackim przede wszystkim
dotyczy to cenzury politycznej iobyczajowej. S to badania ocharakterze
literackim ikulturoznawczym zajmujce si tematyk prawn3.
Prawo iliteratura to take obszar zainteresowania teoretykw prawa,
ktrych zainteresowania skupiaj si wok dwch kierunkw. Pierwszy,
zwany prawo wliteraturze, zajmuje si analiz dzie literackich, aszerzej
rwnie filmowych itelewizyjnych, ktrych pewne aspekty mog by
pomocne wanalizie prawa, dziaania wymiaru sprawiedliwoci izagad-
nie, ktre prawo powinno regulowa, awreszcie wbadaniu spoeczne-
go odbioru prawa. Tego typu badania ciesz si du popularnoci na
wydziaach prawa uniwersytetw amerykaskich, gdzie studenci czytaj
ianalizuj pod ktem prawnym dziea klasyczne, jak Antygona Sofokle-
sa czy te wspczesne powieci kryminalne4. Zajcia takie przygotowuj
adeptw prawa do interpretacji przedstawianych historii iprzedstawia-
nia ich wkategoriach zdarze prawnych, przepisw inorm.
Innym nurtem jest prawo jako literatura. To kierunek badawczy, kt-
ry posugujc si metodami bada literackich ilingwistycznych stara
si analizowa zarwno teksty prawa stanowionego, takie jak ustawy
czy rozporzdzenia, jak rwnie teksty powstajce wprocesie stosowania
prawa: wyroki, decyzje ipostanowienia.
Narracje wystpuj te wwielu innych obszarach zwizanych zpra-
wem. Podczas tworzenia prawa stanowi one czsto podstaw dziaalnoci
ustawodawczej. Wprocesie stosowania prawa tworz opowie ospra-
3 Systematyka tego nurtu przedstawiona jest we wstpie do publikacji Literatura wgranicach prawa
(Budrowska, Dbrowicz iLula 2013).
4 Przykadem moe by seminarium profesora Daniela Solove zGeorgetown University. http://docs.
law.gwu.edu/facweb/dsolove/Law-Humanities/ (odczyt: 15.12.2014).
147
Piotr Cichocki
wie prezentowanej sdowi lub urzdowi. Wdyskursie okooprawnym

opisuj historie obywateli wzetkniciu zwymiarem sprawiedliwoci
iadministracj publiczn. Stajc si czci dyskursu oglnospoecznego,
wpywaj zkolei na proces prawotwrczy. Tworzy to sprzenie zwrotne,
wktrym narracje wpywaj na ksztatowanie prawa, ato zkolei stano-
wi osnow spoecznej narracji.
Cho nurt badawczy prawo iliteratura rozwin si wStanach Zjed-
noczonych, awic wkraju prawa precedensowego, to podobne bada-
nia prowadzone s rwnie wkrajach otradycji kontynentalnej, np. we
Francji iwNiemczech5. Wydaje si wic, e metodologii narratologicznej
mona uywa nie tylko do konkretnego systemu prawnego, ale ma ona
charakter uniwersalny iodnosi si do prawa jako zjawiska spoecznego.
Narracyjne fundamenty prawa

Powstawanie norm prawnych we wczesnym okresie rozwoju prawa pole-
gao na wyodrbnianiu ich zmitw, opowieci isag, stanowicych narra-
cyjne podstawy identyfikacji grupowej wpowstajcych spoecznociach.
Cnoty iczyny przodkw, ojcw zaoycieli czy bohaterw, staway si
wzorcami postpowania dla wszystkich czonkw spoecznoci. Zczasem
te wzorce wyodrbniay si iodryway od opowieci, przeksztacajc si
wabstrakcyjne normy postpowania, by pniej trafi do zbiorw praw
ista si normami prawnymi. Proces ten nazywa mona denarratywi-
zacj, pozbawianiem tekstu prawnego elementw opowieci czy narracji,
ktre stay za pojawieniem si wzorw zachowania. Jest to wic swoista
destylacja generalnych iabstrakcyjnych norm zdyskursu spoecznego.
Wpodobny sposb do praktyki prawniczej weszy formuy, ktrych
podstawy narracyjne s niekiedy trudne do ustalenia, jako e teksty r-
dowe wwikszoci zaginy. Jednak ich charakter wskazuje na to, i
powstay one jako moray czy puenty opowieci lub wystpie retorycz-
nych odnoszcych si do prawa. Topiki lub paremie prawnicze to krtkie,
sformuowane po acinie, maksymy, ktre wprzystpny sposb wyraaj
fundamentalne zasady prawne. Przykadami mog by nulla poena sine
lege nie ma kary bez ustawy czy vim vi reppellere licet si mona
odeprze si6. Zasady te wywodz si zprawa rzymskiego istosowane
s po dzie dzisiejszy. Oich doniosoci iwadze wiadczy moe fakt
umieszczenia 86 paremii na budynku zbudowanego wostatniej dekadzie
5 Np. A. Garapon, D. Salas, Imaginer la loi Paris 2008; A. Kaufmann, Recht und Gnade in der Literatur,
Stuttgart-Munchen 1991.
6 Paremie te pochodz odpowiednio z16 tytuu 50 i16 tytuu 43 ksigi Digestw justyniaskich.
148
XX w. gmachu Sdu Najwyszego wWarszawie (Kacprzak, Krzynwek

iWoodkiewicz 2006). Paremie, wywodzce si gwnie ze zbiorw pism
rzymskich jurystw okresu klasycznego, pochodz ze spisanych oracji
iopinii odnoszcych si do konkretnych przypadkw sporw prawnych
toczonych wstaroytnym Rzymie. Po umieszczeniu ich wDigestach Ju-
styniaskich, ich narracyjne podstawy ulegy wznacznym stopniu zapo-
mnieniu, aich wielowiekowa tradycja uy klasyfikuje je jako petryfika-
cj narracji.
Wspczenie narracje znajduj si upodstaw caych systemw praw-
nych. Preambuy do ustaw zasadniczych stanowi podstaw metanorma-
tywn zarwno systemw prawa stanowionego jak iprecedensowego
itworz opowie opisujc, aczasem wrcz tworzc suwerena. Zwykle
wystpuje tu metalepsis: autorzy opisuj, kim s, utosamiaj zsuwere-
nem iodnosz do narracji historycznej wsplnej dla autorw iadresatw.
Wystarczy przypomnie tu My, nard wpreambule do Konstytucji
Stanw Zjednoczonych (Departament Stanu USA 2004) lub my, Nard
Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej wpreambule do Konsty-
tucji Rzeczpospolitej Polskiej z2 kwietnia 1997 roku. Wskazanie wtek-
cie prawnym autorw ma nie tylko znaczenie retoryczne, ale wsposb
wyrany podnosi kwesti intencji ustawodawcy. WStanach Zjednoczo-
nych od wielu lat trwa debata na temat tego, czy konstytucja powinna
by interpretowana zgodnie zdomniemanymi intencjami tych, ktrzy j
napisali iuchwalili, odwoujc si do pierwotnej intencji ustawodawcy
bd do znaczenia sw wmomencie wejcia Konstytucji wycie, czy te
interpretowana ma by zgodnie zoglnym celem uchwalenia, rozpatry-
wanego wkontekcie wspczesnego rozumienia znacze. Jak pokazuj
niedawne decyzje Sdu Najwyszego Stanw Zjednoczonych wzakresie
finansowania kampanii wyborczych (Citizens United v. Federal Election
Commission 558 U.S. 310 (2010)) iopieki zdrowotnej (National Federa-
tion Of Independent Business Et Al. v. Sebelius, Secretary Of Health And
Human Services, Et Al. 567 U.S. (2012) Docket No. 11-393), debata ta ma
powane konsekwencje dla biecej polityki.
Narracje wtworzeniu prawa

Wspczenie tworzone ustawy powstaj wskomplikowanym procesie
legislacyjnym, ktrego uczestnicy s zwykle wysoko wykwalifikowanymi
specjalistami. Efektem ich pracy s teksty zawierajce normy ocharakte-
rze generalnym, skierowane do pewnej kategorii adresatw, iabstrakcyj-
nym, okrelajca wzory zachowa przez wskazanie ich cech rodzajowych.
149
Piotr Cichocki
Ze wzgldu na stopie skomplikowania iograniczon przejrzysto tego

procesu, narracyjne podstawy wspczenie tworzonego prawa s sabo
widoczne, aproces wieloetapowego uzgadniania treci iwprowadzania
poprawek starannie skrywa wydarzenia wtoku procesu legislacyjnego.
Udzia narracji wprocesie prawotwrczym atwiej jest zaobserwowa,
odwoujc si do tekstw historycznych. Wczasach powstawania pierw-
szych systemw prawnych kluczow rol odgrywao prawo zwyczajo-
we zawierajce elementy religijne7. rdem norm byy tu przekazywane
zpokolenia na pokolenie opowieci dotyczce tradycji oraz wydarzenia,
ktre miay miejsce wspoecznoci iktre przetrway wpostaci historii
iopowieci. Zczasem ewoluoway, aby nabra cech normatywnych ista
si podstaw dla prawa zwyczajowego. Skutkowao to jednak kazuistyk,
czyli odnoszeniem norm prawnych do konkretnych jednostkowych przy-
padkw, co dobrze widoczne jest whistorycznych zbiorach praw idaw-
nym dyskursie prawniczym (Sjka-Zieliska 2011, 40). Historie obecne
wwiadomoci spoecznej przezieraj rwnie zkart pomnikw prawa
redniowiecznego. Lex Almannorum, spis praw germaskich powstay
midzy VIII aXII w., wymienia kilkadziesit karalnych uszkodze ciaa.
Niektre znich s do precyzyjnie opisane, co wskazuje, e kryy si
za nimi historie rzeczywistych ran doznanych przez ofiary przestpstw.
Zpodobn kazuistyk moemy spotka si wprawie rzymskim okresu
antycznego iinnych wczesnych pomnikach prawa.
Jeszcze wyraniej wida wpyw historii przestpstw czy sporw praw-
nych wsystemie common law, gdzie precedensowe rozstrzygnicia
wkonkretnej sprawie s podstaw orzekania, anarracje zwizane zpo-
wstawaniem tego orzeczenia przenikaj do nowego procesu. Najtrafniej
uj to Ronald Dworkin wswoim dziele Imperium prawa, wskazujc
na podobiestwo systemu prawa precedensowego do powieci wod-
cinkach, kiedy kada nowa decyzja sdu musi by wpleciona wistnie-
jce orzecznictwo, akady sdzia-autor musi bra pod uwag istniejce
ju wwyrokach, postanowieniach iopiniach sdw wtki iwydarzenia.
Nowa decyzja sdu musi wynika bardziej narracyjnie ni logicznie zpo-
przednich. Tak, aby stworzy powie najlepsz zmoliwych (Dworkin
2006, s. 231).
Innym przykadem bezporednio widocznego przenikania narracji do
procesu tworzenia prawa s ustawy nazywane imionami osb poszko-
dowanych przez przestpstwo lub niewaciwe traktowanie. Tradycja ta
rozpowszechniona jest przede wszystkim wStanach Zjednoczonych, gdzie
7 Przykadem jest tu hebrajskie prawo biblijne (Sjka-Zieliska 2011, s. 21).
150
wiele ustaw nazwanych jest imionami osb, ktrych historie, najczciej

cieszce si znacznym zainteresowaniem mediw iopinii publicznej, staj
si impulsem dla dziaa legislacyjnych. Przedstawiane wmediach bul-
wersujce historie ofiar przestpstw iosb dyskryminowanych wpywa-
j na parlament federalny ilegislatury stanowe, legitymizujc podjcie
dziaa ustawodawczych. Ofiary przestpstw s inspiracj dla ustawo-
dawcy lub te same angauj si wstarania ozmian prawa. Przykadem
moe by prawo Megan (Megans Law), wprowadzajce publiczny rejestr
osb skazanych za pedofili, ustawa Lilly Ledbetter, zapobiegajca dys-
kryminacji wzatrudnieniu, czy te ograniczajca dostp do broni ustawa
Jamesa Bradyego, sekretarza prasowego prezydenta Ronalda Reagana,
ktry zosta postrzelony wtrakcie zamachu na prezydenta w1981 roku.
Narracje wstosowaniu prawa

Narracje s podstaw wypowiedzi zarwno stron postpowania, jak iich
prawnikw na sali rozpraw. Uczestnicy procesu sdowego dowiaduj si
co wydarzyo si wsprawie ina czym polega istota konfliktu poprzez hi-
storie opowiadane przez strony. Historie te tworzone s wsformalizowa-
nym dyskursie, jakim jest rozprawa, ipoprzez konkurujce ze sob wersje
iinterpretacje wydarze maj na celu przekonanie skadu sdziowskiego
lub awy przysigych do swojej perspektywy. Ostateczna wersja zawarta
wwyroku jest wypadkow historii opowiadanych przez strony istaje si
ona ostateczn iobowizujc wersj wydarze, zatwierdzon przez sd.
Wuzasadnieniu wyroku sd, uywajc narzdzi narracyjnych, przedsta-
wia t wanie wersj.
Historie opowiadane przez penomocnikw procesowych lub same
strony na sali sdowej musz jednak uwzgldnia specyfik dyskursu
prawniczego idostosowywa si do wymogw okrelonych przepisami
postpowania. Przede wszystkim wydarzenia opisywane wkontekcie
sporu prawnego musz by zinterpretowane przez pryzmat przepisw
iuwypukla te aspekty sprawy, ktre maj donioso prawn. Ponadto
fakty powoywane wopowieci powinny opiera si na materiale dowo-
dowym itylko nieznacznie mog wychodzi poza to, co mona wywnio-
skowa zmateriau dowodowego dopuszczonego przez sd. Podnoszc
kwestie ipowoujc si na zdarzenia, ktre, nawet jeli miay miejsce, s
trudne bd niemoliwe do udowodnienia, strona naraa si na utrat
spjnoci narracyjnej. Fakty nieudowodnione bd pominite przez sd
wocenie sprawy, apowstae wten sposb luki wnarracji zmniejsz jej
wiarygodno. Wynika to ze sposobu, wjaki historie inarracje s ocenia-
151
Piotr Cichocki
ne, awic na ile przystaj one do wzorcowych historii funkcjonujcych

wkulturze ioglnych wyobraeniach omotywacji dziaa ludzkich ity-
powych wzorcach zachowa (Jackson 1990, 29).
Wtradycji kontynentalnego prawa stanowionego wiarygodno opie-
ra si na postrzeganej jasnoci, przejrzystoci ispjnoci wodniesieniu do
norm prawnych. Brooks twierdzi, e prawo porednio uznao si narra-
cji wsali sdowej poprzez narzucenie formatowi isposobom opowiada-
nia historii wpostpowaniu sdowym pewnych ogranicze za pomoc
odpowiednich przepisw procesowych (Brooks 2005, 416). S to zasa-
dy ograniczajce zeznania wiadkw do zagadnie istotnych dla spra-
wy, narzucajce stopie szczegowoci, zakadajce obiektywizm zezna
wiadka iograniczajce dopuszczalno dowodw.
Zaoenia na temat tego, co stanowi owiarygodnoci iistotnoci ze-
zna, wpywaj na przedstawianie sprawy przed sdem. Ponadto dobr
materiau dowodowego wstpnie ksztatuje stopie, wjakim narracje
stron bd mogy ze sob konkurowa na sali rozpraw (Coombe 2001,
46). Podobnie wpostpowaniu przygotowawczym prokuratura ocenia
bezprawno dziaa podejrzanego idecyduje oskierowaniu do sdu
aktu oskarenia. Narracja wtym akcie zawarta stanowi kamie wgielny
makronarracji procesu.
Narracje na rozprawie sdowej podlegaj rwnie ograniczeniom ga-
tunkowym. Preferowane s narracje realistyczne ze wzgldu na przeko-
nanie, e najwierniej odzwierciedlaj one rzeczywisto. Moe to prowa-
dzi do negatywnego postrzegania zezna ofiar przestpstw, ktre opo-
wiadaj oswoich traumatycznych przeyciach. Ma to miejsce szczeglnie
wprzypadku przestpstw ocharakterze seksualnym iprzestpstw zuy-
ciem przemocy. Ze wzgldu na charakter swoich przey, ofiary mog
zeznawa wsposb emocjonalny, nielinearny ichaotyczny, co podwaa
wiarygodno takich zezna ijest czasem kojarzone ze standardami este-
tyki awangardy lub modernizmu (Kapler 2012, 73).
Prawo procesowe nakada na narracje wprocesie rozliczne ogranicze-
nia wynikajce zprzepisw dotyczcych materiau dowodowego. Wpro-
cesie karnym osoba przesuchiwana moe co prawda wypowiedzie si
swobodnie, ale tylko wgranicach okrelonych celem danej czynnoci8.
Okrelona jest rwnie kolejno zadawania pyta przez uczestnikw po-
stpowania irodzaje pyta, ktrych zadawa nie wolno9. Rwnie od-
mowa odpowiedzi na pytanie przez wiadka czy oskaronego tworzy luk
8 Art. 171 2 Kodeksu Postpowania Karnego Dz.U.1997.89.555.

9 Art. 370 1 iart. 171 4 Kodesku Postpowania Karnego
152
narracyjn, ktra moe wpyn na odbir iwiarygodno caej historii.

Pytania, na ktre nie udzielono odpowiedzi, zawisaj wprni, aodbiorcy
narracji sami wypeniaj powstae wten sposb niecigoci wprocesie
interpretacji, tak jak ma to miejsce wodbiorze kadej historii. Wreszcie
sposb zadawania kolejnych pyta osobie przesuchiwanej przez uczest-
nikw procesu moe wpyn wznacznym stopniu na odbir iocen
prawdziwoci historii przedstawianych przez oskarenie iobron. Zada-
jc pytania, strony staraj si podway ipodda wwtpliwo narra-
cj przeciwnika procesowego. Czsto posuguj si kontrnarracj, opisem
tych samych zdarze zinnej perspektywy, skaniajcej do innej ich in-
terpretacji.
Narracje te s ograniczane wniemal kadym trybie postpowania.
Dzieje si tak zarwno wpolskim procesie karnym, wktrym wytyczne
mwi okolejnoci przeprowadzenia dowodw, jak iwprocesie amery-
kaskim, wktrym konieczne jest udowodnienie winy ponad uzasad-
nion wtpliwo, co sprawia, e historie opowiadane s tam celowo
zlukami iniedopowiedzeniami. Tak wic prowadzenie narracji na sali
rozpraw napotyka na liczne przeszkody iobostrzenia. Wwielu systemach
prawnych podlega rwnie ograniczeniom poprzez ekskluzj dowodw.
Niedopuszczalne jest powoywanie dowodw uzyskanych niezgodnie
zprawem, czy te mogcych wywiera zbyt duy wpyw na aw przy-
sigych. Zasada ta jest traktowana bardzo powanie iwprzypadku jej
zamania moe prowadzi do przerwania procesu (mistrial), ktry na-
stpnie zostaje powtrzony. WPolsce sdzia wprocesie karnym moe
odrzuci wniosek oprzeprowadzenie dowodu, jeeli wynika on jedynie
z obstrukcji procesowej, tj. ma na celu wycznie przeduenie postpo-
wania10. Orzecznictwo Sdu Najwyszego wskazuje jednak na koniecz-
no zachowania daleko idcej ostronoci wodrzucaniu wnioskw do-
wodowych, jako e stanowi to orzetelnoci procesu imoe mie bezpo-
redni wpyw na prawo do obrony, bdce jedn zpodstawowych za-
sad prawa karnego11. Profesor Jackson wskazuje, e interakcja pomidzy
mikronarracjami, ktre skadaj si na dan spraw isposb, wjaki s
opowiadane, przez kogo iwjakiej roli, wpywa na wynik postpowania
dowodowego. Rywalizacja stron na sali sdowej wprocesie karnym jest
wistocie rywalizacj pomidzy konkurujcymi ze sob opowieciami,
ktre bd rozstrzygane wedug kryterium wzgldnego podobiestwa do
wzorcowych opowieci. Typizacja narracji dotyczy oceny podobiestwa
10 Art. 170 1 pkt 5 Kodeksu Postpowania Karnego

11 Patrz wyrok Sdu Najwyszego zdnia 28 lipca 1980 r. III KR 223/80 OSNPG 1981/2/26.
153
Piotr Cichocki
do rozpowszechnionych wspoeczestwie prototypowych wizerunkw

przestpcw, jak rwnie innych narracyjnie zorganizowanych form wie-
dzy spoecznej. Takie zrnicowanie pozwala odrni mikronarracje cie-
rajce si ze sob wpostpowaniu od makronarracji samego procesu. Te
opowieci, ktre oceniane s jako kompletne iwydaj si by zgodne
zzasadami mylenia prawniczego, s postrzegane jako wiarygodne (Jack-
son 1996, 33).
Wpostpowaniach odwoawczych narracje odgrywaj nieco inn rol,
jako e zadaniem sdu apelacyjnego jest co do zasady stwierdzenie uchy-
bie formalnych wpostpowaniu przed sdem pierwszej instancji. Jest
to dokonywane aposteriori badanie zgodnoci narracji procesu zokre-
lonym wzorcem opisanym przez prawo procesowe. Wpostpowaniu
apelacyjnym opowiadana jest wic jedna historia, bdca wypadkow
iwynikiem konkurujcych ze sob narracji przedstawionych przez stro-
ny wzakoczonym ju procesie wpierwszej instancji. Zadaniem sdu
jest zbadanie, czy narracja postpowania przed sdem iwczeniejszego
postpowania przygotowawczego jest spjna zpewnym wyidealizowa-
nym obrazem procesu sdowego iczy wpisuje si ona wwiksz narra-
cj rzetelnego isprawiedliwego procesu, anawet wmeganarracj demo-
kratycznego pastwa prawa. Narracje stron s przedstawiane ioceniane
tylko wwyjtkowych wypadkach. Sd apelacyjny najczciej zajmuje
si problemem zwizanym ztym, czy narracje stron mogy by wodpo-
wiedni sposb rozwinite iczy nie wydarzyo si co, co uniemoliwioby
stworzenie jednej ze stron, awszczeglnoci obronie, swobodnego kszta-
towania narracji przystajcej do standardw wymaganych przez zasad
praworzdnoci. Wprzypadku stwierdzenia uchybie sprawa kierowa-
na jest do ponownego rozpatrzenia przez sd pierwszej instancji, gdzie
konkurencja narracji stron rozgrywa si ponownie. Tylko wyjtkowo sd
zmienia orzeczenie sdu pierwszej instancji iorzeka co do istoty sprawy.
Moe to nastpi jedynie wwczas, gdy pozwala na to zebrany materia
dowodowy, to jest tylko wtedy, gdy dowody przedstawione wpierwszej
instancji maj jednoznaczn ikategoryczn wymow, aich ocena doko-
nana przez sd pierwszej instancji wsposb rwnie oczywisty zasuguje
na miano bdnej12.
Przyjmujc, e analiza narracyjna tekstw prawnych iprawniczych
moe wnie wiele zarwno do rozwaa teoretycznych, jak ido praktyki
prawniczej, naley zwrci uwag na krytyk tego podejcia zwaszcza ze
12 Patrz wyrok Sdu Najwyszego zdnia 22 marca 2007 r. II KK 68/06 OSNwSK 2007/1/660.
154
strony praktykw prawa13. Naley do nich midzy innymi Alan M. Der-

showitz, ktry wskazuje, e ycie nie przypomina opowieci inie kieruje
si zasadami dramaturgii znanymi zdramatw iscenariuszy filmowych
(Dershowitz 1996, 104). Rzeczywisto pena jest przypadkw izbiegw
okolicznoci, ktre nie posuwaj akcji do przodu wkierunku kulminacji
izakoczenia. Pistolet pojawiajcy si wakcie pierwszym, nie musi wy-
pali wakcie trzecim, jak postuluje to zasada dramaturgiczna przypisywa-
na Antonowi Czechowowi.
Podsumowujc, narzdzia narracyjne mog by zatem pomocne
wanalizie zarwno tekstw prawnych, jak ipostpowa przed sdami
iurzdami, atake innych wydarze prawnych. Wraz zinnymi metodami
analizy pozwol one na dogbniejsz ich analiz ilepsze rozumienie.
Bibliografia
Brooks P, (2005) Narrative in and of the Law, [w:] J. Phelan, P.J. Rabinowitz
(red.), A Companion to Narrative Theory, Oxford.
Brooks P., (1996) The Law as Narrative and Rhetoric, [w:] P. Brooks, P. Gewirtz
(red.), Laws Stories: Narrative and Rhetoric in the Law, New Haven.
Budrowska K., Dbrowicz E., Lula M. (red.), (2013) Literatura w granicach
prawa, Warszawa.
Coombe R., (2001) Is there a Cultural Studies of Law? [w:] T. Miller (red.),
ACompanion to Cultural Studies, Cambridge.
Dershowitz A., (1996) Life is Not a Dramatic Narrative, [w:] P. Brooks,
P.Gewirtz (red.), Laws Stories: Narrative and Rhetoric in the Law, New
Heaven.
Doroszewski W., Skorupka S. (red.), (19961997) Sownik jzyka polskiego,
Warszawa.
Dworkin R., (2006) Imperium prawa, Warszawa.
Jackson B.S., (1990) Narrative Theories and Legal Discourse, [w:] C . Nash
(red.), Narrative in Culture: The Uses of Storytelling in the Sciences,
Philosophy and Literature, London.
Jackson B.S., (1996) Anchored Narratives and the Interface of Law,
Psychology and Semiotics, Legal and Criminological Psychology,
Vol.1.
Kapler K., (2012) Living with Paradoxes, Wiesbaden.
13 Krytyk podejcia literaturoznawczego do prawa przedstawi wswojej pracy sdzia federalnego

sdu apelacyjnego Richard Posner (Posner 1998).
155
Piotr Cichocki
Morawski L., (2011) Wstp do prawoznawstwa, Toru.

Posner R., (1998) Law and Literature: A Misunderstood Relation,
Cambridge.
Sjka-Zieliska K., (2011) Historia prawa, Warszawa.
Tyszka P., (2010) Prawa barbarzyskie o czynach przeciw ciau i cielesnoci
czowieka, Lublin.
Wodkiewicz W., Zabocka M., (2004) Prawo rzymskie: instytucje,
Warszawa.
Woodkiewicz W., (2006) Regulae iuris: aciskie inskrypcje na kolumnach
Sdu Najwyszego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa.
rda ele ktroniczne

Olson G., Narration and Narrative in Legal Discourse, [w:] P. Hhn et
al. (red.), The Living Handbook of Narratology, http://www.lhn.uni-
hamburg.de/article/narration-and-narrative-legal-discourse.
Solove D., strona seminarium Law & Literature, Georgetown University,
Spring 2010, http://docs.law.gwu.edu/facweb/dsolove/Law-Humanities/.
Teksty prawne
Citizens United v. Federal Election Commission 558 U.S. 310 (2010).
Kodeks cywilny Dz.U.2014.121.
Kodeks postpowania karnego Dz.U.1997.89.555.
Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki z objanieniami.
National Federation Of Independent Business et al. v. Sebelius, Sec-
retary of Health and Human Services, Et Al. 567 U.S. (2012) Docket No.
11-393.
SUMMARY
Narrative perspective in legal science
The author analyzes the way and the activity of storytelling called
narrative in legal science, stating that using narrative elements in events
reconstruction relevant in law is inevitable, both in the process of law making
and its application. According to the author, applying literature-specialist
and narrative tools to the research of legal texts is therefore justified. The
author emphasizes the fact that narrative is a key element in legal discourse
and that it enables communication during the process of applying law. It is
used in reasons for judgment and in legal regulations explanation.
156
However, the author emphasizes, that reality is full of events and

coincidences which do not move the story forward in the direction of
culmination and ending. Despite the fact that narrative tools cannot replace
legal logic, awareness of the narrative basis in the majority of legal texts
can lead to the more thorough analysis and better understanding of their
content.
CZ III
Narracja atosamo
Narracje iautonarracje
tosamoci: kodowanie
siebie-jako-innego
Adam Skibiski
Czowiek jest zasadniczo tym, za kogo si uwaa

Clint Eastwood wfilmie Unforgiven
Wprowadzenie (mao narracyjne)
W artykule tym zajmuj si opisaniem zwizku midzy narracj atwo-

rzeniem si tosamoci, ktre odbywa si wsamozwrotnym ruchu
podmiotu siebie-jako-innego. Kategoria siebie-jako-innego projektuje o
wyjaniania konserwujcej ikonstruujcej roli narracji, azwaszcza auto-
narracji.
Moja teza jest nastpujca: jednostka ludzka tworzy osobie opowie,
aby osob si sta. Tworzenie osobie opowieci, wformie narracji, to wa-
runek podtrzymania irozwijania symbolicznej reprezentacji siebie. Stajemy
si kim poprzez opowieci, ktre opowiadamy innym, ale przede wszyst-
kim samemu sobie.
To ujcie nie jest nowe, pisa otym m.in. Anthony Giddens (2006: 77):
Tosamo jednostki zaley od jej zdolnoci do podtrzymywania cigo-
ci okrelonej narracji. Wpodobnym te tonie pisa Charles Taylor (2001:
94) wswoim monumentalnym dziele rda podmiotowoci: Musimy po-
strzega nasze ycie jako narracj. Pokaza chc tu jedynie, e opowiadanie
sobie siebie ma warto adaptacyjn, jest gwarantem przetrwania wwie-
cie spoecznym inieodzownie ludzk przypadoci.
161
Adam Skibiski
Kodowanie siebie-jako-innego jako podstawowy mechanizm ewo-

lucji ludzi
Kady znas sam dla siebie stanowi swoj wasn, centraln metafor (Ba-
teson 2005 [1972]: 285). Nasze wcielanie si wosob polega na nadawaniu
sobie sensu poprzez wcielanie si wkogo, za kogo siebie uwaamy. Wtym
sensie, dosownie, stajemy si swoj metafor wcielon. By metafor to
przypomina kogo lub co, co nie jest mn. Jeli przypominam kogo, to jest
to kto inny, ktry nie jest mn, ale jestem, wswej metaforze taki, jak on.
Ja rozpoczyna si od innego. Ja jest moliwe iwywodzi si od innego,
zwykle nazywanego matk. Moemy pozna siebie tylko poprzez oddzie-
lenie si od siebie. Wcelu poznania siebie jako podmiotu, musimy po-
stawi si wpozycji obiektu1. Relacyjna natura podmiotu oznacza, e do
skonstruowania siebie jako osoby potrzebna jest zarwno autoreferencja,
czyli sprzenie zwrotne zsamym sob, jak iinnoreferencja, czyli sprzenie
zwrotne zinnym. Osoba ludzka nie posiada istoty, wsensie substancjalne-
go bytu to bardzo niebezpieczny fantazmat, ktry zawdziczamy gwnie
Platonowi osoba ludzka to relacja zinnym, wtym rwnie zsamym sob-
jako-innym.
Ja ustanawia si jako produkt odbicia znaczcego innego we wzajem-
nej, relacyjnej wymianie itworzy si widentyfikacji znim. Jednoczesna
identyfikacja ioddzielenie daje moliwo stworzenia swojej wasnej osoby.
Ja tworzy nasz semiotyczny interfejs, instrument spoecznego poznania.
Moemy myle ojani jak oekranie identyfikacji, dziki ktremu uzysku-
jemy moliwo okrelania si wobec innych. Poprzez posiadanie tosamo-
ci wystpujemy na spoecznej scenie interakcji jako kto, kto przynaley
do identyfikowalnej spoecznoci, zjej kultur, jzykiem itradycj. Dzie-
cistwo spdzamy na wiczeniu si wswojej tosamoci poprzez praktyki
wsppracy oparte na podejmowaniu iwymianie rl spoecznych. Ludzie
nie tylko ze sob wsppracuj czyni to wiele innych zwierzt ale we
wsppracy zinnymi tworz swoje rozumienie siebie wkategoriach przyna-
lenoci. Ludzie okrelaj siebie poprzez swoj rol spoeczn, przynaleno
instytucjonaln ispoeczne ramy kategoryzacji.
Stwarzanie siebie jako osoby polega na odkrywaniu, e inny posiada
takie same cechy, ktre ja sam posiadam. Podstawowa dla naszego gatun-
ku forma adaptacji opiera si na gbokiej, wielowarstwowej identyfikacji
zinnymi ludmi, cigym dowiadczaniu, e jestem jak inni, tylko, e INNY.
Znam siebie jako produkt relacji (RELATA) zinnym, wktrej to relacji je-
1Rozwojowo zachodzi to pod koniec pierwszego roku ycia wtzw. fazie lustra wedug Jacquesa
Lacana.
162
Narracje iautonarracje tosamoci: kodowanie siebie-jako-innego
stem nie-innym. Inni ludzie, rozpoznani jako aktywne, rozumne osoby, sta-
nowi niezbdny warunek fizyczny, relacyjny isymboliczny do zaistnienia
kadego znas jako osoby. Ludzie nie tylko nie potrafi przetrwa bez innych
ludzi, ale nie s wstanie sta si kim bez innego. Inny daje mi, wusta-
wicznej wymianie, podstaw do rozumienia siebie wkategoriach, ktre
dostarcza interakcja znim.
Wraz zodkryciem siebie wlustrze (poprzez lustro) rozpoczynamy swoje
faktyczne uczestnictwo wkulturze. Wyodrbnienie siebie jako osobnego
istnienia, poczucie odrbnoci, staje si jednoczenie drog do ustanawiania
siebie. Jestem wstanie funkcjonowa jako kto, osoba, podmiot swoich
dziaa, tylko wtedy, gdy uznam osobno swojego dziaania iistnienia,
rozpoznam siebie jako kogo rnego od innych. Tylko stajc si innym
innego mog sta si sob iosob. Inni s niezbdni, aby kady pozna
iwyodrbni siebie jako siebie. Niezbdni s wustawicznej interakcji, dzi-
ki ktrej jednoczenie przez identyfikacj irnic taki sam, tylko inny,
odrbny mog odkry iskonstruowa, zasadniczo niewiadomie, swoje
rozumienie siebie. Twierdz, e uczestniczenie winterakcji zinnymi, uczest-
niczenie wpraktykach kulturowych, wwiecie spoecznym, wymaga ko-
dowania siebie-jako-innego. Odkrywanie innego pozwala skonstruowa
samego siebie. Ludzie s symboliczn klas ycia, akto rzdzi symbolami,
rzdzi nami (Korzybski 1994 [1933]: 76).
Wcielenie osoby lub co czyni nas ludmi

Wcielenie osoby bierze si zkonstruowania siebie zwasnego dowiadczenia.
Procesy znakowe, nadawanie znaczenia, caa nasza komunikacja s nie tylko
tym, co robimy, ale rwnie tym, zczego si skadamy wwymiarze sym-
bolicznym. Kady znas tworzy swoj wasn, dynamiczn samoorganizacj
procesw semiotycznych, zasadniczo przezroczyst dla siebie (niewiadom).
Poznanie odcielenione, oderwane od kontekstu osoby ijej relacji spoecz-
nych, jest niemoliwe. Czowiek rodzi si jako istota do dokoczenia wonto-
genezie (por. Buliski 2002), dlatego kultura jest nasz nisz adaptacyjn.
Relacyjny iinteraktywny charakter poznania spoecznego isamopozna-
nia sprowadza si do poznawania siebie poprzez poznawanie swoich relacji
zinnymi. Specyficzn form identyfikacji zczonkami wasnego gatunku jest
uczowieka stawianie si wperspektywie innego osobnika, rozpoznawane-
go stopniowo wontogenezie jako istota ywa, intencjonalna iinteligentna2.
Ludzie rni si od innych zwierzt tym, e wyewoluowali na istoty hiper-
2 Stanowisko to wyczerpujco uzasadni Michael Tomasello (2002).
163
Adam Skibiski
spoeczne, awaciwie metaspoeczne, gdy jako gatunek nie tylko yjemy

wspoeczestwie, ale tworzymy siebie samych ze swoich relacji spoecznych,
co stanowi nasz gwn form ADAPTACJI. Nasze adaptacje tworz si naj-
pierw ku innym, adopiero potem ku rodowisku zaporedniczonemu relacyj-
nie iwktrym cakowicie samodzielnie, jako noworodki, nie potrafilibymy
przetrwa. Pierwotn rol jzyka jest kierowanie uwag innych.
Tworzenie obrazu samego siebie wrelacjach zinnymi polega na umiesz-
czaniu siebie wistniejcych wspoecznoci kategoriach pojciowych, na
uywaniu poj rodowiska, wktrym dorastamy, na ogldaniu iocenia-
niu wiata relacji spoecznych poprzez pryzmat kategorii dostarczanych nam
przez znaczcych innych. Nasze codzienne narracje s jak pokarm, dziki
ktremu nie tylko umieszczamy siebie wopowieciach, ale opowieci te
wcielamy wcodziennych praktykach, wnawykach irytuaach. Narracje nie
s dla nas tylko fikcyjnymi zapisami to formuy codziennych praktyk, to
sposb ycia, to emblematy przynalenoci, jak symbole, gesty, strj czy na-
wet sposb poruszania si. Nie tylko prowadzimy narracje poprzez swoje
narracje yjemy.
Po co ludziom narracje?
Uznaj narracj za gwny dla gatunku Homo sapiens sposb organizacji in-
dywidualnego izbiorowego dowiadczenia. Ludzie potrzebuj narracji, aby
wiedzie, kim s, czyli aby umie zrozumie siebie wperspektywie historycz-
nej. Wynika to zkoniecznoci organizowania swojego wasnego dowiadcze-
nia wok spoecznej historii. Ludzie stanowi biologicznie jeden gatunek,
ale kulturowo tworz osobne gatunki poprzez osobne tosamoci plemienne
inarodowe. Std bierze si potrzeba przekazywania zpokolenia na pokolenie
opowieci, przypowieci, mitw, klechd, pieni, poda, bajek, gawd iwszel-
kich historii, ktre poprzez rnorodne formy narracji nadaj perspektyw
isens wasnej, rodowej iplemiennej tosamoci. Tosamo grupowa czy
narodowa podtrzymywana jest dziki mitologiom narodowym, epopejom,
dziki witym ksigom. Ludzie wszczeglnoci potrzebuj autonarracji, hi-
storii iopowieci opowiadanych samemu sobie, aby zrozumie siebie wrela-
cji do innych. Nasze autonarracje pozwalaj nam umieszcza si wnarracjach
innych poprzez autoidentyfikacj; potrzeba nam opowieci.
Narracje uzasadniaj iwyjaniaj tosamo, egzemplifikujc j. Jeste-
my jako gatunek istotami sensozalenymi, bo uywamy fikcji, acilej
konwencji symbolicznych, do urealnienia siebie. Jestemy zkonieczno-
ci swoimi wasnymi postaciami literackimi, aktorami na wasnej scenie.
Mwic osobie, opowiadajc siebie, pokazuj, jak chc by rozumiany.
164
Czowiek zmuszony jest do bycia aktorem we wasnym teatrze zpowodw

adaptacyjnych, dlatego we wasnym yciu notorycznie si inscenizujemy.
Zatem jeli chcesz by czowiekiem, to opowiadaj!
Inne zwierzta nie opowiadaj swoich historii, wbrew iluzji doktora
Dolittle, gdy, prawdopodobnie, nie maj ku temu rodkw (symbolicz-
nych), aprzynajmniej nic nam otym nie wiadomo. Owszem, sygnalizuj,
ostrzegaj, informuj, anawet modeluj, ale nie tworz odrbnych historii
swych dowiadcze idziaa, nie yj te wtych historiach inie potrafi
ich przekazywa zpokolenia na pokolenie historii, nie sygnaw. Uni-
kalno ludzkich form trwania wczasie polega na ewolucyjnym wynalaz-
ku pozabiologicznych rodkw pamici spoecznej. Te za trwale cz si
zmoliwoci pozostawienia swoich ladw istnienia ponad horyzontem
doczesnoci. Tutaj pojawia si miejsce na opowie, na tworzenie historii, na
zapisywanie dowiadczenia, na zaporedniczajc moc symbolizacji. Prehi-
storyczne rysunki naskalne tworz, jeli nie same narracje, to przynajmniej
wstp do nich; s obrazami, opowiadajc ozdarzeniach, wktrych uczestni-
czyli autorzy-myliwi. Ito by unikalnie ludzki wynalazek.
Wraz zwyodrbnieniem si cigoci transferu midzypokoleniowego,
powstaniem tak oryginalnej cechy gatunku ludzkiego, jak kumulatywna
ewolucja kulturowa, inaczej: wizanie czasu (Korzybski 1994 [1933]), doro-
bilimy si narzdzia, ktre zapewniao cigo trwania kultury. Tym na-
rzdziem sta si jzyk, awnim moliwo tworzenia narracji, czyli formy
imechanizmu organizacji wiedzy kulturowej. Wsplnota kultury to wspl-
nota kodu idowiadczenia, ata moliwa jest dziki wsplnie podzielanym
narracjom, ktre staj si wzorem czcym wsplnot. Ustanawiamy siebie
jako wsplnot dziki wsplnym opowieciom moemy nie lubi Pana
Tadeusza, atrylogi Sienkiewicza mie wpogardzie, ale nie moemy ich po-
min, gdy mylimy otosamoci narodowej Polakw. Narody przemin,
imperia upadn, ostatni potomkowie zgin, ahistorie trwa bd, dopki
kto je bdzie zapisywa ipowtarza. Do dzi yje wpamici Ostatni Mo-
hikanin czy wspaniay Achilles (ijego nieszczsna pita), cho lad po nich
dawno zagin, oile wogle istnieli realnie. Narracja potrzebuje bohatera,
ale ywa legenda (patrz: Lech Wasa) jest troch skandalem, gdy dziaa
wbrew swojemu formujcemu przesaniu.
Narracja imetafora
Struktura narracji ma charakter metaforyczny, co jest pomysem wyarty-
kuowanym najpeniej przez Franka Ankersmita wjego narratywistycznej
filozofii historii:
165
Adam Skibiski
Zpunktu widzenia logiki, zarwno narracje historyczne, jak imetafora skadaj

si tylko zdwch operacji: 1) deskrypcji i2) indywidualizacji (metaforycznego)
punktu widzenia. Narracja historyczna jest rozbudowan metafor (Ankersmit
2004: 65).
Wtym znaczeniu metaforyczny charakter narracji polega na tworzeniu
interpretacyjnych narzdzi rozumienia zdarze, sytuacji izachowa, ale tak-
e symbolicznych narzdzi rozumienia siebie. Narracja tworzy sens tylko
wkontekcie, na zasadzie przenoszenia struktury jednego dowiadczenia na
inne dowiadczenie, tworzenia historii wzapisie. Dowiadczenia czy wy-
obraenia znajduj ujcie whistorii, ale nie s tym samym, co historia.
Zdarze, faktw, percepcji nie mona ocali jako takich, gdy znikaj one ju
wchwili swojego wystpienia (Luhmann 1990: 9). Moemy tylko zacho-
wa ich obrazy, choby wpostaci historii, ktre mwi nam co nie tylko
osamych zdarzeniach, ale te opowiadaj opowie widzian, niekoniecz-
nie realnie iosobicie, oczami samego autora. Nie kada metafora tworzy
narracj, ale kada narracja tworzy metafor. Nie istnieje wszelako narracja
bez ramy interpretacyjnej, czyli bez wskazwek metakomunikacynych do-
tyczcych sposobu rozumienia samej historii.
Narracja to zawsze czyja opowie kada narracja ma autora, czasami
ukrytego za bezosobowymi formami. Std te bierze si jednoczesna wspl-
nota narracji, wpostaci eposw czy epopei narodowych, dowiadcze kul-
turowych, ale te odrbno iindywidualizm wasnych historii.
Narracje su przede wszystkim wartociowaniu. Naley je rozumie
jako rozbudowane reakcje wartociujce. Istot narracji jest tworzenie zor-
ganizowanego, sekwencyjnego sensu zdarze, ktre posiadaj mora. Narra-
cja kadorazowo niesie przesanie wartociujce, nawet jeli nie ma morau.
Ztej perspektywy narracja zawiera jednoczenie, skryt lub jawn, ideolo-
gi iuzasadnienie, dlatego bezstronna, obiektywna narracja to podwjne
kamstwo. Kada narracja ma swoje umotywowanie iwyraa przesanie
zawierajce ocen, inaczej byaby bez wartoci.
Narracje kadruj dowiadczenie

Osoba to umotywowany podmiot opowiadajcy swoj wasn histori
(Hermans, Hermans-Jansen 2000), co uznaj za podstawow metafor dla
rozumienia roli narracji wobec dowiadczenia. Jeli podmiot, osoba nie po-
siada swojej historii, to nie moe te wiedzie, kim jest. Tworzenie czy od-
krywanie identyfikacji to (re)konstruowanie czyjej historii. Podmiot wy-
ania si jako podmiot poprzez swoj histori, poprzez fakt opowiadania,
nadawania sobie sensu wswojej historii iwswoich historiach.
166
Narracje funkcjonuj jako nasze gwne narzdzia interpretacyjne po-

przez nadawanie sensu wpewnej spjnej perspektywie. Rozumienie in-
nych isamego siebie, podstawowych motyww, decyzji czy dylematw
odbywa si wewntrz opowieci, ktre staj si ju we wczesnym dzie-
cistwie naszym konstytutywnym sposobem rozumienia siebie-i-wiata,
atake siebie-wobec-wiata. Wnarracjach odnajdujemy sens swoich racji
iracji innych, opowieci s te podstawowym wehikuem perswazji. Wida
to wnowoczesnych formach marketingu, ktry siga po opowieci jako na-
rzdzie wpywu (por. Mistewicz 2011).
Narracje nadaj perspektyw dowiadczeniu, gdy daj moliwo stwo-
rzenia rnych opowieci dla tego samego dowiadczenia lub te jednej
opowieci dla rnych dowiadcze. Narracje tworz nasze prywatne lub
grupowe wyobraenia, uyteczne fikcje ofunkcji adaptacyjnej, prawdziw-
sze ni rzeczywisto jako nasze wasne produkcje. Dlatego tak popularne
dzisiaj stay si tasiemcowe seriale telewizyjne, wktrych przeycia bo-
haterw nabieraj niekiedy wikszego znaczenia ni pozbawione atrakcyj-
nych zdarze realne ycie widzw. Nie jest to wynalazek nowy wszak ju
Don Kichot oszala od nadmiaru lektury rycerskich romansw.
Przynaleno do zbiorowoci, grupy, narodu, konieczna identyfikacja
zprzekazami kulturowymi zawsze odzwierciedla si wnarracjach. Ontogene-
tycznie wkraczamy wwiat narracji poprzez suchanie historii, bani, bajek,
notorycznie zanurzeni jestemy wprzepywach opowieci naszych rodzicw,
ale te poprzez organizowanie swoich wasnych przey wformy narracyj-
ne. Wymieniamy si opowieciami, ktre co uzasadniaj lub prezentuj
nas wokrelony sposb. Nasze narracje tworz wyobraeniow konstrukcj
wiata, formuj przekazy ramujce wszystkie inne opowieci. Niektre orien-
tacje wpsychologii poznawczej iwpsychoterapii, np. analiza transakcyjna
Erica Bernea(Berne 1987), nazywaj takie konstrukcje skryptami, czy te sce-
nariuszami yciowymi. Tworz one uoglnione, narracyjne konstrukcje sensu
siebie isiebie wobec wiata. Skrypty nadaj sens przeyciom, umieszczaj je
wszerszej opowieci o-sobie, aprzez to staj si podstawowym narzdziem
rozumienia zarwno wiata spoecznego, jak iwiata spoecznego we mnie.
Nasze skrypty organizuj nasz wasn histori, uzasadniaj decyzje, ale te
mog by rdem problemw, samoograniczania si, lkw itrudnoci. Wie-
le form terapii polega na zmianie scenariuszy, przeprogramowaniu swoich
historii, zmianie ich oceny, perspektywy iinterpretacji. Czy skutecznie, to ju
inna historia. Ju Epiktet powiedzia: Nie same rzeczy bynajmniej, ale mnie-
mania orzeczach budz wludziach niepokj.
Historycznie narracje ycia dostarczane byy przez systemy wierze,
azwaszcza religi, ktra niejako obejmowaa cakowicie czowieka swo-
167
Adam Skibiski
imi opowieciami, wyznaczajc nie tylko porzdek rytuaw, ale rwnie

diet. Wspczenie wkrgu zewiecczonej kultury zachodniej tym bardziej
potrzebujemy narracji dla wasnej tosamoci, im bardziej jestemy zdani
na samych siebie. Jak napisa Jean-Paul Sartre: jestemy sami, nic nas nie
usprawiedliwia. Coraz bardziej potrzeba nam mitu na dzi, gdy inne, go-
towe narracje straciy sw moc. Dlatego ludzie poszukuj takich narracji
wrd nowych guru, mwcw motywacyjnych, coachw czy wieckich ka-
znodziei ztelewizji niadaniowej.
Autonarracje: oswajanie siebie

Autonarracje to sposb regulowania kontaktu zsamym sob. Stabilizuj
cigo trwania Ja, dajc kademu poczucie jego historii osobistej. Tworz
one tzw. self-talk, czyli mwienie do siebie dialogowanie na wewntrz-
nej scenie, ktre zasadniczo decyduje onaszym samopoczuciu. Autonarra-
cje stwarzaj poczucie sensu ikierunkuj rozumienie siebie. Peni wyciu
gwnie funkcj samowartociowania, dlatego rozstrzygaj ojakoci naszej
samooceny.
Narracje autoreferencyjne osoby stabilizuj wasn wersj siebie. Ludzie
opowiadaj sobie siebie po to, aby sobie ze sob poradzi. Autonarracje sta-
nowi dla ludzi ich autoadaptacje, umotywowane iselektywne. Waci-
wie nie istnieje co takiego, jak mwienie do siebie cho niektrzy robi
to nieustannie. Mowa ma zawsze dialogiczny charakter, oczym przekona
nas Michai Bachtin. Mwimy zawsze do kogo, przy czym tym kim moe
by wyobraeniowy inny. Notorycznie toczymy te podwjne dialogi jak
wfilmie Annie Hall Woodyego Allena uganiamy jeden poziom, adopo-
wiadamy lub domylamy inny poziom. Te gosy wgowie iwyobraeniowe
postaci nie s przejawem choroby psychicznej dopki wiemy, e s one na-
szymi wasnymi, anie nasyanymi nam przez wrogich innych, jak wostrej
fazie schizofrenii paranoidalnej.
Nasze uczestniczenie wspoeczestwie wymaga tworzenia sformalizowa-
nych autonarracji, wtym np. CV, yciorysw, odpowiedzi na znane zrozmw
kwalifikacyjnych: Niech Pan/Pani co nam opowie osobie. To rozplenienie
siebie buduje poczucie koniecznoci nasycania jani swoim wasnym gosem
osobie, wwielu formatach, na uytek rnych spektakli spoecznych. Wsp-
czesny rozwj technologii informacyjnych, azwaszcza rozwj portali spo-
ecznociowych, nasila proces, ktry prowadzi do przesycenia Ja, nadmiaru
moliwoci definiowania (kreowania) siebie, wskutek czego tosamo ulega
raczej dyfuzji ni wzmocnieniu, aprzewidzia iopisa to Kenneth J. Gergen
wswoim znakomitym studium Nasycone Ja (Gergen 2009 [2000]).
168
Autonarracje tworz dyskurs samouzasadniania, uzasadniania sobie

swoich dziaa iich motyww. Ludzie wmawiaj sobie swoje interpretacje
iprzez to atwiej im samych siebie znie. Ztych samych powodw auto-
narracje su ualaniu si nad sob, amyli samobjcze s te przewanie
autonarracjami Nie tylko ustawicznie si inscenizujemy, ale rwnie do-
sownie wprowadzamy wycie swoje wyobraeniowe inscenizacje, czasa-
mi nawet skutecznie.
Radykalnie rzecz ujmujc, autonarracje su nam, aby przywoa siebie
do istnienia. Wtym sensie autonarracje podtrzymuj cigo obrazu sa-
mego siebie ipeni jednoczenie funkcj regulacyjn. Wida to wrozwoju
autonarracji, zwaszcza wpraktykach maych dzieci, ktre oswajaj siebie
poprzez mwienie osobie wtrzeciej osobie, jak wzewntrznej historii, np.:
Hania jest zmczona ipjdzie ju spa. Konstruowanie Ja jako narracyjne-
go centrum wymaga wasnych opowieci na swj temat, inaczej wtym
miejscu pojawiaj si narracje innych. To jedne zzasadniczych powodw
wszelkich nawrce, sukcesu sekt, ktre podsuwaj atrakcyjne, przemone
narracje wmiejsce ich braku. Ja nie znosi dobrze braku sensu siebie, wic
go tworzy lub zapoycza.
Ostatecznie autonarracje su nam do oswajania siebie, do udomowie-
nia swojego poczucia siebie, do lepszego kierowania sob. Jestem nie tylko
tym, co najczciej robi, ale itym, co sobie najczciej osobie opowiadam.
Opowiadajc sobie siebie, mog siebie lepiej pozna izrozumie; nie tylko
po to, by wiedzie osobie wicej, ale take dlatego, eby mc ze sob wy-
trzyma.
Bibliografia
Ankersmit F., (2004) Narracja, reprezentacja, dowiadczenie: studia zteorii
historiografii, Krakw.
Bal M., (2012) Narratologia: Wprowadzenie do teorii narracji, Krakw.
Bateson M.C., (2005 [1972]) Our own metaphor, Cresskill, NJ.
Berne E., (1987) Wco graj ludzie?, Warszawa.
Buliski T. (2002) Czowiek do zrobienia, Pozna.
Epiktet (1961) Diatryby, Warszawa.
Gergen K.J., (2009 [2000]) Nasycone Ja: dylematy tosamoci wyciu
wspczesnym, Warszawa.
Giddens A., (2006 [1991]) Nowoczesno itosamo, Warszawa.
Hermans H.J.M., Hermans-Jansen E., (2000) Autonarracje: tworzenie zna-
cze wpsychoterapii, Warszawa.
169
Adam Skibiski
Korzybski A., (1994 [1933]) Science & Sanity, Englewood, NJ.

Lakoff G., Johnson M., (1999) Philosophy in the Flesh, New York.
Luhmann N., (1990) Essays on Self-Reference, New York.
Mistewicz E., (2011) Marketing narracyjny, Gliwice.
Ricoeur P., (2003) Osobie samym jako innym, Warszawa.
Taylor Ch., (2001) rda podmiotowoci: narodziny tosamoci nowocze-
snej, Warszawa.
Tomasello M., (2002) Kulturowe rda ludzkiego poznawania, Warszawa.
SUMMARY
Identity narrative and auto-narration: coding self as the Other
In his article the author describes relationship between narrative and
identify construction which occurs in a self-reciprocating motion of self-
as-the-Other. According to the author, the category of self-as-the-Other
determines an axis of explaining the preserving and constructing roles of
narrative and auto-narration in particular. The author firmly states his thesis
that an individual creates a story about themselves in order to become
that self. Constructing a story about oneself in a form of narrative is a
condition under which a symbolic representation of self can be maintained
and developed.
According to the author, auto-narration is a way of regulating contact
with oneself. The author asserts that it stabilizes the continuity of Self by
giving one a sense of the individual history, it produces the sense of meaning
and directs understanding of the Self. The author emphasizes that it is also
responsible for the self-worth function, therefore it determines the quality
of self-assessment. The author clearly states that auto-narration creates the
discourse of self-justification, justification of own actions and motivations
for those. The author summarizes his argument with a clear conclusion that
by narrating self to oneself, one can become more familiar with themselves,
not only to know more but also to be able to put up with oneself.
Ja wautonarracji
opierwszym macierzystwie
T worzenie narracji osnutej wok wanego dowiadczenia yciowego

ma zdolno poprawy jakoci ycia. Jak wykazano wwielu badaniach,
opisywanie osobistej historii moe wpywa pozytywnie m.in. na nastrj,
samokontrol, radzenie sobie zobowizkami, zdrowie fizyczne iadaptacj
do nowej sytuacji (Pennebaker, Chung 2011: 417437). Wywiera te efekt
na tosamo jednostki izwiksza poczucie sensownoci ycia (McAdams
1999: 478-501; Ole, Brygola, Skibiska 2010: 2343). Pozytywne skutki opisu
wasnych dowiadcze wykazano wrnorodnych sytuacjach dotyczcych
radzenia sobie zarwno zdowiadczeniami przeszymi, jak iaktualnymi,
m.in.: uosb po traumie, radzcych sobie ze strat osoby bliskiej, winiw,
rodzicw dzieci chorych, studentw szykujcych si do egzaminu (Green,
Strange, Brock 2002; King, Scollon, Ramsey, Williams 2000: 509536; Nie-
derhoffer, Pennebaker 2009: 621632; Pennebaker 2004). Ujcie trudnych
dowiadcze wform opowieci modyfikuje sposb rozumienia iakceptacj
przeszych trudnych zdarze, ale te iwpywa na postrzeganie aktualnych
wyzwa, uatwiajc konstruowanie planw, zwikszajc poczucie kompe-
tencji ikontroli nad sytuacj. Zefektami tymi s zwizane cechy narracji.
Wniniejszej pracy badano zwizek pomidzy psychologicznymi wskanika-
mi funkcjonowania jednostki acechami narracji dotyczcymi m.in. sposobu
opisu ja jako gwnego bohatera historii1.
Przyjmuje si bowiem, e cechy narracji mog by wane dla gboko-
ci uzyskanych efektw. Przy analizie jakociowej opowieci bierze si pod
uwag wskaniki strukturalne ijzykowe (Paluchowski 2010: 5382). Zgod-
1Badania te zostay czciowo wykonane wramach grantu badawczego NCN NN106 21 9138 Wpyw
narratyzacji wyzwania yciowego na konstruktywno podejmowanych dziaa ijako ycia, realizo-
wanego wlatach 20102013 (kierownik: J. Trzebiski).
171
nie zpowszechnie przyjmowanym wbadaniach kryterium Trzebiskiego

(Trzebiski 2002a: 1738; Stemplewska-akowicz, Zalewski 2010: 1752) do-
bra narracja to taka, gdzie osi wydarze s losy bohatera na drodze do
osignicia jakiego celu. Narracja taka winna posiada wyran struktur:
zauwaalny pocztek ujawniajcy intencje bohatera, rozwinicie zawiera-
jce opis komplikacji isposoby ich pokonywania, awreszcie zakoczenie
historii lub wizj przyszoci ipropozycj moliwego finau wydarze.
Procesy zachodzce pod wpywem oddziaywania narracyjnego

Wiele bada dowodzi skutecznoci opisywania wanych wydarze ycio-
wych jako zadania sprzyjajcego poprawie jakoci ycia. Nieliczne s na-
tomiast badania dotyczce mechanizmu psychologicznego tego zjawiska.
Badania przeprowadzone wramach grantu badawczego Wpyw narraty-
zacji wyzwania yciowego na konstruktywno podejmowanych dziaa
ijako ycia2 pozwoliy ustali, e kluczowym procesem odpowiedzialnym
za efekty opisywania historii wasnego wanego yciowego dowiadczenia
jest refleksja narracyjna, umoliwiajca jednostce poznawcz rekonstrukcj
wydarze iwasnej wnich roli. Ten poznawczy komponent acucha pro-
cesw psychologicznych zachodzcych pod wpywem opisywania wasnej
historii sprzyja uzyskiwaniu wgldu iodkrywaniu nowego sensu zdarze
iwasnego ycia. Klaryfikuj si cele ironie subiektywne poczucie wpy-
wu na bieg zdarze, co zwiksza ch aktywnego dziaania isprzyja adapta-
cyjnym sposobom radzenia sobie ze stresem. Kluczowym elementem me-
chanizmu oddziaywania narracyjnego wnowej sytuacji jest zrozumienie
stanu rzeczy iznaczenia zdarze wyciu zwikszajce subiektywne poczucie
kontroli nad sytuacj iakceptacj trudnoci. Zjawiska te zaobserwowano
m.in. wbadaniu osb dowiadczajcych wyrazistoci mierci (np. po wy-
padku, podczas opieki nad terminalnie chorym bliskim), uktrych two-
rzenie narracji powodowao obnienie poziomu lku3. Zachodzio ono te
umatek dzieci niepenosprawnych, uktrych po opisaniu osobistej historii
obserwowano trwae podwyszenie wskanikw dobrostanu yciowego
ipoczucia sensu ycia (Trzebiski, Woowicz-Ruszkowska 2013).
Pozytywn zmian dotyczc poczucia sensownoci ycia ipoznawczych
wskanikw subiektywnego poczucia kontroli nad yciem stwierdzono tak-
e wobjtym grantem badaniu dotyczcym kobiet spodziewajcych si
2GrantNCN NN106 21 9138 realizowany wlatach 20102013 pod kierownictwem J. Trzebiskiego.

3Odachowska E., Wpyw oddziaywania narracyjnego na sposb radzenia sobie zsytuacj dowiad-
czenia wyrazistoci mierci. Nieopublikowana rozprawa doktorska, SWPS, Warszawa.
172
Ja wautonarracji opierwszym macierzystwie
pierwszego dziecka4. Wporwnaniu do osb wypeniajcych kwestiona-

riusz przygotowania do macierzystwa iosb niepoddanych adnemu od-
dziaywaniu, osoby piszce autonarracje wykazyway szereg pozytywnych
zmian psychologicznych. Stwierdzono, e tworzenie osobistej narracji do-
tyczcej ciy imacierzystwa uruchamia kaskad procesw poznawczych,
motywacyjnych iemocjonalnych, wspomagajcych adaptacj do nowej sy-
tuacji. Zwiksza poznawcz kontrol zdarze zwizanych znow sytuacj
wzakresie rozumienia powiza midzy faktami ipoczucia moliwoci ich
przewidywania idziaania; zwiksza poczucie wasnego sukcesu ipoczu-
cie pozytywnoci zmian yciowych; nasila pozytywno emocji inastroju;
zwiksza zaangaowanie wmacierzystwo isatysfakcj zmacierzystwa.
Prezentowana wniniejszym artykule analiza jest rozwiniciem powyszego
badania.
Autonarracja atosamo
Wbadaniach zzakresu psychologii narracyjnej podkrela si, e wmomen-
tach wyzwa yciowych narracyjna refleksja moe sprzyja adaptacyjnym
zmianom tosamoci zachodzcym wcigu ycia (Hermans 2003; McAdams
2006; Neckar 2000; Ole 2011; Stemplewska-akowicz 2002). Wmiar do-
wiadczania istotnych zmian fizycznych ipsychospoecznych przez czowie-
ka, zmienia si jego opowie osobie samym, aosoby na rnym etapie
rozwoju ego konstruuj narracje ornym poziomie zoonoci (McAcdams
1994). Wwielu badaniach oraz wpraktyce terapeutycznej wykazano, e opo-
wieci, jakie tworzymy oswoich dowiadczeniach, wpywaj na to, jakie
znaczenie jest przypisywane elementom osobistej historii. Narracje, ktre
opowiadamy sobie samym iinnym, aktywnie oddziauj na nasze wybory,
motywy dziaania, podejmowane aktywnoci ipostrzeganie otaczajcego
nas wiata (McAdams 1999). Pisanie osobistej historii moe by zatem kata-
lizatorem dla zmian tosamoci rozumianej za McAdamsem jako opowie
ycia formowana nieustannie przez ca doroso; opowie uksztatowana
icigle tworzca si zarazem (McAdams 2006: 109125). Refleksja narra-
cyjna pozwala zastanawia si nad swoim miejscem irol wwiecie. Ma
to implikacje dla indywidualnego rozwoju: posiadajc spjn wewntrznie
narracj, czowiek ma poczucie stosunkowo dobrze zdefiniowanego icige-
go wczasie pojcia Ja. atwiej mu dziki temu okreli, jaki jest, zrozumie
swoje intencje, zachowania oraz powizane znimi emocje (Bauer, McA-
4 Badania dotyczce wpywu narracyjnego rozumienia wasnego pierwszego macierzystwa na

adaptacj do nowej roli wykonane wramach grantu NCN NN106 21 9138, realizowanego wlatach
20102013 pod kierownictwem J. Trzebiskiego, SWPS, Warszawa.
173
dams, Pals 2008: 81104). Brak spjnej narracji moe natomiast prowadzi
do wewntrznego chaosu izdezorganizowania wiedzy osobie. Ujmujc to
inaczej: dobrze opowiedziana osobista historia dotyczca wanego zdarze-
nia yciowego uatwia przemian tosamoci dopasowanej do zmieniaj-
cych si wyzwa wcyklu ycia (Bauer, McAdams, Pals 2008: 81104).
Ja wautonarracji: ipsocentryczno iallocentryczno

Gwnym bohaterem autonarracji jest posta, ktrej cele, intencje idziaa-
nia stanowi o konstrukcyjn historii (Trzebiski 2002). Najczciej jest to
sama osoba piszca imwimy wwczas onarracjach ipsocentrycznych, ale
niekiedy osoby proszone ozapisanie historii wasnych przey tworz auto-
narracje allocentryczne, wktrych gwnym bohaterem jest kto inny, naj-
czciej bliski: partner, czonek rodziny. Wbadaniu licealistw iich matek
(Trzebiski 2002a) wykazano, e 20 proc. historii miao innych gwnych
bohaterw ni autorka. Badane matki autorki historii allocentrycznych
wykazyway tendencj do trafniejszego przewidywania uczu bliskich
osb, wikszej empatii ibardziej zadaniowego deklarowanego stylu re-
agowania na stres. Wykazano te, e osoby piszce allocentryczne historie
wrny sposb pojmoway cele owego innego: albo odczuway je jako
wasne, co interpretowano jako przejaw silnej wizi spoecznej, albo tylko
uczestniczyy wzdarzeniach, nie identyfikujc si znimi miaa wwczas
miejsce alienacja wasnych zachowa ze sfery osobistych celw iintencji.
Wbadaniu studentw iuczniw wykazano te, e konstruowanie drugiego
rodzaju allocentrycznych opowieci wie si m.in. zobnion satysfakcj
zycia oraz ztrudnoci wyobraenia sobie idealnego zakoczenia historii.
Podsumowujc: sposb, wjaki osoba ujmuje wnarracji siebie iwasne cele,
jest zzwizany zrozumieniem swojej roli wzdarzeniach ima znaczenie dla
skutkw tworzenia osobistej opowieci owanych dowiadczeniach ycio-
wych.
Opisany wyej sposb osadzenia siebie wautonarracji (jako gwne-
go bohatera lub osoby wyalienowanej zwydarze) jest zwizany zrozu-
mieniem wasnych celw, intencji idziaa whistorii przez podmiotowe
Ja poznajce, czyli narratora opowiadajcego wasn histori. Pozostaje to
wzwizku zprocesami ksztatowania tosamoci narracyjnej (Stemplew-
ska-akowicz 2002). Przyjmuje si, e zapisanie historii osnutej wok wa-
snych intencji idowiadcze wpywa na przebudow schematu Ja (Trze-
biski 2002b) co ma pozytywne skutki dla odnajdywania si wsytuacjach
nowych iadaptacji do wanych wydarze (Pennebaker 1993: 539548; Pen-
nebaker 1997: 162166, Pennebaker, Chung 2011). Ztego wzgldu wymienio-
174
ne wyej historie ipsocentryczne maj szans sprzyja rozumieniu wasnej

roli wzdarzeniach, restrukturyzacji schematu Ja iadaptacyjnym zmianom
tosamoci. Podobnie sprzyjajce pozytywnym efektom oddziaywania
narracyjnego mog by te historie allocentryczne, wktrych autor utosa-
mia swoje cele zcelami innych osb wnarracji. Mniejszy wtym zakresie
potencja maj natomiast takie historie allocentryczne, wktrych dziaania,
odczucia iintencje narratora s skierowane na cele innej osoby, zktrymi to
celami narrator si nie identyfikuje. Wtakim wypadku narrator dystansuje
si od intencji gwnego bohatera, aopis zachowania gwnego bohatera
nie odzwierciedla tosamoci narratora, ktra jest rozmyta, zatomizowana.
Tego rodzaju narracja moe mie mniejsz warto adaptacyjn dla rozwoju
tosamoci wsytuacji nowej, rwnie takiej, jak pierwsze macierzystwo.
Pytaniem badawczym jest zatem: Wjaki sposb pozytywne efekty opisy-
wania osobistej historii wi si ze sposobem osadzenia Ja wnarracji?
Celem badania byo okrelenie zwizku sposobu opisu Ja zefektami od-
dziaywania narracyjnego. Oczekiwano, e opisywanie swoich dowiadcze
wie si zpozytywnymi efektami szczeglnie wwypadku historii ipsocen-
trycznych. Wyrazisty gwny bohater jest wanym elementem dobrej nar-
racji (Stemplewska-akowicz, Zalewski 2010), asytuowanie Ja wgwnej
wroli sprzyja narracyjnej refleksji nad sam sob, nad wasnymi dziaania-
mi, postawami iuczuciami, co moe wspomaga rozwj nowej tosamoci
oraz polepsza adaptacj do nowej roli. Sformuowano zatem nastpujce
hipotezy badawcze:
Hipoteza 1: Ipsocentryczno historii jest zwizana pozytywnie zpsy-
chologicznymi wskanikami funkcjonowania jednostki.
Hipoteza 2: Allocentryczno historii jest zwizana pozytywnie zpsy-
chologicznymi wskanikami funkcjonowania jednostki.
Metoda badania
Wcelu weryfikacji powyszych hipotez przeprowadzono analiz 64 histo-
rii zebranych we wspomnianym wyej badaniu ciarnych, wykonanym
wramach grantu badawczego NCN NN106 21 9138. Badane byy kobiety
wostatnim trymestrze ciy, spodziewajce si narodzin pierwszego dziec-
ka (kontrolowano stan zdrowia oraz wiek kobiet). Kontakt zbadanymi
utrzymywano przy pomocy poczty elektronicznej; pisanie historii oraz wy-
penianie ankiet odbywao wsposb zapewniajcy anonimowo. Historie
powstay na bazie instrukcji, by napisa opowie onajwaniejszych wy-
darzeniach zostatniego okresu swego ycia; badane poproszono, by napisa-
y, co wanego si zdarzyo, jaki by pocztek historii ijak sprawy toczyy
175
si dalej; jakie jest lub moe by zakoczenie. Zasadniczym celem oddzia-

ywania narracyjnego byo aktywizowanie narracyjnej refleksji twrcze-
go igbokiego przemylenia wasnych dowiadcze. Wefekcie jednostka
miaa stworzy osobist histori, spajajc wcao rne zdarzenia, zacho-
wania swoje iinnych, przeycia, emocje, myli, wnioski.
Uuczestniczek mierzono poczucie kontroli nad zdarzeniami ipoczucie
sensu ycia (skala PIL), samoocen izadowolenie zsiebie, dyspozycyjny
optymizm, nasilenie emocji pozytywnych inegatywnych, poziom odczu-
wanego wzrostu wobec przeomowego wydarzenia, nadzieja na sukces oraz
skuteczno radzenia sobie jako matki, zaangaowanie wmacierzystwo
isatysfakcj zmacierzystwa. Pomiaru tych zmiennych dokonano dwu-
krotnie: pod koniec ciy (dwa tygodnie po opisaniu historii) oraz po uro-
dzeniu dziecka (trzy miesice po porodzie).
Ja wautonarracjach macierzystwa
Dowiadczenie ciy okazao si na tyle silne iorganizujce opowie, e
stanowio gwny wtek wzebranych historiach, aich osi konstrukcyjn
byy intencje icele samych uczestniczek badania. Cho we fragmentach
opowieci zdarzay si opisy, gdzie intencje iproblemy byy wsplne dla
kobiety ijej partnera, opisy tworzone zperspektywy My, jak wzdaniu:
Ci zmem zaplanowalimy5, to itak osi byo indywidualne denie
kobiety (mie dziecko) itemu celowi byy podporzdkowywane opisywa-
ne wydarzenia oraz wtki wszystkich zebranych autonarracji. Niezalenie
od tego, uczestniczki najczciej sytuoway same siebie jako podmiot podej-
mujcy dziaania, ale niekiedy te wydarzenia byy przypisane do innych
ni sama autorka podmiotw: osb, obiektw, stanw, rzeczy, okoliczno-
ci, nakazw spoecznych, nieokrelonych si zewntrznych. Przejawiao si
to wjzyku opisu. Tam, gdzie autorka akcentowaa wasn gwn rol
wwydarzeniach, opisywaa siebie jako podmiot ipisaa zperspektywy Ja,
jak poniej:
Jak do tej pory wciy czuje si naprawd dobrze. Wpierwszym trymestrze
miaam mae mdoci ibyam popoudniami bardzo senna izmczona. Nastp-
nie czuam si ju wyjtkowo pikna iwana6.
Autorka wystpowaa wwczas jako podmiot iwok jej myli, dziaa
iintencji (denia do celu lub unikania przeciwnoci) bya snuta historia:
5rdo: tekst nr 11. Ze zbioru autonarracji ciarnych, zapisanych na uytek badania wykonanego
wramach grantu NCN NN106 21 9138, realizowanego wlatach 20102013 pod kierownictwem J. Trze-
biskiego, SWPS, Warszawa.
6Ibidem.
176
Jestem ju wzwizku osiem lat ipo prostu zapragnam jakiej zmiany. Bardzo
lubi dzieci, ale swoje to inna bajka. Wostatnim roku miaam ju naprawd
kryzys jeli chodzi oprac. Nie mogam znale nic nowego, ciekawego na ryn-
ku pracy, ata dotychczasowa doprowadzaa mnie do szau. Pena stagnacja, zero
rozwoju imoliwoci awansu. Pomylaam, e to mgby by idealny moment
na dziecko. Jak pomylaam tak uczyniam7.
Czasem jednak, cho historia skupiaa si na celu kobiety (mie dziecko),
to autorka unikaa wyraania wasnych dziaa ipragnie poprzez Ja
uywaa nieosobowych form gramatycznych wskazujcych na to, e rzeczy
jej si dziay lub inni dziaali wjej historii. Wwczas podmiotem byli inni
ludzie, obiekty, zdarzenia inieokrelone siy zewntrzne, jak poniej: wi-
tujc razem Sylwestra 2010/2011 jako postanowienie noworoczne pado po-
wikszenie rodziny8 lub:
() mimo e siy wrciy to itak samopoczucie nie pozwalao mi zapomnie,
itak jest do tej pory, e jest to czas wielu wyrzecze9.
Warstwa jzykowa wiadczy otym, e kobieta unika podmiotowoci
whistorii irozumie siebie jako obiekt oddziaywa innych osb irnych
si zewntrznych, jak wtym cytacie:
Mimo tego przyszed jednak taki dzie, ot tak, niepoprzedzony adnym kon-
kretnym zdarzeniem, wktrym jako uporczywie zaatakowaa wrcz mnie myl
otym, e jednak to moe by wielka strata, strata wpewnym momencie ju
nieodwracalna, bo czas nieubaganie ucieka ize moe jednak trzeba by chocia
pj iprzekona si jak wyglda moliwo zajcia wci moe warto spr-
bowa10.
Opis, wktrym dziaania iintencje byy przypisane do podmiotw in-
nych ni sama autorka by uznawany za bardziej allocentryczny ni ten,
wktrym to kobieta stanowia podmiot.
Oprcz opisw zperspektywy ja oraz opisw dokonywanych zper-
spektywy innych ludzi lub si zewntrznych, fragmenty opowieci byy
opisywane zperspektywy podmiotu my:
Decyzja ozaoeniu rodziny bya najwaniejsz decyzj wnaszym yciu. Przez
ostatnie kilka lat na naszej wsplnej drodze pojawiay si bariery, zktrymi
trudno byo sobie poradzi. Ale wanie to spowodowao, e stalimy si sil-
niejsi igotowi do podejmowania kolejnych wyzwa. Gdy dowiedzielimy si,
e jestem wciy radoci nie byo koca. Pierwsi dowiedzieli si nasi rodzice.
7 rdo: tekst nr 19.

8 rdo: tekst nr 13.
9 rdo: tekst nr 55.
10 rdo: tekst nr 5.
177
Wrd dalszej rodziny iznajomych czekalimy zt nowin do koca trzeciego

miesica, aby nie zapeszy. Dzisiaj jestemy ju wszstym miesicu!!!11.
Wtakich opisach intencje idziaania wsplne (najczciej par) opisywa-
no zzaangaowaniem jako wasne iwynikajce zpotrzeb autorki, ktra
uywajc My podkrelaa wi czc j zdrug osob (najczciej zpart-
nerem). Jak wynika zbada, uywanie zaimka pierwszej osoby liczby mno-
giej (my, nasze, nam) moe by interpretowane jako dystansowanie si od
podejmowania decyzji (np. to nie ja chc, ale my zdecydowalimy), ale
te zdrugiej strony jako podkrelanie zwizku zinnymi (Pennebaker, Lay
2002: 271282).
Na koniec warto doda, e wjednej historii znajdoway si opisy ka-
dego ztych rodzajw: cz zdarze bya zwykle opisywana zperspektywy
ja, cze poprzez form my, acz zuwzgldnieniem innych ludzi
isi. Wzalenoci od czstoci uycia tych form osoba opisujca wasne do-
wiadczenia zaznaczaa wmniej lub bardziej wyrazisty sposb swoj obec-
no whistorii, co byo wanym elementem konstrukcji narracji. Powy-
sze obserwacje posuyy do skonstruowania lingwistycznych wskanikw
ipso- iallocentrycznoci.
Wskaniki ipomiar ipsocentrycznoci iallocentrycznoci

Dokonano analizy dwojakiego rodzaju: wpodejciu jakociowym iilocio-
wym. Analiza jakociowa bya oparta na dowiadczeniach iprocedurach
oceniania zbada nad autonarracjami (Trzebiski 2002) oraz osigniciach
badawczych McAdamsa (McAdams 1995; 1999) izespou L. King (Burton,
King 2008: 914; Pennebaker, King 1999: 12961312; King, Raspin 2004: 603
632). Sposb kodowania ipso iallocentrycznoci by dostosowany do spe-
cyfiki zebranych historii: wprawdzie wszystkie one byy skonstruowane
wok wanego osobistego celu uczestniczek badania (zakoczy szczliwie
ci, urodzi dziecko), ale opisyway wydarzenia zperspektywy rnych
podmiotw, co wskazywao na organizacj wanego elementu struktury
narracyjnej: postaci gwnego bohatera. Przyjto, e czstsze uycie formy
podmiotu Ja byo wskanikiem ipsocentrycznoci historii, natomiast sytu-
acje, wktrych podmiotem bya inna osoba wiadczyy oallocentrycznoci.
Za pomoc sdziw kompetentnych wyodrbniono podmioty wkadym
zdaniu historii ianalizowano, jak czsto osoba badana umieszcza siebie jako
podmiot. Efektem kodowania byo zliczenie uytych podmiotw danej for-
my iskonstruowanie nastpujcych wskanikw ipso iallocentrycznoci:
11 rdo: tekst nr 17.
178
Podmiot Ja zliczone uycia podmiotw Ja, gramatycznych ido-

mylnych, wproporcji do cznej liczby podmiotw whistorii. Im
wysza warto zmiennej, tym bardziej ipsocentryczna historia.
Podmiot nieosobowy lub nieokrelony zliczone sytuacje, wkt-
rych funkcj podmiotu peniy rzeczowniki nieosobowe izaimki rze-
czowne lub podmiot by nieokrelony. Podmiotem (gramatycznym
lub domylnym) wzdaniu byway np.: obiekt, stan, rzecz, zdarzenie
lub rzeczownik odsowny (np. zaakceptowanie), wproporcji do licz-
by wszystkich podmiotw historii. Im wysza warto zmiennej, tym
mniej ipsocentryczna historia.
Podmiot Inni zliczone sytuacje, wktrych funkcj podmiotu pe-
niy wyrazy oznaczajce inne osoby, wproporcji do liczby wszystkich
podmiotw historii. Im wysza warto zmiennej, tym bardziej allo-
centryczna historia.
Zastosowano rwnie drugi sposb kodowania ipso- iallocentrycznoci,

wykorzystujcy podejcie ilociowe ianaliz komputerow (Paluchowski
2010; Soroko 2007). Skorzystano zpowszechnie uywanego programu Lin-
guistic Inquiry and Word Count (LIWC) do automatycznej frekwencyjnej
analizy tekstu, stworzonego przez Jamesa Pennebakera iwsppracowni-
kw Pennebaker, Francis, Booth 2001; Pennebaker, Mayne, Francis 1997:
863871), dostpnego wpolskiej wersji testowej (Szymczyk, akowicz, Stem-
plewska-akowicz 2012: 195209). Program ten zlicza sowa przypisane do 76
kategorii jzykowych ipsychologicznych12. Wanalizie skorzystano zdwch
kategorii kodowania zaimkw osobowych idzierawczych odnoszcych
si do osb: Ja (I) oraz Inny (Other). Efektem kodowania byo zliczenie
uytych sw danej kategorii iskonstruowanie nastpujcych wskanikw
ipso- iallocentrycznoci:
Ja LIWC liczba zaimkw odnoszcych si do Ja: ja, bym, mi, mn,
mnie, moi*, moj*, mj (procent woglnej liczbie uytych sw). Im
wysza warto zmiennej, tym bardziej ipsocentryczna historia.
Inny LIWC liczba zaimkw odnoszcych si do innych osb: ni,
nich, niego, niej, niemu, nim, nimi, on, ona, oni, one, ono, siebie, sob,
sobie, ci, go, ich, im, j, je, jego, jej, jemu, mu) (procent woglnej licz-
bie uytych sw). Im wysza warto zmiennej, tym bardziej allocen-
tryczna historia.
12 Wicej informacji dotyczcych programu LIWC: www.liwc.net.
179
Wyniki
Aby zbada zwizek ipsocentrycznoci historii zpoziomem zmiennych doty-
czcych adaptacji kobiet do wyzwania yciowego, przeprowadzono analiz
korelacji. Zgodnie zoczekiwaniami stwierdzono, e ipsocentryczno historii
wie si ze wskanikami funkcjonowania kobiet, zarwno wciy, jak ipo
urodzeniu dziecka.
Analiza podmiotw zda

Wpierwszym pomiarze pod koniec ciy wykazano pozytywny zwizek
czstoci pisania zperspektywy Ja zafirmacj ycia, mierzon jako wynik
podskali kwestionariusza poczucia sensu ycia PIL r = 0,336; p < 0,05. Nato-
miast po urodzeniu dziecka zaobserwowano, e czsto uywania podmio-
tu ja whistorii wie si istotnie zwyszym zadowoleniem zsiebie osb
badanych r = 0,398; p < 0,01, zwiksz pozytywnoci postrzegania zdarze
yciowych (SZ) r = 0,303; p < 0,05, zsilniejszym poczuciem adaptacji do
roli matki r = 0,283; p < 0,05, wtym zwysz satysfakcj zmacierzystwa r
= 0,327; p < 0,05, atake ztendencj do wikszego poczucia wasnej zarad-
noci r = 0,258; p = 0,055. Wtym samym pomiarze zaobserwowano take
ujemn korelacj ipsocentrycznoci mierzonej jako czsto uycia podmio-
tu ja zafektem negatywnym (PANAS-X) r = - 0,288; p < 0,05 (patrz: zesta-
wienie wynikw wtabeli 1).
Stwierdzono take korelacje pomidzy unikaniem umieszczania siebie
wroli podmiotu, gdy miejsce to zajmoway obiekty, rzeczy, stany (lub te
podmiot by nieokrelony), azmiennymi dotyczcymi funkcjonowania
uczestniczek badania (patrz tabela 3). Zaobserwowano, e im mniej ipsocen-
tryczna historia, tym wysze byo poczucie braku kontroli r = 0,329; p < 0,05,
azarazem mniejsze zadowolenie zsiebie r = - 0,317; p < 0,05, mniej pozy-
tywny bilans afektu r = - 0,282; p < 0,05 oraz afekt pozytywny r = - 0,277;
p < 0,05, mniejsza pozytywno postrzegania zdarze yciowych r = - 0,268;
p < 0,05, atake sabsze poczucie adaptacji do roli matki r = - 0,348; p < 0,01,
wraz zsatysfakcj zmacierzystwa r = - 0,355; p < 0,05 izaangaowaniem
wmacierzystwo r = - 0,308; p < 0,05. Zwizki te stwierdzono tylko wdru-
gim pomiarze, po urodzeniu dziecka (patrz: tabela 2). Wyniki te wskazuj
na regulacyjn funkcj life-story: historia zorientowana na innego sprzyja
oglnemu zadowoleniu, ale nie przyczynia si do poznawczego odnajdywa-
nia si wnowej roli.
180
Tabela 1. Korelacje wskanika ipsocentrycznoci whistorii ze zmiennymi

ilociowymi: czsto wystpowania podmiotu ja wproporcji do wszyst-
kich podmiotw whistorii
Wskanik ipsocentrycznoci whistorii:
Pomiar 1 Pomiar 2
Analizowana zmienna
R Pear- Poziom R Pear- Poziom
sona istotnoci sona istotnoci
Poczucie sensu ycia (wynik oglny
-,044 ,749 ,174 ,200
PIL)
Kontrola nad yciem (podskala PIL) -,109 ,425 ,137 ,315
Afirmacja ycia (podskala PIL) ,336* ,011 -,028 ,838
wiadomo celu (podskala PIL) ,050 ,714 ,029 ,830
Poczucie braku kontroli ,092 ,500 -,229 ,090
Poczucie wasnej zaradnoci -,017 ,901 ,258 ,055
Zadowolenie zsiebie -,042 ,760 ,398** ,002
Bilans afektu -,002 ,987 ,204 ,132
Afekt pozytywny ,057 ,679 ,040 ,769
Afekt negatywny ,051 ,710 -,288* ,032
Adaptacja do roli matki -,045 ,744 ,283* ,035
Satysfakcja zmacierzystwa -,024 ,859 ,327* ,014
Zaangaowanie wmacierzystwo -,083 ,545 ,181 ,183
Postrzegana pozytywno zmian
-,087 ,521 ,303* ,023
yciowych
Optymizm (LOT) -,237 ,079 -,034 ,805
Nadzieja na sukces (KNS) ,058 ,673 ,137 ,313
Umiejtno znajdywania rozwiza
,062 ,651 ,088 ,519
(podskala KNS)
Sia woli (podskala KNS) ,043 ,752 ,231 ,087
Samoocena (SES) ,024 ,860 ,014 ,918
Analogicznie, przeprowadzono analiz korelacji, aby zbada zwizek allo-

centrycznoci historii zpoziomem zmiennych dotyczcych adaptacji kobiet
do wyzwania yciowego. Zgodnie zoczekiwaniami stwierdzono, e umiesz-
czanie innych osb wfunkcji podmiotw wopisie ma zwizek zwieloma
aspektami funkcjonowania uczestniczek (patrz: tabela 4). Zaobserwowano,
e im bardziej allocentryczna historia, tym wyszy by afekt negatywny r =
0,282; p < 0,05, atake sabsze przekonanie owasnej sile woli r = - 0,268;
p < 0,05 oraz nisza samoocena r = - 0,306; p < 0,05. Zwizki te stwierdzo-
no tylko wpierwszym pomiarze, pod koniec ciy (zestawienie wynikw
wtabeli 3).
181
Tabela 2. Korelacje wskanika ipsocentrycznoci whistorii ze zmiennymi

ilociowymi: Czsto wystpowania wroli podmiotu obiektw, rzeczy,
stanw itp., wskazujcych bierny lub nieokrelony charakter podmiotu (rzec-
zowniki nieosobowe izaimki rzeczowe + podmiot nieokrelony/wproporcji
do wszystkich podmiotw whistorii)
Wskanik integracji poprzecznej
Pomiar 1 Pomiar 2
Analizowana zmienna
R Pear- Poziom R Pear- Poziom
sona istotnoci sona istotnoci
-,007 ,960 -,098 ,471
PIL)
Kontrola nad yciem (podskala PIL) ,000 ,998 -,043 ,752
Afirmacja ycia (podskala PIL) -,190 ,160 -,020 ,881
wiadomo celu (podskala PIL) -,052 ,703 -,001 ,995
Poczucie braku kontroli -,204 ,131 ,329* ,013
Poczucie wasnej zaradnoci -,007 ,960 -,138 ,309
Zadowolenie zsiebie ,001 ,992 -,317* ,017
Bilans afektu -,063 ,645 -,282* ,035
Afekt pozytywny -,228 ,091 -,277* ,039
Afekt negatywny -,099 ,470 ,214 ,113
Adaptacja do roli matki ,143 ,292 -,348** ,008
Satysfakcja zmacierzystwa ,169 ,214 -,355** ,007
Zaangaowanie wmacierzystwo ,078 ,569 -,308* ,021
-,030 ,829 -,268* ,046
yciowych
Optymizm (LOT) ,030 ,828 -,061 ,657
Nadzieja na sukces (KNS) ,010 ,941 -,150 ,271
-,029 ,834 -,154 ,256
(podskala KNS)
Sia woli (podskala KNS) ,050 ,716 -,164 ,227
Samoocena (SES) ,050 ,716 ,064 ,637
Podsumowujc, wykazano, e narracyjne opisywanie swoich dowiad-

cze przez uczestniczki badania wizao si zpozytywnymi efektami szcze-
glnie wtedy, kiedy elementem struktury opowieci bya centralna posta
gwnego bohatera samej autorki historii, sytuujcej siebie jako podmiot
wzdaniach. Wykazano, e efekty oddziaywania narracyjnego byy zr-
nicowane wzalenoci od tego, kto pojawia si jako podmiot wnarracji
ina ile wyrazista bya gwna bohaterka, co operacjonalizowano poprzez
czsto wystpowania okrelonych podmiotw. Forma Ja wzdaniach wi-
zaa si istotnie zwyszym zadowoleniem zsiebie uczestniczek, zwiksz
pozytywnoci postrzegania zdarze yciowych, zsilniejszym poczuciem
182
Tabela 3. Korelacje wskanika allocentrycznoci whistorii ze zmiennymi

ilociowymi: czsto wystpowania innych osb jako podmiotw whis-
torii (wproporcji do liczby wszystkich podmiotw)
Wskanik integracji poprzecznej
Pomiar 1 Pomiar 2
Analizowana zmienna
Korelacja Poziom Korelacja Poziom
Pearsona istotnoci Pearsona istotnoci
Poczucie sensu ycia (wynik oglny PIL) -,190 ,160 -,206 ,127
Kontrola nad yciem (podskala PIL) -,095 ,485 -,148 ,277
Afirmacja ycia (podskala PIL) -,161 ,236 -,157 ,249
Poczucie wasnej zaradnoci -,123 ,365 -,046 ,734
Zadowolenie zsiebie -,054 ,695 ,149 ,274
Bilans afektu -,223 ,099 ,065 ,632
Afekt Pozytywny -,055 ,689 ,142 ,296
Afekt Negatywny ,282* ,035 ,015 ,913
Adaptacja do roli matki -,163 ,230 ,130 ,339
Satysfakcja zmacierzystwa -,179 ,188 ,138 ,311
,003 ,985 ,075 ,585
yciowych
Optymizm (LOT) -,098 ,471 -,080 ,556
Nadzieja na sukces (KNS) -,235 ,081 -,073 ,591
-,165 ,223 -,065 ,636
(podskala KNS)
Sia woli (podskala KNS) -,268 *
,046 -,065 ,636
Samoocena (SES) -,306* ,022 -,157 ,249
adaptacji do roli matki, wtym zwysz satysfakcj zmacierzystwa, atak-

e ztendencj do wikszego poczucia wasnej zaradnoci oraz sabszym
afektem negatywnym. Wynikaoby std, e ipsocentryczno historii wie
si zbardziej pozytywnym wartociowaniem wasnej sytuacji isilniejszym
poczuciem odnalezienia si wnowej roli macierzyskiej. Obserwowane
zalenoci s tosame zgwnym strumieniem efektw obserwowanych
wanalizach ilociowych ipotwierdzonych wmodelu SEM. Jak wykazaa
analiza cieek, jako struktury narracyjnej opowieci ma wpyw wanie
na te zmienne.
Wporwnaniu zt opcj, gdy uczestniczka unikaa umiejscawiania sie-
bie jako podmiotu wzdaniach, to wpomiarze po urodzeniu dziecka obser-
wowano wysze poczucie braku kontroli nad yciem, mniejsze zadowolenie
zsiebie, niszy bilans afektu oraz sabszy afekt pozytywny, mniej pozytyw-
183
ne postrzeganie zdarze yciowych, atake sabsze poczucie adaptacji do

roli matki, wraz zsatysfakcj zmacierzystwa izaangaowaniem wmacie-
rzystwo. Dodatkowo, gdy podmiotem wopisie byli inni ludzie, to wpo-
miarze pod koniec ciy obserwowano silniejszy afekt negatywny, sabsze
przekonanie owasnej sile woli oraz nisz samoocen. Wyniki te wskazuj
na to, e opisywanie siebie samej jako aktywnej, dziaajcej, wyraajcej
swe intencje gwnej bohaterki historii sprzyjao pozytywnym efektom pi-
sania odowiadczeniu przeomowym bardziej ni sytuacja, wktrej autor-
ka historii unikaa wasnej podmiotowoci wzdaniach lub gdy podmiota-
mi opisu byli inni ludzie.
Analiza kategorii osobowych LIWC

Wpierwszym pomiarze pod koniec ciy wykazano negatywny zwizek
czstoci uycia kategorii Ja LIWC zzadowoleniem zsiebie r = - 0,286; p <
0,05. Natomiast po urodzeniu dziecka zaobserwowano, e czsto uywa-
nia sw zkategorii Ja LIWC whistorii wie si istotnie zniszym poczu-
ciem braku kontroli osb badanych r = - 0,269; p < 0,05, natomiast pozy-
tywny zwizek odnotowano pomidzy czstoci uycia sw zkategorii
Ja azadowoleniem zsiebie r = 0,303; p < 0,05, poczuciem adaptacji do roli
matki r = 0,373; p < 0,01, adaptacj do macierzystwa r = 0,298; p < 0,05
(wtym satysfakcj zmacierzystwa r = 0,328; p < 0,05) oraz pozytywno-
ci postrzegania zdarze yciowych r = 0,267; p < 0,05 (patrz: zestawienie
wynikw wtabeli 4).
Analogiczn analiz przeprowadzono dla kategorii Inny LIWC . Wpierw-
szym pomiarze pod koniec ciy wykazano negatywny zwizek czstoci
uycia kategorii Inny LIWC zpoczuciem sensownoci ycia r = - 0,347; p <
0,01 oraz zzadowoleniem zsiebie r = - 0,282; p < 0,05. Po urodzeniu dziecka
natomiast zaobserwowano, e wysoka czsto uywania sw zkategorii
Inny LIWC whistorii wie si istotnie znisz afirmacj ycia r = - 0,363;
p < 0,01 oraz nisz nadziej na sukces r = - 0,268; p < 0,05 oraz nisz umie-
jtnoci znajdywania rozwiza r = 0,266; p < 0,05 (patrz: zestawienie
wtabeli 5).
Podsumowujc, wykazano, e narracyjne opisywanie swoich dowiad-
cze przez uczestniczki badania wizao si zpozytywnymi efektami szcze-
glnie wtedy, kiedy whistorii wystpoway zwysok czstoci sowa
zkategorii Ja LIWC. Natomiast wysza czsto uycia sw zkategorii Inny
LIWC wie si zmniejszym nasileniem pozytywnych efektw oddziay-
wania narracyjnego.
184
Tabela 4. Korelacje kategorii Ja (I) LIWC ze wskanikami radzenia sobie

zwyzwaniem yciowym
1 pomiar 2 pomiar
Analizowana zmienna Korelacja Poziom Korelacja Poziom
Poczucie sensu ycia (wynik
-,054 ,691 ,139 ,306
oglny PIL)
Kontrola nad yciem (podskala
-,015 ,915 ,144 ,289
PIL)
Afirmacja ycia (podskala PIL) ,255 ,058 -,104 ,446
wiadomo celu (podskala PIL) ,017 ,898 ,041 ,763
Poczucie braku kontroli ,202 ,136 -,269 *
,045
Zadowolenie zsiebie -,286 *
,033 ,373
**
,005
Bilans afektu -,054 ,691 ,251 ,062
Afekt Pozytywny -,046 ,737 ,167 ,218
Afekt Negatywny ,042 ,761 -,257 ,056
Adaptacja do roli matki -,129 ,342 ,298* ,026
Satysfakcja zmacierzystwa -,133 ,328 ,328* ,014
-,130 ,341 ,267* ,047
yciowych
Optymizm (LOT) -,106 ,435 ,016 ,904
Nadzieja na sukces (KNS) -,090 ,508 ,035 ,798
Umiejtno znajdywania
-,087 ,526 -,053 ,699
rozwiza (podskala KNS)
Sia woli (podskala KNS) -,078 ,566 ,130 ,341
Samoocena (SES) -,066 ,630 ,164 ,227
Pomimo braku hipotez interesujce wydao si wykonanie analizy po-

rwnawczej dla uytych wskanikw ipso iallocentrycznoci. Wykazano
istotn pozytywn korelacj pomidzy czstoci uycia sw zkategorii Ja
LIWC aczstoci uycia podmiotu Ja wzdaniach historii r = 0,392; p < 0,01.
Podobnie wykazano istotn korelacj pomidzy czstoci uycia sw zka-
tegorii Inny LIWC aczstoci osadzenia innych ni autorka osb wfunkcji
podmiotw zda r = 348; p < 0,01. Wskazuje to na spjno diagnostyczn
tych wskanikw (zestawienie wynikw korelacji wtabeli 6.)
185
Tabela 5. Korelacje kategorii Inny (Other) LIWC ze wskanikami radze-

nia sobie zwyzwaniem yciowym
1 pomiar 2 pomiar
Analizowana zmienna Korelacja Poziom Korelacja Poziom
-,347** ,009 -,241 ,074
PIL)
Kontrola nad yciem (podskala PIL) -,253 ,060 -,193 ,153
Afirmacja ycia (podskala PIL) -,096 ,482 -,363** ,006
Zadowolenie zsiebie -,282* ,035 -,053 ,698
Bilans afektu -,110 ,421 ,001 ,995
Afekt Pozytywny -,021 ,878 ,118 ,386
Afekt Negatywny ,143 ,292 ,097 ,479
Adaptacja do roli matki -,117 ,390 ,039 ,774
Satysfakcja zmacierzystwa -,096 ,483 ,066 ,627
Zaangaowanie wmacierzystwo -,151 ,267 -,011 ,934
-,104 ,444 ,059 ,663
yciowych
Optymizm (LOT) -,179 ,188 -,202 ,136
Nadzieja na sukces (KNS) -,152 ,263 -,268* ,046
Umiejtno znajdywania
-,172 ,206 -,266* ,048
rozwiza (podskala KNS)
Sia woli (podskala KNS) -,104 ,444 -,181 ,181
Samoocena (SES) -,186 ,171 -,128 ,347
Dyskusja
Zarwno analiza podmiotw zda, jak ianaliza kategorii LIWC potwier-
dzaj przyjte hipotezy iwskazuj na to, e sposb ujcia wasnej osoby
jako bohatera autonarracji rnicuje gboko pozytywnych efektw od-
dziaywania narracyjnego. Wskanik ipsocentrycznoci skonstruowany na
podstawie liczby uytych podmiotw Ja oraz wskanik uycia kategorii Ja
LIWC whistorii wykazay te same prawidowoci dotyczce: zadowolenia
zsiebie, adaptacji do roli matki isatysfakcji zmacierzystwa oraz pozy-
tywnoci zmian yciowych. Uyte wskaniki allocentrycznoci wykazyway
istotne zwizki zrnymi wskanikami psychologicznymi funkcjonowania
osb badanych, ale uwidaczniaj t sam ogln prawidowo: im cz-
ciej wnarracji pojawiaj si zaimki osobowe dotyczce innych osb lub
186
Tabela 6. Korelacje kategorii Ja (I) iInny (Other) LIWC wskanikami

ipsocentrycznoci iallocentrycznoci skonstruowanymi na podstawie zlicze
podmiotw zda
Czsto uycia kat- Czsto uycia kat-
egorii Ja LIWC egorii Inny LIWC
Analizowana zmienna
Korelacja Poziom Korelacja Poziom
Czsto wystpowania podmiotu ja
wproporcji do wszystkich podmiotw whis- ,392** ,003 ,078 ,567
torii
Czsto wystpowania innych osb jako
podmiotw whistorii (wproporcji do liczby ,021 ,876 ,348** ,009
wszystkich podmiotw)
Czsto wystpowania wroli podmiotu
obiektw, rzeczy, stanw itp., wskazujcych
na nieosobowy lub nieokrelony charakter
-,155 ,255 -,192 ,156
podmiotu (rzeczowniki nieosobowe izaimki
rzeczowe + podmiot nieokrelony)/wproporcji
do wszystkich podmiotw whistorii
inne osoby peni funkcj podmiotw zda, tym nisze s wyniki rnych
aspektw funkcjonowania psychologicznego osb piszcych historie.
Uzyskane wyniki wskazuj na to, e jzyk iskadnia gramatyczna opi-
su s wskanikami umysowej konstrukcji wydarze iwasnej wnich roli.
Forma podmiotu zwykego, domylnego lub logicznego Ja, bdca wska-
nikiem, e to sama kobieta jest gwn bohaterk ipodmiotem aktywnie
dziaajcym wopowieci wydaje si sprzyja narracyjnej refleksji nad sam
sob, nad wasnymi dziaaniami iuczuciami. By moe pozwala zmierzy
si zodpowiedzialnoci za wasne dziaania ipragnienia oraz operowa
obrazem siebie jako podmiotu posiadajcego poczucie kontroli nad zdarze-
niami. Podmiot Ja pojawia si whistoriach wtedy, gdy autorka historii
opisywaa siebie jako gwn bohaterk wcentrum zdarze, pokonujc
komplikacje pojawiajce si whistorii, dziaajc, sprawcz, mylc, od-
czuwajc. Opisywanie historii otakiej konstrukcji moe wspomaga roz-
wj nowej tosamoci jako matki oraz polepsza adaptacj do nowej roli.
Ta interpretacja wynikw wydaje si uzasadniona wwietle innych ba-
da dotyczcych sposobu samoopisu jednostki wautonarracji. Wykazano
m.in., e pisanie wasnej historii zperspektywy pierwszej osoby liczby po-
jedynczej przynosi wicej korzyci ni wtedy, gdy wopisie przyjmuje si
perspektyw innej osoby lub zmienia perspektywy Seih, Chung, Penne-
baker 2001: 926938). Przyjmuje si te, e forma podmiotu wskazuje na
poczucie sprawczoci wobec zdarze, awbadaniu dotyczcym ojcw wyka-
187
zano, e wasna aktywno isprawstwo przejawiajce si wjzyku opisu

siebie whistorii wi si zpozytywniejszym funkcjonowaniem wrodzinie
(Cierpka 2013). Sposb opisu Ja jest odbiciem procesw psychologicznych
itosamoci czowieka, zatem moe dostarcza informacji na temat pozio-
mu organizacji osobowoci. Wysok koncentracj podmiotu na dziaaniach
Ja, anisk na dziaaniach innych bohaterw wypowiedzi obserwuje si
wwypowiedziach osb zosobowoci psychotyczn iborderline czy si
j ztrudnociami ze zrozumieniem stanw mentalnych innych osb iego-
tyzmem (McAdams, Anyidoho, Brown, Huang, Kaplan, Machado 2004:
761784). Koncentracja na Ja jest nisza przy osobowoci zintegrowanej,
awysza uosb dowiadczajcych cierpienia psychologicznego inegatyw-
nych emocji, np. po stresie traumatycznym (DAndrea, Chiu, Deldin 2001:
316323; Wolf, Sedway, Bulik, Kordy 2007: 711717). Wwielu badaniach
obserwowano zwizek pomidzy obecnoci zaimkw Ja adepresyjnoci
(Pennebaker, Mehl, Niederhoffer 2003: 547577). Jednak wjzyku polskim
uycie zaimkw pierwszej osoby liczby pojedynczej rni si od uycia Ja
wjzyku angielskim inie moe by bezporednio porwnywane (Szym-
czyk, akowicz, Stemplewska-akowicz 2012: 195209). Czste uycie zaim-
kw pierwszoosobowych liczby pojedynczej (ja, moje, mnie) odzwierciedla
przede wszystkim koncentracj na wasnej osobie (Gergen, Gergen 1983).
Jest to zjawisko adaptacyjne icharakterystyczne dla okresu ciy (Bielaw-
ska-Batorowicz 2006). Jednoczenie koncentracja podmiotu na wasnych
dziaaniach moe odzwierciedla poczucie sprawczoci, at uznaje si na
podstawie wielu bada psychologii klinicznej iosobowoci za powizan
ze zdrowiem psychicznym (Heszen-Niejodek 2004; Sk 1991). Zczci bada
wynika te, e pisanie narracji, wktrej wmiar opisu zmienia si per-
spektywa (np. zosobistej na cudz lub odwrotnie) wie si zwikszymi
korzyciami zdrowotnymi ni pisanie narracji statycznej, bez zmian perspek-
tywy (Campbell, Pennebaker 2003: 6065).
Biorc pod uwag zrnicowane wyniki bada dotyczcych osoby bo-
hatera historii iperspektywy opisu warto podkreli, e wyniki uzyskane
wniniejszym badaniu mog by zwizane ze specyficzn sytuacj osb pi-
szcych narracje. Jak powszechnie zaznacza si wopracowaniach dotycz-
cych ciy, stan ten silnie oddziauje na poczucie wasnej wartoci kobiety.
Zjednej strony moe je podwysza, dajc poczucie sukcesu izadowole-
nia zsiebie (sprzyja temu pozytywny skrypt kulturowy ciy iciarnych,
jako osb owartoci dodanej), zdrugiej strony jednak zmiany fizyczne ciaa
zwizane zci s przez wiele kobiet odbierane jako trudne do zaakcep-
towania. Wtej sytuacji umieszczanie siebie wfunkcji podmiotu wnarracji
moe peni funkcj samoregulacyjn (Bless, Fiedler 2006; Thayer, New-
188
man, McClain 1994: 760793), gdy moe skania do przemyle dotycz-

cych siebie ido poszukiwania tego, co wnowej sytuacji stanowi warto,
agodzc al zwizany ztym, co utracone.
Wedug Brunera (1991: 121) konstruowanie osobistej narracji jest szcze-
glnie wane wtedy, gdy osobiste dowiadczenie rni si od narracji kul-
turowych ijednostka moe, dziki stworzeniu wasnej opowieci, wyja-
ni sw odmienno, ktra utrudnia jej spenianie oczekiwa spoecznych
iwasnych. Wbadaniu Breen dotyczcym ciarnych kobiet wykazujcych
zachowania aspoeczne (Breen 2010) stwierdzono, e wspln motywacj
do osobistej zmiany byy dla uczestniczek wane wydarzenia, ktre ska-
niay jednostk do aktywnego namysu nad swoim zachowaniem wod-
niesieniu do aktualnej wasnej wizji siebie oraz oczekiwanej wizji siebie
wprzyszoci. Dowiadczenia, ktre nie pasoway do biecej koncepcji Ja
lub mogy powodowa dryf zpodanej trajektorii przyszych zdarze mo-
tywoway do tworzenia autonarracji sucych rozwiniciu nowej historii
ycia, pomocnych wutrzymaniu poczucia sensu, inspirujcych do krytycz-
nego spojrzenia irozwinicia nowej tosamoci (Breen 2010). Biorc pod
uwag tego rodzaju motywacj, mona przypuszcza, e pisanie osobistej
opowieci moe by szczeglnie pomocne wsytuacji, gdy macierzystwo
jest postrzegane jako nie do koca pasujce do wymarzonej wizji Ja iwa-
snej przyszoci, ajednostka odczuwa potrzeb odnalezienia spjnego sensu
zdarze, godzc oczekiwania spoeczne iwasn indywidualno. Problem
ten ujawni si wczci zebranych wbadaniu historii wpostaci opisw
uzasadniajcych itumaczcych fakt zajcia wci taki element opowie-
ci wyda si wielu uczestniczkom badania wany iwart opisania, co jest
wyrazem odczuwania presji spoecznej oraz konfrontowania jej zwasnymi
potrzebami imoliwociami, jak wponiszym cytacie:
Od duszego czasu naciskano na nas wsprawie potomstwa, amy jak zawsze
nieugici zakochani wsobie po sam czubek gowy odpowiadalimy, e sami
czujemy si najlepiej inie wyobraamy sobie, eby kto trzeci wkroczy wnasz
wiat. Nie trudno sobie wyobrazi jaka bya reakcja otoczenia, niektrzy stra-
szyli nas nawet wydziedziczeniem. Amy naprawd uwielbialimy przebywa
tylko we dwoje mimo e mieszkalimy na stae razem ju od piciu lat. Jednak,
gdy rozpoczlimy zupenie sami mieszkanie nie wiedzie skd zrodzi si po-
mys podjcia prby powoania na wiat nowego ycia. Pewnego listopadowe-
go wieczoru (naley wtym miejscu przypomnie, e wlistopadzie przebywaam
wpracy cznie 240 godzin) ogldajc potwornie nudn polsk komedi po-
mys zosta wprowadzony wczyn13.
rdo: tekst nr 23. Ze zbioru autonarracji ciarnych zapisanych na uytek badania wykonanego
13
wramach grantu NCN NN106 21 9138.
189
Opisy tego rodzaju wskazuj na to, e przy pisaniu osobistej narracji

podejmowano wysiki, by odnale wasn drog do pogodzenia roli zawo-
dowej iinnych, np. ony czy partnerki, zurodzeniem dziecka. Jak podkre-
laj rda, indywidualny wybr idecyzja, czy ikiedy mie dziecko jest
obecnie dla wielu kobiet trudny, poniewa zjednej strony macierzystwo
przestao by oczywistym stanem, wpisanym naturalnie wycie kobiety,
ale iwybr pt. nie mie dzieci nie jest oczywisty (Genevie, Margolies
1989; Hryciuk, Korolczuk 2012; Maciarz 2004; Titkow 2003). Wydaje si, e
opisywanie osobistej historii moe by pomocne wtej sytuacji, zwaszcza
jeeli kobieta ujmuje wniej siebie jako centralny, aktywnie dziaajcy pod-
miot zdarze. Jak pisze bowiem Bartosz, macierzystwo wie si ze zmia-
n sposobu zaangaowania wrzeczywisto, a narracje kobiet ciarnych
wogle charakteryzuj si siln koncentracj na wasnej osobie (Bartosz
2002). Oczekiwanie na dziecko jest niemal pretekstem do autorefleksji do-
tyczcych wasnej tosamoci, ktra wobliczu nowej sytuacji egzystencjal-
nej ju nie wystarcza. Pisanie historii skoncentrowanej wwysokim stopniu
na wasnej osobie powoduje wyrany efekt: skania do zderzenia wzorw
kulturowych ze wiadomoci wasnej odrbnoci iautonomiczn interpre-
tacj dowiadcze, co sprzyja krystalizowaniu si wasnej podmiotowoci
ikonstruowaniu osobistych znacze, ktre przejmuj kontrol nad interpre-
tacj napywajcych wydarze. Dziki temu jednostka zwiksza akcepta-
cj dla siebie wnowej roli oraz poczucie wasnej niezalenoci iwzmacnia
zaufanie do siebie wobliczu nieznanej przyszoci (McAdams 1993; 2006:
1118; Mdrzycki 1996). Jest to szczeglnie wane dla kobiety spodziewa-
jcej si pierwszego dziecka iprzygotowujcej si do swoistej podry
wnieznane.
Uzyskane wyniki dotycz kobiet spodziewajcych si dziecka inaley
wystrzega si ich uoglniania na wiksz populacj. Naley te podkreli,
e powysze wnioskowanie dotyczce zwizku sposobu opisywania siebie
whistorii zrozumieniem wasnej roli ipsychologicznym funkcjonowaniem
wnowej rzeczywistoci jest hipotetyczne, aprzy interpretacji wynikw
wskazana jest ostrono. Istnieje bowiem moliwo, e zaobserwowane
korelacje s np. efektem czynnikw osobowociowych, ktre powoduj, e
jednostka pisze historie mniej lub bardziej skierowane na siebie lub na in-
nego, azarazem rozumie iodczuwa zdarzenia oraz zachowuje si wokre-
lony sposb. Po to, by zweryfikowa istnienie zwizku przyczynowo-skut-
kowego midzy sposobem opisywania siebie wnarracji anastpujcymi
efektami psychologicznymi naleaoby najpierw indukowa ubadanych
pisanie ipso- lub allocentrycznych historii, anastpnie sprawdza efekty
tych dwch rodzajw autonarracji.
190
Na zakoczenie przemyle dotyczcych Ja jako gwnego bohatera

wnarracji warto zaznaczy, e sama kultura zachodnia sprzyja upodmio-
towieniu wasnego ycia iprzedstawiania siebie jako indywidualnoci
wcentrum akcji. Wpywaj na to powszechnie dostpne pierwszoosobo-
we opisy wasnych dowiadcze izwizane znimi twierdzenia dotyczce
prawdy, mdroci, wartoci. Tworz one to, swoiste ramy dla indywidu-
alnych opowieci. Te narracje ponad narracjami bywaj okrelane jako
narracje przewodnie (Boje 2008: 87123), narracje dostpne kulturowo
(Antaki 1994), dyskurs dominujcy (Gee 1992; Gergen 1993) czy tekst kul-
turowy (Denzin 1992). Ukierunkowuj one narracje osobiste, poniewa
sprawiaj, e narrator trzyma si kulturowych standardw iustalonych
wartoci. Przez to steruj indywidualn konstrukcj znaczenia wszcze-
glny, przewidywalny sposb, jednak bez ograniczania indywidualnego
wyboru dotyczcego tego, co waciwie opowiedzie lub jakim jzykiem.
Podczas opowiadania osobistej historii jednostka jest zmuszona stworzy
wiat swojej opowieci, wktrym pokazuje siebie na tle oczekiwa kul-
turowych itypowego przebiegu zdarze, okrelajc jednoczenie swoj
spoeczn tosamo (Schiffrin 1996: 167203; Talbot, Bibace, Bokhour,
Bamberg 1996: 225251). Kobieta przygotowujca si do roli matki rw-
nie podlega temu procesowi, ato, na ile centraln rol przypisuje sobie
wautonarracji, wie si zefektami tworzenia osobistej historii wyzwania
yciowego.
Bibliografia
Antaki C., (1994) Explaining and arguing: The social organization of acco-
unts, London.
Bartosz B., (2002) Dowiadczenie macierzystwa. Analiza narracji autobio-
graficznych, Wrocaw.
Bauer J.J, McAdams D.P, Pals J.L., (2008) Narrative Identity and Eudaimo-
nic Well-being, Journal of Happiness Studies, 9.
Bielawska-Batorowicz E., (2006) Psychologiczne aspekty prokreacji, Kato-
wice.
Bless H., Fiedler K., (2006) Mood and the regulation of information proces-
sing, [w:] J.P. Forgas (red.), Affect in social cognition and behavior, New
York.
Boje D.M., (2008) Storytelling organizations, London, [w]: (1995) Models of
narrative analysis: Atypology, Journal of Narrative and Life History,
5 (2).
191
Breen A.V., (2010) The construction of self-identity and positive behavioural:

Change in pregnant and parenting young women, Toronto.
Bruner J., (1991) The narrative construction of reality, Critical Inquiry, 18.
Burton C.M., King L.A., (2008) Effects of (very) brief writing on health: The
two-minute miracle, British Journal of Health Psychology, 13.
Campbell R.S., Pennebaker J. W., (2003) The secret life of pronouns: Flexibili-
ty in writing style and physical health, Psychological Science, 14.
Cierpka A., (2013) Tosamo inarracje wrelacjach rodzinnych, Warszawa.
DAndrea W., Chiu P., Casas B., Deldin P., (2001) Linguistic predictors of po-
sttraumatic stress disorder symptoms following 11 September 2001, Ap-
plied Cognitive Psychology, 26 (2).
Denzin N.K., (1992) Symbolic Interactionism and Cultural Studies: the Poli-
tics of Interpretation, Basil Blackwell.
Erikson E.H., (2002) Dopeniony cykl ycia, Pozna.
Gee J.P., (1992), The social mind: Language, ideology, and social practice. Se-
ries in language and ideology, New York.
Genevie L., Margolies E., (1989) The Motherhood Report. How Women Feel
About Being Mothers, New York.
Gergen K., (1993) Refiguring Self and Psychology: Kenneth J. Gergen, Hamp-
shire.
Gergen K., Gergen M., (1983) Narratives of the self, [w:]: T. Sarbin, K. Scheibe
(red.), Studies in social identity, New York.
Green M., Strange J., Brock T., (2002) Narrative Impact: Social and Cognitive
Foundations, Mahwah.
Hermans H.J.M., (2003) The construction and reconstruction of adialogical
self, Journal of Constructivist Psychology, 16.
Heszen-Niejodek I., (2004), Styl radzenia sobie ze stresem jako indywidual-
na zmienna wpywajca na funkcjonowanie wsytuacji stresowej, [w:]
J.Strelau (red.), Osobowo aekstremalny stres, Gdask.
Hryciuk R.E., Korolczuk E. (red.), (2012) Poegnanie zMatk Polk? Dyskur-
sy, praktyki ireprezentacje macierzystwa we wspczesnej Polsce, War-
szawa.
King L., Scollon C.K., Ramsey C.M., Williams T., (2000) Stories of life trans-
ition: Happy endings, subjective well-being, and ego development in pa-
rents of children with Down Syndrome, Journal of Research in Persona-
lity, 34.
King L.A., Raspin C., (2004) Lost and found possible selves, subjective well-
being, and ego development in divorced women, Journal of Personali-
ty, 72.
192
Lyubomirsky S., Sousa L., Dickerhoof R., (2006) The costs and benefits of
writing, talking, and thinking about lifes triumphs and defeats, Journal
of Personality and Social Psychology, 90 (4).
Maciarz A., (2004) Macierzystwo wkontekcie zmian spoecznych, War-
szawa.
Mdrzycki T., (1996) Osobowo jako system tworzcy irealizujcy plany.
Nowe podejcie, Gdask.
McAdams D.P., (1993) The stories we live by: Personal myths and the ma-
king of the self, New York.
McAdams D.P., (1994) The Person: An Introduction to Personality Psycholo-
gy, Fort Worth.
McAdams D.P., (1995) The life story interview, [online] https://www.sesp.
northwestern.edu/docs/Interviewrevised95.pdf.
McAdams D.P., (1999) Personal narratives and the life story, [w:] L. Pervin,
O.John (red.), Handbook of personality: Theory and research, New York.
McAdams D.P., (2006) The Problem of Narrative Coherence, Journal of Con-
structivist Psychology, 19.
McAdams D.P., (2006) The role of narrative in personality psychology to-
day, Narrative Inquiry, 16 (1).
McAdams D.P., Anyidoho N.A., Brown C., Huang Y.T., Kaplan B., Machado
M.A., (2004) Traits and stories: Links between dispositional and narrati-
ve features of personality, Journal of Personality, 72 (4).
Neckar J., (2000) Narracyjne ujcie ja na tle innych sposobw jego ujmo-
wania, [w:] A. Gadowa (red.), Tosamo czowieka, Krakw.
Niederhoffer K.G., Pennebaker J.W., (2009) Sharing ones story: On the be-
nefits of writing and talking about emotional experience, [w:] S.J. Lopez,
C.R. Snyder (red.), Oxford handbook of positive psychology, New York.
Odachowska E., Wpyw oddziaywania narracyjnego na sposb radzenia
sobie zsytuacj dowiadczenia wyrazistoci mierci. Nieopublikowana
rozprawa doktorska, SWPS, Warszawa.
Ole P., (2011) Wprowadzenie do psychologii osobowoci, Warszawa.
Ole P.K., Brygola E., Skibiska, M., (2010) Temporal dialogues and their in-
fluence on affective states and the meaning of life, International Journal
for Dialogical Science, 4 (1).
Pennebaker J.W., (1993) Putting stress into words: Health, linguistic and the-
rapeutic implications, Behaviour, Research and Therapy, 31.
Pennebaker J.W., (1997) Writing about emotional experiences as atherapeu-
tic process, Psychological Science, 8.
Pennebaker J.W., (2004) Writing to heal: Aguided journal for recovering
from trauma and emotional upheaval, Oakland.
193
Pennebaker J.W., Chung C.K., (2011) Expressive writing and its links to men-
tal and physical health, [w:] H. Friedman (red.), The Oxford handbook of
health psychology, New York.
Pennebaker J.W., King L.A., (1999) Linguistic Styles: Language Use as an In-
dividual Difference, Journal of Personality and Social Psychology, 77.
Pennebaker J.W., Lay T.C., (2002) Language use and personality during cri-
ses: Analyses of Mayor Rudolph Giulianis press conferences, Journal of
Research in Personality, 36.
Pennebaker J.W., Mehl M.R., Niederhoffer K., (2003) Psychological aspects
of natural language use: Our words, our selves, Annual Review of Psy-
chology, 54.
Schiffrin D., (1996) Narrative as self-portrait: Sociolinguistic construction of
identity, Language in Society, 25.
Seih Y., Chung C.K., Pennebaker J.W., (2011) Experimental manipulations of
perspective taking and perspective switching in expressive writing, Co-
gnition and Emotion, 25.
Sk H., (1991) Procesy twrczego zmagania si zkrytycznymi wydarzeniami
yciowymi azdrowie psychiczne, [w:] H. Sk (red.), Twrczo ikompe-
tencje yciowe azdrowie psychiczne, Pozna.
Stra-Romanowska M. (red.), (2000) Metody jakociowe wpsychologii
wspczesnej, Wrocaw.
Stra-Romanowska M., Bartosz B., urko M. (red.), (2010) Badania narra-
cyjne wpsychologii, Warszawa.
Szymczyk B., akowicz W., Stemplewska-akowicz K., (2012) Automatyczna
analiza tekstu: polska adaptacja programu LIWC Jamesa Pennebakera,
Przegld Psychologiczny 55 (2).
Talbot J., Bibace R., Bokhour B., Bamberg M., (1996) Affirmation and resi-
stance of dominant discourses: The rhetorical construction of pregnancy,
Journal of Narrative and Life History, 6.
Thayer A., Newman R., McClain T. M., (1994) Self-regulation of mood: Stra-
tegies for changing abad mood, raising energy, and reducing tension,
Journal of Personality and Social Psychology, 62.
Titkow A. (red.), (2003) Szklany sufit. Bariery iograniczenia karier kobiet,
Warszawa.
Trzebiski J. (red.), (2002) Narracja jako sposb rozumienia wiata,
Gdask.
Trzebiski J., Woowicz-Ruszkowska A., (2013), The effects of narrative con-
struction of acritical life situation: Motherhood with adisabled child,
Journal of Intellectual Disability Research.
194
Trzebiski J., Ziba M., (2006) Narracyjne rozumienie innego czowieka ija-
ko wizi spoecznych, Psychologia Jakoci ycia, 5 (2).
Wolf M., Sedway J., Bulik C., Kordy H., (2007) Linguistic analyses of natu-
ral written language: Unobtrusive assessment of cognitive style in eating
disorders, International Journal Of Eating Disorders, 8 (40).
SUMMARY
Self in auto-narration of first-time motherhood
The author examines the relationship between psychological markers
of an individual functioning and qualities of narrative concerning, among
others, the way of describing Self as a main character of the story. The author
states the thesis that creating narration about significant life events can
improve life quality. The author proves that difficult experience contained
in a form of the story modifies the way of understanding and acceptance
of past difficult events, but it also influences the way current challenges are
perceived, facilitating plan-making, increasing the sense of competence and
control.
The author explicitly emphasizes that western culture itself promotes
empowerment of own life and representing oneself as an individual at the
center of the action. The author argues that this is influenced by widely
available first-person descriptions of ones experiences and the truths,
wisdoms and values they convey. The authors analysis indicates that they
direct personal narrations as they reward culturally accepted standards and
values. The author emphasizes the fact that this is precisely how they direct
individual construction of meaning in a distinctive, predictable way but at
the same time they allow for individual choice of what to say and which
language to choose.
CZ IV
Narracja wjzykoznawstwie
Pragmalingwistyka
anarracja: tosamo,
kooperacja, sprzeczno
Pawe Nowak
P ragmalingwistyka inarracja to zpewnoci ujcia zjawisk jzykowych

oniewspmiernej historii iznaczeniu dla kultury, poniewa opowie/
narracja istnieje wwiadomoci humanistycznej od tysicleci1, apragmalin-
gwistyka pojawia si dopiero przed kilkudziesicioma laty2.
Co zatem maj ze sob wsplnego oba te ujcia komunikatw jzyko-
wych? Wktrych miejscach zbliaj si do siebie, awktrych zdecydowa-
nie rni ioddalaj? Czy ujcia te mona zaprzc do wsppracy wjednej
wypowiedzi iczy taka wsppraca przyniosaby korzyci dla wsptwrcw
aktu komunikacji?
Pojcie pragmatyki jzykowej/pragmalingwistyki arozumienia

narracji
Analiz zwizkw irozwizkw midzy pragmalingwistyk inarracj war-
to rozpocz od porwnania definicji obu tych poj.
Wpragmalingwistyce za istotne uwaa si dwa spojrzenia na to dziaa-
nie komunikacyjne. Pierwszym znich jest perspektywa logiczna, wedug
ktrej pragmatyka jest rozwiniciem semantyki logicznej (opartej na kryte-
rium prawdy ifaszu), poszerzonym owyraenia indeksalne, tj. mwicego,
adresata, miejsce czy czas komunikacji. Wedug Donalda Kalisha pragmaty-
ka to ekstensja semantycznych definicji prawdziwoci ojednostki formalnie
zawierajce terminy indeksalne (Kalisz 1993: 1012). Zkolei druga podkre-
la zwizek pragmatyki zuyciem jzyka wcelu osignicia zamierzonych
1 Pierwsze uycie terminu narracja przypisuje si Arystotelesowi (zob. Arystoteles 2008).

2 Za twrc teorii iterminologii uznaje si Johna Langshawa Austina (zob. J.L. Austin 1993).
199
Pawe Nowak
efektw. John Austin zastpuje wtym ujciu pragmalingwistyki warunki

prawdziwoci zdania przez warunki skutecznoci, czyli zbir warunkw, ja-
kie musi spenia kontekst (wszerokim rozumieniu tego terminu kontekst
fizyczny, jzykowy, dowiadczenia komunikacyjne uytkownikw jzyka,
kontekst kulturowy itp.), aby dane wypowiedzenie byo skuteczne (Kalisz
1993: 1014).
Wyranie widoczne jest wtych ujciach rozlege spectrum dziaa jzy-
kowych, ktre mog by uznane za pragmatyczne, awzasadzie oczywista
jest take moliwo traktowania kadego przejawu komunikacji sownej
jako czynnoci mowy. Nie jest rwnie bdem przykadanie do oceny ak-
tw mowy rnych kryteriw prawdziwoci, szczeroci, grzecznoci czy
skutecznoci, co powoduje, e opis pragmatyczny staje si wieloaspektowy
ielastyczny, azatem moe by dopasowany do rnych zjawisk komunika-
cyjnych, take narracji.
Zkolei definicje narracji wi j zjednej strony zinformowaniem iza-
rzdzaniem wiedz, gdy ujmowana jest jako schemat zorganizowania r-
norodnych danych ioperowania nimi przez nadawc. Tymi danymi s: bo-
hater (protagonista), wybrany przez niego cel ipokonywane przeszkody,
blokujce osignicie celu, azwaszcza przeciwnik (antagonista). Narracja
zawiera take zreguy mora lub obietnic: co warto, czego nie warto. Cz-
sto take pojawia si konflikt midzy wartociami bohatera iprzeciwnika
(por. Wasilewski 2012; Trzebiski 2002). Zdrugiej strony narracj ujmuje si
rwnie jako szczegln form poznawczego prezentowania rzeczywistoci,
podstawow struktur porzdkujc dowiadczenie irozumienie wiata. To
nic innego jak opowie, skrypt, historia (Trzebiski 2002: 1012).
Patrzenie na narracj jako na opowie/histori/opowiadanie zblia j do
pragmatyki logicznej, wktrej ocenia si prawdziwo ifaszywo wypo-
wiedzi, podobnie jak mona wskazywa na prawd bd fasz opowieci,
klasyfikujc j jako opowiadanie, anegdot, plotk, bajk, mit czy po pro-
stu histori. Zkolei widzenie wnarracji utrwalonych skryptw, scenariuszy
ischematw komunikacyjnych wie j bardziej zpragmalingwistyk Au-
stinowsk, poniewa uporzdkowanie danych, narracyjny schemat post-
powania komunikacyjnego, swego rodzaju instrukcja albo mapa drogowa,
zawierajce wskazwki, co powinno znale si we wstpie, rozwiniciu
izakoczeniu, dotyczy idotyka bezporednio uywanych aktw mowy, ko-
operacji jzykowej czy regu grzecznoci komunikacyjnej oraz przypomina
rnorodne maksymy izasady formuowane przez pragmatykw jzykw
wtych koncepcjach.
Definicje obu tych zjawisk wskazuj, e zalenoci midzy pragmalin-
gwistyk anarracj dotycz przeoenia teorii aktw mowy, kooperacji
200
Pragmalingwistyka anarracja: tosamo, kooperacja, sprzeczno
igrzecznoci komunikacyjnej na pynno iatrakcyjno narracji, azko-

lei opowiadanie historii irealizacja narracyjnych skryptw kulturowych
wpywa na skuteczno wykonywanych przez nadawcw czynnoci mowy
fortunno komunikacji.
Akty mowy anarracja

Kluczowa dla koncepcji pragmatycznych teoria aktw mowy definiu-
je rzeczony akt jako wypowied zintencj, nieograniczon, jeli chodzi
ojej rozmiary, poniewa zarwno pojedynczy dwik, np. krzyk aaaaa!,
jak iwielotomowa powie powinny zawiera wsobie okrelony cel ko-
munikacyjny, amwienie bezcelowe jest bdem genetycznym (Tokarz
2006: 214218). Wklasycznych pracach J.L . Austina iJ.R. Searleapro-
blem narracji wypowiedzi zosta niemale cakowicie pominity, gdy
badacze ci nie powicali zbyt wiele uwagi duszym strukturom komu-
nikacyjnym, ograniczajc si do analizy pojedynczych zda lub ich rw-
nowanikw. Jednak wjednym zrodzajw tych krtkich, zawierajcych
tylko najwaniejsze informacje komunikatw, nazywanych przez Austi-
na konstatywami, aprzez Searleaasercjami istotna jest prawdziwo
lub faszywo zawartych wnich danych. Wten sposb cz si one
znarracj, bo wjednej zjej definicji podkrela si przecie, e nadawca
prezentuje rzeczywisto, organizuje dane, azatem przedstawia wiat,
ktry moe by oceniany przez odbiorcw take wkategoriach prawdy
ifaszu.
Jednozdaniowa opowie, informacja prasowa, sygna czy wzmianka
d do wyrwnania wwymaganym przez komunikacj zakresie wiedzy
midzy nadawc narracji/konstatywy/asercji aich odbiorc. Przeznacze-
niem tej opowieci jest jej poznanie izinterpretowanie przez odbiorc,
ajeeli wiedza dziki niej zdobyta jest wana, take jej zapamitanie.
Czynnoci mowy nie maj wtym wypadku charakteru dialogu ani
opowieci uczestniczcej, na jako opowieci nie wpywa take sposb jej
przedstawienia, nie oywi jej adne zabiegi jzykowe ani chwyty reto-
ryczne. Narracja oparta na prostych konstatywach iasercjach nie jest nar-
racj dynamiczn, nie angauje wwidoczny sposb emocji odbiorcy, nie
wywouje zreguy natychmiastowej, aczasami adnej reakcji zwrotnej.
Jest najczciej narracyjnie pasywna skutkiem konstatyww iasercji jest
bowiem przede wszystkim przyjcie do wiadomoci danych, zawartych
wtego typu stwierdzeniach, iewentualnie ich zapamitanie.
201
Pawe Nowak
Konstatywy3 s po prostu stwierdzeniem odnoszcym si albo do wiata

zewntrznego albo do wiata wewntrznego, asama zawarto informa-
cyjna wypowiedzi dotyczy albo czego oczywistego, co nie wymaga udo-
wadniania prawdziwoci, albo stanu emocjonalno-psychicznego, ktrego
istnienia nie da si racjonalnie udowodni. Czasami zatem mwicy ocze-
kuje potwierdzenia przyjcia informacji ze strony suchacza albo aktu dania
wiary wprawdziwo informacji, ktr mu przekaza wtedy narracja nie
jest ju tylko pasywna, ale staje si wograniczony sposb reaktywna (za-
wierajca ladowe iloci dialogu) lub pasywno-reaktywna (jednozdaniowe
potwierdzenia ze strony odbiorcy).
Dzianie si, czciow dynamik zdarze izwikszenie stopnia oraz tem-
pa dwustronnej konwersacji wprowadzaj do orzekajcych owiecie aktw
mowy (asercji ikonstatyww) koncepcje niemieckiej szkoy pragmalingwi-
stycznej, azwaszcza teoria reprezentatyww Eddy Weigand (por. Weigand
1989). Reprezentatywy to po prostu akty mowy odpowiadajce warunkom
prawdziwoci, ktrych intencj mona byoby wyrazi nastpujc formu:
chc, eby wiedzia, e tak jest. Ten zamiar icel komunikacyjny speniaj zda-
niem Weigand nie tylko pasywne narracyjnie konstatywy iasercje, ale take
nuncjatywy, ktre wypowiada nadawca nie tylko po to, eby poinformowa
oczym odbiorc, ale take, zakadajc, e jest to dla suchacza informacja
nowa, aby usysze reakcj na t informacj zjego ust, otrzyma sprzenie
zwrotne, wktrym zawarte bd: opis emocji odbiorcy, pytanie lub dodatko-
we informacje, zwizane zdostarczonymi mu danymi, np. Znowu odwoano
konkurs skokw wGaPa; Nie dostaem jeszcze tej ksiki, ktr przy tobie za-
mawiaem itp., gdzie reakcje odbiorcw mog przybra midzy innymi na-
stpujc form: Atak czekae na te zawody albo Ja te po dwch godzinach
bezsensownego siedzenia przed telewizorem strasznie si wkurzyem; Przykro
mi lub Akiedy bdzie? S one zatem propozycj duszej komunikacji, roz-
wijaj narracj, staj si cigiem replik dialogowych mogcych przeksztaci
si wnarracj reaktywn, wktrej rola odbiorcy nie ogranicza si jedynie do
przyjmowania informacji, ale staje si on wsptwrc opowiadanej przez
nadawc historii lub przynajmniej aktywnie reagujcym suchaczem.
Poza nuncjatywami Weigand zalicza do reprezentatyww, ktre mog
by narracyjnie pasywne lub reaktywne, take inne, niekoniecznie kojarzo-
ne wklasycznych koncepcjach pragmalingwistycznych zprawd inarracj,
typy aktw mowy: asercje, asercje ewaluatywne (oceniajce), konstatywy
(zobowizania), ekspresywy (wyraajce emocje).
3 Wedug G. Becka (za Lipczuk 1999: 172) konstatywy s deklaratywami, ktre musz by przyjte
przez odbiorc na mocy autorytetu wypowiadajcego je nadawcy. S zatem narracyjnie pasywne.
202
Za szczeglnie reaktywne narracyjnie akty mowy stwierdzajce mo-

na uzna wyrnione przez niemieck badaczk reprezentatywy modalne,
niewyraajce faktu, ajedynie moliwo zaistnienia czego. Nie jest wic
przypadkiem, e s one nazywane take deliberatywnymi aktami mowy4,
bo warunki prawdziwoci staj si wnich niejednoznaczne, aich intencj
mona byoby przedstawi tak oto formu: chc, eby wiedzia, e tak
mogoby by i, jeli masz ochot, podyskutowa ze mn otym. Za narracyj-
nie reaktywne, wczajce odbiorc wopowiadanie historii albo ustalajce
znim prawidowo sposobu rozumienia wiata wnadawczej narracji mo-
na take uzna akty warunkowe (jeli, to), ktre wymagaj akceptacji
lub odrzucenia proponowanego kierunku izawartoci opowieci iinterpre-
tacji rzeczywistoci, dezyderatywne (dajce/yczeniowe), na ktre reakcja
moe by bardziej dialogowa (gdy jest sowna) lub czynnociowa (gdy wy-
konana zostanie na jej podstawie jaka czynno), oraz normatywne (usta-
lajce), ktre prowokuj do akceptacji albo do negacji idialogu, sucego
rozstrzygniciu, co wsposobie interpretacji rzeczywistoci stanie si norm,
aco zostanie odrzucone.
Zgodnie zkoncepcj Searlea(1980: 241248) deklarytywy s najsilniejsze
illokucyjnie, tworz nowe fakty albo zmieniaj stan danego obiektu bez po-
dejmowania dodatkowych dziaa, tylko poprzez wypowied. Std toczca
si od lat dyskusja oich narracyjnym/asercyjnym charakterze nie zosta-
a zakoczona przyjciem jednoznacznych wnioskw. Niektre wyrnio-
ne przez brytyjskiego badacza deklaratywy, np: abdykowa, uaskawia,
nadawa imi, czy Austinowskie werdyktywy: uniewinnia, uznawa win,
uzna bramk s bowiem naturalnym skadnikiem kadej narracji przeka-
zuj informacje owydarzeniach wopowiadanej historii albo te pokazuj,
wjaki sposb zosta przez nadawc zinterpretowany wiat. Przyjcie per-
spektywy narracyjnej wopisie aktw mowy powoduje, e mona je zali-
czy take do reprezentatyww, gdy wgruncie rzeczy akty s sprawcze, ale
wypowiedzi takie mog by przecie take prawdziwe lub faszywe5. Jeszcze
bardziej opowiadajcymi histori lub opowiadajcymi owiecie staj si
deklaratywy wujciu Weigand. Dla niemieckiej badaczki nale do nich
take: zobowizywa si, gwarantowa (komisywy Searlea), gratulowa,
4 Deliberowa oznacza rozwaa co lub naradza si nad czym, azatem wskazuje na dyskusj
jako intencj iskutek uycia tego rodzaju aktu mowy. Wartykule z2007 r. proponowaem zaliczy
tego rodzaju wypowiedzi do werbatyw, czyli aktw mowy, wktrych informuje si lub dyskutuje
oczyich sowach, przewiduje ich konsekwencje, mwi omoliwociach izagroeniach (por. Nowak
2007: 1216).
5 Interpretacja jakiego wydarzenia przez narratora jako np. uaskawienia moe by przecie nie-
waciwa, aakt mowy, ktry wchwili wypowiadania wydawa si skuteczny, moe okaza si pniej
cakowicie nieefektywny ista si niewypaem komunikacyjnym.
203
Pawe Nowak
wita, przeprasza (ekspresywy Searlea, satysfaktywy Habermasa, konduk-

tywy Austina), poniewa ustanawiaj one itworz okrelone zwizki spo-
eczne, buduj sie zalenoci midzy uczestnikami komunikacji (zwaszcza
Searleowskie komisywy) oraz kreuj irozwijaj relacje midzyludzkie (np.
ekspresywy).
Wydaje si zatem, e przynajmniej cz deklaratyww wprowadza do
komunikacji narracj dynamiczn/sprawcz, ktra moe zobowizywa od-
biorcw narracji do uznania historii nie tylko za prawdziw, ale take za
determinujc ich przyszo. Deklaratywy waciwe, jeli s zrealizowa-
ne prawidowo, wymagaj przede wszystkim akceptacji stanu rzeczy, ktry
ogaszaj, wic raczej nie zachcaj do dialogu. Natomiast deklaratywy we-
dug Weigand, czyli take komisywy iekspresywy bywaj zaproszeniem do
rozmowy, s czsto pocztkiem tworzenia wsplnej narracji przez nadawc
iodbiorc ito wobydwu jej rozumieniach buduj wsplnie histori bd
ustalaj znaczenia oraz okrelaj zakres icharakter zaproponowanej iusta-
lanej wkomunikacji jzykowej interpretacji wiata.
Kolejna kategoria aktw mowy ekspresywy moe stanowi podklas
reperezentatyww, bo bardzo czsto s skonwencjonalizowane ioznajmia-
j fakty oczywiste wdanej sytuacji (ekspresywy konwencjonalne), azatem
mog podlega ipodlegaj warunkom prawdziwoci. Su nadawcy przede
wszystkim do wyraenia uczu iemocji wobec wiata ipartnera. Zgodnie
zteori Weigand niektre znich mog by uznane za deklaratywy, np. prze-
prasza. Niemniej, oile wsamych ekspresywach moe si zawiera narra-
cja (zwaszcza wekspresywach niekonwencjonalnych/konwersacyjnych6),
otyle ich artykulacja nie wywouje najczciej ani koniecznoci wsptwo-
rzenia opowieci, ani potrzeby negocjacji jzykowego obrazu wiata wnich
zawartego. Jest to zatem zreguy narracja pasywna.
Zaliczane przez Weigand do reprezentatyww komisywy s zperspekty-
wy narracji ijej waciwoci zjawiskiem wyjtkowym, poniewa skuteczna
komisywa powstaje jako rezultat dialogu, uzgadniania nie tylko znacze,
ale take, amoe przede wszystkim, potrzeb, celw, oczekiwa. Iwtym
aspekcie jest to narracja interpretacyjna, proponujca okrelone rozumie-
nie rnych dziaa izamiarw podejmowanych przez nadawc komisywy.
Rwnie Weigand (1989: 135150), pomimo zaznaczania reprezentatywnego
charakteru komisyww, podkrela obecno wnich cech, ktre sprzyjaj
narracyjnoci takich wypowiedzi. Uwaa bowiem, e komisywy wzasa-
6Ekspresywy niekonwencjonalne/konwersacyjne s oryginalne iczsto oparte na koncepcie, bo

maj przekonywa swoj form izawartoci osile opisywanych przez nadawc emocji. Ekspresywy
konwencjonalne s sztampowe ischematyczne, akonieczno ich wykonania reguluje bardzo czsto
protok dyplomatyczny isavoir-vivre.
204
dzie nie bywaj pocztkiem sekwencji replik dialogowych, tylko wplecione

wdusz rozmow zajmuj wniej zreguy albo pozycj wrodku albo
te j zamykaj. Nie s zatem prostymi aktami reaktywnymi zobowi-
zanie si wobec odbiorcy moe by obudowane ca seri wczeniejszych
wypowiedzi. Komisywy s jednak zobowizaniem nadawcy, acig dalszy
rozpocztej przez komisyw historii zaley od umiejtnoci przezwyciania
przez niego komplikacji itrudnoci, ktre mog si pojawi, cho nie musz,
wtrakcie jej realizacji. Pojawia si wnich, azwaszcza wdalszej komunika-
cji onich narracja dynamiczna zelementami suspensu ioczekiwania.
Ostatnim Searleowskim typem aktw mowy s dyrektywy, ktre mog
pojawi si wnarracjach orzeczywistoci iwnarracjach interpretujcych
wiat. Wrd dyrektyw pojawiaj si bardzo szeroko rozumiane polecenia
wice, ktre zobowizuj odbiorc do zrobienia czego (rozkazy, naka-
zy, zarzdzenia czy zalecenia) oraz polecenia niewice, ktre polegaj na
dzieleniu si swoimi pomysami lub potrzebami (rady, sugestie czy proby).
Poza tym do dyrektyw zaliczane s take zakazy, ktrych skutkiem ma by
niewykonanie, niezrobienie czego przez odbiorc, oraz pytania owiedz dla
wyrwnania poziomu wiadomoci przez odbiorc unadawcy. Takie pytania,
anie pytania sprawdzajce wiedz, nazywane s przez Weigand pytaniami
eksploratywnymi ierotetycznymi. Dyrektywy wprowadzaj do wypowie-
dzi elementy narracji dynamicznej/sprawczej, poniewa ich pojawienie si
wopowieci skutkuje podjciem jakiego dziaania lub jego zaniechaniem,
apytania ustalaj precyzyjnie znaczenie wsplnotowej lub indywidualnej
interpretacji rzeczywistoci wwypowiedzi, tekcie czy jzyku.
Komunikacja medialna ispoeczna jest wcaoci makronarracj makro-
opowieci imakrointerpretacj ujawnion wzdaniach, wypowiedziach
itekstach, wktrych mieszaj si rne formy prostych aktw mowy. Nar-
racje budowane ztych aktw maj zatem rnorodny (pasywny, reaktyw-
ny, dynamiczny, sprawczy lub czcy te zakresy) charakter irozmaite cele.
Wprzestrzeni komunikacji publicznej mona zauway wostatnim czasie
czstsze wystpowanie deklaratyw, komisyw idyrektyw ni czystych kona-
statyw/asercji/reprezentatyw. Niewykluczone, e wynika to rwnie zfaktu
dynamiki narracyjnej tych aktw.
Kooperacja jzykowa anarracja

Dynamik narracji ijej skuteczno warunkuj iograniczaj take moli-
woci rwnorzdnej komunikacji nadawcy iodbiorcy. Za jako porozu-
miewania si midzy uczestnikami rozmowy odpowiada wteoriach prag-
malingwistycznych midzy innymi koncepcja kooperacji jzykowej Paula
205
Pawe Nowak
Herberta Gricea(Grice 1980: 91114). Jest ona wan czci caoci teorii
pragmatycznej, szczeglnie atw do wykorzystania wkomunikacji bezpo-
redniej. Przy wsplnym TU iTERAZ rozmwcw da si okreli, jakie s
warunki wstpne konwersacji, jaka wiedza jest niezbdna dla rwnopraw-
nego uczestnictwa wnarracji ijej zrozumienia, mona koordynowa wspl-
nie przez pytania irepliki dialogowe gwn cz komunikacji (nadajc
jednoczenie narracji dynamiczny charakter), atake zakoczy j wtedy,
gdy temat zostanie wyczerpany wsposb satysfakcjonujcy dla wszystkich
podmiotw uczestniczcych wtym akcie.
Zupenie inaczej wyglda jej przydatno iatwo zastosowania wme-
diach iwkomunikacji spoecznej. Nie sposb okreli bowiem jednoznacz-
nie, co oznacza wtym przypadku kluczowa zasada Griceowskiej teorii:
Uczy swj udzia konwersacyjny wprzewidzianym dla niego momencie ta-
kim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, wktr jeste
zaangaowany (Grice 1980: 91114).
Zperspektywy narracji medialnej ispoecznej (publicznej) moe to ozna-
cza zarwno: wysuchaj jej zuwag, jak iprzeka dalej, podejmij polemik,
skomentuj, dopowiedz co od siebie itd.
Trudno wprzypadku komunikowania wprzestrzeni publicznej okreli
take, czy zostay spenione trzy warunki podstawowe dobrej kooperacji
(tzw. warunki na wejciu). Po pierwsze, autentycznoci udziau. Nie ma
moliwoci sprawdzenia, czy kady widz, czytelnik, suchacz czy internauta
naprawd angauje si wprzebiegajc narracj, anawet mona zwielkim
prawdopodobiestwem, awzasadzie zpewnoci, stwierdzi, e na pew-
no nie wszyscy angauj si wwystarczajcym dla modelowej7 kooperacji
stopniu. wiadomo czciowego uczestnictwa wprocesie narracyjnym
powinna wpywa na sposb jego prowadzenia, zwiksza uczestnictwo
wszystkich podmiotw komunikacyjnych.
Po drugie, adekwatnoci jzyka, tematu ietapu komunikacji. Heteroge-
niczno odbiorcw iich rnorodne, czsto niewspmierne kompetencje
jzykowe powoduj, e zarwno narracja opowieci, jak inarracja interpre-
tacji nie s zrozumiae wtakim samym stopniu dla odbierajcych ten sam
7Modelowej wrozumieniu charakterystycznym dla kultury przedinternetowej, azwaszcza przed-

smartfonowej. Zaangaowanie wkomunikacj wymagao wtedy powicenie jej caoci lub niemale
caoci uwagi, anarracja moga by gsta, wielowtkowa, nastawiona na pen wspprac wszyst-
kich uczestnikw komunikacji. Zmiany wzakresie istoty inarzdzi komunikacji ostatnich kilku bd
kilkunastu lat doprowadziy do zjawiska multiscreeningu, czyli jednoczesnego korzystania ztelewizo-
ra (ogldanie jakiego programu), laptopa (wykonywanie pracy lub przegldanie stron) ismartfona
(np. korzystanie zkomunikatorw). Oczywicie, skutkami takiego rwnoczesnego kontaktu zwieloma
urzdzeniami irnorodnymi treciami jest/powinna by zmiana sposobu prowadzenia narracji oraz
oczekiwa komunikacyjnych wobec uczestnikw porozumiewania si.
206
przekaz, azatem nie jest zachowana wkomunikatach masowych adekwat-

no jzykowa. Lepiej wypada adekwatno etapu komunikacji, poniewa
przekazy medialne ispoeczne s tworzone zreguy ze wiadomoci ist-
nienia podstawowego schematu narracyjnego opowiadania, awzwizku
ztym zawieraj najczciej wstp, rozwinicie izakoczenie. Inaczej wygl-
da natomiast kwestia ich dostrzeenia ipoznania przez odbiorcw. Mona
obecnie mwi bowiem otzw. odbiorcy niecierpliwym, ktry czasami nie
rozpoczyna kontaktu zprzekazem od jego pocztku ani te czsto nie ledzi
tej narracji uwanie ikooperacyjnie, poniewa zajmuje go zapping (prze-
czanie kanaw telewizyjnych po bardzo krtkim czasie wposzukiwaniu
innego programu) imultiscreening (korzystanie rwnoczenie ztelewizora,
komputera ismartfona), anie bez znaczenia jest take wtym wypadku
multimedialno przekazu mogca dostarcza zbyt wielu bodcw, ktrych
umys odbiorcy nie jest wstanie przetworzy izrozumie. Bardzo intere-
sujco wypada take adekwatno tematu narracji, ktr wczeniej utosa-
miano ze stopniem bliskoci, si wizi emocjonalnej midzy uczestnikami
komunikacji (Hall 1974). Zmiany technologiczne izmiany spoeczno-oby-
czajowe przedefinioway przede wszystkim pojcie tabu komunikacyjnego
iobyczajnoci/etykietalnoci komunikacyjnej. Emocjonalizacja przekazw
publicznych, podgldactwo ipotocyzacja mediw oraz reklamy umoliwiy
dopuszczenie do narracji iuznanie za kooperacyjne najbardziej intymnych
iprzeznaczonych jedynie dla najbliszych tematw ispraw, ktrych wcze-
niejsze poruszanie wtej przestrzeni byo nietaktem komunikacyjnym ido-
wodem antykooperacji. Tematami opowieciowych narracji medialnych
staj si zwizki emocjonalne, perypetie miosne konkretnych, zwykych
ludzi (talk-show, prasa kobieca, docudramy itp.), awnarracji interpretacyj-
nej wiele miejsca zajmuj dyskusje owartociach, pogldach ipostawach,
ktre kiedy byy zarezerwowane dla komunikacji intymnej (religia, poli-
tyka, ekonomia, wyznawane wartoci itp.). Mona zatem powiedzie, e
adekwatno tematu nie istnieje albo e powstaa nowa, inna, publiczna
adekwatno/kooperacja jzykowa.
Po trzecie, aksjomat rwnorzdnoci nadawcy iodbiorcy. Wprzestrzeni
komunikacji publicznej od zawsze by to nie lada problem, awzasadzie
ten aksjomat nigdy nie mg by inie zosta wniej wpeni zrealizowany.
Wczeniej nierwno komunikacyjna braa si zwyszoci nadawcy ko-
munikatu, poniewa mg on ichcia by wzorcem komunikacyjnym dla
odbiorcy, aprowadzona przez niego narracja wymagaa od widza, sucha-
cza czy czytelnika penego zaangaowania, czasami przekraczajcego jego
umiejtnoci imoliwoci komunikacyjne. Wostatnim okresie (2030 lat),
wzwizku zrozwojem mediw iwzrostem ich konkurencyjnoci, wy-
207
Pawe Nowak
szo nadawcy przestaa by korzystna iskuteczna komunikacyjnie, staa

si pragmatyczn przeszkod wprzekazywaniu narracji odbiorcom. Std
obecnie mwi si najczciej omediach odbiorcy/odbiorczych (Fiske 2000:
260300), co wpywa zarwno na tematyk narracji opowieci, jak ispo-
sb jej prowadzenia wnarracji interpretacji. Wybr tematw poruszanych
wkomunikacji publicznej isposobw ich przekazywania jest warunkowany
przez zainteresowanie widzw, suchaczy, czytelnikw czy internautw to,
co nie przyciga ich wystarczajcej liczby, zostaje zawieszone lub usunite
zprzestrzeni komunikacji spoecznej.
Dodatkowo wkomunikacji publicznej pojawiaj si take rnorodne
szumy ibariery wporozumiewaniu si, ktre mog decydowa ojakoci
wsppracy nadawczo-odbiorczej, kiedy komunikat nie ma bezporedniego
charakteru inie moe by poprawiany wtrakcie wymiany zda. Wtakiej
sytuacji rozwizaniem czci problemw ze skutecznoci iefektywnoci
dziaa pragmalingwistycznych inarracyjnych jest wykorzystanie maksym
kooperacyjnych, ktrych przestrzeganie poprawia jako wspdziaania
uczestnikw porozumiewania si. Narracyjn warto ma zapewne mak-
syma jakoci, ktra nakazuje formuowanie sdw prawdziwych lub sy-
gnalizowanie, do jakiego stopnia przekazywana narracja jest zgodna zrze-
czywistoci. Wida zatem wyranie, e ta maksyma ma zastosowanie, gdy
nadawca snuje narracj opowieci, poniewa narracja interpretacji ibdca
jej efektem wizja wiata nie podlega reguom falsyfikacji, jest rozcigni-
ta bowiem midzy naukow ipotoczn wizj wiata, wktrych czynnik
prawdziwoci nie moe by oceniany, poniewa pod tym wzgldem czsto
wykluczaj si one wzajemnie8. Maksyma jakoci ijej przestrzeganie wie
si zgatunkiem wypowiedzi, ktry jest szablonem narracyjnym, realizowa-
nym przez nadawc wprzestrzeni publicznej. Jej przestrzeganie jest niezbd-
ne dla gatunkw informacyjnych, jeeli ich nadawca chce snu wiarygodn
narracj iby obdarzony zaufaniem iszacunkiem ze strony odbiorcw jego
przekazw. Maksyma ta jest zawieszana lub nieprzestrzegana wwypo-
wiedziach ocharakterze publicystycznym, prezentujcym opinie ipogldy
autora, azwaszcza wtedy, gdy maj one za zadanie przycign uwag
irozbawi odbiorc9. Nie prawdziwo narracji jest wtedy wana, tylko jej
dynamika iwidowiskowo. Ramy komunikacyjne iregulacje spoeczne
8 Wystarczy przywoa chociaby banalny przykad twierdzenia, e soce kry dookoa ziemi
wjzyku iracjonalnoci potocznej, gdy tymczasem wracjonalnoci naukowej obowizuje ukad helio-
centryczny. Polacy mwi jednak wci: soce wschodzi/wstaje; soce zachodzi/wdruje po niebie/
nieboskonie; soce chowa si za chmurami itp.
9 Wreportaach, komentarzach iartykuach czy wrecenzjach wymagany przez kooperacj od opo-
wiadacza stopie prawdziwoci ijego sygnalizowania jest zdecydowanie wyszy ni wfelietonach
czy wrecenzjach.
208
wprzestrzeni publicznej wymagaj przestrzegania maksymy jakoci wga-

tunkach urzdowych iadministracyjnych (np. yciorysach, wezwaniach,
ustawach), ktre jako reprezentatywy mona rozpatrywa zperspektywy
prawdy ifaszu, natomiast na mocy tych samych ustale izwyczajw s
zniej zwolnione, cho wrnym stopniu, komunikaty promocyjne (rekla-
mowe, public relations) irozrywkowe/ludyczne. Maksyma jakoci rni-
cuje prawdopodobnie take dynamik narracji iwkonsekwencji take jej
reaktywno izaangaowanie jej odbiorcw. Narracje informacyjne, prze-
strzegajce maksymy jakoci, s najczciej statyczne, aich skutkiem jest
zapamitanie opowieci (zwaszcza wwypowiedziach medialnych) lub sto-
sowanie si do nich (reprezentatywy urzdowe iadministracyjne, ustawy
iprzepisy), natomiast naruszanie warunkw prawdziwoci wgatunkach
publicystycznych, promocyjnych iludycznych prowadzi do zdynamizowa-
nia ireaktywnoci narracji, wynikajcych zemocjonalnoci odbioru ich-
ci uczestnictwa wkomunikacji publicznej, ktre wywouj nawet czasami
efekt guchego telefonu10.
Do atwo jest dostrzec zwizek znarracj maksymy iloci, ktra polega
na mwieniu tyle, ile potrzeba na danym etapie komunikacji. Opowieci
tradycyjne, jednomedialne, oparte na druku izwizanych znim nawykach
byy rozwleke, gdy miay charakter emocjonalny ioddziayway na po-
stawy, pogldy inastrj odbiorcw, asyntetyczne iproste, gdy dotyczyy
reprezentatyww informacyjnych, urzdowych iadministracyjnych. Mul-
tiscreening iwizualno we wspczesnej komunikacji spowodowaa od-
wrcenie realizacji tej maksymy. Komunikaty s zreguy bardzo krtkie,
pozbawione potoczystoci ipynnoci, aistotne informacje bywaj ukry-
wane przed odbiorc, co tumaczy si selekcj iniemonoci przedstawie-
nia caoci sytuacji. Natomiast rozbudowanie komunikatw urzdowych,
prawnych ifinansowych moe mie na celu znuenie narracyjne odbiorcy,
uniemoliwienie skoncentrowania jego percepcji wwystarczajcym do pe-
nego poznania izrozumienia tekstu stopniu. Oczywicie, jest take efektem
pozorowania przez nadawc bycia elokwentnym iwykorzystywania do
tego rozwinitej technologii (krytykowana powszechnie wpisaniu umw
iustaw metoda kopiuj-wklej). Maksyma iloci reguluje po prostu przebieg
narracji czyni j pasywn, nieuwan inuc, gdy nadawca dostarcza
zbyt wielu, wdodatku czsto redundantnych, informacji, opinii czy inter-
pretacji, doprowadza za do jej zdynamizowania, zaangaowania ikoncen-
tracji, gdy maksyma ta jest przestrzegana ielastyczna, awreszcie narracja
10Taki skutek mia np. art Roberta Grskiego wprogramie Kabaretu Moralnego Niepokoju otym,
e jak idzie si gdzie blisko, to mwi si poszem, ajak daleko to poszedem. Wywoa on pojawienie
si wsieci wielu komentarzy iinformacji otym, e forma poszem jest ju dopuszczalna.
209
Pawe Nowak
staje si nerwowa, niepokojca iirytujca, gdy informacji jest zbyt mao

albo s one opowiadane wsposb niewaciwy, niedopasowany do kultu-
ry wizualnej, nowych technologii igrupy odbiorcw.
Bardzo podobnie wyglda prawdopodobnie zaleno pomidzy mak-
sym relewancji anarracyjnoci. Nakaz mwienia na temat jest od wie-
kw elementarnym warunkiem efektywnej narracji, aod dziesicioleci
pragmatycznej skutecznoci wypowiedzi. Pojawia si jednak wostatnich
latach problem zjej przestrzeganiem wzwizku znadmiarowoci komuni-
kacyjn11, ktra wymaga innoci narracyjnej, take na poziomie mwienia
na temat ikoczenia podejmowanych wtkw. Komunikacja jednotorowa
ijednotematyczna bez dygresji, aluzji, mieszania wtkw, charakterystyczna
dla mskiej strony porozumiewania si, coraz czciej jest traktowana jako
przejaw narracji statycznej, nucej, zachcajcej do jej przerwania. Prze-
strze publiczna izaznaczenie wniej swojej obecnoci wymaga naruszania
tej maksymy na kilka rnych sposobw. Najprociej jest rozerwa przyczy-
nowo-skutkowe, logiczne poczenie etapw komunikacji oczym innym
mwi si we wstpie, innej sprawy dotyczy rozwinicie, po inny temat si-
ga si wzakoczeniu. Nadawcy wykorzystuj wtakich opowieciach znan
zasertywnoci taktyk pomostu, ale coraz czciej pomosty zmieniaj si
wkadki lub niestabilne drgi, bo czenie wtkw jest nadmiernie siowe;
nie wiadczy ani oelokwencji, ani operswazyjnoci. Poza tym wykorzy-
stuje si take wtej przestrzeni koncepcj strumienia wiadomoci, lunych
skojarze, ktre pozwalaj nadawcy przeskakiwa ztematu na temat, ale
oile uEdmunda Husserla prowadzio to do redukcji fenomenologicznej, to
wprzypadku nadawcw medialnych ispoecznych ich komunikaty niczego
nie redukuj tylko pomnaaj iotwieraj kolejne, pozbawione zakoczenia
ipointy teksty. Bywa take, e dialog narracyjny (choby wtalk-show)
opiera si na zadawaniu pyta oprzeszo, losy, wydarzenia. Pniej, nie
czekajc na odpowiedzi, dziennikarze mno kolejne pytania, aich rozmw-
cy opowiadaj oczym wdowcipny, ale mao relewantny sposb. Zpew-
noci naruszanie maksymy relewancji prowadzi do dynamizacji dialogu,
aczasami take dynamizacji narracji, uczynienia jej bardziej intrygujc,
przycigajc uwag odbiorcw. Jednak nieprzestrzeganie tej zasady moe
take zaburza komunikacj, pozostawia uodbiorcw niedosyt lub poczu-
cie straty czasu, irytowa, anie budowa dugotrwae iyczliwe relacje.
Nadmiarowo komunikacyjna, czyli obecno wprzestrzeni interpersonalnej ipublicznej zbyt

11
wielu informacji, komunikatw jzykowych ipozajzykowych, interakcji izaprosze do niej; przea-
dowanie, przegrzanie semiozy imoliwoci percepcji czowieka. Gubi si wniej masa komunikatw,
azwyczajno inormalno porozumiewania si nie staje si wartoci, bo jest, cho wcoraz mniej-
szym stopniu, transparentna.
210
Ostatnia maksyma maksyma sposobu odpowiada za wyran, jed-

noznaczn izrozumia komunikacj. Odbiorcy powinni dostrzec iusysze
to, co mwi do nich nadawca, uzyska od niego komunikat zwyranym
wnioskiem, awszystko to powinno by przekazane odpowiednim dla danej
grupy odbiorczej jzykiem. Powraca zatem problem zainteresowania od-
biorcw narracj, ktra jest przezroczysta, zgodna zich kompetencjami kul-
turowymi ikomunikacyjnymi, zrozumiaa poznawczo iakceptowalna ide-
ologicznie. Respektowanie maksymy sposobu moe prowadzi do narracji
pasywnej, cho prawidowo odbieranej przez docelowe grupy spoeczne.
Zasygnalizowana powyej pasywno narracji opartej ozastosowanie
maksymy sposobu to problem przestrzegania maksym kooperacyjnych
wprzestrzenie publicznej wkomunikacji medialnej ispoecznej. Po raz
kolejny, cho wostatnich latach wszczeglnie widoczny, naoczny sposb
nadawcy narracji opowieci inarracji interpretacji staj przed dylematem
komunikowa si zrozumiale iza pomoc opartej na prostocie kooperacji
czy narusza maksymy kooperacyjne, gmatwa komunikaty, zmusza od-
biorcw do wysiku interpretacyjnego, aby wogle zosta zauwaonym
przez grupy, do ktrych adresowany jest przekaz.
Pragmalingwistyka proponuje wtej sytuacji poszukanie najpierw przez
nadawc odpowiedzi na podstawowe pytanie czemu ma suy narracja?
Jaka jest jej funkcja? Co bdzie osigniciem jej celu? Jeli nadawcy zaley
na dostarczeniu informacji, wyrwnaniu wiedzy naukowej lub potocznej
midzy sob aodbiorcami, odkryciu przed nimi prawdy, awdodatku temat
narracji iwiedza oprawdzie s dla nich wystarczajco interesujce, warto
zachowa maksymy, dy do ich bezwarunkowej realizacji, porozumiewa
si wkontekstach ikonsytuacjach, gdy maksymy iaksjomaty kooperacyjne
s moliwe do penego lub prawie penego osignicia. Efektem zachowa-
nia zasad kooperacji bdzie zreguy narracja statyczna ipasywna (przyjcie
informacji), ewentualnie pasywno-reaktywna (oprcz poznania iinterpre-
tacji przekazu pojawi si take komentarz do przedstawionych wiadomoci).
Nie wywoa ona raczej reakcji emocjonalnych uodbiorcy ani nie zbuduje
znim szczeglnej wizi czy wsplnoty. Jeli natomiast celem nadawcy jest
uwiedzenie, olnienie, rozemocjonowanie odbiorcy, wpywanie na niego,
przekonanie do swoich racji, zmiana rzeczywistoci wok odbiorcy wwy-
rany iwidoczny sposb, warto narusza maksymy, ale wtaki sposb, aby
narracja opowieci inarracja interpretacji nie traciy sensu ilogiki, byy
wdalszym cigu akceptowalne iinterpretowalne dla grup odbiorczych.
Pragmalingwistyka isemantyka podsuwaj wtakim wypadku narrato-
rowi kilka zabiegw: konotacje, asocjacje, presupozycje iimplikatury jako
najefektywniejszy sposb oddziaywania na odbiorcw. Zwizany zich
211
Pawe Nowak
wykorzystaniem brak dosownoci, pozostawienie niedomwie, ktre

tak naprawd nie s niedomwieniami, elokwencja oparta na kompetencji
kulturowej, ktra stawia wyzwania intertekstualne iinterkomunikacyjne,
ale nie przytacza inie deprecjonuje, bo jest take kompetencj odbiorcw,
iwiele innych zabiegw tekstowych idyskursywnych czyni narracj nie-
przezroczyst, odurzajc iuwodzc. Odbiorca czuje si dowartociowany,
bo stawia mu si wyzwania interpretacyjne, bo opowie i/lub interpre-
tacja rzeczywistoci s intrygujce, bo przekonywanie jest mikkie, pozba-
wione chropowatoci zawartej wdosownoci ikategorycznoci, bo wiele
elementw isdw znajdujcych si wnarracji jest pomidzy mona je
zaakceptowa, odrzuci albo si znich wycofa, bo wszystko jest delibe-
ratywne, nieskoczone, otwarte. Taka mglista ikrta narracja presupozy-
cyjno-implikaturowa dynamizuje jej charakter, zmusza do zaangaowania
odbiorcw, bo nie mona jej nie zauway ina ni nie zareagowa jest
zatem aktywna, ale trudna do skutecznego zakomunikowania, gdy grupa
odbiorcw jest heterogeniczna, atak dzieje si zreguy we wspczesnej
przestrzeni publicznej.
Wzmocnienie oddziaywania niejednoznacznych narracji itrudnych in-
terpretacji umoliwia wrnym stopniu (jak zwykle wzalenoci od grupy
odbiorcw) wykorzystanie pragmatycznych zasad grzecznoci.
Reguy grzecznoci anarracja

Etykieta, savoir-vivre, kultura osobista s zjawiskami istniejcymi wkultu-
rze od wiekw. Pragmatyka jzykowa uznaa je za istotne dla skutecznoci
komunikacyjnej wlatach siedemdziesitych iosiemdziesitych XX wieku
(Lakoff 1977: 79106; Leech 1983), co doprowadzio do powstania teorii
grzecznoci jzykowej, ktrej niektre zasady mog wpywa na jako nar-
racji opowieci inarracji interpretacyjnej.
Oile koncepcja Robin Lakoff wie si przede wszystkim zkomunikacj
bezporedni idialogiem interpersonalnym, otyle teoria GeoffreyaNeila
Leecha prbuje przenie zasady grzecznociowe do wszystkich obsza-
rw porozumiewania si midzy ludmi. Po raz kolejny powraca pytanie
ocel komunikacji/narracji, bo zdaniem Leecha ludzie realizuj wniej je-
den zdwch podstawowych celw indywidualny lub spoeczny, ktre s
wcigym napiciu, zale od siebie, wchodz ze sob wrelacje. Pozorne
zawieszenie tych celw, atak naprawd nieeksponowanie ich obecnoci
charakteryzuje akty mowy neutralne, wktrych sia idynamika narracji
opowieci inarracji interpretacji zaley jedynie od tematu przekazu, jego
wagi dla odbiorcy, agrzeczno jest wtakim wypadku zupenie nieistot-
212
na12. Zrywaj narracj lub te czyni j sztuczn inieefektywn akty mowy

konfliktowe, wktrych bycie pragmatycznie/intencjonalnie grzecznym jest
niemoliwe ze wzgldu na ich podstawowe waciwoci (groby, szanta-
e, obelgi itp.). Niewiele do jakoci narracji wnosz reguy grzecznoci, gdy
opiera si ona na nalecych do reprezentatyww aktach mowy towarzy-
skich (pozdrowieniach, yczeniach, gratulacjach itp.), poniewa grzeczno
jest ich podstaw iniezbdnym skadnikiem. Niektre zzasad grzecznoci
mog natomiast pomc przy aktach mowy wspzawodniczcych, wkt-
rych interesy indywidualne nadawcy walcz zdeniem do bycia zaakcep-
towanym ilubianym przez grup, np. grup odbiorcw13.
Oywieniu narracji, zwikszeniu jej dynamiki, poprawie zaangaowa-
nia odbiorcw zarwno wnarracj opowieci, jak iwnarracj interpretacji
mog suy maksymy korzyci, skromnoci, aprobaty isympatii. Podkre-
lanie korzyci pyncych zprzyjcia za waciwy iprawdziwy proponowa-
nego przez nadawc obrazu rzeczywistoci i/lub wysuchania jego opowie-
ci, woczywisty sposb poprawia skuteczno komunikatw, niezalenie
od ich indywidualnego lub publicznego charakteru. Natomiast skromno,
aprobata iokazywanie sympatii przynosiy efekty komunikacyjne od wie-
kw iwci nic si wtej sprawie nie zmienio.
Zasady grzecznoci wspomagaj emocjonalizacj narracji, czyni j a-
twiejsz do zaakceptowania przez odbiorcw, atake pynniejsz ipeniej-
sz.
Podsumowanie
Psychologiczne ikulturowe rozumienia narracji, proponowane wostatnich
latach przez wikszo koncepcji humanistycznych ispoecznych, czyni
zniej makrozjawisko, nadstruktur komunikacyjn, amoe nawet ponad-
komunikacyjn. Przy tak szerokim spojrzeniu na opowie iinterpretacj
pragmalingwistyka staje si wcaoci czci narracji, narzdziem jej su-
cym. Jednak zdefiniowanie pragmatyki jako dziedziny okrelajcej warunki
skutecznoci przekazw iposzukujcej efektywnoci, fortunnoci kadego
komunikatu uniemoliwia atwe zaliczenie aktw mowy, kooperacji jzy-
kowej czy regu grzecznoci jedynie do narzdzi narracji. Narracja ipragma-
tyka jzykowa su sobie wzajemnie, yj wsymbiozie, s nierozczne.
12 Nietrudno wyobrazi sobie fascynujc opowie, wtrakcie ktrej nadawca obraa odbiorcw, ale
ci suchaj go zuwag, bo jest dla nich jedynym lub wyjtkowym rdem informacji (takie uwagi
pojawiaj si czasem wopiniach owykadowcach uniwersyteckich, np. Cham, ale chodz na jego wy-
kady, bo ma ogromn wiedz).
13 S to przede wszystkim Searleowskie dyrektywy ikomisywy.
213
Pawe Nowak
Narracja pomaga bowiem zbudowa pragmatyce jzykowej model sku-

tecznego komunikatu (zwaszcza na poziomie makrointencji iaktw mowy
zoonych), apragmalingwistyka dostarcza narracji narzdzi do wikszego
zaangaowania odbiorcy wopowie lub winterpretacj izdynamizowa-
nia narracji, zwikszenia reaktywnoci komunikatu.
Wydaje si zatem, e nie mona tworzy dobrej narracji bez wykorzysta-
nia praw zawartych teorii pragmatycznych, tak jak nie mona skonstruowa
skutecznego pragmatycznie przekazu, zwaszcza bardziej rozbudowanego,
bez odniesienia si do narracji ijej waciwoci.
Bibliografia
Arystoteles, (2008) Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, Warsza-
wa.
Austin J., (1993) Mwienie ipoznanie, Warszawa.
Fiske J., (2000) Brytyjskie badania kulturowe, [w:] Teledyskursy. Telewizja
wbadaniach wspczesnych, R.C. Allen (red.), Katowice.
Grice P.H., (1980) Logika akonwersacja, [w:] Jzyk wwietle nauki, B. Sta-
nosz (red.), Warszawa.
Hall D.H., (1974) Foundations in Sociolinguistics an Ethnographic Approach,
Philadelphia.
Kalisz D., (1993) Pragmatyka jzykowa, Gdask.
Lakoff R., (1977) Politeness, pragmatics and performatives, [w:] Proceedings
of the Texas Conference on performatives, presuppositions and implicatu-
res, A. Rogers, B. Wall, J.P. Murphy (red.), Arlington.
Leech G.N., (1983) Principles of pragmatics, London-New York.
Lipczuk R., (1999) Owieloci iwieloznacznoci terminw (na przykadzie kla-
syfikacji aktw mowy), Lingua ac Communitas, 9.
Nowak P., (2007) Zabawi si na mier Nowe akty mowy wkomunikacji
medialnej, Polonistyka, 7.
Searle, J.R., (1980) Czym jest akt mowy?, Pamitnik Literacki, 2.
Tokarz M., (2006) Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdask.
Trzebiski J. (red.), (2002) Narracja jako sposb rozumienia wiata,
Gdask.
Wasilewski J., (2012) Opowieci oPolsce. Retoryka narracji, Warszawa.
Weigand E., (1989), Sprache als Dialog. Sprechakttaxonomie und kommuni-
kative Grammatik, Tbingen.
214
SUMMARY
Pragmalinguistics and narrative: identity, cooperation,
contradiction
Stating a thesis that pragmalinguistics and narrative are conceptualiza-
tions of linguistic phenomena of disproportionate history and meaning for
culture (a story/narration has been present in humanistic awareness for
thousands of years, while pragmalinguistics emerged only several decades
ago), the author addresses a few concerns preoccupying him. Among those,
the most important are considerations about common features for both
concepts, exploration of the moments when they move closer and further
apart from each other and examining if they could be used simultaneously
in one communication and if such liaison would be advantageous for the
co-authors of the communication.
The author emphasizes that both psychological and cultural understand-
ing of narrative offered in recent years by most of the humanistic and social
approaches make it a macrophenomenon, a superstructure of communica-
tion or supercommunication even. According to the author, with such a wide
perspective of storytelling and interpretation, pragmalinguistics becomes a
part of narration, one of its tools. The author clearly notes that defining
pragmalinguistics as the field concerned with the terms of communication
effectiveness and prospecting this effectiveness prevents easy classification
of acts of speech, linguistic cooperation or the courtesy rules only as tools of
narrative. The author emphasizes that both narrative and pragmalinguistics
serve one another, exist in symbiosis and are inseparable.
Wsplne narracje,
czyli komunikacja
(ujcie jzykoznawcze)
Danuta Kpa-Figura
W niniejszym tekcie chciaabym zastanowi si nad zagadnieniem wpy-

wu wyboru schematu narracyjnego na relacje nadawczo-odbiorcze.
Narracja zachodzca za porednictwem jzyka

Umieszczone wtytule doprecyzowanie ujcie jzykoznawcze nie tylko sy-
gnalizuje perspektyw opisu, lecz take zdradza, e jego przedmiotem bdzie
tekst werbalny. Doda by naleao, e wychodzc poza tradycyjne teore-
tyczno-literackie rozumienie narracji jako typ wypowiedzi monologowej,
przyjmuj za badaczami narracji, e narracja jest struktur poznawcz1. Od-
wouj si zatem do nurtu nazywanego zwrotem narratywistycznym.
Traktujc narracj werbaln jako jedn zmoliwoci prowadzenia narra-
cji, nie chciaabym orzeka opierwotnym (jzykowym lub pozajzykowym)
charakterze narracji, poniewa byoby to rwnoznaczne zdeklaracj doty-
czc relacji midzy jzykiem amyleniem2. Przejd do spostrzee dotycz-
cych relacji midzy jzykiem traktowanym jako szczeglnego rodzaju forma
poznawczego reprezentowania rzeczywistoci (tj. efekt irdo okrelonego
sposobu widzenia wiata) anarracj. Odwoam si do zaproponowanego
przeze mnie omwienia istoty narracji zachodzcej za porednictwem jzy-
ka (por. Kpa-Figura 2013a).
1 Narracja jest jednym ze sposobw ujcia mechanizmu poznania wiata obok takich kategorii ba-
dawczych jak rama, skrypt czy prototyp. Wedug psychologw jest ona reprezentacj wiata: szcze-
gln form poznawczego reprezentowania rzeczywistoci (Trzebiski 2002a: 13), czyli struktur po-
rzdkujc dowiadczenie irozumienie (Burzyska 2008: 23).
2 Zajmowane wtej kwestii stanowiska s sprzeczne iniejednoznacznie formuowane, por. Trzebiski
2014; Burzyska 2008; Woniak 2005 i2014; Muszyski 2014.
217
Danuta Kpa-Figura
System rodkw jzykowych oraz relacji midzy nimi traktuj jako form
zapisu narracji, za kadorazowe uycie tych rodkw zarwno jako wynik
narracji, jak ijako dziaanie narracjotwrcze. Taki sposb mylenia pozwala
na wyrnienie dwch poziomw narracji: poziom narracji zawartej wjzy-
ku oraz poziom narracji przekazywanej za pomoc tekstu werbalnego.
Narracj poziomu pierwszego (narracj zawart wjzyku) utosamiam
zobrazem wiata utrwalonym wdanym jzyku odziedziczonym po chro-
nologicznie wczeniejszych uytkownikach wykorzystywanego przez nas j-
zyka. Wjzyku zawiera si bowiem sposb widzenia wiata przez twrcw
iuytkownikw jzyka, ktry to sposb sam wsobie jest narracj owiecie.
Takie rozumienie JOS zwraca uwag na jego trzy aspekty (por. Makiewicz
1999: 9): opisowy (JOS jest struktur pojciow zawart wkategorialnych
zwizkach gramatycznych isemantycznych), genetyczny (JOS jest pochodn
sposobu konceptualizacji wiata obowizujcego wdanej kulturze) iprag-
matyczny (JOS jest wykorzystywany przez podmiot procesu modelowania
czy interpretacji do strukturyzowania ioswajania rzeczywistoci).
Narracj poziomu drugiego, czyli narracj przekazywan za porednic-
twem jzyka nazwaam narracj snut na kanwie jzyka. Ten poziom nar-
racji przypomina, e kategoria narracji, traktowana jako forma poznawczego
reprezentowania rzeczywistoci, charakteryzuje si narracyjn struktur,
ktr wsptworz takie kategorie, jak: aktor, intencja, sposoby jej realiza-
cji, przeszkody, atake czas imiejsce zdarzenia (Trzebiski 2002a: 31), przy
czym osi konstrukcyjn narracji wydaje si zawsze wspistnienie inten-
cji bohatera ikomplikacji na drodze jej realizacji (Trzebiski 2002b: 14).
Analiza tego poziomu narracji odsya do planu tekstw iwie si ztakimi
zagadnieniami, jak uksztatowanie gatunkowe ifunkcjonalne.
Zaproponowane ujcie narracji jako zawartej wjzyku jest uzalenione
od sposobu rozumienia jzykowego obrazu wiata iprowadzi do spostrze-
enia sprzecznoci midzy dotychczasowym statycznym igenetycznym uj-
ciem zjawiska jzykowego obrazu wiata jako
[zbioru D.K.-F.] prawidowoci zawartych wkategorialnych zwizkach grama-
tycznych (fleksyjnych, sowotwrczych, skadniowych) oraz wsemantycznych
strukturach leksyki, pokazujcych swoiste dla danego jzyka sposoby widze-
nia poszczeglnych skadnikw wiata oraz oglniejsze rozumienie organizacji
wiata, panujcych wnim hierarchii iakceptowanych przez spoeczno jzyko-
w wartoci (Tokarski 1993: 358)
apraktyk jego odtwarzania. Mianowicie, jak pokazuj prace nawizujce
do metodologii JOS, dostp do jzykowego obrazu wiata (czyli dostp do
narracji zawartej wjzyku), umoliwia nie tylko analiza systemu (zwizkw
218
Wsplne narracje, czyli komunikacja (ujcie jzykoznawcze)
kategorialnych: prawidowoci semantycznych igramatycznych), lecz take

analiza tekstw (rwnie kreatywnych). Przy czym teksty te s przejawem
narracji obu poziomw, zarwno narracji zawartej wjzyku, jak inarracji
snutej na kanwie jzyka.
Wydaje si zatem, e jzykowy obraz wiata nie ma charakteru statycz-
nego (nie jest zbiorem prawidowoci zawartych wkategorialnych zwiz-
kach gramatycznych oraz wsemantycznych strukturach leksyki), lecz ma
charakter dynamiczny. Podtrzymuj tym samym propozycj, by JOS by ro-
zumiany jako zbir (suma/wypadkowa) moliwych sposobw ujmowania
rzeczywistoci (potencjalnych jzykowych obrazw wiata), czyli prawido-
woci wsposobie przeksztacania (rozwijania, uszczegowiania) za pomoc
tekstw zastanego obrazu wiata. Jest to propozycja alternatywna wobec
(ichronologicznie rwnolega do) propozycji Ryszarda Tokarskiego zawar-
tej wksice wiaty za sowami. Wykady zsemantyki leksykalnej, ktry
zamiast ojednym jzykowym obrazie wiata mwi otekstowych obrazach
wiata (por. Tokarski 2013: 321)3.
Interakcyjno narracji. Interakcyjno komunikacji

Kolejnym wanym dla niniejszego tekstu spostrzeeniem jest zwrcenie
uwagi na interakcyjny charakter komunikacji, atake narracji.
Piszc ointerakcyjnym charakterze komunikacji, nie mam na myli po-
tocznego rozumienia interakcji jako relacji interpersonalnej ocharakterze
bezporednim, lecz relacj midzy nadawc atekstem itekstem aodbiorc4.
Takie widzenie komunikacji zostao zaproponowane przez Johna Fiskea,
ktry utosami j zgenerowaniem znacze bdcym wynikiem nieper-
sonalnej interakcji zachodzcej midzy uczestnikami aktu atekstem (por.
Fiske 1998).
Sposb rozumienia komunikacji przez Fiskeama oparcie wrozumieniu
interakcji we wspczesnej socjologii5. Pouczajce jest ju proponowane
3 Wkontekcie przedstawionego sposobu mylenia onarracji, przydatne wydaje si wyrnienie

narracyjnoci jako okrelenia pewnej waciwoci JOS. Polega ona na deniu do zrozumienia wiata
waciwe podmiotowi poznajcemu (ktry swoje poznanie wyraa okrelonym tekstem), charakte-
ryzujce si tym, e wstrumieniu zdarze zewntrznych iwewntrznych widziana jest jaka historia,
aprzynajmniej jej cz. Jak pisaam, tak rozumiana narracyjno byaby (podobnie jak antropocen-
tryzm) cech JOS, poniewa zawarty wjzyku obraz danego wycinka rzeczywistoci jest uzaleniony
od zobaczenia wtym wycinku rzeczywistoci elementu okrelonej historii.
4 Propozycj zmodyfikowanego spojrzenia na zagadnienie interakcyjnoci komunikacji medialnej
oraz na zagadnienie samej interakcji przedstawiam w: Kpa-Figura, wdruku.
5 Odwoam si przy tym do ksiki Barbary Szackiej Podstawy socjologii, wktrej zawarty zosta
krtki przegld sposobw rozumienia interakcji wramach rnych orientacji teoretycznych (Szacka
2003: 121131).
219
Danuta Kpa-Figura
wsocjologii rozumienie interakcji jako wzajemnego oddziaywania racjo-

nalnych podmiotw. Przy czym to wzajemne oddziaywanie jest sprowa-
dzane do wymiany (materialne iniematerialne dobra s przekazywane
zkorzyci dla obu stron) lub do gry (zaspokojenie potrzeb podejmujcej
decyzje racjonalnej osoby zaley nie tylko od postpowania tej osoby, ale
take od sposobu postpowania innej osoby) (por. Szacka 2003: 124126).
Takie ujcie zwraca uwag na efekty interakcji. Jeszcze bardziej przydatne
dla moich rozwaa wydaje si spojrzenie na interakcj wkategoriach ko-
munikacji. Wtym ujciu punkt cikoci wopisie procesw interakcyjnych
zostaje przeniesiony na sposb kodowania iodkodowywania znacze oraz
(wujciu fenomenologicznym) na wsplnotowo tego wiata znacze
oraz zagadnienie obrazu wiata zewntrznego.
Socjologowie zwracaj przy tym uwag na to, e interakcja okrela-
na oglnie jako proces wzajemnego oddziaywania co najmniej dwch
osobnikw ludzkich () nie wymaga kontaktw bezporednich imoe
mie miejsce rwnie wtedy, kiedy jej uczestnicy kontaktuj si za pomo-
c listu czy telefonu (Szacka 2003: 122). Taki sposb mylenia ointerakcji
wynika zwzicia pod uwag zmian wsposobie nawizywania kontaktu
przez ludzi. Oprcz relacji face to face moliwa jest take relacja zapored-
niczona przez media (pismo, telefon, media masowe). Wkonsekwencji
pojcie interakcji czciowo uniezalenia si od ogranicze dotyczcych
kanau przekazu (interakcja zachodzi nie tylko wprzypadku kontaktu bez-
poredniego), ajej zasadniczym wyrnikiem staje si wzajemno relacji.
Awzajemno relacji zgodnie take zsocjologicznymi spojrzeniami na
interakcj zachodzi ju wprzypadku interpretacji znacze. Wrozumieniu
semiotycznym wkontakcie medialnym dochodzi do wspoddziaywa-
nia (czyli interakcji) czowieka (nadawcy lub odbiorcy) zwytworzonym
artefaktem. Dla mylenia ocharakterze interakcji istotne jest zarwno
spojrzenie na tzw. nastawienie interakcyjne wkomunikacji, czyli dokony-
wane przez nadawc rozpoznanie komunikacyjnych moliwoci odbiorcy
(por. Skudrzykowa 2001: 335), jak izagadnienie fatycznoci wypowiedzi
(szerzej komunikacji), zwizane zrol odbiorcy. Konsekwencj przyjtego
sposobu mylenia jest spojrzenie na komunikacj wogle (bezporedni
iporedni, wtym komunikacj medialn) wkategoriach procesw inte-
rakcyjnych. Przy czym moliwe jest wyrnienie kategorii interakcji zapo-
redniczonej6.
6Podobny sposb widzenia zjawiska interakcji mona odnale wksice Magdaleny lawskiej
Formy dialogu wgatunkach prasowych. Autorka, wspierajc si pogldami Marka Zikowskiego, Sta-
nisawa Grabiasa, azwaszcza Aldony Skudrzykowej uwaa interakcj za kade zachowanie jzykowe
wsptworzone przez nadawc iodbiorc (lawska 2014: 55).
220
Zkolei spostrzeenie interakcyjnoci narracji odnale mona np. wre-

fleksji Daniela Hutta (por. Muszyski 2014). Zbysaw Muszyski, odczytujc
Hutta, stwierdza, e praktyki narracyjne wymagaj
wejcia winterakcje komunikacyjne zdrug osob, uczestniczenia wwymia-
nie zda, zadawania pyta oprzyczyny zachowa, wysuchania odpowiedzi.
Wtakiej sytuacji poznawczej nie jestemy teoretykami ani wycznie obserwa-
torami, ale aktywnie uczestniczymy wpraktykach narracyjnych wykorzystuj-
cych wiedz zzakresu psychologii potocznej pochodzc od innych uczestnikw
praktyk, co pozwala nam na poszerzenie dotychczasowej wasnej wiedzy zza-
kresu psychologii potocznej (Muszyski 2014: 62).
Interpretujc Hutta, Muszyski uznaje narracyjny schemat za efekt na-
szego socjalizowania si iwchodzenia wrelacje spoeczne, sposb uczestni-
czenia wkulturze (Muszyski 2014: 62).
Wkontekcie rozwaa dotyczcych narracji szczeglnie istotne s spo-
strzeenia sformuowane wpracach nalecych do nurtu socjologii fenome-
nologicznej ietnometodologii (np. Harolda Garfinkela) (za: Szacka 2003).
Myl tutaj ozawartym wtych pracach przekonaniu owyposaeniu uczest-
nikw interakcji wwiedz potoczn orzeczywistoci spoecznej. Wyposao-
ne wt wiedz obie strony interakcji traktuj wiat spoeczny jako dany, to
znaczy przyjmuj rnego rodzaju zaoenia, take odnonie procedur inter-
pretacyjnych. Jak pisze Szacka: procedury te s stosowane, najczciej nie-
wiadomie, do okrelania znaczenia poszczeglnych dziaa spoecznych
(Szacka 2003: 130).
wiadectwem interakcyjnoci narracji zpoziomu pierwszego, czyli nar-
racji zachodzcej na poziomie jzyka rozumianego jako system, jest midzy
innymi struktura semantyczna jednostek leksykalnych (por. Kpa-Figura
2013a). Struktura ta obejmuje przecie elementy znaczeniowe ornym
stopniu utrwalenia, ktre niekiedy wzajemnie si wykluczaj, aprzynaj-
mniej konkuruj ze sob. Ich wspobecno wstrukturze sowa wiadczy
owielogosowoci czy wielopodmiotowoci jzyka oraz oistnieniu ikon-
kurowaniu alternatywnych narracji.
Wielogosowo (wielopodmiotowo) struktur leksykalnych jest wyko-
rzystywana take na poziomie narracji snutej na kanwie jzyka. Dowodem
interakcyjnoci narracji zpoziomu drugiego, czyli narracji snutej na kanwie
jzyka, s wszelkie dziaania tekstowe (np. gry jzykowe), ktre skaniaj
do negocjacji znacze (por. Kpa-Figura 2013a).
221
Danuta Kpa-Figura
Narracja agatunkowe uksztatowanie wypowiedzi narracje

winformacjach
Co wane dla moich dalszych rozwaa, interakcyjno narracji zwraca
uwag na to, e jest ona wynikiem (oraz rdem) relacji midzy nadawc
aodbiorc. Przy czym narracje te przybieraj posta wypowiedzi uksztato-
wanych gatunkowo.
Narracje przekazywane s nie tylko za pomoc tekstu ocharakterze fabu-
larnym, majcych posta opowiadania oyciu, wykorzystujcych katego-
ri mimesis. Narracja zawarta jest take wtekstach manifestujcych (m.in.
za spraw uksztatowania gatunkowego) penienie funkcji informacyjnej.
Dzieje si tak, poniewa informacja zawsze jest informacj czyj idla
kogo, aobiektywizm nie jest postaw faktycznie przyjmowan, lecz jedy-
nie zakadan.
Ta nienowa myl nabiera gbszego znaczenia wkontekcie hipotezy re-
latywizmu jzykowego, adokadnie wkontekcie spostrzeenia uniwer-
salnoci zaproponowanego wniej podejcia do jzyka (por. Kepa-Figura
2010). Relatywizm jzyka jest nie tylko efektem aktywnoci poznawczej
dawnych uytkownikw jzyka, lecz take waciwoci jzyka, ktra po-
zwala na aktywno poznawcz wspczesnym uytkownikom jzyka. Do
spostrzeenia relatywizmu jzyka doj mona nie tylko przez porwnanie
jzykw narodowych, lecz take (wramach danego jzyka narodowego)
przez porwnanie wypowiedzi reprezentujcych odmienny typ racjonalno-
ci, odmienny punkt widzenia wprzekazie perswazyjnym czy indywidual-
ny odbir wiata7.
Relatywizm inarracyjno jawi si zatem jako immanentne cechy za-
rwno jzyka, jak iwypowiedzi. Hipotezy relatywizmu jzykowego inar-
racyjnoci naszego poznania opieraj si przy tym na tym samym funda-
mencie. Jest nim spostrzeenie podmiotowego (azatem subiektywnego)
charakteru poznania. Kady tekst jest efektem subiektywnego ogldu wia-
ta, przy czym teksty, ktre zwyklimy uznawa za informacyjne, jedynie
nie podkrelaj tej interpretacyjnej obecnoci podmiotu poznajcego. Tym
samym, obiektywizmowi informacyjnoci mona przyzna status mitu
komunikacyjnego.
Narracyjno tekstw informacyjnych jest ciekawa zco najmniej
dwch powodw. Po pierwsze, ze wzgldu na jej nieoczywisty, ukryty cha-
rakter. Po drugie co wie si zpoprzednim stwierdzeniem dlatego, e
ujcie narracji wform hipotetycznie istniejcego gatunku mowy infor-
7 Owzgldnoci kategoryzacyjnej iaksjologicznej wobrbie tego samego jzyka pisali wczeniej
Ryszard Tokarski iPawe Nowak (Nowak, Tokarski 2007).
222
macja wie si zjeszcze mocniejszym oddziaywaniem wybranej wersji

schematu narracyjnego8.
Czym zatem s informacje czy teksty informacyjne idlaczego uj-
cie narracji wform informacji silniej wpywa na postawy odbiorcy?
Wramach odpowiedzi na pierwsz cz pytania nie przywoam rozlegego
dyskursu naukowego na temat informacyjnoci wypowiedzi. Zagadnienie
informacyjnoci powi jedynie zzagadnieniem gatunkowego uksztato-
wania wypowiedzi. Azatem, tekst informacyjny to taki, ktry zosta ce-
lowo uksztatowany jako tekst informacyjny (take na poziomie gatunku)
iktry jako taki jest odbierany. Takie ujcie nawizuje do koncepcji wzor-
ca gatunkowego Marii Wojtak fundowanej na spostrzeeniach Todorova
(por. Wojtak 2004: 17) oraz do koncepcji gatunku mowy wujciu Bachti-
na iWierzbickiej (por. Bachtin 1986, Wierzbicka 1983; 1999). Patrzc na in-
formacj zperspektywy teorii genrw mowy, mona zaproponowa opis9
wzorowany na eksplikacji, jakie dla innych gatunkw mowy sformuowa-
a Wierzbicka. Do zaoe pragmatycznych informacji naleaoby wpisa
m.in. zaoenie neutralnoci nadawcy ineutralnoci przekazu, czyli neutra-
lizacj JOS.
Krtka odpowied na drug cz pytania dlaczego ujcie narracji wfor-
m informacji silniej wpywa na postawy odbiorcy brzmi: poniewa za-
stosowany schemat poznawczy (czyli wybr okrelonej narracji) jest mniej
widoczny dla odbiorcy, gdy ujmiemy go wform informacji. Odpowied
dusza wymaga zastanowienia nad tym, dlaczego forma informacji spra-
wia, e narracja we wtoczona jest mniej widoczna. Refleksja na ten temat
wie si zwtpliwociami dotyczcymi zaproponowanego przeze mnie
8 Oddziaywanie schematu narracyjnego zawartego wdanej wypowiedzi na postawy odbiorcy

tej wypowiedzi jest oczywiste dla badajcych narracj psychologw (por. np. Trzebiski 2014):
Niezalenie od tego, jakimi drogami historia wcigna nas wswj wiat, kontakt znim moe
wpywa na nasze opinie, decyzje, postawy iwreszcie na osobowo. () Mechanizm wpywu
przekazywanej historii jest zazwyczaj nieuwiadamiany. () Narracyjne przekazy s wic rod-
kiem, ktry moe by uyty wiadomie lub nie wdobrym lub zym celu, zdobrym lub zym
skutkiem. (Trzebiski 2014, 49). Cho Trzebiski swoje konstatacje formuuje wodniesieniu do
tekstw literackich, zachowuj one warto, anawet nabieraj mocy wprzypadku tekstw infor-
macyjnych.
9 W: Kpa-Figura 2013b, odtwarzajc wizk cech mentalnych hipotetycznego gatunku mowy
jzyka polskiego informacja, podobnie jak Wierzbicka, wykorzystaam wasne kompetencje j-
zykowe. Przypisaam informacji intencj informacyjn oraz szereg treci, ktre uczestnicy aktu
musz zaoy, aktre warunkuj skuteczno aktu mentalnego. Nadawca musi zaoy, e to, co
mwi, jest prawdziwe; uwaa, e odbiorca nie wie czego, co on wie; uwaa, e odbiorca chciaby to
co wiedzie. Odbiorca musi zaoy, e nadawca wie co, czego nie wie odbiorca; uwaa, e to co
jest czym wanym; uwaa, e nadawca jest przekonany, e to, co mwi, jest prawdziwe. Atake,
e kady znich musi zaoy neutralno drugiego iobaj musz zaoy neutralno przekazu, czyli
neutralizacj JOS.
223
Danuta Kpa-Figura
opisu gatunku mowy informacja10. Co prawda, wikszo wtpliwoci

mona rozwia dziki odwoaniom do prototypowoci kategorii pojciowej
stwierdzajc, e cechy mentalne przypisywane gatunkowi informacja
wystpuj wjakim stopniu. Jednak realno gatunku mowy informacja
staje si mniej prawdopodobna, gdy wemiemy pod uwag niemono
uwolnienia wypowiedzi od zawartego wniej obrazu wiata mieszczcego
si wramach struktury pojciowej nazywanej JOS, czyli wzaproponowa-
nym przeze mnie ujciu od narracji zawartej wjzyku. Struktura ta jako
rezultat konceptualizacji wiata obowizujcej wdanej kulturze opiera si
na zasadach porzdkowania iwartociowania, ktre zzasady maj subiek-
tywny charakter. Informacja jako gatunek mowy zawiera by musiaa za-
oenie neutralizacji podmiotowoci przekazu, co nie jest moliwe zarwno
ze wzgldu na interakcyjno mowy (zawsze kto mwi do kogo), jak ize
wzgldu na to, e niemoliwe jest cakowite uwolnienie wypowiedzi od
JOS. Czy oznacza to, e nie ma gatunku mowy informacja? Odpowiedzi
na pytanie orealno informacji, ktra wydaje mi si obecnie najblisza
prawdy jest przyjcie zaoenia obiektywizmu obowizujcego wra-
mach wsplnoty dopki nadawca iodbiorca zakadaj, e wypowied
jest neutralna (aobraz wiata wniej zawarty pozbawiony jest czynnika
subiektywnego), to naley traktowa j jako neutraln. Naley jednak pa-
mita, e wtakim przypadku nie mamy do czynienia zrealn kategori,
lecz jedynie zprzekonaniem orealnoci tej kategorii. Jeli przyjmiemy re-
alno bytw spoecznych czy kulturowych, midzy przekonaniem omo-
liwoci mwienia informacjami (czyli przekonaniem oistnieniu gatunku
mowy informacja) aistnieniem informacji moemy postawi znak rw-
noci. Informacj naleaoby zatem potraktowa jako fakt kulturowy.
Wracajc do zasadniczego pytania powyszego akapitu dlaczego for-
ma informacji sprawia, e narracja we wtoczona jest mniej widoczna?
naleaoby zwrci uwag na wsplnotowy charakter narracji zawartej
wjzyku inarracji snutej na kanwie jzyka. Gdy informacja odwouje
si do narracji wsplnych nadawcy iodbiorcy jej narracyjno jest niezau-
waalna. Zpunktu widzenia skutecznoci wypowiedzi wystarczy zreszt,
e narracja nie jest narracj wspln nadawcy iodbiorcy, ale jest narracj
akceptowan przez odbiorc. Gdy informacja odwouje si do narracji
akceptowanych przez odbiorcw, narracje te nie s przez nich zauwaane,
ainformacja silniej na nich oddziauje.
Szczegowe omwienie wtpliwoci dotyczcych zaproponowanej eksplikacji zawaram w: K-

10
pa-Figura 2013b.
224
Interakcja wsplnota wsppraca jzykowa

Paragraf drugi zakoczyo przypomnienie interakcyjnego charakteru narra-
cji, czyli tego, e jest ona wynikiem (oraz rdem) relacji midzy nadawc
aodbiorc. Wparagrafie trzecim pokazaam, e niemono odejcia (take
wramach gatunku mowy nazywanego informacj) od okrelonej narracji
zawartej wjzyku, czyli niemono odejcia od zawartego wjzyku obrazu
wiata, wie si zzagadnieniem wsplnoty komunikacyjnej.
Wkontekcie zawartych powyej rozwaa uzasadnione wydaje mi si
spojrzenie na zagadnienie narracji zuwzgldnieniem sformuowanej przez
Paula Griceateorii wsppracy jzykowej widzianej zperspektywy zaoe
relatywizmu jzykowego.
Proponujc spojrzenie na zasad kooperacji jzykowej, ktrej dziaanie
reguluje zachowanie uczestnikw wymiany werbalnej, zperspektywy za-
oe relatywizmu jzykowego (Kpa-Figura 2013c), sformuowaam trzy
wnioski. Po pierwsze, zasad t uznaam za bezporednio wynikajc zdo-
wiadcze czowieka (jako jednostki oraz jako przedstawiciela poszczegl-
nych wsplnot), ktry niejednokrotnie dowiadczy tego, e wsppra-
ca uatwia przetrwanie. Po drugie, kooperacj jzykow pokazaam jako
obowizujc wramach okrelonej wsplnoty jzykowej ignorujcej su-
biektywizm poznania. Wrezultacie, po trzecie, modyfikujc tez Gricea,
stwierdziam, e ludzie wsppracuj ze sob werbalnie wramach okrelo-
nej wsplnoty jzykowo-kulturowej. Wramach poszczeglnych wsplnot
uytkownicy jzyka zakadaj, e obiektywizm sdu jest faktem.
Odwoywanie si do zaoe wsplnej narracji (wsplnych narracji) za-
chodzcej za porednictwem jzyka wie si znowym odczytaniem Gri-
ceowskich zaoe wsppracy partnerw rozmowy. Przyjmujc, e tekst
jest nie tyle wytworem nadawcy, co efektem interakcji zachodzcej midzy
nadawc atekstem oraz tekstem aodbiorc, moemy go traktowa jako
efekt wsppracy nadawcy iodbiorcy. Wramach tej wsppracy nadawca
iodbiorca rozpoznaj oglny cel tekstu. Wprzypadku informacji nadawca
inicjuje tekst, ktry jak najlepiej ma informacyjnoci suy, za odbior-
ca oczekuje informacji iprzekaz odbiera jako informacyjny. Tym samym,
cho wszelkie przejawy narracyjnoci przekazu naleaoby uzna wprzy-
padku informacji dziennikarskiej za zamanie maksymy iloci (wtekcie za
duo informacji), anawet maksymy odniesienia (tematem nie jest bowiem
stosunek nadawcy do relacjonowanej rzeczywistoci), dzieje si tak tylko
wtedy, gdy narracja zawarta wtekcie nie jest narracj wspln nadawcy
iodbiorcy. Wpraktyce gdy narracja ta nie jest narracj akceptowan przez
odbiorc.
225
Danuta Kpa-Figura
Azatem, spostrzeenie obu poziomw narracji zachodzcej za pored-

nictwem jzyka potwierdza, e przekonanie uczestnikw aktu komunikacji
otym, e przekazuj/odbieraj informacj, jest przede wszystkim przeko-
naniem idokonujc si wramach okrelonej wsplnoty komunikacyjnej,
wiadczy przede wszystkim otym, e istot komunikacji jest fatyczno
owocujca stworzeniem wsplnoty komunikacyjnej. Nawizanie ipodtrzy-
manie kontaktu osigane dziki odwoaniu si do wsplnych narracji
nadawcy iodbiorcy skania odbiorc do zaangaowanego odbioru tekstu
iprzyjcia go jako informacyjnego irzetelnego.
Analiza przykadu
Przedstawion refleksj teoretyczn chciaabym zilustrowa analiz wypo-
wiedzi nadanej jako wypowied zracji formy imiejsca publikacji zaliczan
do informacji dziennikarskich11, poniewa wprzypadku komunikacji me-
dialnej przekonanie oinformacyjnoci wypowiedzi wspierane jest dodat-
kowymi dziaaniami konwencjonalizujcymi. Ich efektem jest na przykad
praktyka iteoria gatunkw dziennikarskich, wramach ktrej pojawiaj
si kategorie informacja dziennikarska ipakt faktograficzny. Informacja
dziennikarska jest przykadem tekstu informacyjnego zwyrazicie (take
zewntrznie) zakrelonymi ramami gatunkowymi, co oznacza, e na pozio-
mie nadawania iodbioru przykady kanonicznej odmiany tego gatunku
klasyfikowane s jako informacja.
1. Ukraicy w2015r. snuta na kanwie jzyka narracja opomocy

tym, ktrzy walcz owolno swojego narodu kontra narracja opo-
mocy tym, ktrzy walcz przeciwko naszemu narodowi12
1.1. Komorowski: Trzeba okazywa szacunek tym, co walcz owolno czyli

narracja opomocy tym, ktrzy walcz owolno swojego narodu
[tytu D.K.-F.] Komorowski: Trzeba okazywa szacunek tym, co walcz owol-
no
[lid D.K.-F.] Odczuwamy wielki szacunek do tych, ktrzy walczc oswoj ukra-
isk wolno, umacniaj take wolno Polski podkreli prezydent Broni-
11 Tekst ten pojawi si 21 lutego 2015r. na portalu onet.pl wdziale Wiadomoci. Jest tam podpisany
inicjaami (JS). Na innych portalach odnale mona jego wersje wsze (np. na prezydent.pl, wpolity-
ce.pl) lub szersze (np. na tvpregionalna.pl; interia.pl). Wszystkie portale (poza onet.pl) jako rdo tej
publikacji podaj PAP. Na stronie PAP znajduje si datowana na 21 lutego 2015 r. krtsza informacja
(podpisana inicjaami p/ros/eaw).
12 Dla rozrnienia narracje snute na kanwie jzyka zapisywane bd maymi literami, anarracje
zawarte wjzyku wielkimi.
226
saw Komorowski po spotkaniu wLdku Zdroju (Dolnolskie) zprzebywajcy-

mi wPolsce ukraiskimi onierzami.
Prezydent rozmawia zonierzami, ktrzy s leczeni wPolsce wzwizku zrana-
mi, jakie odnieli wkonflikcie zbrojnym na Ukrainie.
Wyraam nadziej, e ci onierze ukraiscy, walczcy oniepodlego swojej
ojczyzny, wyjad zPolski nie tylko zdrowsi, ale rwnie zgbokim przekona-
niem, e wPolsce jest wiele serc, ktre zyczliwoci izaangaowaniem odnosz
si do ich walki owolno, oprawo narodu do samostanowienia, oprawo do
denia, by znale si wwiecie bezpiecznym ilogicznie zorganizowanym
powiedzia prezydent.
Doda, e jest pod wraeniem spotka zukraiskimi onierzami. Musi zawsze
robi wraenie gotowo do ofiary za wasn ojczyzn, do walki osprawy naj-
waniejsze zaznaczy.
Warto pokazywa ten szczeglny stosunek do tych, ktrzy walcz owasn
wolno wimi starej polskiej zasady, ktr wydaje mi si, e mamy cay czas
wsercach. Wierzymy gboko wto, e wolno jest jedna, my zawsze walczy-
limy owolno nasz icudz, owolno nasz iwasz. Dlatego odczuwamy
wielki szacunek dla tych, ktrzy walczc oswoj ukraisk wolno, umacniaj
take wolno Polski powiedzia Komorowski.
Jak podkreli, przed niedzielnym wyjazdem do Kijowa na spotkanie zwizane
zrocznic wydarze na Majdanie, nie mg nie odwiedzi ukraiskich wetera-
nw. Wydarzenia na Majdanie niesychanie gboko poruszyy polskie serca
na rzecz niepodlegoci Ukrainy, jak rwnie na rzecz naszego wsparcia dla pro-
zachodnich aspiracji pastwa ukraiskiego doda prezydent.
Jeden zuczestnikw spotkania Oleg Makarenko powiedzia dziennikarzom, e
cho sytuacja wregionie dniepropietrowskim, zktrego pochodzi, jest trudna,
to duch walki nie ginie.
Walczymy zregularn armi rosyjsk, anie jakimi oddziaami czy terrorysta-
mi. Jednak nawet nasze matki iony s gotowe chwyci za cokolwiek choby
za widy iwalczy, by nie wpuci naszego wroga dalej. Jak zapacimy za to
cen, dopiero si okae mwi Makarenko.
Jak doda, niezwykle wane podczas spotkania zprezydentem byo jego za-
pewnienie, e Unia Europejska gotowa jest pomc Ukraicom. Bardzo na to
liczymy, bo to dla nas wane doda Makarenko.
Zdaniem Dmitrija Kaszczenki, Polska jako najbliszy ssiad pomaga Ukraicom
wwystarczajcy sposb. Na razie to wsparcie jest wystarczajce. Bro iludzi
mamy swoich, ata pomoc medyczna, ktr dostajemy zPolski, jest bardzo wa-
na. Jak bdzie trzeba, poprosimy owicej powiedzia Kaszczenko. Podkreli, e
ju sam fakt, i prezydent Komorowski spotka si zukraiskimi onierzami, ma
ogromne znaczenie nie tylko dla nich. Prezydent Polski pokaza, e nie jest mu
obojtne, co si dzieje na Ukrainie, e nie jest to jaka tam wojenka, ktr jacy
onierze tocz. Jestemy mu za to wdziczni doda weteran.
Dmitrij Rudenko powiedzia, e ze strony mieszkacw Ldka Zdroju ikuracju-
szy odbieraj wiele gestw sympatii izrozumienia. Przede wszystkim wszyscy
wPolsce nie maj wtpliwoci, zkim my walczymy, e to wojna zarmi ro-
227
Danuta Kpa-Figura
syjsk, anie zpospolitymi przestpcami. Takie zrozumienie jest dla nas wane
powiedzia Rudenko.
Komorowski podzikowa wadzom wojewdztwa dolnolskiego za zorganizo-
wanie isfinansowanie pobytu onierzy ukraiskich. Iza to, e maj wiado-
mo, e okazywana dzisiaj sympatia ipomoc to jest wielka inwestycja wdobre
relacje, przyja iwspprac polsko-ukraisk dzi iwprzyszoci zaznaczy.
Prezydent podzikowa te wszystkim innym, ktrzy tworz dobry klimat wo-
k pobytu onierzy ukraiskich wPolsce.
Weterani armii ukraiskiej, obecnie przebywajcy wLdku Zdroju (Dolnol-
skie), to ju trzecia grupa onierzy, ktra odpoczywa iodbywa rehabilitacj
wtym uzdrowisku. Wsumie skorzystao ztej pomocy ponad stu onierzy,
walczcych wobwodzie dniepropietrowskim. Przyjedaj na zaproszenie sa-
morzdu woj. dolnolskiego, ktry od 2003 r. wsppracuje ztym ukraiskim
regionem.
Przynaleno gatunkowa tekstu wybranego do analizy nie jest oczy-
wista. Wtpliwoci wynikaj zobserwacji struktury tego tekstu. Jest ona
przykadem modyfikacji struktury typowej dla wzorca kanonicznego infor-
macji dziennikarskiej. Wykorzystujc teoretyczne propozycje Marii Wojtak,
mona go uzna za realizacj alternacyjnego wariantu informacji dzienni-
karskiej (por. Wojtak 2004: 18). Informacyjny tytu iwyrniony graficznie
lid skaniaj do uznania tego tekstu za informacj dziennikarsk, jednak ju
charakter tego lidu idugo korpusu wiadcz osposobie realizacji wzorca
gatunkowego informacji. Pierwszy akapit jest przykadem odejcia od typo-
wego dla wzorca kanonicznego informacji lidu streszczajcego. Przybiera on
posta lidu-cytatu, ktry wedug Wojtak jest jednym ze sposobw stworze-
nia lidu komentujcego13.
Wykorzystywanie cytatw jest zreszt charakterystyczne dla struktury
caego tekstu take tytuu ikorpusu. Lid zosta utworzony analogicznie do
przybierajcego form cytatu tytuu, arozbudowanie korpusu tekstu wyni-
ka nie tylko zwplatania wtkw pobocznych (tj. niemieszczcych si wte-
macie zapowiedzianym tytuem), lecz take wanie zwplatania wtekst
dziennikarski cytatw (zwypowiedzi nie tylko Komorowskiego, lecz take
Olega Makarenki iDmitrija Kaszczenki).
Wszystkie cytaty pokazuj spjny, nacechowany pozytywnie obraz
Ukraica14. Zarwno wwypowiedziach polskiego prezydenta, jak iprzed-
stawicieli strony ukraiskiej Ukrainiec to: onierz walczcy wsusznej
sprawie (ukraiscy onierze; walczcy oniepodlego swojej ojczyzny),
ranny (leczenie wPolsce wzwizku zranami), zdeterminowany wwalce
13 Por.: Lid-cytat staje si komentarzem (). Moe peni rol wiarygodnej informacji lub funkcjo-
nowa jako forma przedstawiania czy budowania sylwetki bohatera wiadomoci (Wojtak 2014: 83).
14 Myl tu o tekstowym obrazie Ukraica.
228
oniepodlego swojego kraju (nawet nasze matki iony s gotowe chwy-

ci za cokolwiek choby za widy iwalczy, by nie wpuci naszego wroga
dalej).
Dodatkowo cytowani Ukraicy charakteryzuj si jako wdzicznych
Polakom iniezalenych. Natomiast wwypowiedziach Bronisawa Komo-
rowskiego Ukrainiec zyskuje dodatkow charakterystyk zdeterminowa-
nego wwalce nie tylko oniepodlego swojego kraju, lecz take owolno
Polski (np. walczc oswoj ukraisk wolno, umacniaj take wolno
Polski), czowieka budzcego szacunek (np. Trzeba okazywa szacunek tym,
co walcz owolno), gocia mile widzianego wPolsce (okazywana dzisiaj
sympatia ipomoc [Ukraicom D.K.-F.]). Kluczowym dla analizy narracyj-
nej osnowy tekstu jest fragment:
Warto pokazywa ten szczeglny stosunek do tych, ktrzy walcz owasn
wolno wimi starej polskiej zasady, ktr wydaje mi si, e mamy cay czas
wsercach. Wierzymy gboko wto, e wolno jest jedna, my zawsze walczyli-
my owolno nasz icudz, owolno nasz iwasz,
wktrym Komorowski pokazuje Ukraicw jako podobnych do Pola-
kw. Podobnych ze wzgldu na sytuacj, wjakiej si znaleli, isposb ra-
dzenia sobie wtej sytuacji.
Analizowany tekst konsekwentnie wpisuje histori Ukraicw z2015
roku wnarracj opomocy tym, ktrzy walcz owolno swojego narodu.
Rozpisujc t histori na elementy struktury narracyjnej, wyrni moemy
bohaterw, intencj isposoby jej realizacji, atake czas imiejsce historii:
Bohaterowie:
X ukraiscy onierze walczcy oniepodlego swojej ojczyzny;
Y wspierajcy ich wtej walce Polacy;
Z wrogowie X-a: armia rosyjska.
Intencje bohaterw: X-a powrt na Ukrain iwalka oni; Y-a po-
moc X-owi.
Sposoby realizacji intencji przez Y-a: przyjcie rannego X-awPolsce
iopieka nad nim.
Czas imiejsce historii: luty 2015 r., Ldek Zdrj (zodniesieniem do
czasu konfliktu zbrojnego na Ukrainie).
Charakterystyki wiadczce oprzyjciu przez Komorowskiego (jako

nadawcy instytucjonalnego) okrelonej narracji, wprowadzane s za pomo-
c zabiegw nominacyjnych (tj. przez wykorzystanie odpowiedniej kategorii
leksykalnej onierz, weteran), jak iza pomoc zabiegw pragmatycznych.
Co wicej, rodki te s nie tylko wiadectwem przyjcia okrelonej narracji
229
Danuta Kpa-Figura
przez nadawc, lecz take wiadomego skaniania odbiorcy do przyjcia tej

narracji.
Do najbardziej wyrazistych rodkw sucych oddziaywaniu perswa-
zyjnemu nale wspomniane wczeniej zabiegi kategoryzacyjne (przywo-
anie pozornie neutralnych sw onierz, weteran), charakteryzowanie
Ukraicw za pomoc sw nacechowanych pozytywnie (np.: walczcy
oniepodlego ().; ich walka owolno, oprawo narodu do samosta-
nowienia (), by znale si wwiecie bezpiecznym ilogicznie zorganizo-
wanym), wykorzystywanie skadni interpretacyjnej (my zawsze walczyli-
my owolno nasz icudz, owolno nasz iwasz. Dlatego odczuwamy
wielki szacunek dla tych, ktrzy () oraz przejawy modalnoci przekazu (np.
Trzeba okazywa szacunek (); Musi zawsze robi wraenie (); Warto
pokazywa ten szczeglny stosunek do tych ()).
Treci wsptworzce narracj, do ktrej odwouje si Komorowski po-
jawiaj si take wwyniku dziaa jzykowych ocharakterze manipula-
cyjnym: jzykowych zachowa uzurpacyjnych (np. Odczuwamy wielki
szacunek (); Wierzymy gboko ()), presupozycji pragmatycznych (np.
Wyraam nadziej, e ci onierze ukraiscy, () wyjad zPolski nie tyl-
ko zdrowsi, ale rwnie zgbokim przekonaniem, e wPolsce jest wie-
le serc, ktre zyczliwoci izaangaowaniem odnosz si do ich walki
owolno tu presupozycja: wPolsce jest wiele serc, ktre; Musi zawsze
robi wraenie gotowo do ofiary za wasn ojczyzn, do walki osprawy
najwaniejsze tu presupozycja: Ukraicy s gotowi do, to s sprawy
najwaniejsze; Warto pokazywa ten szczeglny stosunek do tych, ktrzy
walcz owasn wolno wimi starej polskiej zasady [].) Komorowski,
wypowiadajc si w1 osobie l. mn., uzurpuje sobie prawo do mwienia
wimieniu Polakw, tj. wimieniu odbiorcy medialnego. Tym samym po-
gldy te stara si przenie na odbiorc swoich wypowiedzi. Presupozycje
przez niego wykorzystane s skutecznym sposobem oddziaywania, ponie-
wa zwpisanymi wsfer presupozycji ocenami trudno jest polemizowa ze
wzgldu na ich niejawny charakter. Niejawny, bo oceny te wprowadzane
s jako zaoenia, oraz dlatego, e trudno te oceny oddzieli od informacji.
Rezygnujc zbardziej szczegowej analizy wypowiedzi cytowanych
wartykule, chciaabym zauway, e zawarty znich obraz Ukraica (wy-
nikajcy zwyboru okrelonej narracji) akceptowany jest take przez au-
tora artykuu. Przejawem tego jest zgodno kategoryzacyjna Ukraicy
nazywani s przez dziennikarza ukraiskimi onierzami iweteranami.
Znamienny jest take sposb wprowadzania cytatw. Autor analizowa-
nej wypowiedzi informacyjnej, zapowiadajc cytaty, obok neutralnych
(powiedzia Komorowski; mwi Makarenko) wykorzystuje take sformu-
230
owania wiadczce ojego akceptacji dla cytowanych nadawcw, pod-

krelajce rang ich samych, jak rwnie istotno poruszanego tematu
(powiedzia prezydent; doda prezydent; podkreli prezydent Bronisaw
Komorowski; zaznaczy; Jak podkreli; zaznaczy). Przejawem spjnoci
obrazu Ukraica wwypowiedziach dziennikarza iobrazu wwypowie-
dziach Komorowskiego (tj. tekstowego obrazu Ukraica) jest take zacho-
wanie nacechowanych emocjonalnie jednostek leksykalnych womwie-
niach wypowiedzi Komorowskiego iRudenki (np.: Doda [Komorowski
D.K-F.], e jest pod wraeniem spotka zukraiskimi onierzami; Dmi-
trij Rudenko powiedzia, e ze strony mieszkacw Ldka Zdroju ikuracju-
szy odbieraj wiele gestw sympatii izrozumienia). wiadczy to pored-
nio oakceptacji dziennikarza dla obrazu wiata zawartego wcytowanych
przez niego wypowiedziach politykw.
Wykorzystane wanalizowanym artykule sposoby wpisania histo-
rii oUkraicach przebywajcych wLdku Zdroju wnarracj opomocy
tym, ktrzy walcz owolno swojego narodu wiadcz owykroczeniach
analizowanego tekstu przeciwko zasadzie kooperacji. Wprzypadku tekstu
informacyjnego s one przede wszystkim przejawem amania maksymy
iloci (zperspektywy kooperacji wramach gatunku informacyjnego tekst
powinien by pozbawiony ocen nadawcy). Innym istotnym przejawem
naruszenia zasady kooperacji jest ilociowy udzia cytatw wtekcie. Nad-
miarowo ta prowadzi do zamania maksymy sposobu (czyni wypowied
nazbyt dug inieuporzdkowan), co wie si ztrudnoci gatunkowej
klasyfikacji tekstu jako wiadomoci.
Wskazane lady naruszenia zasad wsppracy jzykowej wiadcz otym,
e nakanianiu odbiorcw medialnych do wpisania historii oUkraicach
przebywajcych wLdku Zdroju wnarracj opomocy tym, ktrzy walcz
owolno swojego narodu su nie tylko wypowiedzi Komorowskiego.
Take tekst dziennikarski traktowany jako cao komunikacyjna jest sposo-
bem nakonienia odbiorcw medialnych do przyjcia tej narracji.
1.2. ~virtuti prostituti : Gajowy, to kiedy zaczniesz dekorowa tych pogro-

bowcw banderowcw! czyli narracja opomocy tym, ktrzy walczyli prze-
ciwko naszemu narodowi
Czy odbiorcy analizowanego tekstu zgadzaj si na wpisanie historii
oUkraicach przebywajcych wLdku Zdroju czy szerzej historii oUkra-
icach w2015 r. wnarracj opomocy tym, ktrzy walcz owolno swo-
jego narodu? Oodbiorze tekstu wiadcz zamieszczone pod nim komenta-
rze internautw. Na 25 losowo wybranych komentarzy (z332 komentarzy):
231
Danuta Kpa-Figura
1 jednoznacznie wiadczy oakceptacji dla proponowanej narracji opo-

mocy tym, ktrzy walcz owolno swojego narodu:
22 lut 01:12 uytkownik ~Prez. Polski jest Polakiem ite pomaga Ukrainie napi-
sa: Cyt zartykuu: Odczuwamy wielki szacunek do tych, ktrzy walczc oswo-
j ukraisk wolno, umacniaj take wolno Polski - podkreli prezydent
Bronisaw Komorowski. Jestem dumny ze sw Prezydenta Polski;
Osiem komentarzy przyjmuje charakter krytyki dziaania iformy wypo-
wiedzi Bronisawa Komorowskiego (5 komentarzy), rzdu (2 komentarze),
przy czym krytyka ta dotyczy m.in. sposobu oddziaywania na odbiorc
stosowania kamstw iwypowiadania si wimieniu Polakw np.:
22 lut 02:48 uytkownik ~ednikowski napisa: awurnach zfalszuja liczenie glo-
sow jak zwykle, ~pami owoyniu do ~ednikowski: nie bd takim malkonten-
tem....gowa do gry ido wyborw...przedtem porozmawiaj zinnymi ipoka
hipokryzj Naczelnego.. 22 lut 20:1415; ~pamitamy Woy: () Oczywicie
by on [Komorowski D.K.-F.] tam prywatnie bo ja nie zgadzam si eby by
tam wmoim imieniu... () 23 lut 08:02.
Siedemnastu komentujcych, piszc oUkraicach, odwouje si do nar-
racji owalce przeciwko naszemu narodowi, zarwno zodniesieniami do
dwudziestowiecznej historii, jak rwnie wformie uoglnie, np.:
~pamitamy Woy: Och jaki on wybiorczy. Wanie wschd Ukrainy walczy
owolno igodno. No ale kto nie rozumie gramatyki itego tez nie zrozumie.
Oczywicie by on tam prywatnie bo ja nie zgadzam si eby by tam wmoim
imieniu... razem zmordercami moich krewnych zWoynia. Co za ironia losu
mam nadzieje ze ... spotka tych politykw co strasznego za to co oni wypra-
wiaj na tych party wzajemnej adoracji. Adekwatne byyby choroby na te ich
chorob Alzheimera czyli zapominania naszej najnowszej historii. 23 lut 08:02;
~virtuti prostituti : Gajowy, to kiedy zaczniesz dekorowa tych pogrobowcw
banderowcw! Mnie wto nie mieszaj. 22 lut 20:18
~vert do ~Prez. Polski jest Polakiem ite pomaga Ukrainie: Jeste banderowskim
kanali. 22 lut 17:31 [jako komentarz do wypowiedzi internauty ~Prez. Polski
jest Polakiem ite pomaga Ukrainie, ktry napisa: Cyt zartykuu: Odczuwamy
wielki szacunek do tych, ktrzy walczc oswoj ukraisk wolno, umacniaj
take wolno Polski - podkreli prezydent Bronisaw Komorowski. Jestem
dumny ze sw Prezydenta Polski D.K.-F.]
~janek: NASI rodacy umieraj wpoczekalniach anasi lekarze lecz banderow-
cw precz zzdrajcami narodu polskiego byle do wyborw. 22 lut 17:07;
~Realista: [] V kolumna ukrainciw wPolsce zacheca ukraincow do ostedlania
sie wokol Przemysla. Czytalem to sam na stronach Zwiazku Uktaincow wPolsce
22 lut 15:41; ~Realista napisa: Ukraincy nie umacniaja bezpieczenstwa Polski
15 Pisownia komentarzy oryginalna.
232
aja pogarszaja jako ci co maja do nas pretensje terytorialne. Jako katolik osobi-
scie wybaczam OSOBISCIE ukraincom rzez Polakow ale jako POLAK nigdy tym
s.. synom nie wybacze
~pin: Nauczyciel historii .... itaki absolutny brak wiedzy ... Ato si narobio ....
Bredzisaw .... 22 lut 14:25.
Co ciekawe, nikt zkomentujcych nie podda krytyce nadawcy medial-
nego (ani osobowego, ani instytucjonalnego), to znaczy nikt nie zauway,
e wperspektywie genologicznej tekst amie maksymy wsppracy. Jed-
nak, cho tekst zosta odebrany jako informacyjny, nie jest to rwnoznacz-
ne zakceptacj przez komentujcych schematu narracji opomocy tym,
ktrzy walcz owolno swojego narodu wmyleniu oUkraicach 2015 r.
Internauci po prostu skupili si na krytyce cytatw, traktujc je jako nieza-
lene wypowiedzi niebdce informacjami (wznaczeniu gatunku mowy).
Analizowane teksty histori Ukraicw z2015 r. konsekwentnie wpisuj
wnarracj opomocy tym, ktrzy walczyli przeciwko naszemu narodowi16.
Rozpisujc t histori na elementy struktury narracyjnej, wyrni moemy
bohaterw, intencj isposoby jej realizacji, atake czas imiejsce historii:
Bohaterowie:
X Ukraicy: wrogowie Polski, potomkowie mordercw Polakw,
bandytw;
Y Bronisaw Komorowski, rzd: pomocnik X-a;
Z poszczeglni internauci, Polacy.
Intencje bohaterw: X-a ze intencje wobec Polski (iRosji); Y-a
zdrada Polski; Z-ademaskowanie dziaa X-aiY-a.
Sposoby realizacji intencji: przez X-a wprzeszoci: mordowanie
Polakw, wspczenie: prba odebrania Polakom ziemi; przez Y-a
przyjmowanie X-awPolsce, opieka nad X-em; przez Z-a przypomi-
nanie historii.
Czas imiejsce historii: luty 2015 r., Ldek Zdrj (zodniesieniem do
drugiej wojny wiatowej iczasu po drugiej wojnie).
2. NARRACJA OUKRAICU, czyli jzykowy obraz Ukraica

Zgodnie znarracj snut na kanwie jzyka zaproponowan przez Ko-
morowskiego Ukrainiec peni rol bojownika owolno igocia, wedug
narracji internautw wroga Polski. Zczego wynika odrzucenie narracji za-
Ze wzgldu na poddanie analizie jedynie niewielkiej prbki badawczej nie mog formuowa
16
konstatacji dotyczcych caego dyskursu internetowego na temat wspczesnej Ukrainy. Co wicej, ko-
mentarze zamieszczane winternecie ze wzgldu na specyficzne spoeczno-kulturowe uwarunkowania
komunikacji przez internet nie mog by traktowane jako miarodajne rdo pogldw Polakw.
233
Danuta Kpa-Figura
proponowanej przez Komorowskiego przez wikszo internautw? Praw-

dopodobnie nie zosobistych dowiadcze internautw, lecz ztego, e cho
narracja ta ma ujmowa histori oUkraicach w2015r., jest sprzeczna zcha-
rakterystykami istotnymi dla jzykowego obrazu Ukraica, to znaczy pole-
mizuje zzawart wjzyku NARRACJ OUKRAICU, czyli jzykowym
obrazem Ukraica.
Piszc oNARRACJI OUKRAICU, odwoam si do bada Jerzego Bart-
miskiego nad stereotypami narodowymi. Unikajc zarzutu niejednorodno-
ci metodologicznej, przypomn, e Bartmiski stereotyp rozumie jako
subiektywnie determinowane wyobraenie przedmiotu obejmujce zarwno ce-
chy opisowe, jak iwartociujce obraz, oraz bdce rezultatem interpretacji rzeczy-
wistoci wramach spoecznych modeli poznawczych (Bartmiski 1998: 64),
stwierdzajc, e stereotypy s elementami () JOS (s. 65), afunkcje ste-
reotypu s funkcjami jzyka ijzykowego obrazu wiata (s. 6465) ipole-
gaj na kulturowej reprezentacji rzeczywistoci (s. 6), aprzeczc pogldowi
oniezmiennoci stereotypw, pyta: jak zmieniay si stereotypy narodowe,
czyli jzykowo-narodowe obrazy naszych ssiadw?. Lubelski jzykoznawca,
pracujc nad stereotypami, pracuje de facto nad jzykowym obrazem wiata,
to znaczy prbuje odtwarza elementy narracji zawartej wjzyku.
Bartmiski, uznajc stereotypy za skadnik mentalnoci zbiorowej, ste-
reotyp Ukraica odtwarza za pomoc bada ankietowych, poniewa uwaa,
e jest to najatwiejszy sposb na dotarcie do wiadomoci zbiorowej, po-
tocznej, ktrej nosicielem jest tzw. przecitny Polak, czonek wsplnoty jzy-
kowo-kulturowej, ina opisanie stereotypw jako skadnikw mentalnoci
zbiorowej (oba cytaty: Bartmiski 2006a: 196).
Jzykoznawca odwouje si przy tym (m.in. w: Bartmiski 2006a: 196) do
wynikw ankiet ASA (czyli Ankiety sownika aksjologicznego) przepro-
wadzonych wroku 1990 i2000 wrd studentw lubelskich uczelni pa-
stwowych (UMCS, UM, UP, PL, KUL). WASA zamieszczono jedno polecenie:
Podaj, co wedug Ciebie stanowi oistocie <<,prawdziwego>> X. Za x-apod-
stawiano odpowiednie nazwy wartoci zlisty stu hase wybranych do sow-
nika aksjologicznego, wtym nazw Ukrainiec17.
Omawiajc wyniki ankiety z1990 r. (por. Bartmiski 2006a: 199-201),
stwierdza, e zczterech zespow cech, wjakie ukadaj si charakterysty-
ki podane przez respondentw ASA, najliczniejszy jest zesp nazwany ide-
ologicznym (zcechami takimi jak: nacjonalizm, patriotyzm iszowinizm,
denie do niepodlegoci iwolnoci), acharakterystyki wprowadzajce
17 Opis ankiety ASA na podstawie: ywicka 2015.
234
negatywne nacechowanie (m.in. buta, bezwzgldno, agresja) dwukrotnie

przewaaj nad opisowymi.
Wyniki ankiet z2000 roku pozwalaj Bartmiskiemu na spostrzeenie
zmiany. Wnajsilniejszym zespole cech wsptworzonym przez charakterysty-
ki ideologiczne (takie jak: patriotyzm, przynaleno narodowa, lojalno
wobec ojczyzny) na koniec listy spady negatywnie wartociowane nacjo-
nalizm iszowinizm. Podejcie opisowe zaczyna dominowa nad wartociu-
jcym, awprzypadku podejcia wartociujcego przewaga wartociowania
negatywnego nad pozytywnym nie jest ju tak dua, jak bya w1990 roku.
Porwnujc wyniki obu ankiet, Bartmiski ocenia zmian wpostrzeganiu
prawdziwego Ukraica przez respondentw ASA 1990 i2000 jako wyrane.
Konstatuje, e syndrom Ukraica-nacjonalisty zosta zastpiony przez syndrom
Ukraica-patrioty, asyndrom Ukraica-rezuna zosta znacznie osabiony.
Doceniajc badania Jerzego Bartmiskiego, chciaabym zwrci uwag na
niebezpieczestwo bdu poznawczego wynikajce zograniczenia metod ba-
dawczych do bada ankietowych. Inie chodzi mi tu wycznie oniebezpie-
czestwo nieszczeroci odpowiedzi (bdce konsekwencj konfliktu midzy
tym, co respondent myli atym, co jak uwaa powinienem myle), atak-
e niebezpieczestwo nieujawnienia sdw pozostajcych wsferze niewia-
domoci respondentw. Pomijajc te kwestie, chciaabym zwrci uwag na
trudnoci ocharakterze techniczno-interpretacyjnym. Cho Bartmiski zdaje
sobie spraw ztego, e badania ankietowe musz by odpowiednio przygo-
towane iprzeprowadzone ipoddajce si interpretacji statystycznej icho
pamita ozjawisku profilowania zmian stereotypu Ukraica obejmujc
aspekt aksjologiczny diagnozuje na przykadzie ankiet wypenionych przez
jedynie okoo 100 studentw wycznie lubelskich wyszych uczelni. Zaka-
da tym samym milczco albo e grupa ta jest grup reprezentatywn, bada-
nie pogldw ktrej wykracza poza jeden zprofili stereotypu Ukraica, albo
e sdy tej grupy wsptworz profil dominujcy18. Tymczasem ze wzgldu
na specyfikacj obejmujc wiek, wykonywan profesj oraz kontekst geo-
graficzny nie mona uzna tej grupy za reprezentatywn ani dla wszystkich
uytkownikw jzyka polskiego, ani dla modej polskiej inteligencji19. Ana-
18 Pozostajc na tym samy poziomie metajzyka, piszc oprofilu odnosz si do sposobu rozumie-
nia tego pojcia akceptowanego przez Bartmiskiego, wedug ktrego profil to subiektywny wariant
bazowego stereotypu powoywany do ycia ipodtrzymywany wobiegu przez okrelony podmiot
indywidualny lub zbiorowy, dokonujcy konceptualizacji ipodporzdkowany jakiej dominacie
(Bartmiski 2006: 201), ktry powstaje na bazie cech ustabilizowanych wmniejszym lub wikszym
stopniu (Bartmiski 2006: 200201).
19 Bartmiski, omawiajc ankiety ASA dotyczce Ukraica wraporcie Jzyk. Wartoci. Polityka,
wyranie pisze ju tylko oobrazie woczach modych respondentw (Bartmiski 2006b: 379), anie
ostereotypie.
235
Danuta Kpa-Figura
wet gdyby bya to grupa reprezentatywna modej polskiej inteligencji to

przypisywany jej profil Ukraica-patrioty (podobnie jak pozostae profile
stereotypu Ukraica wyrnione przez Bartmiskiego: nacjonalisty irezu-
na ibazarowego handlarza), opierajc si na cechach ustabilizowanych
wmniejszym lub wikszym stopniu, nie orzeka ohierarchii cech wsptwo-
rzcych stereotyp Ukraica. Wynika ztego, e przyjte przez Bartmiskiego
zaoenia powinny by przez niego zwerbalizowane iudowodnione dodat-
kowymi badaniami.
Wnioski Bartmiskiego dotyczce tego, co nazywa on stereotypem
Ukraica nie odnosz si do stereotypu wproponowanym przez niego ro-
zumieniu. To znaczy nie odnosz si do jzykowego obrazu Ukraica, czy-
li do zawartej wjzyku NARRACJI OUKRAICU. Badania ankietowe
pokazuj wpisywanie osobistych dowiadcze ipozajzykowej wiedzy re-
spondentw dotyczcych Ukraicw wNARRACJ OPATRIOCIE (lub
NARRACJ OPRZEMYTNIKU), ale nie wiadcz oprzemianie NARRA-
CJI OUKRAICU.
To wanie brak zgodnoci wwyborze narracji, za pomoc ktrych Po-
lacy patrz wspczenie (czyli w2015 roku) na Ukraicw (NARRACJI
OUKRAICU, NARRACJI OPATRIOCIE), tumaczy przemocowo,
manipulacyjno cytowanych wypowiedzi Komorowskiego. Komorowski
zdaje sobie spraw ztej niezgodnoci istara si poszerzy grono sympaty-
zujcych zproponowan przez niego narracj. Zkolei oparciem dla Komo-
rowskiego jest systematyczny wzrost sympatii dla Ukraicw, wiadczcy
otym, e mylenie oUkraicu wkategorii wroga Polski przestaje by nar-
racj dominujc.
Potwierdzeniem mojej tezy s badania statystyczne. Na pytanie CBOS
ostosunek do Ukraicw w1993 roku. sympati deklarowao 12 proc. re-
spondentw, w2001 roku 19 proc., natomiast w2015 roku 36 proc. Co
istotne, w2015 roku 32 proc. deklarowao wobec Ukraicw niech, 26
proc. obojtno 6 proc. byo niezdecydowanych. Wyniki te wskazuj na
przewag wmyleniu oUkraicu narracji innej ni NARRACJA OPATRIO-
CIE.
Na poziomie narracji snutych na kanwie jzyka spotka moemy historie
mieszczce si wnarracji otych, ktrzy walcz owolno swojego narodu
inarracji otych, ktrzy walcz przeciwko naszemu narodowi. Pierwsza
bazuje na zawartej wjzyku NARRACJI OBOJOWNIKU OWOLNO,
druga na NARRACJI OWROGU POLSKI. Ito druga ztych narracji jest
blisza NARRACJI OUKRAICU.
Podobne procesy poznawcze wykorzystywane s wmyleniu oinnych
fragmentach rzeczywistoci. Na przykad wodniesieniu do ludzi kategoryzo-
236
wanych jako ydzi. Na poziomie narracji snutych na kanwie jzyka spotka

moemy historie mieszczce si wnarracji otych, ktrzy s przeladowani,
jak iwnarracji otych, ktrzy rzdz wiatem. Pierwsza bazuje na zawartej
wjzyku NARRACJI OOFIERZE, druga na NARRACJI OUZURPATO-
RZE. Ito druga znich ztych narracji jest blisza NARRACJI OYDZIE20.
Cho ten, kto wwiadomoci zbiorowej traktowany jest jako wrg naro-
du polskiego, to raczej nie Ukrainiec czy yd, ale raczej ukrainiec iyd,
takie najbardziej oczywiste wykorzystanie NARRACJI OUKRAICU
iNARRACJI OYDZIE odbywa si wodniesieniu do fragmentu rzeczywi-
stoci nazywanego zwykorzystaniem jednostek Ukrainiec iyd.
Wnioski
Celem niniejszego artykuu byo okrelenie wpywu wyboru schematu
narracyjnego przez nadawc na relacje nadawczo-odbiorcze.
Realizujc ten cel, pokazaam, e cho cierajce si narracje snute na kan-
wie jzyka (polskiego) oUkraicach 2015 roku (narracja otych, ktrzy wal-
cz owolno swojego narodu oraz narracja otych, ktrzy walcz przeciw-
ko naszemu narodowi), maj swoje rdo wrzeczywistoci (wspczesnej
ihistorycznej), jedna znich jest narracj dominujc. Zracji odniesienia do
konkretnego desygnatu, do nazwania ktrego wykorzystywana jest nazwa
wasna Ukrainiec, obie te narracje konfrontowane s zzawart wjzyku
NARRACJ OUKRAICU. Icho struktura tej narracji majc charakter
interakcyjny nie jest aksjologicznie jednorodna, dla zachowania zdolnoci
porzdkowania wiata charakterystyki te s zhierarchizowane. Wnarracj
zawart wjzyku wpisane s charakterystyki powizane sieci zalenoci
opartych na zwizkach znaczeniowych izasadzie wewntrznej motywacji
cech21. Charakterystykami dominujcymi wtej narracji s te, ktre s wane
dla podmiotu tworzcego narracj, te, ktrych osobist wano potwierdza-
j nie tylko indywidualne, ale rwnie zbiorowe dowiadczenia uznawane
za istotne dla tego podmiotu. Jak na razie s to charakterystyki bdce
echem wydarze nie z2015 roku, ale wydarze historycznych (zokresu dru-
20 Dla pokazania rnicy wspomnie mona snut na kanwie jzyka polskiego narracj oPutinie-
czowieku zachowujcym si irracjonalnie, ktra bazuje na zawartej wjzyku NARRACJI OWARIA-
CIE, ale nie na NARRACJI OPUTINIE, bo takiej narracji zawartej wjzyku nie ma. Take snuta na
kanwie jzyka narracja oPutinie-mu stanu, dbajcym odobro Rosji (zarwno wprzypadku jzyka
polskiego, jak irosyjskiego) nie bazuje na NARRACJI OPUTINIE, lecz na NARRACJI ODOBRYM
WADCY.
21 Odwouj si tutaj do sformuowanej przez Ryszarda Tokarskiego zasady wewntrznej motywa-
cji konotacyjnych cech znaczenia, ktra mwi oprawidowoci istnienia relacji wzajemnego wynika-
nia elementw znaczeniowych a po sabe konotacje tekstowe (por. np. Tokarski 1995).
237
Danuta Kpa-Figura
giej wojny wiatowej ipo niej, aby moe nawet zsiedemnastowiecznych

walk zKozakami). Mwic wprost, dla uytkownika jzyka polskiego nie
maj tej samej osobistej wanoci walki Ukraicw znie-Polakami z2015
roku, co krwawe dowiadczenia zprzeszoci wrelacjach bezporednich pol-
sko-ukraiskich. Wypowiedzi Bronisawa Komorowskiego opobycie Ukra-
icw wLdku Zdroju, ktre s realizowane wramach nieodpowiedniej
(zpunktu widzenia odbiorcy) narracji snutej na kanwie jzyka, wywouj
sprzeciw odbiorcy tej wypowiedzi. Dzieje si tak, bo narracje tego poziomu
bazuj na gbiej ukrytych strukturach mentalnych, to znaczy na narracjach
zawartych wjzyku.
Moje rozwaania wiadcz otym, e uywajc danego jzyka, snujemy
opowiadanie owiecie wramach okrelonej narracji zawartej wdanym j-
zyku, czyli wramach JOS. Tradycyjne mylenie ojzykowym obrazie wiata
miao charakter statyczny. Spostrzeenie narracyjnego charakteru JOS imo-
liwo odwoania si do kategorii narracja pozwala zwrci uwag na dy-
namiczny charakter JOS. Mwic metaforycznie, sowo obraz zawarte wwy-
raeniu JOS, jest dla mnie synonimem filmu, obrazu ruchomego, wktrym
uchwyci mona nie tylko to, jak jest, ale take cigo. Pozostajc wobrbie
tej metafory, mona powiedzie, e tekstowy obrazy wiata to klatka filmo-
wa. Odwoanie si do pojcia narracji pozwala take ustrukturyzowa opis,
poniewa narracja snuta na kanwie jzyka, czyli przekazywana za porednic-
twem jzyka, traktowana jako forma poznawczego reprezentowania rzeczy-
wistoci, charakteryzuje si okrelon, narracyjn struktur.
Co najwaniejsze, ze wzgldu na podstawowy cel artykuu, pokaza-
am take, e komunikacja zachodzca midzy nadawc aodbiorc odby-
wa si wramach okrelonej narracji. Okrelonej, bo oba poziomy narracji
zachodzcej za porednictwem jzyka s uzalenione od akceptacji danej
wsplnoty jzykowej. Spostrzeenie niemonoci odejcia (take wramach
gatunku mowy nazywanego informacj) od okrelonej narracji zawartej
wjzyku, czyli niemono odejcia od zawartego wjzyku obrazu wiata,
wie si zatem zzagadnieniem wsplnoty komunikacyjnej. Gdy nadawca
wybiera narracj obowizujc wdanej wsplnocie, odbiorca nie zauwaa
nawet tego, e nadawca nie przestrzega zasady wsppracy jzykowej. Do
zerwania komunikacji zachodzcej midzy nadawc aodbiorc dochodzi,
gdy nadawca wybiera narracj, ktra nie jest narracj odbiorcy.
Pokazaam zatem, e wsplne narracje s rwnoznaczne ze skuteczn
komunikacj (to znaczy sprzyjaj zachowaniu rl komunikacyjnych nadaw-
cy iodbiorcy, akceptujcych oglny kierunek icel danego aktu komunika-
cji), atake, e narracj mona traktowa jako dzieo (fakt kulturowy) ijako
narzdzie (bo jest to schemat poznawczy) okrelonej wsplnoty jzykowej,
238
dla ktrej narracja ta jest waciwie niezauwaana (take wprzekazie mani-

festujcym intencje informacyjne).
Patrzc ztej perspektywy, naley stwierdzi, e wyraenie wsplne nar-
racje ma charakter pleonastyczny. Kada narracja ma charakter wsplny,
bo odbywa si wramach jakiej wsplnoty.
Bibliografia
Bachtin M., (1986) Estetyka twrczoci sownej, Warszawa.
Bartmiski J., (1998) Podstawy lingwistycznych bada nad stereotypem
na przykadzie stereotypu matki, Jzyk akultura, t. 12: Stereotyp jako
przedmiot lingwistyki. Teoria. metodologia, analizy empiryczne, J. Anu-
siewicz, J. Bartmiski (red.), Wrocaw.
Bartmiski J., (2006a) Semantyka ipolityka. Nowy profil polskiego stereo-
typu Ukraica, [w:] Przemiany jzyka na tle przemian wspczesnej kul-
tury, K. Og, E. Oronowicz-Kida (red.), Rzeszw.
Bartmiski J., (2006b) Ukrainiec, [w:] Jzyk. Wartoci. Polityka, J. Bartmi-
ski (red.), Lublin.
Burzyska A., (2008) Idee narracyjnoci whumanistyce, [w:] Narracja. Teo-
ria ipraktyka, B. Janusz, K. Godowskiej, B. de Barbaro (red.), Krakw.
Fiske J., (1998) Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem, Wrocaw.
Kpa-Figura D., (2013b) Gatunek mowy informacja czy to moliwe?,
[w:] Komunikacja. Tradycja iinnowacje, M. Karwatowska, A. Siwiec
(red.), Chem.
Kpa-Figura D., (2013c) wiat winformacji dziennikarskiej informacja czy
interpretacja. Analiza jzykoznawcza, Zeszyty Prasoznawcze, 3.
Kpa-Figura D., (wdruku) Gry jzykowe wprzekazie medialnym interak-
cja dla mas.
Kpa-Figura Danuta, (2010) Relatywizm jzyka puapka bezczynnoci
czy szansa aktywnoci poznawczej, [w:] Relatywizm wjzyku ikulturze,
A.Pajdziska, R. Tokarski (red.), Lublin.
Kpa-Figura Danuta, (2013a) Narracja na paszczynie werbalnej (na przy-
kadzie przekazu medialnego), [w:] Narracyjno jzyka ikultury, t. 1,
Literatura imedia, D. Filar, D. Piekarczyk (red.), Lublin.
Makiewicz J., (1999) Sowo osowie. Potoczna wiedza ojzyku, Gdask.
Muszyski Z., (2014) Kompetencja narracyjna wkontekcie innych kom-
petencji iteorii rozumienia innych umysw. Podejcie Daniela Hutto,
[w:] Narracyjno jzyka ikultury, D. Filar, D. Piekarczyk (red.), Lublin.
239
Danuta Kpa-Figura
Nowak P., Tokarski R., (2007) Medialna wizja wiata akreatywno jzy-
kowa, [w:] Kreowanie wiatw wjzyku mediw, P. Nowak, R. Tokarski
(red.), Lublin.
Skudrzykowa A., (2001) Kontekst indywidualny wobec kontekstu funkcjo-
nalnego jeszcze okompetencji interakcyjnej, [w:] Jzyk wkomunikacji,
t. 1, G. Habrajska (red.), d.
Szacka B., (2003) Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
lawska M., (2014) Formy dialogu wgatunkach prasowych, Katowice.
Tokarski R., (1993) Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Encyklopedia
kultury polskiej XX wieku, t. 2, Wspczesny jzyk polski, J. Bartmiski
(red.), Wrocaw.
Tokarski R., (1995) Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, Lublin.
Tokarski R., (2013) wiaty za sowami. Wykady zsemantyki leksykalnej,
Lublin.
Trzebiski J., (2002a) Narracyjne konstruowanie rzeczywistoci, [w:] Narra-
cja jako sposb rozumienia wiata, J. Trzebiski (red.), Gdask.
Trzebiski J., (2002b) Wstp, [w:] Narracja jako sposb rozumienia wiata,
J. Trzebiski (red.), Gdask.
Wierzbicka A., (1983) Genry mowy, [w:] Tekst izdanie. Zbir studiw, T. Do-
brzyska, E. Janus (red.), Wrocaw.
Wierzbicka A., (1999) Akty igatunki mowy wrnych jzykach ikulturach,
[w:] Jzyk umys kultura, J. Bartmiski (red.), Warszawa.
Wojtak M., (2004) Gatunki prasowe, Lublin.
Woniak T., (2005) Narracja wschizofrenii, Lublin.
Woniak T., (2014) Narracja aczynnoci mzgu, [w:] Narracyjno jzyka
ikultury, D. Filar, D. Piekarczyk (red.), Lublin.
ywicka B., (2015) Obraz NARODU wdyskursie publicznym po roku 1989,
[w:] Wspczesne media medialny obraz wiata, t. 2, I. Hofman, D. K-
pa-Figura (red.), Lublin.
SUMMARY
Shared narratives or communication (the linguistic perspective)
The author of the article considers how the choice of narrative outline
influences the sending-receiving relationships. The subject of authors
analysis is verbal text in linguistic perspective. The author refers to the
narrative turn, in which narrative is a cognitive structure. The main problem
considered in the article is relation between the language seen as a specific
kind of cognitive representation of the world (i.e. the effect and the source
of the specific point of view) and the narrative.
240
By analyzing an example of two opposing narratives in Polish about

the Ukrainians 2015 the author proves that by using a given language,
we tell a story about the world within a particular narrative contained in
that language, i.e. within a picture of the world. The author notices that
by moving from the traditional static understanding of the picture of the
world, acknowledging its narrative character and referring to the category
of narrative, it is possible to draw attention to the dynamic character of
the picture of the world. However, most importantly, the author proves that
communication between the sender and the receiver takes place within a
particular narrative. The author shows that shared narrative is synonymous
with effective communication and that narrative can be seen both as a
piece of work and the tool in a given speech community for which this
narrative is virtually unnoticeable.
Autorzy kontakt
Piotr Cichocki
piotrcichocki@yahoo.com
Wojciech Jaboski
wooyteck@poczta.onet.pl
Danuta Kpa-Figura
dkepa@op.pl
Pawe Nowak
pawelnowak@kul.lublin.pl
Margaret Amaka Ohia

amakaohia@gmail.com
Beata Pawowska
beata.pawlowska@neuroidea.pl
Tomasz Piekot
t.piekot@gmail.com
Grzegorz Ptaszek
gptaszek@gmail.com
olarembowska@gmail.com
243
Adam Skibiski
adamskibinski.pl@gmail.com
kawafili@gmail.com
Jacek Wasilewski
jacekwas@id.uw.edu.pl
244
Indeks osb
Achilles 165 Dijk Teun A. van 30p
Allen Woody 168 Drewniak Marcin 29
Ankersmit Frank 165 Dworkin Ronald 150
Arystoteles 199p Eastwood Clint 161
Austin John Langshaw 199p, 200 Eco Umberto 138, 139p
201, 203204 Eisenhower Dwight 114p
Ekman Paul 73
Bachtin Michai 168, 223 Epiktet 167
Bal Mieke 138
Barthes Roland 76, 119, 134, 138 Fischer-Lichte Erica 134
Bartmiski Jerzy 234236 Fiske John 28, 219
Bartk Bla 134 Frazer James 121
Bausch Pina 11, 133140, 142 Friesen Wallace V. 73
Beck Gtz 202p
Berne Eric 167 Garfinkel Harold 221
Borzik Rolf 137 Gergen Kenneth J. 168
Brandy James 151 Giddens Anthony 161
Brecht Bertolt 134, 139p Gierek Edward 63
Breen Andrea 189 Gluck Christoph Willibald 134
Brooks Peter 146, 152 Grski Robert 209p
Bruner Jerome 121, 189 Grabias Stanisaw 220p
Bchner Georg 139p Greimas Algirdas Julien 75
Burke Kenneth 75 Grice Herbert Paul 206, 225
Cecala Robin 27p Habermas Jrgen 204

Chabris Christopher 122 Hall Edward T. 141
Cielak Robert 13 Hellinger Bert 128p
Czechow Anton 155 Husserl Edmund 210
Hutt Daniel 221
Dershowitz Alan M. 155
* Nazwiska osb pojawiajcych si wycznie w przypisach oznaczono liter p.
245
Indeks osb
Johnson Lyndon B. 113p Newman Bruce 117

Jooss Kurt 133 Newman J. Robert 112p
Nixon Richard 112
Kalish Donald 199 Nowak Dariusz 34
Kaszczenko Dmitrij 227228 Nowak Pawe 222p
Kennedy John F. 112
King Laura 178 Obama Barack 110p
Klotz Volker 139p Olins Wally 46, 60
Kluzik-Rostkowska Joanna 111p Olson Greta 146
Komorowski Bronisaw 226234,
236, 238 Pennebaker James 179
Kunicka Danuta 140p Pachecki Marian 12
Platon 162
Laban Rudolf von 133 Posner Richard 155
Lacan Jacques 162 Prokop Marcin 49
Lakoff George 102 Putin Wadimir 237p
Lakoff Robin 212
Lasswell Harold 109 Rank Hugh 102
Ledbetter Lilly 151 Reagan Ronald 114p, 151
Leduff Kim M. 27p Rozin Paul 121
Leech Geoffrey Neil 212 Rudenko Dmitrij 227228, 231
Lillqvist Outi 129
Lindeman Marjaana 129 Sarrazac Jean-Pierre 136
Sartre Jean-Paul 168
otman Jurij 139140 Saussure de Ferdinand 76
Searle John Rogers 201, 203205,
Makarenko Oleg 227228, 230 213p
Malinowski Bronisaw 121 Servos Norbert 136
Manovich Lev 27p Sienkiewicz Henryk 165
McAdams Dan P. 173, 178 Simons Daniel 122
Mead Margaret 121 Skudrzykowa Aldona 220p
Merkel Angela 111p Sofokles 147
Mistewicz Eryk 111p Solove Daniel 147p
Mol Simon (in. Szymon Moleke, Strawiski Igor 134
Simon Moleke Nije, Simon M.) Szacka Barbara 219p, 221
1923, 2627, 2932, 3537 Szekspir William 21
Mondrian Piet 8
Muszyski Zbysaw 221 lawska Magdalena 220p
Ncki Zbigniew 29 Taylor Charles 161

Nemeroff Carol 121 Todorov Tzvetan 126, 223
246
Indeks osb
Tokarski Ryszard 219, 222p, 237p Weill Kurt 134

Tomasello Michael 163p Wellman Dorota 49
Trzebiski Jerzy 172, 223 White James Boyd 147
Wierzbicka Anna 223
Vorbrich Ryszard 21 Wojtak Maria 223, 228
Wlfflin Heinrich 139p
Wahl-Jorgensen Karin 27p
Waligrska Anna 122p Zikowski Marek 220p
Wasa Lech 165
Wasilewski Jacek 17, 37p migrodzka Boena 122
Weigand Eddy 202205
247
Twrcy opiniowanej monografii podjli si zadania zarwno pasjo-
Narracje w yciu
Narracje w yciu. O grupie i o jednostce

nujcego, jak te niezwykle trudnego, zwaszcza jeli zakada spj-
no stanowisk metodologicznych i perspektyw badawczych w ob- O grupie i o jednostce
rbie jednej publikacji. Ju na wstpie wypada zauway, e prba
redakcja naukowa
stworzenia koncepcji interdyscyplinarnego badania zjawiska narracji
nie powioda si, niemal kady z artykuw prezentuje bowiem nie Jacek Wasilewski
wicej ni jedn metod analizy rnorodnie w dodatku rozumia-
nego pojcia wskazanego w tytule. Niewykonalne staje si jednak
zalet, gdy przedrostek inter- zastpi multi- i dostrzec w propono-
wanej mozaice moliwoci potencja wielorakiego ujmowania wci
niedostatecznie objanionego fenomenu potrzeby snucia opowieci,
tworzenia historii, posugiwania si narracj jako narzdziem po-
znawczym, traktowania teje jak czynnika integrujcego wsplnot
i wchodzcego w interakcje z kultur, pamici, jzykiem i osobo-
woci.
Prof. Robert Cielak, UW
Recenzowana ksika daje uyteczny przekrj aktualnego stanu re-

fleksji nad szeroko rozumian narracj. W ostatniej dekadzie lub
dwch na wiecie i w Polsce bibliografia prac o najrozmaiciej ro-
zumianej narracji spitrzya si niebywale. Recenzowana pozycja
w dziedzictwie tym znajdzie swoje wartociowe miejsce.
Dr hab. Marian Pachecki Uniwersytet SWPS
ISBN 978-83-7545-706-3
tom 29

Jacek Wasilewski (Red) Narracje W Życiu. O Grupie I o Jednostce

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jacek Wasilewski (Red) Narracje W Życiu. O Grupie I o Jednostce

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Twrcy opiniowanej monografii podjli si zadania zarwno pasjo-

Narracje w yciu. O grupie i o jednostce

Recenzowana ksika daje uyteczny przekrj aktualnego stanu re-

Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego

Redaktor naukowy serii

Projekt okadki i layout

Projekt okadki tomu 29

Copyright by Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016

Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja lub adaptacja caoci bd czci

Ark. wydaw. 14,25

CZ II. Strategie narracyjne

CZE III. Narracja atosamo

CZ IV. Narracja wjzykoznawstwie

Autorzy kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Poniewa sam termin narracja nabra by moe negatywnych konotacji

Wartykule Narracje medialne oinnym Margaret Amaka Ohia zajmuje

ba (telewizyjna) jest swoist narracj, tworzon wdanej sytuacji komuni-

jako gwnego bohatera historii. Wiele bada dowodzi skutecznoci opi-

cji poetyki. aden zautorw nie zdradza si rwnie zjakkolwiek orientacj

W artykule tym zajmuj si tekstami dotyczcymi przypadku mczy-

kontekstu czyli ztzw. procesem rekontekstualizacji (por. Wodak, Krzya-

Metoda icel analizy

Wychodzc od badania samych tekstw, dokonuj prby analizy kontek-

wisko badacza wobec prowadzonych bada. Wtym wietle widoczna jest

jasnoskrej zgrupy My iciemnoskrej zgrupy Oni. Obaj byli sprawcami

Nie wiemy, co siedzi wich gowach Analizy (A) i(B)

(inny). Zarysowany wten sposb background bohatera pozwala nadawcy

Zaskakujco zmienia si wymowa wypowiedzi naszego eksperta, gdy

rze, azdrugiej stawiajc si wpozycji oceniajcego obserwatora. Wtym

kw spoeczestwa kameruskiego, czyli nawet wiara wpodzia klasowy:

przedstawiony zostaje pozorny argument naukowej (eksperckiej) nieomyl-

Rekonstekstualizacja jako narzdzie narracji medialnej oinnym

3 Strona internetowa zostaa zlikwidowana w2009 roku.

pod tytuem Holocaust po afrykasku, znagwkiem Mol(r)derca zAfryki.

Kontekst Rzeczpospolitej nie jest wic bezporednim kontekstem dla

4 Perspektywa dyskursywna zakada, e znaczenia wtekstach mog by przekazywane za porednic-

nologii Johna Fiskeatekst pierwszego rzdu (primary text) (1987: 8485), to

TEKST GATUNEK KONTEKSTY MECHANIZMY NARRACJI

1. obiektywizacja oceny negatywnej: odda-

Oprcz wewntrztekstowych idyskursywnych strategii dyskryminacji

Afrykaski Holocaust, polska patologia

Szczeglnie interesujce s przekazy przedstawiajce bardzo podobne wy-

bohaterem jest Simon Mol, warto przyjrze si ponownie. Ju wpierwszym

Porwnanie wypowiedzi ociemnoskrym Simonie M. zwypowiedzi

ciko wytumaczy jego zachowanie inaczej ni zaburzeniami mentalny-

Osoba jasnoskra jako Osoba ciemnoskra jako

Zrekontekstualizacj mamy do czynienia rwnie welementach wizu-

9 Coraz bardziej zaawansowana ekspansja kultury wizualnej wdyskursie medialnym wymagaa-

Fotografia 1. Demonizacja bohatera zgrupy My wpocztkowym okresie

Cay artyku jest tutaj waciwie podpisem pod zdjciem, podporzdko-

Zdjcie znewsa Gazety Krakowskiej opublikowanego niemal rok p-

Fotografia 2. Zwyczajno zbrodniarza zgrupy My (Gazeta Krakowska,

Dla porwnania, wanalogicznym odstpie czasowym, ptora roku po

Fotografia 3. Demonizacja innego wpnym okresie ledztwa

Wtek zabijania pojawia si rwnie wwiadomociach zRzeczpos-

Simon M. sta si wPolsce guru rodowisk walczcych zrasizmem. By tak zna-

Fotografia 4. Neutralizacja zbrodni. Narracja oinnym (Rz, 27.09.2008)

Hiperbolizacja mocy sprawcy jest tutaj wic jedynie narzdziem do zin-

kulturowych, problemie dyskryminacji). Skutkuje to czsto tym, e inni sta-

zamierzonego odbiorcy (adresata). Podmiotem staje si samo medium, aod-

orientation is a result of authors commitment to the context of the Other

Z chwil przystpienia do Unii Europejskiej (2004) zagocio wPolsce

stracje publiczn iorganizacj (typowego waciciela marki). Czy wadza