owanie pomidzy Angli, Niemcami i prowincjami
MICHA WALICKI, BREUGEL,
[W:] OBRAZY BLISKIE I DALEKIE,
WARSZAWA 1963, S. 58-99.
OJCZYZNA ANTWERPSKA. Twrczo Bruegla,
o ktrym powiedzia jego przyjaciel Ortelius, e
namalowa wiele rzeczy niemoliwych, przypada
na pidziesite i szedziesite lata XVI stulecia.
W dziejach jego kraju jest to okres niezwykej
wagi, zapowiadajcy po dugoletnich walkach
polityczne i kulturalne wyzwolenie modego
narodu. Po raz pierwszy w 1555 r. sowo
ojczyzna, uywane dotd dla okrelenia
drobnego obszaru, oznacza teraz cae Niderlandy.
Ciekawo wiata, tak waciwa dla XV i
pierwszej poowy XVI w., ustpuje ciekawoci
skierowanej ku wasnym sprawom, ku wasnemu
krajowi; ju w latach czterdziestych powstaje w
sztuce niderlandzkiej obraz chopski i krajobraz
wiejski. Gdy w 1567 r. Jonker Jan van der Noot
ogosi pierwsze swe wiersze w dialekcie
brabanckim Piotr Bruegel, genialny malarz-
poeta swego ludu i jego wolnoci, gboki
kodyfikator urokw i praw ziemi ojczystej,
dobiega bdzie kresu swych dni.
Wedug wiadectwa van Mandera Bruegel
urodzi si w wiosce Bruegel, nie opodal Bredy;
dzieje jego ycia i twrczoci zwizane s jednak
najcilej z Antwerpi. Gdy w latach
szedziesitych zadano temu miastu
wstrzsajcy, straszliwy cios Piotr Bruegel
musia je opuci, lecz tworzy dalej
wykorzystujc dowiadczenia swego
antwerpskiego ycia. Jake musiay by bogate i
podne w nastpstwa, skoro im tyle zawdzicza!
Antwerpia staje si waciw ojczyzn Bruegla i
to zarwno w wszym jak i penym znaczeniu
tego sowa. Bez przypomnienia dziejw i
znaczenia tego miasta, roli jego artystycznego i
intelektualnego rodowiska, trudno nam bdzie
zbliy si do zrozumienia rewolucyjnoci sztuki
artysty.
Antwerpia jest oknem na wiat dla caej p-
nocnej Europy XVI stulecia. Z pocztkiem tego
wieku handel europejski przekracza daleko grani-
ce rdziemnomorskiego basenu: odkrycie Ame-
ryki oraz nowej morskiej drogi ku Indiom, post-
pujcy podbj kolonii wszystko to zapewnia
mu szeroki rozmach. Stare handlowe centra Italii
trac stopniowo swe znaczenie, miejsca ich zaj-
muj w szybkim tempie miasta niderlandzkie. W
XV wieku na czoo handlowych metropolii Europy
wysuwa si Bruges. Jednak na pocztku XVI w.
znaczenie jego sabnie. Pominwszy szereg przy-
czyn natury politycznej i ekonomicznej, miasto
poczo upada na skutek spycenia dna rzeki
Zuyn; nadzieje zwizane z przeprowadzeniem
szeregu prac inynieryjnych zawiody, Bruges
zostao odcite od morza. Upadek rywalki wyko-
rzystaa Antwerpia, drugie co do znaczenia mia-
sto Niderlandw. Umiejtne poszerzenie koryta
zachodniej Skaldy zapewnio dostp okrtw
oceanicznych do tego miasta; centralne usytu-
niderlandzkimi uczynio z Antwerpii miejsce spo-
tka kupcw z caego wiata. W adnej z innych
metropolii europejskiego handlu w Wenecji,
Genui, Augsburgu czy Lionie rozwj gospodar-
czy nie przebiega z tak szybkoci. Rozwj ten
usun konieczno dowozu kopotliwych, cikich
do transportu towarw, umoliwi dokonywanie
zaocznych umw jedynie na podstawie wzorw;
poprzedni kupcy stali si obecnie maklerami, za
sama Antwerpia zamienia si ze wiatowego
skadu towarw w. wiatow gied.
Jak w soczewce, skupia si w Antwerpii tych
czasw cae ycie ekonomiczne kraju, tutaj
rwnie mieci si gwna arena walki politycznej
drugiej poowy XVI stulecia. Kupcy niderlandzcy
przywo tu ryby, sl, owies, ptna flandryjskie i
bro. Anglicy poprzez Antwerpi eksportuj swe
sukna, Portugalczycy skadaj tu towary
kolonialne, Wosi zakadaj tu banki, niemieccy
Fuggerowie maj tu swe faktorie. Miasto staje si
prawdziw metropoli: okoo poowy stulecia
liczba jego mieszkacw siga a stu dziesiciu
tysicy.
Rozwj kapitau, jaki ma miejsce w Antwerpii
tego okresu, wyprzedza blisko o sto lat podobny
proces znany nam z dziejw Holandii. Handel jej
coraz to bardziej okrelaj spekulacje finansowe
rnego typu. Operacje finansowe uatwia system
wekslowy. Ogromna gieda antwerpska staje si
placem gorczkowej gry. Rwnolegle daj si
obserwowa prby zakorzenienia si wielkiego
kapitau w produkcji. w postp ekonomiczny
miasta, niezaprzeczalny i gwatowny, nie zosta
przecie utrwalony w sensie politycznym.
Antwerpia, to prawda, wyprzedzajc w tym
inne feudalne miasta, nie wyczajc
hanzeatyckich, wywalczya dla siebie szereg
przywilejw, ktre zabezpieczay w pewnym
stopniu swobodny, kapitalistyczny jej rozwj. W
XVI w. jest to prawdziwe midzynarodowe
centrum, w ktrym rozpady si ju gildie tak
krpujce przyjezdnych kupcw; miejscowi i obcy
negocjanci zrwnani byli w swych prawach.
Uciliwe formalnoci, towarzyszce kontraktom
zawieranym w Brugii waenie, sprzeda i kupno
rycho zostay w Antwerpii uproszczone i
sprowadzone do niezbdnych czynnoci. Jej gieda
staje si istotnie midzynarodowym centrum
handlu, za niewielki obszar Niderlandw
nazywany jest ziemi wspln dla wszystkich
narodw. Guicciardini, autor synnego opisu krain
niderlandzkich, z zachwytem opowiada o tym
miecie jako o najwikszym banku i targowisku
caej Europy, gdzie sycha mow wszystkich
krajw, gdzie przybywaj okrty i kapitay ze
wszystkich kracw wiata, miecie, ktre dziki
swemu bogactwu i urodzie nazywane jest
kwiatem wiata. W Antwerpii mona si
dowiedzie o wszystkim co si dzieje na wiecie
kontynuuje swj peen zachwytu opis
Guicciardini, za Tomasz Morus na oywionym
wybrzeu Antwerpii umiejscawia sw rozmow z
eglarzem Rafaelem, rozmow, od ktrej
rozpoczyna si jego Utopia.
1
 Bardzo znamienny jest intensywny wzrost te-
go nowego handlowego centrum, ktre zamio
zupenie znaczenie Bruges. Konkurencja midzy
tymi dwoma miastami odzwierciedla odmienne
tendencje epoki. Jest to rywalizacja nie tyle
dwch miast, ile odmiennych systemw: jedne-
go, ktry zwizany jest redniowiecznymi party-
kularystycznymi tendencjami i wsk gospodar-
cz reglamentacj, oraz drugiego, ktry wychodzi
z zaoe wolnego handlu. Zwycistwo Antwerpii
jest triumfem przodujcych tendencji. Dopiero u
schyku stulecia Antwerpia traci dostp do morza
z powodu niefortunnej rywalizacji z Holandi,
ktra odtd obejmuje przewodnictwo. Mieszcza-
stwo holenderskie nie ogranicza si do makler-
stwa, lecz bezporednio bierze udzia w przedsi-
wziciach handlowych. Na czterysta tysicy lud-
noci Holandii w 1514 r. sto dziewidziesit
tysicy zamieszkuje miasta. Maleka ta prowin-
cja, pena cnt i bogactwa pisze wspomniany
ju Guicciardini jest skarbnic i rogiem obfito-
ci caych Niderlandw.
Struktura spoeczna Antwerpii nie rni si w
zasadzie od innych miast niderlandzkich,
natomiast rozwarstwienie jej zarysowuje si z
ca ostroci. W XVI w. ksztatuje si tu nowa
arystokracja, na ktr skadaj si potomkowie
dawnych monych rodzin oraz element
napywowy, wywodzcy si w pierwszym rzdzie
ze sfer rzemielniczych i chopskich. Ci
nowobogaccy jak ich nazwa w XIX wieku
belgijski historyk Pirenne, wypieraj kupcw
starego typu, przejmuj w swe rce kierownictwo
ekonomiczne: dawny patrycjat i organizacje
cechowe trac stopniowo swe znaczenie. Nowi
gospodarze wystpuj w charakterze
przedsibiorcw przemysowych. Na nich pracuj
robotnicy licznych nowo powstaych manufaktur.
Ogromna liczba instytucji dobroczynnych i
rnego typu przytukw i schronisk zaoonych
w cigu tego wieku wiadczy dowodnie o procesie
pauperyzacji ludnoci miejskiej, oderwanej od
ziemi. Ulubiony temat Bruegla ebracy
stanowi doskona ilustracj tego zjawiska.
Rozkwit ekonomiczny uatwi Antwerpii
osignicie niezwykle wysokiego poziomu sztuki i
kultury materialnej. Kwitn tu wwczas
rzemiosa artystyczne, tutaj koncentruje si
eksport obrazw do innych krajw Europy,
czynne s giedy sztuki i wystawy obrazw.
Pierwsza z nich ma miejsce w 1540 r., przy czym
urzdzono j w salach giedy. Miar ywioowego
rozwoju sztuki, a jednoczenie probierzem
spoecznego na ni zapotrzebowania s wczesne
dane statystyczne: stwierdzaj one dowodnie, e
w 1560 r. Antwerpia liczya okoo 500 malarzy,
rzebiarzy i grafikw, gdy w tym samym roku
zamieszkiwao j zaledwie 169 piekarzy i 78
rzenikw.
Przede wszystkim jednak, mwic o czasach
Bruegla, myle trzeba o humanizmie XVI wieku.
Ogoszona w 1549 r. przez Kopernika nowa teoria
kosmologiczna, dajca konkretny i logiczny obraz
wszechwiata, staje si wasnoci wszystkich
humanistw Europy. Powoli rodzi si poczyna
przewiadczenie o niewymierzalnoci wszechwia-
ta, ktre w niewiele lat pniej znajdzie wyraz w
filozofii Giordana Bruno: myl o bezgranicznoci
kosmosu, ktrego nieznaczn czstk jest ziemia
otrzymuje coraz to bardziej okrelony wyraz.
Wrd prawodawcw nowej epoki, humanistw
i reformatorw, wysuwa si na jedno z czoowych
miejsc potna sylwetka Erazma z Rotterdamu
sceptycznego i nie pozbawionego
kompromisowych tendencji geniusza, patrzcego
z gorzkim umiechem na widowisko ludzkiej
komedii. Autor Pochway gupoty i Spowiedzi
onierza walczy z naduyciami kocioa i
ograniczonoci onierskiego zawodu. Przyjaciel
Tomasza Moora, dy do rozpowszechnienia
owiaty i nauki, najwysze ideay upatrujc w
swobodnym rozwoju indywidualnoci. Nalea do
tych wczesnych, kosmopolitycznie nastrojonych
humanistw, ktrych cechowaa wiara w mo-
liwo uszlachetnienia natury czowieka przez
wytrwae szerzenie studiw. Komunikatywn jego
natur by uy tu sw Goethego cechowaa
rzadka sztuka agodzenia konfliktw, rozjaniania
mrokw, sprzgania separatyzmw pod hasem
wyszych cznych stosunkw: z wdzicznoci
nadali wspczeni nazw erazmiastwa tej
wielorako dziaajcej woli porozumienia. Z rwnie
gbok wiar pisze Zweig o Erazmie wznosi
oczy ku chrzecijaskim niebiosom, jak z gbok
wdzicznoci patrzy na Olimp grecki. Renesans
ze swoim radujcym zmysy przepychem nie
wydawa mu si, jak kalwinom i innym sektom,
wrogiem Reformacji, lecz jedynie jej bratem,
korzystajcym z wikszej swobody. Cierpliwy i a-
godny w geniusz, obcy namitnociom, sta na
uboczu, daleko poza przywdcami wojny
kocielnej.
Krytyczna i poznawcza myl przenika wszystkie
obszary ycia, zakadajc zrby nowego
wiatopogldu. Niemieckie Niderlandy wnosz
olbrzymi wkad w dzieo budowy nie tylko nowej
sztuki, lecz i nauk cisych i pedagogiki. Tutaj, a
nie gdzie indziej, znakomici uczeni, geograf
Abraham Ortelius oraz twrca nowoczesnej kar-
tografii Mercator wykonuj globusy i mapy,
odzwierciedlajce now wiedz o wszechwiecie.
Tutaj Uodoneus publikuje w 1554 r. sw kapitaln
prac o botanice, tu pojawiaj si rewelacyjne
prace Andrzeja Vesaliusa, m. in. wspaniale wy-
dane dzieo De corporis humanis fabrica libri
septem, kace uzna w autorze istotnego
reformatora anatomii.
Nowy typ pedagoga-humanisty idzie w parze z
nowym typem uczelni. Rektorzy, kuratorzy uni-
wersytetw Hegius, Murmelius, Dunsius, filolo-
dzy, jak Namus, Latonus i Dorpus zhumanizowa-
nym brzmieniem swych nazwisk zawiadczaj o
swych zainteresowaniach wiatem antycznym.
Trjjzyczne Kolegium (Collegium Trilinguae)
zaoone w 1517 r. w Lowanium przez Erazma z
Rotterdamu miao w intencji zaoyciela suy
odrodzeniu nauki i kocioa, krzewic jednoczenie
znajomo aciny, greki i starohebrajskiego jzy-
ka. Mimo e Erazm na skutek akcji zachowaw-
czych k zmuszony zosta do emigracji, uczelnia
2
lowaska, liczca 5000 studentw, pozostaa patrycjat, zaciekle wystpi przeciw niebezpiecz-
obok szkoy w Deventer naczelnym orodkiem nemu reformatorowi. Upadek muensterskiej ko-
wiedzy filozoficznej. W 1544 r. powstaje szkoa muny w 1555 r. zadecyduje o przegranej anabap-
aciska w Nymwegen. Murmelius i Hegius, obok tyzmu. Nastrojone radykalnie mieszczastwo
Erazma, staj si wielkimi nauczycielami nowej przechodzi na pozycje kalwinizmu, niegronego
wiedzy. Znajomo jzykw staroytnych staje rywala sekt anabaptystycznych.
si obowizujca dla kadego niderlandzkiego
Nie bez susznoci nazwa Weber kalwinizm
inteligenta. Jestemy wiadkami takiego rozkwi-
religi wczesnego kapitalizmu. Wystpujc nie-
tu literatury, takiej namitnoci wiedzy, e z tru-
dwuznacznie przeciwko ideaom wolnoci i osobi-
dem mona by wskaza miasto lub wie, gdzie by
stego heroizmu, goszonego przez humanizm,
nie znalaz uczonych o znakomitej erudycji
kalwinizm zawiesi nad ludzkoci damoklesowy
pisze w 1530 r. historyk niderlandzki Jacques de
miecz przeznaczenia.
Meyer.
Surowy jego charakter, nowa moralno,
Lecz rwnolegle, obok kultu staroytnoci,
wreszcie teza o predestynacji odpowiaday potrze-
obok mionictwa jzykw martwych, nie przesta-
bom mieszczastwa w warunkach cikiej jego
je si ksztatowa i doskonali mowa flamandzka.
walki z feudalnym ustrojem. Predestynacja nie
Z godn podziwu szybkoci wzrasta sie oficyn
tylko nie zwalniaa, lecz przeciwnie, bez wzgldu
drukarskich: w krtkim okresie od 1525 do 1555
na przeznaczenie czowieka zobowizywaa go do
r. powstaje ponad 50 nowych drukarni, w tym 35
uczciwego i pracowitego ycia. Std wypyway
w samej Antwerpii. Wrd nich pierwsze miejsce
cise nakazy etyczne, okrelajce powinnoci i
zajmuje synna oficyna Plantina; od 1550 r. po-
powoanie, pod ktrym to terminem kupiectwo
czyna wychodzi w Antwerpii drukowany biuletyn
pojmowao konieczno pracy nie tylko dla ocze-
pod nazw La courante, zawierajcy handlowe i
kiwanych zyskw, lecz przede wszystkim dla pracy
polityczne komunikaty. Nowe prdy daj si rw-
jako takiej. Zrozumiae jest zatem ogromne dys-
nie odczu w dziaalnoci tak zwanych izb re-
cyplinujce znaczenie nowej religii dla mieszcza-
torskich i starych mieszczaskich korporacji,
stwa tego okresu. Niderlandy, dawna prowincja
ktre pierwotnie zajmoway si inscenizacj re-
burgundzka, przeszy przy kocu XV wieku pod
dniowiecznych misteriw, teraz za, emancypujc
panowanie Maksymiliana oenionego z Mari bur-
si w stosunku do wadz kocielnych, zamieniaj
gundzka, crk Karola miaego: po niej odziedzi-
si w stowarzyszenia literackie. Izby te (kamery),
czy je jej wnuk, cesarz hiszpaski Karol V pro-
jednoczce zarwno katolikw jak i anabapty-
klamowany w 1519 r. cesarzem niemieckim. Bli-
stw, organizuj midzynarodowe zawody kra-
sko poowa tego stulecia przechodzi pod znakiem
somwstwa, podczas ktrych zawodnicy wyst-
przyjaznych stosunkw Antwerpii z ogromnym
powali z improwizacj na aktualne tematy. Te
hiszpaskim imperium, w ktrym nie zachodzio
wanie kamery retorw nieciy w znacznym
soce. Handel niderlandzki otoczony opiek
stopniu zarzewie gwatownych wystpie antyko-
hiszpaskiej armady pozyska bezpieczny dostp
cielnych, krzewiy nowinki religijne, oddziaujc
do wszystkich zamorskich kolonii olbrzymiego
bardzo silnie na oficjaln mieszczask literatur.
imperium Habsburgw. Gdy Karol V odziedziczy
Kres dziaalnoci kamer pooyy edykty cesarza
Antwerpi, miasto podejmowao go ze wspa-
Hiszpanii Karola V i ksicia Alby. Zanim to nast-
niaoci budzc powszechne zdumienie: nikt nie
pio, korporacje te przyczyniy si w niemaym
mg przypuszcza, e ta wanie potga mate-
stopniu do zakorzenienia si protestantyzmu i
rialna Antwerpii spowoduje w niedugim czasie jej
jego pochodnych.
wojn z Hiszpani.
Nauka Lutra wczenie dociera do Niderlandw
Punktem wyjciowym dojrzewajcego dramatu
i czciowo je opanowuje. W 1518 r. przez An-
sta si rok 1556, data abdykacji Karola V, zwo-
twerpi przechodzi pierwsza fala wyznaniowych
lennika umiarkowanej eksploatacji Niderlandw.
zamieszek; w 1520 r. ukazuje si flamandzki
Nastpca jego, Filip II, sw egoistyczn hiszpa-
przekad biblii luterskiej. Wyznawc nowej religii
sk polityk w krtkim czasie wywoa nienawi
staje si nastrojone opozycyjnie mieszczastwo.
w caym kraju. Wczeniej nieco, bo w 1550 r.,
W niedugim czasie sprawy wyznaniowe osigaj
werdykt o paleniu heretykw wstrzsn do gbi
napicie i znaczenie spraw politycznych. W ich
sercem Flandrii. Konflikt dojrzewa z dnia na
wietle odbija si wyrazicie spoeczne rozwar-
dzie. Sprzyjay jego narastaniu uciliwe kwate-
stwienie Antwerpii. Poczwszy od 1520 r. docho-
runki hiszpaskiej armii, mnoenie biskupstw,
dzi do gosu silny ruch anabaptystw podzielony
dziaalno protegowanych przez cesarza jezuitw
na szereg sekt; jego radykalna, nie pozbawiona
oraz rzdy prezesa rady pastwa arcybiskupa
egzaltacji ideologia gromadzi tumy zwolennikw
Granvelli, nazywanego arcyotrem i czerwonym
spord najuboszych warstw ludnoci. Sprzyja
smokiem hiszpaskim. Wyniszczajca skarb hisz-
temu prostota jej sformuowa oraz ostro sprecy-
paski wojna z Francj zadecydowaa o drastycz-
zowane hasa spoecznej rwnoci, nie pozbawio-
nej polityce fiskalnej Filipa, ktry w poszukiwaniu
ny wreszcie akcentw mistycznych pocig ku
pieninych zasobw przykrca w absurdalny
przyrodzie, zapowiadajcy niejako pniejszy
sposb rub podatkow w Niderlandach. Zrazu
panteizm XVII stulecia. Gdy jednak jeden z przy-
pertraktacje z hiszpaskim gwacicielem miay
wdcw anabaptystw, piekarz Jan Mattias w
zupenie lojalny charakter. Sytuacja ulega skom-
Haarlemie wystpi z kazaniem o koniecznoci
plikowaniu, gdy cesarz pocz odpowiada krwa-
ugruntowania Nowej Jerozolimy si miecza, za-
wymi represjami.
rwno katolicy jak i luteranie, prowadzeni przez

3
 Rewolucja antyhiszpaska miaa par faz.
Pierwsz z nich otwiera powstanie wzniecone
przez szlacht niderlandzk pozbawion przywile-
jw feudalnych, zuboa na skutek represji eko-
nomicznych. Przywdcami insurekcji stali si ks.
Wilhelm Oraski, hrabia Egmont, Horn i Bredero-
de. W 1565 r. sfederowana szlachta prowincji
niderlandzkich zawara tzw. kompromis i zoya
na rce hiszpaskiej regentki, ks. Magorzaty
Parmeskiej, petycj z szeregiem politycznych i
ekonomicznych da. Dowiedziawszy si o tym
daniu, doradca regentki mia nazwa petentw
pogardliwym mianem gezw (hoota). Lecz
Brederode demonstracyjnie mia przyoblec si w
szary, zgrzebny strj i wykrzykn: Niech yj
gezowie! Oznaczao to wezwanie do konsolidacji
wszystkich opozycyjnie nastrojonych si nider-
landzkich prowincji: kalwiskiego proletariatu,
szlachty i mieszczastwa w imi walki o narodo-
w niezawiso.
Niedugo danym byo powiewa sztandarom
solidarystycznie pojtej konsolidacji. Ju jesieni
1566 r. akcj powstacz objte zostay inne,
tym razem dolne warstwy, zamieszkujce prze-
mysowe dzielnice Antwerpii. Zewntrznym jej
wyrazem, przypominajcym walki ikonoklastw,
byo spldrowanie kociow katolickich, znisz-
czenie ogromnej iloci obrazw i rzeb. W istocie
korzenie sigay gbiej: nowa faza walki przesza
pod znakiem gwatownej radykalizacji da re-
form spoecznych. Klasy rzdzce przeraone
tymi gosami poczynaj przechodzi na stron
Hiszpanw, pomagajc czciowo w tumieniu
rewolucyjnego zarzewia. Walcz jeszcze ks.
Oraski i Horn, Egmont jednak oddaje sw szpa-
d Filipowi II. W 1567 r. insurekcja wchodzi w
swj trzeci, decydujcy etap. W roku tym wojska
ks. Alby wkraczaj do Brukseli; karne ekspedycje
przemierzaj cikim krokiem ziemi Bruegla.
Koczy si niepowodzeniem prba ofensywy pod-
jta przez ks. Oranii, ktry werbuje w, tym celu
zacin armi w Niemczech. W 1568 r. odbywa
si egzekucja Egmonta i Horna.
Wspczeni, naoczni wiadkowie w jaskra-
wych barwach maluj obraz upadku Antwerpii.
Opowiadaj oni ze zgroz o dziaalnoci hiszpa-
skiej inkwizycji, ktra odstraszya kupcw cudzo-
ziemskich, mwi o ucieczce kupcw i opustosza-
ej giedzie, o tym, jak w miejsce wesoych kier-
maszw, na ktrych tyle sprzedawano obrazw,
utrwaliy si w miecie obyczaje hiszpaskie,
czarna hiszpaska moda i pompa dworskiej ety-
kiety.
Tak oto przedstawiaj si pokrtce najwa-
niejsze rysy dziejw i kulturalnego znaczenia
miasta, do ktrego w 1551 r. przyby Piter Bru-
egel. Stao si ono dla niego miastem ojczystym;
tutaj zaoy swj dom, tutaj ksztatowaa si
jego wstrzsajca malarska wizja ojczyzny, kt-
rej obraz zamkn w swych dzieach; jarzce si
ich powierzchnie wiec w tragiczne noce tych lat
jak wiata wolnoci wrd dymw poogi wojen-
nej, jak wielkie inicjay wyznaczaj kolejno roz-
dziay nowej biblii Flandrii. Nie danym ju byo
mu doy zwyciskiego finau walk wyzwole-
czych, ktry nastpi w 1609 r. i przynis wolno
pnocnym stanom. Ale pozostawi po sobie dzie-
a, ktre silniej ni dzieje pisane mwi o mioci
ojczyzny i mczestwie ludu. Gdy trzysta z gr
lat po mierci wielkiego malarza napisze Verhae-
ren swj poemat o Ziemi Zachodniej strofy jego
zabrzmi w rytmie rozmowy z wielkimi deskami
malowanymi przez Bruegla:
Poznaem mczennikw spiowe imiona!
I nieraz szaem pijany i olniony cudem
Caowaem ich warg...
Chciabym mk ich skosztowa, gniew mj co si stula
Od niemocy w krzyk zmieni i kaza tym krzykom
Biec ku nim jasnym, witym przypadkw sternikom
Ku nim, wydziercom gromw z rk Filipa krla!
Lub jeszcze: byy wwczas promienne od sawy
I lufy gminne i boje we wntrzach Gandawy,
By huragan poczty w samym szczku broni!
Byy gromady gniewne tkaczy i mynarzy,
Co niby psy szalone, ksay mocarzy
Ryjc lady swych zbw na krlewskiej doni!
OBLICZE CZOWIEKA. Wiadomoci o yciu
Bruegla zdumiewaj sw lakonicznoci. Nie zna-
my dokadnej daty jego urodzin, moemy si tylko
domyla, e miejscem ich bya wioska pomidzy
Antwerpi i Bred. Pierwsze, bardziej wyczer-
pujce wiadomoci zawdziczamy subiektywnemu
sdowi van Mandera, pisarza pniejszej epoki,
nie wolnego od niecisoci i domysw. Naley
wnioskowa, e mistrz urodzi si w latach 1526
1551. Studia malarskie rozpocz w pracowni Pie-
tera Coecka van Aelsta, a nastpnie po wyjedzie
nauczyciela w 1544 r. do Brukseli, kontynuowa je
u znanego grafika Hieronima Coecka. Pierwsz
okrelon dat, jak znamy z jego ycia jest 1551
r., w ktrym nastpiy wyzwoliny modego mala-
rza i przyjcie go do gildii w. ukasza. Wiemy
dalej, e w 1552 r. jak wiadcz o tym datowa-
ne jego rysunki Bruegel udaje si w podr do
Woch. Rysunki mwi o gbokim przeyciu przez
flamandzkiego malarza pikna i potgi alpejskiej
przyrody, agodnych krajobrazw poudniowej
Francji oraz wrae rzymskich. W 1555 r. powraca
do Antwerpii. Czoowy teoretyk niderlandzkiego
manieryzmu, jakim by van Mander, nie zawaha
si da wysok ocen brueglowskiej wizji krajo-
brazu. Nieliczni s Wosi malujcy pejzae, ci
jednak, ktrzy je maluj, czyni to wielce kunsz-
townie i nie maj sobie rwnych. Sposb ich ma-
lowania widzimy u Tintoretta a szczeglnie u wiel-
kiego Tycjana... Obok tych artystw chciabym
wymieni utalentowanego Bruegla, ze wzgldu na
pikne kolory i artystyczn tre jego obrazw z
ycia.
W Antwerpii Bruegel nawizuje bardzo szybko
kontakty z kupieckimi sferami. Van Mander, maj-
cy ywy zmys anegdoty, opowiada, e malarz
zaniecha myli o zwizku maeskim ze sw
suc i poj za on crk swego nauczycie-
la malarza i zamonego handlarza sztychw, Co-
ecka v. Aelsta. Temu samemu v. Manderowi za-
wdziczamy wiadomo o tym, e Bruegel w to-
warzystwie swego przyjaciela Franckaerta odby-
wa czste wycieczki za miasto w celu studiowania
zwyczajw wiejskich, przy czym obaj musieli
przebiera si w chopskie ubiory, nie chcc wy-
4
rnia si w sposb widoczny od tumu. Jeli
nawet, jak tego chce v. Mander, pochodzi nasz
malarz z ludu, to jednak jego otoczenie, wy-
ksztacenie i wreszcie maestwo wpyny na
szybk ewolucj. Wychowany na wsi, twrca
chopskiej tematyki w Antwerpii, lepiej ni Aert-
sen, umia Bruegel odda zainteresowania miesz-
czastwa yciem chopa, w ktrym mieszczanin
flamandzki szuka naturalnego sprzymierzeca w
walce z siami reakcji. Fakt przebierania si pod-
czas wycieczek mwi dowodnie o tym, e Bruegel
patrzy ju na sw rodzinn wie oczami miesz-
czucha.
Gdy w 1563 roku opuci Antwerpi, przeno-
szc si do Brukseli, odnajdziemy go w tym sa-
mym potoku mieszczaskiej emigracji, ktra
ucieka nie tylko przed represjami ksicia Alby,
lecz rwnie przed rewolucyjnie nastrojonym
ludem wiejskim.
Przyczy si do tej fali uciekinierw, sam
wszake opuci Antwerpi ze wzgldw zupenie
innych ni oni: schroni si tu jako czonek rozbi-
tej sekty Niklaesa. Oficjalnie poda jako motyw
wyjazdu yczenie teciowej, by zamieszka po
maestwie w Brukseli.
Osobiste stosunki nawizane przez Bruegla,
okrelaj wyrazicie rodowisko, w ktrym si
znalaz i ktremu pozosta na og wierny. Cz-
ciowo tylko uksztatowa je przypadek, wicej,
jak si zdaje, wnis osobisty wybr Bruegla.
Wzy przyjani poczyy go trwale nie tylko z
reprezentacyjnymi postaciami intelektualnego i
artystycznego wiata, lecz, co bardziej moe jest
znaczce dla jego duchowej sylwety, z liberty-
skimi, radykalnymi krgami Antwerpii. W Bolonii
zbliy si do Scipio Fabiusa, geografa, ktry
opracowa dla flamandzkiego geografa Orteliusa
map Egiptu, w Rzymie zaprzyjani si z minia-
turzyst Giulio Clovio popieranym przez kardyna-
a Grimani Alessandro Farnese zwaszcza wiele
moga mu da znajomo z G. Clovio; jego to
przecie Francesco de Olanda czyni jednym z
rozmwcw Michaa Anioa w swych Czterech
rozmowach o malarstwie; w dwadziecia lat p-
niej Clovio bdzie przyjacielem modego el Greca.
Waniejsze jeszcze s przyjanie antwerpskie.
Jednym z przyjaci jest wspomniany ju Abra-
ham Ortelius, autor Theatrum orbis terrarum,
wrd innych wymieni naley wyznawc Mont-
aigne'a, znanego grafika Coornherta oraz Krzysz-
tofa Plantina typografa, rwnego Frobeniusowi
czy Manutiusowi, lecz przede wszystkim waci-
wego inicjatora i kierownika ycia umysowego
Antwerpii.
Cae to rodowisko bliskie byo ideom refor-
matora Hendrika Niklaesa, przywdcy sekty
Schola Charitatis, goszcej haso powszechnej
mioci oraz rwnouprawnienia wszystkich religii.
Libertyskie pogldy tej grupy stay si przyczyn
jej zagroenia. W 1562 r. Plantin, wydawca he-
retyckich publikacji, wyjeda pod pozorem ban-
kructwa do Francji; w 1563 r. Bruegel przenosi
si do Brukseli. Nie od wczoraj pali si przecie
grunt pod nogami niderlandzkich humanistw,
nie mwic ju o innowiercach i radykaach spo-
ecznych. W 1540 r. pojawia si pierwszy w Euro-
pie, wydany przez Karola V indeks ksig zakaza-
nych, powtrzony w 1560 r. W 1544 r. wytoczono
Mercatorowi proces o herezj, w 1546 r. skazano
na mier Middeldonka, dziekana antwerpskiej
izby retorycznej, za wystawienie sztuki wy-
mierzonej przeciw kocioowi; w 1558 r. zakazano
rozpowszechniania pism Erazma z Rotterdamu, w
1560 r. wystawiania przedstawie majcych na-
wet poredni zwizek ze sprawami kocioa.
Bruegel pozosta do koca ycia w Brukseli,
gdzie umar w 1569 r. pozostawiajc dwch synw
Piotra i Jana, zwanego malarzem kwiatw. Nie
poszed za nielicznymi swymi towarzyszami niedo-
li, ktrzy mieli odwag przedrze si do p-
nocnych stanw. Wiarygodna zdaje si wiadomo
przekazana przez van Mandera, e pod koniec
jego ycia zlecono mu prac przy przeprowadze-
niu kanau czcego Bruksel z Antwerpi. Za-
chowa si istotnie rysunek Bruegla wyobraajcy
bagier wodny, znane s jego rysunki okrtw wy-
konane z fascynujcym znawstwem techniki, jak-
by wyszy one spod rki stoczniowca. Jak wida,
by on uniwersalny, podobnie jak wszyscy wielcy
mistrzowie Renesansu.
Za ycia Piotr Bruegel cieszy si znacznym
uznaniem u wspczesnych. Mwi o tym wiadec-
two Guicciardiniego, ktry w swym opisie Nider-
landw w 1567 r. wymienia go wrd znakomitych
mistrzw Antwerpii. Vasari wcza krtk biografi
Bruegla do drugiego wydania (1568) swych Vite.
Cenili jego dziea nie tylko przyjaciele, jak Orte-
lius, Coornhert, Plantin, czy Clovio i Fabius, lecz
rwnie znalazy one wielbicieli po drugiej stronie
barykady; zachwyca si nimi znienawidzony kar-
dyna Granvella, nabywa je znany na dworze ku-
piec obrazw Niclaes Jonghelinck, ceny za za
poszczeglne obrazy ju w 1572 r. sigaj 200
skudw.
Atrakcyjno sztuki Bruegla trwa jeszcze po
mierci artysty; do entuzjastw jej nale Rubens
i Rembrandt, nie ustaj w pogoni za jego dzieami
najwybitniejsi kolekcjonerzy koca XVI w., jak
cesarz Rudolf II i arcyksi Leopold. Z biegiem
czasu jednak rozumienie i odbir tego wielkiego
malarstwa traci sw ostro, ulega przytpieniu i
znieksztaceniu. Ju Lampsonius, jeden z pierw-
szych historiografw niderlandzkiej sztuki, pod-
krela w 1572 r. jedynie koimczn, groteskow
stron twrczoci Bruegla: podobnie, lecz bardziej
jeszcze konsekwentnie uwypukla to van Mander.
Odtd, a na przecig z gr dwustu pidzie-
siciu lat, zamienia si Bruegel w wesoego ar-
townisia, zdolnego jedynie do rozmieszania i
bawienia ludzi. Takim go widz Cornelis de Bie i
Sandrart, podobnie charakteryzuj go Descamps i
Mariette. Sytuacja nie zmienia si nawet w pierw-
szej poowie XIX wieku; mwi o tym Burckhardt,
traktujcy Bruegla jako wulgarnego piewc pijatyk
i brewerii. Przeom w tej prymitywnej, niewiary-
godnej w swej niesprawiedliwoci ocenie za-
wdzicza historia sztuki dopiero pracom belgij-
skich uczonych J. Rousseau i M. Hymansa, opubli-
kowanym przy kocu stulecia, ktrzy przeprowa-
5
dzili operacj usunicia tej osobliwej katarakty.
Prbujc zrekonstruowa obraz tego czowie-
ka, napotykamy na kadym niemal kroku zasta-
nawiajce wrcz luki. Co chwila rwie si jego
yciorys; nic prawie nie wiemy o jego nauczycie-
lach, moemy si raczej domyla jakie oddzia-
yway na niego kierunki i indywidualnoci. Uczy
go mia Piter Coeck v. Aelst, italizujcy malarz i
grafik, wszake pierwsze prace graficzne Bruegla
nie wykazuj adnych zbienoci z pracami jego
mistrza. Sugestywne jest natomiast po-
winowactwo czce jego twrczo ze sztuk
Boscha; znany jest fakt wykonania przez Bruegla
sztychu rysunku Boscha (Wielkie ryby zjadaj
mae), znany jest przekaz Guicciardiniego, ktry
wrcz mieni go naladowc Boscha. Niejasny jest
wszake charakter kontaktu Bruegla ze starym,
zmarym w 1518 r., majstrem.
Uchwytniejszy natomiast jest zwizek artysty
z grafikiem Hieronimem Coeck, wydawc jego
pierwszych sztychw. Zestawienie graficznych
krajobrazw Bruegla mwi wyranie o impulsie
jaki zawdzicza nasz malarz temu grafikowi;
Coeck by w tym okresie nie tylko patronem, lecz
kierownikiem artystycznym, ksztatujcym w
znacznym stopniu smak modego malarza. Talent
jego zdoa zwycisko utorowa drog ku wasnej
malarskiej ojczynie, zwalczajc na tej drodze
wysokiego lotu niejedno ograniczenie i pokus
popularnoci. miao przekroczy naiwne widzenie
plastyczne Bueckelaera i Aertsena, ktrzy w
swych licznych scenach rodzajowych zwizanych
z tematyk targu i scen kuchennych czy niewy-
szukanych zabaw posplstwa odzwierciedlili po-
baliw, protekcjonaln ciekawo, jak ywi
patrycjat dla ycia ludu. Pozosta obojtny wobec
szeroko pyncej fali modnego malarstwa roma-
nistw, zarwno bardziej oryginalnych jak Quen-
tin Massys (14661530 r.), czy nastrojonych
eklektycznie w rodzaju Florisa i Lamberta Lom-
barda, ktrzy dyli do zaszczepienia w Niderlan-
dach zasad klasycznej sztuki dojrzaego woskie-
go Renesansu.
Zanim przyjdzie nam mwi o dziele arty-
stycznym Bruegla, teraz, gdy mowa jest o jego
trudzie yciowym, naley zda sobie spraw kim
by on jako czowiek i obywatel swego kraju. Tym
razem wypadnie nam odwoa si do tych jego
obrazw i rysunkw, ktrych wymowa zapeni
niedomwienia oficjalnej, tak szcztkowej biogra-
fii.
Jedynie Terlinden, w cytowanej ju parokrot-
nie pracy, wystpi jako rzecznik apolitycznoci
Bruegla. Wikszo uczonych, ktrzy powicili
mu swe prace, stoi na odmiennym stanowisku.
Zgodnie na og i susznie upatruj oni w Brueglu
genialnego ilustratora martyrologii flandryjskiej,
widz w nim gwatownego oskaryciela hiszpa-
skiej okupacji. Ludowy charakter jego sztuki wy-
ranie zdefiniowali Friedlander i Hausenstein;
jedynie Gluck spord wybitnych uczonych pr-
bowa ustali kontakty artysty z koami dworski-
mi, widzc w jego pracach graficznych echo
dworskich przedstawie teatralnych.
Malarstwo Piotra Bruegia niedwuznacznie mwi
o jego sympatiach dla rewolucyjnego nurtu. Jego
Kazanie w. Jana Chrzciciela (muz. w Budapesz-
cie) jest wyran aluzj na temat konspiracyjnych
schadzek chopw i zwolennikw reformy, tych
licznych tajnych spotka, z ktrymi rzd hiszpa-
ski wid uporczyw i okrutn walk. Czyme in-
nym jest jego Rze niewinitek jak nie zdema-
skowaniem karnej ekspedycji hiszpaskiej, ktrej
uczestnicy wamuj si do cichych, onieonych
domostw, niosc gwat i mier. Spis w Betlejem
jest z kolei dalsz aluzj uprzytamniajc reym
policyjno-fiskalny, wprowadzony przez Filipa II.
Nawrcenie Szawa inscenizacj sw przypomina
wyranie fakt przekroczenia przez Alpy wojsk
ksicia Alby, idcych ku Niderlandom, a z kolei
obraz Sroka na szubienicy ju przez Bastelaera
zosta trafnie oceniony jako wymowna ilustracja
flamandzkiego przysowia Doplsa si do szu-
bienicy, odpowiednik starofrancuskiego Taczy
na wulkanie, i susznie uznany za przenoni
malarsk sytuacji politycznej Flandrii w lalach
szedziesitych, a jednoczenie ostrzeenie przed
dugim jzykiem. Ostr, okrelon tendencj wy-
kazuje obraz przedstawiajcy dwie mapy skute
acuchem, ktre siedz we wnce okna i spogl-
daj na otwierajc si w oddali panoram An-
twerpii. Jeeli nawet mylna jest interpretacja Tol-
naya, upatrujcego w tym aluzj do wizienia w
cytadeli antwerpskiej (rysunek powsta w 1562 r.,
cytadel zaczto wznosi w 1572 r.), pozostaje
nieskaony sens polityczny rysunku, wymie-
wajcego niewolnikw, ktrzy si wyrzekli wolno-
ci. Nad ciemn postaci swego Mizantropa z
1561 r. (Muz. Nar. w Neapolu) nie zawaha si
Bruegel umieci napisu: Nosz aob, bo wiat
jest peen kamstwa. Jak nowy Dante przemierza
on wiat, peen goryczy i wstrtu, jak Dante, ktry
nie musi ju zstpowa do krgw piekielnych,
widzc cierpienie zadawane ludziom przez ludzi. W
namalowanym w 1565 r. Zym pasterzu (kol.
Johnsona) da pod przykrywk ewangelicznego
wersetu wstrzsajc aluzj do ucieczki Granvelli.
A jego arkusze graficzne? Wystarczy przypomnie
sobie Walk skarbonek z kuframi oraz Kuchni
sytych i godnych, by nie szuka ju dalszych do-
wodw okrelajcych po czyjej stronie byo serce
Bruegla.
W zbiorach Albertiny wiedeskiej przechowa
si sygnowany rysunek Bruegla powstay w okre-
sie 15601561 r. przedstawiajcy Malarza i
znawc. Malarz z pdzlem w rku stoi przed szta-
lugami, za spoza jego plecw wyglda wstrtny
staruch z cynicznym umiechem na ustach. w
znawca, patrzc spod okularw, komentuje nie
wyschnity jeszcze obraz, posikujc swe uwagi
brzkiem sakiewki. Zapewne jest to rysunkowy
autoportret Bruegla. W bolesn t twarz przela on
cae swe gorzkie rozczarowanie, jakie przynioso
mu spotkanie z owieconymi znawcami sztuki ze
sfer mieszczaskich. Wymownym, jake prostym
jzykiem swego rysunku wyrazi Bruegel konflikt
wolnej sztuki ze zwyciajc si kapitau.
DZIEO. Piotr Bruegel wyjeda w 1551 r. do
Italii majc ju czciowo uformowany wiatopo-
gld artystyczny. Ju w Antwerpii przyswoi sobie
6
te najoglniejsze cechy sztuki woskiej, ktre s dobnie zreszt jak cae Wochy. Ju po powrocie
wspczynnikiem caej twrczoci pejzaowej: do Antwerpii nie przestaje malowa pod wrae-
wielk dyspozycj mas, monumentalno, prosto- niem tej wdrwki. Wspomnieniom woskim za-
t kompozycji. rodkami formalnymi romanizmu wdziczamy powstanie szeregu obrazw, wrd
pragn wyrazi natur gboko, elementarnie ktrych naley wymieni przede wszystkim trzy:
przeyt. Pierwotnym zamiarem flamandzkiego mier Ikara, Widok Neapolu i Siewc (1557).
malarza byo zapewne naoczne zapoznanie si ze
Pierwszy z tych obrazw w zupenie rewelacyj-
wiatem antycznych ruin i sztuk wielkich mi-
ny sposb podejmuje stary temat antycznego
strzw Odrodzenia. Ale nim si znalaz na ziemi
mitu. Na pierwszym planie ociay i pogrony w
woskiej, wstrzsno ju nim wielkie, radosne
swej pracy chop prowadzi pug, orzc pat pola
przeycie. Przekroczywszy Alpy Bruegel zosta
lecy nad zatok. Zagapiony pastuszek, na dru-
poruszony do gbi majestatem panoramy, otwie-
gim planie, utkwi wzrok w niebo; parne powietrze
rajcej si przed nim w wysokoci skalistych ma-
sprzyja leniwemu, bezkierunkowemu kreniu
syww; odkry praktyczny sens krainy gr. Za-
myli i wzroku. Uwag widza opanowuje niepo-
stosowa mona do niego sowa Corota: il faut
dzielnie czarujca panorama zatoki rowy
aller aux champs et non pas aux tableaux. Da-
acuch gr, szmaragdowa to lekko zmarszczo-
nym mu byo jako pierwszemu ujrze w widowi-
nej tafli wodnej, dalekie sylwety baniowych
sku przyrody, jakie ukazao mu si niby z nawisa-
miast, nabrzmiae agle okrtw i powoli osiada-
jcego ptaka, przedmiot godny graficznej inter-
jca tarcza soneczna. Wzrok, olepiony jarzc
pretacji. Piknie charakteryzuje to Micha Apa-
si powierzchni obrazu, powoli ogarnia i porzd-
tow, piszc, e w tych rysunkach widzimy, jak
kuje rozwijajcy si scenariusz, a dopiero po pew-
oto poprzez wiat przesza strefa katastrof i g-
nym czasie odnajduje malutk aosn posta
boko zbrudzia powierzchni ziemi: nagie skay
Ikara, ktry spada z nieba jak zbuntowany anio.
wznosz si ogromnymi grzbietami, pozostawia-
Jego upadek przechodzi nie zauwaony przez ludzi
jc wskie fady dolin; tutaj pyn potoki, ziele-
zajtych sw prac rolnictwem, hodowl i na-
niej gaje, zjawia si tu czowiek, ktry montuje
wigacj. ycie pynie dalej, nie zakcone tra-
myny, toruje cieki i rozrzuca swe osiedla. Cza-
giczn mierci herosa. w moment odbrzowie-
sami cikie oboki nawisaj nad alpejskimi zbo-
nia bohatera uronie do znaczenia przewodniego
czami, rozchodzc si pod dziaaniem sonecz-
motywu caego szeregu dalszych obrazw Bru-
nych promieni a wwczas ukazuje si pord
egla.
nich olepiajcy dysk soca. Widok tych elemen-
tarnych si przyrody narzuca czowiekowi myl o Inspiracjom woskiej podry przypisa naley
jego znikomoci. rwnie Widok Neapolu oraz duych rozmiarw
Krajobraz z siewc. Port neapolitaski jest w uj-
Nie tylko na tym polega jednak znaczenie
ciu Bruegla gatunkiem panoramicznej weduty
wczesnych rysunkowych pejzay Bruegla. Zade-
pozbawionej szczegowego opisu, doprowadzonej
monstrowana przez niego ogromno pola widze-
do typu. Wedug sw Tolnaya malarz chcia poka-
nia czy si z precyzyjn celnoci, gdy chodzi o
za ide funkcjonowania portu; istotn materi
oddanie detalu. Susznie zauway Apatow, e
obrazu stanowi ycie i ruch morza, przepyw okr-
patrzy on na wiat oczyma konkwistadora z epoki
tw. Malarz zaokrgla nadbrzea i nagina dwa
wielkich odkry geograficznych, pod nogami kt-
mola, by stanowiy chronice ramiona, odgradza-
rego rozpociera si zdaje podbity ld. Przezna-
jce spokojn wod basenu od ruchliwej toni mo-
czone do reprodukcji graficznej rysunki te musia-
rza. Drugi z tych obrazw wskazuje dowodnie,
y posikowa rosnce zainteresowania do podr-
jak podne byy dla jego twrcy dowiadczenia
y i nauki o ziemi. Dodajmy, e i one same, zbu-
italskie. Wida w nim jeszcze lad kulisowej kom-
dowane z pynnych masyww i delikatnych sia-
pozycji oraz umowny trjstrefowy podzia barwny,
tek, przywodz na myl stare mapy geograficzne.
warunkujcy blisze i dalsze plany; ale jednocze-
Grupa tych rysunkw, czciowo powtrzo- nie zaobserwowa si daje wyrana tendencja do
nych potem w technice graficznej, stanowi pierw- zwalczenia starego schematu, zaakcentowania
sz wiarygodn prac artysty. Pejza cakowicie organicznej jednolitoci przyrody, podporzdko-
pochania, opanowuje niepodzielnie jego wy- wania wreszcie ludzkiej postaci oglnemu nurtowi
obrani. W kompozycjach Porwanie Psyche oraz ycia. Ulega ju niwelacji typowa dla poprzedniego
Dedal i Ikar wtek figuralny zredukowany do etapu malarstwa ostro barwnych rozgranicze;
minimalnych rozmiarw zatraca si w ogromie umiejtnie przeprowadzony motyw wijcej si
krajobrazu. Natura, niewymierzalna i potna, rzeki gra rol cznika, scalajcego poszczeglne
przytacza czowieka. Popatrzmy na sztych Bru- plany i odcinki przestrzenne.
egla Kaskada w Tivoli; rodek kompozycji wype-
Rozwj osobowoci twrczej Bruegla zdaje si
nia pienica si masa wodna, brzegi pitrz si
przechodzi trzy fazy. Pierwsz z nich zamyka
po obu stronach, dale uciekaj w gb: malutka
rysunkowy cykl krajobrazw, drug wyznaczaj
siedzca tyem do widza figurka rysujcego w
prace graficzne o alegorycznej na og tematyce.
krajobraz artysty jest zagubiona w burzliwym
Trzeci, obejmujc ostatnie dziesi lat ycia,
gwarze natury.
wypenia seria najcelniejszych obrazw artysty.
Suita tych rysunkw stanowi prawdziwy dzien- Zasuguje na uwag faktura tych rysunkw za-
nik podry, doprowadzajcy Bruegla a do bram rwno samoistnych, jak przeznaczonych do gra-
rzymskich. Wieczne miasto zainteresowao go ficznej trawestacji. Pierwsze prace wskazuj na
przede wszystkim pod ktem krajobrazu, po- niepewn jeszcze do, ktra wszake krzepnie z

7
podziwu godn szybkoci. Lakoniczna, czsto
krtko urwana kreska z nieporwnywaln celno-
ci lotu wydobywa zarysy nieba, ziemi i po-
szczeglnych przedmiotw; ta sama do pogra
wywoane przez siebie wiaty w wibrujc prze-
strze powietrzn, oblewa je wiatem i cisz,
pitrzy nad nimi chmurzce si blaski nieba, na-
syca atmosfer elektrycznoci. Ze specjalnym
mistrzostwem operuje Bruegel pust, bia pasz-
czyzn papieru, kac jej lni i dwicze, dora-
sta do wagi koloru oraz wyraa gradacje prze-
strzeni.
Odmienny w zasadzie charakter posiada seria
tzw. maych pejzay powstaa okoo 1559 r.
Uwaga artysty kieruje si teraz ku ojczystej te-
matyce; mona go uzna za waciwego prekur-
sora intymnego holenderskiego krajobrazu, jaki
si rozwinie na pocztku XVII stulecia. Miast sze-
rokiej, grzystej panoramy ogldanej jakby z lotu
ptaka, mamy teraz przed sob mae wycinki rze-
czywistoci, drobne, ogldane z bliska, na wyso-
koci wzroku, fragmenty bujnej rolinnej natury.
Due znaczenie pozyskuje sztafa reali-
styczne figury chopw i kobiet wiejskich oraz
domowych zwierzt; czsto pojawiaj si ndzne
domostwa flamandzkie, otulone w puszyste futra
drzew. w typ pejzaowy wystpi rwnie w
ostatnim okresie malarskiej twrczoci artysty,
najlepiej uwidaczniajc si w Tpicielu gniazd i
lepcach, za nieco w innej formie w Zym paste-
rzu.
Jak dalece byy silne impresje oraz impulsy
doznane w czasie wyjazdu Bruegla do Woch
wiadczy o tym najlepiej dosadna opinia van
Mandera. Pisze on, e artysta tak si nayka
widokw alpejskich, e dugi czas po powrocie
jeszcze mu si one odbijay. Wrciwszy wszake
do Antwerpii, przeywajcej burzliwy okres go-
spodarczego i kulturalnego rozwoju, Bruegel sta-
je przed zupenie nowym zjawiskiem, ktre ca-
kowitie pochania jego uwag. Jake jest wielki
kontrast pomidzy pienicym si yciem wielkie-
go miasta a spokojem szczytw alpejskich! Jego
pierwsza reakcja przypomina nieco Erazma. ycie
spoecznoci ludzkiej zdumiao Bruegla swym
bezmylnym i jaskrawym zaaferowaniem, prze-
budzio w nim talent humorysty oraz wywoao
pierwsze przypywy gorzkiego sceptycyzmu.
W kompozycjach figuralnych tego wczesnego
okresu Bruegel wychodzi daleko poza konkret-
no wydarze. Sytuacje zaobserwowane w yciu
przemieszane s z alegoriami, malarski ich mon-
ta nie wykazuje przestrzegania kolejnoci akcji.
W caej peni wida to w jego wizjach graficznych
powiconych przedstawieniu Cnt i Grzechw.
Wielki majster umia tchn nowe ycie w spo-
wia tematyk pnego redniowiecza, jakby
biorc pod uwag saby jeszcze stopie emancy-
pacji mieszczastwa, zdaje si wzorowa swe
kobiece personifikacje cnt i wystpkw na pos-
gach gotyckich katedr. Wystarczy jednak rzuci
okiem na otaczajce je sceny rodzajowe, by od-
czu jdrno i krwisto nowoczesnej narracji.
Dokoa postaci uosabiajcej Roztropno rozwija
si cay cykl prac gospodarskich i domowych
garbowanie skry, rozmaitych marynowa i sma-
e, sprztania, siania, a wic wszystko to, co
wchodzio w zakres zapobiegliwych czynnoci go-
spodarskich; rwnie przedstawienie konajcego
odbiega w tym kontekcie od przebrzmiaej ju
konwencji scen Dobrej mierci pozyskujc zna-
czenie poegnania uczciwego gospodarza ze swym
otoczeniem. Podobnie jak w mierci Ikara ycie
toczy si nieprzerwanie, poddane swym wasnym
prawom, obojtne na przemijanie ludzi i zjawisk.
Arkusz z alegori Nadziei wylicza w dramatycz-
ny sposb chwile, gdy oywia ona serca ludzkie.
Towarzyszy ona toncym na szcztkach rozbitego
okrtu, walczcym z ogniem podczas poaru wa-
snego domu, winiom wygldajcym przez okno,
kobiecie oczekujcej powrotu ma z wyprawy na
morze; nadzieja nie odstpuje i rybaka, patrzce-
go cierpliwie na pawik swej wdki. A oto alegoria
Lenistwa. C za rabelesowskie zgromadzenie
prniakw! Ci p-ludzie, pgroteskowe stwory,
przypominajce Boscha, s ilustracj wyprzedza-
jc o wiele lat powiedzenie Diderota, e kady
czowiek gest odmian monstrum. Na pierwszym
planie drzemie na ole w leniwej pozie kobieta,
diabe podsuwa jej poduszk, u stp kobiety pe-
zn dwa limaki: oto uosobienie lenistwa. Drzemi
przy stoach p-mapy, p-ludzie, bezwadnie
leniuchuj, w pocieli piochy, pezaj i krztaj
si dziwacznie po-strojone stwory o skrzydach
motylich i jaszczurczych pancerzach, porozrzuca-
ne s koci do gry. Nikt nie zauwaa i nie syszy
zakonnika potrzsajcego dzwonkiem. Nieco u
gry, po prawej, w fantastycznym mynie, ol-
brzym-leniwiec, prawdziwy Gargantua, nie moe
si wyprni mimo pomocy uzbrojonego w paki
tumu.
Podobny synoptyzm akcji, podobna rozbudowa
jednostronnej sytuacji, zachodzi take w obrazach
Bruegla tego okresu. Do nich nale: Zabawy
dziecice, Karnawa i Przysowia. Grupy ludzkie
porozrzucane s tak hojnie, nasycone s takim
zmysem dowcipnej i ostrej charakterystyki, e
sprawiaj wraenie pstrego kalejdoskopu, praw-
dziwego ludzkiego mrowiska. Wnikliwej uwadze
Apatowa zawdziczamy pouczajce zestawienie
Gier dziecicych z opisem zabaw dziecinnych, jaki
nam da Rabelais: Dzieci bawiy si i hasay na
dworze: chopcy machali kozy, skakali, biegali,
jedzili na beczce, chodzili na szczudach, grali w
lep babk, puszczali baki mydlane, gonili obr-
cze, wazili na poty, jedzili wierzchem jeden na
drugim. Dziewczynki niaczyy dzieci, taczyy
rozpostarszy szeroko swe spdniczki, bawiy si w
gospodynie, bawiy si bkiem... Rabelais z na-
iwn radoci ogusza czytelnika niekoczcym si
wyliczaniem rzeczy i zdarze; Bruegel olepia
widza podobn barwn enumeracj.
Zwrcono ju parokrotnie uwag na to, e Bru-
egel idc ladami woskich quattrocentystw nie
przedstawia dzieci jako malekich dorosych, co
byo w uprzednim zwyczaju, lecz stara si z psy-
chologiczn cisoci odda charakter dziecicy
figlw i zabaw tej maej watahy, ktre wypeniaj
plac miejski. W caoci, mimo pozorw rodzajowe-
go ujcia, obraz ten nie jest wolny od swoistej
8
alegorycznoci. Naley w nim widzie encyklope-
di dziecicych zabaw znanych w Niderlandach
XVI wieku. Intencj malarza byo stworzenie lo-
gicznej kompozycji plastycznej o ogromnej iloci
wtkw odzwierciedlajcych poszczeglne, nie
wystpujce razem sytuacje. Zasada enumeracji
organizuje powierzchni obrazu: figurki dzieci
rozrzucone s po jasnym terenie na podobie-
stwo figur alegorycznych, adna z nich nie zacho-
dzi na inn.
Z 1559 r. datuj si Przysowia. Podobnie jak
w Zabawach i tutaj mnstwo rodzajowych scen
ilustruje poszczeglne przysowia niderlandzkie.
Ponad setk ich znajdujemy w tym obrazie. Oto
na przykad na pierwszym planie czowiek zasy-
pujcy poniewczasie studni, w ktrej ju utono
ciel; na lewo dwaj ludzie strzyg owc i wini -
plastyczna ilustracja przysowia Wiele krzyku,
mao sierci, strzy lecz nie rnij, obok ilustracja
innych powiedze ludowych: Rzuca re wi-
niom, Trzyma wiat na wielkim palcu (mo-
dzieniec ze sfer), Trzeba si zgi, by przej
przez wiat (czowiek przepychajcy si poprzez
szklan sfer), Wtyka paki w szprychy, Nie
w jednej rce wod, w drugiej ogie, Siedzie
midzy dwoma krzesami na popiele, Siedzie
na gorcych wglach, Rzuca pienidze do wo-
dy... Znowu, tak samo jak w obrazie poprzed-
nim, grupy ilustrujce poszczeglne powiedzenia
usytuowane s jedna nad drug, wystpuj ja-
skrawymi, pstrymi plamami pooonymi pasko w
opozycji do przestrzennie przeprowadzonego
pejzau, ktrego barwy bledn i gasn w miar
oddalania. Dominuj ostre akcenty bieli, bkitu i
czerwieni rozrzucone na tle ugrowej gamy zabu-
dowa. Daleki krajobraz z rzek, widoczny po
prawej, prowadzi wzrok widza od ludzkich czyn-
noci w wiat przyrody.
Co chcia powiedzie Bruegel w tym obrazie?
Czy tylko uplastyczni t drog wypowiedzi ludo-
wej mdroci, czy te, jak chc tego niektrzy
jego komentatorzy, chcia da w nim obraz wia-
ta na opak, ktrego symbolem ma by przewr-
cona sfera ziemska, widniejca nad wejciem do
karczmy? Trudno da dzi na to odpowied. Nie-
wtpliwie, waciwa temu obrazowi moralizujca
tendencja zblia go z wyobrani jego poprzedni-
ka Boscha. Ale Bruegel nadaje swym przysowiom
nowy yciowy sens, pozbawia abstrakcji, zasila
jaskrawym akcentem rodzajowej sceny.
W drugim obrazie z tego samego roku Bitwa
karnawau z postem pogbiony zostaje realizm
widzenia Bruegla. Na miejskim placu zderzyy si
dwie grupy personifikujce post i zapusty. Obraz
zbudowany jest na przeciwiestwach tych moty-
ww, ktre powtarzaj si w niekoczcych si
wariacjach. Na beczce, z pasztetem na gowie,
trzymajc w rku roen z misiwem, jedzie opa-
sa posta zapustu, otoczona pstr gromad w
karnawaowych strojach. Na jej spotkanie poda
post w postaci megiery z ulem na gowie, trzyma-
jcej ryb na opacie. Prowadzi j para zakonni-
kw, towarzysz jej chude figury poszczcych. Na
lewo panuje taniec i miech, po prawej w ciszy
dokonuj si czyny miosierdzia, cign procesje.
Po lewej barwne stroje, jaskrawy szyld tawerny,
czerwonawe plamy ceglanych domw po prawej
dominuj szaro-brzowe tonacje i ciemny masyw
kocioa. W przeciwiestwie do Przysw, gdzie
wszystkie figury maj jednakowe znaczenie, ostro
s zrnicowane wojska karnawau i postu. Bez-
poredni obserwacj wesoych igrzysk zastpia
tu inwencja zaczerpnita z tekstw folklorystycz-
nej literatury.
Okoo 1565 r. powsta wielki cykl kosmicznych
pejzay Bruegla, noszcy nazw Pr roku. Ska-
da si on zapewne z 6 kompozycji (zachowao si
5), z ktrych kada miaa przedstawia dwa mie-
sice, jak wiadczy o tym zwizek ikonograficzny
cyklu z miniaturowymi kalendarzami XV w. (Heu-
res de Hennecy). Teza ta, wysunita przez Tol-
naya spotkaa si z krytycznym przyjciem, lecz
pozyskaa rwnie i zwolennikw; z kracow
kontrtez wystpi Wipper, ktry chciaby kosztem
podania w wtpliwo autorstwa jednego z obra-
zw zredukowa cykl do liczby czterech, ilustruj-
cych pory roku. Zagadnienie iloci nie jest zreszt
spraw zasadnicz. Waniejsza jest rzecz inna
ta, e malowany kalendarz Bruegla pozornie tylko
wie si z encyklopedi miesicy, ktre zdobiy
karty godzinek maryjnych czy katedralne portale.
Roczne koo przemian, jakiemu natura podlega,
nie jest jak w redniowieczu symbolem nicoci
rzeczy, nad ktrymi trwa wieczny Bg: przemiany
te mwi o yciu, o immanentnej potdze przyro-
dy jedynym rdle ycia.
Janowi Biaostockiemu zawdziczamy precy-
zyjny i sugestywny w swym piknie opis tych ob-
razw Okowy mrozu ustpiy, pospny dzie w
lutym lub w marcu przesycony jest wilgotnoci
nowej, budzcej si wiosny. Soki ywotne wzbie-
raj w wybrzuszajcej si, pulchnej ju ziemi. W
skalistych dalekich grach ley mikki nieg, snuj
si mokre mgy. Niebo zacignite chmurami; na
morzu hula wiatr i topi okrty, wezbrana woda
zalewa nadbrzene chaty. Ludzie jeszcze niezu-
penie ocknli si ze snu, mczyzna taczcy na
pierwszym planie ma jeszcze oczy prawie za-
mknite. Atmosfera jest cika, jak w zym nie
na progu przebudzenia. Kolor ciemny od zimnych,
sczerniaych zieleni gr przez mroczne, suche
jeszcze lasy przechodzi ku ywym, zapalajcym
si ju czerwieniom domw i ludzi z przodu. Sia-
nokosy, ozdoba praskiej galerii, przeniknite s
wie barw rozkwitu. Ziemia napczniaa jest
podem. Krok ludzi na scenie pierwszego planu
jest taneczny: lekko jak w balecie, id oni z ko-
szami owocw na gowie. Praca nie jest im cika,
dojrzeli do niej wraz z przyrod, barwne owoce
wiecz ich postacie jak rozkwite kwiaty.
Duszny i gorcy jest Dzie niw. W zamglonym
lekko powietrzu dysz suche cierniska, praca
dobiega kresu. Zote bogactwo barwne pejzau
niw ustpi symfonii rdzawozielonych kolorw
jesiennego krajobrazu z Powrotem stada. Chodne
tonacje napywaj wraz z ciemn mas chmur,
zimny wiatr cignie od urwisk skalnych za rzek:
ludzie znw zamykaj si w sobie, staj si pro-
stymi formami, uchodz z pejzau, nad ktrym
zaraz zapanuje zimowa noc; dalekie szubienice,
9
zwiastuny mierci, widniej na wydmie nadrzecz-
nej obok winnic penych jeszcze owocu. A wresz-
cie Krajobraz zimowy, peen liryzm i nostalgii
dialog bieli i czerni. Biay, skuty okowami mro-
zu krajobraz mieni si przeroczystymi taflami
lodu o barwie akwamaryny: na tle oowianego z
odcieniem turmalinu nieba odcina si krystalicz-
nie delikatna, graficzna siatka bezlistnych gazi
drzewnych. Szarobrunatne, pasko wycite po-
stacie ludzi i psw brn przez puszyste niene
zway. Dalekie masywy grskie zamykaj nie-
znane bliej horyzonty, wiatr pozwiewa miej-
scami nieg, ysiny skalne szaro-liliowe i ziemiste
wtruj gosem swych twardych barw chodnym
plamom sepii, ugru i sjeny na pierwszym planie.
Na granicy nieba i gr way si ciemna, niemal
czarna sylweta ptaka, wspaniay profil zwyciskiej
samotnoci.
Sw seri miesicy malowa Bruegel dla N.
Jonghellincka. W kosmicznym pejzau swego
kalendarza okreli wspaniaymi, surowo brzmi-
cymi malarskimi frazami, swj stosunek do przy-
rody. Bezgraniczne obszary tych krajobrazw
zaludnione s ludmi; wszake te ludzkie posta-
cie wi si z adem natury, maj w niej swe
okrelone miejsce, yj na kolosalnej arenie
przyrody. A jednak natura ma nad czowiekiem
Bruegla przewag: jest on jej podporzdkowany,
nie umie jej przeciwstawi wasnej godnoci, ani
duchowej, ani cielesnej doskonaoci.
Jednolita malarska wizja zapewnia cyklowi
tych pejzay znami genialnoci. Poczwszy od
fragmentu a po zasadniczy motyw, poczwszy
od nieba, koczc na czowieku wszystko
jest powizane nierozerwalnie, przestaje
by sztafaem i tem. Akcja toczy si jednako-
wo w wiecie ludzi i wrd elementw natury,
znajduje logiczne uzasadnienie w kompozycyjnej
budowie. Tak oto, w Powrocie stada przektne
obrazu podkrelaj ruch w gb; w niwach i
Sianokosie, zgodnie z panujcym tu agodnym
nastrojem mikka linia pl pozyskuje zna-
czenie i wag prowadzcego motywu. Miast
kalejdoskopowoci wczesnych obrazw, przed
nami rozpociera si pikna oryginalno powi-
za, w ktrej kady z motyww dwiczy jak
wariacja naczelnego tematu. Zmiana pr roku
dokonuje si nie tylko na ziemi lecz i na niebie,
ktre przeksztaca si pod pdzlem z neutralnej
folii we wszechogarniajcy ywio. Jest on pierw-
szym z niderlandzkich malarzy, ktry potrafi
odkry, a potem odtworzy zmienno i ruch
atmosfery. Surowa flandryjska zima, pospne
masywy alpejskie, liryka wilgotnych k barwn instrumentacj obrazu, takim rozmiesz-
Brabancji, podne przepychy jesieni, wszystko
to nabiera pod rk Bruegla znaczenia strof
poetyckich skadajcych si na majestatyczn
pie o yciu i mierci. Ju Lanipsonius, w swym
epigramacie na malarza Jana van Amstel gosi
pochwa Belgw umiejcych jak nikt inny
malowa sceny miejskie. Lecz jeszcze dobitniej
wyrazi to Paolo Pino w swym dialogu o
malarstwie z 1548 r., gdy pisa, e ludzie
pnocy daj przykad szczeglnego daru
malowania pejzaw, albowiem odtwarzaj oni
sw wasn ojczyzn, ktra daje motywy
najbardziej si do tego nadajce, a to z racji swej
jce, a to z racji swej dzikoci, podczas gdy my
Wosi yjemy -w ogrodzie wiata, ktry roz-
koszniej jest oglda w rzeczywistoci ni malo-
wa.
Poczucie koniecznoci studium przyrody na
szczcie nigdy nie opuszczao Bruegla. Oddalajc
si z krainy fantastyki, wdrujc po obszarach
poetyckiej fikcji, powraca ku niej uporczywie.
Zachowaa si caa seria rysunkw artysty pod
wiele mwicym tytuem Naer het leven z
natury. Szkice te daj obrazy dow niderlandz-
kiego spoeczestwa rzemielnikw, chopw,
ebrakw, kalek i lepcw. W wikszoci wypad-
kw odnosimy wraenie, e rysowa je malarz sam
nie zauwaony przez swe modele: ludzie ci zwr-
ceni s plecami, maj nieraz zamknite oczy, za-
jci drobnymi swymi sprawami nie zwracaj na
nikogo uwagi. W tym rwnie jest rnica midzy
Brueglem i Le Nainem, ktrego prostaczkowie
zdaj si pozowa przed malarzem jak przed apa-
ratem fotograficznym. Rysunki s przewanie
fragmentaryczne: by moe artysta chcia je z
biegiem czasu przenie na obraz, na co wskazuj
m. in. notatki marginalne oznaczajce kolory.
Wrd caej tej serii jedno z czoowych miejsc
zajmuje rysunek przedstawiajcy handlarza byda.
Wystarczy rzuci okiem na ten jego niegolony ryj,
ogromny trzos, na jego pyszakowaty gest, by
stwierdzi, jak dalece trafnie umia da Bruegel
charakterystyk socjaln czowieka.
Dziesi lat przedziela pierwsze rodzajowe ob-
razy Przysowia, Karnawa i Gry dziecice od
dwch innych, najcilej zwizanych z chopsk
tematyk, ktrymi s Wesele chopskie i Taniec
chopski. Oba one wywodz si z okrelonych ten-
dencji niderlandzkiego mieszczastwa, ktre szu-
kajc sojuszu z ludowymi masami posuwao si a
do skadania na rce krla petycji o zezwolenie na
urzdzenie wiejskich kiermaszy. W cigu tych lat,
pisze Apatow, Bruegel zdoa stumi w sobie po-
gardliwy stosunek do ludzkiego mrowiska. W ob-
razach tych wystpuje on ju nie jako ironiczny
obserwator, lecz raczej jako uczestnik wydarze.
Dlatego wypado mu porzuci wysoki punkt pa-
trzenia, wypado stan nogami na ziemi. Budo-
wa kompozycyjna obu obrazw przywodzi na myl
niektre pomysy Tintoretta; ich tematyka kojarzy
si ze wspomnieniem podobnych scen na obra-
zach Aertsena i Bueckelaera. aden z nich wszak-
e nie zdoa tak jaskrawi odda ywioowoci
zabawy chopskiej. W obrazie Bruegla wszystko
si zlewa w zawrotnym wichrze ludzie i nieoy-
wione przedmioty. Osiga on to poprzez swoist
czeniem ostro sprecyzowanych plam barwnych, e
zarys kadej z postaci rozpada si na zestaw kwa-
dratw, rombw i trjktw, przy czym niezale-
nie od ruchu figur plamy te dysponuj wasn
wyrazistoci: czerwony szyld koresponduje z
czerwieni spodni wieniaka, zielone poczochy
muzykanta z zieleni trawy, biay czepiec z biel
poczoch; a obok, jak kawki, wiruj czarne trze-
wiki, wojokowe czapki, sakwy i kamizelki. Wni-
kliwie zauway Friedlander, e i tym razem Bru-
egel umia zarejestrowa maksymalne natenie
ruchu i gestu: pozornie nie obserwowany toczy si
10
taniec porywisty i nieco ordynarny, zapalaj si
gwatowne starcia sowne. Niezgrabne, jakby
kute z kamienia postacie, pene s soczystego
wesela. Obok siebie wystpuj rnorodne typy:
oto a okrutny w swym zdecydowaniu taczcy
stary chop, prymitywny i chytry jednoczenie
kobziarz, odwany i przekonany o swej racji dys-
kutant, a dalej dobroduszny, podchmielony paro-
bek, naiwna i tga para caujcych si, niezgrab-
ne dzieci plczce si w swych krojonych na mo-
d dorosych sukienkach. A mimo to, nigdzie ani
ladu zamierzonego portretu: Bruegel odbiera
obraz chopa jako przedstawiciela klasy, anoni-
ma, gromadzi szereg definicji typu, unikajc in-
dywidualnej identyfikacji.
Powstae w tym samym czasie Wesele wiejskie
jest dzisiaj tematem oywionych sporw
interpretacyjnych. Kompozycja wydaje si by
istotnie enigmatyczna. Panna moda o twarzy
szczliwego przygupka siedzi samotna, pena
poczucia wasnej godnoci. Istotnie na pierwszy
rzut oka nikt nie zdaje si jej towarzyszy. Dao
to Tolnayowi asumpt do wysunicia tezy, e
obraz jest swoist malarsk parafraz ludowego
przysowia: Biedak to ten, ktrego brak jest na
wasnym weselu. Z kontrargumentami wystpili
Fechner i Wipper. W myl tych komentarzy
sytuacja jest rzeczywista, logicznie uzasadniona.
Pana modego upatruje on w postaci starszego
energicznego chopa, ktry siedzc na wprost
modej ony domaga si gwatownie wina. Ojciec
ma to starszy mczyzna w czapce
futrzanej, siedzcy na krzele z wysokim
oparciem, po prawej, na rogu stou, siedz
honorowi gocie mnich i brodaty szlachcic.
Brak rodzicw dziewczyny a zatem sens sceny
okrelony jest wyranie: to para nierwna,
zalubiny modej ubogiej kobiety ze starszym od
niej bogaczem wiejskim. Tym si tumaczy
anonimowo rodziny panny modej, ceremo-
nialna poza tecia, odwiedziny szlachcica.
.
Nie przesdzajmy tych sporw, popatrzmy na
sam obraz. Porzucajc zwyczajowe postpowa-
nie, malarz kieruje wzrok widza od figur pierw-
szego planu z ich podkrelonym ruchem po prze-
ktni ku stoowi postawionemu ku niej prostopa-
dle, budujc cay obraz na przeciwstawieniu tych
dwch zasadniczych kierunkw. Przektna ol-
brzymiej, drewnianej awy, przypominajcej no-
sze, znajduje cig dalszy w deskach awy i kra-
jach stou z siedzcymi dokoa niego gomi;
muzykant i nalewajcy wino podtrzymuje drug z
przektnych. Wycignita rka parobka poda-
jcego talerze niby przypadkowo wskazuje na
strojn matk, rwnoczenie jakby zapraszajc
widza, by wstpi w obszar obrazu. Gama cie-
pych i zimnych brzw zociste tony siana,
ktrym wyoone s ciany spichrza, szarobrzo-
wa polepa tworzy podkad monochromatyczny, w
ktrego tle zapalaj si gobioszare, liliowe i
czarne plamy ubiorw, wydzieraj si czerwono-
biae, witeczne stroje usugujcych. Widz upro-
wadzany jest porywczo w gb spichrza, w
ciasnot podnieconego tumu, oddajcego si
orgiastycznej rozkoszy trawienia.
W tych latach Bruegel pozwala sobie na dobro-
duszny, pobaliwy miech. Przypomnijmy sobie
jego obraz w galerii Monachijskiej z 1547 r.
przedstawiajcy Krain lenistwa. Wszystkie klasy
niderlandzkiego spoeczestwa wysay swoich
przedstawicieli do tego krlestwa dolce far niente.
Na pierwszym planie obok swego cepu leniwy
chop, nie opodal rozcign si na bogatej sobo-
lowej szubie pisarz; rce pooy pod gow, od-
rzuci ksik i. papier i czeka, by wino przelao
si z dzbana w jego potwarte usta. Za nim, po-
rzuciwszy halabard i rkawice stalowe, rozoy
si obroca otarza i tronu lancknecht; z domu
okrytego pierogami jak dachwk wyglda rycerz,
oczekujcy, by mu wpada do gby pieczona prze-
pirka. W gbi - widnieje mleczna rzeka, gry z
kisielu, winia z wetknitym w grzbiet noem oraz
pieczona kura. Ta ostatnia wydaje si personifika-
cj nie wyjanionej bliej grupy socjalnej, ktr
Bruegel obawia si widocznie bliej scharaktery-
zowa; cznie z trzema ludzkimi postaciami uka-
da si ona w rytm szprych gigantycznego koa
monstrualnej karuzeli. Jest rzecz godn uwagi,
e brak w tym zespole postaci pracowitego kupca,
ktremu nie mona byo zarzuci bezczynnoci.
Radosny, optymistyczny nastrj pr roku i scen
rodzajowych niedugo towarzyszy artycie. Paro-
krotnie i susznie podnoszono, e Bruegel poczyna
teraz tworzy dziea, w ktrych beztroska rado
ustpuje miejsca szukaniu wyjcia z mczcych
przeciwiestw mieszczaskiej kultury. Wikszo
jego autorskich zamysw obraca si dookoa te-
matu deheroizacji gwnej postaci, odwiecznoci
yciowych konfliktw oraz obojtnoci przyrody.
Nie wracajmy ju do mierci Ikara, ktra po-
siada zasadnicze znaczenie i pod tym wzgldem.
Ograniczmy si do powtrzenia, e otwiera ona
ca suit kompozycji, w ktrych nie zauwaeni
gin, umieraj i cierpi ludzie i bogowie, przey-
waj najgbsze wstrzsy, nie wywoujc naj-
mniejszego znaku wspczucia, samotni wobec
ludzi i obojtnej w swym nieludzkim majestacie
przyrody.
W Kazaniu Jana Chrzciciela nikt nie zwraca
uwagi na ma, zagubion w tumie figurk ka-
znodziei. Burzliwy gwar i pstre kaftany jedcw w
obrazie Pochd na Golgot tak dalece oszaamia
widza, e nie od razu odnajduje on posta Um-
czonego, pozbawionego charakteru znaczeniowej
dominanty.
W Nawrceniu Szawa wszystko poddane jest
zdyszanemu ociaemu rytmowi zmczonej armii,
apatycznie trawersujcej masywy grskie. Nikt
prawie z tych znuonych onierzy nie zdaje sobie
sprawy co stao si powodem zakcenia szyku:
jasno, ktra porazia oczy Szawa, nieczytelna
dla innych, jest jego osobist, wewntrzn spra-
w.
W Zaniciu Matki Boej oe z konajc oto-
czone wzruszonymi apostoami, odsunite jest w
gb: pierwszy plan zajmuje pica beztrosko
suebna i studium martwej natury. Bruegel nieco
brawuruje, gdy tak przestawia akcenty w trady-
cyjnych mitach. Metodzie tej jednak sdzona bya
11
wielka przyszo w walce o prawd historyczn.
Na niej przecie zbudowana jest wizja Waterloo u
Stendhala, ten sam chwyt zastosowa mistrzow-
sko Anatol France w Prokuratorze Judei, w opo-
wiadaniu o piknej ydwce, ktra potem okazu-
je si Mari Pann.
FINALE. Na rok przed mierci, w 1568 r., raz
jeszcze powraca Bruegel do fascynujcego go od
dawna problemu lepoty ludzkiej we wszelkich jej
przejawach: powstaje wwczas gona kompozy-
cja lepcy w ktrym to obrazie, znajdujcym
si dzisiaj w muzeum neapolitaskim, susznie
upatrywa moemy nieomal wyznanie wiary sta-
rego mistrza. Rnorodno skojarze, jakie bu-
dzi ten obraz, rodzi coraz to nowe, bardzo pod-
niecajce wyobrani prby interpretacji jego
treci psychologicznej; nad wszystkim jednak
gruje oszaamiajca penia wzrokowego prze-
ycia, z niezwyk gwatownoci atakujca od
razu cao sfery emocjonalnej widza. Mimo bo-
gactwa szczegw, caa kompozycja jest jasna i
wyrazista, tragicznie logiczna w zawizaniu i ko-
cowym motywie; wchaniamy j caoksztatnie,
podobnie jak niektre schykowe dziea Rem-
brandta, z ktrymi dodatkowo spokrewni j
niezwykle rzadka u Bruegla monochromatyczno
gamy.
Pierwsze asocjacje uprowadzaj daleko, bie-
gn niezamierzonymi drogami. Zapadajcy si od
lewej ku prawej rytm postaci budzi niejasne
wspomnienia o dekoracyjnych ukadach fryzu.
rodkowy, ugity w kolanach lepiec przypomina
sw sylwet postaw klczcego lotu, znan z
pnogotyckich przedstawie adorujcych anio-
w. Wraenie tej specyficznej parodii klasyczne-
go reliefu rycho ustpuje miejsca innej, bliszej
tym razem, zdaje si, analogii: oto, jak zachmu-
rzony obok wypywa pospne Zdjcie z krzya
Hugona van der Goes o zblionym ukadzie chyl-
cej si po przektni grupy skonionych figur. Ana-
logia ta wydaje si przekonywajca, co wicej, da
si uzasadni stosunkowo licznymi nawrotami
starego Bruegla do form kompozycyjnych XV
stulecia. Tote smakuj j czas duszy, zapewne
powodowany zadomowionym wrd historykw
sztuki naogiem szukania motyww wdrownych,
filiacji i oddziaywa. Jake rycho jednak ujawnia
si w caej swej rozcigoci jednostronno po-
dobnej metody! I mimo e nie przestaj nadbie-
ga dalsze relacje i skojarzenia, nieoczekiwanie i
nagle zostajemy utwierdzeni w niejasnym zrazu
przewiadczeniu, e mamy oto przed sob praw-
dziwe novum sztuki, bardzo wielkiej i bardzo
powanej. Odczucie tej prawdy przychodzi prawie
e podwiadomie, budzc niepokj innej, wy-
szego ju rzdu niewiedzy: moe by ten obraz
uznany za genialn syntez dokonanych osi-
gni, lecz moe i to przede wszystkim jest
on rewolucyjn manifestacj nowego toru ludz-
kiej umysowoci. Powrmy do samego przed-
miotu.
Na tle idyllicznego krajobrazu, oywionego
spokojnie pascym si bydem, w kierunku ocie-
nionej drzewami strugi, przeciga, opuszczajc
zabudowania wioski, korowd szeciu lepcw.
Miejscowo ta zostaa rozpoznana: to wie Pede-
Sainte Ann pod Diebeck na lewo od drogi ku
Ninove. W spokojnie oddychajcej w ciepym po-
wietrzu ziemi ojczystej, tak ostro wyczuwanej
wszystkimi fibrami ociemniaego, tak ostro po-
danej, poznawanej ustawicznie delikatnym doty-
kiem rk, tkwi utajone, beznamitne okrucie-
stwo. Tragiczny acuch kalek, po obejciu chat
chopskich, udaje si w dalsz wdrwk. Za stru-
g koczy si ju linia zabudowa. Trzeba j prze-
kroczy, by wyj na szeroki gociniec. By moe
noc przed oczami wika w bezsensowny sposb
ten krtki odcinek drogi, by moe domorosy
Dyl Sowizdrza naprowadzi umylnie ndzarzy na
faszywy start i teraz rechocze rubasznie na wi-
dok wyniku swego okrutnego artu. Bo oto kata-
strofa poczyna si rozwija z przeraajc szybko-
ci i konsekwencj. Pierwszy wali si w bagnisty
skraj strugi przewodnik, padajc na wznak z wy-
razem bezsilnej rozpaczy. Nastpny, ujc prze-
klestwa, wywraca si na lecego, prbujc nie-
poradnie odzyska rwnowag; kapelusz zlatuje
mu z gowy, prawa rka zelizguje si po kolanie
przewodnika, lewa wycignita ku tyowi szarpie w
przypieszonym ruchu lask, ktrej koniec ujmuje
do trzeciego lepca. Zawisa on, balansujc bez-
sensownie na granicy spadku terenu, z odrzucon
w ty gow, z kretysko szczliwym umiechem
przewijajcym si na cienkich wargach. Zwierz-
cym przeraeniem wieje z twarzy czwartego kale-
ki, ktry czujc niepokojcy prd, przepywajcy
od przodu, wypuszcza niezgrabnie kostur z rki,
poczyna stpa drtwiejcymi nogami, za z wy-
schej, przedwczenie zestarzaej, pergaminowej
twarzy, z potwartych bezzbnych warg, wydo-
bywaj si urywane okrzyki zgrozy. Zamykajcy
pochd dwaj pozostali tgie zwaliste chopy
krocz spokojnie jeszcze nie ogarnici fal zego
przeczucia. Zwaszcza ostatni, o penej rumianej
twarzy okolonej rudawym zarostem, uderza traf-
noci charakterystyki, ktra umiaa wydoby i
podkreli wegetacyjno istnienia nieszczliwca.
Kwiat irysu pochyla si agodnie nad gow le-
cego przewodnika olepej karawany, w przelocie
midzy rozerwanymi jej ogniwami widnieje gotyc-
ka wiea kocioa, za ktrego murem spokojnie
eruje stadko biaych gsi pod stra wspartego
na kiju pastucha, przygldajcego si obojtnie
rozwijajcemu si dramatowi. Jeli wic nawet w
pierwszej chwili skonni bylibymy widzie w dziele
typow kompozycj rodzajow, pd wesoej
wyobrani Bruegla, to w miar analizy przebiegu
akcji obraz poczyna pozyskiwa tre zupenie
odmienn, za nowatorstwo formalnej interpreta-
cji, zupenie obcej naturalistycznemu odczuwaniu,
wystpuje z przekonywajc si.
Zauwaono susznie, e u rde powstania ne-
apolitaskiego obrazu ley myl o gatunkach ludz-
kiej lepoty dodajmy i zalepienia nurtujca
stale niespokojny umys Bruegla. By moe na
powstanie podobnej koncepcji wpyna nauka
stoicyzmu, nierozerwalnie zwizana z pesymi-
stycznym pogldem na czowieka, nastpnie za
na natur, podjta czciowo przez kalwinizm,
ktry specjalnie rozwin nauk o predestynacji,
beznadziejnej duchowej lepocie czowieczej, pe-
12
nej niewiedzy swego losu. Harpasta olepa,
pisze Seneka w swym 50 licie do Lucju-sza, a
jednak nie wierzy temu, e jest lepa. Co chwila
szuka powodu, by snu si po domu i tylko za-
pewnia, e to w nim zapada ciemno.
Zachoway si dwa sztychy wczeniejsze, nie-
jako zapowiadajce kompozycj Bruegla. Jednym
z nich jest sztych niejakiego Petrusa a Merica,
wykonany wedug obrazu Boscha. Autorem dru-
giego jest Massys. Do surowe te ryciny pomy-
lane byy zapewne jako ilustracje do tekstu o
lepcach w Ewangelii ukaszowej; w dobie wojny
chopskiej podobne ryciny, majce za temat n-
dzarzy i kaleki, znajdoway szerokie rozpo-
wszechnienie. Wanie w zestawieniu z nimi wizja
malarska Bruegla uderza sw gbi psycholo-
gicznego wyrazu, znamionujc dugotrwao i
rozlego poszukiwa, ktre poprzedziy powsta-
nie lepcw. Istotnie, motyw lepoty przewija si
stale u Bruegla, ktry widzi, bada j i wykrywa w
najrozmaitszych sytuacjach. Na jego rysunku Ule
pasiecznicy w siatkach na gowie, jakby lepi, nie
widz wyrostka, ktry si zakrad razem z nimi
do pasieki. W Przysowiu o ptasim gniedzie mo-
dy parobek nie zdaje sobie sprawy, e poza jego
plecami chopiec wlaz na drzewo i dewastuje
gniazdo. Na jednym ze sztychw zasypiajcy
kupiec nie reaguje na mapy rozkradajce kosz-
towne ubiory z jego upw; na innym widzimy
posta Elka w okularach i z latarni w rku, istn
antytez Diogenesa, szukajcego na prno
skarbw wrd zwaw mieci. Nawet w Upadku
Ikara uczestnicy tej sceny nie widz, nie zauwa-
aj rozgrywajcej si w powietrzu tragedii.
Bruegel po raz pierwszy skupia tu ca sw
uwag na wszechwiecie, czynic ludzi obojt-
nymi na wstrzsajce wydarzenia. Nawet okrt,
znajdujcy si w pobliu wypadku, odwraca si
od bohaterw, pync ku socu na penych a-
glach. Kruk, symbolizujcy wyrzuty sumienia
Dedala, siedzi na gazi zupenie nieporuszony.
Nikt z obecnych nie troszczy si upadkiem inne-
go, nie bierze udziau w naturalnej mierci dru-
giego, kady wiedzie swj codzienny tryb ycia
jakby w myl flamandzkiego przysowia: mierci
nikt nie jest w stanie powstrzyma.
mier Ikara, podobnie jak motyw lepcw,
naley do tematw znanych sztuce niderlandzkiej
na dugo przed wystpieniem Bruegla; na pewno
nie obce mu byy przede wszystkim kompozycje
Boscha i Massysa. I susznie przypomnia AJpa-
tow, e miao i rozmach jego trawestacji mo-
na porwna do genialnej siy, z ktr Szekspir
przepracowa fabu nowel woskich.
wiadomo tych zainteresowa starego Bru-
egla pozwala teraz na blisze sprecyzowanie
znamion wielkoci kompozycji lepcw. Zadaw-
nione u Bruegla zamiowanie do form czowieka-
automatu, do mechanicznoci ruchu i odruchu,
znajduje tu swe najgbsze uzasadnienie, bez-
bdne w sensie plastycznym i psychologicznym.
Z pracy Romdahla wiemy, e Bruegel posugi-
wa si niejednokrotnie drewnianymi manekina-
mi. Uycie manekinu jako modela zaobserwowa
mona w szeregu obrazw, by wspomnie tylko
Przysowia (diabe odpychany przez kobiet),
Zmartwychwstanie (postacie onierzy), Triumf
mierci. Poszukiwania te majce na celu zwi-
kszenie ekspresyjnoci nie byy rzecz odosobnio-
n: podobn praktyk stosowa Diirer, Fra Barto-
lomeo i Ghirlandajo.
Bo w tym wiecie ludzi yjcych po omacku
musi panowa niepodzielnie automatyzm ruchu i
gestu: zdeformowane ciaa bd si tu posuwa z
chrzstem metalowych robotw, reakcje stan si
sztucznie zwolnione, zawieszone na granicy ocze-
kiwania i przestrachu. Zauwamy jak nierwny
rytm figur, parodiujcy grzyw fali klasycznego
reliefu, nie tylko podkrela statyczno korowodu,
lecz rwnie jak cile jest on powizany z tokiem
elektrycznym, ktry znamionujc niebezpiecze-
stwo, przepywa od czoa pochodu lepcw, gal-
wanizujc odrtwiae, lunatycznie aosne strzpy
ludzkie.
W penym przeciwiestwie do metody renesan-
sistw, drapujcych nagie akty, Bruegel rozczon-
kowuje swoje postacie na elementy stereome-
tryczne, wykrywajc w ich ciaach ukady bry
najprostszych kule, stoki, szeciany. W de-
niu do wyranie odgraniczonych plam barwnych,
nie posikowanych konturem, Bruegel zapenia
swe obrazy tumem przedmiotw zblionych do
form geometrycznych. Tej predylekcji zawdzi-
czamy obfito k, naczy, talerzy, garnkw,
luster, klockw, piek, globusw, granatw, p-
cherzy, jaj, muszli, dzbanw, dzwonw; widzimy
pnie drzew, beczki i wiadra wzmagajce wraenie
cylindrycznoci, blaty stow, drzwi i ksiki, wno-
szce akcenty szecianu i kwadratu. Gdy chodzi o
ludzi uprzywilejowane s ciaa w achmanach
lub skromnych ubraniach ze zych materiaw.
Przy ich budowie stosowane s kuliste
gowy lakonicznie zarysowane, o oczach, no-
sach i ustach zaznaczonych dotykiem kreski lub
punktu, co je spokrewni ze nienymi bawana-
mi. Idealn form ciaa dla Bruegla wydaje si by
ksztat worka, co z kolei powoduje zamiowanie do
odtwarzania cia okaleczonych i zwyrodniaych.
Formy ukadaj si w paszczynie obrazu nieled-
wie e w dywanowym rytmie s izolowane du-
chowo, rozstrzelone barwnie i plastycznie, skania-
j si do rozpadu na podobiestwo atomw. Ich
przenikanie dokonuje si w drodze mechanicznej.
Z pasj wrodzon starym Niderlandczykom prze-
cina Bruegel pnie drzew, tucze skorupy jaj, rozbi-
ja okrty i kufry pienine, burzy szaasy, rozsz-
czepia i rozczonkowuje formy organiczne i nie-
oywione. Ludzie Bruegla wzruszaj i odpychaj
jednoczenie, rzadko bawi, rzadko budz pogod-
n afirmacj ycia. Czsto natomiast ujawniaj
dziwne pokrewiestwo z tworami rozgorczko-
wanej wyobrani uprzedzajc niejako pniejsze
sformuowanie Diderota o czowieku jako jednym
z gatunkw monstrum. Zrywajc z dawn kolory-
styczn kultur starych majstrw, Bruegel widzi
swj wiat w formie ostro okrelonych sylwetek,
jaskrawo rozgraniczonych chromatycznych uka-
dw, objawiajc ca sw niech do wszystkiego
co zmienne i nie ustabilizowane. Jego stosunek
do wiata ludzi jest stosunkiem do pstrego
13
kalejdoskopu. Ponad nim gruje przecie stosu- my Go na nowo, dopeniajc miary naszych oj-
nek artysty do krajobrazu, zadziwiajcy ogromem cw... wiat zaiste pozostaje zawsze wiatem, a
pola widzenia. kula jego musi si toczy cigle, aeby to, co dzi-
siaj stao si, jutro nie byo i znw stao si... Nic
Do potomnoci przeszed Bruegel jako Bruegel
nowego pod socem.
Chopski. Przydomek swj zawdzicza dawniej-
szej historii sztuki, ktra zudzona powierzchow- W wietle tych sw nowego sensu nabiera nie
nym humorem jego chopskich kiermaszy przy- tylko Rze niewinitek Bruegla, rze zamonej
swoia mu to miano, upatrujc w nim prawie e flamandzkiej wioski przez odakw hiszpaskich,
popularyzatora wiejskiej rodzajowoci. Dzisiejszy lecz rwnie i irys, zakwitajcy przed grup lep-
stan wiedzy o tym czowieku nie pozwala na tego cw, irys to-fiokowy, pochylajcy si tkliwie
rodzaju symplifikacj rysw jego duchowego nad akcj tragicznej komedii ludzkiej.
oblicza. Jako malarz, nigdy nie popeni kompro-
Na rok przed mierci, w znamiennym roku
misu i nigdy nie zdradzi ziemi i ludzi flamandz-
1568, roku hiszpaskiego terroru, pospny nastrj
kich, mimo osobistego politycznego rozdarcia.
Bruegla rozwietla si optymistycznym, radosnym
Wspczesny twardym rzdom ks. Alby, sympaty-
umiechem. Powraca on do tematyki ziemi i pracy
zowa z rebelianckimi ideami mieszczastwa,
ludzkiej, jak nowy Anteusz czerpic std siy i
daleki bdc od idealizacji tej warstwy. Gorycz
pogod. Rysunek Lato jest pomylany jako apote-
kontaktw z t sfer wyrazi przecie dosadnie w
oza czynnoci ludzkiej. Nawet w swym Chopskim
swym rysunku Artysta i znawca. Z masami chop-
tacu nie osign Bruegel takiej wspaniaej wital-
skimi czyo go pochodzenie, a przecie zdawa
noci. Jedno-barwny rysunek obfitowa si zdaje
sobie spraw ten chopski malarz, e masy te
we wszystkie barwy lata. Przyroda pena jest so-
nie byy jeszcze przygotowane dostatecznie, by
kw, powietrze wibruje arem. Rytmicznie poru-
podj dzieo sprawiedliwej przebudowy wiata.
szaj si potne figury kosiarzy: olbrzymi chop,
Cikie przeczucia zaspiaj twarz Bruegla, mka
siedzc prostuje swe wspaniae, gorce od pracy i
zwtpienia nie opuszcza go prawie nigdy. Pozo-
soca ciao, chodzc je strug czystej chodnej
staje na og pesymist w stosunku do ludzi, na
wody. Pagrkowaty pejza, nasycony promieniami
ktrych patrzy czasami okiem tragika, czasami z
zachodzcego soca koysze si w rytmie cia
agodnym umiechem ironii. Wrd wielu zna-
ludzkich. Patetyka form nie zakca klasycznej
mion jego wielkoci nie sposb przecie nie pod-
prostoty kompozycyjnej, za heroizacja cia zapo-
kreli gbokiej i prostej wiary w celowo
wiada ju formy baroku. W p wieku potem po-
wszechrzeczy, w sens adu i budowy wiata i
dy t drog Rubens: Piter Bruegel nie zdoa
spraw ludzkich. Biblia bya dla niego, podobnie
ju wysnu dalszych konsekwencji z nowego i
jak dla Sebastiana Francka alegori wieczyst:
zawartego na nowo przymierza z ziemi ojczyst.
Jeden dzie gna drugi, wiat peen jest sensu, a
rzeczy wszelkie id po orbicie kolistej, jak soce,
niczego trwaego ani staego na ziemi. Przeto
mwi si: omnium rerum vicissitudo co stao
si, przemino, lecz znowu nastpi. I dlatego
caa biblia musi dzia si coraz to na nowo, jed-
naka bdc w swej istocie. Upadek Adama, drze-
wo poznania, pokuta, podobnie jak mier, ycie i
mka Chrystusa na swj sposb codziennie si Uwaga!
spenia i wszelkie dzieje biblijne dziej si w nas Materia powyszy lektura na wiczenia z historii sztuki
wewntrznie; i jeliby si wydarzyo, e Chrystus w roku akademickim 2006/2007 do wycznego uytku
studentw PWSZ w Gogowie. Jego dalsze rozpowszech-
przyszedby zewntrznie, jak przychodzi On co
nianie moe narusza prawa autorskie autora i wydawnic-
dzie i cierpi w swych czonkach, krzyowaliby- twa.

14