Ikonografia redniowieczna

malarstwo jest pismem laikw

20.-30. XX w.- narodziny ikonografii

1912- Abraham Warburg- referat na konferencji w Rzymie, omwienie wynikw bada nad
treci malowide z XIV w. z palazzo Schifaniola w Ferrarze (dEste)
Przedstawienia astronomiczno- astrologiczno- mitologiczne; prace miesiczne;
personifikacje cia niebieskich oraz zodiakw; tryumfy bogw antycznych

Erwin Panofsky (badacz niemiecki pochodzenia czeskiego)

Ikonografia i ikonologa
Pogldy i waciwym prowadzeniu ikonologii:
1. Opis preikonograficzny (przedmiotowy).
2. Analiza ikonograficzna- rozpoznanie tematu, osb i relacji pomidzy nimi, sytuacji na
obrazie.
3. Interpretacja ikonologiczna- ukazanie historycznych aspektw funkcjonowania
obrazu, zaoe ideowych.
Dla ikonografii- obraz = kady nonik treci, take rzemioso artystyczne czy rzeba

Przedstawienie archetypiczne
Przedstawienia: Matka boska z Dziecitkiem
czasza absydy w kociele w Tocello koo Wenecji
Kolonia, Stefan Lochner
Kolonia, Mistrz w. Weroniki, 1410
Mistrz z Wyszego Brodu, Czechy, 1345 (szczygie w doni Dziecitka)
Maria Tronujca
Tournus San Philips
Ikona z klasztoru w. Katarzyny na Synaju (palla- okrycie gowy paszczem- jak matrony
rzymskie, tak Maria; Manus Dei)
Madonna z Kodzka (lwy przy tronie)
Stefan Lochner, ok. 1440 (drewniana awa- jak w ogrodach redniowiecznych)
Corona Clausa- korona zamknita (cesarska) noszona przez Mari

Tron aski (gr. Sedes grazie) od XII w., rozpowszechnione pod koniec redniowiecza
Bg Ojciec na tronie trzyma krzy z Chrystusem
Z Listu w. Pawa do Hebrajczykw, ale tylko nazewnictwo
Nie odnosi si to do adnego przekazu biblijnego
Z punktu widzenia dogmatu nie jest konieczne przedstawienie Ducha witego w Tronie
aski, ale nie zdarza si, by si on nie pojawia.
Np. Tron aski Berlin Staatl. Museum ok. 1260-70
Psaterz Cambridge ok. 1220 (tron Boga na wzgrzu Golgoty, twarz Boga zasonita zotym
czteroliciem- 4 strony wiata, cao kosmiczna, 4 Ewangelie)

W redniowieczu ydw ukazywano w spiczastych czapkach.

Maiestas Domini (Chrystus na majestacie)
Z wizji Izajasza- anioowie otaczajcy Boga
Symbole Ewangelistw (cztery istoty yjce) jako elementy obrazujce rne aspekty
eposannictwa Chrystusa. W (ukasz, ofiara Chrystusa), orze (Jan, wniebowstpienie),
uskrzydlony czowiek (Mateusz, czowieczestwo), lew (Marek, zmartwychwstanie).
Czsto mandorla w ksztacie semki.
Ten temat pojawia si nie tylko w malarstwie ksikowym, ale take w rzebie romaskiej,
gwnie na tympanonach francuskich i niemieckich.
Np. Zoty ewangeliarz Echternach
Sakramentarz z Metz
Biblia Karola ysego
Sakramentarz z ST. Etienne Limoges ok. 1100

Przedstawienia Zwiastowania

Manus Dei- rka Boga, bya czsto zstpieniem Jego obcnoci

Ewangeliarz gnienieski

Fra Angelico
Gboko pobony, ale take o rozlegej wiedzy

Zasona- symbol tego, co naley zasoni: w przedstawieniach jako Empireum, w

Zwiastowaniu- tajemnica wcielenia

Nawiedzenie w. Elbiety
Od VI w., rozpowszechnienie XIII/XIV w.
Giotto
I wanie wwczas w okresie pewnego polunienia rozmaitych kanonw ikonograficznych
zaczynaj w cyklach dziecistwa pojawiaj si sceny nawiedzenia co ma zwizek z rozwojem
wita liturgicznego. Ukazujce czowieczestwo Chrystusa / w drugiej poowie wieku XIII.
Pod wpywem tej teologii i pobonoci franciszkaskiej, czego skutkiem byo wprowadzenia
wita nawiedzenia Elbiety. Elbieta do czsto przyklka przed Mari Bosk, czsto jest
przedstawiana jako kobieta w wieku zaawansowanym.
Godz mag ori
Nawiedzenia odbywa si w otwartym pejzau. Za Mari stoi may anio podtrzymujcy jejk
szat. Nie jest to potny stranik, jak w obrazach tronu boego, jednak jego wydwik jest
podobny, pokazuje wany statut i pozycj Marii. Pokazuje on przysz godno Matki Boskiej
jako Krlowej Aniow.

Mistrz ycia Marii; nawiedzenia

Przedstawione z fundatorem

NY PML; 1480

W pnym redniowieczu popularne byo pokazywanie sceny nawiedzenia w rozlegych

pejzaach.
Narodziny

W Ewangeliach nie ma mowy o zwierztach, z Izajasza.

III w.- w- ydzi; osio- Tora
Kwatera z drzwi z kocioa Marii Panny na Kapitolu
Relief z tronu biskupa Maksymiliana w Rawennie- poone przy Narodzinach (z apokryfu-
Ewangelia Jakuba)
Duccio Maestra- przedstawienie z kpiel, wanienka przypomina czasz chrzcielnicy
Przedstawienia narodzin w grocie (ujcie za tradycj palestysk), jest popularniejsze w
sztuce wschodniochrzecijaskiej.
Mistrz z Wyszego Brodu ok. 1350, Narodziny

Trzej krlowie

Pne redniowiecze, druga poowa XIV-XV w.- bardzo dworskie przedstawienia religijne,
bez zwizku z treci religijn

Ksi Jana de Berry- XIV/XV w.- godzinki ksicia de Berry

Ucieczka Marii i Jzefa do Egiptu

Elementy egzotyczne- znajomo z tekstw wrd artystw

Ofiarowanie w witynii
Zwyczaj oczyszczania poonic w 40 dni po urodzeniu dziecka i ofiarowania w witynii syna
pierworodnego.
Santa Maria Maggiore- pierwsze przedstawienie?

Symeon ma donie zasonite bia chust- zakaz dotykania witoci obnaonymi rkoma
Lochner- ofiarowanie jednoczenie oczyszczeniem Marii- procesja dzieci ze wiacami
Dziecitko na otarzu trzymane przez Symeona i siedzce na pole jego paszcza- zapowied
ofiary Chrystusa i ofiary mszalnej
Bardzo dworskie przedstawienia

Odnalezienie Jezusa w wityni

Zawsze Chrystus wyeksponowany

Chrzest Jezusa
Przedstawienia
Ewangelie synoptyczne- Mateusza, Marka i ukasz- najbardziej do siebie podobne
Ewangelia Jana- znacznie rna
Mateusz, Jan- bardziej rozbudowany opis chrztu

Baptysterium Arian w Rawennie- mozaika

Posta siwobrodego starca (nie ma opisu w ewangeliach)- personifikacja rzeki Jordan!

Chrystus stoi na maym smoku- symbol tylko i wycznie szatana

Chrzest Chrystusa prawzorem sakramentu, ktry obmywa z grzechu pierworodnego-
zwycistwo nad diabem.
Giovanni di Paolo Kalif, 1450
Rozbudowana asysta aniow, Bg ojciec z twarz Jezusa
Pnie redniowiecze- przedstawienie postaci Boga zamiast Manus Dei

Salvator Mundi
Caopostaciowe (rzadziej ppostaciowe) Chrystusa w prostej szacie, trzymajcego w doni
kul wiata

Przedstawienie Boga przy chrzcie wanie w Salvator Mundi

Dualizm ikonograficzny redniowiecza

Przemienienie na grze Tabor

Asysta aniow
Fra Angelico
Podobne znaczenie miao wcielenie (odwoania do dziecistwa)
Przemienienie- nawizania do cyklu pasyjnego, zaczynajce si od wjazdu Chrystusa do
Jerozolimy

Wjazd do Jerozolimy
Relacjonowany przez wszystkich ewangelistw
wito obchodzone ju w okresie wczesnochrzecijaskim, ale w sobot tydzie przed
Wielkim Tygodniem
Sarkofag Juliusza Assusa
Giotto
Ewangelistarz Ottona III, po 997 r.- wyrane rozdzielenie stref- osobno uczniowie i ci, ktrzy
wyszli mu naprzeciw, a osobno ci, Jezus u czowiek na drzewie (jak on si nazywa?)
Brak przedstawienia bramy jerozolimskiej
P. Lorenzeti 1310-1320, Asy, koci dolny
W ikonografii dojrzaego i pnego redniowiecza na tych przedstawieniach dzieci zrywaj
gazie z drzew
Penoplastyczna rzeba Chrystusa na osioku- uywane w procesji palmowej od XIII w.

Od poowy XIII w. rozpowszechnienie zwyczaju uywania w liturgii Boego Narodzenia

maych figur Chrystusa skadanych w obie- zainicjowa ten obrzd w. Franciszek z Asyu

Ostatnia wieczerza
Opis z ewangelii synoptycznych
Wczesne przedstawienia gwnie Kany i rozmnoenia pokarmu

San Apolinare Nouvo- mozaika ostatniej wieczerzy

oa ustawione wok wsplnego stou z rybami (symbol chrystologiczny) i chlebem

Przedstawienia dojrzaego redniowiecza- apostoowie nie lecy, a siedzcy przy stole

(zmiana obyczajw), obok Chrystusa wyrniony ewangelista Jan (sam o sobie pisze jako o
ulubionym uczniu Chrystusa), najczciej w przedstawieniach z gow opart na ramieniu lub
na piersi Chrystusa
Kwatera z drzwi Santa Maria na Kapitolu

Przedstawienia momentu zapowiedzi zdrady

Zazwyczaj przestawienie na podstawie Mateusza- Chrystus siga do misy

Malowido z Staroytnego Panteonu krlw w kociele w. Izydora w Leonie

Apostoowie podpisani
Judasz wyodrbniony z grupy apostow, ale niekoniecznie w znaczeniu negatywnym.
Skonno do negatywnej prezentacji Judasza (znieksztacone rysy i brzydota)- raczej w
ikonografii nowoytnej, cho w redniowieczu te byy prby.

Obraz Ducia ok. 1311 r., z Maiesty, dawnego otarza dla katedry w Sienie
W malarstwie zaczyna odgrywa znaczenie sceneria
Izba w skrcie optycznym

Fra Angelico, Ustanowienie Eucharystii, klasztor dominikanw San Marco we Florencji

Rzadkie zobrazowanie tego akurat momentu

Ikonografia kocioa wschodniego- komunia apostow, w ikonografii zachodniej bardzo

rzadkie

Lekcjonarz, Salzburg ok. 1050

Przedstawienie Judasza przyjmujcego komuni z rki Jezusa

Negatywne przedstawienie Judasza- sakiewka i ta szata (rola barwy tej- pod wzgldem
walorw optycznych najbardziej zbliona do zota i moe j zastpowa, ale tylko udaje
zoto- ty kolorem faszu); szczeglnie w pnym redniowieczu Judasz przedstawiany w
tej szacie, czasem te rude wosy

Derick Bouts, 1464-1468, otarz kocioa w. Piotra z Leuwen

Ustanowienie Eucharystii
Chrystus nie trzyma kawaka chleba, ale hosti

Fra Angelico, Sakrament Eucharystii

Rozbudowana do trzech wzorw/kwater redakcja z iluminacji ksigi

Pierwsza- okrgy st z apostoami wok
Druga- umywanie ng
Trzecia- Chrystus bogosawicy chleb i wygaszajcy mow eucharystyczn (Jan) do
apostow z drugiej strony stou

Kwatera z otarza kocioa Augustianw w Krakowie 1468

Modlitwa w Ogrjcu
Chrystus klczcy i modlcy si oraz picy apostoowie
Czasem kielich stojcy na skale- przedstawienie metafory kielicha goryczy; kielich z krzyem
aba ze z konotacj ikonograficzn- hipokryci, obudnicy i grzesznicy

Scena modlitwy czona lub zastpowana scen pojmania Jezusa.

Giotto, kaplica Scrovegni, Padva; Pocaunek Judasza

Judasz w tym paszczu; scena nocna (rzadkie)- onierze nios zapalone pochodnie

Yates Thompson, minitura

Scena nocna

Miniatura z Godzinek Ksicia de Berry, 1416

Pojmanie w szczeglnym ujciu- zobrazowanie momentu, kiedy onierze padli zdjci
strachem, gdy Chrystus powiedzia, e jest tym, ktrego szukaj (ego sum)
Scena nocna
W tym samym rkopisie mier Jezusa na krzyu- take zdecydowany nokturn

Epizod odcicia ucha Malkusowi- sudze arcykapana- czsto w przedstawieniach pojmania

Scena z malowide w kociele dolnym w Asyu

Ewangeliarz z Rossano, Antiochia
Przedstawienia Chrystusa przesuchiwanego przez Sanhedryn, Annasza, Kajfasza, Heroda czy
Piata- czsto nie mona ustali, przez kogo waciwie

Duccio di Buoninsegna
Scena zaparcia si Piotra na dolnej kondygnacji i przesuchania Chrystusa przez Kajfasza na
grnej

Ewangeliarz z Rossano, Antiochia

Miniatura- Chrystus przed Piatem, widoczne wyprowadzenie Barabasza

Ukrzyowanie

Grnewald
Cz rodkowa z zespou malowanych scen z otarza z Isenheim
Pod krzyem Maria i Maria Magdalena (o jej wyrnieniu przez Chrystusa nie ma mowy w
ewangeliach, tylko w ewangelii Jana wyrniona jako ta, ktra pierwsza, ktra zobaczya
Chrystusa zmartwychwstaego)
Po drugiej stronie Jan Chrzciciel (ostatni z prorokw i bezporednio zapowiadajcy
Chrystusa- nazwa go Agnus Dei)

Godzinki Med-Tur
Okazay widok Jerozolimy w tle (elementy zaczerpnite z architektury miast europejskich)
Maria rozpaczajca pod krzyem

Zdjcie z krzya
Wzbogacone o motyw opakiwania Jezusa

Apokalipsa Bamberska 1002-20

Grna kwatera- mier Chrystusa
Dolna kwatera- zoenie do grobu (Jzef z Arymatei i Nikodem)
Zesp scen kanonicznych
Zdjcie z krzya nie jest opisywane w ewangeliach. Przedstawiane niemniej w
monumentalnych realizacjach ustawianych na belkach tczowych lub w kaplicach
(szczeglnie w Italii).

Zdjcie z krzya, katedra z Trivoli, XIII w.

Chrystus z koron na gowie- symbol zwycistwa Chrystusa nad grzechem i szatanem

Ulm, ok. 1520

Jzef z Arymatei, Jan ewangelista, Maria Magdalena, Matka Boska ujmuje w rce do Jezusa
(zazwyczaj relacja matka-ciao syna jest inaczej ujmowana)

Mistrz ycia Marii, Zdjcie z krzya, 1465

Fra Angelico
Pojawia si opakiwanie

Godzinki Rohan, prawdopodobnie lata 20. XV w.

Ciao Chrystusa lece na ziemi pod krzyem, Jan Ewangelista podtrzymuje Mari
pochylajc si i omdlewajc nad ciaem; sam odwraca si do gowy Boga Ojca, ktry
przyglda si scenie z chmur (nie ma przekazu ukazania si Boga podczas mki na krzyu)

Piety
Pietas- pobono
Przez historykw sztuki uznane za przedstawienia do prywatnej dewocji- nie maj poparcia w
ewangeliach
Chrystus nioscy krzy
w. Weronika z chust

Pieta z Awinionu, ok. 1460 r.

Maria modli si nad Chrystusem, ale nie klczy nad nim, take Jan ewangelista i Maria
Magdalena- klczcy

Piety przetworzeniem tronujcej Marii z maym Jezusem (?)- bo czasem ciao Jezusa jest
znacznie pomniejszone
Moe to si take wywodzi ze scen opakiwania

Pietas Domini- przedstawienia Boga Ojca podtrzymujcego ciao Jezusa, z przedstawieniem

Ducha w.
Podobne do Tronu aski- tam Bg trzyma krzy- przyjcie ofiary Chrystusa

M Boleci- Vir Dolorum

Chrystus prezentujcy swe rany- w Bizancjum- zamknite oczy, na Zachodzie- potwarte
(bosko nie podlega mierci)
Jeli Chrystus jest podtrzymywany przez anioa- zwyczajowo nazywane piet anielsk
Czste przedstawienia w grobie
Miecz poncy i lilia- atrybuty Chrystusa sdziego na Sdzie Ostatecznym

Ecce homo- nie ma ran po gwodziach i w boku (w odrnieniu od Vir Dolorum)

Tzw. Msza w. Grzegorza

Jedno z przedstawie- Lubeka, ok. 1500 r.
Gdy papie zastanawia si nad prawdziwoci transsubstancjacji, w czasie konsekracji na
otarzu pojawio si ciao Chrystusa.
Chrystus na mensie otarzowej jako M Boleci

Zstpienie do otchani

1215 sobr lateraski IV- ustanowienie dogmatu o dziaalnoci Chrystusa przez trzy dni jego
mierci- zstpienie do piekie
Dogmat o transsubstancjacji
Potwierdzenie zstpienia do piekie- ewangelia Nikodema
V w. Zstpienie do otchani

Chrystus z krzyem na chorgwi

Duccio, Maesta
Otarz wykonany dla katedry sieneskiej
Tylko szata Jezusa dekorowana zotem- z Bizancjum

Mozaika z bazyliki w. Marka

Chrystus zoty- zoto symbolem wiata, take boskiego

Fra Angelico, klasztor San Marco we Florencji- freski

wiato Chrystusa rozwietla Adama- Chrystus nowym Adamem

Zmartwychwstanie
Nieopisane w ewangeliach- opisane dziaania innych osb oraz wydarzenia pniejsze
Trzy Marie- nie ma wrd nich Matki Boskiej

San Marco, Florencja, Fra Angelico

Cztery kobiety i anio oraz w. Katarzyna Sienieska, nad nimi Chrystus zmartwychwstay-
ale zmartwychwstanie nie dokonao si tu przed przyjciem niewiast- unaocznienie sw
anioa

Duccio, Maesta
Anio ma czerwon karnacj, bo anioowie s zwizani z ywioem ognia i przebywaj w
empireum, bezporedniej bliskoci Boga, w strefie przesyconej wiatem boskim

Mistrz z Wyszego Brodu, ok. 1350 r.

Chrystus fizycznie wychodzi z grobu, na sarkofagu siedzi anio- uwaany w tym wypadku za
anioa eskiego, bo ma damsk sukni z pasem i niebieskie poczochy

Chrystofanie Galilejskie
Sceny, gdy Chrystus ukazuje si w otwartej przestrzeni uczniom, ukazanie si nad jeziorem
czy w drodze do Emaus
Najwaniejsze: Noli me tangere i wyobraenie niewiernego Tomasza
Wniebowstpienie
Przekaz: Marek i ukasz