Synteza formy i Constantin Brancusi.

W adnym innym okresie w sztuce, zagadnienie formy nie byo tak istotne jak na przeomie
wieku XIX i XX. Z jednej strony fascynacja sztuk prymitywn (ludow) z drugiej ch
zerwania z mimetyzmem sztuk plastycznych, zmusiy artystw do powrotu do rde
poszukiwania idealnej, pierwotnej formy. Barokowy model widzenia, straci hegemoni na
rzecz widzenia charakterystycznego dla spoeczestw pierwotnych czy
wczesnochrzecijaskich ludw barbarzyskich. Widzenie sylwetowe bd konturowe, byy
alternatyw dla barokowego trompe Loeil iluzyjnoci, ktra od XVI wieku zdominowaa
sztuk. Wasil Kandyski w swoich dzieach teoretycznych (o duchowoci w sztuce, punkt i
linia a paszczyzna), porusza problem konstrukcji obrazu. Okrelone czynniki abstrakcyjne,
takie jak kolor, linia czy ksztat plamy, buduj wraenia u widza. Nie to co jest na obrazie, ale
to w jaki sposb w obraz jest malowany, sprawia, e ogldajc go, mamy pewne odczucia i
odczuwamy emocje zawarte w nim. Filozof Roman Ingarden, rozrnia dwa przedmioty
wzajemnie od siebie zalene, ale rne malunek i obraz waciwy. Pierwszym przedmiotem
jest ksztat podobrazia, pokryty farbami w okrelonym porzdku. w przedmiot istnieje
fizycznie. Drugim przedmiotem jest to co przedstawia, w malunek, a wic to co zostao na
nim zobrazowane. Mog to by zarwno sceny figuratywne jak i abstrakcyjne kompozycje,
ktre buduj u widza okrelone skojarzenia bd emocj, a wic odsyaj wyobranie do
rzeczywistoci nie- fizycznej (metafizycznej). Pojcie formy jest trudne do zdefiniowania. Z
wielu proponowanych definicji, najbardziej trafna wydaje mi si definicja Wadysawa
Tatarkiewicza: Form nazywa si to, co bezporednio jest zmysom dane (). Jej
przeciwiestwem i korelatem jest tre. W tym sensie w poezji dwik sw naley do formy,
a sens sw do treci1. Tatarkiewicz stawia w opozycji form i tre. Forma jest czym
danym bezporednio zmysom. Tre jest zatem czym domniemanym, ubranym w pojcia
przez rozum. Dla rzeby jako sztuki przestrzennej zagadnienie formy jest istotne bardziej ni
w malarstwie. Rzeb poznajemy bowiem, dziki dwm zmysom wzroku i dotyku. Pene
jej odczuwanie moliwe jest tylko gdy oba zmysy funkcjonuj poprawnie. Twrczo
Constantina Brancusiego mona nazwa poszukiwaniem, idealnej formy. Materii, ktra
zarwno cieszy oko jak i jest przyjemna dla zmysu dotyku, a przy tym nie jest pusta
duchowo. Lecz jest nonikiem potnych emocji nawizujcych do sfery sacrum.

Ogldajc rzeby Brancusiego trudno uciec od doszukiwania si ich pierwowzorw w

ksztatach znanych z natury. Sam artysta podkrela, e w swoich rzebach zawsze wychodzi
od natury. Jednak by przeciwnikiem jej naladowania. Po co pracowa wedug modela?
mwi. to prowadzi tylko do rzebienia trupw2 Ksztaty takie jak jajo czy ptak, w jego
rzebach ulegaj stylizacji i uduchowieniu. Artysta szuka doskonaoci form znanych ze
wiata fizycznego, oczyszcza je z ziemskiej topornoci, tak by oddziayway jak
najintensywniej.

Wiele czynnikw miao wpyw na twrczo Constantina Brancusiego. Na pewno due

znaczenie miao rodowisko z jakiego wywodzi si artysta. Folklor rodzinnej Rumunii i

1
W. Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, Warszawa 1976,
2
Cyt. C Giedson- Welcker, Constantin Brancusi., Basel 1958, s. 219.
religijno rumuskich chopw zasadniczo wpyny na duchowy charakter sztuki artysty.
Pochodzcy z tego samego krgu kulturowego (a wic z Rumunii, z pocztku XX wieku)
historyk religii Mircea Eliade, widzi w rumuskim spoeczestwie podobiestwa z
rolniczymi kulturami tradycyjnymi (neolitycznymi). Podkrela sakralny charakter czynnoci
wykonywanych przez rumuskich rolnikw. Dla czowieka pierwotnego nie istniao
rozrnienie, pomidzy Sacrum, a Profanum. Kada czynno, miaa sens religijny, poniewa
powtarzaa czynnoci pierwotne, wykonywane przez bstwo. Sztuka pierwotna miaa
charakter magiczny, a rzemielnik j wykonujcy peni rol demiurga (czarownika).

Wan rol w twrczoci Constantina Brancusiego odegraa rwnie kultura duchowa

rodzinnej Rumunii, uksztatowana przez Cerkiew prawosawn, z ktr artysta zwizany by
przez cae ycie (rwnie w Paryu gdzie pracowa jako kocielny w ortodoksyjnym kociele
prawosawnym oraz piewa w kocielnym chrze). Z duchowoci prawosawnej Brancusi
wynis jak pisze Renata Rogoziska3. przekonanie o metafizycznych korzeniach i
zadaniach sztuki, fascynacj wiatem, denie do czystoci formy i dobitnoci artystycznego
wyrazu. Kolor zoty , czsto uywany w rzebach artysty, ma podobnie jak w prawosawnych
ikonach, wymiar duchowy.

Po ukoczeniu studiw artystycznych w Bukareszcie, Brancusi pragnc dalej rozwija si

artystycznie, wyruszy w podr do Parya (1903 rok). Wdrwka (gwnie piesza) trwaa
ponad rok. W 1905 roku rozpocz studia w paryskim Ecole des Beaux-Arts w pracowni Jean-
Antonin Merciego. Nawiza kontakty z awangardowym paryskim rodowiskiem
artystycznym. Pozna m.in. Juana Grisa, Amadeo Modiglianiego, Pablo Picasso, Jamesa
Joycea, czy Marcela Duschampa. Swoje rzeby wystawia w paryskich Salonach. Zwrci na
niego uwag August Rodin i prbowa przyj go do swojej pracowni. Brancusi odrzuci ow
propozycj twierdzc e pod wielkimi drzewami nic nie ronie.

W pierwszych latach pobytu w Paryu, Brancusi rzebi popiersia, statuetki oraz paskorzeby,
ktre cechuje naturalizm. Widoczne s w nich wpywy Augusta Rodina oraz Medarda Rosso.
Dopiero w latach 1907- 1908, Brancusi odchodzi od tradycyjnego modelu widzenia sztuki i
szkoy Rodina. Swoje zainteresowania kieruje ku sztuce prymitywnej. Zaczyna upraszcza,
geometryzowa form w taki sposb by wyeksponowa tylko najistotniejsze rzeczy. Znana ze
sztuki paleolitycznej synteza formy z wyolbrzymieniem cech nadajcych charakter rzebom
wydaje si by punktem wyjcia (inspiracj) dla rumuskiego artysty4. Najbardziej
charakterystycznym dzieem Brancusiego z tego okresu jest Pocaunek (powstay 3 wersje
tej rzeby). Rzeba ta charakteryzuje si, geometryzacj formy. Przypomina megalityczny
blok kamienny, ktry peni funkcj nagrobka (jedna z wersji rzeby zostaa umieszczona jako
nagrobek na paryskim cmentarzu Montparnasse). Dwie zespolone w ucisku postacie tworz
jedn cao. Artysta w symboliczny sposb podkrela jedno pierwiastka eskiego i
mskiego. By moe rzeba nawizuje do postaci boskiego Androgyna5, czowieka idealnego,
3
R. Rogoziska, Ikona w sztuce XX wieku, Krakw 2009, s. 107-108.
4
Figurki Wenus paleolitycznej cechowao podkrelenie organw kobiecych. Figurki te bowiem miay funkcj
magiczn. Miay zapewnia podno.
5
Posta popularna w XIX wieku dziki powieci Balzaca Serafita
ktry czy w sobie cechy kobiece i mskie. Usta, oczy i wosy postaci potraktowane s
schematycznie, artysta delikatnie, graficznie zarysowa ich ksztat. Innymi dzieami z tego
okresu s: Gowa dziewczynki, Posta starodawna, Mdro. Rok 1909 przynis zmiany w
twrczoci Constantina Brancusiego. Artysta porzuca archaizacj rzeby (bezporednie
nawizanie do sztuki pierwotnej), na rzecz syntezy form zaczerpnitych ze wiata natury.
Brancusiego nie interesuje rzeczywisty wygld natury lecz jej istota. W tym celu coraz
bardziej upraszcza form swoich prac. Prostota nie jest w sztuce celem mwi Brancusi
ale do prostoty dochodzi si mimo woli, zbliajc si do rzeczywistego sensu rzeczy. Ow
istot rzeczy, artysta prbuje odnale analizujc ksztaty wystpujce w naturze. Szuka
idealnego ksztatu, ktry bdc maksymalnie uproszczony, nasczony bdzie olbrzymim
adunkiem emocji. Od tego czasu artysta zaczyna pracowa cyklami, podejmuje si
rnorodnych motyww i przedstawia je w rnych wariantach. Poszukiwania artysty
zapocztkowuje rzeba z lat 1908-1910 pt. Upiona Muza (jej druga wersja, ktra miaa
form jaja lecego na postumencie), w ktrej jednak jeszcze mamy do czynienia z
schematycznie zasugerowanymi rysami twarzy. Dopiero nastpne rzeby Prometeusz
(1911) i Noworodek (1915) zrywaj z dosownoci formy. Jednak dopiero w 1924
roku, w marmurowej rzebie Pocztek wiata, artysta przedstawia idealn form jaja,
precyzyjnie wygadzon i opracowan. Jajo jest dla Brancusiego symbolem doskonaym oraz
symbolicznym przedstawieniem pocztku wszechrzeczy.6

Kolejnym istotnym motywem w twrczoci Brancusiego jest motyw ptaka. Artysta

przeksztaca form ptaka zaczerpnit ze wiata zwierzcego w abstrakcyjn idee lotu.
Pierwsza rzeba z tego cyklu, Maiastra (1912 rok), to schematyczna, wystylizowana sylweta
ptaka, szykujcego si do lotu. Nastpne rzeby: Ptak (1915) oraz Zoty ptak (1919), s w
jeszcze wikszym stopniu abstrakcyjne ni Maiastra. Wertykalna, strzelista forma sprawia
wraenie rzeczy, poruszajcej si ku niebu w ogromnym pdzie. Ju nie figura ptaka, lecz
sama idea lotu, jest tematem dziea Brancusiego. Wznoszenie si ku grze, w lot ku niebu,
symbolizuj pragnienie denia do transcendencji. Wydaje mi si, e w owym cyklu,
najwyraniej wida inspiracje cerkiewne. Zarwno zastosowanie materiau (pozacanie) jak i
symbolika transcedentalna, czy rzeb z ikon prawosawn. Artysta podobnie jak ikono
pisarz, uduchowia materi ziemsk. (Ryba, w, kogut, foka).

Posta ludzka rwnie wystpuje w twrczoci Brancusiego. Artysta stara si przedstawi

czowieka w jak najbardziej uproszczony sposb. Postacie u Brancusiego pozbawione s
indywidualnych cech. S to raczej figury ludzkie, ktre obrazuj czowieka doskonaego. Z
tego cyklu najbardziej charakterystyczne s rzeby: Ksina X (1918) Biaa Murzynka
(1924), Blond Murzynka (1926).

Constantin Brancusi posugiwa si rnorodnym materiaem. Stara si dobiera

odpowiednie tworzywo do wykonania danej pracy. Zwracajc uwag na odmienny charakter
rnych materii rzebiarskich, wykonywa czsto te same rzeby w rnych materiaach.
Najczciej uywa materiaw, ktre pozwalay osign gadkie, lnice powierzchnie
(marmur, onyks, brz polerowany). Poysk jak twierdzi konieczny jest w pewnych
materiaach dla wyraenia wzgldnie absolutnej formy. Poysk sprawia, e w rzebach
6
Symbol jaja jako pocztku znany jest u wielu kultur pierwotnych.
zobaczy mona byo odbicie swoje oraz przestrzeni w jakiej znajduje si rzeba. Zabieg ten
by moe ma podobny cel jak zastosowanie odwrconej perspektywy w ikonie prawosawnej.
To nie my patrzymy na ikon lecz ikona na nas. Widzc w gadkiej powierzchni rzeby swoje
odbicie, mamy wraenie bycia wewntrz dziea. Dziea te charakteryzuje pikno i harmonia.

Inn faktur maj rzeby wykonane w drewnie. Gadka, jednolita forma zastpiona zostaj w
nich licznymi aurami i dreniami. Do najwaniejszych rzeb drewnianych nale :
Chimera Syn Marnotrawny, Czarownica i Kariatyda. Rzeby te nawizuj do sztuki
afrykaskiej i polinezyjskiej. S to twory fantastyczne, dziwolgi przywodzce na myl bani
ludowe. W drewnie wykonana zostaa rwnie seria Niekoczcych si kolumn S to prace
abstrakcyjne, skadajce si z podobnych elementw rytmicznie wznoszcych si ku grze.
Owe kolumny symbolizuj wznoszenie si do Boga. Kolumna jest symbolem cznoci nieba
z ziemi. U wielu kultur pierwotnych przedmiotami kultu, s wite pale, lub wite drzewa,
ktre maj zapewnia komunikacj ziemi z transcendencj. Koczownicze plemi Aczilpw,
kierunek swoich wdrwek uzaleniao od strony w ktr nachyli si wity pal
wyznaczajcy im o wiata (axis mundi). Jak gosi jeden z mitw - prawdziwa katastrofa
nastpia jak w pal si zama. Zdezorientowani Aczilpowie, przez jaki czas bdzili bez
celu, a wreszcie osiedli na ziemi i pomarli. Rwnie w innych kulturach takich jak
Germanowie, Aztekowie czy nawet u Pigmejw i ludw Ataju, drzewo, pal lub gra (a wic
warto pionowa) nasczone s symbolik transcendentaln.

Twrczo Brancusiego, siga prapocztku. Wyrane s w niej nawizania do mitu,

archaicznych figurek kultowych oraz fascynacja wiatem natury. Duchowo Prawosawna
wzbogaca dziea o wymiar transcendentny. Aiden Hart pisaa, e sztuka Brancusiego jest
nowa dlatego, e jest stara. Siga bowiem do tradycji i pocztku istnienia. Jest wyrazem
tsknoty za rajem utraconym.

Brancusi uwaany jest za pioniera nurtu abstrakcji organicznej. Sztuka jego wychodzc od
natury dochodzi do istoty formy abstrakcyjnej.