Diametros 50 (2016): 6380 doi:

10.13153/diam.50.2016.977

KRYTYKA EPISTEMICZNEJ FUNKCJI

PRZEKONA RELIGIJNYCH W WIETLE KOGNITYWNYCH
NAUK O RELIGII
Konrad Szkocik

Abstrakt. Przekonania religijne i religia czsto interpretowane s w terminach ich spoecznej funk-
cjonalnoci i motywowania do kooperacji, jak rwnie przez pryzmat ich domniemanej prawdzi-
woci. Proponuj, aby przekonania religijne i religi interpretowa przez pryzmat wizanej z nimi
funkcji psychologicznej. Uwaam take, e funkcja prospoeczna, prokooperacyjna jest ich przy-
padkow i nieistotn domen, ktra moe funkcjonowa w oparciu o pewne mechanizmy waci-
we psychologii plemiennej eksponujcej granice midzygrupowe. Podkrelam, e odniesienie
epistemiczne przekona religijnych i religii nie jest ich celem. Przekonania te w pewnym sensie
uodporniy si na krytyk, gdy skoncentrowane s na spenianiu funkcji psychologicznych.
W artykule zwracam uwag na ten kontekst w odniesieniu do kognitywnych nauk o religii..
Sowa kluczowe: cognitive science of religion, religia, funkcja epistemiczna, funkcja
psychologiczna, kooperacja, pragmatyzm, P. Boyer, M. Inzlicht, A.M. Tullett, M. Good.

1. WPROWADZENIE
Religi i przekonania religijne kojarzy si zazwyczaj z dobroczynnym
wpywem na stan zdrowia psychicznego i fizycznego. Potwierdzaj to zarwno
liczne badania, jak i potoczne opinie wierzcych. Oczywicie wpyw ten moe by
rwnie negatywny. Negatywne oddziaywanie religii i przekona religijnych
moe zarwno przyjmowa posta jednostkowych nerwic, jak i prowadzi do
szkodliwych spoecznie zachowa. Przykadw dla tych ostatnich dostarczaj hi-
storyczne wiadectwa konfliktw zabarwionych odniesieniami do religii, w tym
rwnie zamachw terrorystycznych. Zagadnienie to jest zoone i wydaje si, e
negatywny wpyw zarwno w przypadku konfliktw i wojen religijnych, jak
i religijnych odniesie zamachowcw jest raczej konsekwencj partykularnego
upolitycznienia i ideologizacji ni immanentn cech religii i przekona religij-
nych1.

1 Szocik [2015, 2016].

63
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

W niniejszym tekcie odnios si do pozytywnego kontekstu funkcjonowa-

nia i postrzegania religii w odniesieniu do zagadnienia jej prawdziwoci i uy-
tecznoci. Zakadam, e gwn funkcj religii nie jest odniesienie do rzeczywisto-
ci w terminach prawdy i faszu, ale moliwo jej pragmatycznego zastosowania.
Zaoeniem religii nie jest prawda i perspektywa epistemiczna, ale uyteczno,
ktra dopuszcza bd wymaga fikcyjnych czy faszywych treci religijnych. Uy-
teczno ta odnosi si do pozytywnego oddziaywania psychologicznego, jak
i pozytywnego wpywu na rozwj zachowa prospoecznych i zdolnoci do ko-
operacji. W artykule zwrc uwag na wybrane zagadnienia kognitywnych nauk
o religii (KNR), ktre pozwalaj domniemywa, e podstawa funkcjonowania
przekona religijnych ma kognitywny, a nie epistemiczny charakter. Skonno do
przyjmowania i podzielania przekona religijnych, ktr dostrzega podejcie ko-
gnitywne moe wyjania popularno i utrzymywanie si paradoksalnych i irra-
cjonalnych treci religijnych niezalenie od rozwoju nauki czy wysokiej kosztow-
noci ewolucyjnej zwizanej z podzielaniem tych przekona. W tej perspektywie
przekonania religijne mog by interpretowane nie przez pryzmat przypisywanej
im prawdziwoci, ale przez ich uyteczno i funkcjonalno automatycznie gene-
rowan przez mechanizmy poznawcze.
Mona przyj, e osoba religijna wierzca w dane treci religijne zazwy-
czaj uznaje je za prawdziwe bd nie rozpatruje tego problemu. Odniesienie do
przekona religijnych moe mie ambiwalentny charakter. Z jednej strony jed-
nostka religijna powinna akceptowa prawdziwo tych przekona, ktre uznane
za prawdziwe uzyskuj odpowiedni si motywacyjn. Z drugiej strony znane
jest zjawisko niepoprawnoci teologicznej i wierzenia poowicznego, ktre opi-
suj sytuacje zawieszenia czy zanegowania prawdziwoci treci religijnych przez
wierzcych. Jednym z przykadw jest odniesienie do koncepcji Boga, ktry
wszystko widzi. Teologiczna koncepcja zakada wszechmoc i wszechwiedz Boga,
ale praktyka ycia religijnego wydaje si nie uznawa tego twierdzenia. W tym
sensie mona mwi o specyficznej naturze podzielania przekona religijnych,
ktre rwnoczenie zdaj si wymaga uznania ich prawdziwoci oraz jej zawie-
szenia.
Zamachy terrorystyczne motywowane przekonaniami religijnymi ukazuj
niebezpieczestwo zwizane z przypisywaniem tym przekonaniom funkcji epi-
stemicznej. Zaoenie o istnieniu innej, lepszej od doczesnej rzeczywistoci nie
musi implikowa negatywnego stosunku do niej. Mimo to uznanie epistemicznej
funkcji treci religijnych moe generowa specyficzny stosunek do wiata natural-
nego przejawiajcy si w negowaniu jego immanentnej wartoci, deprecjonowaniu
wartoci ciaa i przyjemnoci zmysowych, a w ostatecznoci prowadzcy do kon-

64
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

fliktw i aktw przemocy. Wydaje si, e uznanie realnego istnienia zakadanej

przez religie rzeczywistoci jest przyczyn negatywnego stosunku do rzeczywi-
stoci doczesnej. Zredukowanie epistemicznej funkcji religii i skoncentrowanie si
na jej waciwociach psychologicznych czy psychoterapeutycznych by moe
pozwolioby na zredukowanie jej negatywnego wpywu na decyzje i zachowania.
Jeeli wiksze znaczenie zostanie przypisane psychologicznej funkcji religii
i w konsekwencji uzna si pewn fikcyjno tych treci, ich metaforyczny i symbo-
liczny charakter, ktry ma gwarantowa nadziej, rado, spokj, a mniejsz wag
przywie si do funkcji epistemicznej, to osabiony zostanie postulat modyfiko-
wania rzeczywistoci wedug perspektywy religijnej.

2.

Jednym z moliwych podej badawczych do religii i przekona religijnych

s kognitywne nauki o religii (KNR). KNR koncentruj si na kognitywnych pod-
stawach generujcych powstawanie i nabywanie przekona religijnych, podkre-
lajc jednoczenie brak bd nieistotno funkcji epistemicznej tych przekona.
Podejcie kognitywne odrzuca definiowanie religii jako jednorodnego i komplek-
sowego fenomenu. Zakada, e religia jest zbiorem elementw i funkcji, ktre po-
siadaj rne zastosowania i su, bd suyy w momencie powstawania, r-
nym celom. Taka podstawa metodologiczna sprzyja porzuceniu perspektywy epi-
stemicznej na rzecz perspektywy kognitywnej i funkcjonalnej.
Definicja religii posiada jednak istotne implikacje spoeczne, polityczne
i prawne2. Perspektywa kognitywna unikajc jednoznacznego definiowania reli-
gii, eksponuje moliwe funkcje speniane przez religi i przekonania religijne, jak
rwnie konteksty ich funkcjonowania. W tym sensie nie czyni z religii wyjtko-
wego fenomenu kulturowego. KNR wyjaniaj pochodzenie i rozprzestrzenianie
si przekona religijnych przez analiz mechanizmw i procesw poznawczych.
Przekonania religijne s uznawane za jeden z naturalnych rodzajw przekona3.
KNR podkrelaj szczegln rol odgrywan przez nastawienie antropomorficzne
i tendencj do wykrywania aktywnoci w naturze, jak rwnie znaczenie ontologii
intuicyjnej znieksztaconej przez przypisanie obiektom reprezentujcym podsta-
wowe kategorie ontologiczne minimalnie kontrintuicyjnych cech 4. Wyjtkowo
przekona religijnych odrniajcych je od treci fantastycznych, np. postaci baj-
kowych wynika z uznania istnienia nadprzyrodzonego bytu zainteresowanego

2 Franek [2014] s. 45.

3 Boyer [1994, 2001].
4 Pyysiinen [2012] s. 67.

65
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

yciem czowieka i wpywajcego na nie, bytu, z ktrym jednostka moe wcho-

dzi w interakcje.
KNR sugeruj istnienie trzech mechanizmw nie tylko umoliwiajcych,
ale w pewnym sensie generujcych i sprzyjajcych powstawaniu i rozprzestrze-
nianiu si przekona religijnych. Jednym z nich jest hipoteza HADD (Hypersen-
sitive/Hyperactive Agency Detection Device) zakadajca istnienie mechanizmu
nadaktywnie wykrywajcego w otoczeniu czynniki sprawcze5. Kolejnym mecha-
nizmem jest teoria umysu (ToM, Theory of Mind), czyli zdolno do przypisy-
wania innym podmiotom stanw mentalnych i intencjonalnych. To posiadanie
przekona o posiadaniu przekona przez innych, ktre przypisuje si take po-
staciom religijnym. Hipoteza MCI (Minimal counterintuitivness hypothesis)
zakada, e wierzenia religijne musz by przynajmniej minimalnie niezgodne
z przekonaniami, ktre czowiek ksztatuje w ramach intuicyjnej fizyki, biologii
i psychologii6. Minimalne naruszenie intuicyjnoci ma zwiksza zapamitywal-
no tych przekona i zwiksza szanse na odniesienie przez nie sukcesu kultu-
rowego.
Przedstawiciele KNR zdaj sobie spraw z istotnego wpywu czynnikw
kulturowych, ktre mog wzmacnia bd osabia zakadane jako naturalne in-
klinacje religijne w systemie poznawczym. wiadczy o tym rozwj sekularyzacji
i ateizmu, ktry dokonuje si mimo wspomnianych mechanizmw sprzyjajcych
nabywaniu przekona religijnych. W odniesieniu do ontologii intuicyjnej James
A. van Slyke wskazuje na wzajemne oddziaywanie midzy naturalnymi mecha-
nizmami poznawczymi a wpywem czynnikw rodowiskowych. Sprzenie
zwrotne midzy podmiotem a rodowiskiem ksztatuje przekonania religijne 7.
W tym kontekcie mona zastanowi si, czy podejcie rozwijane przez standar-
dowy model KNR nie przecenia znaczenia naturalnych mechanizmw poznaw-
czych.

3.

Podejcie badawcze skoncentrowane na mechanizmach i procesach po-

znawczych zaangaowanych w powstawanie, nabywanie i rozprzestrzenianie si
przekona religijnych nie podejmuje si rozstrzygnicia kwestii prawdziwoci
bd faszywoci tych przekona. Wydaje si, e funkcja epistemiczna moe by
interpretowana jako jeden z rodzajw pragmatycznej uytecznoci religii, ktra

5 Barrett [2004].
6 Boyer [1994].
7 Slyke [2011] s. 122, 153.

66
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

ma wyjania i interpretowa rzeczywisto. Oddzielajc funkcj epistemiczn od

innych zastosowa pragmatycznych mam na myli eksponowan przez tradycje
religijne prawdziwo treci religijnych. Prawdziwo ta zakadana jest jako ele-
ment najwaniejszy i fundamentalny, poniewa stanowi podstaw dla innych,
wtrnych wobec niej, ale naturalnie z niej wypywajcych prawnych, etycznych
czy spoecznych zastosowa przekona religijnych. Jeeli przekonania religijne s
prawdziwe i opisuj byty, zjawiska i fakty realnie istniejce, to konsekwentnie
wyprowadzane z treci nich postulaty dotyczce norm, wartoci i sposobu funk-
cjonowania jednostek i spoeczestw s naturalnym rezultatem uprzednio zaoo-
nej prawdziwoci tych treci. W tym kontekcie podkrelam kognitywne, a nie
epistemiczne podejcie KNR, ktre wyjaniaj powstawanie i nabywanie przeko-
na religijnych w oparciu o analiz poznawczego nastawienia czowieka.
Mona domniemywa, jak epistemiczn warto przekona religijnych
oceniaj osoby religijne. Znaczenie epistemiczne jest kwestionowane przez psy-
chologi ewolucyjn rozwijan w ramach KNR, ktra krytykuje prawomocno
funkcjonalnego wyjanienia religii. Wskazuje na rozwj paradygmatu naukowe-
go, ktry powinien wyrugowa uyteczno religii, jak rwnie na jej wysok
kosztowno ewolucyjn. Dostrzegana mimo tych zarzutw popularno podob-
nych, a czasem identycznych treci religijnych w rnych kulturach skania do
poszukiwania genezy przekona religijnych w uwarunkowanej ewolucyjnie archi-
tekturze poznawczej8. Procesy ewolucyjne ksztatuj mechanizmy dziaania m-
zgu, ktre z kolei ksztatuj zachowanie. Wzorce zachowa wyksztaciy si na
tyle wczenie i ewolucyjnie rozwijay si na tyle dugo, e nie mog zosta uznane
ze efekt oddziaywania kontekstu kulturowego, rezultat ksztacenia czy wycho-
wania. Podejcie to przywouje synn debat natura versus wychowanie, czyli
spr o dominujce rdo informacji: geny bd rodowisko. W ramach psycholo-
gii ewolucyjnej postuluje si niezaleno informacji od rodowiska i kultury, po-
niewa informacje s domen struktur organizmu9. Umocowanie przekona reli-
gijnych w procesach poznawczych stanowi o ograniczonej rnorodnoci idei,
poj i wierze religijnych10. W konsekwencji zadaniem przekona religijnych nie
byo opisywanie rzeczywistoci w terminach prawdy i faszu, ale zaspokojenie
innych potrzeb, takich jak potrzeba bezpieczestwa, porzdku czy pragnienie na-
dziei. Mimo naukowego zakwestionowania wielu faktw opisywanych w tekstach

8 Barrett [2010] s. 584.

9 Ibidem, s. 596598.
10 Boyer [1994] s. 45.

67
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

religijnych te same przekonania nadal s podzielane, co moe sugerowa, e wie-

rzcy wi z nimi inne ni epistemiczne funkcje.
Mona zasugerowa, e czynnikami, ktre czyni treci religijne atrakcyj-
nymi dla naturalnych mechanizmw poznawczych, s wspomniane pragnienia
i potrzeby psychologiczne niezwizane z potrzeb wyjaniania wiata w termi-
nach prawdy i faszu. Gdyby funkcja epistemiczna miaa nadrzdne znaczenie,
przekonania religijne musiayby znikn wskutek naukowego zakwestionowania
przynajmniej czci z nich bd wykazania sprzecznoci albo niecisoci w tek-
stach religijnych. Tak jednak nie jest i akceptacja przekona religijnych pozostaje
niezalena od czynnikw falsyfikujcych przynajmniej cz z nich. Sugeruje to
prymat innych kontekstw i funkcji przypisywanych tym przekonaniom. Zaoy
mona, e treci religijne mog spenia funkcje wyjaniajce, ale nie jest wymaga-
ne uznanie ich prawdziwoci. Cech wystarczajc moe by ich spjno i kohe-
rentno, ktre umoliwiaj realizacj bardziej podanych przez wierzcych
funkcji psychologicznych czy moralnych.

4.

Nathaniel F. Barrett krytykuje Scotta Atrana, Pascala Boyera i Justina Bar-

retta za komputacyjne wyjanianie umysu w terminach wejcia, przetwarzania
informacji i wyjciowego zachowania11. N. F. Barrett wskazuje, e informacja opar-
ta na strukturach poznawczych moe funkcjonowa jako rdo wiedzy i dziaa-
nia dopiero w odpowiednim kontekcie spoecznym i kulturowym. Proponuje
zastpienie podejcia instrukcyjnego przez podejcie interaktywne, ktre czy
wpyw wrodzonych skonnoci z czynnikami rodowiskowymi. Rwnie kompo-
nent estetycznej oceny rzeczywistoci odgrywa istotn rol. Podejcie interaktyw-
ne uznaje i wyjania moliwo readaptacji i funkcjonalnej reorientacji systemw
poznawczych12. Na gruncie podejcia ewolucjonistycznego kadcego szczeglny
nacisk na zmiany adaptacyjne Plejstocenu ta funkcjonalna reorientacja wydaje si
trudniejsza do wyjanienia bez uwzgldnienia wpywu ewolucji kulturowej. Prze-
konania religijne rozumiane s w ramach KNR zazwyczaj jako produkt uboczny
ewolucji biologicznej, ktra nie przewidywaa konkretnych systemw wyjaniaj-
cych i interpretujcych rzeczywisto. W tym sensie pojawienie si przekona
religijnych jest przypadkowe, o czym wiadczy obecno koncepcji zsekularyzo-
wanych, jak rwnie teorii naukowych bardziej kompatybilnych z obserwowan
rzeczywistoci ni wyjanienie religijne.

11 Barrett [2010] s. 595.

12 Ibidem, s. 598599, 602, 604.

68
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

Standardowy model KNR zakada, e czynniki kulturowe s wtrne wobec

biologicznych13. Warto mie na uwadze sprzenie zwrotne midzy tymi dwoma
rodzajami ewolucji i obok redukcjonistycznej koncepcji przyczynowoci bottom-up
uznawa take przyczynowo top-down. Pewne elementy przekona religijnych
mona interpretowa emergentystycznie i dostrzega ich zwrotne przyczynowe
oddziaywanie14. Akceptacja tej zwrotnoci oddziaywania umoliwia postrzega-
nie religii przez pryzmat selekcji grup kulturowych jako form adaptacji15. Jeeli
zaakceptujemy adaptacyjn funkcj religii i przekona religijnych, dostrzeemy
ich pragmatyczne zastosowanie moralne, etyczne i spoeczne. Komponent episte-
miczny, nawet jeeli pojawia si, odgrywa niewielk rol i mia znaczenie mar-
ginalne w stosunku do wspomnianych elementw spoecznych, politycznych,
moralnych czy psychologicznych. Wydaje si, e w ten sposb wyjani mona
popularno wierze irracjonalnych, zarwno religijnych, jak i zwizanych z wie-
rzeniami ludowymi czy astrologi. Funkcja psychologiczna czy psychoterapeu-
tyczna zwizana z potrzeb nadziei jest tak silna, e w pewnym sensie zawiesza
problem nieracjonalnoci czy irracjonalnoci przekona ze wzgldu na ich uy-
teczno.
Antropomorfizm podkrelany przez Stewarta Guthriego jest jedn z pod-
stawowych tendencji poznania i kreatywnoci w kulturze w ogle, a w przypadku
religii w szczeglnoci16. Uyteczna jest take epidemiologia przekona Dana
Sperbera17, jak i wskazanie na rol odgrywan przez dwa modele rytuaw i reli-
gijnoci: doktrynalny (czsta powtarzalno i niski stopie pobudzenia) i wyobra-
eniowy (wystpujce rzadziej, ale silnie oddziaujce na wyobrani i pami)18.
Modele te angauj rne mechanizmy poznawcze i maj rne konsekwencje
socjologiczne i polityczne19. Wskazuj na znaczenie emocji w rozprzestrzenianiu
si i utrzymywaniu przekona religijnych20. Stany emocjonalne i somatyczne
wpywaj na podejmowanie decyzji21, dlatego wprawienie osoby religijnej w od-
powiedni stan psychosomatyczny wydaje si dobrze przemylan strategi wa-
ciw rnym religiom. Nie bez powodu sztuka sakralna, szczeglnie za pomoc

13 Slyke [2011] s. 2.
14 Ibidem, s. 16.
15 Pyysiinen [2012] s. 11.
16 Guthrie [1993], [1980] s. 181203.
17 Sperber [1996].
18 Whitehouse [2004].
19 Pyysiinen [2012] s. 10.
20 Lawson, McCauley [1990].
21 Slyke [2011] s. 138.

69
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

architektury i muzyki potrafi wywoywa silne stany emocjonalne. Przykad ten

potwierdza, e kognitywna podstawa przekona religijnych nie implikuje ich
funkcji epistemicznej.

5.

Warto pamita, e treci spostrzee s uzalenione zarwno od znajomo-

ci podobnych, dowiadczanych przedmiotw, jak i od stanu emocjonalnego.
W tym sensie istotne jest nie tyle aktualne spostrzeganie, ale take posiadane do-
wiadczenie i wiedza, ktre uzupeniaj fragmentaryczne nieraz spostrzeenia.
Istotn rol odgrywa stan emocjonalny i odniesienie do posiadanych informacji,
ktre mog faworyzowa postrzeganie okrelonych treci. Nastawienie jednostki
jest decydujce, poniewa moe prowadzi do zudze fizjologicznych. Rwnie
odruchy warunkowe mog czy pewne treci z okrelonymi stanami. Te mecha-
nizmy i warunki poznania uzupenia rola odgrywana przez mylenie, ktre moe
towarzyszy spostrzeganiu i odwoywa si do przedmiotw aktualnie nie spo-
strzeganych, a znanych z wczeniejszego dowiadczenia bd wyobraanych22.
Ten kontekst poznawczy warunkowany osobniczo wskazuje na przypadkow,
a nie konieczn rol odgrywan przez naturalne mechanizmy poznawcze
w ksztatowaniu przekona religijnych, jak rwnie pozwala powtpiewa w epi-
stemiczn funkcj przekona religijnych, ktre mog by rezultatem specyficzne-
go oddziaywania szeregu czynnikw nawet nieuwiadamianych przez jednostk.
Warto mie na uwadze poznanie metaforyczne, ktre jest podstawow, in-
tuicyjn form interpretowania rzeczywistoci i ksztatuje tre przekona religij-
nych23. Metaforyczno czciowo wyjania zjawisko niepoprawnoci teologicz-
nej. Poznanie metaforyczne moe sprzyja funkcjonowaniu psychoterapeutyczne-
go oddziaywania religii, ktre dla wierzcych jest waniejsze od funkcji moral-
nych czy realizacji potrzeby religijnoci24. Psychologiczne odniesienie przekona
religijnych wymaga efektywnoci w zaspokajaniu potrzeb osoby religijnej. Efek-
tywno ta dotyczy skutecznego usuwania lku, umacniania nadziei, przywraca-
nia spokoju, i zdaje si, e nie jest powizana z wyjanianiem rzeczywistoci
w terminach prawdy i faszu. Nie jest konieczna take sugerowana przez KNR
aktywno mechanizmw kognitywnych.

22 Jarosz [1983] s. 3638, 40, 49.

23 Fondevila, Martin-Loeches [2013] s. 8889.
24 Pargament, Hahn [1986].

70
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

Podstawowym celem przekona religijnych jest wyeliminowanie sytuacji

stresowych, ktre maj charakter deprywacyjny25. Mechanizmy obronne, takie jak
fantazjowanie i kompensacja mog realizowa si na gruncie treci religijnych.
Tworz one paraleln rzeczywisto, w ktrej realnie nierozwizane problemy
zostaj rozwizane26. Powizanie stopnia religijnoci z trudn sytuacj egzysten-
cjaln potwierdza t psychologiczn uyteczno religii27. Korelacja ta pozwala
wnioskowa, e celem religii nie jest prawda o wiecie (funkcja epistemiczna), ale
zagwarantowanie odpowiedniego stanu jednostki (funkcja psychologiczna).
Podzielanie przekona religijnych aktywuje czasem mechanizmy waciwe
urojeniom. Zgodnie z DSM-IV urojenie jest faszywym przekonaniem opartym
na niepoprawnym wnioskowaniu o zewntrznej rzeczywistoci utrzymywanym
niezalenie od dowodw. Zaoenia towarzyszce przekonaniom religijnym ma-
jce chroni je przed argumentami empirycznymi i racjonalnymi oraz oskare-
niem o faszywo czy fikcyjno uniezaleniaj je od krytyki i realnego stanu rze-
czy. Na tej niezalenoci od prawdziwego obrazu wiata (czy obrazu uznawanego
za prawdziwy na podstawie spostrzee zmysowych, racjonalnoci i zdrowego
rozsdku) opiera si sia oddziaywania uroje, ale i przekona religijnych. Dziki
tej niezalenoci urojenia speniaj rol psychoterapeutyczn, minimalizuj niepo-
kj i poczucie winy bd zwikszaj poczucie wasnej wartoci 28. Ewolucja biolo-
giczna i kulturowa faworyzuje te przekonania, ktre su jednostce i spoecze-
stwu, a uniemoliwia trwanie przekona nieadaptacyjnych. Przekonania te mog
mie take rda neurologiczne. Zaburzenie wspdziaania ciaa migdaowatego
z podwzgrzem powoduje krtkotrwae napady lku i denie do wskazania jego
rda29. W tym przypadku naturalne wydaje si odniesienie do treci religijnych,
ktre zakadaj istnienie niewidzialnych postaci oddziaujcych na ycie.

6.

Ara Norenzayan podkrela, e ludzie zachowuj si lepiej, jeeli posiadaj

przekonania religijne30. Jego podejcie zakada, e religia rozwijaa altruizm po-
redni, ktry opiera si m.in. na poczuciu spoecznego uznania zastpujcego brak
bezporednio odwzajemnionego wsparcia31. Podstawowa sia motywacji religijnej

25 Jarosz [1983] s. 140 i n.

26 Ibidem, s. 150, 152.
27 P. Norris, R. Inglehart [2006].
28 Bortolotti [2013].
29 Ramachandran [2012] s. 302 i n.
30 Norenzayan [2013].
31 Slyke [2011] s. 144.

71
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

miaaby wyrasta ze strachu przed stale obserwujcym Bogiem. Kontrintuicyjne

atrybuty przypisywane bogom/Bogu, takie jak niewidzialno czy zdolno do
odczytywania myli, czyni z nich postaci o uprzywilejowanym dostpie i wgl-
dzie w ycie, ktre mog wpywa i kierowa sprawami ludzkimi 32. Kwesti dys-
kusyjn pozostaje rzeczywisty wpyw przekona religijnych na podejmowanie
decyzji moralnych. Jeeli przekonania te wywieray i nadal wywieraj wpyw, ich
sia motywacyjna wynika z oddziaywania wychowania religijnego, a nie z real-
nego przekonania o byciu stale obserwowanym przez Boga, jak zakada Noren-
zayan.
Hipoteza o nieoprawnoci teologicznej wskazuje na subiektywne modyfi-
kowanie wierze religijnych, ktre zazwyczaj oznacza zawieszenie obowizywal-
noci wybranych przekona. Zjawisko to wiadczy o dominacji funkcji psycholo-
gicznej nad epistemiczn, ktra w tym przypadku okazuje si nieistotna.
Wszechobecny i wszystko widzcy Bg by moe nie istnieje realnie, ale jego poj-
cie jest rdem nadziei i pocieszenia. W konsekwencji nie tylko funkcja episte-
miczna, ale take zwizana z zachcaniem do wsppracy wydaje si przypadko-
wa w przeciwiestwie do funkcji psychologicznych. Rwnie Joseph Bulbulia
podkrela rol odgrywan przez religie i przekonania religijne w ksztatowaniu
i umacnianiu zaufania wewntrz i midzygrupowego. Przekonania te miay
umoliwi ekspansj i rozwj przez umacnianie kooperacji i zaufania szczeglnie
w oparciu o psychologi plemienn33. W tym przypadku kontekst epistemiczny
nie wydaje si konieczny, do opisu wystarcza jedynie wsplnota wierze i rytu-
aw.
Wyjanienia wymaga rozwj religii do poziomu potnych instytucji, ktry
nie by konieczny ani ze wzgldw epistemicznych, ani ze wzgldu na promowa-
nie funkcji spoecznych. Struktura instytucji religijnych przekroczya spoeczne
potrzeby i wymagania, a nawet staa si ciarem. Przestaa spenia funkcj pro-
spoeczn, zacza antagonizowa przynajmniej pewne warstwy spoeczne czy
rodzi stany patologiczne. Instytucje religijne stay si przyczyn konfliktw, ktre
miay wyrugowa, i zaczy jednoczy spoeczestwo przeciwko sobie mimo
zakadanej funkcji prokooperacyjnej. Krytyczna wobec religii filozofia religii
przynajmniej od czasw Barucha Spinozy ilustruje ten problem34. Religia staa si
ciarem z punktu widzenia postawy prospoecznej, hamowaa rozwj nauki,

32 Barrett [ 2011] s. 106107.

33 J. Bulbulia [2014] s. 393 i nn.
34 Szocik [2014].

72
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

techniki, medycyny. Religijne odniesienia terrorystw wskazuj na moliwo

uznania przekona religijnych za nadrzdne wobec wartoci ycia.

7.

Niepoprawno teologiczna zakada, e teologia i religia nie determinuj

przekona osb religijnych, ktre modyfikuj treci religijne w sposb mogcy
przeczy teologii35. Jeeli jednostka religijna bagatelizuje pewne treci, ktre po-
winna akceptowa, to zapewne rozumie je w swoisty, subiektywny sposb, czyli
dokonuje ich pragmatycznej adaptacji i reorientacji. Osoba religijna modyfikuje
zazwyczaj przekonania religijne w taki sposb, aby umoliwiy lekcewaenie
norm moralnych i etycznych odnoszonych do religii. Mechanizm ten moe dziaa
take w drug stron. Cz osb religijnych preferuje koncepcj Boga surowego
i okrutnego, inne preferuj koncepcj Boga jako agodnego przyjaciela. Kada
z tych koncepcji wyraa osobiste preferencje. Modyfikacje te mog by rezultatem
racjonalizacji oraz prby wytumaczenia decyzji i zachowa, ktre byy niezrozu-
miae i pozaracjonalne w momencie ich realizowania36. Dychotomia ta wynika
z istotnego dla prokooperacyjnego wyjanienia religii elementu: kosztownego sys-
temu sygnalizacji, ktry miaby umoliwia zaufanie wobec niespokrewnionych
czonkw wsplnoty. Owiadczenie o akceptacji wierze jest mao kosztownym
wymaganiem. Religijny mechanizm sygnalizacji intencji musiaby angaowa
elementy trudniejsze do sfaszowania, takie jak odpowiednia reakcja emocjonal-
na37.

8.

Powysze zastrzeenia mog sugerowa, e religia nie jest systemem zo-

rientowanym na poszukiwanie prawdy38. W podejciu tym wskazywane przez
KNR mechanizmy poznawcze nie speniaj funkcji epistemicznej. Istotna jest
funkcja psychologiczna oraz sprzyjanie rozwojowi kooperacji i organizacji spoe-
czestwa. Jeeli uznamy, e mechanizmy poznawcze s ukierunkowane na po-
szukiwanie prawdy i tworzenie wyjanie uznawanych przez jednostk za praw-
dziwe, to wwczas przekonania religijne zdaj si nie spenia tego kryterium.
Ten brak bd specyficzne odniesienie do prawdziwoci/faszywoci jest wzmac-
niany przez hipotez o niepoprawnoci teologicznej, ktra pokazuje, e w co-

35 Slone [2004] s. 4.
36 Florek [2012] s. 129.
37 Wood [2011] s. 738.
38 Zamulinski [2003] s. 44.

73
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

dziennej praktyce jednostka religijna nie uznaje prawdziwoci pewnych przeko-

na i wierze. Proces ten zapewne jest czciowo uwiadamiany, a czciowo za-
chodzi niewiadomie.
Jeeli jednostka religijna lekceway bd ignoruje domnieman prawdzi-
wo pewnych wierze i twierdze, to wwczas traktuje religi jako zamierzon
fikcj w kontekcie epistemicznym, ale uyteczn psychologicznie, moralnie bd
spoecznie. Istotne okazuj si mechanizmy psychologiczne odpowiadajce za
spjno obrazu wiata i systemu przekona oraz za dobre samopoczucie jednost-
ki, ktre umoliwiaj jej samousprawiedliwienie i gwarantuj komfort. Mechani-
zmy poznawcze odgrywaj rol w rozprzestrzenianiu si przekona religijnych
(nie tylko religijnych), ale jako naturalny nonik, a nie czynnik deterministyczny.
Jeeli przyjmiemy, e podstawow funkcj religii jest zagwarantowanie po-
cieszenia, to zagadnienie prawdziwego odniesienia do rzeczywistoci traci zna-
czenie i dopuszczalna staje si moliwo bdnego przedstawiania wiata po to,
aby zrealizowa t funkcj39. Religia dostarcza znaczenia, sensu, porzdkuje i or-
ganizuje oraz wyjania rzeczywisto40. Komponent prawdziwoci nie jest klu-
czowym elementem dla realizowania tej funkcji. W tym sensie religia to przede
wszystkim sposb na ucieczk od przypadkowoci i niepewnoci, a nie rdo
wiedzy o wiecie41. Potwierdza to popularno i utrzymywanie si przekona re-
ligijnych mimo filozoficznej i naukowej krytyki, a szczeglnie zakwestionowania
prawdziwoci dosownego opisu wiata. Mimo tej krytyki, jak i sprzecznych bd
irracjonalnych treci tekstw witych, religie nadal s akceptowane, co moe
wiadczy o prymacie podejcia psychologicznego nad epistemicznym. Zapewne
t waciwoci psychoterapeutyczn naley tumaczy rozumienie mierci i nie-
miertelnoci. Wydaje si, e pierwotna nie jest intuicyjna fizyka uznajca nieciele-
sno duszy, ale funkcja psychoterapeutyczna skorelowana z przekonaniami reli-
gijnymi.

9.

W konsekwencji by moe podstawy wyjaniajcej popularno oraz podo-

biestwo czy identyczno przekona religijnych naley szuka w funkcji psycho-
terapeutycznej i psychologicznej, a nie wrd mechanizmw poznawczych.
Potrzeba sensu wyjania popularno i powszechno przekona religijnych42.

39 Ibidem, s. 49.
40 Inzlicht, Tullett, Good [2011] s. 193.
41 Ibidem, s. 197.
42 Ibidem, s. 208.

74
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

Funkcja psychologiczna zyskuje przewag nad epistemiczn, poniewa wierzcy

uznaje zapewne prawdziwo tych treci, ale te nie rezygnuje z nich w sytuacji
ich zakwestionowania czy irracjonalnoci. Sugeruje to, e odniesienie epistemicz-
ne nie jest rozpatrywane jako istotne, dlatego przekonania religijne s odporne na
krytyk. Funkcje psychologiczne i psychoterapeutyczne, takie jak dostarczanie
sensu i znaczenia, bardziej warunkuj rozprzestrzenianie si tych przekona ni
mechanizmy poznawcze odniesione do postrzegania i rozumienia rzeczywistoci
w terminach prawdy i faszu. Psychologiczna funkcja religii jest spjna z ukierun-
kowaniem aktywnoci mzgu na poprawianie i korygowanie bdw43. Porzdku-
jce, wyjaniajce i organizujce rzeczywisto treci religijne realizuj to zadanie,
nawet jeeli obraz religijny jest sprzeczny z podejciem realistycznym, potocznym
czy naukowym. Michiel van Elk podkrela spoeczny i kulturowy kontekst prze-
kona religijnych pierwotny wobec mechanizmw poznawczych. Sugeruje, e
korelacja midzy przekonaniami religijnymi a mechanizmem HADD i tendencj
antropomorficzn zachodzi tylko u osb religijnych44.
Komponent psychoterapeutyczny jest zatem istotniejszy od mechanizmw
poznawczych przynajmniej w praktyce ycia religijnego. Mechanizmy poznawcze
mog odgrywa ewentualn rol w warunkach ju podzielanych przekona reli-
gijnych. Funkcja psychologiczna realizowana przez przekonania religijne moe
by speniania w rny sposb, take za pomoc przekona niereligijnych lub
braku jakichkolwiek przekona. Przekonania religijne mog powodowa nega-
tywne konsekwencje psychiczne (por. nerwice, psychozy, itp.) i dyskomfort.
W takiej sytuacji nadal speniaj pierwotn funkcj wyjaniania i organizowania
rzeczywistoci, ale nie realizuj funkcji pocieszenia i uspokojenia jednostki. By
moe w takich momentach szczeglnie powinien uaktywnia si mechanizm
niepoprawnoci teologicznej i subiektywnego interpretowania oficjalnych wie-
rze i dogmatw. Niewiadomie uaktywnia si on u wielu wierzcych i dziki
temu chroni ich przed negatywnymi skutkami dosownego rozumienia przekona
religijnych. Wydaje si, e jednostki dotknite nerwic na tle religijnym naiwnie
interpretuj pewne przekonania religijne (np. wszechmoc czy wszechwiedz Bo-
ga). Akceptacja religii/teizmu czsto ma pragmatyczne, funkcjonalne, przede
wszystkim psychologiczne motywacje i pozbawiona jest odniesienia epistemicz-
nego. Zamys wyraony w zakadzie Pascala ilustruje to podejcie45, ktre nie ma
adnego zwizku z poznaniem, a dotyczy jedynie komponentu psychologicznego:

43 Clark [2013] s. 181.

44 Elk [2014] s. 2526.
45 Pace [2011] s. 239.

75
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

nadziei na ycie wieczne (radoci) oraz strachu przed wiecznym potpieniem

(cierpienia).

10.

Potwierdzeniem funkcjonalnej, nieepistemicznej funkcji religii jest koncep-

cja moralizing High Gods (MHGs). Niektrzy wskazuj na wiksze prawdopodo-
biestwo powstania tej koncepcji wrd spoeczestw dysponujcych zmniejszo-
nymi zasobami wody, dla przetrwania ktrych zachowania prospoeczne
odgrywaj istotn rol46. Korelacj t mona dostrzec w przypadku trzech religii
monoteistycznych, ktre narodziy si na Bliskim Wschodzie ubogim w zasoby
wody. Problemw tych nie miay obszary waciwe religiom naturalnym Grecji,
Rzymu czy ludw germaskich. Zaleno ta potwierdza spoeczn i psycholo-
giczn uyteczno religii, dla ktrej wikszego znaczenia nie ma hipoteza HADD
oparta na odniesieniu do mechanizmu drapienik-ofiara. Czy poczucie bycia kon-
trolowanym sprzyja rozwojowi zachowa prospoecznych, jak zakada MHGs?
Zaleno ta nie jest staa, a wielko spoeczestwa nie jest wprost proporcjonal-
na do stopnia rozwoju postaw prospoecznych, poniewa sukces wielkich impe-
riw zaley od wydajnoci ich instytucji, a nie stopnia prospoecznoci ich czon-
kw. Rozwj tych postaw nie jest strategiczny dla sukcesu spoeczestw i pastw.
Rozumienie tego terminu jest zoone w kontekcie wspczesnego kapitalistycz-
nego promowania indywidualnego sukcesu i przedsibiorczoci. Nicolas Bau-
mard i Pascal Boyer wskazuj, wbrew Norenzayanowi, e w wielu przypadkach
pojcie bogw nie byo odniesione do koncepcji postpowania prospoecznego47.
Jeeli koncepcja postawy prospoecznej nie jest istotna w rozwoju cywilizacyjnym,
to wwczas argument czcy rozwj przekona religijnych z rozwojem zacho-
wa prospoecznych i podkrelajcy znaczenie religii dla umacniania kooperacji
traci na znaczeniu, a przynajmniej staje si wtpliwym wyjanieniem funkcji reli-
gii. Co wicej, mona zaoy, e rozwj religii moe szkodliwie wpywa na roz-
wj spoeczny. By moe dynamiczny rozwj kapitalistycznych pastw demokra-
tycznych nie bez powodu jest skorelowany z postpujc sekularyzacj, ateizacj
i deprywatyzacj religii oraz sugeruje hamujcy, raczej anty-, ni prospoeczny
wpyw religii.
Niezalenie od preferowanego modelu wyjaniania religii warto pamita
o rnicy midzy skal makro, to znaczy religi jako wielkim, ustrukturyzowa-
nym, oficjalnym fenomenem a skal mikro, czyli prywatn, jednostkow recepcj

46 Atkinson [2014] s. 2.
47 Baumard, Boyer [2014] s. 1517.

76
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

religii48. Czy jednostki religijne uzaleniaj swoje decyzje i zachowanie od idei,

poj i przekona religijnych? Czy raczej w praktyce ycia codziennego kieruj si
czynnikami i racjami niereligijnymi? Hipoteza o niepoprawnoci teologicznej
i praktyka ycia religijnego pokazuj wielo wariantw i rozmaitych, wzajemnie
sprzecznych sposobw rozumienia, interpretowania i realizowania (bd nie)
przekona i koncepcji religijnych.

11.

Dominic D. P. Johnson podkrela, e istotn rol w ksztatowaniu postaw

prospoecznych odgrywa obawa przed kar oraz zdolno i skuteczno w jej
wymierzaniu, a nie fakt bycia obserwowanym49. Wskazuje, e wyprowadzanie
rde moralnoci z Wielkich Bogw jest historyczn i kulturow rzadkoci,
a nie regu. Odnoszenie wzorcw prospoecznych do religii bagatelizuje t nie-
mal sta cech psychologiczn, jak jest obawa przed realnie zagraajcymi kon-
sekwencjami. Religia proponuje i sugeruje zagroenia nierealne, dotyczce rze-
czywistoci wyimaginowanej, a przynajmniej niepotwierdzane w rzeczywistoci.
Ten brak weryfikacji i umocowania w wiecie realnym ma dwie konsekwencje
praktyczne. Z jednej strony propagowanie treci religijnych nie jest weryfikowane
ani falsyfikowane. Z drugiej strony brak potwierdzenia groby kar i potpienia
sprawia, e przekonania religijne s sabym czynnikiem motywacyjnym. Kara,
podobnie jak nagroda, musi nastpi w stosunkowo krtkim czasie i by nie-
uchronna, aby moga funkcjonowa jako element motywacyjny.
Inn dystynkcj podnoszon przez Johnsona jest rnica midzy zachowa-
niem prospoecznym a adaptacyjnym50. Niegodziwo moralna spotykana w r-
nych spoeczestwach i epokach, rwnie tych religijnych sugeruje, e koncepcja
tego, co prospoeczne albo nie jest istotna, albo moe by rnie definiowana.
Podkrelanie zwizku midzy rozwojem wzorcw prospoecznych a rozwojem
cywilizacyjnym i spoecznym w kontekcie rozwoju i rozprzestrzeniania si prze-
kona religijnych wydaje si chybionym projektem. Wizanie religii z dobr
moralnoci moe oznacza jej antyspoeczne i antycywilizacyjne nastawienie,
poniewa pomylno ewolucji biologicznej i kulturowej nie opiera si wycznie
na tzw. dobru moralnym. Selekcja naturalna opiera si na zwikszaniu dostoso-
wania, a nie moralnoci, a religia jest wtrna wobec selekcji naturalnej i czasem
pewne jej elementy mog mie charakter adaptacyjny, a inne nie. Dotyczy to take

48 Fuentes [2014] s. 23.

49 Johnson [2014] s. 26.
50 Ibidem, s. 26, 28.

77
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

hipotezy o naturalnoci religii/teizmu. Przekonania religijne opieraj si na natu-

ralnych mechanizmach poznawczych, ale to ewolucja kulturowa decyduje o treci
przekona rozwijanych w oparciu o te same podstawy biologiczne i psycholo-
giczne. Dlatego Wielcy Bogowie s cech wielkich spoeczestw, ale prawdopo-
dobnie ani nie s ich przyczyn, ani konsekwencj51.

12. KONKLUZJE

Wydaje si, e przypisywanie religii funkcji motywowania do kooperacji

jest idealizacj i uproszczeniem. Niewtpliwie projekt ten jest atrakcyjn i przeko-
nujc koncepcj. Jest wykorzystywany wspczenie m.in. do wyjanienia wyso-
kiego stopnia religijnoci w USA, ktry mona tumaczy napywem imigrantw
z maych miejscowoci, ktrzy nie wyksztacili zsekularyzowanego mechanizmu
nawizywania i utrzymywania wzajemnego zaufania, szczeglnie wobec ob-
cych52. Religia miaaby spenia t funkcj i immanentnie wyjania swoj atrak-
cyjno. Moim zdaniem przekonania religijne tylko przypadkowo mog moty-
wowa do wsppracy i rozwija wzorce prospoeczne. W tym sensie nie rni
si od wsplnoty innych przekona, na przykad politycznych czy sportowych.
Znana jest solidarno kibicw pikarskich. Uznaj, e przekonania religijne nie
powinny by interpretowane w terminach ich prospoecznej uytecznoci jako
funkcji strategicznej. Krytykuj podkrelanie znaczenia mechanizmw poznaw-
czych, ktre mog wpywa na rozwj i rozprzestrzenianie si przekona religij-
nych wycznie jako ich naturalne noniki.
Proponuj, aby religi i przekonania religijne interpretowa w terminach
ich uytecznoci psychologicznej i psychoterapeutycznej. Potwierdza to codzienna
praktyka osb religijnych, ktre zwikszaj intensywno praktyk w trudniejszych
momentach egzystencjalnych. Uwaam, e zagadnienie prawdziwoci treci reli-
gijnych jest historycznie zamknite za spraw krytyki filozoficznej i naukowej
XVII-XIX wieku. Komponent prawdziwoci i realnoci religijnego obrazu wiata,
czyli kontekst epistemiczny, wydaje si mao istotny i w pewnym sensie odporny
na krytyk. Oznacza to, e religia kojarzona jest z innymi elementami, to znaczy
wspomnianym wsparciem psychoterapeutycznym.
W konsekwencji postuluj, aby religi postrzega jako system wygenero-
wany w celu zagwarantowania odpowiednich, podanych stanw psychicznych.
System ten mia i nadal ma spenia potrzeby psychologiczne niemoliwe bd
trudne do zrealizowania w wiecie realnym.

51 Ibidem, s. 3132.
52 Newson, Richerson [2014].

78
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

Bibliografia

Atkinson [2014] Q.D. Atkinson, et al., Are Big Gods a big deal in the emergence of big
groups?, Religion, Brain & Behavior 2014.
Barrett [2004] J. Barrett, Why Would Anyone Believe in God?, AltaMira Press, Walnut
Creek, CA 2004.
Barrett [2010] N.F. Barrett, Toward an Alternative Evolutionary Theory of Religion: Looking
Past Computational Evolutionary Psychology to a Wider Field of Possibilities, Journal of
the American Academy of Religion (78/3) 2010.
Barrett [2011] J.L. Barrett, Cognitive Science, Religion, and Theology: From Human Minds to
Divine Minds, Templeton Press, West Conshohocken 2011.
Baumard, Boyer [2014] N. Baumard, P. Boyer, Empirical problems with the notion of Big
Gods and of prosociality in large societies, Religion, Brain & Behavior 2014.
Bortolotti [2013] L. Bortolotti, Delusion, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter
2013 Edition), Edward N. Zalta (red.), URL: http://plato.stanford.edu/archives/
win2013/entries/delusion/ [10.11.2014].
Boyer [1994] P. Boyer, The Naturalness of Religious Ideas: A cognitive theory of religion, Uni-
versity of California Press, Berkeley 1994.
Boyer [2001] P. Boyer, Religion Explained: The evolutionary origins of religious thought, Basic
Books, New York 2001.
Bulbulia [2013] J. Bulbulia, et. al., The cultural Evolution of Religion [w:] P.J. Richerson,
M.H. Christiansen, Cultural Evolution, Cambridge, London 2013.
Clark [2013] A. Clark, Whatever next? Predictive brains, situated agents, and the future of
cognitive science, Behavioral and Brain Sciences (36) 2013.
Elk [2014] M. van Elk, et al., Priming of supernatural agent concepts and agency detection,
Religion, Brain & Behavior 2014.
Florek [2012] S. Florek, Intuicyjne i krytyczne mylenie moralne w kontekcie jego filogenezy
i neuropsychologii, Supskie Studia Filozoficzne (11) 2012.
Fondevila, Martin-Loeches [2013] S. Fondevila, M. Martin-Loeches, Cognitive mechanisms
for the evolution of religious thought, Annals of the New York Academy of Sciences
(299) 2013.
Franek [2014] J. Franek, Has the Cognitive Science of Religion (Re)defined Religion?,
Religio (XXII) 2014.
Fuentes [2014] A. Fuentes, Hyper-cooperation is deep in our evolutionary history and individ-
ual perception of belief matters, Religion, Brain & Behavior 2014.
Guthrie [1980] S. Guthrie, A cognitive Theory of Religion, Current Anthropology (21/2)
1980.
Guthrie [1993] S. Guthrie, Faces in the Clouds: A New Theory of Religion, Oxford University
Press, Oxford 1993.
Inzlicht, Tullett, Good [2011] M. Inzlicht, A.M. Tullett, M. Good, The need to believe:
a neuroscience account of religion as a motivated process, Religion, Brain & Behavior
(1/3) 2011.
Jarosz [1983] M. Jarosz, Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa 1983.

79
 Konrad Szocik Krytyka epistemicznej funkcji przekona religijnych w wietle kognitywnych...

Johnson [2014] D.D.P. Johnson, Big Gods, small wonder: supernatural punishment strikes
back, Religion, Brain & Behavior 2014.
Newson, Richerson [2014] L. Newson, P.J. Richerson, Religion: The dynamics of cultural
adaptations, [w:] Evolution, religion, and cognitive science, F. Watts, L. Turner (red.),
Oxford University Press, Oxford 2014.
Norenzayan [2013] A. Norenzayan, Big Gods: How Religion Transformed Cooperation and
Conflict, Princeton University Press 2013.
Norris, Inglehart [2006] P. Norris, R. Inglehart, Sacrum i profanum. Religia i polityka na
wiecie, tum. R. Babiska, Nomos, Krakw 2006.
Pace [2011] M. Pace, The Epistemic Value of Moral Considerations: Justification, Moral En-
croachment, and James Will To Believe, Nous (45/2) 2011.
Pargament, Hahn [1986] K.I. Pargament, J. Hahn, God and the Just World: Causal and Cop-
ing Attributions to God in Health Situations, Journal for the Scientific Study of Reli-
gion (25) 1986.
Pyysiinen [2012] I. Pyysiinen, Cognitive Science of Religion: State-of-the-Art, Journal for
the Cognitive Science of Religion (1.1) 2012.
Ramachandran [2012] V.S. Ramachandran, Neuronauka o podstawach czowieczestwa.
O czym mwi mzg?, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2012.
Slone [2004] D.J. Slone, Theological Incorrectness: Why Religious People Believe What They
Shouldnt, Oxford New York 2004.
Slyke [2011] J.A. van Slyke, The Cognitive Science of Religion, Ashgate 2011.
Sperber [1996] D. Sperber, Explaining Culture: A naturalistic approach, Blackwell, Oxford
1996.
Szocik [2014] K. Szocik, Ateizm filozoficzny, Nomos, Krakw 2014.
Szocik [2015] K. Szocik, Czy uzasadnione jest wizanie wojny z religi?, Studia Polityczne
(3/39) 2015, s. 167181.
Szocik [2016] K. Szocik, An axiological aspect of terrorism. Remarks on Scott Atrans perspec-
tive, Journal of Applied Security Research (11/2) 2016, s. 113.
Thomas Lawson, McCauley [1990] E. Thomas Lawson, R.N. McCauley, Rethinking Reli-
gion: Connecting Cognition and Culture, Cambridge University Press, Cambridge
1990.
Whitehouse [2004] H. Whitehouse, Modes of Religiosity: A Cognitive Theory of Religious
Transmission, AltaMira Press, Walnut Creek 2004.
Wood [2011] G. Wood, Cognitive Science and Religious Belief, Philosophy Compass
(6/10) 2011.
Zamulinski [2003] B. Zamulinski, Religion and the Pursuit of Truth, Religious Studies
(39/1) 2003.

80