Frank Lloyd Wright

Frank Lloud Wright urodzi si prawdopodobnie w 1867 roku. Studiowa na wydziale inynierii
ldowej, jednoczenie pracujc w charakterze nadzorcy placu budowy. Wtedy te zdarzy si
wypadek. Zawalio si skrzydo gmachu rzdowego, grzebic wielu ludzi. Wright ujrzawszy
przygniecionego belk robotnika, nad ktrym wisia pat ciszkiego blaszanego gzymsu,
powiedzia: Jeli taki gzyms jest blaszanym faszem, to dlaczego reszta budynku miaaby by
prawdziwa? On cay jest faszem!
Nieco pniej Wright pod wpywem Josepha Lymana Silsbee'ego zacz uczy si architektury.

Wtedy te powstay jego pierwsze samodzielne bd prawie samodzielne prace: Lloyd House w
Spring Green w stanie Wisconsin i Unitarian Chapel w Sioux City w stanie Iowa.

Wright rysujc wieczorami, czerpa wzory z pracy Owena Jonesa Grammar of ornaments, ze
wskaza Silsbe'ego oraz z wasnych pomysw.

W 1888 przedstawiciel szkoy chicagowskiej Luis Henry Sullivan wraz z Adlerem szukajc
rysownika, ktry mgby opracowa detale ornamentacyjne dla synnego Chicago Auditorium,
natrafili na modego Wrighta z teczk pod pach. Prace stworzone w cigu kilku nocy stay si
przepustk do pracowni, w ktrej miaa si rozegra historyczna bezpardonowa walka z
eklektyzmem o sens i jako oraz o nowy kszta architektury. Wright podpisa z Sullivanem
picioletni umow, ktrej okres ostatecznie uksztatowa jego twrcz osobowo.

Wtedy te Wright precyzyjnie sformuowa regu anty eklektyczn: Forma wynikajca z funkcji
to tylko stwierdzenie faktu. Fakt ten dopiero staje si autentyczn twrczoci, gdy form i funkcj
traktuje si jako integraln cao.

Pocztki architektury organicznej sigaj koncepcji powrotu do natury Sullivana, ktry jednak
pomimo nowatorstwa i krytycyzmu wobec tradycyjnej architektury, znajdowa si pod wpywem
eklektyzmu Henry'ego Richardsona. Dopiero Wright w peni rozwin i uskrzydli ow koncepcj.
Zrozumia, e oferowana przez natur lekcja zasad prowadzi nie tylko od rzetelnoci tworzenia i do
stosowania rolinnej ornamentyki, lecz i nieuchronnie do rnicowania form strukturalnych
architektury.
Przez architektur organiczn, z ktrej uczyni pniej kierunek swej twrczoci, rozumia
architektur powstajc w cisym zwizku z charakterem terenu wybranego pod budow,
rozrastajc si odrodkowo od pnia czyli pionu grzewczego, i w peni, na sposb nowoczesny
odpowiadajcy atawistycznym (pierwotnym) potrzebom i wymaganiom czowieka, zwaszcza za
potrzebie bezpieczestwa i wygody.

W 1893 odbya si wiatowa Wystawa w Chicago, gdzie doszo do starcia midzy biurem Adlera i
Sullivana, ktre miao zaprojektowa magazyn przewozowy, a parysk historyzujc szko Ecole
des Beaux-Arts, ktrej powierzono reszt budynkw ekspozycyjnych.
Pierwsz walk przegrali ci pierwsi. Ich Transporatation Building, peen terakotowej, nawizujcej
do organicznych form art nouveau ornamentyki w wystroju wewntrznym i zewntrznym oraz
maksymalnie wyeksponowanych linii poziomych, opozycyjnych wobec neoklasycyzmu, zepchnito
na sam brzeg terenw wystawowych, nie mwic ju o tym, e w jego realizacji narzucono im
wiele elementow klasycystycznych. Wygrali natomiast rund ostatni, gdy tylko ich projekt
pozosta przy yciu.
Firma Sullivana miaa duo zlece na projekty maych bogatych rezydencji. Wright sta si wic
ekspertem od domkw mieszkalnych. By to pierwszy okres wieloletnich studiw nad problemem
rezydencji mieszkalnej i prb wymodelowania czysto amerykaskiego domu. Jednak pki wright
nie by niezaleny, musia tworzy projekty odzwierciedlajce fatalne, neopalladiaskie gusta
mieszczastwa. Wrd nich pewien rozgos zyska jedynie James Charnley House (1891-92)
majcy typow elewacj z rzymskiej cegy, ktrej klasycystyczno kaleczya zdobica balkon nad
gwnym wejciem dekoracja sullivaneska, jedna z najlepszych, jakie Wright kiedykolwiek
wykona.
Jedynym ciekawym dzieem tamtego okresu by wasny dom Wrighta budowany od 1898, a
nastpnie rozbudowywany w chicagowskiej dzielnicy Oak Park czyli tzw Oak Park House.

Punktem centralnym Domu Wrighta by utility core skadajcy si z zetknitych plecami

kominka i kuchni. Ten ppek mieszkania nie by tylko orodkiem gastronomiczno-grzewczym, lecz
przede wszystkim yciodajnym pniem, od ktrego rozchodziy si promienicie inne funkcje. Tak
wic Oak Park Hause w pniejszych latach rozrasta si organicznie niczym krzew, co uczynio z
maego domu rozlegy kompleks mieszkalno-pracowniczy.
Wszystkie pomieszczenia ozdobi ornamentaln japoszczyzn typow dla art nouveau i dla
rozwiza dekoracyjnych Sullivana, Pokoje poczy w jedn wspln przestrze, dzielon jedynie
przesywanymi ciankami nie sigajcymi sufitu. Byo to bezsporne odbicie struktury wewntrznej
tradycyjnego domu japoskiego. Zarysy poszczeglnych komnat wyznaczaa umieszczona na
wysokoci 7 stp czyli ok 2 metrw pozioma tama drewniana. Wszystkie otwory w cianach
znajdoway sie poniej tego fryzu, ktry zmniejsza wysoko wntrza do skali czowieka.
Znamienny jest fakt, e wysoko t Wright przyj na p wieku przed powstaniem synnej
corbusierowskiej figury modularnej majcej rwnie 7 stp.
W 1893 Wright zosta wyrzucony z pracowni Sullivana. W ten sposb zakoczy pewien etap w
yciu. W tym samym roku powsta domek mieszkalny w River Forest w stanie Illinois dla
zamonego bizmesmena Williama H. Winslowa. Plan by symetryczny, a brya organicznie
wtopiona do tego stopnia, e aby nie wycina drzewa, Wright przebi dla pnia dziur w zewntrznej
poaci dachu. Budynek posiada dwie horyzontalnie rozcignite kondygnacje i by przykryty
niskim wyduonym dachem. Cao sprawiaa wraenie paskiego namiotu i wzbogacaa sownik
amerykaskiej architektury o nowe wartoci: o mistrzowskie operowanie liniami poziomymi i
skal.
Dokadnie na pocztku nowego stulecia Wright skonkretyzowa model czysto amerykaskiego
domu. By to nowy styl prerii. Tworzc domy tego typu Wright zacz wreszcie radykalnie zrywa
z klasycystyczn symetri planw. Domy te byy troch dzikie, poetycko rozczonkowane i
dynamiczne w formie, byy elementem paskiego pejzau okrelanego mianem american scenery.
Stanowiy wspania, pen i yw ilustracj wszystkich zasad wrightowskiej architektury
organicznej. Sam Wright wypowiedzia si o niej w nastpujcy sposb:
Architektura organiczna woli pozycj swobodna, niewymuszon, naturaln. Jej nadprzyrodzon
symetri jest malowniczo i rytm zespolony z otoczeniem, odpowiadajcy rytmowi urokw
swobodnego, dopasowanego do natury ycia.
Generalnym pomieszczeniem domu preriowego by wyposaony w kominek pokj dzienny, nieco
wyszy od innych pomieszcze. Od tego centrum rozrastay si organicznie w czterech kierunkach,
tworzc ukad krzyowy, nisze skrzyda zawierajce inne pomieszczenia budynku, ktre z kolei
przechodziy w jeszcze nisze murki osonowe, pergole, akcenty ogrodowe i najnisze, obronite
zieleni tarasy, a te nieodstrzegalnie wtapiay si w teren, poddaway kadej nierwnoci gruntu i
adaptoway do jego lokalnej barwy, tak i jego caa struktura stwarzaa wraenie naturalnego tworu
geologicznego.
U wrighta wystpuje te eteryzacja architektury czyli zespolenie przestrzeni zewnetrznej i
wewntrznej poprzez otwory okienne. W domach preriowych podkrelay ich horyzontalno.
Zamiast typowych okien i otworow wright stosowa przemienne partie murw i szka
wystpujcego rwnie w naronikach. Oprcz tegobyy rwnie wskie szczeliny z pasmami
szklanymi rozdzierajce paszczyzny sufitw i cian. Wright rzadko uywajc duych tafli szka,
tworzy we wntrzu ywe naturalne obrazy. Przy wznoszeniu budowli wykorzystywa takie
materiay jak ciemne drewno, cegy, kamie, naturalny tynk piaskowy, stiuk i szko.
Jeli chodzi o wntrza, to skaday si one z pomieszcze pozbawionych prawie zupenie drzwi,
otwartych do siebie i wyznaczonych przez ruchome cianki, tamowe fryzy tworzc wdrujc
przestrze, gdzie nic nie przypominao pokojw pudeek. Wedug idei wrighta istot budynku, nie
s ciany, ale przestrze zawarta midzy nimi.

W 1905 kiedy to styl prerii przeywa swj zoty okres, wright wyjecha do japonii. Pogebio to
jego wczeniejsze zainteresowanie t architektur. Pierwsze zetknicie nastpio w 1893 podczas
wystawy wiatowej w japoskim pawilonie Ho-o-den. Ujrza tam kopi tradycyjnej witynii
buddyjskiej. Natychmiast zaowocowao to wzmocnieniem jej wpywu na twrczo wrighta, nie
tylko w ornamentyce i rozwizaniu wntrz, ale take w ksztatowaniu bryy i wogle w
praktycznym doskonaleniu teorii architektury organicznej, ktrej reguy japoczycy stosowali od
dawna. O i le wczeniejsze domy preriowe zawieray bardziej lub mniej wyrane wpywy
japoskie. To po powrocie do kraju, wright zaprojektowa ,do zudzenie przypominajcy paac
japoski, dom harolda mc cormicka. Co dziwne wright wypiera si iby wpywy japoskie
wypary jakiekowliek pitno na jego pracach.

Wright projektowa te obiekty nierezydencjonalne. Ju w 1894 roku wykona szkice

dziesiciopitrowego gmachu majcego kurtynow cian frontow zestawion ze szklanych
blokw i pyt, wyprzedzajc tym samym o 3 dekady szklanocienne drapacze chmur i pawilon
szwajcarski corbusiera.
W architekturze wielkomiejskiej wright operowa pionami i zamyka wntrza izolujc je od
negatywnych wpyww ulicy. ciany boczne wielu biurowcw wrighta byy prawie lub cakowicie
bezokienne, bd te ich perforowane szkem segmenty przepuszczay do wntrza ylko wiato,
zamykajc widoki zewntrze. Pierwszym tego typu bydynkiem by Larkin Company w Buffalo
zrealizowany w latach 1903-05. Posiada prost form i wystrj, a take by jednym z pierwszych ,
ktrym dano klimatyzacj. Dominoway piony w cianach i w wyodrbnionych z centralnego
korpususu wieach komunikacyjnych. Wewntrz czterokondygnacyjnego budynku znajdoway si
otwarte na gown hal galerie zawierajce biura.Dowietlenie spywao z olbrzymiego dachowego
wietlika.

Nastpnym projektem byo jedno z najlepszych dzie wrighta unity church and parish house w
oak park. Architekt po raz pierwszy uy elbetu. Bya to blokowo zgeometryzowana brya o
wysokoci dwch kondygnacji.. Na elewacjach zewntrznych wyznaczay je : dolne pasmo murw i
grne poprzecinane wertykalnymi niszami okien. Plan by futurologiczn rewelacj. witynia
skadaa si z dwch czci: z kwadratowego audytorium i z poczonego z nim otwart loggi,
prostoktnego domu parafialnego. Plan ten w ksztacie litery H rozdzielajcy dwie funkcje obiektu,
przeczy twierdzeniom, i tego typu rozdzielenie funkcji wyroso pniej z kubizmu bd
radzieckiego konstruktywizmu. Audytorium zostao rozwizane jednoprzestrzennie. Owietlono je
bocznie oraz sufitowo. Refklesy wietlne gray na wysunitych rampach, balkonach i pulpitach.
Zostao one pokryte zgeometryzowan , prostoktn i linearn ornamentacj, ktra z jednej strony
mwia o japonizacji z drugiej kubizowaa.

Wright rwnie pisa. Jego pierwsz publikacj bya sztuka i rzemioso maszyny z 1901 roku.
Cae lata przed bauhausem definiowaa sztuk ery cywilizacji przemysowej i okrelaa zadania
architekta wieku maszyn. Wright przeciwstawi si w niej teorii pracy zbiorowej formuowanej
pniej n auytek architektw przez gropiusa, twierdzc, e tylko waciwa indywidualna praca
poszczeglnych twrcw daje rzeczywiste korzysi.

Po rnych perypetiach osobistych, chcc rozpocz nowy etap w yciu, w 1911 roku rozpocz
budow swojego nowego domu w spring green, ktremu nada imi taliesin I. By to kolejny
przykad preryjnej architektury. Zosta jednak zdemolowany przez oszalaego murzyna z barbados.
Dwa lata pniej powsta Taliesin II ktry rwnie nie mia szczcia, gdy spon, za w chicago
stworzy kombinat rozrywkowy (restauracja, kasyno i sala widowiskowa) Midway gardens for e. c.
Waller and o. Friedman. By to rodzaj eksperymentu urbanistycznego w maej skali. Wewntrz
zespou zabudowa, penego rnych wieyczek, balkonw, loggi, galerii, daszkw i tarasw
wyznaczajcych dugie poziomy, twrca umieci ogrd flankowany rzebami Ianellego. Cao
nasycona abstrakcyjn ornamentyk pod postaci betonowych wzorw wiadomie zmierzaa do
czenia problematyki konstrukcyjnej i rzebiarsko malarskiej. W midway gardens mona si
doszuka wpyww zabytkowych budowli majw i aztekw. Rozpocz si wic kilkuletni okres
fascynacji prekolumbijsk architektur meksyku.

W 1915 roku powsta imperial hotel w tokio. Wytworny, skadajcy si z szeregu budynkw i
przesycony silnym adunkiem emocjonalnym hotel wykazywa dziki olbrzymiej liczbie bry,
ryzalitw, uskokw, gzymsw i okapw pewne podobiestwo do midway gardens. Wieloplanowe,
barwne, wykadane ceg i rzebion law, mocno egzotyczne wntrza nieodparcie absorboway
wzrok.. Cao podporzdkowana bya klasycystycznej osi gownej.

Jako i ukochane przez wrighta drewno byo mao plastyczne i ograniczao rozwizania, architekt
zainteresowa si w kocu elbetem. Pojawiaj si wic elbetowe formy prefabrykowane tzw
textiles blocks czyli specjalnie profilowane, pokryte geometrycznymi, ornamentami bloki z
betonu wzmocnionego siatk stalowych prtw. Przykadami zastosowa w budynkach s Mrs
george madison House zwany la miniatura, w pasadenie oraz charles ennis house w los angeles

W 1925 powstaje taliesin III, nastpnie w 1933 taliesin fellowship, a w 1938 talliesin farm group i
taliesin west. O tym ostatnim pisano i jest najbardziej romantyczn grup budowli jak wzniesiono
od czasw majw. Nie wymaga adnej ornamentacji gdy by tak rzeiarski i malowniczy w
swojej formie, i sam stanowi przepyszny pustynny ornament.

W 1936 powstaje jedna z najsynniejszych budowli,a mianowicie dom edgara kauffmana zwany
falling water. Powsta nad wodospadem w bear run. Zes skaliste pki, z ktrej spywaa kaskada
wodna, wyrasta wertykalny korpus domu zbudowany z amanego kamienia wok kominkowego
serca. Nad samym wodospadem wisiay dwa potzne pudekowate balkony z elbetu ktrych
poziomy prowadziy wzrok w kierunku otaczajcego krajobrazu. Ekspresj potegoway kontrasty:
metal, szko, gadkie betonowa paszczyzny przeciwstawione chropowatoci naturalnego kamienia i
skay, poziome balkony przeciwpionw domu i kaskady. Mimo zaprzecze wrighta dom kaufmana
przypominal sw prost geometryczn form europejski konstruktywizm.

Wright interesowa si rwnie diamentopodobnymi moduami trjktnymi i szecioktnymi

zastosowa je w 1896 w wielobocznej wiey romeo and juliet w springgreen. Do tych form wrci
po II wojnie wiatowej w swych obiektach sakralnych takich jak np unitariam meeting house w
shorewood hills z lat 1947-51

Wright permamentnie szokujcy nagymi zmianami stosowanych przez siebie rodkw ekspresji i
stylw, twrcza nezliczonych paradoksw, wyznaczajcych jak kamiene milowe szlak jego
dziaalnoci i zawartych nawet w poszczegolnych obiektach zaproponowa w 1956 miasteczko
wertykalne (podniebne miasto illinois). Jego inna nazwa to Dom wysokoci jednej mili (mile high
building). Miaa to by smuka trjcienna iglica ze stali o elewacjach z pyt metalowych i szka,
zakotwiczona szeroko rozgazionymi fundamentami gboko w ziemi. Plan trjkta wg wrighta
zapewnilby jej stabilnosc. 528 kondygnacji, podzielonych na 5 roznych stref. Wewntrz mieciyby
si ruchome schody i 56 wind o napendzie atomowym. W zalamaniach elewacji miesciloby sie 50
ldowisk dla helikopterow. Projekt superwieowca pozosta na papierze jako dowd bezprzykladnej
brawury konstruktorskiej wrighta.

Koo uwaane byo przez architekta za naturaln form dostarczon przez natur, a wic swietnie
pasujc do koncepcji architektury organicznej. Moduy i ksztalty kuliste wystepowaly u niego od
poczatku lat 30-tych. Przykadem moe by dom ralpha jestera z 1938 roku, gdzie rne
pomieszczenia byly w oddzielnych koach, rozrzucone po tarasie.

Kontynuacj koa bya limacznica (spirala). Pierwsz realizacj tego typu by morris shop w san
francisco z 1948 roku. Prost ceglan fasad bez okien oywia jedynie uk wejciowyportalu.
Ponadto fasada sw bezwitrynow oschoci kontrastowaa ze skzlanymi frontonami innych
sklepw. Wntrze dowietlone byo dachowym wietlikiem. We wntrzu znajdoaa si
komunikacyjna rampa slimacznica, ktora wia si wrd cian na ppitro.

Jednak najsynniejsza wrightowsk spiral byo muzeum guggenheima w nowym jorku (1956-59).
odchylajca si odsrodkowo i wyznaczajaca ksztal zewnetrzny tudzie wewntrzny tego muzeum,
spirala robia pi coraz szerszych obrotw wzwy, a do wieczcej gmach szklanej kopuly.
Szerokie gadkie pasmo ukonej limacznicy muru przetykane byo rownloleglym, waskim pasmem
slimaczncy okiennej. Jednak w tym projekcie wright pogwalcil zasade iz forma architektoniczna
wynika z funkcji. Forma limacznicy okazala sie dla muzeum klopotliwa i trudnosci z jej akceptacja
rozpoczely sie juz podczas przygotowan do ekspozycji inauguracyjnej.

Majc tylu uczniw i wielbicieli wright nie zostawil po sobie zadnego nastepcy. Nie ma wtym nic
dziwnego. Jego tworczo bya erupcja genuszu tak bardzo indywidualnego, ze stala sie czyms
rownie niepowtarzalnym jak zycie wrighta.