23

magazyn nieuziemiony
magazynkontakt.com

jesie 2013

temat numeru:

Post-turysta
Rozmowy przed odlotem
Max Cegielski o sporze podrnika
z turyst

Egzotyczne choroby jzyka

Olga Stanisawska o stygmatyzujcym
jzyku turystyki

Z iPhonem na ndzarza
Wojciech Tochman o bieda-turystyce
na Filipinach

Nago bez pornografii

KULTURA
Agata uksza i ukasz Knap o zmianach
w postrzeganiu nagoci w sztuce

WIARA
KATOLEW
WARSZAWA
OBYWATEL

Czy Internet zagraa demokracji?

Odpowiada Charles Arthur (The Guardian)
ZMIENNIK
1

magazynkontakt.pl
redakcja@kik.waw.pl
redaktor naczelny
Misza Tomaszewski
misza.tomaszewski@gmail.com
zastpca redaktora naczelnego
Cyryl Skibiski
cyrski@wp.pl
sekretarz redakcji
Tomek Kaczor
t_kaczor@poczta.onet.pl
zesp redakcyjny:
redaktor prowadzcy numer
Pawe Cywiski
Katolew
Misza Tomaszewski
Kultura
Katarzyna Kucharska- Hornung
Obywatel
Kamil Lipiski
Warszawa
Cyryl Skibiski
Wiara
Ignacy Dudkiewicz
Zmienna/Zmiennik:
Mateusz Luft
Jan Mencwel, Maciek
Onyszkiewicz, Joanna Sawicka,
Ignacy wicicki, Konstancja
wicicka, Stanisaw
Zakroczymski, Jarosaw Zikowski
Stale wsppracuj:
Ala Budzyska, Rafa Bakalarczyk,
Bohdan Cywiski, Jdrzej
Dudkiewicz, Maciej Folta,
ks. Andrzej Gaka, Monika
Grubizna, Arek Gruszczyski,
Klara Jankiewicz, Wanda
Kaczor, Ewa Kiedio, Karol
Kleczka, Rafa Kucharczuk,
ukasz Kumierz, Anna Libera,
Jan Libera, Piotr Maciejewski,
Hanka Mazurkiewicz, Kuba
Mazurkiewicz, Olga Miciska,
ks.Wacaw Oszajca, Andrzej
Paszewski, Antek Sieczkowski,
Ewa Smyk, Krzysztof liwiski,
Joanna wicicka, ks.Sawek
Szczepaniak, Ewa Teleyska,
Agnieszka Winiewska, Jan
Winiewski, Krzysztof Woodko,
Martyna Wjcik-mierska, Bartosz
Wrblewski, Pawe Zerka
ko n i ec t u ry s t y k i j a k zn a my ?
Przez cae dziecistwo syszelimy od rodzicw, ina
szym dzieciom co irusz powtarzamy, by pod adnym
pozorem nie bra cukierkw od nieznajomychlecz
gdy tylko sami wybierzemy si wpodr wnajbied
niejsze regiony wiata, to zadowoleni zsiebie rozdaje
my sodkie prezenciki wszystkim mijanym szkrabom.
Skd ta rnica? Turyci traktuj wakacje niczym
skok wbok od normalnoci. Czas przygody izaba
wy, wktrym obowizuj elastyczniejsze zasady gry,
wktrym przez chwil wolno nam wicej lub inaczej.
Wkocu jestemy na wakacjachbrzmi turystyczna
mantrapijmy do woli, przejedmy si skuterem bez
kasku, nie pytajmy ozgod na pstrykanie zdj...
Postanowilimy si temu zjawisku przyjrze. Ito nie
tylko dlatego, e globalna turystyka jest najwiksz
gazi wiatowej gospodarki iprzestrzeni najwik
projekt graficzny
Urszula Woniak
szej iloci spotka pomidzy zwykymi mieszkacami
urszul.wozniak@gmail.com globalnej Pnocy iPoudnia. Nie tylko dlatego, e b
dc domen najbogatszych, azarazem udziaem naj
skad iamanie biedniejszych, jest ona symbolicznym wskanikiem
Rafa Kucharczuk
nierwnoci spoecznych naszego wiata. Ale dlate
Urszula Woniak
go, e turystykajako caociowe zjawisko material
fotoedycja ne iniematerialnemwi onaszym wiecie znacznie
Tomek Kaczor wicej, ni potocznie przyjo si uwaa.
Turystyka jest bowiem zachodocentryczn ideologi
ilustracja na pierwszej
czasu wolnego, swoje szlify nabieraa wczasach kolo
stronie okadki
Rafa Kucharczuk
nialnych, obecnie oddajc si beznamitnie wramio
zuwiu.toxic.pl na zglobalizowanego rynku. Dean MacCannell przed
laty nazwa turystyk Ram ideologiczn dla historii,
komiks na str. 23 natury itradycji, ram majc moc przeksztacania
Dorota widerska
kultury inatury stosownie do swych potrzeb. My po
dorkadaily.tumblr.com
stanowilimy zrobi krok dalej. Zadajemy pytanie, czy
korekta przypadkiem wdobie kapitalistycznego globalizmu,
zesp redakcyjny turystyka nie staa si jedn zwielkich narracji, kt
rych schyek rzekomo cechuje postmodernizm?
nakad
Tym numerem Kontaktu oraz stworzonym przez
1000 egzemplarzy
nas wirtualnym przewodnikiem po ideach podrowa
wydawca nia postturysta.pl, proponujemy by wybierajc si na
KIK Warszawa wakacje wdaleki wiat, zamiast zwiewnych sukienek
ibawenianych koszul wstylu kolonialnym, zaopatrzy
prenumerata
si wprzedrostek post. Postturyst od turysty od
magazynkontakt.pl/prenumerata
rnia bowiem wiadomo globalnych wspzaleno
zoono krojami ci, przyczyn ikonsekwencji turystycznych zachowa
Range Serif, Bree, Tabac Sans oraz samowiadomo podlegania procesom psycholo
gicznym, komercyjnym iideologicznym. Postturysta
Dofinansowano ze rodkw
jest turyst wiadomym, atylko wiadomy turysta,
Ministra Kultury iDziedzictwa
Narodowego
podrowa moe prawdziwie odpowiedzialnie.
Mamy te may powd do witowania. Proponujc
turystkom iturystom odzianie si wprzedrostek post,
imy sami zmienilimy od tego numeru szat naszego
pisma. Cakowicie nowy wygld Kontaktu jest owocem
pracy naszej dyrektorki artystycznej Urszuli Woniak.
Uludzikujemy, kawa wietnej roboty.
Pawe Cywiski
2 numer: 23 jesie 2013

p o s t t u r y s t a

4 Pawe Cywiski:
Wielka narracja turystyczna

Czy da si poczy turystyk, egzotyk ietyk?

Podrujc, zanurzamy si wpltanin wyobrae,
oczekiwa, ale take uprzedze wobec odwiedzanych
miejsc ispotykanych tam ludzi. Przewodnik po gsz
czu zakorzenionych wnas stereotypw turystycz
nych tworzy Pawe Cywiski.

12 Rozmowa zWojciechem Tochmanem:

Biedaturystyka, czyli ziPhonem na ndzarza

20 Ewa Gajewska:
Gdy zniknie ostatni turysta

26 Micha Jasiski:
Turystyczna lista pac

32 Olga Stanisawska:
Egzotyczne choroby jzyka

38 Infografika:
Uzalenieni od portfela turysty

40 Helena ChmielewskaSzlajfer:
Pasja zhappy endem

44 Max Cegielski:
Rozmowy przed odlotem
 3

f ot or e p orta

85 Kamil Lipiski:
50 Tomasz Ferenc: amanie Kodaka Kanapowe wyzwolenie. Bracia polscy istrategia lewicy

90 Ks. Andrzej Luter: Personalista

k u lt u r a

60 ukasz Knap: Krajobraz po rewolucji seksualnej

w a r s z a w a

64 Agata uksza: Teatr ipodanie

92 Dorota Borodaj, Tomek Kaczor: Osiedleni na Jazdowie

w i a r a
98 Rozmowa z Janem Jagielskim: Wchodzc wsmutek

70 ks. Wacaw Oszajca SJ: Muzyka sfer 102 Andrzej Skalimowski: Wielki Budowniczy

71 Rozmowa zks. Johannesem Koppem SAC:

o by wat e l
Droga na Wschd

75 Piotr Sikora: Sztuka inspiracji 106 Rozmowa z Charlesem Arthurem:

Czy internet zagraa demokracji?

110 Kamil Lipiski: Sekularyzujc Internet

k a t o l e w
Internet wciska si w kad dziedzin ycia,
przekonujc, e dziki niemu znajdziemy reme
80 Rozmowa z Zofi Marzec:
dium na wszystkie spoeczne bolczki. Ile w tych
Zielone puca czerwonej teologii
obietnicach rzeczywistej nadziei? Ksik Evgeny
Rozprawiwszy si w poprzednich numerach Morozova, To save everything, click here, czyta
Kontaktu z czarn legend teologii wyzwolenia, Kamil Lipiski.
zwracamy si ku jej wtkowi ekologicznemu.
Zastanawiamy si nad odpowiedzialnoci
Kocioa za rabunkow eksploatacj rodowiska z m i e n n i k
naturalnego i nad tym, co zapobieganie
tej dewastacji ma wsplnego ze spoeczn
114 Rozmowa z Karolem Trammerem: Pikna katastrofa
sprawiedliwoci.
4 p o s t - t u r y s t a
 Pawe Cywiski Rafa Kucharczuk 5

Wielka narracja
turystyczna
Podrujc wakacyjnym szlakiem, po uszy zanurzeni jestemy Zadowoleni sczymy piwo na dalekiej
wkomplementarnej sieci wyobrae. Wturystycznym matriksie. play, dzielnie wspinamy si na szczyt
A przemys, literatura i marketing turystyczny systematycznie nas wysokiej gry, by zrobi zdjcie sank
w tych wyobraeniach utwierdzaj. tuarium wschodzcego soca, zuchwale
targujemy si okamienny wisiorek na
lokalnym bazarze lub uciekamy przed
arem poudniowego soca pod najbli
sze palmy. Dotykamy, suchamy, smaku
jemy, wchamy, pocimy si, bawimy si.
Przemierzamy tysice kilometrw lub

1 Zagadka. Na jakie sowo najczciej

natrafi mona wreklamach mi
dzynarodowych biur podry? Podpo
wied. Wyraz ten prno tumaczy
literalnie na jzyki pozaeuropejskie.
Kto si domyla? Odpowied nie jest
trudna. Egzotyka. Cho trudno jedno
znacznie powiedzie, co maj na myli
sprzedawcy marze, kiedy odmalowu
j egzotyczn pokus, to czstotliwo
wystpowania tego sowa wprzestrze
ni publicznej wydaje si by niezwykle
wymowna. Oto jestemy wiadkami
monstrualnego przyrostu wzajemnych
powiza globalnego Poudnia iglobal
nej Pnocy, przyrostu, ktry inspiruj
pojedynczy turyci. Fakty s bezspor
nejeszcze nigdy whistorii wiata zwy
kli ludzie nie mieli tak bezporedniego
wpywu na losy innych zwykych ludzi
mieszkajcych po drugiej stronie naszej
planety. Aspotkania turystyczne s dzi
najczstsz form spotka mieszka
cw rnych zaktkw globu. Przy czym
podrniczy trend nie zmienia si od
stulecito mieszkacy bogatej Pnocy
jad odpoczywa do krajw jeszcze nie
tak dawno zniewolonego przez nich Po
udnia. Nie na odwrt.
te przez tydzie budzimy si codzien
nie wtym samym hotelu.
Druga wyprawa jest natomiast wy
Wspczesna turystyka staa si jed praw metafizyczn, tosamociow,
nym znajistotniejszych narzdzi globa wypraw wczeluci wyobraeniowego
lizacji. C to oznacza? Im wyszy bdzie wiata turysty. Polega ona na nieustan
wskanik globalnej turystyki, tym wik nym uruchamianiu zbiorowych bd in
sza odpowiedzialno spoczywa b dywidualnych mitologemwwielkich
dzie na nasjednostkachza procesy kompleksw wyobrae o wiecieod
przenikania si systemw kulturowych, dekad zawartych wobrbie dyskursu
ekonomicznych, spoecznych czy nawet podry. Kady czowiek posiada bo
politycznych. Aco zkolei to oznacza? To, wiemwedug jzykoznawcy Georga
e wanie od setek milionw indywidu Lakoffaswj wyidealizowany kultu
alnych turystycznych spotka zalee rowy model poznawczy tego, jak wiat
bdzie wwielkim stopniu ksztat relacji powinien wyglda, kady posiada swj
pomidzy caymi spoeczestwami. Itu wyobraony prototyp rzeczywistoci.
jest pies pogrzebany. Wtym kontekcie Egzotyczny wyjazdcaociowe do
nasuwa si radykalne pytanie: czy tury wiadczenie naszej podryjest ni
styka egzotyczna moe by wswej isto czym innym jak wypadkow tych dwch
cie etyczna? podry. Jednake mao kto zludzi dro
gi zdaje sobie ztego spraw. Anie da si
2 Wybierajc si wodleg podr,
odbywamy tak naprawd dwie wy
prawy jednoczenie. Pierwsza znich jest
rzetelnie rozwaa meandrw odpo
wiedzialnej, zrwnowaonej ietycznej
turystyki, skupiajc uwag wycznie
wypraw wwiat fizyczny, namacalnie na pierwszej ztych wypraw. Rwnole
przestrzenny, obiektywnie geograficzny. ga podr wgb wasnej tosamoci
6 p o s t - t u r y s t a

iwyobrani moe mie nie mniejszy

wpyw na etyczny charakter uprawia
nej przez nas turystyki.

3 Podczas podrowania po niezna

nymdalekiej Azji, Ameryce Po
udniowej lub Afryce, czyli tym, co
nazywamy egzotykwielk moc maj
nasze interpretacje, skojarzenia iintu
icje. Kiedy bdc wIndiach, poczujemy
unoszc si wpowietrzu wo modli
tewnych kadzide, anaszych uszu dobie
gnie wypowiadana niskim tonem boska
sylaba aum, niechybnie przystaniemy
izachwycimy si typowym orientalnym
mistycyzmem; gdy przyjdzie nam zwie
dza obszerny ipiknie zdobiony harem
wjednym zosmaskich paacw, nasze jednym ksztatuje si obszar, po ktrym przyswajalne przez nas sensy isystemy
spojrzenie uchwyci przede wszystkim wdrowa bd spojrzenia turystw (...); tropw retorycznych? Jakie jest pocho
przestrze wyuzdania muzumaskich na drugim zmierza si do wyrobienia dzenie wielkich zbiorw turystycznych
naonic. wludziach nawyku patrzenia wokrelo wyobrae dotyczcych wiata, dziki
Za te interpretacje, skojarzenia iin ny sposb, do kojarzenia pewnych wi ktrym tak swobodnie potrafimy upo
tuicje odpowiada nasza osobista wie dokw ztymi anie innymi znaczeniami. rzdkowa nasz wiedz obkitnej
dzawszystko, co przyswoilimy przez Tym, co pozwala odnie jedno do dru planecie izakotwiczy wtym porzdku
lata konstruowania iporzdkowania giego, jest turystyczna wyobrania. swoj tosamo?
wasnego obrazu rzeczywistoci. Wiedza,
ktra nigdy nie jest czym objawionym
ibezstronnym, kady jej element posia
da swojego ojca lub matk, zawsze jest
4 Turystyczna wyobrania to jeden
znajciekawszych problemw teo
rii turystyki. Niewtpliwie jest ona uwi
5 Uwaa si, e postmodernistyczny
stosunek do wiata charakteryzuje
upadek wiary w jak to okreli Jean
wytworem czyjej wraliwoci iinter kaniem turystyki wpami zbiorow, Franois Lyotardwielkie narracje.
pretacji. Nic wic dziwnego, e pierwszy skonnoci do ogldania odwiedza Za tym niezwykle szerokim terminem
kontakt turysty zosmaskim haremem nych przestrzeni wokrelony sposb, skrywaj si wszechstronne iniebywale
nie polega zazwyczaj na zetkniciu si do kojarzenia owych obszarw zokre rozbudowane prby wyjanienia rzeczy
znim samym, leczjak zauway Dean lonymi zespoami sensw. Imimo e wistoci, pretendujce wpowszechnym
MacCannellz jakim jego wyobrae daleko wykracza ona poza namacaln odbiorze do miana uniwersalnych prawd
niem lub przedstawieniem: wprzewod rzeczywisto, jest wniej gboko za legitymizujcych poszczeglne spoe
niku turystycznym, na lekcji historii czy korzenionaza spraw turysty ijego czestwa iich perspektywy.
wBaniach tysica ijednej nocy. przepenionej stereotypami potocznej Wielkimi narracjami nazywane s
Taka optyka cakowicie zmienia istot wiedzy. Dlatego nie naley jej lekcewa wic uniwersalistyczne religie, wielkie
podryczsto bowiem nie podziwia y. To ona wwielkim stopniu odpowia systemy filozoficzne, takie jak heglizm
my rzeczywistych widokw, askupiamy da za nasze turystyczne oczekiwania lub marksizm, czy europejska historia
si wycznie na wyszukiwaniu landsza oraz przekonania dotyczce dalekiego wiata, ktra staa si umownym punk
ftw zmagazynu podrniczego. Bry wiata. tem odniesienia dla wszelkich innych
tyjski socjolog John Urry nazwa takie Gdy zdamy ju sobie spraw, e jako perspektyw historycznych. Cho tak na
poszukiwanie charakterystycznych zna turyci poruszamy si zazwyczaj wedug prawd wielkimi narracjami mog by
kw potwierdzajcych podrujcym ich wskazwek kompasu ponadindywidual dowolne teorie spoeczne wielkiego za
wyobraenie oodwiedzanym miejscu nie konstruowanej turystycznej imagi sigu, prbujce uj bogactwo izmien
spojrzeniem turysty. Polska etnoloka nacji, nieuchronnie pojawi si wnaszej no rzeczywistoci wgranicach jednej
Anna Wieczorkiewicz stwierdzia zkolei, gowie mog do rozpaczliwe pyta formuy. Sam postmodernizmem jest
e praca na rzecz powoania do istnienia nia: kim s ci demiurgowienarratorzy niejako jedn znich.
owych spojrzetypowego orientalne turystycznej wyobrani, zdolni przy Wspczesna, turystyczna opowie
go mistycyzmu lub wyuzdanego hare pisywa poszczeglnym regionom geo owiecie, reprodukowana specjalnie
mutoczy si na dwch frontach: Na graficznym czy zjawiskom kulturowym na potrzeby milionw turystw przez
 7

Ubrani wstroje wzorowane

na kolonialnym stylu marzymy
owakacyjnym odkrywaniu
autentycznoci.

przemys turystyczny, jest klasycz
nym przykadem takiej wielkiej narra
cji. Ito jednej znajczciej wspczenie
przywoywanych. Wielka narracja tu
rystyczna jest bowiem caoci, ogl
n wizj wiata, upowszechnian przez
niezliczone kanay wsptworzce ota
czajcy nas dyskurs turystyczny. Aodo
minujcej mocy teje narracji wiadczy
moe to, e tkwimy wniej zupenie nie
wiadomie, bezkrytycznie uznajc, e tak
wanie jestAfryka jest dzika, Tybet
mistyczny, Pary romantyczny, atury
sta zosta powoany do obejrzenia ipo
znania tego wiata.
Kiedy wic podrujemy wakacyjnym
szlakiem, po uszy zanurzeni jestemy
wkomplementarnej sieci wyobrae
owiecie oraz jego poszczeglnych
skadnikach. Wturystycznym matrik
sie. Aszeroko rozumiane dziaania pro
turystyczne (przemys turystyczny,
literatura turystyczna, marketing tu
rystyczny) systematycznie nas wtych
wyobraeniach utwierdzaj, piel
gnujc nieustannie nasz turystyczn
wyobrani uwizion wwielkiej tury
stycznej narracji. Brzmi zowrogo, ab
dzie gorzej.
nigdy nie s neutralne izawsze posia
daj swoje grupy interesw. Kadym
matriksem rzdz jakie zasadytury m. Wefekcie odbity wtej normie od
styczn wielk narracj rwnie. Pyta
nie tylko: jakie?
Na pocztku signijmy do korzeni.
Idea iksztat turystyki, jak znamy, po
wstay na przestrzeni wiekw nie gdzie
indziej, tylko wmyli europejskiej. Si
rzeczy ma to niebagatelny wpyw na
cay turystyczny dyskursturystyka
pozaeuropejska od swoich urodzin na
znaczona jest europocentryzmem, co
wdzisiejszych czasach rozumie mo
emy rwnie jako zachodocentryzm.
Teoretycy postkolonialni dodaliby, e
dotyczy to zarwno jej treci, jak i sa
mej metodologii opisu wiata. Co wtym
jest, e nawet Japoczyk zwiedzajcy Pa
ry nigdy nie nazwie go egzotycznym,
staroytne witynie na kracach wia
ta (bo Europa, jak wiadomo, jest wia
towym ppkiem) zawsze maj swoich
biaych odkrywcw, aautorami najwa
niejszych przewodnikw po egzotycz
nych krajach nie s ci, ktrzy najlepiej je
rozumiejlokalni mieszkacyanie plastw dzisiejszych turystwowo
omylni autorzy zzachodnimi biogra
fiami. Wkocu tak atwo Zachd nie
oddaje monopolu na wiedz iinterpre
to, co europejskie, wnaturalny sposb
jest lepsze, stanowi uniwersaln nor
legy wiat zosta skazany na wieczne
milczenie. Wraz zgwatown ekspan
sj zachodniego modelu nauki iedukacji,
pod wikszoci szerokoci geograficz
nych zacza obowizywa europejska
wizja Orientu. Wizja ta, poza podsta
wowym podziaem na tych barbarzy
cw icywilizowanych nas, przepeniona
bya nonymi stereotypami dotyczcymi
odlegych kultur oraz ras, romantyczn
utopijnoci wyobraonych zamorskich
krain, nieznonie paternalistycznym du
chem pozytywizmu ipotrzeb wykaza
nia celowoci misji cywilizacyjnych spod
znaku spustu ikrzya. To wtych czasach
narodzia si koncepcja tak dzi po
danej ina kadym kroku reklamowanej
wakacyjnej egzotyki. Nie oszukujmy si,
egzotyka jest zachodnim wynalazkiem
zkolonialnym rodowodem.
Zapodnione takimi ideami wy
obranie xixwiecznych imperialnych
odkrywcw i podrnikwproto
coway powstaniem niezliczonych
turystycznych mitw. wczesny status
podrnikapodobnego w swojej opi

6 Uwaga turyci. Przedstawiona prze

ze mnie teza, i wspczesna tury
styczna opowie owiecie posiada
cechy wielkiej narracji, wika nas niejako
politycznie. Dlaczego? Gdy za wielkimi
narracjami stoj wielkie ideologie, ktre
tacj innoci, ktry by niegdy celem
naszych imperiw.
Rwnolegle zksztatowaniem si idei
turystyki, ksztatowa si wEuropie
obraz innoci. Wyrosy na kolonialnych
ideologiach ipodziaach zakada on, e
niotwrczej arliwoci do dzisiejszych
celebrytwtak silnie legitymizowa
przewanie hochsztaplerskie pimien
nictwo podrnicze, e a po dzi dzie
niektre zowych mitw rozpalaj ludz
kie wyobranie iodpowiadaj za
8 p o s t - t u r y s t a

ksztat naszej potocznej wiedzy ood
legym wiecie. Nieustajco przetrzy
mywane s one te wzbiorowej pamici
turystw.
(wyjtkowa kreatura imitoman), India
na Jones (mj bohater zdziecistwa) lub
choby Sta Tarkowski (mj pierwszy
przewodnik po Afryce).
Wielu wspczesnym socjologom
geograficznych (termin ten jest niezbi
tym dowodem na europocentryzm na
szej nauki) inarodzin weuropejskich
akademiach uporzdkowanych opisw
wiata. Dumnie, dzie po dniu, konstru

7 Rzeczywicie. Wystarczy rzut oka

na wspczesne przewodniki, fol
dery reklamowe, magazyny iblogi po
iantropologom wydaje si, i ponowo
czesno charakteryzuje kres narracji
linearnego postpu. Figa zmakiem. Wtu
uj wasny wizerunek podrnika na
podstawie kolonialnych ksiek podr
niczych. Wten sposb korzenie turystyki
drnicze, by zauway, e najbardziej rystyce linearne postrzeganie rozwoju ma wikaj nas do dzi wniechlubn prze
charakterystyczne archetypy naszych si jak najlepiejekonomiczne zacofanie szo Zachodu, ato, e dajemy si uwi
podrniczych wyobrae istereotypw to przecie kulturowa autentyczno, im ka, wiadczy onieznonej ywotnoci
dotyczcych innych kultur, cywilizacji dziksza natura, tym dziksza kultura, ple bakcyla kolonializmu wturystycznych
czy ludzi posiadaj swoje rodowodytak mienne religie to wiadectwo braku cy umysach. Wten sposb stajemy niewt
zwan polityk tekstualnpochodzce wilizacji. Jest na porzdku dziennym, e pliwie przed problemem etycznym. Wiel
jeszcze zczasw Europy kolonizujcej. gdy patrzymy na zdjcie przedstawiajce ka narracja turystyczna, opierajc si na
Zreszt nie tylko wyobraeniaokre mieszkacw Amazonii lub Afryki, wielu gigantycznym zbiorze stereotypw iza
lony ksztat wyobrae pociga za ludziom a cinie si na usta sowo: dzi wartych wnich imperialnych kodach po
sob okrelony ksztat pragnie. Ubra kus. Ajeli nawet go nie wypowiedz, chodzenia europejskiego, naraona jest
ni wstroje wzorowane na kolonialnym zrobi to za nich Wojciech Cejrowski, au na bezkrytyczne reprodukowanie histo
stylu marzymy owakacyjnym odkry tor najpopularniejszych wPolsce ksiek rycznych schematw relacji, imperialnej
waniu autentycznoci, nieskaonych podrniczych. mentalnoci iperspektyw postrzegania
iegzotycznych rajach, dzikich niebez Przecitni turyci na co dzie operu samych siebie. Grozi to karykaturalnym
pieczestwach, orientalnym mistycy j retoryk pochodzenia kolonialnego, odgrywaniem zgry wyznaczonych rl,
zmie czy przygodach la Henry Stanley uformowan wczasach wielkich odkry zarwno przez dzisiejszych turystw
 9

Wizerunki krajw ikultur

skomercjalizowano, zamieniono
w towar iwystawiono
na sprzeda.

(zamonych potomkw cywilizacji ko
lonizatorw), jak imieszkacw od
wiedzanych pastw (reprezentantw
kultur icywilizacji wjeszcze nie tak od
legej przeszoci podbijanych, skolo
nizowanych iwykluczanych zprocesu
wsptworzenia samostanowicej wie
dzy inarracji dziejowej).
Wisienk na torcie powyszych re
fleksji niech pozostanie pytanie ukazu
jce wpenej krasie bakcyl kolonializmu.
Co wzmacnia wrodzon asymetryczno
wrelacjach pomidzy zachodnimi tury
stami aludmi pogardliwie przez nich na
zywanymi tubylcami? Posiadany przez
tych pierwszych kapita biaej skry. Cz
sto tylko to, e s biali, wystarcza, by byli
traktowani wsposb szczeglny.
paradygmat wspczesnoci. Jeeli uzna
my, e turystyka jest podr wstro tem definiujcym tosamo ludu lub
n wyobrae, to obecnie turystyczne
fantazje imarzenia dotyczce inno
ci zawaszczone zostay przez bar
dzo dochodowy przemys turystyczny.
Wizerunki krajw ikultur skomercja
lizowano, zamieniono na towar iwy
stawiono na sprzeda. Aby dostrzec si
sektora turystycznego, warto zda so
bie spraw z tego, e turystyka jest jed
n znajwikszych gazi ekonomicznych
wiata, odpowiedzialn za prawie jedn
dziesit globalnego produktu brutto
ico dwunaste miejsce pracy.
Rynek, czsto przedstawiany jako od
trutka na wszelkie ideologie, sam nigdy
nie jest jednak wpeni wolny ineutralny.
Gdy przemys turystyczny niejako han
czasem rzeczywicie sta si elemen
narodu.
9 Dean MacCannell nazwa turyst
konsumentem na wakacjach, przy
nalenym do nowej klasy prniaczej.
Klasa prniaczapikne icelne okre
lenieukute zostao ponad sto lat
temu przez Thorsteina Veblena. Wswo
jej ksice opodobnym tytule stwierdzi,
e wczasie wolnym klasa prniacza,
cho iinne klasy po trosze te, mani
festuje na zewntrz nicnierobienie,
pozbawione ekonomicznego sensu pr
nowanie. Aim klasa ta staje si bogatsza,
tym czciej nicnierobienie zastpuje
wydawaniem pienidzy, czyli konsumo
waniem na pokaz. Po zdiagnozowaniu

8 Pozostawmy zideologizowane od
samego pocztku korzenie turysty
ki izastanwmy si nad jej wspcze
snym motorem. Kwietne wianki, ruchy
biodrami, pikne dziewczynyna ca
ym wiecie wszyscy kojarz hawajski
taniec hula. Wspczenie jednak ani
choreografia, ani instrumenty, ani jzyk
itre utworw nie maj ju zbyt wie
le wsplnego ztradycyjnym rytualnym
tacem hula. To, co dzi uznaje si za ha
wajskie taneczne dziedzictwo, wrzeczy
wistoci jest sztucznie stworzonym dwa
pokolenia temu plsem majcym na celu
bawi przyjezdnych.
Wielka narracja turystyczna doskona
le wpisaa si bowiem wkapitalistyczny
dluje wiatem, to zarazem definiuje go
izmienia zgodnie zwasnymi potrze
bami. Oksztacie narracji oplatajcych
tego zjawiska, Thorstein Veblen postawi
pytanie: jeeli takie zachowanie pozba
wione jest sensu ekonomicznego, to po
atrakcje turystyczne decyduje nie tylko co ludzie to robi? Odpowied jest jedn
to, jakie maj one znaczenie dla lokal zpierwszych prb zdefiniowania kon
nych spoecznoci, ale rwnieaby sumeryzmu. Ostentacyjna konsumpcja
moe przede wszystkimto, jakie s irozrywka wyznaczaj presti jednostki.
stereotypowe oczekiwania turystw. Poprzez demonstrowanie odpowiednie
Dlatego te sytuacja moe si odwr go stylu ycia, jednostki te buduj swoj
ci. To nie turysta bdzie si rozwija pozycj spoeczn.
obcujc zczym odmiennym wposta Turystyka jest dzisiaj jednym znajpo
ci turystycznej atrakcjiazmienia si tniejszych symboli bogactwa iuprzy
bdzie lokalny wiat, jego dziedzictwo wilejowania. Jako taka doskonale wpisuje
ikultura, ktre dostosuj si do tury si wto, co nazywa si stylem ycia,
stycznych oczekiwa. Zgodnie zzasa pod ktrym to pojciem kryje si przy
d klientnasz pan. To nie artnowo wizanie czowieka do samego siebie, jak
powstaa broszura turystyczna moe ido wzorca normatywnej tosamoci.
10
Turystyka jest bowiem jednym zele
mentw wiadczcych ostylach ycia
spoeczestw nowoczesnych, staa si
ona elementem tosamociowym jed
nostek oraz caych klas spoecznych.
Taleb Rifai, sekretarz generalny wia
towej Organizacji Turystyki, komentujc
przekroczenie symbolicznego miliarda
turystycznych podry zagranicznych
rocznie, wyrazi si kilka miesicy temu
jasno: podrowanie stao si dzi zwy
czajem konsumenckim.
Turystyka suy dzi jej konsumento
wi do zaznaczania pozycji spoecznej, do
ktrej pretenduje. Gdy jad na safari, to
znaczy, e aspiruj do klasy wyszej, gdy
jestem backpackerem, to kontestujc
konsumpcj klasy redniej, czuj si lep
szy ni turyci masowi. Nie mona jednak
zapomina oniechlubnym rewersie tury
stycznej konsumpcji, czyli oodwiedza
nym przez podrnika spoeczestwie,
ktre odbija wsobie jego prefabrykowa
ne oczekiwania. Jest to tak zwany efekt
demonstracjimieszkacy Trzeciego
wiata, wchodzc wkontakt zturyst,
zaczynaj myle osobie wtaki sposb, jest obiegowe uznanie jej za prawd.
wjaki myli onich onprzybysz zZacho Awprzypadku dyskursw turystycznych
du. Turysta indukuje wnich indywidual
ne icywilizacyjne kompleksy, czynic ich
wtrnymi ofiarami przemysu turystycz
nego. Moe si zdarzy, e zaczn oso styczna opowie owiecie nabiera cech
bie myle nie tylko jako oodmiennych,
ale igorszych. Awwiecie, ktry wierzy
wmit, e pienidz jest sprawiedliwym
miernikiem wartoci, ta nowa samoocena
p o s t - t u r y s t a
zdaje si byjak zwyk mwi Frantz Fa wielka narracja turystyczna wydaje si
nonzamknita w druzgoccej puapce nie posiada konkurencji wswojej klasie.
obiektywizmu. Ajak zauway Tony Judt wPensjona
cie pamicinajlepszym miernikiem
10 Wtym miejscu chciabym nie
co rozwodni wszystko to, co do
tej pory napisaem. Wan bowiem ce
niewoli, wjakiej ideologia utrzymuje lu
dzi, jest ich zbiorowa niezdolno do wy
obraenia sobie innych rozwiza.
ch wielkiej narracji turystycznej jest jej
niedookrelono. Zreszt wprzypad
ku adnej wielkiej narracji nie jestemy
wstanie przeanalizowa jej dokadnych
11 Kim jest wic demiurg? Kim s
narratorzy turystycznej wy
obrani wychowujcy nas wbace igno
granic iksztatw, przez co nie jeste rancji? Zatwoci wskaza palcem
my wstanie cakowicie ich zanalizowa mona wielkie koncerny, producentw
idefinitywnie okreli ich relacji zobec obowizujcej wiedzy turystycznej, ta
nymi iprzeszymi systemami iinnymi kie jak LonelyPlanet, ktre wydrukowao
wielkim narracjami. Wielkie opowieci ju grubo ponad sto milionw przewod
owiecie nie posiadaj twardych oka nikw, przedostajc si ze swoj per
dek, nie s adn zamknit caoci, spektyw opisu wiata do normatywnej
achonnym, wielopoziomowym icigle tosamoci caej grupy turystwback
zmieniajcym si procesem. Std te packerw. By nie szuka duo dalej,
moim celem jest jedynie wskaza wio wskaza mona rwnie na przepe
dce trendy, ktre za turystyk, tak, nione pozytywistycznymi, orientalizu
jak znamy, stay bd stoj. Nie jest jcymi istereotypizujcymi treciami
przy tym pewne, e bd za ni sta National Geographic. Pismo nieprze
wprzyszoci. rwanie od szeciu pokole opisujce
Niemniej wygran kadej narracji ipokazujce wiat za pomoc dyskur
su eksploracyjnoprzygodowegocza
sem wrcz kolonialnoodkrywczego.
kompleks wiedzy stojcy za t narracj Jednake uywanie palca wskazujcego
jest tak powszechnie ibezkrytycznie wobec wielkich korporacji jest pjciem
przyjmowany przez turystw, e tury na atwizn. Wielka narracja turystycz
na jest tak silna, poniewa prawdzi
monopolu, zbioru uniwersalnych inie wa moc narratorska rozproszona jest
dyskutowalnych prawd. Wporwnaniu wszdziewniezliczonych ksikach, pi
zinnymi wielkimi narracjami, takimi jak smach, filmach, blogach podrniczych,
marksizm czy liberalizm ekonomiczny, przewodnikach, broszurach, programach

turystycznych. Do tego naley doda cay
korpus wiedzy pozaturystycznej, ktry
jak zauwaya Anna Wieczorkiewicz
przyczynia si do powstania ponadin
dywidualnych wzorcw postrzegania
znakw kultury, ksztatujcych podr
nicze spojrzenia. Dzi atrakcje tury
styczne stay si jedn zuprawnionych
perspektyw definiowania wiata, legity
mizujc nasz dominacj isprawiajc, e
mylenie poza wielk narracj turystycz
n jest niemale niemoliwe.
Na kocu pozostaje nam zerkn
wzwierciado albowiem wrnym
stopniu narracj t ksztatuj wszyscy
jej uczestnicy. Wtym ja ity. Poruszajc
si po wiecie zgodnie zjej logik, przy
czyniamy si do cigego jej uprawo
mocniania oraz reprodukowania. Inic
nie wskazuje na to, aby co miao si wtej
sprawie zmieni. Wielka narracja tury
styczna jest ideologicznym perpetuum
mobile. Narratorw naley szuka za
rwno wrd twrcw owej turystycznej
propagandy, jak icodziennych turystw,
ktrzy wkady dzie swoich niezwy
kych wakacji utrwalaj t wizj wiata.
12 Emmanuel Levinas wswo
jej filozofii dialogu podkrela,
e spotkanie zdrugim czowiekiem
zwaszcza tym Innym odbywa si
zawsze wprzestrzeni etycznej, za
wsze powinno by spotkaniem dwch
podmiotw. Turystyczna opo
wie owiecie skonstruowana na
11
europocentrycznych fundamentach, podrowa odpowiedzialnie bd
uwikana wdyskurs kolonialny, rz etycznie. wiadomy turysta nazwijmy
dzca si kapitalistyczn logik ibd go post-turyst zdaje sobie bowiem
c czynnikiem tworzcym tosamo spraw nie tylko ze swojego wpywu na
klasow wydaje si by zwodniczym gospodark, natur lub kultur, ale rw
tem dla takich spotka. Turystyce jest nie zetycznych mankamentw statu
bowiem niejednokrotnie bliej do bycia su ideologii odpowiedzialnej za to, e
hedonistyczn twarz imperializmu, ni wogle wpad na pomys, by spdzi
zbiorem etycznych praktyk przyczynia wakacje wKatmandu, Sharm el-She
jcych si do zrwnowaonego irwno ikh, Peru lub na Bali.
miernego rozwoju.
Wielka narracja turystyczna bardzo
czsto strukturalnie narzuca brak sy
metrii midzy turyst amieszkaca
mi odwiedzanych przez niego krajw.
Woczywisty sposb bowiem wielka nar
racja turystyczna jest bardziej korzystna
dla turystw ni mieszkacw. Turysta
zawsze jest wniej podmiotem, tak zwa
ny tubylec tylko nim bywa, gdy akurat
nie peni roli krajobrazu, widoku, cie Pawe Cywiski Rafa Kucharczuk
jest orientalist, zuwiu.toxic.pl
kawostki czy sucego. Zreguy jednak kulturoznawc,
pozbawiony jest on wniej jakiejkolwiek podrnikiem. Redaktor
dziau Poza Europ
sprawczoci. oraz pomysodawca
Dlatego warto pamita, e turysty ikoordynator projektu
postturysta.pl
ka egzotyczna jest form imperializmu.
Albowiem gdy turystyczne wyjazdy nie
prowadz do spotkania ludzi na rw
nych warunkach, wnaturalny sposb
powinny by postrzegane jako prak
tyka dla uprzywilejowanych oraz spo
sb wykorzystywania innych, sabszych
iuboszych. Zamiast spotkania, miejsce
Powyszy esej mona
ma dominacja wygranych sprawcw nad rwnie przeczyta
wnaszym przewodniku
serwilistycznymi ofiarami. Wycznie
po ideach podrowania
wiadomy tego turysta moe prbowa
12 p o s t - t u r y s t a

Biedaturystyka, czyli
ziPhonem na ndzarza
Niektrzy lubi pj na slums zobaczy totaln ndz z bliska.
Zajrze jej w twarz. To ich krci. Nazywamy to poorismem.
Nie wiedziaem, e co takiego istnieje. Postanowiem wic
o tym napisa i odwrci obiektywy aparatw.

ZWojciechem Tochmanem rozmawiaj

Jan Mencwel iPawe Cywiski
Katarzyna Augustyniak

Wojciech Tochman Onyx wManili nie by pierwszym

Jest reporterem, autorem m.in. ksi-
ek Schodw si nie pali, Jakby
kamie jada, Dzisiaj narysujemy
mier i, ostatnio, Eli, Eli (facebo-
ok.com/FilipinyTochmanWelnicki).
Przez wiele lat pracowa wdziale re-
portay Gazety Wyborczej, wktrej
do dzi publikuje. Prowadzi program
Ktokolwiek widzia, ktokolwiek wie.
Zjego inicjatywy powstaa Fundacja
ItakaCentrum Poszukiwa Ludzi
Zaginionych. Razem zPawem Goli-
skim iMariuszem Szczygem zaoy
Instytut Reportau, gdzie wykada
wPolskiej Szkole Reportau.
Kiedy pierwszy raz znalazem si wslum
siebya to jedna zdzielnic Addis
Abebyczuem wszechogarniajce prze
raenie. To by strach osiebie, strach olu
dzi yjcych wtak uciliwych warunkach
iwkocu pewien niepokj okondycj
ludzkoci, ktra dopuszcza do niewyobra
alnego rozwarstwienia ekonomiczno
spoecznego. Ciekaw jestem, jakie byy
twoje pierwsze emocje, kiedy znalaze si
na Onyxieslumsie, ktremu powicie
swoj najnowsz ksik.
slumsem, jaki widziaem wyciu.
Pracowaem wczeniej wRwandzie,
gdzie p stolicy to dzielnice biedy.
Kto jej nie widzia, nie jest wstanie
sobie tego wyobrazi. To ndza total
na. Gliniane ciany, klepisko irynsz
tok. Ale straszniejsze od ndzy byy
tam ludzkie sowa, ktrych musiaem
sucha, relacje ocalaych. Na nich
koncentrowaem imyli, iemocje. Na
ubstwo nie miaem ju siy. Ono po
prostu tam byo. Wtym bocie bie
dakw tkwiem po uszy przez wiele
miesicy. Bieda staa si dla mnie na
turalnym rodowiskiem. Moe dlatego,
kiedy przyjechaem na Onyx, warun
ki ludzkiej egzystencji mnie nie zasko
czyy. Zgrubsza wiedziaem, czego si
spodziewa. Zero szoku.
Aprzed Rwand miae dowiadczenia te
go typu?
Pracowaem wCiudad Jurez, wpnoc
nym Meksyku. Tam zpoudnia kraju
przybywali ndzarze wposzukiwaniu
 13

14
pracy wmaquiladorach. To fabry
ki wiatowych koncernw, ich mar
ki wietnie znamy. Nie dla wszystkich
przyjezdnych wystarczao pracy, aci,
ktrzy j dostali, harowali po dwana
cie godzin dziennie za zupene grosze.
Wszyscy musieli gdzie spa, wydzie
rali wic zpustyni kawaek po kawa
ku. Odganiali grzechotniki, stawiali
na piachu jakie szaasy zdesek, opon
iszmat, wod magazynowali wmeta
lowych beczkach po chemikaliach. Tak
powstaa caa dzielnica miasta. Nazywa
si Anapra. Ulice bez adresw, bez ko
munikacji. Tylko piach ipiach.
Tematem mojego meksykaskiego re
portau byy seryjne zaginicia imor
derstwa modych robotnic. Temat
zagini biednych dziewczyn nie by
zreszt dla mnie nowy. Dokumento
waem podobne sprawy jeszcze wcze
niej, bo wlatach dziewidziesitych.
na Litwie. Tamtejsze dziewczyny byy,
cakiem licznie, werbowane do pro
stytucji wPolsce izachodniej Europie.
Handlarze ywym towarem nie mieli
trudno, bo dobrze wiedzieli, gdzie naj
atwiej zowi zdobycz. Tam, gdzie naj
biedniej. Widziaem na litewskiej wsi
enklawy ndzy, jakiej wPolsce nie zna
limy od kilku pokole. Pewnie wnie
ktrych regionach postsowiecji trwa
ona do dzisiaj.
Pierwsz konfrontacj zbied, pierw
szy szok, przeyem wanie tu za
nasz wschodni granic. Ale jeszcze
p o s t - t u r y s t a
wczeniej, na Biaorusi, kiedy pracowa
em tam w dniach moskiewskiego puczu
w roku 1991. Tylko czy postsowieck
bied moemy porwnywa zt wwie
lu krajach globalnego Poudnia? Chyba
nie. Nie tylko dlatego, e jej przyczyny
s jednak odmienne, ale iskala nie jest
taka sama.
Zatem przed wejciem na Onyx niczego si
nie obawiae?
Reporter wpracy, aprzynajmniej na
pewno ja, zawsze jest peen obaw, nie
pokojw. Bo pracuje zywymi, re
alnymi ludmi albo zpamici po
prawdziwych ludziach. To dua odpo
wiedzialno, stpanie po kruchym lo
dzie. Autor, ktry ma t wiadomo,
potrafi te przykre uczucia, te perma
nentne lki wykorzysta dla dobra tek
stu. Wrozmaity sposb, nie mam tu
niczego szczeglnego wtej chwili na
myli. Im wysze napicie wautorze
dokumentujcym temat, tym wikszy
adunek energii ma pniej tekst. Na
zywamy to drajwem.
Ale zOnyxem byo inaczej, nie wiem,
czy atwiej. Przede mn spdzi tam
duo czasu Grzegorz Wenicki, foto
graf iautor zdj wmojej ksice, a
jak si zczasem okazaotake jeden
zjej bohaterw. Mieszkacy slumsu ju
dobrze znali Grzeka, lubili go imu ufali.
Kiedy wic przyjechaem tam znim po
raz pierwszy, nie musiaem utwardza
adnego grzskiego gruntu. Grzesiek
zrobi to wczeniej. Moglimy mocno
ipewnie stpa po tamtejszych zaszcza
nych ulicach iloobanach. To wskie ko
rytarze, ciemne, liskie chodniki midzy
ruderami, wktrych mieszkaj najbied
niejsi. Czy nie czuem obaw? Miaem
opisa osiemdziesit tysicy ndza
rzy cienionych na kilku kilometrach
kwadratowych. Inny kolor skry, inny
jzyk, wszystko inne. Musiaem nawi
za ztymi ludmi jakie gbsze rela
cje. Podszedem do sprawy spokojnie
izpokor.
Mimo wszystko lektura twojej ksikiEli,
Elibya dla nas obarczona dosy mocnym
adunkiem emocjonalnym. Zreszt wtej
ksice bardzo mocno wida rwnie two
je emocje.
Emocje?
al, zo, momentami przygnbienie.
Przez to jest bardziej ludzka, bo dowiad
czenia obcowania zbeznadziej musz
wywoywa silne emocje. Ite, ktre zasia
e w nas, ktre zrodzisz wczytelnikach,
s zazwyczaj czym pochodnym, wtrnym
wzgldem twojego sposobu patrzenia na
ten slums.
Mam nadziej, e to nie egzalta
cja. Myl, po mojej ksice oRwan
dzie, e niektrzy czytelnicy, jest ich
sporo, boj si silnych emocji, kt
rych reporta jest rdem. Czytel
nicy maj wasne zmartwienia, wic
si chroni przed cierpieniem innych

prawdziwych ludzi. Uczucia nad ksi
k owszemale tylko, jeli to jest fik
cja. Czyli, wjakim sensie, emocjonalna
atwizna, wprzeciwiestwie do lite
ratury non-fiction, ktra nie jest lek
kostrawn papk dla emocjonalnych
leniuchw.
Mylimy nie tylko o emocjach zwizanych
zsamymi slumsami. Due wraenie na nas
zrobio to, wjaki sposb opisujesz tury
stw, ktrzy zwiedzaj te slumsy.
Niektrzy lubi sobie pj na slums
izobaczy, jak totalna ndza wygl
da. Zajrze jej wtwarz, zbliska. To
ich krci. Nazywa si to poorismem.
Wogle nie wiedziaem, e co takie
go istnieje. Postanowiem wic otym
napisa iodwrci obiektywy apara
tw iiPhonew, ktre turyci trzy
maj tam wdoniach.
* zobaczy co ciekawego, przey jakie
Cofnijmy si jeszcze do czasu przed wy
jazdem do Manili. Piszesz, e wszystko
zaczo si, gdy dostae mail od Mariu
sza Szczyga zlinkiem do zdjcia Grze
ka Wenickiego przedstawiajcego chor
Josephine. Kobieta ta jest mieszkank
Onyxu, ktrej skra wpotocznym odbio
rze upodabniaa si do drzewa pokrytego
kor. Odpisae Mariuszowi, e to nie jest
zwyka ciekawostka ie chcesz si tym
zaj. Co takiego zobaczye wtej historii?
To bya osobista motywacja.
15
Turysta lizga si
po powierzchni, uprawia
podgldactwo, ocieractwo.
To mu wystarcza, to
go zaspokaja.
Zdradzisz nam j?
Patrzyem na te dziwne obrazy przy
wiezione zFilipin przez modego foto
grafa, na t dziwn kobiet zdrugiego
koca globu ipomylaem, e trudno
byoby mi si zni przywita. Isam
sob si zdziwiem. Zrobio mi si chy
ba wstyd. Postanowiem wic zda ten
osobisty egzamin, przynajmniej spr
bowa. Oczywicie znajd si mdrale,
ktrzy powiedz, e paskudnie uyem
Josephine do jakich wasnych, pokr
conych celw. Imoe bd mieli racj.
Eli, Eli mwi rwnie iotym: ouy
waniu jednych przez drugich.
Wtakim razie czym rni si twoja moty
wacja, jeli sprowadzimy j do jakiego ty
pu ciekawoci czy egzaminuoprcz tego
oczywicie, e jeste reporteremod mo
tywacji ludzi, ktrych nazywamy turysta
mi? Oni rwnie wchodz do slumsw, aby
dowiadczenia graniczne.
Turysta jest na zgry przegranej po
zycji. Reporter niekoniecznie.
Dlaczego?
Reporter, tak mi si przynajmniej wy
daje, jedzie na slums, by si dowie
dzie isprbowa zrozumie. Ma na to,
aprzynajmniej powinien mie, sporo
czasu. Dni, tygodnie, miesice. Tury
sta ich nie ma ichyba nie chciaby mie.
Znajdcie mi takiego, ktry chcia
by tam zosta duej ni chwil, ni
16 p o s t - t u r y s t a

Biedaturyci strudzeni swoj

biedawycieczk odpowiadaj lajkiem,
bior zbaru filipiskie piwo izapominaj
odzisiejszych ndzarzach.

kilka godzin. Gdyby zosta, moe by tym
samym przesta by turyst ista si ja nieetycznym lub, jak sam powiedziae,
kim towarzyszem biednych ludzi, moe
badaczem, researcherem. Turysta lizga
si po powierzchni, uprawia podgldac
two, ocieractwo. To mu wystarcza, to
go zaspokaja. Ma swoje dowiadczenie
graniczne ichce wraca do hotelu albo
do klubu na piwo. Wiele razy mylaem
otym, jak wygldaoby spotkanie bia
ych turystw idcych przez Onyx zna
sz chor Jospehine. Czy ludzie podaliby
jej rk? Czy ona chciaaby ich ucisk
doni odwzajemni? Czy oparliby si po
kusie fotografii? Nie wiem. Tymczasem
reporter
Zapytalimy o to nie dlatego, e chcemy
ocenia.
Ale to jest dobre pytanie. Reporter ma
czas na nawizanie relacji ze spotka
nym wslumsie czowiekiem. Ma ja
sne iuczciwe uzasadnienie pierwszego
kontaktu. Powinien je otwarcie ludziom
przedstawi, kiedy przedstawia si sam.
Czy turysta idcy przez slumsy si ko
mukolwiek przedstawia? Rzadko albo
nigdy. Reporter musi wyjani rozmw
com, dlaczego si przy nich zatrzymuje
ijakie, ewentualnie, ma do nich pro
by. Bo to zawsze powinny by proby.
Bo widzisz, szukamy jakiej granicy, za
ktr wybranie si w poszukiwaniu prze
y granicznychna przykad ogldania
ludzi yjcych wskrajnych warunkach lub
bardzo cierpicychnie jest ju czym
paskudnym. Czy podczas obserwacji tu
rystw, zktrymi chodzie na zorganizo
wane wycieczki po slumsach, uchwycie
momenty, wktrych rodzio si wnich co
wicej ni po prostu ch zdobycia kadru?
Ale tak! Co na pewno tak. za woku
turystki patrzcej na dzieci slumsw
to normalka. Ale to raczej zwyke
ludzkie wzruszenie, anie silny, emo
cjonalny wstrzs, ktry zaowocuje
konkretnym dziaaniem. Na pewno s
tacy, ktrzy wspczuj, ale to wsp Abiaemu wszystko wolno?
czucieteraz generalizujjest zwy
kle mao warte, bo trwa tylko tyle, ile
ta wycieczka, lub krcej. Ato za mao.
Pisaa otym Susan Sontag. Oczywi
cie zdarza si itak, e kto przyjecha,
zobaczy, wyjecha, po jakim czasie
wrci na slums izbudowa tam szko
albo zamieszka wrd ndzarzy iuczy
ich angielskiego. To s prawdziwi bo
haterowie. Ten mody Niemiec, okt
rym pisz wEli, Eli, bierze jakiego
malca na rce, drugi Niemiec go foto
grafuje. Czy podnis dziecko zziemi
dla zdjcia? Moe jednak by to ja
ki ludzki odruch? Odruch modego
ojca? Nie wiem. Ale, cho chciabym
si myli, wiem, e on tam raczej nie
wrci. Omalcu, ktrego podnis zbe
tonudawno zapomnia. Na dziesi
tysicy takich Niemcw, Francuzw
czy Polakw powrci moe jeden. Ten
nawet nie spyta dziecka, ktre mia
wramionach, jak mu na imi. Stara
em si opisa t wycieczk tak, jak j
widz mieszkacy slumsw. Nie py
taem turystw wzasadzie onic. Tak,
jak mieszkacy slumsw nie pytaj,
bo nie maj takiej moliwoci. Kto by
na to pozwoli? Biali ich przyszli ogl
da, anie rozgadywa si znimi. Jeli
turysta chcezagaduje, ale przewod
nik itak go od razu popdza. Ndzarz
biaego nie pyta, tylko patrzy. Tyle mu
wolno.
Tak mu si przynajmniej wydaje. Aczy
biaemu wolno wstawia na Facebo
oka sfotografowane twarze ndzarzy
bez ich zgody? Twarze ich dzieci? Robi
tak wielu biaych zaraz po powrocie
ze slumsw do hotelu. Znajomi, bli
si idalsi, wdalekich zachodnich mia
stach siedz przed swoimi kompami,
trzymaj wrkach iPady ipodziwiaj
trofea zfilipiskiego safariojej, gra
niczne przeycia przyjaci, mog je po
lubi, udostpni albo skomentowa:
Wspaniae macie wakacje! Tylko uwa
ajcie na siebie! Wracajcie cali izdrowi!
Zarbiste zdjcia! Pena akceptacja. Na
to biedaturyci strudzeni swoj bieda
wycieczk odpowiadaj lajkiem, bio
r zbaru filipiskie piwo izapominaj
odzisiejszych ndzarzach. Rozmawia
j opiknej Tajlandii. Ija to rozumiem.
To bezradno.

Wycieczki True Manila, oktrych piszesz,
organizowane s na masow skal?
Organizuje je Edwinczarny charak
ter mojej ksiki, on ju wie, dlaczego,
aczytelnik Eli, Eli si dowie. Ten czo
wiek przeprowadzi przez Onyx chyba
ju ze sto takich biedawycieczek ina
dal to robi. Ale nie tylko on. Wtrakcie
pracy nad Eli, Eli byem wBangko
ku, Mumbaju iCape Town. Wkadym
ztych miast mona si na taki spacerek
zapisa. Zapisaem si ija, aby spraw
dzi, czy jest podobnie jak wManili.
Czyli masz spore dowiadczenie. Jest po
dobnie?
Mam niech do generalizowania. Nie
kady slums na wiecie jest taki sam.
Nie mwi, e kady turysta odwie
dza slumsy. Nie mwi, e kady, kt
ry je odwiedza, uywa tych ndzarzy
do wasnych, pokrconych celw albo
e kademu turycie ludzka bieda zwi
sa. Ale wydaje mi si, e wwikszoci
przypadkw tak jest.
Awtwoim?
Caa dzielnica wiedziaa, e zfotogra
fem pracujemy nad ksik oOnyxie.
Tak samo, jak wRwandzie czy Bo
ni wiedzieli, e dokumentuj traum
tamtych spoeczestw. Ludzie to ro
zumiej iwikszo znich chce pomc.
Rodzi si gbsza relacja, jest prawdzi
wy szacunek, prawdziwie yczliwe za
ciekawienie, prawdziwy umiech, zy,
17
jakie piwo, jaki obiad, czasem przy
ja. Tego turysta nie dowiadcza.
No dobrze, ale co ten czowiek ze slumsw
ztego ma?
Iotym te jest moja ksika. Repor
ter zabiera bohaterowi jego los, fo
tograftwarz. Przyjechalimy po te
zdobycze lotem zEuropy za tysic euro.
Ten czowiek wyciu tysica euro na
oczy nie zobaczy. Po powrocie fotograf
obrobi zdjcia, reporter napisa ksi
k, ruszya wydawnicza machina. Zaraz
wejdzie wto Empik, agent handluj
cy prawami autorskimi, moe uda si
wyda ksik wParyu, moe wLon
dynie. Kosztuje to wszystko ogromne
pienidze. Anasz bohater, dawca tej
18
opowieci, zosta ztym, co mia, zanim
nas spotka. Czyli zniczym. Oczywicie
mona inaczej spojrze na t relacj
iuzna, e bohater wiele od reporte
ra dostaje. No, ale nie bd tu opowia
da caej ksiki. Wrmy do turysty,
do jego motywacji.
Jaka jest wedug ciebie ta motywacja?
Zapewne nie ma jednakowej motywa
cji. Ludzie s rni. Ch szpanu? Tury
styka jest wyznacznikiem spoecznego
statusu. Mwimy, gdzie spdzamy wa
kacje, wjakich dalekich krajach, wja
kich hotelach. Ale dzi to ju aden bajer
powiedzie, e byem wBangkoku,
Phnom Penh czy wManili. Trzeba po
wiedzie: byem na slumsach wManili!
Ale wksice przywoujesz za Susan Son
tag porwnanie zwiedzania dzielnic ndzy
do zwalniania samochodu podczas mijania
wypadkw. Ludzie zwalniaj, bo wiedz, e
mog zobaczy co makabrycznego. Tury
ci, ktrzy jad do Manili, gdy na miejscu
dowiaduj si, e tu obok jest co, czego
si boj, co strasznego, co, co wykracza
poza ich nudn norm.
...chc si napatrze na co, czego nie ma
na trasie Lonely Planet. Po co? Czy zro
biliby to, gdyby wraenia ze slumsw
mieli zatrzyma tylko dla siebie? Gdyby
nie byo Facebooka? Myl, e cz jed wslumsie po raz drugi, trzeci, czter
nak by zrezygnowaa. Fetyszem s fa
cebookowe lajki. Liczba lajkw te jest
wyznacznikiem spoecznego statusu.
p o s t - t u r y s t a
Nasi facebookowi znajomi, skaczc po na widok zbliajcych si biaasw cho
internecie, nagle zwolni, zatrzymaj si waj si wswoich szaasach, nie chc
nad naszym postem, naszymi fotogra by mapami wcyrku. Ainni wci go
fiami ludzkiego upokorzenia. Polubi, dz si na trwanie wtym upokorze
amoe nawet kto si rozczuli isko niu, bo czasem jednak jaki Niemiec
mentuje, e to straszne albo krcej czy Szwedka da dziecku gum do u
:(. Zajmie mu ta emocja pi sekund, cia, moe kanapk. Wslumsie kanap
moe pitnacie. Ale najwaniejsze jest ka wiele znaczy.
to, e nasz znajomy zapamita: on by na
slumsach wjakiej Manili! Niezy go! Czsto model takiej atrakcji turystycznej
Myliwy powracajcy zsafari! Szacun! jest tak skonstruowany, e indznik co
na tym zarobi, iturysta poratuje swoje sy
* te sumienie.
Czy ludzie wslumsach zdaj sobie spraw Nieczsto. Najwicej zyskuje organiza
ztego, e turyci przychodz do nich wa tor. Cho wManili jest to akurat sabo
nie dlatego, e oni s biedni, traktowani wymylone. Natomiast wCape Town
jako gorsi? przemys ogldania biedy wietnie pro
Oczywicie. S tacy, ktrzy sobie tego speruje. Przychodzisz do jakiej cha
nie ycz. Patrz na biaych tury ty, piewaj ci tam piosenk, po chwili
stwnie tylko my ich ogldamy, oni przewodniczka mwi gono, e mo
take ogldaj nasiczuj si wyko esz zoy donacj na te biedne iuta
rzystywani. Nikt nie chce by uywa lentowane dzieci. Nie masz wyboru, bo
ny. Wielu turystw nie pomyli otym dzieci patrz, co zrobisz. Potem idziesz
nawet przez moment. Niektrzy bied do nastpnego miejsca ito samo. Tury
ni chtnie by si jednak na taki ukad sta czuje si nacigany, zapany wpu
zbiaymi zgodzili, ale za co. Nie maj apk, ale daje. Cho wczeniej zapaci
wielu okazji do zarobienia kasy ilicz, za wycieczk szedziesit euro. Wca
e co im od biaego przy okazji skap le mi go nie al.
nie. Biaa wycieczka, kiedy pojawia si
po raz pierwszy, niesie nadziej. Bo Renzo Martens, autor filmu dokumental
kady biay sporo matak myli wik nego Enjoy Poverty zbudowa wKongo
szo ludzkoci. Biaa grupa pojawia si park rozrywki biedy iuczy mieszka
cw, jak wiadomie korzysta zfaktu, e
dziesty. Inic nie kapie albo kapie tylko s biedni. Cay jego projekt mia na celu
nielicznym. To budzi wludziach roz uwiadomienie ich oraz odwrcenie sytu
czarowanie isprzeciw, wic niektrzy acjinieposiadajcym niczego pokaza, e

maj doskonay produkt, swoisty zasb,
czyli wasn bied. Czy wyobraasz sobie,
aby mieszkacy slumsw na Onyxie sami
si zorganizowali istwierdzili, e zakadaj
biznes iudaj takich biednych, jakich chc
zobaczy bogaci turyci?
Spotkaem ostatnio wMumbaju gru
p sympatycznych dwudziestolatkw,
ktrzy urodzili si wgigantycznym
slumsie Dharavi itam dorastali. Zro
bili stron internetow itak powsta
a agencja, ktra oprowadza turystw
po slumsie. Zjej usug korzystaj naj
drosze hotele wmiecie, wiatowe ho
telowe marki, takie po kilkaset euro za
noc. Zatem to jest moliwe. Ale slums
slumsowi nierwny. Na Onyxie trud
no sobie podobn agencj turystyczn
wyobrazi. Cho jeden znaszych boha
terw, Edwin, jest czowiekiem zOny
xu iprbuje co takiego robi. Ale to na
odlego wieje oszustwem iaden dro
gi hotel go nie zatrudnia.
Aco on dokadnie robi?
Zaprasza biaych na wycieczk pod ha
sem True Manila. eby byo ciekawiej,
t nazw wymyli mu Grzegorz, foto
graf zPolski. Miaa powsta oficjalna
organizacja pozarzdowa pod t nazw,
ztransparentnymi zasadami dziaa
nia ifinansowania. Wielu Europejczy
kw iAmerykanw chciao Edwinowi
pomc, aprzez niego pomc dzieciom
slumsw. Organizacja nie powsta
a. Dziaa na dziko. Turyci za udzia
19
wwycieczce nie pac ani jednego peso.
Tak im si to przedstawia ina poczt
ku wycieczki faktycznie tak jest. Id
ikarmi ndzarzy, jak karmi si god
ne zwierzta. Pstryk! Pstryk!
Ukresu wycieczki rodzi si jakakolwiek
solidarno, czy widzowie jeszcze bardziej
si od nich odcinaj imwi: to nie nasz Jan Mencwel Katarzyna
jest animatorem kultury, Augustyniak
wiat? badaczem spoecznym. behance.net/katarzynow
Turysta wslumsie wkocu mwi: ale Wsppracuje
zPracowni
ju std wyjdmy. Wyczmy ju ten Bada iInnowacji
film, bo to jest za cikie. Odcina si. Spoecznych Stocznia
iTowarzystwem
Inicjatyw Twrczych .
Jak mylisz, dlaczego nastpuje odcicie?
Nikt nas nie uczy, jak sobie radzi
zwidokiem cudzego cierpienia, zwi
dokiem cudzej ndzy. Jestemy, jak
ju powiedziaem, bezradni. Moemy
wyj zslumsu isi nie oglda za sie
bie. Mamy ten luksus. Przywilej za
mknicia drzwi.
Pawe Cywiski
jest orientalist,
kulturoznawc,
podrnikiem. Redaktor
dziau Poza Europ
oraz pomysodawca
ikoordynator projektu
postturysta.pl
20 p o s t - t u r y s t a Ewa Gajewska Kuba Mazurkiewicz

Gdy zniknie ostatni

turysta
P wieku temu podr na globalne Poudnie bya powodem uznania.
Pniej staa si powszechna iutracia atut ekskluzywnoci. Jej miejsce
zajy alternatywne oferty turystyki zrwnowaonej, wolontariatu,
ekoturystyki, ktre coraz bardziej trac na wartoci
wraz ze swoim umasowieniem.

N a zdjciu maa dziewczynka wtej

sukience zblia rk do ba wielkie
go tygrysa. Jeli przyjrze si uwanie,
acuchem sonia zatytuowa odwaga,
poczuam si, jakby czas si zatrzyma.

wida, e jej rka zawisa kilka centy
metrw nad grzbietem zwierzcia. Boi
si. By moe jej rka dry.
Tego nie pamitam. Ten dzie przy
pominam sobie teraz tylko dziki temu
zdjciu. Dziesitki osb stay wkolejce.
Stanam ija, araczej ustawili mnie tam
rodzice. Kady chcia mie zdjcie zty
grysem bengalskim. Wtedy ija chciaam.
Na zdjciu wida jeszcze ciki acuch,
przywizany do szyi tygrysa izamglo
ne oczy zwierzcia. Baam si do niego
podej, cho by przecie tak otuma
niony lekami, e ledwie podnosi gow.
Tego dnia pozowaam jeszcze zkro
kodylem na rkach, przechodzc pod
soniem itrzymajc wobjciach skut
acuchem mapk.
To zdarzyo si wier wieku temu
podczas mojego pierwszego wyjazdu do
Azji. Dzi sama nie zrobiabym sobie ta
kiego zdjcia. Dzi nie zdecydowaliby si
na to rwnie moi rodzice. Wiele zmieni
o si wsposobie naszego podrowania
przez te dwadziecia pi lat. Cho, gdy
ostatnio natknam si na blog znajome
go, ktry zdjcie swojego maego synka
wycigajcego rczk wstron skutego
Kto wybiera now turystyk
Powiedzie, e turystyka zmienia wiat,
to nie powiedzie nic. Filozofia podro
wania dla samego wypoczynku zmiota
nasze przyzwyczajenia, przeorganizo
waa nasze ycie, przekraczajc mo
liwoci pojmowania. Zmiany wida
na kadym polu: naszych moliwoci,
szans, aspiracji, ambicji, postrzegania
ireagowania na wiat, budowania rela
cji. Dorastaam wczasach, kiedy rodzi
ce zabraniali mi mwi oegzotycznych
wakacjach wszkole, aTurcja kojarzya mi
si tylko zwypchanymi krysztaami wa
lizkami. Dzi zdjcia zpodry znajomi
zamieszczaj wInternecie, jeszcze sto si powszechna, wrcz masowa. Stra
jc pod zabytkiem, za urlop to dla nich cia swj gwny atutekskluzywno.
niezbywalne prawo. Zmieni si sposb, Amerykanie, Brytyjczycy, Niemcy do
wjaki podrujemy, tempo, ale przede strzegli alternatyw dla turystyki ma
wszystkim motywacje iskutki, jakie sowej ju ponad dekad temu. Powstay
nasze podre wywouj. WPierwszym pierwsze biura organizujce wypoczy
wiecie urlop to stay element roku. nek wmaych grupach w miejscach od
Tym ciekawszy, jeli spdzany wwie dalonych od gwnego szlaku. Pojawi
cie Trzecim. si wybr midzy safari wKenii aopie
Jeszcze p wieku temu jakakolwiek k nad orangutanami na Borneo, mi
podr na Poudnie, to globalne, bo ju dzy noclegiem wpiciogwiazdkowym
nie zawsze geograficzne, bya powo kurorcie aspaniem na bambusowej
dem uznania izazdroci. Potem staa macie wwietnamskiej chaupie. Wybr

pojawi si jako zapowied nowej tury
stykiodpowiedzialnej, czasem zwanej
zrwnowaon. Taka turystyka miaa
by odpowiedzi na turystyk masow,
wiadomym wyborem iograniczeniem.
Elementy spoecznie zaangaowane
go dziaania biznesu pojawiy si wcze
niej we wszystkich ju niemal branach:
farmaceutycznej, spoywczej, odzieo
wej. Ale rewolucji wturystyce wci nie
wida, cho to zaskakujce, bo to naj
wiksza ga gospodarkiprawie 10% wyjazdowej wrankingu Rzeczpospoli
wiatowego pkb. Ju teraz co roku na
21
urlop rusza ponad miliard ludzi. Co roku maych obrotw wrankingu nie zosta
zasilaj kasy hoteli, restauracji icen y uwzgldnione, ale ktrych klientw
trw rozrywek. Zasilaj jednak rwnie spotykam na caym wiecie, od wielu
portfele tajskich alfonsw, afrykaskich lat oprowadzajc grupy. Zdwudziestu
kusownikw imilionw indyjskich na firm, zktrymi chciaam si skontak
cigaczy. towa, odpowiedziay na moj wiado
Chcc przekona si, jaki stosunek mo dwie.
do nowej turystyki maj biura podr Obie odpowiedzi nadeszy zma
y wPolsce, napisaam wiadomo do ych biur, znanych bardziej zamone
dwudziestu znich. Wybraam te, kt mu klientowi, ktry jest wstanie wyda
re znalazy si wrd liderw turystyki na wakacje kilka czy kilkanacie tysi
cy zotych. Takiemu, ktry sam sie
tej, oraz kilka mniejszych, ktre zracji bie woli nazywa podrnikiem. Bo
22 p o s t - t u r y s t a

alternatywna filozofia podrowania do Mae, powstae zmodzieczej pa pory pozostajcego wposiadaniu insty
prowadzia wielu do koniecznoci wy sji biura to zreguy rwnie maa licz tutw badawczych, organizacji pozarz
boru isamookrelenia: jestem turyst ba klientw, ale za to klientw lojalnych. dowych iuchodcw. Iogromny sukces
czy podrnikiem, cho to wybr czysto Gdy kto raz poczuje si podrnikiem, marketingowy rodziny Kimw. Niemal
iluzoryczny. Jednak nazywajc swoich ju nigdy nie bdzie chcia by turyst. kady wracajcy zKorei Pnocnej jest,
klientw podrnikami, biura stworzyy Tak myleli waciciele drugiego biura, niczym Dennis Rodman, pod wraeniem
now klas turystwuczestnikw wy ktrzy zdecydowali si na prawdziwe re rozmachu, przepychu, nowoczesnoci
cieczek objazdowych, smakoszy egzoty wolucje: opaty za emisj dwutlenku w iwspaniaej opieki. Opieki dwadziecia
ki, poszukiwaczy bezpiecznych przygd. gla czy dni powicone pracy na rzecz cztery godziny na dob, wkadym miej
odwiedzanej spoecznoci. Milowy krok scu iokadym czasie. Wracajcy zKo
Rewolucjonici naprzd, po ktrym trzeba byo zrobi rei opowiadaj najczciej, e okropnoci
Jedno zbiur, ktre zdecydoway si na krok wstecz. Okazao si bowiem, e lu opisywanych wraportach nie widzieli,
kontakt ze mn, wysya ludzi na siedem dzie nie s gotowi na takie rewolucje, na awidzieli, jak mwi, duo. Czy aby na
kontynentw iszczyci si pozycj lidera prac na urlopie, awglobalne ocieple pewno widzieli jednak co wicej, ni go
wrd organizatorw takich wycieczek. Je nie wielu Polakw po prostu nie wierzy. spodarze zdecydowali si pokaza? Po
go klienci chwal sobie innowacyjne tra takiej przygodzie nikt nie lubi si nad
sy ipomysy, docieraj wkocu zgodnie Nudno? Pom dzieciom wAfryce tym zastanawia.
zobietnic tam, gdzie nikt inny nie do Nowa turystyka, coraz mocniej obec Ale nawet takie ekskluzywne kierun
ciera, cho rwnie czsto narzekaj na na wwiecie, wPolsce rwnie wpro ki przestay by wystarczajce. Pojawiy
zmieniajce si ju wtrakcie trwania wy wadzia ju na zawsze dodatkowego si nowe formy spdzania wolnego cza
cieczki programy. By moe ma to zwizek graczalokaln spoeczno ich osi su, midzy innymi wolontariat. Modzie
ze wspprac zmaymi lokalnymi firma gnicia korzyci dla wszystkich trzech zwysokorozwinitych pastw ruszya
mi oraz korzystaniem zlokalnych rodkw stron: organizatorw, turystw iwa wwiat do krajw mniej rozwinitych,
transportu, co pozwala doskonale wpisa nie miejscowych, zktrych zasobw aby malowa szkoy, sadzi drzewa czy
si wstrategi zrwnowaonej turystyki, korzystaj dwie pierwsze grupy. Wzro uczy dramy dzieci zobozw dla uchod
utrudnia jednak czasem skrupulatne od sa wiadomo moliwoci wyboru, ana cw. Ruszyli odpoczywa, ale wswoim
haczanie punktw programu, czego ocze turystycznej mapie wiata pojawiy si zamiarze gwnie pomaga. Dzi nie
kuje wikszo wspczesnych turystw. nowe kierunki, jak nieznana wczeniej jest to ju takie oczywiste. Bo cho od
Ztym borykaj si te inne, niewielkie biu Gambia, Kuba czy niewielki Pitcairn. poczynek by gwarantowany, to ju sens
ra, ktre chtniej sigaj po niestandar Ale rwnoczenie alternatyw staa si iskuteczno takich zorganizowanych
dowe programy ialternatywne atrakcje, take Korea Pnocna, bo jako kierunek wyjazdw jest mocno kwestionowany.
wiedzc, e konkurowa zgigantami mo zapewnia to, co inne miejsca ju daw Now perspektyw staa si tak
na tylko lepszymi pomysami. Ijakoci, ale no straciyekskluzywno ioryginal e praca na rzecz lokalnej spoeczno
ta nie jest wcenie. Ponad 90% Polakw przy no. Wycieczki do tego kraju irelacje ci, odwiedzanie sierocicw idomw
wyborze oferty kieruje si cen. Innowacje, zdawane po powrocie przez turystw, to pomocy, awkocu take poorism, czy
jeli ju si pojawi, musz wic by tanie. przeom wmonopolu na prawd, do tej li zwiedzanie slumsw idzielnic ndzy,
 23

bo odkd skrajna bieda, ktra dzieciom biura do wycofania zwycieczki punk stres spowodowany topniejcymi lodow
do zabawy ma do zaoferowania tylko tu programu wizyta wsierocicu, cho cami. Turysta nie pomyli otym nawet na
gwd iopon, znikna znaszego po turyci czuli si dobrze, kiedy mogli wes Malediwach, ktre pod koniec stulecia
dwrka, staa si atrakcyjnym obiek prze kilkoma dolarami orodek pomocy znikn pod wod. Ciko pracujcy miesz
tem fotograficznym. Wrnych formach na kocu wiata. WPolsce niewiele biur kaniec Pnocy nie chce sysze ozamiesz
wszystko to weszo ju do turystyczne musiao wycofa takie atrakcje zpro kach wEgipcie, okarczowanych lasach
go mainstreamu. Po dzielnicach ndzy gramw, bo niewiele zdyo je do nich deszczowych Borneo czy oproblemach
wRio czy wManili oprowadzaj dzi wprowadzi. Zkolei poczytny unas blog zdostpem dziewczt do szk wNepalu.
turystw przewodnicy. WSiem Reap, opodrach jeszcze niedawno reklamo Egipt to soce, plaa ipiasek, Borneo to
miecie zaledwie stutysicznym, wro wa wolontariat hasem: Nie masz po raj dla nurkw, aNepal to najlepsze trasy
tach do Angkor Wat, jest dzi trzydzieci mysu na wakacje? Jed na wolontariat. trekkingowe wiata. Jak pokazay ostatnie
pi sierocicw. Odwiedzajcy je tury Pomoc dzieciom wEtiopii jest wkocu wydarzenia, wikszo przybyszw znad
ci, zanim zostawi pienidze, chc zo lepsz opcj ni lato wmiecie. Wisy nie wie te, oco tocz si walki na
baczy, jak dzieci bawi si czy piewaj, Jednak nie tylko Polak woli pozosta ulicach Kairu czy Aleksandrii, ale wiedz
wic te przestay chodzi do szkoy, bo turyst niewiadomym. Wakacje to wy za to, ktry hotel ma najlepsz opcj all
sezon turystyczny pokrywa si zczasem walczony przez lata wity czas wydar inclusive. Wiedz te, e msz ma obowi
nauki. Rosnce wtpliwoci co do takiej ty codziennoci. Na wakacjach naley si zek sprowadzi ich do domu, jeli kurorty
formy finansowania skoniy niektre spokj, cisza, anie zasady, refleksja czy przestan by bezpieczne.
24 p o s t - t u r y s t a

Ekowyprawa to safari po parku

narodowym, wrd setek innych
jeepw wypatrujcych kilku
yjcych jeszcze leopardw.

Eko nie dla kadego
Alternatywna turystyka jest dla wielu
wci mao atrakcyjna. Rwnie dlate
go, e innowacyjne pomysy angauj nie
tylko umys, ale czsto take ciao. Ze
szlaku trzeba zej, nadoy drogi, po
nie baga, bo nie da si go ju cign, iIndie kadego dnia. Takich szukajcych
na jaki czas pozbawi si kawy ito
stw na niadanie. To dla wielu trudne,
zwaszcza e takie wczasy kosztuj cza
sem wicej ni leenie nad basenem.
Wicej kosztuj te wczasy eko, ale
jako, e do droszych jaj zielononek
zdylimy si ju przyzwyczai, to ina
ekowakacje jestemy wstanie wyda
wicej. Cho nie zawsze wiele wicej.
Odkryciem jest dla turystw, ostat
nio rwnie polskich, niewielki Bhutan.
To himalajskie krlestwo, cho otwarte
dla turystw zaledwie niecae cztery de
kady temu, przyciga coraz wicej osb.
Czciowo ze wzgldu na legendarne li
mity wpuszczanych turystw, ktrych
nigdy nie byo, czciowo te ze wzgldu
na zwizan znim tajemnic, ktra po
budza ciekawo. Bhutan niewiadomie
budowa otoczk magii, ktra teraz po
zwala turystyce wtym regionie rozwi
ja si wtempie przekraczajcym nawet
przewidywania bhutaskich planistw.
Starajc si powstrzyma napyw zwie
dzajcych, wadze podnosz wci staw
k dzienn, ktra obowizuje kadego
turyst. Za jedyne 250 dolarw amery
kaskich za kady dzie otrzymuje si
nocleg, pene wyywienie, przewodnika
ikierowc. Atake zezwolenie na od Bhutan to prawdziwy ekokierunek,
wiedziny wnielicznych, udostpnionych niemal wzr zSvres zasad zrw
obiektach. Wadze Bhutanu wiedz jed nowaonej turystyki. Zjedn tylko
nak, co robi, nie chcc wpuci do siebie wadcen, ktra sprawia, e wodr
mas podrujcych zplecakami, gw nieniu od jajek zerwek, nie kady eko
nie modych ludzi, zadeptujcych Nepal turysta moe sobie pozwoli na taki
ekowyjazd. Ale przemys turystycz
noclegu za kilka dolarw isposobw, ny wmig tworzy namiastki. Wystarczy
aby wej do zabytku tylnym wejciem przejrze oferty biur podry, tak pol
bez kupowania biletu, niekorzystaj skich jak izagranicznych. Ekonocleg?
cych zusug lokalnych przewodnikw Bardzo prosz. Jeli komu przychodzi do
ani droszych ni autobusy takswek. gowy trawa inamiot, to jest wbdzie.
Bhutan trwa wic jako ostoja tradycyjnej Teraz ekonocleg to noc spdzona wle
kultury iprzywizania do tradycji, stajc sie deszczowym wkontenerze ze stali
si rwnoczenie pierwszym na wiecie iszka, ktry jest rwnoczenie picio
krajem carbon neutral, czyli takim, kt gwiazdkowym hotelem. Ekowyprawa
rego lad wglowy bdzie zerowy. To jak na Sri Lank? Mylicie pewnie ow
zoty medal wkategorii na najmniejszego drwce przez lankijskie ostpy ibezdro
truciciela wiata. a? Nic bardziej bdnego. Ekowyprawa
Wygrowane, jak na t cz Azji, to safari po parku narodowym, wrd
koszty sprawiaj jednak, e cz przy setek innych jeepw wypatrujcych kil
bywajcych do Bhutanu turystw spo ku yjcych jeszcze na terenie leopar
dziewa si luksusw, ktrych za te dw. Amoe ekowioska wTybecie?
pienidze zaznaaby wssiednim Nepa Kiedy byyby to tradycyjne domostwa
lu, Indiach czy wBirmie. Bywaj czasem opokrytych wapnem biaych cianach.
zdziwieni, kiedy luksusowy hotel okazuje Kiedy. Teraz to wioska skadajca si
si zwykym, przypominajcym bardziej zwybudowanych przez chiski wadze
schronisko obiektem, na dodatek nie domw, wktrych pod ogromnym por
ocieplanym. Ale wielu wtym niewielkim tretem Mao Zedonga mieszkajcy tam
kraju widzi ostatni Shangrila, mitycz Tybetaczycy opowiedz turystom, jak
n krain szczcia. Skutecznie pomaga jest im dobrze, odkd Tybet znw jest
im wtym reklamowany we wszystkich chiski. Tak ekoturystyka staa si do
broszurach wspczynnik Szczcia Na stpna dla kadego.
rodowego Brutto, ktry mia zastpi Wikszoci to wystarcza. Innym nie.
mierzony powszechnie na wiecie Pro Lonely Planet raczej wizyty wtakich
dukt Krajowy Brutto. miejscach odradzi. Zachci turystw do
 25

Ewa Gajewska Kuba Mazurkiewicz

orientalistka, kuba.mazurkiewicz@
podrniczka, pilot gmail.com
wycieczek. Ukoczya
studia wWarszawie,
Krakowie oraz
wPekinie.
Obecnie zajmuje si
zagadnieniami csr
wturystyce.

szukania autentycznoci. Turyci wy wdinsach to adna atrakcja. Do pracy ktr stworzya nam turystyka. Ina
cieczkowi otak sam prawdziw wio Masaj przebierze si wic wtradycyjny razie ta iluzja trwa, bo chcemy by trwa
sk poprosz swojego przewodnika lub strj. Wten sposb do programw wy a, ale moment przebudzenia zblia si
pilota. Ten czsto odmwi, zdajc sobie cieczek trafiaj pokazy folklorystyczne wielkimi krokami. Aby nasz wiat mg
spraw, e obecno tysicy turystw wkadym niemal kraju na wiecie. Jeli si krci, musimy wydobywa wci
wjakiejkolwiek prawdziwej wiosce po lokalna tradycja nie ma nic do zapro wicej ropy, cho peak oil, czyli mo
kilku wizytach odbierze jej naturalno ponowania, taniec si wymyla, stro ment, od ktrego jej zasoby nie po
idziewiczo, ktra turystw do niej je zamawia wfabrykach, take tworzy wikszaj si, aju tylko malej, mamy
sprowadzia. Ale wikszo zgodzi si, li legendy, ktre potem powielaj prze dawno za sob. Tak samo przemys tu
czc na napiwek albo cho zadowolenie wodniki na caym wiecie. Pokazy rystyczny. Aby mg przynosi dochody,
klientw. Wten sposb kolejna wioska folklorystyczne ciesz oczy turystw, potrzebuje swojego paliwa, rzesz tury
zainwestuje wkrtce potem wogrodzenie wzbogacaj program wycieczki idaj stw szukajcych wci nowych wrae,
ibilety wstpu. Bo niby czemu mieszka prac. Stan zpozoru idealny, bo korzy nowych atrakcji. Ale tych bdzie ju tylko
cy maj pozowa do zdj robionych apa staj wszyscy. Tylko czy otak iluzj nam mniej, bo nie budujemy ju konstrukcji
ratami wartymi wicej ni ich domy, ana chodzio? na miar Taj Mahal, piramid czy Wiel
dodatek bez przerwy si umiecha? Wol Mwi si, e podre ksztac. Moe, kiego Muru, nie rodz si nowe, ukryte
postawi bram wjazdow, za zdjcia bra cho wydaje si, e tylko pod warun wdungli plemiona, do ktrych mo
pienidze isprzedawa bilety. Dodatkowo kiem, e przygotowania do nich trwa na by zorganizowa wypraw. Zasoby
jeszcze koszulki, breloczki, figurki, cza j tygodniami, miesicami, jeli ksiki turystyczne wiata kurcz si szybko.
peczki, podstawki pod kubki, naklejki, zaczynaj spada zpki przy ku, je Za szedziesit lat pod wod znikn
potem te kiebaski izimne napoje. Cz li szukanie noclegu zajmuje cae noce, Malediwy, ciepa woda oceanw zabije
turystw straci takim miejscem zainte aczytanie relacji wiele dni. Podre rafy koralowe, cze buddyjskiego dzie
resowanie iprzeniesie si dalej, do innej, ksztac, jeli godziny spdzone wlo dzictwa Jedwabnego Szlaku zaleje woda
nieodwiedzanej jeszcze tak czsto wioski. kalnym autobusie zaowocuj historiami, zbudowanych wci nowych tam, aTaj
Cz zostanie, bo przy okazji sklepiku opowieciami, jeli spotkani na szlaku Mahal nie wytrzyma liczby odwiedzaj
znapojami pojawi si te jedyna woko ludzie zafascynuj iwypal lad. Awy cych ina zawsze zamknie swoje podwoje.
licy toaleta wstylu zachodnim. cieczka? No c, ta jest zreguy uroz Co wic zobaczymy, gdy kurtyna ilu
Tych, ktrzy zostan, miejscowi bd maiceniem czasu wolnego, oderwaniem, zji opadnie?
chcieli zatrzyma, nakarmi, przeno czasami ucieczk. Szans wrzucenia fo
cowa irozerwa, organizujc pokaz tek na bloga, ale jeli szybko nie pojawi
folklorystyczny. Wten sposb, midzy si lajki, pojawi si zkolei wtpliwo,
innymi, odrodzi si wchiskim Yun czy ta podr odbya si aby na pewno.
nanie taniec trzech krokw herbaty, Podrujc, na razie patrzymy na
aMasajowie przypomnieli sobie, e le wspaniaoci wiata, jego pikno, brzy
piej wygldaj, stojc na jednej nodze. dot, kolory, odcienie. Na razie rzadko
Ale Masaj, nawet stojcy na jednej nodze, spogldamy za kurtyn iluzji trwania,
26 p o s t - t u r y s t a Micha Jasiski

Turystyczna lista pac

Prawie poowa midzynarodowych podry turystycznych

w2009 roku odbya si wpastwach rozwijajcych si. Cho oficjalne
dane wiatowej Organizacji Turystyki mwi, e 35% wiatowych
dochodw ztej brany trafio do tzw. Trzeciego wiata, to realne straty,
ktre ponosz one ztego tytuu, mog znacznie przewysza zyski.

6,3 %

E konomiczna ocena turystyki midzy

narodowej wpastwach rozwijaj
cych si budzi wiele kontrowersji. Wynika
bazy noclegowej, uatwieniami wzakre
sie przekraczania granic, rewolucj in
formatyczn oraz cigym rozwojem
to midzy innymi ze zoonego charakte transportuprocesami stymulowany
ru zjawiska turystyki oraz przeszoci ko mi i zachodzcymi rwnie przewanie
lonialnej tej grupy pastw. Dlatego warto na obszarze Pnocy.
na chodno zarysowa zagadnienie wy Na rozwj turystyki midzynarodo
miany turystycznej imidzynarodowych wej oddziauje wiele czynnikw. Za do
inwestycji turystycznych wperspektywie minujce niewtpliwie naley uzna
relacji PnocPoudnie oraz zzastano czynniki ekonomiczneztym e ich
wi si nad tym, jakie s korzyci ikosz wpyw naley postrzega dwojako. Po
ty zwizane ze specjalizacj turystyczn pierwsze, uczestnictwo wpodrach
wpastwach rozwijajcych si. Na tym jest przywilejem bogatych. Po dru
tle wsposb szczeglny naley przyjrze gie, szczeglnie wprzypadku turystyki
si dwm zagadnieniom budzcym naj masowej podrni wybieraj zazwyczaj
wiksze kontrowersje. Pierwszym jest jako miejsce docelowe regiony rozwi
proces, okrelany w literaturze nauko nite ekonomicznie. Wynika to midzy
wej mianem kolonizacji turystycznej. innymi ztego, e miejsca te charaktery
Drugimzjawisko monokultury tury zuje odpowiednia atwo dojazdu oraz
stycznej. rozwinita baza noclegowa iywienio
wa. Potwierdzeniem tych zjawisk jest
Bogaci jad do bogatych na przykad niewielka skala podry do
Wspczesna skala ruchu turystyczne pastw afrykaskich, ktre charakte
go ijej ukad przestrzenny jest wynikiem ryzuj si sabo rozwinit infrastruk
oglnowiatowych zjawisk spoeczno tur, wysokimi kosztami transportu czy
gospodarczych, wystpujcych zarwno niestabiln sytuacj polityczn. W2009
po stronie popytu, jak ipoday turystycz roku ruch turystyczny wAfryce wynosi
nej. Zjednej strony, wyrany jest proces zaledwie 46 mln turystw, co stanowio
bogacenia si spoeczestw Pnocy, ten 5,2% wiatowej turystyki. Dla porwna
dencja do wyduania si czasu wolnego nia, w tym samym roku liczba przyjaz
oraz poprawa warunkw zdrowotnych dw do pastw wysokorozwinitych
wtej grupie pastw. Zdrugiej za, mamy wyniosado Francji 74,2 mln (8,4%),
do czynienia z poszerzeniem turystycznej do USA 54,9 mln (6,3%), do Hiszpanii
 27

Udzia w wiatowej turystyce

52 % 5,2 % 5,9 % 8,4% 5,8% 4,9 %

28 p o s t - t u r y s t a

Pomimo walorw krajoznawczych 10 %

przestrzeni, tylko 10% wiatowych

inwestycji wturystyk ma miejsce
wkrajach rozwijajcych si.

52,2mln (5,9%), ado Woch 43,2mln tezy, e rozwj turystki midzynarodo

(4,9% wiatowego ruchu turystycznego).
Pomimo licznych zmian iprzeobrae
na midzynarodowym rynku turystycz
nym w cigu ostatniego pwiecza (m.in.
rozwoju rodkw transportu, ekspansji
przedsibiorstw turystycznych zpastw
wysokorozwinitych na obszary sabo
rozwinite gospodarczo), zaledwie 18%
zagranicznych podry turystycznych
to wyjazdy midzykontynentalne. Sta
y wzrost ruchu turystycznego wynika
gwnie ze zwikszajcej si wymia atrakcyjno z punktu widzenia bez
ny midzy regionami wysokorozwi
nitymi. Europa pozostaje niezmiennie
wiatowym hegemonem turystycznym.
W2009 roku liczba podry wyniosa
wtym regionie 459,3 mln, co stanowio
52,2% wiatowego ruchu turystycznego
oraz pozwolio uzyska wpywy ztego
tytuu wwysokoci 413,3 mld USD, co
stanowio 48,3% udziau wwiatowych
wpywach zturystyki. Co prawda od
ostatnich parunastu lat Europa tra
ci swoj pozycj na rzecz dynamicznie
rozwijajcych si gospodarczo pastw
azjatyckich. W2009 roku liczba podry
do Chin wyniosa 50,9 mln, co stanowio
5,8% wiatowego ruchu turystycznego.
Chiskie wpywy zturystyki wyniosy
39,7 mld USD, stanowic 4,7% wiato
wych wpyww. WMalezji zkolei wiel zy bada tego zagadnienia (iniewielu ba
koci te wyniosy odpowiednio 23,6
mln turystw (2,7%) oraz 15,8 mld USD
wpyww (1,9%). Przykady tych dwch
pastw stanowi kolejne potwierdzenie
wej jest silnie zwizany zpoziomem roz
woju gospodarczego. Strata dominujcej
pozycji Europy obrazuje jedynie prze
noszenie si specjalizacji turystycznej
wkierunku pastw dawnego Drugiego
wiata doganiajcych ekonomicznie wy
sokorozwinite.
Pikny krajobraz nie wystarczy
Poziom rozwoju gospodarczego deter
minuje rwnie wznacznym stopniu
porednich inwestycji zagranicznych
wturystyce. Pastwa rozwijajce si,
wbrew powszechnym opiniom nie sta
nowi szczeglnie atrakcyjnych miejsc
do inwestycji wsektorze turystycznym.
Pomimo posiadania czsto unikalnych
wskali wiata walorw turystycznych
(na og jedynego czynnika decyduj
cego oinwestycjach korporacji tury
stycznych), jak rwnie specyficznej,
otwartej przestrzeni (nie podlega ona
przeksztacaniu istniejcego zagospo
darowaniajest procesem swobodnej
ekspansji), to jak wskazuj dane liczbo
we, zaledwie 10% caoci wiatowych za
granicznych inwestycji bezporednich
wturystyce ma miejsce wpastwach
rozwijajcych si. Pomimo wczesnej fa
cje midzynarodowe) na inwestycje tu
da empirycznych) zaryzykowa mona
twierdzenie, e gwne strumienie bez
porednich inwestycji zagranicznych
wturystyce (zgodnie ze sformuowan
wlatach szedziesitych XX wieku
teori tzw. przepyww kaskadowych
wturystyce) przepywaj zpastw wy
sokorozwinitych do tych ostosunkowo
niszym poziomie rozwoju, ale nie bez
porednio do sabo rozwinitych.
Lokalizowanie bezporednich in
westycji turystycznych przez przed
sibiorstwa wywodzce si zpastw
wysokorozwinitych (poszukujcych
m.in. nowych obszarw recepcji tury
stycznej), pomimo ich nieznacznego
wskali globalnej rozmiaru, s jed
nak niezmiernie wane zperspektywy
funkcjonowania gospodarek rozwijaj
cych si. Wynika to przede wszystkim
ze struktury gospodarczej charakte
ryzujcej t grup pastw. Silna presja
na pozyskiwanie dewiz (wikszo wa
lut wpastwach rozwijajcych si jest
niewymienialna, konieczno rwno
waenia bilansu patniczego wpywami
zturystyki) powoduje, e wadze, szcze
glnie wprzeszoci, chtnie zezwalay
(zachcane oczywicie przez organiza
rystyczne. Proces ekspansji otwartej
przestrzeni (kolonizacja turystyczna)
przebiega czsto (szczeglnie wlatach
szedziesitych i siedemdziesitych

ubiegego wieku) wsposb bardzo dy
namiczny, niekontrolowany iobejmowa
znaczne obszarysilnie (iczsto nieod
wracalnie) t przestrze przeksztacajc,
zmieniajc rwnie profil gospodarczy
regionu czy pastwa.
Bdna hipoteza
Wlatach pidziesitych i szedziesi jazdowej turystyki zagranicznej zosta
tych XX wieku ekonomici podkrela
li szczegln opacalno specjalizacji
turystycznej wpastwach rozwijaj
cych si. Perspektywy wiatowego roz
woju turystyki postrzegano bowiem
przez pryzmat teorii modernistycznej.
Zgodnie zjej przesankami wpoczt
kowej fazie rozwoju wyodrbniaj si
dwa typy przestrzeni: rozwinite go
spodarczo Centrum oraz biedne Pery
feria. Turystyka rozwijana na obszarach
peryferyjnych miaa przyczynia si do
transferu rodkw zbogatych obsza
rw zamieszkiwanych przez turystw.
Wtym okresie powszechne byo prze
konanie, e dochody dewizowe ztu
rystyki przyjazdowej, efekt tworzenia
miejsc pracy irozwj infrastruktury
przewyszaj ewentualne potencjal
ne koszty (tak ekonomiczne, jak i spo
eczne czy rodowiskowe). Uwaano, e
inwestycje zagraniczne (hotele, orod
ki turystyczne) przynosz pozytywne
efekty, na przykad poprzez moder
nizacj iredystrybucj dochodw. Dla
uzyskujcych niepodlego wwyniku
dekolonizacji regionw specjalizacja ta
wydawaa si szczeglnie atrakcyjna.
Wraz zdalszym rozwojem turysty
ki pogld ten nie wytrzyma jednak
konfrontacji zrzeczywistoci. Byo to
szczeglnie wyrane wpastwach roz
wijajcych si (okrelanych mianem
Trzeciego wiata). Koncepcja denia
do maksymalizacji wpyww zprzy
a zakwestionowana (za punkt zwrotny
przyjmuje si 1973 rok). Licznie wyst
pujce negatywne zjawiska wynika
jce zrozwoju turystykispoeczne,
ekologiczne, aszczeglnie ekonomicz
nespowodoway zastpienie teorii
modernistycznej teori zalenoci, roz
winit nastpnie przez teori systemu
wiatowego.
Zwolennicy tych dwch ostatnich
teorii podkrelaj, e wraz zrozwo
jem Centrum dochodzi do uzalenienia
ekonomicznego ipolitycznego Peryfe
rii. Nastpuje to wwyniku pozyskiwa
nia zasobw wzamian za selektywne,
mniejsze ich przepywy zCentrum do
Peryferii. Wskali globalnej doprowadzio
to do dychotomicznego podziau wia
ta. Ukad ten wydaje si wyjtkowo sta
y ze wzgldu na niezmienny charakter
relacji pomidzy Pnoc aPoudniem. zturystyki zagranicznej. Gospodar
Relacje te dotycz nieekwiwalent
noci handlu (korzystniejszego dla
pastw rozwinitych), zachowa spo
ecznych mieszkacw pastw rozwi
jajcych si, naladujcych zachowania
mieszkacw Pnocy (szczeglnie ich
29
wzorce konsumpcji) oraz odmiennych
ukadw stosunkw spoecznych (sta
bilnych wpastwach rozwinitych, kon
fliktowych na Poudniu). Ten niezmienny
charakter determinuje supremacj P
nocy, ktra wydaje si zjawiskiem ra
czej staym. Midzynarodowa wymiana
turystyczna znajduje wedug zwolenni
kw tych teorii potwierdzenie wobsza
rze rzeczywistego wpywu turystyki na
gospodark (ispoeczestwo) Poudnia
oraz wprocesie kolonizacji turystycz
nej. Wwyniku tego podkrelane s gw
nie gospodarcze dysfunkcje specjalizacji
turystycznej zachodzce wpastwach
rozwijajcych siwzrost cen ziemi,
produktw iusug; inflacja, wycieki de
wiz; sezonowo ibezrobocie; podatno
na wahania koniunkturalne, obca wa
sno (wwyniku inwestycji zagranicz
nych) oraz zaleno gospodarcza.
Trwale uzalenieni
Szczeglnym przypadkiem zalenoci
gospodarczej wynikej zrozwoju tu
rystyki s tak zwane monokultury tu
rystyczne. S to pastwa (terytoria),
ktrych znaczna cz deficytu bilansu
patniczego pokrywana jest zwpyww
ki tych obszarw s zatem wpewien
sposb zalene od tempa istabilnoci
rozwoju turystyki midzynarodowej.
Wliteraturze przedmiotu definiuje si je
przez pryzmat wskanika udziau wpy
ww zturystyki (eksportu produktu
30 p o s t - t u r y s t a

turystycznego) wPKB. Jest on wprzy

padku monokultur turystycznych
szczeglnie wysoki. Wwielu przypad
kach wynosi ponad 3040% (podczas gdy
wpastwach wysokorozwinitych siga
on od 1 do 5%). Przykadami tego typu
monokultur s gwnie mae obszary
wyspiarskie, m.in. znaczna cz pastw
karaibskich czy Seszele, Mauritius lub
Malediwy. Wliteraturze geograficznej
nazywane wyspami tropikalnymi, a w
literaturze ekonomicznejmaymi roz
wijajcymi si gospodarkami wyspiar
skimi (Small Island Developing States
- SIDS).
Oprcz wystpienia szeregu wymie kraje rozwijajce si
nionych negatywnych, ekonomicznych
nastpstw rozwoju turystyki, za najnie
korzystniejsze wprzypadku monokul 36%
tury turystycznej uznaje si trwao kraje rozwinite
tego zjawiska. Zdaniem czci specja
listw, uniemoliwia to uruchomienie
impulsw pobudzajcych wiksze zr
nicowanie gospodarczespecyficzne
zamknicie (czy te zakleszczenie) na
turystycznej ciece rozwoju. Spojrze
nie to niewtpliwie jest zasadne, cho 64%
wystpuj wyjtki od reguy bdne
go koa monokultury turystycznej.
Analizujc zjawisko zperspektywy hi
storycznej, dobrym przykadem wyda
je si Szwajcaria, ktra na pocztku lat
szedziesitych XX wieku gospodarczo % dochodw zturystyki

wysza zokresu specjalizacji turystycz

nej, rozwijajc dziki niej inne dziedzi
ny gospodarki. Pomimo odmiennych
warunkw geograficznych, historycz 47 %
nych ispoecznych od postkolonialnych
pastw Poudnia, teoretycy ekonomii,
aszczeglnie politycy gospodarczy wy
chwalajcy turystyczn drog rozwo
ju, podaj rwnie inne wzorcowe
przykady nieduych obszarw, ktre
przeamay turystyczn ciek roz
wojuwyspy kanau La Manche (Jersey, 53 %
Guernsey, Wyspa Man) czy kontynental
ne Monako, Liechtenstein, Luksemburg
iSan Marino.
Wspczesne zakleszczenie wmono
kulturze turystycznej wyspiarskiego
Poudnia wnajbardziej widoczny sposb % ruchu turystycznego

przejawia si wanie poprzez kolonizacj

turystyczn. Niewielka powierzchniowo

wyspiarska przestrze wwyniku tego
procesu zostaje silnie przeksztacona.
Powstae rozlege jednostki osadnicze
(wwyniku napywu kapitau zzewntrz,
przeznaczone gwnie do wykorzystania
ich przez turystw zagranicznych), po
woduj czsto cakowite zdominowanie
struktury przestrzennej wyspy (czy po
szczeglnych wysp). Zdaniem czci spe
cjalistw, jest to jeden znajistotniejszych
elementw, ktry warunkuje zamknicie
wyspom drogi do rozwoju winnych dzie
dzinach gospodarki. Przykady niektrych
wysp pokazuj jednak, e jest moliwy
rozwj innych sektorw choby Baha
my iVanuatu rozwiny usugi finansowe
ibankowe, tworzc na swoim obszarze tak
zwane oazy podatkowe.
Zdominowanie ukadu przestrzenne
go przez proces kolonizacji turystycznej,
utrwalajc nowy ukad, warunkuje rwnie
stao podziau zwpyww zturystyki po kultur turystycznych, przeniesienie
midzy kolonizatorami (przedsibiorstwa
hotelarskie, transportowe, biura podr
y) akolonizowanymi (wadze pastwo
we, ludno lokalna). Stopie tak zwanego
wycieku dewiz, szczeglnie wprzypadku
monokultur turystycznych jest nadal
wysoki. Wedug danych szacunkowych na
przykad na Karaibach wynosi on od 40 do
80%. Wskazuje to, e wwielu przypadkach
mniej ni jedna czwarta wpyww zostaje
wmacierzystej gospodarce. Wprzypad
ku pozostaych, niewyspiarskich pastw
rozwijajcych si szacunkowa wielko
wycieku waha si wgranicach 40-50%.
31
Publikowane dane statystyczne dotycz si zasadniczo od wiata wysoko uprze
ce wpyww zturystyki nie uwzgldniaj mysowionego. Zastosowanie wic teorii
jednak tego wycieku, wwyniku czego ob powstaych, jak by nie patrze, wwyni
raz ekonomicznych korzyci wtej grupie ku dowiadcze rozwojowych Europy
pastw nie jest rzeczywisty. Zachodniej, Stanw Zjednoczonych czy
Japonii wich warunkach jest albo nie
Spojrze innym okiem moliwe, albo przynosi odmienne efek
Zudno tego obrazu nie powinna jed ty. Badanie ekonomicznych problemw
nak przesdza okompleksowej, nega rozwoju turystyki wpastwach Poudnia
tywnej, ekonomicznej ocenie rozwoju wymaga zatem przyjcia innej optyki.
turystyki wpastwach rozwijajcych
si. Pejoratywny wydwik terminw
kolonizacja, zaleno, dysfunk
cja stanowi rwnie pewnego rodzaju
oskarenie izgry prowokuje do nega
tywnej oceny ekonomicznych efektw
turystyki wpastwach rozwijajcych
si. Wmoim odczuciu jest to podejcie Powyszy esej mona
rwnie przeczyta
nie do koca uzasadnione. Wprzypad wnaszym przewodniku
ku znacznej czci pastw rozwijajcych po ideach podrowania
si, aszczeglnie wyspiarskich mono
specyficznych zjawisk ekonomicznych
(presja inflacyjna, wycieki, bariera siy
roboczej, konieczno ponoszenia kosz
tw infrastruktury turystycznej ijej ob
sugi) jest perspektyw ograniczajc
kompleksow ocen zjawiska koloni
zacji turystycznej. Wwikszoci rozwi
jajcych si gospodarek nie wystpiy, Micha Jasiski
jest doktorem nauk
bd osigny nisze ni wpastwach ekonomicznych, jego
wysokorozwinitych, turystyczne efek zainteresowania
naukowe obejmuj
ty mnonikowe, co nie dowodzi ekono turystyk
micznej dysfunkcji turystyki, araczej midzynarodow, wtym
szczeglnie jej wpyw na
mao zrnicowanej, nieelastycznej go regiony rozwijajce si.
spodarki. Pastwa rozwijajce si rni
32 p o s t - t u r y s t a
 Olga Stanisawska Hanka Mazurkiewicz 33

Egzotyczne
choroby jzyka
Wdowiadczeniu postkolonialnym jzyk jest
gwnym placem boju. Stanowi instrument wadzy,
buduje granic. Niezalenie od tego, czy Inny
wzbudza wnas pogard, czy urzeczenie.

N a szlaku spotkamy barwnych

iciekawych mieszkacw, pry
mitywne plemiona oraz stada dzikich
nadal dyskurs szczeglnie mao prze
pracowany.
Nie ma dzi mowy, by biuro podr
zwierztoto, jak wycieczk do Nami y dziaajce wrpa pisao na stronie
bii swoim przyszym polskim klientom angielskojzycznej oprymitywnych
zachwala strona internetowa biura po plemionach. Gdy nie tak dawno je
dry African Game Safari. den zdziennikarzy bbc nazwa pry
Klikam na ikonk zflag brytyjsk, mitywnymi plemionami rdzennych
apotem wokienko search wpisuj mieszkacw Papui Zachodniej, lo
sowo primitive. Zero rezultatu. Obie kalne stowarzyszenie praw czowieka
strony internetowe, polska iangielska, wystosowao list protestacyjny. Okre
zachcaj do tej samej wycieczki, opisu lenie brzmi obraliwie ipowiela rasi
j j jednak inaczej. Koniecznie musisz stowskie stereotypy. To jednak jeszcze
tego dowiadczy! - oznajmia mi biuro nie wszystkostawka jest wysza. Przed
podry. Dowiadczy tegoto znaczy laty nazwanie innego czowieka prymi
czego? Czy dowiadczenie nie moe bo tywnym miao usprawiedliwia kolo
wiem okaza si zasadniczo inne, zalenie nialne zapdy europejskich imperiw.
od tego, wjakie sowa je dla nas ubrano Dzisiaj wPapui Zachodniej przy pomocy
iczego nakazano nam si spodziewa...? tego samego sowa usprawiedliwia swo
j dominacj Indonezja. Tak bowiem jej
* rzd tumaczy sw polityk zasiedlania
Polska nie miaa zamorskich kolo Papui milionami kolonistw zJawy.
niilubimy sobie powtarza. Nie zna Jak owiadczy jeden zministrw, cho
czy to jednak wcale, e okoloniach nie dzi wanie oto, by wczy rdzennych
marzylimy. Ie nie przyswoilimy so mieszkacw Papui, ludzi zepoki ka
bie kodu pogardy iprzemocy zawarte miennej, prymitywnych izacofanych, do
go weuropejskiej ideologii kolonialnej. gwnego nurtu indonezyjskiego rozwoju.
Jestemy dziedzicami tych samych me Wistocie trudno mwi ogrupach et
tafor, spadkobiercami tego samego nicznych bardziej prymitywnych od in
dyskursu. WPolsce jest to wdodatku nych. Co waciwie miaoby oznacza
34 p o s t - t u r y s t a

Kapita odmiennoci prymitywnych

plemion przyciga jak magnes
przemys turystyczny.

to deprecjonujce, stygmatyzujce,
niosce przemoc sowo? Antropolo
dzy zarzucili je ju wlatach trzydzie
stychXXwieku. Podobna hierarchizacja
nie dawaa si obroni nie tylko moral
nie, ale przede wszystkim naukowo.
Rne spoeczestwa po prostu rnie
formuoway izaspokajay swe potrzeby.
Fakt, e ostatnimi czasy to wanie my
okazalimy si najbardziej przebojowi,
nie oznacza niestety wcale, e na dusz
met dokonalimy najlepszego wyboru.
Czy potrafimy zarczy, e nasz pd ku
nieustannemu rozwojowi nie zakoczy
si cakowit katastrof?
Kiedy po tsunami w 2004 roku wde
peszy BBC prymitywnym plemie
niem nazwano mieszkacw wyspy
Sentinel na indyjskich Andamanach,
nie byo lokalnych protestw. Trud
no si dziwistanowi oni bowiem
jedn zostatnich grup odmawiajcych
kontaktu zreszt ludzkoci. Po tsuna
mi, jak informowao BBC, Sentinelczy
cy ostrzelali zukw helikoptery, ktre
chciay dostarczy im pomoc. Czy nie
by to jaskrawy objaw prymitywnego
mylenia?mona by spyta. Przeciw
nie jednakbya to bardzo efektywna
strategia, ktra przyniosa oczekiwany
skutek. Helikoptery zawrciy do bazy.
Rdzenni mieszkacy wyspy nie chc
pomocy, bo nie chc kontaktu. Pomo
cy po tsunami zreszt nie potrzebowali,
poniewa zdyli ewakuowa si wwy
ej pooone rejony. Jeli ktrego dnia
dadz si skusi pomoc, na ich wy Co wicej, jak zauwaa Dean Mac Can
brzeu powstanie zapewne jeszcze wi nell wswojej ksice Turysta, nega
cej hoteli, aoni, jako mniej przyuczeni tywne nastawienie wobec wszystkiego
do podawania drinkw na tacy iotocze co stare, dpass czy obce, tak po
ni pogard swych wspobywateli, naj wszechne wspoeczestwie nowocze
pewniej wylduj wslumsach. Utrac snym, roztapia si wsentymentalizmie
zapewne wiele umiejtnoci przydat iszacunku wwczas, gdy dany obiekt jest
nych wlesie, nabd za inne, przydat ostatni wswoim rodzaju. Tsknota za
ne wslumsie. Czy wwczas przestanie utracon naturalnoci iautentycz
si ich nazywa prymitywnym plemie noci s jego zdaniem istotn cech
niem? ducha nowoczesnoci. Zagroona od
Tymczasem jednak kapita ich od mienno kulturalna staje si warto
miennoci przyciga jak magnes prze ci sama wsobie.
mys turystyczny. Od lat lokalne agencje Strona internetowa biura podry
umieszczaj ich na licie swych ofert. Africa Line: Uwaga, to, co si wyda
Na pocztku tego roku Sd Najwy rzy tego dnia, nie jest wyreyserowa
szy Indii zakaza jedenia przez tere negrupa bierze udzia wprawdziwych,
ny rdzennych mieszkacw Andamanw codziennych czynnociach czonkw
dipom biur podry, nie wiadomo plemienia, ktrego tradycyjny sposb
jednak, na jak dugo ta decyzja poo ycia nie zmieni si od setek lat!
y kres ludzkiemu safari. Iczy zAn Obraz rnicy potrafi nas urzec, za
damanw naprawd znikn wychyleni bysn na moment fantazmatyczn al
zokien samochodw turyci przyka ternatyw wobec tego wszystkiego, co
dajcy do oka teleobiektywy wnadziei, znamy, przeszy dreszczem emocji, po
e na skraju lasu, na tle chaotycznej ktrym przyjemnie powrci do domu.
zieleni zdoaj dostrzecisfotogra Do cywilizacjipisz biura turystycz
fowatajemnicze ludzkie sylwetki. ne. Podzia jest tu bowiem zasadnicz
rzeczzjednej strony cywilizacja wa
* nie, zdrugiejjej brak. Kady wkocu
To prawda, e Inny ijego kultura wzbu pozostaje na swoim miejscu. Od Inne
dza wnas czsto pogard, ale czsto tak go oczekujemy przecie wanie tego,
e izachwyt. Podrujemy, poszukujc aby by inny iaby taki pozosta. Zka
olnienia odmiennoci, dobrego dzi dym krokiem, zktrym upodobnia si
kusa, ktremu wi znatur pozwolia do nasprzenosi si zlepianki do domu
zachowa mdro, jak mymy zdy zpustakw, zakada kanalizacj, pioru
li utraci. nochron istron na Facebookutraci

nieuchronnie kapita autentycznoci.
Autentyczno, cokolwiek by miaa
znaczy, jest bowiem istotnym walorem
wjzyku agencji turystycznych, ktre
sprzedaj nam obrazy odmiennoci, po
dobnie jak czyni to programy telewi
zyjne, producenci pyt zmuzyk world
isklepy zwyrobami etnicznymi.
Jak pisze egipska socjoloka Nawal
El Saadawi: Wielokulturowo, od
mienno, rnica kulturowa, religijna
ietniczna, autentyczno, specyficz
nowszystko to stanowi nowe towary.
* lejnych naduy. Bo oto, niepostrzeenie
Pogarda czy urzeczenie, bariera zatem
zawsze pozostaje. Nie tylko wyraenia
otwarcie deprecjonujce nakrelaj mi
dzy nami animi t niewidzialn gra wszak ojak inn rzeczywisto...?
nic. Dawny jzyk wci generuje rnic
ito nie tylko wbroszurach biur podry,
ale iwnajpowaniejszych gazetach. My
mamy wsie, za Afrykanie wioski. My
mamy jzyki, Indianie narzecza lub
dialekty. Europ zamieszkuj narody
igrupy etniczne, Afryk za plemio samych zachodnich firm. Zatruwa rze
na iludy. Muzumanie to wprasie na ki, lasy, pola. Nigeria nie wydaje si jed
dal czsto egzotyczni wyznawcy Allaha,
cho nie mwimy przecie oydach per
wyznawcy Jahwe. Co ciekawe, okrele
nie wyznawcy Chrystusa, jeli wierzy
internetowym wyszukiwarkom, te si
pojawia najczciej wegzotycznym kon
tekcie Egiptu czy Pakistanu.
Allah po arabsku znaczy zresz
t po prostu Bg itego samego sowa
35
uywaj wkocioach arabscy chrzeci wnikania wpolityczne przyczyny woj
janie wBetlejem czy Nazarecie. Polscy ny. Politykw zwalniaa zobowizku
muzumanie wpublikacjach Muzuma powstrzymania masakr, czytelnikw
skiego Zwizku Religijnego wRP pisz uwalniaa od dyskomfortu. Wojna toczya
Bg. Gdy wtekstach omuzumanach si przecie wjakim niedostpnym nam
nieodmiennie wybieramy sowo Allah, wiecie, naznaczonym kulturow obco
podkrelamy rnic, egzotyk, prze ci, rzdzonym niezrozumia dla nas
pa. Jakbymy mieli tu do czynienia logik. C moglimy mie znim wspl
zjakim tajemniczym Bogiem muzu nego...? Gdy mowa oAfryce, samo sowo
manw, anie jednym jedynym Bogiem, plemi wystarczy, aby zepchn dys
wsplnym dla trzech monoteistycznych kusj zterenu polityki, zarezerwowa
religii, cho teologowie kadej znich de nego dla dzisiejszego Zachodu, na teren
finiuj go nieco inaczej. tradycyjnej antropologii, zarezerwowa
Ten archaizujcy, egzotyzujcy j ny dla prymitywnych obszarw wiata.
zyk dodaje tekstom rumiecw. Otwie Otwiera si semantyczna puapka, kt
ra wachlarze skojarzenie tyle jednak ra nie pozwala nam dostrzec wspcze
zrzeczywistym wiatem, co zksikami snoci konfliktw, ich wpisania wnasz
poykanymi niegdy wszkole pod awk. wspln rzeczywisto. Ekonomicznych
Ten jzyk pachnia przygod, powinni interesw zachodnich korporacji imil
my si jednak od niego uwolni. Egzo czcej zgody zachodnich politykw.
tyzujce sownictwo ma bowiem krwawe
korzenie inie przestao przynosi krwa *
wych konsekwencji. Niegdy to wanie Niedobrze, gdy jzyk egzotyzuje istyg
ta bariera pomidzy swojskim tu ieg matyzuje, kiedy zamyka innego czowie
zotycznym tam, ta piecz innoci ka wjego domniemanej odmiennoci,
zakorzeniona wjzyku, bya pierwszym kiedy niejako na si generuje rnice.
warunkiem kolonizacji. Ijak dawniej, tak Rzec mona jednak, e niedobrze te,
rwnie idzi uywa wobec nich wy kiedy zgry wszelkie rnice zaciera.
rae, jakich nie uywamy wobec nas, Kiedy uniformizuje wiat, narzucajc
to tworzy jak inn kategori ludzko mu zachodnie spojrzenie wimi rzeko
ci. Oto ipierwszy krok do wszelkich ko mej uniwersalnoci. Kiedy odmawia in
nym prawa do lokalnych odmiennoci.
nawet dla siebie samych, wobec nich Niedobrze, krtko mwic, kiedy pr
przyzwalamy na to, co wobec nas by buje zamkn tosamo innego czo
oby nie do pomylenia. Czy nie chodzi wieka wjakiej narzuconej mu zgry
skrzeczy wytyka go palcem jako te
Wyciek ropy zplatformy wiertni go Innego, czy przeciwnie, przykra
czej wLuizjanie przez dugie tygodnie wa go do jednej, obowizujcej formy.
nie schodzi zczowek gazet. Podobna Wkocu wszyscy jestemy przecie
ilo ropy jak ta, ktra wylaa si wdel irni, ipodobni. Atosamo jest na
t Mississipi, od p wieku wycieka co szym konstruktemzmiennym iwielo
roku wdelt Nigru zrurocigw tych warstwowym.
Badacze dowiadczenia postkolonial
nego dawno zauwayli, e wanie jzyk
nak nalee do naszego wiata ilos jej jest jego gwnym placem boju. Stano
mieszkacw nie wydaje si godny rw wi bowiem instrument wadzy. Dobie
nej uwagi. ra sowa to sprawowa wadz. Can
Te obszary innoci zaczynaj si the Subaltern Speak?pytaa w go
czasem niedaleko. Wojn wbyej Jugo nym eseju Gayatri Chakravorty Spi
sawii tumaczono uparcie nawrotem vak. Czy podporzdkowani inni mog
atawistycznych nienawici etnicz przemwi? Definicj podrzdnej po
nych. Formua ta, niczym magiczne za zycji jest bowiem wanie tona twoje
klcie, pozwalaa dziennikarzom unika dowiadczenie wjzyku nie ma nawet
36
nazwy, awtwoim imieniu zawsze mwi
kto inny ijest mu wszystko jedno, co ty
otym mylisz.
Ju od dawna pisarze tacy jak Chi
nua Achebe zNigerii, Salman Rushdie
zIndii czy Aim Csaire zMartyniki za
waszczali jzyk angielski czy francuski
iprzerabiali je dla wasnych celw. Inni
analizowali wzorce dominacji zawar
te wsamych strukturach jzyka. Warto
wczytywa si wte analizy. Iprzemyle,
co mwi naszymi ustami polszczyzna.
WPolsce bowiem, bardziej ni gdzie
indziej, pozwalamy, by dawny jzyk
wci nami mwi. Nikt znas nie jest
od niego wolny. Jakie to przecicie si
naszych podwiadomych wyobrae
okolorze skry ipci sprawia na przy
kad, e wjednej zciekawszych ksiek
reportay ojednym zkrajw Afryki,
ktr ostatnio czytaam, ani razu nie
pojawia si kontrowersyjne sowo Mu
rzyn, za to sze razy pojawia si sowo
Murzynka? Dlaczego winnej ksice,
ktrej akcja dzieje si na kilku konty
nentach, sformuowanie jak zwierzta
powraca podwiadomie wycznie wte
dy, gdy mowa oAfrykanach?
Jedyne wyjciezachowywa wia
domo historii, jaka nas ksztatowaa.
Oglda si nieustannie do tyu inie ufa
gotowym metaforom, ktre same si ci
sn pod piro.
Ijeszcze rzecznajprostsza. Nie
mwi tak, jakby ten, okim mowa,
nigdy nas nie mia usyszeinie
p o s t - t u r y s t a
mg poczu si nieprzyjemnie, ro
zemia nam si wnos albo wystoso
wa do naszej redakcji list zprotestem.
* wity spokjmoe wtedy wanie
Etniczne wycieczki, ktre ztakim prze
konaniem zachwalaj agencje turystycz
ne, s dzi specjalnoci wielu regionw
wiata. wietny trek, nie taki jak in
necieszya si niedawno moja znajoma
po kilku dniach spdzonych wplemien
nych wsiach na pnocy Tajlandii. ad
nych sklepw zpamitkami, nie czulimy
si jak wfaszywej wiosce imielimy wra
enie, e nie traktowano nas jak jakie
dojne krowypisaa. Pozostaje tylko
mie nadziej, e ktrego dnia zacznie
my zadawa sobie jeszcze jedno pytanie.
Jak czuj si oni, mieszkacy odwiedza
nych wsi, kiedy staj si obiektem na
szej nieskrpowanej obserwacji, by nie
rzeckonsumpcji? Kiedy sprowadza
si ich do statusu turystycznej atrakcji?
Kiedy wich imieniu mwi do nas zawsze
kto innybroszura zagranicznego biu
ra podry czy te wygadany przewodnik
zpobliskiego miasta...?
Ekonomiczna isymboliczna domina
cja jest wnaszym wiecie realna ina
rzuca nam wszystkim role, zktrych
nieatwo wyj. Ale moe za ni prze
wodni posuy nam wanie to pierw
sze pytaniejak waciwie czuje si ten
drugi czowiek?
Kiedy zaczniemy go sucha, kie
dy zobaczymy wnim nie przedmiot,
ale podmiot, dostrzeemy nie obiekt
do kontemplacji, ale partnera do roz
mowy, amoe po prostu zmczone
go czowieka, ktry chce, eby da mu
wykroczymy poza barier zwykej kon
sumpcji kulturowej odmiennoci. Iwy
obraalny bdzie nawet zacztek jakiej
relacjichoby najbardziej przelotnej
inajbanalniejszej, ale dwustronnej.
Olga Stanisawska Hanka
jest reportaystk Mazurkiewicz
ipublicystk. Pisze hanna.owsinska@
odylematach gmail.com
wielokulturowych
spoeczestw, pooeniu
mniejszoci, stosunku
do Innego wEuropie,
Afryce, na Bliskim
Wschodzie. Publikuje
wGazecie Wyborczej,
Polityce iTygodniku
Powszechnym.
Wydaa Rondo
de Gaullea (2001),
nagrodzone nagrod Powyszy esej mona
Fundacji Kocielskich. rwnie przeczyta
wnaszym przewodniku
po ideach podrowania
37
38 p o s t - t u r y s t a

3 607 364 2 608 699 2 440 505 794 468 487 674 345 672 253 581 9 9211 4 5611
Niemcy Francja Wielka Brytania Turcja Polska Tajlandia Egipt Maroko Tunezja

1,56% 2,19% 1,89% 2,30%

3,95% 3,76%
5,38%
8,93% 10,30%

dane za 2011r. rdo: Bank wiatowy, MFW

 39

Uzalenieni od
portfela turysty

Czym jest turystyka? Najwiksz gazi wiatowej

gospodarki, generujc dziesi procent globalnego
produktu brutto. Jednym z najwikszych chlebodaw
cw, odpowiadajcym za co dwunaste miejsce pracy
na wiecie. Niezmierzon przestrzeni dialogiczn
spotka mieszkacw bogatej Pnocy i nieboga
tego zazwyczaj Poudnia. W zeszym roku zliczono
miliard midzynarodowych podry turystycznych.
Jednak turystyka jest te praktyk klasow, zare
zerwowan dla najbogatszych, cho silnie oddzia
Liczba podry Globalne wpywy zturystyki
ujc te na najbiedniejszych. Bywa bowiem form midzynarodowej  w2009 r.
turystycznych
ideologii i imperializmu, posiada krwawy kolonialny w2009 r. wyniosa  wyniosy 852 mld dolarw
rodowd. Najwaniejsze jest jednak, by zda sobie 880 mln
spraw z tego, e zjawisko turystyki dopiero rozkwi
ta, jest jeszcze w stadium raczkowania.

28 881 14 778 11 244 7 788 1 903 1 060 780 pkb (mln dol)
Jordania Jamajka Mauritius Bahamy Cabo Verde Seszele Grenada

Turystyka % pkb

13,52% 13,68%
14,91% 15,92%
16,43%

23,52%

29,04%
40 p o s t - t u r y s t a Helena ChmielewskaSzlajfer Olga Miciska

Pasja zhappy endem

W Orlando na Florydzie, oprcz Disneylandu czy Universal Studios, odwiedzi
mona take Holy Land Experience. Cho woficjalnych broszurach podkrela
si, e park nie jest rozrywkowy, to zajmujca sze hektarw gipsowa replika
Jerozolimy z czasw Chrystusa nieubaganie przywodzi na myl takie skojarzenia.

H oly Land Experience otworzy

w2003 roku Marvin Rosenthal,
nawrcony amerykaski yd. Zgodnie
zwizj Rosenthala, park mia wprzy
stpnej formie upowszechnia wiedz
opocztkach chrzecijastwa. Dzi park
jest wasnoci Trinity Broadcasting Ne
twork, najwikszej religijnej firmy me
dialnej wStanach Zjednoczonych.
Pracownicy Holy Land Experience
to osoby wierzce. Tak, jak wikszo
odwiedzajcych, nale przewanie do
amerykaskich Kociow ewangelikal
nych, wktrych silny nacisk kadzie si
na widzenia ibezporedni, czsto zmy
sowy kontakt zDuchem witym. Ta
specyfika jest bardzo wyranie widocz
na wsamym parku. We wszystkich wi
dowiskach, ktre si tam odbywaj, czu
nacisk na bezporednie dowiadczenie,
dostpne za pomoc najrniejszych re
plik oraz spektakli odgrywanych na ywo
przez aktorw. Chrystus, przedstawiony
na obrazach isilikonowych rzebach ni
czym zmuzeum Madame Tussaud, wy
glda jak uminiony superbohater. Co
wicej, wszystkie te wizerunki stwo
rzone s na obraz ipodobiestwo nie
zwykle mskiego aktora, ktry wHoly
Land Experience wciela siwZbawi
ciela. Betonowe cieki parkowe, pene
sztucznych ladw wielbdzich kopyt,
prowadz zwiedzajcych midzy innymi
do groty, wktrej zoone zostao cia
o Chrystusa, do gipsowej wityni Je
rozolimskiej zdomalowanymi ykami
imitujcymi marmur oraz do budyn
ku Skryptorium, wktrym znajduje si
jedna znajwikszych kolekcji Biblii na
wiecie.
Zmartwychwstanie na Broadwayu
Czas wHoly Land Experience pod
porzdkowany jest przedstawieniom.
Aktorzy, ubrani wcekinowe stroje sty
lizowane na te sprzed dwch tysicy lat,
inscenizuj nowotestamentowe wia
dectwa. Wspektaklach takich jak Ko
bieta przy studni czy Cztery kobiety,
ktre kochay Jezusa wyznaj wasne
saboci ipoczucie braku sensu wyciu,
na ktre jedynym lekarstwem jest Bg.
Przy ywo ientuzjastycznie reagujcej
publicznoci spektakle te oglda si nie
mal jak publiczne akty spowiedzi iprze
baczenia. Poza prostymi rekwizytami
ikostiumami aktorw s one cakowicie
pozbawione historycznych kontekstw,
dziki czemu staj si uniwersalnymi hi
storiami oludzkich problemach, ktre
moe pokona jedynie wiara. Chrystus swoje yciowe problemy? WHoly Land
natomiast jawi si jako sia zdolna roz Experience wiara wChrystusa to najlep
prawi si zwszelkimi ludzkimi bolcz szy poradnik na ziemskie kopoty.
kami. Bycie chrzecijaninem jest wic Gwnym punktem programu Holy
aktem oczywistego wyboru, bo kt nie Land Experience s Pasje. Pierwsza od
chciaby mie gotowych rozwiza na bywa si wpoudnie, druga wieczorem,
 41

42 p o s t - t u r y s t a

wypenia rowobkitne wiato, ktre

odbija si wlicznych lustrach ikryszta
owych lampach, natomiast wcentral
nym punkcie, na podwyszeniu, stoi
niemal dwumetrowa srebrna, sztuczna
choinka, nadajca sklepowi permanent
nie boonarodzeniowy klimat.

tu przed zamkniciem parku. Grane uminiony aktor, jakby ywcem wyjty Biblijna galeria saw
przy kompletach publicznoci, te nie zokadek kolorowych magazynw. Jest Obok Pasji najbardziej poruszajc
zwykle kolorowe spektakle zpen bru atrakcyjnym mocarzem. WOgrodach inscenizacj jest Komunia wita zJe
talnoci pokazuj ostatnie sceny ycia Chrystusowych, skpanej wbkitno zusemdziesiciominutowe odtwo
Chrystusa. Szatan, ubrany wczarno rowym wietle ekspozycji, penej si rzenie Ostatniej Wieczerzy, wktrej
czerwon pacht, co irusz wznosi si likonowych figur naturalnej wielkoci, miejsce apostow zajmuj zwiedzajcy.
wpowietrze i, chichoczc diabelsko, ob przedstawiajcej sceny zjego ycia, do Tabliczka przed wejciem do stylizowa
serwuje cierpienia Jezusa. Inscenizacje siada biaego konia wsrebrnej uprzy. nej groty oznajmia, e wrodku odby
pene s efektw specjalnych, adwik Holy Land Experience uczy oChrystu wa si prawdziwa Msza wita iwstp
biczowania brzmi niepokojco reali sie atrakcyjnym, niezachwianym ibez na ni maj wycznie osoby wierzce.
stycznie. Oile pierwsze przedstawie refleksyjnym, podobnym do postaci Uczestnicynie wicej ni pitnacie
nie koczy si wmomencie, wktrym zmasowo produkowanych filmw akcji. osbsiadaj przy duym drewnianym
uczniowie odkrywaj zniknicie cia Wefekcie, bardziej ni refleksj ohistorii stole. Aktorzy wkostiumach wrczaj im
a Chrystusa zgrobu, otyle wieczorna Zbawiciela, park jest wielk reklam wi niewielkie kawaki macy oraz kubeczki
Pasja dodaje ju szczliwe zako zji Bogawspczesnego, jednoznaczne wielkoci naparstka, do ktrych nastp
czenie. Zmartwychwstaniu towarzyszy go herosa zprost recept wiary. nie wlewaj sok zczerwonych winogron.
choreografia niczym zbroadwayow Holy Land Experience nie mgby ist Kiedy wszyscy cichn, do sali wchodzi
skiego musicalu. Na scenie pojawiaj si nie bez sklepw zpamitkami. Miesza mczyzna wprzebraniu zepoki iwy
archanioowie wbiaozotych szatach, si tu jeszcze wicej porzdkw. Obok gasza monolog otrudach podejmowania
zsufitu spada konfetti, asam Chrystus egzemplarzy Biblii, poradnikw iksiek waciwych decyzji ikoniecznoci wybo
wsrebrzystym ubraniu umiecha si kucharskich napisanych przez kazno ru mniejszego za. Jego mowa brzmi tak,
pewnie iszeroko jak superbohater, kt dziejw, znale mona wnich torebki e mona by j usysze zarwno dwa
ry wrci wanie ze zwyciskiej bitwy. zkrzyami zcyrkonii, plastikowe butel tysice lat temu, jak iwczoraj. Wsa
Posta Chrystusa wHoly Land Expe ki na wod, breloczki iinne typowo tu li pojawia si drugi mczyzna, ktry
rience moe suy jako klucz do zro rystyczne pamitki. Na tym jednak nie rozpoczynaokazuje si po chwilisa
zumienia tego, wjaki sposb twrcy koniecwsklepie dostpne s rwnie krament Eucharystii. Podnoszc do gry
parku pojmuj swoj misj edukacyjn. ydowskie kipy imenory, atake kosme mac, recytuje: Bierzcie ijedzcie, to jest
Wrol Zbawiciela wciela si przystojny, tyki zMorza Martwego. Przestronne sale bowiem ciao moje. Podobnie zsokiem:

Pijcie zniego wszyscy, to jest bowiem
kielich krwi mojej, ktra za was bdzie
wylana. Cho ludzie siedzcy przy sto
le, powtarzajc jego ruchy, uczestnicz
wsymulowanym rytuale, po wyjciu
zgroty sprawiaj wraenie, jakby przed
chwil dowiadczyli sacrum.
Jak dowiadczenie duchowe miesza
si wHoly Land Experience zdowiad
czeniem zmysowym, tak kopia miesza
si tam zoryginaem. Wtej plastikowo
gipsowej makiecie Jerozolimy znale
mona liczne elementy przywiezio
ne wprost zZiemi witej. ywe roli
ny, pamitki czy przekski dostpne
wsklepikach maj nadawa parkowi
mocy autentycznoci. Co wicej, wHoly
Land Experience mieci si jedna znaj
wikszych kolekcji Biblii na wiecie, za
wierajca rwnie rzadkie egzemplarze
zpocztkw redniowiecza. Jednak waga
tej kolekcji ginie wdekoracjach Skryp
torium, wktrym jest przechowywana,
poniewa uwag widzw odwracaj ru
szajce si manekiny kopistw oraz tak
zwana Galeria Saw Biblii. Ich figury, ni
czym uczestnicy teleturnieju, wyaniaj
si zza aksamitnych kotar wywoywane
przez gos narratora. Wszystko odby
wa si watmosferze byskw igrzmotw
dochodzcych zwiszcego pod sufitem
wielkiego krzya.
To, e wyjtkowe egzemplarze Bi
blii nie peni na wystawie gwnej roli,
okazuje si wiadomym zabiegiem. Je
den zdarczycw wnagraniu wideo
43
Helena Chmielewska
Szlajfer
jest socjologiem wNew
School for Social
Research wNowym
Jorku iwInstytucie
Stosowanych Nauk
Spoecznych UW.
Zajmuje si mediami,
zmian spoeczn Olga Miciska
ikultur codziennoci.
olgamicinska.tumblr.com
wywietlanym nieopodal wejcia mwi zarwno spektaklu, jak icaego parku.
otwarcie, e nie chcia, by kolekcja bya Oczywiste domniemanie owyjtkowo
intelektualnazamiast tego ma by ci Stanw Zjednoczonych stanowi punkt
czytelna dla szerokiego grona odbior wyjcia dla roli chrzecijastwa, jak pro
cw. paguje Holy Land Experience. Biorc to
pod uwag, mona zrozumie zamierzo
Duchowo zDisneylandu n umowno miejsca, jego transgresj
Spektakl, ktry pozornie nie pasuje do oraz nacisk na konsumpcj. Tylko wkon
chrzecijaskiej misji edukacyjnej par tekcie amerykaskociwjej mocar
ku, to witujmy Ameryk. Ta komedia stwowoci, kapitalizmie, konsumpcji
pomyek opowiada omaym ameryka idaniu natychmiastowego dowiad
skim miasteczku, nieudolnie przygoto czenia, rwnie duchowegostaj si one
wujcym si do lokalnego wita. Gdy nieodcznymi elementami wspczesne
wszystko wskazuje na to, e uroczysto go chrzecijastwa.
czeka nieuchronna klapa, wostatniej Holy Land Experience to niezwy
chwili przedsiwzicie ratuje onierz kle ciekawy przykad szerzenia du
przyjedajcy nagle prosto zmisji wIra chowoci za porednictwem narzdzi
ku, ktry okazuje si by synem jednego przypisanych rozrywceod lokalizacji
zmieszkacw miasteczka. Spektakl jest poczwszy, askoczywszy na bogatym
utrzymany wkolorach amerykaskiej asortymencie sklepikw zpamitkami.
flagi, apo bokach sceny, na ekranach wy Obecny na kadym kroku melan po
wietlane s czarnobiae filmy zbom rzdkw religijnych ibaniowych nasu
bardowa lotniczych zczasw drugiej wa pytanie, czy twrcy parku sugeruj,
wojny wiatowej. Wmiejsce zwyczajo by Pismo wite odczytywa jako ba,
wego ukonu na koniec spektaklu, akto czy te moe infantylizacja Sowa Bo
rzy stojcy na scenie prosz tych widzw, ego jest przemylan metod szerze
ktrych czonkowie rodziny s warmii, nia wiary wssiedztwie Disneylandu.
by wstali ze swoich miejsc. Jedna trze Wszystko wskazuje na to, e ta dojmu
cia sali podnosi si zkrzese. Aktorzy jca sztuczno nie przeszkadza jednak
schodz na widowni, by pogratulowa zwiedzajcym wduchowym przeyciu.
im suby ku chwale ojczyzny. Pozostali Wparkusymulacji przeycie religij
widzowie bez wahania doczaj do po ne jest natychmiastowe ibezpored
dzikowa. niejak zabawa wDisneylandzie obok.
Mimo e jedynym religijnym elemen
Ilustracje na podstawie zdj wykonanych
tem przedstawienia jest utwr God Bless przez autork tekstu.
America, to wanie on definiuje kontekst
44 p o s t - t u r y s t a Max Cegielski Aneta Lewandowska

Rozmowy przed
odlotem
Cho biaych plam nie ma ju na mapie, Mike iNathalie marz,
podobnie jak inni travelersi zpocztku xxiwieku, by poczu si
jak wielcy odkrywcy zprzeszoci. Wpogoni za wolnoci staj
si niewolnikami przewodnikw LonelyPlanet, ktrych
peno na terminalu lotniska.

S zejkanat wZatocePerskiej, zato

czone lotnisko, pracownicy nie na
daj zodpraw. Terminal wypeniony
szantipowtarzaj wkko sowa, ktre
czsto syszy si wIndiachspokojnie.
Obydwoje uwaaj, e Wschd moe na
jest szczelnie ludmi, ktrzy koczuj na uczy Zachd wanie spokoju icierpli
pododze, czekajc na swoje loty. Nikt woci. Ja ju wto zwtpiem, ale dziesi
nie przestrzega ju zakazw palenia, dym lat temu wierzyem wto samo. Stoj
unosi si nawet wwolnocowych skle cy obok Szwedzi, wracajcy zpl golfo
pach. Biznesmeni wgarniturach siedz wych wKatarze, nie mieli nawet szansy
na teczkach obok opalonych turystw nasikn orientalnym luzem. Przest
po luksusowych wywczasach. Otwieraj puj znogi na nog ikln na linie lotni
laptopy, usiuj pracowa, awgbi ich cze, sysz jak mwi, e hotel, wktrym
teczek wida przewodniki turystyczne. mieszkali, nie by tak dobry, jak czytali
Na rodku stoiska zdrogimi perfuma wksikach iwInternecie. Modzie dy
mi rozoya si grupa modziey wra stansuje si od nichna ile to moliwe
cajcej wanie zAzji. Nie mam krawata, wtym toku.
ale poniewa jestem dziennikarzem, te
musz podczy si do globalnej wioski Niebiaskie plae
Internetu. Siadam wic pomidzy mo Byam ju wwielu miejscach, ale naj
dymi podrnikami awiecznie zajty bardziej lubi Tajlandimwi Ania,
mi wytwrcami dochodu brutto inetto. trzydziestoletnia prawniczka zPolski.
Rozmow atwiej jednak nawiza Wiksz cz roku spdza wojczynie,
zbackpackersamiludmi zplecakami. ciko pracujc. Twierdzi, e zanim zo
Obcity na krtko, zakolczykowany Mike staa adwokatem, dalekie wyprawy jej
koczy wanie swoj roczn podr po nie interesoway.Cigle poznawaam
Indiach iokolicach. Przeglda swj moc ludzi zbrany, ktrzy opowiadali oswo
no zuyty przewodnik Lonely Planet, ich wyczynach. Gry, gbiny, dungle.
eby powiedzie mi, gdzie waciwie by. Nie mogam wczy si do rozmowy,
On isiedzca obok niego ze skrzyowa bo nie miaam czasu na wyjazdy. Dopie
nymi nogami Nathalie usiuj nie dener ro teraz czuj si penoprawnym czon
wowa si opnionymi lotami. Szanti, kiem rodowiskaprzyznaje. Wdobrym
 A B C D E F 45

C
B 1

K
A 2

R
3
P

A 4

T
5

U A
S
R
C
6

K E
7

8
46 p o s t - t u r y s t a

Backpackersi mieli by
pozytywn alternatywn
dla czarterowych lotw
izorganizowanych
wycieczek.

stylu jest podrowanie zprzewodni Nathalie jest najbardziej zafascyno moglibymy czatowa midzy Ameryk
kiem wrku, anie czarterowe samo wana hinduistyczn ibuddyjsk po aZatok Persk wczasie rzeczywistym.
loty ibaseny. Na jeden miesic wroku kor.Te modlitwy, mantry ipokony. Znudzeni czekaniem popijamy zMi
prawniczka zdejmuje wic akiet ibuty Zapalanie lampek. Tego mi brakuje wEu kiem, Ani iNathalie flaszk ze sklepu
na wysokim obcasie iwraca do Indochin. ropie. Jakiego duchowego elementu. wolnocowego, aSzwedzi zpl golfo
Na lotnisku ubrana jest wklapki ilun Mam wraenie, e po tylu miesicach wych wal piwo wbarku. Usiuj wy
sukienk, wtorbie ma ubranie na pol podry powinna mie do powiedzenia co tumaczy nowym znajomym, co pisa
skie mrozy. wicej ni powtarzane cigle stereotypy. ZygmuntBauman wszkicu oponowo
Wszyscy maj podobne wraenia Nic jednak nie mwi, wanie udao mi si czesnych wzorach osobowych, ktry cy
zAzji.Ten tum ludzi ita bieda po otworzy mail od znajomego dziennikarza, towaem, piszc swoje pierwsze teksty
woduj, e zaczynasz bardziej docenia Kuby, naogowego podrnika. opodrach. Bauman twierdzi, e tu
luksusy Zachodu. To jest chyba dla mnie Travelersi chc przej swoj obo rysta tym rni si od wczgi, e po
najwaniejsze. Po powrocie doceniam to, wizkow inicjacj. Za par dolarw sta drowa nie musi. Travelersi zpocztku
co mam wdomumwi Polka. Mike nie si dorosym. Cae to gadanie opozna XXIwieku prbuj si nie obrazi, ale
jest do koca pewien, czy lubi azjatycki waniu obcej kultury itak koczy si na sowa socjologa burz ich podstawowe
tok:To jednak przytacza, ja si wtym piwie, marihuanie iplay. Na balandze we wyobraenia osobie samych. Twierdz,
gubi. Te korki wSzanghaju, wDelhi. wasnym gronieczytam na lotnisku list e czsto do wyjazdu czuj si zmusze
Smog isyf. Dopiero gdzie wdungli, jak gdzie zMeksyku, ale dziki interneto ni. Nikt jednak nie przyznaje gono, e
wKambody, czuj si dobrze. No iHi wemu blogowi zfotografiami mog obej ucieka przed obowizkami iodpowie
malaje. Gry wAzji. To jest oddech! rze zdjcia Kuby. Gdybym by na fejsie, dzialnoci. Wedug Baumana wczdzy

! podrnicy mieli wspomaga lokaln,
kaniaj si tuziemcom. Irzeczywicie, wolnoci tacy jak ja iinni przybysze
podrnicy zplecakami przyznaj si do
fascynacji kulturami, ktre odwiedzaj.
Zaprzeczaj jednak, kiedy mwi, e
tak naprawd wikszo znas zachowuje
si jak turyci, ktrzy, wedug Baumana,
oczekuj pokonw miejscowych (po
dobnie jak dawni kolonialici) iirytuj
si na cige, handlowe propozycje. Do
browolnych wczgw zZachodu jest
tylu, e tworzy si wok nas infrastruk
tura sklepw istraganw. Zaczepiajcy
tubylcy szukaj zarobku, aotwarci na
wiat biali oburzaj si. Poza miejsca
mi atrakcji turystycznych nie ma ho
teli iknajpek dla przyjezdnych. Nie ma
te wic innych travelersw iegzoty
ka staje si zbyt trudna do zniesienia,
zbyt mocna. Ciko jest wytrzyma sa
motno pord Azjatw. Wpogoni za
kw nie mona traktowa wprosti za
zZachodu staj si niewolnikami prze
wodnikw LonelyPlanet, ktrych peno
na terminalu lotniska.Wszystko za
ley od tego, jak si ich uywa, to tylko
narzdzie. Wiesz, jak na przykad sie
kiera! Mona ni kogo zabi albo por kad ojakiej indyjskiej Sziwa Restau
ba drewno na ogniskomwi Mike. Ja
swoje podre zaczynaem zprzewod
nikiem, potem odrzuciem go jako for
m zniewolenia. Przez lata szczyciem si
tym, e improwizuj, ale ostatnio znowu
wrciem do Samotnejplanety, ponie
wa wdziennikarskiej podry pozwala
nie traci czasu na organizacyjne detale.
Walka oczyste sumienie
Wydawnictwo zaoone przez Tonye
goWheelera opisuje precyzyjnie wszyst
kie kontynenty, kraje iregiony ziemi,
47
cznie zAntarktyd. Dochodowe tytu
y pozwalaj pokry straty poniesione
na przewodnikach po rzadko odwiedza
nych zaktkach. Wydawnictwo ma sie
dziby na caym wiecie, zatrudnia setki
ludzi, jest te wacicielem jednego znaj
popularniejszych portali internetowych
dotyczcych podry. Konkurencyjne,
niszowe Footprints uwaane s za ro
dzaj alternatywnej czy wrcz heretyc
kiej Biblii.
LonelyPlanet zaatwio Azj ikady
inny kontynent. Nie wierz wpozytyw
ny wpyw przyjezdnych na miejscow
kulturstwierdza Kuba w mailu. To
najbardziej radykalna opinia otym wy
dawnictwie. Niewtpliwie przeksztacio
dawne hipisowskie cieki wturystycz
n autostrad. Backpackersi mieli by
pozytywn alternatywn dla czartero
wych lotw izorganizowanych wycie
czek. Na turystach ze zotymi kartami
kredytowymi zarabiaj zagraniczni wa
ciciele wielkich hoteli, indywidualni
drobn ekonomi. Jedzenie wmaych
knajpkach ispanie wprowadzonych
przez rodziny hotelikach. Wydawnictwo
od 1986roku cz zyskw przeznacza
na projekty pomocy ikampanie na rzecz
przestrzegania praw czowieka.
Autorzy zaznaczaj te, e przewodni
ich wskazwkami krok po kroku. Tym
czasem wkadej turystycznej miej
scowoci hotele iknajpy maj tablice
Rekomendowane przez LP. Co gorsza,
jeli wKsidze wspomniano na przy
rant, pojawia si ich dziesi ipo chwili
ju nikt nie wie, ktra bya t oryginaln,
t pierwsz. Kopie bywaj zreszt lep
sze od pierwowzoru. Wbrew intencjom
Wheelera, tysice ludzi przemierza Azj,
nie robic niczego, co nie zostao opisane
wpodrczniku.
Przesada! Teraz jest czas eko
turystyki, poszanowania dla ludzi,
moe nie wszyscy to robi, ale coraz
wicej osb ma wiadomo rnych
uwarunkowatwierdzi Ania. Z kolei
Nathalie wygasza ca przemow na
48
temat odpowiedzialnej turystyki, mniej
wicej tak, jak mona znale waci 39%Polakw nie byo nigdy poza gra
wie wkadym, porzdnym przewodni
ku. Miaa inny dylemat: nie bya pewna,
czy jecha do Tybetu.Wiesz, Chiczy
cy czerpi ztego dochody, to troch jak
zgoda na okupacj. Do Birmy bym nie
pojechaa. Byam wcieka na LonelyPla
net, e zrobili ten przewodnik, przecie
to junta wojskowa.
Dopytuj Nathalie, jak wkocu pod
ja decyzj. Niechtnie przyznaje, e
jednak pojechaa do Lhasy. Jeszcze na
pocztku drugiej wojny wiatowej Eu
ropejczykw, ktrzy odwiedzili wite
miasto, mona byo policzy na palcach.
Dzi paac Dalajlamy ledwo wida pord
nowych, chiskich sklepw. Miasto za
chowuje swoj magiczn iprzycigaj
c moc, ale wielu travelersw wybiera
Nepal lub Leh iBhutan. To mae bud
dyjskie pastwa upodny Himalajw,
wktrych religia wci jest pielgnowa
na, apodrnik moe mie czyste sumie
nie. Tam wanie wielu Europejczykw
zaczyna na serio interesowa si nauka
mi Buddy. Nathalie zastanawia si nawet,
czy po powrocie nie pj na jakie stu
dia orientalistyczne, cho obawia si, e
nie znajdzie potem pracy. Ania zPolski,
tak jak ja, jest starsza od Niemki iAn
glika. Wtym towarzystwie znika rni
ca wieku, ale mam wraenie, e razem
zprawniczk troch miejemy si zide na lotnisku wKatarze podczas wycieczki
alizmu Nathalie.
Wszystko ju byo
Co roku dwadziecia pi tysicy modych
ludzi zAnglii wyjeda wwiat przed pj ludzi zcaego wiata.
ciem na studia. Pytam Mikea, czy sysza
kiedy oGrand Tour. Nie wie, e kon
tynuuje tradycj sigajc XVIwieku.
Wtedy wanie synowie arystokratw
iszlachty, aczasem ibogatych miesz
czan, zaczli odbywa edukacyjn po
dr po Europie. Mj rozmwca wyglda
oczywicie inaczej ni jego historyczni
poprzednicy. Tatuae, ktre pokrywaj
jego ramiona, pojawiy si wEuropie do
piero po wyprawach kapitana Cooka na
Pacyfik. Zmieniaj si dekoracje istro
je, zwiksza si zasig podry, ale cel
jest podobny.
p o s t - t u r y s t a
Jednak, wedug danych z2001roku,
nic kraju, atylko 2%wyjechao poza
Europ. Prawniczka Ania naley do co
raz wikszej grupy polskich, modych
profesjonalistw. Dla nich podre to
obowizek, tak jak adny dom iszybki
samochd. Najwicej podruj Euro
pejczycy, duo czciej od swoich rwie
nikw zUSA. Ze Starego wiata wci
najbliej do Azji iAfryki. Czarny konty
nent uwaany jest jednak za niezbyt
atwy wobsudze, jak pisz internauci.
Poza tym od setek lat kultura europejska
ywi si mitami zwizanymi zAzj, du
chowoci Wschoduw hinduistycz
nym bd buddyjskim wydaniu.
Wedug wiatowej Organizacji Tu powtarzajc jego tras zpocztku wie
rystyki, w2005roku liczba przekro ku. Uczestnicy starali si nawet ro
cze granic wcelach turystycznych bi zdjcia wtych samych miejscach,
przekroczya 800milionw, wzrastajc co francuski podrnik. Amerykaski
oponad 5%pomimo terroryzmu ikata dziennikarz TonyHorwitz opublikowa
klizmw. To najbardziej rozwijajca si bestsellerowy reporta Bkitneprze
ga wiatowej gospodarki. Nawet ro strzenie, wktrym opisuje podr
ponone szejkanaty arabskie wZatoce ladami Cooka na Pacyfiku. Ja sam zna
Perskiej stawiaj na ten biznes. Dlatego lazem si na tym lotnisku, lecc do Azji,
Katar iZjednoczone Emiraty Arabskie aby uda si szlakiem wyznaczonym
rozbudowuj swoje terminale lotnicze przez BronisawaGrbczewskiego, pol
istaraj si reklamowa je jako punkty skiego odkrywc wsubie carskiej Rosji.
przesiadkowe caego Wschodu.Wiedz,
e ropa si skoczy, aturystyka nigdy. Inflacja dozna
Bdzie tylko coraz lepiejmwi Hin Skoro ju wlatach pidziesitych syn
dus, kolejna osoba, zktr rozmawiam ny antropolog, ClaudeLviStrauss, na
rzeka, e skoczya si era wielkich
do toalety. Podpisywa wanie kontrak podry, to co mog zrobi wspcze
ty na wycieczki zbogatymi Arabami. Za ni travelersi? Zaakceptowa rzeczy
czynam mie wraenie, e nie musz ju wisto. Nie ma ju nic do odkrycia,
nigdzie jedzi. Wterminalu spotykam turyci s wszdzie. Whoteliku gdzie
wHondurasie jest tak samo jak wIn
Im bardziej masowe jest podrowa diach iTajlandii. Wisz hamaki, wmenu
nie, tym wiksza potrzeba indywidual s placki bananowe. Ludzie rozmawiaj
nych, niezorganizowanych wyjazdw. otym, gdzie byli igdzie jeszcze pojecha,
Wielu Europejczykw chce powtarza dziel si poradami iinformacjami. Na
dowiadczenia wielkich odkrywcw. przygod wstarym stylu nie ma co li
Biaych plam nie ma ju na mapie, ale czypisze mi Kuba zAmeryki Pou
travelersi chc poczu si jak poprzed dniowej. Internet usiany jest relacjami
nicy, jeli nie sprzed wiekw, to chocia zpodry, zdjciami zkadego zakamar
sprzed dziesicioleci. Dlatego Natha ka Samotnej Planety. Dlatego wcenie s
lie zabraa wpodr do Tybetu ksik propozycje ekstremalne, zwiedzanie
oAleksandrzeDavidNeel, kobiecie, ktra slumsw czy rowery wwysokich grach.
poznawaa tam buddyzm jeszcze przed Mike iNathalie na lotnisku wKatarze
drug wojn wiatow. WIranie odby obraaj si, kiedy mwi im ornych
to podr ladami PierraLoti, dokadnie ofertach biur turystycznych. Podr
 49

Wdobrym stylu jest

podrowanie zprzewodnikiem
wrku, anie czarterowe
samoloty ibaseny.

szlakiem australijskich burdeli, funk
cjonujcych od czasw zotej gorczki
lub ladami KubyRozpruwacza wLon
dynieto nie dla nich. Zwiedzanie Du
blina zUlissesem Joyceawrku uznaj Przypominam sobie, e w guru an
za ciekawsz propozycj, ale to dobre
dla naszych rodzicw. Mike chciaby
natomiast odnale wAmeryce Pou
dniowej rne halucynogenne roliny
izobaczy wiat oczami miejscowych
Indian. Wwiecie inflacji dozna licz
si pomysy.
Jednak wikszo travelersw, kt
rych poznaem, wwiecie szuka przede
wszystkim innoci. Na lotnisku kto
przypomina sobie, e na stronach in
ternetowych widzia now propozycj
podrywanie tylko po terminalach ku najwikszym szacunkiem zarwno
lotniczych.Mona oczywicie ekspe
rymentowa, szuka alternatywnych
rozwiza. Niektrzy koncentruj si
na kuchni, inni na duchowoci, jesz
cze inni rzucaj kostk. Mi chodzi jed
nak oto, eby pozna ludzi yjcych
inaczej. Zrozumie ich, szczeglnie te
raz wydaje mi si to wane.Nathalie
ma takie same ideay jak antropolo
dzy wrodzaju ClaudeaLviStraussa.
Mam jednak wraenie, e obco suy
jej tylko jako lustro, sposb na pozna
nie samej siebie. Sam czsto api si
na tym samym, ale nie mamy szansy
otym pogada, bo wkocu zaczyna si
odprawa jej lotu. Pyta mnie okonto na
fejsie, zaskoczona, e nie mam, zapisuje
mj mail. Nigdy do mnie nie napisaa,
pewnie podobnie jak do tysicy innych Mj samolot wdrug stron, wgb Azji,
spotkanych po drodze. te ma wkocu odlecie. Po raz kolejny
ruszam wpodr, nie zastanawiajc si
* ju, czy jestem podrnikiem czy tury
st, tylko robic swoje.
tropologii, ClaudeLviStrauss, po
objechaniu caej planety pisa wSmut
kutropikw: Nienawidz podry
ipodrnikw! Podrnik to zawd (...)
polegajcy na przebywaniu jak najwik
szej liczby kilometrw. ZygmuntBau
man wDwch szkicach omoralnoci
ponowoczesnej dodaje, e wspczesny
turysta poera wiat, nie bdc poe
ranym, przyswaja, nie bdc przyswa
janym, nie bierze odpowiedzialnoci,
nie zapuszcza korzeni. Dlatego na szla
miejscowych, jak ipodrnych, ciesz si
takie osoby, ktre osiadaj wAzji na du
ej, mwi miejscowym jzykiem, maj
lokalnych przyjaci, wiedz irozumie
j, co dzieje si dookoa nich. Zbuntowa Max Cegielski Aneta Lewandowska
Jest pisarzem, prowizorka.com
ne nastolatki podczas podry traktuj dziennikarzem radiowym
takie postacie prawie jak mistrzw du itelewizyjnym,
czonkiem kolektywu
chowych. Wielu chciaoby y jak oni, ale muzycznego Masala
nie jest atwo przeama wsobie stereo Sound System,
animatorem kultury
typowe postawy, trudno odrzuci zako ipodrnikiem.
rzeniony wnas gboko europocentryzm Redaktor iwspautor
wydanego wczerwcu
ikolonializm. Usiuj wytumaczy to br. zbioru tekstw
Mikeowi, ale nagle syszy swoje na Polska & Azja. Od
Rzeczpospolitej
zwisko: wezwanie do jak najszybszego szlacheckiej do Nangar
stawienia si do odprawy. Podrywa si Khel. Przewodnik
interdyscyplinarny.
iznika, nie mamy nawet czasu sprbo
wa zapisa maile. Po chwili musi mnie
te opuci Ania, ktra wraca do Europy.
50 p o s t - t u r y s t a Tomasz Ferenc Edward Ole

amanie Kodaka

Turysta to zazwyczaj fotoamator, aturystyka nie mogaby
skutecznie funkcjonowa bez fotografii. Jedziemy na
wakacje wmiejsca, ktre zostay piknie sfotografowane,
po to, by samemu zapisa je wpamici aparatu. Czy da
si wrci zpodry z oryginalnymi zdjciami?
innymi turystyczne wojae. Nasze albumy
ze zdjciami nie le ju na pkach czy
wszufladachs wsieci. Odmienia si
forma przekazu, dzi czsto wzbogaca
na komentarzami lub linkami do innych
stron opodobnej tematyce, rozszerzy si
te krg odbiorcw, ograniczony kiedy
zazwyczaj do najbliszych osb. Zmieni
o si zatem wiele, ale nie wszystko. Dzi,
tak jak idawniej, turysta musi fotografo
wa. Jest to imperatyw, spoeczny wymg

W zeszym stuleciu, wokresie po

wakacyjnym fotolaby przeywa
y swoje najlepsze tygodnie. Maszyny
do obrbki negatyww, wchodzc na
najwysze obroty, wypluway zsie
bie tysice zdj. Morza, gry, riwiery,
Egipt, Bugaria, Mazury, Tunezja, Pa
rywszystko zwielokrotnione wmilio
nach kopii podobnych do siebie fotografii.
Powracajcy zwojay turyci masowo
dostarczali do wywoania nawietlone
negatywy izutsknieniem czekali na
odbitki. Potem pokazywali je znajomym
i, jak pisaa Susan Sontag, dostarczali
tym sposobem dowodu na udane wa
kacje (audane wakacje to obowizek).
Nieco bardziej zaawansowani foto
amatorzy ze swoich wypraw przywozili
slajdy, aju zupeni pasjonaci obrabiali
swoje czarnobiae materiay wiato rzenie voyera obezkarnym rejestrowaniu
czue wciemniach. Dzi taka dziaal
no to zupeny margines. Zdjcia, za
porednictwem wywietlacza LCD, wi
dzimy od razu, dziki sieci upowszechni
moemy je natychmiast, aprzerobienie
dowolnego obrazu przy uyciu progra
mw komputerowych jest atwe jak
nigdy. Cyfrowy sprzt fotograficzny
sprzony zinternetem odmieni fo
tografi do tego stopnia, e pojawili si
teoretycy mwicy, mniej lub bardziej
metaforycznie, ojej mierci.
Zdjcia turystyczne maj dzi inny
obieg, inaczej te fotografujemy. Bez
wtpienia wicej, bo inaczej ni werze
analogowej, fotografowanie dzi wy
myka si dawnym reimom ekonomicz
nym (koszty klisz, wywoa negatyww
itp.). Coraz czciej wdoniach turysty
zamiast kamery fotograficznej widzi
my telefon komrkowy, aostatnio tak
e tablet (sic!). Za jaki czas pojawi si
wpowszechnym uyciu okulary wypo
saone wmikrokamery ispeni si ma
wszystkiego, co tylko przykuje wzrok, bez
adnych konsekwencji iobaw oreakcj
fotografowanych. Internetowe witry
ny irozmaite fora codziennie przyjmuj
miliony plikw dokumentujcych midzy
ipsychiczna konieczno. Trzeba foci
(kiedy mwio si pstryka, oba sowa
wyraaj jake lekcewacy stosunek do
czynnoci fotografowania), tu nic si nie
zmienio.
Uwagi wstpne, czyli co si stao?
Stwierdzenie, e fotografia iturysty
ka pozostaj we wzajemnej, nieusta
nie wzmacniajcej si relacji, graniczy
zoczywistoci. Turysta to zazwyczaj
fotograf amator, aprzemys turystycz
ny nie mgby skutecznie funkcjonowa
bez fotografii. Dziewitnastowieczni po
drnicy szybko odkryli zalety kamery
fotograficznej, ktra, pomimo tego, e
pocztkowo bya cika inieatwa wob
sudze, pozwalaa na uwiarygodnienie
ich wypraw. Tym sposobem, obok my
liwskich trofew ikupionych za bezcen
antycznych skarbw, podrnicy mogli
przywozi jeszcze jeden lad ze swoich
egzotycznych wojayzdjcia pod pi
ramidami, palmami, wserajach, na wy
dmach ipustyniach. Wyprawy do Egiptu

stanowi wymowny przykad tego, jak
sprzone ze sob turystyczne ifoto
graficzne przemysy odmieniay do
wiadczanie ipercepcj wiata. Poprzez
fotograficzny zapis, jak pisze John Urry,
Egipt zmieni si wteatr, spektakl zo
ony zserii wyodrbnionych, uwzniola
jcych, zabawnych iwidowiskowych scen
przeznaczonych specjalnie dla europej
skiej widowni. () Dla turystw powsta
nowy Egipt przeznaczony do konsump
cji wzrokowej. Podobny los podzieliy
wszystkie inne atrakcyjne miejsca. Tury
styczna eksperiencja zostaa wznacznym
stopniu uksztatowana przez fotografi.
Momentem przeomowym byo wpro
wadzenie przez firm Kodak filmw
zwojowych na przezroczystym celulo
idzie, ktre zastpiy szklane negatywy.
Obok nowych, wiatoczuych materia
w pojawiy si tanie iproste wuyciu dostarczenie produktw tanich ipo
aparaty typu Brownie oraz sie punk
tw wywoywania zdj. Rok 1888 by
pocztkiem wielkiej, wiatowej ofensy
wy amerykaskiej firmy Kodak. Jak ko
lej doprowadzia do zdemokratyzowania
podrowania irozwoju masowej tury
styki, tak produkty Kodaka umasowi
y praktyki wytwarzania obrazw. Oba
procesy przebiegay symultanicznie. Od
1840 roku turystyka ifotografia tak si
ze sob zlaypisze John Urrye ich jest tak przyjemnych jak wspomnienia
dziejw nie sposb omawia osobno.
Obie te praktyki splataj si ze sob, two
rzc nierozdzieln, aprzy tym epoko
w podwjn helis. Mona powiedzie,
51
e narodzio si wwczas, by wprawi zostay zapomnianewe ze sob Koda
nowoczesny wiat wruch, spojrzenie ka izachowaj swoje szczcie. Fotogra
turysty. John Urry zauwaa, e wa fuj Kodakiem kad szczliw scen....
nie wpoowie XIXwieku dochodzi do Propagowanie idei fotografii pamit
zwieczenia rozpocztego wXVIIwieku kowej, taniej iatwej do uzyskania, byo
procesu supremacji wzorku jako najwa inadal jest najskuteczniejszym sposo
niejszego idominujcego zmysu. Jest bem zdobycia masowej klienteli. Firmy
to moment, wktrym spojrzenie tury fotograficzne systematycznie isku
sty, owa szczeglna kombinacja wspl tecznie rozbudzay zapotrzebowanie na
nej podry, pragnienia podrowania zwizualizowane wspomnienia. To, e
oraz techniki reprodukcji fotograficznej, dzi trudno wyobrazi sobie wakacyj
staje si centralnym elementem zachod ny wyjazd bez aparatu fotograficznego,
niej nowoczesnocipisze. Wliteratu wduej mierze jest skutkiem dziaania
rze pojawia si pojcie kodakizacji. To marketingu producentw fotograficz
wieloaspektowy proces, ktry dopro nego sprztu. Wikszo uytkownikw
wadzi do umasowienia fotografii, ale fotografii pragnie sprztu nieskompli
take wkonsekwencji do ujednolicenia kowanego wobsudze izadowalajcego
turystycznego dowiadczenia. Strate efektu kocowego wpostaci adnych
gia firmy Georga Eastmana opieraa si zdj. Uproszczenie procesu wykony
na kilku zaoeniach. Pierwszym byo wania fotografii miao, zdaniem Dona
Slatera, istotne konsekwencje wspo
wszechnie dostpnych. Drugimprze sobie mylenia otym medium. Wpy
konanie przyszych uytkownikw, e no to midzy innymi na ograniczenie
fotografowanie jest czynnoci na tyle rozumienia faktu, e fotografia jest spe
prost, e zdjcia moe robi dosownie cyficznym narzdziem manipulacji, e
kady. Trzeci, psychologicznie najistot wytwarza okrelone sensy inadaje zna
niejszy element strategii promocyjnej czenia, e wymaga namysu ikrytycz
Kodaka, opiera si na obietnicy zacho nego dystansu. Wrezultacie fotografi
wania wspomnie. Dlatego przykadowy zaczto traktowa instrumentalnie.
tekst zreklamy firmy brzmia wnast Zdjcia turystyczne bardzo czsto sta
pujcy sposb: Niewiele wspomnie j si egzemplifikacj bezrefleksyjnej
twrczoci opierajcej si na repetycji
ztwoich wakacji. Pomimo to, pozwalasz tych samych motyww. Nie ulega wt
si im wymyka! Jake mao pamitasz, pliwoci, e firma Kodak przyczynia si
nawet ztych najszczliwszych momen do ustalenia dominujcego programu
tw! Nie pozwl, aby tegoroczne wakacje fotografii turystycznopamitkowej.
52 p o s t - t u r y s t a
Aparat fotograficzny wrkach
turysty czsto staje si podobny
do motka.
Turysta zaptlony
Mamy zatem wprzypadku fotografii
turystycznej do czynienia zczym, co
Villem Flusser okreli bdnym koem
programowanej wolnoci. Aparat robi
wszystko, czego wymaga od niego foto
graf, aten zkolei robi to, do czego zapro
gramowana jest kamera. Dlatego aparat
fotograficzny wrkach turysty czsto
staje si podobny do motka. Paradoks
ten opisa Milan Kundera. Murarz jest
panem motka, lecz motek ma nad nim
przewag, poniewa narzdzie dokad
nie wie, jak naley znim postpowa,
podczas gdy jego uytkownik moe to
wiedzie tylko wprzyblieniu. Zdolno
widzenia przeksztaca motek wyw
istot, ale dobry murarz musi wytrzy
ma jego bezczelny wzrok imocn rk
znw zmieni go wrzecz. Jeli zamieni
my motek na aparat, amurarza na foto
grafujcego turyst, wtedy zacytowany
fragment moe okaza si doskonaym
odniesieniem dla przemyle Flusse
ra. Niewielu fotografujcych turystw
jest wstanie opanowa swoje aparaty
iprzeama ich programy. Ztego powo
du wikszo zdj turystycznych jest do
siebie tak podobnych, dlatego te trud
no jest je duej oglda osobom spoza
krgu zainteresowanych-fotografuj
cych isfotografowanych. Mamy przecie
swoje bardzo podobne zbiory, anawet
jeli nie, to widzielimy setki zblionych
uj. Realizujemy bez namysu uniwer
salny program fotografii turystycznej.
Fotografia nadaje ksztat isens po
dry, ktra staje si poszukiwaniem
widoku wartego uwiecznienia. Odna
lezienie miejsca isymboliczne, poprzez
sfotografowanie, wejcie wjego posia
danie czsto jest spenieniem celu po
dry. Wytworzyo to specyficznie
turystyczny rodzaj podrowania, kt
ry wedug Susan Sontag ogranicza si
do nastpujcego rytuau: zatrzyma
si, zrobi zdjcia iruszy dalej. De
mokratyzacja turystyki iudzia foto
grafii wtym procesie to jedna sprawa,
druga to programowanie dziaa tu
rysty za pomoc obrazw. Turystyka
jest uwikana wkoo hermeneutycz
nepisze Sontag.Wakacje s po to,
eby zobaczy widoki znane zfolde
rw biur podry iprogramw tele
wizyjnych. Podczas wakacji turyci je
odnajduj isamodzielnie fotografuj.
Apo powrocie pokazuj sobie nawza
jem wasne zdjcia tego, co widzieli ju
przed wyjazdem. Jest to jedna zwie
lu spoecznych gier uprawianych przez
turystw.
amic program
Coraz czstsze staj si rozmaite prezen
tacje zdj odnalezionych. Jest to moda,
dziki ktrej moemy oglda bardzo
interesujce fotografie wydobyte zroz
maitych archiww, zbiorw, odnalezio
nych albumw lub po latach wywoanych
negatyww. Tegoroczna edycja Foto
festiwalu wodzi powicona bya
53
54 p o s t - t u r y s t a
55
56 p o s t - t u r y s t a
57
58 p o s t - t u r y s t a
 59

Tomasz Ferenc
jest adiunktem iwspredaktor kilku
wKatedrze Socjologii antologii tekstw,
Sztuki u. Autor wtym ostatnio,
ksiek: Fotografia. wsplnie zMarkiem
Dyletanci, amatorzy Domaskim,
iartyci (2004) Architektura
oraz Artysta jako Przymusu.
Obcy. Socjologiczne Interdyscyplinarne
studium polskich studia nad opresyjnymi
artystw na emigracji funkcjami architektury
(2012). Redaktor (2103).

fotoamatorom, zarwno tym wspcze idopiero teraz zobaczyem, zjak pasj dokumentalisty. Konwersja turysty war
snym, jak idawnym, zepoki analogowej. ikonsekwencj je wykonywa. Zrozumia tyst jest zatem moliwa, cho zapew
Jednym zpunktw programu staa si, em, e mwic umiem fotografowa ne nieatwa. Co prawda, wspomniany ju
przygotowana przez studentw foto naprawd nie kama. Dziadek ju nie Flusser mgby sugerowa, e jedyne, co
grafii dzkiej Szkoy Filmowej, wysta yje, aja chc tym zestawem mu za si stao, to zmiana programu fotografii
wa Ostatnie Wakacje, skonstruowana wszystko podzikowa ipokaza jego du turystycznej na program artystyczno
woparciu oich prywatne, domowe sz fotografa, dokumentalisty iartysty. dokumentalny, jednak wanie wtej
zbiory zdj. Wzaoeniu miaa ona uka Zdjcia Edwarda Olesia mog wywo transformacji ujawnio si to, co naj
za kilka toposw fotografii amatorskiej, ywa wiele skojarze. Na przykad ze bardziej interesujce. Bezrefleksyjno
gwne, nieustannie powracajce moty synnymi fotografiami Diane Arbus zcy iprzypadkowo turystycznej fotogra
wy: zdjcia dzieci, zwierzt, krajobrazw klu powiconego bliniakom, zfoto fii zastpiona zostaa konsekwentnym,
oraz fotografie podrniczowakacyjne. grafi niemieck, niezwykle precyzyjnie wieloletnim dziaaniem, wwyniku ktre
Zebrane materiay pozwoliy odkry kadrowan iwielokrotnie powtarzajc go powstaa majca uniwersalne walory
prace fotoamatorw, ktrzy wzdumie podobne motywy, zprojektami artystw, opowie ozmianie idorastaniu dwojga
wajcy sposb (wiadomie lub nie) prze ktrzy przez lata portretowali swoich bli braci bliniakw.
kraczali dominujcy program fotografii skich, jak chociaby Nicolas Nixon, kt
pamitkowej. Jeden zzestaww przygo ry od 1975 raz do roku wykonuje jedno Wwystawie Ostatnie wakacje podczas dzkie-
go Fotofestiwalu (616.06.2013) uczestniczyli: Nina
towany zosta przez Igora Olesia, kt zdjcie swoich czterech crek. Ale moe Hajdorowicz, Monika Kryszczyska, Kasia Iwaska,
ry swj zamys opisa wkrtkim tekcie: lepiej nie gubi si wskojarzeniach ina Franek Ammer, Maciej Bujko, Igor Pisuk, Joanna
Szewczuk, Igor Ole, Agata Berniak, Magda Kimak,
Zestaw przedstawia fotografie wizaniach ipo prostu rozpozna wfo Tomasz Ferenc.
Edwarda Olesia, mojego dziadka. Zdjcia tografiach Edwarda Olesia oryginalne
ukazuj jego synwRoberta iJanusza, zjawisko, konsekwentnie iwietnie reali
ktrych fotografowa od samych naro zowany zamys. Ten niezwyky dokument
dzin. S to wwikszoci fotografie zr stanowi dowd na to, e ograniczajcy
nych podry po Europie, ktre dziadek program fotografii turystycznej moe
dla nich organizowa co wakacje. zosta przeamany. Przygldajc si tym
Na wiadomo, e chc wyjecha zKra fotografiom, wyranie wida, e ich autor
kowa, by studiowa fotografi wodzi, potrafi wymyli inn, oryginaln for
dziadek powiedzia: Studia fotografii? mu na swoje pamitkowe zdjcia. Nie
Apo co ci takie studia? Ja nie studiowa wiemy, czy byo to wynikiem inspiracji,
em fotografii irobi zdjcia umiem! czy te wasnych poszukiwa, nie jest to
Paradoksalnie kilka lat wczeniej to zreszt a tak istotne. Dbao okadr,
wanie on znalaz dla mnie pierwsze powtarzalno uj oraz czas powico
warsztaty fotografii. Po paru latach stu ny na stworzenie tej niezwykej kolek
diw przegldnem wszystkie fotografie cji pozwalaj myle oEdwardzie Olesiu
dziadka, ktre byem wstanie odnale, wkategoriach wiadomego swojej pracy
60 ukasz Knap

Krajobraz po
rewolucji seksualnej
Pornografia jest elementem kultury masowej, a granica tego, co mona pokaza
na ekranie wci si przesuwa. Nowe kino erotyczne tworzy obrazy seksu, ktre
s blisze dowiadczeniu ogldajcych. Nie stroni od estetyki porno. Zamiast
sekwencji zblie, proponuje psychologizowan opowie o bohaterach.

C o stanie si zpojciem pornografii, jeli granice

transgresji wytyczone przez cenzur iprawo
poszerz si do tego stopnia, e przestan cokolwiek
znaczy ikiedy, czy to za pomoc Internetu, czy in-
nych niecenzurowalnych rodkw komunikacji, kady
bdzie mg zobaczy cokolwiek iwszyscy wszystko?.
Pytanie Briana McNaira zksiki Seks, demokratyza-
cja podania imedia, czyli kultura obnaania z2004
roku jest dzi bardzo aktualne. Dostp do pornogra-
fii hard core wnieograniczonej iloci przez ca dob
mona uzyska wkadym smartfonie podczonym
do internetu. Wszechobecno obrazw seksu na
portalach internetowych, billboardach, wwyspecjali-
zowanych serwisach udostpniajcych materiay dla
dorosych osabia wywrotowy potencja pornografii,
ktra od czasu obrazoburczych powieci markiza de
Sadeaa do Gbokiego garda z1972 przywiecaa emocjonalny, przejawiajcy si wzaburzonym kontak-
rewolucji seksualnej jako sia rozsadzajca tradycyjn
moralno. Wkulturze zachodniej konwencjonalne
przedstawienia nagoci przestay by tabu, pozbawio-
no je sygnatury teologicznej. Chcemy czy nie, porno-
grafia staa si produktem masowym, przenikajc do
kultury popularnej zjej ikonologi iseks-celebrytami,
takimi jak Sasha Grey czy James Deen. Aco na ten te-
mat ma do powiedzenia wspczesne kino?
Wstyd si, Onanie!
Przemiany zwizane zpornografizacj sfery publicz-
nej nie s, rzecz jasne, przyjmowane przez wszyst-
kich zhurraoptymizmem. Co jaki czas pojawiaj si
na duym ekranie filmy ostrzegajce przed zgubnym
skutkiem korzystania zpornografii. Przykadem ofiary
uwiedzionej przez pornosfer jest Brandon zWsty-
du SteveaMcQueena. Oto trzydziestoletni pracow-
nik nowojorskiej korporacji, ktry sprowadzi swoje
ycie do dwch wymiarw: pracy ikopulacji. Bran-
don, owca seksualnych przygd, jest niewolnikiem
swojego popdu, podsycanego przez internetow por-
nografi. Niczego nie chce iniczego nie pragnie poza
kompulsywnym zaspokojeniem dzy. Wasa si po
zmroku midzy wieami ze szka ibetonu jak wam-
pir na godzie, szukajc ofiary wgejowskim darkro-
omie. Ale seks nie daje mu ukojenia, nie jest dla niego
wadnym razie sfer wolnoci, raczej teatrem, wkt-
rym odgrywa sceny zporno niczym wizie erotycz-
nych fantazmatw. Teza filmu, bliska wielu krytykom
pornografii, wybrzmiewa gono wiele razy: skutkiem
ubocznym seksualnej obsesji Brandona jest niedowad
cie zinnymi, niemono wyraania uczu, zafaszo-
wany obraz wasnego ja.
Przywouj Wstyd, bo to ciekawy przykad inte-
lektualno-estetycznego miszmaszu dziea krytycz-
nie przygldajcego si nowoczesnemu dyskursowi
na temat seksualnoci, zdrugiej strony czerpicego
penymi garciami zestetyki porno. Po premierze fil-
mu posypay si zoliwe komentarze. Konserwatyw-
ny moralitet McQueena zawiera wyjtkowo duo, jak
na produkcj gran na duym ekranie, scen mskiej
nagoci.
Prawda dowiadczenia
Krytyka McQueena jest spniona ze wzgldu na
anachroniczne rozumienie obscenicznoci. Nie ma
 ycie Adeli,
re. Abdellatif Kechiche, 2013

Piraci,
re. Ali Joone, 2005

Wstyd,
Steve McQueen, 2011

wtpliwoci, e przesuna si granica tego, co mo-

na pokaza na duym ekranie. T zmian dao si wy-
ranie zauway na tegorocznym Festiwalu wCannes,
ktry nagrodzi odwane ycie Adeli Rozdzia 1 i2
Abdellatifa Kechichea, dramat odojrzewaniu modej
dziewczyny, zawierajcy bardzo dugie, realistyczne 61
sceny seksu lesbijskiego. Uczestnicy festiwalu wtym

KULTURA
niej podpisany zastanawiali si gono przed ogo-
szeniem werdyktu: czy jury odway si nagrodzi film
tak bezpruderyjny, tak gboko dotykajcy intymnoci
aktorek? Kechiche stosuje bardzo due zblienia, nie
cenzurujc obrazw rozkoszy ianatomicznych szcze-
gw. Szukalimy najlepszego wiata, najlepszych
ustawie kamery, eby wydoby zbohaterek pikno,
eby byy czym na ksztat rzeb czy obrazw tu-
maczy reyser swoj koncepcj estetyczn.
Widealizacji cia modych kobiet trudno nie do-
strzec czego wrodzaju fetyszyzmu, ale przedstawie-
nia nagoci wtym filmie s dalekie od dosownoci
pornografii. Kechiche nie krci scen seksu, aby pod-
nieci widza, jego celem jest unaocznienie prawdy
dowiadczenia wyraajcego blisko. Wysmakowane
plastycznie sceny erotyczne peni funkcj narracyj-
nego kontrapunktu, podkrelajcego skomplikowany
obraz dojrzewania iuczu. ycie Adeli jest piknym
filmem omioci, ajednak nie sposb pomyle, e
Kechiche mgby nakrci go ztak miaoci, gdyby
nie obrazy nagoci, zktrymi oswoia nas pornografia.

Pornogiganci na glinianych nogach

Czym innym jest jednak wyrafinowane dzieo Kechi-
chea, czym innym s Piraci, pornograficzna paro-
dia Piratw zKaraibw, laureat jedenastu nagrd
Adult Video News. Cho jest to najdrosza produkcja
dla dorosych, pod pewnymi wzgldami niewiele rni
si od garaowych filmw krconych wKalifornii
62
czterdzieci lat temu. Linda Williams wniedawno
przetumaczonej na polski ksice Seks na ekranie,
posuguje si przykadem Piratw, aby wskaza do- ju wlatach osiemdziesitych. Feministyczny Three
minujcy na rynku amerykaskim typ pornografii
konsekwentnie opierajcy si zmianom wkulturze,
powielajcy typowy dla gatunku zestaw schematw
narracyjnych, polegajcych na uyciu cigu numerw
seksualnych, podporzdkowanych zasadzie maksy-
malnej widzialnoci organw.
Piratw, mimo elaznego zestawu naturalistycz-
nych scen seksu grupowego, oglda si dzi troch jak
przestrzay kabaret erotyczny. Ramy tak zapnionej
pornografii rozsadzaj dzi amatorskie produkcje do-
stpne wsieci oraz portale dla dorosych zkamerkami
internetowymi. Cech odrniajca tego typu serwisy
od tradycyjnej pornografii jest interaktywno. Dzi-
ki funkcji nadawania obrazw zkamerek interneto-
wych moliwa jest nowa forma uczestnictwa, ktra
wprzypadku zwykego porno sprowadza si do bier-
nego podgldactwa. Wczatach obraz jednego uyt-
kownika moe by widziany przez wszystkich, take
tych nieposiadajcych kamery. Wten sposb znika
podzia na patrzcego iogldanego. Ciao widza nie
musi by anonimowe jak wfilmach pornograficznych.
Trudno te mwi odominacji czy uprzedmiotawia-
niu, gdy wadza spojrzenia oraz reprezentacji moe by
dana kademu uytkownikowi serwisu.
Puzzy Power
Zwracam uwag na nowe formy pornograficznego
przekazu, gdy s one zapalnikiem zmian wsposo-
bie produkcji idystrybucji nowego kina erotycznego.
Eksplozji obrazw nagoci idemokratyzacji poda-
nia towarzysz poszukiwania nowego jzyka opowia-
dania osprawach intymnych. Pornografia nie jest
ju domen wycznie mczyzn, za kamerami coraz nie wfilmach eksplorujcych erotyk homoseksualn.
Iwant your love,
re.Travis Mathews, 2012
Nieznajomy nad jeziorem,
re. Alain Guiraudie, 2013
czciej staj kobiety. Pierwsze zachodnie filmy porno-
graficzne, wyreyserowane przez kobiety pojawiy si
Doughters z1986 oraz lesbijski Suburban Dykes
z1990, powstae wopozycji do klasycznej, heterosek-
sualnej pornografii, przywracaj kobietom (bohater-
kom) moliwo czerpania przyjemnoci zkontaktu
seksualnego. Zmienia si wnich sposb reprezentacji
kobiecej rozkoszy, wyraanej czciej przez grymas
twarzy ni ujcie genitaliw.
Reyserki zkrgu duskiej wytwrni Innocent
Pictures poszy krok dalej, ogaszajc w1997 roku
manifest Puzzy Power, wktrym opisay postula-
ty pornografii przyjaznej kobietom. Naley do nich
midzy innymi zasada wyranego czenia scen seksu
znarracj, wraliwo na estetyk stosunku seksual-
nego, tworzenie pozytywnego obrazu cielesnoci, zakaz
scen cignicia za wosy iwytrysku na twarz kobiety.
Chocia manifest by krytykowany przez teoretyczki
porno za redukcjonizm itworzenie wyidealizowanego
obrazu potrzeb kobiet, sta si punktem wyjcia dla
nowego pokolenia reyserek. Czym rni si ich pro-
dukcje od mainstreamowego porno? Wfilmach Anny
Span czy Eriki Lust kobiety nie wygldaj jak typowe
gwiazdy porno. Nie musz nosi implantw piersi ani
krzykliwego makijau. Mimo e to produkcje krcone
zmaymi budetami, wida wnich starania ospjn es-
tetyk, wiadome wykorzystanie scenografii czy cie-
ek muzycznych. Rezygnuje si wnich ze sztucznych
efektw dwikowych kobiecej rozkoszy. Kobiety nie
s wnich biernymi obiektami podania, odczuwaj
przyjemno na rwni ze swoimi partnerami.
Seks nasz powszedni
Odmienne strategie przedstawiania seksu wida rw-
Amerykaski reyser, Travis Mathews, twrca nakr-
conego zgwiazdorem Jamesem Franco Interior. Le-
ather Bar, obruszy si, gdy zapytaem go, czy uwaa
si za reysera porno. Mathews, chocia wsppracuje
zwytwrni specjalizujc si wpornografii gejow-
skiej typu hard core, powiedzia mi, e podniecanie
widza nie jest gwnym celem jego twrczoci. Dwoje
wktrej seks, pokazany explicite, suy opowiadaniu,
anie tylko podnieceniu widza.
Wspczesne filmy wykorzystujce realistyczne
przedstawienia seksu rozbijaj mur zbudowany zpo-
dziaw na kino artystyczne ipornografi, na rozrywk
isztuk. Paradygmatem nowego kina erotycznego jest 63
nie ginekologiczny realizm ihiperwidzialno stosun-

KULTURA
ludzi wku generuje nieskoczon liczb opowie- ku, ale pokazywanie zblie jako elementu codzienne-
ci, ktre wcale nie musz by seksowne. Seks bywa go ycia bohaterw. Reyserzy poszukujcy nowego
nudny, zwyky, mieszny, ale zwykle pokazuje si go, jzyka przyjemnoci nie rzucaj wyzwania moralno-
eby podnieca ludzi lub ich straszy. Troch uprasz- ci, ich filmy to nie walka owolno, tylko poszerzanie
czajc, sprowadza si to do sceny kowej albo sceny pola widzenia. Seks wkinie przesta by perwersj, sta
gwatu. Ja imoi znajomi nigdy nie czulimy si ztym si opowieci.
dobrze, bo to faszywy obraz tego, czego dowiadcza-
my wnaszym yciu powiedzia mi amerykaski re-
yser. Wjego filmie IWant Your Love kochankowie
uprawiaj seks, ale te chodz na zakupy iimprezy,
nudz si, rozmawiaj. Film pokazuje dosadne sceny
seksu analnego ioralnego, ale, co charakterystyczne,
nie s one oderwane od ycia codziennego bohaterw.
Innym ciekawym przykadem nowej fali kina ero-
tycznego jest francuski thriller Nieznajomy nad jezio-
rem Alaina Guiraudiego (nagrodzonego wtym roku
wCannes za reyseri). Akcja tego niepokojcego filmu
rozgrywa si wjednym miejscu na gejowskiej play,
na ktrej mczyni szukaj przygodnego seksu zin-
nymi mczyznami. Chocia aktorzy praktycznie cay
czas wystpuj nago inie brakuje anatomicznych scen
penetracji analnej, seks wtym filmie jest tylko jednym ukasz Knap
jest krytykiem
zelementw trzymajcej wnapiciu akcji. Nieznajo- filmowym, doktorantem
my nad jeziorem, pokazujcy samotnych mczyzn wInstytucie Kultury
Polskiej Uniwersytetu
szukajcych szczcia na opuszczonej play, to gorz- Warszawskiego.
ki komentarz na temat fantazmatu gejowskiej utopii, Publikuje m.in.
wKinie, Tygodniku
ktrej dzieci przeyy epidemi AIDS, ateraz walcz Powszechnym,
zsamotnoci. Peen czarnego humoru film Guirau- Wysokich Obcasach.
diego to jeszcze jeden przykad niezalenej produkcji,
64 Agata uksza

Teatr ipodanie

Histori aktorki mona opisa poprzez analiz stopniowego obnaania jej ciaa
a do wyksztacenia si w obrbie amerykaskiej burleski striptizu. I chocia
jest to nago pozorowana, przykryta cielistymi rajstopami i nasutnikami,
skutecznie wtacza kobiece ciao w form biernego obiektu podania.

N a scenie wjednym rzdzie stoj cztery mode ko-

biety wjednakowych, biaych koszulkach, majt-
kach idinsach opuszczonych do kostek. Rozlegaj
si pojedyncze brawa. Mona bowiem odnie wra-
enie, e to koniec przedstawienia iaktorki ukoni
si zgracj ilekkim krokiem pobiegn za kulisy. Stoj
jednak niewzruszone inieobecnym wzrokiem patrz
przed siebie. Robi si wic niesamowicie cicho, czu
speszenie widzw, ktrzy nie wiedz, jak powinni si
teraz zachowa. Na twarzach aktorek wida skupienie,
trudn, wewntrzn walk, ktrej sens pozostaje nie-
uchwytny. Nagle zaczynaj si rozbiera. Zwyczajnie,
jak wazience przed prysznicem, zdejmuj koszulki,
majtki, spodnie. Iznw stoj niewzruszone, lecz tym
razem s kompletnie nagie. Wydaje si, e nieznonie
dugo trwa ta konfrontacja zbezbronnym kobiecym
ciaem zaprezentowanym wczterech wariantach,
lecz zlewajcych si wjakie ciao wogle, na kt- Wykorzystanie teatru do refleksji nad kobiec ciele-
rym dokonuje si wzrokowa przemoc. Wreszcie gasn
wiata iaktorki wciemnociach ubieraj si. Mona
bi brawo.
Wten sposb koczy si przedstawienie Sukien-
ka zdziurk kobiecej grupy artystycznej Teraz Po-
li, osnute wok przewrotnie rozumianej edukacji
seksualnej, ktra ma na celu uczenie kobiet technik
sprzeday wasnego ciaa, czyli tego, jak wykorzysta
mczyzn isamej nie zosta wykorzystan. Spek-
takl pokazuje zatem relacje midzy pciami wkate-
gorii giedy seksualnej, na ktrej gwnymi towarami
s zjednej strony kobiece ciao, azdrugiej mski sta-
tus. Wtakim ukadzie sukces spoeczny kobiety zaley
przede wszystkim od jej atrakcyjnoci fizycznej iumie-
jtnoci wzbudzania podania, ajej ciao podlega ca-
kowitemu uprzedmiotowieniu.
Jeli zamykajca przedstawienie scena wywou-
je tak silny niepokj idyskomfort, to dlatego, e fi-
zyczna obecno nagich, kobiecych cia zastpuje tu
zdystansowany dyskurs okobiecej nagoci, zktrym
mielimy do czynienia we wczeniejszych fragmentach
spektaklu. Widz jest zmuszony patrze na ciaa pozba-
wione wszelkich wizualnych, ruchowych kodw, ktre
nadayby im bezpieczny status obiektw podania,
czyli cia, na ktre moemy patrze bezkarnie. Jest to
moment obnaenia ale nie tyle aktorek, ile naszego
sposobu definiowania kobiecej nagoci, zostaje ona
bowiem wyjta ze swojego naturalnego kontekstu.
Pierwsze aktorki
snoci jest nadzwyczaj skuteczne ze wzgldu na nie-
wielki dystans wporwnaniu zfotografi czy filmem
dzielcy ciao aktorki iciao widza znajdujce si
wjednej przestrzeni. Wprzypadku kadego przed-
stawienia, wktrym kobieca nago wsposb jawny,
ale ikrytyczny, odsya do fundamentalnego dla naszej
kultury wyobraenia kobiecego ciaa jako obiektu po-
dania iszeroko rozumianego towaru, mona m-
wi osubwersji zaprzeczeniu pierwotnego znaczenia
kulturowo nadawanego pci. S to bowiem momenty,
wktrych teatr zachodni niejako demontuje sam sie-
bie, rozsadza swoj histori, odsaniajc wbudowane
we wasny model utosamienie aktorki zprostytutk.

Przez cae wieki praktyka teatralna bya zarezerwo-
wana dla mczyzn. Aktorki pojawiaj si na europej-
skich scenach wdrugiej poowie XVIwieku. WAnglii za
symboliczn dat uznaje si rok 1661. Od samego po-
cztku profesja ta kojarzona jest zprostytucj. Pierw-
sza aktorka wbrytyjskim teatrze, Nell Gwyn, po kilku
latach pracy wdaje si wromans zkrlem Karolem II,
ajej przypadek inauguruje topos aktorki-kurtyzany
oraz seksualnego Kopciuszka izostaje (bdnie) uznany
za reprezentatywny dla caej grupy zawodowej. Liczba
aktorek wzrasta wXIXwieku. Co jednak znamienne, fe-
minizacji ulegaj gwnie teatry bulwarowe, wktrych
od aktorek wystpujcych wsugestywnych kostiumach
oczekuje si przede wszystkim zgrabnych nek.
Wwiktoriaskiej Anglii aktorka zzaoenia jest nie-
przyzwoita. Zjednej strony, jako niezalena kobieta,
samodzielnie zarabiajca pienidze idziaajca wsfe-
rze publicznej, pozostaje spoecznym monstrum, an-
ty-kobiet. Zdrugiej za, teatralne kostiumy, ktre
eksponuj jej figur wstopniu absolutnie niedopusz-
czalnym wcodziennym yciu, przeksztacaj j wdo- czonych nieoficjalnym rewirem pracy prostytutek bya
stpn hiper-kobiet.
Wystarczy powiedzie, e pierwszy brytyjski ak-
tor (Henry Irving) uzyska tytu szlachecki wuznaniu
Betty Q & Crew:Betty Q,
fot. Katarzyna Chmura-Cegiekowska
65
KULTURA
artystycznych zasug na pocztku lat osiemdziesi-
tych XIXwieku, apierwsza aktorka (Genevive Ward)
dopiero w1921roku. Kobiety pozostaj zamknite
waktorskim getcie, przywizane do praktyki teatral-
nej, ktra wie si gwnie zeksponowaniem ciaa.
Nieliczne zarzdzaj samodzielnie teatrem lub wysta-
wiaj sztuki; liczne pisz, ale ich dramatyczne prby
rzadko trafiaj na scen, zwaszcza jeli publikuj pod
wasnym imieniem inazwiskiem, anie pod mskim
pseudonimem.
Ciao na pokaz
Przez lata pynnie przechodzono od porwnania ak-
torki do prostytutki, opartego na rzekomo zachodzcej
wobu przypadkach sprzeday ciaa, do przekonania,
e aktorki po przedstawieniu po prostu kontynuuj
prac jako prostytutki. Ten krzywdzcy stereotyp
umacniao ssiedztwo teatrw idomw publicznych
wdziewitnastowiecznych miastach, anawet przeni-
kanie si obu przestrzeni. WAnglii iwStanach Zjedno-
najwysza galeria wteatrze (paradyz, tzw. third tier).
WPolsce zkolei, prostytutki poszukiway klien-
tw wniezmiernie popularnych wdrugiej poowie
66
XIX wieku warszawskich teatrzykach ogrdkowych.
Wlatach siedemdziesitych najlepsze ogrdki,
choby Tivoli, Alhambra, Eldorado, ulokowane byy
wpicioboku: Krlewska Krakowskie Przedmiecie
Miodowa Duga Ogrd Saski, ale zczasem prze-
suway si wraz zwarszawskim centrum wkierunku
ulic Chmielnej, Marszakowskiej iAlej Jerozolimskich.
Przy Chmielnej otwiera si w1877 roku Belle-Vue,
ogrdek dysponujcy loami, wycieanymi fotela-
mi inajwiksz widowni spord wszystkich letnich
teatrzykw, liczc a 2100 miejsc! Nieraz dyrektorom
ogrdkw przypinano atk alfonsa, kryy plot-
ki oorganizowanych po przedstawieniach orgiach
zudziaem aktorek pod tym wzgldem szczegl-
nie z pras mia Jzef Texel ijego teatrzyk Eldorado,
wktrym bywali gwnie przyjezdni, bogaci ziemianie
itak zwana zota modzie.
Zreszt ogrdkowa publiczno domagaa si, aby
aktorki wystpoway wsukniach zgbokimi dekolta-
mi idugim pionowym rozciciem wspdnicy, ktry
odsania nogi. Najwiksze owacje wzbudzay tak zwa-
ne tace podkasane, wszczeglnoci kankan. Naj-
czciej to uroda ikusy strj aktorek wogrdkach
decydoway oich popularnoci wietnie wykorzy-
styway t sytuacj ogrdkowe primadonny, siostry
Czapskie, ktre, umiejtnie pokazujc kolana, podzie-
liy warszawsk publiczno na dwa zwalczajce si
obozy: adoratorw Czesi bd Jzi.
Wkrajach anglosaskich tumy przychodziy do te-
atrw na burlesk. Gwnym wabikiem byy aktor-
ki, ktre zwykle gray role mskie iwzwizku ztym
ubrane byy wcieliste rajstopy ikrtkie spodenki,
anie rozoyste suknie. Burleska zarwno brytyj-
ska, jak iwyrosa na jej gruncie odmiana ameryka-
ska to by moe najbardziej ambiwalentny gatunek
teatralny tamtego okresu, wskazujcy na rwnie
Persona,
Tryptyk/Marilyn
fot.katarzyna paletko
dwuznaczn pozycj aktorki. Zjednej strony aktorki
wburlesce uzurpoway sobie msk pozycj (imski
gos), zdrugiej poddaway wasne ciaa hiperseksuali-
zacji, wnajwyszym stopniu eksponoway tak zwane
kobiece ksztaty, ktre wedug wczesnych norm oby-
czajowych miay bezwzgldnie pozostawa wukryciu.
Ten subwersywny potencja niemal zaniknie wwy-
aniajcej si na przeomie XIX iXXwieku iczsto
zestawianej zburlesk rewii, ktra bdzie ju tylko
erotyczno-estetycznym spektaklem zdyscyplinowanej
kobiecoci, prezentacj zestandaryzowanych iudeko-
rowanych dziewczcych cia, jak na przykad wnowo-
jorskich spektaklach Flo Ziegfelda lub wwystpach
polskiego zespou Koszutski Girls.
Glamoryzacja kobiecego ciaa
Histori aktorki zwaszcza aktorki wteatrze roz-
rywkowym mona opisa poprzez analiz procesu
wtaczania kobiecego ciaa wform obiektu poda-
nia, inaczej glamoryzacji, oraz stopniowego obnaania
tego ciaa a do wyksztacenia si wobrbie amery-
kaskiej burleski striptizu wpocztkach XX wieku.
Chocia wdziewitnastowiecznym teatrze nie mo-
go by mowy ofaktycznej nagoci, nagminnie pisano
wkontekcie burleski ipokrewnych jej przedstawie
onagim teatrze bd nogo-teatrze, co dowodzi,
jak centraln pozycj zajmowao wnim ciao aktorki
zdefiniowane jako obiekt podania.
Nago wwczas symulowano za pomoc odpo-
wiednio skrojonych kostiumw. WStanach Zjedno-
czonych osawione cieliste rajstopy znikaj ze scen
dopiero wdrugiej dekadzie XXwieku. Waciwie a
do pojawienia si awangardowych teatrw wlatach
szedziesitych, kiedy cakowicie obnaone ciao sta-
nie si symbolem zrzucania spoecznych masek, naley
mwi raczej okostiumie, iluzji iobietnicy nagoci.
 Wklasycznym striptizie amerykaskim tym serio. WSomianym wdowcu, ktry wgruncie rzeczy
sprzed epoki klubw go-go, do ktrego odwouje si opowiada omskich fantazjach seksualnych, Marilyn
wspczesna, nowa burleska nieprzekraczaln gra- zagraa po prostu dziewczyn, the girl, bez imienia,
nic pozostaway stringi, pod ktrymi zreszt dziew- nazwiska iskonkretyzowanej tosamoci.
czyny bardzo czsto nosiy jeszcze nylonowe beowe Trudno powiedzie, czy jakiekolwiek inne ciao zo-
majtki, oraz tak zwane nasutniki. Paradoksalnie, to stao tak radykalnie uprzedmiotowione, skomercjali- 67
wanie w pozr nagoci lub te jej fragmentarycz- zowane izseksualizowane jak ciao Marilyn Monroe,

no, wczytelny dla widza sposb znakuj ciao aktor-
ki/tancerki jako obiekt podania iwraz zmakijaem,
precyzyjn fryzur, wystudiowanym gestem odpowia-
daj za glamoryzacj tego ciaa.
Marilyn krlowa glamour
Poczwszy od XIX wieku wramach rozmaitych wido-
wisk popularnych rodzi si wic ucieleniajca opisa-
ne procesy figura chorus girl/showgirl, ktra stanie
si jednym zdominujcych nowoczesnych modeli ko-
biecoci, zwaszcza wStanach Zjednoczonych. Chorus
girl musiaa by przede wszystkim moda iatrakcyjna,
zwykle wymagano od niej rwnie talentw tanecz-
nych iwokalnych, ale take kobiecego wdziku iuro-
ku. Jej praca nie koczya si bowiem wraz zzejciem
ze sceny. Miaa rwnie za zadanie zabawia konwer-
sacj klientw teatralnego baru lub lokalu, wktrym
wystpowaa, iskania ich do wikszej konsumpcji.
To wtym obszarze konstruowano ekranowy wize-
runek Marilyn Monroe, ikony kina isymbolu seksu,
nazywanej za ycia krlow glamour, ktrej gwiaz-
da rozbysa dziki roztaczonej irozpiewanej roli
Lorelei wfilmie Mczyni wol blondynki. Pniej c rnych mechanizmw teatralnych Lupa wyrwa
Marilyn wielokrotnie wcielaa si wpostacie czaruj-
cych, ale ina swj sposb ambitnych dziewczyn po-
wizanych ze wiatem rozrywki. Do przypomnie
Cherie zPrzystanku autobusowego, Elsie zKsicia
iaktoreczki (notabene oryginalny tytu brzmi The
Prince and the Showgirl) czy Sugar zP artem, p nagle widzi je wformie niegotowej, niedostatecznie
KULTURA
ktrej kuszce zdjcia zdobi dzi ponad 50 lat po
jej mierci setki tysicy produktw, cznie zchus-
teczkami higienicznymi.
Wznakomitym przedstawieniu Persona. Marilyn
Krystian Lupa bezlitonie, nomen omen, obnay te
mechanizmy, zmuszajc widzw do konfrontacji zich
wasnym, podliwym stosunkiem wobec Marilyn,
ktr, dosownie, ucielenia Sandra Korzeniak. Ak-
torka niemal przez cay spektakl jest naga lub prawie
naga, niekiedy ma na sobie dugi, rozcignity sweter,
niekiedy ubrana jest tylko wzbyt ciasny stanik, ale
nawet przez chwil nie ma na sobie majtek. Nie scho-
dzi ze sceny przez cay czas trwania przedstawienia,
stawiajc widza wniezrcznej sytuacji podgldacza.
Patrzymy na samotne, smutne, umczone, zupenie
bezbronne ciao, ktre nie powinno by wystawiane
na pokaz iktrego nie powinnimy oglda.
Nie chodzi bynajmniej oto, e to ciao jest brzydkie.
Przeciwnie, Sandra Korzeniak jest mod, atrakcyj-
n aktork, ktra doskonale gra Marilyn. Chwilami
wydaje si wrcz, e to sama MM pojawia si na sce-
nie warszawskiego Teatru Dramatycznego. Za pomo-
ciao Marilyn/Sandry zwaciwego mu kontekstu
inada mu nowe znaczenia. Widz, przyzwyczajony
do czerpania wzrokowej przyjemnoci zpatrzenia na
atrakcyjne ciao Marilyn, zawsze perfekcyjnie przygo-
towane iwytresowane do bycia obiektem podania,
68
zdyscyplinowanej, uomnej, wdodatku wrzucone
wchaotyczn, zabaaganion przestrze prozaiczne-
go barogu, ktry sceniczna Marilyn urzdzia sobie
wjednym zhollywoodzkich magazynw.
Nowa burleska izabawa wkobieco
Inny rodzaj artystycznej gry zkulturowym wyobrae-
niem kobiecego ciaa jako obiektu podania mona
dostrzec wnowej burlesce, ktra zroku na rok zysku-
je coraz wiksz popularno rwnie wPolsce, gdzie polskich scenach pojawi si kompletnie nagi mczy-
prnie dziaa midzy innymi warszawski kolektyw
Betty Q and Crew. Nowa burleska wprzeciwiestwie
do amerykaskiej wersji zpierwszej poowy XXwieku,
do ktrej si odwouje jest nie tylko praktykowana
gwnie przez kobiety, ale przyciga take na widowni
przede wszystkim kobiec publiczno. Wywrotowy
charakter nowej burleski polega na jawnej, bezpru-
deryjnej ibezkompromisowej zabawie zkobiecoci,
ktra, cho sama wsobie jest rozumiana jako kostium,
stanowi take rdo autentycznej satysfakcji zarwno
dla performerek, jak idla kobiet na widowni.
Nowa burleska demaskuje sposoby urabiania ciaa
wobiekt podania, poniewa korzysta znich wprze-
sadny sposb, wyrastajc zcampowej estetyki iqu-
eerowej wraliwoci. Jest przykadem kulturowej
partyzantki, ktra polega na przechwytywaniu prak-
tyk iznacze uchodzcych za opresyjne iwstawianiu
ich wironiczny nawias. Wnowej burlesce, podob-
nie jak wprzedstawieniu Teraz Poli czy Personie.
Marilyn, roznegliowane, kobiece ciao umoliwia
krytyczn refleksj nad sprowadzaniem go do obiek-
tu podania, ktry zapewnia voyeurystyczn przy-
jemno. Dzieje si to jednak nie przez przywrcenie
ciau niedoskonaoci ipodatnoci na zranienie, lecz
poprzez swoiste uwypuklenie iekspozycj statusu
ciaa jako przedmiotu podania, co rwnie skutecz-
nie demaskuje podstawowe zaoenia tradycyjnego
paradygmatu pci.
Agata uksza
doktorantka wZakadzie
Teatru iWidowisk
Instytutu Kultury Polskiej
UW, gdzie przygotowuje
rozpraw osposobach
konstruowania
kobiecoci wkulturze
wspczesnej,
ze szczeglnym
uwzgldnieniem kategorii
glamour. Publikuje midzy
innymi wDialogu
iDidaskaliach.
Onagim mczynie
Aco zmsk nagoci? Niewtpliwie podlega ona
znacznie silniejszej tabuizacji ni nago kobieca ijest
wduo mniejszym stopniu obecna wprzestrzeni pu-
blicznej. Ztego powodu gest obnaenia aktora wte-
atrze uchodzi niemal zawsze za gest przekroczenia.
Do przypomnie niezwyky rozgos, ktry towarzy-
szy Hamletowi wreyserii Krzysztofa Warlikow-
skiego. Wwczas, w1999 roku, po raz pierwszych na
zna (Jacek Poniedziaek).
Wydaje si jednak, e wspczesna kultura popu-
larna zmierza do oswojenia mskiego ciaa poprzez
podobnie jak wprzypadku kobiecego ciaa coraz
czstsze ukazywanie go jako uwodzicielskiego obiektu
erotycznego. Mona powiedzie, e wskutek kulturo-
wego usankcjonowania prawa kobiet do podania,
dochodzi do promieniowania glamoryzacji na mskie
ciao. Paradoksalnie zatem uzyskanie przez kobiety
statusu podmiotu seksualnego prowadzi do uprzed-
miotowienia mskiego ciaa.
Zachodni model teatru co najmniej do lat sze-
dziesitych XXwieku wspksztatowa iutrwala
wyobraenie kobiecego ciaa jako biernego obiektu
podania, zarazem ignorujc msk nago. Zkolei
wspczesny teatr operuje wieloma mechanizmami
renegocjowania znacze przypisanych kobiecej nago-
ci iproblematyzowania dotychczas niewidocznej
nagoci mskiej. Rwnolegle kultura popularna
zmyl okobiecej widowni zacza wykorzystywa
erotyczny potencja mskiego ciaa. Chocia uprzed-
miotowienie jakiegokolwiek ciaa moe budzi etycz-
ne wtpliwoci, to zarazem glamoryzacja mskiej
nagoci prowadzi do wymienialnoci statusw sek-
sualnego podmiotu iobiektu, ktre przestaj by na
stae przypisane do poszczeglnych pci.
REKLAMA

69

KULTURA

70
ks. Wacaw Oszajca SJ
Muzyka sfer
Rodzice [Jezusa] udawali si corocznie do
Jeruzalem na wito Paschy. Kiedy mia lat
dwanacie, poszli tam zpielgrzymk, jak
nakazywa witeczny zwyczaj. wita si
skoczyy, oni wracali do domu, achopiec Jezus
zosta wJeruzalem, ale Jego rodzice nie wiedzieli
otym. Sdzc, e On wraca wgromadzie, uszli
dzie drogi izaczli Go szuka wrd krewnych
iznajomych. Kiedy Go nie znaleli, powrcili
do Jeruzalem itam Go szukali. Po trzech
dniach odnaleli Go wwityni: siedzia wrd
nauczycieli, sucha ich izadawa im pytania.
W e wrzeniu tego roku NASA ogosia, e sonda ko-
smiczna Voyager1 zawdrowaa a na krace nasze-
go zaktka Kosmosu, czyli poza granice Ukadu Sonecznego
imknie dalej, idalej. Jak daleko? Poyjemy, zobaczymy. NASA
przekazaa nam jeszcze co, dwikowy igraficzny zapis cz-
stotliwoci zjak wibruje midzygwiezdna plazma, azr-
nicowanie tej wibracji wynika ze zmian wgstoci plazmy.
Kosmos zatem nie jest niemow, ciekawe, czy nas syszy?
Pierwszym czowiekiem, ktry wieki temu usysza Kosmos,
by bodaje Pitagoras, po nim Platon iinni. Itak dowiedzie-
limy si, e wok nas nieustannie rozbrzmiewa muzyka,
muzyka sfer niebieskich. Wredniowieczu za, nie bez po-
wodu nazywanym czasem mistykw, czowiek wmuzyce sfer
dosucha si jeszcze jednej melodii, niebieskiej czy niebia-
skiej, ktra jest dzieem innej sfery Boych stworze, czyli
aniow zorganizowanych wchry iorkiestry. Jednym so-
wem, Kosmos przepenia muzyka, ktra, czy otym wiemy,
czy nie wiemy, nie daje nam spokoju, nci, pociga, gwa-
townie na nas nastaje albo delikatnie kusi. Wkadym razie,
Awszyscy, suchajc Go, nie mogli si nadziwi
Jego mdroci iodpowiedziom. Ujrzawszy Go,
zdziwili si bardzo, amatka rzeka do Niego: -
Synu, dlaczego tak postpi? Oto Twj ojciec ija
szukalimy Ciebie strapieni. Powiedzia do nich: -
Dlaczegocie Mnie szukali? Czy nie wiedzielicie,
e powinienem by wdomu mego Ojca? Lecz oni
nie zrozumieli tego, co im powiedzia. Iposzed
znimi, iprzyby do Nazaretu, iby im posuszny.
AJego matka zachowywaa wszystkie te sowa
wsercu. Jezus za wzrasta wmdroci iwlatach,
iwasce uBoga iuludzi. (k 2, 4152)
tak czy inaczej, daje osobie zna. Nic zatem dziwnego, e
czowiek nie moe zbyt dugo usiedzie wjednym miejscu.
Musi wdrowa.
Iwdruje. Na nogach, przy pomocy najrozmaitszych
urzdze, wdzie iwnocy, przy okazji ibez okazji,
cae ycie wruchu. Ae ycia na to wdrowanie mu za
mao, wdruje po mierci. Dlatego, jak mwi Czesaw
Miosz wDrugiej przestrzeni: Ktokolwiek uwaa za
normalny porzdek rzeczy,/wktrym silni triumfuj,
sabi gin, aycie koczy si mierci,/godzi si na
diabelskie panowanie.
Mona wic bez obawy popenienia bdu powiedzie,
e to wdrowanie ma jeden cel: doj tam, skd
wyraniej wida, jak wiat wyglda. Zatem jestemy
pielgrzymami jak Maria, Jzef iJezus, ktrzy nie po
to szli do Jerozolimy, by zamieszka wwityni, ale by
wrci do swojej nazaretaskiej galaktyki ipo wielu
latach odkry, e sami s wityni Tego, ktry Jest.
Droga na Wschd

Czsto jestem wiadkiem, jak ludzie wciszy odkrywaj dla siebie nowe znaczenia
tekstw Pisma witego, czsto syszanych sw liturgii bd starych modlitw. Szansa
pynca zreligijnej rnorodnoci ley wtym, aby, patrzc na inne, zobaczy bogactwo
swojego wieym okiem. Iwten sposb inne ju zawsze widzie jako cz swojego.

Zksidzem Johannesem Koppem SAC, pallotynem imistrzem medytacji Zen,

rozmawiaj Konstancja wicicka iIgnacy Dudkiewicz

Ks. Johannes Kopp SAC powiedzie odrodze Zen. Zen moe by dla chrzeci-
jest niemieckim pallotynem oraz
mistrzem Zen linii SanboKyodan,
jan, zich dobrymi pobudkami, wspania drog ku po-
przedstawicielem pierwszej gbieniu wiary isamowiadomoci.
generacji katolickich nauczycieli
Zen wEuropie. Autor ksiki
71
Schneeflocken fallen in die Sonne. Aco jeeli wogle nie bdziemy si modli?
Christuserfahrungen auf dem Zen

WIARA
Weg.
Mj Mistrz, YamadaKounRoshi, wielokrotnie wzy-
wa tych chrzecijan, ktrzy powierzyli si jego prze-
wodnictwu, aby modlili si na swj sposb. Kady,
kto chce i t droga, musi powiedzie swojemu na-
Wielu polskich ksiy iprzedstawicieli rodowisk katolic uczycielowi, czego oczekuje ina co ma nadziej. Jee-
kich publicznie przestrzega przed praktykami duchowymi li chce na tej drodze dowiadczy swojej wiary iy
Wschodu, ostrze swoich zarzutw kierujc czsto rw ni, musi si te wpeni odpowiedzialnie upewni, e
nie wstron jogi czy wschodnich sztuk walki. Czy susz jego nauczyciel jest gotowy izdolny do tego, by go t
nie si ich obawiaj? drog poprowadzi.
Na kadej drodze czai si niebezpieczestwo. Pewna Wten oto sposb, poprzez duchowe praktyki Wscho-
dawka niepokoju jest do jakiego stopnia rwnie za- du, mona uzyska dostp do samego siebieco jest
bezpieczeniem przed faszywym poczuciem pewno- wanym warunkiem tego, by otworzy si take na
ci siebie. Bez dowiadczania strachu nie ma zaufania. wasn tradycj religijn, na wasne moliwoci, a
Azbawienny strach prowadzi do wielkiego zaufania. do fascynacji skarbem ukrytym wroli. wiadkiem
tego jest ojciec Lasalle, ktry by misjonarzem wJa-
Wracajc jednak do tych konkretnych praktyk... ponii, aYamadaKounRoshi czci go jako pioniera
Dowiadczenia zjog mam nike, aze sztukami walk Zen dla chrzecijan.
adne. Moj jog su Oddechowi, aby zbliy si do
wielkiego Oddechu, witego Oddechu, awic po Rzeczywisto bez zewntrza
prostu Ducha witego. Nawet moje nike dowiad- Wnocie Kongregacji Nauki Wiary dotyczcej pogldw
czenie wystarczy jednak, ebym mg powiedzie, ojca Anthonyego de Mello, bardzo przecie wobec niego
e to wspaniaa idana od Boga moliwo. Zagroe- krytycznej, padaj sowa odoniosych elementach m
nie moe tkwi za wczeniu wicze zpraktyka- droci wschodniej, ktre mog pomc wosigniciu pa
mi imodlitwami innej religii. To samo trzeba zreszt nowania nad sob, zburzy owe wizy iuczucia, ktre
72
Tam, gdzie ludzie przekraczaj swoje
ograniczone ja, tam pozwalaj sobie
nawzajem y iprzekazuj sobie pokj.
przeszkadzaj wbyciu wolnymi, zmierzeniu si wpoko
ju zrnymi wydarzeniami pozytywnymi inegatywnymi
wyciu czowieka. Pytamy ksidza jako kapana katolic
kiego imistrza Zen: jakie to elementy?
Wymienibym trzy elementy, ktrych dotychczaso-
we lekcewaenie wtradycji chrzecijaskiej oceniam
jako duy deficyt: Ciao, Oddech iSytuacj. Uzyska-
nie wiadomoci iodpowiedzialnoci za te elementy
jest niezbdne na drodze do samowiadomoci, awic
take dowiadczenia wiary.
Co one dokadnie oznaczaj?
Karl Rahner mwi, e ciao jest manifestacj ducha
wczasie iprzestrzeni. Dowiadczenie wicze medy-
tacyjnych uczy za, e rwnie wobrbie naszego ciaa
jestemy wpeni duchow moc. Ato ma niebagatel-
ne konsekwencje, bo prowadzi do cigego przyblia-
nia si ku zjednoczeniu odnajdywania samego siebie
zodkrywaniem Boga. Podr wgb siebie idroga ku
Bogu okazuj si wspln drog.
Czy t sam rol przypisuje ksidz Oddechowi?
Tak. To samo mona bowiem powiedzie opobono-
ci izapominaniu si wOddechu. Cae nasze ciao jest
narzdem oddechu, ktrympoprzez nasze pojmowa-
niezarwno przyjmujemy idajemy, tak dziaa wdech
iwydech. Aprzecie pole semantyczne sowa oddech
rozciga si a do witego OddechuSanctus Spi- nie Kensho (Owiecenie)!
ritus, awic Ducha witego. Dziki temu oddanie
si Oddechowi moe zamieni si wask najgbszej
modlitwy idowiadczenia Boga.
Pozostao wic jeszcze wyjanienie znaczenia iwagi Sy
tuacji.
Naley j rozumie podobnie. Zjednoczenie si ze
swoj Sytuacj oznacza akceptacj tego, e jestemy
niekoczc si opowieci na drodze do same-
go siebie ido Boga. ASytuacja to po prostu nasza
rzeczywisto. Mj Mistrz czsto mwi: Ty jeste
wszechwiatemrzeczywistoci bez zewntrza.
Jestemy wnaszym ciele baz danych wszystkich
zdarze. Ostatecznie okazuje si, e zaakceptowanie
siebie wCiele, Oddechu iSytuacji to jedno ito samo.
Jako chrzecijanie moemy zduchowoci Wschodu
zaczerpn wic, po pierwsze, integracj ciaa jako
duchowej mocy, po drugie, nalec do systemu reli-
gijnego samoakceptacj jego rzeczywistoci jako ta-
jemnicy, apo trzecie, akceptacj codziennej Sytuacji
wtym sensie, e kada Sytuacja jest rwnie wiele war-
ta, cho nie tosama. No iprzekonanie oabsolutnej
koniecznoci codziennych wicze.
Udzia wwietle
Czym zatem rni si medytacja chrzecijaska od medy
tacji wschodniej?
Typowa dla Wschodu medytacja metafizyczna jest
take drog chrzecijaskiej mistyki. Niektre so-
wa chrzecijaskich mistykw s nie do odrnienia
od sw ztradycji Zen. Kiedy pewnego razu podczas
rozmowy przy herbacie zacytowaem zaoyciela mo-
jej wsplnoty, witego Wincentego Pallottiego, ktry
mwi: Moim ulubionym zajciem jest widzie Peni
wNicoci, YamadaRoshi zakrzykn: To jest wa-
cznikiem midzy medytacj chrzecijask abud-
dyjsk jest poznanie idowiadczenie bytu dane ka-
demu czowiekowi zosobna, atake rozumienie jego
rzeczywistoci jako Tajemnicy, ktra przekracza ra-
cjonalne rozumienie. Rnic midzy nimi mo-
na widzie wrozoeniu akcentw midzy Agape
iGnosisMio iMdro. Zbuddyjskiego punk-
tu widzenia, nacisk pooony jest na Mdro,
 zchrzecijaskiegona Mio. Wszyscy chrzeci-
jascy mistycy podali t drog.
Skoro wic medytacja chrzecijaska iwschodnia s do
siebie tak podobne, to skd bierze si tak dua fascynacja
medytacj Wschodu jako czym szczeglnym?
Wyjtkowo Wschodu polega prawdopodobnie na
tym, i stworzy on system pedagogiczny, uczcy
praktykowania Drogi, zgodnie zelementami, okt-
rych mwiem, atake koniecznoci codziennych
wicze.
Dostaem dotacj na pobyty wJaponii na szkoleniu
mistrzowskim a do momentu uzyskania pozwole-
nia na nauczanie drogi Zen. Mj program, ycie ze
rodkakontemplacja Zen, jest wpeni zintegrowany
zprogramem diecezjalnym ipromowany przez kuri.
Moja wsplnota pallotynw take widzi t drog jako
przyblienie do mistycznych przey naszego zaoy-
ciela, witego Wincentego Pallotti. Jak wic pastwo
widz, nie tylko nie miaem problemw, ale wrcz
dostaem niemae wsparcie dla swojej dziaalnoci.
73
Czy to rwnie efekt Soboru Watykaskiego II? To na nim

Jak zaczo si ksidza zainteresowanie medytacj
Wschodu?
Gdy zobaczyem ipoznaem wspomnianego ju ojca
Lasallea, od razu wiedziaem, e to jest to. Mj Mistrz,
ktry rozpozna moj motywacj, zada mi jako Kan
na ycie, awic swego rodzaju wiczenie izadanie, fra-
z: Musisz sprawi, aby Jezus Chrystus by wtobie.
To samo zsiebie zmotywowao mnie do praktyko-
wania Zen wtym owszystkim decydujcym poczu-
ciu wsobnoci, zgodnie zmottem naszego programu
medytacji Zen, ktry prowadzimy wEssen, zaczerp-
nitym zListu do Kolosan: Jest (...) Chrystus pord
wasnadzieja chway.
Czy nie mia ksidz problemw zwizanych ze swoj dzia
alnoci? Jak wiadomo, choby ojciec Willigis Jger mia
ich niemao...
Stanowisko Willigisa Jgera jest dobrze znane dziki
jego licznym publikacjom. Wmoim przypadku byo
inaczej. Bdc wzupenej zgodzie zcelami ojca La-
sallea, owym pionierem Zen dla chrzecijan, zo-
staem zarwno przez moj wsplnot, jak iprzez
mojego biskupa, zachcony do pjcia t drog. Zleco-
no mi wrcz uzyskanie odpowiedniego wyksztacenia.
WIARA
Koci uzna, e Duch wity dziaa we wszystkich reli
giach...
Rzeczywicie Sobr dokona ogromnego zwrotu wre-
lacjach midzy chrzecijastwem ainnymi religiami.
Po raz pierwszy wyraone zostao uznanie znaszej
strony wobec tych religiiSobr przyzna im udzia
wwietle, ktre owieca kadego czowieka. Zarw-
no moja wasna droga, jak ipowoany przeze mnie
do ycia program kontemplacyjny, bez Soboru byy-
by niemoliwe.
Na drodze do wsplnoty
Jakie skojarzenia imyli wywouje wksidzu termin syn
kretyzm religijny? Czy widzi wnim ksidz, jak wikszo
katolikw, wycznie zagroenie czy rwnie szans?
Wzglobalizowanej spoecznoci ludzkiej, wktrej dzi
yjemy, oferta przedstawiana poszukiwaczom sen-
su staa si bardzo urozmaicona ibarwna. Ale osta-
tecznie czowiek zazna wewntrznego spokoju tylko
wtedy, gdy zdecyduje si na jedn drog ibdzie si
jej trzyma wraz zjej wszystkimi konsekwencjami.
Do tego naley te odkrycie na nowo wasnych ko-
rzeni religijnych ikulturowych. Czsto jestem wiad-
kiem, jak ludzie wciszy odkrywaj dla siebie nowe
74
znaczenia tekstw Pisma witego, czsto syszanych
sw liturgii bd starych modlitw. Szansa pynca
zreligijnej rnorodnoci ley wtym, aby, patrzc na
inne, zobaczy bogactwo swojego wieym okiem.
Iwten sposb inne ju zawsze widzie jako cz
swojego.
Ksidz profesor Tom Halik, mwic odialogu chrze
cijan zniewierzcymi, przekonuje, e powinien on by
wspln drog wgb. Moe mona byoby odnie te Czy modlitwy opokj wAsyu s krokiem wkierunku tej
sowa rwnie do dialogu midzyreligijnego?
Wmoim odczuciu dialog midzyreligijny na poziomie
dowiadcze realizuje si przede wszystkim wtym,
e partnerzy dziel si tym wszystkim, co si dzie-
je wnich. Wten sposb wzajemnie zowrogie nasta-
wienie do siebie rnych religii, znane nam dobrze
zdziejw czowieka, musi cakowicie zamieni si
wzadawanie sobie pyta, suchanie si, wzajemny
szacunek, awkocu religie te, zamiast sta wopo-
zycji do siebie nawzajem, zaczynaj dy do pro
egzystencji.
Poprosimy okonkretny przykad.
Dla YamadaKounRoshi iojca Lassallea, wiadkw
katastrof wHiroszimie iNagasaki, nie byo to ja-
kim pobonym yczeniem, ale moliwoci iwa-
runkiem koniecznym przetrwania ludzkoci. Aby
ludzko przetrwaa, niezbdny jest nowy sposb
myleniapowiedzia Albert Einstein. Iten nowy
sposb mylenia, widzieli oni wpoznawaniu natu-
ry ludzkiej, poprzez ktre ludzie mog si wzajemnie
zrozumie iuczy. Tak drog widzieli wZen, jako
niezwizanej zreligi buddyjsk drodze poznania
religijnego we wszystkich religiach. Dowiadcze-
ni wtym poznanius zgodni. To niedowiadcze-
ni uczniowie iuczcy odrniaj si od siebie isobie
wzajemnie zagraaj.
Czym wyraa si ta zgoda pomidzy dowiadczonymi?
Jest to czsto komunikacja bez sw. Zdarzyo mi si,
e po dugim, wsplnym kursie milczenia, buddyjski
mistrz, ktrego nie znaem, podszed do mnie imnie
obj. Tam, gdzie ludzie oddaj si cakowicie swo-
jej wewntrznej tajemnicy igdzie przekraczaj swoje
ograniczone ja, tam dowiadczaj jednoci zinnymi,
pozwalaj sobie nawzajem y iprzekazuj sobie pokj.
jednoci?
Spotkania modlitewne wAsyu s konsekwentn re-
alizacj odkrycia, e potencja dla pokoju jest obec-
ny we wszystkich religiach powszechnych. Ijeeli
poczymy ten potencja ipozwolimy mu dziaa, to
na pewno bdzie promieniowa poprzez ju dawno
przeterminowan zmian wludzkiej wiadomo-
ciodejcie od wzajemnej opozycji iprzejcie do
wsplnotowoci, ktra w swej istocie jest odpowied-
nia dla natury ludzkiej.
Amoe Boy plan jest wrcz taki, by wszystkie religie
wiata kiedy zjednoczyy si wjednoniekoniecznie po
przez nawrcenie, ale poprzez wsplne poszukiwanie Nie
poznawalnego?
Edyta Stein mawiaa, e Kto szuka Prawdy, szuka
Boga, czy otym wie, czy nie. Katolickie to wspania-
e sowo. Znaczy przecie tyle, co wszystko obejmu-
jce, samoprzekraczajce, wszystkiemu suce,
si oddajce. Oddajce si, aby [owce] miay ycie
imiay je wobfitoci. Wszystkie owce.
Wsppraca: ks. Paul Rheinbay SAC. Tumaczy Christoph Thun
Sztuka inspiracji
Jestemy poddawani mniej lub bardziej silnym wpywom nienaszych
tradycji religijnych, anasza osobista religijno odzwierciedla w
wieloraki splot wpyww. Zjawisko to, cho budzi czstokro niepokj,
moe mie jednak take bardzo pozytywne konsekwencje.

dr hab. Piotr Sikora Wszystkie te zarzuty s powane, ale waciwie ka-

Martyna Wjcik-mierska dy znich mona odeprze.
Zarzut filozoficzny ma najbardziej ogln natu-
rgosi, e czenie jakichkolwiek elementw po-
chodzcych zrnych religii prowadzi zawsze albo do
niespjnoci, albo do faktycznego wypaczenia sensu
czonych elementw. Argument ten opiera si na po-

W powszechnym odbiorze pojcie synkretyzmu

religijnego ma wydwik negatywny. Zacznij-
my wic od definicji. Jak podaje Sownik Jzyka Pol-
dwjnym zaoeniu: po pierwsze, e wszelkie ludzkie
dowiadczenie jest od pocztku do koca uksztato-
wane przez uniwersum pojciowosymboliczne, wkt-
skiego PWN, synkretyzm to czenie wjedn cao rym funkcjonuje czowiek, apo drugie, e sens kadego 75
rnych, czsto sprzecznych pogldw filozoficznych, elementu zaley od jego miejsca wuniwersum, ktre

WIARA
religijnych, spoecznych; zespolenie si, skrzyowanie stanowi cao. Wkonsekwencji religie uznawane s za
si jakichkolwiek elementw. Nic dziwnego, e wtym niewspmierne, ale kompletne systemy.
znaczeniu take synkretyzm religijny jest traktowany Wtej perspektywie jakakolwiek prba integracji ele-
jako zjawisko niepodane. mentu pochodzcego zobcej tradycji napotyka na po-
Zdrugiej strony wspczesna kulturaazwaszcza dwjn trudno. Po pierwsze, element wyjty ze swej
niezwykle rozwinite rodki komunikacjisprzyja tradycji macierzystej traci sens, ktry wniej pierwot-
rozwojowi synkretyzmu religijnego. Ludzie nie tylko nie posiada. Po drugie, jeli jest (ipozostaje) czym
zatwoci mog zasign informacji otradycjach nowym, do tej pory obcym wobec tradycji, wktrej
religijnych innych ni ta, wktrej wyroli iwkt- ma by wykorzystany, stanowi zagroenie dla jej spj-
rej uczestnicz. Dzi to raczej informacje same nas nociwuksztatowanej caoci, jak stanowi kada
szukaj. Innymi sowychcc nie chcc, jestemy z(przynajmniej wielkich, wiatowych) religii, nie ma
poddawani mniej lub bardziej silnym wpywom nie miejsca na obce elementy. Jeli niespjno wjakim
naszych tradycji religijnych, anasza osobista religij- konkretnym przypadku de facto nie wystpuje, to tyl-
no odzwierciedla, przynajmniej do pewnego stopnia, ko dlatego, e to, co wydaje si by nowym elementem,
w wieloraki splot wpyww. Zjawisko to, cho budzi wistocie nim nie jest (aco najwyej zachowuje tylko
czstokro niepokj, moe mie jednak take bardzo powierzchowne podobiestwo do pewnych elementw
pozytywne konsekwencje. zinnej tradycji).
Przykadem takiej sytuacji mog by prby wy-
Zagroenie dla spjnoci korzystania buddyjskiej medytacji zazen wchrze-
Wliteraturze przedmiotu mona zauway cztery gw- cijastwie. Jeli siedzenie wmilczeniu na poduszce
ne argumenty wysuwane przeciw religijnemu synkre- pozostaje rzeczywistym zazenjest to wwczas prak-
tyzmowi (patrz: ramka): teologicznyzdrada prawdy; tyka buddyjska, zakadajca caociowy buddyjski kon-
duchowypowierzchowno; filozoficznyniespj- tekstwizj wiata, zbawienia, antropologiazatem
no; wreszcie hermeneutycznyutrata tosamoci. nie moe by praktykowana przez chrzecijan.
76

Bg ujawnia si
powszechniewcaym
stworzeniu, anie tylko
wchrzecijastwie.

Moliwe jednak, e jest to praktyka tylko zewntrznie Bez wpyww ydowskich ichrzecijaskich wywier-
przypominajca zazen, lecz bdca wistocie modlitw anych na Arabw nie sposb take zrozumie islamu.
chrzecijaskczym, co istniao, istnieje ibdzie Ten za spotka si do szybko ztradycjami pochodze-
istnie wchrzecijastwie niezalenie od wszelkich nia indyjskiegoaskutki tego spotkania s obecne
kontaktw chrzecijaskobuddyjskich. Tyle tylko, e zarwno wislamie, jak iwrozmaitych nurtach tak
wtym drugim przypadku nie nastpuje adne rzeczy- zwanego hinduizmu (nie mwic ju ozupenie nowej
wiste wzbogacenie chrzecijastwa przez buddyzm. wsplnocie powstaej ztego spotkania, czyli Sikhach).
Historia stanowi zatem mocny argument, by kad
Ewolucja tradycji religi pojmowa nie jako zamknity system, lecz jako
Problematyczno powyszego rozumowania bierze yw tradycj ewoluujc wnieustannych interakcjach
si std, e tradycje religijne tak naprawd nie maj zinnymi tradycjami. Obraz komplikujeidynamizu-
formy zamknitych, kompletnych systemw. Trak- jefakt wewntrznego zrnicowania kadej ztradycji.
towanie ich jako takich jest ogromn idealizacj za- Wramach kadej zreligii istnieje przecie wiele wspl-
faszowujc skomplikowan rzeczywisto. To, co not irozmaite nurty duchowoci czy teologii. Czasami
nazywamy wielkimi religiami wiata, to zrnicowane pozostaj one wpewnej instytucjonalnej jednoci (jak
sieci wsplnot obogatej historii. Rzut oka na t histo- ma to miejsce wKociele katolickim), czasami s od sie-
ri pozwala zobaczy, e tradycje religijne nie rozwijay bie instytucjonalnie zupenie niezalene (przykadowo
si nigdy wcakowitej izolacji, lecz raczej wnieustan- buddyjskie sanghi szk Zen inurtw Tybetaskich).
nym kontakcie, sporze, inspiracji, wzajemnym przeni-
kaniu. Spjrzmy tylko na kilka przykadw. Na poziomie praktyki
Pltaniny duchowych drg powstaych wIndiach, Ciekawe zjawisko mona zaobserwowa, gdy wdia-
ktre dzi etykietkujemy jako hinduizm, janinizm logu midzyreligijnym zejdzie si zpaszczyzny bar-
czy buddyzm, nie sposb rozplta nawet wtekcie dzo oglnych twierdze na poziom zagadnie bardziej
kilkukrotnie duszym ni ten. Obecnej postaci najpo- szczegowychna przykad praktykowanych form
pularniejszych gazi buddyzmu nie byoby te, gdyby modlitwy lub medytacji czy te roli przypisywa-
nie inspirujce spotkanie zreligijnymi kulturami Tybetu nej wyciu duchowym rytuaom. Moe si wwczas
(bon), Chin (taoizm, konfucjanizm) czy Japonii (shinto). okaza, e rzeczywiste podobiestwa irnice wca-
Podobnie rzecz ma si zreligi Izraela, ksztatujc le nie pokrywaj si zgranicami tradycji religijnych.
si wnieustannym spotkaniu zreligiami jego ludw Sposb modlitwy izwizana znim duchowo nie-
ociennych, ktra wydaa zsiebie to, co dzi na- ktrych chrzecijaskich grup medytacyjnych moe
zywamy chrzecijastwem ijudaizmem. Obecna by blisza sposobowi medytacji, atake zwizanej
posta (lub raczej rodzina postaci) tych religii jest znim duchowoci niektrych szk buddyzmu Zen
za wynikiem spotkania wsplnot wyrosych ztak ni odpowiednim charakterystykom chrzecijaskich
zwanego Judaizmu Drugiej wityni zreligijno grup charyzmatycznych. Podobnie, sposb trakto-
filozoficznymi nurtami Grecji, przeniknitymi do- wania rytuaw wortodoksyjnych nurtach judaizmu
datkowo przez kulty orientalne. moe bardziej przypomina postaw tradycjonalistw
katolickich, za ich sposb czytania Pismaprote-
stanckich fundamentalistwni odpowiednie prak-
tyki ydw reformowanych.
Wszystkie wspomniane wyej zjawiska s moliwe,
gdy systemowo, do ktrej odwoywa si filozoficzny
zarzut przeciwko synkretyzmowi, ma bardzo ograni-
czony charakter. Ograniczenie bierze si zcharakteru
wszelkiego religijnego dyskursu (tak jzyka werbalne- przez to, i s wplecione wycie wyznawcwycie,
go, jak iobrazowych symboli etc.). Nawet wswej najbar- ktre stanowi (aprzynajmniej powinno) sensown ca-
dziej abstrakcyjnej postaci, jzyk religijny jest bowiem o. Owszem, kady poszczeglny element religijnego
zarwno nieadekwatny wobec wasnego przedmiotu uniwersum symbolicznego czonkowie danej wspl- 77
odniesienia (na przykad Boga), jak imetaforyczny. noty interpretuj wwietle pozostaych. Znaczy to jed-

WIARA
We wszystkich wielkich tradycjach religijnych mo- nak tyle, e rozmaite elementy religijnego uniwersum
na odnale mniej lub bardziej wyran wiadomo, symbolicznego wsppracuj wksztatowaniu ycia
e nieuwarunkowany, nieskoczony charakter Rze- pojedynczego czowieka icaej wsplnoty. Wyjania to
czywistoci Ostatecznej (czyli tego, oco ostatecznie fakt, e wiele religii posuguje si symbolami, ktrych
chodzi czowiekowi religijnemu) sprawia, i wszelkie powierzchniowe znaczenie jest wzajemnie niespjne
religijne rodki wyrazu (pojcia, symbole) s nieade- (przykadowo osobowymi inieosobowymi obrazami
kwatne iprowizoryczne. Czowiek religijny staje przez Boga: Ojciec, Oblubieniec zjednej strony; Wiatr, Ogie,
niewyczerpan Tajemnic. Obrazy ipojcia, ktre Woda, Skaa zdrugiej).
tworzynawet jeli s wjego przekonaniu natchnio-
ne przez to, co Ostatecznenie mog by traktowa- Przekroczy tosamo
ne jako udane opisy tej Rzeczywistoci iJej relacji do Jeli tak si rzeczy maj, to rwnie kwestia religij-
wiata. Posiadaj raczej charakter drogowskazw, nego synkretyzmu przenosi si zpaszczyzny teo-
umoliwiajcych postpowanie na duchowej drodze. retycznejmoliwoci wczenia obcych elementw
Ich prawda ma wic wymiar nie tyle teoretyczny, co wsystem, wprocesie ktrego zachowana zostaaby
pragmatycznyreligijny symbol jest prawdziwy, jeli jednoczenie spjno systemu oraz pierwotne zna-
waciwie ksztatuje egzystencj wyznawcw, awic czenie wczanego elementuna paszczyzn prak-
jeli posugujcy si nim czowiek rzeczywicie zblia tyczn. Chodzi wistocie oto, czy czonkowie danej
si dziki temu do swego ostatecznego celu. tradycji religijnej mog inspirowa si na swojej du-
Zarysowany wyej charakter wszelkich religijnych chowej drodze yciem izapisanym dowiadczeniem
rodkw wyrazu sprawia, e spjnoci religii naley czonkw innej tradycji religijnej, wsposb, ktry nie
szuka nie tyle jako logicznej spjnoci systemu dok- zdezintegruje cakowicie ich egzystencji inie rozbije
trynalnego, lecz na poziomie ycia religijnej wsplno- wsplnoty, do ktrej nale.
ty iposzczeglnych jej czonkw. Rozmaite symbole, Zachowanie integralnoci nie oznacza tu jednak bra-
dogmaty, narracje s ze sob wzajemnie powizane ku, take radykalnych, zmian. Jeli bowiem czowiek
78

religijny zmierza ku Nieskoczonej iNieuwarunkowa- siebie samego, swojej skoczonej tosamoci, swego
nej Tajemnicy, nie moe przywizywa si do adnych egzystencjalnego bezpieczestwa.
uwarunkowanych form. Jak mawia Mistrz Eckhart:
kto szuka Boga przywizany do okrelonego sposo- Absolutna Mio
bu, znajdzie w sposb, aminie si zukrytym wnim Pozostaje jeszcze rozwaenie zarzutu teologicznego.
Bogiem; tylko ten, kto szuka Boga bez sposobutyl- Mona go chyba sprowadzi do stwierdzenia, e na-
ko ten Go znajdzie. Otwarte jest nie tylko znaczenie szkicowana wyej wizja midzyreligijnych relacji kwe-
religijnych symboli. Otwarta jest take autentyczna stionuje wyjtkowy charakter samego chrzecijastwa.
egzystencja czowieka religijnego: otwarta na rozwj, Zbytnio upodabnia je do wszystkich innych tradycji
zmian, anawet na czciow, przejciow dezintegra- religijnych, tumaczy jego ewolucj irozwj naturalny-
cj, ktra bywa koniecznym aspektem procesu przej- mi przyczynami. Czy jednak chrzecijastwobrzmi
cia na wyszy religijnie poziom istnienia. pytanienie jest religi objawion? Zaoon osobi-
Otwarto na cigy rozwj dotyczy nie tylko cie przez Wcielonego Boga? Jako takiemusi, niejako
pojedynczego czowieka, ale icaych tradycji, zdefinicji, by wyjtkowe. Musi wistotnych kwestiach
jako ktre dziedzicz wszak wpeni ludzki, awic rni si, przewysza wszystkie inne religie. Chrze-
uwarunkowany charakter. adna ztradycji nie jest cijastwo otrzymao iprzechowuje peni Objawie-
wstanie, wswoich symbolach, rytuaach isposobach nia. Nie jest produktem ludzkich duchowych wysikw.
ycia, wyczerpa Rzeczywistoci Absolutnej, ktra si Azatem, nawet jeli inne zarzuty przeciw wzajemnej
wniej ujawnia. Wkonsekwencji spotkanie pomidzy inspiracji rnych religii mona odrzuci, wprzypadku
tradycjami staje si okazj do wzajemnej inspiracji chrzecijastwa inspiracja taka jest niedopuszczalna
i jak okrela to Raimon Panikkaruyniania. zpowodw teologicznych.
Hermeneutyczny zarzut utraty tosamoci okazuje By rozbroi w teologiczny zarzut, trzeba sign
si le postawiony. Wtradycji religijnej nie powinno do teologicznych rde. Pytanie brzmi: czy wiadcz
chodzi oaktualn, zawsze uwarunkowan, tosamo, one oograniczeniu Boego Objawienia tylko do na-
lecz ojej przekraczanie ku Nieuwarunkowanemu. szej tradycji, czy raczej mwi opowszechnym dzia-
Umieszczenie otwartoci danej tradycji na in- aniu iujawnianiu si Absolutu? wiadectwa takie
spiracje pochodzce zinnych religii wkontekcie mona podzieli na dwa rodzaje. Jedne zawieraj to,
koniecznoci nieustannego przekraczania tego, co co natchnione rda explicite mwi opowszechnym
uwarunkowane, ku Nieuwarunkowanemu, awic dziaaniu Boga. Drugieto, co implicite zawarte jest
rozwoju wprzyjmowaniu iwyraaniu Ostatecznej wkrelonym przez nie obrazie Boga. Chciabym cho-
Tajemnicy, pozwala te oddali zarzut powierzchow- by zarysowa, dlaczego obydwa typy wiadectw wska-
nego konsumpcjonizmu religijnego ireligijnoci zuj na powszechno dziaania Boga.
supermarketu. Zpewnoci tego typu religijno Stary Testament, cho skoncentrowany na przy-
istnieje. Tu jednak chodzi oco wrcz przeciwne- mierzu JHWH zIzraelem, zawiera kilka wanych frag-
goonieustanny duchowy wysiek, zwizany zbar- mentw wskazujcych, e dziaanie Boga nie ogranicza
dzo trudn, afundamentaln postaw wolnoci od si do Izraela. Po pierwsze opisuje postacie, ktre do

Izraela nie naleay, aktre pozostaway wbliskiej re-
lacji zBogiem: Melchizedeka, Hioba czy Jetr. Wyran
wiadomo moliwoci poznania Boga poza Izraelem
odnajdujemy te midzy innymi wKsidze Mdroci.
Jeszcze wyraniej mwi oniej Nowy Testament. Pro-
log Ewangelii Jana stwierdza oBoskim Logosie, e jest
wiatem, ktre owieca kadego czowieka, gdy na
wiat przychodzi (J 1, 9). WLicie do Efezjan czyta-
my, i Chrystus Zmartwychwstay napenia wszystko
na wszelki sposb (Ef 1, 23). Autor Listu do Kolosan
okrela Go obrazem Boga niewidzialnego, wktrym
wszystko istnieje inazywa arche caej rzeczywisto-
ci (por. Kol 1, 1518).
Cytaty powysze wyranie wskazuj, e Bg ujaw-
nia si powszechniewcaym stworzeniu, anie tyl-
ko wchrzecijastwie. Wniosek taki nie powinien
nas dziwi, jest raczej oczywisty na tle oglnego ob-
razu Boga itego, co wrozwaanej tu kwestii implici-
te w obraz zawiera. Fundamentalnym przesaniem
chrzecijastwa jest bowiem to, e Bg jest Absolut-
n Mioci. Jeli jestemy zdolni jakkolwiek poj,
co to moe znaczy, to chyba wanie to, e Abso-
lutna Mio udziela siwsposb umoliwiajcy
adekwatn odpowiedkademu swojemu stworze-
niu. Jest wic obecna idostpna powszechnietake
poza chrzecijastwem.
* filozofii religii Akademii
Obrona moliwoci, anawet poytecznoci wzajem-
nych, midzyreligijnych wpyww iinspiracji nie ozna-
cza propagowania postawy, zgodnie zktr wszystko
ujdzie iwszystko, ze wszystkim zawsze da si idobrze
jest czy imiesza. Wotwarciu na wzajemn inspi-
racj potrzebna jest umiejtno rozrniania. Nie
da si jednak poda algorytmu waciwego postpo-
wania wtej materii. Dialog midzyreligijny jest sztu-
kpodobnie jak umiejtno interpretacji metafor.
Ozarzutach wobec synkretyzmu
dr hab. Piotr Sikora
Zarzut teologiczny opiera si na przeko- oraz przeciwstawia konsekwentnemu
naniu, i tylko jedna, awic nasza, tra- iwdomyle trudniejszemu rozwojowi
dycja przechowuje objawion, zbawcz wewntrz konkretnej tradycji zaakcepto-
prawd. Inne tradycje albo s faszywe, wanej wcaej jej integralnoci.
albownajlepszym razierozpoznaj Zarzut filozoficzny gosi za, i synkre-
wsposb niedoskonay czstk praw- tyzm jest prb poczenia elementw
dy, ktra ujawnia si wpeni jedynie ze sob niespjnych. Niespjno moe
wnaszej tradycji. Wtej perspektywie pozosta niezauwaonatu zarzut filo-
czenie elementw rnych tradycji zoficzny czy si zduchowymzpo-
sprowadza si do prby poczenia wodu powierzchownego traktowania
prawdy zfaszem lub wykorzystania wszystkich elementw. Potraktowanie
tego, co niedoskonae, wewntrz tego, ich powanie idogbnie ujawnioby ich
co doskonae. Dziaanie takie moe by prawdziwe znaczenie, wraz zwystpuj-
zatem ocenione tylko negatywnie. cymi pomidzy nimi sprzecznociami.
Zarzut teologiczny wspierany jest Ostatni zarzuthermeneutycznystwierdza
przez zarzut zpoziomu duchowoci. natomiast, e prba integracji obcych
Gosi on, i czenie elementw zr- elementw powoduje tak zmian trady-
nych tradycji zwizane jest postaw cji, i traci ona swoj istot itosamo.
konsumpcjonizmu religijnego, czyli
zpowierzchownym wyborem tego, co
komu pasuje. Postaw tak nazywa si
czsto religijnoci supermarketu
Potrzebna jest tu duchowa wraliwo idowiadcze-
nie. Nigdy te nie mona by pewnym, e dana prba 79
integracji nie okae si lep uliczk. Trzeba wic tak-
WIARA
e odwagi do podjcia ryzyka igotowoci do uznania
ikorekty bdnych krokw. Ufnoci, i ostatecznie to
od Boga, Rzeczywistoci Ostatecznej, zaley sukces
ludzkich wysikw.
dr hab. Piotr Sikora
jest teologiem, filozofem
ipublicyst, wykadowc
Ignatianum wKrakowie,
czonkiem redakcji
Tygodnika Powszechnego.
Wsppracownik The
Elijah Interfaith Institute
wJerozolimiemoderuje Martyna Wjcik-
projekt midzyreligijnych mierska
studiw nad mistyk martynawojcik.com
iduchowoci. Autor
ksiki Logos niepojty,
za ktr otrzyma Nagrod
im.Ksidza Jzefa
Tischnera.
80
Zielone puca
czerwonej teologii
Jeli przyjrzymy si temu, jak funkcjonuje wspczesny kapitalizm,
jak doprowadza on do wykluczenia caych grup spoecznych,
to dojdziemy do wniosku, e mechanizm ten przypomina
przemysow eksploatacj rodowiska naturalnego.
Zdr hab. Zofi Marzec rozmawia Misza Tomaszewski
Dr hab. Zofia Marzec
jest iberystk, dyrektorem Instytutu Studiw
Iberyjskich iIberoamerykaskich Uniwersytetu
Warszawskiego. Opublikowaa liczne artykuy
oteologii wyzwolenia wjzykach polskim
ihiszpaskim oraz dwie ksiki powicone
biskupowi Pedro Casaldliga: Elobispo Pedro
Casaldliga: poeta de liberacin, defensor del otro
iPedro de los pobres. Prowadzi zajcia dotyczce
Kociow ireligii Ameryki aciskiej.
Pani profesor, skd pani zainteresowanie teologi wy-
zwolenia?
Po raz pierwszy pojechaam do Ameryki aciskiej
wlatach siedemdziesitych. Towarzyszyam mojemu
mowi, ktry by korespondentem Polskiej Agencji
Prasowej. Tak si zoyo, e gdy przebywalimy wSan-
tiago, doszo wChile do wojskowego zamachu stanu
Na wasne oczy ogldaa pani pucz Pinocheta?
Tak. Mieszkalimy whotelu oddalonym raptem oczte-
ry przecznice od paacu La Moneda, wktrym broni
si prezydent Allende. Nad naszym dachem nurko-
way samoloty bombardujce paac. To byo strasz-
ne dowiadczenie. Tego samego dnia, by umoliwi
robotnikom powrt do domu, araczej utrudni im
stawianie oporu wfabrykach, junta na krtko za-
wiesia godzin policyjn. Opucilimy wtedy hotel
ipod lufami karabinw szlimy ulicami opanowane-
go przez wojsko miasta. Nigdy nie zapomn widoku
krwi na bruku.
Co byo dalej?
Podczas pobytu wKostaryce spotkaam ksiy zwi-
zanych zteologi wyzwolenia. Obserwujc ich prac,
zaczam si zastanawia nad powodami, dla ktrych
byli oni gotowi ryzykowa wasne ycie. Bo przecie
wowym czasie dziaalno na rzecz ubogich iprze-
ladowanych wizaa si zkwestionowaniem wszech-
wadzy dyktatorw ilatyfundystw, aza to grozia
mier. Bywao, e nie tylko grozia. W1980 roku
przy otarzu zastrzelono Oscara Arnulfo Romero,
arcybiskupa San Salvadoru, adziewi lat pniej
zamordowano szeciu jezuitw wykadajcych na Uni-
wersytecie rodkowoamerykaskim. Wrd nich zna-
laz si rektor UCA, Ignacio Ellacura, jeden ztwrcw
teologii wyzwolenia.
Tak czy inaczej, moja fascynacja przetrwaa powrt do
Europy. Kolejnych przedstawicieli teologii wyzwole-
nia poznaam ju po powrocie na Stary Kontynent, na
stypendium wHiszpanii. To byli wspaniali ludzie. Za-
akceptowali mnie natychmiast, cho uczciwie uprze-
dziam ich otym, e jestem niewierzca.
Co osobie niewierzcej po teologii? Czy wAmeryce a-
ciskiej brakowao wieckich ruchw wyzwoleczych,
zktrymi mogaby si pani zidentyfikowa?
Niezalenie od tego, czy jest pan wierzcy, czy te
nie, Koci wpewnej mierze okrela pask kon-
dycj. Dlatego nie jest mi obojtne, jaki ten Koci
jest. Icho nie bd si zastanawia nad sprawami

eschatologicznymi, interesuje mnie na przykad to,
wjaki sposb teologowie wyzwolenia myl oJezusie
ico to oznacza dla wspczesnego wiata.
Aco oznacza?
Nasz wiat jest wiatem niesprawiedliwym, wiatem
pogbiajcych si nierwnoci. Globalizacja ipostp postulaty?
technologiczny nie tylko tego problemu nie rozwi-
zay, ale wrcz wwielu przypadkach go zaostrzyy.
Goszona przez teologw wyzwolenia preferencyjna
opcja na rzecz ubogich jest opcj na rzecz ofiar tej
sytuacji. Opcj na rzecz ludzi lekcewaonych, wy-
kluczonych iponiewieranych. Opcj na rzecz tych,
ktrym odebrano sens istnienia iktrych usunito
poza margines spoeczestwa. Bo jeli kto nie jest
dzi obiektem zainteresowania gry rynkowej, jeli nie
jest konsumentem, to si nie liczy. Po prostu go nie
ma. Wten sposb zniknito znaczn cz ziem- wionym alternatywy?
skiej populacji: Indian, potomkw czarnych niewol-
nikw, ludzi bezrobotnych, starych, chorych Ich
gos jest zupenie niesyszalny. Czy pamita pan in-
cydent zCochabamba?
Ma pani profesor na myli prb sprywatyzowania tam-
tejszych zasobw wody?
Tak. W1999 roku wadze Boliwii, najbiedniejszego
pastwa kontynentu, pod presj Banku wiatowe-
go podpisay wtej sprawie kontrakt zmidzynaro-
dowym koncernem. Natychmiast ogoszona zostaa
znaczca podwyka kosztw zaopatrywania miesz-
kacw miasta wwod. Wramach protestu dwudzie-
stu grnikw po prostu si ukrzyowao. Itak sobie
wisieli, nieobecni dla wiata. Teologia wyzwolenia
jest ich gosem, gosem tych, ktrym gos odebra-
no. Dla mnie osoby niewierzcej to jest po pro-
stu pikna etyka.
Pedro Casaldliga
Missa dos Quilombos
[Msza zbiegych z plantacji niewolnikw]
(tum. Zofia Marzec)
Trzysta milionw
Afrykanw pozbawionych ycia
wwyniku segregacji,
polowa pod sztandarami
Szwadronw mierci.
[]
Ich kultury zepchnite ma margines,
kulty potpione.
[]
Sprzeciw ignorowany,
historia zakamana.
Kipiel portw,
historia imperiw,
Apartheid na co dzie,
favela wiata,
zprawem do pogrzebu,
bez prawa do ycia.
Amoe jest ona zbyt pikna, by dao si zrealizowa jej
Jeffrey Sachs ten sam, ktry wlatach osiemdziesi-
tych podda boliwijsk gospodark neoliberalnej te-
rapii wraz ze swoim zespoem ekspertw obliczy,
e wiat bardziej bezpieczny, wiat bez godu, ndzy,
analfabetyzmu imalarii, mona by mie za nieca-
e 135 miliardw dolarw rocznie. To jedna czwarta
sumy, ktr Stany Zjednoczone przeznaczaj wska-
li roku na zbrojenia. Tyle by kosztoway inwestycje 81
wwodocigi, szpitale iszkoy. Czy pana zdaniem to
KATOLEW
jest utopia? Czy naprawd yjemy wwiecie pozba-
Nie sdz. Ale czy Ameryka aciska oferuje tak alter-
natyw? Czy sukcesy tamtejszej lewicy Moralesa wBo-
liwii, Luli wBrazylii, Correi wEkwadorze doprowadziy
do zmniejszenia rozwarstwienia spoecznego iograni-
czenia korporacyjnej samowolki?
To zaley od kraju. Jeli chodzi oBrazyli, to rzdy
Luli, apniej rwnie Dilmy Rousseff, przyniosy
imponujce rezultaty. Haso zero godu, firmuj-
ce jeden zdwch wielkich programw spoecznych
Luli, nieprdko zostanie wpeni zrealizowane. Fak-
tem jest jednak, e ludzi godnych jest dzi wBrazy-
lii znacznie mniej ni przed 2003 rokiem. Podobnie
jak analfabetw, zwaszcza wmodszym pokole-
niu. Wramach programu Bolsa Familia zaczto bo-
wiem wypaca pienidze rodzicom tych dzieci, ktre
uczszczaj do szk. To wszystko s osignicia nie
do przecenienia.
82
Nie od razu uznano, e natura,
podobnie jak ludzie, moe zosta
zdegradowana, zniszczona,
wrcz zamordowana.
Ale?
Ale innych problemw wci nie rozwizano inie bar-
dzo nawet wiadomo, jak si za to zabra. WAmazonii
mamy do czynienia zparadoksaln sytuacj, wkt-
rej ubodzy bij si zubogimi. Kiedy walka toczya
si pomidzy ludmi pozbawionymi ziemi alatyfun-
dystami. Towarzystwa ponadnarodowe zsamolo-
tw zrzucay Indianom zatrute ubrania, pozbywajc
si wten sposb grup etnicznych, ktre nie chciay
opuci swoich terytoriw. Wynajte armie poloway
na chopw stawiajcych opr wielkim wacicielom
ziemskim. Dzi jednak migracja ubogich mieszkacw
wsi do Amazonii doprowadzia do tego, e wydobywa-
jc surowce, zanieczyszczaj oni rzeki oowiem iza-
truwaj rodowisko naturalne Indian. Ci za po prostu
wymieraj. Wtym samym czasie zachodnie pastwa,
ktre uchwalaj restrykcyjne ustawodawstwo doty-
czce ochrony rodowiska, pozwalaj swoim przedsi-
biorstwom na rabunkow wycink drzew wAmazonii.
Amy, zamoni Europejczycy, kupujemy je
wsalonach meblowych.
Wanie. Ten wiat zwariowa!
To dobra okazja, by wrci do teologii wyzwolenia. Co
ekologia ma wsplnego zpreferencyjn opcj na rzecz
ubogich?
Bardzo wiele. Jeli przyjrzymy si temu, jak funkcjo-
nuje wspczesny kapitalizm, jak doprowadza on do
wykluczenia caych grup spoecznych, to dojdziemy
do wniosku, e mechanizm ten przypomina przemy-
sow eksploatacj rodowiska naturalnego. Ideolo-
gia rozwoju za wszelk cen sprowadza cay wiat,
wtym rwnie zamieszkujcego ten wiat czowie-
ka, do roli surowca. Najbardziej cierpi na tym lu-
dzie ubodzy. Zjednej strony, zostaj oni usunici poza
margines spoeczestwa konsumentw, wobrbie
ktrego chcieliby pozosta nawet za cen bycia wy-
korzystywanymi. Poniewa jednak nie s nikomu
potrzebni, traktuje si ich jak odpady, wyrzuca na
mietnik. Zdrugiej strony, to wanie ubogich wnaj-
wikszym stopniu dotykaj skutki dewastacji rodo-
wiska naturalnego.
Bo tylko czowieka zamonego sta dzi na czyst wod,
cisz iwiee powietrze?
Ina zamknite osiedle zpiknie przystrzyonym
trawnikiem istojc porodku fontann. Wody, kt-
ra si wtej fontannie marnuje, brakuje setkom mi-
lionw ludzi na caym wiecie. Co trzy ip sekundy
gdzie na wiecie kto umiera zgodu. Tymczasem, jak
oszacowa byy premier Norwegii, gdybymy chcieli
wszystkim mieszkacom Ziemi zapewni wyywie-
nie na takim poziomie, jaki aktualnie jest udziaem
rozwinitych spoeczestw Zachodu, to musieliby-
my wtym celu eksploatowa dziesi planet wiel-
koci naszego globu.
Skdind wiadomo, e ina jednej planecie produkujemy
do ywnoci, by wyywi nie siedem, lecz dwanacie
miliardw ludzi. Ponad poowa tego jedzenia po prostu
si marnuje.
No wanie. Std nie tylko wrd teologw wyzwole-
nia, ale iwrd ludzi obdarzonych choby przecitn
wraliwoci, rodzi si denie do przezwycienia
egoistycznego konsumizmu, ktry redukuje wol-
no do wybierania zmasy towarw oferowanych
przez rynek. Denie do solidarnoci czowie-
ka zczowiekiem, ale te czowieka zjego rodo-
wiskiem naturalnym. Jeli bowiem nie pogodzimy
zasady sprawiedliwoci spoecznej zkoniecznoci
zapobieenia dewastacji rodowiska naturalnego, jeli
 nie uwiadomimy sobie, e owszem, jestemy jednost-
kami, ale nieyjcymi przecie wspoecznej czy eko-
logicznej prni, to czeka nas bardzo smutny koniec.
Zgoda, ale to samo mgbym chyba usysze od pierw-
szego lepszego ekologa. Czy teologowie wyzwolenia ma-
j wtej kwestii do powiedzenia co oryginalnego?
Jedn znajwaniejszych dla nich wartoci jest prawo
do ycia. Gdy tego sformuowania uywa si unas, to
zazwyczaj ma si na myli aborcj, in vitro itym po-
dobne. WAmeryce aciskiej prawo do ycia oznacza
prawo do ycia godnego: prawo do opieki zdrowot-
nej, prawo do pracy, prawo do dachu nad gow, ale
te prawo do oddychania wieym powietrzem. Bar-
dzo trafnie wyrazi to Leonardo Boff: s tacy, ktrzy
zprzyjemnoci odmawiaj Ojcze nasz, ale ciszaj bowan przez Koci realizacj biblijnego wezwania:
ekoteologii wyzwolenia. Wjakim sensie poddaje wic
ona krytyce prby sprowadzenia ekologii do dyskusji
specjalistw lub walki oochron wsko rozumianej
przyrody, co czsto ma miejsce na Zachodzie. Cho-
dzi bowiem oco znacznie wicej: owaciwy ksztat
modelu ycia na naszej planecie. Nie tylko dewasta-
cja rodowiska naturalnego, ale ipanujca na wie-
cie ndza stanowi form agresji na Matk Ziemi. Nie
da si zaprowadzi sprawiedliwoci ekologicznej bez
sprawiedliwoci spoeczno-ekonomicznej.
Czy Indianie nie maj problemu zchrzecijastwem, kt-
re przez cae stulecia legitymizowao na ich kontynencie
rabunkowy stosunek do zasobw ludzkich inatural-
nych? Przecie konkwista ikolonializm stanowiy apro- 83

gos przy chleba naszego powszedniego daj nam dzi-
siaj. Jeli jednak nie poczymy ze sob tych dwch
wtkw Modlitwy Paskiej, to nikt nie bdzie mg
powiedzie: Amen.
To adna puenta. Wci jednak mam poczucie, e
wszystko to ju gdzie syszaem. Na czym polega spe-
cyfika latynoamerykaskiego mylenia ozakorzenieniu
czowieka wjego rodowisku naturalnym?
Pierwszym rdem pozostaje dla teologw wyzwole-
nia Ewangelia. Przy jej pomocy interpretuj oni dane
naukowe iwyraaj postulaty metapolityczne. Ich
myl ma jednak rwnie wielki potencja makroeku-
meniczny, potencja wejcia wdialog zarwno zwik-
szymi, jak izmniejszymi religiami. Wtym rwnie
zreligiami autochtonicznymi, ktre wprzeszoci
traktowano jak pogaskie kulty. By moe to wa-
nie indiaski szacunek dla Matki Ziemi, przeczu-
cie nierozerwalnego zwizku istniejcego pomidzy
czowiekiem akosmosem, stanowi ooryginalnoci
KATOLEW
Czycie sobie ziemi poddan
Pi wiekw temu cywilizacja najedcw, to zna-
czy konkwistadorw, pomylia waciwe ludnoci
autochtonicznej poczucie gbokiej jednoci znatu-
r zbawochwalstwem, uznajc je za grzech godny
potpienia ikary. Dla kultury, ktra nazywaa si-
bie zachodni ichrzecijask, rodowisko natu-
ralne stao si dzik besti, ktr naleao ujarzmi,
zniewoli. Iuczyni wszystko, aby pozostawaa na tej
kultury usugi. Musiao min wiele wiekw, zanim
uznano, e natura, podobnie jak imy, ludzie, moe zo-
sta zdegradowana, zniszczona, wrcz zamordowana.
Czy podstaw do takiego przekonania nie znajdujemy
przypadkiem wBiblii?
Jak mawia wybitny urugwajski pisarz isympatyk
teologii wyzwolenia Eduardo Galeano, wswoich
dziesiciu przykazaniach Pan Bg zapomnia wspo-
mnie onaturze. Chrzecijanie odwoywali si do
Biblii, zwaszcza do Ksigi Rodzaju, ktra mwi:
84
Bdcie podni irozmnaajcie si, abycie zaludnili
ziemi iuczynili j sobie poddan; abycie panowali
nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym
inad wszystkimi zwierztami pezajcymi po ziemi
(Rdz 1, 28). Inne fragmenty Biblii (Rdz 9,2.7; Ps 8,6-
9) potwierdzaj to stanowisko, anawet je rozwijaj.
Fragmenty, wwietle ktrych czowiek jawi si jako
odpowiedzialny za ca ziemi kontynuator boskiego
aktu stworzenia, zinterpretowano jako wezwanie do
podboju wiata i jak uj to Leonardo Boff pod-
porzdkowania arbitralnej woli czowieka wszystkich
istot yjcych na naszej planecie.
Niesusznie?
Wdokumencie uchwalonym na XV Kongresie Teolo-
gicznym wMardycie jego uczestnicy napisali: Bo-
skiego wezwania, aby ludzie opanowali Ziemi, nie
mona utosamia ze zgod na dewastacj Natury,
gdy wrzeczy samej jest to apel Stwrcy, aby prze-
ksztaca j tak, by bya przyjazna dla wszystkich.
Optyka chrzecijaska wkwestiach ekologicznych
ulega daleko idcej przemianie. Na wszystkich kon-
ferencjach biskupw latynoamerykaskich pona-
wiane s przeprosiny za pogard, zjak chrzecijanie
traktowali autochtoniczne kultury ireligie. W1992
roku, na konferencji wSanto Domingo, owybaczenie
poproszono rwnie potomkw niewolnikw pocho-
dzenia afrykaskiego.
Zawsze te znajdowali si wpoudniowoamerykaskim
Kociele ludzie, ktrzy ratowali jego honor.
Jednym znich jest Pedro Casaldliga, ktremu po-
wiciam swoj ksik. Gdy na pocztku lat siedem-
dziesitych zosta biskupem wNordeste, brazylijskim
trjkcie godu, okoliczne latyfundia osigay rozmia-
ry Belgii czy Holandii. Doszed wwczas do wniosku,
e jego chrzecijaskim obowizkiem jest opowiedze-
nie si po stronie przeladowanych. Przy episkopacie
brazylijskim stworzy komisj do spraw ziemi, dzi-
ki ktrej biskupi poparli postulat przeprowadzenia
reformy rolnej, oraz komisj do spraw Indian, ktra
wymoga na rzdzie, by pewne rejony Amazonii uzna-
ne zostay za park narodowy. Kto spyta go kiedy:
No dobrze, ale ilu ty waciwie Indian nawrcie?.
ACasaldliga na to: adnego. No to po co ty tam
jeste? usysza wodpowiedzi. Ja ich nie chc na-
wraca, ja znimi chc by.
Odwanie.
To jeszcze nie wszystko. Casaldliga napisa dwie
msze: Missa dos Quilombos (Msza zbiegych zplan-
tacji niewolnikw) oraz Missa da Terra sem Males
(Msza oziemi bez za). Obie s perfekcyjnymi przy-
kadami powizania idei makroekumenizmu zwymo-
gami wspczesnego wiata. Ich scenariusze powstay
we wsppracy zPedro Tierra, winiem politycz-
nym dyktatury wojskowej wBrazylii. Przyzna pan,
e wszystko to razem wzite jest bardzo sympto-
matyczne.
To prawda. Zakadam jednak, e Casaldliga, podob-
nie jak inni sprzyjajcy teologii wyzwolenia biskupi, nie
unikn podejrzliwych spojrze watykaskich kuriali-
stw.
Na szczcie wyglda na to, e wiatr wiejcy wKocie-
le zmieni kierunek. Pod koniec czerwca Pedro Casal-
dliga za porednictwem Adolfo Preza Esquivela,
laureata Pokojowej Nagrody Nobla iobrocy praw
czowieka, ktry udawa si do Watykanu wcelu ure-
gulowania sytuacji argentyskich Indian przekaza
papieowi list. Wtym licie biskup prosi Franciszka,
by ten pojedna Koci zteologi wyzwolenia.
No ico?
No inic. Poczekamy, zobaczymy. Niedawno otwarta
zostaa droga do beatyfikacji wspomnianego ju ar-
cybiskupa Romero. To dobry znak. Jeli ma pan na-
dziej na to, e teologia wyzwolenia stanie si kiedy
wiodcym nurtem wKociele, to niestety si pan roz-
czaruje. Co nie znaczy, e przestanie ona po trochu
ten Koci inspirowa.
Kanapowe
wyzwolenie. Bracia
polscy istrategia lewicy

Bracia polscy stworzyli jedn znajodwaniejszych herezji

whistorii chrzecijastwa. Czytajc ich byskotliwe teksty, mona
si wiele nauczy. Przede wszystkim tego, jak wytrwale dziaa,
obszernie pisa, ognicie polemizowa iniczego nie zmieni.

Kamil Lipiski arian, ito na a trzech poziomach. Po pierwsze, braci

polskich uwaaj za przerwan ciek owiecenia.
Otwarto intelektualna braci, ich oczytanie inie-
zaleno wyprzedzay epok, wktrej yli. Gdyby
rozwj ruchu nie zosta tragicznie przerwany przez

J eszcze za ycia mojego rozpuszczali paszkwile, ja-

kobymy na zgromadzeniach naszych dopuszczali
si wszelkiego rodzaju zdronoci, nago zawierali ma-
estwa. Apomylcie, co bdzie, kiedy umrzemy. Te
nietolerancj iwynikajce zniej dekrety sejmowe,
ktre zmusiy jego przedstawicieli do opuszczenia
Rzeczypospolitej w1658 roku, by moe zyskaliby oni 85
wpyw na dzieje naszego kraju, czynic go dlacze-

mao pogodne sowa, wraz ze skromnym dobytkiem,
zapisa dzieciom wtestamencie arianin Jerzy Szoman,
odchodzc jak sam to okreli wbiedzie izapo-
mnieniu. Mia racj. Dorobek braci polskich, najbar-
dziej radykalnej ikonsekwentnej spord rodzimych
odmian protestantyzmu, doceniany jest obecnie tyl-
ko przez znawcw epoki iteologicznych ekscentry-
kw. Nie prowokuje gniewu, nie budzi sentymentw,
nie skania do zadumy. Ci, ktrzy zdecyduj si pod-
j temat, mog liczy jedynie na specyficzny odzew,
przeznaczony dla adeptw intelektualnej nekrofilii.
Tym ciekawszy jest fakt, e ten, mimo wszystko fa-
scynujcy, dorobek polskich arian wskrzesio ostat-
nio Wydawnictwo Krytyki Politycznej, niekojarzone
raczej zsentymentalizmem historycznym iaktywn
promocj sarmatyzmu.
Polska teologia wyzwolenia?
Redaktorzy Przewodnika po braciach polskich uza-
sadniaj swoj decyzj aktualnoci myli rodzimych
KATOLEW
go nie? nowoczesnym mocarstwem na miar Anglii
czy Francji.
Po drugie, jak twierdz redaktorzy, bracia polscy
rozumieli chrzecijastwo wsposb, ktry dochodzi
do gosu dopiero teraz, po II Soborze Watykaskim
ipodczas pontyfikatu Franciszka. Jerzy Blandrata pisa
obliskim Chrystusowi Kociele ubogim, kontrastu-
jc go zukontentowan iwszechwiedzc hierarchi
Kocioa bogatego. Jan Ludwik Wolzogen broni kon-
sekwentnego, radykalnego pacyfizmu, podkrelajc,
e dla prawdziwego chrzecijanina nie tylko nie ist-
nieje wojna sprawiedliwa, ale e nawet powinien si
on zrzec kadego urzdu dysponujcego wadz wy-
muszajc. Jerzy Szoman, dystansujc si od sporw
epoki, lansowa wizj powszechnego Kocioa, otwar-
tego na wszystkie sekty chrzecijaskie, anawet po-
gaskie iydowskie, otaczajcego je arem mioci.
Na wieki przed Janem Pawem II, my nard wiecznie
wtrny izacofany bylimy trendsetterami chrze-
cijastwa. Najdalej wtych spekulacjach posuwaj
86

Rbanie drewna musiao by dla

uczonych arian sporym zaskoczeniem,
skoro niektrzy znich wykonywali t
czynno po raz pierwszy wyciu.

siMarek Pospiszyl iJakub Majmurek, ktrzy wswo-
ich tekstach nazywaj braci przedstawicielami pol-
skiej teologii wyzwolenia.
Po trzecie ichyba najciekawsze, klska braci pol-
skich jest zpunktu widzenia twrcw przewodnika
lekcj, ktr polska lewica powinna dogbnie prze-
myle. Arian zgubia sabo skrzyda radykalnego,
ktre przegrywao kolejne polemiki inie byo wstanie
zaproponowa przekonujcej alternatywy dla kultury
dworkw ikontuszy. Bracia polscy wwikszoci re-
krutowali si ze szlachty, co ograniczyo zasig ruchu.
atwiej przychodzio im wybieranie rozwiza umiar-
kowanych, ktre wduszej perspektywie okazyway
si mao przekonujce zpunktu widzenia szerszych
grup odbiorcw. Arianie porzucili pragnienie przemie-
niania wiata, niesprawowania urzdw iwyzwalania
chopw, aod szlachty odrniali si przede wszystkim
na poziomie symbolicznym: nie uznajc Trjcy wi-
tej isprzeciwiajc si chrzczeniu dzieci. Polska lewica,
wycigajc wnioski zupadku braci, powinna wmyl
logiki autorw przewodnika reprezentowa konse-
kwentnie pozycje radykalne, odrzuci kultur opart
na przemocy, tworzy ipodtrzymywa alternatyw
dla panujcego wyzysku.
* sjach. Ztej burzliwej debaty do dzi zachoway si dwa
Polsce owiecenie, chrzecijastwu wyzwole-
nie, lewicy przykad. Ruchowi braci polskich, ktry
wszczytowym okresie rozwoju liczy niecae dwana-
cie tysicy wyznawcw, autorzy przewodnika przy-
pisuj bardzo ambitn list zada do wykonania. Nikt
ozdrowej samoocenie nie czuje si chyba na tyle oczy-
tanym historykiem, dobrym chrzecijaninem iwizjo-
nerskim lewicowcem, by ogarn wszystkie wtki
dziaalnoci arian ipodj jednoczenie a trzy powa- wykonywali t czynno po raz pierwszy wyciu. Cho
ne problemy, ktre do niefrasobliwie stawiaj
wswoich artykuach redaktorzy tomu. Warto jednak
rzuci okiem na dwa wycinki zduchowej spucizny
braci polskich, ktre mog pomc wrekonstrukcji
zoonej historii ich rozkwitu iupadku znieco innej
perspektywy: debat nad przyjciem przez braci ko-
munizmu, na wzr morawskich anabaptystw, oraz
polemiczny tekst Kacpra Wilkowskiego arianina,
ktry na jesieni swojego ycia zdecydowa si na po-
wtrne przyjcie religii katolickiej.
Zwizyt ukomunistw AD 1569
Pomys wprowadzenia komunizmu, to znaczy ycia
wmaych, egalitarnych wsplnotach pozbawionych
wasnoci prywatnej ipodporzdkowanych zasadom
wiary, by najbardziej radykaln koncepcj braci pol-
skich. Inspirowali si oni radykalizmem morawskich
anabaptystw, ktrzy yli wkomunach znajdujcych
si pod polityczn opiek czeskiej magnaterii. Pod ko-
niec lat szedziesitych XVI wieku wysana zostaa
nawet kilkuosobowa ariaska delegacja studencka,
ktra miaa przyjrze si yciu komunistw. Rezul-
tat pierwszego spotkania nie by jednoznaczny: cz
uczestnikw, takich jak Daniel Zwicker, entuzjastycz-
nie pisaa oustroju Morawian, inni jednak pozostawali
krytyczni, azbory pogryy si wpomiennych dysku-
teksty: anonimowy Traktat przeciwko komunistom
morawskim oraz fragment korespondencji dwch
braci polskich: Daniela Zwickera iMarcina Ruara.
Po przybyciu do morawskiej komuny, szlachet-
ni gocie bez wikszych ceregieli zostali skierowani
do cepw isiekier. Rbanie drewna imcenie zbo-
a musiao by dla uczonych arian sporym zasko-
czeniem, tym bardziej, e niektrzy znich zapewne
rzekie przyjcie mogo zniechci cz delegacji, to
mimo wszystko chwalono Morawian za imponujc
wytrwao wrealizowaniu przesania Nowego Testa-
mentu, denie do ubstwa iczysto obyczajw, kt-
rej Zwicker nie zawaha si nazwa doskonaoci.
Pozostali bracia polscy zintelektualn sumienno-
ci dostrzegli jednak pewne wady spoecznoci ana-
baptystw. Dzielia si ona na starszych, obieralnych
przedstawicieli, podejmujcych wszystkie wane dla
wsplnoty decyzje, oraz pozostaych, wykonujcych
posusznie ich polecenia. Poniewa kady nowy czo-
nek wsplnoty zdawa swj majtek na rzecz komu-
ny, astarsi dysponowali komunalnymi zasobami wedle
uznania, woczach delegacji uchodzili oni za autorytarn
klas panujc. Dla braci, ktrzy konsekwentnie poszu-
kiwali relacji partnerskich we wsplnocie, wdebacie
iwmaestwie, podobny ukad, oparty raczej na sys-
temie nakazowym ni wolnej dyskusji, by absolutnie
nie do przyjcia.
Braci odrzucia rwnie hipokryzja starszych:
Ndznie lud pospolity chowaj [], piwa nie dawaj,
ale wod pij telko. Asami dostatnie rybami imi-
sem brzuchy natykaj iwinem nalewaj. Nawykymi
do dugiego radzenia arianami wstrzsn autoryta-
ryzm iniech do polemik, zastpione lepym, ich
zadaniem, posuszestwem. Gdy chcieli porozmawia
osprawach wiary, znowu oddelegowano ich do pracy
fizycznej. Wzbudzio to wnich obaw, e zastpienie
wadzy wasnoci iprzywileju bezwzgldn wadz
autorytetu nie tylko nie wzmacnia wsplnoty moral-
nie, lecz do ucisku materialnego dodaje jeszcze du-
chow cenzur.
Radykalna otwarto
Oczywicie, pewn rol wodrzuceniu wsplnotowe-
go radykalizmu Morawian odgrywao przywizanie
do kultury szlacheckiej, wyssana zmlekiem matki
awersja do porzdku, wktrym uczonych posyaj
do cepw i, ozgrozo, piwa nie dawaj. Te wanie
okolicznoci autorzy przewodnika uznaj za najistot-
niejsz przyczyn nienawizania wsppracy pomi-
dzy obydwiema grupami reformatorw. Jeli jednak
wczytamy si wzapisy prowadzonych wwczas dys-
kusji, to okae si, e nie by to wcale problem cen-
tralny. Zarwno Marcina Ruara, jak ianonimowego
autora Traktatu oburzao przede wszystkim grani-
czce zsekciarstwem zamknicie czonkw komuny
na reszt spoeczestwa. Skoro Jezus, mistrz nasz,
nie kaza si kry, ale wieci na wiecie, to ograni-
czanie zasigu dziaa do grupy wybracw uzna
naleao za sprzeczne zsam istot chrzecijastwa.
Jeeli chrzecijanin ma naladowa Chrystusa iwal-
czy, troch po kawkowsku, ozbawienie duszy iwia- 87
ta, to jakie moe by zwycistwo nad wiatem, gdy
KATOLEW
kto, wpewnym sensie, yje poza wiatem? Mstwo
onierza poznaje si po walce, anie wspoczynku
pisa Ruar.
Sami bracia publikowali wwielu jzykach istarali
si wywiera wpyw na biece sprawy europejskie.
Katechizm rakowski, synteza pogldw unitaria-
skich, zosta zadedykowany krlowi Anglii JakubowiI.
Icho sam wadca rozkaza ksik publicznie spali,
to ju unitarianin Thomas Jefferson uwaa j za wane
rdo konstytucji Stanw Zjednoczonych. Akademia
Rakowska, zwana sarmackimi Atenami, prowadzi-
a korespondencj zszanowanymi orodkami nauko-
wymi wcaej Europie. Odrzucenie komunizmu mogo
by zatem nie tyle przejawem saboci radykalnego
skrzyda arian iich kulturowego konformizmu, ile
konsekwencj podjcia przez nich znacznie bardziej
ambitnego projektu. By moe bracia polscy odrzucili
pogldy izolujcych si wswoich komunach anabapty-
stw, poniewa chcieli dy do przeksztacenia caego
chrzecijaskiego wiata.
88

Zamiast sia Sowo szeroko, bracia

polscy przekazywali je srebrnymi
sztucami rozpartym wfotelach
czonkom intelektualnej bohemy.

do wiary powszechnej nie s charakterystycznym

Pogranie ambicji
T ogromn ambicj braci polskich zauwaa Zbigniew
Ogonowski, ktry wksice Arianie polscy wyr-
nia trzy etapy historii ruchu. Pocztkowo, wokresie
radykalnym, mieli oni dy do pacyfistycznej, ale
gbokiej przemiany caego spoeczestwa. Skon-
frontowani znietolerancj, ograniczyli te postulaty
iwdrugim etapie zamiast Krlestwa Boego zaczli
budowa mae, zorganizowane wsplnoty, takie jak
Rakw czy Piczw, majce by wzorem irdem od- niemowlt oraz zaniedbania na polu wychowywania
nowy prawdziwego chrzecijastwa, obficie publiku-
jce ipolemizujce ze wiatem zewntrznym. Wraz
zpogbiajcymi si przeladowaniami, arianie, pod
duchowym przywdztwem Fausta Socyna, weszli
wetap trzeci, stajc si wcoraz wikszym stopniu in-
telektualnym klubem gentlemanw, ktrzy powicali
si drobiazgowemu badaniu wybranych ustpw bi-
blijnych iabstrakcyjnym dociekaniom filozoficznym.
Warto zastanowi si nad tym, czy schemat upadku
ambicji braci polskich (wiat miasto kanapa) by
jedynie skutkiem nietolerancji iobiektywnych warun-
kw historycznych, czy te wynika rwnie zprzyjtej
przez nich strategii. Jeeli potraktowa braci polskich
jako ruch spoeczny, to przekaz, dobr rodkw iwy-
obraenie docelowego odbiorcy mogyby by rwnie
istotne dla oceny jego dynamiki jak warunki histo-
ryczne. Czynniki te maj dodatkowo t zalet, e nieco
bardziej prowokuj do zastanowienia nad docelow
strategi lewicy, ktra miaaby zlosu braci polskich
wynika.
Warto przyjrze si interesujcemu przypadkowi
Kacpra Wilkowskiego wyksztaconego ireligijnego
szlachcica, ktry wmodoci zentuzjazmem przy-
czy do arian, by po latach ich porzuci iprzej zpo-
wrotem na katolicyzm. Jego Przyczyny nawrcenia
dla wczesnych jezuitw pamfletem wstylu Recep-
ty Marcina aszcza, wktrych spronych, ubogich
dziadw ibabskich rabinw odmienia si przez
przypadki. Nie s te wiernopoddaczym donosem
jak Wdzido Hieronima Powodowskiego, unienie
bagajcego Stefana Batorego ouchylenie zasad tole-
rancji. Wilkowski spokojnie ibez histerii przedstawia
trzy przyczyny, ktre skoniy go do odejcia od bra-
ci polskich: wewntrzne spory, rezygnacj ze chrztu
dzieci.
Bracia polscy byli najlepiej wyksztaconymi ludmi
swojej epoki, pielgnujcymi tolerancj, przyznajcymi
prawo do goszenia kaza kobietom, podkrelajcymi
konieczno indywidualnych poszukiwa duchowych
iznaczenie odwagi cywilnej. Dlatego te podczas kil-
kudziesiciu przeprowadzonych przez nich soborw
temperatura, wktrej toczy si tak podany dialog,
bywaa bardzo wysoka. Poniewa rekrutowali si nie-
mal wycznie ze szlachty izmieszczastwa, na kon-
flikt przekona nakada si, zwaszcza wwikszych
miastach, konflikt stanowy. Spory wrd arian cza-
sami koczyy si rozamem iodejciem na jaki czas
od zboru, jak to miao miejsce wprzypadku Szymona
Budnego. Podkrelajc wag indywidualnoci, bracia
nie doceniali przycigajcej mocy autentycznej wspl-
noty, ktra wczasach kryzysu Rzeczypospolitej mo-
ga by dla wiernych oparciem ipunktem odniesienia.
Happeningi dla wybranych
Odrzucenie chrztu niemowlt, wynikajce zliberal-
nego podejcia do wychowania, nawet jeli posiadao
dla braci pewn racj teologiczn, przez og szlachty,
wtym Wilkowskiego, odbierane byo jako pogastwo.
Podobnie jak atak na procesj Boego Ciaa, podczas
ktrego Erazm Otwinowski stuk monstrancj ipo-
depta hosti, czy zniszczenie krzya przez modzie
rakowsk, ktre stao si pretekstem do likwidacji
tamtejszej akademii. Przekaz, chocia inspirujcy,
oparty by na hermetycznych wywodach teologicznych
albo na bardzo kontrowersyjnych gestach, budzcych
skojarzenia zdzisiejszymi akcjami Femenu. Mao obyty
czytelnik, majc do wyboru dwa sprawozdania zdeba-
ty: Krtkie aprawdziwe opisanie dysputacji Wojcie-
cha zKalisza iPogrom Lewartowski jezuity aszcza,
siga raczej po t drug, prostsz ibardziej emocjo-
nujc lektur.
Zdaniem Wilkowskiego, bracia pozostawili wreszcie
wychowanie dzieci jezuitom. Oczywicie, dzieci braci
polskich nie uczszczay do kolegiw, zborom nie udao
si jednak stworzy przekonujcej alternatywy dla jezu-
Bracia Polscy nie powiedz, jak naprawi kraj, jak
by dobrym chrzecijaninem, jak doprowadzi do oby-
czajowej rewolucji. Lektura ich pism to odwana anali-
za wczesnej rzeczywistoci, kilka porywajcych pyta
itroch potuczonych dogmatw. Los tego ruchu po-
kazuje, e pomimo dobrych intencji iintelektualnego
potencjau atwo oderwa si od swojego domniema-
nego odbiorcy izamieni si wtowarzystwo wzajemnej
adoracji. Pogbiona refleksja nad moliwoci usy-
szenia tych, ktrych si reprezentuje, jest paraliujca,
przykra izawsze niewystarczajca, ale niestety po-
trzebna. Zanim nasze krytyki spoeczestwa igorce
wyznania wiary pozamieniamy na kanapowe koterie.
89

KATOLEW
ickiego modelu wychowania. Zaniechanie chrztu dzieci
mogo by odbierane jako wykluczenie ich zKocioa,
co przywizanej do ycia rodzinnego szlachcie musiao
wydawa si blunierstwem. Wbrew pozorom, jest to
zarzut bardzo powany. Brak pracy upodstaw kci
si zambitnymi planami przemiany wiata przez arian.
Przedkadali oni waciwe postpowanie ponad artykuy
wiary, wprzeciwiestwie jednak do nietolerancyjnego
i bdmy szczerzy ciemnego wporwnaniu znimi
ksidza Skargi, nie zakadali ju na przykad organiza-
cji charytatywnych, specjalizujc si przede wszystkim
wambitnej, niszowej publicystyce. Jeeli istot teologii
wyzwolenia jest solidarne przeywanie cierpienia ubo- Kamil Lipiski
jest doktorantem
giego, jak pisali Leonardo iClodvis Boff wswoim Wpro- wInstytucie Socjologii
wadzeniu do teologii wyzwolenia, to stosowanie tego Uniwersytetu
Warszawskiego
terminu do indywidualistycznych braci polskich wydaje oraz studentem
si powanym naduyciem. Zamiast sia Sowo szero- Inynierii rodowiska
na Politechnice
ko ibez selekcji ziaren, znaczna cz braci polskich Warszawskiej. Czonek
wkocowym etapie degeneracji ruchu przekazywaa je koa naukowego
socjologii publicznej.
srebrnymi sztucami rozpartym wfotelach czonkom Prbuje bada polskie
intelektualnej bohemy. elity biznesu.
90 Ks. Andrzej Luter

Personalista
1905

1950
1927

1942
1939
1933

1935
1932

urodzony nieukoczone kontynuacja powstanie praca we lub zPaulette uwizienie powrt do Parya naga mier
wGrenoble studia medyczne studiw miesicznika francuskim Leclercq zktr przez rzd izaoenie na atak serca
wkatolickiej ipodjcie filozoficznych Esprit gimnazjum mia trzy crki Vichy za wpodparyskim
rodzinie studiw na Sorbonie wBrukseli dziaalno Chatenay domu
aptekarzy filozoficznych na wruchu miesicznika
wydziale filozofii oporu Esprit
wGrenoble

E mmanuela Mouniera trzeba dzi odkry na nowo.

Jego synny esej Szerszy oddech nabiera wrze-
czywistoci polskiego Kocioa nowych iaktualnych
znacze. Filozof pisa wnim oposuszestwie chrze-
cijaskim, ktre jego zdaniem moe by psycho-
logicznie dwoiste. Zjednej strony, dotyczy ono tych,
ktrzy nie osignli penej autonomii ilkaj si wol-
noci mylenia idziaania. Zdrugiej tych, ktrzy
udrczeni kad najmniejsz niezgod zblinim, zmu-
szaj si do podporzdkowania si mu, by uzyska jego
aprobat. Istnieje jednak posuszestwo radykalnie
odmienne. Powoujc si na PierreaJaneta, Mounier
pisze oposuszestwie rozumnym, ktre wynika zdu-
cha odpowiedzialnej wolnoci, awic ducha pokonu-
jcego przymus, skrupu lub nadgorliwo. Niestety,
smak tej nieskrpowanej wolnoci wonie samego Ko-
cioa ulega deformacji, przede wszystkim tam, gdzie
chrzecijanie iich duchowiestwo zbyt mocno zwi-
zali si zwadz izpienidzem.
Mounier urodzi si 1 kwietnia 1905 roku wGreno-
ble, wrodzinie otradycjach klasycznie mieszczaskich.
W1923 roku rozpocz studia wysze, pocztkowo
przyrodnicze, nastpnie za medyczne. Zarzuciwszy
obydwie drogi, zwrci si ku filozofii, ktr studiowa
pod kierunkiem ucznia Henri Bergsona, Jacquesa Che-
valiera, reprezentujcego platosko-augustyski nurt
filozofii chrzecijaskiej. Wtym samym czasie, pod
wpywem przebytych rekolekcji, Mounier przey we-
wntrzny przeom. Wlicie do siostry okreli swj
stan duchowy jako przejcie od pobonoci tradycyj-
nej imieszczaskiej do ycia prawdziwie chrzecija-
skiego, to znaczy do ycia pokory imioci.
W1927 roku rozpocz si wjego yciu okres pa-
ryski, to znaczy studia na Sorbonie. Pozna wwczas
Jacquesa Maritaina, ktrego przyja wywara wielki
wpyw na formacj duchow Mouniera. Nie sta si on
co prawda tomist, ale jego platosko-augustyskie
iegzystencjalistyczne przekonania zostay wzmocnio-
ne mocn baz realizmu.
Zkolei zacza go fascynowa myl Charlesa Pguy.
Zdaniem Jerzego Turowicza, piszc oniej, Mounier
ujawnia swoje przemylenia na temat najwaniejszych
problemw, zktrymi musiao iwci musi boryka
si chrzecijastwo. Pisa zatem oduchowym sensie
ubstwa, pitnowa kult pienidza, apelowa, by nie
zapomina ondzy. Analizowa rwnie zwizek za-
chodzcy pomidzy mistyk ipolityk, pomidzy tym,
co nadprzyrodzone, itym, co doczesne. Przemylenia
te doprowadziy go do zaniechania kariery naukowej, zjego chrzecijaskiej wraliwoci na problemy spra-
do odrzucenia apostolstwa poprzez filozofi i co za wiedliwoci spoecznej. Dlatego angaowa si on
tym idzie do czynnego zaangaowania si wwalk wobronie pokrzywdzonych, ktrych jego mistrz Char-
oprzemiany spoeczne iduchowe. Narzdziem tej wal- les Pguy nazywa potpionymi na ziemi. Chrzeci-
ki miao sta si synne pismo Esprit. Wzespole re- jaski wymiar zaangaowania Mouniera najlepiej
dakcyjnym przewaali katolicy, ale wjego skad weszli oddaje jego sposb rozumienia personalizmu. Uwa-
rwnie ydzi iprotestanci, awrd wsppracownikw a, e personalizmowi grozi ryzyko wyzwolenia sta-
nie brakowao agnostykw iniewierzcych. Wedug za- rych odruchw indywidualistycznych, ktre bardzo by
mysu Mouniera Esprit nigdy nie miao si bowiem pragny znale sobie nowe godo. Dlatego od same-
sta periodykiem katolickim. Przeciwnie, miao raczej go pocztku podkrela, e personalizm zwizany jest
by miejscem spotkania ludzi pochodzcych zrnych zpojciem wsplnoty, aosoba ludzka nie jest wniej
stron ideowych, ale poczonych wspln perspektyw komrk, nawet spoeczn komrk, ale jest punktem,
nowej cywilizacji, ktr trzeba dopiero wypracowa. zktrego bior pocztek wszystkie drogi wiata. Per-
Podstaw tej perspektywy sta si personalizm. sonalizm nie moe zatem sta si etykietk dla jakie-
Przez swoich krytykw Mounier by okrelany mia- gokolwiek systemu zamknitego. 91
nem marksistowskiego chrzecijanina. Do dzi wielu Mounier zmar 22 marca 1950 roku na atak serca.

teologw uwaa, e postpi wtym kierunku okilka
krkw za daleko, e ulega modnym prdom lewico-
wym, anawet komunizujcym. Jerzy Turowicz pisa:
Powiedzmy otwarcie, owe nieporozumienia polegaj
przede wszystkim na nieznajomoci myli Mounie-
ra lub te na znajomoci jej zwulgaryzowanej wersji.
Nieporozumienia te to przede wszystkim opinia oMo-
unierze jako sztandarowym przywdcy iteoretyku
katolickich progresistw, to znaczy ludzi, ktrych po-
czucie solidarnoci zklas robotnicz [] doprowadzi-
o do prb godzenia watwym synkretyzmie doktryny
ipraktyki katolicyzmu zdoktryn ipraktyk mark-
sizmu. Mounier wysuwa tez, e ustrj spoeczny
moe usun tylko jeden zaspektw ludzkiego dra-
matu. Tymczasem wiat chrzecijaski, tak jak orga-
nizm dojrzay, ma swoje germen iswoje soma. Jego
germen yje wieczn modoci, ale jego ciao uczest-
niczy wprocesie starzenia si Europy.
Zdaniem wieloletniego redaktora naczelnego Ty-
godnika Powszechnego, postawa Mouniera wynikaa
KATOLEW
Co pozostawi po sobie? Wymienia Turowicz: ogrom-
ny, niezatarty wpyw na kilka ludzkich pokole, wpyw,
ktrego rdem bya znakomita inteligencja, precy-
zyjne widzca ioceniajca swj czas, ostre poczucie
odpowiedzialnoci za ten czas iwola przeksztacenia
caej cywilizacji oraz serce kochajce, przepenione
realn, nieabstrakcyjn mioci do czowieka, zako-
rzenion wmioci Boga. y wkonkretnym czasie
itego kontekstu historycznego wocenie jego pogl-
dw nie wolno pomija. Naley jednak zgodzi si zTu-
rowiczem co do tego, e myl Mouniera zawsze bya
zakorzeniona wnajbardziej ortodoksyjnej teologii ifi-
lozofii katolickiej. Bya to myl bogata iprecyzyjna,
nierobica nigdy adnych koncesji ni kompromisw,
doskonale wiadoma granic katolickiej ortodoksji.
Przetrwaa ona prb czasu ina zawsze ju staa si
symbolem chrzecijaskiej otwartoci.
92 Dorota Borodaj Tomek Kaczor Tomek Kaczor

Osiedleni na
Jazdowie

Gdy w 1945 roku stawiano to osiedle, mwiono, e domki bd tu

przez pi lat. W 1950 roku przeduyli na kolejne pi, w 1955 znowu,
a w 1960 bezterminowo. Ale mimo to cigle si mwio, e osiedle
idzie do rozbirki. Cay czas siedzielimy jak na bombie.

Beata Walkiewicz z sy-

nami: Sawkiem i Bartkiem.
Mieszka na Jazdowie od
dziewiciu lat.

Andrzej Grz z mam,

Mari Piekowsk. Andrzej
urodzi si na Jazdowie,
Maria mieszka tam od 37 lat.
 Antonina i Stefan
Szczerbiscy. Na Jazdowie
mieszkaj razem od 50 lat.
Stefan wprowadzi si tu
ju w 1945 roku.

W samym centrum Warszawy, tu obok siedziby

Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej stoi ponad dwa-
dziecia drewnianych domkw. Ukryte za gstymi
drzewami niewielkie osiedle jest kompletnie niewi-
doczne zulicy. Latem kwitn tu przydomowe ogro-
dy, zim krajobraz wyglda jak ywcem wyjty zbani signo po sprawdzone metody drastyczn pod-
Andersena. Drzewa skutecznie chroni przed haasem
Alej Ujazdowskich. Trudno da wiar, e zaledwie dwa
kilometry std stoi Paac Kultury.
Drewniane domki przyjechay do Warszawy zFin-
landii w1945 roku. Zrwnana zziemi stolica otrzy-
maa je wramach reparacji wojennych. Kilkadziesit
budynkw musiao stan szybko, bo zamieszka
wnich mieli pracownicy Biura Odbudowy Stolicy.
Obiektywnie warunki mieszkaniowe na Jazdowie byy
spartaskie. Opalane wglem chatki, wktrych zim
nad ranem na wewntrznych parapetach osiada szron,
zdaway si by jednak szczytem luksusu wpodno-
szcym si zruin miecie. Pierwotnie osiedle miao
zosta rozebrane po piciu latach, jednak domki, jak
wiele warszawskich tymczaswek, utrzymay si
nie pasuj do centrum miasta, ktre powinno by
prestiowe inowoczesne. Pierwsze kroki do likwi-
dacji osiedla podj pod koniec 2011 roku. Nie zga-
dzali si na to mieszkacy Jazdowa isympatyzujcy
znimi warszawiacy. Miasto, nie zwaajc na protesty,
wyk czynszu.
Po blisko dwch latach na Jazdowie jest okilka dom-
kw ikilkudziesiciu mieszkacw mniej. Jednocze-
nie wrd pozostaych na osiedlu osb wywizaa si
niezwyka wswoim charakterze inicjatywa, wktr
czynnie zaangaoway si rwnie rodowiska war-
szawskich aktywistw iorganizacji pozarzdowych.
Pod hasem Otwarty Jazdw walcz oprzetrwanie
osiedla, wktrym obok miejsca dla mieszkacw ist-
niaaby rwnie przestrze otwarta dla warszawskich
inicjatyw artystycznych ispoeczno-kulturalnych. Gos
wtym sporze zabra te ambasador Finlandii, propo-
nujc zachowanie kilku domkw iprzeznaczenie ich
na galeri, kawiarni, muzeum odbudowy Warszawy 93
ifisk saun. Dla osb zaangaowanych wobron

WARSZAWA
zdecydowanie duej. Tym, co rnio je od wikszoci fiskich domkw to jednak za mao. To miejsce ma
podobnych zasiedziaych rozwiza architektonicz- sens tylko razem zmieszkacami przekonuj inie
nych, bya sympatia mieszkacw Warszawy iogrom- skadaj broni.
ne przywizanie lokatorw. Przyszo osiedla Jazdw bdzie tematem konsul-
Na przestrzeni lat powierzchnia osiedla bya okra- tacji spoecznych. Dziki zmianom wustawie, wpro-
jana: przecia je Trasa azienkowska, dziesi dom- wadzonym niedawno przez prezydent Warszawy,
kw rozebrano pod budow ambasad francuskiej Hann Gronkiewicz-Waltz, wniosek oprzeprowadze-
iniemieckiej. Dzi obecno tego typu zabudowy nie takich konsultacji mog skada grupy mieszka-
wsamym centrum europejskiej stolicy, wbezpored- cw stolicy po zebraniu minimum tysica podpisw.
nim ssiedztwie budynkw rzdowych iadministra- Mieszkacy Jazdowa zebrali ich prawie dwa razy tyle
cyjnych, jest bez precedensu. Ze wzgldu na swj wiek ibd pierwszymi, ktrzy skorzystaj ztego obywa-
domki mogyby zosta uznane za zabytek architek- telskiego narzdzia. Maj nadziej, e poparcie war-
tury. Niestety, takie rozwizanie stoi wsprzecznoci szawiakw wpynie na decyzj Ratusza iburmistrza
zwizj, jak na to miejsce ma burmistrz rdmiecia, rdmiecia.
Wojciech Bartelski. Jego zdaniem przane domki
94

Obecno tego typu zabudowy

w samym centrum europejskiej
stolicy jest bezprecedensu.

A ndrzej Grz: To niewiarygodne, e warto takiego

miejsca jak Jazdw trzeba argumentowa. To pierw-
sze powojenne osiedle mieszkaniowe wWarszawie. Tu
mieszkali ludzie, ktrzy projektowali odbudow stolicy.
Antonina Szczerbiska: Gdy w1945 roku stawiano
to osiedle, mwiono, e domki bd tu przez pi lat.
W1950 roku przeduyli na kolejne pi, w1955 zno-
wu, a w1960 bezterminowo. Ale mimo to cigle si
mwio, e osiedle idzie do rozbirki. Cay czas siedzie-
limy jak na bombie.
Andrzej Grz: Nikt si nie spodziewa, e wkocu
groby, oktrych najstarsi mieszkacy Jazdowa sy-
szeli ju od lat 50., zostan wprowadzone wczyn.
Luksus na gruzach
Stefan Szczerbiski: Wprowadziem si tu 20 sierpnia
1945 roku. Moja mama pracowaa wBiurze Odbudo-
wy Stolicy iztej racji dostaa przydzia domku. Kiedy
przyjechaem zrodzicami na Jazdw, miaem dwa lata.
Zchopakami mielimy tutaj raj. Gruzy zamku siga-
y a za dzisiejsz Tras azienkowsk. Latalimy po
tych ruinach, wdrowalimy podziemiami, ktre wtedy
jeszcze nie byy zabetonowane. Paradoksalnie, mimo
powojennych czasw, miaem cudowne dziecistwo.
Zaraz po wojnie mieszkanie na Jazdowie to by luksus.
Wcentrum ludzie wprowadzali si do zrujnowanych
kamienic, amy tutaj mielimy biec wod, piec ka-
flowy, kuchni, eliwny zlew. Wszystko, czego potrzeba.
Maria Piekowska: Urodziam si wWarszawie,
wdomu jednorodzinnym, ale rodzice sprzedali dom
izamieszkalimy wkamienicy. Pniej wyszam za m crka, na Jazdowie byo okoo dziesiciorga dzieci wpo-
iwprowadziam si do ma na Jazdw. Wlatach 70.
domki nie byy ocieplone. Ogrzewao sije wglem,
ktry przed zim przywozili nam wozacy iwsypywa-
li do piwnic. Wtedy wdomku nie byo nawet azienki.
miaam si, e panienka zdobrego domu, ktra nigdy
nic nie robia, nagle musiaa zacz pali pod kuchni
imy si wmisce. Ale itak wtedy to by luksus, bo
jako mode maestwo mielimy osobne mieszkanie,
wic oczywicie wszystkie balangi studenckie odby-
way siunas.
Beata Walkiewicz: Mam dwch synw. Starszy, Sa-
wek, ma dwadziecia cztery lata, od dziewitego roku
ycia porusza si na wzku inwalidzkim. Cierpi na zanik
mini iod ponad dwch lat oddycha za pomoc respi-
ratora. Jego choroba postpuje, wic wpewnym mo-
mencie konieczna bya operacja krgosupa. Wczeniej
mieszkalimy na szstym pitrze wzabytkowej kamie-
nicy, ale po operacji zdecydowalimy, e musimy znale
dom, wktrym Sawek bdzie mg moliwie normal-
nie funkcjonowa. Zwrciam si do miasta zprob
ozamian mieszkania idostaam propozycj przenie-
sienia si na Jazdw. Teraz tu jest cay wiat mojego
syna. Od wiosny do jesieni cay czas spdza wogrdku.
Porusza si samodzielnie na wzku elektrycznym. Cay
teren jest przystosowany do jego potrzeb, dziki cze-
mu Sawek nie musi przebywa wszpitalu, tylko moe
mieszka znami. Wbloku nie byoby na to szans. Jego
choroba bya bezporedni motywacj, eby przenie
si na Jazdw. To takie szczcie wnieszczciu.
Piec ssiada
Stefan Szczerbiski: Kojarzymy domki po nazwi-
skach mieszkacw, anie po adresach. Znamy si
wszyscy. Od lat.
Maria Piekowska: Wlatach 80., kiedy urodzia si moja
dobnym wieku. Umawiaymy si zssiadkami, e co-
dziennie jedna znas zajmowaa si obiadem dla wszystkich
dzieci, apozostae miay czas dla siebie. Nastpnego dnia
kolejna osoba braa na siebie obiad, areszta miaa wolne.
Bylimy tak nieformaln, ssiedzk spdzielni czasu.
 Beata Walkiewicz: Kiedy tylko si sprowadzilimy,
ssiedzi od razu zaczli wciga nasz rodzin wycie
towarzyskie osiedla. Kiedy tylko co potrzeba, zawsze
znajdzie si ssiedzka pomoc. Mona poyczy jajko,
drabin, naprawi pot, poyczy samochd. Starsze
osoby mog liczy na pomoc choby ze zrobieniem
zakupw. Wtej chwili to ju naprawd rzadko spoty-
kane. Na blokowiskach ludzie czsto nie mwi sobie
nawet dzie dobry, atu, mimo e wsamym centrum
miasta, jest troch jak na wsi.
Andrzej Grz: To miejsce samo stwarza pole do in-
tegracji. Kiedy ssiedzi wyjedaj gdzie zim, to zo-
stawiaj ci klucze, przepalisz im wkominku dwa razy
wtygodniu, awdniu ich powrotu palisz od samego
rana iwracaj do ciepego mieszkania.
Puste ogrdki
Beata Walkiewicz: Niestety nie moemy si do koca
zwiza ztym miejscem. Nie moemy poczu, e ten dom
jest nasz. Woyam wniego mnstwo serca ifur pie-
nidzy, mam ogromny kredyt, ktry bd jeszcze wiele
lat spacaa, mimo e dom nie jest mj inigdy nie bdzie.
Maria Piekowska: Domki nie s wprawdzie nasz
wasnoci, ale dbamy onie jak oswoje. Waciwie
cay czas co wnich trzeba wymienia czy dobu-
dowywa. To samo wogrdku. Wiele ztych drzew
sadzilimy wasnymi rkami. Woylimy tutaj
iwsame domki, iwteren, iwogrdki bardzo duo
pracy, nie mwic juopienidzach. Miasto samo
nigdy si oto nie zatroszczyo, wic kady robi to
na wasn rk. Dopiero trzy lata temu zaczli na-
gle da od nas dodatkowych opat za dobudowane
powierzchnie.
Andrzej Grz: Wtedy te wrci zca si temat li-
kwidacji osiedla. Jestemy wcentrum miasta, praw-
dopodobnie s to jedne znajdroszych gruntw
wWarszawie, miasto najchtniej widziaoby tu dzielnic
ambasad ibudynkw administracji. Licz wic na to, e
mieszkacy sami zo wnioski ozamian mieszkania.
Std na przykad absurdalne podwyki opat grunto-
wych za ogrdki stawka za metr liczona jest po takich
cenach jak komercyjne ogrdki wknajpach. Licz, e lu-
dzie nie wytrzymaj tego psychicznie iniestety wwielu
przypadkach si nie przeliczyli. Po prawie dwch latach
tej intensywnej akcji coraz wicej rodzin jest na wylocie.
Maria Piekowska: Wostatnim roku, pod naciskiem
wadz miasta, bardzo duo rodzin opucio osiedle.
Domki, ktre po nich zostaway, nieraz ju na dru-
gi dzie miay powybijane szyby. Staralimy si jako
zssiadami ratowa sytuacj. Wogrdkach opuszczo-
nych domkw sadzilimy wsplnie traw, grodzilimy
je, eby nie byo wida, e stoj puste. Wmiar jak tych
opuszczonych domkw przybywao, przestalimy by
wstanie sami owszystkie zadba. Wdodatku mia-
sto tu przed zesz zim zaczo rozbiera niektre
znich. Wygldao to tragicznie. 95
Antonina Szczerbiska: Wdziecistwie mieszkaam
WARSZAWA
na podobnym osiedlu przy ulicy Szwoleerw. Kiedy
miaam 7 lat, zlikwidowano je pod pretekstem zwal-
niania terenu pod budow ambasad. Dzi jestem eme-
rytk, anaronik Myliwieckiej iSzwoleerw nadal
stoi pusty, nieuporzdkowany izaronity.
Solidarni zJazdowem
Andrzej Grz: Wgrudniu 2011 roku odbyo si spo-
tkanie mieszkacw zburmistrzem rdmiecia,
Wojciechem Bartelskim. Powiedzia, e albo sami si
wyprowadzimy, albo nas std wykurz.
Po tym zebraniu zaczlimy dziaa natychmiasto-
wo. Przyszed do mnie ssiad, Daniel Wiktorowicz, na-
pisalimy odezw, e przyszo osiedla jest zagroona
ipucilimy j wwiat. Zaczlimy dziaa przez
96
zarejestrowane wczeniej stowarzyszenie idziki
Beacie Walkiewicz, ktra zgodzia sizosta preze-
sem, dziaa ono bardzo sprawnie.
Beata Walkiewicz: Nawet si szczeglnie nie opie-
raam, tylko poprosiam owsparcie, bo mieszkam
na Jazdowie najkrcej ze wszystkich mieszkacw
iniewiele jeszcze wiedziaam na temat osiedla ijego
historii. Mam chyba takie cechy, e potrafi ludzi do
czego zmotywowa. miej si, e jestem sotysow,
e zagarniam wszystkich, mobilizuj. Aponiewa je-
stem urzdnikiem imam te prywatne dowiadcze-
nie wwalce zinnymi urzdami, to po prostu wiem,
e jednostka moe duo zrobi.
Andrzej Grz: Od tamtej pory dwukrotnie zorgani-
zowalimy na Jazdowie Noc Muzew. Po raz pierwszy,
wmaju 2012, zrobilimy to wycznie wasnymi sia-
mi, spontanicznie iniemal bez adnego budetu. Przy-
szo jednak sporo ludzi, ktrzy podpisywali si te pod
petycj ozachowanie terenu wtakiej formie, wjakiej
by on do tej pory. Rok pniej byo ju znami kilka
niezalenych organizacji pozarzdowych izwykych
mieszkacw Warszawy. Pod hasem Noc na Jazdw
odbyy si wystawy, warsztaty, dyskusje, konkursy,
wyprzeda garaowa ipotacwka. Sukces, jakim oka-
zaa si impreza, pozwoli wszystkim myle bardziej
perspektywicznie. Na pocztku jednak Urzd Miasta
nie zwraca na nasze dziaania uwagi. Jeszcze zeszej
zimy rozebrano cztery domki.
Maria Piekowska: Dopiero interwencja ambasa-
dora Finlandii otworzya nieco oczy wadzom miasta,
ktre, ignorujc spoeczne poparcie dla Jazdowa, na-
dal traktoway nasze osiedle jako zbiorowisko drew-
nianych barakw. Jari Viln podkreli du warto ci ianimatorzy, ktrzy za wszelk cen chc uratowa
historyczn osiedla, odwoujc si jednoczenie do
przykadu Finlandii, gdzie takie miejsca te byy bu-
rzone, apotem rekonstruowane. Zasugerowa, e to
miejsce mogoby peni rol historyczn, kulturaln
ispoeczn. Ciekawe, e gdy to samo mwili mieszka-
cy Warszawy, nie robio to na Ratuszu najmniejszego
wraenia. Od tamtej pory oficjalna wersja planw wo-
bec tego miejsca brzmi tak, e kilka domkw zostanie
zachowanych ipowstan wnich kawiarnie, galerie,
sauna fiska. Ale boimy si, e miejsca dla mieszka-
cw ju tam nie bdzie.
Andrzej Grz: Taki fiski skansen mimo wszyst-
ko byby porak. Bo tu nie chodzi przecie osame
domki. Najcenniejsze jest to, co wytworzyo sipo-
midzy mieszkacami. To absurdalne, e miasto inwe-
stuje due pienidze wprojekty, ktre maj odtwarza
wizy irelacje ssiedzkie, jak choby Fundusz Inicja-
tyw Obywatelskich, aczego, co jest tu unas wczystej
postaci nie docenia. Doceniaj to jednak mieszkacy
Warszawy. Wubiegym roku dwukrotnie dali nam
dowd swojego przywizania do Jazdowa. Osiedle
otrzymao tytu Stoeczne-Spoeczne wplebiscycie
organizowanym przez portal Warszawa.ngo.pl, ktre-
go celem jest odkrycie inagrodzenie miejsc aktywizu-
jcych iintegrujcych mieszkacw stolicy. Niedugo
potem burmistrz Bartelski, midzy innymi za swo-
j postaw wobec osiedla Jazdw, otrzyma Nog od
Stoka, czyli antynagrod Gazety Stoecznej. Najwa-
niejsze jest to, e oprzyznaniu obu nagrd decydowali
wycznie warszawiacy, anie jaka komisja.
Otwarty Jazdw
Beata Walkiewicz: Na tym nie koniec. Zidei, ktra wy-
pczkowaa podczas Nocy Muzew, powsta pomys na
trzymiesiczn akcj Otwarty Jazdw. Bior wniej
udzia mieszkacy Warszawy aktywici miejscy, arty-
osiedle. Tych kilka domkw, zktrych wyprowadzili si
ju mieszkacy, zostao przekazane organizacjom po-
zarzdowym. Odbywaj si wnich dyskusje, spotkania,
koncerty. Ludzie, ktrzy brali udzia wNocy Muzew,
teraz na trzy miesice zamienili opuszczone pustostany
wywe miejsca spotka. Jednoczenie chcemy, by na
osiedlu cay czas byo miejsce dla mieszkacw.
Andrzej Grz: Pocztkowo podchodziem do tego
bardzo naiwnie. Mylaem, e jak dostaniemy domki
na trzy miesice iprzyjd tu ludzie, to powstanie taka
samoorganizujca si jednostka. Aztego si robi nie-
mal ptora etatu! Mao ktry zmieszkacw Jazdowa
ma czas zajmowa si cay czas tym przedsiwziciem.
Kady ma swoje ycie, zawd, stresy. Wiele osb ma po-
zakadane sprawy wsdzie ozaleganie ztymi kosmicz-
nymi opatami za ogrdki. Czasem jest to ich pierwsza
styczno zsdem, ogromne nerwy. Wydaje mi si te,
e nie wszyscy do koca czuj ide Otwartego Jazdo-
wa, dlatego moja rola polega na tym, by odpowiada
 Nie chodzi osame domki.
Najcenniejsze jest to, co wytworzyo
si tu midzy mieszkacami.

na ich pytania iwtpliwoci. Mog si temu powici,

mam dwadziecia dwa lata imniejsze problemy: studia,
prac, ale mieszkam zrodzicami, mam dach nad go-
w. Wszystko, co tutaj robi, bardzo wiele mnie uczy
orelacjach zludmi: otym, jak rozmawia zurzdami,
jak koordynowa duy zesp. To caa masa dowiad-
cze, ktrych studia wPolsko-Japoskiej Szkole Technik
Komputerowych nigdy by mi nie day.
Beata Walkiewicz: Co istotne, zgod na dziaania
wramach Otwartego Jazdowa wyda Zakad Gospoda-
rowania Nieruchomociami. To daje nam cie nadziei,
e miasto liczy si zopini publiczn inasze dziaania
mog jeszcze uratowa to miejsce. Nie przerywamy ich,
planujemy ju akcje na kolejny rok.
Maria Piekowska: Miasto wprawdzie dy do tego,
by rozebra osiedle, ale mieszkam tu ju trzydzieci
sze lat iprawie od pocztku sysz takie gosy. Cigle
to samo: po co si dobudowujesz, przecie maj nas
rozbiera. Aja trzydzieci lat temu zrobiam strych, Dorota Borodaj
jest animatork kultury,
dwadziecia osiem lat temu azienk, dwadziecia pi pracuje wTowarzystwie
lat temu dobudowaam jedn cz, osiemnacie lat Inicjatyw Twrczych . 97
temu sypialni icay czas okazuje si, e warto byo.

WARSZAWA
PS Gdy koczylimy pisa ten tekst, Otwarty Jazdw
dziaa wnajlepsze. Czonkowie Stowarzyszenia Miesz-
kacw Domkw Fiskich oraz zaprzyjanionych orga-
nizacji pozarzdowych ukadali ju wmylach plan na
kolejne osiem miesicy dziaalnoci, liczc, e przedu-
enie pozwolenia na uytkowanie przez nich opuszczo-
nych domkw to tylko formalno. Niestety, 8 listopada
wszystkie inicjatywy musz zosta zakoczone, aklucze
zwrcone do ZGN. Opuszczone domki fiskie zpowro-
tem bd stay puste, zzabitymi oknami, nieogrzewane Tomek Kaczor
jest fotografem
inaraone na dewastacj ikradziee. ianimatorem kultury.
Wsppracuje
zTowarzystwem Inicjatyw
Wsppraca: Zofia Zakrzewska
Twrczych .
98

Wchodzc wsmutek

Zmacew zrobiono pergole wparku na Grochowie. Gdy

napisaem otym do wadz miasta, dostaem odpowied, e
moemy sobie zabra te nagrobki, ale musimy odbudowa
pergole zinnych materiaw. Na wasny koszt.

ZJanem Jagielskim rozmawiaj

Tomek Kaczor iCyryl Skibiski
Tomek Kaczor

Jan Jagielski
jest pracownikiem ydowskiego
Instytutu Historycznego, znawc
historii cmentarza ydowskiego przy
ul. Okopowej iprzewodnikiem po
ydowskiej Warszawie.
Czemu interesuj pana cmentarze?
Bo to czsto jedyne lady, ktre zo-
stay po spoecznoci ydowskiej
wPolsce. Wlatach 60. pracowaem
wIraku. Po powrocie zzarobionych
pienidzy mgbym kupi Fiata, ale
zamiast tego poszedem do urz-
du, wyrobiem paszport izaczem
podrowa po wiecie. Duo te
jedziem po Polsce, robic zdjcia
cmentarzy ydowskich isynagog,
jeli takowa wdanym miasteczku
si zachowaa. Ae praca geochemi-
ka, ktrym jestem zwyksztacenia,
mnie nudzia, to zchci przyjem
propozycj ydowskiego Instytutu
Historycznego, aby zaj siopra-
cowywaniem ocalaej ydowskiej
kultury materialnej. Od tamtej pory
stworzyem to, co widzicie tu na-
okoo te wszystkie teczki, kartki,
segregatory
Zajmuje si pan jednak nie tylko doku-
mentowaniem, ale te ratowaniem y-
dowskich zabytkw przed cakowitym
zniszczeniem.
W1981 roku powsta Spoeczny Ko-
mitet Opieki Nad Cmentarzami iZa-
bytkami Kultury ydowskiej. Istnia
ju Komitet Powzkowski zJerzym
Waldorffem na czele, funkcjonowa
te Komitet Ewangelicki. Obydwa
opiekoway si wycznie cmenta-
rzami warszawskimi. My bylimy
zmuszeni zaj sitym tematem
wskali caego kraju. Na amach
Tygodnika Solidarno regularnie
apelowalimy, eby informowa nas
ozachowanych cmentarzach ioich
stanie.
Co dziao si zydowskim cmenta-
rzem przy Okopowej po wojnie?
Zarasta. Ale ten cmentarz nigdy nie
zosta zamknity, cay czas by ijest
otwarty dla pochwkw. Nieprze-
rwanie istniaa Gmina ydowska
icay czas umierali ludzie, ktrzy
chcieli by pochowani na cmentarzu
ydowskim. My zaczlimy go po-
rzdkowa wlatach 80.. Przycza-
y sido nas grupy chrzecijaskie,
zoone gownie zczonkw KIK-u.
Ajak wygldaa sytuacja na cmenta-
rzu ydowskim na Brdnie?
Wedug powojennych zaoe urba-
nistycznych, wobrbie dzielnic
Brdno iPelcowizna, do tej pory
biednych izaniedbanych, mia po-
wsta duy park. Uznano, e mona
zorganizowa go na terenie cmen-
tarza ydowskiego. Wszystkie
nagrobki, ktre tam stay, zosta-
y poprzewracane rkami jecw
niemieckich. Dua cz znich zo-
staa potem rozkradziona. Dugi
czas suyy za krawniki wwar-
szawskim ZOO, na terenie ktrego
wczasie wojny ukrywali siy-
dzi. Zmacew zrobiono te pergole
wparku na Grochowie, gdzie zresz-
t s do dzi. Gdy napisaem otym
do wadz miasta, dostaem odpo-
wied, e moemy sobie zabra te
nagrobki, ale musimy odbudowa
pergole zinnych materiaw. Na
wasny koszt.
Gdzie obecnie znajduj si pozostae
nagrobki zcmentarza brdnowskiego?
Le tak, jak leay. Gdyby chcia-
no je zpowrotem postawi, to po-
wstaby teatr, bo wedug zasad
judaizmu nie mona ustawia na-
grobkw na prochach osb, do kt-
rych nie byy przypisane. Trzeba by
wic zrobi jakie lapidarium, ro-
dzaj pomnika, takiego jak wKazi-
mierzu nad Wis. Kopot wtym, e

WARSZAWA
99
100
Wdawnej synagodze wKolnie jest
hotel. Idobrze, bo przynajmniej
budynek nie niszczeje.
tych nagrobkw jest bardzo duo
inie ma pienidzy, eby si nimi
wszystkimi naleycie zaj.
Cocmentarz mwi nam oyciu ludzi,
ktrzy zostali na nim pochowani?
Na przykad to, jakie byy wtej miej-
scowoci stosunki midzy Polakami
aydami. Niemal wkadym mia-
steczku wPolsce mieszkali ydzi,
niemal wkadym jest wic cmen-
tarz albo jego pozostaoci. Naj-
czciej nikt albo prawie nikt
zmiejscowych nie dba ote miej-
sca, bo nie s tam pochowani swoi,
tylko obcy. Wnajlepszym wypadku
kto, kto mieszka wdawnym domu
przedpogrzebowym, dba oto, aby
jego kury czy krliki nie pasy si na
terenie cmentarza. Wchodz wic
na cmentarz iwchodz wsmutek.
Wygld nagrobka duo mwi oczo-
wieku, ktry jest tam pochowany.
Materia, zktrego jest zrobio-
ny, wiadczy ostatusie zmarego.
Nawet nie znajc alfabetu hebraj-
skiego, mona odczyta symbolik
zdobie: zamana wieca oznacza
grb kobiety; jele nagrobek m-
czyzny; rce wgecie bogosa-
wiestwa zmary nalea do rodu
Kohenw; dzban by potomkiem
Lewich; zamane drzewo, gniazdko
ipisklta to kobieta, ktra osiero-
cia dzieci itd.. Jeeli na cmentarzu
przy Okopowej znajdziesz nagrobek
znapisami wjzyku polskim, to To moe trzeba upamitnia, anie od-
wiesz, e ley tu osoba naleca do budowywa?
grupy zasymilowanej inteligencji. Tylko upamitnia! Gdy oprowa-
Jeli wejdziesz wgb, zobaczysz dzam wycieczk po Muranowie, id
wycznie napisy po hebrajsku, czy- najpierw do bramy, gdzie na mura-
li pochowani tam zmarli pochodzili lu przedstawiony jest Ludwik Za-
zrodzin tradycyjnych. menhoff, apotem do kolejnej bramy,
gdzie namalowanych jest sze zna-
Czy zniszczon ydowsk Warszaw nych kobiet Muranowa, wrd nich
naley odbudowywa? Marysia Ajzensztadt. Iju mam pre-
Na Muranowie, wmiejscu dawnej tekst do opowiedzenia kilku histo-
dzielnicy ydowskiej, nie osta si po rii. Szkoda, e wWarszawie nadal
wojnie aden dom. Jedyny budynek, nie ma adnego upamitnienia Ba-
ktry przetrwa, to koci wite- shevisa Singera, ktry przecie tyle
go Augustyna. Przed wojn ta dziel- oniej pisa. Oby tylko nie postawi-
nica rzeczywicie bya specyficzna, li mu jakiej nieszczsnej aweczki.
wwikszoci bardzo biedna, ulice ob- Karskiemu ju postawili, wdodatku
wieszone tysicami szyldw, labiryn- gadajc. Gdy stoj przy pomniku
ty podwrek Ale tego przecie nie Bohaterw Getta ico chwil sysz
da si odbudowa. Zreszt nie wiem, tubalny gos Karskiego, to myl, e
wjakim celu mielibymy to robi. to jednak przesada.
Ale mykwy, synagogi?
Tylko dla kogo je odbudowy-
wa? WSynagodze Noykw czy
na cmentarzu czsto trzeba dugo
czeka, zanim zbierze si minian,
czyli dziesiciu ydw (mczyzn)
potrzebnych do modlitwy. WKra-
kowie synna synagoga Tempel
otwierana jest tylko na koncerty.
Jeszcze gorzej jest wmaych mia-
stach. Tam ju naprawd nie ma
komu si modli. Wdawnej synago-
dze wKolnie jest hotel. Idobrze, bo
przynajmniej budynek nie niszczeje.
REKLAMA

101

kompletne wydanie dostpne online WARSZAWA

(dla prenumeratorw)
kanay RSS
(aktualnoci, opinie, wywiady)
moliwo logowania za pomoc 101
konta na Facebooku
WARSZAWA

dostpny na czytniki eBookw

102

Wielki Budowniczy

Zburzenie Warszawy przez Niemcw po klsce powstania byo tragedi.

Po wojnie tragedia ta staa si jednak szans na zbudowanie nowoczesnej
metropolii, wolnej od bolczek XIX-wiecznych, zatoczonych miast.
Powstajc z gruzw stolic rysowao wielu twrcw, ale to,
co dopiero bdzie, rysowa gwnie Jan Knothe.

Andrzej Skalimowski rysownikw polskich dwudziestego stulecia. Bya to

doskonaa okazja do przypomnienia historii czowieka,
ktrego wpyw na ksztat architektoniczny powojennej
Warszawy trudny jest do przecenienia. Jego biografia
pokazuje take wyranie, e ocena pokolenia archi-

Z agadnienie odbudowy Warszawy po drugiej woj-

nie wiatowej wzbudza silne emocje od prawie
siedemdziesiciu lat. Byo to przedsiwzicie ponad
tektw odpowiedzialnych za odbudow Warszawy wy-
maga zdecydowanie bardziej zrnicowanych sdw.

barierami politycznymi, porywajce ludzi bdcych Uniwersytet woflagu

daleko od komunizmu, nikt bowiem nie mia wtpliwo-
ci co do tego, e stolic naley odbudowa. Spierano
si jednak, w jakim zakresie odbudowywane miasto
ma by zaprzeczeniem, w jakim za kontynuacj swej
dawnej historii. Przeciwko radykalnym wizjom archi-
tektw modernistycznych ostro protestowali twrcy
zachowawczy, zwizani ze rodowiskiem konserwator-
skim. Ten ideologiczny podzia, bdcy take pochodn
zmian politycznych zachodzcych w powojennej Pol-
sce, determinuje dzisiejsze dyskusje dotyczce procesu
odbudowy Warszawy.
W 2012 roku bez echa przesza setna rocznica uro-
dzin Jana Knothe pisarza, poety, dyplomaty, architek-
ta, ale przede wszystkim jednego z najwybitniejszych
1930
Patrzc na rysunki Jana Knothe, mona zastana-
wia si, w jakim stopniu dziecistwo spdzone w
starym, kresowym miecie o wyrazistym charakte-
rze architektonicznym wpyno na jego pniejsz
wiadomo artystyczn. Knothe fasady barokowych
kociow Winnicy oglda przez pierwsz dekad y-
cia, do 1922 roku, kiedy to po tragicznej mierci ro-
dzicw przyjecha z bratem do Warszawy miasta,
ktre przez cae swoje pniejsze ycie opisywa, ry-
sowa, odbudowywa i w ktrym przeszo p wieku
pniej umar.
Zwizek z architektur, najbardziej warszawsk
ze swoich profesji, rozpocz w 1930 roku, podej-
mujc studia na Wydziale Architektury Politechniki

1945
1939
1912

Urodzi si Podejmuje studia Bierze udzia Wraca do

wWinnicy, architektoniczne we wrzeniowej zburzonej
na terenie wWarszawie obronie Warszawy
dzisiejszej Warszawy, izostaje
Ukrainy apo jej upadku zatrudniony
trafia do oflagu wBiurze
wWoldenbergu Odbudowy
Stolicy
 Warszawskiej jako absolwent gimnazjum imienia
Wadysawa IV. Tam, pod okiem profesora Zygmunta
Kamiskiego doskonali swj styl rysunku, ktry z cza-
sem sta si jego znakiem rozpoznawczym, a o ktrym
po latach przyjaciel, Jzef Sigalin, napisa adnie, cho-
cia nieco zawile, jako o wymowie artystycznej wyra-
anej za pomoc pulsujcej, wraliwej, rwcej si linii,
czy gdzie indziej surowej sztywnoci kreski, czy
jeszcze gdzie indziej w niepokojcych zawiociach
linii spltanych w tajemniczych labiryntach, a spuen-
towanych charakterystycznymi akcentami ostrych,
przenikliwych punktw. Z czasem wyrniajcy si
mody student zosta asystentem w katedrze Rysun-
ku Odrcznego Politechniki Warszawskiej, kierowanej
przez profesora Kamiskiego. Jednak uzyskanego na
pocztku 1939 roku absolutorium nie zdy ju za-
mieni na dyplom przed wybuchem wojny. Po przejciu
dywizyjnego kursu podchorych broni Warszawy w
randze podporucznika. Odznaczony Krzyem Walecz-
nych trafi do jenieckich obozw najpierw do Braun-
schweig, nastpnie do Woldenbergu.
Okres spdzony w niewoli by dla rozwoju artystycz-
nego Jana Knothe czasem szczeglnie istotnym. Spo-
soby przetrwania w oflagach byy rne. Mona byo
popa w otpienie i w apatycznej wegetacji oczekiwa
dnia wyzwolenia, ktry po klsce Francji wydawa si
raczej niezwykle odlegy. Mona te byo sprbowa
wykorzysta czas przymusowej izolacji w sposb naj-
bardziej efektywny. W Woldenbergu osadzono wielu
oficerw rezerwy bdcych w cywilu wybitnymi posta-
ciami polskiej kultury. W jednym baraku mieszkali ar-
chitekci: Stanisaw Brukalski, Tadeusz Ptaszycki, Jerzy
Hryniewiecki, Jerzy Staniszkis. Knothe, jako czowiek
wszechstronnie uzdolniony, bardzo szybko wczy si
w ycie kulturalne obozowej spoecznoci. Wygasza
dla onierzy cykle odczytw o Tadeuszu eleskim-
-Boyu, w ramach woldenberskiego uniwersytetu z
zapaem prowadzi wiczenia z architektury i budow-
nictwa. Niedawny student staje si wic wykadowc,
rozwija przy tym take wasn dziaalno artystyczn.
22 VII 1949
22 VII 1952
1956
Ukoczona Do uytku Wyjeda
zostaje Trasa oddana zostaje na placwk
W-Z, ktrej projektowana dyplomatyczn
projektu by przez jego do Syrii
wspautorem zesp
Marszakowska
Dzielnica
Mieszkaniowa
Pracy dla architektw nie brakowao, poniewa pr-
nie dziaajcy teatr obozowy wymaga odpowiedniej
oprawy plastycznej
Uruchomi Warszaw
W maju 1945 roku Knothe dotar do Warszawy, chocia
dziki nielegalnemu nasuchowi londyskiego radia w
obozie wiedzia, e miasto ley w gruzach. Natychmiast
zgasza si do Biura Odbudowy Stolicy, w ktrym z
miejsca zosta kierownikiem jednej z licznych pracow-
ni architektonicznych. Chocia w obliczu tragedii stoli-
cy wszyscy architekci s rwni, Knothe dziki swojemu
talentowi szybko staje si wrd tych rwnych pierw-
szym. Lista warszawskich konkursw z lat 1946-1948
to w duej mierze lista zdobytych przez niego nagrd i
wyrnie. Jest wsplaureatem konkursu na Pomnik-
-Mauzoleum onierzy Radzieckich, Plac Zwycistwa
(Saski), Dworzec Lotniczy Okcie, rekonstrukcj ko-
cioa witego Aleksandra oraz gmachy: Minister-
stwa Przemysu, Powszechnego Domu Towarowego,
central Spoem.
Dziaalno publicystyczn rozpocz w Skarpie
Warszawskiej, swoimi artykuami nierzadko pole-
micznymi zmusza do mylenia, podwaajc utarte
pogldy. Pisa duo, ale przede wszystkim rysowa na
kartkach notesu, na szkle, na kalkach, na deskach, na
ptnie. W BOS-ie wsppracowa z Zygmuntem St-
piskim, a po powrocie do Polski w 1946 roku Stani-
sawa Jankowskiego Agatona dziaali ju we trzech.
Wsppraca ukada si doskonale, znali si zreszt
sprzed wojny. Szefem BOS-u by Roman Piotrowski,
ale bezporednim przeoonym architektw pracuj-
cych nad projektem pierwszej wielkiej warszawskiej
powojennej inwestycji Trasy W-Z by zastpca Pio-
trowskiego, major Jzef Sigalin.
Nie wiadomo, czy Knothe zetkn si z Sigalinem
przed wojn, musia jednak sysze wwczas o jego 103
braciach, Romanie i Grzegorzu, wzitych architektach
WARSZAWA
warszawskich. Znajomo zawodowa szybko jednak
przeksztaca si w prawdziw przyja do tego
1977
1964
1961
Przyjmuje Przystpuje Umiera
posad do zespou wswoim
wpolskiej projektujcego mieszkaniu
ambasadzie Tras przy placu
wBrukseli azienkowsk Zamkowym
ukoczon wWarszawie
dziesi lat
pniej
104
stopnia, e w pewn lutow noc 1952 roku Sigalin, ju
na stanowisku Naczelnego Architekta Warszawy, b-
dzie odpala na pych subow Warszaw, eby zdy i uczestniczenia w dziele przebudowy miasta, ktre
do szpitala z rodzc on Jana.
Wschd Zachd
Praca nad Tras W-Z, ogromn arteri drogow bie-
gnc od ulicy Radzymiskiej po krace Woli, z mostem
przez Wis i osiedlem mieszkaniowym na Mariensz-
tacie, prowadzona bya na drug zmian, po dniu pra-
cy projektantw w BOS. Knothe, architekt-urbanista,
znajcy swj fach od detalu architektonicznego do ge-
neralnej koncepcji urbanistycznej, potrafi doskonale
wsppracowa z inynierami komunikacji. Jego ry-
sunki perspektywiczne byy obok rysunkw roboczych
niezwykle istotnym dla budowy dokumentem. Wisiay
na cianie nie tylko w pracowni, ale te w barakach
kierownikw budowy, mieli je take majstrowie. Dziki
fenomenalnej wrcz pamici, urozmaica wieczorami
atmosfer w Pracowni W-Z, recytujc Pana Tadeusza
od przypadkowo wybranego przez kolegw akapitu lub
rysowa panoram Warszawy z dowolnie wyznaczonej
bd wyimaginowanej wiey.
Oddanie 22 lipca 1949 roku do uytku Trasy W-Z
byo ogromnym sukcesem urbanistycznym, miasto-
twrczym, ale take politycznym. Dzieo odbudowy
Warszawy, bdce przeyciem szczerym i autentycz-
nym, legitymizowao jednak nowe wadze. Bolesaw
Bierut, wielki budowniczy Warszawy, wzorem Sta-
lina wielkiego budowniczego Moskwy mia due
oczekiwania wobec ksztatu przyszej stolicy. W roku
1950 ukazaa si monumentalna ksiga poprzedzona
wstpem z kierunkowo-propagandowym referatem
wygoszonym przez Bieruta na I Konferencji warszaw-
skiej organizacji PZPR 3 lipca 1949 roku. To albumowe
wydawnictwo, poza kilkuset fotografiami przedwo-
jennej i odbudowywanej Warszawy, ilustrowane byo
take rysunkami perspektywicznymi autorstwa Jana
Knothe. Rzecz jasna, Warszawa wczenie bya tema-
tem niezwykle aktualnym, rysowao j wielu twrcw,
ale to, co dopiero bdzie, rysowa gwnie Knothe.
Wyniosy jak MDM
Sukces Trasy W-Z zosta przez wadz szybko zdyskon-
towany, a talent jej twrcw ponownie zagospodaro-
wany praktycznie. Przed czonkami pracowni stano
bowiem zadanie stworzenia odpowiednich warunkw
mieszkaniowych dla ludu, ktry wadza zamierza
wprowadzi do rdmiecia. W 1950 roku Pracow-
nia W-Z zostaa przeksztacona w Pracowni MDM.
Sigalin, Jankowski, Knothe i Stpiski bronili si przed
tym, susznie przeczuwajc, e cokolwiek by zrobili w
rejonie ulicy Marszakowskiej i tak spotka si to z ostr
krytyk. Przystpili jednak do pracy, by moe z oba-
wy, moe dla prestiu albo po prostu z chci dziaania
zdarza si przecie raz na kilka pokole.
Jest to okres, w ktrym polski stalinizm osiga
swoje apogeum, pracy nad socrealistyczn dzielnic
mieszkaniow towarzyszy wic niespotykane wcze-
niej napicie ideologiczne. Knothe wraz ze Stpiskim
odpowiedzialni za projekt architektoniczny sprawnie
adaptuj tradycje warszawskiego klasycyzmu na po-
trzeby stylu narodowego w formie i socjalistycznego w
treci. Knothe projektuje ponadto wielkie kandelabry,
ktre pozwalaj uzyska osiowo placu Konstytucji
zatracon w wyniku poszerzenia ulicy Marszakow-
skiej. Inwestycj, zrealizowan w popiechu i ograni-
czonym zakresie, udaje si odda 22 lipca 1952 roku.
Jednak jeszcze w trakcie prac nad MDM-em Knothe
wsplnie z Jankowskim i Jerzym Grabowskim projek-
tuj pompatyczny gmach Ministerstwa Rolnictwa przy
ulicy Wsplnej. Oblicowany piaskowcem i poprzedzony
frontonem z potn, dwurzdow kolumnad stano-
wi jeden z najciekawszych przykadw architektury
socrealistycznej w Polsce.
Pomimo obcienia prac zawodow (wszak jest to
najintensywniejszy okres odbudowy Warszawy), Kno-
the znajduje czas na wypady poza miasto. To wanie na
polowaniach w lasach pilskich powstaj w notatniku ry-
sunki, ktre ozdobi pniej okadki nie tylko wasnych,
ale take ksiek innych autorw. By bowiem Jan Kno-
the autorem projektw graficznych midzy innymi dla
takich pisarzy jak Gaczyski, Grabski czy Dobraczyski.
W rodowisku akademickim Knothe odbierany by
jako artysta unikatowy, jedyny w swoim rodzaju, ra-
czej nie do podrobienia. Studenci zapamitali go jako
rysownika nieomylnego w prowadzeniu kreski i spon-
tanicznego w zapenianiu kartki papieru rysunkiem.
Jednak jako czowiek oceniany by rnie. Zarzucano
mu wynioso, ostro, niech do szukania kontak-
tu z podopiecznymi. Trudno dzisiaj powiedzie, czy ta
zapamitana nieprzychylno wynikaa z chci pod-
krelenia swojej wyszoci zawodowej, czy te bya
przykr, lecz niewiadom konsekwencj rzeczywistej
wybitnoci. Erudyta Knothe szybko i bezbdnie orien-
towa si bowiem w moliwociach intelektualnych
rozmwcy, traci wic czsto zainteresowanie ludmi.
Nie mniejsze emocje wzbudza take pord kolegw
po fachu, a pamita naley, i przeom lat czterdzie-
stych i pidziesitych to okres najgortszych sporw i
tar w architekturze polskiej. Pozycja zawodowa Kno-
the jako wspautora Trasy W-Z i MDM bya trudna
do podwaenia, w 1953 roku obj wic stanowisko
jednego z generalnych projektantw w pracowni Mia-
stoprojekt rdmiecie.
Bolesny zawd
W 1954 roku sycha ju byo pierwsze pomruki burzy,
ktre przyniosy w 1956 roku padziernikow odwil.
Socrealizm w architekturze a co za tym idzie, rw-
nie tworzcych zgodnie z jego pryncypiami twrcw
zaczto coraz mielej, a z czasem wrcz otwarcie
krytykowa. Knothe, jako jeden z gwnych zaintere-
sowanych, w ostatnim numerze Stolicy z 1954 roku,
opublikowa artyku pod wymownym tytuem War-
szawa pod koniec planu.... Tytu nawizywa do bieru-
towskiego Szecioletniego Planu Odbudowy Warszawy
i by nie tyle prb obrony wasnej osoby, co raczej
deklaracj rozczarowania. Pisa w nim:
Warszawa pod koniec planu... iloletniego? W tym
sk, e nie wiem! Polecono mi marzy na temat przy-
szoci. Oczywicie przyszoci Warszawy. Otrzy-
mawszy zlecenie wstawiem je do planu, po czym w
przepisowym czasie usiadem, eby sporzdzi dan inicjatyw twrcz Jana Knothe. Wolny czas, ktrego
dokumentacj... marzenia. [...] Mam wraenie, e dlate-
go kazano mi napisa, jak bdzie wygldaa Warszawa,
e jestem (albo raczej byem) architektem. Po cichu
mog powiedzie: zwrcono si pod zym adresem.
Wanie dlatego, e jako architekt widziaem ogromn
ilo konkretnych marze, to znaczy projektw przy-
szego miasta i mniej na ten temat mog powiedzie
ni przecitny warszawiak, nieobciony tym caym
balastem. Bo jake! W moich oczach zdezaktualizowao
si tyle projektw....
Artyku ten, pisany z wyczuwalnym rozgorycze-
niem, jest jedn z ostatnich wypowiedzi dotyczcych
Warszawy lat pidziesitych zarwno sownej, jak i
plastycznej. Kiedy w marcu 1956 roku w Warszawie
pochowany zostanie budowniczy Bolesaw Bierut,
Knothe od miesica bdzie ju na placwce dyploma-
tycznej w Syrii.
Ostatnia trasa
Pomys rozpoczcia kariery dyplomatycznej i wy-
jazdu do Damaszku wyszed najprawdopodobniej od
Kazimierza Michaowskiego, wybitnego archeologa i
towarzysza Knothe z oflagu woldenberskiego. Mini-
sterstwo Spraw Zagranicznych z uwagi na deficyt wy-
kwalifikowanej kadry chtnie przyjmowao do suby
dyplomatycznej artystw, a sam wyjazd z Warszawy
dawa moliwo odetchnicia od cikiej atmosfery w
kraju. Wrci musia do Polski w kwietniu 1958 roku,
bowiem wraz ze znikniciem Syrii z politycznej mapy
wiata likwidacji ulego take polskie przedstawiciel-
stwo dyplomatyczne.
Trzy lata pniej Jana Knothe skierowano do Bruk-
seli jako I Sekretarza Ambasady do spraw Kultury
w Belgii. Po powrocie do kraju jesieni 1963 roku,
ostatecznie zakoczy swoj przygod z dyplomacj.
Chocia sam by marnym kierowc, w dalszym cigu
roznamitniay go zagadnienia komunikacyjne.
W 1964 roku Sigalin, wwczas penomocnik Prezy-
dium Stoecznej Rady Narodowej do spraw budowy
Trasy azienkowskiej w Warszawie, powoa go do ze-
spou projektowego tej wielkiej inwestycji. Podobnie,
jak przy budowie Trasy W-Z przeszo dwadziecia lat
wczeniej, tak i teraz Knothe wykona niezliczone ilo-
ci rysunkw. Cierpliwie uwzgldnia uwagi Sigalina,
rozrysowywa na gorco kolejne warianty: od deta-
lu do obiektu, od obiektu do zespou, od zespou do
fragmentu miasta. Dziki dojciu do wadzy Edwarda
Gierka, jego propagandzie sukcesu i uporowi Sigalina,
lata spdzone nad projektem nie id na marne. Trasa,
ktrej los za spraw nieprzychylnego jej Gomuki wy-
dawa si przesdzony, zostaje otwarta w 1974 roku.
Przejcie na emerytur nie wpyno negatywnie na
mia teraz wicej, powica na rysowanie, pisa tak-
e ksiki. Wstawa codziennie o wicie, spacerowa,
ze swojego mieszkania na Krakowskim Przedmieciu
mia blisko do ulubionych kawiarni staromiejskich.
Jego mieszkanie w jednej z kamienic odbudowanych
w 1949 roku na pycie tunelu Trasy W-Z rnio si
znacznie od pozostaych mieszka w budynku, bowiem
kierujcy budow architekt, Zygmunt Stpiski, za-
projektowa je specjalnie dla przyjaciela. Wygospo-
darowa w nim dodatkowe miejsce na pracowni, a
z okien rozpociera si widok na Tras W-Z, koci
witej Anny cudem uratowany przy jej budowie oraz
Plac Zamkowy. I to wanie tam, 21 grudnia 1977 roku
w godzinach wieczornych Jan Knothe niespodziewa-
nie zmar.
105
WARSZAWA
Andrzej Skalimowski
jest absolwentem
Instytutu Historycznego
UW, doktorantem
wInstytucie Historii PAN.
Swoje zainteresowania
badawcze koncentruje
wok dziejw
powojennej odbudowy
iprzebudowy
Warszawy, szczeglnie
za projektujcych
wwczas architektw.
Biograf Jzefa
Sigalina, naczelnego
architekta Warszawy
iautor wydanej
drukiem monografii
warszawskiego Domu
Partii.
106

Czy internet zagraa

demokracji?
Wiele mwi si otym, e internet sprzyja politycznej partycypacji idebacie
publicznej. Ale istnieje te druga strona medalu. Wielkie dane izwizana
znimi wielka inwigilacja. Niepewna przyszo dziennikarstwa, amoe
nawet klasy redniej. Otym, czy s powody do obaw, rozmawiamy
zCharlesem Arthurem.

ZCharlesem Arthurem rozmawia Pawe Zerka Poza tym, dziki internetowi obywatele uzyska-
li dostp do olbrzymiej iloci nowych informacji na
Charles Arthur temat rzdu. Inna sprawa, e niekoniecznie s zain-
jest redaktorem ds.
technologicznych wmagazynie
teresowani, aby ztych informacji korzysta. Podob-
The Guardian, uznawanym za nie, trudno doszuka si wpywu internetu na poziom
jedno znajbardziej nowatorskich
czasopism na wiecie. Wpisy
uczestnictwa wwyborach. Nie wida wyranej rni-
Charlesa Arthura na Twitterze cy pomidzy najmodszymi wyborcami atymi, kt-
(twitter.com/charlesarthur) s
regularnie ledzone przez tysice
rzy wychowali si wczasach sprzed pojawienia si
czytelnikw. internetu. Pod tym wzgldem sytuacja niewiele si
zmienia.

Czy internet zdy ju odcisn pitno na wspczesnej Patrzc wprzyszo, uwaasz si raczej za optymist
demokracji?
To zaley, ojakiej czci wiata rozmawiamy. Inter-
net bez wtpienia sprzyja demokratyzacji na Bliskim
Wschodzie, co wyranie pokazay wydarzenia Arab-
skiej Wiosny. Jeli jednak spojrze na Europ lub Stany
Zjednoczone, wwczas trudno doszuka si jedno-
znacznego wpywu, aprzynajmniej takiego, ktry da-
oby si wobiektywny sposb zmierzy.
Mona chyba jednak doszuka si jakich kanaw od-
dziaywania?
Owszem. Gwna zmiana polega na szybkoci rozpo-
wszechniania informacji idocierania do nich. Jeeli
zwykli ludzie nagrywaj wystpienie jakiego poli-
tyka na wideo, wrzucaj je na YouTube, apotem pole-
caj swoim znajomym za porednictwem Facebooka,
to moe to mie wpyw na postrzeganie tego poli-
tyka przez opini publiczn. Ato zkolei moe prze-
kada si na jego wynik wyborczy.
czy pesymist, jeli chodzi odugoterminowy wpyw in-
ternetu na demokracj?
Jestem pragmatykiem. Staram si opiera mj osd
oto, jak ludzie rzeczywicie si zachowuj. Istnieje
szereg potencjalnych wpyww internetu na demo-
kracj, na przykad zwizanych zwykorzystaniem
danych, ktre jeszcze do niedawna byy pilnie strze-
one przez instytucje publiczne. Moim zdaniem, lu-
dzie powinni mie prawo wiedzie, jak wydawane s
pienidze publiczne. Bo to ich pienidze. Par lat temu
wybuch wWielkiej Brytanii wielki skandal, gdy wy-
szo na jaw, e czonkowie parlamentu trwonili pu-
bliczne pienidze na prywatne cele. Podobny skandal
zudziaem europosw cignie si wUnii Europej-
skiej od lat. Wydaje si jednak, e wiedza na ten te-
mat waden sposb nie przekada si na to, ile osb
gosuje lub nie gosuje. Dlaczego? Bo istnieje konflikt
pomidzy wysikiem, jaki trzeba woy, by dotrze
do tych informacji, ailoci czasu, jak wyborcy s
 gotowi na to powici wsytuacji, gdy bior udzia
wwyborach ledwie raz na kilka lat.
Od newsw do tosamoci
Odnosz wraenie, e masz znacznie mniej obaw ode
mnie, jeli chodzi opotencjalne szkody, jakie internet
moe wyrzdzi demokracji. Pozwl, e zamieni si teraz
wadwokata diaba iprzedstawi ci kilka moich obaw.
Bardzo prosz.
Obawa pierwsza: internet aprzyszo prasy. Inter-
net wywoa ju kryzys prasy drukowanej. Tymczasem,
dziennikarstwo wydaje si niezbdne do tego, by pod-
trzyma wspoeczestwie dyskusj na temat spraw
kluczowych dla demokracji. Frederic Filloux iJean Louis
Gassee, autorzy bloga The Monday Note, twierdz, e
wtej sytuacji redakcje powinny zmieni swj model biz-
nesowy, dostosowa si do nowych okolicznoci. Zresz-
t, jako jeden zwzorw do naladowania przedstawiaj
The Guardian istosowane przez was dziennikarstwo
oparte odane. Jeeli transformacja prasy faktycznie
jest nieuchronna, to wjaki sposb przeoy si na demo-
kratyczn dyskusj?
Wydaje mi si, e wjednym pytaniu umiecie dwa
zupenie oddzielne problemy. Pierwszy znich do-
tyczy internetu idziennikarstwa jako takiego. Bez
wtpienia, internet wpywa na to, jak, gdzie ikie-
dy ludzie docieraj do najwieszych informacji. To
jednak wcale nie oznacza, e agencje informacyjne
powinny spuci gow. Nie chodzi bowiem oto, e
wwiecie internetu nie ma ju miejsca na dzienni-
karstwo. Sposb, wjaki The Guardian opubliko-
wa materiay Edwarda Snowdena, pokazuje jasno,
e profesjonalizm dziennikarski jest cay czas kwe-
sti bardzo wan. Publikujc tajne informacje, kt-
re dostalimy od byego pracownika amerykaskiej
agencji bezpieczestwa, staralimy si zachowa mak-
symaln ostrono irozwag: szuka wrd nich hi-
storii naprawd wanych, zamiast drukowa jak leci
wszystko, do czego uzyskalimy dostp.
Zgoda. Adrugi problem?
Drugie pytanie dotyczy tego, czy nowy rodzaj dzien-
nikarstwa wzmocni demokracj, czy j osabi. Moim
zdaniem, nie ma zasadniczej rnicy pomidzy dru-
kiem gazety finansowanej dziki reklamom aro-
bieniem tego samego za porednictwem internetu.
Zmienia si jedynie medium komunikacji. Konieczne
moe si okaza dostosowanie modelu finansowego:
na przykad, przejcie od staej ceny za egzemplarz do
pewnego rodzaju prenumeraty. Ale wostatecznym
rozrachunku wszystko itak sprowadza si do kwe-
stii: my mamy informacj, ktrej ty nie masz, aza-
tem ile jeste gotw za ni zapaci?.
Nie boisz si, e internet doprowadzi do segmentacji to-
samoci politycznych, tym samym utrudniajc demokra-
tyczn dyskusj?
To zjawisko nazwane przez Eli Parisera bak fil-
trw (ang. filter bubble). Rzecz wtym, e kady znas
lubi czyta to, zczym ju czuje si zaznajomiony. Nie-
wtpliwie, internet t tendencj wzmacnia. Czyni 107
odcicie si od niekomfortowych pogldw znacz-
OBYWATEL
nie atwiejszym. Brakuje jednak bada, ktre jedno-
znacznie potwierdzayby to zjawisko. Teoretycznie
moliwe jest co zgoa przeciwnego: winternecie
ludzie mog by wystawieni na wicej im obcych,
aczasem niewygodnych pogldw. Poza tym, przy-
pomnijmy sobie, wjaki sposb dziaao przez dzie-
sitki lat tradycyjne dziennikarstwo. Kada redakcja
reprezentowaa pewn lini iswj osobny pogld
na wiat.
108
Baka filtrw to realne zjawisko. Szczeglnie nie-
bezpieczne jest dziaanie przegldarek takich jak
Google, ktre dostosowuj wyniki kwerend do tego,
czego dany uytkownik poszukiwa wprzeszoci.
Ale ludzie zawsze przejawiali tendencj do tego, by
szuka tego, co by ich utwierdzio wju przyswo-
jonych pogldach iprzesdach. Pod tym wzgldem
nie zmienio si nic.
Wielka rzecz
Przejdmy do obawy numer dwa: podporzdkowania po-
lityki internetowi. Evgeny Morozov pisze wswojej ostat-
niej ksice, To save everything, click here, e internet
jest coraz czciej traktowany jako cel sam wsobie. Roz-
maite projekty ustaw bywaj przedmiotem krytyki tylko
dlatego, e s ze dla internetu, podczas gdy pomija si
ich znaczenie zpunktu widzenia porzdku spoecznego
albo wolnoci. Czy ty rwnie dostrzegasz tego typu in-
ternetocentryzm we wspczesnej polityce?
Widz co zgoa przeciwnego! Wci istnieje tendencja,
by traktowa polityk iinternet jako dwa wpeni roz-
dzielne zjawiska, zapominajc otym, e na dobre ju si
ze sob zrosy. Poza tym, wrd politykw nadal niski
jest poziom zrozumienia, czym jest ijak dziaa inter-
net: jak bardzo jest midzynarodowy ijak niesycha-
nie trudno podporzdkowa go lokalnym regulacjom.
Ostatnio modnym hasem stay si wielkie dane. Moja
obawa polega na tym, czy wielkie dane nie tworz aby
pola do wielkiej manipulacji: ze strony korporacji lub rz-
dw, ktre gromadz olbrzymie iloci danych na temat
prawie kadego aspektu rzeczywistoci. Czy jestemy
zdolni obroni si przed tym zagroeniem?
Trudno broni si przed zagroeniem, ktrego natury
dotd nie rozumiemy. Rzdy narodowe maj trudny
orzech do zgryzienia. Zjednej strony, chciayby za-
pewni ochron praw obywatelskich. Zdrugiej strony,
suby wywiadowcze podpowiadaj im, e najpewniej-
szym sposobem na realizacj tego zadania jest zbie-
ranie moliwie duej iloci danych oobywatelach.
Ten dylemat wyszed na wiato dzienne po rewela-
cjach Edwarda Snowdena. Skompromitowany zosta
sposb dziaania amerykaskiej agencji bezpiecze-
stwa narodowego, NSA. Stao si oczywiste, e zwy-
kli obywatele nie maj pojcia, jak wiele informacji
si onich gromadzi, co robi si ztymi informacjami
iczy wogle s one do czegokolwiek wykorzysty-
wane. Wtej sytuacji niesychanie trudno okreli,
przed czym mieliby si broni. Ciko te przekona
ludzi, e powinni to zagroenie traktowa powanie.
Wnaszej redakcji zdalimy sobie ztego spraw, gdy
mielimy opublikowa materiay uzyskane od Snow-
dena. Zastanawialimy si: jak sprawi, aby czytelnicy
zorientowali si, e to jest kwestia, ktra powinna
ich zainteresowa aby moe nawet zaniepokoi?
Jak wtym kontekcie odczytywa trwajc obecnie
dyskusj pomidzy Uni Europejsk idwoma amery-
kaskimi gigantami, Googlem iFacebookiem, na temat
ochrony prywatnoci?
Wprzypadku obu firm cay model biznesowy zosta
podporzdkowany gromadzeniu jak najwikszej ilo-
ci danych ouytkownikach, ich przetwarzaniu, ana-
stpnie zarabianiu na reklamach. Wtym wypadku
duo atwiej okreli, co miaoby by zagroeniem.
Konkretnie, chodzioby ogromadzenie danych ouyt-
kownikach. Sk wtym, e wiele osb bynajmniej nie
uznaje tego za niebezpieczne! Dla nich to raczej for-
ma kontraktu, na ktry zgadzaj si dobrowolnie. Dla-
tego nie sprzeciwiaj si reklamom, ktre s do nich
kierowane. Ciesz si zjakoci otrzymywanej usugi.
Zdecydowanie atwiej zrozumie, na czym polega kon-
trakt wrelacjach zGooglem czy Facebookiem ni
wwczas, gdy chodzi odane gromadzone przez rzd.
Problem pojawia si, gdy taki Google nagle zmienia
swoj polityk prywatnoci jak to si stao wubie-
gym roku. Google poczy wwczas wiele progra-
mw: Gmail, YouTube iinne wjedn wielk rzecz.
Uczyni to jednostronnie, bez konsultacji zeuropej-
skimi urzdami regulacyjnymi. Trudno si dziwi, e
wzbudzio to obawy uytkownikw. Jeeli przeana-
lizujemy ruch internetowy wtamtym okresie, okae
si, e wkrtce po ogoszeniu decyzji przez Googlea,
wstyczniu 2012roku cz uytkownikw przerzuci-
a si na inne wyszukiwarki. To samo zjawisko powt-
rzyo si ostatnio po publikacji materiaw Snowdena.
Niemniej, nie byo to zjawisko na tyle istotne, aby Go-
ogle cho troch si nim zmartwi......co by moe po-
winno tym bardziej zmartwi nas?
Prawdopodobnie tak.
Stary wspaniay wiat
To nie koniec moich obaw. Przyjrzyjmy si choby kon-
fliktowi midzy internetem aklas redni. Pisze onim
Jaron Lanier wswojej ostatniej ksice, Who own the
future?. Jego zdaniem, internet, midzy innymi poprzez
wzmocnienie pozycji gigantw typu Google lub Facebo-
ok, zagraa szerokiej dystrybucji majtku wspoecze-
stwie, niszczc tym samym klas redni izagraajc
przetrwaniu demokratycznej dyskusji. Przemawia do
ciebie taki argument?
Jednym zprzykadw, jakie przywouje Lanier na
poparcie swojej tezy, jest przypadek firmy Kodak,
ktra kiedy zatrudniaa 140 tysicy pracownikw,
agdy zbankrutowaa, jej miejsce zaj Instagram,
wktrym pracuje ledwie 13 osb. Moim zdaniem, to
 nieuprawnione porwnanie, gdy Instagram to tyl-
ko wierzchoek gry lodowej. Instagram moe ist-
nie tylko dziki temu, e ludzie robi mas zdj
swoimi telefonami. Zkolei te s zazwyczaj produ-
kowane wChinach. Lanier, ze swoim typowo ame-
rykaskocentrycznym spojrzeniem, nie wzi pod
uwag tego, e stanowiska pracy typowe dla klasy
redniej nie znikny, lecz przeniosy si do Chin.
Znaszej perspektywy Chiczycy pracujcy wfabry-
kach smartphonew to typowa klasa robotnicza. Ale
by moe wChinach, ze swoj wieo pozyskan si
nabywcz, stanowi oni element nowej klasy red-
niej? Przecie znaczna cz spord nich przeniosa
si do fabryk prosto zpracy na roli. Wwarunkach
globalizacji klasa rednia nie znika, ajedynie prze-
mieszcza si winne miejsca.
Czy to zjawisko prowadzi do wzrostu nierwnoci wna-
szym, zachodnim wiecie?
Internet, tak samo jak wszelki system usprawniaj-
cy zawieranie transakcji, nieuchronnie prowadzi do
nierwnoci. Jeeli praca znika wjednym miejscu po
to, by pojawi si winnym, zawsze kto na tym tra-
ci. Prawdopodobnie bdzie coraz mniej osb pracu-
jcych wzawodach typowych dla tradycyjnej klasy
redniej, acoraz wicej tych zaliczanych do niszej
klasy redniej. Niemniej, cay czasy cz produktw
iusug bdzie musiaa by dostarczana lokalnie. Ist-
niej usugi, ktrych nie da si odporedniczy przy Jednym sowem: idealizujemy wiat sprzed internetu?
pomocy internetu. Bdziemy nadal potrzebowa hy-
draulikw, elektrykw, inynierw budowy. Wtych
wszystkich przypadkach klasa rednia nie zniknie.
Mona by rzec, e mamy do czynienia zdziaaniem
dwch przeciwstawnych si. Jedna znich rozdziera
spoeczestwo na p, polaryzujc je pomidzy tych
bardzo bogatych itych wzgldnie biednych. Ale dru-
ga znich spaja to spoeczestwo zpowrotem, gdy
niektre produkty iusugi musz by wykonywa-
ne na miejscu.
To prowadzi nas do ostatniej kwestii: napicia pomidzy
internetem apolitycznym zaangaowaniem. Gdyby y
Marks, moliwe, e uznaby internet za nowe opium dla
mas: wspczesn religi, ktra odciga uwag obywa-
teli od przyziemnych inudnych dyskusji politycznych,
zamiast tego angaujc ich wsprawy proste izabawne,
ktre mona wrzuci na Facebooka lub zawierka onich
na Twitterze, azaraz potem atwo zapomnie...
Jeeli ludzie wol wrzuci na Facebooka zdjcie swo-
jego kotka, zamiast angaowa si w dyskusj poli-
tyczn, to wcale jeszcze nie oznacza, e internet czyni
ich gupszymi.
Myl, e czsto ulegamy zudzeniu, zakadajc, e
dawniej ludzie angaowali si w oywione dyskusje
polityczne. Owszem, mona zmierzy rnic mi-
dzy liczb upublicznionych w sieci filmw o kotkach
i tych, ktre odzwierciedlaj silne pogldy polityczne.
Ale to, e obecnie mona t rnic zmierzy, wcale
jeszcze nie oznacza, e ju wczeniej ona nie wyst-
powaa. Take w tej kwestii potrzeba nam dokad-
niejszych bada socjologicznych, ktre pozwoliyby
odpowiedzie na pytania: czy faktycznie rozmawia-
limy tak wiele o polityce, zanim pojawi si internet?
Mam przeczucie, e to jeden z tych rozlicznych przy-
padkw, gdy sdzimy, e za spraw internetu wszyst-
ko ulego gbokim zmianom, podczas gdy pozostao
zupenie takim, jakim byo.
Myl, e atwo ulec takiej pokusie.

Jak to wszystko przekada si na demokracj?

To zoona kwestia, na ktr skada si wiele czynni-
kw. Wiele zaley od poziomu wyksztacenia wspo- 109
eczestwie iod tego, jaki dostp do informacji maj
OBYWATEL

obywatele. Ale pki co wydaje si, e na decyzje po-

lityczne najwikszy wpyw ma telewizja. Internet
suy raczej uytkownikom do utwierdzenia si
wprzekonaniach, nie jest jednak gwnym rdem
refleksji politycznej. Na przykad: transmitowane
wtelewizji debaty prezydenckie maj wci wik-
szy wpyw na intencje wyborcw ni jakiekolwiek
informacje, ktre mona by znale wsieci.
110

Sekularyzujc
Internet
Coraz czstsz odpowiedzi na problemy spoeczne staje si cyfryzacja.
Internet, nowa sia natury, ma zapewni panowanie wolnoci, demokracji
ipowszechny dobrobyt. Evgeny Morozov, zakochany wtechnice sceptyk,
pokazuje bezkrytycznym entuzjastom sieci zasuon t kartk.

Kamil Lipiski Simone Noveck, autorka Wikipedia government,

skorzystaj zdowiadcze internetowej encyklope-
dii, jej metod dziaania, pozwalajc na swobodn dys-
kusj, wasn twrczo ichronic wsplne dobro,
najlepiej za porednictwem cyfrowych technologii,

P ewnego razu, wgbokich latach dziewidziesi-

tych, dostaem wprezencie przewodnik po inter-
necie. Bya to sporych rozmiarw ksika zawierajca
podstawowe wskazwki dotyczce zagroe imo-
liwoci nowego medium. Jednym znajwaniejszych
elementw byo bardzo obszerne zestawienie stron
internetowych, ktre autorzy uznali za przydatne dla
pocztkujcego uytkownika sieci. Lata mijay, inter-
net rozwija si byskawicznie, czego nie mona powie-
dzie otym obszernym leksykonie, na ktrym kolejne
gatunki kurzu toczyy walk ozdobycie bezwzgld-
nej dominacji. Zarwno informacje, jak iwskazwki
zawarte wksice przedawniy si, tracc znaczenie,
asamo dzieo budzio coraz wiksz wesoo wgro- szych odsonach wyszukiwarki.
nie znajomych.
Internet powikszy si wsposb trudny do prze-
widzenia dla autorw przewodnika, obejmujc swo-
im zasigiem waciwe wszystkie dziedziny ycia. Ich
pomys, ktrego istot byoby zamknicie internetu
pomidzy tekturowymi okadkami, okaza si absur-
dalny. Ten rozkwit wywoa cakiem zrozumia fal
entuzjazmu jeeli tak wiele problemw, zwizanych
dostpu do wiedzy iusug, cudownie znika po digita-
lizacji danych, to moe warto rozszerzy jego zasig
na cae spoeczestwo? Otwarty dostp do interne-
tu uniemoliwi dyktatorom prowadzenie propagan-
dy izapewni stabilno idemokracj we wszystkich
pastwach wiata. Niech rzdy, jak chciaaby Beth
przenoszc ca sfer publiczn do sieci. Podobnie
autor Into the plex, Steven Levy, przedstawiajc
dziaanie Googlea, zarwno wyszukiwarki, jak ikor-
poracji, proponuje przeksztacenie skostniaych
instytucji prywatnych ipublicznych tak, aby przy-
pominay dynamiczn internetow korporacj. War-
toci przywiecajce twrcom tej firmy szybko,
otwarto, skonno do eksperymentowania ipodej-
mowania ryzyka s, zdaniem Levyego, wytyczny-
mi spoecznego rozwoju idobrobytu. Jeeli pastwo
bdzie si wzorowa na Googleu, dziury wdrogach
iwpastwowym budecie znikn rwnie szybko
inieubaganie, co drobne niedoskonaoci wnajnow-
Znerdw, nieco oderwanych od rzeczywistoci
wielbicieli nowych technologii, jakimi s bez wtpie-
nia autorzy tych ksiek, mona si mia lub trak-
towa ich pomysy jako ciekawe prowokacje. Zasig
internetowego entuzjazmu od kilku lat zaczyna jednak
wykracza poza dyskusje na forach ipopularnonau-
kowe publikacje, stajc si wanym elementem poli-
tyki pastwowej. Europejska Agenda Cyfrowa zroku
2010 przedstawia powszechny dostp do szerokopa-
smowego internetu, ktrego osignicie zakadano
na 2013 rok, jako dobro niezbdne dla zapewnienia
wzrostu gospodarczego, tworzenia miejsc pracy ido-
brobytu. Wedug autorw raportu, powstawanie no-
wych technologii internetowych miaoby powodowa
wzrost zapotrzebowania na usugi, sprzyjajce roz-
wojowi brany badawczo-rozwojowej, przyczyniajc
si tym samym do powstawania nowych technolo-
gii. Ten samonapdzajcy si proces gospodarki cy-
frowej, machina funkcjonujca na bazie internetu,
miaaby wypchn Uni zkryzysu skuteczniej ni fi-
nansowe oszczdnoci izwikszenie nakadw pracy.
Rozpowszechnianie internetu staje si nie tylko pe-
noprawnym elementem debat politycznych salonw,
ale koniecznym wymogiem czasw ci budetowych.
Kontrola internetw, samowola Internetu
Dla osb przekonanych ojednoznacznie pozytywnym
charakterze tych zmian ksika Evgeny Morozova
To save everything, click here moe okaza si lo-
dowatym przebudzeniem. Pochodzcy zMiska mody
amerykaski publicysta, harwardzki doktorant zhi-
storii nauki, od kilku lat zajmuje si spoecznymi ipo-
litycznymi uwarunkowaniami technologii, publikujc
wtak znanych pismach jak New York Times, Eco-
nomist iWall Street Journal. Chocia zastrzega, e
pasjonuj go wspczesne osignicia nauki itechniki,
to daleko mu do bezkrytycznego zachwytu, znaku roz-
poznawczego nerdw. Wswojej gboko erudycyjnej
pracy opisuje pozytywne inegatywne skutki interne-
towych innowacji wnajbardziej opornych dziedzinach
ycia: polityce, bezpieczestwie, kulturze, wychowa-
niu. Morozov dostrzega dwa podstawowe problemy
wynikajce znadmiernego sieciowego entuzjazmu:
internetocentryzm isolucjonizm.
Internetocentryzm to traktowanie internetu (czy
raczej Internetu) jako potnej, jednorodnej siy na-
tury, obdarzonej ekspansywn podmiotowoci. Po-
dobnie jak Postp wXIX wieku, Internet wwieku XXI
zaczyna by utosamiany zduchem dziejw, wska-
zujcym caej ludzkoci cel egzystencji. Nie moe by
kontrolowany, apastwa, firmy iwsplnoty lokalne
mog si do niego jedynie efektywnie przystosowy-
wa. Przykadem mog by toczce si par lat temu
dyskusje, wktrych czsto pada frazes: nie mona
kontrolowa Internetu. Morozov systematycznie,
winteligentny sposb dekonstruuje podobne stwier-
dzenia, pokazujc historyczne ispoeczne uwarun-
kowania poszczeglnych rozwiza technicznych.
Digitalizacja icyfryzacja wiata nie s dla niego pro-
cesami liniowymi, danymi odgrnie raz na zawsze.
Chocia mistyczny Internet wymyka si kontroli, to
poszczeglne aspekty dziaania wsieci mog ju by
spoecznie kontrolowane.
Solucjonizm polega za na patrzeniu na rzeczy-
wisto spoeczn jako na worek peen problemw
do rozwizania. Punktowe, czsto innowacyjne za-
stosowanie nowej technologii, dziki olbrzymim
moliwociom technicznym imedialnej aurze nowo-
czesnoci, moe zastpi wten sposb gbszy namys
nad problemem, jego przyczynami ikontekstem spo-
ecznym. Wdzielnicy wzrasta przestpczo mon-
tujemy monitoring, przybywa otyych rozdajemy
eleganckie sztuce liczce kalorie, obywatele nie id na
wybory zastpujemy lokale wyborcze przystpnymi
aplikacjami. Wszystkie te rozwizania maj pewne za-
lety, niektre znich mog nawet skutecznie przyczy-
nia si do ograniczania negatywnych zjawisk, stajc
si dokonaniami wCV ich twrcw izachcajc decy-
dentw do kolejnych interwencji. Planowanie iwizja
polityki zostaj jednak zastpione technologicznymi
gadetami ipostpolitycznymi rozwizaniami ad hoc,
ktre wduszej perspektywie musz skoczy si po-
wanym kryzysem.
Zaklikiwanie partyjniactwa
Pierwszym polem, na ktrym Morozov prbuje rozpra-
wi si ztymi dwoma zagroeniami, jest wanie po-
lityka, zawaszczona przez zbiurokratyzowane partie
ioddzielona od obywateli murem procedur. Internet,
tworzc paszczyzny porozumienia, elastyczne sieci
dostpne dla kadego, miaby woczach zwolennikw
takich rozwiza usprawnia system, dajc kademu
rwne prawo wyraania swoich opinii. Przykadowo
strona Ruck.us bada za pomoc serii pyta pogldy
polityczne ispoeczne uczestnikw projektu. Na pod-
stawie otrzymanych odpowiedzi algorytm przydziela
internautw do rakw, automatycznie generowanych
grup. Peni one funkcj podobn do partii, debatujc
pomidzy sob na rozmaite tematy iprzegosowujc
rozwizania palcych problemw. Decyzje, chocia na
razie cakowicie fikcyjne, docelowo maj mie warto
rzeczywist, asam program Ruck.us jest polem eks-
perymentalnym dla pozbawionej niecyfrowych parla-
mentw polityki przyszoci. Morozov do susznie
pokazuje, e zwalczajc wysokie zbiurokratyzowanie
wiata politycznego, przykadowy problem, oktrego
istnieniu przekonani s solucjonici ze strony Ruck.
us, mona stworzy zagroenia duo powaniejsze.
Bezdyskusyjnie narzucony algorytm, porzdkujcy lu-
dzi za pomoc serii pyta, zastpuje moliwo debaty 111
politycznej na wysokim poziomie. Pogarda nerdw
OBYWATEL
dla demokracji deliberatywnej, przedstawianej przez
entuzjastw nowych technologii jest, zdaniem Mo-
rozova, jednym zgwnych grzechw solucjonizmu.
Niestety, przy politycznym punktowaniu czasami
daje osobie zna, ocierajca si osnobizm, skon-
no Morozova do posugiwania si kategoriami
elitystycznymi. Wad otwartoci internetu jest nie-
przygotowanie wikszoci ludzi do poprawnego ro-
zumienia danych. Mwic owpywie Internetu
112
na gastronomi ifilm, krytykuje portale, wktrych
restauracjom ifilmom przyznaje si wyraajce uzna-
nie gwiazdki lub oceny wskali dziesiciostopniowej.
Urednianie gustw, poczone zcoraz wiksz wag maleje, asystemy mobilizujce pracownikw meda-
internetowych mediw, sprawia, e sukces odnosz
przede wszystkim pikantniejsze komedie romantyczne
wstylu American Pie iprzyjazne trattorie, oferujce
sycce, niewymagajce posiki. Morozov tymi mocny-
mi stwierdzeniami wpisuje si wcharakterystyczne dla
kulturowych ekspertw nostalgiczne rozpamitywa-
nie upadkw rzekomo majcych kiedy miejsce czasw
kultury wysokiej. Midzy wierszami mona odnie
wraenie, e Morozov widziaby wrestauracjach, ga-
leriach sztuki ikinach miejsca obcowania zPiknem
iPrawd, przygotowane przez wybracw, zupenie
nie doceniajc ludycznego charakteru kultury, po-
wszechnej zabawy ubarwiajcej szar proz egzysten-
cji. Wtym sensie jego dzieo wpisuje si wtradycyjny
wysiek pretendentw do klasy wyszej, starajcych si
podkreli wulgarno ibezzasadno pretensji klasy si zwaszcza wrd ludzi wchodzcych wwiek pro-
redniej do penoprawnego uczestnictwa wkulturze.
Zagraj wobywatela
Ciekawym problemem, na ktry zwraca uwag Mo-
rozov, jest grywalizacja (gamification), ktra staje
si modn metod ujmowania problemw przez so-
lucjonistw. Symboliczne znaczenie ma stworzony
przez dolin krzemow inteligentny kosz na mie-
ci, urzdzenie zapobiegajce zniszczeniu rodowiska
przez strumie nierozkadalnych odpadw. Kady wy-
rzucany do elektronicznego pojemnika odpadek jest
automatycznie fotografowany iidentyfikowany. Kosz
poczony jest zfacebookowym profilem waciciela,
wktrym odpadom szkodliwym s przyporzdkowy-
wane punkty ujemne, aatwo degradowalnym do-
datnie. Uwany selekcjoner mieci moe po pewnym
czasie dochrapa si odznak zielonych listkw, ktre
zpewnoci uczyni go wan person wprywatnym ligentny kosz bazuj na dataseksualimie isprzyjaj
wiecie facebookowych znajomych. mudny obowi-
zek staje si wten sposb zabaw, ana zabaw czas
si zawsze znajdzie, aprzy okazji przysze pokolenia
bd si mogy cieszy naturalnym piknem zamiast
pywa wmorzu odpadkw.
Morozov skutecznie odsania ideologi kryjc si
za podobnymi projektami. Naiwne ujmowanie czowie-
ka jako jednostki gonicej za symbolizujcymi presti
punktami lub innymi obliczanymi dobrami, charak-
terystyczne przede wszystkim dla teorii racjonalnego
wyboru, oferuje atwe rozwizania kadego problemu
poza jego kontekstem spoecznym: adniejsze zielo-
ne listki za segregacj mieci, wiksze kary wizienia
za przestpstwa. Niestety problemy tego typu rzadko
mona wyj zszerszego kontekstu izaproponowa
punktowe rozwizanie. Co gorsza, warto kolejnych
zielonych listkw iorderw umiechu drastycznie
lami nie przetrway prby czasu. Grywalizacja, oprcz
ograniczonej skutecznoci, przypomina kreatywny
kapitalizm Billa Gatesa przenosi cay ciar odpo-
wiedzialnoci za wiat na wynionego wiadomego
konsumenta. Uksztatowanie jednostki za pomoc od-
powiednich gier, algorytmw ipropagandy moe wten
sposb zastpowa powaniejsz debat polityczn.
Inteligenty kosz, informujcy wszystkich interne-
towych znajomych owyrzucanych przez szczliwego
waciciela mieciach, jest dobrym przykadem inne-
go opisywanego wksice zjawiska, dataseksualizmu.
Modszy, ale chyba bardziej ekspansywny brat metro-
seksualizmu, przypadoci polegajcej na obsesyjnym
doskonaleniu wasnego ubioru iciaa przez wielko-
miejskich mczyzn wrednim wieku, rozprzestrzenia
dukcyjny. Powszechne portale spoecznociowe daj
moliwo codziennego dzielenia si szczegami wa-
snego ycia zcoraz szersz rzesz znajomych, kt-
rzy atwo mog wyrazi uznanie lub dezaprobat za
pomoc komentarzy lub lajkw. Wrd niektrych,
bardziej ekstrawertycznych osobnikw, ktrych kady
uytkownik podobnych stron ma wrd znajomych,
wytwarza to specyficzny rodzaj uzalenienia. Publi-
kuj zdjcia obiadw, ktre zjedz, przemylenia na
dowolne tematy, anawet opisuj sensacje gastryczne
swoich modych wychowankw. Komentuj biec
pogod, zim piszc oniegu, latem oupaach, aso-
botnie poranki powicajc rozpisywaniu si oblu
gowy. Dataseksualici powicaj wiele czasu na nar-
cystyczne odwieanie informacji owasnej osobie,
kilkugodzinne odstawienie cyfrowych mediw wywo-
uje unich rozdranienie. Technologie takie jak inte-
rozprzestrzenianiu si zjawiska.
Trolling faktw
Morozov, gdy polemizuje zinternetocentryzmem iso-
lucjonizmem, gsto sypie przykadami, cytujc wpracy
setki ksiek iartykuw powiconych problematyce
internetu. Stanowi to opewnej wartoci pracy, ktr
czyta si ciekawie, zapoznajc si zrezultatami sto-
sowania rnych technologii we wprowadzanych po-
litykach spoecznych. Morozov, krytycznie nastawiony
do wikszoci prezentowanych przez siebie nowinek,
skutecznie dekonstruuje technik, opisujc jej spoecz-
ne skutki uboczne ikontekst powstawania innowacji.
Pokazuje, e za obiecujc obiektywnoci algorytmu
wyszukiwarki mog kry si cakowicie przyziem-
ne interesy reklamodawcw drenujcych informacje
zkont mailowych ipotencjalnie grone, skrajnie in-
dywidualistyczne zaoenia dotyczce ludzkiej natury.
Niestety, brak wyranego krgosupa teoretycznego,
przypado chyba do czsta dla ksiek pisanych kaza, e na Internet skada si wiele odwanych, ale
przez publicystw, sprawia, e przez prac przebija
chaos, asam wywd robi raczej wraenie kolarzu kil-
kudziesiciu artykuw, ktre Morozov pisa przez
lata dla prasy. Chocia wpodsumowaniu zarzeka si,
e uciek od teorii wcelu uniknicia niepotrzebnych
-izmw, ktre utrudniyby nieakademickim czytelni-
kom odbir pracy, to brak systematycznego ujcia nie
pozwala oceni wartoci iznaczenia przykadw dla
wygaszanych przez niego bardzo krytycznych sdw.
Demaskujc zapatrzenie wyznawcw internetu wteo-
ri racjonalnego wyboru iproponujc wzamian jedy-
nie oglne postulaty, Morozov idzie na dziennikarsk
atwizn, co Tim Wo, jeden zlicznych autorw skry-
tykowanych wTo save everything, click here, nazwa
charakterystyczn dla Morozova odmian trollingu
(internetowej, agresywnej prowokacji).
Nieco gbsze ujcie problemu od lat proponuje
wswoich pracach francuski socjolog Bruno Latour,
mimochodem wspominany wTo save everything....
Nowoczesny stosunek do wiedzy ipoznania wiata,
ktry stara si podwaa wswoich pracach, nazywa
mentalnoci podwjnego kliknicia. Korzystamy
zobiektu, nie zmieniajc go, czasami nawet nie pozna-
jc kasujemy bilet iwsiadamy do metra, zmieniamy
bieg isamochd rusza, klikamy dwukrotnie wikon
na pulpicie ifolder otwiera si. Podobne dziaania nie
s same wsobie szkodliwe, pomagaj sprawnie po-
dejmowa najprostsze decyzje bez wielogodzinnych
rozterek. Poniewa jednak czasami wystpuj sytu-
acje kryzysowe, wane jest, aby jednostki zachowa-
y gdzie ztyu gowy wiadomo owielu linijkach
kodu, ktre dyskretnie stoj za kadym podwjnym
klikniciem. Wprzeciwnym razie, kade wadliwe roz-
wizanie bdzie wydawao si najlepszym moliwym,
akryzysy stan si regu funkcjonowania. Niebezpie-
czestwo mylenia osieci poczonych komputerw
jako oInternecie, sile zprzyszoci, ktra pozwoli
przezwyciy wspczesne trudnoci, zbir zada do
rozwizania, grozi, jak pokazuje Morozov, masowym
rozpowszechnianiem mentalnoci podwjnego klik-
nicia nie tylko wmwieniu ocyfrowych technolo-
giach, ale wmyleniu ospoeczestwie wogle.
Proponowana przez Morozova sekularyzacja Inter-
netu jest prb pokazania, jak proste, gadeciarskie
rozwizania problemw, majce powoli prowa-
dzi ludzko ku lepszej przyszoci, mimochodem
ograniczaj rzeczywisty wpyw obywateli, zmienia-
jc ich wkonsumentw iodzierajc wiat zjego ludz-
kich aspektw. Prb otyle przekonujc, e podjt
przez osob autentycznie zafascynowan moliwo-
ciami wspczesnej techniki. Morozov stara si po-
przewanie utopijnych inicjatyw, ktre s propozycja-
mi, anie spjn wizj, ktra naprawi polityk lokaln,
kierujc si filozofi Googlea. Jeden zojcw teologii
wyzwolenia, Gustavo Gutierrez, twierdzi, e wielk,
niedostrzegan szans chrzecijastwa wpostpuj-
cej sekularyzacji jest moliwo upodmiotowienia re-
lacji zBogiem, zastpienia kosmologicznych totemw
osobistym dowiadczeniem wiary. Sekularyzacja In-
ternetu, pozbawienie go wielkiej litery ipamitanie
opienidzach iwadzy, ktra zawsze ukrywa si za
anonimowymi algorytmami, moe ocali nas przed
zachwycaniem si klikanymi rewolucjami, ktre za-
miast czyni ycie lepszym, cementuj istniejce sto-
sunki wiedzy iwadzy. Tym bardziej ksika Evgeny
Morozova, sceptycznego nerda, moe by, pomimo
swoich wad, prowokujcym do mylenia przewodni-
kiem po Internecie.
Evgeny Morozov, To Save Everything, Click Here: The Folly
of Technological Solutionism, PublicAffairs 2013
113
Kamil Lipiski
jest doktorantem
OBYWATEL
Instytutu Socjologii
na Uniwersytecie
Warszawskim, prbuje
bada elity biznesu
wPolsce. Student
Inynierii rodowiska
na Politechnice
Warszawskiej. Czonek
koa naukowego
socjologii publicznej.
Wieloletni wychowawca
grup modzieowych.
114

Pikna katastrofa

Gdy wytniemy jeden pocig zrozkadu, znikaj nam nie tylko pasaerowie
ztego jednego skadu, ale take zpocigw, do ktrych mona byo si
przesi ztego zlikwidowanego ju pocigu otym, jak upadek kolei prowadzi
do ruiny spoecznej, opowiada Karol Trammer, twrca pisma ZBiegiem Szyn.

ZKarolem Trammerem rozmawia Mateusz Luft

Tomek Kaczor
Karol Trammer
jest twrc pisma
ZBiegiem Szyn, pracuje
wWarszawie jako listonosz.
Duo podrujesz po Polsce?
Cay czas gdzie mnie cignie. Polska
na tle innych krajw europejskich
jest jednak krajem, wktrym bardzo
sabo rozwinita jest mobilno nie-
zalena od samochodu. Albo powiem
inaczej: ten rodzaj transportu wci
si zwija znikaj pocigi, pekaesy.
Do coraz wikszej liczby miejscowo-
ci nawet gminnych transport
publiczny nie dojeda wweekend
albo nie kursuje przez cae wakacje.
Moje podre s wic multimodalne
cz pocigiem, cz rowerem. Wodpowiedzi na mj artyku do-
Albo szybkim marszem zmiejsco-
woci, do ktrej dociera kolej, do
nastpnej miejscowoci kilka kilo-
metrw dalej, zktrej jedzi pekaes.
Do tego dochodzi kompletny brak in-
formacji na temat rozkadw trans-
portu publicznego...
Ztego powodu przed wyjazdem cz-
sto prowadz prywatne ledztwo
wczajc wnie telefony do dy-
urnych ruchu czy do dyspozyto-
rw PKS. Pytanie tylko, jak radz
sobie ludzie, ktrzy nie maj samo- wsdzie onaruszenie dbr osobi-
chodu, aktrych takie nieco zwa- stych rzeczniczki prasowej Kolei
riowane podre nie ciesz? Mazowieckich.
Wol podrowa kolej ni autobu-
Prowadzisz dwumiesicznik ZBie- sem. Niestety, nie przypominam sobie,
giem Szyn opisujcy problemy trans- abym wostatnim czasie dojecha po-
portu publicznego ikonsekwencje cigiem do mniejszej miejscowoci.
cywilizacyjne wynikajce zlikwidacji Midzy innymi ztego powodu roz-
lokalnych linii kolejowych iautobuso- poczem wydawanie mojego pi-
wych. Czy zdarzyo ci si, e wreak- sma. Gdy zaczynaem jedenacie
cji na twj interwencjonistyczny tekst lat temu, jednym zoglnych postu-
co si naprawd zmienio? latw ZBS by protest przeciwko
Dobrych kilka lat temu interwe- obecnej polityce reformowania ko-
niowaem wsprawie nieregular- lei. Nie chciaem, aby wiele spraw
nych kursw na trasie Warszawa pozostao bez publicznej krytyki.
Wileska Tuszcz. Wsoboty po- Wtamtym czasie wadze kolei wy-
cigi jedziy raz co kilkanacie mi- chodziy zzaoenia, e naley li-
nut, anastpnie raz na dwie godziny. kwidowa poczenia, aby caa sie
bya blisza rentownoci. Uznawa-
staem pismo zMazowieckiego Za- no, e naley wyci cz linii, aby
kadu Przewozw Regionalnych porzuci balast, ktry rzekomo ci-
zpodzikowaniami, e zwrciem gnie finansowo wd ca spk.
im uwag na ten problem. Uznawano, e kolej ograniczona do
Winnej sprawie, gdy pojawiy si rentownych tras bdzie sprawniej-
zakusy, aby zamkn lini Na- sza. Dzi wiemy, e to by bd.
sielsk Sierpc, zaczlimy ze zna-
jomymi dziaa wielotorowo wjej Ale przecie trudno si ztymi zaoe-
obronie. Wefekcie wprowadzono niami nie zgodzi. Wkocu kolej to
nowe pocigi, co przycigno no- wielkie zasoby taborowe do utrzyma-
wych pasaerw. nia, aokade szyny nawet jeli prze-
Pochwal si wkocu, e po jed- jeda nimi pocig trzy razy dziennie
nym zartykuw opublikowanych trzeba regularnie dba. To wszystko
wZBiegiem Szyn, mam spraw musi kosztowa fortun!

ZMIENNIK

115
116
Tyle tylko, e kolej dziaa na zu-
penie innych zasadach. Jest zinte-
growanym organizmem, wktrym
likwidacja jednego poczenia wpy-
wa na kondycj caego systemu. Li-
nia, ktra kiedy bya uznawana za
rentown, dzi ju moe nie by tak
traktowana, awszystko przez to, e
kilka lat temu odcito dopywaj-
c do niej boczn lini. Tym sposo-
bem moemy wkocu zlikwidowa
ca sie. Jednak jeli pocigi na da-
nej trasie jed dwa razy na dob,
to trudno si dziwi, e ludzie od-
wracaj si od kolei. Pasaerw na
kolej przyciga rozkad gsty od po-
cigw dokadnie tak, jak do skle-
pw przyciga klientw duy wybr.
Skd wiadomo, e to tak dziaa?
Przywoam tu przypadek Niemiec
zlat osiemdziesitych, gdy samo-
chd sta si czym powszechnym.
Kolej wtamtym czasie, aby wygra
konkurencj zsamochodem, musia-
a wysun atrakcyjniejsz ofert
przewozow. Niemcy wprowadzili
pocigi jedce regularnie co go-
dzin od czwartej do dwudziestej
drugiej czy dwudziestej trzeciej.
Dziki temu kolej staa si rodkiem
lokomocji dostpnym na wycigni-
cie rki, co dla pasaerw nawet bez
znajomoci rozkadu jazdy oznacza-
o pewno, e wkrtce po przyjciu
na stacj pocig przyjedzie. Rozkad
jazdy dodatkowo rozszerzono opo-
czenia przyspieszone, ktre nie
zatrzymyway si na kadej stacji,
ale zobszaru peryferyjnego szybko
przerzucay ludzi do centrum regio-
nu imogy konkurowa zsamocho-
dem czasem jazdy, apamitajmy, e
Niemcy ju wlatach osiemdziesi-
tych byy gboko spenetrowane
przez autostrady.
Tak wic na przeomie lat osiem-
dziesitych idziewidziesitych
caa Europa Centralna iZachodnia
wprowadzia standard regularnego
ruchu na liniach regionalnych. Bya
to odpowied kolei na zmieniajcy
si rynek pracy, zmienne godziny
pracy, rne kierunki dojazdw,
rosnc popularno wolnych za-
wodw oraz wiksz aktywno
wwolnym czasie.
Niestety wPolsce zatrzymalimy si
na poprzednim etapie rozwoju ko-
lei na liniach regionalnych wci
mamy zbyt mao pocigw, zkt-
rych zwykle wszystkie staj na ka-
dej stacji. Zpowodu dugiego czasu
przejazdu kolej nie jest atrakcyjniej-
sza od samochodu. Planici kolejowi
wPolsce wci uwaaj, e pasae-
rowie dostosuj swj tryb ycia do
rozkadu jazdy pocigw iwpasu-
j si wnarzucany przez kolej rytm
ycia. Wci nie zauwayli, e wiat
si zmieni iludzie ju nie jad wszy-
scy naraz na szst do fabryki, aby
wrci pocigiem tu po czternastej.
To ciekawe, ale czsto dziwi mnie, e
pocigi zatrzymuj si na stacjach
wpolu, gdzie nawet nie wida zabu-
dowa wok. Nie mam pojcia, skd
mieliby si wzi tam pasaerowie.
Czy wtakich sytuacjach nie warto tej
walki okolej sobie odpuci?
Czsto takie lene czy polne stacyjki
ciesz si wysz liczb podrnych
ni stacje wcakiem duych wsiach
czy miasteczkach. Ato dlatego, e
do tych lenych ostpw jeszcze
nie dotara konkurencja wposta-
ci busw. Ale rzeczywicie upadek
kolei regionalnej jest na tyle powa-
ny, e wniektrych regionach Pol-
ski uczciwym postawieniem sprawy
byoby wydanie dekretu, e wraz
zdniem pierwszym wrzenia kolej
przestaje istnie...
Jest wic przyszo dla kolei?
Nie warto traci nadziei. Spjrz-
my na to, co dzieje si we Woszech,
wHolandii, wNiemczech, wAustrii
iSzwajcarii, gdzie liczba uytkow-
nikw kolei od 1990 roku do dzi
powanie si zwikszya. Likwida-
cja tego rodka transportu nie jest
oglnowiatowym trendem wbrew
temu, co przeczytamy wniejednym
polskim podrczniku do geografii, e
rola kolei wtransporcie zmniejsza si
ijest to tak samo naturalne jak to, e
kiedy znikny lampy naftowe, po-
wozy konne czy telex.
Ztego wynika, e mamy wreszcie do
czynienia zkonsekwentnie wprowadza-
n, dugofalow inarodow strategi?
Raczej anty-strategi. Od lat dzie-
widziesitych do dzi zlikwidowa-
no jedn czwart sieci kolejowej. Sie
wroku 1990 miaa ponad 26tysi-
cy kilometrw, obecnie ma zaledwie
19tysicy kilometrw. Ruch pasa-
erski jest utrzymywany na jeszcze
mniejszej liczbie odcinkw. Czym po-
skutkowao wycicie jednej czwartej
sieci kolejowej? Spadkiem liczby pa-
saerw ookoo trzy czwarte!
Gdy bowiem wytniemy jeden pocig
zrozkadu, znikaj nam nie tylko
pasaerowie ztego jednego skadu,
ale take zpocigw, do ktrych
mona byo si przesi ztego zli-
kwidowanego ju pocigu.
Przecie to musi mie konsekwencje
dla ludzi zmniejszych miejscowoci.
Profesor Zbigniew Taylor, ktry
bada codzienn ruchliwo lud-
noci wiejskiej, pokaza, e ludzie
zmaych wsi wobliczu zanikania
transportu lokalnego zmuszeni s
podrowa autostopem do okolicz-
nych miast nawet za podstawowymi
sprawunkami. Winnych badaniach
 Kolej jest zintegrowanym
organizmem wktrym likwidacja
jednego poczenia wpywa na
kondycj caego systemu.

przeprowadzonych wmiejscowo-
ciach, ktre zostay pozbawio-
ne pocze kolejowych, pokaza
przykady ludzi, ktrzy zmuszeni
byli zrezygnowa zpracy zpowodu
utraty moliwoci dojazdu do wik-
szego miasta.
To prawdziwe odcicie od wiata!
Ale to jeszcze nie wszystko, Taylor
zobrazowa take problemy mo-
dziey mieszkajcej wzdu zlikwi-
dowanej linii Madyty Malbork.
Owi modzi ludzie wwyniku utra-
ty dogodnego poczenia przestali
dojeda do dobrych szk wMal-
borku, zadowalajc si szkoami
wSztumie, do ktrych zachowali
moliwo dojazdu pekaesem, ale
za to uwaanymi za gorsze isabiej
wypadajce wrankingach zdawal-
noci na studia.
Sam na Podlasiu spotkaem dziew-
czyny, ktre chodz do techni-
kum wSokce. Opowiedziay mi,
e wikszo ich klasy regular-
nie opuszcza lekcje, aby zdy
na ostatnie autobusy do domu. Na
ostatnich lekcjach zcaej klasy po-
zostaje zaledwie kilka osb.
Postanowiem zgbi ten temat.
Odezwaem si do rnych szk
ponadgimnazjalnych na terenie
wojewdztwa mazowieckiego zpy-
Jakie byy odpowiedzi ze szk?
Prawie wszystkie szkoy, ktre od-
powiedziay na moj ankiet, przy-
znay, e taki problem unich istnieje.
Niektre poday nawet dokadn
liczb osb opuszczajcych lekcje
zpowodu trudnoci zpowrotem do
domu oraz kierunki ich przejazdw.
Pani zliceum zSierpca zwrcia moj
uwag na drugie dno caego proble-
mu. WSierpcu, wdobrym liceum
co roku pewna liczba uczniw do-
staje si zdobrym wynikiem, ale
we wrzeniu wycofuje papiery, po-
niewa utracia moliwo dojazdu
do szkoy. Mianowicie zdarza si, e
zlikwidowane na okres wakacyjny
poczenie PKS nie jest ju przywra-
cane po wakacjach. Liczyli, e auto-
bus, ktrym przed wakacjami jechali
zoy papiery, we wrzeniu bdzie
znw kursowa. Pomylili si zbyt
mocno uwierzyli wpubliczn komu-
nikacj. Izpowodu likwidacji po-
czenia s zmuszeni porzuci swoje
plany edukacyjne. Zbraku alterna-
tywy przerywaj nauk, wypadaj
zsystemu szkolnictwa, znikaj.
Te historie brzmi dramatycznie, ale
wci nie rozumiem, czemu komunika-
cji wkraju nie da si zapewni taszy-
mi od kolei liniami autobusowymi?
Wadze lokalne, zapowiadajc li-
wofercie pozostan poczenia au-
tobusowe. Praktyka jednak pokazu-
je, e zastpowanie kolei pekaesem
wobecnej sytuacji prawnej ifinan-
sowej to zapowied tego, e za rok,
dwa transport publiczny moe zda-
nej miejscowoci cakowicie znikn.
Samorzdy maj bowiem statuto-
wy obowizek finansowania ko-
lejowych pocze regionalnych,
apekaesy waciwie musz dziaa
na wasny rachunek.
Zjak skutecznoci spotyka si wal-
ka mieszkacw oprzywrcenie ska-
sowanego poczenia kolejowego?
Takie dziaania bardzo czsto przy-
nosz efekty. S linie objte quasi
patronatem lokalnych organizacji
pozarzdowych. Dziki temu wadze
kolei boj si je zlikwidowa. Przyka-
dem moe by linia Nasielsk Sierpc,
wobronie ktrej na posiedzenie Sej-
miku Wojewdztwa przyjedali lu-
dzie spod Sierpca organizowani przez
wczesn radn Samoobrony. Dzi
radni boj si powraca do rozmowy
na temat zamknicia linii, poniewa
wiedz, e znw pod budynek Sejmi-
ku mog przyj jacy zadymiarze.
Tym bardziej, e na tej linii poprawi-
y si wyniki.
117
Czasem wystarcza jeden urzd-
nik wUrzdzie Marszakowskim,
ZMIENNIK

taniem, czy unich rwnie zdarza kwidacj poczenia kolejowego, ktry swoimi dziaaniami, popra-
si ten problem. czsto uspokajaj mieszkacw, e w oferty, lepsz informacj
118
orozkadzie potrafi wyranie po-
prawi wyniki frekwencyjne linii
zagroonych likwidacj.
Jak to moliwe?
Tylko iwycznie dziki dosto-
sowywaniu pocze do potrzeb
uytkownikw! Na przykad wpro-
wadzajc pocigi dojedajce do
miast ze szkoami na godzin7.30,
anie kilka minut po pierwszym
dzwonku, co niejednokrotnie mia-
o miejsce. Tworzc nowe pocze-
nia pokrywajce si zkierunkami
dojazdw do pracy.
Wemy przykad linii Koobrzeg
Goleniw, ktra kilka lat temu,
ztrzema pocigami na dob, dogo-
rywaa ibya objt adnotacj po-
cigi kursuj do odwoania. Jednak
dziki kilku prostym decyzjom, jak
zwikszenie liczby pocigw, wpro-
wadzenie bezporednich pocze
Koobrzeg Goleniw Szczecin
iobnice cen biletw, ktra zreszt
szybko si zwrcia dziki zwik-
szonemu zainteresowaniu podr-
nych, kolej na tej trasie znw zacza
suy spoecznoci. Ludzie szybko
sobie przypomnieli, gdzie jest sta-
cja kolejowa, apocigi zapeniy si
pasaerami.
Czy da si przewidzie, jakie rozwiza-
nia mog sprawi, e na danym po-
czeniu bdzie duo pasaerw?
Oprcz oparcia si na konkret-
nej wiedzy na temat godzin pracy
wurzdach, duych zakadach czy
godzin zaj wszkoach, s te ta-
kie zasady nazwijmy to szarla-
taskie, ktre jednak odziwo si
sprawdzaj. Na przykad mdra jest
zasada, e ostatni pocig jedzie pu-
stawy po to, aby przedostatni by
peny. Pasaerowie chc mie bo-
wiem poczucie bezpieczestwa, e
jeli zpowodw losowych, jak nage
nadgodziny wpracy albo remanent,
spni si na swj stay pocig wej iwefekcie utraty jej znaczenia
bd jeszcze tego samego dnia mie-
li szans wrci do domu.
S jeszcze inne szarlataskie zasady?
Im wicej pocigw na linii, tym
wicej pasaerw wkadym zpo-
cigw. Albowiem im wicej
pocigw, tym wiksze prawdopo-
dobiestwo, e pasaerowie wybio-
r kolej jako rodek transportu, e
godziny kursowania bd pasowa-
y do coraz bardziej rnicych si
potrzeb pasaerw.
Okadki kilku ostatnich numerw
ZBiegiem Szyn powicilicie kolei
wysokich prdkoci. Wydawaoby si,
e pomys mgby sta si lokomotyw
caej kolei wPolsce, aty go krytykujesz.
Odpowiem pytaniem: co zmie-
ni atrakcyjna kolej zWarszawy do
Poznania iWrocawia dla czowie-
ka, ktry chce si dosta zEku do
Olsztyna? Kolej duych prdkoci
bdzie pozwalaa na szybkie prze-
mieszczanie si tylko midzy gw-
nymi miastami Polski, natomiast
inne poczenia pogry. Ten duy
wydatek zabierze pienidze mog-
ce posuy usprawnieniu pocze
lokalnych.
Po drugie, taka kolej oznacza prze-
skakiwanie przez obszary, ktre
wymagaj poprawy dostpnoci
komunikacyjnej. Wregionalistyce
krajw zachodnich powstay takie
okrelenia jak efekt tunelu. Efekt
ten polega na tym, e obszary, przez
ktre przebiega szybka kolej nie
majc tam przystanku nie zyskuj
na istniejcych poczeniach, ajedy-
nie odczuwaj wzrost haasu, prze-
cicie tkanek lokalnych, drg do pl
uprawnych. Na amach ZBiegiem
szyn po raz pierwszy zdefiniowany
zosta rwnie efekt starorzecza,
ktry oznacza, e wybudowanie po-
czenia szybkiej kolei rwnolegle
do istniejcej, dekadami wtopionej
wsiatk osadnicz, biegncej przez
centra miast, prowadzi do zmniej-
szenia ruchu na starej linii kolejo-
ijakoci.
Przykady tych zjawisk ju mamy
wPolsce. Centralna Magistrala
Kolejowa wybudowana wlatach
siedemdziesitych zWarszawy do
Krakowa iKatowic, przebiegajca
przez ki ilasy, sprawia, e linia
na trasie rwnolegej, czca wiele
istotnych miast jak Radom, Kielce
czy Skarysko Kamienna, obumie-
ra. Nikt nie chce wni inwestowa,
poniewa najwaniejsze poczenie
Warszawa Krakw jest obsugi-
wane bezporednio przez central-
n magistral.
No ale kolej powinna przyspieszy...
Wystarczyoby tylko odpowiednio
dba ostan techniczny tej sieci ko-
lejowej, ktr ju mamy. Wpierw-
szej poowie lat dziewidziesitych
wPolsce pocigi jedziy duo szyb-
ciej ni teraz. Pocigi mogy na wie-
lu liniach jedzi po 100km/h, co
jest ju zadowalajc prdkoci.
Niestety, od tamtego czasu zaprze-
stano biecego utrzymywania in-
frastruktury. Linie albo czekaj na
remont, wzwizku zczym przez
lata nikt ich nie remontuje, albo
s wtrakcie nigdy niekoczcej si
modernizacji. Ztego powodu na nie-
ktrych odcinkach podr trwa dzi
nawet dwa razy duej ni kilkana-
cie lat temu.
Jednym sowem, katastrofa?
Iprawdziwe wykluczenie spoecz-
ne. Upadek kolei to tylko jeden
zelementw zmian wprzestrzeni.
Czsto rwnolegle likwidowana jest
szkoa, urzd pocztowy, posteru-
nek policji, awkocu znika pekaes.
Kada instytucja tnie swoje kosz-
ty, a nagle, gdy jest ju za pno,
okazuje si, e mamy spalon wie,
wktrej nie tylko ju nic nie mo-
na zaatwi, ale zktrej nie ma rw-
nie moliwoci wydostania si, aby
dan spraw zaatwi gdzie indziej.
cena :15 pln
(w tym 5% VAT)