Ruch

Spis Treci
Spis Treci 1
Rozdzia 1. Kinematyka punktu materialnego 6
Podstawowe pojcia opisujce ruch 7
Wzgldno ruchu 7
Punkt materialny 7
Wektory i skalary. Przemieszczenie, pooenie i droga 7
Dodawanie wektorw o wsplnym kierunku i zwrocie 9
Mnoenie i dzielenie wektora przez skalar 9
Zmiana zwrotu wektora na przeciwny 10
Pytania i problemy 10
Droga i prdko 11
Wskazwka 11
Prdko rednia 12
Prdko chwilowa 12
Przykad 1 13
Ruch jednostajny 15
Przykad 2 16
Przykad 3 17
Ruch jednostajnie przyspieszony 18
Przyspieszenie 18
Rwnania prdkoci i pooenia w ruchu jednostajnie przyspieszonym 19
Przykad 4 22
Przyspieszenie ziemskie, swobodne spadanie cia 23
Zapamitaj 25
Przykad 5 25
Dowiadczenie Galileusz 28
Ocena niepewnoci pomiarowych 31
Wane 31
UWAGA 31
UWAGA 32
Uwaga 32
Wane 33
UWAGA 33
Uwaga 33
Ruch jednostajnie opniony 35
Uwaga 35
Przykad 6 37
Przykad 7 38
Rzut pionowy w gr 40
Przykad 8 41
Dowiadczenie wirtualne Rzut pionowy 43
Operacje na wektorach 44
Dodawanie wektorw. Skadanie ruchw 44
Odejmowanie wektorw 45
Wektor wodzcy 46
Rozkadanie wektora na skadowe 46
Rzutowanie wektora na osie 47
Wektor prdkoci 50
Wektor prdkoci i jego wsprzdne 50
Wektor prdkoci chwilowej 50
Skadanie prdkoci 51
Przykad 9 51
Przykad 10 53
Wektor przyspieszenia 57
Wskazwka 57
Przykad 11 58
Dowiadczenie Akceleracja 60
UWAGA 60
Wskazwka 62
Rzut poziomy 67
Ruch jednostajny po okrgu 70
Zapamitaj 72
Przykad 12 72
Przykad 13 73
Rozdzia 2. Dynamika 79
Pierwsza zasada dynamiki Newtona 80
Zapamitaj 81
Inercjalne ukady odniesienia i zasada wzgldnoci 82
Druga zasada dynamiki Newtona 87
Sia 87
Dowiadczenie Spryna 89
Druga zasada dynamiki Newtona 90
Przykad 1 90
Przykad 2 91
Dowiadczenie Dyna 94
Rozkad si na rwni pochyej 94
Sprawdzenie wzoru Newtona 96
Trzecia zasada dynamiki Newtona 98
Remember 98
Remember 100
Przykad 3 100
Pd i popd 102
Remember 102
Remember 102
Przykad 4 102
Zasada zachowania pdu 105
Remember 105
Przykad 5 106
Przykad 6 107
Siy bezwadnoci , ukady nieinercjalne 112
Przykad 7 113
Dowiadczenie Inercja 118
Siy w ruchu po okrgu 121
Przykad 8 121
Sia tarcia 123
Dowiadczenie Tarcie 123
Przykad 9 125
Opory ruchu ciaa w pynie cieczy lub gazie 127
Spadek ciaa w cieczy lub gazie 128
Przykad 10 129
Przykad 11 129
Rozdzia 3. Praca i energia 130
Praca 131
Remember 131
Przykad 1 132
Przykad 2 132
Przykad 3 132
Praca rozcigania spryny 132
Energia 136
Note 136
Energia potencjalna w polu si cikoci Ziemi 136
Energia potencjalna sprystoci 137
Energia kinetyczna 141
Tip 141
Cakowita energia ciaa 143
Prawo zachowania energii mechanicznej 145
Remember 145
Przykad 6 146
Przykad 7 147
Przykad 8 147
Oglna zasada zachowania energii 148
Moc 150
Remember 150
Przykad 9 150
Sprawno 150
Przykad 10 151
Zderzenia 152
Zderzenia niespryste 152
Przykad 11 153
Zderzenia spryste 154
Rozdzia 4. Dynamika bryy sztywnej 159
Ruch postpowy i obrotowy bryy sztywnej 160
Moment bezwadnoci i energia kinetyczna 163
Remember 163
Energia kinetyczna bryy sztywnej 164
Przykad 1 165
Twierdzenie Steinera. Zaleno momentu bezwadnoci od pooenia osi
obrotu 167
rodek masy 167
Przykad 2 168
Przykad 3 169
Przykad 4 170
Moment siy 172
Remember 172
Praca siy obracajcej bry sztywn 173
Warunki rwnowagi 175
Przykad 5 176
rodek cikoci i rodek masy 178
rodek cikoci 178
Rodzaje rwnowagi 179
rodek masy 180
Przykad 6 182
Przykad 7 183
Moment pdu i druga zasada dynamiki bryy sztywnej 185
Tip 186
Remember 186
Remember 186
Note 187
Przykad 8 188
Prawo zachowania momentu pdu 191
Remember 191
Prawa zachowania a symetrie czasu i przestrzeni 191
Przykad 9 192
Przykad 10 192
Przykad 11 194
Analogia midzy wielkociami ruchu obrotowego a wielkociami ruchu
postpowego 196
Dowiadczenie Akceleracja BIS 197
Note 199
Note 201
Rozdzia 5. Cienie powszechne (grawitacja) 202
Prawo powszechnego cienia 203
Remember 204
Przykad 1 204
Laboratoryjne potwierdzenie prawa grawitacji 206
Przykad 2 206
Waenie Soca 207
Przykad 3 208
Grawitacja wewntrz planety temat nadobowizkowy 211
Wzr na si grawitacji wewntrz planety 211
Wykres zalenoci siy grawitacji od odlegoci od rodka planety kulistej 213
Praca przemieszczenia ciaa wewntrz jednorodnej planety 214
Przykad 4 - Pocig przyszoci 214
Regua Titiusa-Bodego - rozdzia nadobowizkowy 217
Prawa Keplera ruchu planet 219
Remember 219
Remember 219
Remember 219
Przykad 6 220
Pole grawitacyjne 222
Note 222
Przykad 7 223
Praca w polu grawitacyjnym 225
Energia potencjalna w polu grawitacyjnym 228
Przykad 8 228
Potencja pola grawitacyjnego 229
Przykad 9 231
Prdkoci kosmiczne 233
Przykad 10 234
Rozdzia 1. Kinematyka punktu
materialnego
Kinemat yka jest t o nauka o ruchu ciaa (lub cia). Z ruchem mamy do czynienia na co dzie. Mona
powiedzie, e wszyst ko, co yje, porusza si. Czowiek st worzy specjalne urzdzenia do
poruszania si samochody, samolot y, rakiet y i wiele innych pojazdw. Do opisu ruchomych cia
t rzeba si posuy t akimi pojciami, jak: pooenie, czas, droga, prdko i przyspieszenie. W
t ym rozdziale poznasz i nauczysz si oblicza wspomniane wyej wielkoci opisujce ruch.
Nauczysz si t e cile przewidywa, w jakim miejscu w danej chwili znajdzie si pojazd, gdzie i
kiedy pojazdy si spot kaj. Poznasz opis nie t ylko ruchu po linii prost ej, ale i ruchw
krzywoliniowych, kt re wykonuje np. pika w locie, samochd na uku aut ost rady czy sat elit a na
orbicie.
Nauka o ruchu kinematyka bada zwizki midzy pooeniem, prdkoci i przyspieszeniem,

nie wnikajc, skd si bior przyspieszenia czy siy. Badaniem si zajmuje si dynamika, kt ra
zost anie omwiona w nast pnym rozdziale.
Podstawowe pojcia opisujce ruch
Wzgldno ruchu
Co t o jest ruch? Jeeli mwimy, e pewne ciao jest w ruchu, rozumiemy przez t o, e ciao t o
zmienia swoje pooenie wzgldem jakiego innego ciaa. Wynika st d, e ruch jakiegokolwiek
ciaa jest zawsze okrelony wzgldem innego ciaa. Na t ym polega wanie wzgldno ruchu, jak
rwnie wzgldno spoczynku. Jeeli kt o powie, e Ziemia porusza si z prdkoci 30 km/s,
t o t akie zdanie jest niepene. Nabiera ono penego sensu, jeeli sformuujemy je w nast pujcy
sposb: Ziemia porusza si z prdkoci 30 km/s wzgldem rodka Soca. Dlat ego zawsze
musimy obra ukad odniesienia, zwykle ukad wsprzdnych, wzgldem kt rego bdziemy
opisywa ruch cia.
Uwaga
Dla penego, ilociowego (a wic mat emat ycznego) opisu ruchu, z ukadem odniesienia
wiemy ukad wsprzdnych. Najlepiej znanym Ci ukadem wsprzdnych jest t zw. ukad
kart ezjaski, w jego dwuwymiarowej wersji. Na ukad t en skadaj si dwie osie liczbowe
oznaczane jako Ox i Oy. Przecinaj si one w umownym punkcie (0;0), w kt rym wyobraamy
sobie obecno ciaa, z kt rym zwizalimy ukad odniesienia.
Punkt materialny
Dowolne ciao, kt rego rozmiary moemy zaniedba, nazywamy punktem materialnym. Jest t o
bardzo wygodne pojcie, poniewa zamiast opisywa ruch wszyst kich czci ciaa, czst o
wyst arczy okreli ruch punkt u majcego mas t ego ciaa. Na przykad, dla wyznaczenia czasu
przejazdu pocigu z Warszawy do Poznania wcale nie t rzeba bada ruchu wszyst kich czci
pocigu. Zamiast opisywa ruch jakiej planet y jako caoci, czst o wyst arczy okreli ruch jej
rodka.
Uwaga
Zast powanie ciaa punkt em mat erialnym jest przyblieniem czst o st osowanym w fizyce.
Pamit a jednak naley, e kade przyblienie niesie ze sob okrelone ograniczenia.
Przykadowo, pojcie gst oci punkt u mat erialnego nie ist nieje. Nie mona t ake mwi o
obrocie punkt u mat erialnego.
Wektory i skalary. Przemieszczenie,

pooenie i droga
Punkt mat erialny w t rakcie ruchu zakrela pewn lini (kt ra moe by prost lub krzyw). Lini t
nazywamy torem ruchu punkt u mat erialnego. W wielu przypadkach do opisu ruchu wyst arczy
znajomo pooenia oddzielnych punkt w na t orze. Jeeli punkt mat erialny znajduje si w
punkcie A , a pniej w punkcie B , t o mwimy, e przemieszczeniem (lub przesuniciem) punkt u

mat erialnego jest wekt or AB (pat rz rys. 1.1
(2_1_1_podst awowe_pojecia_opisujace_ruch.ht ml#t opic_2_h1.1__rys1)).
Rysunek 1.1 Wekto r przemieszczenia
Jak widzimy, definicja wekt ora przemieszczenia nie mwi nam nic o t orze, po kt rym punkt
mat erialny przeszed z A do B . Nie int eresuje nas t o, czy t or by prost y, czy krzywy. Po prost u
przemieszczenie t o zmiana pooenia ciaa.
Rysunek 1.2 Animacja

Kinemat yka paramet ry ruchu
W celu okrelenia przemieszczenia musimy poda t rzy informacje:

1. wart o przemieszczenia; naley zat em poda dugo odcinka AB ;
2. kierunek przemieszczenia; w przypadku ruchu na paszczynie (w dwch wymiarach) naley
poda kt , jaki t worzy odcinek AB z jedn z osi x lub y na paszczynie;
3. zwrot przemieszczenia; zwrot oznaczamy st rzak (w t ym przypadku od A do B ).
Wane
Wektor - wielko fizyczna, do okrelenia kt rej konieczne s t rzy informacje: kierunek,

zwrot i warto.
Nat omiast wielkoci, dla okrelenia kt rych wyst arczy poda t ylko wart o liczbow (z
jednost k), nazywaj si skalarami. Na przykad, pole powierzchni jest skalarem, poniewa dla
jego wyznaczenia wyst arczy poda t ylko liczb pewnych jednost ek, podobnie t emperat ura
(5C). Ot o inne przykady wielkoci skalarnych: czas, masa ciaa, objt o, gst o.
Wicej wiadomoci na t emat wekt orw znajdziesz w Operacje na wekt orach

(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10).
Wane
Skalar wielko fizyczna, do okrelenia kt rej wyst arczy poda t ylko jej wart o oraz
jednost k.
Dodawanie wektorw o wsplnym

kierunku i zwrocie
Jeeli ciao przemieszcza si wzdu prost ej, najpierw o wekt or a , nast pnie o wekt or b, t o
przemieszczenie wypadkowe okrelone jest przez wekt or c , kt ry jest rwny sumie wekt orw a
i b. Zobacz rys. 1.3 (2_1_1_podst awowe_pojecia_opisujace_ruch.ht ml#t opic_2_h1.1__rys2).
c = b + a ( 1.1 )
Rysunek 1.3 Suma wekto r w
Suma dwch wekt orw c = b + a
Tak dodaj si nie t ylko przemieszczenia, ale rwnie dowolne wekt ory majce wsplny kierunek
i zwrot . Np. wekt ory prdkoci, w przypadku st at ku na rzece. Jeeli ruba nadaje st at kowi
prdko v 1 , a prdko prdu rzeki wynosi v 2 , t o prdkoci si sumuj st at ek pynie z
prdkoci v 1 + v 2 wzgldem brzegu rzeki.
Mnoenie i dzielenie wektora przez skalar
Iloczynem wekt ora przez skalar jest nowy wekt or, kt ry ma niezmieniony kierunek, ale jego
wart o jest t yle razy wiksza, ile wynosi wart o bezwgldna skalara. Na przykad, iloczynem
skalara k przez wekt or a jest wekt or
b = ka ( 1.2 )
o wart oci b = |k| a , majcy kierunek wekt ora a . W przypadku gdy k > 0, rwnie zwrot
wekt ora b jest t aki sam jak wekt ora a .
Rysunek 1.4 Mno enie wekto ra przez skalar

Przykad mnoenia wekt ora przez skalar k =3
at wo t eraz moemy odpowiedzie na pyt anie, jaki jest wynik dzielenia wekt ora przez skalar.
Poniewa dzielenie przez jak liczb jest rwnowane mnoeniu przez odwrot no t ej liczby,
a
wic wynikiem dzielenia wekt ora a przez skalar z ( z 0) jest nowy wekt or: c = z
kt ry ma
niezmieniony kierunek, ale jego wart o jest podzielona przez |z|.
Zmiana zwrotu wektora na przeciwny

Jeeli przed symbolem wekt ora post awimy znak minus, bdzie t o oznacza, e wekt or ma
przeciwny zwrot . Na przykad a oznacza wekt or, kt ry rni si od wekt ora a t ym, e ma
przeciwny zwrot , podczas gdy kierunek i dugo wekt ora s t akie same, jak wekt ora a (rys. 1.5
(2_1_1_podst awowe_pojecia_opisujace_ruch.ht ml#t opic_2_h1.1__rys3)). Zat em zmiana znaku
wekt ora na przeciwny oznacza jedynie zmian jego zwrot u.
Rysunek 1.5 Zmiana znaku wekto ra
Pytania i problemy
1. W jakim celu w mechanice posugujemy si pojciem punkt u mat erialnego? Scharakt eryzuj
punkt mat erialny. Uzasadnij dlaczego st osowanie t ego pojcia wyklucza: a) operowanie
pojciem gst oci, b)opisywanie obrot w cia.
2. Co t o znaczy, e ruch jest wzgldny?
3. Czym rni si skalary od wekt orw? Podaj definicj t ych wielkoci. Podaj kilka przykadw
wielkoci wekt orowych i skalarnych.
4. Podaj, jakie t rzy wielkoci charakt eryzuj wekt or.
5. Podaj definicj przemieszczenia (lub przesunicia) punkt u mat erialnego. Do jakiego t ypu
zaklasyfikowaby t wielko (skalar czy wekt or)?
6. Podaj 3 przykady dodawania wekt orw o wsplnym kierunku.
7. Podaj przykad mnoenia wekt ora przez skalar.
8. Czy zmiana zwrot u wekt ora na przeciwny ma jaki zwizek z mnoeniem wekt ora przez
skalar? Podaj przykad.
9. Co ot rzymamy, gdy podzielimy wekt or przez skalar? Podaj przykad dla wybranej wart oci
wielkoci skalarnej, wraz z rysunkiem.
Droga i prdko
Dla opisu ruchu prost oliniowego okrelimy nast pujce pojcia: pooenie, przemieszczenie
(przesunicie) i droga. Zamy, e obserwujemy ruch samochodu na prost ej szosie. Niech na
szosie znajduje si punkt cent ralny O, wzgldem kt rego mierzymy pooenie samochodu
(rys. 1.6 (2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__rys6)). Chwilowe pooenie samochodu
na szosie okrelamy, podajc odlego od punkt u O. Pooenie (czyli wsprzdn) poprzedzimy
znakiem +, gdy samochd znajdzie si na prawo od niego, a gdy na lewo znakiem .
Przyjmijmy, e w chwili poczt kowej t 0 samochd ma pooenie s0 , w chwili t 1 pooenie s1 .
s = s2 s1 ( 1.3 )
Wskazwka
s nie jest iloczynem i s. Jest t o jeden symbol oznaczajcy zmian wielkoci s, kt ra jest
rwna wart o kocowa t ej wielkoci minus jej wart o poczt kowa.
Rysunek 1.6 Ilustracja po j pooenie i przemieszczenie

Samochd wyruszy z pooenia s0 i dojecha do pooenie s1 . W pooeniu s1 samochd
zmieni zwrot jazdy na przeciwny i po pewnym czasie znalaz si w pooeniu s0 , pot em w s2 ,
nast pnie w punkcie O i w kocu w s3
Kinemat yka paramet ry ruchu
Zapyt ajmy t eraz, jak drog przeby samochd. Oczywicie, wartoci drogi przebyt ej przez
samochd jest suma wszystkich ko lejnych maych warto ci przemieszcze, przy
czym, dla obliczenia drogi sumujemy bezwzgldne wart oci przemieszcze, niezalenie od t ego,
w kt r st ron s zwrcone. Zat em, pooenie (wsprzdna) moe by dodat nie lub ujemne, ale
droga jest zawsze dodat nia.
W przypadku ruchu przedst awionego na rys. 1.6

(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__rys6) droga rwna jest sumie dugoci wszyst kich
odcinkw midzy kolejnymi pooeniami samochodu, przy czym odcinek ( s0 s1 ) policzony bdzie
dwukrot nie samochd jecha t ym odcinkiem t am i z powrot em.
Pojcia: pooenie, przemieszczenie i droga moemy st osowa do opisu ruchu dowolnego ciaa,
kt re uznajemy za punkt mat erialny.
Prdko rednia
Powiedzmy, e punkt mat erialny przeby drog s w czasie t . Prdko redni punkt u
mat erialnego w danym przedziale czasu definiujemy jako st osunek drogi s do czasu t , w jakim t a
droga zost aa przebyt a:
s ( 1.4 )
v r =
t
Jednost k prdkoci jest 1 met r na sekund ( 1m/s).
Prdko chwilowa
Na pewno nieraz obserwowalicie prdkociomierz samochodu. Pat rzc na prdkociomierz,
zauwaamy, e wskazwka czst o zmienia swoje pooenie, co oznacza, e pojazd zmienia
prdko. Wskazwka pokazuje nam akt ualn wart o prdkoci akt ualn, t o znaczy chwilow,
czyli prdko w danej chwili.
Zat em, prdko chwilowa jest t o prdko mierzona w bardzo krt kim przedziale czasu, w
danej chwili. Na og wskazania prdkociomierza nie zgadzaj si z wart oci prdkoci
obliczon ze wzoru (1.4 (2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4)), chyba e uyjemy
przemieszcze s przebyt ych w bardzo maych przedziaach czasu. s = s2 s1 wyst pio w
przedziale czasu t = t 2 t 1 . Zat em w t ym przedziale czasu wart o prdkoci redniej jest
rwna:
s ( 1.5 )
v=
t
Im mniejszy bdzie odcinek czasu , t ym mniej prdko rednia bdzie si rni od prdkoci
chwilowej.
Przykad 1
Rowerzyst a jadcy ze st a prdkoci v = 15 km/h wyprzedza ruszajcy z przyst anku
t ramwaj. Tramwaj dogania rowerzyst , przegania go i zat rzymuje si na kolejnym przyst anku.
Odlego midzy przyst ankami wynosi s = 1 km. Oblicz, ile czasu na pokonanie t ej drogi
zuy rowerzyst a, a ile t ramwaj, jeeli docieraj do przyst anku jednoczenie.
Odpo wied: Czas pot rzebny na przebycie drogi s przez rowerzyst i t ramwaj jest t aki sam i
wynosi:
s 1 ( 1.6 )
t = = h = 4 min
v 15
Zat em t ramwaj jecha ze redni prdkoci t ak sam jak rowerzyst a, rwn 15 km/h, mimo
e fakt ycznie ich prdkoci chwilowe byy rne.
Pytania i problemy
1. Wymie wielkoci fizyczne opisujce ruch.
2. Samochd wyjecha z Grjca o godzinie 1000 . W cigu 6 min przejecha 6 km i znalaz si w
miejscowoci Zaborw, po kolejnych 6 min i 40 s znalaz si w Biaobrzegach odlegych od
Grjca o 16 km (rys. 1.8 (2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__rys7)). W
Biaobrzegach samochd zawrci i jadc po t ej samej szosie (E77), znalaz si w Grjcu po
kolejnych 12 min. Zaznacz na rysunku na wsplnej osi s pooenia miejscowoci: Grjec,
Zaborw i Biaobrzegi.
Rysunek 1.8 Ilustracja do zadania

Rozmieszczenie miejscowoci wzdu szosy
Przyjmujc pooenie Grjca jako zerowe, podaj wart oci:

a. pooenia samochodu w miejscowociach: Grjec, Zaborw i Biaobrzegi;
b. przemieszczenia samochodu: Grjec Zaborw, Zaborw Biaobrzegi, Grjec
Biaobrzegi, Biaobrzegi Zaborw;
c. drogi, jak przejecha z Grjca do Biaobrzegw;
d. drogi, jak przejecha na caej t rasie przejazdu.
3. Zakadajc warunki podane w punkcie 2, przyjmij t eraz, e Zaborw ma pooenie zerowe.
Podaj wart oci:
a. pooenia samochodu w miejscowociach: Zaborw, Biaobrzegi i Grjec;
b. przemieszczenia samochodu: Zaborw Biaobrzegi, Biaobrzegi Zaborw, Zaborw
Grjec, Biaobrzegi Grjec;
c. drogi, jak przejecha z Zaborowa do Grjca (przez Biaobrzegi).
4. Podaj definicj prdkoci redniej i chwilowej.
5. Przyjmujc wart oci podane w p. 2, oblicz prdko redni samochodu (podaj j w km/h i w
m/s) na t rasie:
Grjec Zaborw,
Zaborw Biaobrzegi,
Grjec Biaobrzegi,
Biaobrzegi Zaborw.
Ruch jednostajny
Ruchem jednost ajnym nazywamy t aki ruch ciaa, w kt rym wart o prdkoci nie zmienia si
podczas t rwania ruchu, czyli
v = const ( 1.7 )
Zat em w ruchu jednost ajnym, na kadym odcinku drogi prdko chwilowa jest jednakowa i jest
rwna prdkoci redniej, v r . St osujc wzr 1.4
ss0
(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4) ot rzymamy v = tt0
. Na og przyjmujemy,
e t 0 = 0; pozwala nam t o zapisa s s0 = vt , a st d
s = s0 + vt ( 1.8 )
Jest t o rwnanie wane dla ruchu jednost ajnego, gdy pozwala wyznaczy pooenie w chwili t ,
jeeli pooenie poczt kowe w chwili t 0 = 0 wynosio s0 .

Kinemat yka - ruch jednost ajny
Zaleno pooenia s od czasu jest funkcj liniow, kt rej wykres przedst awiono na rys. 1.10
(2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__rys8). Jak wiemy z mat emat yki, funkcja liniowa jest
wyraona za pomoc wzoru
y = ax + b ( 1.9 )
Nasz wzr (1.8 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__eq8)) ma podobn post a. Wida
t o wyranie, jeeli napiszemy go nast pujco:
s = vt + s0 ( 1.10 )
(odpowiednikiem zmiennej y jest pooenie s, a odpowiednikiem zmiennej x jest czas t ;

podobnie odpowiednikiem wspcznynnika kierunkowego a jest st aa prdko v, za
odpowiednikiem wyrazu wolnego b jest poczt kowe pooenie s0 ).
Wiemy, e t a funkcja na wykresie przedst awiona jest jako linia prost a nachylona do osi czasu pod
kt em t ym wikszym, im wiksza jest wart o prdkoci ciaa v, gdy wspczynnik kierunkowy
t ej prost ej jest rwny v. Rysunek rys. 1.10 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__rys8)
przedst awia t zaleno dla przypadku, gdy prdko jest zwrcona w st ron malejcych
wart oci s (przed v naley wt edy wst awi znak minus, gdy v oznacza t ut aj wart o wekt ora
prdkoci) wt edy prost a na wykresie jest nachylona w d.
Rysunek 1.10 Dro ga i czas w ruchu jedno stajnym

Wykres zalenoci pooenia s od czasu w ruchu jednost ajnym. a) W ruchu do przodu, czyli
kiedy prdko jest zwrcona w st ron rosncych wart oci s - wt edy wykres przedst awia
funkcj rosnc. b) W ruchu do t yu, czyli kiedy prdko jest zwrcona w st ron malejcych
wart oci s - wt edy wykres przedst awia funkcj malejc.
Przykad 2
Przypumy, e samochd w chwili t 0 = 0 znajdowa si na 920 kilomet rze aut ost rady (
s0 = 920 km). Przez p godziny ( t = 0, 5 h) jecha ze st a prdkoci 120 km/h (
v = 120 km/h). W t ym czasie przeby drog s = 120 km/h 0, 5 h = 60 km. Znalaz si w
pooeniu s = 920 km + 60 km = 980 km, czyli na 980 kilomet rze aut ost rady.
Jeli samochd jechaby w st ron przeciwn, t o rwnie w p godziny przebyby drog rwn
60 km, ale znalazby si w pooeniu s = 920 km 60 km = 860 km (na 860 kilomet rze
aut ost rady).
Wart o prdkoci w ruchu jednost ajnym jest st aa, zat em zaleno (1.7
(2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__eq7)) na wykresie zalenoci prdkoci od czasu
jest lini prost rwnoleg do osi czasu, jak na rys. 1.11
(2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__rys9).
Rysunek 1.11 Graficzna interpretacja dro gi
Pole powierzchni pod wykresem zalenoci prdkoci od czasu jest miar drogi przebyt ej
przez ciao
Pole powierzchni prost okt a zakrelonego na t ym rysunku wynosi vt (iloczyn podst awy i
wysokoci). Zat em, zgodnie ze wzorem (1.8 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__eq8)),
oznacza ono drog s. Mamy wic
s = vt ( 1.11 )
Sformuujmy wniosek: po le po wierzchni po d wykresem zaleno ci prdko ci o d

czasu jest liczbo wo r wne dro dze przebytej przez ciao . Wniosek t en celowo
sformuowalimy oglnie, gdy jest on suszny dla dowolnego ruchu, nie t ylko dla ruchu
jednost ajnego. Skorzyst amy z niego, gdy bdziemy wyprowadza wzr na drog w ruchu
jednost ajnie przyspieszonym.
Przykad 3
Samochd przejeda na aut ost radzie prost oliniowy odcinek s = 5 km ze st a prdkoci
v1 = 100 km/h, nast pnie na skut ek ograniczenia prdkoci jazdy dalsze 5 km przejeda ze
st a prdkoci v2 = 60 km/h. Ile wynosi rednia prdko samochodu?
Odpo wied: Do obliczenia redniej prdkoci zast osujemy wzr (1.4

(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4)). Do wzoru musimy podst awi ca
przebyt drog (w t ym wypadku rwn przemieszczeniu samochodu)
s = s1 + s2 = 5 km + 5 km = 10 km oraz czny czas t rwania ruchu na obydwu
odcinkach drogi t = t 1 + t 2 . Czas t 1 przebycia pierwszego odcinka drogi wynosi
s1 5 km 1 ( 1.12 )
t 1 = = = h
v1 km
100 h 20
Czas t 2 przebycia drugiego odcinka drogi wynosi
s2 5 km 1 ( 1.13 )
t 2 = = = h
v2 60 hkm 12
Podst awmy t eraz ot rzymane wart oci do wzoru (1.4

(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4)). Ot rzymamy
s 10km km
v r = t
= = 75 h
( 1.14 )
( 1
,+, 121 )h
20
Zwr uwag, e uzyskana rednia prdko samochodu nie jest rwna redniej aryt met ycznej
prdkoci v1 i v2 .
Pytania i problemy
1. Scharakt eryzuj ruch jednost ajny prost oliniowy.
2. Znajc definicj prdkoci redniej i chwilowej, odpowiedz na pyt anie: Jaki jest zwizek
midzy t ymi wielkociami w ruchu jednost ajnym prost oliniowym?
3. Dla syt uacji opisanej w Przykad 1 (2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__p1.1.1)
wykonaj wykresy zalenoci prdkoci i pooenia rowerzyst y od czasu.
4. Dla syt uacji opisanej w Przykad 3 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__p1.3.1)
wykonaj wykresy zalenoci prdkoci i pooenia samochodu od czasu.
5. Samochd przejeda na aut ost radzie prost oliniowy odcinek ze st a prdkoci
km
v1 = 100 h
w cigu czasu t 1 = 10min , nast pnie na skut ek ograniczenia prdkoci
jazdy, przez kolejne 10 min jedzie ze st a prdkoci v2 = 60 km . Wyka, e rednia
h
km
prdko samochodu w cigu t ych 20 min ma wart o 80 .
h
Ruch jednostajnie przyspieszony
Przyspieszenie
Podobnie jak prdko, t ak i przyspieszenie jest nam dobrze znane z dowiadcze codziennych.
Na przykad, moemy wywoa przyspieszenie roweru, naciskajc mocniej peday. Im mocniej
naciniemy peday, t ym wiksze wywoamy przyspieszenie. Oczywicie, w czasie przyspieszania
prdko si zmienia. Naciskajc hamulec, rwnie wywoujemy zmian prdkoci, t ylko e w t ym
przypadku prdko maleje wyst puje zmniejszenie wart oci prdkoci. Takie przyspieszenie,
kt re powoduje malenie prdkoci, nazywa si opnieniem.
Zawsze wt edy, gdy prdko si zmienia, musi wyst powa przyspieszenie. Im wiksza jest
zmiana prdkoci w okrelonym przedziale czasowym, t ym wiksza jest wart o przyspieszenia.
To ost at nie st wierdzenie pozwala nam na ilociowe zdefiniowanie przyspieszenia. Jeeli w

pewnym momencie prdko chwilowa punkt u mat erialnego wynosia v0 , a po upywie czasu t
wyniosa v, t o przyrost wart oci prdkoci v = v v0 dokona si w czasie t . Zat em
rednio na jednost k czasu przyrost prdkoci wynis
v ( 1.15 )
a r =
t
Wzr t en definiuje wart o przyspieszenia redniego w czasie t .
Jednost k przyspieszenia jest met r na sekund do kwadrat u ( 1 m/s2 ). Jednost ka t a wynika ze

wzoru (1.15 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq13)), gdy przyrost
prdkoci v wyraa si w met rach na sekund, a czas t w sekundach.
Jeeli przyspieszenie zmienia si w czasie, t o st osujemy wielko zwan przyspieszeniem

chwilowym. Przyspieszenie rednie mierzone w bardzo maym przedziale czasu t bdzie zblione
do prawdziwej wart oci przyspieszenia chwilowego.
Kinemat yka - ruch jednost ajnie przyspieszony
Rwnania prdkoci i pooenia w ruchu

jednostajnie przyspieszonym
Jeeli ciao porusza si z przyspieszeniem o st aej wart oci
a = const ( 1.16 )
a wart o prdkoi w t ym ruchu ronie w miar upywu czasu, t o ruch t aki nazywamy ruchem
jednost ajnie przyspieszonym. W t ym przypadku przyspieszenie chwilowe jest zawsze rwne
przyspieszeniu redniemu. Zat em ze wzoru (1.16
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq14)) mamy
v v
(wektorowo )
( 1.17 )
a= a =
t t
UWAGA
W ruchu prost oliniowym wzory wekt orowe mona pomin. Odgrywaj one jednak wan
rol w przypadku ruchu krzywoliniowego.
We wzorze (1.17 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)) przyrost

v = v t = t t
prdkoci v = v v0 nast puje w czasie t = t t 0 . Jeeli dla wygody za chwil
poczt kow przyjmiemy 0 (t j. t 0 = 0), t o przyrost czasu t bdzie ident yczny z t , a wt edy
wzr (1.17 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)) przyjmie post a
v v0 v v 0
(wektorowo )
( 1.18 )
a= a =
t t
St d po prost ym przekszt aceniu ot rzymamy wzr
v = v0 + at (wektorowo v = v 0 + a t) ( 1.19 )
Jest t o zaleno wart oci prdkoci ciaa od czasu w ruchu jednost ajnie przyspieszonym. Jej
int erpret acja jest niezwykle prost a i jasna: prdko, jak uzyska ciao po czasie t , jest rwna
prdkoci poczt kowej powikszonej o przyrost prdkoci, jaki nast pi w czasie t rwania ruchu (
a oznacza przyrost prdkoci w cigu 1 s, za at w cigu t ).
Zaleno prdkoci od czasu we wzorze (1.19
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq17)) ma charakt er liniowy,
zat em na wykresie (rys. 1.13
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__rys10)) jest prost o nachyleniu do
osi czasu t ym wikszym, im wiksze jest przyspieszenie. Wzr (1.19
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq17)) wskazuje na t o, e
wspczynnik kierunkowy prost ej bdcej wykresem prdkoci ma wart o rwn a .
Zast anwmy si, czy z wykresu zalenoci prdkoci od czasu mona odczyt a, jak drog
przebywa ciao w czasie t . Przypomnijmy sobie, e w przypadku ruchu jednost ajnego, gdy
prdko bya st aa, droga bya wyraona przez pole powierzchni pod wykresem zalenoci
prdkoci od czasu (rys. 1.11 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__rys9)).
Sformuowalimy wt edy wniosek oglny, dot yczcy dowolnego ruchu. Obecnie wykaemy, e
wniosek t en jest suszny w przypadku ruchu jednost ajnie przyspieszonego. Pole powierzchni pod
wykresem prdkoci podzielimy na wskie paski o szerokoci t (jeden z t ych paskw jest
widoczny na rys. 1.13 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__rys10)).
Wykres zaleno ci prdko ci o d czasu w ruchu jedno stajnie

Rysunek 1.13
przyspieszo nym
a) przyrost prdkoci jest proporcjonalny do czasu t rwania ruchu, b) pole powierzchni pod
wykresem prdkoci mona zoy z maych paskw o szerokoci t
Jeeli przedzia czasu t uczynimy dost at ecznie maym, t o zmiana prdkoci w t ym przedziale
bdzie odpowiednio. Oznacza t o, e prdko bdzie mona t rakt owa w odpowiednim
przyblieniu jako st a. Wobec t ego pole powierzchni t ego wskiego paska bdzie oznacza
drog przebyt przez ciao w czasie t .
Suma t ych wszyst kich pl, wzit a po wszyst kich przedziaach t w czasie t , jest cakowit
drog przebyt przez ciao w czasie t . Rozumowanie powysze jest rwnie prawdziwe w
oglnym przypadku, nawet gdy mamy do czynienia z ruchem o zmiennym przyspieszeniu. Zat em
pole powierzchni pod wykresem prdkoci o zmiennym przyspieszeniu, jak na rys. 1.14
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__rys11), jest rwne drodze
przebyt ej przez ciao w czasie t .
Rysunek 1.14 Wykres prdko ci o zmiennym przyspieszeniu

Pole powierzchni pod wykresem zalenoci prdkoci od czasu jest liczbowo rwne drodze
przebyt ej przez ciao w czasie t (w t ym przypadku wyst puje przyspieszenie zmienne)
Dla ruchu jednost ajnie przyspieszonego, pole powierzchni na rys. 1.13

(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__rys10) jest polem t rapezu o
podst awach v0 i v oraz o wysokoci rwnej t , czyli
v + v0 ( 1.20 )
s= t
2
Wynik (1.20 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq18)) da si
uzasadni rwnie w inny sposb. Moemy wykorzyst a wzr na prdko redni (1.4
(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4)). Wzr t en jest suszny dla dowolnego ruchu,
wic musi by rwnie suszny dla ruchu jednost ajnie przyspieszonego. Przyjmujc, e pooenie
poczt kowe s0 = 0, ot rzymamy, e droga s po czasie t jest rwna
s = v r t ( 1.21 )
Dla ruchu jednost ajnie przyspieszonego prdko ronie liniowo, od wart oci v0 do wart oci v
wic rednia prdko jest rwna redniej aryt met ycznej (t ut aj rednia aryt met yczna odpowiada
prdkoci redniej zdefiniowanej za pomoc wzoru (1.4
(2_1_2_droga_i_predkosc.ht ml#t opic_2_h1.2__eq4)), gdy prdko w ruchu jednost ajnie
przyspieszonym ronie liniowo w czasie; w jednakowych przedziaach czasu przyrost y prdkoci
s jednakowe) i wynosi
v+v0
v r = 2
( 1.22 )
v+v0
Podst awiajc t en wynik do wzoru s = v r t , ot rzymujemy: s = 2
t . Jest t o wzr ident yczny ze
wzorem (1.20 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq18))!
Podst awiajc we wzorze (1.20
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq18)) w miejsce v wyraenie:
v = v0 + at , ot rzymamy
v0 + ( v0 + at) v0 v0 at 2 ( 1.23 )
s= t= t+ t+
2 2 2 2
Ost at ecznie ot rzymujemy wzr
at 2 ( 1.24 )
s = v0 t +
2
Jeeli dodamy pooenie poczt kowe s0 (w chwili t = 0), ot rzymamy pen zaleno pooenia
ciaa od czasu w ruchu jednost ajnie przyspieszonym:
a 2
at 2 ( 1.25 )
s = s0 + v0 t +
2
Zaleno t a jest kwadrat ow funkcj czasu, zat em na wykresie zalenoci pooenia ciaa od
czasu opisuje j parabol (rys. 1.15
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__rys12)).
Rysunek 1.15 Wykres zaleno ci po o enia o d czasu w ruchu jedno stajnie

przyspieszo nym pro sto linio wym
Zapamitaj
Prdko i po o zenie w ruchu jedno stajnie przyspieszo nym
Rwnanie prdkoci v w zalenoci od czasu t :
v = v0 + at ( 1.26 )
gdzie v0 prdko poczt kowa.
Rwnanie pooenia s w zalenoci od czasu t :
at 2 ( 1.27 )
s = s0 + v0 t +
2
gdzie: s0 pooenie poczt kowe, v0 prdko poczt kowa.
Przykad 4
Przyjmijmy, e podczas wyst rzau pocisk w lufie porusza si ruchem jednost ajnie
przyspieszonym i osiga u wylot u lufy prdko v = 800 m/s. Ile wynosi przyspieszenie
pocisku w lufie karabinu i jak dugo t rwa lot pocisku w lufie podczas wyst rzau? Lufa ma dugo
l = 60 cm.
Odpo wied: Dla ruchu jednost ajnie przyspieszonego mamy dwa zasadnicze rwnania:
rwnanie dla prdkoci (1.19
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq17)) i rwnanie dla drogi (1.25
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq20)). Ukad dwch rwna
pozwoli nam na obliczenie dwch niewiadomych czasu t lot u pocisku w lufie oraz
przyspieszenia pocisku a . Poniewa v0 = 0, wic
v = at ( 1.28 )
l
Droga pocisku s jest rwna dugoci lufy l, zat em
at 2 ( 1.29 )
l=
2
Z pierwszego rwnania mona wyznaczy t= v
a
Zat em z drugiego rwnania ot rzymujemy
v2 ( 1.30 )
l=
2a
Skd
2
v2 (800 m ) m ( 1.31 )
a= = s
= 533 333, 33
2l 2 0, 6 m s2
Jest t o olbrzymie przyspieszenie, ponad 54000 razy wiksze od przyspieszenia ziemskiego g .
Czas przelot u pocisku w lufie wynosi
v 2l 2 0, 6 m ( 1.32 )
t= = = = 1, 5 10-3 s = 1, 5 ms
a v 800 s m
Widzimy, e jest on bardzo may, gdy jest rwny 1,5 milisekundy.
Pytania i problemy
1. Podaj definicj przyspieszenia redniego i chwilowego.
2. Przyspieszenie pewnego ciaa jest st ae i ma wart o 2 m/s2 . Oblicz wart o prdkoci
t ego ciaa po czasie 1 s, po czasie 2 s i po czasie t , przyjmujc, e prdko poczt kowa
t ego ciaa ma wart o zero.
3. Przedst aw na wykresach zaleno prdkoci od czasu i zaleno pooenia od czasu w
t rakcie ruchu pocisku w lufie i poza ni (nie uwzgldniajc siy oporu powiet rza i siy
grawit acji), przyjmujc dane z Przykad 4
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__p1.4.1).
Przyspieszenie ziemskie, swobodne
spadanie cia
Badaniem swobodnie spadajcych cia ju w st aroyt noci zajmowa si Aryst ot eles. Nie opisa
jednak t ego zjawiska prawidowo, poniewa w t ym przypadku opar si przede wszyst kim na
spekulacjach mylowych, mimo e generalnie uznawa rol dowiadczenia. Taki sposb podejcia,
czst o st osowany w st aroyt noci, w wielu przypadkach prowadzi do bdnych wynikw.
Galileusz nat omiast uznawa, e dowiadczenie rozst rzyga o prawidowoci rozwaa

t eoret ycznych. Dlat ego osign wiele sukcesw w swoich badaniach. Tego t ypu podejcie st ao
si podst awow met od bada nowoyt nej fizyki. Aryst ot eles nie zdawa sobie sprawy z roli,
jak dla swobodnie spadajcych cia odgrywa opr powiet rza. Nie uwzgldniano go a do XVII
wieku, kiedy t o Galileusz przeprowadzi wiele dowiadcze ze swobodnie spadajcymi ciaami i
zrozumia, e w t ym ruchu opr powiet rza ma due znaczenie (rys. 1.17
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__rys14)). Wpyw oporu powiet rza jest duy
dla cia lekkich i duych, dlat ego swoje dowiadczenia wykonywa z ciaami cikimi i maymi.
St wierdzi (w granicach niepewnoci pomiarowej), e droga spadajcego ciaa jest wprost
proporcjonalna do kwadrat u czasu. Wobec t ego ruch ciaa spadajcego w syt uacji, gdy moemy
pomi opr powiet rza, jest ruchem jednost ajnie przyspieszonym. Proporcjonalno drogi do
kwadrat u czasu at wo mona zauway, gdy we wzorze (1.24
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq19)) podst awimy v0 = 0 (co
oznacza, e spadanie jest swobodne bez nadawania prdkoci poczt kowej). Wt edy
at 2 ( 1.33 )
s=
2
Rysunek 1.16 Galileusz i Krzywa Wiea
a) Galileo Galilei, czyli Galileusz (15641642). Wielki uczony-odkrywca. Pooy fundament y
pod nowoczesn met odologi badawcz fizyki; b) Krzywa Wiea w Pizie, z kt rej Galileusz
zrzuca rne ciaa dla udowodnienia, e spadaj one w jednakowym czasie
Galileusz pierwszy st wierdzi, e przyspieszenie cia spadajcych w pobliu powierzchni Ziemi nie
zaley od ich masy (jeeli pominie si opory powiet rza rys. 1.17
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__rys14)).
Rysunek 1.17 Kulki spadajce z jednako wym przyspieszeniem

Rysunek sporzdzony na podst awie wspczesnego zdjcia st roboskopowego spadajcej
kulki wykonanego z ot wart migawk. wiat o byska w st aych odst pach czasu, co 1/30
sekundy. Obok kulki o duej masie spada kulka o masie maej. Wida, e kulki spadaj
jednoczenie, a wic kulki spadaj z jednakowym przyspieszeniem, niezalenie od wart oci ich
masy
Zapamitaj
Przyspieszenie ziemskie
Wszyst kie ciaa w prni, w pobliu Ziemi, spadaj z jednakowym przyspieszeniem g ,

zwanym przyspieszeniem ziemskim
m
g = 9, 81 ( 1.34 )
s2
Jest t o bardzo wany i ciekawy fakt dowiadczalny!
Naley zaznaczy, e wart o g = 9, 81 m/s2 jest redni, przyblion z dokadnoci do

g = 9, 81 m/
drugiego miejsca po przecinku, kt ra moe nieco si rni w zalenoci od szerokoci
geograficznej i wysokoci nad poziomem morza. Na przykad, dla Warszawy g = 9, 81230 m/s2 ,
a dla Nowego Jorku g = 9, 82067 m/s2 .
Spadajce ciao przebywa w pionie drog rwn wysokoci, z kt rej spada. Wysoko oznacza
si symbolem h, wic dla swobodnego spadania, gdzie przyspieszenie wynosi g , wzr (1.33
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__eq22)) przybierze post a
gt 2 ( 1.35 )
h=
2
Przykad 5
Zobaczymy, jak za pomoc st opera mona zmierzy gboko st udni. Do st udni upuszczono
kamie i usyszano uderzenie o dno po czasie t = 1, 6 s. Znajc przyspieszenie ziemskie
g = 9, 81 m/s2 oraz szybko gosu w powiet rzu v = 340 m/s, oblicz gboko st udni.
Odpo wied: Czas t skada si z dwch przedziaw: t 1 czasu spadania kamienia, oraz t 2
czasu lot u dwiku w gr:
t = t1 + t2 ( 1.36 )

Do st udni wpada kamie
Czas t 1 obliczymy z rwnania (1.35

(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__eq23))

t1 =
2h ( 1.37 )
Czas t 2 znajdziemy z rwnania (1.11 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__eq9)) drogi

dwiku w ruchu jednost ajnym:
h ( 1.38 )
t2 =
v
Dodajc t e dwa rwnania st ronami, ot rzymamy

t1 + t2 =
2h h ( 1.39 )
+ =t
g v
Jest t o rwnanie z szukan przez nas niewiadom h, kt re po prost ych przekszt aceniach
przyjmie post a:
gh2 2v(v + at)h + gv2 t 2 = 0 ( 1.40 )
Ot rzymalimy rwnanie kwadrat owe. Ma ono dwa pierwiast ki:
v2 v
v2 + 2vgt
( 1.41 )
h1 = vt +
g g
v2 v
+ v2 + 2vgt
( 1.42 )
h2 = vt +
g g
Musimy obecnie wybra jedno z t ych rozwiza, jako odpowiadajce rzeczywist oci. Zauwamy,
e wyraz vt oznacza drog przelot u dwiku w caym czasie t (bdcym cznym czasem,
obejmujcym czas spadania kamienia i czas powrot u dwiku). Droga t a jest bez wt pienia
duo wiksza od rzeczywist ej gbokoci st udni. Rozwizanie drugie nie odpowiada wic
rzeczywist oci, gdy daje wart o h jeszcze wiksz, zat em rozwizanie pierwsze daje
prawdziw gboko st udni
2 (1.43
)2
v
(340
v2 (340 m ) 340 m
v2 + 2vgt = 340 ) + 2 340
m m m m
h1 = vt + 1, 6 s + s
s
9, 81 1, 6 s = 12 m
g g s 9, 81 2
m
9, 81 m s s s2
s s2
Gboko st udni wynosi 12 m.
Zwr uwag na t o, e gboko st udni mona oszacowa na podst awie rozumowania

uproszczonego. Zauwamy, e prdko dwiku jest duo wiksza ni rednia prdko
spadajcego kamienia. To oznacza, e t 2 czas lot u dwiku w gr jest duo mniejszy ni
czas t 1 spadania kamienia t 2 t 1 . Zat em pomijajc t 2 w rwnaniu t = t 1 + t 2 mona
szybko oszacowa gboko st udni z uproszczonego rwnania

t t1 =
2h gt 2 ( 1.44 )
st d h = = 12,56m
g 2
Jak wida, t ak oszacowana gboko st udni mao rni si od wart oci dokadniejszej:
h = 12 m.
Umiejt no oszacowania wielkoci jest wana, bo pozwala sprawdzi, czy ot rzymany wynik
oblicze jest sensowny; czst o t e wart o przybliona jest wyst arzajca dla celw
prakt ycznych.
Pytania i problemy
1. W jaki sposb mona st wierdzi, e przyspieszenie spadajcych cia nie zaley od ich
masy?
2. Kiedy mona pomin opr powiet rza przy swobodnym spadaniu cia? Rozwa t rzy moliwe
czynniki: mas spadajcego caa, jego kszt at oraz wysoko z jakiej ciao upuszczamy.
3. Z kawaka grubego papieru wyt nij krek o rednicy nieco mniejszej od rednicy monet y.
Upu jednoczenie monet i krek z t ej samej wysokoci (rys. 1.19
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__rys16)). Powt rz t o dowiadczenie z
krkiem papieru umieszczonym pod i nad monet . Post araj si, aby monet a i krek
spaday pasko bez obrot w. Opisz wnioski z t ych dowiadcze.
Rysunek 1.19 Ilustracja do pytania 3

a) Upuszczanie rwnoczesne monet y i papierowego krka, b) upuszczanie monet y ze
znajdujcym si pod ni krkiem papierowym, c) upuszczanie monet y ze znajdujcym si
nad ni krkiem papierowym
Obserwuj moment upadania t ych przedmiot w na podog. We wnioskach z dowiadcze

powoaj si na Galileusza i uwzgldnij opr powiet rza. Zauwa, e w przypadkach b) i c)
efekt ywny opr ruchu dziaajcy na krek papierowy jest t aki sam jak opr dziaajcy na
monet .
4. W jaki sposb Galileusz st wierdzi, e wszyst kie ciaa w prni, w pobliu Ziemi spadaj z
jednakowym przyspieszeniem ziemskim g ?
5. Z wysokoci poczt kowej H0 nad ziemi spada swobodnie ciarek. Napisz rwnanie
pooenia ciarka h w zalenoci od czasu t w przypadku, gdy:
a. o pooenia wysokoci h jest skierowana w d, a punkt zerowy znajduje si w
miejscu st art u ciarka;
b. o pooenia wysokoci h jest skierowana w gr, a punkt zerowy znajduje si na
ziemi.
Dowiadczenie Galileusz
Powt rzymy synne dowiadczenie, kt re wykonywa Galileusz ze swobodnie spadajcymi
ciaami. Dowiadczenie t o moesz wykona t e wirt ualnie za pomoc animacji
(2_1_6_doswiadczenie_galileusz.ht ml#t ask_2_h1.6__anim1.6).
Przygot ujmy kilka ciarkw o rnych masach, kt re bdziemy puszcza z wysokoci h, kilka
st operw do pomiaru czasu spadania ciarkw (mog t o by st opery w t elefonach
komrkowych) oraz t am miernicz do pomiaru wysokoci h. Dowiadczenie wykonujemy w
nast pujcy sposb:
Najpierw mierzymy wysoko h, z kt rej bdziemy spuszcza ciarki (moe t o by wysoko

drugiego lub t rzeciego pit ra budynku). Pamit ajmy t ake o zabezpieczeniu przewidywanego
miejsca upadku ciarkw czym mikkim, by nie zniszczy podoa. Nast pnie na dany sygna
(np. przez nauczyciela) jeden ucze puszcza ciarek, a inni mierz czas spadania st operami. Te
same czynnoci powt arzamy z innymi ciarkami.
Po zakoczeniu pomiarw wykonamy jeszcze jedno dowiadczenie: Wszyst kie ciarki (o

rnych masach) pucimy jednoczenie i zwrcimy uwag na t o, czy ciarki upady na ziemi w
t ej samej chwili.
Wyniki pomiarw zapisujemy w t abelce przygot owanej wedug wzoru przedst awionego w
rys. 1.20 (2_1_6_doswiadczenie_galileusz.ht ml#t ask_2_h1.6__t ab1.6.1). Jeeli czas spadani
ciarkw jest mierzony przez wicej ni t roje uczniw, t o odpowiednio zwikszamy liczb
kolumn w t abeli.
Rysunek 1.20 T abelka po miar w
Dla kadego ciarka obliczamy czas redni spadania oraz przyspieszenie ziemskie g ,
korzyst ajc ze wzoru (1.35
(../t opics/2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__eq23)), z kt rego ot rzymujemy
2h ( 1.45 )
g=
t2
Oceniamy niepewnoci pomiarw zgodnie z opisem w Ocena niepewnoci pomiarowych
(../t opics/2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7). Najpierw oceniamy
niepewno pomiaru czasu redniego t jako sum wart oci najmniejszej dziaki st opera (np. 0,1
s) i czasu reakcji przy wczaniu i wyczaniu st opera (np. 0,1 s + 0,1 s, wic w sumie
t = 0, 3 s).
Musimy przy t ej okazji kryt ycznie spojrze na uzyskane pojedyncze wyniki czasu spadania i
rozst rzygn, czy kt ry z nich nie jest obarczony bdem grubym, czy nie jest efekt em
pomyki. Sprawdzamy zat em, czy kady pojedynczy pomiar odst aje od redniej w swojej serii nie
bardziej, ni o t . Jeeli wychwycimy wynik, kt ry nie mieci si w przedziale t r t , t o
powinnimy rozway jego wyeliminowanie z serii i ponowne obliczenie wart oci t r .
Odpowiadamy na pyt anie, czy czasy spadania ciarkw o rnych masach s jednakowe w
granicach niepewnoci pomiarowej. Jaki wypywa st d wniosek?
Ocemy t eraz niepewno pomiarow wysokoci h. Musimy uwzgldni moliwo, e ciarki
spuszczalimy z nieco rnicych si wysokoci (przyjmujemy, e niepewno st d wynikajca
nie przekracza 2 cm). Ponadt o podoe, na kt re spaday ciarki, nie jest idealnie poziom
paszczyzn (np. rnice wysokoci mogy wynosi 3 cm). Dokadno przyoenia t amy
mierniczej oraz ograniczona dokadno t amy (wart o najmniejszej dziaki t amy mierniczej)
powiksza nam niepewno pomiarow (np. o dodat kowe: 1 cm + 1 cm = 2 cm). Przyjmujemy, e
wszyst kie t e czynniki, sumujc si, daj czn wart o niepewnoci pomiaru wysokoci h (w
naszym przykadzie h = 2 cm + 3 cm + 2 cm = 7 cm).
Obliczamy niepewno pomiaru przyspieszenia ziemskiego g , korzyst ajc z reguy podanej w

Ocena niepewnoci pomiarowych
(../t opics/2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7). W naszym przypadku
niepewno wzgldn wyniku pomiaru obliczamy wedug wzoru
g h t ( 1.46 )
= = +2
g h t
Sprawdzamy, czy ot rzymane wart oci g dla rnych mas ciarkw rni si midzy sob w
granicach obliczonej niepewnoci pomiarowej. Obliczamy wart o redni g r .
Oblicz rnic midzy g r a znan wart oci g = 9, 81 m/s2 (t ablicow). Jaki wynika st d
wniosek?
Jako podsumowanie dowiadczenia piszemy zasadniczy wniosek kocowy: co byo celem

dowiadczenia i czy wyniki pomiarw s zgodne z naszymi oczekiwaniami zawart ymi w
sformuowaniu celu dowiadczenia.
Sprawozdanie z dowiadczenia Galileusz (ht t p://../images/Sprawozdanie1_r.doc)

Galileusz - dowiadczenie wirt ualne
1. Uruchom animacj klikniciem myszy.

St oper uruchamia si sam w momencie, gdy chopiec upuszcza pik.
2. Obserwuj ruch spadajcej piki i zat rzymaj animacj w momencie, gdy pika upada na ziemi.
3. Zanot uj odczyt st opera (z unieruchomionej animacji) i wpisz do t abelki pomiarw w
sprawozdaniu.
Przyjmij, e wysoko H = 8 m. Nast pnie, powt rz czynnoci 1-3. Moment
zast opowania animacji zaley od czynnikw przypadkowych (t wj refleks). Dlat ego, t ak jak
w realu za kadym razem uzyskasz nieco inny odczyt na st operze - t o pozwoli ci
waciwie oceni niepewnoci pomiarowe dowiadczenia. Niepewno H oce t ak, jak w
dowiadczeniu realnym.
Ocena niepewnoci pomiarowych
Kady wynik pomiaru x daje t ylko wart o przyblion rzeczywist ej wart oci x0 . Spowodowane
jest t o t ym, e:
1. przedmiot , kt ry mierzymy, jest niedoskonay, np. przy pomiarze dugoci st wierdzamy, e

przedmiot nie jest idealnie rwny; z kolei gdy mierzymy odst p czasu t o synchronizacja
rozpoczcia pomiaru z poczt kiem zjawiska nie jest idealna (podobnie jest z synchronizacj
zakoczenia pomiaru z kocem zjawiska);
2. pomiar zawsze odbywa si z ograniczon dokadnoci wynikajc zarwno z czynnoci
pomiarowych, jak i z wykonania samego przyrzdu pomiarowego, np. przy pomiarze
dugoci wyst puje: niedokadne przyoenie linijki, nieprecyzyjne wykonanie podziaki,
okrelona grubo kresek podziaki, it d.
Mimo e prawdziwa wart o wielkoci mierzonej nie jest znana, moemy okreli przedzia
wart oci, w kt rym si ona mieci. Poow szerokoci t ego przedziau nazywamy niepewnoci
pomiarow x. Przyjmujemy, e wart o rzeczywist a mieci si z duym
prawdopodobiest wem w przedziale midzy: (x x) a (x + x) , gdzie x jest wart oci
zmierzon. Na przykad, mierzc dugo prt a, ot rzymalimy wart o x = 36, 4 cm i
niepewno pomiarow x = 0, 3 cm. Przyjmujemy wic, e dugo zmierzonego prt a wynosi
l = (36, 4 0, 3) cm.
Wane
Niepewno pomiarowa jest miar precyzji pomiaru; podaje ona dopuszczalne odchylenie
wyniku pomiaru od prawdziwej wart oci wielkoci mierzonej.
Niepewnoci pomiarowe mona zmniejszy, st osujc dokadniejszy przyrzd lub dokadniejsz

met od pomiaru. Jednake nie jest emy w st anie ich cakowicie wyeliminowa. Poza
niepewnociami pomiarowymi wyst puj bdy pomiarowe, kt rych mona unikn. Bdy
pomiarowe powst aj czst o na skut ek przeoczenia lub pominicia wanego czynnika
wpywajcego na pomiar, np. przy pomiarze dugoci prt a nie zauwaamy jego wygicia.
Dla zmniejszenia niepewnoci pomiarowej wykonujemy pomiar wielokrot nie, wt edy czst o
poszczeglne wyniki pomiaru nieco rni si od siebie, gdy kady pomiar obarczony jest
przypadkow niepewnoci pomiarow. Obliczajc redni aryt met yczn z t ych pomiarw,
ot rzymujemy wart o najbardziej zblion do wart oci rzeczywist ej. Czasami zdarza si, e
jeden wynik pomiaru rni si znacznie od pozost aych. Wt edy odrzucamy go i nie uwzgldniamy
przy obliczaniu wart oci redniej, gdy mamy prawo sdzi, z duym prawdopodobiest wem, e
powst a na skut ek bdu pomiaru. Mwimy, e t en wynik pomiaru jest obarczony bdem
grubym.
Przy ocenie niepewnoci pomiarowych pojedynczego pomiaru bierzemy pod uwag wszyst kie
czynniki, kt re wpywaj na jego dokadno. Suma wszyst kich przyczynkw daje czn
niepewno pomiarow. Sposb oceniania niepewnoci pomiarowych zaley od konkret nej
syt uacji. Zapoznamy si z nim przy okazji wykonywania opisanych dowiadcze.
Zast anwmy si t eraz, jak obliczy niepewno pomiarow w przypadku, gdy wynikiem pomiaru
jest wielko zoona, dana za pomoc wzoru mat emat ycznego, kt rego element ami s
wielkoci obarczone niepewnoci pomiaru. Rozwaymy syt uacj, w kt rej bezporednio
zmierzylimy dwie niezalene wielkoci: x oraz y; oszacowalimy t ake ich niepewnoci
pomiarowe x i y. Wielko zoon (z wielkoci element arnych x oraz y) oznaczymy
symbolem z.
UWAGA
Jeeli wielko zoona z jest przedst awiona za pomoc sumy lub rnicy wielkoci
mierzonych bezporednio, t o niepewno z wyniku pomiaru jest rwna sumie niepewnoci
pomiarw x i y.
gdy z= z+ y lub z= zy to z = x + y ( 1.47 )
UWAGA
Jeeli wielko zoona z jest przedst awiona za pomoc iloczynu lub ilorazu, t o wzgldna
niepewno z
z
wyniku pomiaru jest rwna sumie wzgldnych niepewnoci pomiarowych x
i y (wzgldn niepewnoci pomiarow nazywamy iloraz niepewnoci pomiarowej i
wart oci wielkoci mierzonej).
x z x y ( 1.48 )
gdy z= xy lub z= to = +
y z x y
Zast osowalimy t u znaki bezwzgldnej wart oci, poniewa przyjmujemy, dla oceny
maksymalnej niepewnoci pomiaru, przypadek najbardziej niekorzyst ny, gdy niepewnoci
pomiaru sumuj si z t ym samym znakiem.
Uwaga
at wo moemy zrozumie, dlaczego w przypadku iloczynu dwch mierzonych wielkoci x i y

y
sumujemy niepewnoci wzgldne x i . Niepewno iloczynu wynosi
x y
(xy) = (x + x) (y + y) xy. Po wymnoeniu wyrae w nawiasach ot rzymamy
(xy) = x y + y x + x y ( 1.49 )
Iloczyn dwch maych wielkoci x y jest bardzo may w porwnaniu z pozost aymi
wyrazami i mona go zaniedba. St d ot rzymujemy regu dodawania wzgldnych
niepewnoci pomiarowych:
(xy) x y ( 1.50 )
= +
xy x y
Wynik t en mona zilust rowa graficznie. Niech prost okt ma boki o dugociach a i b. Jego
pole powierzchni ma wart o S = a b. Jeli zwikszymy bok a o a i jednoczenie
zwikszymy bok b o b, t o pole powierzchni zwikszy si o S.
Rysunek 1.22 Graficzna ilustracja mno enia niepewno ci po miaro wych
Ze wzoru 1.49 (2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__eqA)

ot rzymujemy
S = |b a| + |a b| + |a b| ( 1.51 )
Na t zmian skadaj si t rzy przyczynki, pokazane na rysunku. Te przyczynki odpowiadaj

t rzem skadnikom sumy we wzorze (1.51
(2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__eqB)). Wida t ake, e
przyczynek a b moe by pominit y wobec pozost aych dwch. Jeli t eraz wzr (1.51
(2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__eqB)), z pominit ym
skadnikiem a b, podzielimy obust ronnie przez S = a b, t o ot rzymamy:
S a b ( 1.52 )
= +
S a b
Na zakoczenie podamy jeszcze zasady zaokrglania wynikw i niepewnoci pomiarowych.
W przypadku gdy wart o niepewnoci pomiarowej ma pierwsz cyfr znaczc mniejsz od 3,

podajemy j z dokadnoci do dwch miejsc znaczcych, w pozost aych przypadkach
zaokrglamy j do jednej cyfry znaczcej.
Wane
Cyfry znaczce t o wszyst kie cyfry liczby dziesit nej z wyjt kiem zera z lewej st rony t ej
liczby.
Taki sposb zaokrglania wynika z fakt u, e zwykle nie jest emy w st anie wyznaczy
niepewnoci pomiarowej z dokadnoci lepsz ni 20% jej wart oci. Ot o przykady waciwych
zaokrgle:
0, 00134 0, 0013 = 1, 3 10-3

0, 0103 0, 010 = 1, 0 10-2
0, 0302 0, 03 = 3 10-2
6 270 6 103
UWAGA
Wynik pomiaru zaokrglamy zawsze do t ego samego miejsca dziesit nego, do kt rego
zaokrglilimy niepewno pomiarow.
Ot o przykady wynikw pomiaru prawidowo zaokrglonych:
l = (1, 4841 0, 0013) m

m = (320 40) g
t = (86, 3 0, 6) 106 s
W przypadku gdy celem pomiaru jest zbadanie zalenoci midzy wielkociami, wynik
przedst awiamy na wykresie. Przeprowadzamy wt edy graficzn ocen i dyskusj niepewnoci
pomiaru. Takie post powanie omwimy przy okazji Dowiadczenie Akceleracja
(../t asks/2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13).
Uwaga
Gdy wykonujemy pomiar wielokrot nie, a niepewnoci pomiarow rzdzi przypadek, t o

okazuje si, e wyniki pomiarw ukadaj si w pewien prawidowy sposb. Na przykad, w
celu wyznaczenia masy zot ego piercionka waono go wielokrot nie na wadze, kt rej skala
pozwalaa na odczyt wart oci z dokadnoci do 1mg (0,001g). Uzyskane wyniki przedst awia
t abela rys. 1.23 (2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__t ab1.7.1).
Rysunek 1.23 T abelka po miar w masy piercio nka
Liczba przypadkw n, w kt rych uzyskano konkret n wart o masy przedst awiona jest na
wykresie hist ogramie (rys. 1.24
(2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__rys17)). Widzimy, e wyniki
ukadaj si na charakt eryst ycznej krzywej majcej kszt at dzwonu, nazywanej krzyw
Gaussa. Krzywa t a wyraa ogln prawidowo st at yst yczn w naszym przykadzie fakt
int uicyjnie zrozumiay, e najczciej wyst puj wyniki pomiaru zblione do wart oci
rzeczywist ej, a coraz rzadziej ot rzymuje si wynik pomiaru z coraz t o wikszym odchyleniem
od wart oci rzeczywist ej.
Za najbardziej zblion do wart oci rzeczywist ej uznajemy redni aryt met yczn wynikw,
kt ra w t ym przypadku prakt ycznie pokrywa si z wynikiem najczciej wyst pujcym
(maksimum krzywej).
Rysunek 1.24Liczebno wystpo wania wynik w po miaro wych przy
wielo kro tnych po miarach
Przypomnij sobie zasady porwnywania wynikw z t omu I.
Pytania i problemy
1. Czy dowolny pomiar wielkoci fizycznej moe by dokonany z bezwzgldn dokadnoci, z
niepewnoci pomiarow rwn zeru? Odpowied uzasadnij.
2. Podaj przyczyny, dla kt rych kady pomiar jest obarczony niepewnoci pomiarow.
3. Podaj przyczyny, dla kt rych pomiar moe by obarczony bdem pomiarowym.
4. Co t o jest niepewno pomiarowa? Podaj definicj niepewnoci pomiarowej.
5. Podaj, jakim wzorem zapiszemy niepewno pomiaru zoonego, w przypadku gdy jest on
wyraony w post aci sumy pomiarw bezporednich.
wyraony w post aci rnicy pomiarw bezporednich.
7. Co t o jest niepewno wzgldna pomiaru?
wyraony w post aci iloczynu pomiarw bezporednich?
9. Powiedzmy, e mierzc dugo t yczki, ot rzymae wart o l = 1, 456 m, a niepewno
pomiarowa ocenie na l = 0, 5 cm. Zapisz wynik pomiaru dugoci t yczki (st osujc
waciwe zaokrglenia).
Ruch jednostajnie opniony
Jeeli przyspieszenie a jest zwrcone w st ron przeciwn do prdkoci v ruchu ciaa, t o
prdko bdzie coraz mniejsza i bdziemy mieli do czynienia z ruchem opnionym.
Przyspieszenie zwrcone przeciwnie do prdkoci ciaa nazywa si opnieniem. Jeeli
opnienie jest st ae, t o ruch nazywamy jednostajnie opnionym.
Wzory na prdko (1.26 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq_jp_v))

i pooenie (1.27 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq_jp_s)) w ruchu
jednost ajnie przyspieszonym przechodz we wzory dla ruchu jednost ajnie opnionego, gdy
zmienimy znak przy a na ujemny. Wt edy wzr na prdko przyjmie post a:
v = v0 at ( 1.53 )
Uwaga
Trzymajc si cile wzoru (1.15

(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq13)) - definicji
przypieszenia - w post aci:
v v0
a= ( 1.54 )
t
t rzeba przyj, e przypieszenie jest ujemne w ruchu opnionym (gdy prdko ciaa jest
dodat nia i zmniejsza si, bo wt edy v0 > v). Jednake mwienie o przypieszeniu w ruchu
opnionym jest niezrczne, dlat ego st osuje si t ermin opnienie zamiast wart o
bezwzgldna ujemnego przypieszenia.
Wyobramy sobie, na przykad, hamujcy samochd. Jego prdko zmniejsza si od v0 w

chwili t = 0 do v mniejszego od v0 . Zmiana prdkoci v = v v0 jest ujemna, a wic i
przyspieszenie a = v/t t e jest ujemne. Zat em opnienie jako wart o bezwzgldna
przyspieszenia ujemnego, jest rwne ubytko wi prdkoci w jednost ce czasu
a = ( v0 v)/t .
Wzory na prdko i pooenie w ruchu jednost ajnie przyspieszonym przechodz we wzory dla
ruchu jednost ajnie opnionego, gdy zmienimy znak przy a na ujemny. Wt edy wzr na prdko
przyjmie post a:
v = v0 at ( 1.55 )
Prdko po czasie t jest rwna prdkoci poczt kowej v0 pomniejszonej o zmian prdkoci
at , jaka si dokonaa w czasie t . Wzr (1.55
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq26)) przedst awia zaleno liniow
malejcej prdkoci od czasu t . Na wykresie jest t o linia prost a opadajca ku doowi (rys.
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__rys18)). Punkt przecicia t ej prost ej z
osi czasu wyznacza chwil t k , w kt rej prdko zmaleje do zera; t k mona ot rzyma z
rwnania (1.55 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq26)), podst awiajc
v = 0. Ot rzymamy 0 = v0 at , skd
v0
tk = ( 1.56 )
a
W przypadku gdy opnienie ciaa wywoane jest przez opory ruchu, np. przez t arcie albo
hamowanie samochodu, t o wt edy t k jest czasem t rwania ruchu jednost ajnie opnionego ciao
koczy swj ruch.
W przypadku gdy przyspieszenie zwrcone przeciwnie do prdkoci nie przest aje dziaa nadal
wyst puje po osigniciu zerowej prdkoci, ciao kont ynuuje swj ruchu. Zmienia si jednak
zwrot jego prdkoci. Z t ak syt uacj mamy do czynienia np. w przypadku rzut u pionowego do
gry (kt ry zost anie omwiony w dalszej czci t ego rozdziau). W t akiej syt uacji nast puje
zmiana zwrot u prdkoci w najwyszym punkcie t oru. Na wykresie zalenoci prdkoci od czasu
(rys. (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__rys18)) dalsze t rwanie ruchu
obrazuje odcinek linii pod osi czasu.
Rysunek 1.25 Wykres zaleno ci prdko ci o d czasu w ruchu jedno stajnie

o p nio nym
Rwnanie (1.55 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq26)) obejmuje
zarwno ruch do przodu, czyli o zwrocie prdkoci zgodnym ze zwrot em osi wsprzdnej
pooenia ciaa, jak i ze zwrot em przeciwnym (kiedy ciao si cofa); wt edy na wykresie v ma
formalnie znak minus, co nie oznacza, oczywicie, e wart o wekt ora prdkoci jest ujemna!
A ot o rwnanie zalenoci pooenia ciaa od czasu w ruchu prost oliniowym jednost ajnie
opnionym:
at 2 ( 1.57 )
s = s0 + v0 t
2
Wykresem zalenoci pooenia ciaa od czasu w ruchu jednost ajnie opnionym, zgodnie ze
wzorem (1.57 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq28)), jest parabola o
gaziach opadajcych ku doowi (rys. 1.26
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__rys19)). Z wykresu moemy odczyt a,
e wart o wsprzdnej pooenia ciaa s poczt kowo narast a, ale coraz wolniej, a do wart oci
maksymalnej.
Maksimum wyst puje dla czasu t k . Dalsza cz krzywej oznaczona jest lini przerywan, dla
kt rej wart o wsprzdnej pooenia ciaa maleje. Oznacza t o, e w t ym czasie ciao si cofa.
Rysunek 1.26 Wykres zaleno ci po o enia s o d czasu t w ruchu jedno stajnie
o p nio nym

Kinemat yka - ruch jednost ajnie opniony
Przykad 6
Samochd jedzie z prdkoci v0 = 100 km/h. Nagle kierowca zauwaa przeszkod w
odlegoci l = 50 m . Czy ma on moliwo uniknicia zderzenia z przeszkod, jeeli najwiksze
dost pne opnienie podczas hamowania wynosi a = 4, 9 m/s2 ?
Rysunek 1.28 Samo ch d hamujcy przed przeszko d
Odpo wied: Zakadamy, e podczas hamowania ruch samochodu jest jednost ajnie opniony,
obliczymy drog, jak przebyby samochd, gdyby nie napot ka przeszkody. Przyjmijmy, e
s0 = 0, zat em wzr (1.57 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq28))
przyjmie post a
at 2 ( 1.58 )
s = v0 t
2
Podst awiajc do niego czas hamowania wyraony wzorem (1.56
v0
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq27)): t = tk = a
, ot rzymamy
2
v20 ( 1.59 )
s = v0 ( ) ( ) =
v0 a v0
a 2 a 2a
Prdko poczt kowa samochodu wyraona w met rach na sekund wynosi
km 100 000 m m ( 1.60 )

v0 = 100 = = 27, 78
h 3 600 s s
Zat em
m 2
(27, 78 ) ( 1.61 )
s= s
= 78, 7 m
2 4, 9 m
s2
Widzimy, e droga hamowania s jest znacznie wiksza od odlegoci l = 50 m od przeszkody!

Kierowca nie jest w st anie unikn zderzenia.
Obliczmy jeszcze prdko v, z jak samochd uderzy w przeszkod. Znamy drog l oraz
prdko poczt kow v0 , ale nie znamy czasu t dot arcia samochodu do przeszkody. Zgodnie z
rwnaniem (1.53 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq25)) czas t en jest
rwny
v0 v
t= ( 1.62 )
a
Tak wyraony czas podst awiamy do wzoru (1.39
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__eq24a)):
2
at 2 v0 v a ( v0 v) ( 1.63 )
l = v0 t = v0
2 a 2 a2
St d
v20 v2 ( 1.64 )
l=
2a
Rozwizujc t o rwnanie wzgldem v, ot rzymamy szukan prdko zderzenia samochodu z
przeszkod

v = v20 2al = (27, 78
2 ( 1.65 )
) 2 4, 9
m m m km
50 m = 16, 78 = 60, 4
s s2 s h
Samochd uderzy wic w przeszkod z prdkoci o wart oci 60,4 km/h.
Przykad 7
Wyobra sobie, e samochd spada z pewnej wysokoci h i uzyskuje prdko t ak, jak
obliczona w Przykad 6 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__p1.8.1) (60,4
km/h). Oblicz t wysoko.
Odpo wied: Samochd w swoim hipot et ycznym upadku porusza si ruchem jednost ajnie
przyspieszonym, z poczt kow prdkoci v0 = 0, z przyspieszeniem ziemskim g ,
gt2
przebywajc w czasie t drog rwn h. Wykorzyst ajmy wic wzr h = 2
oraz wzr v = gt w
nast pujcy sposb:
gt 2 g2 t2 (gt) 2 v2 ( 1.66 )
h= = = =
2 2g 2g 2g
Rysunek 1.29 Spadajcy samo ch d

Efekt zderzenia z przeszkod samochodu jadcego z prdkoci 60 km/h odpowiada
upadkowi samochodu z dachu budynku czt eropit rowego
Zat em
v2 (16, 78 m/s) 2 ( 1.67 )

h= = = 14, 35 m
2g 2 9, 81 m/s2
Jest t o (w dobrym przyblieniu) wysoko budynku czt eropit rowego. Innymi sowy, samochd
zderzy si z przeszkod z prdkoci, jak uzyskaby przy upadku z dachu czt eropit rowego
budynku (rys. 1.29 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__rys21)).
Pytania i problemy
1. Czym rni si ruch jednost ajnie przyspieszony od ruchu jednost ajnie opnionego?
2. Co t o jest opnienie? Dlaczego st osujemy pojcie opnienie a nie ujemne
przyspieszenie?
3. Czy wzory na pooenie i prdko w ruchu jednost ajnie przyspieszonym rni si od ich
odpowiednikw w ruchu jednost ajnie opnionym?
4. Wykonaj wykres zalenoci pooenia s od czasu t w ruchach jednost ajnie zmiennych wg
przykadw 6 i 7.
5. Wykonaj wykres zalenoci prdkoci od czasu w ruchach jednost ajnie zmiennych wg
przykadw 6 i 7.
Rzut pionowy w gr
Jeeli ciau nadamy prdko poczt kow v 0 w kierunku pionowym w gr, t o w caym czasie
ruchu ciao ma st ae przyspieszenie ziemskie g zwrcone pionowo w d, a wic w st ron
przeciwn do prdkoci poczt kowej v 0 . Zat em ciao, wznoszc si, wyt raca st ale prdko, a
do chwilowego zat rzymania si wt edy prdko chwilowa v = 0. W t ym momencie ciao osiga
maksymaln wysoko H (rys. 1.30 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__rys22)). Ta
pierwsza faza ruchu w gr jest ruchem jednost ajnie opnionym ze st aym opnieniem
rwnym g , oczywicie pod warunkiem, e pominiemy w t ym zagadnieniu opr powiet rza. W
drugiej fazie ruchu ciao swobodnie spada.
Obliczmy maksymaln wysoko H , na kt r wzniesie si ciao (nie uwzgldniamy t u, zgodnie z

zaoeniem, oporu powiet rza). Wykorzyst amy wzr na pooenie ciaa w ruchu jednost ajnie
opnionym (1.57 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq28)). Pooenie s
w naszym zagadnieniu jest t osame z wysokoci h, przyjmijmy s0 = h0 = 0 oraz a = g . Mamy
zat em
gt 2 ( 1.68 )
s = v0 t
2
Jest t o rwnanie wysokoci na jakiej znajduje si ciao w kadej chwili, podczas rzut u pionowego
w gr. Maksymaln wysoko H na jak wzniesie si ciao ot rzymamy, gdy do t ego wzoru
podst awimy czas wznoszenia t w . Zgodnie ze wzorem (1.56
v
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq27)) dla a = g mamy t w = t k = g0 .
Zat em
gt 2w g v0 2 ( 1.69 )
= v0 ( ) ( )
v0
H = v0 t w
2 g 2 g
St d
v20 ( 1.70 )
H=
2g
Rysunek 1.30 Rzut pio no wy w g r

Maksymalna wysoko wynosi H
Zaleno pooenia (czyli wysokoci) ciaa rzuconego pionowo w gr od czasu, zgodnie ze

wzorem (1.68 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq29)), pokazana jest na rys. 1.31
(2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__rys23). Wykres przedst awia parabol, kt rej
maksimum odpowiada najwikszej wysokoci H po upywie czasu t w . Parabola dot yka osi czasu
w dwch punkt ach A i B . Punkt A odpowiada chwili wyrzucenia ciaa t = 0. Punkt B odpowiada
czasowi t = t c , gdy ciao ponownie zet knie si z ziemi wysoko ciaa zmaleje do zera. Zat em
t t
czas t c oznacza cakowit y czas t rwania rzut u (zarwno wznoszenia, jak i opadania). Czas t c at wo
wyznaczymy, jeeli we wzorze (1.68 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq29))
przyjmiemy, e h = 0:
gt c 2 ( 1.71 )
0 = v0 t c
2
Jest t o rwnanie kwadrat owe, gdzie niewiadom jest czas t . Ma ono dwa pierwiast ki. Jeden t o
t c 1 = 0, co odpowiada wysokoci zero w chwili st art u. Drugi pierwiast ek ot rzymamy po prost ym
2v0
przekszt aceniu naszego rwnania: t c 2 = g
.
Szukany przez nas czas odpowiada rozwizaniu t c 2 , zat em
2v0 ( 1.72 )
tc =
g
Jest t o wzr na czas t rwania caego rzut u pionowego w gr. Jeeli przez t 1 oznaczymy czas
2v
wznoszenia ciaa, a przez t 2 czas spadania ciaa, t o t c = t 1 + t 2 = g 0 . Czas wznoszenia
zgodnie ze wzorem (1.56 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__eq27))
v
wynosi jednak t 1 = t w = g0 . Widzimy wic, e w rzucie pionowym w gr czas wznoszenia jest
rwny czasowi spadania ciaa: t 1 = t2 .
Wart o prdkoci dla rzut u pionowego dana jest wzorem (1.33
(2_1_5_przyspieszenie_ziemskie.ht ml#t opic_2_h1.5__eq22)), w kt rym podst awiono na miejsce
a przyspieszenie ziemskie g:
v = v0 gt ( 1.73 )
Rysunek 1.31 Wykres zaleno ci wyso ko ci wzniesienia si ciaa o d czasu w

rzucie pio no wym w g r
at wo moemy si t eraz przekona, e prdko kocowa ciaa w chwili zderzenia z ziemi jest
rwna prdkoci poczt kowej, ale, oczywicie, zwrconej przeciwnie: v = v 0 . Po osigniciu
wysokoci maksymalnej ciao zawraca i prdko zmienia znak, ale w dalszym cigu obowizuje
wzr (1.73 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq32)) (pat rz wykres prdkoci na
rys. 1.29 (2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__rys21)). Fakt , e t u przy
ziemi ciao osiga prdko v = v0 , wynika ze wzoru (1.73
(2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq32)).
Rysunek 1.32 Wykres zaleno ci prdko ci o d czasu w rzucie pio no wym w g r
Przykad 8
Obliczymy najmniejsz prdko, z jak naley rzuci pionowo w gr jakie ciao, aby dot aro na
wysoko H = 12 m czt eropit rowego budynku.
Odpo wied: Skorzyst amy ze wzoru (1.70 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq30))
na maksymaln wysoko H w rzucie pionowym. Wyznaczajc z niego prdko poczt kow
v0 , mamy:

v0 = 2gH = 2 (9, 81 2 ) 12 m = 15, 34
( 1.74 )
m m km
= 55, 22
s s h
Aby ciao dot aro na wysoko 12 m, naley je wyrzuci z prdkoci rwn co najmniej 55,22
km/h.
Pytania i problemy
1. Jaki czas naley wst awi do wzoru (1.68 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq29)),
aby ot rzyma wzr (1.70 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq30)) na maksymaln
wysoko H . Wykonaj odpowiednie przekszt acenia.
2. Udowodnij, e dla rzut u pionowego prdko kocowa vk (t u przed upadkiem ciaa) jest
rwna, co do wart oci bezwzgldnej, prdkoci poczt kowej v0 .
3. Wykonaj wykresy pooenia wysokoci i prdkoci ciaa w funkcji czasu, wykorzyst ujc dane
z Przykad 8 (2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__p1.9.1).
4. Przedst aw na wykresach zalenoci prdkoci od czasu i na wykresach zalenoci drogi od
czasu ruch samochodu opisany w Przykad 6
(2_1_8_ruch_jednost ajnie_opozniony.ht ml#t opic_2_h1.8__p1.8.1). Zaznacz punkt y, w
kt rych nast pi zderzenie z przeszkod. Rozszerz wykresy w t en sposb, aby uwidoczni
czas i drog hamowania, gdy nie ma przeszkody.
Dowiadczenie wirtualne Rzut
pionowy

Dowiadczenie - rzut pionowy

St oper uruchamia si sam w momencie, gdy chopiec wypuszcza pik.
2. Obserwuj ruch piki i zat rzymaj animacj w momencie, gdy pika: a) znajduje si w
najwyszym pooeniu, b) znajduje si z powrot em w miejscu wyrzut u.
3. Zanot uj odczyt y a) i b) st opera (z animacji) i wpisz do t abelki pomiarw w sprawozdaniu.
Oblicz (korzyst ajc z rwna (1.68
(../t opics/2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq29)) (1.73
(../t opics/2_1_9_rzut _pionowy.ht ml#t opic_2_h1.9__eq32))) wysoko H - zasig rzut u w
pionie (t u wysoko budynku) oraz prdko poczt kow wyrzut u v0 . Nast pnie, powt rz
(dwukrot nie) czynnoci 1-3. Moment zast opowania animacji zaley od czynnikw
przypadkowych (t wj refleks). Dlat ego, t ak jak w realu, za kadym razem uzyskasz nieco
inny odczyt na st operze - t o pozwoli ci dokadniej okreli H i v0 oraz waciwie oceni
niepewnoci pomiarowe H i v0 . Niepewnoci t e oce t ak, jakby mia do czynienia z
dowiadczeniem realnym.
Operacje na wektorach
Dot ychczas mielimy do czynienia z wekt orami wspliniowymi, t zn. majcymi t en sam wsplny
kierunek. Teraz poznamy operacje, kt re mona wykona na wekt orach o rnych kierunkach.
Opiszemy: dodawanie wekt orw, odejmowanie wekt orw, rozkadanie wekt ora na skadowe,
oraz rzut owanie wekt ora na osie ukadu wsprzdnych.
Dodawanie wektorw. Skadanie ruchw

W jaki sposb powinnimy dodawa wekt ory? Na przykad, jak powinnimy dodawa
przemieszczenia? Rozpat rzmy nast pujc syt uacj: przypumy, e na poziomej plat formie w
punkcie A znajduje si czowiek, kt ry nast pnie przechodzi do punkt u B (rys. 1.34
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys25)). Przemieszczenie AB czowieka
dane jest przez wekt or a . Jeeli plat forma przesunie si wzdu t oru, czowiek zost anie
przemieszczony do punkt u C. Przemieszczenie BC jest dane przez wekt or b. W rezult acie,
przemieszczenie AC czowieka wzgldem ziemi dane jest przez wekt or c . Widzimy wic, e
zoenie (czyli zsumowanie) przemieszcze AB i BC jest rwne przemieszczeniu AC. W jzyku
wekt orw wyrazimy t o nast pujco: suma wekt orw a i b jest rwna c , co zapisujemy
a + b = c ( 1.75 )
Rezult at t en nie zaley od kolejnoci dokonywanych przemieszcze. Jeeli czowiek znajdujcy

si w punkcie A zost anie najpierw przemieszczony do punkt u D (rys. 1.34
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys25); AD = BC), a pniej przejdzie
do punkt u C ( DC = AB ), t o jak wida na rysunku przemieszczenie wypadkowe bdzie
t akie samo jak poprzednio, czyli bdzie t o AC. Zapyt ajmy t eraz, jakie bdzie przemieszczenie
wypadkowe czowieka, gdy oba przemieszczenia odbywa si bd rwnoczenie. Oczywicie,
jeeli marsz czowieka i ruch plat formy odbywaj si rwnoczenie, w rezult acie obu
przemieszcze czowiek znajdzie si dokadnie w t ym samym punkcie C. Widzimy zat em, e
jeeli dwa przemieszczenia skadowe dokonuj si jednoczenie, t o przemieszczenie
wypadkowe jest dokadnie t akie samo, jak w przypadku, gdy oba przemieszczenia dokonuj si
oddzielnie. Obowizuje t u zasada dodawania wekt orw skadowych, w wyniku czego ot rzymuje
si wekt or wypadkowy, kt remu odpowiada przekt na rwnolegoboku zbudowanego na
wekt orach skadowych.
Rysunek 1.34 Skadanie dw ch niezalenych ruch w czo wieka i platfo rmy

a) najpierw przemieszcza si czowiek z punkt u A do B , a nast pnie plat forma
przemieszcza czowieka do punkt u C, b) najpierw plat forma przemieszcza czowieka z punkt u
A do D, a nast pnie czowiek przemieszcza si do punkt u C. Rezult at : przemieszczenie
AC = c nie zaley od kolejnoci dokonywanych przemieszcze
Twierdzenie t o mona uoglni i wyrazi nast pujco:
Zapamitaj
Niezaleno ruchw
Jeeli punkt mat erialny wykonuje kilka ruchw jednoczenie, t o kady ruch skadowy odbywa
si t ak, jak gdyby pozost ae ruchy nie miay miejsca (czyli ruchy skadowe nie przeszkadzaj
ani nie pomagaj sobie wzajemnie). Dowolny ruch na paszczynie mona opisa jako
zoenie dwch niezalenych ruchw.
Wekt or bdcy sum dwch wekt orw mona przedst awi graficznie jako przekt n
rwnolegoboku (rys. 1.35 (2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys26)). Mona
go rwnie przedst awi w t en sposb, e najpierw poczt ek drugiego skadnika przykada si do
koca pierwszego, a nast pnie t worzy si wekt or wypadkowy, kt rego poczt ek pokrywa si z
poczt kiem pierwszego, a koniec z kocem drugiego skadnika (rys. 1.35
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys26)).
Rysunek 1.35 Do dawanie wekto r w

Zgodnie z regu: a) rwnolegoboku, b) t rjkt a
W oglnym przypadku, aby doda kilka wekt orw, na przykad a 1 , a 2 , a 3 i a 4 , naley poczt ek
drugiego skadnika przyoy do koca pierwszego, poczt ek t rzeciego do koca drugiego, it d.
Nast pnie t worzy si wekt or wypadkowy b, kt rego poczt ek pokrywa si z poczt kiem
pierwszego skadnika, a koniec z kocem ost at niego skadnika (rys. 1.36
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys27)). Ten wekt or jest wanie sum
wekt orw skadowych:

b = a 1 + a 2 + a 3 + a 4 ( 1.76 )
Taki sposb dodawania wekt orw nazywamy regu wieloboku.
Rysunek 1.36 Do dawanie kilku wekto r w zgo dnie z regu wielo bo ku
Odejmowanie wektorw
Operacja odejmowania jest operacj odwrot n do dodawania wekt orw. Sposb graficznego
odejmowania wekt orw odczyt amy wprost z rys. 1.35
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys26), gdzie mamy przedst awiony
wekt or c bdcy sum dwch wekt orw, c = a + b. Oczywicie, z t ego zapisu wynika, e
wekt or b jest rnic wekt orw c i a ,
b = c a ( 1.77 )
Widzimy, e wekt or b jest poprowadzony w t en sposb, e czy koce wekt orw a i c . Moemy
zat em poda oglny przepis na odejmowanie wekt orw:
Zapamitaj
Aby ot rzyma wekt or b bdcy rnic wekt orw c i a naley wekt ory c i a sprowadzi do
wsplnego poczt ku i nast pnie poprowadzi wekt or od koca wekt ora a do koca
wekt ora c (rys. 1.37 (2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys28)).
Wektor wodzcy
Za pomoc rnicy wekt orw mona okrela zmian pooenia ciaa wyraon wekt orem
przemieszczenia. W t ym celu wprowadza si t ak zwany wektor wodzcy (lub wektor pooenia)
r . Przyjmijmy, e ciao znajduje si poczt kowo w punkcie A , a pniej w punkcie B. Wekt or

czcy t e dwa punkt y jest wekt orem przemieszczenia AB . Ust almy jaki punkt O, w kt rym
umiecimy poczt ek ukadu wsprzdnych (x;y) rys. 1.37
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys28). Poprowadmy z punkt u O wekt or
r do chwilowego pooenia ciaa. Ten wanie wekt or nazywa si wekt orem wodzcym. Przyjmie
on wart o r1 , gdy ciao jest w punkcie A , oraz r2 w punkcie B (rys. 1.37
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys28)). Widzimy, e wekt or

przemieszczenia AB jest rwny rnicy wekt orw r 2 i r 1 , czyli przemieszczenie AB jest rwne
r = r 2 r 1 . Rnic wekt orw oznaczylimy t ut aj jako r , gdy oznacza ona zmian
wekt ora wodzcego r .
Rysunek 1.37 Wekto r przemieszczenia

a) wekt or AB w ukadzie wsprzdnych Oxy , b) jako rnica dwch wekt orw wodzcych,
r = r 2 r 1
Rozkadanie wektora na skadowe

Rozkadanie wekt ora na skadowe jest czynnoci odwrot n do skadania, czyli sumowania
wekt orw. Jeeli mamy dany wekt or a , kt ry chcemy rozoy na dwa skadowe wekt ory wzdu
z gry ust alonych kierunkw, na przykad wzdu linii OA i OB , jak na rys. 1.38
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys29), t o musimy post powa
nast pujco: z koca wekt ora a wyprowadzamy pomocnicze linie rwnolege do zadanych linii
OA i OB. Powst aje w t en sposb rwnolegobok. Boki rwnolegoboku, kt rym nadajemy
zwrot y, czyli wekt ory a 1 i a 2 , s szukanymi skadowymi wekt ora a (rys. 1.38
(2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys29)).
Rysunek 1.38 Skado we wekto ra

a) Wekt or a naley rozoy na skadowe wzdu kierunkw OA i OB , b) rozoenie wekt ora
a na skadowe a 1 i a 2 zgodnie z regu rwnolegoboku
Rzutowanie wektora na osie

W niekt rych zagadnieniach fizycznych int eresuj nas skadowe wekt ora wzdu osi ukadu
wsprzdnych Ox lub Oy . Te skadowe wekt ora nazywamy rzut ami wekt ora na okrelone osie.
Na rysunku rys. 1.39 (2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys30) wida, e
wart oci liczbowe rzut w a x i a y mona wyrazi wzorami:
a x = a cos ( 1.78 )
a y = a sin ( 1.79 )
W powyszych wyraeniach a oznacza dugo wekt ora a .

Z drugiej st rony, jeeli s dane rzut y prost opade a x i a y wekt ora a , a wart o wekt ora jest
nieznana, t o korzyst ajc z t wierdzenia Pit agorasa t nieznan wart o wekt ora moemy
obliczy (rys. 1.39 (2_1_10_operacje_na_wekt orach.ht ml#t opic_2_h1.10__rys30)):

a = a 2x + a 2y ( 1.80 )
Rysunek 1.39 Rzuto wanie wekto ra
a) Rzut owanie wekt ora na osie x i y. b) Rzut y wekt ora c bdcego sum wekt orw a i b (
c = a + b) s sumami rzut w wekt orw skadowych, t zn. cx = a x + bx , cy = a y + by
Kinemat yka - wekt or przemieszczenia
Kinemat yka - dodawanie wekt orw
Pytania i problemy
1. Jakie czynnoci naley wykona, aby doda graficznie dwa wekt ory przemieszczenia?
Zast osuj regu: a) wieloboku, b) rwnolegoboku. Przyjmij, e kierunki wekt orw nie le na
t ej samej prost ej.
2. Jakie czynnoci naley wykona, aby doda graficznie pi wekt orw?
3. Jakie czynnoci naley wykona, aby odj graficznie dwa wekt ory?
4. Co nazywamy wekt orem wodzcym? Jaki jest zwizek midzy wekt orem wodzcym a
przemieszczeniem?
5. Jakie czynnoci naley wykona, aby rozoy graficznie wekt or na dwa skadowe wekt ory
wzdu z gry ust alonych kierunkw?
6. Co t o s rzut y wekt ora na okrelone osie ukadu wsprzdnych ( x, y)? Wykonaj rysunek i
podaj odpowiednie wzory.
7. St at ek przeprawia si przez rzek, kt ra ma szeroko d = 200 m. Wekt or jego
przemieszczenia jest nachylony pod kt em = 60 do osi x umieszczonej wzdu brzegu.
Roz wekt or przemieszczenia na dwie skadowe: wzdu osi x oraz wzdu osi y
prost opadej do brzegu. Oblicz dugo wekt ora przemieszczenia oraz jego skadowej x,
jeeli jego skadowa y = 200 m.
Wektor prdkoci
Wektor prdkoci i jego wsprzdne
Rozwamy najpierw przypadek, gdy ruch punkt u mat erialnego odbywa si po prost ej. Niech w
chwili t 1 punkt mat erialny znajduje si w miejscu wyznaczonym przez wekt or wodzcy r 1 , w
chwili t 2 przez r 2 (rys. 1.42 (2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys31)). Wekt or
przemieszczenia wynosi
r = r 2 r 1 ( 1.81 )
Wyznacza on (w syt uacji ruchu po prost ej) drog punkt u mat erialnego przebyt w czasie
t = t 2 t 1 . Zat em prdko rednia okrelona wzorem
r
v
( 1.82 )
r =
t
jest oczywicie wekt orem, poniewa dzielenie wekt ora r przez skalar t jest innym
wekt orem, kt rego kierunek i zwrot jest zgodny z wekt orem przemieszczenia (rys. 1.42
(2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys31)).
Rysunek 1.42 Wekto ry w ruchu pro sto linio wym

W przypadku ruchu prost oliniowego kierunek i zwrot wekt ora prdkoci jest t aki sam jak
wekt ora przemieszczenia
Wektor prdkoci chwilowej

Prdko chwilowa okrelona w bardzo krt kim przedziale czasu t :
r ( 1.83 )
v =
t
jest t ake wekt orem, kt ry w oglnym przypadku ruchu krzywoliniowego jest st yczny do t oru
(rys. 1.43 (2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys32)).
Rysunek 1.43 Wekto r prdko ci redniej i wekto r prdko ci chwilo wej
AB

Kierunek wekt ora prdkoci redniej v r jest zgodny z ciciw ( AB ) t oru ruchu punkt u
mat erialnego, podczas gdy kierunek wekt ora prdkoci chwilowej v jest st yczny do t oru (gdy
wekt or v jest ut worzony z ciciwy AA bardzo bliskich punkt w t oru)
'
Twierdzenie t o mona uoglni i wyrazi nast pujco:
Zapamitaj
Wekto r prdko ci chwilo wej
r ( 1.84 )
v =
t
okrelony w bardzo krt kim czasie t , jest zawsze st yczny do t oru.
Skadanie prdkoci
Aby wyjani sposb dodawania prdkoci, rozwaymy ponownie ruch czowieka i plat formy. Jak
st wierdzilimy poprzednio, wekt or prdkoci ma t aki sam kierunek i zwrot jak wekt or
przesunicia. St d wynika, e wekt ory prdkoci bd dodaway si t ak samo jak wekt ory
przesunicia. Zat em, jeeli czowiek porusza si z prdkoci v 1 wzgldem plat formy, a
plat forma porusza si z prdkoci v 2 wzgldem ziemi, t o wypadkowa prdko czowieka
wzgldem ziemi wynosi (pat rz rys. 1.44 (2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys33))
v = v 1 + v 2 ( 1.85 )
Do dawanie prdko ci czo wieka wzgldem platfo rmy v 1 i

Rysunek 1.44
platfo rmy wzgldem ziemi v 2
Obowizuje t u regua dodawania wekt orw, kt ra jest suszna w oglnym przypadku, a wic
rwnie w przypadku, gdy prdko czowieka jest skierowana pod dowolnym kt em do
wekt ora prdkoci plat formy (rys. 1.45
(2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys34)). Wzr (1.85
(2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__eq39)) wyraa prawo dodawania prdkoci w
post aci wekt orowej.
Rysunek 1.45 Do dawanie prdko ci czo wieka v 1 i platfo rmy v 2
Przykad 9
Midzy punkt ami A i B na rzece, odlegymi od siebie o l = 10 km, kursuje st at ek, kt ry ma
st a prdko v s wzgldem wody. Oblicz wart oci prdkoci st at ku vs oraz prdkoci prdu
wody w rzece vp , jeeli wiadomo, e st at ek, pync w gr rzeki, pokonuje t odlego w
czasie t 1 = 1 h, nat omiast w d rzeki w czasie t 2 = 0, 5 h.

Kinemat yka - d na rzece
Odpo wied: Wekt ory prdkoci st at ku i prdu rzeki s rwnolege, cho maj przeciwne
zwrot y, gdy st at ek pynie pod prd (w gr rzeki) za zgodne zwrot y, gdy pynie z prdem. Tak
wic, cho wekt ory prdkoci st at ku wzgldem brzegu wyraaj si podobnymi wzorami, t o
wart oci t ych wekt orw s rne:

v1 = vs + vp (podr pod prd); ale v1 = vs vp (bo vs i vp maj przeciwne zwrot y);

v2 = vs + vp (podr z prdem); ale v2 = vs + vp (bo vs i vp maj zgodne zwrot y).
Ilust ruje t o rys. 1.35. (rys. 1.47 (2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys35))
Rysunek 1.47 Skadanie prko ci statku i rzeki
a) St at ek pynie w gr rzeki wekt ory prdkoci st at ku i prdu rzeki odejmuj si, b)
st at ek pynie w d rzeki wekt ory prdkoci st at ku i prdu rzeki dodaj si
Nat omiast v1 = l
t1
i v2 = l
t2
. Mamy wic
l ( 1.86 )
= vs vp
t1
oraz
l ( 1.87 )
= vs + vp
t2
Sumujc t e dwa rwnania st ronami, wyeliminujemy vp . Ot rzymamy
l l ( 1.88 )
2v s = +
t1 t2
St d
l( t 1 + t 2 ) l( t 1 t 2 ) ( 1.89 )
vs = vp =
2t 1 t 2 2t 1 t 2
Podst awiajc wart oci liczbowe, ot rzymamy, e prdko st at ku wzgldem wody wynosi
vs = 15 km/h, za prdko prdu rzeki vp = 5 km/h.
Przykad 10
Przy przeprawianiu przez rzek d st art uje z punkt u O i kieruje si cay czas pod kt em
= 60 do linii brzegu, pod prd rzeki (rys. 1.49
(2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys36)). Oblicz, na jak odlego l od punkt u
A rzeka zniesie d. Szeroko rzeki wynosi d = 100 m, prdko odzi wzgldem wody
vl = 1, 2 m/s, a prdko prdu rzeki vp = 0, 8 m/s. Pod jakim kt em naley kierowa d,
aby przybia do brzegu w punkcie A ?
Przeprawa odzi przez rzek
Odpo wied: Obierzmy ukad wsprzdnych Oxy i zrzut ujmy na osie prdko odzi (rys. 1.49
(2_1_11_wekt or_predkosci.ht ml#t opic_2_h1.11__rys36)); ot rzymamy wart oci
vlx = vl cos ( 1.90 )
vly = vl sin ( 1.91 )
Rysunek 1.49 Przeprawa o dzi przez rzek
Rysunek 1.50 vl
Ro zkad wekto ra prdko ci o dzi
Wekt or wypadkowy prdkoci ma skadowe: vx = vp vlx , vy = vly
Wypadkowa prdko odzi w kierunku osi x wynika z naoenia si prdkoci prdu rzeki vp i
skadowej x-owej prdkoci odzi vlx , czyli
vx = vp vlx = vp vl cos ( 1.92 )
Nat omiast w kierunku osi y prdko wypadkowa odzi
vy = vly = vl sin ( 1.93 )
Odlego l wyznaczymy z t rjkt a OAB
d ( 1.94 )
l=
tg
Gdzie jest kt em, jaki wekt or wypadkowy v t worzy z osi x. Zat em
vy vl sin ( 1.95 )
tg = =
vx vp vl cos
wic
vp vl cos ( 1.96 )
l=d
vl sin
zat em
0, 8 1, 2 cos 60 ( 1.97 )
l = 100 = 19, 2 m
1, 2 sin 60
czyli rzeka zniesie d na odlego l = 19, 2 m.
Kt 0 , pod jakim naley skierowa d, aby w wyniku unoszenia rzeki dopyna prost opadle
do brzegu, mona ot rzyma z ost at niego wzoru na l, przyjmujc, e l = 0. Wwczas
vp vl cos 0 = 0 (co oznacza, e skadowa vx = 0), zat em
vp 0, 8 ( 1.98 )
cos 0 = = = 0, 66
vl 1, 2
st d
cos 0 48 ( 1.99 )
Zat em gdy d bdzie skierowana pod kt em 48 do brzegu, t o kierunek jej wypadkowego

ruchu bdzie prost opady do brzegu.
Kinemat yka - wekt or prdkoci w ruchu prost oliniowym
Kinemat yka - wekt or prdkoci w ruchu krzywoliniowym
Pytania i problemy
1. Podaj definicj wekt ora prdkoci redniej.
2. Podaj definicj wekt ora prdkoci chwilowej.
3. Przedst aw na rysunku t or krzywoliniowy ciaa i zaznacz wekt or prdkoci redniej i
chwilowej.
4. Na wybranym przykadzie wyjanij zasad niezalenoci ruchw.
5. Sformuuj prawo dodawania prdkoci w post aci wekt orowej.
Type s e tting math: 100%
Wektor przyspieszenia
Przyspieszenie rednie zdefiniowane jako st osunek przyrost u wekt ora prdkoci v do czasu
t , w jakim t en przyrost nast pi:
v
a
( 1.100 )
r =
t
jest wekt orem (poniewa dzielenie wekt ora przez skalar t daje wekt or).
Na przyspieszeniach moemy wykonywa, w konkret nych zagadnieniach fizycznych, operacje

wczeniej zdefiniowane dla wekt orw, jak dodawanie, rozkadanie na wekt ory skadowe,
rzut owanie na okrelone osie i inne.
Wskazwka
W ruchu prost oliniowym wekt ory v 1 i v 2 maj t en sam kierunek, zgodny z t orem ruchu. Tak
wic wekt or v = v 2 v 1 ma t en sam kierunek, zgodny z t orem (rys. 1.53
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__rysC)). Z t ego za wynika, e wekt or
przyspieszenia a t ake ma kierunek zgodny z t orem. Mwimy, e przyspieszenie jest w t ej
syt uacji st yczne do t oru. Opisuje ono zmian wart oci prdkoci; kierunek prdkoci si nie
zmienia.
Rysunek 1.53 Wekto ry w ruchu pro sto linio wym

W ruchu przyspieszonym prost oliniowym wekt or v ma zawsze kierunek zgodny z t orem.
Inaczej jest w ruchu krzywoliniowym. ...
Zwrmy uwag na t o, e wekt or przyspieszenia chwilowego w ruchu krzywoliniowym nie jest

st yczny do t oru. Wida t o na rys. 1.54
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__rys38) w punkt ach 1 i 2 wekt ory
prdkoci s st yczne do t oru, nat omiast wekt or v = v 2 v 1 , kt ry wyst puje w liczniku
wzoru (1.100 (2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__eq40)), nie jest st yczny do
t oru (nawet wt edy, gdy punkt y 1 i 2 zbliaj si do siebie), a przecie kierunek wekt ora a jest
zgodny z kierunkiem v . W t akiej syt uacji wekt or przyspieszenia a rozkadamy na dwa wekt ory
skadowe wzajemnie prost opade (rys. 1.55
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__rys39)): a s st yczny do t oru i a r
prost opady (normalny); t en ost at ni wekt or nazywa si przyspieszeniem dorodkowym.
Rysunek 1.54 Wekto r v nie jest styczny do to ru
Taki rozkad wekt ora przyspieszenia ma sens, poniewa kada z opisanych skadowych powoduje
inny skut ek. Skadowa st yczna zwizana jest ze zmian warto ci prdkoci. Zauwamy, e
przyspieszenie a zdefiniowane wczeniej za pomoc wzoru (1.17
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)) - Ruch jednost ajnie
przyspieszony (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4), jest wanie
wart oci skadowej st ycznej przyspieszenia a s . Nat omiast skadowa prost opada
przyspieszenia opisuje zmian kierunku prdkoci.
Rysunek 1.55 Przyspieszenie w ruchu krzywo linio wym mo na ro zo y na

wzajemnie pro sto pade skado we a s i a r
Przykad 11
Ciao zsuwa si po rwni pochyej o dugoci l = 1 m, z wysokoci h = 2 cm (rys. 1.56
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__rys40)). Pomijajc opory ruchu, oblicz
czas t rwania ruchu i prdko kocow ciaa u podna rwni. Ile wynosi czas spadania i
prdko kocowa ciaa, gdy spada ono swobodnie z t ej samej wysokoci?
Rysunek 1.56 Przyspieszenie ciaa na r wni po chyej bez tarcia

Jest ono rwne rzut owi wekt ora przyspieszenia ziemskiego g na kierunek rwni,
a = gs = g sin
Odpo wied: Przyspieszenie ziemskie jest wekt orem i zgodnie z t ym, co powiedziano wyej,
wekt or t en mona rzut owa na dowolne kierunki. W naszym przypadku odpowiednim
kierunkiem rzut u jest kierunek rwnolegy do rwni (bo t ylko w t akim kierunku ciao moe si
porusza ruch w kierunku prost opadym do powierzchni rwni jest niedost pny).
Zat em ciao zsuwa si z rwni z przyspieszeniem a rwnym co do wart oci rzut owi
przyspieszenia ziemskiego gs = g sin . Ale sin = h
l
, wic
h ( 1.101 )
a = g sin = g
l
Wzdu rwni ciao pokonuje drog l ruchem jednost ajnie przyspieszonym w czasie t , z zerow
at2
prdkoci poczt kow ( v0 = 0), zat em l = 2
. Podst awiajc t u wzr na a , ot rzymamy:
ght2
l= 2l
, st d

t = l
2 ( 1.102 )
gh
Po podst awieniu wart oci liczbowych l = 1 m, h = 0, 02 m oraz g = 9, 81 m/s2 ot rzymujemy,

e czas ruchu ciaa wzdu rwni wynosi t = 3, 2 s.
Prdko ciaa u podna rwni wynosi v = at . Podst awmy t u czas t wyprowadzony ze wzoru
at2
l= 2

2l
t=
( 1.103 )
a
zat em

2l
v = at = a

( 1.104 )
= 2al
a
gh

Podst awiajc ot rzymany wczeniej wzr na a , mamy v = 2 l l. St d

v = 2gh ( 1.105 )
Biorc pod uwag dane liczbowe, ot rzymamy, e v = 0, 62 m/s.

gt20
Czas swobodnego spadania t 0 z wysokoci h ot rzymamy z rwnania h = 2
. Mamy wic

t0 =
2h ( 1.106 )
Porwnajmy t en czas z czasem t ruchu ciaa wzdu rwni pochyej. W t ym celu przekszt acimy
wyej wyprowadzony wzr na t w nast pujcy sposb:

t = l =
2 l 2h l ( 1.107 )
= t0
gh h g h
Widzimy, e czas t zsuwania si ciaa po rwni jest t yle razy duszy od czasu t 0 swobodnego
spadania, ile razy dugo rwni jest wiksza od jej wysokoci. Podst awiajc dane liczbowe,
ot rzymamy t 0 = 0, 064 s.
Prdko ciaa swobodnie spadajcego z wysokoci h wynosi v = gt 0 . Podst awiajc

t 0 = 2h
g
ot rzymamy v = 2gh ident yczny wzr ze wzorem na prdko ciaa
zsuwajcego si po rwni. Widzimy zat em, e wart o prdkoci kocowej ciaa zsuwajcego
si bez t arcia po rwni pochyej jest rwna wart oci prdkoci ciaa swobodnie spadajcego z
t ej samej wysokoci.
Pytania i problemy
1. Zdefiniuj i opisz wekt or przyspieszenia redniego.
2. Roz graficznie wekt or przyspieszenia w ruchu krzywoliniowym na skadowe
prost opad i st yczn do t oru. Kt ra z t ych skadowych zwizana jest ze zmian kierunku
prdkoci?
3. Uzasadnij wniosek, e na og wekt or przyspieszenia ma inny kierunek ni wekt or
prdkoci. Wykorzyst aj wzr (1.100
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__eq40)).
4. Podaj, jaki zwizek ma przyspieszenie a zdefiniowane za pomoc wzoru (1.17
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)) w rozdziale Ruch
jednost ajnie przyspieszony (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4) z
przyspieszeniem zdefiniowanym we wzorze (1.100
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__eq40)).
5. Opisz przy jakich dziaaniach kierowcy pojawia si niezerowe przyspieszenie st yczne
samochodu?
6. Opisz przy jakich dziaaniach kierowcy pojawia si niezerowe przyspieszenie dorodkowe
samochodu?
7. Opisz ruch, podczas kt rego skadowa prost opada przyspieszenia rwna jest zeru.
8. Opisz ruch, podczas kt rego skadowa st yczna przyspieszenia rwna jest zeru. (Jeli t o
pyt anie wydaje Ci si za t rudne, wyjanienie znajdziesz w rozdziale Ruch jednost ajny po
okrgu (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15) o ruchu po okrgu).
Dowiadczenie Akceleracja
Wykonujc t o dowiadczenie, przekonamy si, e wzr na drog w ruchu jednost ajnie
przyspieszonym dobrze zgadza si z rzeczywist oci. To znaczy, e wzr t en prawidowo
opisuje zaleno drogi od czasu i na wykresie t ej zalenoci przedst awia si jako parabola.
Wyznaczymy wart o przyspieszenia kulki st aczajcej si po rwni pochyej.
UWAGA
Kulka nie moe mie zbyt duych rozmiarw, aby mona byo zaniedba efekt y zwizane z
ruchem obrot owym kulki - rednica nie powinna by wiksza ni 1 cm.
Przy okazji poznamy ciekawy sposb przekszt acenia krzywej na wykresie w lini prost . Uat wia
t o analiz bdw oraz pozwala jasno unaoczni odchylenia dowiadczalnych pomiarw od t eorii.
Dowiadczenie wykonujemy w nast pujcy sposb:
Z zest awu do dowiadcze z mechaniki wybieramy dwa prt y o dugoci 1 m i czymy je t ak,
aby ut worzyy szyny, kt re ust awiamy na st ole, podkadajc z jednego koca wsporniki. W t en
sposb powst aje rwnia pochya o niewielkim kcie nachylenia do poziomu (rys. 1.57
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys41)). Oznaczamy na niej kred (lub
w inny sposb) jednakowe odcinki drogi, na przykad co l = 10 cm.
Rysunek 1.57 Przygo to wanie r wni po chyej do po miar w czasu staczania si

kulki
Za pomoc st opera wykonujemy pomiary czasu st aczania si kulki na coraz duszych odcinkach
drogi. Mierzymy czas t 1 na drodze s1 = l, t 2 na drodze s2 = 2l, it d. Kulk puszczamy za kadym
razem z wierzchoka rwni. Kady pomiar powt arzamy t rzykrot nie, aby cznie ot rzyma t rzy
serie pomiarw.
Wpisujemy wyniki pomiarw czasu do odpowiednich rubryk t abelki pomiarw znajdujcej si w

sprawozdaniu z dowiadczenia (ht t p://../images/Sprawozdanie_Akceleracja.doc).
Dla kadej wart oci drogi obliczamy redni czas ruchu kulki i wpisujemy go do rubryki t r . Dziki
t emu uzyskujemy dokadniejsze wart oci czasw (jak sdzisz dlaczego?). Obliczamy wart oci
kwadrat w czasw rednich i wpisujemy je w ost at niej rubryce t abelki.
Sporzdzamy wykres zalenoci drogi od czasu dla wart oci uzyskanych podczas pomiaru. Na
osi rzdnych odkadamy drog s w met rach, a na osi odcit ych czas w sekundach. Pamit ajmy o
doborze waciwej skali na osiach, aby wykres by czyt elny. Nanosimy punkt y dowiadczalne i
wykrelamy krzyw, prowadzc j od rki pomidzy punkt ami dowiadczalnymi (nie naley
kreli linii amanej od punkt u do punkt u).
Sprawdzamy, czy ot rzymana krzywa przypomina parabol. Teoret yczny wzr na drog w ruchu
jednost ajnie przyspieszonym (wzr (1.24
(../t opics/2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq19) ) Ruch
jednost ajnie przyspieszony
(../t opics/2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4)) przedst awia, jak wiemy,
funkcj kwadrat ow czasu
at 2 ( 1.108 )
s=
2
Zapisujemy wniosek, jaki wynika z kszt at u ot rzymanej krzywej.
Przeledzimy opracowanie wynikw dowiadczenia na przykadzie konkret nych danych

ot rzymanych w jednej ze szk. Wyniki pomiarw i oblicze zawart e s w rys. 1.59
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__t ab1.13.1). Korzyst ajc z nich,
sporzdzono wykres zalenoci s od t , odkadajc jako rzdne punkt w dowiadczalnych
wart oci t r .
Wykrelona krzywa (rys. 1.58 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys42))

bardzo przypomina parabol. Dziki t emu ot rzymuje si pot wierdzenie dowiadczalne wzoru
t eoret ycznego (1.108 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq41)). Jeeli
ot rzymalimy t aki wynik, moemy si cieszy, jednake moemy odczuwa pewien niedosyt ,
gdy uzyskalimy t ylko jakociowe (na oko) pot wierdzenie t eorii.
Rysunek 1.58 Wykres zaleno ci dro gi o d czasu

Dowiadczalny wykres zalenoci drogi od czasu dla kulki st aczajcej si po rwni pochyej
Rysunek 1.59 Przykado we dane po miar w
Sprbujmy znale pot wierdzenie bardziej obiekt ywne i dokadniejsze. Gdybymy mieli do
czynienia z funkcj liniow, a nie, jak w t ym przypadku, z funkcj kwadrat ow, duo at wiej byoby
st wierdzi zgodno pooenia punkt w dowiadczalnych z t eoret yczn lini prost
(wyst arczyoby t ylko przyoy linijk). Sprbujmy zat em wyprost owa parabol
odpowiadajc zalenoci drogi od czasu w ruchu jednost ajnie przyspieszonym z zerow
prdkoci poczt kow.
Jeeli na osi rzdnych bdziemy odkada drog s, a na osi odcit ych, zamiast wart oci czasu t ,
wart oci kwadrat w czasu t 2 , t o powinnimy ot rzyma prost . Wt edy w rwnaniu (1.109
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq42)) jako zmienn niezalen
t rakt ujemy nie t , ale t 2 , nat omiast s jako zmienn zalen. Ot rzymujemy w t en sposb
zaleno liniow midzy s a t 2 :
(t ) (y = x)
a 2 a ( 1.109 )
s=
2 2
Wykorzyst ujc ost at ni rubryk w t abelce, moemy sporzdzi wykres zalenoci s od t 2 .
Wykres dla podanych wart oci dowiadczalnych przedst awiony jest na rysunku rys. 1.60
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys43). Teraz widzimy wyranie, e
punkt y dowiadczalne ukadaj si wzdu prost ej nie mamy wt pliwoci, e nasze
dowiadczenie pot wierdza t eoret yczny wzr na drog jako funkcj czasu! Widzimy wprawdzie,
e punkt y pomiarowe nie le dokadnie na prost ej, ale nie moemy oczekiwa czego t akiego w
dowiadczeniu, kt rego wyniki s zawsze obarczone okrelon niepewnoci pomiarow. Ist ot ne
jest , e odst pst wa punkt w od prost ej maj charakt er przypadkowy (losowy), a nie
syst emat yczny.
Moglibymy t eraz odczyt a z wykresu dowiadczaln wart o przypieszenia, bo, jak wida
(rwnanie (1.42 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq42))), t angens kt a
nachylenia naszej prost ej do osi ( t 2 ), czyli wspczynnik kierunkowy, jest rwny liczbowo a .
2
Jednake zrobimy t o nieco pniej, poniewa prost na rysunku rys. 1.60
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys43) poprowadzilimy t roch na
wyczucie midzy punkt ami dowiadczalnymi. Nie mamy pewnoci, czy nie mona by jej
dokadniej poprowadzi midzy t ymi punkt ami. Bardziej precyzyjnie poprowadzimy prost , jeeli
uwzgldnimy niepewnoci pomiarowe.
Wskazwka
W fachowych badaniach dowiadczalnych, dla prowadzenia precyzyjnych wykresw st osuje

si specjalne procedury komput erowe moe by sprbowa zast osowa jedn z nich na
lekcji informat yki?
Do wiadczalny wykres zaleno ci dro gi o d kwadratu czasu dla
Rysunek 1.60
kulki staczajcej si po r wni po chyej
Przeprowadzimy t eraz dyskusj niepewno ci po miaro wych (najpierw naley zapozna si

z Dodat kiem 1.1. Ocena dokadnoci wynikw pomiarw zamieszczonym w e_podrczniku
fizyka XXI, kl.1).
Liczbowym wynikiem naszego dowiadczenia ma by przyspieszenie kulki. Wynik pomiaru jest

wt edy peny, gdy podajemy niepewno, z jak go wyznaczono. Nasz kocowy wynik nie
powst aje przez bezporedni pomiar, lecz przez zoenie pomiarw bezporednich. Wobec t ego
jest on obarczony niepewnociami t ych pomiarw. Zat em, podobnie jak t o czynilimy w
przypadku dowiadczenia Galileusz, ocemy najpierw niepewnoci pomiarw bezporednich.
a) Niepewno ci po miar w bezpo rednich
Mamy dwie wielkoci mierzone bezporednio drog s i czas t . Przy ocenie niepewnoci pomiaru
drogi s naley wzi pod uwag t o, e kreski, kt rymi zaznaczalimy odcinki drogi, maj pewn
grubo (kreda), i e st osowalimy podziak cent ymet row, kt ra ma ograniczon dokadno.
Przyjmiemy wic, e maksymalna niepewno, z jak mierzylimy drog, wynosi
s = 0, 5 cm ( 1.110 )
Czas mierzylimy za pomoc st opera, kt rego dokadno jest wyznaczona przez wart o
najmniejszej dziaki (w podanym przykadzie 0,1 s). Powinnimy doda jeszcze czas reakcji przy
wczaniu i wyczaniu st opera w przyblieniu 0,1 s. Przyjmiemy wic, e maksymalna niepewno
pomiaru czasu wynosi
t = 0, 3 s ( 1.111 )
b) Niepewno po miaru wielko ci zo o nej
Przekszt acajc wzr (1.108 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq41)),

ot rzymujemy
2s ( 1.112 )
a=
t2
wic przyspieszenie a , bdce wynikiem kocowym pomiaru, ma post a iloczynow. Zat em
moemy st osowa t ak sam regu jak w przypadku dowiadczenia Galileusz. Niepewno
wzgldna wyniku kocowego jest sum niepewnoci wzgldnych pomiarw bezporednich.
Niepewnoci pomiarowe mog by dodat nie lub ujemne i mog redukowa si nawzajem, jednak
przy ocenie niepewnoci wyniku kocowego uwzgldnimy syt uacj najbardziej niekorzyst n,
kiedy niepewnoci si sumuj. Dlat ego sumujemy wszyst kie niepewnoci ze znakiem plus, czyli
dodajemy ich wart oci bezwzgldne:
a s t ( 1.113 )
= + 2
a s t
Niepewno wzgldn t podwoilimy, poniewa czas t wyst puje we wzorze (1.112

t
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq43)) na przyspieszenie w drugiej
pot dze ( t 2 = t t ).
Teraz moemy przyst pi do oblicze szczegowych. Obliczymy przyspieszenie i niepewno

naszego wyniku kocowego. Przede wszyst kim poprowadzimy dokadniej lini prost na wykresie
zalenoci s od t 2 . W t ym celu przedst awimy graficznie niepewnoci s i ( t 2 ). Niepewno
s ocenilimy jako rwn 0, 5 cm , nat omiast niepewno kwadrat u czasu ( t 2 ) musimy
( 2 )
( )
(t2 )
t
pot rakt owa jako niepewno pomiaru zoonego =2 t
, wic
t2
(t 2 ) = 2|t|t ( 1.114 )

Przyjlimy, e t = 0,3 s, wic
(t 2 ) = 0,6t(s2 ) ( 1.115 )

Dla kadego czasu t obliczamy niepewno ( t 2 ). Obliczone wart oci oraz wart oci pozost aych
niepewnoci wpisujemy do t abelki niepewnoci pomiarw (przykadowe dane w rys. 1.61
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__t ab1.13.2)).
Rysunek 1.61 T abelka niepewno ci po miar w (dane przykado we)
Kady punkt dowiadczalny na wykresie ot oczymy t ak zwanym prost okt em niepewnoci

pomiarowych (rys. 1.62 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys44))
informujcym nas o maksymalnej niepewnoci przy ust alaniu pooenia punkt u. Prost okt
niepewnoci ma podst aw rwn 2t 2 , rn dla rnych punkt w, i wysoko 2|s| = 1 cm,
jednakow dla wszyst kich punkt w.
Rysunek 1.62 Niepewno ci po miaro we

2
Graficzne przedst awienie niepewnoci pomiarowych na wykresie zalenoci s od t . Linia
prost a obrazujca rzeczywist y ruch kulki powinna przechodzi przez co najmniej 70%
prost okt w niepewnoci pomiarowych
Teraz moemy miao poprowadzi prost w pobliu punkt w dowiadczalnych; nie popenimy
pomyki, jeeli prost a bdzie przechodzi przez wikszo (powyej 70%) prost okt w
niepewnoci, jak na wykresie rys. 1.62
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys44). Ot o sposb na moliwie
najdokadniejsze poprowadzenie linii na wykresie dowiadczalnym.
Teraz wyznaczymy przyspieszenie kulki a . Zgodnie ze wzorem (1.100

(../t opics/2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12__eq40)), t angens kt a nachylenia
prost ej do osi t 2 (wspczynnik kierunkowy prost ej) jest liczbowo rwny poowie przyspieszenia
kulki:
a
tan = (liczbowo) ( 1.116 )
2
Aby obliczy wart o t angensa, moemy wzi z wykresu rzdn i odcit dowolnego punkt u na
prost ej; najlepiej obra punkt na kocu prost ej. Wemy zat em punkt o rzdnej rwnej 0,9 m.
Wt edy odcit a wyniesie 11, 4 s2 (pat rz wykres na rysunku rys. 1.60
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__rys43)) i liczbowo
0, 9 ( 1.117 )
a = 2 tan = 2 = 0, 158
11, 4
Jest t o liczba mianowana, zat em przyspieszenie kulki
a = 0, 158 m/s2 ( 1.118 )
Jednake nie jest t o jeszcze peny wynik kocowy naszego dowiadczenia, poniewa nie
podalimy niepewnoci wyznaczonej wart oci przyspieszenia a . Aby j wyznaczy,
skorzyst amy ze wzoru (1.113 (2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13__eq44))
na niepewno wzgldn (oznaczmy j przez ). Ot rzymamy
a s t ( 1.119 )
= = + 2
a s t
Czyli
0, 005 m 0, 3 s ( 1.120 )
= +2 = 0, 18
0, 9 m 3, 4 s
Zat em niepewno wzgldna pomiaru przyspieszenia jest rwna = 0, 18, czyli st anowi 18%
obliczonej wart oci a .
Niepewno bezwzgldna wynosi a = a , wic

m m
a = 0, 18 0, 158 = 0, 028 ( 1.121 )
s2 s2
Dopiero t eraz moemy napisa peny wynik kocowy pomiaru. Wyznaczona wart o
przyspieszenia kulki, zgodnie z powyszym rozwizaniem, wynosi
m
a = (0, 158 0, 028) ( 1.122 )
s2
Analiz wyniku t ego dowiadczenia mona poszerzy, korzyst ajc z t eorii ruchu bryy szt ywnej
(obracajcej si kulki na rwni pochyej) zob. Dowiadczenie Akceleracja BIS
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9).
Dowiadczenie wirt ualne - akceleracja
1. Uruchom animacj klikniciem myszy

St oper uruchamia si sam w momencie, gdy chopiec upuszcza pik na rwni pochy.
2. Obserwuj ruch piki i zat rzymuj kolejno animacj w momencie, gdy pika mija kolejny
znacznik.
3. Zanot uj kolejne odczyt y st opera i wpisz do t abelki pomiarw w sprawozdaniu.
przyjmij, e caa droga kulki wzdu rwni wynosi s = 1, 8 m. Moment zast opowania
animacji zaley od czynnikw przypadkowych (m.in. - t wj refleks). Dlat ego, t ak jak w
realu pomiary s obarczone niepewnociami, kt re powiniene oceni i wykorzyst a w
t zw. Dyskusji bdw. Kieruj si wskazwkami zawart ymi w ww. opisie dowiadczenia
realnego.
Pyt ania i problemy
1. Co nazywamy prost okt em niepewnoci pomiarowych?

2. Wyjanij, dlaczego wyniki pomiarw przedst awia si na wykresach za pomoc prost okt w
niepewnoci pomiarowych.
3. Podaj zasady, jakie naley st osowa przy prowadzeniu krzywej na wykresie z zaznaczonymi
punkt ami dowiadczalnymi.
Rzut poziomy
Zamy, e ciau znajdujcemu si poczt kowo na pewnej wysokoci H nad ziemi nadajemy
prdko poczt kow v 0 skierowan poziomo. Gdyby na ciao nie dziaaa sia cikoci, t o
poruszaoby si ono cay czas poziomo ruchem jednost ajnym z prdkoci v 0 . Sia cikoci
powoduje, e ciao jednoczenie wykonuje ruch jednost ajnie przyspieszony w d. W rezult acie
zoenia t ych dwch ruchw ciao porusza si po t orze zakrzywionym po paraboli. Punkt y A , B ,
C, D i E na rys. 1.64 (2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys45) oznaczaj miejsca, do
kt rych ciao by dot aro po czasie 1 s, 2 s, 3 s, 4 s i 5 s, gdyby nie dziaaa sia cikoci. Ciao
jednak swobodnie spada, wic po pierwszej sekundzie znajdzie si nie w punkcie B , ale niej o
(1 s) 2 , czyli w punkcie B' . Po drugiej sekundzie znajdzie si w punkcie C ' , czyli o
g
hB = 2
(2 s) 2 met ra poniej punkt u C it d. Jeeli, na przykad, bombowiec leci poziomo
g
hC = 2
ruchem jednost ajnym wzdu linii ABC i w punkcie A ot worzy luk, spuszczajc swobodnie
'
bomb, t o obserwat or na ziemi widzi, e bomba porusza si po paraboli AB ' C D' E ' .
Nat omiast pilot widzi j spadajc pionowo (w rzeczywist oci opr powiet rza bdzie nieco
opnia ruch bomby, co spowoduje pewne odkszt acenie t oru).
Rysunek 1.64 Rzut po zio my. Krzywa to ru jest parabo l
Prdko ciaa w kadym punkcie t oru jest wypadkow zoenia prdkoci v 0 st aej w kierunku
poziomym ( v x = v 0 ) i prdkoci pionowej v y = g t , kt rej wart o wzrast a w miar upywu
czasu. W rezult acie prdko wypadkowa jest st yczna do t oru (rys. 1.65
(2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys46)).
Rysunek 1.65 Rzut po zio my

Wekt or prdkoci wypadkowej jest st yczny do t oru
Wyprowadzimy t eraz rwnanie toru, czyli rwnanie krzywej, wzdu kt rej porusza si ciao w
rzucie poziomym. Spjrzmy na rys. 1.65 (2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys46).
Ruch ciaa skada si z dwch niezalenych ruchw: w kierunku poziomym x i w kierunku
pionowym y. Rozwaymy je oddzielnie. Najpierw wyrazimy wsprzdn y. Poczt kowe pooenie
ciaa wynosi y0 = H , przyspieszenie ciaa g wyst pi ze znakiem minus, gdy jest zwrcone
przeciwnie do osi y. Zat em
gt 2 ( 1.123 )
y = y0
2
W kierunku osi x mamy ruch jednost ajny z prdkoci st a v0 , wic
x = v0 t ( 1.124 )
Te dwa ost at nie rwnania poczymy w jedno, wyznaczajc z rwnania (1.124

(2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__eq46)) czas t mamy t = vx i podst awiajc go
0
do rwnania (rys. 1.64 (2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys45)). Ot rzymujemy
wwczas rwnanie t oru
g 2
y= x + y0 ( 1.125 )
2v20
Jak widzimy, jest t o rwnanie paraboli t ypu y = a x2 + b. Wspczynnik przy x2 jest ujemny,
wic ramiona paraboli s skierowane w d, zgodnie z rzeczywist ym kszt at em t oru. Zwrmy
jeszcze uwag, e na 1.124 (2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__eq46) pokazano t ylko
jedno z ramion paraboli. Drugie rami, dla ujemnych wart oci wsprzdnej x, nie opisuje rzut u
poziomego (np. ruchu spadajcej bomby).
Obliczymy t eraz zasig poziomy rzutu L. Jest t o odlego, liczona w poziomie, na jak dot rze
ciao wyrzucone poziomo z wysokoci H . Wzr na zasig ot rzymamy nat ychmiast z rwnania
t oru. Wyst arczy t ylko do rwnania t oru podst awi jako y0 poczt kow wysoko H , jako
wart o wsprzdnej y ciaa w momencie upadku wart o 0, a jako x zasig rzut u L (pat rz
rys. 1.64 (2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys45)). Wwczas mamy
g 2
0= L +H ( 1.126 )
2v20
Po przekszt aceniu t ego rwnania ot rzymujemy wzr na zasig

L = v0
2H ( 1.127 )
g
Przykad rzut u poziomego
Pytania i problemy
1. Opisz warunki, w kt rych realizuje si ruch zwany rzut em poziomym.
2. Opisz rzut poziomy za pomoc ruchw skadowych.
3. Napisz wzory przedst awiajce zalenoci od czasu wsprzdnych ( x i y) ciaa rzuconego
poziomo z prdkoci poczt kow.
4. Udowodnij, e t orem ciaa rzuconego poziomo jest parabola.
5. Rwnanie t oru ciaa rzuconego poziomo z wysokoci H (rys. 1.65
gx2
(2_1_14_rzut _poziomy.ht ml#t opic_2_h1.14__rys46)) ma post a y=H . Posugujc
2v20
si z t ym rwnaniem, wyprowad wzr na zasig poziomy rzut u.
6. Wykresem zalenoci drogi od czasu w ruchu jednost ajnie przyspieszonym jest parabola.
Dla opisu wynikw dowiadczenia Akceleracja posugiwalimy si t akim ukadem
wsprzdnych, w kt rym t a zaleno bya przedst awiona w post aci linii prost ej. Czy
mona znale t aki ukad wsprzdnych, w kt rym funkcj kwadrat ow t oru ciaa
rzuconego poziomo mona byo by przedst awi jako lini prost ?
7. Zbadaj, czy jest moliwy rzut poziomy, w kt rym zasig L byby rwny poczt kowej
wysokoci H . Przyjmij, e H 0.
Ruch jednostajny po okrgu
Jeeli ciao w ruchu po okrgu przebywa jednakowe odcinki ukw w jednakowych odst pach
czasu, t o mwimy, e mamy do czynienia z ruchem jednostajnym po okrgu. Przykadami
t akiego ruchu mog by: ruch went yla na wirujcym kole roweru, ruch na karuzeli, ruch jakiego
punkt u na kuli ziemskiej, ruch sat elit y okrajcego Ziemi, it d.
Z podst awami opisu ruchu jednost ajnego po okrgu zapoznalicie si w pierwszej klasie.
Przypomnimy t eraz poznane przy t ej okazji wielkoci fizyczne; pozszerzymy t ake opis o nowe
element y. Jedn z poznanych wielkoci jest prdko v.
Wart o prdkoci w ruchu jednost ajnym po okrgu jest st aa. Moe by ona okrelona jako
st osunek uku s, jaki zakreli poruszajcy si punkt , do czasu t , w kt rym t en uk zost a
zakrelony
s ( 1.128 )
v=
t
Wekt or prdkoci jest st yczny do okrgu (rys. 1.67
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys47)), poniewa prdko jest
st yczna do t oru w kadym ruchu krzywoliniowym, co omwilimy ju uprzednio.
Prdko okrelon wzorem (1.128

(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq50)) nazywamy prdkoci
liniow dla odrnienia od prdkoci ktowej. Prdko kt ow w ruchu jednost ajnym po okrgu
definiujemy jako st osunek kt a zakrelonego przez promie okrgu, do czasu t , w kt rym
kt t en zost a zakrelony
( 1.129 )
=
t
Rysunek 1.67 Wekto r prdko ci ciaa po ruszajcego si po o krgu jest styczny

do o krgu
Jednost k prdkoci kt owej jest radian na sekund ( rad/s ) albo po prost u odwrot no
sekundy ( s -1 ). Poniewa miar kt a (w radianach) jest st osunek uku s , na kt rym jest opart y
kt , do promienia r:
s ( 1.130 )
=
r
wic kt mierzy si w m/m, czyli jest bezwymiarowy radian jest jednost k
uomn. Podst awiajc wzr (1.130
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq52)) do (1.129
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq51)), ot rzymamy
s 1 ( 1.131 )
=
t r
s
Uwzgldniajc, e v= t
, uzyskamy zwizek midzy prdkoci kt ow a prdkoci liniow:
v
= lub v = r ( 1.132 )
r
Inn wielkoci charakt eryzujc ruch po okrgu jest okres obiegu T , kt ry definiujemy jako
czas, w kt rym punkt mat erialny wykona peny obieg. Zarwno prdko liniowa, jak i prdko
kt owa mog by wyraone za pomoc okresu obiegu. Prdko liniow mona przedst awi jako
st osunek obwodu koa 2r do okresu T
2r ( 1.133 )
v=
T
Prdko kt ow mona przedst awi jako st osunek penego kt a 2 do okresu T :
2 ( 1.134 )
=
T
Nast pna wielko t o czstotliwo (wielko t a czst o bywa oznaczana symbolem f );
definiujemy j jako liczb obiegw, kt r punkt mat erialny wykonuje w cigu jednost ki czasu.
Czst ot liwo jest odwrot noci okresu obiegu. Fakt t en at wo zrozumie na przykadzie: jeli
= 3 s -1 t o ciao wykonuje 3 pene obiegi w cigu jednej sekundy. Wobec t ego jeden obieg t rwa
1/3 sekundy i t o jest wanie okres obiegu.Uoglniajc t en przykad ot rzymujemy zwizek
1 ( 1.135 )
=
T
Jednost k czst ot liwoci jest odwrot no sekundy ( s-1 ). Jednost ka t a ma swoj nazw: 1 Hz.
czc wzory (1.134 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq55)) i (1.135
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq56)), widzimy, e
= 2 ( 1.136 )
Bardzo wanym pojciem w ruchu po okrgu jest przyspieszenie dorodkowe (oznaczamy je a r ).

Mimo e w ruchu jednost ajnym po okrgu wart o prdkoci punkt u mat erialnego nie zmienia
si, jednak prdko jako wekt or wci zmienia kierunek (w kadym miejscu jest st yczny do
okrgu).
Wyobramy sobie, e punkt mat erialny przechodzi bardzo may odcinek uku s od punkt u A do B
w czasie t (rys. 1.68 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys48)).
Przeniemy wekt or prdkoci z punkt u A do punkt u B . Wekt or prdkoci w punkcie B moemy
t rakt owa jako wynik dodania do wekt ora v A przyrost u wekt ora v . Bardzo may uk s moemy
uwaa za odcinek prost ej. Wt edy t rjkt rwnoramienny OAB jest podobny do t rjkt a BCD
i moemy napisa proporcj
s v ( 1.137 )
=
r vA
Rysunek 1.68 Przyspieszenie w ruchu jedno stajnym po o krgu
W ruchu jednost ajnym po okrgu przyspieszenie dorodkowe zmienia kierunek wekt ora
prdkoci, ale nie zmienia jego wart oci
Poniewa zaoylimy, e wart o wekt ora prdkoci nie zmienia si, wic vA = v i po
podzieleniu rwnania st ronami przez t ot rzymamy:
s v ( 1.138 )
=
rt vt
v
W rwnaniu t ym wyst puje st = v oraz przyspieszenie a r = t
. Napiszemy wic
v ar
= ( 1.139 )
r
St d ot rzymujemy wzr na wart o t ego przyspieszenia
v2 ( 1.140 )
ar =
r
Przyspieszenie t o nazywa si przyspieszeniem dorodkowym, gdy jego kierunek pokrywa si z
kierunkiem promienia okrgu i jest ono zwrcone do rodka t ego okrgu. Widoczne t o jest na
rys. 1.67 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys47). Wekt or v ma
kierunek zbliony do promienia okrgu. W granicy, dla czasu t zmierzajcego do zera, kierunek
t en pokryje si z kierunkiem promienia. Przyspieszenie a r ma t aki sam kierunek jak v , czyli ma
kierunek zgodny z promieniem i zwrot do rodka okrgu.
Przyspieszenie dorodkowe moemy wyrazi rwnie za pomoc prdkoci kt owej, kt r

wprowadzimy do wzoru (1.140
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq59)), pamit ajc, e v = r.
Ot rzymamy
a r = 2 r ( 1.141 )
Jeeli skorzyst amy ze wzoru = 2, ot rzymamy
a r = 42 2 r ( 1.142 )
1
Czasami wygodniej jest st osowa okres T =
, zat em
42 ( 1.143 )
ar = r
T2
Przypomnijmy sobie (pat rz Wekt or przyspieszenia
(2_1_12_wekt or_przyspieszenia.ht ml#t opic_2_h1.12)), e przyspieszenie jest wekt orem, kt ry
w przypadku ruchu krzywoliniowego nie jest st yczny do t oru. W szczeglnoci, w ruchu
jednost ajnym po okrgu wekt or przyspieszenia jest prost opady do t oru. Wt edy przyspieszenie
jest rwne przyspieszeniu dorodkowemu, a skadowa przyspieszenia st yczna do okrgu jest
rwna zeru ( a s = 0). Zgadza si t o z definicj przyspieszenia (1.17
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)), poniewa wart o
prdkoci w ruchu jednost ajnym po okrgu jest st aa, czyli jej przyrost wynosi zero ( v = 0), co
oznacza, e przyspieszenie st yczne musi by t ake rwne zeru, wic a s = 0.
W przypadku gdy mamy do czynienia z ruchem niejednost ajnym po okrgu, przyrost wart oci
prdkoci nie jest rwny zeru ( v 0), wic wyst puje niezerowe przyspieszenie st yczne do
okrgu, kt re jest rwne przyspieszeniu zdefiniowanemu za pomoc wzoru (1.17
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)). Poniewa wyst puje t u
rwnie przyspieszenie dorodkowe a r , widzimy, e w przypadku ruchu niejednost ajnego po
okrgu wypadkowe przyspieszenie jest skierowane pod pewnym kt em do st ycznej do t oru,
rnym od 90. Skadowa st yczna przyspieszenia opisuje zmian wart oci prdkoci, za
skadowa normalna (czyli przyspieszenie dorodkowe) wynika ze zmiany kierunku wekt ora
prdkoci.
Zapamitaj
Wybrane wzo ry w ruchu jedno stajnym po o krgu
Zwizek midzy prdkoci liniow v a kt ow:
v = r ( 1.144 )
gdzie r promie okrgu

Zwizek midzy okresem T i czst ot liwoci :
1 ( 1.145 )
=
T
Przyspieszenie dorodkowe:
v2 ( 1.146 )
ar =
r
Przykad 12
Telekomunikacyjny sat elit a st acjonarny znajduje si st ale nad jednym punkt em rwnika Ziemi
na wysokoci h = 35 630 km. Promie Ziemi wynosi R = 6 370 km. Z jak prdkoci liniow
porusza si sat elit a?
Rysunek 1.69 Prdko kto wa satelity stacjo narnego
Jest ona t aka sama jak prdko Ziemi, bo Ziemia obrci si o t en sam kt , co sat elit a w
t ym samym czasie
Odpo wied: Sat elit a S krcy st ale nad jednym punkt em rwnika ( Z na rys. 1.69
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys49)) musi mie prdko
kt ow rwn prdkoci kt owej t ego punkt u. Zat em prdko liniowa sat elit y, zgodnie ze
wzorem (1.133 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq54)), jest rwna
2(R, +, r) ( 1.147 )
vs =
T
czyli
2 3,14 (6370, +, 35630) km km ( 1.148 )

vs = = 10990
24 h h
Jak widzimy, jest t o bardzo dua prdko w ludzkiej skali.
Zapyt ajmy przy okazji, z jak prdkoci porusza si punkt Z, a wic i wszyst kie przedmiot y
spoczywajce na rwniku Ziemi.
2R ( 1.149 )
vz =
T
czyli
2 3,14 6370 km km ( 1.150 )

vz = = 1667
24 h h
Widzimy, e jest t o t e dua prdko (odpowiadajca prdkoci szybkich samolot w
odrzut owych), ale jest ona wielokrot nie mniejsza od prdkoci sat elit y st acjonarnego.
Przykad 13
Rowerzyst a jedzie ze st a prdkoci v = 6 m/s. rednica koa wynosi 2R = 70 cm.
a). Oblicz czst ot liwo obrot w k roweru.
b). Narysuj t or zakrelany przez punkt zaznaczony kred na boku bienika opony, gdy jest on
obserwowany z chodnika.
c). Oblicz prdko kapt urka went yla wzgldem ziemi w jego najwyszym pooeniu. Odlego
kapt urka od osi koa wynosi r = 28 cm.
Odpo wied: Ad a) Rower porusza si z prdkoci v wzgldem ziemi, t o znaczy, e rwnie i

osie jego k maj t prdko. Przyjmujemy, e koa t ocz si bez polizgu t o znaczy, e
punkt y st yku k z ziemi maj wzgldem ziemi chwilowe prdkoci rwne zero. Nat omiast w
ukadzie odniesienia zwizanym z rowerzyst osie k, oczywicie, nie poruszaj si, a cae
ot oczenie wraz z ziemi porusza si do t yu, z prdkoci v . W jego ukadzie odniesienia
wszyst kie punkt y na obwodzie koa obracaj si z jednakow prdkoci liniow rwn
v = 2R. St d ot rzymujemy czst ot liwo obrot u k
v
= ( 1.151 )
2R
czyli
6 1 1 ( 1.152 )
= = 2,73
2 3, 14 0,35 s s
Ad b) Na rys. 1.70 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys50)
przedst awiono kolejne pozycje koa z zaznaczonym punkt em K w jednakowych odst pach
czasu. czc poszczeglne pozycje punkt u ot rzymujemy krzyw jego t oru. Krzywa t a nazywa
si cykloid jest t o krzywa znana w geomet rii; zakrela j ust alony punkt okrgu t oczonego
po paskiej powierzchni.
Rysunek 1.70 Punkt K na o po nie ro weru zatacza cyklo id
Ad c) W pewnej chwili went yl koa znajduje si w najwyszym pooeniu. Dla obserwat ora
zewnt rznego chwilow osi obrot u jest wt edy linia przechodzca przez punkt lecy na st yku
koa z ziemi (punkt S na rys. 1.71
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys51)).
Rysunek 1.71 Pio no wa linia po bardzo kr tkim czasie o dchyli si o kt
Na linii pionowej znajduj si nast pujce t rzy punkt y: K kapt urek went yla, O o koa i
wspomniany punkt S. O koa, czyli punkt O, ma prdko liniow v, rwn prdkoci roweru,
za punkt K chwilow prdko liniow vK . Moemy przyj, e po bardzo krt kim czasie t

linia t a odchyli si od pionu o niewielki kt . Wszyst kie punkt y na t ej linii maj wspln

prdko kt ow = t
. Korzyst ajc ze wzoru (1.132
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq53)), ot rzymamy
vK
= ( 1.153 )
R+r
oraz
v
= ( 1.154 )
R
Przyrwnujc prawe st rony t ych rwnoci, ot rzymujemy, e prdko liniowa punkt u K wynosi
R+r ( 1.155 )
vK = v
R
St d
0, 35 + 0, 28 m m ( 1.156 )
vK = 6 = 10, 8
0, 35 s s
Zat em prdko chwilowa kapt urka went yla w jego najwyszym pooeniu wynosi 10,8 m/s.
Wart o doda, e z punkt u widzenia obserwat ora z zewnt rz ruch kapt urka moemy
pot rakt owa jako zoenie dwch ruchw: ruchu obrot owego wzgldem osi koa i ruchu
post powego roweru. Kapt urek bowiem wykonuje jednoczenie t e dwa ruchy. Prdko
wypadkowa w kadym momencie bdzie sum wekt orow prdkoci t ych dwch ruchw.
Bdzie ona st yczna do cykloidy.
Z kolei punkt st yku k z ziemi ma prdko w ruchu post powym skierowan do przodu oraz
w ruchu obrot owym prdko skierowan do t yu. Aby punkt t en nie lizga si (by w
spoczynku) t e dwie prdkoci musz by sobie rwne co do wart oci - wt edy ich wypadkowa
prdko wynosi zero.
Kinemat yka - ruch jednost ajny po okrgu
Kinemat yka - przyspieszenie dorodkowe
Kinemat yka - cykloida
Pytania i problemy
1. Zdefiniuj prdko kt ow w ruchu po okrgu. Oblicz wart o prdkoci kt owej maej
wskazwki zegara.
2. Podaj wzr wicy prdko liniow z prdkoci kt ow ciaa w ruchu jednost ajnym po
okrgu.
3. Podaj definicj czst ot liwoci . W jakich jednost kach wyraamy czst ot liwo?
4. Podaj definicj okresu w ruchu po okrgu. W jakich jednost kach wyraamy okres obiegu?
Podaj zwizek okresu z czst ot liwoci.
5. Opisz wekt or przyspieszenia dorodkowego w ruchu jednost ajnym po okrgu.
6. Wyjanij, dlaczego w ruchu jednost ajnym po okrgu wyst puje przyspieszenie
dorodkowe.
7. Jaki kierunek i jaki zwrot ma przyspieszenie dorodkowe?
8. Opisz kszt at t oru zakrelanego przez punkt lecy na obwodzie koa t oczcego si ze
st a prdkoci po paskiej powierzchni z punkt u widzenia obserwat ora zewnt rznego.
9. Chopiec obraca beczk w kszt acie walca, opierajc na niej poziomo pask list w o
dugoci l = 1,5 m. Zblia si on przy t ym do beczki (rys. 1.75
(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__rys52)). Jak drog s musi
przeby chopiec, aby dot kn beczk? Wskaz wka: Zast anw si z jak prdkoci
liniow wzgldem ziemi porusza si punkt st ycznoci z list w, a z jak o obrot u beczki.
Jeeli t rudno Ci t o sobie wyobrazi, t o we linijk lub okrgy owek i zrb eksperyment .
Rysunek 1.75 Cho piec o braca beczk za po mo c paskiej listwy
10. Uczniowie po przeczyt aniu rozwizania przykadu 13.c odczuwali pewien niedosyt
poznawczy. Nie bardzo zrozumieli bowiem, o co chodzi z chwilow osi obrot u widzian
przez zewnt rznego obserwat ora. Jednak po przeczyt aniu koment arza pod rozwizaniem

wpadli na inny pomys: by prdko kapt urka wzgldem ziemi vK obliczy jako zoenie

jego prdkoci liniowej w ruchu po okrgu wzgldem osi koa vO i prdkoci osi koa v
wzgldem ziemi. Uzupenij rozumowanie uczniw i oblicz wart o prdkoci vK korzyst ajc
z ich pomysu. Przypomnij sobie zasady skadania prdkoci, opisane w podrozdziale
1(2).13. Gdy uzyskasz t en sam wynik, co w rozwizaniu przykadu 13.c, t o przekonasz si,
e pojcie chwilowej osi obrot u ma sens.
Rozdzia 2. Dynamika
Uczc si dynamiki, uwiadomisz sobie zdumiewajc rzecz, e wiele zjawisk w ot aczajcym nas
wiecie mona przewidzie z bardzo du dokadnoci. Rozpat rujc zagadnienie ruchu w
kinemat yce, zapewne zauwaye, e znajc akt ualne pooenie, prdko i przyspieszenie ciaa,
mona byo wyznaczy jego wsprzdne w dowolnej chwili w przyszoci i w przeszoci. eby
zna przyspieszenie, t rzeba zna siy dziaajce na ciao. Zat em, jak widzisz, bardzo wana jest
znajomo si, kt re s przyczyn przyspieszenia cia.
Zagadnienia omawiane w t ym rozdziale wzbogac t woj wiedz o ruchu przez zbadanie

przyczyn, czyli si wywoujcych przyspieszenie cia. Rozdziaowi t emu nadalimy t yt u
dynamika, poniewa t ak nazywa si nauka o siach.
Pierwsza zasada dynamiki Newtona
Aryst ot eles st aroyt ny wielki myliciel uznawa dowiadczenie i obserwacj za podst aw
nauki. Obserwujc ciao w ruchu, wycign wniosek, e aby ut rzyma ciao w ruchu jednost ajnym
prost oliniowym, konieczna jest sia. Obserwacje wskazyway bowiem na t o, e dowolne ciao,
kt remu nadano prdko, zat rzymuje si po pewnym czasie, jeeli jego ruch nie jest
podt rzymywany dziaajc si. Ten pogld zost a przyjt y przez wszyst kich naukowcw i
przet rwa okoo dwa t ysiclecia, a do XVII wieku. Jednake obserwacje Aryst ot elesa nie byy
pene, gdy nie dost rzega przeszkd, jakie wszelkiemu ruchowi st awia orodek nie dost rzega
midzy innymi oporu powiet rza.
Rysunek 2.1 Arysto teles wielki staro ytny myliciel
Zasadnicz przyczyn t akiego pogldu byo przekonanie, e Ziemia jest rodkiem

Wszechwiat a i znajduje si w absolut nym spoczynku. Obserwacje ruchu cia wzgldem Ziemi
wskazyway (jak ju wspomniano), e ciaa, kt rym nadano prdko, po pewnym czasie
zat rzymuj si. Dlat ego przyjt o, e nat uralnym st anem cia jest spoczynek. Przyjmowano na
przykad, e w przypadku ruchu st rzay powiet rze popycha j i podt rzymuje jej ruch.
Dopiero w XVI wieku t eoria Kopernika obalia mit o bezwzgldnym spoczynku Ziemi. Okazao si,
e Ziemia jest t ylko jedn z planet krcych wok Soca. To by pierwszy powany wyom w
dot ychczasowym sposobie mylenia. St d wynika wniosek nie do podwaenia, e planet y (jak i
inne ciaa) mog porusza si bez koniecznoci popychania ich przez inne ciaa. Zupenie
nieprawdopodobna bya moliwo przyjcia, e Ziemi i inne planet y co popychao przez
miliardy lat ! Jednake nie wszyst ko od razu byo jasne. Naleao wyjani, na przykad, dlaczego
podskakujc pionowo i odrywajc si od Ziemi spadamy na t o samo miejsce na powierzchni
Ziemi.
Prawidowe rozwizanie problemu ruchu poda Galileusz. Pierwszy zrozumia, e jeeli usun
przeszkody ruchu, t o zniknie pot rzeba podt rzymywania ruchu przez jakkolwiek si. Ruch
jednost ajny prost oliniowy bdzie si odbywa sam przez si, bez adnej pomocy z zewnt rz.
Rozwamy, co si bdzie dziao z ruchem ciaa, gdy usuniemy oddziaywania z wszyst kimi innymi
ciaami. Wemy przykadowo pewien wzek t oczcy si po piasku. Wzek wkrt ce si zat rzyma.
Jednake, jeeli wzek ust awimy na gadkim podou, np. na szynach, t o jego ruch bdzie t rwa
zdecydowanie duej. Jeeli jeszcze zmniejszymy t arcie, np. przez posmarowanie osi k, t o
wzek bdzie si porusza znacznie duej. Rozumowanie nasze moemy aproksymowa do
przypadku, gdy usuniemy wszyst kie opory ruchu. Wt edy, oczywicie, wzek bdzie si porusza
dowolnie dugo ruchem bezwadnym. W t en wanie sposb Galileusz doszed do swojej idei
bezwadnego ruchu cia.
Izaak Newt on geniusz przeomu XVII i XVIII st ulecia przej i rozwin ide Galileusza.
Zagadnienie ruchu cia uj w swoim prawie bezwadnoci (lub inercji) jako I zasad dynamiki.
Zapamitaj
I zasada dynamiki
Kade ciao pozost aje w spoczynku lub porusza si ruchem jednost ajnym prost oliniowym,
dopki dziaanie innych cia nie zmusi go do zmiany t ego st anu.
W wiet le prawa bezwadnoci st aje si jasne, dlaczego skaczc w gr i odrywajc si od

Ziemi spadamy na t o samo miejsce. Mamy przecie t sam prdko co Ziemia. Poniewa w
kierunku poziomym nie dziaa adna sia, wic nie ma przyczyny, aby wywoa zmian prdkoci w
t ym kierunku. Podobne zjawisko wyst puje na przykad, gdy w jadcym ruchem jednost ajnym
wagonie podskoczymy w gr. Rwnie spadniemy na t o samo miejsce na pododze wagonu,
gdy mamy t sam prdko co wagon i podczas skoku pokonujemy w poziomie t sam
drog co wagon.
Rysunek 2.2 Izaak Newto n (16421724)
Newt on, genialny uczony, st worzy podst awy mechaniki; odkry prawo grawit acji, kt re
wyjanio zarwno ruch cia w kosmosie, jak i cienie cia na Ziemi
Zauwamy, e ruch bezwadny odbywa si po drodze najkrt szej ze wszyst kich moliwych. Ruch
t en odbywa si po t orze prost oliniowym, a jak wiemy, najkrt sz odlegoci midzy dwoma
punkt ami w pust ej przest rzeni jest odcinek prost ej.
Inercjalne ukady odniesienia i zasada

wzgldnoci
Spoczynek nie jest absolut ny, dlat ego wanie pierwsza zasada dynamiki t rakt uje jednakowo
zarwno st an spoczynku ciaa, jak i jego ruch jednost ajny prost oliniowy. Ciao spoczywa t ylko
wzgldem danego ukadu odniesienia, ale sam ukad moe porusza si wzgldem innego ukadu.
Na przykad, siedzc w t ramwaju jest e w spoczynku wzgldem t ramwaju, nat omiast wzgldem
obserwat ora na ziemi poruszasz si razem z t ramwajem.
Zapyt ajmy t eraz, czy jeeli w jednym ukadzie odniesienia ciao porusza si ruchem jednost ajnym
prost oliniowym, t o czy we wszyst kich ukadach odniesienia ciao bdzie si porusza ruchem
jednost ajnym prost oliniowym.
Pika poruszajca si po pododze w t ramwaju ruchem jednost ajnym prost oliniowym wzgldem
innego t ramwaju przyspieszajcego (np. ruszajcego z przyst anku) bdzie porusza si ruchem
niejednost ajnym.
Ruch omawianego ciaa nie bdzie ruchem jednost ajnym prost oliniowym w ukadzie, kt ry sam
doznaje przyspieszenia.
Wszyst kie ukady odniesienia mona podzieli na dwa rodzaje:
Inercjalne t akie, kt re nie doznaj przyspieszenia (np. t ramwaj jadcy ruchem

jednost ajnym prost oliniowym).
Nieinercjalne t akie, kt re same doznaj przyspieszenia (np. t ramwajprzyspieszajcy).
W zwizku z t ym zasad bezwadnoci naley sprecyzowa t ak, aby wyraaa w sposb jawny
odpowiednie st wierdzenie o rodzaju ukadu odniesienia, wzgldem kt rego rozpat ruje si dany
ruch.
Zasad bezwadnoci mona sprecyzowa nast pujco:
Zapamitaj
Zasada bezwadno ci
Ist niej ukady odniesienia, zwane ukadami inercjalnymi, wzgldem kt rych wszyst kie ciaa
nie oddziaujce z innymi ciaami poruszaj si jednost ajnie prost oliniowo lub pozost aj w
spoczynku. Kliknij, aby uruchomi animacj
(2_2_1_I_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.1__film2.1.1)
Zat em pierwsza zasada dynamiki Newt ona obowizuje t ylko w ukadach inercjalnych. Mona j
t rakt owa jako zasad definiujc ukady inercjalne.
Zgodnie z dot ychczasowym dowiadczeniem, ukad odniesienia zwizany ze Socem odpowiada

z du dokadnoci warunkom st awianym ukadom inercjalnym. rodek t ego ukadu znajduje si
w rodku Soca, a osie ukadu skierowane s ku pewnym okrelonym dalekim gwiazdom. Ukad
zwizany z Ziemi w mniejszym st opniu spenia warunki ukadu inercjalnego, ale dla wikszoci
zagadnie prakt ycznych odst pst wa od inercjalnoci s t ak mae, e mona je z powodzeniem
zaniedba.
Ist niej jednak zjawiska, kt re s wywoane przez obrt Ziemi dookoa swojej osi oraz jej ruch
dookoa Soca. Oczywicie, ruchy t e i wywouj efekt y nie wyst pujce w ukadach inercjalnych.
Przykadem t akiego efekt u moe by ruch wahada zwanego wahadem Foucaulta. Na zdjciu
(rys. 2.3 (2_2_1_I_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.1__rys3)) przedst awione jest t o wielkie
wahado Foucault a pozwalajce unaoczni ruch wirowy Ziemi.
Rysunek 2.3 Wahado Fo ucaulta
Orient acja w przest rzeni paszczyzny waha pozost aje niezmienna podczas gdy okrgy st
wraz z ca Ziemi obraca si. Kt obrot u t ej paszczyzny mona mierzy za pomoc kt owej
podziaki widocznej na zdjciu
Wyej omwilimy zagadnienie wzgldnoci ruchu i st wierdzamy, e kady ruch musimy odnosi
do okrelonego ukadu odniesienia. Obecnie, znajc pojcie ukadw inercjalnych, moemy
uoglni zagadnienie wzgldnoci i przedst awi je w formie podst awowej zasady, t ak zwanej
zasady wzgldnoci.
Przede wszyst kim zauwamy, e ukadw inercjalnych moe by nieskoczenie wiele. Dowolny
ukad odniesienia, kt ry wykonuje ruch jednost ajny prost oliniowy wzgldem innego ukadu
inercjalnego, sam jest ukadem inercjalnym. Jeeli bowiem jakie ciao w pewnym ukadzie
inercjalnym wykonuje ruch bezwadny, t o i w drugim ukadzie poruszajcym si wzgldem ukadu
inercjalnego prost oliniowo ze st a prdkoci ciao t o bdzie mie inn, ale znowu st a
prdko co do wart oci i kierunku. Na przykad, ukad odniesienia zwizany z wagonem
poruszajcym si ruchem jednost ajnym prost oliniowym wzgldem Ziemi jest w t akim samym
st opniu ukadem inercjalnym jak Ziemia.
Na podst awie dowiadczenia moemy st wierdzi, e dowolne zjawisko mechaniczne bdzie

zachodzi t ak samo w wagonie, jak i na Ziemi. Na przykad:
ciao upuszczone spada pionowo w d na podog,

z t ak sam at woci moemy si przemieszcza do przodu, jak i do t yu,
kula wyst rzelona z pist olet u leci z t ak sam prdkoci do t yu, jak do przodu wagonu,
woda nalana do naczynia ma powierzchni poziom zarwno w wagonie, jak i na Ziemi.
Te i wiele innych dowiadcze przekonuj nas, e aden eksperyment mechaniczny nie wyrnia
jakiegokolwiek ukadu inercjalnego. Jest t o podst awowe prawo przyrody, kt re nosi nazw
zasady wzgldno ci Galileusza.
Zapamitaj
Zasada wzgldno ci Galileusza
Ist nieje nieskoczenie wiele ukadw inercjalnych. Wszyst kie t e ukady s rwnowane i
aden z nich nie jest wyrniony za pomoc jakiegokolwiek zjawiska mechanicznego.
Zasada wzgldnoci, t ak sformuowana, dot rwaa a do 1905 r., kiedy Einst ein ust anowi now
zasad wzgldnoci, kt ra obejmuje wszyst kie zjawiska, nie t ylko mechaniczne. Zasada t a ma
charakt er fundament alnego prawa przyrody i jest podst aw wspczesnej met odologii fizyki.

Dynamika - zasada bezwadnoci
Pytania i problemy
1. Jaki pogld na ruch jednost ajny panowa powszechnie przed Galileuszem?
2. Czy st wierdzenie: nat uralnym st anem ciaa jest spoczynek jest suszne? Uzasadnij
odpowied.
3. Jakie dowiadczenia skoniy Galileusza do przyjcia nowego pogldu na ruch?
4. Podaj t re zasady bezwadnoci, czyli pierwszej zasady dynamiki Newt ona.
5. Zadanie (domowe) dowiadczalne Galileo.
a. Wyt nij i wymodeluj pasek ze szt ywnego kart onu jak na rysunku 2.4
(2_2_1_I_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.1__rys4)
b. Po dwie jednakowe monet y i uderz pst ryczkiem w miejsce pokazane na zdjciu.
Jedna z monet zelizgnie si przeciwnie do st rzaki wskazanej na zdjciu, druga
popchnit a przez zagicie kart onu poleci do przodu. Po czym obie monet y upadn na
ziemi. Suchaj uwanie usyszysz jedno czy dwa uderzenia monet o podog
c. Wynik objanij z punkt u widzenia zasady niezalenoci ruchw. Zast anw si, jak
mona ust awi pasek kart onu, aby jedna monet a poruszaa si zgodnie, a druga
przeciwnie do wekt ora prdkoci ruchu wirowego Ziemi. Sprawd, czy wynik
eksperyment u bdzie zalee od t ego ust awienia.
Rysunek 2.5 Ustawienie mo net do do wiadczenia Galileo "
6. Podaj po t rzy przykady ukadw inercjalnych i ukadw nieinercjalnych.

7. Dla wikszoci zagadnie prakt ycznych przyjmuje si, e ukad zwizany z Ziemi jest
ukadem inercjalnym. Wyjanij, czy t o zaoenie jest w peni uzasadnione.
8. Na poczt ku omawiania dynamiki podalimy dwie podst awowe zasady: bezwadnoci i
wzgldnoci. Jak sdzisz, czy zasady t e maj jaki zwizek ze sob?
Druga zasada dynamiki Newtona
Sia
Co t o jest sia? Dot ychczasowe dowiadczenie wykazuje, e wszyst kie ciaa oddziauj na siebie
wzajemnie. Ciaa st ae znajdujce si w naszym ot oczeniu nie rozsypuj si na czci, poniewa
t e czci przycigaj si siami spjnoci. Czst eczki kropli cieczy rwnie przycigaj si
wzajemnie, chocia sabiej. Powiet rze w nadmuchanym baloniku oddziauje na gumow powok
balonika, napinajc j. Namagnesowane ciaa oddziauj na siebie wzajemnie. Wszyst kie ciaa na
Ziemi podlegaj przyciganiu przez ni. Ziemia przyciga Ksiyc, it d.
Poczt kowo pojcie siy powst ao z oceny napicia mini. Do dzisiaj uywamy t akich okrele,
jak silny czowiek, wysiek mini, it p. Pniej rozszerzono zakres t ego pojcia i uywano go w
t akich wyraeniach, jak sia woli, sia ducha, siy wit alne i t ym podobne. Wszyst kie t e t erminy s
nieprecyzyjne i z waciwym pojciem siy maj mao wsplnego. W fizyce sia jest t o wielko
fizyczna, okrelajca jak due jest oddziaywanie (przyciganie, lub odpychanie) midzy
okrelonymi ciaami.
Zgodnie z t ym, co powiedziano w rozdziale wst pnym, wszyst kie rodzaje si maj rdo w
czt erech podst awowych oddziaywaniach: grawit acyjnym, elekt romagnet ycznym, jdrowym i
sabym. W mechanice bdziemy mieli do czynienia z rnymi siami, ale w zasadzie wszyst kie t e
siy, jak si przekonamy, dadz si sprowadzi t ylko do dwch rodzajw oddziaywa
grawit acyjnego i elekt romagnet ycznego.
Podst aw okrelenia siy jako wielkoci fizycznej, zgodnie z t ym, co zaznaczono w rozdziale
wst pnym, powinien by dokadny przepis umoliwiajcy pomiar siy. Tylko w t en sposb mona
ot rzyma cis definicj siy.
cise pojcie siy jest wynikiem uoglnienia wielu dowiadcze. St wierdzono, e mechanicznym
skut kiem wzajemnego oddziaywania cia moe by:
odksztacenie (deformacja) ciaa (skut ek st at yczny), lub

przyspieszenie (zmiana wart oci lub kierunku prdkoci) ciaa (skut ek dynamiczny).
Oczywicie, skut ki t e mog wyst powa rwnie jednoczenie. Kady z nich moe suy do
pomiaru siy. W prakt yce at wiej jest mierzy odkszt acenie ni przyspieszenie. Dlat ego do
pomiaru siy st osuje si zwykle siomierz (rys. 2.5
(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__rys5)), w kt rym miar dziaajcej siy jest
wart o odkszt acenia spryny.
Rysunek 2.6 Sio mierz

Spryna szczeglnie nadaje si do pomiaru siy, poniewa wykazuje proporcjonalno midzy
wart oci przyoonej siy F a wydueniem spryny l (st anowi t o t re prawa Hookea w
odniesieniu do spryny, kt ra podlega odkszt aceniom spryst ym, t o znaczy t akim, kt re
znikaj po ust aniu dziaania siy).
Dla spryny obowizuje nast pujca zaleno
F = k(l l0 ) = k l ( 2.1 )
gdzie l0 poczt kowa dugo spryny, l dugo spryny odkszt aconej, k wspczynnik
proporcjonalnoci, zwany wspczynnikiem sprystoci. Widzimy wic, e si F moemy
wyznaczy, mierzc odkszt acenie spryny l.
Sia jest wekt orem. Jeeli na jakie ciao dziaa kilka si, t o wypadkow si moemy wyznaczy,
korzyst ajc z zasady skadania wekt orw. Kad si moemy rozoy na siy skadowe wzdu
okrelonych kierunkw, jak rwnie moemy rzut owa si na wybrany kierunek.
Jedn z najbardziej popularnych si jest sia cikoci (pojcie siy cikoci bdzie szczegowo
omwione w ramach prawa powszechnego cienia, kt remu powicony jest rozdz. 5
(2_5_0_ciazenie_powszechne.ht ml#t opic_2_h5.0).). Jest t o sia, z jak Ziemia przyciga do siebie
inne ciaa. Z si cikoci spot ykamy si na co dzie. Wiemy, e wszyst kie ciaa spadaj na
Ziemi, jeeli t emu ruchowi nie przeszkadzaj jakie inne ciaa. Si cikoci odczuwamy
bezporednio wt edy, gdy podnosimy przedmiot y o duej masie. Mwimy, e podnosimy ciary.
Ciar w nauce o siach ma jednoznaczn definicj ciar ciaa jest r wny sile, z jak
Ziemia przyciga to ciao (cile: ciar ciaa jest rwny sile wypadkowej siy cienia i siy
bezwadnoci wynikajcej z ruchu ukadu odniesienia. Siy bezwadnoci bd omwione w
podrozdziale 2.8 (2_2_8_doswiadczenie_inercja.ht ml#t opic_2_h2.8).). Si t moemy z
at woci mierzy, posugujc si odpowiednio wyskalowanym siomierzem i st osujc wzr (2.1
(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq1)). Miar siy cikoci jest wt edy
odkszt acenie l spryny siomierza, na kt rym zawieszono dane ciao.
Wiemy, e wszyst kie ciaa, niezalenie od wart oci ich masy, w pobliu Ziemi (w prni) spadaj
ruchem jednost ajnie przyspieszonym z jednakowym przyspieszeniem przypieszeniem
ziemskim g . Nat omiast wykonujc prost e dowiadczenie, zawieszajc na siomierzu ciaa o rnej
masie, przekonujemy si, e wart o siy cikoci P zaley wprost proporcjonalnie od masy
ciaa m:
P m ( 2.2 )
Przyspieszenie ziemskie jest nieco inne w rnych miejscach na Ziemi i jego wart o zaley od
szerokoci geograficznej oraz od wysokoci. Dla kadego z t ych miejsc obowizuje t aka sama
zaleno (2.2 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq2)). Ale ciar ciaa o ust alonej
masie w rnych miejscach przyjmuje nieco inne wart oci, proporcjonalne do miejscowego
przyspieszenia ziemskiego
P g ( 2.3 )
Widzimy wic, e ciar ciaa jest proporcjonalny zarwno do jego masy, jak i do przyspieszenia
ziemskiego. Zat em t e dwie zalenoci (2.2 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq2))
i (2.3 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq3)) mona zapisa w post aci jednej
wsplnej: P mg . Czyli P = Kmg , gdzie K jest st aym wspczynnikiem proporcjonalnoci
zalenym od doboru jednost ek. Jeeli zast osujemy ukad jednost ek SI, w kt rym si P wyraa
si w niut onach, t o K = 1. Zat em
P = mg ( 2.4 )
Napisalimy t zaleno w post aci wekt orowej, poniewa sia i przyspieszenie s wekt orami
(masa jest skalarem). Rwnanie t o, jak si przekonamy, jest szczeglnym przypadkiem oglnego
prawa drugiej zasady dynamiki Newt ona, kt ra zost anie dokadnie rozpat rzona niej.
Rwnanie (2.4 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq4)) ma due znaczenie

prakt yczne, gdy pozwala mierzy mas rnych cia przez porwnanie ich ciarw. Pomiarw
t ych moemy dokonywa za pomoc siomierza czy wagi sprynowej lub st osujc wag
szalkow. Widzimy, e sowo waenie uywane jest w dwch rnych znaczeniach jako
pomiar ciaru (czyli siy) albo masy.
Dowiadczenie Spryna
Zadanie nasze polega na sprawdzeniu dowiadczalnym wzoru (2.1
(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq1)) dla spryny. Dowiadczenie wykonujemy
w nast pujcej kolejnoci:
Zawieszamy pionowo spryn i mierzymy dugo l0 . Zawieszamy ciarek o okrelonej

masie, wic i o okrelonym ciarze P . Spryna ulegnie rozcigniciu pod wpywem siy
cikoci ciarka. Mierzymy miark milimet row dugo l1 nacignit ej spryny. Nast pnie
doczepiamy drugi t aki sam ciarek o t ej samej masie i mierzymy akt ualn dugo spryny l2 .
Czynnoci t e powt arzamy, podwieszajc t rzeci, czwart y i pit y ciarek.
Rysunek 2.7Sukcesywne zwikszanie o bcienia spryny ciarkami

po wo duje pro po rcjo nalne jej wyduenie
Wyniki pomiarw wpisujemy do t abelki pomiarw t ab. 2.2.1

(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__t ab2.2.1).
Rysunek 2.8 T abelka po miar w
Sporzdzamy wykres zalenoci F od l z uwzgldnieniem niepewnoci pomiarowych dugoci

spryny.
Cieszymy si, jeeli punkt y dowiadczalne rozmieszczone s wzdu linii prost ej, gdy w t en
sposb uzyskalimy pot wierdzenie dowiadczalne wzoru (2.1
(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq1)). Dziki t emu moemy wyznaczy,
bezporednio z wykresu, wspczynnik spryst oci spryny k, bowiem zgodnie ze wzorem
(2.1 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq1)) jest on liczbowo rwny t angensowi
kt a nachylenia t ej prost ej do osi odcit ych.
Na koniec zapisujemy wnioski, jakie wynikaj z przeprowadzonego dowiadczenia.
Druga zasada dynamiki Newtona

Galileusz wykaza, e sia nie jest pot rzebna do podt rzymania ruchu jednost ajnego ciaa po linii
prost ej. Newt on uj t o w post aci prawa bezwadnoci jako pierwsz zasad dynamiki. Newt on
jednake poszed dalej od swojego poprzednika, st wierdzajc, e sia nie jest po trzebna do
po dtrzymania ruchu jedno stajnego i pro sto linio wego , ale jest ko nieczna do
zmiany wekto ra prdko ci ciaa. adna zmiana prdkoci nie zajdzie, jeeli nie zadziaa na
ciao sia. Innymi sowy, sia dziaajca na ciao wywouje zmian prdkoci, czyli nadaje mu
przyspieszenie. To wanie jest t reci drugiej zasady dynamiki Newt ona. Byo t o genialne
odkrycie, kt re pchno nauk na nowe t ory. Prawo t o wydaje si nam dzisiaj niezwykle prost e i
dost rzeenie t ej prawdy w wielu zjawiskach wydaje si at we. Jednake w owym czasie bya t o
myl nowat orska i musiaa pokona uprzedzenia narose przez cae st ulecia.
Zapamitaj
Druga zasada dynamiki
F = ma ( 2.5 )
sia F dziaajca na ciao o masie m udziela mu przyspieszenia a o wart oci proporcjonalnej

do wart oci siy. Kierunek i zwrot przyspieszenia s zgodne z kierunkiem i zwrot em siy.
Wspczynnikiem proporcjonalnoci jest masa m.
Jest t o podst awowe rwnanie dynamiki, kt re ma niezwykle szeroki zasig. Prawo t o sprawdza
si we wszyst kich zjawiskach mechanicznych makroskopowych i mikroskopowych na Ziemi i w
Kosmosie.
Jedynie dla bardzo duych prdkoci, zblionych do prdkoci wiat a, wzr (2.5
(2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq5)) ulega pewnej modyfikacji wynikajcej z
t eorii wzgldnoci Einst eina.
Wzr (2.5 (2_2_2_II_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.2__eq5)) pozwala na zdefiniowanie

jednost ki siy, kt r na cze Newt ona nazwano niutonem. Jeden niut on jest t o sia, kt ra ciau o
masie 1 kg nadaje przyspieszenie 1 m/s2 :
m
1 N = 1 kg 1 ( 2.6 )
s2
Do niedawna bardzo rozpowszechnion jednost k siy by (i jest cigle jeszcze st osowany) t zw.
kilogram-sia, 1 kG (zwany inaczej kilopondem kp). Jest t o sia, z jak Ziemia przyciga ciao o
masie 1 kg w miejscu, gdzie przyspieszenie ziemskie g = 9, 80665 m/s2 . Zat em
1 kG = 9, 80665 N ( 2.7 )
Przykad 1
Obliczymy, z jak si F pocisk o masie m = 10 g jest wyrzucany z lufy karabinu o dugoci
l = 60 cm, wiedzc, e prdko pocisku u wylot u lufy v = 800 m/s. Przyjmijmy, e ruch
pocisku w lufie karabinu jest jednost ajnie przyspieszony.
Rysunek 2.9 Po cisk w lufie karabinu uzyskuje przyspieszenie na skutek

dziaania siy
Odpo wied: Droga pocisku w ruchu jednost ajnie przyspieszonym jest rwna
at 2 ( 2.8 )
l=
2
gdzie a przyspieszenie pocisku, t czas ruchu pocisku w lufie.
Prdko pocisku po czasie t wynosi
v = at ( 2.9 )
Z t ych dwch rwna (po wyeliminowaniu czasu t ) ot rzymamy
v2 ( 2.10 )
l=
2a
skd
v2 ( 2.11 )
a=
2l
v2
Sia dziaajca na pocisk F = ma = m 2l
. Zat em
8002 ( 2.12 )
F = 0, 01 N = 5 333, 3 N
2 0, 6
Jest t o bardzo dua sia; mona j oceni przez porwnanie z si wyst pujc w nast pnym
przykadzie.
Przykad 2
Dopuszczalne opnienie przy hamowaniu samochodu (przy kt rym samochd nie wpada
jeszcze w polizg) a = 4, 9 m/s2 . Z jak maksymaln si hamuje wt edy samochd o masie
m = 1 000 kg?
Samo ch d hamuje i uzyskuje o p nienie a na skutek dziaania
Rysunek 2.10
siy hamo wania F = ma
Odpo wied: Sia hamowania F = ma , zat em

m
F = 1 000 kg 4, 9 = 4 900 N ( 2.13 )
s2
Tak dua sia jest pot rzebna do wyhamowania pdzcego samochodu, a jednak sia t a jest
mniejsza od siy z poprzedniego przykadu wypychajcej maleki pocisk z lufy karabinu.

Dynamika - sia
Dynamika - sia spryst a
Pytania i problemy
1. Jeszcze dzisiaj st osujemy w yciu codziennym t ermin sia w odniesieniu do wielu poj
niefizycznych. Jakim warunkom musi odpowiada pojcie siy, aby bya ona wielkoci
fizyczn? Podaj przykad siy jako pojcia fizycznego oraz niefizycznego pojcia siy.
2. Podaj przykady st at ycznego i dynamicznego skut ku dziaania siy.
3. Wyjanij zasad pomiaru wart oci siy za pomoc siomierza.
4. Jakie dowiadczenie naley wykona, aby si przekona, e w danym miejscu na kuli
ziemskiej sia cikoci dziaajca na ciaa o rnej masie ma wart o wprost proporcjonaln
do masy ciaa?
5. Czy sia jest wekt orem? Odpowied uzasadnij
6. Ucze st an na wadze i st wierdzi, e waga wykazaa 65 kilogramw. Podaj fizyczn
int erpret acj wyniku t ego pomiaru.
7. Podaj t re drugiej zasady dynamiki Newt ona i odpowiedni wzr.
8. Przyjmujc, e samolot odrzut owy podczas rozpdzania si przy st arcie porusza si
ruchem jednost ajnie przyspieszonym, oblicz z jak si dziaaj jego silniki. Masa samolot u
wynosi 10 000 kg, droga rozbiegu: 500 m, czas rozbiegu: 25 s.
9. Porwnaj si silnikw samolot u przy st arcie (pyt anie 8.) z siami z przykadw 1 i 2. Podaj
jakie wnioski st d wypywaj?
Dowiadczenie Dyna
Celem dowiadczenia jest sprawdzenie zalenoci midzy si a przyspieszeniem w prakt yce.
Wykonamy je w dwch et apach. Bd t o:
1. rozkad si na rwni pochyej,

2. sprawdzenie wzoru Newt ona F = ma
Rozkad si na rwni pochyej

Na rysunku 2.9 (2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys9) przedst awiono ciao na
rwni pochyej. Si cikoci P = mg moemy rozoy na dwie siy skadowe rwnoleg do
rwni
F = P sin ( 2.14 )
i prost opad do rwni
Pn = P cos ( 2.15 )
W dowiadczeniu t ym zaniedbujemy si t arcia, gdy jest ona maa w porwnaniu z pozost aymi
siami.
Figure 2.13 Ro zkad si na r wni po chyej
Przekonamy si t eraz dowiadczalnie, e t aki rozkad si na rwni moe zachodzi w

rzeczywist oci.
Zmont ujmy rwni pochy, korzyst ajc z zest awu do dowiadcze z mechaniki. Ciaem badanym
na rwni bdzie obciony wzek.
Wzek ust awiamy na rwni, obciamy obcinikami i rwnowaymy si rwn sile nacigu N
linki przerzuconej przez blok na szczycie rwni (rys. 2.10
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys10)). Ta sia nacigu jest rwna (co do
wart oci) ciarowi szalki z odwanikami P 1 .
Mierzymy i zapisujemy kt kt nachylenia rwni do poziomu. Powiedzmy przykadowo, e

= 30
Zapisujemy nast pujce dane poczt kowe (podajemy t u przykadowe wart oci):
masa wzka mw = 90 g,
masa obcinikw mob = 3 50 g = 150 g,
masa szalki msz = 50 g,
masa odwanikw mod = 70 g,
kt nachylenia rwni = 30 .
Obliczamy wart oci si, np.:
P = ( mw + mob )g = (0, 240 9, 81)N = 2, 35 N ( 2.16 )
P1 = ( msz + mod )g = (0, 120 9, 81)N = 1, 18 N ( 2.17 )
Figure 2.14 Sia N = P1 r wno way w zek na r wni po chyej
Gdybymy nie obciyli linki dziaajcej si nacigu N na wzek, st oczyby si on wzdu rwni
pod wpywem siy F , kt rej wart o wynosi F = P sin . Wycigamy st d wniosek, e N = F ,
czyli P 1 = F .
Sprawdmy t o. Obliczmy si F ze wzoru (2.5

(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq5)) i porwnajmy ot rzyman wart o z
wart oci ciaru szalki z odwanikami. W naszym przykadzie
F = P sin 30 = (2, 35 0, 5)N = 1, 18 N
Widzimy, e ot rzymana wart o siy zgadza si doskonale z wart oci siy P 1 ! Fakt t en
zapisujemy w post aci wniosku.
Oprcz siy F rwnolegej do rwni, kt ra ciga wzek w d rwni, jest jeszcze sia P n
przyciskajca wzek do niej. Jednake w t ym kierunku nie wyst puje aden ruch wzka. Zat em
sia P n musi by zrwnowaona jak inn si. Jaka sia rwnoway si P n ? Moemy si
domyla, e si t rwnoway sia reakcji rwni (rys. 2.10
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys10)).
Sia reakcji rwni powst aje na skut ek nieznacznego spryst ego ugicia rwni pod wpywem siy
nacisku P n . Sprawdzimy dowiadczalnie t en wniosek.
Przez blok umieszczony t ak jak na rys. 2.11

(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys11) przerzucamy drug link w kierunku
pro sto padym do r wni. Jeden koniec linki zaczepiamy do wzka, a drugi obciamy szalk z
odwanikami o cznym ciarze (szalka + odwaniki) rwnym P 2 . St aramy si t ak obciy
szalk, aby wzek oderwa si nieznacznie od rwni i ut rzymywa w powiet rzu t u nad ni. W t en
sposb rol siy reakcji rwni przejmuje sia nacigu linki N 2 .
Zapisujemy dane, np. masa szalki drugiej m2sz = 50 g, masa odwanikw m2od = 160 g.
Figure 2.15 Ro l siy reakcji r wni przejmuje N 2 - sia nacigu linki
Obliczamy wart o siy N 2 , np.
N2 = P2 = ( m2sz + m2od )g = (0, 210 9, 81)N = 2, 06 N ( 2.18 )
Obliczamy P n wedug wzoru (2.6 (2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq6)) i

porwnujemy ot rzyman wart o z wart oci siy N2 . W naszym przykadzie
Pn = P cos 30 = (2, 35 0, 866)N = 2, 04 N ( 2.19 )
Sprawdzamy, czy ot rzymana wart o siy P n jest rwna N2 . W naszym przykadzie zgodno
zachodzi z dokadnoci do 0,02 N.
Ot rzymany wynik wiadczy o t ym, e rzeczywicie zachodzi t aki rozkad siy cikoci wzka, jak
na rys. 2.9 (2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys9), i e poprawno wzoru (2.6
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq6)) mona sprawdzi dowiadczalnie.
Zapisujemy t o w post aci kolejnego wniosku.
Sprawdzenie wzoru Newtona F = ma

T cz dowiadczenia wykonamy na t orze z poduszk powiet rzn. Najpierw bdziemy
mierzy przyspieszenie wzka wywoane si cigajc F na rwni pochyej (rys. 2.9
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys9)). Przekonalimy si uprzednio, e sia t a
jest skadow (rwnoleg do rwni) siy cikoci wzka (sia cikoci wzka P = mg ). Si F
wyznaczymy dowiadczalnie, podst awiajc do wzoru (2.5
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq5)) zmierzon mas wzka m i kt
nachylenia rwni do poziomu.
Przyspieszenie wzka a wyznaczymy ze wzoru na drog s wzdu rwni pochyej w ruchu

at2
jednost ajnie przyspieszonym, s = 2
, zat em
2s ( 2.20 )
a=
t2
Mierzc s i t , moemy dowiadczalnie wyznaczy przyspieszenie wzka a .
Widzimy wic, e jest emy w st anie wyznaczy dowiadczalnie zarwno si F , jak i
przyspieszenie a . Dziki t emu moemy sprawdzi, czy zachodzi zaleno liniowa midzy
przyspieszeniem a i si F . W t ym celu naley powt rzy eksperyment kilkakrot nie przy rnych
kt ach nachylenia rwni.
Dalsz cz dowiadczenia wykonujemy w nast pujcy sposb: wac wzek, wyznaczamy

jego mas m. Ust awiamy t or powiet rzny w poziomie (st osujc np. poziomnic), nast pnie jeden
h h = 1, 5 cm
koniec t oru powiet rznego podnosimy i ust awiamy na wysokoci h (np. h = 1, 5 cm). Mierzymy
dugo t oru l. Zaznaczamy na t orze odcinek drogi s (np. s = 1 m).
Zapisujemy dane m, l i s.
Mierzymy czas t ruchu wzka na drodze s. Aby zwikszy dokadno, pomiar czasu powt arzamy
t rzykrot nie. Dowiadczenie powt arzamy wielokrot nie (np. sze razy), zmieniajc za kadym
razem h - wysoko rwni.
Wyniki pomiarw wpisujemy do uprzednio przygot owanej t abelki pomiarw t ab. 2.3.1
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__t ab2.3.1).
Figure 2.16 T abelka po miar w
Dla kadej wysokoci rwni h obliczamy redni czas ruchu wzka, przyspieszenie a wedug wzoru
(2.7 (2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq7)) i si, kt ra zgodnie ze wzorem (2.5
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__eq5)) jest rwna
2s ( 2.21 )
a=
t2
Korzyst ajc z wynikw zapisanych w dwch ost at nich rubrykach t ab. 2.3.1
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__t ab2.3.1), wykonaj wykres zalenoci F od a .
W pobliu punkt w dowiadczalnych wykrel lini. Powinna t o by linia prost a.
Jeeli punkt y dowiadczalne ukadaj si wzdu linii prost ej, t o znaczy, e nasze dowiadczenie
pot wierdza liniow zaleno F od a . O t o wanie w t ym dowiadczeniu chodzio.
Obliczamy niepewnoci pomiarowe i nanosimy je na wykresie.
Na koniec zapisujemy wnioski, jakie wynikaj z przeprowadzonego dowiadczenia.

Trzecia zasada dynamiki Newtona
Pierwsza i druga zasada dynamiki Newt ona mwi nam o ruchu ciaa, gdy nie dziaa lub dziaa na
nie sia. Zasady t e nie okrelaj, skd pochodz siy dziaajce na ciao. Newt on zrozumia, e aby
na ciao zadziaaa sia, pot rzebne jest jakie inne ciao. To inne ciao nie musi by w bezporednim
kont akcie z danym ciaem, na kt re oddziauje si. Zawsze jednak obowizuje zasada:
Remember
T rzecia zasada dynamiki
Jeeli ciao A dziaa na ciao B si F AB , t o ciao B dziaa na ciao A si F BA , kt ra ma t

sam wart o i kierunek, lecz przeciwny zwrot , czyli
F AB = F BA ( 2.22 )
Na rysunku 2.12 (2_2_4_III_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.4__rys12) przedst awiono dwa ciaa

oddziaujce na siebie, jednak pokazane siy nie rwnowa si wzajemnie, mimo e s zwrcone
przeciwnie. Dzieje si t ak, bowiem siy t e s przyoone do rnych cia.
Figure 2.17 Ilustracja trzeciej zasady dynamiki Newto na
Figure 2.18 Przeciganie liny

Oba zespoy dziaaj si o t ej samej wart oci na lin, lecz przeciwnie zwrcon
Figure 2.19 Siy przycigania Ziemi i Ksiyca

Ziemia przyciga Ksiyc si F KZ rwnie Ksiyc przyciga Ziemi si F ZK . Te dwie siy
s rwne sobie co do wart oci, lecz przeciwnie zwrcone F KZ = F ZK
Figure 2.20 Przykad dziaania trzeciej zasady dynamiki Newto na

Zgodnie z t rzeci zasad dynamiki Newt ona silniki odrzucaj spaliny dziaaj siami t akimi
samymi (co do wart oci) jak spaliny, lecz przeciwnie zwrconymi F 21 = F 12
Trzecia zasada dynamiki st wierdza ponadt o, e siy zawsze wyst puj parami. Odrzut owiec
dziaa si na odrzucane przez niego spaliny, nat omiast spaliny dziaaj na odrzut owiec t ak sam
si, ale w st ron przeciwn, dziki t emu uzyskuje on przyspieszenie i pokonuje opr powiet rza.
Ziemia przyciga spadajcy kamie si F = ma . Ale kamie przyciga Ziemi z si o t akiej
samej wart oci. Dlaczego t ego nie zauwaamy? Poniewa masa Ziemi M jest znacznie wiksza
od masy kamienia m, wic przyspieszenie Ziemi jest niezauwaalnie mae. Zgodnie z drug
zasad Newt ona ot rzymamy
mg = M a ( 2.23 )
skd
skd
m
a = g ( 2.24 )
M
Moemy zapyt a, dlaczego t ak jest , dlaczego siy oddziaywania midzy dowolnymi dwoma
ciaami s jednakowe co do wart oci?
Odpowied na t o pyt anie nie jest at wa, ale moemy zauway, e zawsze wt edy, gdy mamy do
czynienia z oddziaywaniem dwch cia, t o midzy nimi wyst puje porednik. Tym porednikiem
moe by np. lina czca dwch chopcw na yworolkach, spryna czca dwa wzki na t orze
powiet rznym, pole grawit acyjne w przykadzie oddziaywania Ziemi z Ksiycem. Ten porednik
jest wanie nonikiem si. Wydaje si wic nat uralne, e sia wyst pujca w linie, czy sprynie
jest jednakowa i nie zaley na jakie ciao dziaa. (Ten "porednik" nie zawsze jest at wo
zauwaalny, np. w przypadku ciarowca ut rzymujcego szt ang z ciarami. W t ym przypadku
porednikiem jest pole elekt ryczne wyst pujce midzy molekuami doni ciarowca a at omami
szt angi. Wynikiem jest odpychanie elekt rost at yczne elekt ronw wyst pujcych w t ych
molekuach i at omach.)
Figure 2.21 Dwa elektro ny o dpychaj si dziki nieustannej emisji i abso rpcji
(czyli wymianie) fo to nu
Wspczesne pogldy na ist nienie si s nast pujce. Dwa ciaa makroskopowe oddziauj na
siebie poprzez oddziaywanie ich czst ek skadowych. Oddziaywanie makroskopowe skada si z
bardzo duej liczby oddziaywa element arnych. Dwie czst ki element arne oddziauj poprzez
wymian t rzeciej czst ki (co w rodzaju pingpongu). Na przykad dwa elekt rony odpychaj si
dziki nieust annej wymianie t rzeciej czst ki fot onu wirt ualnego (rys. 2.16
(2_2_4_III_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.4__rys16)).
Remember
Oddziaywanie elementarne
Oddziaywanie makroskopowe skada si z bardzo duej liczby oddziaywa element arnych.

Dwie czst ki element arne oddziauj dziki wymianie t rzeciej czst ki.
Zrozumiae jest zat em dlaczego fot on przenosi t ak sam si midzy dwoma elekt ronami.
Byoby dziwne, gdyby t en sam fot on przekazywa rne siy elekt ronom.
Przykad 3
Dwa klocki A i B o masach mA i mB poczone nici le na idealnie gadkiej powierzchni
poziomej (rys. 2.17 (2_2_4_III_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.4__rys17)). Jaki warunek musi
spenia sia przyoona do klocka B , aby ni si nie zerwaa? Wiadomo, e ni wyt rzymuje
obcienie rwne Fmax .
Figure 2.22 Siy o ddziaywania wzajemnego po czo nych klo ck w
Odpo wied: Sia zewnt rzna F wywouje przyspieszenie a obu klockw. Na klocek B dziaa
sia F i sia FAB , a na klocek A dziaa t ylko sia FBA . Zgodnie z drug zasad dynamiki Newt ona
moemy napisa dwa rwnania, dla kadego klocka oddzielnie:
F FAB = mB a ( 2.25 )
FBA = mA a ( 2.26 )
Zgodnie z t rzeci zasad dynamiki Newt ona wart oci si oddziaywania wzajemnego klockw s
sobie rwne, FAB = FBA . Ni przenosi oddziaywania midzy klockami za pomoc siy nacigu
FN , zat em FAB = FBA = FN . Mamy wic
F FN = mB a
}
( 2.27 )
FN = mA a
Dodajc st ronami t e dwa rwnania, eliminujemy FN . Ot rzymamy:
F = mA a + mB a = ( mA + mB )a ( 2.28 )
St d przyspieszenie obliczymy ze wzoru
F ( 2.29 )
a=
mA + mB
Podst awiajc t o wyraenie do drugiego rwnania we wzorze (2.9
(2_2_4_III_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.4__eq9)), ot rzymamy wart o siy nacigu nici
F ( 2.30 )
FN = mA
mA + mB
Ni nie ulegnie zerwaniu, gdy sia nacigu nici bdzie mniejsza od siy Fmax , czyli gdy
FN < Fmax , zat em
F ( 2.31 )
FN = mA < Fmax
mA + mB
skd
( mA + mB ) Fmax ( 2.32 )
F<
mA
Ot rzymalimy zat em warunek na si F , przy kt rym ni nie ulega zerwaniu.
Pytania i problemy
1. Sformuuj t rzeci zasad dynamiki Newt ona i wyjanij jej zast osowanie na przykadzie.
2. Wykonujc dowiadczenie Dyna st wierdzilimy, e w st anie rwnowagi sia nacigu linki N
jest rwna sile cikoci odwanika P 1 (rys. 2.10
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys10)). Podaj, co t rzeba by byo zrobi,
(2_2_3_doswiadczenie_dyna.ht ml#t opic_2_h2.3__rys10)). Podaj, co t rzeba by byo zrobi,
aby t e dwie siy nie byy rwne sobie. Jak t o mona uzgodni z t rzeci zasad dynamiki?
Zast anw si, czy nadal bdzie t rwa st an rwnowagi, gdy ciar odwanika P 1 i sia
nacigu linki bd rne.
3. St oisz na wadze i st wierdzasz, e Ziemia przyciga ci si P = 65 kG. Czy t o znaczy, e i
t y przycigasz Ziemi si rwn 65 kG? Odpowied uzasadnij.
4. Scharakt eryzuj wekt ory si akcji i reakcji, o kt rych mwi t rzecia zasada dynamiki Newt ona.
Czy siy t e mog si rwnoway? Odpowied uzasadnij.
5. Wyjanij nast pujcy paradoks: Chopiec cignie sanki pewn si. W myl t rzeciej zasady
dynamiki Newt ona sanki cign chopca w przeciwn st ron t sam si. Dlaczego sanki w
ogle si poruszaj?
Pd i popd
Zamy, e ciao o masie m porusza si pod wpywem st aej siy. Wt edy ciao uzyskuje st ae
przyspieszenie. Jeeli poczt kowo ciao miao prdko v 1 , t o po czasie t uzyska prdko v 2 ,
wic
v 2 v 1 ( 2.33 )
a =
t
F
Poniewa a = m
, wic
F v v 1 ( 2.34 )
= 2
m t
Po przekszt aceniu ot rzymamy
F t = mv 2 mv 1 ( 2.35 )
Przyjrzyjmy si t emu rwnaniu. Po lewej st ronie mamy iloczyn siy i czasu jej dziaania F t = p .
Wyraenie t o nazywamy popdem. Po prawej st ronie wyst puje rnica dwch wyrae t ego
samego t ypu, iloczynu masy i prdkoci. Ot iloczyn masy i prdkoci zwany pdem jest
wielkoci speniajc wan rol w fizyce. Oznaczamy go symbolem p .
Remember
Pd
Iloczyn masy i prdkoci nazywamy pdem ciaa
p = mv ( 2.36 )
Rnica wyrae mv 2 mv 1 jest rwna przyrost owi pdu p . Zat em wzr (2.10
(2_2_5_ped_i_poped.ht ml#t opic_2_h2.5__eq10)) moemy wyrazi nast pujco: przyro st pdu
jest r wny po pdo wi udzielo nemu ciau:
F t = p ( 2.37 )
Wzr t en po prost ym przekszt aceniu przybierze post a:
p ( 2.38 )
F =
t
Jest t o inna, najbardziej oglna post a drugiej zasady dynamiki Newt ona. Wzr t en jest bardzo
przydat ny przy rozwizywaniu wielu wanych zagadnie fizycznych. Bdziemy go nieraz
st osowa.
Remember
Druga zasada dynamiki w innej po staci
Sia dziaajca na ciao jest rwna st osunkowi przyrost u pdu do czasu, w jakim t en przyrost
wyst puje.
Przykad 4
Pika o masie m = 0, 1 kg uderzya w cian z prdkoci rwn v = 20 m/s prost opadle do
ciany. Zet knicie piki ze cian t rwao t = 0, 1 s. Wyznacz redni si F , z jak ciana
dziaa na pik podczas uderzenia. Przyjmij, e zderzenie jest doskonale spryst e, t o znaczy,
e po odbiciu od ciany pika ma t ak sam wart o prdkoci jak przed uderzeniem (rys. 2.18
(2_2_5_ped_i_poped.ht ml#t opic_2_h2.5__rys18)).
Figure 2.23 Dziaanie ciany zmienia pd piki
Odpo wied: Najpierw obliczymy zmian pdu, jakiej doznaa pika po uderzeniu w cian. Pd
piki przed zderzeniem wynosi p 1 = mv , za po zderzeniu p 2 = mv , zat em przyrost pdu
wynis
p = p 2 p 1 = mv 2 mv 1 = mv (mv ) = mv + mv = 2mv ( 2.39 )
Przyrost pdu piki jest rwny popdowi, jakiego ciana udzielia pice. Zgodnie z rwnaniem
(2.12 (2_2_5_ped_i_poped.ht ml#t opic_2_h2.5__eq12)) F t = p = 2mv . St d F = 2mv
,
t
wic
2 0, 1 kg 20 m/s ( 2.40 )
F= = 40 N
0, 1 s
Widzimy zat em, e ciana dziaa na pik redni si rwn 40 N.
Figure 2.24 Animacja
Dynamika - pd i popd
Dynamika - pd i popd. Zderzenia spryst e
Pytania i problemy
1. Podaj definicj pdu ciaa. Czy pd jest wekt orem? Odpowied uzasadnij.
2. Podaj definicj popdu siy. Czy popd jest wekt orem? Odpowied uzasadnij.
3. Sformuuj drug zasad dynamiki Newt ona, wykorzyst ujc pojcia pdu i popdu.
4. Pocisk o masie 0,01 kg uderza z prdkoci 500 m/s w cian i grznie w niej. Czas
t rwania ruchu pocisku w cianie wynosi 0,01 s. Oblicz redni si oporu dziaajc na pocisk
w cianie. Rozwi zadanie dwoma sposobami: korzyst ajc z pojcia pdu, korzyst ajc z
pojcia przyspieszenia.
Zasada zachowania pdu
Najpierw zapoznamy si z pojciem ukadu odosobnionego. Aby dokadnie opisa ruch
okrelonego ciaa, naley uwzgldni wszyst kie siy dziaajce na nie. Jednake t akie zadanie w
prakt yce jest niewykonalne ze wzgldu na olbrzymi ilo t ych si. W rzeczywist oci kade ciao
jest ot oczone wielk liczb cia bliszych i dalszych. Na szczcie, zwykle jednak t ylko
skoczona niewielka liczba cia oddziauje znaczco na rozpat rywane ciao. Wszyst kie inne
oddziaywania w prakt yce mona miao pomin, jako e s one bardzo mae. Na przykad, jeeli
kamie spada na Ziemi, t o wszyst kie inne siy poza si przycigania Ziemi mona zaniedba,
mimo e w rzeczywist oci na kamie dziaaj rwnie siy przycigania pochodzce od Ksiyca,
innych planet i Soca. Nie uwzgldniamy ich, gdy s one bardzo mae (mae s rwnie w t ym
przypadku siy oporu powiet rza). Dlat ego mamy prawo zaoy, e na kamie dziaa t ylko Ziemia.
Moemy zat em rozpat rywa ukad skadajcy si z dwch cia kamienia i Ziemi. Wszyst kie
pozost ae ciaa mona t rakt owa jako zewnt rzne w st osunku do t ego ukadu. Siy pochodzce
od cia spoza ukadu moemy ewent ualnie uwzgldnia jako poprawki dodawane do podst awowej
siy.
Siy, kt rymi dziaaj na siebie czci skadowe ukadu, nazywamy siami wewntrznymi. Siy
oddziaywania z ciaami spoza ukadu nazywamy siami zewntrznymi. Ukad nazywa si
odosobnionym (lub izolowanym), jeeli mona zaniedba siy zewnt rzne. Na przykad, Ukad
Soneczny moe by t rakt owany z bardzo du dokadnoci jako ukad odosobniony. Sia
wewnt rzna wzajemnego oddziaywania Soca i Ziemi jest okoo 800 miliardw razy wiksza od
siy zewnt rznej oddziaywania Ziemi z najblisz gwiazd.
W wypadku ukadw odosobnionych obowizuje prawo zachowania pdu, kt re mona

sformuowa w nast pujcy sposb:
Remember
Zasada zacho wania pdu
Cakowit y pd ukadu odosobnionego jest st ay i nie ulega zmianie podczas dowolnych

procesw zachodzcych w ukadzie.
Oczywicie, pdy poszczeglnych cia wchodzcych w skad danego ukadu mog si zmienia,
ale cakowit y pd ukadu, t o znaczy wekt orowa suma wszyst kich pdw skadowych, nie ulega
zmianie.
Prawo t o mona wyprowadzi w sposb cisy z zasad dynamiki Newt ona. My wyprowadzimy je
dla przypadku ukadu odosobnionego skadajcego si z dwch cia: A i B . Ciao B dziaa na ciao
A si F BA ,a ciao A na ciao B si F AB . Zgodnie z t rzeci zasad Newt ona F AB = F BA ,
wic
F AB + F BA = 0 ( 2.41 )
Obierzmy dwie bliskie chwile t 1 i t 2 . Zamy, e w chwili t 1 ciao A o masie mA miao prdko
v A1 , ciao B o masie mB prdko v B1 , za w chwili t 2 prdkoci v A2 i v B2 , odpowiednio.
Druga zasada Newt ona dla ciaa A (w post aci (2.2.41
(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq14)14)) ma kszt at :
F BA ( t 2 t 1 ) = mA v A2 mA v A1 ( 2.42 )
a dla ciaa B
F AB ( t 2 t 1 ) = mB v B2 mB v B1 ( 2.43 )
Po zsumowaniu st ronami rwna (2.15

(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq15)) i (2.16
(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq16)) ot rzymamy
(F BA + F AB )( t 2 t 1 ) = ( mA v A2 mA v A1 ) + ( mB v B2 mB v B1 ) ( 2.44 )
Na podst awie wzoru (2.14 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq14)) lewa

st rona powyszego rwnania jest rwna zeru. Po uporzdkowaniu prawej st rony ot rzymamy
0 = ( mA v A2 + mB v B2 ) ( mA v A1 + mB v B1 ) ( 2.45 )
St d
mA v A2 + mB v B2 = mA v A1 + mB v B1 ( 2.46 )
Ot rzymalimy rwnanie, kt re ma nast pujc int erpret acj: po lewej st ronie mamy sum
pdw cia A i B w chwili t 1 , a po prawej st ronie w chwili t 2 , zat em suma pdw caego ukadu
skadajcego si z cia A i B nie zmienia si w czasie. Moemy t o zapisa krcej:
mA v A + mB v B = const ( 2.47 )
lub
p A + p B = const ( 2.48 )
W t en sposb wyprowadzilimy prawo zachowania pdu dla ukadu skadajcego si z dwch cia.
Dla ukadu skadajcego si z wielu cia prawo zachowania pdu wyraone w post aci
mat emat ycznej ma post a:
p A + p B + p C + p D + = const ( 2.49 )
Przykad 5
Rozwaymy zagadnienie t zw. rozpadu dwuciaowego. Na rysunku 2.19
(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys19) przedst awione s dwie kulki A i
B o masach mA i mB poczone nit k. Midzy kulkami znajduje si cinit a spryna, kt ra je
rozpycha. Napicie nit ki jest na granicy wyt rzymaoci. Wyst arczy t eraz wst awi midzy zwoje
spryny jakie ciao (w miejscu oznaczonym na rysunku st rzak), aby nit ka nie wyt rzymaa
dodat kowego napicia. Nit ka ulega zerwaniu, a kulki rozlat uj si w przeciwne st rony. Na
podst awie prawa zachowania pdu oblicz st osunek ich mas, jeeli znany jest st osunek ich
prdkoci.
Dwie kulki
Figure 2.26 AiB po zwo lnieniu spryny ro zlatuj si w
przeciwne stro ny
Odpo wied: Przed rozpadem obie kulki byy w spoczynku, wic ich pdy byy rwne zeru i
cakowit y pd ukadu obu kulek wynosi zero. Zat em i po rozpadzie pd ukadu, kt ry jest rwny
sumie pdw obu kulek, musi by rwny zeru
p 1 + p 2 = 0 ( 2.50 )
Rwnanie t o w zapisie skalarnym ma post a
p1 p2 = 0 ( 2.51 )
czyli
mA v1 mB v2 = 0 ( 2.52 )
Kulki uzyskaj jednakowe pdy co do wart oci, ale ich zwrot y s przeciwne. Przekszt acajc
rwnanie (2.20 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq20)), ot rzymujemy
mA v
= 2 ( 2.53 )
mB v1
Widzimy z powyszego przykadu, e prawo zachowania pdu pozwala na porwnywanie masy

dwch cia bez uycia wagi. W mechanice nie st osujemy zwykle t ej met ody pomiaru ze wzgldu
na t rudnoci zwizane z dokadnym wyznaczeniem prdkoci w obecnoci t arcia. Jednake w
fizyce czst ek element arnych i w fizyce jdrowej korzyst amy czst o z t ej met ody pomiaru mas.
Na rysunku 2.20 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys20) przedst awione

jest zdjcie ladw rnych czst ek, ot rzymane w specjalnej komorze do badania czst ek
element arnych, t ak zwanej komorze Wilsona
Figure 2.27 Ro zpad jdra na dwa jdra wt rne A i B, zdjcie z ko mo ry Wilso na
W rodku komory widoczna jest cienka pyt ka zawierajca uran. Na skut ek pochonicia neut ronu
jdro uranu rozpado si na dwa mniejsze jdra rozbiegajce si w przeciwne st rony. Ich lady A i
B s widoczne na zdjciu. Prdko jder pochodnych (t zn. powst aych w czasie rozpadu)
wyznacza si na podst awie znajomoci ich zasigu. Znajc st osunek ich prdkoci, mona
wyznaczy st osunek ich mas.
Ukad dwch kulek na rys. 2.19 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys19) jest

uproszczonym modelem mechanicznym rozpadu jdra na dwa fragment y. Rysunek 2.21
(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys21) przedst awia w uproszczonej
post aci rozpad jdra na dwa jdra wt rne A i B pod wpywem pochonicia neut ronu n. Jdra A i
B odpychaj si dalekozasigowymi siami elekt rycznymi (maj jednoimienne adunki elekt ryczne
dodat nie). Jdro nie rozpada si, poniewa mocniejsze przycigajce siy jdrowe
(krt kozasigowe) ut rzymuj fragment y A i B wewnt rz jdra macierzyst ego (rys. 2.21a
(2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys21)). Mamy t u syt uacj t ak, jak w
modelu mechanicznym, gdzie cinit a spryna odpycha kulki, a rol przycigajcych si
jdrowych odgrywa napicie nit ki czcej obie kulki.
Neut ron, wchodzc do jdra, rozpycha fragment y A i B , oddalajc je nieco od siebie. Powoduje
t o, e krt kozasigowe siy jdrowe nie s ju duej w st anie ut rzyma fragment w jdra w
zwikszonej odlegoci (odpowiada t o przerwaniu nit ki czcej kulki). Teraz dochodz do gosu
dalekozasigowe odpychajce siy elekt ryczne (spryna zost aje zwolniona). Nadaj one
A B
fragment om A i B odpowiednie prdkoci zgodne z zasad zachowania pdu jdro rozpada
si (rys. 2.21b (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys21)).
Figure 2.28 Ro zpad jdra po d wpywem po cho nicia po wo lnego neutro nu
Przykad 6
Pocisk o masie mp = 10 g jest wyst rzelony z prdkoci vp = 800 m/s z karabinu o masie
mk = 4 kg (rys. 2.22 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys22)).
Powiedzmy, e niewprawny st rzelec t rzyma luno karabin. Wyznaczmy prdko odrzut u
karabinu vk w chwili, gdy kolba karabinu uderzy st rzelca w bark.
Figure 2.29 Odrzut karabinu
Odpo wied: Przed wyst rzaem pocisk i karabin s w spoczynku, wic ich cakowit y pd jest
rwny zeru. Zat em zgodnie z zasad zachowania pdu, po wyst rzale ich wypadkowy pd jest
t e rwny zeru. Czyli
0 = mk vk mp vp ( 2.54 )
lub
mk vk = mp vp ( 2.55 )
skd
mp vp ( 2.56 )
vk =
mk
Zat em
0, 01 kg 800 m/s m ( 2.57 )

vk = =2
4 kg s
Karabin uderza w bark z prdkoci vk =2 m
s
.
Powyszy przykad ilust ruje nam zasad napdu o drzuto wego rakiety. Karabin moemy
t rakt owa jako rakiet , a pocisk jako po rcj paliwa wyrzucanego z prdkoci v p . Przy
wyrzucaniu porcji paliwa o masie mp rakiet a uzyskuje dodat kow prdko v k .
W rzeczywist oci przyrost prdkoci rakiet y jest wikszy. Naley uwzgldni poprawk
wynikajc z ut rat y masy rakiet y zuywajcej st opniowo porcje paliwa. Mamy t u analogi do
karabinu maszynowego. Karabin maszynowy przy kadym wyst rzale t raci t yle masy, ile ma
pocisk. Mianownik we wzorze (2.22 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__eq22))
zmniejsza si, wic wart o wyniku ( vk ) zwiksza si.
Note
Zasad napdu odrzut owego mona wykorzyst a rwnie do wprawienia w ruch dki na
jeziorze, bez uywania wiose. Trzeba mie w dce pewn liczb kamieni. Wyrzucajc
kamienie za ruf, nadajemy dce coraz wiksz prdko.

Dynamika - odrzut
Dynamika - eksplodujacy granat . Prawo zachowania pdu
Dynamika - kont rat ak
Pytania i problemy
1. Jaki ukad cia nazywamy izolowanym (odosobnionym)?
2. Sformuuj zasad zachowania pdu i wyjanij jej zast osowanie na przykadzie.
3. Czy w ukadach nieizolowanych obowizuje zasada zachowania pdu? Odpowied uzasadnij.
4. Wyjanij zasad napdu rakiet y. Kt r zasad dynamiki naley t ut aj zast osowa?
5. Na rysunku 2.20 (2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6__rys20)
przedst awiono zdjcie ladw dwch jder A i B powst aych po rozpadzie jdra uranu.
Jeeli wiemy, e st osunek ich prdkoci wynosi k, ile wynosi st osunek ich mas?
6. Pocisk o masie m = 10 kg , leccy poziomo z prdkoci v = 400 m/s, uderza w worek z
piaskiem i grznie w nim. Worek znajduje si na plat formie poruszajcej si w st ron
przeciwn do pocisku. Oblicz prdko, jak miaa plat forma, jeeli po uderzeniu pocisku
zat rzymaa si. Masa plat formy z piaskiem wynosi M = 800 kg .
Siy bezwadnoci , ukady
nieinercjalne
Siy bezwadnoci zost ay szczegowo omwione w klasie pierwszej (pat rz rozdz.1.4
epodrcznik kl.1. zakres podst awowy). Tut aj ograniczymy si t ylko do przypomnienia
podst awowych poj z t ego zakresu.
W poprzednich rozdziaach opisywalimy zachowanie si cia w ukadach inercjalnych. Teraz

rozpat rzymy ruch cia w ukadach nieinercjalnych, kt re poruszaj si z przyspieszeniem
wzgldem ukadw inercjalnych.
Przykadem ukadu nieinercjalnego moe by (omwiony w podrozdziale 2.1

(2_2_1_I_zasada_dynamiki.ht ml#t opic_2_h2.1)) t ramwaj ruszajcy z przyst anku z
przyspieszeniem. Pasaerowie doskonale zdaj sobie spraw, e znajduj si w
przyspieszajcym t ramwaju, czyli w ukadzie nieinercjalnym, gdy odczuwaj siy bezwadnoci
dziaajce na wszyst kie ciaa.
W celu przeledzenia dziaania si bezwadnoci rozwaymy szczeglny przypadek, gdy na

ruchomej plat formie znajduje si wzek mogcy porusza si prawie bez t arcia (rys. 2.23
(2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__rys23)). Gdy plat forma porusza si w prawo ze
st aym przypieszeniem, t o wzek wzgldem plat formy porusza si w lewo z t akim samym
przyspieszeniem, ale zwrconym przeciwnie. Opiszemy ruch wzka z punkt u widzenia dwch
rnych obserwat orw: jednego znajdujcego si na ziemi, nieruchomego w ukadzie
inercjalnym, oraz drugiego, ruchomego, znajdujcego si na plat formie w ukadzie
nieinercjalnym.
Poniej podajemy, jak obaj obserwat orzy int erpret uj t en sam fakt dowiadczalny: ruch wzka
wzgldem plat formy.
Figure 2.33 Dwie interpretacje ruchu w zka wzgldem platfo rmy

Dla obserwat ora nieruchomego wzek o masie m jest w spoczynku; na wzek nie dziaa
adna sia. Dla obserwat ora ruchomego wzek ma przyspieszenie a ; na wzek dziaa sia
bezwadnoci F b = ma
Ukad inercjalny - (obserwat or nieruchomy): na wzek nie dziaaj adne siy i wzek
pozost aje w spoczynku wzgldem ziemi, zgodnie z zasad bezwadnoci. Plat forma
porusza si z przyspieszeniem a .
Ukad nieinercjalny - (obserwat or ruchomy): na wzek nie dziaaj adne siy, kt re by
pochodziy od innych cia, a mimo t o wzek ma przyspieszenie wzgldem plat formy, kt re
wynosi a . To sia bezwadnoci nadaje wzkowi przyspieszenie zgodnie z drug zasad
dynamiki: F b = ma .
Mamy t u zdecydowanie rny opis t ego samego zjawiska w dwch rnych ukadach odniesienia.
W ukadzie inercjalnym sia bezwadnoci nie wyst puje, obserwat or nieruchomy uzna si
bezwadnoci za pozorn fikcyjn. Nat omiast obserwat or ruchomy bdcy w ukadzie
nieinercjalnym uzna si bezwadnoci za realn, moe j zmierzy. Jeeli zaczepi spryn
znajdujc si na kocu wzka do podprki plat formy (rys. 2.24
(2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__rys24)), t o spryna zost anie napit a, wyduy
si, a wzek bdzie wt edy w spoczynku wzgldem plat formy. Wyduenie t ej spryny jest
miar siy bezwadnoci w ukadzie nieinercjalnym. Jednake obserwat or nieruchomy
zint erpret uje wyduenie spryny inaczej; t o plat forma dziaa na wzek si napinajc spryn
i wyduenie spryny jest miar oddziaywania plat formy na wzek zgodnie z zasadami dynamiki.
Figure 2.34 Siy w ukadzie inercjalnym i nieinercjalnym

Nacignit a spryna jest miar siy bezwadnoci w ukadzie nieinercjalnym plat formy. Dla
obserwat ora zewnt rznego w ukadzie inercjalnym jest t o sia, z jak plat forma dziaa na wzek
Rozst rzygnijmy t en spr midzy obydwoma obserwat orami. Przede wszyst kim zauwamy, e
pojcie siy bezwadnoci nie jest zgodne z t rzeci zasad dynamiki. Zasada t a wymaga, aby sia
bya wynikiem oddziaywania dwch lub wicej cia. Sia bezwadnoci nie pochodzi od
jakiegokolwiek innego ciaa.
W ukadzie nieinercjalnym wszyst kie ciaa doznaj przypieszenia, kt re jest rwne co do

wart oci przypieszeniu a caego ukadu, ale o zwrocie przeciwnym. Dlat ego we wzorze na si
bezwadnoci F b pojawia si znak minus
F b = ma ( 2.58 )
(gdzie a jest przyspieszeniem ukadu nieinercjalnego). Wzr t en ma zast osowanie w ukadzie

nieinercjalnym, nie zawiera realnej siy, ale si specyficzn si bezwadnoci.
Do si bezwadnoci nie st osuje si t rzecia zasada dynamiki Newt ona, gdy siy t e s wywoane
przez przyspieszenie ukadu odniesienia i nie pochodz z oddziaywa z innymi ciaami.
Siy bezwadnoci s siami pozornymi, gdy nie mog nalee do adnego z czt erech
podst awowych rodzajw oddziaywa wyst pujcych w przyrodzie.
Siy bezwadnoci nie wyst puj w ogle w ukadach inercjalnych i jeeli kt o si nimi posuguje w
t ych ukadach, robi powany bd.
Przy rozwizywaniu rnych problemw fizycznych wykorzyst ywanie pojcia si bezwadnoci w

ukadach nieinercjalnych czst o znakomicie uat wia zadanie. Dozwolone jest wt edy st osowanie
oglnego rwnania Newt ona zawierajcego poprawk na si bezwadnoci:
F = ma + F b ( 2.59 )
Przykad 7
W windzie znajduje si rwnia pochya (rys. 2.25
(2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__rys25)). Gdy winda wznosi si pionowo w gr
ruchem jednost ajnie przyspieszonym, czas zsuwania klocka po rwni od wierzchoka do
podst awy jest n = 1,2 razy krt szy od analogicznego czasu zsuwania si wt edy, kiedy winda
jest w spoczynku t arcie jest znikome. Ile wynosi przyspieszenie windy?
Figure 2.35 Klo cek na r wni po chyej w przyspieszajcej windzie
Odpo wied: Zamy, e kt nachylenia rwni do poziomu wynosi , a droga wzdu rwni
wynosi s (rys. 2.26 (2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__rys26)).
Figure 2.36 Ro zkad wekto r w przypieszenia gia na r wni
Rozwamy dwa przypadki:
a) winda jest w spoczynku lub porusza si ruchem jednost ajnym ukad inercjalny,
b) winda porusza si ruchem jednost ajnie przyspieszonym w gr - ukad nieinercjalny.
W przypadku a) ruch klocka wzdu rwni odbywa si z przyspieszeniem
gs = g cos ( 2.60 )
Zat em drog s wzdu rwni wyrazimy wzorem:

g cos 2
s= ta ( 2.61 )
2
W przypadku b) ruch klocka wzdu rwni odbywa si z przyspieszeniem
(a + g) s = (a + g) cos ( 2.62 )
Wzr na drog s wzdu rwni ma zat em post a:

(a + g) cos 2 ( 2.63 )
s= tb
2
Dzielc rwnania (2.26 (2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__eq26)) i (2.25
(2_2_7_sily_bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h2.7__eq25)) st ronami, po prost ym przekszt aceniu
ot rzymamy:
2
t 2b a+g ( 2.64 )
=
t 2a g
Zgodnie z warunkami zadania st osunek czasw t b /t a = n, zat em

a+g ( 2.65 )
n2 =
g
St d
a = (n2 1)g ( 2.66 )
Podst awiajc n = 1, 2, ot rzymamy, e przyspieszenie windy wynosi

a = 0, 44g = 4, 32 m/s2 ( 2.67 )
Przyjlimy, e przyspieszenie ziemskie g = 9, 81 m/s2 .

Dynamika - sia bezwadnoci
Dynamika - sia bezwadnoci. Winda
Dynamika - sia bezwadnoci i sila t arcia
Pytania i problemy
1. Podaj przykady ukadw odniesienia, w kt rych pojawiaj si siy bezwadnoci. Czym
charakt eryzuj si t e ukady?
2. Sformuuj drug zasad dynamiki Newt ona dla ciaa w ukadzie nieinercjalnym. Na wybranym
przykadzie wyjanij zast osowanie t ej zasady.
3. Nazwij podst awowe czt ery oddziaywania w przyrodzie. Czy siy bezwadnoci st anowi
przykad kt rego z nich?
4. W t ramwaju pod sufit em zawieszono na nici kul. Tramwaj porusza si z przyspieszeniem
a = 4, 9 m/s2 . O jaki kt ni odchyla si od pionu?
Dowiadczenie Inercja
Celem dowiadczenia jest zbadanie si bezwadnoci w windzie. Najlepiej przeprowadzi je w
windzie szybkobienej w wysokim wieowcu. Dowiadczenie wykonujemy w nast pujcy sposb:
St ajemy na wadze azienkowej i not ujemy wskazania wagi w czasie post oju i w siedmiu fazach
ruchu windy:
1. Ruch przyspieszony w gr,

2. Ruch jednost ajny w gr,
3. Ruch opniony w gr,
4. Post j na grze,
5. Ruch przyspieszony w d,
6. Ruch jednost ajny w d,
7. Ruch opniony w d.
Figure 2.40 Wskazania wagi w windzie info rmuj nas o sile bezwadno ci
Zauwaamy, e wskazania wagi w poszczeglnych st anach ruchu windy nie s t akie same.
Wskazania wagi informuj nas o sile bezwadnoci dziaajcej na nasze ciao. Niech P 0 bdzie
wskazaniem wagi w ost at nim 7. przypadku, t j. w ukadzie nieruchomym, gdzie siy
bezwadnoci nie wyst puj. P 0 oznacza si cikoci naszego ciaa mierzon w kG (t ut aj
wyjt kowo bdziemy si posugiwa jednost k siy kG, chocia nie wchodzi ona do ukadu
jednost ek SI). Wskazania wagi w pozost aych przypadkach wyra si za pomoc wzoru
P = P 0 + F b ( 2.68 )
gdzie F b oznacza si bezwadnoci z odpowiednim znakiem, + lub ; znak + oznacza, e

sia jest zwrcona w d.
Obliczamy ze wzoru (2.27 (2_2_8_doswiadczenie_inercja.ht ml#t opic_2_h2.8__eq27)) wart o siy

bezwadnoci dla kadej fazy ruchu windy, czyli
F b = P P 0 ( 2.69 )
Wyniki oblicze wpisujemy do t abelki pomiarw (zob. t ab. 2.8.1

(2_2_8_doswiadczenie_inercja.ht ml#t opic_2_h2.8__t ab2.8.1)), gdzie ju uprzednio wpisalimy
wskazania wagi P .
Figure 2.41 T abelka po miar w
Wypeniamy ost at ni rubryk t abelki i zapisujemy wniosek kocowy z naszego dowiadczenia.
Dowiadczenie t o moesz wykona t e wirt ualnie za pomoc animacji, wykonujc nast pujace
kroki:
1. Uruchom animacj klikniciem myszy st oper uruchamia si sam w momencie, gdy winda
rusza.
2. Obserwuj ruch windy. Not uj wskazania wagi i odczyt st opera w kadej fazie ruchu windy:
a. Post j windy zanot uj wskazanie wagi (jednost ki),
b. Ruch przyspieszony w gr zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o
jednost kach),
c. Ruch jednost ajny w gr zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o
jednost kach),
d. Ruch opniony w gr zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o jednost kach),
e. Post j na grze zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o jednost kach),
f. Ruch przyspieszony w d zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o
jednost kach),
g. Ruch jednost ajny w d zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o jednost kach),
h. Ruch opniony w d zanot uj wskazanie wagi i st opera (pamit aj o jednost kach),
i. Post j windy na dole.
Wpisz t e dane do t abelki pomiarw w sprawozdaniu. Nast pnie, powt rz pomiary. Moment
odczyt u st opera zaley od czynnikw przypadkowych (t wj refleks). Dlat ego, t ak jak w
realu za kadym razem uzyskasz nieco inny odczyt na st operze - t o pozwoli ci waciwie
oceni niepewnoci pomiarowe dowiadczenia (waga jest wyskalowana w kG). Niepewnoci
P i t oce t ak, jak w dowiadczeniu realnym.
3. Wykonaj obliczenia: a) przypiesze windy a , b) odlegoci midzy pit rami H .
4. Wykonaj sprawozdanie z dowiadczenia, t ak jak w dowiadczeniu realnym.
Wirt ualne wykonanie wiczenia "inercja"
Dynamika - sia bezwadnoci. Winda
Siy w ruchu po okrgu
Ciao w ruchu jednost ajnym po okrgu doznaje przyspieszenia dorodkowego zgodnie z wzorem
(1.57 (2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15.ht ml__eq57)):
v2 ( 2.70 )
ar =
r
Druga zasada Newt ona mwi, e przyspieszenie ciaa jest wywoane si. Zat em i w t ym
przypadku przyczyn wyst powania przyspieszenia dorodkowego jest sia dorodkowa. Si
dorodkow zgodnie ze wzorem Newt ona Fr = ma r moemy przedst awi nast pujco:
mv2 ( 2.71 )
Fr =
r
gdzie m masa ciaa.
Kierunek przyspieszenia jest zgodny z kierunkiem dziaajcej siy. Sia dorodkowa jest
skierowana do rodka okrgu. To ona powoduje wyst powanie przyspieszenia dorodkowego.
Przyspieszenie t o jest wekt orem zawsze prost opadym do wekt ora prdkoci. Przyspieszenie
dorodkowe nie zmienia wart oci wekt ora prdkoci, zmienia t ylko cigle jego kierunek.
Wiemy z kinemat yki, e ciao w ruchu jednost ajnym po okrgu doznaje przyspieszenia
dorodkowego, kt re wyraa si za pomoc wzoru (2.28
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__eq28)).
Przyspieszenie dorodkowe opisuj rwnie wzory (2.30

(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__eq30)2.32
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__eq32)). Wykorzyst ujemy je do
przedst awienia siy dorodkowej:
Fr = m2 r ( 2.72 )
Fr = 42 mv2 r ( 2.73 )
42 mr ( 2.74 )
Fr =
T2
W ukadzie nieinercjalnym poruszajcym si razem z ciaem po okrgu wyst puje sia
bezwadnoci, przeciwnie skierowana do przyspieszenia dorodkowego. Sia t a nosi nazw siy
odrodkowej. Sia odrodkowa jest t o sia skierowana od rodka okrgu i jest rwna co do
wart oci sile dorodkowej.
Przykad 8
Opiszemy siy wyst pujce na karuzeli. Kt o z nas nie jedzi na karuzeli? Znamy z wasnego
dowiadczenia, jak na karuzeli dziaa odrodkowa sia bezwadnoci.
Odpo wied:
Obserwato r rucho my, kt ry siedzi w fot eliku, st wierdzi ist nienie siy odrodkowej. To ona
powoduje, e w czasie ruchu karuzeli lina, na kt rej jest zawieszony fot elik, odchyla si od pionu
o kt (na rys. 2.28 (2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28) fot elik
zast puje kko). Rozkad si w ukadzie ruchomym nieinercjalnym przedst awia rysunek rys.
2.28a (2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28).
Suma si dziaajcych na fot elik i osob w nim siedzc musi by rwna zeru, aby byli oni
nieruchomi w t ym ukadzie. Dziaaj t u t rzy siy: sia ciaru P , sia odrodkowa F od i sia reakcji
napit ej liny N .
Rzeczywicie suma wekt orowa jest rwna zeru, bo sum si P i F od jest sia Q napinajca lin,
za w wyduonej linie powst aje sia reakcji (sia nacigu liny) N , kt ra jest rwna sile Q , lecz ma
przeciwny zwrot .
Sia dziaajca na fo telik z punktu widzenia o bserwato ra

Figure 2.44
rucho mego i nierucho mego
a) Obserwat or ruchomy: sia odrodkowa powoduje odchylenie liny od pionu, zoenie si P i

F od daje si Q , kt ra jest N . b) Obserwat or nieruchomy: odchylenie liny
rwnowaona przez
od pionu wyt warza skadow ciaru P w kierunku poziomym, czyli si dorodkow F od
Obserwato r nierucho my (ukad inercjalny) st wierdzi: Mamy t u do czynienia z ruchem

koowym, poszukajmy zat em siy dorodkowej, kt ra jest koniecznym warunkiem t ego
ruchu. Widzimy, e lina wraz z osob siedzca w fot eliku jest nachylona pod kt em do pionu.
Zat em ciar P mona rozoy na dwie siy skadowe: F r skierowan poziom i zwrcon ku
rodkowi koa oraz Q skierowan wzdu liny (rys. 2.28b
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28)). Sia Q jest rwnowaona przez
si nacigu liny N . Nat omiast sia F r jest wanie t si dorodkow, kt ra powoduje, e
t orem ciaa nie jest linia prost a, ale okrg.
Jak wida na rysunku 2.28 (2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28)
Fod F ( 2.75 )
tan = = r
P P
Poniewa Fr = m2 r oraz P = mg, wic
2 r ( 2.76 )
tan =
g
Zat em, im wiksza jest prdko obrot w karuzeli, t ym wikszy jest kt .
Pytania i problemy
1. W jaki sposb pasaer karuzeli (rys. 2.28a
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28)) wyjanij, dlaczego znajduje si
w st anie spoczynku wzgldem krzesa? W jaki sposb scharakt eryzuje dziaajc na niego
si bezwadnoci?
2. Posugujc si rysunkiem rys. 2.28b
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__rys28), zaproponuj wyjanienie, kt re
przedst awi obserwat or nieruchomy w celu opisania przyczyny ruchu pasaera karuzeli.
3. Dziewczynka o masie m = 50 kg hut a si na hut awce. Jak si dziaa na siodeko
hut awki podczas przejcia przez najniszy punkt z prdkoci v = 5 m/s? Linki hut awki
maj dugoci l = 4 m.
Sia tarcia
Si, kt ra powst aje na st yku powierzchni dwch cia i przeciwdziaa ich wzgldnemu ruchowi,
nazywamy si tarcia. Sia t arcia dziaa zawsze przekornie przeciwnie do zwrot u prdkoci
ciaa.
Dowiadczenie Tarcie
Na paskiej poziomej pycie st ou kadziemy klocek o masie m. Do klocka zaczepiamy ni i
przerzucamy j przez bloczek.
Na drugim kocu nici zawieszamy szalk z lekkim odwanikiem, rys. 2.29

(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__rys29) (t ak dobranym, aby klocek nie zacz si
porusza). Klocek pozost aje nadal w spoczynku, mimo e dziaa na niego sia N rwna ciarowi
szalki z odwanikiem.
Figure 2.45 Sia tarcia przeciwstawia si rucho wi klo cka
Wnioskujemy, e na klocek oprcz siy N musi dziaa inna sia przeciwnie zwrcona i rwna t ej
sile, gdy, zgodnie z pierwsz zasad dynamiki Newt ona, wt edy wanie ciao moe by w
spoczynku. Jest t o sia t arcia. Dokadamy st opniowo dodat kowe odwaniki, zwikszajc si
dziaajc na klocek. Ronie w t en sposb sia N i sia t arcia. Nazywamy j tarciem statycznym,
poniewa klocek jest w dalszym cigu w spoczynku.
Dopiero przy odpowiednio duym wzrocie obcienia szalki klocek rusza. Zat em sia t arcia
st at ycznego Tst moe zmienia si od zera do pewnej wart oci maksymalnej Tstmax
0 Tst Tstmax ( 2.77 )

Zwykle, uywajc t erminu sia t arcia st at ycznego, mamy na myli t maksymaln wart o
Tstmax . Wart o siy t arcia st at ycznego jest proporcjonalna do wart oci siy nacisku Fn ciaa na
podoe
Tstmax = st Fn ( 2.78 )
st nosi nazw wspczynnika tarcia statycznego. Ze wzoru (2.35
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq35)) mona odczyt a, e wspczynnik t arcia
st at ycznego jest bezwymiarowy.
Przy st arannym doborze obcienia szalki moemy doprowadzi do t ego, e klocek po lekkim
pchniciu bdzie porusza si ruchem jednost ajnym. Zat em zgodnie z pierwsz zasad
dynamiki Newt ona siy dziaajce na ciao rwnowa si, t o znaczy, e sia nacigu nici (rwna
t ut aj ciarowi szalki z odwanikami) bdzie rwna sile t arcia. W t en sposb moemy zmierzy
t si t arcia. Sia t arcia dziaajca na ciao bdce w ruchu nazywa si tarciem kinetycznym.
Zwykle, dla prost ot y, gdy mwimy sia t arcia, mamy na myli wanie t arcie kinet yczne.
Dowiadczenia podobne do opisanego wyej pozwalaj na st wierdzenie nast pujcych

charakt eryst ycznych praw rzdzcych si t arcia:
1. Sia tarcia nie zaley o d prdko ci ciaa. Niezalenie od t ego, czy przy pchniciu
klocka nadamy mu prdko ma, czy du, klocek porusza si ruchem jednost ajnym.
Oznacza t o, e sia t arcia jest t aka sama.
2. Sia tarcia nie zaley o d wielko ci po wierzchni styku ciaa z po do em.
Moemy si at wo o t ym przekona sia t arcia bdzie t aka sama, gdy dwa klocki
pooymy jeden na drugim, jak i w przypadku, gdy poczymy je i bd si znajdowa jeden
za drugim.
3. Sia tarcia jest pro po rcjo nalna do siy nacisku Fn ciaa na po do e
T = Fn ( 2.79 )
nosi nazw wspczynnika tarcia. Ze wzoru (2.36

(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq36)) mona odczyt a, e wspczynnik t arcia
jest vbezwymiarowy. Jego wart o zaley od rodzaju t rcych si powierzchni. Ot o
kilkavprzykadw wart oci wspczynnika t arcia:
dla drewna na gadkim drewnie = 0, 3 0, 5,

dla opon gumowych na bet onie = 0, 8 1, 0,
dla met alu na met alu = 0, 2 1, 0.
St wierdzono dowiadczalnie, e sia t arcia kinet ycznego jest mniejsza od siy t arcia st at ycznego,
zwykle o kilka procent .
Gdy ciao t oczy si po podou bez polizgu, powst ajca sia t arcia kinet ycznego nosi nazw
tarcia tocznego. Sia t arcia t ocznego jest wyranie mniejsza od siy t arcia lizgowego.
W wielu urzdzeniach t arcie jest niekorzyst ne prowadzi do nagrzewania si powierzchni

t rcych, dlat ego w celu zmniejszenia t arcia st osuje si specjalne met ody, np. w oyskach
kulkowych (rys. 2.30 (2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__rys30)) t arcie lizgowe jest
zast pione t arciem t ocznym. Wprowadzenie pynu, np. oleju, midzy powierzchnie t rce
znakomicie zmniejsza t arcie.
Skd si bierze t arcie? Powierzchnie rnych cia, kt re naszym oczom wydaj si gadkie, w
rzeczywist oci t akie nie s. Moemy si o t ym przekona, ogldajc je pod mikroskopem.
Zobaczymy liczne mikrowyst py, bruzdy i szczeliny. Czst o powierzchnia pokryt a jest rnymi
mikroczst eczkami wbit ego w ni pyu, t lenkami, jak rwnie adsorbowanymi warst ewkami
gazw czy cieczy. Podczas zet knicia powierzchni ciaa z powierzchni podoa mikrowyst py
jednej powierzchni wchodz w zagbienia drugiej. Przekrj poprzeczny st ykajcych si
powierzchni moe wyglda w powikszeniu t ak jak na rys. 2.31
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__rys31). Rozumiemy t eraz, dlaczego podoe hamuje
ruch zet knit ego z nim ciaa. Zaczepianie si licznych nierwnoci powierzchni przeciwdziaa ich
wzgldnemu ruchowi. W niekt rych miejscach odlego midzy st ykajcymi si ciaami jest
bardzo maa, porwnywalna z odlegociami, na kt rych dziaaj siy przycigania at omw w
czst eczkach. W t ych miejscach wyst puje zlepianie si cia. Powiksza t o wypadkow si
t arcia.
Figure 2.46 T arcie to czne w o ysku kulko wym

Sia t arcia t ocznego jest mniejsza od siy t arcia lizgowego, co jest wykorzyst ywane w
oysku kulkowym
Przekr j po przeczny makro sko po wo gadkich po wierzchni w
Figure 2.47
po wikszeniu
Sia nacisku ciaa na podoe sprzyja wzajemnemu zagbianiu si mikrowyst pw obu

st ykajcych si powierzchni. Suma wszyst kich t ych mikrooddziaywa jest t ym wiksza, im
wiksza jest sia nacisku. St d pochodz zalenoci makroskopowe siy t arcia od siy nacisku,
wyraone wzorami (2.35 (2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq35)) i (2.36
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq36)). Rol siy nacisku Fn moe odgrywa ciar
ciaa lub inna sia prost opada do t rcych si powierzchni.
Przykad 9
Lina o dugoci l = 1 m ley na st ole w t en sposb, e jeden jej koniec zwisa. Lina zaczyna si
zsuwa ze st ou, gdy dugo czci zwisajcej wynosi d = 20 cm. Ile wynosi wspczynnik
st at ycznego t arcia liny o st ?
Figure 2.48 Po miar wsp czynnika tarcia liny o st
Odpo wied: Ciar caej liny oznaczymy przez P , ciar czci zwisajcej wyniesie
d ( 2.80 )
P1 = P
l
za ciar czci lecej na st ole
ld ( 2.81 )
P2 = P
l
Lina zaczyna si zsuwa ze st ou wt edy, gdy ciar czci zwisajcej jest rwny sile t arcia
st at ycznego, czyli P 1 = Tstmax (rys. 2.32 (2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__rys32)). Ale
Tstmax = st P2 . Zat em P1 = st P2 . Podst awiajc t u wzory (2.37
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq37)) i (2.38
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__eq38)) ot rzymamy
d ld ( 2.82 )
P =P
l l
Po przekszt aceniu t ego wzoru ot rzymujemy ost at ecznie
d 1 ( 2.83 )
st = =
ld 4
Widzimy, e w t ym przypadku jest emy w st anie wyznaczy wspczynnik t arcia, majc dane
pochodzce jedynie z pomiaru dugoci wykonanego miark cent ymet row.
CAUTION
W celu ot rzymania prawidowego wyniku pomiaru powinnimy zminimalizowa t arcie liny na

krawdziach st ou (np. przez wygadzenie i zaokrglenie krawdzi st ou) wane!
Pytania i problemy
1. Opisz si t arcia st at ycznego. W jakich warunkach, przy ust alonej wart oci siy nacisku i
rodzaju powierzchni t rcych, t arcie st at yczne osiga maksymaln wart o?
2. Rozrniamy dwa rodzaje t arcia kinet ycznego. Podaj ich nazwy.
3. Podaj t rzy charakt eryst yczne prawa rzdzce si t arcia kinet ycznego.
4. Jaki wymiar ma wspczynnik t arcia?
5. Podaj po dwa przykady niekorzyst nego i korzyst nego dziaania t arcia.
6. Jak due przyspieszenie naley nada desce, na kt rej ley ciao (rys. 2.33
(2_2_10_sily_t arcia.ht ml#t opic_2_h2.10__rys33)), aby mogo si zelizgn z niej?
Wspczynnik t arcia midzy ciaem a desk wynosi = 0, 1.
Figure 2.49 Ciao na desce po ruszajcej si z przyspieszeniem
7. Zadanie dla zespou od 2 do 4 uczniw. Znajdcie w okolicy plac zabaw dla dzieci.
Sfot ografujcie wybrane urzdzenia i opiszcie ich dziaanie z punkt u widzenia praw fizyki.
Jakie siy w nich dziaaj w ukadach inercjalnym i nieinercjalnym?
Opory ruchu ciaa w pynie cieczy
lub gazie
Na ciao poruszajce si w orodku dziaa sia oporu skierowana przeciwnie do jego ruchu.
Rysunek 2.34 (2_2_11_opory_ruchu_w_plynie.ht ml#t opic_2_h2.11__rys34) przedst awia kulk
poruszajc si w orodku. Widoczne s st rugi pynu opywajce kulk oraz zawirowania za kulk.
Cakowit y opr T ruchu mona podzieli na dwa element y, kt re nazwiemy: tarciem
wewntrznym T1 , lub lepkoci, i oporem cinieniowym T2 . Zat em
T = T1 + T2 ( 2.84 )
Figure 2.50 Siy o po ru dziaajace na kulke w cieczy

Kulka poruszajca si ze znaczn prdkoci v doznaje siy oporu T wynikajcej z lepkoci
oraz rnicy cinienia panujcego przed kulk i za ni. Z t yu za kulk widoczne s zawirowania
orodka
Tarcie wewnt rzne wynika z t ego, e ciao poruszajce si w pynie powoduje ruch warst w pynu
przylegych do ciaa. Bezporednio przylegajca cienka warst wa pynu oblepia ciao i porusza si z
prdkoci t ego ciaa. Coraz dalsze warst wy maj coraz mniejsz prdko. Midzy warst wami
wyst puj siy t arcia wewnt rznego wynikajce z wymiany czst eczek midzy nimi. Czst eczki
przechodzce z warst wy powolniejszej hamuj warst w szybsz i na odwrt czst eczki
przechodzce z warst wy szybszej do powolniejszej przyspieszaj t ost at ni.
St wierdzono, e t arcie wewnt rzne dominuje w przypadku maych prdkoci v ciaa i e sia
oporu jest proporcjonalna do v:
T1 = K1 v ( 2.85 )
gdzie K1 wspczynnik proporcjonalnoci, kt ry zaley od rodzaju pynu i od kszt at u ciaa.

Przykadowo dla kuli o promieniu r wynosi
K1 = 6r ( 2.86 )
gdzie t zw. wspczynnik lepkoci charakt eryst yczny dla orodka.

Opr cinieniowy wynika gwnie z wyst powania rnicy cinienia w orodku przed i za
ruchomym ciaem. Przed ciaem wyst puje zagszczenie orodka i zwikszone jego cinienie,
za za ciaem wyst puje rozrzedzenie i zmniejszone cinienie. St wierdzono, e opr cinieniowy
dominuje w przypadku duych prdkoci ciaa i jest proporcjonalny do kwadrat u jego prdkoci:
T2 = K2 v2 ( 2.87 )
gdzie K2 wspczynnik proporcjonalnoci, kt ry zaley od rodzaju pynu i od kszt at u ciaa.
0 ( 2.88 )
K2 = CS
2
C S
gdzie C wspczynnik liczbowy zaleny od kszt at u ciaa, S pole powierzchni przekroju ciaa,
0 gst o pynu.
Przykadowo dla kuli o promieniu r
0
K2 = Cr2 ( 2.89 )
2
gdzie C wspczynnik liczbowy ( C = 0, 2 0, 4).
Kryt erium oceny prdkoci czy dominuje opr T1 , czy opr T2 jest t zw. liczba Reynoldsa
Re , kt ra wyraa si za pomoc wzoru
T2 ( 2.90 )
Re =
T1
Gdy Re < 1, dominuje lepko; gdy Re > 1, dominuje opr cinieniowy.
Przy maych prdkociach i dla orodkw gdzie Re < 1, dominuje lepko, zawirowania pynu s
zaniedbywalnie mae i t aki ruch nazywamy ruchem laminarnym. Przy duych prdkociach i dla
orodkw gdzie Re > 1, dominuje opr cinieniowy, wyst puj znaczne zawirowania pynu i t aki
ruch nazywa si ruchem turbulentnym.
Spadek ciaa w cieczy lub gazie

W rozdziale 1 (2_1_0_kinemat yka_punkt u_mat erialnego.ht ml#t opic_2.1) omawialimy swobodny
spadek ciaa. Rozwaalimy ruch ciaa pod wpywem jedynie siy cikoci. St d wynika ruch
jednost ajnie przyspieszony z przyspieszeniem ziemskim g . Teraz uwzgldnimy si oporu T
dziaajc na spadajce ciao w orodku. Dziaa t u jeszcze sia wyporu W (rys. 2.35
(2_2_11_opory_ruchu_w_plynie.ht ml#t opic_2_h2.11__rys35)).
Figure 2.51 Siy dziaajce na spadajce ciao

Na ciao spadajce dziaa oprcz siy cikoci P , sia oporu T orodka oraz sia wyporu W
Druga zasada dynamiki Newt ona przyjmuje post a:
ma = P T W ( 2.91 )
gdzie: m masa ciaa, a jego przyspieszenie.

Sia cikoci i sia wyporu pozost aj st ae podczas ruchu, nat omiast sia oporu wzrast a wraz z
prdkoci ciaa.
W poczt kowej fazie ruchu, kiedy prdko jest maa, opr jest may i (dla niewielkich cia w
powiet rzu) wypr jest t e may. Zat em w poczt kowych sekundach ruch jest jednost ajnie
przyspieszony prdko narast a liniowo w czasie.
W miar wzrost u prdkoci, wzrast a opr, a przyspieszenie ciaa maleje. Gdy prdko wzronie
znacznie, t o sia oporu wzronie do t ego st opnia, e zrwnoway si cikoci i przyspieszenie
spadnie do zera, a = 0. Wt edy ruch st anie si jednost ajny ciao bdzie opada ze st a
prdkoci zwan prdkoci graniczn vgr . Wykres prdkoci ciaa w zalenoci od czasu
przedst awia rys. 2.36 (2_2_11_opory_ruchu_w_plynie.ht ml#t opic_2_h2.11__rys36).
Figure 2.52 Wykres prdko ci ciaa spadajcego w o ro dku lepkim w

zaleno ci o d czasu
W przypadku cia spadajcych w powiet rzu ruch z t prdkoci nie jest laminarnym i dominuje t u
opr cinieniowy T2 (opr laminarny dominuje t ylko dla bardzo maych cia pykw, kropelek
mgy it p.). Wst awiajc do rwnania (2.45
(2_2_11_opory_ruchu_w_plynie.ht ml#t opic_2_h2.11__eq45)) a = 0, W = 0, P = mg i
T2 = K2 v2gr , ot rzymamy:
mg = K2 v2gr ( 2.92 )
St d mona obliczy prdko graniczn:

mg
=
( 2.93 )
vgr
K2
Przykad 10
Obliczymy, z jak prdkoci (graniczn) spadaj krople deszczu. Przyjmijmy, e kropla ma
kszt at kulist y, promie kropli wynosi r = 1 mm , gst o wody = 103 kg/m3 , gst o
powiet rza 0 = 1 kg/m3 , k = 0, 4.
Odpo wied: Do wzoru (2.47 (2_2_11_opory_ruchu_w_plynie.ht ml#t opic_2_h2.11__eq47))
4 0
wst awimy m = 3
r3 i K2 = kr2 2
.
Ot rzymamy:

= = =
8 10-3 103 9, 81 m
( 2.94 )
2 4r3 g 8rg m
vgr 8
3 kr2 0 3 0, 40 3 0, 4 1 s s
Widzimy, e prdko spadania kropel wynosi ok. 8 m/s. Dowiadczenie pot wierdza t en wynik.
Przykad 11
Dziaanie siy oporu na ciao spadajce w powiet rzu jest wykorzyst ywane w spadochronie
rat ujcym ycie czowiekowi.
Czowiek, spadajc z duej wysokoci bez spadochronu, uderza w ziemi z prdkoci

graniczn rzdu kilkudziesiciu met rw na sekund co zwykle koczy si mierci.
S
Spadochron ma pole przekroju poprzecznego S okoo st o razy wiksze w st osunku do
czowieka, jak rwnie wspczynnik C jest kilka razy wikszy. Zat em iloczyn CS spadochronu
jest kilkaset razy wikszy ni CS czowieka, co powoduje, e prdko graniczna czowieka ze
spadochronem jest kilkadziesit razy mniejsza ni czowieka bez spadochronu. Jest ona
bezpieczna, gdy wynosi ok. 3 m/s do 4 m/s. Jej wart o jest porwnywalna z prdkoci skoku
przez niewielk przeszkod.
Pytania i problemy
1. Opisz siy oporu dziaajce na ciao poruszajce si w orodku. Nazwij dwa element y, z
jakich skada si cakowit y opr orodka.
2. W jakich warunkach dominuje t arcie wewnt rzne (lepko), a w jakich opr cinieniowy?
3. Co t o jest liczba Reynoldsa Re , podaj wzr i int erpret acj.
4. Kiedy wyst puje ruch laminarny, a kiedy t urbulent ny?
5. Napisz wzr wyraajcy drug zasad dynamiki Newt ona w przypadku spadku ciaa w gazie.
Wst aw t u odpowiednie wyraenie na opr i oblicz prdko graniczn.
6. Opisz zasad dziaania spadochronu w oparciu o prawa ruchu ciaa w orodku (iloczyn CS).
Rozdzia 3. Praca i energia
Z t erminem energia spot ykamy si na co dzie. Jednake pojcie energii st osowane pot ocznie
jest zwykle mao precyzyjne i niejednoznaczne. Uywamy np. okrele: czowiek energiczny,
akt or woy duo energii w przygot owanie swojej roli, it p. W nauce jednak musimy si
posugiwa pojciami cisymi, dlat ego odejdziemy od mglist ego pojcia energii st osowanego w
yciu codziennym i zast pimy je okreleniem jednoznacznym i precyzyjnym.
Energia moe wyst powa jako energia mechaniczna, elekt ryczna, jdrowa, promienist a i inna.
Dowiesz si, e energia t ak jak mat eria jest niezniszczalna. Energia moe zmienia sw
post a (np. energia mechaniczna moe zamieni si w energi elekt ryczn i na odwrt ) jednake
nie moe znikn, ani by st worzona z niczego.
Energia jest jednym z najbardziej podst awowych poj w fizyce. W t ym rozdziale ograniczymy
si w zasadzie t ylko do energii mechanicznej, kt ra moe wyst powa pod post aci energii
kinet ycznej i pot encjalnej (jak zapewne wiesz, energia kinet yczna t o energia ciaa wynikajca z
fakt u, e ciao jest w ruchu, a pot encjalna zaley od wzajemnego pooenia cia). Do okrelenia
energii bardzo pomocne bdzie pojcie pracy, kt re w fizyce jest rwnie pojciem
precyzyjnym, odbiegajcym od pot ocznego znaczenia.
Na przykadzie przemian energii mechanicznej poznasz bliej jedno z najwaniejszych praw

przyrody - zasad zachowania energii. Dowiesz si, e zasada zachowania energii jest
cent ralnym t emat em wielu dziedzin fizyki, t akich jak t eoria wzgldnoci, t eoria grawit acji,
t ermodynamika, fizyka at omowa, fizyka jdrowa, it d. Nauczysz si st osowania zasady
zachowania energii mechanicznej do rozwizywania rnych problemw. W wielu przypadkach
bdziesz mg rozwiza zadania w sposb at wiejszy i prost szy, ni dot ychczas, bez
koniecznoci wnikania w szczegy dynamiki i kinemat yki.
Praca
Jeeli pewna sia jest przyoona do okrelonego ciaa i przesuwa je w kierunku dziaania siy o
may odcinek drogi s, t o mwimy, e sia wykonuje prac W rwn iloczynowi wart oci siy i
przesunicia:
W = Fs ( 3.1 )
Ta definicja pracy jest suszna w przypadku, gdy sia i przemieszczenie maj t en sam kierunek. W
oglnym przypadku, gdy sia i przesunicie maj rne kierunki, wzr t en naley zmodyfikowa.
Wemy pod uwag chopca cigncego sanki si F za pomoc linki nachylonej pod kt em do
kierunku przesunicia, jak na rys. 3.1 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys1).
Figure 3.1 Praca przesunicia sanek wyno si W = Fs s = Fs cos
Sia jest wekt orem, moemy wic j rozoy na dwie skadowe: Fs = F cos rwnoleg do
przesunicia s i Fn = F sin prost opad. Zgodnie ze wzorem (3.1
(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq1)) praca wynosi W = Fs s, wic
W = Fs cos ( 3.2 )
Sia skadowa prost opada nie wykonuje pracy, bo w t ym kierunku sanki si nie przemieszczaj.
Wzr (3.2 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq2)) mona st osowa dla dowolnego przypadku
st aej siy skierowanej pod kt em do przesunicia wzdu drogi. W przypadku, gdy sia nie jest
st aa, naley wzi redni wart o siy na drodze s.
Poniewa jednost k siy jest niut on, a jednost k drogi met r, wic jednost k pracy jest iloczyn 1N
i 1m. Jednost ka t a nazywa si dulem (symbol J, na cze angielskiego fizyka Joulea):
kg m2 ( 3.3 )
1J = 1N 1m = 1
s2
Remember
Praca
Praca W jest rwna iloczynowi wart oci siy F , przesunicia s i cosinusa kt a midzy
si a przesuniciem s:
W = F s cos ( 3.4 )
Jednost ka pracy dul (J): 1 J = 1 N 1 m.

Praca jest wielkoci nie majc kierunku jest skalarem. Ale sia i przesunicie maj okrelone
kierunki i s wekt orami. Wielko skalarna, kt ra powst aje w wyniku skalarnego mnoenia dwch
wekt orw, nazywa si iloczynem skalarnym wekt orw. Iloczyn skalarny dwch wekt orw a i b
zapisujemy symbolicznie jako a b, a jego wart o wyraa si za pomoc wzoru
a b = ab cos ( 3.5 )
Wzr na prac (3.2 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq2)) ma post a iloczynu skalarnego

dwch wekt orw F i s . Zat em
W = F s ( 3.6 )
Przykad 1
Kierowca wczy hamulce. Hamujca sia t arcia wynosi T = 5 000 N , droga hamowania wynosi
s = 50 m. Oblicz prac siy t arcia.
Odpo wied: Praca W = T s, czyli W = 5 000 N 50 m = 250 000 N m = 250 kJ . Praca
siy t arcia wynosi 250 kiloduli.
Przykad 2
Chopiec cignie sanki po poziomej drodze si F = 20 N skierowan pod kt em = 60 do
poziomu (rys. 3.1 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys1)). Jak prac wykona chopiec, cignc
sanki na drodze s = 200 m?
Odpo wied: Praca W = Fs cos , czyli

W = 20 N 200 m cos 60 = 2 000 N m = 2 kJ .
Chopiec wykona prac rwn 2 kJ.
Przykad 3
Ziemia okra Soce, bo jest ut rzymywana na swojej orbicie prawie koowej si dorodkow
pochodzc od pola grawit acyjnego Soca. Czy pole grawit acyjne wykonuje prac?
Odpo wied: Sia dorodkowa grawit acji w ruchu koowym nie wykonuje pracy, poniewa
W = Fs cos 60 = 0
Praca rozcigania spryny

Rozwamy t eraz przypadek obliczenia pracy, gdy sia nie jest st aa na drodze swojego dziaania.
Obliczymy prac, jak naley wykona, aby, rozcigajc spryn, zwikszy jej dugo o
odcinek x (rys. 3.2 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys2)). Podczas rozcigania spryny
t rzeba dziaa si F rwn sile sprystoci spryny, lecz przeciwnie zwrcon. Sia
spryst oci spryny jest proporcjonalna do wyduenia spryny x i wyraa si za pomoc

wzoru F s = kx , gdzie k jest wspczynnikiem proporcjonalnoci, zwanym wspczynnikiem
sprystoci spryny (wart o k zaley od mat eriau, z jakiego zost aa wykonana spryna, oraz
od rozmiarw spryny). Widzimy wic, e sia wykonujca prac jest skierowana wzdu drogi,
ale nie ma st aej wart oci na t ej drodze
F = kx ( 3.7 )
Figure 3.2 Praca ro zcigania spryny
Zgodnie z t ym, co powiedziano wyej, aby obliczy prac, naley w t akim przypadku wzi
wart o redni siy na drodze x. rednia sia wyraa si t u za pomoc redniej aryt met ycznej z
dwch wart oci siy poczt kowej F0 = 0 i kocowej Fk = kx
Zat em
F0 + Fk
F r = 2
= kx
2
( 3.8 )
Wobec t ego praca rozcignicia spryny na drodze x wyniesie W = kx

2
x lub
kx2 ( 3.9 )
W=
2
Przy obliczaniu pracy w przypadkach, gdy sia dziaajca wzdu drogi nie jest st aa, wygodnie jest
posugiwa si wykresem zalenoci siy od przesunicia. Na rysunku 3.3a
(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys3) przedst awiono wykres dla st aej siy. Widzimy, e prac
W = Fs mona liczbowo wyrazi za pomoc pola powierzchni prost okt a, kt rego podst aw
jest przesunicie s, a wysokoci sia F . Na rysunku 3.3b
(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys3) przedst awiono wykres zmiennej siy dziaajcej na
spryn podczas jej rozcigania.
Rwnie w t ym przypadku, mimo e sia nie jest st aa, praca jest wyraona przez pole figury pod
wykresem zalenoci siy od przesunicia. at wo mona t o wykaza. Pole t akie mona
przedst awi jako sum pl wskich paskw (jeden pasek jest zaznaczony na rys. 3.3a
(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys3)). Przy maym przesuniciu x sia zmienia si nieznacznie,
czyli jest st aa z maym bdem. Zat em pole paska oznacza prac wykonan przez si na t ym
odcinku: W = Fx. Suma t ych maych prac jest rwna pracy wykonanej na caej drodze x.
Cae pole pod lini F = kx jest rwne sumie maych pl t ych wskich paskw z t ym wiksz
dokadnoci, im wsze paski byy brane pod uwag. Odcinki x mona uczyni dowolnie
maymi, zat em cae pole pod wykresem siy jest miar wart oci pracy wykonanej na t ej drodze.
Figure 3.3 Wykres zaleno ci siy o d przesunicia
a) Przy st aej sile rwnolegej do przesunicia, prac W = Fs wyznacza pole powierzchni
prost okt a; b) gdy sia jest rwnolega do przesunicia, ale ma wart o zmienn, cakowit a
praca jest sum maych prac na maych przesuniciach x jest rwna polu powierzchni pod
wykresem zalenoci siy od przesunicia x; c) praca, wyznaczona polem powierzchni t rjkt a,
jest rwna pracy st aej siy redniej; pole powierzchni t rjkt a ABC jest rwne polu
powierzchni prost okt a ADEC
Rozumowanie powysze jest prawdziwe rwnie w oglnym przypadku, nawet wt edy, gdy sia
rwnolega do przesunicia zmienia si w dowolny sposb wzdu drogi (podobne rozumowanie
przedst awilimy w podrozdziale 1.4
(2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4) dla przypadku, gdy pole pod
wykresem zalenoci prdkoci od czasu reprezent owao drog).
W przypadku rozcigania spryny pole pod wykresem zalenoci siy F od przesunicia x jest
polem t rjkt a ABC rys. 3.3c (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys3). Pole t o jest rwne polu
prost okt a ADEC ut worzonego przez lini odpowiadajc sile redniej (redniej aryt met ycznej)
F r dziaajcej na spryn na drodze x. at wo t o zauway, gdy pola janiejszych t rjkt w na
rys. 3.3c (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys3) s sobie rwne.
Figure 3.4 Animacja
Praca i energia - praca
Pytania i problemy
1. Przedst aw wyraenie definiujce prac.
2. Jak nazywa si jednost ka pracy w ukadzie SI? Wyra t jednost k za pomoc jednost ek
podst awowych.
3. Wyjanij, dlaczego nie mona st osowa wzoru (3.2 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq2))
w celu obliczenia pracy w przypadku, gdy wart o siy zmienia si w czasie przesuwania
ciaa. W jaki sposb mona w t akim przypadku obliczy prac?
4. Spryna zost aa wyduona o odcinek x = x2 x1 sposb post pisz, by za pomoc
wykresu zalenoci siy od wyduenia spryny obliczy prac pot rzebn do rozcignicia
spryny?
5. Chopiec pcha sanki (rys. 3.4 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__rys4)) po poziomej drodze
si F = 30 N skierowan pod kt em = 60 do poziomu. Sanki poruszaj si ruchem
jednost ajnym.
Figure 3.5 Cho piec pcha sanki na po zio mej dro dze
a. Jak prac wykona chopiec, cignc sanki na drodze s = 100 m?

b. Ile wynosi sia t arcia sanek o podoe?
Energia
Co t o jest energia? Jeeli ciao ma zdolno do wykonania pracy, t o mwimy, e ciao ma energi,
kt r mierzymy za pomoc pracy, jak ciao moe wykona. Oglnie:
Note
Energia t o wielko fizyczna, kt ra wyraa si w jednost kach pracy. Jednost k energii jest
jeden dul, 1 J = 1 N 1 m.
Energia potencjalna t o energia zalena od wzajemnego pooenia cia. Nazywa si j

rwnie "wzajemn energi pot encjaln".
Energia potencjalna w polu si cikoci

Ziemi
Powiedzmy, e mamy jakie ciao o masie m znajdujce si na wysokoci h nad okrelonym
poziomem, na przykad nad podog pomieszczenia, w kt rym wykonujemy dowiadczenie. Ciao
t o ma energi (naley zwrci uwag na t o, e energi pot encjaln ma nie samo ciao a ukad
zoony z Ziemi i t ego ciaa, jednake zwrot energia pot encjalna ciaa jest dopuszczalny pod
warunkiem, e bdziemy pamit a o obecnoci pola grawit acyjnego Ziemi), bo jeeli pozwolimy
mu spada swobodnie z t ej wysokoci, t o sia cikoci P = mg wykona na drodze h prac.
Praca t a wyniesie
W = mgh ( 3.10 )
Figure 3.6 Energia po tencjalna po dno szo nych cia

Dwig, podnoszc ciary, wykonuje prac. Ciary t e nabywaj energii pot encjalnej
Zat em ciao znajdujce si na wysokoci h ma zapas energii rwny mgh. Ten zapas energii
nazywamy energi potencjaln cikoci, kt ra wyraa si wzorem
Ep = mgh ( 3.11 )
Dla nieduych rnic wysokoci nad Ziemi przyspieszenie g nie zmienia si i sia cikoci
dziaajca na ciao pozost aje st aa na caej drodze h. Dlat ego wzr (3.7
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__eq7)) na energi pot encjaln ciaa mona
st osowa t ylko dla maych wysokoci h. Dokadny wzr na energi pot encjaln ciaa w polu
grawit acyjnym, dla dowolnych wysokoci, podamy w rozdziale 5.6.
(2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6) dot yczcym grawit acji.
Figure 3.7 Energia po tencjalna ciaa w r znych po o eniach
Ciao znajduje si na wysokoci h1 nad ziemi i ma energi E1 = mg h1 . To samo ciao
znajduje si na wysokoci h2 nad pierwszym pit rem i ma energi E2 = mg h2 , a wzgldem
dachu ma energi ujemn
Zauwamy, e wart o energii pot encjalnej zaley od miejsca, wzgldem kt rego j

wyznaczamy. Wynika t o z okrelenia pojcia energii pot encjalnej jako wielkoci wzgldnej.
Czego t akiego, jak bezwzgldna wart o energii pot encjalnej bez podania miejsca, wzgldem
kt rego wyznaczamy energi, po prost u nie ma! Jedno i t o samo ciao moe mie rn wart o
energii pot encjalnej wzgldem rnych cia. Na przykad, kamie, kt ry znajduje si w
pomieszczeniu na drugim pit rze domu, ma inn wart o energii pot encjalnej wzgldem poziomu
ziemi, a inn wzgldem poziomu pierwszego pit ra. Wzgldem dachu energia pot encjalna
kamienia bdzie ujemna (rys. 3.6 (2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__rys6)).
Energia potencjalna sprystoci

Praca przeciwko sile spryst oci spryny moe by zwrcona przez spryn. Zat em
rozcignit a spryna ma zdolno do wykonania pracy, czyli ma energi pot encjaln rwn
pracy wykonanej przy rozciganiu spryny. Zgodnie ze wzorem (3.5
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__eq5)) energia potencjalna spryny bdzie
wic rwna
x2 ( 3.12 )
Ep = k
2
We wzorze t ym x wyst puje w drugiej pot dze, zat em energia spryny nie zaley od znaku x.
Znak x jest ist ot ny dla siy spryst oci F = kx . Spjrzmy na rys. 3.7
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__rys7), gdzie pokazano, co znak minus oznacza
w t ym wzorze spryna cignie w lewo, gdy jest rozcignit a, t o znaczy, gdy x jest dodat nie, a
gdy jest cinit a (wt edy x jest ujemne) pcha w prawo.
Figure 3.8 Sia sprysta jest zwr co na przeciwnie do o dksztacenia x

spryny
Nat omiast spryna, niezalenie od t ego, czy jest rozcignit a, czy cinit a o t sam wart o
x, bdzie miaa zdolno do wykonania t ej samej pracy, czyli bdzie miaa t ak sam dodat ni
energi pot encjaln. Wykres energii pot encjalnej spryny jest przedst awiony na rys. 3.8a
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__rys8), a wykres siy na rys. 3.8b
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__rys8).
Figure 3.9 Odksztacenie spryny
a) Energia pot encjalna spryny. b) Sia w zalenoci od odkszt acenia x spryny. c)
Spryna w rnych st anach odkszt acenia
Pojcie energii pot encjalnej jest pojciem oglnym, kt re st osuje si do wielu przypadkw, nie
t ylko do pola grawit acyjnego. Pojcie energii pot encjalnej st osuje si do wszyst kich przypadkw,
gdzie wyst puj siy zachowawcze. Co t o jest sia zachowawcza? Przykadem siy zachowawczej
jest sia grawit acji. Jeeli podniesiemy ciao na pewn wysoko, t o praca wykonana przez si
rwn sile cikoci, lecz przeciwnie skierowan nie ginie, ale odnajdujemy j w energii
pot encjalnej, kt r moemy znw wykorzyst a do wykonania pracy.
Z t ej cechy siy zachowawczej wynika t wierdzenie, e praca wykonana przez si zachowawcz na

drodze zamknit ej jest rwna zeru. Dowd t ego t wierdzenia jest prost y i pozost awiamy go
czyt elnikowi, jako wiczenie. Z t wierdzenia t ego wynika, e nie moemy zyskiwa (ani t raci)
energii przez wielokrot ne obieganie t ego samego t oru, gdy mamy do czynienia z si
zachowawcz.
Tarcie naley do si niezachowawczych. Zwizane jest t o z t ym, e przy dziaaniu siy t arcia
wydziela si ciepo i energia si rozprasza. Nie mona jej odzyska w prost y sposb. Jeeli
przesuwamy ciao po poziomej podst awie ruchem jednost ajnym dziaajc si F przeciwko sile
t arcia T , t o praca wykonana przy przesuniciu ciaa nie zwiksza energii pot encjalnej ciaa. Pracy
t ej nie mona odzyska, gdy nie zost aa zachowana w post aci energii mechanicznej - zost aa
ona zmarnowana dla nas bezpowrot nie. Dlat ego t arcie zaliczamy do "si niezachowawczych".
Wszyst kie czt ery podst awowe oddziaywania nale do kat egorii si zachowawczych. Zat em,
podst awowe siy dziaajce midzy czst kami element arnymi nale do si zachowawczych.
Rwnie dot yczy t o si, kt re mona w prost y sposb zredukowa do si podst awowych.
Przykadem moe by t u sia spryst oci spryny. Podczas rozcigania spryny at omy
zost aj nieco od siebie odsunit e i elekt rost at yczne przyciganie midzy nimi sumujc si daje
makroskopowy efekt w post aci siy spryst ej spryny.
Praca i energia - energia pot encjalna
Pytania i problemy
1. Zint erpret uj wzr na energi pot encjaln spryny o st aej spryst oci k, rozcignit ej o
x.
2. Przedst aw za pomoc wykresu zaleno energii pot encjalnej spryny od jej wyduenia.
3. Sia F = 50 N dziaajca w kierunku poziomym przesuwa ciar po rwni pochyej o kcie

nachylenia do poziomu = 60 (rys. 3.9
(2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2__rys9)). Ciar przemieszcza si o odcinek
drogi s = 50 cm. Jak prac W wykona sia?
Figure 3.11 Sia przemieszcza ciar po r wni po chyej

Energia kinetyczna
Powiedzielimy uprzednio, e ciao ma energi wt edy, gdy moe wykona prac. Ot , gdy ciao
porusza si z pewn prdkoci, t o moe wykona prac, na przykad moe wykona prac
przeciwko siom t arcia na drodze hamowania. Zat em ciao bdce w ruchu ma energi. Energi
zwizan z ruchem ciaa nazywamy energi kinetyczn.
Zapyt ajmy, ile energii ma ciao o masie m, gdy porusza si z prdkoci v? Energi t moemy
wyznaczy obliczajc prac, jak moe wykona ciao. Mona podej do t ego zagadnienia
odwrot nie - obliczy prac siy przypieszajcej pot rzebn do t ego, aby ciao nabyo prdko v.
Przyjmijmy, e na ciao dziaa st aa sia F wzdu drogi s, kt ra przypiesza go nadajc mu st ae
przypieszenie a . Droga s, jak przebdzie ciao w czasie t , wynosi
at 2 ( 3.13 )
s=
2
Prac pot rzebn do nadania ciau prdkoci v ( v = at ) ot rzymamy mnoc si F przez drog s
at 2 (at) 2 v2 ( 3.14 )
W = Fs = mas = ma =m =m
2 2 2
Zat em, aby rozpdzi ciao poczt kowo nieruchome, naley wykona prac W = mv2 /2. Praca
t a jest nagromadzona w rozpdzonym ciele i w caoci moe by w odpowiednich warunkach
oddana, czyli ciao ma zdolno do wykonania pracy. Jest t o energia kinet yczna ciaa. Chocia
wzr t en wyprowadzilimy dla szczeglnego przypadku - rozpdzania ciaa przez st a si, t o
jest on prawdziwy dla dowolnego ciaa majcego prdko v. Energia kinet yczna ciaa majcego
prdko v wyraa si wic wzorem:
mv2 ( 3.15 )
Ek =
2
Energia kinet yczna jest wyraona za pomoc kwadrat u prdkoci, jest zat em zawsze dodat nia,
niezalenie od t ego w kt r st ron ciao si porusza. Prdko jest wekt orem, ale kwadrat
prdkoci jest skalarem (kwadrat wekt ora jest iloczynem skalarnym dwch jednakowych
wekt orw, a iloczyn skalarny wekt orw jest skalarem), wic i energia kinet yczna musi by
skalarem (bo i masa jest t e skalarem, a wielko bdca iloczynem skalarw musi by t e
skalarem).
Ile wynosi energia kinet yczna samochodu o masie m = 1 000 kg jadcego z prdkoci
v = 100 km/h = 27, 78 m/s?
Odpo wied:
mv2 1 000 kg(27, 78 m/s) 2 ( 3.16 )

Ek = = = 385 864, 2 J 386 kJ
2 2
Ile wynosi energia kinet yczna kuli karabinowej o masie m = 10 g leccej z prdkoci
v = 1 000 m/s?
Odpo wied:
mv2 0, 01 kg(1 000 m/s) 2 ( 3.17 )

Ek = = = 5 000 J 5 kJ
2 2
= m 2 /2
Wzr na energi kinet yczn Ek = mv2 /2 zawiera prdko v, kt ra jak wiemy jest wielkoci
wzgldn t zn. wart o prdkoci zaley od ukadu wzgldem, kt rego mierzymy t prdko.
Zauwamy zat em, e wart o energii kinet ycznej ciaa zaley od ukadu odniesienia.
Widzimy wic, e podobnie jak w przypadku energii pot encjalnej, gdzie zaleaa ona od pooenia
poziomu odniesienia, t ak i energia kinet yczna zaley od ukadu odniesienia.
Tip
Wyobramy sobie kamie wiszcy na lince. Dla kogo st ojcego obok na Ziemi kamie nie
ma energii kinet ycznej, bo nie porusza si. Nat omiast pasaer w jadcym samochodzie widzi
t en sam kamie zbliajcy si do niego z du prdkoci. W t ym ukadzie kamie ma
znaczn energi kinet yczn, kt ra w momencie zderzenia z szyb samochodu zamieni si
na prac, skut kujc wybiciem szyby.
Figure 3.12 Ciciwa napitego uku ma energi
Ciciwa zwolniona wykona prac, kt ra nadaje prdko st rzale i st rzaa uzyskuje energi
kinet yczn

Praca i energia - energia kinet yczna
Cakowita energia ciaa

Najoglniejsze pojcie energii jest okrelone w t eorii wzgldnoci jako energia cakowit a ciaa i
jest dana za pomoc wzoru:
mc2 ( 3.18 )
E =
1 vc2
2
gdzie m jest mas ciaa poruszajcego si z prdkoci v, c = 3 108 m/s prdko wiat a.
Z t ej relacji wynika, e energia ciaa zaley od prdkoci v z jak si ono porusza w danym
ukadzie odniesienia. W rnych ukadach ciao ma rn prdko. Ciao ma najmniejsz energi
E0 w ukadzie, w kt rym ciao spoczywa, ma prdko v = 0. T energi
E0 = mc2 ( 3.19 )
nazywamy energi spoczynkow ciaa.
Wzr (w3.2 (2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq_w2)) t o synny wzr Einst eina,
kt ry st wierdza, e kade ciao ma energi spoczynkow okrelon przez jego mas mnoon
przez czynnik c2 (nie naley myli t ej energii z energi pot encjaln).
Powiedzielimy uprzednio, e ciao ma energi wt edy, kiedy moe wykona prac. Ot , gdy
ciao porusza si z pewn prdkoci, moe wykona prac, na przykad przeciwko siom t arcia
na drodze hamowania. Zat em ciao bdce w ruchu ma energi. Energi zwizan z ruchem ciaa
nazywamy energi kinet yczn.
Relacja (w3.1 (2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq_w1)) pozwala na wyznaczenie

energii kinet ycznej ciaa o dowolnej prdkoci 0 < v < c (wzr (3.9
(2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq9)) st osuje si t ylko dla maych prdkoci
v c).
Zapyt ajmy oglnie, ile energii kinet ycznej ma ciao o masie m, gdy porusza si z prdkoci
v. St wierdzilimy, e z okrelenia energii (w3.1
(2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq_w1)) wynika, e energia ciaa zaley od jego
prdkoci v. Zat em energi kinet yczn ciaa Ek moemy zdefiniowa, jako rnic midzy jego
energi cakowit a energi spoczynkow:
mc2 2
( 3.20 )
Ek = E E0 = v2 mc
1 c 2
Wzr t en jest dokadny dla caego zakresu prdkoci ciaa, 0 < v < c.
Wzr t en znacznie si uproci, gdy ciao ma ma prdko w st osunku do prdkoci wiat a, t zn.
gdy v/c 0. W t ym celu przekszt acimy wzr (w3.3
(2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq_w3)), pomnoymy licznik i mianownik t ego

wzoru przez (1 + 1 v2 /c2 ):
2 /c
Ek = mc = mc ( 1) = mc
mc2 2 2 1 2
1 1 v 2 ( 3.21 )

1 v 2 /c 2 1 v 2 /c 2 1 v 2 /c 2
Ot rzymamy
mc2 1 (1 v2 /c2 ) mv2 1 ( 3.22 )

Ek = =
1 v 2 /c 2 1 + 1 v 2 /c 2 1 v 2 /c 2 1 + 1 v 2 /c 2
Dla maych prdkoci moemy zaniedba wyraz v2 /c2 . Przyjmujc, e v2 /c2 = 0, wzr (3.8
(2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq8)) uproci si i ot rzymamy:
mv2 ( 3.23 )
Ek =
2
Wzr t en jest dokadnie t aki sam jak (3.8 (2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq8)).
Wzr t en jest powszechnie st osowany w mechanice newt onowskiej. W zwykych przypadkach, z

kt rymi mamy do czynienia w yciu codziennym wzr t en jest wyst arczajco dokadny. Nawet
dla prdkoci rzdu set ek kilomet rw na sekund, daje wart o rnic si od dokadnego
wzoru (w3.3 (2_3_3_energia_kinet yczna.ht ml#t opic_2_h3.3__eq_w3)) o mniej ni jedn
dziesiciot ysiczn procent a.
Pytania i problemy
1. Co t o jest energia?
2. Podaj wzr na energi cakowit i na energi spoczynkow ciaa. Zdefiniuj pojcie energii
kinet ycznej.
3. Podaj wzr na energi kinet yczn ciaa o masie m majcego prdko v. Wyprowad t en
wzr dla przypadku rozpdzania ciaa st a si.
4. Do jakich wielkoci fizycznych wekt orowych, czy skalarnych naley energia kinet yczna?
Odpowied uzasadnij.
5. Pd kuli karabinowej wynosi 8 (kg m)/s, a jej energia kinet yczna 3,2 kJ. Wyznacz mas
kuli.
Prawo zachowania energii
mechanicznej
Suma energii pot encjalnej i kinet ycznej ciaa nazywa si energi mechaniczn ciaa
E = Ep + Ek ( 3.24 )
Ciao moe mie jednoczenie energi pot encjaln i kinet yczn. Na przykad, ldujcy prom
kosmiczny, szybujcy na niewielkiej wysokoci h z prdkoci v, ma zarwno energi pot encjaln
mv2
Ep = mgh, jak i energi kinet yczn Ek = 2
. Energia mechaniczna promu wyniesie wic
mv2 ( 3.25 )
E = mgh +
2
Jeeli pilot wczy silniki, t o zadziaa sia, kt ra wykona prac W . Praca t a moe spowodowa
zarwno zmian wysokoci lot u, jak i prdkoci. Zat em, koszt em t ej pracy, nast pi przyrost
energii pot encjalnej Ep i przyrost energii kinet ycznej Ek . Suma t ych dwch rodzajw energii
bdzie przyrost em energii mechanicznej i bdzie rwna pracy W . To samo st osuje si do
dowolnego ciaa i do dowolnego ukadu cia, w kt rym dziaaj siy zachowawcze. Mamy zat em
rwnanie
W = E = Ep + Ek ( 3.26 )
Rwnanie t o jest wyrazem bardzo wanej prawidowoci wyst pujcej we wszyst kich zjawiskach
mechanicznych, w kt rych siy oporu i t arcia mona zaniedba: praca si zewntrznych
wyko nana na ukadzie zacho wawczym cia (to znaczy takim, w kt rym dziaaj
tylko siy zacho wawcze (rozdzia 3.2 (2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2)) jest
r wna zmianie cako witej energii mechanicznej ukadu.
Zamy t eraz, e ukad jest odosobniony i nie jest wykonywana nad nim adna praca si
zewnt rznych. Wt edy W = 0 i przyrost energii ukadu jest rwny zeru, czyli
W = E = E2 E1 = 0 ( 3.27 )
lub E1 = E2 = const. Oznacza t o, e cakowit a energia mechaniczna ukadu jest wt edy st aa.
Poniewa energia mechaniczna skada si z energii pot encjalnej i kinet ycznej, zat em
Remember
Prawo zacho wania energii mechanicznej
E = Ep + Ek = const ( 3.28 )
Cakowit a energia mechaniczna izolowanego ukadu zachowawczego jest st aa (zachowuje

si).
Przykad zachowania energii mechanicznej. Rzut pionowy
Przykad 6
Ciao zsuwa si bez t arcia po rwni pochyej o wysokoci h (rys. 3.11
(2_3_4_zasada_zachowania_energii.ht ml#t opic_2_h3.4__rys11)). Ile wynosi prdko ciaa v
podst awy rwni?
Odpo wied: Cakowit a energia ciaa na szczycie rwni wynosi Ep = mgh za u podst awy:
mv2
Ek = 2
. Z przyrwnania t ych dwch wielkoci mamy, e prdko kocowa

v = 2gh ( 3.29 )
Widzimy, e prdko kocowa ciaa zaley t ylko od wysokoci, z jakiej ciao si zsuwao, a nie
zaley od kt a nachylenia rwni.
Figure 3.15 Cako wita energia ciaa zsuwajcego si po r wni bez tarcia
E = Ep + Ek = const
a) u szczyt u rwni ciao ma t ylko energi pot encjaln, b) u podst awy rwni ciao ma t ylko
energi kinet yczn
Przykad 7
Ciao zsuwa si po rwni i nast pnie pokonuje diabelsk pt l o promieniu R (rys. 3.12
(2_3_4_zasada_zachowania_energii.ht ml#t opic_2_h3.4__rys12)). Nie uwzgldniajc t arcia,
oblicz, z jakiej co najmniej wysokoci h ciao powinno si zsuwa, aby nie oderwao si od pt li
nawet w jej najwyszym punkcie.
Figure 3.16Ciao , zsuwajc si po r wni po chyej, nabiera prdko ci i mo e

po ko na diabelsk ptl"
Odpo wied: Jeeli prdko ciaa w szczyt owym punkcie pt li bdzie wyst arczajco dua, t o
mv2
sia odrodkowa (dociskajca ciao do pt li) F0 = R
bdzie co najmniej rwna sile cikoci
ciaa P = mg odrywajcej je od pt li. St d ot rzymujemy warunek
mv2 ( 3.30 )
= mg lub v2 = gR
R
Z drugiej st rony, z prawa zachowania energii mamy wniosek, e energia pot encjalna ciaa na
szczycie rwni Ep = mgh jest rwna energii w punkcie szczyt owym pt li. Ta ost at nia energia
mv2
skada si z energii pot encjalnej mg 2R i energii kinet ycznej 2
. Mamy wic rwnanie:
mv2 ( 3.31 )
mgh = mg 2R +
2
St d:
v2 ( 3.32 )
h = 2R +
2g
5
Podst awiajc t u v2 = gR, ot rzymamy h = 2R + R
= R. Zat em wysoko, z jakiej
2 2
powinno si zsuwa ciao, aby nie oderwa si od pt li, musi spenia warunek
5 ( 3.33 )
h R
2
Widzimy, e warunek t en nie zaley od przyspieszenia ziemskiego g . Zat em t aki sam warunek
bdzie obowizywa na Ksiycu i na jakiejkolwiek planecie.
Przykad 8
Klocek zsuwa si bez t arcia po ciance wydronego doka wykonanego w kszt acie paraboli
(rys. 3.13 (2_3_4_zasada_zachowania_energii.ht ml#t opic_2_h3.4__rys13)) o rwnaniu y = cx2 .
Jaka bdzie zaleno energii pot encjalnej Ep (x) ciaa od wsprzdnej x?
Figure 3.17 Ciao zsuwajce si po ciance wydro nego do ka w ksztacie

parabo li
Odpo wied: Energia pot encjalna wzgldem dna wydrenia wynosi Ep (x) = mgh, gdzie
wysoko h w t rakcie zsuwania ciaa wynosi y, zat em Ep (x) = mgy. Poniewa y = cx2 ,
zat em
Ep (x) = mgcx2 ( 3.34 )
Widzimy, e krzywa energii pot encjalnej jest parabol t ypu
Y = Kx2 ( 3.35 )
gdzie K = mgc jest st aym wspczynnikiem.
Kszt at t ej krzywej energii pot encjalnej jest t aki sam jak kszt at doka, w kt rym porusza si
klocek.
at wo mona doj do oglnego wniosku, e w przypadku doka dowolnego kszt at u, kszt at

krzywej energii pot encjalnej jest t aki sam jak kszt at doka. Zbieno t ych dwch poj
sprawia, e posugujemy si pojciem dou potencjau lub studni potencjau w rnych
przypadkach, gdy mamy do czynienia z ruchem cia w polu si (nie t ylko grawit acji). Pojcie t o
jest bardzo uyt eczne i st osuje si do wielu zagadnie fizycznych, np. w fizyce at omowej.
Podobnie w przypadku ciaa zaczepionego na sprynie mona powiedzie, e ciao znajduje si

w parabolicznej st udni pot encjau (pat rz rys. 3.13
(2_3_4_zasada_zachowania_energii.ht ml#t opic_2_h3.4__rys13) i wzr (3.5
(2_3_4_zasada_zachowania_energii.ht ml#t opic_2_h3.4__eq5))).
Oglna zasada zachowania energii

Zasada zachowania energii mechanicznej speniona jest cile w przypadku, gdy siy oporu i t arcia
nie wyst puj lub s t ak mae, e mona je zaniedba. W przeciwnym przypadku w t rakcie pracy
cz energii mechanicznej zost aje st racona. Ale czy rzeczywicie st racona? Ot nie, bo t
wanie cz energii odnajdujemy w wydzielajcym si cieple (powierzchnie t rce si ogrzewaj).
W oglnym przypadku energia mechaniczna moe zamienia si na rne post acie energii. Na
przykad energia pot encjalna spadajcej wody moe napdza generat or wyt warzajcy prd
elekt ryczny. W t akim przypadku energia mechaniczna zamienia si na energi elekt ryczn.
Znamy wiele rnych post aci energii: mechaniczn, elekt ryczn, promienist , fal
Znamy wiele rnych post aci energii: mechaniczn, elekt ryczn, promienist , fal
elekt romagnet ycznych, jdrow it d.
Wemy pod uwag ukad izolowany cia, w kt rym mog zachodzi przemiany jednej post aci
energii w inn. Niech ukad jest izolowany w t en sposb, e adna z post aci energii nie ucieka na
zewnt rz ani adna nie przenika do ukadu. Ot okazuje si, e wt edy cakowit a suma
wszyst kich moliwych post aci energii jest st aa. To znaczy, e energia nie znika ani nie moe by
st worzona z niczego. Na podst awie niezliczonych eksperyment w i obserwacji naukowych
ut wierdzono si w przekonaniu o nienaruszalnoci zasady:
Remember
Zasada zacho wania energii
W ukadzie odosobnionym suma wszyst kich rodzajw energii jest st aa.
Ta uniwersalna zasada nosi nazw zasady zachowania energii. Nigdy i nigdzie nie st wierdzono
najmniejszego nawet odst pst wa od niej. Ma ona fundament alne znaczenie w fizyce i na niej
opiera si sposb pomiaru nowych form energii.
Zasada zachowania energii naley do nielicznej grupy zasad zachowania. Z jedn z nich
spot kalimy si ju uprzednio, mianowicie z zasad zachowania pdu. W mechanice wyst puje
jeszcze jedna zasada zachowania zasada zachowania moment u pdu, kt r poznamy pniej.
Wszyst kie zasady zachowania maj fundament alne znaczenie w fizyce, poniewa wynikaj z
podst awowych wasnoci przest rzeni i czasu. Okazuje si, e zasada zachowania energii wynika z
zasadniczej wasnoci czasu, kt ra polega na t ym, e czas w pust ej przest rzeni pynie zawsze
jednakowo, nigdy nie przyspiesza ani nie zwalnia. Rwnie zasada zachowania pdu wynika z
podobnej wasnoci przest rzeni, zwanej jednorodnoci przest rzeni.
Pytania i problemy
1. Co rozumiemy przez pojcie energii mechanicznej? Podaj t re prawa zachowania energii
mechanicznej.
2. Ciarek zaczepiony do spryny wykonuje ruch drgajcy. Przedst aw na wykresie
zaleno energii kinet ycznej ( Ek ) ciarka od wyduenia ( x) spryny.
3. Ciarek o masie m jest zaczepiony do spryny. Spryna zost aa rozcignit a o odcinek
xM . Oblicz wart o prdkoci ciarka, gdy (po zwolnieniu spryny) znajdzie si w
x
odlegoci x = M . St aa spryst oci spryny wynosi k.
2
4. Podaj kilka przykadw energii niebdcej energi mechaniczn.
5. Podaj t re zasady zachowania energii.
6. Wiadomo, e zasada zachowania energii wynika z podst awowej wasnoci czasu. Podaj, jaka
t o wasno.
Moc
Pojcie mocy ut worzono po t o, aby mc dokadnie okrela jak mocny jest dany silnik, czy
dowolne inne urzdzenie wykonujce prac. Dziki t emu moemy porwnywa i ocenia
ilociowo t wasno rnych urzdze.
Na przykad, w salonie samochodowym sprzedawca oferuje do wyboru samochd z rnymi

silnikami. Jeden z nich osiga prdko v = 100 km/h po czasie t 1 = 10 s od moment u st art u,
drugi: v = 100 km/h po czasie t 2 = 8 s.
Zapyt ajmy, kt ry silnik jest mocniejszy. Mocniejszy jest oczywicie silnik drugi, gdy wykonuje
prac rozpdzania samochodu w krt szym czasie ni pierwszy. Mwimy, e w t ym drugim
przypadku mamy do czynienia z wiksz moc. Moc oznaczamy symbolem P i definiujemy
nast pujco:
Remember
Mo c
jest t o st osunek pracy W do czasu t , w jakim t a praca zost aa wykonana:
W ( 3.36 )
P =
t
Innymi sowy, moc jest szybkoci wykonania pracy. Jednost ka mocy wynika ze wzoru (3.18
(2_3_5_moc.ht ml#t opic_2_h3.5__eq18)); jest ona rwna jednemu dulowi podzielonemu przez
jedn sekund i nazywa si wat:
1J ( 3.37 )
1W =
1s
Poczt kowo w XIX wieku ust anowiono jednost k mocy w porwnaniu do mocy konia. Jednost k
t nazwano koniem mechanicznym ( KM ).
1 KM = 0, 7355 kW ( 3.38 )
Jednost ka t a jest czst o st osowana do dzi, mimo e nie jest uznawana przez Midzynarodowy
Ukad Jednost ek SI. Producenci aut cht nie st osuj jednost k konia mechanicznego z t ego
wzgldu, e jest bardzo pogldowa.
Przykad 9
Ucze wbiega po schodach na drugie pit ro budynku, pokonujc wysoko h = 6 m w czasie
t = 6 s. Oblicz, z jak moc wbieg ucze, wiedzc, e jego masa wynosi m = 60 kg.
Odpo wied:
W mgh ( 3.39 )
P = =
t t
Zat em:
60 9, 81 6
60 9, 81 6 ( 3.40 )
P = W = 588, 6 W
6
Czyli ucze t rakt owany jako urzdzenie mechaniczne mia moc P = 588, 6 W , co odpowiada
nie w peni jednemu koniowi mechanicznemu, P = 0, 8 KM (mona art obliwie okreli, e by
silny prawie jak ko).
Sprawno
Zasada zachowania energii obowizuje w kadym przypadku, m in. dot yczy t o urzdze
t echnicznych. Czyli energia do starczo na do urzdzenia (w okrelonym czasie, wic i
dost arczona moc) nie moe zgin. Jednake cz t ej energii (i mocy) zost aje zuyt a na prac
przeciwko t arciu i oporom wyst pujcym w mechanizmie urzdzenia. Zat em cz energii (i
mocy) zost aje rozproszona bezuyt ecznie. Pozost aa cz energii dost arczonej (i mocy) jest
zamieniana na prac uyteczn (powodujc np. nadanie prdkoci samochodowi).
W celu ilociowego okrelenia wydajnoci energet ycznej urzdzenia definiuje si pojcie

sprawnoci urzdze technicznych nast pujco:
Remember
Sprawno
Sprawno, t o st osunek mocy uyt ecznej P U do mocy dost arczonej do urzdzenia P 0 :

PU
= P0
( 3.41 )
Przykad 10
Samochd jedzie z prdkoci 100 km/h i zuywa 6 lit rw benzyny na 100 kilomet rw.
1. Jaka moc P0 jest dost arczana do silnika? Przyjmij, e przy spalaniu jednego lit ra benzyny
ot rzymuje si 3 107 energii.
2. Ile wynosi moc uyt eczna silnika P U pot rzebna dla podt rzymania t ej prdkoci? Sia
wypadkowa oporw ruchu wynosi F = 540 N .
3. Z jak sprawnoci pracuje silnik?
Odpo wied:
Ad. a) Samochd zuywa 6 lit rw benzyny w cigu jednej godziny, czyli w cigu 3600 s. Zat em
moc dost arczona
63 10 7 J
P0 = 3 600 s
= 5 104 W = 50 kW ( 3.42 )
Ad. b) Praca na drodze s, przeciwko sile oporw ruchu wynosi W = Fs. Moc uyt eczna
PU = Fs
t
= Fv = 540 N 27, 8 m
s
= 15 kW ( 3.43 )
Ad. c) Sprawno
PU 15 kW
= P0
= 50 kW
= 0, 3 = 30% ( 3.44 )
Pytania i problemy
1. Podaj definicj mocy redniej. W jakich jednost kach mierzymy moc? Podaj nazw jednost ki
oraz przedst aw j za pomoc jednost ek podst awowych.
2. W jakim celu definiuje si pojcie sprawnoci? Podaj definicj t ej wielkoci.
3. Samochd o masie 1300 kg po rozbiegu t rwajcym 10 s osiga prdko 108 km/h.
Wyznacz moc silnika samochodu przyjmujc, e jego wypadkowa sprawno wynosi
= 0, 4.
Zderzenia
Zderzenie t o z pozoru prost e zjawisko moe dost arczy nam wiele cennych informacji o
waciwociach zderzajcych si cia oraz o siach midzy nimi dziaajcych. W przypadku gdy
mwimy o zderzeniach cia makroskopowych, mamy na myli bezpo rednie zetknicie si
cia t akich, jak na przykad kule bilardowe. Okazuje si, e ze zderzeniami mamy do czynienia
rwnie w mikrowiecie, np. wt edy, gdy dwie jednoimiennie naadowane elekt rycznie czst ki
zbliaj si do siebie i na skut ek oddziaywania pl elekt rycznych odskakuj od siebie. W
szczeglnoci zagadnienie zderze jest pierwszoplanowe przy wspczesnych badaniach
czst ek element arnych oraz przy badaniach element arnych oddziaywa podst awowych. Wiele
bardzo cennych informacji z obszaru mikrowiat a kwant owego jest dost pnych dla nas t ylko
dziki badaniu zderze.
Teoria zderze, z kt r t u si zapoznasz, jest oczywicie duo prost sza ni t eoria st osowana
przez fizykw we wspczesnych laborat oriach przy pracy z wielkimi akcelerat orami czst ek
element arnych. Jednake poznasz podst awowe zasady, kt re rzdz t ymi zjawiskami. Do
zbadania zderze mechanicznych posu nam dwie zasady zasada zachowania pdu i zasada
zachowania energii.
Zderzenia niespryste
Zderzenia niespryst e, t o t akie gdy po zderzeniu ciaa nie odskakuj od siebie, ale poruszaj si
razem z jednakow prdkoci. To st wierdzenie moemy uzna jako definicj zderze
niespryst ych:
Note
Jeeli po zderzeniu ciaa poruszaj si razem z jednakow prdkoci, t o t akie zderzenie

nazywamy zderzeniem niesprystym.
Przykadem zderzenia niespryst ego moe by zderzenie dwch kulek plast eliny, kt re si
zlepiaj, uderzenie pocisku w worek z piaskiem lub zderzenie met eoryt u z Ziemi. Podczas
zderzenia energia mechaniczna nie jest zachowana, gdy cz energii kinet ycznej zderzajcych
si cia zost anie st racona na skut ek pracy przeciwko siom t arcia i przekazana ot oczeniu pod
post aci ciepa. Nat omiast prawo zachowania pdu bdzie t u obowizywa w peni, gdy ciaa
zderzajce si moemy t rakt owa jako ukad izolowany.
Wyobramy sobie dwa ciaa zbliajce si do siebie, jak na rys. 3.14

(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys14). Niech ciao o masie m1 ma prdko v1 , a ciao o
masie m2 prdko v2 . Jak prdko bd miay ciaa po zderzeniu doskonale niespryst ym?
Odpowiemy na t o pyt anie, korzyst ajc z prawa zachowania pdu. Suma wekt orowa pdw obu
cia przed zderzeniem jest pdem cakowit ym ukadu, kt ry pozost aje st ay rwnie po
zderzeniu. Oba ciaa po zderzeniu maj wspln prdko v , kt rej wanie poszukujemy, zat em
pd po zderzeniu jest rwny
( m1 + m2 ) v ( 3.45 )
Mamy wic rwnanie:
m1 v 1 + m2 v 2 = ( m1 + m2 ) v ( 3.46 )
St d ot rzymujemy wzr na szukan prdko cia po zderzeniu
+
m1 v 1 + m2 v 2 ( 3.47 )
v =
m1 + m2
Figure 3.18 Zderzenie niespryste dw ch cia

Pd wypadkowy jest st ay; cakowit y pd przed zderzeniem jest rwny pdowi obu cia
(zlepionych) po zderzeniu
We wzorze (3.21 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__eq21)) wyst puj wielkoci wekt orowe i
nie naley go odczyt ywa, jakby w liczniku bya suma aryt met yczna, ale st osowa regu
dodawania wekt orw. W szczeglnym przypadku, gdy ciaa zbliaj si do siebie wzdu wsplnej
prost ej (rys. 3.15 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys15)), rwnanie (3.21
(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__eq21)) mona zapisa skalarnie, ale naley prdko
jednego ciaa zaopat rzy znakiem plus, a drugiego znakiem minus.
Figure 3.19 Zderzenie niespryste dw ch cia wzdu jednej pro stej
W zderzeniu niespryst ym suma energii kinet ycznych przed zderzeniem nie jest rwna
cakowit ej energii kinet ycznej po zderzeniu, co ju wczeniej zost ao zaznaczone. Teraz jest t o
szczeglnie widoczne: jeeli pdy zderzajcych si cia s rwne, ale przeciwnie zwrcone, t o
oba ciaa po zderzeniu bd miay zerow prdko, czyli ich energia kinet yczna bdzie rwna
zeru, nat omiast przed zderzeniem suma ich energii kinet ycznych bya oczywicie wiksza od
zera.
Przykad 11
Dwie kulki z plast eliny zbliaj si do siebie wzdu wsplnej prost ej (rys. 3.15
(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys15)). Kulka o masie m1 = 10 g ma prdko
v1 = 5 m/s, a kulka o masie m2 = 30 g prdko v2 = 2 m/s. Jak prdko bd miay
kulki po zderzeniu i w kt r st ron bd si poruszay?
Odpo wied: suma wekt orowa pdw obu cia przed zderzeniem jest pdem cakowit ym
ukadu, kt ry pozost aje st ay rwnie po zderzeniu (prawo zachowania pdu).
Przed zderzeniem cakowit y pd obu kulek wynosi:
m1 v1 m2 v2 ( 3.48 )
Po zderzeniu wynosi:
( m1 + m2 )v ( 3.49 )
Obie kulki po zderzeniu maj wspln prdko v, kt r znajdziemy z rwnania pdw:
( m1 + m2 )v = m1 v1 m2 v2 ( 3.50 )
St d ot rzymujemy wzr na szukan prdko kulek po zderzeniu
m1 v1 m2 v2
v= ( 3.51 )
m1 + m2
Po podst awieniu danych ot rzymujemy:
m1 v1 m2 v2 10 g 5 m//s 30 g 2 m/s ( 3.52 )

v= = = 0, 25 m/s
m1 + m2 10 g + 30 g
Znak minus przed wart oci prdkoci oznacza, e kulki po zderzeniu bd poruszay si w
lewo, t zn. w t sam st ron w jak poruszaa si kulka druga (gdy miaa ona pd o wikszej
wart oci).
Zderzenia spryste
Zderzenie jest doskonale spryst e, jeli oprcz cakowit ego pdu zachowuje si rwnie suma
energii kinet ycznych zderzajcych si cia. Oczywicie, chodzi t u o cakowit y pd i sum energii
kinet ycznych. To znaczy, e podczas zderzenia mog si zmienia zarwno pdy, jak i energie
poszczeglnych cia, ale sumaryczny pd i suma energii kinet ycznych pozost aje st aa. Zat em dla
zderze doskonale spryst ych ot rzymujemy ukad dwch rwna:
p 1 + p 2 = p '1 + p '2
}
( 3.53 )
Ek1 + Ek2 = E'k1 + E'k2

Symbole nieopat rzone znakiem ' odpowiadaj pdom i energiom przed zderzeniem, za
opat rzone t ym znakiem po zderzeniu.
Ten ukad rwna pozwala obliczy pdy (i prdkoci) cia po zderzeniu, jeli dane s pdy (i
masy) obu cia przed zderzeniem dla dowolnego przypadku zderze doskonale spryst ych.
Rozrniamy dwa rodzaje zderze:
1. zderzenia czoowe,
2. zderzenia skone.
Ze zderzeniem czoowym mamy do czynienia wt edy, gdy rodki mas zderzajcych si cia
poruszaj si wzdu wsplnej linii prost ej. W pozost aych przypadkach wyst puje zderzenie
skone.
Figure 3.20 Zderzenie czo o we kul

Zderzenie czoowe dwch kul majcych znacznie rnice si masy, kula masywniejsza
spoczywa
Ad. 1. Rozwaymy zderzenie czoowe dwch kul. Dla uproszczenia przyjmiemy ukad odniesienia
t aki, w kt rym kula m2 spoczywa (rys. 3.16 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys16)). Niech
kula m1 w t ym ukadzie przed zderzeniem ma prdko v. Obliczymy prdkoci v'1 i v'2 po
zderzeniu, korzyst ajc z ukadu rwna (3.22 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__eq22)):
}
m 1 v 1 = m 1 v '1 + m 2 v '2
}
( 3.54 )
m1 v2 m1 v' 21 m2 v' 22
2
= 2
+ 2
Oba t e rwnania przekszt acimy do nast pujcej post aci:
m1 (v v'1 )= m2 v'2

( 3.55 )
m1 (v2 v'21 )= m2 v'22

Jeeli t eraz drugie rwnanie podzielimy st ronami przez pierwsze, ot rzymamy
v + v'1 = v'2 ( 3.56 )
To rwnanie cznie z pierwszym rwnaniem ukadu (3.22

(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__eq22)) moemy pot rakt owa jako ukad dwch rwna z
dwiema niewiadomymi v'1 i v'2 . St d po odpowiednich przekszt aceniach ot rzymamy
m1 m2
v'1 = v ( 3.57 )
m1 + m2
2m1 ( 3.58 )
v'2 = v
m1 + m2
Teraz zast osujemy t e wzory dla dwch ciekawych przypadkw
a). Jeeli o bie zderzajce si kule maj jednako we masy, czyli m1 = m2 , t o v'1 = 0 i
v'2 = v. Oznacza t o, e druga kula, kt ra poczt kowo bya nieruchoma, po zderzeniu uzyska
prdko rwn dokadnie prdkoci kuli pierwszej. Kule po prost u wymieni si prdkociami.
Podobn syt uacj moemy mie w przypadku zderzenia czoowego dwch ident ycznych czst ek
kwant owych (np. prot onw); czst ki t akie s nierozrnialne i efekt zderzenia jest t aki, jakby
jedna czst ka przesza przez drug bez zmiany prdkoci.
Zderzenie czo o we dw ch kul majcych jednako we masy, kula

Figure 3.21
druga spo czywa
b). Jeeli bardzo lekka kula zderza si czoowo z kul masywn, t zn. gdy m2 m1 , t o st osunek
m
mas 1 jest bliski zeru i wt edy
m2
m1
m m2 1 ( 3.59 )
v'1 = 1
m2
v= v v
m1 + m2 m1
+1
m2
czyli kula pierwsza po zderzeniu uzyska prdko o wart oci t akiej samej, jak miaa przed
zderzeniem, lecz z przeciwnym zwrot em. Nat omiast kula druga pozost anie w spoczynku, gdy
zgodnie z rwnaniem (3.26 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__eq26)) jej prdko bdzie
bliska zeru, v'2 = 0. Syt uacja t aka wyst pi rwnie wt edy, gdy kula zderzy si (doskonale
sprycie) ze cian. Kula odskoczy od ciany w st ron przeciwn, nie t racc pierwot nej
prdkoci (co do wart oci bezwzgldnej). ciana nat omiast nie uzyska prakt ycznie adnej
prdkoci (rys. 3.18 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys18)).
Figure 3.22 Zderzenie spryste kuli ze cian
Kula, zderzajc si doskonale sprycie ze cian, odskakuje od niej, nie zmieniajc
bezwzgldnej wart oci prdkoci
Ad. 2. Rozwaymy t eraz szczeglny przypadek zderzenia skonego dwch kul, gdy kule maj
jednakowe masy i mona nie uwzgldnia t arcia oraz ruchu obrot owego kul.
Przyjmiemy, e przed zderzeniem kula 1 ma prdko v , a kula 2 spoczywa (rys. 3.18

(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys18)). Aby rozwiza t o zagadnienie, sprowadzimy je do
przypadku prost szego rozwaonego poprzednio.
W punkcie zet knicia kul prowadzimy paszczyzn st yczn do powierzchni obu kul. Rozmy
wekt or prdkoci v na dwie skadowe: normaln v 0 i st yczn do paszczyzny st yku v s . Podczas
zderzenia na obie kule dziaaj siy powst ae na skut ek deformacji spryst ej kul. Siy t e maj
kierunek normalnej do paszczyzny st yku kul i zamieniaj prdkoci v 0 obu kul, zupenie t ak samo
jak w zderzeniu czoowym przypadek 1a. Zat em po zderzeniu kula 2 uzyska prdko
v'2 = v 0 ( 3.60 )
Figure 3.23 Zderzenie kul

Kula 1 przekazuje spoczywajcej kuli 2 skadow normaln prdkoci (prost opad do
paszczyzny st yku kul), ale zachowuje skadow st yczn. Tory kul po zderzeniu t worz kt
prost y
Nat omiast skadowa st yczna nie ulegnie zmianie, gdy zaoylimy, e t arcie jest znikomo mae i
nie ma powodu, dla kt rego kule miayby oddziaywa na siebie w kierunku st ycznym do
paszczyzny st yku. Kula 1 st raci wic swoj skadow normaln prdkoci, a zachowa t ylko
skadow st yczn prdkoci. Caa jej prdko po zderzeniu bdzie rwna v s .
Ze wzgldu na t o, e skadowa normalna i st yczna s wzajemnie prost opade, t o po zderzeniu

t ory obu kul bd t worzy kt prost y. Taki wanie przypadek wyst puje przy zderzeniu dwch
jednakowych kul bilardowych (rys. 3.20 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys20)). Z
podobnymi przypadkami mamy rwnie do czynienia w mikrowiecie, przy zderzeniach
jednakowych czst ek kwant owych, np. dwch prot onw lub dwch deut eronw (rys. 3.21
(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys21)).
Figure 3.24 Zderzenie kul bilardo wych
Toru obu kul, po zderzeniu t worz kt prost y. Zdjcie wykonano t echnik st roboskopow
Figure 3.25 Zderzenie pro to nu z pro to nem

lady obu prot onw po zderzeniu t worz kt prost y
Tip
Zauwa, e t e same zasady zachowania rzdz ruchem cia w Makrowiecie jak i w

Mikrowiecie!
Zderzenia spryst e
Pytania i problemy
1. Zast osuj zasad zachowania pdu do wybranego przykadu zderzenia spryst ego oraz
zderzenia niespryst ego - zapisz rwnania wyraajce t zasad. Czy dla kadego z t ych
przypadkw energia kinet yczna ukadu przed i po zderzeniu ma t ak sam wart o?
2. Oblicz, jak cz energii kinet ycznej t rac kule przy zderzeniu, jak na rys. 3.15
(2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys15).
3. Dlaczego przy zderzeniu spryst ym czoowym dwch jednakowych cia wymieniaj si one
prdkociami?
CAUTION
Wyka, e wynika t o z zasady zachowania pdu.
4. Pika, kt ra miaa poczt kowo pd o wart oci p0 , uderza prost opadle w cian i odbija si
od niej doskonale sprycie. Czy po odbiciu od ciany pd piki zmieni si? W odpowiedzi
uwzgldnij kierunek, zwrot i wart o wekt ora pdu.
5. Dowiadczalnie mona st wierdzi, e gdy dwie jednakowe kule zderzaj si sprycie
skonie, wwczas po odbiciu ich t ory t worz kt prost y. Wyjanij, dlaczego t ak si dzieje.
6. Ze zderzeniem podobnym do omawianych w poprzednim pyt aniu mamy rwnie do
czynienia w mikrowiecie, przy zderzeniach jednakowych czst ek kwant owych, np. dwch
prot onw (rys. 3.21 (2_3_6_zderzenia.ht ml#t opic_2_h3.6__rys21)). Jakie wnioski moesz z
t ego wycign?
7. Kulka plast eliny o masie m ma prdko v. Kulka uderza w drug spoczywajc kulk
plast eliny o masie 4m.
a. Oblicz, ile wynosi prdko kulek po sklejeniu v' .
b. Oblicz, ile wyniesie energia kinet yczna Ek ' kulek po sklejeniu.
c. Rozwa, czy energia kinet yczna pierwszej kulki Ek przed sklejeniem si z drug jest
rwna energii kinet ycznej Ek ' obu kulek po sklejeniu.
Rozdzia 4. Dynamika bryy sztywnej
Dot ychczas opisywalimy ruch ciaa w przypadkach, gdy moglimy nie uwzgldnia jego
rozmiarw. Ciao t akie t rakt owalimy jako punkt mat erialny. Obecnie rozszerzymy opis ruchu,
uwzgldniajc rozmiary ciaa. Jednake w naszych rozwaaniach ograniczymy si t ylko do t zw.
ciaa szt ywnego. Ciaem sztywnym lub bry sztywn nazywamy ciao, kt rego czst ki skadowe
zachowuj wzgldem siebie st ae odlegoci. Jest t o pewna idealizacja cia st aych wyst pujcych
w naszym ot oczeniu. Moemy j st osowa do wielu zagadnie wt edy, gdy w ciele st aym
zaniedbujemy ruchy drgajce i inne ruchy at omw oraz czst eczek.
Prawa ruchu opisane w t ym rozdziale t umacz wiele zjawisk wyst pujcych w przyrodzie w
skali kosmicznej, makro- i mikro-skopowej.
Wiele urzdze mechanicznych, jest opart e na prawach ruchu bryy szt ywnej, np. yroskopy,
miga helikopt erw i samolot w, koa zamachowe, koowrot y, i in.
Ruch postpowy i obrotowy bryy
sztywnej
Aby opisa ruch ciaa rozcigego, musimy poda, jak poruszaj si jego punkt y. Wyrnimy dwa
prost e rodzaje ruchu post powy i obrot owy. W ruchu po stpo wym o dcinek czcy
dwa do wo lne punkty bryy sztywnej przemieszcza si r wno legle do siebie (rys.
4.1a (2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys1)). W t akim ruchu
poszczeglne punkt y bryy mog si porusza po krzywych, a nawet po okrgach, niemniej ruch
caoci bdzie post powy, zgodnie z definicj t ego ruchu. at wo mona doj do wniosku, e
ruch t ramwaju po t orze prost ym jest ruchem post powym (rys. 4.2a
(2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys2)), nat omiast ruch t ego t ramwaju
na zakrcie nie jest ruchem post powym (rys. 4.2b
(2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys2)). Wbrew pozorom ruch wagonika
diabelskiego myna jest ruchem post powym (rys. 4.2c
(2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys2)), nat omiast nie jest nim ruch
wagonika na karuzeli (rys. 4.2d (2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys2)).
Figure 4.1 Ruch po stpo wy i o bro to wy bryy sztywnej

a) W ruchu post powym bryy szt ywnej odcinek czcy dwa dowolne punkt y A i B
przemieszcza si rwnolegle do siebie; b) w ruchu obrot owym wszyst kie punkt y ciaa opisuj
okrgi, kt rych rodki le na wsplnej osi obrot u
Figure 4.2 Przykady ruchu po stpo wego i o bro to wego

a) Tramwaj na prost ym t orze wykonuje ruch post powy, b) nat omiast na zakrcie wykonuje
ruch obrot owy; c) wagonik diabelskiego myna porusza si ruchem post powym, d)
nat omiast wagonik karuzeli ruchem obrot owym
Zarwno ruch t ramwaju na zakrcie, jak i ruch wagonika na karuzeli jest ruchem obrot owym.
Podczas ruchu obrotowego wszyst kie punkt y bryy zakrelaj okrgi lece na rwnolegych
paszczyznach, przy czym rodki okrgw le na wsplnej prost ej, zwanej osi obrot u (rys. 4.1b
(2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys1)). Rne punkt y bryy, znajdujce
si w rnych odlegociach od osi obrot u, maj rne prdkoci liniowe (rys. 4.3
(2_4_1_ruch_post epowy_i_obrot owy.ht ml#t opic_2_h4.1__rys3)), ale wszyst kie punkt y maj t ak
sam prdko kt ow .
Figure 4.3W ruchu o bro to wym bryy prdko ci linio we r nych punkt w s
r ne, za prdko kto wa jest jednako wa
Jeli brya jest w ruchu po stpo wym, t o mona j zast pi punkt em mat erialnym, bo
wszyst kie jej czci poruszaj si z jednakow prdkoci i zakrelaj jednakowe t ory. Cakowit y
pd bryy da si przedst awi jako pd punkt u mat erialnego o masie
m = m1 + m2 + ... + mn , gdzie m1 , m2 , ..., mn s masami poszczeglnych element w
bryy. Pd bryy jest rwny sumie pdw element w skadowych, wic
p = p 1 + p 2 + ... + p n = m1 v 1 + m2 v 2 + ... + mn v n = ( m1 + m2 + ... + mn ) v = m v )

( 4.1
Podobnie, energi kinetyczn bryy w ruchu post powym mona wyrazi t ak jak energi
kinet yczn punkt u mat erialnego
mv2 ( 4.2 )
Ek =
2
Obliczenie energii po tencjalnej bryy sztywnej w polu grawit acyjnym Ziemi sprowadza si
do energii pot encjalnej punkt u mat erialnego pooonego w rodku masy bryy. Nat omiast w
przypadku ruchu obrot owego bryy, t akie rozumowanie jest niesuszne, poniewa rne jej
element y maj rne prdkoci liniowe. Moemy jednak wykorzyst a fakt , e wszyst kie
element y bryy maj jednakow prdko kt ow i opisywa jej ruch za pomoc wielkoci
dynamicznych zawierajcych t prdko. W t ym celu posuymy si pojciami: moment pdu,
moment bezwadnoci i moment siy.
Figure 4.4 Animacja
Brya szt ywna - ruch post powy i obrot owy
Pytania i problemy
1. Wyjanij, dlaczego pojcie brya szt ywna jest ciaem modelowym, jest idealizacj realnych
cia. W jakim celu st osuje si t aki model?
2. Czym si rni ruch obrot owy ciaa od ruchu post powego?
3. Podaj t rzy przykady ruchu post powego i obrot owego bryy szt ywnej.
Moment bezwadnoci i energia
kinetyczna
Wyprowadzimy wzr na energi kinet yczn bryy obracajcej si z prdkoci kt ow . W t ym
celu najpierw rozwaymy t ylko dwa mae element y bryy o masach m1 i m2 , jak na rys. 4.4
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__rys4).
Figure 4.5 Dwie mae kulki umieszczo ne na lekkim prcie o bracajcym si

wzgldem o si pro sto padej, przecho dzcej przez jego ko niec
Prdkoci liniowe obu element w wyrazimy za pomoc wsplnej prdkoci kt owej:
v1 = r1 oraz v2 = r2 ( 4.3 )
Zat em energie kinet yczne t ych element w bryy wyrazimy nast pujco
m1 v21 m1 r21 2 m2 v22 m2 r22 2 ( 4.4 )

Ek1 = = oraz Ek2 = =
2 2 2 2
Energia kinet yczna Ek bryy skadajcej si z t ych dwch element w jest rwna
( m1 r21 + m2 r22 )2 ( 4.5 )

Ek = Ek1 + Ek2 =
2
Wielko fizyczn w nawiasach nazywamy momentem bezwadnoci ukadu dwch punktw
materialnych i oznaczamy przez I :
I = m1 r21 + m2 r22 ( 4.6 )
Korzyst ajc z t ego pojcia, energi kinet yczn ukadu moemy wyrazi za pomoc wzoru
I2 ( 4.7 )
Ek =
2
Ost at nie dwa wzory uoglnimy - zast osujemy je do caej bryy szt ywnej. Podzielimy ca bry na
dost at ecznie du liczb: n maych element w o masach mi odlegych od osi obrot u o ri (rys.
4.5 (2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__rys5)). Te element y mona t rakt owa jako
punkt y mat erialne. Zat em moment bezwadnoci bryy skadajcej z ukadu n punkt w
mat erialnych po uoglnieniu definicji (4.4 (2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq4))
przyjmie post a sumy (nie dwch, ale) wszyst kich n wyrazw: mi r2i . Zat em
Remember
Mo ment bezwadno ci bryy sztywnej
I = m1 r21 + m2 r22 + ... + mi r2i + mn r2n ( 4.8 )
gdzie caa brya zost aa podzielona na du liczb: n maych element w o masach mi

odlegych od osi obrot u odpowiednio o ri .
Jednost ka moment u bezwadnoci t o: kilogram razy met r do kwadrat u, [I] = kg m2 .

Figure 4.6 Po dzia caej bryy na mae elementy o masach mi , kt re s o dlege
o d o si o bro tu o dpo wiednio o ri
Wzr na energi kinet yczn bryy szt ywnej jest ident yczny z (4.5
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq5)).
Energia kinetyczna bryy sztywnej

Pokaemy, e wzr na energi kinet yczn bryy szt ywnej jest ident yczny ze wzorem (4.5
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq5)). Kady element ma prdko
vi = ri ( 4.9 )
i energi kinet yczn:
mi v2i mi ( ri ) 2 mi r2i 2 2 ( 4.10 )

Ei = = = = mi r2i
2 2 2 2
Zat em cakowit a energia kinet yczna bryy skadajcej z ukadu n element w przyjmie post a
sumy:
2 2 2 ( 4.11 ) 2
Ek = E1 + E2 + ... + En = m1 r21 + m2 r22 + ... + mn r2n = (m1 r21 + m2 r22 + ... + mn r2n )
2 2 2 2
Zat em, zgodnie z definicj (4.6 (2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq6))
2 ( 4.12 )
Ek = (m1 r21 + m2 r22 + ... + mn r2n )
2
Figure 4.7 Po dzia caej bryy na mae elementy o masach mi , kt re s o dlege
o d o si o bro tu o dpo wiednio o ri
Przykad 1
Znajd wzr na moment bezwadnoci jednorodnego piercienia cienkociennego wzgldem osi
przechodzcej przez jego rodek (rys. 4.6a
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__rys6)). Piercie ma mas mp i promie R .
Figure 4.8 Ilustracja do przykadu 1

a) Piercie cienkocienny o promieniu R , b) t en sam piercie podzielony na mae
element y
Odpo wied: Dzielimy cay piercie na mae element y o masach m1 , m2 , ..., mn .

Wszyst kie s odlege od osi obrot u o ri = R (rys. 4.6b
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__rys6)). Zat em zgodnie z definicj, dan
wzorem (4.6 (2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq6)), moment bezwadnoci
piercienia przyjmie post a
I0 = m1 R2 + m2 R2 + ... + mn R2 = (m1 + m2 + ... + mn ) R2 = mp(R4.13

2 )
I0 = mp R2 ( 4.14 )
Podzielilimy t ut aj ca bry na dowolnie mae element y o masach mi odlege od osi obrot u o ri .

Wzr (4.6 (2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq6)) jest definicj moment u
bezwadnoci bryy szt ywnej. Charakt eryzuje on rozkad masy ukadu wzgldem wybranej osi
obrot u. Widzimy, e jednost k moment u bezwadnoci jest kilogram razy met r do kwadrat u (
obrot u. Widzimy, e jednost k moment u bezwadnoci jest kilogram razy met r do kwadrat u (
kg m2 ).
Pytania i problemy
1. Podaj definicj moment u bezwadnoci bryy. W jakich jednost kach go wyraamy?
2. Podaj wzr na energi kinet yczn ruchu obrot owego bryy szt ywnej.
3. W wierzchokach rwnobocznego t rjkt a o boku a umieszczono mae kulki o jednakowych
masach m. Oblicz moment bezwadnoci kulek wzgldem osi bdcej przedueniem
jednej wysokoci t rjkt a.
4. Oblicz moment bezwadnoci prt a o masie m i dugoci l wzgldem osi prost opadej do
niego i przechodzcej przez jego koniec, korzyst ajc z definiujcego wzoru (4.6
(2_4_2_moment _bezwladnosci.ht ml#t opic_2_h1__eq6)).
5. Koo zamachowe o promieniu 25 cm i masie 10 kg obraca si z czst ot liwoci
v = 1 200 min-1 . Przyjmujc, e caa masa koa skupiona jest na jego obwodzie, oblicz
jego energi kinet yczn.
Twierdzenie Steinera. Zaleno
momentu bezwadnoci od pooenia
osi obrotu
Zgodnie ze wzorem (4.6 (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq6)) moment
bezwadnoci zaley nie t ylko od masy bryy, ale rwnie od pooenia osi, wzgldem kt rej go
okrelamy. Ist nieje zaleno midzy moment em bezwadnoci I ukadu wzgldem dowolnej osi
a moment em bezwadnoci I0 wzgldem rwnolegej do niej osi przechodzcej przez rodek
masy ukadu:
I = I0 + mr20 ( 4.15 )
gdzie r0 jest odlegoci midzy t ymi osiami (rys. 4.7

(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys7)). Zaleno t a nosi nazw twierdzenia
Steinera.
Figure 4.9 Mo ment bezwadno ci ciaa wzgldem r nych o si

Moment bezwadnoci dla bryy szt ywnej ma wart o I0 wzgldem osi OO przechodzcej
przez rodek masy, nat omiast ma inn wart o I , gdy jest obliczony wzgldem innej osi O'O'
rodek masy
Z pojciem rodka masy zet kne si ju wczeniej (w Gimnazjum). Pojcie t o jest bardzo
wane i czst o st osowane w fizyce. Dlat ego powicamy mu cay rozdzia 4.5
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5). Tut aj skrt owo podajemy najwaniejsze dane
pot rzebne do zrozumienia t reci t ego rozdziau.
Pojcie rodka masy jest bardzo uyt eczne, gdy pozwala na znakomit e uproszczenie opisu
ruchu ukadu skadajcego si z wielu cia. Zamiast rozpat rywa poszczeglne ruchy duej iloci
cia, wyst arczy w wielu przypadkach rozway jedynie ruch jednego punkt u bdcego rodkiem
masy ukadu t ych cia. Pojcie rodka masy st osuje si rwnie do bryy szt ywnej. Dziki
zast osowaniu t ego pojcia skomplikowany ruch bryy mona prost o opisa, jako zoenie ruchu
punkt u mat erialnego i obrot u.
Pojcie rodka masy najat wiej mona wyjani rozwaajc bliskie mu pojcie rodka cikoci
(rys. 4.12w (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys12w)).
Figure 4.10 ro dek masy dw ch cia

rodek masy (jak i rodek cikoci) dwch cia o masach m1 i m2 znajduje si w punkcie S,
l m2
dzielcym odcinek l na dwa odcinki l1 i l2 , w st osunku 1
l2
= m1
Pojcie rodka masy st osuje si nie t ylko do dwch cia, ale rwnie do ukadu wielu cia i do bry
szt ywnych.
W przypadku bry jednorodnych pooenie rodka masy pokrywa si ze rodkiem

geomet rycznym symet rycznej bryy. Na przykad, dla jednorodnej kuli rodek cikoci znajduje
si dokadnie w rodku kuli. Podobnie dla jednorodnych cia w kszt acie walca, szecianu,
rwnolegocianu it p. ich rodki cikoci pokrywaj si ze rodkami geomet rycznymi.
Wykaemy t eraz suszno t wierdzenia St einera dla przypadku ukadu dwch punkt w
mat erialnych. W t ym celu obliczymy ich moment y bezwadnoci wzgldem dwch osi
rwnolegych do siebie i prost opadych do paszczyzny rysunku (rys. 4.8
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys8)), odlegych od siebie o r0 . Moment
bezwadnoci wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy O wynosi
I0 = m1 r21 + m2 r22 ( 4.16 )
2 2 2 2
1 = h + ( r1 + x) i r2 = h + ( r2 x) . Po podst awieniu t ego
Z t wierdzenia Pit agorasa: r'2 '2
do wzoru (4.8 (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq8)) i po prost ych
przekszt aceniach ot rzymamy
I = I0 + ( m1 + m2 )(h2 + x2 ) + 2x( m1 r1 m2 r2 ) ( 4.17 )
Figure 4.11 Ukad dw ch punkt w materialnych

Ukad dwch punkt w mat erialnych odlegych o r1 i r2 od osi przechodzcej przez rodek
masy O i odlegych o r'1 i r'2 od osi przechodzcej przez punkt O'
Poniewa h2 + x2 = r20 i m1 r1 m2 r2 = 0 (zob. rozdz.4.5

(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5) - definicja rodka masy oraz wzory (4.25
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq25)) i (4.25'
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq25')) ), wic I = I0 + mr20 (co mielimy
wykaza).
Przykad 2
Znajd wzr na moment bezwadnoci I0 jednorodnego prt a wzgldem osi prost opadej do
prt a i przechodzcej przez jego rodek masy (rys. 4.9
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys9)).
Figure 4.12 Osie o bro tu pro sto pade do prta
Odpo wied: Przyjmiemy, e wzr na moment bezwadnoci prt a (majcego mas mi

dugo l) wzgldem osi przechodzcej przez jego koniec ma post a
I = kml2 ( 4.18 )
gdzie k jest bezwymiarowym wspczynnikiem.
Zauwamy, e I0 moment bezwadnoci prt a wzgldem osi przechodzcej przez rodek

masy mona przedst awi jako sum moment w bezwadnoci jego powek wzgldem osi
przechodzcych przez ich koce, zat em
2
m l 2 ( 4.19 )
( ) = ml2
k
I0 = 2k
2 2 4
Ale zgodnie z t wierdzeniem St einera
l 2 1+k 2 ( 4.20 )
I = m( ) + I0 = ml2 + ml2 =
k
ml
2 4 4
Przyrwnujc prawe st rony rwnoci (4.10
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq10)) i (4.12
1+k 1
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq12)), mamy, e k= 4
. St d k= 3
.
Zat em, korzyst ajc ze wzoru (4.11 (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq11)),
ot rzymujemy, e moment bezwadnoci prt a wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy
jest wyraony za pomoc wzoru
1 ( 4.21 )
I0 = ml2
12
Przykad 3
Znajd wzr na moment bezwadnoci jednorodnego walca wzgldem jego osi przechodzcej
przez jego rodek (rys. 4.10a (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys10)).
Figure 4.13 a) Jedno ro dny walec, b) z walca wycito piercie
Odpo wied: Zakadamy, podobnie jak w poprzednim przykadzie, e wzr na moment

bezwadnoci (obecnie dla walca) ma post a
I0 = kmR2 ( 4.22 )
eby znale wspczynnik k, wyt niemy z walca, w myli, piercie (rys. 4.10b
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__rys10)). Moment bezwadnoci I0p bdzie
mR21
rwny rnicy moment w dwch walcw o promieniach R i R 1 oraz masach m i m1 =
R2
(masa walca o ust alonej gruboci jest proporcjonalna do pola powierzchni koowej podst awy
R2 , zat em
mR21 km m(R R21 )

( 4.23 ) 2
2
I0p = I0 = I0,1 = kmR km1 R = kmR k 2 2
2
R21 = 2
(R
4
R41 ) =k 2
(R2 + R21 )
R R R
m(R 2
R21 )
Poniewa 2
= mp jest mas piercienia, wic
R
I0p = kmp (R2 + R21 ) ( 4.24 )
Zat em, jeli piercie jest dost at ecznie cienki (t zn. R R1 ), t o
I0p = 2kmp R2 ( 4.25 )
Z drugiej st rony, na podst awie wzoru (4.6

(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq6)) (pat rz rwnie przykad 1),
I0p = m1 R2 + m2 R2 + ... + mn R2 = (m1 + m2 + ... + mn ) R2 = m(p4.26

R2 )
Porwnujc wzr (4.13 (2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq13)) z (4.15
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq15)), po uproszczeniu ot rzymujemy, e
2k = 1 ( 4.27 )
Zat em dochodzimy do wniosku, e k = 1/2. Wzr na moment bezwadnoci dla walca

przybiera post a:
1 ( 4.28 )
I0 = mR 2
2
Wyprowadzenie wzorw dla innych prost ych bry jednorodnych byoby bardziej skomplikowane
pod wzgldem mat emat ycznym, dlat ego ograniczymy si t ut aj do podania w t ab. 4.3.1
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__t ab4.3.1) got owych wzorw.
Figure 4.14 Mo ment bezwadno ci dla wybranych jedno ro dnych bry I0

wzgldem o si przecho dzcej przez ro dek masy, zaznaczo nej na rysunku
Przykad 4
Ile wynosi prdko liniowa grnego koca supa upadajcego na ziemi? Sup poczt kowo
znajdowa si w pozycji pionowej i mia wysoko H = 4 m, nast pnie zost a podcit y u
post awy.
Odpo wied: Energia pot encjalna supa o masie m, w pozycji pionowej rodek masy supa
H
znajduje si na wysokoci wynosi:
2
H ( 4.29 )
Ep = mg
2
Sup t u przed upadkiem ma energi kinet yczn ruchu obrot owego (wzr (4.5
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq5))):
I2 ( 4.30 )
Ek =
2
Moment bezwadnoci wzgldem osi u podst awy supa (pat rz (4.13
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq13)) i t wierdzenie St einera (4.8
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__eq8))) wynosi
2
H2 H2 ( 4.31 )
I = m( ) +m
H
=m
2 12 3
Wykorzyst ujc t o wyraenie, po przyrwnaniu energii kinet ycznej do energii pot encjalnej supa,
ot rzymamy:
H mH 2 2 ( 4.32 )
mg =
2 6
Po uproszczeniu i uwzgldnieniu, e prdko liniowa grnego punkt u supa (t u przed
upadkiem) wynosi v = H , ot rzymujemy

v = 3gH ( 4.33 )
czyli
m
v = 10, 85 ( 4.34 )
s
Pytania i problemy
1. W jakim celu st osuje si t wierdzenie St einera? Sformuuj t o t wierdzenie.
2. Znajc moment bezwadnoci piercienia cienkociennego o promieniu R i masie m
wzgldem osi przechodzcej przez jego rodek (t ab. 4.3.1
(2_4_3_t wierdzenie_St einera.ht ml#t opic_2_h4.3__t ab4.3.1)), oblicz moment bezwadnoci
t ego piercienia wzgldem osi przechodzcej przez jeden z punkt w lecych na jego
obwodzie.
3. W wierzchokach rwnobocznego t rjkt a o boku a umieszczono mae kulki o jednakowych
masach m. Oblicz moment bezwadnoci kulek wzgldem osi bdcej przedueniem
jednej wysokoci t rjkt a.
Figure 4.15 Ukad kulek umieszczo nych w wierzcho kach r wno bo cznego
tr jkta
Moment siy
Moe zauwaye, e drzwi at wiej jest ot worzy, przykadajc si w jak najdalszej odlegoci od
zawiasw. Duo wikszej siy naley uy, gdy jest ona przyoona w pobliu zawiasw, czyli w
pobliu osi obrot u drzwi. Wynika z t ego, e w przypadku ruchu obrot owego bryy szt ywnej (jak
s np. drzwi) nie wyst arczy t ylko znajomo siy F , ale wana jest odlego linii kierunku dziaania
siy od osi obrot u, czyli t zw. rami siy d (rys. 4.12
(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys12)). Dlat ego wprowadza si pojcie t zw. momentu
siy.
Sia F o braca bry wzgldem o si pro sto padej do paszczyzny

Figure 4.16
rysunku, przecho dzcej przez punkt O. Rami siy wyno si d

Moment siy
Remember
Moment siy wzgldem pewnej osi:
jest t o iloczyn wart oci siy F i jej ramienia d:
M =F d ( 4.35 )
rami siy d jest najkrt sz odlegoci midzy osi obrot u a lini kierunku dziaania siy.
Jednost k moment u siy jest niut on met r ( N m).
Przyjmuje si umownie, e moment siy ma znak +, gdy wywouje obrt bryy w kierunku
zgodnym z ruchem wskazwek zegara, za znak -, gdy wywouje obrt w kierunku
przeciwnym do kierunku ruchu wskazwek zegara.
Praca siy obracajcej bry sztywn

Wyznaczmy prac W siy F obracajcej bry wok nieruchomej osi obrot u o kt (rys.
4.13 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys13)). Sia F jest zaczepiona w odlegoci r od
osi obrot u O (rys. 4.13 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys13)) i zakrela uk
s = r .
Praca w naszym przypadku jest rwna W = Fs s. Sia Fs jest rzut em siy F na kierunek s i
wynosi Fs = F sin , za dugo uku s = r , zat em praca siy F przy obrocie bryy o kt
wynosi
W = Fr sin ( 4.36 )
Sia F o braca bry o chwilo wy kt wzgldem o si pro sto padej

Figure 4.18
do paszczyzny rysunku, przecho dzcej przez punkt O
Figure 4.19 Ro zkad siy F o bracajcej bry. Rami siy wyno si d = r sin
Wzr (4.18 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq18)) okrelajcy prac obracania bryy
szt ywnej przybierze podobny kszt at do wzoru (3.1 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq1)) na
prac przesunicia punkt u mat erialnego:
W = Fs ( 4.37 )
gdy zast osujemy pojcie moment u siy zgodnie ze wzorem (4.17
(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq17)) jako:
M = Fd = Fr sin ( 4.38 )
Po zast osowaniu wyraenia na wart o moment u siy wzr (4.18

(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq18)) przybierze post a:
W = M ( 4.39 )
Note
Mo ment siy jako ilo czyn wekto ro wy
Zauwamy, e we wzorze (4.19 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq19)):
M = Fd = Fr sin ( 4.40 )
wyst puje charakt eryst yczny iloczyn wart oci dwch wekt orw F i r oraz sinusa kt a
midzy nimi zawart ego:
Fr sin ( 4.41 )
Przypomina t o nam iloczyn skalarny dwch wekt orw (pat rz rozdz.3.1

(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1) wzr (3.3 (2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1__eq3)), z
t ym e t am wyst powa nie sinus, a kosinus kt a zawart ego midzy wekt orami). Powt rzmy
t ut aj definicj iloczynu skalarnego:
Wielko skalarna, kt ra powst aje w wyniku skalarnego mnoenia dwch wekt orw, nazywa
si iloczynem skalarnym wekt orw. Iloczyn skalarny dwch wekt orw a i b zapisujemy
symbolicznie jako a b, a jego wart o wyraa si za pomoc wzoru
a b = ab cos ( 4.42 )
W rachunku wekt orowym, oprcz iloczynu skalarnego, definiuje si jeszcze iloczyn

wektorowy. Iloczyn t en mona okreli nast pujco:
Iloczynem wektorowym dwch wekt orw a i b jest wekt or c ,
c = a b ( 4.43 )
kt ry jest prost opady do kadego z wekt orw a i b; ma zwrot t aki, e t rzy wekt ory, t worz
w przest rzeni ukad prawoskrt ny (zgodnie z regu ruby prawoskrt nej, rys. 4.15
(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys15)). Jego wart o wynosi
c = ab sin ( 4.44 )
Figure 4.20 Ilo czyn wekto ro wy dw ch wekto r w jest wekto rem, kt rego
dugo jest r wna po lu po wierzchni ro zpitej na wekto rach a i b
Naley zauway, e wart o wekt ora c ut worzonego z iloczynu wekt orowego dwch
wekt orw a i b jest liczbowo rwna polu powierzchni rozpit ej na wekt orach a i b, gdy
c = ab sin = a(b sin ) ( 4.45 )
Wart o wyraenia w nawiasach jest wysokoci h rwnolegoboku o bokach a i b (rys. 4.16

(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys16)), zat em: podst awa a razy wysoko h, t o
pole powierzchni t ego rwnolegoboku\
Figure 4.21Po dstawa a razy wyso ko h, to po le po wierzchni

r wno lego bo ku
Wart o ponadt o zauway, e iloczyn wekt orowy nie podlega prawu przemiennoci. Dlat ego
wana jest kolejno zapisu. Zmiana kolejnoci powoduje zmian zwrot u wekt ora wynikego
z iloczynu wekt orowego:
a b = c ale b a = c ( 4.46 )
St osujc definicj iloczynu wekt orowego, moemy napisa wzr wekt orowy na moment
siy:
M = r F ( 4.47 )
Wzr t en jest lepszy od (4.16 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq16)), w t ym
sensie, e zawiera w sobie informacje nie t ylko o wart oci moment u siy, ale jeszcze
dodat kowo o wasnociach wekt orowych moment u siy i nie wymaga st osowania umowy o
jego znaku .
Warunki rwnowagi
Moment siy jest podst awow wielkoci fizyczn, kt r operuj inynierowie przy projekt owaniu
st ropw, most w i innych budowli. eby konst rukcja inynierska si nie zawalia, musi spenia
warunki rwnowagi. Badaniem warunkw rwnowagi zajmuje si oddzielna dziedzina nauki, zwana
statyk. My ograniczymy si t ut aj do przedst awienia t ylko podst awowych zasad.
Aby ciao nie zmieniao swojego st anu spoczynku, musz by spenione dwa warunki:
1. Jeeli ciao moe si przemieszcza ruchem post powym, t o rwnowaga jest osignit a
wt edy, gdy suma wekto ro wa wszystkich si (tzn. ich wypadko wa) jest r wna
zeru.
2. Jeeli ciao moe obraca si wok okrelonej osi, t o pozost aje w rwnowadze, gdy suma
wszystkich mo ment w si jest r wna zeru, czyli
M 1 + M 2 + ... + M n = 0 ( 4.48 )
Warunek 1. jest konsekwencj pierwszej zasady dynamiki Newt ona.
Warunek 2. wynika z dania, aby w st anie rwnowagi suma moment w obracajcych ciao w
jedn st ron bya rwna sumie moment w obracajcych ciao w st ron przeciwn.
Przykad 5
Dwa ciary o masach m1 i m2 znajduj si na kocach szt ywnego, lekkiego prt a o dugoci l
(rys. 4.16 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys16)). Punkt st abilnego podparcia, gdy
ukad jest w rwnowadze (czyli prt si nie przechyla) znajduje si w odlegociach l1 i l1 ,
l1
odpowiednio, od kocw prt a. Znajd jaki jest st osunek .
l2
Figure 4.22 Naley tak do bra sto sunek l1 do l2 , aby prt si nie przechyla
Odpo wied: Jeeli prt jest podpart y t ak jak na rysunku, t o ramieniem siy jest odcinek l1 .
Moment t ej siy jest ujemny i wynosi M1 = F1 l1 . Ramieniem siy jest odcinek l2 ; moment t ej
siy jest dodat ni, M2 = F2 l2 .
Zgodnie z warunkiem rwnowagi - prt nie bdzie si przechyla, gdy
M +M =F l F l = gl gl = 0
M1 + M2 = F2 l2 F1 l1 = m2 gl2 m1 gl1 = 0 ( 4.49 )
St d
m1 l1 = m2 l2 ( 4.50 )
wic
l1 m2 ( 4.51 )
=
l2 m1
Widzimy, e ukad jest w rwnowadze (prt si nie przechyla), gdy prt jest podpart y w
l1 m2
punkcie, kt ry dzieli odcinek l w st osunku rwnym odwrot noci st osunku mas m ciarw.
l2 1
Wzr (4.24 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__eq24)) posuy nam do wyznaczenia
pooenia rodka cikoci i rodka masy.
Pytania i problemy
1. Zdefiniuj moment siy oraz rami siy.
2. Sia F = 100 N , dziaajc st ycznie do obwodu koa zamachowego wykonanego w post aci
obrczy cienkociennej o promieniu r = 50 cm, obraca go wzgldem osi przechodzcej
przez rodek o kt 360 . Oblicz prac wykonan przez moment t ej siy.
3. Podaj wyraenie na prac, kt r wykonuje sia obracajca bry wok nieruchomej osi.
4. Podaj jakie warunki musz by spenione, aby ciao byo w rwnowadze.
5. Jak prac naley wykona, aby lecy na ziemi jednorodny sup o dugoci 10 m i o masie
100 kg post awi pionowo?
CAUTION
rodek masy jednorodnego prost opadociennego bloku ley w jego rodku

geomet rycznym.
.
6. Jednorodny blok o masie 17 000 kg w kszt acie prost opadocianu ma wymiary krawdzi:
a = 2 m, b = 1 m, c = 1, 5 m (rys. 4.18
(2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__rys18)).
a. Oblicz energi pot encjaln bloku w przypadku, gdy ley na poziomym podou na
ciance bocznej o wymiarach a b.
b. Ile pracy wykona dwig, st awiajc blok na ciance o wymiarach c b t ak, aby krawd
a bya pionowa?
Figure 4.23 Jedno ro dny blo k pro sto pado cienny

rodek cikoci i rodek masy
Pojcie rodka masy jest bardzo uyt eczne, gdy jak si przekonamy pozwala na znakomit e
uproszczenie opisu ruchu ukadu skadajcego si z wielu cia. Zamiast rozpat rywa
poszczeglne ruchy duej iloci cia, wyst arczy w wielu przypadkach rozway jedynie ruch
jednego punkt u bdcego rodkiem masy ukadu t ych cia. Pojcie rodka masy st osuje si
rwnie do bryy szt ywnej. Dziki zast osowaniu t ego pojcia skomplikowany ruch bryy mona
prost o opisa, jako zoenie ruchu punkt u mat erialnego i obrot u. Pojcie rodka masy najat wiej
mona wyjani rozwaajc bliskie mu pojcie rodka cikoci.
rodek cikoci
W przykadzie 5 (2_4_4_moment _sily.ht ml#t opic_2_h4.4__prz_nr_5) wyznaczylimy pooenie
punkt u st abilnego podparcia szt ywnego prt a, na kocach kt rego znajduj si dwa ciary o
masach m1 i m2 (rys. 4.16 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys16)). Warunek
rwnowagi wymaga, aby suma moment w si cikoci wzgldem osi przechodzcej przez punkt
st abilnego podparcia bya rwna zeru:
M1 + M2 = F2 l2 F1 l1 = m2 gl2 m1 gl1 = 0 ( 4.52 )
St d:
l1 m2 ( 4.53 )
=
l2 m1
Taki warunek rwnowagi wyst puje w polu si cikoci w dowolnym przypadku dwch cia o
masach m1 i m2 odlegych od siebie o l rys. 4.18
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys18).
Mona wykaza, e punkt zaczepienia wypadkowej si cikoci przypada wanie w punkcie S,

kt ry dzieli odcinek l zgodnie z powyszym warunkiem. Dlat ego punkt S nazywamy rodkiem
cikoci dwch cia.
Pojcie rodka cikoci st osuje si nie t ylko do dwch cia, ale rwnie do ukadu wielu cia i do
bry szt ywnych. Oglna definicja:
Note
rodek cikoci - jest t o punkt zaczepienia siy wypadkowej wszyst kich si cikoci
element w ukadu, lub wszyst kich czci bryy szt ywnej.
W przypadku bry jednorodnych pooenie rodka cikoci pokrywa si ze rodkiem

geomet rycznym symet rycznej bryy. Na przykad, dla jednorodnej kuli rodek cikoci znajduje
si dokadnie w rodku kuli. Podobnie dla jednorodnych cia w kszt acie walca, szecianu,
rwnolegocianu it p. ich rodki cikoci pokrywaj si ze rodkami geomet rycznymi.
Figure 4.24 ro dek ciko ci dw ch cia o masach m1 i m2
Znajduje si on w punkcie S, dzielcym odcinek l na dwa odcinki l1 i l1 , w st osunku
l1 /l2 = m2 /m1
Rodzaje rwnowagi
Jak ju wspomniano rwnowaga bryy bdzie ut rzymana wt edy, gdy punkt (st abilnego podparcia)
przyoenia siy przeciwnej do siy grawit acji - rwnowacej t grawit acj bdzie znajdowa si w
rodku cikoci. Rwnowaga moe by osignit a rwnie w przypadkach, gdy punkt podparcia
(lub) ciaa bdzie znajdowa si dokadnie nad, lub pod rodkiem cikoci. W zwizku z t ym
rozrniamy nast pujce rodzaje rwnowagi:
1. Rwnowaga obojtna
Punkt zawieszenia pokrywa si ze rodkiem cikoci (rys. 4.19
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys19)). Wychylenie ciaa nie zmienia pooenia
rodka cikoci, jego energia pot encjalna nie zmienia si. Zat em nie wymaga pracy i ciao
pozost aje w nowym pooeniu rwnowagi.
Figure 4.25 Punkt zawieszenia znajduje si w ro dku ciko ci S

a) Ciao znajduje si w rwnowadze, b) po wychyleniu ciao w dalszym cigu znajduje si
w rwnowadze
2. Rwnowaga trwaa
Ciao znajduje si w rwnowadze t rwaej, gdy punkt zawieszenia znajduje si nad rodkiem
cikoci (rys. 4.20a (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys20)) na linii pionowej.
Wychylenie ciaa (rys. 4.20b (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys20)) powoduje
wyt rcone ze st anu rwnowagi. Pojawia si moment siy sprowadzajcy ciao do pooenia
wyjciowego. Naley zauway, e wychylenie ciaa podnosi jego rodek cikoci, zat em
energia pot encjalna ciaa wzrast a. Ciao ma najnisz energi pot encjaln w pooeniu
rwnowagi (rys. 4.20a (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys20)).
Figure 4.26 Punkt zawieszenia znajduje si nad ro dkiem ciko ci S

a) Ciao znajduje si w rwnowadze, b) po wychyleniu ciao powraca do st anu rwnowagi
3. Rwnowaga chwiejna
Ciao znajduje si w rwnowadze chwiejnej, gdy punkt podparcia znajduje si pod rodkiem
cikoci (rys. 4.21a (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys21)) na linii pionowej.
Wychylenie ciaa (rys. 4.21b (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys21)) powoduje
wyt rcenie ze st anu rwnowagi. Pojawia si moment siy odchylajcy ciao dalej od
pooenia wyjciowego. Teraz wychylenie ciaa obnia jego rodek cikoci, zat em energia
pot encjalna ciaa maleje. Ciao ma najwysz energi pot encjaln w pooeniu pierwot nym
(rys. 4.21a (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys21)).
Figure 4.27 Punkt po dparcia znajduje si po d ro dkiem ciko ci S

a) Ciao znajduje si w rwnowadze chwiejnej, b) po wychyleniu ciao wychyla si dalej
rodek masy
rodek masy znajduje si w t ym samym miejscu co rodek cikoci. rodek masy jest pojciem
oglniejszym od rodka cikoci, gdy ciao ma rodek masy zawsze niezalenie od t ego, czy
znajduje si, czy nie, w polu cikoci. Pooenie rodka masy wyznacza si za pomoc wzorw
podobnych do wzorw okrelajcych pooenie rodka cikoci.
Figure 4.28 Po o enie ro dka masy midzy dwo ma ciaami
Rozwamy dwa ciaa o masach m1 i m2 pooone na osi x w odlegoci x1 i x2 od punkt u O,

odlege od siebie o l = x2 x1 (rys. 4.22 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys22)).
Punkt S, kt ry dzieli odcinek l w st osunku odwrot nie proporcjonalnym do mas t ych cia,
nazywamy rodkiem masy ukadu dwch cia (punkt w mat erialnych). Zat em
l1 m2
l2
= m1
( 4.54 )
W szczeglnym przypadku, gdy masy obydwu cia s sobie rwne, czyli m1 = m2 , ze wzoru
(4.25 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq25)) wynika, e l1 = l2 , t o znaczy, e rodek
masy znajduje si dokadnie w poowie odcinka czcego obydwa ciaa.
Jeeli przez xs oznaczymy wsprzdn rodka masy, t o l1 = xs x1 , l2 = x2 xs i po

wymnoeniu na krzy rwnania (4.25 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq25)) mamy
m1 ( xs x1 ) = m2 ( x2 xs ) ( 4.55 )
skd po prost ych przekszt aceniach ot rzymamy wzr na wsprzdn rodka masy
m1 x1 + m2 x2
xs = m1 + m2
( 4.56 )
Wzr t en at wo daje si uoglni dla ukadu wielu, n, punkt w mat erialnych:
+ +...+
=
m1 x1 + m2 x2 +...+ mnxn
xs = m1 + m2 +...+ mn
( 4.57 )
W celu okrelenia pooenia rodka masy w przest rzeni naley poda wszyst kie t rzy
wsprzdne. Wsprzdne ys i zs wyraamy analogicznie do wzoru na xs .
Pojcie rodka masy st osuje si nie t ylko do ukadu wielu punkt w mat erialnych, ale rwnie do
pojedynczych cia o dowolnym kszt acie. Aby znale pooenie rodka masy, naley w t akim
przypadku podzieli ciao na mae czci i zast osowa wzr analogiczny do (4.27
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq27)), gdzie masy i wsprzdne odnosz si do
poszczeglnych czci ciaa. Dla cia o kszt at ach wykazujcych du symet ri wyznaczenie
rodka masy jest prost e. W przypadku cia jednorodnych pooenie rodka masy pokrywa si ze
rodkiem geomet rycznym symet rycznej bryy (co omwilimy wyej rozwaajc pooenie
rodka cikoci).
rodek masy moe by w spoczynku lub porusza si podczas ruchu poszczeglnych cia ukadu.
Zapyt ajmy, jaka jest prdko rodka masy vs , gdy znane s prdkoci i masy cia ukadu.
Note
Piszc dwa rwnania (4.27 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq27)) dla dwch

rnych chwil czasu i odejmujc je od siebie st ronami, ot rzymamy
m1 x1 + m2 x2 +...+ mn xn
xs = m1 + m2 +...+ mn
( 4.58 )
Dzielc obie st rony przez t = t 2 t 1 i uwzgldniajc, e prdko rodka masy

ss x1 x2
vs = t
oraz e prdkoci poszczeglnych cia wynosz: v1 =
t
, v2 =
t
it d.,
ot rzymamy
m1 v1 + m2 v2 +...+ mnvn
vs = m1 + m2 +...+ mn
( 4.59 )
Wzr t en jest suszny rwnie w zapisie wekt orowym:
m1 v1 + m2 v2 +...+ mnvn
v s = m1 + m2 +...+ mn
( 4.60 )
Widzimy, e w liczniku t ego wzoru wyst puje sumaryczny pd caego ukadu, a w

mianowniku sumaryczna masa M caego ukadu, wic
p
v s = M
( 4.61 )
Zat em prdko rodka masy jest zdet erminowana przez pd caego ukadu. W przypadku gdy
ukad jest odosobniony, jego cakowit y pd jest st ay i wt edy prdko rodka masy jest
rwnie st aa co do wart oci i co do kierunku, czyli rodek masy porusza si ruchem
bezwadnym, niezalenie od t ego, jak poruszaj si czci skadowe ukadu. Na ukad
odosobniony nie dziaaj siy zewnt rzne. Widzimy zat em, e siy wewnt rzne nie wpywaj na
ruch rodka masy.
Jak zachowuje si rodek masy, gdy na ukad dziaaj siy zewnt rzne? rodek masy uzyskuje
wt edy przypieszenie a s , kt re mona obliczy z drugiej zasady dynamiki Newt ona:
F = M a s ( 4.62 )
gdzie F oznacza sum (wekt orow) zewnt rznych si dziaajcych na wszyst kie ciaa ukadu.
Zat em, ro dek masy ukadu zacho wuje si tak, jak gdyby caa masa ukadu
znajdo waa si w punkcie ro dka masy i jak gdyby wszystkie siy dziaajce na
ciaa ukadu byy przyo o ne do tego punktu. Tre powyszego st wierdzenia suy do
definicji rodka masy:

Note
rodek masy - jest t o punkt geomet ryczny bryy lub ukadu cia, kt ry zachowuje si t ak, jak
gdyby caa masa ukadu (bryy) znajdowaa si w t ym punkcie i jak gdyby wszyst kie siy
zewnt rzne dziaajce na element y ukadu (bryy) byy przyoone do t ego punkt u.
W szczeglnym przypadku, gdy siy zewnt rzne nie dziaaj na ukad, wwczas F = 0 i
przyspieszenie rodka masy jest rwne zeru ( a s = 0), czyli v s = const. Jest t o przypadek
wczeniej omwiony.
Note
Druga zasada dynamiki Newt ona dla rodka masy:
F = M a s ( 4.63 )
gdzie F wypadkowa si zewnt rznych dziaajcych na ukad, a s - przypieszenie rodka

masy, M - cakowit a masa ukadu.
Prawo wyraone wzorem (4.32 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq32))

udowodnimy dla ukadu skadajcego si z dwch cia. Zapiszemy dwa rwnania (4.29
'
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq29)) dla dwch rnych chwil czasu t ' i t ' :
m1 v1 + m2 v2
' '
( 4.64 )
v 's = m1 + m2
'' '' ( 4.65 )
' m1 v1 + m2 v2
v 's = m1 + m2
odejmujc je st ronami, ot rzymamy
m1 ( v1 v1 ) + m2 ( v2 v2 )
'' ' '' ' ( 4.66 )
'' ''
m1 v1 + m2 v2 m1 v1 + m2 v2
' '
'
' ' m1 v1 + m2 v2
v s v s = m1 + m2
m1 + m2
= m1 + m2
= m1 + m2
Zat em
m1 v1 + m2 v2
v s = m1 + m2
( 4.67 )
St d
( m1 + m2 )v s = m1 v 1 + m2 v 2 ( 4.68 )
Dzielc obie st rony przez t = t ' t ' , ot rzymamy
'
vs v1 v2
( m1 + m2 ) t
= m1 t
+ m2 t
( 4.69 )
Po prawej st ronie t ego rwnania wyst puj wyraenia:

v1
m1 t
= m1 a 1 ( 4.70 )
(gdzie a 1 jest przyspieszeniem ciaa 1) oraz

2
m2 v t
= m2 a 2 ( 4.71 )
( a 2 jest przyspieszeniem ciaa 2). Zgodnie z drug zasad dynamiki Newt ona iloczyny t e
s rwne wypadkowym siom dziaajcym na ciaa 1 i 2. Na kade ciao dziaaj zarwno
siy wewnt rzne ( f 1 i f 2 ), jak i zewnt rzne ( F 1 i F 2 ), wic
m1 a 1 = f 1 + F 1 ( 4.72 )
oraz
m2 a 2 = f 2 + F 2 ( 4.73 )
Podst awiajc t e wyraenia do wzoru (4.34 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq34))
vs
oraz uwzgldniajc, e
t
= a s (gdzie a s oznacza przyspieszenie rodka masy),
ot rzymamy:
( m1 + m2 ) a s = f 1 + F 1 + f 2 + F 2 ( 4.74 )
Zgodnie z t rzeci zasad dynamiki Newt ona, siy f 1 i f 2 s sobie rwne, lecz przeciwnie
zwrcone, poniewa s siami wewnt rznymi wzajemnego oddziaywania cia A i B , czyli
f 1 + f 2 = 0. Ost at ecznie ot rzymamy:
( m1 + m2 ) a s = F 1 + F 2 ( 4.75 )
Wzr t en wyraa zasad ruchu rodka masy dla ukadu dwch cia i at wo daje si uoglni;
jest on zgodny ze wzorem (4.32 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq32)). Zat em
wykazalimy w szczeglnym przypadku prawdziwo t wierdzenia o rodku masy.
Przykad 6
Granat leci poziomo. W pewnej chwili granat wybucha, odamki rozlat uj si w rnych
kierunkach, ale rodek masy wszyst kich odamkw leci w dalszym cigu t ak, jakby nic si nie
wydarzyo. To znaczy t ak, jak gdyby granat lecia, nie rozrywajc si na czci. Dzieje si t ak
dlat ego, e (zaniedbujc opr powiet rza) w czasie wybuchu na odamki granat u dziaaj siy
wewnt rzne, a siy wewnt rzne nie wpywaj na ruch rodka masy ukadu (ich suma wekt orowa
jest rwna zero).

Eksplodujcy granat : rodek masy pojawia si jednakowo mimo eksplozji
Przykad 7
Czowiek przechodzi z rufy dki na dzib. Na jak odlego dka przemieci si na jeziorze?
Masa dki M = 100 kg , a jej dugo l = 5 m. Masa czowieka m = 75 kg .
Odpo wied: Ukad dkaczowiek moemy t rakt owa jako ukad odosobniony, poniewa siy
t arcia midzy dk a wod s bardzo mae. Zat em rodek masy ukadu pozost aje w
spoczynku, mimo e czowiek i dka przemieszczaj si (rys. 4.23
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys23)). rodek masy dki znajduje si w poowie
dugoci dki, w odlegoci l/2 od rufy i dziobu.
Figure 4.30 ro dek masy ukadu dkaczo wiek po zo staje w spo czynku
mimo ruchu czo wieka
Dynamika - rodek masy
rodek masy S ukadu dzieli odcinek o dugoci l/2 na dwa odcinki l1 i l2 w st osunku odwrot nie
proporcjonalnym do mas M i m. Moemy zat em napisa rwnania:
l1
l2
= m
M
,
l1 + l2 = 2l ( 4.76 )
St d po wyeliminowaniu l2 ot rzymujemy
l1 = m
l ( 4.77 )
2 (m+M )
Pat rzc na rysunek 4.23 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__rys23), widzimy, e
przemieszczenie rodka masy dki (punkt O na rysunku) wynosi 2l1 i t akie samo jest
przemieszczenie kadego innego punkt u dki wzgldem jeziora, czyli przemieszczenie dki
wynosi
x= m
m+M
l ( 4.78 )
Zat em
75 kg
x= 100 kg+75 kg
5 m = 2, 14 m ( 4.79 )
Pytania i problemy
1. Podaj wzr na wsprzdn xs rodka masy t rzech punkt w mat erialnych o masach m1 ,
m2 , m3 i wsprzdnych x1 , x2 , x2 .
2. Ukad odosobniony skada si z t rzech cia o masach m1 = 1 kg , m2 = 2 kg , m3 = 2 kg i
prdkociach v1 = 1 ms
, v2 = 2 m s
, v3 = -1 m
s
. Ciaa t e s rozmieszczone na wsplnej
prost ej. Oblicz prdko rodka masy t ego ukadu.
3. Opisz zachowanie rodka masy ukadu, na kt ry dziaa sia zewnt rzna.
4. W przykadzie 7 (2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__prz_nr_7) omwiono kont rat ak
rakiet owy. Przypumy, e podczas ident ycznego kont rat aku rakiet a rozpada si na wiele
czci. Po jakim t orze bdzie si porusza rodek masy odamkw rakiet y? Pomijamy
opory powiet rza.
Moment pdu i druga zasada
dynamiki bryy sztywnej
Pojcie momentu pdu naley on do podst awowych poj fizyki. Poprzednio poznae dwie
fundament alne zasady zachowania zasad zachowania pdu i zasad zachowania energii.
Obecnie zapoznasz si z nast pn zasad zachowania moment u pdu. Pozwala ona na
rozwizywanie wielu problemw fizycznych w sposb at wy bez koniecznoci analizowania
ruchw indywidualnych czst ek i si na nie dziaajcych.
Zauwaye zapewne, e w przypadku opisu ruchu bryy szt ywnej korzyst alimy z wielkoci
fizycznych analogicznych do pewnych wielkoci dla punkt u mat erialnego. Zamiast masy
korzyst alimy z momentu bezwadnoci, zamiast siy z momentu siy. Podobnie, zamiast pdu
bdziemy korzyst a z momentu pdu. eby si przekona o koniecznoci (i wygodzie)
st osowania t ego pojcia, rozwaymy ciao obracajce si wok nieruchomej osi, na kt re dziaa
kilka si. Sum wszyst kich moment w si oznaczymy przez M . Wypadkowy moment powoduje
przyrost energii kinet ycznej ciaa, a wic i prdkoci kt owej. Niech w pewnym nieduym
odst pie czasu t prdko kt owa ciaa zmienia si od wart oci 1 do 2 . Zat em zmiana
energii kinet ycznej, zgodnie z wzorem (4.5) rozdz.4.2
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq5), wynosi
I22 I21 I ( 4.80 )

Ek = Ek2 Ek1 = = ( 22 21 )
2 2 2
Wzr t en przekszt acimy w nast pujcy sposb:
Ek = I
2
(22 21 )= I
2
(2 1 )(2 + 1 )=(I 2 I 1 ) r ( 4.81 )
1 + 2
gdzie r oznacza redni prdko kt ow r = 2
Zmiana energii kinet ycznej jest wywoana prac wypadkowego moment u siy
W = M = M r t ( 4.82 )
Przyrwnujc (4.36 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq36)) do (4.37
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq37)) po uproszczeniu przez r ,
ot rzymamy:
Mt = I 2 I 1 ( 4.83 )
Wzr t en przypomina nam swoim kszt at em drug zasad dynamiki Newt ona w ujciu pdu i
popdu (pat rz wzr (2.12 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.3__eq12))):
Ft = mv2 mv1 ( 4.84 )
Zamiast wart oci siy F we wzorze (4.39

(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq39)) mamy w (4.38
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq38)) wart o moment u siy M ,
zamiast masy m moment bezwadnoci I , zamiast prdkoci liniowej v prdko kt ow .
Iloczyn masy i prdkoci jest pdem, p = mv . Podobnie dla bryy, ilo czyn mo mentu
bezwadno ci i prdko ci kto wej jest warto ci mo mentu pdu:
L = I ( 4.85 )
kgm2
Jednost k moment u pdu jest s
.
Zwrmy uwag na t o, e wzr (4.40

(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq40)) jest analogonem wzoru na pd:
p = mv ( 4.86 )
Pd jest wielkoci wekt orow, podobnie i moment pdu. Konsekwent nie, wzr (4.40
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq40)) moemy zapisa wekt orowo,
jeeli przyjmiemy, e i prdko kt owa jest wekt orem (moment bezwadnoci I jest skalarem).
Wt edy wzr na moment pdu moemy zapisa w post aci wekt orowej:
L = I ( 4.87 )
We wzorze t ym prdko kt owa wyst puje w post aci wekt orowej. Jest t o wekt or, kt rego
dugo ma wart o liczbow rwn prdkoci kt owej, kierunek jest prost opady do
paszczyzny obrot u i zwrot zgodny z regu ruby prawoskrt nej (pat rz rys. 4.24
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__rys24)).
Wekto r prdko ci kto wej ma kierunek pro sto pady do

Figure 4.32
paszczyzny o bro tu i zwro t zgo dny z regu ruby prawo skrtnej
Tak zdefiniowany wekt or ma wasnoci nieco rne od zwykego wekt ora i nazywa si
wekt orem osiowym. Dziki t emu i moment pdu zdefiniowany wzorem (4.42
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq42)) jest t e wekt orem osiowym.
Tip
Wekt or osiowy ma t wasno, e przy zamianie ukadu wsprzdnych z prawoskrt nego

na lewoskrt ny nie zmienia swego kierunku i zwrot u. Podczas gdy zwyky wekt or (zwany
wekt orem biegunowym) przy t ej zamianie ukadu wsprzdnych zachowuje t ylko kierunek, a
zwrot zmienia si na przeciwny. Wasnoci t ych wekt orw s szerzej opisane w ksice: H.
Morgenau i G.M. Murphy, Matematyka w Fizyce i Chemii, PWN, Warszawa.
Ot o definicja moment u pdu:
Remember
Mo ment pdu wyraa si iloczynem moment u bezwadnoci I oraz prdkoci kt owej:
L = I ( 4.88 )
Zauwamy, e wart o moment u pdu punkt u mat erialnego poruszajcego si po okrgu o

promieniu r wynosi L = mr2 = mrv = r mv = rp, czyli jest rwna iloczynowi pdu i
promienia okrgu.
Korzyst ajc z definicji moment u pdu: L = I, wzr (4.37
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq37)) moemy przekszt aci
nast pujco: Mt = L2 L1 = L lub M t = L 2 L 1 = L . Zat em
L ( 4.89 )
M =
t
Wzr t en jest t o wyrazem drugiej zasady dynamiki ruchu o bro to wego bryy sztywnej,
kt ra ze wzgldu na swj dominujcy charakt er nosi rwnie nazw podst awowej zasady
dynamiki ruchu o bro to wego bryy sztywnej:
Remember
II zasada dynamiki bryy sztywnej:
Moment siy M jest rwny st osunkowi przyrost u moment u pdu L do czasu t , w jakim
t en przyrost nast pi, czyli jest rwny szybkoci zmian moment u pdu
L ( 4.90 )
M=
t
Ponownie zwrmy uwag na analogi. Wyst puje t u analogia z drug zasad dynamiki dla
p
punkt u mat erialnego F = t
, gdzie odpowiednikiem moment u siy jest sia, a odpowiednikiem
moment u pdu jest pd.
Rwnanie (4.43 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq43)):
L ( 4.91 )
M =
t
mona przedst awi w jeszcze innej post aci. Poniewa,
L = L2 L1 = I 2 I 1 = I ( 4.92 )
wic
( 4.93 )
M =
t
ale
( 4.94 )
=
t
jest przyspieszeniem kt owym (naley zwrci uwag na t o, e przyspieszenie kt owe

definiujemy za pomoc wzoru = , kt ry ma swj odpowiednik w post aci wzoru na
t
v
przyspieszenie liniowe a = t
), zat em
M = I ( 4.95 )
Rwnanie t o mwi, e w ruchu obrot owym przyspieszenie kt owe bryy jest proporcjonalne do
wypadkowego moment u siy, a wspczynnikiem proporcjonalnoci jest moment bezwadnoci
bryy.
Znowu mamy t u analogi z wzorem F = ma - wyraajcym drug zasad dynamiki punkt u

mat erialnego.
Note
Mo ment pdu w po staci ilo czynu wekto ro wego
Moment pdu punkt u mat erialnego poruszajcego si po okrgu, zgodnie ze wzorem (4.39
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq39)), wynosi
L = I = mr2 = mrv = r mv = rp.
Zat em moment pdu punkt u mat erialnego poruszajcego si po okrgu mona zapisa jako
L = rp, gdzie r jest promieniem okrgu. W przypadku oglniejszym ruchu krzywoliniowego
punkt u mat erialnego (rys. 4.24
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__rys24)) moment pdu wzgldem
wybranej osi wyraa si za pomoc wzoru
L = rp sin ( 4.96 )
Widzimy, e wzr t en ma post a wart oci iloczynu wekt orowego (pat rz rozdz. 4.4. wzr
(4.21) (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.4__eq21-1')).
Moment pdu mona wic zdefiniowa za pomoc iloczynu wekt orowego:
L = r p ( 4.97 )
gdzie r jest t zw. ramieniem, czyli wekt orem odlegoci osi obrot u do okrelonego punkt u.
Figure 4.33 Mo ment pdu jest wekto rem, L = r p
Chocia pokazalimy, e wzr t en jest suszny dla punkt u mat erialnego, t o jednak ma on
znaczenie oglne i st osuje si rwnie do bryy szt ywnej. Zapis wekt orowy podst awowej zasady
dynamiki ruchu obrot owego bryy szt ywnej w post aci (4.42
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq42)) ma znaczenie nie t ylko czyst o
formalne, wyraa co wicej. Mianowicie, mwi nam, e nie t ylko szybko zmiany moment u
pdu jest rwna wart oci moment u siy, ale rwnie kierunek i zwrot zmiany wekto ra moment u
pdu L jest t aki, jak kierunek i zwrot wekt ora moment u siy.
To, e moment pdu jest wekt orem ma kapit alne znaczenie, gdy prawo zachowania moment u
pdu (kt re omwimy w nast pnym podrozdziale) dot yczy nie t ylko wart oci moment u pdu,
ale rwnie wasnoci kierunkowych. Oznacza t o na przykad, e nie zmienia si w przest rzeni
kierunek osi obrot u bryy odosobnionej ma to wielo rakie zasto so wania i wyjania
wiele zjawisk!
Przykad 8
Jednorodna kulka st acza si bez polizgu po rwni pochyej o kcie nachylenia do poziomu .
Oblicz przyspieszenie kulki i porwnaj je z przyspieszeniem klocka zsuwajcego si bez t arcia z
t ej samej rwni.
Odpo wied: Na kulk wzdu rwni dziaaj dwie siy: skadowa siy cikoci F s i T - sia
t arcia (rys. 4.26 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__rys26)). Ruch kulki
mona przedst awi jako zoenie dwch ruchw: obrot owego wzgldem osi O przechodzcej
przez jej rodek i post powego. Prost sze jednak rozwizanie naszego zagadnienia ot rzymamy,
'
gdy rozpat rzymy obrot owy ruch kulki wzgldem chwilowej osi O przechodzcej przez punkt
st yku kulki z powierzchni rwni.
Figure 4.34 Chwilo wa o o bro tu znajduje si w miejscu styku kulki z r wni.

Obr t kulki jest wywo any mo mentem siy F s

Brya szt ywna - kula i klocek na rwni pochyej
Zast osujemy wzr (4.44 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq44)):

M = I. To wanie sia Fs wywouje obrt kulki wzgldem t ej chwilowej osi obrot u. Rami siy
jest co do wart oci rwne promieniowi kulki r, zat em M = Fs r lub M = mg sin , wic
mg sin = I ( 4.98 )
'
gdzie I jest moment em bezwadnoci kulki wzgldem osi O . Z t wierdzenia St einera:
2 7 ( 4.99 )
I = I0 + mr2 = mr2 + mr2 = mr2
5 5
(por. rozdz. 4.3 - t ab. 4.3.1 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.3__t ab4.3.1)).
Zat em
7 ( 4.100 )
mg sin = mr2
5
Podst awiajc przyspieszenie liniowe a = r (brak polizgu), po uproszczeniu ot rzymamy
5 ( 4.101 )
a= g sin
7
Klocek zsuwajcy si z rwni bez t arcia ma przyspieszenie a k = g sin (dla klocka Fs = ma k
lub mg sin = ma k , zat em g sin = a k ). Widzimy, e przyspieszenie kulki jest mniejsze od
przyspieszenia klocka o czynnik 5/7.
Podamy jeszcze nieco inne podejcie do rozwizania naszego zagadnienia. Zauwamy, e

rwnanie (4.46 (2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq46)) moglimy
ot rzyma bez rozkadu siy cikoci F = mg na skadowe. Na rysunku 4.25
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__rys25) wida, e rami t ej siy
wzgldem chwilowej osi obrot u O' wynosi d = r sin , zat em jej moment wzgldem t ej osi
jest rwny M = mgr sin , ale M = I st d rwnanie (4.46
(2_4_6_moment _pedu_i_II_zas_dyn.ht ml#t opic_2_h4.6__eq46)).
Pytania i problemy
1. Zdefiniuj moment pdu. Na wybranym przykadzie wyjanij prawo zachowania moment u
pdu.
2. Sformuuj podst awow zasad dynamiki bryy szt ywnej w ruchu obrot owym. Jaki skut ek
wywouje dziaanie siy, kt rej moment jest niezrwnowaony?
3. Na koo o promieniu r = 0, 5 m nawinit o ni i przyoono si F = 3 N , w wyniku czego
koo zaczo si obraca na osi przechodzcej przez jego rodek z przyspieszeniem
= 0, 25 s-2 . Ile wynosi moment bezwadnoci koa?
Prawo zachowania momentu pdu
Poprzednio poznae dwie fundament alne zasady zachowania zasad zachowania pdu i
zasad zachowania energii. Obecnie zapoznasz si z nast pn zasad zachowania moment u
pdu. Pozwala ona na rozwizywanie wielu problemw fizycznych w sposb at wy bez
koniecznoci analizowania ruchw indywidualnych czst ek i si na nie dziaajcych.
Jeeli wypadkowy moment si dziaajcy na ciao (lub ukad cia) jest rwny zeru M = 0, t o ze
wzoru (4.43 (2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7__eq43)):
L ( 4.102 )
M =
t
wynika, e
L = 0 czyli L = const ( 4.103 )
Cakowit y moment pdu ciaa (lub ukadu cia) jest wic st ay. W szczeglnoci, jeeli mamy do
czynienia z ukadem odosobnionym, t o siy zewnt rzne s rwne zeru i wypadkowy moment si
jest rwny zeru. Wt edy obowizuje rwnanie (4.49
(2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7__eq49)). Ot rzymalimy bardzo wany
wynik prawo zachowania moment u pdu, kt re brzmi:
Remember
Prawo zacho wania mo mentu pdu
Moment pdu ukadu odosobnionego jest st ay w czasie
Prawo zachowania moment u pdu naley do podst awowych praw przyrody i obok prawa
zachowania pdu i prawa zachowania energii ma powszechne zast osowanie do zjawisk zarwno
w skali makroskopowej i mikroskopowej na poziomie czst ek element arnych, jak i w skali
kosmicznej na poziomie ukadw gwiezdnych i galakt yk.
Prawa zachowania a symetrie czasu i

przestrzeni
Prawo zachowania moment u pdu, podobnie jak dwa pozost ae prawa zachowania wyst pujce
w mechanice, wynika z podst awowych symet rii przest rzeni i czasu. Jak ju wspomniano, prawo
zachowania energii wynika z symet rii czasu wzgldem przesuni (w czasie). Mwimy, e czas
ma cech jednorodnoci. Prawo zachowania pdu wynika z symet rii przest rzeni wzgldem
przesuni. Mwimy, e przestrze ma cech jednorodnoci. Podobnie i prawo zachowania
moment u pdu wynika z symet rii przest rzeni wzgldem obrot w (mwic popularnie, pust a
przest rze jest jednakowa w dowolnym kierunku lub przest rze wyglda t ak samo, jeeli
pat rze w dowolnym kierunku). Mwimy, e przest rze jest izotropowa.
Sprbujmy w sposb uproszczony wyjani, dlaczego ist nieje prawo zachowania moment u pdu.
Wyobramy sobie obracajc si w pust ej przest rzeni bry szt ywn, na kt r nie dziaaj inne
ciaa. Skoro brya zost aa raz wprowadzona w ruch obrot owy, t o bdzie cigle t rwaa w t ym
st anie. aden kierunek w przest rzeni nie jest w st anie zmieni jej st anu ruchu, t zn. spowolni j
lub przyspieszy, poniewa kady kierunek jest rwnowany (jest jednakowo dobry). Po prost u
nie ma powodu, dla kt rego brya miaaby zmienia swoj prdko ruchu obrot owego.
Naley zwrci uwag na t o, e moment pdu jest wielkoci wekt orow i prawo zachowania
moment u pdu mwi o zachowaniu nie t ylko wart oci moment u pdu, ale rwnie i o zachowaniu
jego zwrot u i kierunku. Zat em, jeeli odosobniony ukad cia ma okrelon o obrot u, t o jej
kierunek w przest rzeni si nie zmienia.
Przykad 9
Johannes Kepler w wyniku wielolet nich obserwacji ust ali prawa ruchu planet , zwane prawami
Keplera. Bdziemy je bliej omawia przy okazji t eorii grawit acji. Kada z planet obiega Soce
po orbicie elipt ycznej. W jednym z ognisk elipsy znajduje si Soce (cilej zdanie t o powinno
brzmie: w jednym z ognisk elipsy znajduje si rodek masy ukadu Soce-planet a). Z prawa
zachowania moment u pdu wynika, e orbit alna prdko planet y nieust annie si zmienia wraz
ze zmianami jej odlegoci od Soca.
Ot drugie prawo Keplera mwi, e promie wodzcy r po pro wadzo ny ze ro dka

So ca do ro dka planety zakrela r wne po la po wierzchni w r wnych
o dstpach czasu (rys. 4.27
(2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7__rys27)). Wykaemy, e prawo t o
wynika z zasady zachowania moment u pdu.
Figure 4.36 Pro mie wo dzcy zakrela r wne po la po wierzchni w r wnych

o dstpach czasu
Odpo wied: Moemy przyj, e Soce i planet a t worz ukad odosobniony. rodek masy
ukadu Soceplanet a pokrywa si prawie ze rodkiem Soca. Abst rahujc od ruchw wasnych
obrot owych Soca i planet y, moment pdu t ego ukadu wynosi
L = mvr = const ( 4.104 )
gdzie m masa planet y, v jej prdko liniowa, r promie wodzcy.

Wemy pod uwag may odst p czasu t . Pole powierzchni zakrelone przez promie
wodzcy w jednost ce czasu wyniesie:
S 1 rs 1 mvr L ( 4.105 )
= = = vr = = = const
t 2 t 2 2m 2m
Jest t o wanie drugie prawo Keplera wyraone w post aci mat emat ycznej.
Przykad 10
Komet a okra Soce po orbicie elipt ycznej w t aki sposb, e w jednym ognisku elipsy
Komet a okra Soce po orbicie elipt ycznej w t aki sposb, e w jednym ognisku elipsy
znajduje si Soce, za st osunek najdalszej do najbliszej odlegoci komet y od Soca wynosi
n= R 2
R1
= 100. Ile razy prdko liniowa komet y jest wiksza, gdy si znajduje w odlegoci
R1 , od jej prdkoci liniowej w odlegoci R2 ?
Odpo wied: Jeli zaniedbamy oddziaywanie komet y z innymi ciaami niebieskimi i przyjmiemy,
e jej masa jest st aa, t o jej moment pdu jest st ay i wynosi L = mvR = const, zat em
mv1 R1 = mv2 R2 . St d
v1 R2 ( 4.106 )
= = 100
v2 R1
Prdko komet y w odlegoci R 1 od Soca jest st o razy wiksza od jej prdkoci w
odlegoci R 2 .

Dynamika - zasada zachowania moment u pdu
Czowiek na krzele obrot owym
Przykad 11
W helikopt erze wielkie migo napdowe uzyskuje moment pdu od silnika w kadubie. Z prawa
zachowania moment u pdu wynika, e kadub uzyskaby t aki sam moment pdu, ale
przeciwnego znaku. Kadub obracaby si w przeciwnym kierunku ni migo. Aby zapobiec t emu
zjawisku t emu niepodanemu zjawisku umieszcza si dodat kowe migo na ogonie (rys. 4.28
(2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7__rys28)). Obraca si ono w t akim
kierunku, aby powst a moment pdu przeciwdziaajcy obracaniu si kaduba helikopt era.
Do datko we migo na o go nie przeciwdziaa o bracaniu si

Figure 4.39
kaduba heliko ptera
Brya szt ywna - zasada zachowania moment u pdu. Helikopt er
Pytania i problemy
1. Sformuuj prawo zachowania moment u pdu.
2. Jaka wasno przest rzeni powoduje, e obowizuje prawo zachowania moment u pdu?
Opisz t wasno.
3. Tancerka wykonuje piruet . Gdy ma rce rozoone, ma moment bezwadnoci I , nat omiast
'
gdy ma rce blisko ciaa, jej moment bezwadnoci wynosi I . St osunek moment w
5
bezwadnoci I' = 3
. Ile wynosi st osunek prdkoci kt owych t ancerki ' ?
I
Analogia midzy wielkociami ruchu
obrotowego a wielkociami ruchu
postpowego
Na zakoczenie podsumujemy wiadomoci, znajdujc analogie midzy wielkociami mechaniki
ruchu obrot owego bryy szt ywnej a wielkociami mechaniki punkt u mat erialnego zob. t ab. 4.8.1
(2_4_8_analogie.ht ml#t opic_2_h4.8__t ab4.8.1). Widzimy, e wzory dla ruchu obrot owego bryy
szt ywnej mona ot rzyma przez prost e podst awienie odpowiednich wielkoci do wzorw
charakt eryzujcych ruch post powy. Na przykad, jeeli zast pimy mas m moment em
bezwadnoci I , pd p moment em pdu L, a prdko liniow v prdkoci kt ow , t o ze
wzoru na energi kinet yczn punkt u mat erialnego
mv2 ( 4.107 )
Ek =
2
ot rzymujemy wzr na energi ruchu obrot owego bryy
m2 ( 4.108 )
Ek =
2
Figure 4.41 Po dstawo we wzo ry ruchu po stpo wego i o bro to wego bryy
sztywnej
Pytania i problemy
1. Opisz analogi midzy ruchem post powym a ruchem obrot owym ciaa.
2. Wykonujc dowiadczenie Akceleracja
(../t asks/2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13), wyznaczylimy
przyspieszenie kulki t oczcej si po rwni pochyej. Nie int eresowao nas, dlaczego kulka
doznaje t akiego, a nie innego przyspieszenia. Obecnie, znajc rwnania ruchu kulki (jako
bryy szt ywnej), oblicz jej przyspieszenie. Sprawd, czy rnica midzy wart oci obliczon
a wart oci wyznaczon eksperyment alnie mieci si w granicach niepewnoci pomiarowej.
Dowiadczenie Akceleracja BIS
Wykonujc t o dowiadczenie, przekonamy si, e na rwni pochyej obracajce si ciao st acza
si wolniej ni ciao lizgajce si po niej. Wyznaczymy wart o przyspieszenia obrczy
st aczajcej si po rwni pochyej, oraz lizgajcego si klocka. Wykorzyst amy t u nabyt e
wczeniej umiejt noci opracowania wynikw pomiarw i sposb przekszt acenia krzywej na
wykresie w lini prost (pat rz r.1.13 Dowiadczenie Akceleracja
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13)).
Dowiadczenie wykonujemy w nast pujcy sposb:
Ust awiamy na st ole rwni pochy (o dugoci ok. 1 m) o niewielkim kcie nachylenia do poziomu
(rys. 4.29 (2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__rys29)). Oznaczamy kred
(lub w inny sposb) jednakowe odcinki drogi, na przykad co l = 10 cm.
Bdziemy bada ruch dwch cia: klocka i obrczy (dowiadczenie mona poszerzy st osujc
inne ciaa kula, walec).
Figure 4.42 Ilustracja do wiadczenia

Rwnia pochya suca do pomiarw czasw poruszajcych si cia
Za pomoc st opera mierzymy czas ruchu obrczy i klocka na coraz duszych odcinkach drogi.
Mierzymy czas t 1 na drodze s1 = l, t 2 na drodze s2 = 2l, . . . , s10 = 10l. Ciaa puszczamy za
kadym razem z wierzchoka rwni. Kady pomiar powt arzamy t rzykrot nie, aby cznie ot rzyma
t rzy serie pomiarw.
Wpisujemy wyniki pomiarw czasu do odpowiednich rubryk t abelki pomiarw znajdujcej si w

sprawozdaniu z dowiadczenia (ht t p://../images/Sprawozdanie_Akceleracja.doc).
Figure 4.43 T abela po miar w
Dla kadej wart oci drogi obliczamy redni czas ruchu ciaa i wpisujemy go do rubryki t r . Dziki
t emu uzyskujemy dokadniejsze wart oci czasw (jak sdzisz dlaczego?). Obliczamy wart oci
kwadrat w czasw rednich i wpisujemy je w ost at niej rubryce t abelki.
Sporzdzamy wykresy zalenoci drogi od czasu dla wart oci uzyskanych podczas pomiaru
(krzywe dla obu cia wykonujemy na wsplnym wykresie). Na osi rzdnych odkadamy drog s w
met rach, a na osi odcit ych czas w sekundach. Pamit ajmy o doborze waciwej skali na osiach,
aby wykresy byy czyt elne. Nanosimy punkt y dowiadczalne i wykrelamy krzywe, prowadzc je
midzy punkt ami dowiadczalnymi (nie naley kreli linii amanej od punkt u do punkt u).
Sprawdzamy, czy ot rzymane krzywe przypominaj parabole. Teoret yczny wzr na drog w ruchu
jednost ajnie przyspieszonym (wzr (1.19
(../t opics/2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq19))) jest , jak wiemy,
kwadrat ow funkcj czasu, czyli na wykresie przedst awia si jako parabola.
a 2
at 2 ( 4.109 )
s=
2
Jeeli wykrelone krzywe (rys. 4.30
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__rys30)) przypominaj parabole, t o
znaczy, e ruch t ych cia jest jednost ajnie przypieszony zgodnie ze wzorem t eoret ycznym
(4.52 (2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__eq52)). Jeeli ot rzymalimy t aki
wynik, moemy si cieszy, jednake moemy odczuwa pewien niedosyt , gdy uzyskalimy
t ylko jakociowe (na oko) pot wierdzenie t eorii.
Zapisujemy wnioski, jakie wynikaj z kszt at u ot rzymanych krzywych. Odpowiadamy na pyt ania:
Co wiadczy o t ym, e mamy do czynienia w obu przypadkach z ruchem jednost ajnie
przyspieszonym? Czy na podst awie t ych wynikw mona wyznaczy przypieszenie (liniowe)
klocka a 0 i obrczy a obr ?
Figure 4.44 Wykres zaleno ci dro gi o d czasu

Dowiadczalny wykres zalenoci drogi od czasu dla cia poruszajcych si po rwni pochyej
Sprbujmy znale pot wierdzenie kszt at u parabolicznego krzywych - bardziej obiekt ywne i
dokadniejsze. Zast osujemy zat em procedur prost owania paraboli opisan w rozdz. 1.13
(2_1_13_doswiadczenie_akceleracja.ht ml#t ask_2_h1.13). Jeeli na osi rzdnych bdziemy
odkada drog s, a na osi odcit ych, zamiast wart oci czasu t , wart oci kwadrat w czasu t 2 , t o
powinnimy ot rzyma prost . Wt edy w rwnaniu (4.51
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__eq51)) jako zmienn niezalen
t rakt ujemy nie t , ale t 2 , nat omiast s jako zmienn zalen. Ot rzymujemy w t en sposb
zaleno liniow midzy s a t 2 :
(t ) (y = x)
a 2 a ( 4.110 )
s=
2 2
Figure 4.45 Wykres zaleno ci dro gi o d kwadratu czasu

Dowiadczalny wykres zalenoci drogi od kwadrat u czasu dla klocka i obrczy st aczajcej
si po rwni pochyej
Teraz wyznaczymy przyspieszenia a . Zgodnie ze wzorem (4.52

(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__eq52)), t angens kt a nachylenia
prost ej do osi t 2 (wspczynnik kierunkowy prost ej) jest liczbowo rwny poowie przyspieszenia:
a
tan = (liczbowo) ( 4.111 )
2
Aby obliczy wart o t angensa, moemy wzi z wykresu rzdn i odcit dowolnego punkt u na
prost ej; najlepiej obra punkt na kocu prost ej. Liczbowo
a = 2 tan ( 4.112 )
Dla klocka (prost a niebieska rys. 4.31

(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__rys31)) tan kl = s10 /t kl,10 .
Dla obrczy (prost a czerwona rys. 4.31
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t ask_2_h4.9__rys31)) tan obr = s10 /t obr,10 .

Wirt ualne wykonanie dowiadczenia akceleracja bis
St oper uruchamia si sam w momencie, gdy chopiec upuszcza ciaa klocek i obrcz na
rwni pochy.
2. Obserwuj ruch klocka i obrczy i zat rzymuj kolejno animacj w moment ach, gdy ciaa mijaj
kolejne znaczniki.
3. Zanot uj kolejne odczyt y st opera i wpisz do t abelki pomiarw w sprawozdaniu.
przyjmij, e caa droga kulki wzdu rwni wynosi s = 1 m. Moment zast opowania animacji
zaley od czynnikw przypadkowych (m.in. - t wj refleks). Dlat ego, t ak jak w realu
pomiary s obarczone niepewnociami, kt re powiniene oceni i wykorzyst a w t zw.
Dyskusji bdw. Kieruj si wskazwkami zawart ymi w ww. opisie dowiadczenia realnego.
Note
Dyskusja niepewno ci po miaro wych
Liczbowym wynikiem naszego dowiadczenia ma by przyspieszenie klocka i obrczy. Wynik

pomiaru jest wt edy peny, gdy podajemy niepewno, z jak go wyznaczono. Nasz kocowy
wynik nie powst aje przez bezporedni pomiar, lecz przez zoenie pomiarw bezporednich.
Wobec t ego jest on obarczony niepewnociami pomiarw. Zat em, podobnie jak t o
czynilimy w przypadku poprzednich dowiadcze, ocemy najpierw niepewnoci pomiarw
bezporednich.
1. Niepewno ci po miar w bezpo rednich

Mamy dwie wielkoci mierzone bezporednio drog s i czas t . Przy ocenie
niepewnoci pomiaru drogi s naley wzi pod uwag t o, e kreski, kt rymi
zaznaczalimy odcinki drogi, maj pewn grubo (kreda), i e st osowalimy podziak
cent ymet row, kt ra ma ograniczon dokadno. Przyjmiemy wic, e maksymalna
niepewno, z jak mierzylimy drog, wynosi
s = 0, 5 cm ( 4.113 )
Czas mierzylimy za pomoc st opera, kt rego dokadno jest wyznaczona przez

wart o najmniejszej dziaki (w podanym przykadzie 0,1 s). Powinnimy doda jeszcze
czas reakcji przy wczaniu i wyczaniu st opera w przyblieniu 0,1 s. Przyjmiemy wic,
e maksymalna niepewno pomiaru czasu wynosi
t = 0, 3 s ( 4.114 )
2. Niepewno po miaru wielko ci zo o nej

Przekszt acajc wzr (4.52
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__eq52)), ot rzymujemy
2s ( 4.115 )
a=
t2
wic przyspieszenie a , bdce wynikiem kocowym pomiaru, ma post a iloczynow.
Zat em moemy st osowa t ak sam regu jak np. w przypadku dowiadczenia
Galileusz. Niepewno wzgldna wyniku kocowego jest sum niepewnoci
wzgldnych pomiarw bezporednich. Niepewnoci pomiarowe mog by dodat nie lub
ujemne i mog redukowa si nawzajem, jednak przy ocenie niepewnoci wyniku
kocowego uwzgldnimy syt uacj najbardziej niekorzyst n, kiedy niepewnoci si
sumuj. Dlat ego sumujemy wszyst kie niepewnoci ze znakiem plus, czyli dodajemy ich
wart oci bezwzgldne:
a s t ( 4.116 )
= + 2
a s t
Niepewno wzgldn t wzilimy dwukrot nie, poniewa czas t wyst puje we

t
wzorze (4.53 (2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__eq53)) na
przyspieszenie w drugiej pot dze ( t ).
t
Teraz moemy przyst pi do oblicze szczegowych. Obliczymy przyspieszenie i
niepewno naszego wyniku kocowego. Przede wszyst kim poprowadzimy dokadniej
lini prost na wykresie zalenoci s od t 2 . W t ym celu przedst awimy graficznie
niepewnoci s i ( t 2 ). Niepewno s ocenilimy jako rwn 0, 5 cm, nat omiast
niepewno kwadrat u czasu ( t 2 ) musimy pot rakt owa jako niepewno pomiaru
(t2 ) t
Zoonego =2 t
, wic
t2
(t 2 ) = 2|t|t ( 4.117 )

Przyjlimy, e t = 0, 3 s, wic
(t 2 ) = 0, 6t (s2 ) ( 4.118 )

Dla kadego czasu t obliczamy niepewno ( t 2 ). Obliczone wart oci oraz wart oci
pozost aych niepewnoci wpisujemy do t abelki niepewnoci pomiarw.
Kady punkt dowiadczalny na wykresie ot oczymy t ak zwanym prost okt em

niepewnoci pomiarowych (rys. 4.30
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__rys30)) informujcym nas
o moliwej pomyce przy ust alaniu pooenia punkt u. Prost okt niepewnoci ma
podst aw rwn 2t 2 i wysoko 2|s| = 1 cm.
Teraz moemy miao poprowadzi prost e w pobliu punkt w dowiadczalnych; nie

popenimy pomyki, jeeli prost e bd przechodzi przez wikszo (powyej 70%)
prost okt w niepewnoci, jak na wykresie rys. 4.30
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__rys30). Ot o sposb na
moliwie najdokadniejsze poprowadzenie linii na wykresie dowiadczalnym.
Teraz wyznaczymy dokadne wart oci przyspiesze klocka i obrczy, wedug

wczeniej podanego opisu.
Ot rzymalimy wart oci przypiesze. Jednake nie jest t o jeszcze peny wynik
kocowy naszego dowiadczenia, poniewa nie podalimy niepewnoci wyznaczonych
wart oci przyspiesze a . Aby je wyznaczy, skorzyst amy ze wzoru (4.54
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__eq54)) na niepewno
wzgldn (oznaczmy j przez ). Ot rzymamy
a s t ( 4.119 )
= = + 2
a s t
Niepewno bezwzgldna wynosi a = a .
Note
Wnio ski ko co we
Powiniene odpowiedzie sobie na pyt anie: dlaczego obrcz uzyskuje mniejsze

przypieszenie, ni klocek?
Wyjanienie t ego zagadnienia znajdziesz w przykadzie 8, rozdz. 2.6

(../t opics/2_2_6_zasada_zachowania_pedu.ht ml#t opic_2_h2.6). Rozpat rywane t am
zagadnienie dot yczy kulki st aczajcej si po rwni pochyej. Tu mamy do czynienia z ruchem
obrczy, ale wzory s podobne.
Moment bezwadnoci bryy obrot owej mona zapisa wzorem
I0 = kmr2 ( 4.120 )
Dla obrczy k = 1, dla kuli k = 2/5, dla walca k = 1/2.

Przeprowadzajc rozumowanie podobne do t ego z przykadu 8, ot rzymujemy, e
przyspieszenie bryy st aczajcej si po rwni pochyej wynosi:
1 ( 4.121 )
ab = g sin
k+ 1
Za dla klocka, jak wiemy
a = g sin ( 4.122 )
Zat em
1 ( 4.123 )
ab = a
k+ 1
Sprawdzamy, czy ot rzymane dowiadczalnie wart oci przypieszenia klocka a i obrczy
a obr speniaj relacj (4.58
(2_4_9_doswiadczenie_akceleracja_bis.ht ml#t opic_2_h4.9__eq58)), czyli czy a obr = 1/2 a
(bo kobr = 1/2).
Rozdzia 5. Cienie
powszechne (grawitacja)
Kopernik w swoim dziele pt . O obrot ach cia niebieskich pisa: "Najwaciwiej jest
po stpo wa za przezo rn przyro d, kt ra najmo cniej si strzega two rzy co
zbytecznego lub nieuytecznego , a czsto jedn rzecz o bdarzya wielo rakimi
skutkami". Ta "jedna rzecz" t o jak si okazao sia powszechnego cienia; jedyna
przyczyna ruchu wszyst kich cia kosmicznych, sia naprawd obdarzona "wielo rakimi
skutkami.
Prawo powszechnego cienia
Genialnie prost e wyjanienie prawa powszechnego cienia poda Izaak Newt on w 1686 roku.
St wierdzi, e t a sama sia, kt ra przyciga przedmiot y znajdujce si w pobliu Ziemi, musi
przyciga rwnie Ksiyc krcy dookoa Ziemi. Newt on w swoich rozwaaniach poszed dalej.
St wierdzi, e skoro Ziemia kry wok Soca, t o znaczy, e Soce przyciga Ziemi si o t ym
samym charakt erze. To samo dot yczy rwnie i innych planet krcych wok Soca. W myl
t rzeciej zasady dynamiki, kada z planet musi wzajemnie przyciga Soce z t ak sam si, lecz
przeciwnie zwrcon. Ale masa Soca jest bez porwnania wielokrot nie wiksza od masy
jakiejkolwiek z planet , dlat ego skut ek wzajemnego przycigania odbija si prawie wycznie na
planecie: planet a i Soce kr wkoo wsplnego rodka masy, kt ry znajduje si bardzo blisko
rodka Soca.
Ot o koncepcja Newt ona: wszystkie ciaa przycigaj si wzajemnie. Sia przycigania

wzajemnego cia nazywa si si powszechnego cienia albo si grawitacji. Poniej
przedst awiamy skrt owo rozumowanie Newt ona.
Newt on post awi sobie nast pne pyt anie: Od jakich czynnikw zaley sia grawit acji? Ziemia
przyciga ciaa znajdujce si w jej pobliu, t akie jak np. pik oraz odlege od niej np. Ksiyc.
Si z jak Ziemia przyciga pik mona wyrazi za pomoc przypieszenia ziemskiego g ,
wzorem:
F = mg ( 5.1 )
gdzie m jest mas ciaa, g jest przyspieszeniem spadajcej piki w pobliu Ziemi.
Wiadomo, e Ziemia nadaje wszyst kim ciaom jednakowe przyspieszenie g , niezalene od ich
masy m,
g= F
m
( 5.2 )
Tak samo bdzie, gdy ciaa bd bardziej odlege od Ziemi ciaa t e bd miay jednakowe
przypieszenie gr - inne (mniejsze) ni g w pobliu Ziemi. Gdyby pika znajdowaa si w
odlegoci r t akiej samej jak Ksiyc od Ziemi, t o miaaby przyspieszenie t akie samo jakie ma
Ksiyc (rys. 5.1 (2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__rys1)), kt re jest
rwne przyspieszeniu dorodkowemu Ksiyca w jego ruchu na orbicie koowej.
Figure 5.1 Przyspieszenie piki

Przyspieszenie piki w pobliu Ziemi wynosi g , za w odlegoci t akiej samej, jak odlego
Ksiyca od Ziemi, przyspieszenie piki jest duo mniejsze; jest ono t akie samo, jak
przyspieszenie Ksiyca, i wynosi gr
Przyspieszenie dorodkowe Ksiyca zgodnie ze wzorem (1.62

(2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq62)) wynosi:
42 r ( 5.3 )
ar = = gr
T2
Mamy nast pujce dane:
okres obiegu Ksiyca wok Ziemi T = 2, 36 106 s (jest on nieco wikszy od 27 dni,
dokadniej: ma 27,3 dnia),
orbit a Ksiyca jest prawie koowa i jej promie jest rwny: r = 3, 845 108 m,
promie Ziemi wynosi R = 6, 37 106 m. Zat em promie orbit y Ksiyca jest prawie
dokadnie 60 razy wikszy od promienia Ziemi.
Podst awiajc t e dane, ot rzymamy gr= 2, 73 103 m/s2 . Wiemy, e przyspieszenie

grawit acyjne dowolnego ciaa przy powierzchni Ziemi wynosi g = 9, 81 m/s2 . Zat em t akie
przyspieszenie uzyskuj ciaa w odlegoci od rodka Ziemi rwnej jednemu promieniowi R.
Nat omiast w odlegoci 60 promieni Ziemi, czyli w odlegoci rwnej promieniowi orbit y Ksiyca,
przyspieszenie wynosi t ylko gr = 2, 73 103 m/s2 . St osunek wart oci t ych przyspiesze
wynosi
2,7310 3 1 ( 5.4 )
9,81
= 3 600
Zat em, jeeli odlego ronie 60 razy, t o przyspieszenie maleje 3 600 = 602 razy.
Newt on na podst awie t ego wanie obliczenia st wierdzi, e przyspieszenie grawit acyjne jest
odwrot nie proporcjonalne do kwadrat u odlegoci, czyli
1
ar = F
m
r2
( 5.5 )
Przekszt acajc t o wyraenie, ot rzymamy
1
F r2
( 5.6 )
Zat em sia przycigania dziaajca na Ksiyc jest proporcjonalna do masy Ksiyca. Ale w myl
t rzeciej zasady dynamiki, t aka sama sia, lecz przeciwnie skierowana dziaa na Ziemi. Musi by
wic proporcjonalna rwnie do masy M Ziemi. Wobec t ego
F mM ( 5.7 )
r2
Na oznaczenie wspczynnika proporcjonalnoci st osuje si du lit er G, nazywamy go sta
grawitacji. Zat em
F=G mM
r2
( 5.8 )
W t en sposb Newt on doszed do wzoru na prawo powszechnego cienia. Chocia wzr t en
zost a wyprowadzony dla wzajemnego oddziaywania Ziemi i Ksiyca, t o st osuje si on do
dowolnych cia. Zat em prawo powszechnego cienia mona wyrazi nast pujco:
Remember
Prawo po wszechnego cienia
Dwie masy punkt owe przycigaj si wzajemnie si wprost proporcjonaln do iloczynu ich
mas mM i odwrot nie proporcjonaln do kwadrat u ich wzajemnej odlegoci r.
F=G mM ( 5.9 )
r2
To samo prawo, kt re t umaczy spadanie cia na Ziemi, rzdzi ruchem planet i komet w Ukadzie
Sonecznym, jak rwnie ruchem gwiazd w Galakt yce oraz ruchami olbrzymich galakt yk. Prawo
grawit acji rzdzi wic ca mechanik nieba.
Przykad 1
Newt on musia poda wart o st aej grawit acji, aby jego prawo byo pene. Do oszacowania
st aej G pot rzebna mu bya gst o Ziemi. Gst o jest t o st osunek masy do objt oci
= M
V
( 5.10 )
czyli liczbowo jest t o masa, jaka jest zawart a w objt oci 1 m3 . Na podst awie znajomoci
gst oci rnych mineraw wyst pujcych na Ziemi przyj, e gst o rednia Ziemi wynosi
= 5 103 kg/m3 (okazao si pniej, e oszacowana przez niego gst o nie rni si
wicej ni o 10% od wart oci rzeczywist ej). Idc ladem myli Newt ona, oblicz st a grawit acji,
majc dane: oszacowan wart o gst oci Ziemi, przyspieszenie ziemskie g = 9, 81 m/s2
oraz promie Ziemi R = 6, 37 106 m.
Odpo wied: Sia przycigania ciaa o masie m przez Ziemi, przy jej powierzchni, wynosi
F = mg. Jest ona rwna sile grawit acji wyraonej wzorem (5.1
(2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__eq1)), zat em
mg = G mM ( 5.11 )
R2
St d po uproszczeniu masy i po przekszt aceniu ot rzymamy
gR2 ( 5.12 )
G= M
Masa Ziemi, zgodnie ze wzorem (5.2
(2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__eq2)), wynosi M = V .
3
4R
Przyjmujc, e Ziemia ma kszt at kuli (czyli jej objt o wynosi V = 3
) ot rzymamy, e masa
4R3
Ziemi jest rwna M = 3
. Zat em
3
gR 3g 39,81
= 7, 35 1011 N m2 kg2
Nm2 ( 5.13 )
G= 4
= 4R
=
3
R 3
43,14 (51 0 (6,371 0
3) 6) kg2
Tak wart o st aej grawit acji ot rzyma Newt on. Rni si ona od, dzisiaj oglnie przyjt ej,
dokadnej wart oci
G = 6, 67 1011 N m2 kg2 ( 5.14 )

o okoo 10%.
Pytania i problemy
1. Podaj, na podst awie jakich oblicze Newt on doszed do wniosku, e sia grawit acji maleje
odwrot nie proporcjonalnie do kwadrat u odlegoci midzy dwoma ciaami.
2. Podaj wzr i wyra sowami prawo powszechnego cienia.
3. Przedst aw przyspieszenie ziemskie g za pomoc wzoru zawierajcego st a grawit acji G,
mas Ziemi M oraz promie Ziemi R .
4. Majc do dyspozycji dane: g przyspieszenie ziemskie, G st a grawit acji oraz R
promie Ziemi, wyprowad wzr na - redni gst o Ziemi. Przyjmij, e Ziemia jest
jednorodn kul.
Laboratoryjne potwierdzenie prawa
grawitacji
Prawo powszechnego cienia zost ao pot wierdzone nie t ylko przez obserwacje ast ronomiczne,
ale rwnie w czt erech cianach laborat orium. Pomiary H. Cavendisha, Ph. Jollyego i innych
pozwoliy wyznaczy st a grawit acji G z du dokadnoci. Jaki sens fizyczny ma st aa
grawit acji? Przyjrzyjmy si wzorowi (5.1
(2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__eq1)):
F=G mM ( 5.15 )
r2
jeeli podst awimy m = 1 kg , M = 1 kg oraz r = 1 m, t o ot rzymamy, e liczbowo F = G.
Czyli st aa grawit acji wyraa si liczbowo si, z jak przycigaj si dwa ciaa o masie jednego
kilograma z odlegoci jednego met ra.
F =GN = 6, 67 1011 N ( 5.16 )

Jest t o niewt pliwie bardzo maa sia, gdy nigdy na co dzie nie obserwujemy jej dziaania, nawet
gdy mamy do czynienia z wielkimi masami. Na przykad, nikt nie zaobserwowa, aby dwa
zaadowane TIR-y lub dwa wagony kolejowe przycigay si.
Przykad 2
Dwa samochody ciarowe TIR zaparkoway obok siebie w t aki sposb, e ich rodki mas
znajduj si w odlegoci r = 15 m od siebie. Oblicz, z jak si przycigaj si one, jeeli
wiadomo, e masa kadego z nich wynosi m = 20 t = 2 104 kg.
Odpo wied:
2
(21 0 4 ) ( 5.17 )
F=G m2
= 6, 67 1011 N = 1, 19 104 N
r2 15 2
Jest t o naprawd znikomo maa sia.
Widzimy, e pomiar siy grawit acji w warunkach laborat oryjnych wymaga bardzo duej precyzji.
Henry Cavendish przeprowadzi t akie precyzyjne dowiadczenie w 1798 roku. Pomiar
przeprowadzi za pomoc t zw. wagi skrce. Na nici kwarcowej zawiesi prt z dwiema maymi
kulkami na jego kocach. Do kulek t ych zblia z obu st ron dwie due kule oowiane (rys. 5.2
(2_5_2_laborat oryjne_pot wierdzenie_prawa_grawit acji.ht ml#t opic_2_h5.2__rys2)). Siy
przycigania skrcay prt i ni kwarcow o pewien kt . Kt skrcenia, mierzy za pomoc
promienia odbit ego od lust erka zawieszonego na nici kwarcowej. Znajc wart o t ego kt a,
Cavendish mg obliczy siy przycigania si kul. Pomiar wymaga wielkiej ost ronoci, dlat ego
swoj wag umieszcza w zamknit ej skrzyni dla uniknicia prdw powiet rza, za odchylenie
nici kwarcowej obserwowa za pomoc lunet y z innego pomieszczenia.
Figure 5.2 Po miar siy grawitacji za po mo c wagi skrce Cavendisha
Pod koniec XIX wieku, w roku 1881, Philipp von Jolly opracowa dokadniejsz met od, st osujc do
pomiaru siy grawit acji czu wag (rys. 5.3
(2_5_2_laborat oryjne_pot wierdzenie_prawa_grawit acji.ht ml#t opic_2_h5.2__rys3)).
Figure 5.3 Po miar siy grawitacji meto d Jo lly'ego
Pod jej szalkami umieci jeszcze jedn par szalek. Na jednej z dolnych szalek umieci szklan
bak napenion rt ci wac 5 kg i zrwnoway j ust awiajc odpowiedni odwanik na szalce
grnej. Bezporednio pod bak z rt ci umieci wielk kul oowian, zbudowan z oddzielnych
szt ab, wac 5,8 t . Waga wychylia si, gdy kula przycigna bak z rt ci. Okazao si, e
dla zrwnowaenia wagi t rzeba byo pooy na przeciwlegej grnej szalce odwanik o masie
zaledwie 0,566 mg. Zat em sia, z jak kula przycigna bak, wynosia F = 5,55 mN.
Przekszt acajc odpowiednio wzr (5.1

(2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__eq1)) i podst awiajc dane
dowiadczalne, ot rzymano wart o st aej grawit acji
G = 6, 66 1011 m3
kgs2
( 5.18 )
Wspczesne najdokadniejsze pomiary daj nast pujc wart o st aej grawit acji:
G =(6, 673 0, 003)1011 m3 ( 5.19 )

kgs2
Waenie Soca
Znajc prawo grawit acji i st a grawit acji, moemy wyznaczy mas Soca, Ziemi i innych cia
naszego ukadu planet arnego nie opuszczajc domu, w kt rym si znajdujemy.
W celu wyznaczenia masy Soca naley najpierw zauway, e sia dorodkowa ut rzymujca
Ziemi na orbicie wok Soca, t o sia przycigania Ziemi do Soca:
F = G mMr2
( 5.20 )
gdzie m masa Ziemi, M masa Soca, r odlego Ziemi do Soca rwna promieniowi orbit y
Ziemi.
Zast osujemy wzr (2.32 (2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__eq32)) na si

dorodkow w ruchu po okrgu (przyjmujemy, e kszt at orbit y Ziemi nie odbiega znacznie od
okrgu)
42 mr ( 5.21 )
Fr =
T2
gdzie T - okres obiegu Ziemi (czyli rok).
Jak ju wspomniano F = Fr , zat em przyrwnamy wzory (5.6

(2_5_2_laborat oryjne_pot wierdzenie_prawa_grawit acji.ht ml#t opic_2_h5.2__eq6)) i (5.7
(2_5_2_laborat oryjne_pot wierdzenie_prawa_grawit acji.ht ml#t opic_2_h5.2__eq7)):
4 2 mr
G= mM
= ( 5.22 )
r2 T2
Po przekszt aceniu ot rzymamy wzr na mas Soca
42 r3 ( 5.23 )
M=
GT 2
Wszyst kie wart oci wielkoci znajdujcych si po prawej st ronie t ego wzoru mona wyznaczy
dowiadczalnie, bdc na Ziemi (bez koniecznoci wdrowania w Kosmos).
11
A wic: promie orbit y Ziemi wynosi r = 1, 496 10 m, okres obiegu (czyli rok) TZ = 365, 25
db (jedna doba soneczna wynosi 24 h = 86 400 s ) i st aa grawit acji
G = 6, 67 1011 m3 /(kg s2 ).
Wst awiajc t e dane do wzoru (5.8

(2_5_2_laborat oryjne_pot wierdzenie_prawa_grawit acji.ht ml#t opic_2_h5.2__eq8)) wyznaczymy
mas Soca:
3
42 r3 42 (1,4961 0 11 ) ( 5.24 )
M= = = 2 1030 kg
GTZ2 6,6710 11 (365,2586400 )
2
Porwnujc mas Soca z mas Ziemi m = 5, 97 1024 kg, niet rudno obliczy, e Soce ma
mas ok. 335 000 razy wiksz od masy Ziemi.
Przykad 3
Znajc prawo grawit acji (5.1 (2_5_1_prawo_powszechnego_ciazenia.ht ml#t opic_2_h5.1__eq1)),
obliczmy jak wysoko nad Ziemi naley umieci st acjonarnego sat elit t elewizyjnego, oraz
promie jego orbit y rs , po kt rej musi porusza si sat elit a st acjonarny.
Odpo wied: Prdko kt owa sat elit y powinna by t aka sama, jak prdko kt owa Ziemi
w jej ruchu wirowym dookoa swojej osi. Zat em przyspieszenie dorodkowe sat elit y, zgodnie z
wzorem (1.60 (2_1_15_ruch_jednost ajny_po_okregu.ht ml#t opic_2_h1.15__eq60)), wynosi
a = 2 rs . Wart o przypieszenia sat elit y jest rwna wart oci przypieszenia ziemskiego gs
w miejscu gdzie on akt ualnie przebywa, a = gs . Jest ono odwrot nie proporcjonalne do kwadrat u
odlegoci od rodka Ziemi. Sia przycigania ciaa o masie m na powierzchni Ziemi wynosi:
F = mg = GmM 2
. Sia w odlegoci rs wynosi: Fs = mgs = GmM 2
. Dzielc st ronami t e dwa
R rs
R2
rwnania, ot rzymamy gs =g . Zat em przyspieszenie sat elit y:
r2s
R2
gs = g ( 5.25 )
r2s
St d
gR2 ( 5.26 )
r2s = 2
2
Korzyst ajc ze wzoru = T
ot rzymamy
gR2 T 2 ( 5.27 )
r2s =
42
Podst awiajc dane (promie Ziemi R = 6, 378 106 m, okres obrot u Ziemi
T = 86 164 s = doba gwiazdowa ) ot rzymujemy, e rs = 42, 182 106 m. Sat elit a
znajduje si nad Ziemi na wysokoci h = rs R , kt ra wynosi:
h = 35 797 km
h = 35 797 km ( 5.28 )
Figure 5.4 Stelita iPST AR-1

Zaadowywany na pokad rosyjskiego samolot u t ransport owego Ant onow AN-124 na
lot nisku Moffet t Field w Kaliforni (St any Zjednoczone). rdo: Loral
Figure 5.5 Ilustracja przedstawia ko mercyjnego satelit teleko munikacyjnego

iPST AR-1. r do : Lo ral
Figure 5.6 Animacja
Grawit acja - waga skrce
Figure 5.7 Animacja
Grawit acja - sat elit a st acjonarny
Pytania i problemy
1. Korzyst ajc z prawa grawit acji, wyra sens fizyczny st aej grawit acji.
2. Dlaczego nie obserwuje si, aby dwa ciaa, t akie jak na przykad dwa aut obusy, przycigay
si wzajemnie si grawit acji? Przecie sia wzajemnego przycigania dot yczy absolut nie
wszyst kich cia. Odpowied uzasadnij liczbowo.
3. Narysuj schemat wagi skrce Cavendisha.
4. Dlaczego Cavendish, mierzc st a grawit acji na swojej wadze skrce, wykonywa pomiary
z pewnej odlegoci, z ssiedniego pokoju?
5. Dlaczego Jolly dla zrwnowaenia swojej wagi kad ciarki na grnej przeciwlegej szalce, a
nie na dolnej?
Grawitacja wewntrz planety temat
nadobowizkowy
Wzr na si grawitacji wewntrz planety
Jak wiadomo, wzr na si grawit acji
F=G mM ( 5.29 )
r2
pozwala obliczy si przycigania ciaa o masie Unknown node type: ci przez inne ciao kulist e o
masie Unknown node type: ci w przypadku, gdy ciao Unknown node type: ci znajduje si na
zewntrz ciaa Unknown node type: ci , np. na zewnt rz Ziemi. Nat omiast , jeeli mae ciao
Unknown node type: ci znajduje si wewntrz duej jednorodnej kuli o masie
Unknown node type: ci w odlegoci Unknown node type: ci od jej rodka, t o wypadkowa sia
grawit acji dziaajca na ciao Unknown node type: ci jest skierowana do rodka kuli i wyraa si za
pomoc wzoru
mM (r) ( 5.30 )
Fw = G r2
gdzie M(r) oznacza mas rdzenia kuli o promieniu Unknown node type: ci .
Figure 5.8 Wypadko wa sia grawitacji Unknown node type: ci dziaajca na ciao
Unknown node type: ci wewntrz kulistej planety jest skiero wana do ro dka kuli
Wyprowadzimy wzr (5.10

(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq10)) na si grawit acji
dziaajc na ciao Unknown node type: ci wewnt rz kuli o gst oci w zalenoci od odlegoci
od rodka kuli Unknown node type: ci w zakresie 0 < r < R.
Podzielimy w myli kul na koncent ryczne cienkie warst wy. Umiecimy ciao prbne o masie
Unknown node type: ci w punkcie Unknown node type: ci (rys.5.7
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__rys7)a). Ciao w punkcie
Unknown node type: ci wewnt rz kuli o promieniu Unknown node type: ci jest przycigane do
rodka kuli przez jej cz kulist o promieniu Unknown node type: ci . Pokaemy t eraz, e
F
wypadkowa sia grawit acji Fw pochodzca od zewnt rznych warst w wynosi zero.
Figure 5.9a) Po dzia zewntrznej warstwy na ko ncentryczne cienkie warstwy,

b) sto ki wycinajce przeciwlege fragmenty p l S1 i S2
Najpierw rozwaymy si pochodzc od jednej zewnt rznej warst wy (rys. 5.7

(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__rys7)b). Na ciao
Unknown node type: ci bd dziaa siy przycigania do wszyst kich fragment w t ej warst wy.
Rozwamy si F1 pochodzc od jednego maego fragment u o powierzchni S1 . Sia t a jest
proporcjonalna do masy t ego fragment u, a wic i do pola jego powierzchni, i odwrot nie
S1
proporcjonalna do kwadrat u odlegoci r1 , t zn. F1 .
r21
Jeeli z punkt u Unknown node type: ci poprowadzimy st oek do fragment u warst wy o polu S1 ,
t o po drugiej st ronie w odlegoci r2 powst anie st oek wycinajcy z warst wy fragment o polu
S2 . Sia pochodzca od t ego fragment u bdzie skierowana przeciwnie do siy F1 i wyrazi si
S2
podobn zalenoci F2 .
r22
2
F1 S1 r22
St osunek t ych si bdzie rwny
F2
= S2
. Poniewa t e dwa st oki (o wsplnym wierzchoku
r21
w punkcie Unknown node type: ci ) s do siebie podobne, wic at wo mona wykaza, e
S1 r21 ( 5.31 )
S2
=
r22
Zat em
F1 S1 r22 r21 r22 ( 5.32 )

F2
= S2
= =1
r21 r22 r21
Widzimy wic, e siy pochodzce od fragment w warst wy o polach S1 i S2 znosz si
wzajemnie. Kady element warst wy ma swj odpowiednik na ant ypodach, a poniewa mona w
t en sposb podzieli ca powierzchni warst wy, wic wypadkowa si grawit acji czaszy
dziaajcych na ciao prbne umieszczone w dowolnym punkcie wewnt rz niej bdzie rwna zeru.
A co z pozost aymi warst wami?
at wo mona wykaza w podobny sposb, e od kadej z pozost aych warst w wypadkowa sia
grawit acji jest rwna zeru. St d wynik: t ylko cz wewnt rzna kuli o promieniu
Unknown node type: ci przyciga ciao prbne, czyli wewnt rz Ziemi sia cikoci wyrazi si za
pomoc wzoru
mM(r) ( 5.33 )
Fw = G
r2
gdzie M(r) oznacza mas czci wewnt rznej kuli o promieniu Unknown node type: ci .
Wykres zalenoci siy grawitacji

Unknown node type: ci od odlegoci
Unknown node type: ci od rodka planety
kulistej
Zgodnie ze wzorem podanym (5.11
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq11)) wypadkowa sia
dziaajca na ciao prbne pochodzi t ylko od t ej wewnt rznej kuli o promieniu
Unknown node type: ci . M(r) - mas kuli o promieniu Unknown node type: ci mona wyrazi za
pomoc gst oci planet y:
4r3 ( 5.34 )
M(r)=
3
Wst awiajc t en wzr do (5.11

(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq11)) ot rzymamy:
4r3 ( 5.35 )
m 4
F=G 3
r2
= 3
Gmr
Zauwamy, e sia grawit acji wewnt rz jednorodnej planet y ronie liniowo wraz z odlegoci od
rodka planet y Unknown node type: ci , gdy
4
F= 3
Gmr ( 5.36 )
Wzr (5.13 (2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq13)) mona
zapisa jako:
F = Kr ( 5.37 )
gdzie Unknown node type: ci ma st a wart o:
4
K= 3
Gm ( 5.38 )
Widzimy, wic e wykresem siy Unknown node type: ci wewnt rz planet y jest linia prost a. Na
zewnt rz obowizuje wzr F =GmM
przedst awiajcy zaleno odwrot nie proporcjonaln siy
r2
Unknown node type: ci od kwadrat u odlegoci Unknown node type: ci . Peny wykres siy
grawit acji, wewnt rz i na zewnt rz jednorodnej kuli, w zalenoci od odlegoci od jej rodka, jest
przedst awiony na rysunku 5.8
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__rys8).
Figure 5.10 Wykres zaleno ci siy grawitacji Unknown node type: ci dziaajcej
wewntrz kulistej planety o raz na zewntrz planety
Praca przemieszczenia ciaa wewntrz

jednorodnej planety
Z punkt u rodkowego jednorodnej planet y o masie Unknown node type: ci i promieniu
Unknown node type: ci przeniesiono ciao o masie Unknown node type: ci , na odlego
Unknown node type: ci . Jak prac wykonano?
Podczas wykonywania t ej pracy naley dziaa si przeciwnie skierowan do siy grawit acji (5.16
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq16)) i rwn jej wart oci
F = Kr. Sia t a zmienia si liniowo wraz ze wzrost em Unknown node type: ci przesunicia
ciaa. Wart o rednia t ej siy na drodze Unknown node type: ci wynosi
1
=
1
Fr = 2
Kr ( 5.39 )
Praca Unknown node type: ci przesunicia ciaa na t ej drodze wynosi W = Fr r. Zat em

1
W= 2
Kr2 ( 5.40 )
Podst awiajc st a Unknown node type: ci wg wzoru (5.15

(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq15)) ot rzymamy, e
4
W= 6
Gmr2 ( 5.41 )
W przypadku, gdy ciao zost anie przeniesione z punkt u rodkowego planet y na jej powierzchni,
t o droga przesunicia ciaa wyniesie r = R , a sia grawit acji wzronie od zera, w rodku planet y,
do wart oci
F=G mM
r2
( 5.42 )
1
Zat em rednia sia na drodze od r = 0 do r = R wyniesie Fr = 2
G mM
r2
. Za praca
W = Fr R, lub
1
W= 2
G mM
r
( 5.43 )
Przykad 4 - Pocig przyszoci

Pocigiem przyszoci nazwano pojazd, kt ry mgby si porusza t ylko pod wpywem siy
grawit acji (przy zaniedbaniu oporu powiet rza bez dodat kowego napdu) w t unelu
przewierconym na wylot w Ziemi (rys. 5.9
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__rys9)). Pojazd t en mgby
porusza si wahadowo, osigajc przeciwlegy punkt Ziemi. Oblicz prdko v0 , jak
osignby pojazd w rodku Ziemi, oraz prdko vk na drugim kocu t unelu. Przyjmij, e Ziemia
jest jednorodn kul, wszdzie o jednakowej gst oci Unknown node type: ci , i zaniedbaj opr
powiet rza.
Figure 5.11 W tunelu przewierco nym na wylo t w Ziemi m gby kurso wa

po cig przyszo ci
Odpo wied: Pojazd w t unelu nabywa prdkoci i energii kinet ycznej dziki pracy siy
grawit acji. Praca Unknown node type: ci siy grawit acji wewnt rz Ziemi (na drodze od
powierzchni Ziemi do jej rodka wzr (5.17
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq17))) jest rwna energii
kinet ycznej ciaa Unknown node type: ci w t unelu w punkcie rodkowym Ziemi:
1 mv20 ( 5.44 )
W= 2
G mM
R
= 2
St d

v 0 = G M
( 5.45 )
R
Wzr t en moe przybra prost sz post a, gdy wykorzyst amy rwnanie siy grawit acji na
powierzchni Ziemi:
mg = G mM ( 5.46 )
R2
Wic
g=G M ( 5.47 )
R2
Zat em wst awiajc t en wynik do wzoru (5.18
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq18)) ost at ecznie
ot rzymamy prdko pojazdu w t unelu w rodku Ziemi

v0 = gR = 7, 9 km/s ( 5.48 )
Oczywicie, prdko vk na drugim kocu t unelu wynosi zero, poniewa praca
Unknown node type: ci siy grawit acji wewnt rz Ziemi (na drodze od rodka do powierzchni
Ziemi) zredukuje cakowicie energi kinet yczn ciaa w punkcie rodkowym Ziemi. Zat em
v k = 0.
Pytania i problemy
1. Czy na ciao znajdujce si wewnt rz planet y dziaa sia grawit acji? Odpowied uzasadnij w
kilku sowach.
2. Dlaczego nie obserwuje si, aby na ciao znajdujce si wewnt rz planet y dziaaa
wypadkowa sia grawit acji rwna zeru, jeeli jest ono w pewnej odlegoci od rodka
planet y? Przecie wewnt rz planet y sia wzajemnego przycigania dziaa we wszyst kich
kierunkach, czyli sile w dowolnym kierunku odpowiada przeciwnie skierowana sia o zwrocie
przeciwnym wic t e siy powinny si znosi wzajemnie.
3. A jak dziaaj siy grawit acji na ciao znajdujce si dokadnie w rodku kulist ej planet y?
4. Podaj wzr na wypadkow si grawit acji dziaajc na mae ciao Unknown node type: ci
wewnt rz duej jednorodnej kuli o masie Unknown node type: ci w odlegoci
Unknown node type: ci od jej rodka. Objanij znaczenie symboli w t ym wzorze.
5. Dlaczego pojazd umieszczony w t unelu przewierconym na wylot Ziemi (nazwany pocigiem
przyszoci) mgby jedzi bez napdu i osiga st acj znajdujc si na ant ypodach
Ziemi?
Regua Titiusa-Bodego - rozdzia
nadobowizkowy
Tit ius (w XVIII w.) wydedukowa, korzyst ajc z prawa grawit acji, e rednie odlegoci
Unknown node type: ci planet od Soca (wyraone w AU - jednost kach ast ronomicznych) dla
Merkurego i kolejnych planet , a do Sat urna wcznie, speniaj warunek:
R = 0, 4 + 0, 3m ( 5.49 )
gdzie Unknown node type: ci przybiera wart oci 0, 1, 2, 4, 8, 16, 32 (regua t a jest zwana regu
Titiusa-Bodego). Wart o zauway, e z wyjt kiem zera wszyst kie pozost ae liczby s pot gami
liczby 2, i t ak
1 = 20 , 2 = 21 , 4 = 22 , 8 = 23 , 16 = 24 , 32 = 25 ( 5.50 )
Tit ius sprawdzi swoj formu t ylko dla planet , kt re w owym czasie byy znane pat rz t abela 1
(2_5_4_regula_Tit iusa_Bodego_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.4__t ab1).
Figure 5.12 T abela 1
Okazao si, e formua t a jest prawdziwa (z zupenie przyzwoit dokadnoci) dla wszyst kich
znanych w owym czasie planet . Brakowao jednak planet y odpowiadajcej liczbie m = 8, planet y,
kt rej orbit a powinna si znajdowa midzy orbit ami Marsa i Jowisza w odlegoci 2,8 AU od
Soca. Dopiero w XIX i XX wieku odkryt o wielk liczb drobnych cia, t zw. planet oid, majcych
wanie orbit y o rednich promieniach zblionych do wart oci 2,8 AU. Wiele obecnych danych
obserwacyjnych wiadczy o t ym, e planet oidy t e s prawdopodobnie pozost aoci po rozbit ej
planecie, kt ra miaa t am swoj orbit .
A co z pozost aymi planet ami, kt re odkryt o pniej, Uranem Nept unem i Plut onem?
Uzupenimy t abel, korzyst ajc z nast pujcych liczb dla:
Urana m = 28 = 64
Pluto na m = 29 = 128
(nie uwzgldniamy Nept una, kt ry ma niet ypow orbit ).
Figure 5.13 T abela 2
Zgodnie ze wzorem (5.21 (2_5_4_regula_Tit iusa_Bodego_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.4__eq21))

promie orbit y Urana wynosi
R = 0, 4 + 0, 3 64 = 19, 6 AU ( 5.51 )
za promie orbit y Pluto na wynosi
R = 0, 4 + 0, 3 128 = 38, 8 AU ( 5.52 )

Widzimy, e t e planet y, z wyjt kiem Nept una, rwnie poruszaj si realnie po orbit ach
odpowiadajcych formule Tit iusa-Bodego.
Pytania i problemy
1. Podaj wzr Tit iusa-Bodego na rednie odlegoci planet od Soca i objanij znaczenie
symboli w t ym wzorze.
2. Jak wiadomo formua Tit iusa-Bodego sprawdzia si z dobr dokadnoci dla wszyst kich
znanych w owym czasie planet z wyjt kiem planet y odpowiadajcej liczbie m = 8, kt rej
orbit a powinna si znajdowa midzy orbit ami Marsa i Jowisza. Jakie odkrycie uzasadnio
prawdziwo t ej formuy dla t ej liczby?
3. Czy formua Tit iusa-Bodego sprawdza si rwnie dla planet nieznanych w ich czasach?
Podaj nazwy t ych planet oraz ich numeracj zgodn z t formu.
Prawa Keplera ruchu planet
Johannes Kepler obserwowa dokadnie ruch planet i na t ej podst awie wykaza, e planet y
poruszaj si wedug okrelonych praw, kt re pot wierdziy t eori Kopernika i umoliwiy
Newt onowi odkrycie prawa powszechnego cienia.
Kepler st wierdzi e ruchem planet rzdz t rzy prost e prawa (prawa Keplera st osuj si rwnie
do ruchu sat elit w okrajcych dowoln planet ).
Ot o t re praw Keplera:
Remember
Pierwsze prawo Keplera
Kada planet a kry po orbicie elipt ycznej a Soce znajduje si w jednym z dwch ognisk
elipsy (rys. 5.10 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__rys10)).
Planeta kry po o rbicie eliptycznej a So ce znajduje si w

Figure 5.14
jednym z dw ch o gnisk elipsy
Remember
Drugie prawo Keplera
Promie wodzcy poprowadzony ze rodka Soca do rodka planet y zakrela rwne pola
powierzchni w rwnych odst pach czasu (rys. 5.11
(2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__rys11)).
Pro mie wo dzcy po pro wadzo ny ze ro dka So ca do ro dka

Figure 5.15
planety zakrela r wne po la po wierzchni w r wnych o dstpach czasu
Remember
T rzecie prawo Keplera
Szeciany wielkich posi orbit jakichkolwiek dwch planet maj si t ak do siebie, jak
Szeciany wielkich posi orbit jakichkolwiek dwch planet maj si t ak do siebie, jak
kwadrat y ich okresw obiegu. W przypadku orbit koowych (koo jest szczeglnym
przypadkiem elipsy):
r31 T12 ( 5.53 )
=
r32 T22
Newt on udowodni, e prawa Keplera s podrzdne wobec prawa powszechnego cienia. My

udowodnimy t rzecie prawo Keplera w przypadku dwch planet krcych po orbit ach koowych
(wszyst kie planet y z wyjt kiem Plut ona maj orbit y prawie koowe). Drugie prawo Keplera wynika
z zasady zachowania moment u pdu i zost ao omwione w podrozdziale 4.7
(2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7), przykad 9
(2_4_7_prawo_zach_moment u_pedu.ht ml#t opic_2_h4.7__prz_nr_9). Niech planet a 1 ma mas
m1 i promie orbit y r1 (rys. 5.11
(2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__rys11)).
Figure 5.16 Dwie planety krce po o rbitach ko o wych
Sia z jak Soce (o masie Unknown node type: ci ) przyciga planet wynosi
m1 M
F1 = G ( 5.54 )
r21
Jest t o sia dorodkowa i zgodnie z wzorem (2.32
42 r1 m1
(2_2_9_sily_w_ruchu_po_okregu.ht ml#t opic_2_h2.9__eq32)) wynosi . St d ot rzymujemy
T12
rwnanie
m1 M 42 r1 m1
F1 = G = ( 5.55 )
r21 T12
a nast pnie
42
G M
= ( 5.56 )
r31 T12
Takie samo rwnanie ot rzymamy dla planet y 2:
42
G M
= ( 5.57 )
r32 T22
Dzielc st ronami rwnanie (5.25 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__eq25))
przez (5.24 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__eq24)), ot rzymamy
rwnanie (5.23 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__eq23)), czyli t rzecie
prawo Keplera dla orbit koowych.
Przykad 6
Zarwno na Ziemi, jak i na Ksiyc dziaa Soce si przycigania. Dlat ego ukad Ziemia
Ksiyc kry naokoo Soca po t orze prawie koowym. cile mwic, rodek masy ukadu
ZiemiaKsiyc kry po t ym t orze. Z drugiej st rony, jeeli mwimy, e Ksiyc kry naokoo
Ziemi, t o nie naley t ego rozumie, e Ksiyc kry naokoo rodka Ziemi. Tak nie jest ,
poniewa Ziemia jest przycigana przez Ksiyc t ak sam si, z jak Ksiyc przyciga Ziemi
(t ylko przeciwnie skierowan), zgodnie z t rzeci zasad dynamiki Newt ona. Dlat ego Ziemia i
Ksiyc obracaj si dookoa wsplnego punkt u bdcego rodkiem masy t ego ukadu (pat rz
rys. 5.13 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__rys13)).
Pomiary ast ronomiczne dost arczaj nast pujcych informacji: rednia odlego ZiemiaKsiyc
jest rwna 60,27 promieni ziemskich, ZK = 60, 27R , nat omiast odlego rodka masy ukadu
od rodka Ziemi wynosi ZC = 0, 73R. Oblicz mas Ksiyca Unknown node type: ci , znajc
24
mas Ziemi M = 5, 97 10 kg.
Figure 5.17 ro dek masy ukadu Ziemia-Ksiyc
Ziemia i Ksiyc poruszaj si dookoa wsplnego rodka masy Unknown node type: ci
odlegego od rodka Ziemi o 0,73 promienia Ziemi, ZC = 0, 73R
Odpo wied: rodek masy omwilimy w podrozdziale 4.5

(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5), gdzie podalimy wzr (4.25
(2_4_5_srodek_masy.ht ml#t opic_2_h4.5__eq25)), z kt rego wynika, e rodek masy dzieli
odcinek czcy dwa ciaa na odcinki odwrot nie proporcjonalne do ich mas. Zat em st osunek
odcinkw ZC/KC (rys. 5.13 (2_5_5_prawa_Keplera_ruchu_planet .ht ml#t opic_2_h5.5__rys13))
jest rwny st osunkowi mas m/M . St d ot rzymujemy wzr na mas Ksiyca:
m= ZC
KC
M ( 5.58 )
Odcinek KC jest rwny (60, 27 0, 73)R = 59, 54R , zat em masa Ksiyca wynosi
m =(0, 73/59, 54)M = 0, 0123M = 0, 0123 5, 97 1024 kg = 7, 34 1022 kg.
Pytania i problemy
1. Podaj t re pierwszego prawa Keplera. Czy popenimy duy bd, gdy powiemy, e Ziemia
kry po orbicie koowej dookoa Soca? Odpowied uzasadnij.
2. Podaj t re drugiego prawa Keplera. Czy moesz powiedzie, e rodek Ziemi porusza si
ruchem jednost ajnym naokoo Soca, wiedzc, e Ziemia kry naokoo Soca po orbicie
elipt ycznej? Odpowied uzasadnij.
3. Podaj t re t rzeciego prawa Keplera. Oblicz ile wynosi promie orbit y Marsa (w przyblieniu
koowej), znajc okres obiegu Marsa naokoo Soca - rok marsjaski TM = 686, 98
6
(ziemskich), promie orbit y Ziemi (w przyblieniu koowej) rZ = 149, 6 10 km, oraz rok
ziemski TZ = 365, 25 dni (jedna doba = 23 h 56 min 4 s = 86 164 s ).
4. Newt on wykaza, e prawa Keplera wynikaj z prawa powszechnej grawit acji. Wyka, e
t rzecie prawo Keplera dla szczeglnego przypadku orbit koowych wynika z prawa
grawit acji Newt ona.
Pole grawitacyjne
Zgodnie ze wspczesnym pogldem na podst awowe oddziaywania w przyrodzie, porednikiem i
zarazem nonikiem oddziaywa jest pole si.
W dot ychczasowych naszych rozwaaniach nie mwilimy nic o mechanizmie oddziaywania

grawit acyjnego. Przyjmowalimy milczco, e wyst arczy, aby dwa ciaa znalazy si w pewnej
odlegoci od siebie, aby wyst pio midzy nimi oddziaywanie grawit acyjne. Taki sposb
podejcia do oddziaywa midzy ciaami nazywamy oddziaywaniem na odlego. Ten pogld
ut rzyma si w fizyce a do drugiej poowy XIX wieku. Wspczesny pogld na podst awowe
oddziaywania w przyrodzie przyjmuje, e porednikiem i zarazem nonikiem oddziaywa jest
pole si. W koncepcji oddziaywania na odlego ciaa oddziauj nawet wt edy, gdy nie st ykaj si
ze sob. Nat omiast koncepcja polowa przyjmuje, e ciao bdce rdem oddziaywania
wprowadza modyfikacj ot aczajcej go przest rzeni, t worzc pole oddziaywa, kt re z kolei
dziaa na ciaa znajdujce si w t ym polu. Ciao posiadajce mas wyt warza wok siebie pole
grawitacyjne. Jeeli w polu t ym znajdzie si inne ciao o okrelonej masie, t o na ciao bdzie
dziaa sia grawit acji pochodzca od pola grawit acyjnego.
Note
Po le grawitacyjne - t o przest rze, w kt rej na ciaa obdarzone mas dziaaj siy

grawit acji.
Wanym pojciem w koncepcji polowej s linie si. Wyobramy sobie ciao o masie
Unknown node type: ci w kszt acie kuli (moe t o by np. jaka planet a) rys. 5.14
(2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys14)a. Umiemy w jej pobliu w punkcie
Unknown node type: ci odlegym o Unknown node type: ci od jej rodka jakie mae ciao o masie
m M , kt re bdziemy nazywa ciaem prbnym. Na ciao prbne dziaa sia cikoci
F=G mM
r2
( 5.59 )
Figure 5.18 Linie si po la grawitacyjnego :

a) w pobliu kuli pole cent ralne, b) w pobliu paskiej powierzchni, np. w pobliu powierzchni
Ziemi na nieduym obszarze pole jednorodne
Jeeli ciao prbne przesuniemy do punkt u Unknown node type: ci , t o bdzie na nie dziaa
wiksza sia Unknown node type: ci Unknown node type: ci , ale jej kierunek si nie zmieni. We
wszyst kich punkt ach prost ej Unknown node type: ci Unknown node type: ci kierunek siy
grawit acji jest t aki sam. Linia t a nazywa si lini si. W oglnym przypadku lini si nazywamy
lini, wzdu kt rej (st ycznie) na ciao prbne dziaaj siy. Takich linii w ot oczeniu kuli moemy
wykreli bardzo duo. Linie si w ot oczeniu kuli rozmieszczone s promienicie (rys. 5.14
(2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys14)a). Pole o liniach si rozmieszczonych
promienicie nazywamy polem centralnym. Gdy mamy do czynienia z nieduymi obszarami w
pobliu powierzchni Ziemi, mona przyj, e linie si s rwnolege do siebie i prost opade do
powierzchni Ziemi (rys. 5.14 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys14)b). Takie pole,
w kt rym linie si s rwnolege, nazywamy polem jednorodnym.
Aby mc porwnywa pola grawit acyjne, st osujemy wielko zwan nateniem pola, kt re
definiujemy jako st osunek siy grawit acyjnej F dziaajcej na ciao prbne w danym punkcie pola
do masy m t ego ciaa
F
=
( 5.60 )
m
Jeeli t eraz skorzyst amy ze wzoru (5.26 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq26))

dla wyznaczenia F , t o ot rzymamy wzr na nat enie pola pochodzcego od ciaa kulist ego:
m
= G M ( 5.61 )
r2
Widzimy, e nie zaley od masy Unknown node type: ci ciaa prbnego, zaley nat omiast od
masy Unknown node type: ci ciaa wyt warzajcego pole oraz od odlegoci
Unknown node type: ci danego punkt u pola od rodka ciaa wyt warzajcego pole. Zat em
wielko (5.27 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq27)) charakt eryzuje nam pole,
niezalenie od t ego, jakim ciaem prbnym si posugujemy. Nat enie pola jest wekt orem i ma
wymiar t aki sam jak przyspieszenie ( m s2 ). Wzr (5.27
(2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq27)) mwi nam, e nat enie pola
grawit acyjnego jest t ym wiksze, im wiksza jest masa Unknown node type: ci ciaa
wyt warzajcego pole, i e nat enie pola sabnie z kwadrat em odlegoci Unknown node type: ci .
Zauwamy, e t am, gdzie pole jest sabsze, t am linie si s rzadziej rozmieszczone (pat rz rys.
5.14 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys14)a).
Zwrmy uwag na t o, e przyspieszenie grawit acyjne (cho inaczej definiowane) jest

rwnoczenie nat eniem pola grawit acyjnego, poniewa
F
g = m
( 5.62 )
(porwnaj ze wzorem (5.27 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq27))).
Przykad 7
Nat enie pola grawit acyjnego na zewnt rz ciaa kulist ego, np. na zewnt rz Ziemi, jest dane
wzorem (5.27 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq27)). Jak zmienia si nat enie
pola grawit acyjnego, wewnt rz kuli, wraz z odlegoci od jej rodka? Przyjmiemy, e kula jest
jednorodna, t zn. ma wszdzie jednakow gst o Unknown node type: ci .
Odpo wied: Zgodnie z t reci rozdziau 5.4

(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3) - jeeli mae ciao
Unknown node type: ci znajduje si w punkcie Unknown node type: ci wewnt rz duej
jednorodnej kuli o masie Unknown node type: ci w odlegoci Unknown node type: ci od jej
rodka (rys. 5.14 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys14)), t o wypadkowa sia
grawit acji dziaajca na ciao Unknown node type: ci jest skierowana do rodka kuli i wyraa si
za pomoc wzoru
mM (r) ( 5.63 )
Fw = G r2
gdzie M(r) jest mas rdzenia kuli o promieniu Unknown node type: ci .
Figure 5.19 Punkt materialny Unknown node type: ci wewntrz kuli jest
przycigany do ro dka kuli tylko przez jej cz kulist o pro mieniu
Unknown node type: ci
4r3
Mona j wyrazi za pomoc gst oci Unknown node type: ci : M(r)= 3
zat em
4r3 ( 5.64 )
m 4
F=G 3
r2
= 3
Gmr
Zgodnie ze wzorem (5.28 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__eq28)) nat enie pola
grawit acyjnego wewnt rz planet y
4 ( 5.65 )
(r)= 3
Gr
Widzimy, e nat enie pola grawit acyjnego wewnt rz kuli (jak rwnie i sia grawit acji) ronie
liniowo wraz z odlegoci Unknown node type: ci od rodka kuli. Wykres nat enia pola
grawit acyjnego, wewnt rz i na zewnt rz jednorodnej kuli, w zalenoci od odlegoci od jej
rodka, jest przedst awiony na rys. 5.16 (2_5_6_pole_grawit acyjne.ht ml#t opic_2_h5.6__rys16).
Figure 5.20Wykres natenia po la grawitacyjnego wewntrz i na zewntrz

jedno ro dnej kuli
Pytania i problemy
1. Co t o jest pole grawit acyjne? Podaj definicj pola grawit acyjnego.
2. Co t o jest nat enie pola grawit acyjnego? Podaj definicj. O czym informuje nas wart o
nat enia pola grawit acyjnego?
3. Wiadomo, e masa Soca jest 335 000 razy wiksza od masy Ziemi. W jakiej odlegoci
Unknown node type: ci od rodka Soca (na zewnt rz od niego) nat enie pola
grawit acyjnego Soca jest rwne nat eniu ziemskiego pola grawit acyjnego na
powierzchni Ziemi. Promie Ziemi wynosi R Z = 6 371 km. Porwnaj t odlego z
promieniem Soca wynoszcym okoo 109 promieni Ziemi oraz z odlegoci Ziemia
Soce, kt ra wynosi okoo R ZS = 150 000 000 km.
4. Rakiet a ma st ae przyspieszenie, wskut ek czego w rakiecie wyst puj siy bezwadnoci.
Wykrel linie si pola grawit acyjnego rwnowanego polu si bezwadnoci w rakiecie.
Praca w polu grawitacyjnym
W rozdziale 3.2 (2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2) wyznaczalimy prac w polu
grawit acyjnym w pobliu Ziemi w polu jednorodnym i ot rzymalimy wzr W = mgh. Obecnie
wyznaczymy prac przemieszczenia ciaa w dowolnej odlegoci od Ziemi oraz w polu
grawit acyjnym innych kulist ych cia niebieskich.
Ile wynosi praca siy zewnt rznej F rwnej co do wart oci sile grawit acji, lecz przeciwnie
skierowanej, dziaajcej na ciao prbne o masie Unknown node type: ci w polu grawit acyjnym na
drodze s = r2 r1 wzdu linii siy pola, jak na rys. 5.17
(2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys17)?
Figure 5.21 Sia zewntrzna przesuwa ciao pr bne wzdu linii siy po la
grawitacyjnego
Na drodze od punkt u Unknown node type: ci do Unknown node type: ci sia F zmienia swoj
wart o wedug wzoru F = GMm/r2 . Wiemy ju, e praca na wykresie zalenoci siy od
przesunicia jest rwna polu powierzchni pod lini siy (podrozdzia 3.1
(2_3_1_praca.ht ml#t opic_2_h3.1)). Praca jest rwna zakolorowanemu polu (przypominajcemu
t rapez rys. 18 (2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys18)a). Zat em w celu
wyznaczenia pracy naley obliczy wart o powierzchni t ego pola. Tu napot ykamy na pewien
problem jak obliczy pole powierzchni t akiej figury geomet rycznej? Mona obliczy pole
prost okt a rwnowanego t ej figurze. W przypadku t rapezu rwnowany mu prost okt
wyznaczony jest przez lini odpowiadajc redniej aryt met ycznej
z si F1 i F2 .
F
Jednake w naszym przypadku nie jest t o zwyky t rapez. Dlat ego rednia aryt met yczna
nie
F
reprezent uje odpowiedniej redniej siy na t ej drodze. Pole powierzchni prost okt a
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci (rys.
5.18 (2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys18)b) pod lini redniej
aryt met ycznej siy byoby duo wiksze ni pole
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci
odpowiadajce pracy wykonanej przez si
.
F
Figure 5.22 Praca siy w po lu grawitacyjnym

a) pole powierzchni pod krzyw jest miar pracy wykonanej przez si zewnt rzn na drodze
od r1 do r2 , b) pole
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci jest
rwne polu powierzchni prost okt a
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci ;
pole powierzchni t ego prost okt a jest miar pracy wykonanej przez si bdc redni

geomet ryczn si F1 i F2 : F r = F1 F2
Okazuje si, e waciw redni si jest rednia geomet ryczna. W mat emat yce przyjmuje si
nast pujc definicj redniej geomet rycznej a r dwch liczb a 1 i a 2
a r =
a
1 a2 ( 5.66 )
Zat em w naszym przypadku rednia geomet ryczna si F1 i F2 wynosi
Mm

F r =
F

1 F2 = G 2 G 2 = G
Mm Mm ( 5.67 )
r1 r2 r1 r2
Pole prost okt a (pod lini t ej redniej siy) -
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci na
rys. 5.18 (2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys18)b jest wanie rwne
polu pod krzyw siy Unknown node type: ci (
Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci Unknown node type: ci ).
Zat em praca siy zewnt rznej przesunicia masy prbnej Unknown node type: ci w polu
grawit acyjnym pochodzcym od ciaa kulist ego o masie Unknown node type: ci wyrazi si
wzorem W12 = F r (r2 r1 ) i po podst awieniu (5.34
(2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__eq34)) ot rzymamy
W12 = G Mm
r1 r2
(r2 r1 ) ( 5.68 )
Po rozbiciu t ego wzoru na dwa skadniki i po uproszczeniu ot rzymujemy ost at ecznie adny
symet ryczny wzr
W12 = G Mm
r1
G Mm
r2
( 5.69 )
Figure 5.23 Praca przemieszczenia ciaa po dro dze krzywo linio wej w po lu
grawitacyjnym
Obliczmy t eraz prac przesunicia ciaa prbnego o masie m w polu grawit acyjnym wzdu
dowolnej drogi krzywoliniowej rys. 5.19
(2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys19). Ca drog podzielimy na mae
odcinki s, t ak mae, aby mona byo je t rakt owa jako odcinki prost e. Element arna praca na
pojedynczym odcinku drogi jest rwna
W = Fs cos = Fr ( 5.70 )
gdy, jak pokazano na rys. 5.19 (2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__rys19),
s cos = r
Widzimy, e t a element arna praca jest rwna element arnej pracy wzdu linii siy pola
grawit acyjnego i nie zaley od kt a nachylenia element u drogi do linii siy. Caa praca bdzie
rwna si sumie prac W (z dowolnie maym bdem zalenym od wielkoci odcinkw, na kt re
podzielilimy ca drog) wzdu jednej linii siy pola na odcinku .
Zat em, praca siy zewntrznej w po lu grawitacyjnym nie zaley o d ksztatu to ru,
po kt rym po rusza si ciao , a zaley tylko o d po o enia punkt w ko co wych
to ru.
Pytania i problemy
1. Dlaczego zast osowanie redniej aryt met ycznej siy grawit acji na odcinku drogi od r1 do r2
nie prowadzi do prawdziwej wart oci pracy pola grawit acyjnego? Jak redni naley
zast osowa w t ym przypadku?
2. Przewoono dwie jednakowe skrzynie z part eru domu handlowego do sklepu pooonego
na pierwszym pit rze jedn przewoono wind, a drug za pomoc schodw ruchomych.
Czy wykonana praca przemieszczenia skrzy (abst rahujc od czynnikw ubocznych) w obu
przypadkach jest t aka sama, czy rna? Odpowied uzasadnij.
3. Oblicz prac pot rzebn do przemieszczenia ruchem jednost ajnym ciaa o masie m = 1 kg
z powierzchni Ziemi na wysoko h = 2R nad ni. Przyjmij, e promie Ziemi wynosi
R = 6, 4 106 m, a przyspieszenie ziemskie na powierzchni Ziemi wynosi
g = 9, 81 m/s2 .
Energia potencjalna w polu
grawitacyjnym
Wiemy ju, e praca jak t rzeba wykona, aby podnie ciao o masie Unknown node type: ci na
wysoko Unknown node type: ci wynosi
W = mgh ( 5.71 )
Zat em ciao znajdujce si na wysokoci Unknown node type: ci ma energi pot encjaln
Ep = mgh ( 5.72 )
Dla nieduych rnic wysokoci nad Ziemi przyspieszenie Unknown node type: ci prakt ycznie
nie zmienia si i sia cikoci dziaajca na ciao pozost aje st aa na caej drodze
Unknown node type: ci . Dlat ego wzr (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)) na energi
pot encjaln ciaa mona st osowa t ylko dla maych wysokoci h w porwnaniu z promieniem
Ziemi. Naley zaznaczy, e wzr t en jest bardzo uyt eczny, gdy jest prost y i czst o przy
rozwizywaniu konkret nych zada mamy do czynienia wanie z nieduymi wysokociami w
st osunku do rozmiarw Ziemi.
Dokadny wzr na energi pot encjaln ciaa znajdujcego si na dowolnej wysokoci w polu
grawit acyjnym ot rzymamy z wyraenia (5.36
(2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__eq36)) na prac w polu grawit acyjnym.
W12 = G Mm
r1
G Mm
r2
( 5.73 )
Jeeli poczt kowo ciao znajdowao si w odlegoci r1 od rodka Ziemi i zost ao przeniesione na
dalsz odlego r2 , t o zost aa wykonana praca siy zewnt rznej, kt r wyraa wzr (5.39
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq39)). Tyle wanie
energii pot encjalnej nabyo ciao w st osunku do jego pooenia poczt kowego. Ciao bliej Ziemi
ma mniejsz energi pot encjaln, ni wt edy, gdy znajduje si w dalszej od niej odlegoci.
Moemy powiedzie, e ciao ma ujemn energi pot encjaln w miejscu wyznaczonym przez
promie r1 w st osunku do miejsca wyznaczonego przez r2 . Wygodnie jest mierzy energi
pot encjaln ciaa w polu grawit acyjnym w st osunku do punkt u oddalonego do nieskoczonoci.
Wt edy, przyjmujc we wzorze (5.39
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq39)) r1 = r i
r2 = , ot rzymamy nast pujcy wzr na energi pot encjaln ciaa w polu grawit acyjnym:
Ep = G Mm
r
( 5.74 )
Znak minus w t ym wzorze oznacza, e energia pot encjalna ciaa jest ujemna w st osunku do
nieskoczonoci, gdzie jest rwna zeru. To oznacza, e jeeli chcemy oddali ciao od rda pola
grawit acyjnego, t o musimy wykona prac. Chocia wzr (5.40
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq40)) wydaje si
niepodobny do wzoru (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)), t o mona
wykaza, e przybliony wzr (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)) wynika z
dokadnego wzoru (5.40
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq40)).
Przykad 8
W jakim zakresie wysokoci Unknown node type: ci nad powierzchni Ziemi moemy st osowa
wzr przybliony na energi pot encjaln (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)), aby nie
popeni bdu wikszego ni 1%?
Odpo wied: Bd bezwzgldny wyraa si przez rnic midzy wart oci przyblion
( Ep )przybl = mgh a wart oci dokadn ( Ep )dok wyznaczon ze wzoru (5.40
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq40)). Nat omiast
bd wzgldny obliczymy ze wzoru
(Ep ) (Ep ) ( 5.75 )

przybl dok
(Ep )
dok
Powinien by zat em speniony warunek
(Ep ) (Ep ) (Ep ) ( 5.76 )

= 1 < 0, 01
przybl dok przybl
(Ep ) (Ep )
dok dok
Podst awiajc t u wyraenia (5.40
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq40)) i (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)), ot rzymujemy
R+h
R
1= h
R
0, 01 ( 5.77 )
Widzimy wic, e a do wysokoci h
= 0,01R = 0,01.
h = 0, 01R = 0, 01 6 371 km 64 km przybliony wzr (5.38
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq38)) wyraa energi
pot encjaln z bdem nie wikszym ni 1%.
Pojcie energii pot encjalnej jest pojciem oglnym, kt re st osuje si do wielu przypadkw, nie
t ylko do pola grawit acyjnego. St osuje si je do wszyst kich przypadkw, gdzie wyst puj siy
zachowawcze. Przypomnijmy sobie (rozdz. 3.2 (2_3_2_energia_pot encjalna.ht ml#t opic_2_h3.2)),
co t o jest sia zachowawcza? Przykadem siy zachowawczej jest sia grawit acji. Jeeli
podniesiemy ciao na pewn wysoko, t o praca wykonana przez si rwn sile cikoci, lecz
przeciwnie skierowan, nie ginie, ale odnajdujemy j w energii pot encjalnej, kt r moemy znw
wykorzyst a do wykonania pracy. Mwimy, e praca wykonana przeciwko sile cikoci zost aa
zachowana. W poprzednim podrozdziale st wierdzilimy, e praca przeciwko siom
grawit acyjnym nie zaley od drogi, ale od wsprzdnych poczt ku i koca t oru. Ta wanie cecha
siy zost aa wykorzyst ana do definicji siy zachowawczej. Zat em, jeeli praca jakiej siy nie
zaley o d dro gi, ale tylko o d po o enia punkt w po cztko wego i ko co wego
to ru, to sia ta jest si zacho wawcz.
Z t ej cechy siy zachowawczej wynika t wierdzenie, e praca wykonana przez si zachowawcz na

drodze zamknit ej jest rwna zeru. Dowd jest prost y i pozost awiamy go czyt elnikowi, jako
wiczenie. Z t wierdzenia t ego wynika, e nie moemy zyskiwa (ani t raci) energii przez
wielokrot ne obieganie t ego samego t oru, gdy mamy do czynienia z si zachowawcz.
Tarcie naley do si niezachowawczych. Zwizane jest t o z t ym, e przy dziaaniu siy t arcia
energia si rozprasza i jest przekazywana ot oczeniu przez ciepo. Nie mona jej odzyska w
prost y sposb. Jeeli przesuwamy ciao po poziomej podst awie ruchem jednost ajnym, dziaajc
si Unknown node type: ci przeciwko sile t arcia Unknown node type: ci , t o praca wykonana przy
przesuniciu ciaa nie zwiksza energii pot encjalnej ciaa. Pracy t ej nie mona odzyska, gdy nie
zost aa zachowana w post aci energii mechanicznej zost aa ona zmarnowana dla nas
bezpowrot nie. Dlat ego t arcie zaliczamy do si niezacho wawczych.
Wszyst kie czt ery podst awowe oddziaywania nale do kat egorii si zachowawczych. Zat em,
Rwnie dot yczy t o si, kt re mona w prost y sposb zredukowa do si podst awowych.
Przykadem moe by t u sia spryst oci spryny. Podczas rozcigania spryny at omy
zost aj nieco od siebie odsunit e i elekt rost at yczne przyciganie midzy nimi, sumujc si, daje
makroskopowy efekt w post aci siy spryst ej spryny.
W przypadku ciaa kosmicznego znajdujcego si w polu grawit acyjnym innego ciaa przyjmuje
si, e jego energia pot encjalna jest rwna zeru w nieskoczonoci (pat rz wzr (5.41
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq41))).
Przyjcie okrelonego poziomu odniesienia za zerowy jest dowolne i zaley od konkret nego
problemu fizycznego, ale skoro ju raz obralimy jaki poziom zerowy, t o energi kadego ciaa
musimy wyznacza wzgldem t ego jednego wsplnego poziomu. Tylko wt edy moemy
porwnywa energi pot encjaln rnych cia.
Potencja pola grawitacyjnego

Pole grawit acyjne opisywalimy dot ychczas za pomoc nat enia pola. Nat enie informuje nas
o t ym, jak silne jest pole, t o znaczy jak du si dziaa pole na ciao prbne o jednost kowej
masie. Nat enie jest wekt orem. Obecnie mamy moliwo opisania pola za pomoc wielkoci
skalarnej, jak jest energia pot encjalna. Zdefiniowanie pot encjau pozwala na uproszczenie wielu
rachunkw, a w nauce o elekt rycznoci jest podst awowym pojciem umoliwiajcym zrozumienie
wielu zjawisk, co bdzie jednym z t emat w nast pnych rozdziaw.
Energia pot encjalna ciaa w polu grawit acyjnym wyraona wzorem jest zalena zarwno od masy
Unknown node type: ci rda pola, od miejsca w przest rzeni wyznaczonego przez promie
Unknown node type: ci , jak i od masy Unknown node type: ci ciaa prbnego znajdujcego si w
polu. Zat em zawiera wielkoci charakt eryzujce zarwno pole, jak i ciao prbne przypadkowo
znajdujce si w polu. Aby ot rzyma wielko, kt ra okrelaaby samo pole, t rzeba t ak zmieni
wzr, aby zawiera t ylko wielkoci charakt eryzujce pole. Jeeli podzielimy energi pot encjaln
przez mas Unknown node type: ci ciaa prbnego, t o t ak powst aa wielko nie bdzie zawiera
przypadkowej masy prbnej i bdzie charakt eryzowa pole w dowolnym miejscu. Wielko t a
nazywa si pot encjaem pola grawit acyjnego. Oznaczamy go symbolem Unknown node type: ci ,
zat em
Ep
V = m
( 5.78 )
Note
Potencja jest rwny energii pot encjalnej ciaa prbnego o jednost kowej masie (
Unknown node type: ci ) znajdujcego si w danym punkcie pola. Zgodnie z jego definicj
wzorem (5.42
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq42)) jednost k
pot encjau jest 1 J/kg .
Podst awiajc t u wyraenie (5.40

(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq40)) na energi
pot encjaln Ep ot rzymamy nast pujcy wzr na pot encja pola grawit acyjnego wyt worzonego
przez rdo punkt owe (lub kulist e):
V = G M
r
( 5.79 )
Przygldajc si wzorowi (5.43
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq43)), zauwaamy, e
pot encja zaley odwrot nie proporcjonalnie od Unknown node type: ci (t zn. od odlegoci od
rodka masy kulist ej bdcej rdem pola, na przykad od rodka Ziemi). Krzywa obrazujca t
zaleno jest hiperbol (pat rz rys. 5.20
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__rys20)). Taka zaleno
pot encjau dot yczy t ylko punkt w pooonych na zewnt rz kulist ego ciaa wyt warzajcego pole.
Wewnt rz kuli obowizuje inna zaleno pot encjau od odlegoci od rodka. Zagadnienie t o
rozwaymy jako przykad 9
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__prz_nr_9).
Figure 5.24 Po tencja grawitacyjny

Wykres pot encjau grawit acyjnego V (r) w funkcji odlegoci od rodka kuli (dla r > R)
przedst awia hiperbol
Zgodnie ze wzorem (5.43

(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq43)) pot encja
przybiera jednakow wart o dla wszyst kich punkt w jednakowo odlegych (o
Unknown node type: ci ) od rodka. Miejscem geomet rycznym t ych punkt w jest powierzchnia
kuli o promieniu Unknown node type: ci . Jest t o powierzchnia jednakowego pot encjau.
Powierzchnie, na kt rych pot encja pola ma jednakow wart o, nazywamy powierzchniami
ekwipotencjalnymi. Widzimy zat em, e pole grawit acyjne (i nie t ylko pole grawit acyjne, ale i inne
pola, np. pole elekt rost at yczne) moemy graficznie przedst awia nie t ylko za pomoc linii si, ale
rwnie za pomoc powierzchni ekwipot encjalnych. W przypadku pola grawit acyjnego, kt rego
rdem jest ciao kulist e, linie si rozchodz si promienicie, a powierzchnie ekwipot encjalne s
koncent rycznymi powierzchniami kulist ymi.
Zauwamy jeszcze, e wzr (5.39

(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq39)) na prac
przesunicia ciaa w polu grawit acyjnym mona jest waciwie wyraony za pomoc rnicy
pot encjaw. Mamy bowiem
W12 = G Mm
r1
G Mm
r2
= m[(G M r2
)(G Mr1
)]= m(V2 V1 ) ( 5.80 )
Zat em, praca przesunicia W12 ciaa midzy dwoma punkt ami w polu grawit acyjnym jest rwna
iloczynowi masy ciaa i rnicy pot encjaw midzy t ymi punkt ami:
W12 = m( V2 V1 ) ( 5.81 )
Praca t a jest jednoczenie rwna rnicy energii pot encjalnej ciaa.
Przykad 9
Jakim wzorem wyraa si pot encja pola grawit acyjnego wewnt rz jednorodnej kuli?
Odpo wied: Najpierw wyprowadzimy wzr na prac przesunicia masy prbnej m wewnt rz
kuli od jej rodka do punkt u odlegego o Unknown node type: ci . Na t ej drodze sia grawit acji
zmienia liniowo swoj wart o (wzr (5.15
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq13))):
4
F= 3
Gmr ( 5.82 )
W punkcie rodkowym kuli (dla r = 0) sia t a jest rwna zeru, zat em rednia sia na drodze
Unknown node type: ci wynosi
2
F r = F
2
= 3
Gmr ( 5.83 )
Praca siy zewnt rznej rwnej sile grawit acji na t ej drodze wyniesie
2
W0r = F r r = F
2
r= 3
Gmr2 ( 5.84 )
Tyle wzronie energia pot encjalna ciaa prbnego (w st osunku do rodka kuli)
W0r = Ep = Epr Ep0 = 23 Gm r2 ( 5.85 )

Praca przesunicia W0r ciaa midzy dwoma punkt ami w polu grawit acyjnym jest rwna
iloczynowi masy ciaa i rnicy pot encjaw midzy t ymi punkt ami (pat rz wzr (5.44
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq44))), wic
W0r = mV = m(Vr V0 )= 2
3
Gm r2 ( 5.86 )
St d, po przekszt aceniu, ot rzymujemy wzr na pot encja pola grawit acyjnego wewnt rz kuli:
2
Vr = V0 + 3
G r2 ( 5.87 )
Podst awiajc t u mas kuli,
4
M= 3
R3 ( 5.88 )
ot rzymamy
1
Vr = V0 + 2
G M
r2 ( 5.89 )
R3
Widzimy, e zaleno Vr od Unknown node type: ci jest funkcj kwadrat ow.
Ile wynosi pot encja V0 w punkcie rodkowym kuli? W celu odpowiedzi na t o pyt anie zauwamy,
e gdy r = R , t o pot encja
1
VR = V0 + 2
G M
R
( 5.90 )
jest rwny pot encjaowi na powierzchni kuli, kt ry zgodnie ze wzorem (5.43
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq43)) wynosi
V = GM/R. Wst awiajc t o wyraenie do wzoru (5.46
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq46)), ot rzymamy
1 3
G M
R
= V0 + 2
G M
R
V0 = 2
G M
R
( 5.91 )
Po podst awieniu ot rzymanego wyraenia na V0 do wzoru (5.45
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__eq45)) ot rzymujemy
nast pujcy wzr na pot encja pola grawit acyjnego wewnt rz kuli:
Vr = GM
2R
(3 r2
) ( 5.92 )
R2
Teraz moemy wykona peny wykres pot encjau w zalenoci od odlegoci od rodka kuli w
caej przest rzeni, zarwno wewnt rz, jak i na zewnt rz kuli rys. 5.21
(2_5_8_energia_pot encjalna_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.8__rys21).
Wykres po tencjau w zaleno ci o d o dlego ci o d ro dka kuli,
Figure 5.25
wewntrz i na zewntrz kuli
Pytania i problemy
1. Dlaczego wzr na energi pot encjaln Ep = mgh jest wzorem przyblionym? Podaj
dokadny wzr na energi pot encjaln w polu grawit acyjnym Ziemi.
2. Co t o jest pot encja pola grawit acyjnego? Podaj definicj t ej wielkoci.
3. Jaka krzywa obrazuje pot encja pola na zewnt rz kuli ziemskiej na wykresie w ukadzie
wsprzdnych (r, V ) ? Narysuj t krzyw.
4. Jaki jest zwizek pracy z pot encjaem pola grawit acyjnego?
5. Z powierzchni jednorodnej planet y w kszt acie kuli o promieniu Unknown node type: ci i
masie Unknown node type: ci wyst rzelono pionowo w gr rakiet z prdkoci v0 . Jaka
bdzie najwiksza odlego Unknown node type: ci od rodka planet y, na jak wzniesie si
rakiet a?
Prdkoci kosmiczne
Zasada zachowania energii pozwala obliczy prdko, jak naley nada ciau, aby mogo
polecie w Kosmos.
Mamy t rzy szczeglne moliwoci:
1. ciao opuszcza Ziemi, ale kry po orbicie wok Ziemi,

2. ciao wylat uje poza zasig pola grawit acyjnego Ziemi,
3. ciao opuszcza Ukad Soneczny i oddala si poza zasig pola grawit acyjnego Soca.
(Uwaga: temat nadobowizkowy).
Rozwaymy t ut aj szczegowo t ylko przypadek 3. Dwa pierwsze byy omawiane w klasie

pierwszej t ut aj t ylko przypomnimy je oraz nieco pogbimy nasz wiedz na t en t emat .
Ad 1. Przypomnijmy, jak prdko naley nada ciau, aby mogo st a si szt ucznym sat elit .
Przy o dpo wiednio duej prdko ci ciao o kra Ziemi, stajc si

Figure 5.26
jej sztucznym satelit
Wspczesne rakiet y st art uj z powierzchni Ziemi, wylat uj poza obszar at mosfery ot aczajcej
Ziemi i t am, na wysokoci ponad 160 km, umieszczaj sat elit y. Chodzi o t o, aby opr powiet rza
nie zmniejsza prdkoci sat elit y, co nieuchronnie spowodowaoby jego upadek. Rakiet a nie od
razu nabywa odpowiedniej prdkoci, lecz rozpdza si na okrelonej drodze, pokonujc zarwno
przyciganie ziemskie, jak i opr powiet rza. Rachunki w t akim przypadku s skomplikowane.
Jednake, jeeli nas int eresuje t ylko prdko na orbicie, t o zagadnienie jest prost e. Wyst arczy
przyrwna si dorodkow z si grawit acji sat elit y na orbicie wokziemskiej.
Przyjmiemy, e promie orbit y wynosi Unknown node type: ci , za promie Ziemi

Unknown node type: ci . Prdko sat elit y na orbicie oznaczymy przez Unknown node type: ci .
Poniewa na orbicie dziaa na sat elit sia dorodkowa rwna sile grawit acji, wic
mv2
F= r
=G Mm ( 5.93 )
r2
Po przekszt aceniu rwnania (5.33
(2_5_7_praca_w_polu_grawit acyjnym.ht ml#t opic_2_h5.7__eq33)) ot rzymujemy wzr na prdko
sat elit y na orbicie koowej:

v = GM
r
( 5.94 )
Jeeli sat elit a ma orbit blisk Ziemi, t o promie orbit y Unknown node type: ci t ylko nieznacznie
rni si od promienia Ziemi Unknown node type: ci , wt edy we wzorze (5.49
(2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq49)) moemy podst awi R = r i ot rzyma
wzr na t ak zwan pierwsz prdko kosmiczn:

v1 = GM
( 5.95 )
R
= gR

Wykorzyst alimy t u wzr (5.15
(2_5_3_grawit acja_wewnat rz_planet y_nadobow.ht ml#t opic_2_h5.3__eq15)) dla maych
wysokoci, wic g= GM
R2

v1 = gR = 9, 81 m2 6, 37 106 m = 7, 92 103 m
s
8 km
s
( 5.96 )
s
Zat em pierwsza prdko kosmiczna wynosi okoo 8 km/s (czyli jest prawie 9 razy wiksza od
prdkoci kuli karabinowej).
Figure 5.27 T akie rakiety su do umieszczania satelit w na o rbicie
Przykad 10
Prdko sat elit y krcego na orbicie na wysokoci h = 160 km nieznacznie rni si od
pierwszej prdkoci kosmicznej ( v1 = 8 km/s). at wo si o t ym przekonamy
przeprowadzajc nast pujce rozumowanie.
Promie orbit y sat elit y wynosi r =R+h

Zgodnie z wzorem (5.49 (2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq49)) - prdko
sat elit y wyraa si wzorem

v = GM
r
= GM
R+h
( 5.97 )
Przekszt acimy t en wzr w t en sposb, aby pojawia si w nim v1

2
v = R+h = GMR
( 5.98 )
GM
2(
= gR R
R+h
= v 1
R
R+h
) R R+h
Skorzyst alimy t u z wzoru (5.50 (2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq50)).
Podst awiajc dane: h = 160 km i R = 6 400 km ot rzymujemy, e
v = 0, 988 v1 ( 5.99 )
Oznacza t o, e prdko sat elit y na wysokoci 160 km jest mniejsza t ylko o 1,2% od pierwszej
prdkoci kosmicznej.
Pokaemy t eraz ciekaw prawidowo wyst pujc w przypadkach ruchu ciaa w polu cent ralnym
(ot o przykady - kulist a planet a wyt warza cent ralne pole grawit acyjne, adunek punkt owy
wyt warza cent ralne pole elekt rost at yczne).
Przyjrzyjmy si rwnaniu (5.48 (2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq48)):
mv2
r
=G Mm
r2
( 5.100 )
Po prost ym przekszt aceniu rwnanie przybiera post a
mv2 = G Mm
r
( 5.101 )
Widzimy, e lewa st rona t ego rwnania odpowiada podwojonej energii kinet ycznej sat elit y na
orbicie, a prawa jest rwna wart oci bezwzgldnej energii pot encjalnej sat elit y na orbicie.
orbicie, a prawa jest rwna wart oci bezwzgldnej energii pot encjalnej sat elit y na orbicie.
Widzimy wic, e wyst puje nast pujca prawidowo: energia kinet yczna jest dwa razy
mniejsza od bezwzgldnej wart oci energii pot encjalnej. Zat em energia cakowit a na orbicie jest
rwna
Ep
E = Ek + Ep = G Mm
2r
G Mm
r
= G Mm
2r
= 2
= Ek ( 5.102 )
czyli energia cako wita jest r wna po o wie energii po tencjalnej o raz jest r wna
energii kinetycznej, ale z przeciwnym znakiem.
Ta prawidowo energet yczna wyst pujca na orbicie w polu grawit acyjnym ma miejsce rwnie
dla elekt ronu krcego po orbicie w at omie wodoru, wedug modelu Bohra.
Ad 2. Prdko jak naley nada ciau na Ziemi, aby mogo uciec z pola grawit acyjnego Ziemi
nazywamy drug prdkoci kosmiczn lub prdkoci ucieczki. Oznaczymy j przez v2 .
Zmiana energii pot encjalnej ciaa przy jego oddalaniu si do nieskoczonoci nast pi koszt em
energii kinet ycznej. Zat em
mv22 ( 5.103 )
2
=G mM
R
St d

v2 = GM R2 = v1 2 = 7, 92 1, 414 km
s
= 11, 2 km
s
( 5.104 )
Widzimy, e druga prdko kosmiczna jest o 2 czyli okoo pt ora razy wiksza od pierwszej
prdkoci kosmicznej. Naley zaznaczy, e w naszych rozwaaniach nie uwzgldnialimy pola
grawit acyjnego Soca. Dlat ego v2 jest prdkoci, jak naley nada ciau, aby oddalio si poza
obszar przycigania Ziemi, ale nie poza obszar grawit acji Soca. Zat em ciao st anie si szt uczn
planet oid.
Ad 3. Najpierw obliczymy prdko v2S prdko ucieczki z pola grawit acyjnego Soca. Niech
ciao znajduje si samot nie w odlegoci r0 od Soca rwnej promieniowi orbit y Ziemi. Zat em
energia kinet yczna ciaa powinna by rwna bezwzgldnej wart oci energii pot encjalnej
pochodzcej od Soca:
mv22S ( 5.105 )
2
= G MrS m
0
gdzie: MS masa Soca. St d
MS
v22S = 2G r0
( 5.106 )
at wo moemy wykaza, e wyraenie GMS /r0 jest rwne v20 kwadrat owi prdkoci orbit alnej
Ziemi, poniewa Ziemia na orbicie woksonecznej doznaje siy dorodkowej rwnej sile
przycigania ZiemiaSoce:
Mv20 MMS ( 5.107 )
r0
=G
r20
Po uproszczeniu widzimy, e v20 = GMS /r0 . Wykorzyst ujc t en wzr i (5.52
(2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq52)), ot rzymamy
MS
v22S = 2G r0
= 2v20 czyli v2S = v2 ( 5.108 )
W celu obliczenia prdkoci v3 jak powinno mie ciao wyrzucone z Ziemi, aby mogo uciec z
Ukadu Sonecznego, napiszemy rwnanie energii, wykorzyst ujc fakt , e ciao na Ziemi ma ju
prdko v0 i dla pokonania pola grawit acyjnego Soca pot rzebna mu t ylko prdko rwna
v2S v0 . Zat em
2
mv23 m(v2S v0 ) mv22 ( 5.109 )
2
= 2
+ 2
Lewa st rona t ego rwnania jest rwna cakowit ej energii kinet ycznej ciaa st art ujcego z Ziemi.
Pierwszy wyraz prawej st rony t o energia kinet yczna pot rzebna do ucieczki z pola grawit acyjnego
Soca, drugi wyraz t o energia kinet yczna pot rzebna do ucieczki z pola grawit acyjnego Ziemi.
St d i z (5.53 (2_5_9_predkosci_kosmiczne.ht ml#t opic_2_h5.9__eq53)) ot rzymujemy
ost at ecznie

2
v3 = v0 ( 2 1) + v22
2 ( 5.110 )
Podst awiajc t u v0 = 30 km/s oraz v2 = 11, 2 km/s, ot rzymujemy, e t rzecia prdko

kosmiczna wynosi
v3 = 16, 7 km/s ( 5.111 )
Pytania i problemy
1. Co t o jest pierwsza prdko kosmiczna? Wyprowad wzr na pierwsz prdko
kosmiczn, wychodzc z rwnoci siy dorodkowej z si grawit acji.
2. Co t o jest druga prdko kosmiczna? Z jak energi naley porwna energi kinet yczn
ciaa, aby bya ona wyst arczajca dla uzyskania drugiej prdkoci kosmicznej?
3. Co t o jest t rzecia prdko kosmiczna? Z jak energi naley porwna energi kinet yczn
ciaa, aby bya ona wyst arczajca dla uzyskania t rzeciej prdkoci kosmicznej?

Ruch

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ruch

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis Treci

Nauka o ruchu kinematyka bada zwizki midzy pooeniem, prdkoci i przyspieszeniem,

Wektory i skalary. Przemieszczenie,

Rysunek 1.2 Animacja

W celu okrelenia przemieszczenia musimy poda t rzy informacje:

Wektor - wielko fizyczna, do okrelenia kt rej konieczne s t rzy informacje: kierunek,

Wicej wiadomoci na t emat wekt orw znajdziesz w Operacje na wekt orach

Dodawanie wektorw o wsplnym

Rysunek 1.3 Suma wekto r w

Suma dwch wekt orw c = b + a

Rysunek 1.4 Mno enie wekto ra przez skalar

Zmiana zwrotu wektora na przeciwny

Rysunek 1.5 Zmiana znaku wekto ra

Rysunek 1.6 Ilustracja po j pooenie i przemieszczenie

W przypadku ruchu przedst awionego na rys. 1.6

Rysunek 1.8 Ilustracja do zadania

Przyjmujc pooenie Grjca jako zerowe, podaj wart oci:

Rysunek 1.9 Animacja

(odpowiednikiem zmiennej y jest pooenie s, a odpowiednikiem zmiennej x jest czas t ;

Rysunek 1.10 Dro ga i czas w ruchu jedno stajnym

Sformuujmy wniosek: po le po wierzchni po d wykresem zaleno ci prdko ci o d

Odpo wied: Do obliczenia redniej prdkoci zast osujemy wzr (1.4

Czas t 2 przebycia drugiego odcinka drogi wynosi

Podst awmy t eraz ot rzymane wart oci do wzoru (1.4

To ost at nie st wierdzenie pozwala nam na ilociowe zdefiniowanie przyspieszenia. Jeeli w

Jednost k przyspieszenia jest met r na sekund do kwadrat u ( 1 m/s2 ). Jednost ka t a wynika ze

Jeeli przyspieszenie zmienia si w czasie, t o st osujemy wielko zwan przyspieszeniem

Rwnania prdkoci i pooenia w ruchu

We wzorze (1.17 (2_1_4_ruch_jednost ajnie_przyspieszony.ht ml#t opic_2_h1.4__eq15)) przyrost

Wykres zaleno ci prdko ci o d czasu w ruchu jedno stajnie

Rysunek 1.14 Wykres prdko ci o zmiennym przyspieszeniu

Dla ruchu jednost ajnie przyspieszonego, pole powierzchni na rys. 1.13

Rysunek 1.15 Wykres zaleno ci po o enia o d czasu w ruchu jedno stajnie

Prdko i po o zenie w ruchu jedno stajnie przyspieszo nym

Rwnanie prdkoci v w zalenoci od czasu t :

gdzie v0 prdko poczt kowa.

Rwnanie pooenia s w zalenoci od czasu t :

Widzimy, e jest on bardzo may, gdy jest rwny 1,5 milisekundy.

Galileusz nat omiast uznawa, e dowiadczenie rozst rzyga o prawidowoci rozwaa

Rysunek 1.17 Kulki spadajce z jednako wym przyspieszeniem

Wszyst kie ciaa w prni, w pobliu Ziemi, spadaj z jednakowym przyspieszeniem g ,

Naley zaznaczy, e wart o g = 9, 81 m/s2 jest redni, przyblion z dokadnoci do

Rysunek 1.18 Animacja

Czas t 1 obliczymy z rwnania (1.35

Czas t 2 znajdziemy z rwnania (1.11 (2_1_3_ruch_jednost ajny.ht ml#t opic_2_h1.3__eq9)) drogi

gh2 2v(v + at)h + gv2 t 2 = 0 ( 1.40 )

Ot rzymalimy rwnanie kwadrat owe. Ma ono dwa pierwiast ki:

Gboko st udni wynosi 12 m.

Zwr uwag na t o, e gboko st udni mona oszacowa na podst awie rozumowania

Rysunek 1.19 Ilustracja do pytania 3

Obserwuj moment upadania t ych przedmiot w na podog. We wnioskach z dowiadcze

Najpierw mierzymy wysoko h, z kt rej bdziemy spuszcza ciarki (moe t o by wysoko

Po zakoczeniu pomiarw wykonamy jeszcze jedno dowiadczenie: Wszyst kie ciarki (o

Rysunek 1.20 T abelka po miar w

Obliczamy niepewno pomiaru przyspieszenia ziemskiego g , korzyst ajc z reguy podanej w

Jako podsumowanie dowiadczenia piszemy zasadniczy wniosek kocowy: co byo celem

Sprawozdanie z dowiadczenia Galileusz (ht t p://../images/Sprawozdanie1_r.doc)

1. Uruchom animacj klikniciem myszy.

1. przedmiot , kt ry mierzymy, jest niedoskonay, np. przy pomiarze dugoci st wierdzamy, e

Niepewnoci pomiarowe mona zmniejszy, st osujc dokadniejszy przyrzd lub dokadniejsz

gdy z= z+ y lub z= zy to z = x + y ( 1.47 )

at wo moemy zrozumie, dlaczego w przypadku iloczynu dwch mierzonych wielkoci x i y

Ze wzoru 1.49 (2_1_7_ocena_niepewnosci_pomiarowych.ht ml#t opic_2_h1.7__eqA)

Na t zmian skadaj si t rzy przyczynki, pokazane na rysunku. Te przyczynki odpowiadaj