Justyna Poom

Rok II, gr 2

Obraz miasta przeomu wiekw

czy tylko retoryka antycywilizacyjna?

Nasz referat naley rozpocz od wyjanienia poj retoryka i antycywilizacja. Jak

podaje sownik terminw literackich retoryka jest to umiejtno zajmujca si rozwaaniem
rnych sposobw rozplanowania i skomponowania zebranego materiau w zalenoci od
rodzaju sprawy i kwestii, ktre w zwizku z ni naley ustali.1 Cywilizacja jest to 1.Stan
rozwoju spoeczestwa ludzkiego przeciwstawiony stanowi dzikoci i barbarzystwa.2 2.
stan rozwoju spoeczestwa w danym okresie historycznym, uwarunkowany stopniem
opanowania przyrody przez czowieka3 3. og dbr materialnych, rodkw i umiejtnoci
osignity przez dane spoeczestwo w danej epoce historycznej.4 Natomiast anty- jest to
przedrostek oznaczajcy przeciwiestwo czego, przeciwstawienie si czemu, wrog
postaw wobec czego, zwalczanie czego.5 Zastanwmy si wic czym jest retoryka
antycywilizacyjna. W naszym rozumieniu jest to takie ukazanie wycinka miejskiej
rzeczywistoci, w ktrym widoczny jest niszczycielski wpyw na jednostk. Miasto wyzwala
w czowieku dziko i barbarzystwo zamiast im zapobiega. To nowoczesne
uprzemysowione miasto [z jakim mamy do czynienia na przeomie XIX i XX w.] stao si
czym w rodzaju supernowej: gwatownie si rozrastajc i rozprzestrzeniajc, pochaniao z
ogromna si coraz nowe tereny []; pojawia si nowa napawajca groz nazwa:
<<miasto-moloch>>. Nieprzypadkowe to skojarzenie; Moloch to dawne bstwo kananejskie,
zwizane ze wiatem podziemnym mroczne, okrutne, budzce groz, domagajce si
caopalnych ofiar z ludzi; w jzyku potocznym moloch to tyle co nienasycona potga,
dajca coraz to nowych ofiar i powice.6 Przyjrzyjmy si zatem obrazom miast na
przeomie XIX i XX w.
1
Retoryka [w:] Sownik terminw literackich, pod red. Janusza Sawiskiego, Wrocaw, Warszawa, Krakw
1998.
2
Cywilizacja [w:] Sownik Jzyka Polskiego, T. 1, pod red. Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1958.
3
Cywilizacja [w:] Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod red. Prof. Stanisawa Dubisza, Warszawa 2003.
4
Ibidem.
5
Anty- [w:] Sownik Jzyka Polskiego, T. 1, pod red. Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1958.
6
Krzysztof Wieczorek, Miasto i czowiek. Midzy zamieszkaniem i pokniciem [w:] Miasto i czas, pod red.
Jacka Kurka, Krzysztofa Maliszewskiego, Chorzw 2008, s. 17.
 Na przeomie XIX i XX wieku moemy zaobserwowa wyrany rozwj miast,
przemiany techniczne jak i demograficzne. W obieg przemysowy i konsumpcyjny
wprowadzone zostaj nowe rda energii, nowe materiay, rodki szeroko pojtej
komunikacji. Wprowadzone zostaj owietlenie elektryczne, tramwaje elektryczne, nastpuje
rozbudowa linii kolejowych, budowa pierwszych wieowcw. Wanie takie elementy
wiadczce o rozwoju wpisay si w krajobraz wczesnych miast. Rozwj ten zosta
uwieczniony nie tylko na obrazach, ale i na fotografiach oraz pocztwkach.
Jednym z takich rozwijajcych si miast bya d: dynamicznie rozwijajcy si
orodek przemysowy [zwizany z przemysem wkienniczym], drugie pod wzgldem
wielkoci po Warszawie, miasto polskie7.
Miasto pojte jako rodowisko materialne i geograficzne, jako przestrze spoeczna
staje si w XIX i XX w systemem osadniczym, w ktrym role wanego spoiwa peni technika
przemysowa. Nie jest ona ograniczona murami fabryk, podobnie jak nie mogo by trwale
ograniczone murem miasto redniowieczne, a przesyca stopniowo wszystkie dziedziny ycia
osobniczego i spoecznego.8 W tym miejscu chciaabym pokaza litografi przedstawiajc
fabryk Karola Scheiblera9.
Ogromny rozwj fabryki jest wynikiem odpowiedniego wykorzystania okresu tzw.
godu bawenianego. W 1873 roku powstaa nowa fabryka na terenie wykupionej posiadoci
fabrycznej i folwarku na Ksiym Mynie. Poszerzya si rwnie o inne nabyte posiadoci
fabryczne. W wyniku tych nowych nabytkw przedsibiorstwo Scheiblra objo prawie ca
stref posiade wodno-fabrycznych i cigno si od ul. Piotrkowskiej po granic Widzewa (tj.
ul. Konstytucyjn) pasem dugoci ok. 3 km i szerokoci maksymalnej 1,2 km []. czna
powierzchnia tych terenw wynosia ponad 50 ha, co stanowio ok. 1/7 wczesnego terytorium
miasta.10
Posiadoci Scheiblerw tworzyy w obrbie ukadu przestrzennego odzi swoiste
<<pastwo w pastwie>>11 <<Krlestwo Scheiblera>> wyrniao si nie tylko

7
Krzysztof Stefaski, d okoo roku 1900 midzy Berlinem a Wiedniem [w:] Sztuka okoo 1900 w Europie
rodkowej. Centra i prowincje artystyczne. Materiay midzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach
20-24 padziernika 1994, pod red. Piotra Krakowskiego, Jacka Purchla, Krakw 1997, s. 101.
8
Hanna Imbs, Miasta w kulturze polskiej doby przemysowej [w:] Miasto i kultura polska doby przemysowej.
Przestrze, pod red. Hanny Bims, Wrocaw, Warszawa, Krakw 1988, s. 80.
9
d, Fabryka Karola Scheiblera, koniec XIXw; litografia.
10
S. 181.
11
Ibidem.
nowoczesnoci produkcji, lecz doskona jak na owe czasy organizacj przestrzenn.12 Jest
to przykad fabrykanta, ktry dla zapewnienia staej kadry robotnikw i personelu
inynieryjnego wybudowa kilka kolonii mieszkalnych tzw. famuy (domy familijne, domy
patronalne) czyli domy mieszkalne dla pracownikw. W latach 70 wybudowano
przyfabryczne osiedle przy przdzalni na Ksiym Mynie. Skadao si ono z trzech rzdw
2,5-kondygnacyjnych, [bliniaczo do siebie podobnych] koszarowych budynkw
rozdzielonych pasami zieleni, wrd ktrej znajdoway si rzdy komrek; stanowi ono
obecnie jeden z najcenniejszych zabytkw architektoniczno-urbanistycznych odzi.13
W latach 1870-1890 zaoono drug co do wielkoci jurydyk przemysow w odzi
J.K. Poznaskiego przy ul. Ogrodowej, w skad ktrej weszy z czasem liczne obiekty
fabryczne, domy familijne, wielki paac i inne budowle14
Nastpn fotografi jak chciaabym pokaza jest zdjcie przedstawiajce Plac
Wolnoci w odzi15. Nazwa Plac Wolnoci nadana zostaa mu dopiero w 1921r. Pierwotnie
by to rynek Nowego Miasta czyli osady sukienniczej powstaej w latach 20 XIXw.. W kocu
XIX w stanowi on centrum handlowe miasta. Znajdoway si tu rwnie dwa najwaniejsze
budynki uytecznoci publicznej czyli koci ewangelicki (obecnie garnizonowy) oraz ratusz
bdcy najcenniejszym zabytkiem w stylu klasycyzmu empiru w odzi. Usytuowane zosta
po obu stronach traktu piotrkowskiego czyli gwnej osi urbanistycznej miasta.
Nastpne zdjcie przedstawia wanie trakt piotrkowski16 czyli obecn
ul. Piotrkowsk. Moemy tu zaobserwowa dwa rodzaje budynkw wyranie ze sob
kontrastujcych. Mae 2-kondygnacyjne budynki pochodz z czasw zakadania w tym
miejscu osady sukienniczej. Powstay one wedug narzuconych odgrnie projektw
budowlanych. Powstaway one na maych parcelach z powodu denia do oszczdnoci
terenu i maksymalnego wykorzystania miejsca. Wysokie kamienice, ktre tu widzimy, s
wynikiem rozwoju ludnoci odzi zapocztkowanego w latach 60 i 70 XIX w. W
pocztkowej fazie przeksztacania si domw mieszkalnych wysze budynki dobudowywany
byy w formie oficyn do drewnianych domw frontowych. Z chwil wybudowania kamienic
frontowych powstaway tutaj tak typowe dla odzi podwrka-studnie, pozbawione zieleni,
powietrza i soca.17 Kamienice frontowe budowane byy w stylu historycznym
(neoklasycyzm, neorenesans), nastpnie w stylu eklektycznym a na koniec przyjmoway

12
Ibidem.
13
Ibidem.
14
Tame, s. 183.
15
d, Plac Wolnoci, 1896.
16
d, ul. Piotrkowska, 1900.
17
S. 183
formy secesyjne. Dziki temu w odzi moemy podziwia najwikszy w kraju i najlepiej
zachowany zesp obiektw reprezentujcych te trzy nurty w architekturze18.
Gwatowne tempo rozwoju budownictwa i urbanizacji Lwowa w latach 90 XIX
przewyszao nie tylko inne miasta zaboru austriackiego, lecz nawet Wiede. W latach 1890-
1907 miao miejsce unowoczenienie gospodarki komunalnej (wodocig, kanalizacja, gaz,
elektryczno, telefony). Wspominajc swoje rodzinne miasto Zbigniew Herbert pisa:
<<[] na kadym / zakrcie / tramwaj spala si w ekstazie>>. Lww by pierwszym miastem
habsburskiej monarchii, w ktrym uruchomiono wagoniki napdzane elektrycznie (1894).19
Wspczenie w panoram rozwinitych miast, metropolii nieodzownie wpisane s
drapacze chmur i wieowce. Pierwszy w Polsce wieowiec powsta w Warszawie w 1908r.
Jego architektem by Bronisaw Brochwicz Rogyski. Budynek powsta na miejscu
dwupitrowej kamienicy. Gmach peni funkcj siedziby szwedzkiego Towarzystwa
Telefonw <<Cedergren>>, ktre w 1900 wygrao przetarg na rozbudow warszawskiej sieci
telefonicznej. Powsta w zwizku ze znaczn rozbudow sieci telefonicznej, do ktrej obsugi
przestaa wystarcza centralna w ssiednim budynku przy Zielnej 37.W momencie powstania
budynek by najwysz budowl w caym Imperium Rosyjskim, a w Warszawie najwysz do
czasu wybudowania wieowca Towarzystwa <<Prudential>> na placu Napoleona. Po
wyganiciu koncesji w okresie midzywojennym budynek przeja Polska Akcyjna Spka
Telefoniczna - PAST.20
Wyranym znakiem rozwoju miast byo wprowadzenie gazowego owietlenia ulic
oraz podczenie gazu do fabryk i mieszka. Rozwj przemysu w Europie i znaczne
zapotrzebowanie na stal spowodowao rozwj koksownictwa. Produkty uboczne powstae w
pierwszych koksowniach byy bezuyteczne. Smo wglow wywoono z zakadw i
skadowano w wykopanych doach. Gaz natomiast by spalany na miejscu. Na kominach
wieciy piropusze ognia.21 Zwizane z tym dowiadczenia prowadzi Anglik William
Murdoch, ktry w 1772r zastosowa gazowe lampy do owietlenia swojego domu i
wprowadzi gazowe owietlenie do kilku zakadw przemysowych. Na pocztku XIX wieku
w Anglii powstaje pierwsza gazownia, a ju w poowie wieku wikszo duych miast
europejskich posiada owietlenie hal fabrycznych i ulic.22 Pierwsze gazownie w Polsce
powstay w 1856r. w Poznaniu, Krakowie i Warszawie.

18
Ibidem.
19
Jacek Kurek, Z mioci nie skada si ofiar [w:] Miasto i czas, pod red. Jacka Kurka, Krzysztofa
Maliszewskiego, Chorzw 2008, s. 48.
20
http://www.warszawa1939.pl/index.php?r1=zielna_39&r3=0, 15.04.2010.
21
http://www.geotekst.pl/artykuly/historia/gazownia_warszawska, 07.05.2010.
22
Ibidem.
 Stay wzrost zapotrzebowania na gaz powoduje, e w 1888 roku we wsi Wola
uruchomiony zostaje drugi zakad w Warszawie, ktry wkrtce staje si gwnym zakadem
obsugujcym miasto.23

Miasto lubi noc i czsto zarzuca na siebie czarny jej welon. Miasto jest grzesznic, ktra bez
czarnej zasony nie pjdzie na schadzk miosn []. Rzec mona, e wraz z nadejciem nocy
jakie niezdrowe miazmy zapeniaj powietrze i wciskaj je do mieszka, potem do puc
ludzkich. Mrowisko nazwane miastem zaczyna si porusza, niepokoi []. Z nadejciem
witu gorczka ustpuje, powietrze oczyszcza si []. 24

Tak o miecie pisze Gabriela Zapolska w powieci Kaka Kariatyda.

Charakterystyczna dla pisarzy naturalistw, do ktrych zaliczaa si Zapolska, bya obecno
mitu zego miasta potwora lewiatana molocha.25 Traktuj oni miasto jak ywy organizm,
wiecznie nienasycony, pochaniajcy setki ludzkich ofiar i budzcy groz, przeraenie,
niemoc nawet w chwili upienie. Stan spoczynku bowiem jest tylko pozornym
<<wyciszeniem si>> miasta zwierzcia, miasta potwora, wiadomego swojej siy i wci
czujcego, aby w kadej chwili, a zwaszcza pod oson nocy, mc pochwyci ofiar i
zniszczy j fizycznie i moralnie.26
Wrd obrazw miast w omawianym przez nas okresie znajdziemy rwnie
przedstawienia miasta budzcego groz.
Na pocztku chciaabym pokaza dwa nokturny Jzefa Pankiewicza: Rynek Starego
Miasta w Warszawie noc27 z 1892 i Doroka w nocy28 z 1893. Jest gboka ciemna noc, ulice
s sabo owietlone nikym wiatem latarni. Nielicznych przechodniw zapewne mysi
napawa groz odgos koskich kopyt stukajcych o bryk, ktry roznosi si echem po
wyludnionych ulicach.
Kocioy kojarz nam si z azylem, miejscem z ktrego emanuje duchowy spokj i
harmonia, miejscem gdzie mona zatrzyma si w biegu dnia codziennego. Kocioy na

23
Ibidem.
24
Za: Irena Gubernat, Miasto Zapolskiej [w:] Miasto kultura literatura wiek XIX. Materiay sesji naukowej,
pod red. Jana Daty, Gdask 1993, s. 215.
25
Wojciech Gutowski, Symbolika urbanistyczna w literaturze Modej Polski [w:] Miasto kultura literatura
wiek XIX. Materiay sesji naukowej, pod red. Jana Daty, Gdask 1993, s. 189.
26
Irena Gubernat, Miasto Zapolskiej [w:] Miasto kultura literatura wiek XIX. Materiay sesji naukowej, pod
red. Jana Daty, Gdask 1993, s. 215.
27
Jzef Pankiewicz, Rynek Starego Miasta w Warszawie noc, 1892; Olej na ptnie, 61 x 45,5cm, Muzeum
Narodowe w Poznaniu.
28
Jzef Pankiewicz, Doroka w nocy, 1893; Olej na ptnie, 72 x 70 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie.
obrazach Henryka Szczygliskiego Koci witych Piotra i Pawa w Krakowie w nocy29
oraz Koci Dominikanw w Krakowie w nocy30 wywouj w nas zgoa odmienne uczucia.
Oba s ponure i niedostpne. Na obrazie przedstawiajcym koci witych Piotra i Pawa
uczucie grozy potguj powykrcane gazie drzew niczym szpony lub macki majce porwa
przechodnia.
Jake czsto w europejskiej poezji fin de siclu powtarza si motyw rozkwitu i
widnicia, wiosny i jesieni, topos misterium inicjacji i zejcia ze sceny ycia. Ten sposb
ujcia rzeczywistoci wiza si midzy innymi z ambiwalentnym w wiadomoci ludzi
przeomu wiekw rozumienie ich historycznej sytuacji. Odczucie zmierzchu pewnego etapu
kultury byo tyle silne co wiara w rodzenie si si nowych. wiadomo taka nieuchronnie
prowadzia do dramatyzowania wizji czowieka i wiata, a czsto ze stanu ekstazy yciem
kazaa si przerzuca w skrajno pesymizmu i melancholii.31 Wyraz takiej skrajnoci
moemy odnale w trzech grafikach Wojciech Weissa: Morgue Pary32 z roku 1900,
Samobjczyni nad Arno33 z roku nastpnego i Samobjczyni nad Wisokiem z 1903r.

29
Henryk Szczygliski, Koci witych Piotra i Pawa w Krakowie w nocy, ok. 1900; olej, ptno, dykta;
Muzeum lskie w Katowicach.
30
Henryk Szczygliski, Koci Dominikanw w Krakowie w nocy, 1902.
31
Agnieszka awniczakowi, Wstp. Sylwetka artystyczna Wojciecha Weissa [w:] Wojciech Weiss 1875 1950.
Wystawa monograficzna. Muzeum Narodowe w Poznaniu, czerwiec-wrzesie 1977 [katalog wystawy], s. 30.
32
Wojciech Weiss, Morgue - Pary, 1900; Akwaforta z akwatint, 22 x 29,8cm; Wasno prywatna.
33
Wojciech Weiss, Samobjczyni nad Arno, 1901; mikki werniks z akwafort, 14,8 x 20,5; w. Rodzina artysty.