Kazimierz Dziubka

Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel,

czyli rne oblicza lokalnego patriotyzmu

Wprowadzenie

Etymologiczne korzenie sowa patriotyzm sigaj czasw staroytnego Rzy-

mu, w ktrym patria (i jej derywat patrius ojcowski) okrelaa ojcowizn
w znaczeniu zarwno miejsca urodzin, jak i zlokalizowanej przestrzeni. Dodany
do rzeczownika przyrostek -izm (ac. -ismus), bdcy z kolei zapoyczonym zgrec-
kiego -ismos lub -isma (-izein) okreleniem skoczonych dziaa lub spraw, wa-
loryzowa patri jako obiekt szczeglnego rodzaju postawy spoecznej i moralnej,
za od czasw Cycerona take obywatelskiej. Za cech wyrniajc tej posta-
wy uznawano upr i konsekwencj w dziaaniu. Celem nadrzdnym patrioty
miao by bowiem doprowadzenie spraw zwizanych z patri do najlepszego
zmoliwych poziomu rozwiza. Z uwagi na zmienno warunkw rozwoju du-
chowego i materialnego ojcowizny, cel ten wymaga nieustannej aktualizacji ido-
stosowania dziaa patrioty do zaistniaych okolicznoci. Bycie patriot oznaczao
zatem pene zaangaowanie we wszystkich sprawach, ktre decydoway o egzy-
stencji ojcowizny, a nie tylko tych, ktre byy korzystne z osobistego punktu
widzenia.
Niezomne przekonanie patrioty, e wie skd i kim jest musiao mie jakie
stae punkty oparcia, ktre skutecznie determinowayby tre jego tosamoci
osobowej i spoecznej. Rol t mogy spenia symbole, idee, systemy praw czy
instytucje, ktrych cigo i prawomocno podkrelaa narracja historyczna
wewntrz danej wsplnoty. Odwoujc si do powszechnie znanych i aprobo-
wanych kategorii wsplnotowych, wzbudzaa ona w wiadomoci jednostek
przekonanie o ich bezporedniej przynalenoci do jzykowo, kulturowo i/lub
politycznie wyodrbnionej wsplnoty dowiadcze. Organizujca si wok tej
narracji tosamo kategorialna zachowywaa swoj ywotno dziki nieustan-
106 Kazimierz Dziubka

nemu przywoywaniu w pamici kolejnych pokole wybitnych postaci historycz-

nych w rodzaju np. ojcw zaoycieli, przeomowych wydarze (np. powstania
zbrojnego lub rewolucji) bd kluczowego dla przyszoci politycznej wsplnoty
aktu prawnego (np. konstytucji). Konstrukcja tosamoci kategorialnej narzuca-
a jednak uprzednio tego, co oglne, historycznie wytworzone w stosunku do
tego, co jednostkowe, aktualizujce si w biecych wydarzeniach. Obdarzone
swoj wasn pozytywnoci wzorce tosamoci kategorialnej zmuszay w zwizku
z tym patriot do jednoznacznego opowiedzenia si za lub przeciw nim, co sta-
wiao go w sytuacji wyboru midzy podporzdkowaniem si a wykluczeniem ze
wsplnoty.
Wobec takiego sposobu urzeczywistniania ideaw patriotyzmu ostry sprze-
ciw wyrazi XIX-wieczny poeta i pisarz szwajcarski Gottfried Keller, ktry zane-
gowa w jednym ze swoich wczesnych poematw prby odgrnego definiowania
narodu za pomoc kategorii rasowych lub etnicznych. Zarzucajc niemieckim
teoretykom brak szacunku (Nichtbeachtung) i zrozumienia natury charakteru
narodowego Szwajcarw, Keller dowodzi, e rde tego charakteru nie naley
szuka we wsplnych przodkach, patriotycznych sagach opisujcych chwalebn
przeszo kraju ani te w czymkolwiek, co miaoby charakter materialny. Tym,
co stanowio o istocie charakteru narodowego mieszkacw Szwajcarii byo
jego zdaniem gbokie przywizanie do niewielkiej, ale piknej i drogocennej
ojczyzny, ktrej wspomnienie na obczynie budzi tsknot za domem ojczystym,
jego zwyczajami i tradycj. Ponad wszystko Szwajcar ceni sobie wolno myli
i sowa, rwno wszystkich wobec prawa oraz nie uznaje jakichkolwiek klaso-
wych lub kastowych podziaw spoecznych.1
Ta utrzymana w duchu romantyzmu i wyidealizowana koncepcja tosamoci
Szwajcarw, obieraa za punkt odniesienia bytujc w grach niewidzialn ide.
Jej recepcja miaa formowa specyfik ich poczucia narodowego.2 Swj szcze-
glny status w wiadomoci kadego z czonkw konfederacji ojcowizna za-
wdziczaa mistycznym waciwociom krajobrazu oraz wplecionej we sieci
relacji, z ktrej jednostka si wyonia i w ktr wchodzia.3 Swojski charakter
tych relacji stwarza subiektywne poczucie pokrewiestwa dowiadcze miesz-
kacw Alp. Ich indywidualne tosamoci stapiay si z sob, cho w tym wy-
padku nie byo to skutkiem oddziaywania uniwersalistycznych poj i symboli,
lecz podobiestwa przey emocjonalnych i codziennych praktyk zwizanych z
konkretnym locum: rodzin, gmin, kantonem, grup przyjaci i ssiadw, r-

1
Za: H. Kohn,, Nationalism and Liberty. The Swiss Example. Allen and Unwin, London 1956,
s.90-93.
2
Tame, s. 95.
3
N. Elias, Spoeczestwo jednostek. przek. Janusz Stawiski. PWN, Warszawa 2008, s. 43.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 107

nego typu stowarzysze i organizacji spoecznych. Uczestnictwo w nich zabar-

wiao wzajemne relacje pewn nastrojowoci, na ktr niewtpliwie oddziay-
way otaczajce ich osobliwoci przyrody i krajobrazu.
Ta swego rodzaju nacjonalizacja natury4 bya czym wicej ni tylko pie-
czoowicie przechowywan w pamici jednostek wizualn rekonstrukcj znajo-
mych okolic. Zapamitane obrazy natury zyskiway ponownie swoj realno
wcodziennych rozmowach, w ktrych przewijay si one jako znak rozpoznaw-
czy tosamoci Szwajcarw. Jej konstytutywnym i rozpoznawalnym elementem
byo wzorowane na relacjach rodzinnych poczucie bycia u siebie i wrd
swoich.5 Obydwa te aspekty ojcowizny nawizyway wprost do cyceroskiej
koncepcji maej ojczyzny, w ktrej nieformalne wizi kulturowe, spoeczne igo-
spodarcze pomidzy jej czonkami miay wiele cech wsplnych z atmosfer ro-
dzinnych stron, czyli miejscem, gdzie dane nam byo osi na stae.6 W Listach
do Attyka Cyceron zacytuje wypowied Pompejusza, i: Nie w murach zawiera
si ojczyzna, ale w otarzach i ogniskach. Kilkanacie stuleci pniej Jan Jakub
Rousseau dostrzee w klimacie maego, szwajcarskiego miasteczka Neuchtel
niepowtarzalny ukad wzajemnie oddziaujcych na siebie czynnikw mentalno-
kulturowych i spoecznych. Najwiksze wraenie wywrze na nim otwarta prze-
strze komunikacji. Wstpujc do niej kada osoba prywatna pozostaje zawsze
na widoku publicznym i wszyscy s zawsze sdziami jedni drugich.7 Klucza do
pomylnoci republiki naley zatem szuka w rozwinitych wiziach komunika-
cyjnych i emocjonalnych midzy obywatelami. W toczcych i zazbiajcych si
ze sob ich rozmowach prywatnych nabieraj pierwszych rysw, niezmateriali-
zowane jeszcze republiki, ale te despocje lub tyranie. To, w jaki sposb i o czym
rozmawiaj ze sob na co dzie obywatele oraz jakiego jzyka emocji uywaj
we wzajemnych kontaktach ma fundamentalne znaczenie w wyjanianiu i zro-
zumieniu zasad dziaania maszyny politycznej.

4
E. Kaufmann i O. Zimmer, In search of the authentic nation: landscape and national identity in
Canada and Switzerland. Nations and Nationalism, vol. 4 (4), 1998, s. 486.
5
Tym torem myli poda te J.J. Rousseau, ktry ju w pierwszych fragmentach Umowy spoecz-
nej odnotowuje, e rodzina jest chyba pierwszym wzorem spoeczestw politycznych: naczelnik
jest na obraz ojca, lud na obraz dzieci, wszyscy urodzeni wolni i rwni odstpuj swoj wolno
tylko gwoli wasnemu poytkowi. Caa rnica polega na tym, e w rodzinie mio ojca do dzieci
wynagradza go za troski dla nich podjte, w pastwie za przyjemno rozkazywania zastpuje t
mio, ktrej wadca nie ywi dla swojego ludu. (tene, Umowa spoeczna. prze. A. Peretiatkowicz.
PWN, Warszawa 2010, ks. I, rozdz. II, s. 12-13). Zastpienie mioci matczynej przez mio oj-
cowsk mona zapewne tumaczy tym, e matka Jana Jakuba zmara tu po jego urodzeniu. T
nieobecno matki cakowicie rekompensuje on jednak w rozwaaniach pedagogicznych, bdcych
apologi roli matki w swobodnym wychowaniu dziecka (zob. Emil, czyli o wychowaniu).
6
Marek Tuliusz Cyceron, O pastwie, o prawach. tum. I. towska. Wydawnictwo Antyk, Kty
1999, ks. II, 5, s. 124-125.
7
J.J. Rousseau, List o widowiskach. prze. W. Biekowska. PWN, Warszawa 2010, s. 199.
108 Kazimierz Dziubka

Horyzonty spraw

Pogld o nierozdzielnym charakterze zwizkw intencjonalnoci indywidualnej

z intencjonalnoci kolektywn zyskuje wyrazistsz tre ilekro w refleksji nad
tym, kim jestem podmiot obiera perspektyw czasu przeszego. Pozwala ona
wskrzesi obiekty, ktre bd to straciy swoj wano wraz z upywem czasu
bd te nadal j zachowuj jako ewokacja powiza i zalenoci wynikajcych
z czonkostwa w jakim kulturowo i obyczajowo okrelonym my. Uchwycenie
tych interakcji na poziomie nastpstwa czasu oraz konkretnoci miejsca ich wy-
stpienia jest jednak kwesti na tyle gboko subiektywn, e jak zauwaa
Charles Taylor ten typ samorozumienia i poczucia tosamoci nie jest dostp-
ny z punktu widzenia zupenie niezaangaowanego obserwatora. Jego neutral-
na postawa wobec konkretnej formy ycia spoecznego odbiera mu zdolno
przyswojenia sobie niewidzialnych idei bytujcych w grach. Ezoteryka wiata
spoecznego maej ojczyzny wyrasta bowiem i znajduje swoje oparcie w rno-
rodnych i nakadajcych si na siebie interakcjach spoecznych, ktre z biegiem
czasu tworz podoe (kontekst) mylenia i dziaania poszczeglnych jej czon-
kw. Z tej te przyczyny wyjania Taylor aby zrozumie artykulacyjne uy-
cie jzyka, musimy uchwyci sowo w kontekcie. Na kontekst ten skada si
zarwno horyzont spraw obchodzcych ludzi, ktry jest artykuowany przez dane
sowo, jak i zwizane z nim praktyki. Owe praktyki s nieodczn czci hory-
zontu nie tylko dlatego, e zajmujce ludzi sprawy zwizane s z danymi prakty-
kami (), lecz take dlatego i pewne obchodzce ludzi sprawy znajduj
najpeniejszy wyraz w praktykach i instytucjach spoecznych, zwaszcza te, w
ktrych brakuje wyranej artykulacji wicych si z nimi wartoci. Horyzont
takich spraw mog okrela same praktyki oraz wzorce tego, co suszne i co ze,
co jest naruszeniem, a co posuszestwem ktre si w nim zawieraj.8
Sens spraw wsplnotowych odsania si nie tylko w biecych i widocznych
goym okiem formach aktywnoci ludzi. Wraz z podjciem kadej aktywnoci
s przywoywane w ich wspomnieniach obiekty, zdarzenia i osoby, ktre cho
powracaj do ycia ju tylko w formie wyobraeniowej, to wci odgrywaj w
ich wiadomoci jakie okrelone znaczenie poznawcze i psychoemocjonalne.
Ju samo uycie wobec wizi pierwotnych takich nazw, jak np. wizi o niena-
zwanych znaczeniach (Shils), quasi-pokrewiestwa (Geertz) czy ciepego
krgu (Rosenberg), zawiadcza o ich przynalenoci do intymnego, skrytego
przed publicznym dostpem i osdem wiata przey wewntrznych. Staje si

8
Ch. Taylor, Teorie znaczenia. prze. A. Orzechowski i W. Jach. [w:] L. Rasiski (red. naukowa),
Jzyk, dyskurs, spoeczestwo. PWN, Warszawa. 2009, s. 175-176.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 109

on tym bardziej bliski subiektywnym wyznacznikom autodefinicji ja, im sil-

niejsze jest wraenie, e stosunki i relacje interpersonalne, ktre determinuj
tosamoci wtrne jednostki, s zimne, obce i anonimowe. Wanie ze wzgldu
na wielo i rnorodno, a czsto take i nieprzystawalno tych ostatnich,
wyobraenie wsplnoty lokalnej zachowane we wzorcach tosamoci pierwot-
nej zawiera silne pierwiastki naturalnoci. Ta za, jak pisa Ferdynand Tnnies,
siga korzeniami idei jednoci, wspporozumienia oraz poczucia wsplnoty
posiadania i korzystania.9
Rzecz jasna, uobecnianie si spoecznych i kulturowych wasnoci lokalizmu
w aktach samorozumienia jest procesem silnie zindywidualizowanym i nie mo-
na go wyjania za pomoc jakich sztywnych, mechanicznie stosowanych
wyznacznikw. Kady przeywa relacje ze wiatem spoecznym na swj sposb,
za jako towarzyszcych tym relacjom postrzee i dozna jest zmienna w
czasie i zalena od zgromadzonych dowiadcze yciowych.10 Na poziomie wiata
ycia (owego Habermasowskiego Lebenswelt) s one zawsze w jaki sposb lo-
kalne. Codzienno przyjmuje tu posta konkretnych problemw, z ktrymi
uporanie si wciga jednostk w rnego rodzaju gry komunikacji i lokalne fa-
buy ycia (mikrohistorie) snute przy okazji pogaduszek ssiedzkich, plotek czy
innego typu wymiany pogldw, opinii i uczu. Udzia w nich wyklucza uycie
wycznie jzyka prywatnego, gdy przywoywane w rozmowach i sporach
obrazy przeszoci nie s nieme i puste. Zajcie stanowiska wobec zdarzenia lub
osoby jest rwnoznaczne ze wskazaniem swojej przynalenoci do jakiej lokal-
nej wsplnoty. Kada z nich ma swj partykularny horyzont spraw, wasn inter-
pretacj wiata ycia i klimat emocjonalny. Bezporednia, niemal fizyczna
styczno tych wsplnot ley u rda gstej sie filiacji, w ktre zostaje wczo-
na czsto nawet wbrew swojej woli jednostka. Te ukady proksemii jak
okreli je Michel Maffesoli powstaj samorzutnie w wyniku przecicia si
sytuacji, chwil, przestrzeni i ludzi bez waciwoci.11
acuch lokalizmw nie koczy si jednak na dzielnicy, gminie czy kanto-
nie. Aby zachowa i szczyci si kolorytem kulturowym zamieszkujcych je spo-
ecznoci, poza Lebensweltem musz zaistnie przesanki systemowe
(strukturalne), w ktrych wiat ycia posiada status wartoci cenionej na grun-
cie prawnym i politycznym. Do tego potrzebna jest wiadomo, e jak w przy-

9
F. Tnnies, Wsplnota i stowarzyszenie. prze. M. ukasiewicz, wstp J. Szacki. PWN, Warszawa
2008, 6-10.
10
Mowa tu o takich parametrach jak np. intensywno, trwao, spjno, wyrazisto, wierno
z faktami czy cenienie i ocenianie.
11
M. Maffesoli, Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych. tum.
Marta Bucholc. PWN, Warszawa 2008, s. 52.
110 Kazimierz Dziubka

padku Szwajcarii swoje poczucie podmiotowoci ludzie dowiadczaj i buduj

w codziennej rzeczywistoci. ywych reakcji intelektualnych i emocjonalnych na
np. mit Innenschweiz czy przysig zoon na polanie Ruetli w 1291 roku12,
mona oczekiwa od tych, ktrzy posiadaj gbsz wiedz na temat horyzontu
zdarze przekraczajcego ich wasny horyzont wiata ycia. Patriotyzm budo-
wany od dou nie stawia przed jednostkami wymogu legitymowania si wyra-
finowanymi narzdziami poznawczymi czy zdolnoci gbokiego namysu nad
wiedz.13 Wprost przeciwnie, zakada si, e dowiadczana przez nie codzien-
no stanowi podstawow i najwaniejsz form rzeczywistoci i tego faktu nie
powinien ignorowa aden system polityczny. Naley raczej tak zorganizowa
funkcjonowanie tego systemu, aby jego zasady umoliwiay nieustanne aktuali-
zowanie si tego, co skada si na biografi podmiotu i co ma rzeczywisty wpyw
na formy jego ycia wewntrznego. W tym sensie lokalizm jest synonimem
codziennoci dostpnej podmiotom, pewnym caociowym obrazem, ktry Ke-
lvin Lynch okreli mianem mapy mentalnej. Jest ona subiektywnym przetwo-
rzeniem obrazw otoczenia w ludzkim umyle, w ktrym rol gwodzi by
uy sugestywnej metafory Mauricea Halbwachsa przybijajcych wspomnie-
nia w wielkim magazynie pamici peni takie obiekty, jak dom rodzinny, szko-
a, koci, cmentarz, park, rynek, kawiarnia, sklepy itd. S one lokalnymi
szczegami, ktre wsptworz nieuchwytny za pomoc jzyka obraz rzeczywi-
stoci spoecznej bd inaczej: ramy owych Taylorowskich imaginariw spo-
ecznych. Reaktywacja tego obrazu we wspomnieniach nie moe obej si bez
uczu, albowiem to one nadaj barw mentalnym reprezentacjom spraw lokal-
nych oraz pozwalaj dostrzec ich jakociowy sens i znaczenie. Ale konstrukty
pamici s podatne na korozj. Zawsze istnieje w zwizku z tym ryzyko, e skala
barw uczu i emocji stanowicych si motoryczn patriotyzmu lokalnego, o ile

12
Anthony D. Smith zwraca uwag, e nawet kantony francusko- i woskojzyczne przyjy pew-
ne mity zaoycielskie i wspomnienia z czasw starej Konfederacji, co wiadczy o silnej kulturze
publicznej Szwajcarw oraz czcych ich cisych wizach gospodarczych. Zob. tene, Nacjonalizm:
teoria, ideologia, historia. prze. E. Chomicka. Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, s. 28.
13
Przykadem pragmatycznego stosunku Szwajcarw do rzeczywistoci mog by okolicznoci
ustanowienia przez nich wita narodowego w dniu 1 sierpnia. Wedug Reginy Bendix inicjatywa
uchwalenia takiego wita wysza od szwajcarskiego konsula w Montewideo, ktry w licie do Fede-
ralnego Ministerstwa Sprawiedliwoci ali si, i w przeciwiestwie do pozostaych kolegw dy-
plomatw nie ma okazji, aby zaprasza ich na uroczystoci zwizane z obchodami wita narodowego.
W odpowiedzi na t skarg ministerstwo stwierdzio, e nie ma mocy prawnej, aby narzuci kanto-
nom dzie wolny od pracy i w zwizku z tym decyzj w tej sprawie muz one podj samodzielnie. W
1891 roku zwrcono si do 25 rzdw kantonalnych z propozycj ustanowienia w dniu 1 sierpnia
wita federalnego (Bundesfeier), unikajc przy tym okrelania go mianem wita narodowego.
Tylko dwa z nich (Zug i St Gallen) odpowiedziay negatywnie. (zob. R. Bendix, National sentiment in
the enactment and discourse of Swiss political ritual, American Ethnologist, vol. 19(4), 1992, s. 777).
Obecnie jest to jedyne wito federalne obchodzone we wszystkich 26 kantonach.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 111

pozostae skadniki postawy nie wyjd poza horyzont spraw lokalnych, moe
ulec silnemu spaszczeniu. W zdeformowanej optyce spraw moe zabrakn
wwczas miejsca na emocje inne ni tylko mio albo nienawi.
Skrajno uniesie emocjonalnych jest na og konsekwencj stosowania pro-
stych, spolaryzowanych kodw poznawczych i dyskursywnych. Zamiast zoo-
nego obrazu rzeczywistoci pojawiaj si uproszczone reprezentacje obiektw i
ich waciwoci sklasyfikowane wedug opozycji swoje obce. Paradoksalnie
jednak, cakowite wyeliminowanie tego typu rozrnie powodowaoby utrat
przez lokalizm swojej racji bytu jako okrelonej postawy poznawczej i moral-
nej. Trzeba jednak zauway, e kontrastowanie rzeczywistoci jest broni obo-
sieczn. Z immanentnej cechy lokalizmu wynika bowiem jednoznacznie, e w
spluralizowanym wiecie nie istnieje jeden, lecz wiele horyzontw spraw i prak-
tyk. W prostej linii prowadzi to do wniosku, e kada forma ycia wsplnego
niesie w sobie ziarno wzajemnego rozmijania si ().14 Nieprzystawalno ima-
ginariw spoecznych i kulturowych na poziomie relacji midzy jednostk a
wsplnot czy te midzy wsplnotami moe sta si impulsem do stawiania
znaku rwnoci midzy tym, co znane i rodzime, a tym, co godne pochway i
wymagajce starannej pieczy. Lokalna interpretacja wartoci i norm demokra-
tycznych moe wprost lub porednio zwrci si przeciwko uniwersalizmowi ich
treci. Zamknici ze swoimi rodzinami w ciepych, adnych i czyciutkich dom-
kach drewnianych obywatele Neuchtel, ktrych subtelnoci i prostot zachwy-
ca si Rousseau15, mog krzewi ideay wolnoci, rwnoci lub sprawiedliwoci
adresowane wycznie do swoich, czyli osb, z ktrymi cz ich silne wizi
horyzontalnego braterstwa16, krwi, tradycji lub uczu. Zobligowany tym po-
czuciem obywatel signie wtedy do sownika lokalnego patriotyzmu po to, aby
zanegowa roszczenia uniwersalizmu do zniesienia jakociowych rnic kultu-
rowych midzy jego spoecznoci a innymi spoecznociami. Jego bezkrytyczna
afirmacja rodzimych walorw zamienia si w najlepszym razie w przyjazn
obojtno (F. Groos) wobec innych. Gorzej, gdy pod szyldem obrony intere-
sw lokalnych bd dojrzewa i przybiera na sile sposoby mylenia i dziaania
oparte na selektywnych reguach wczenia bd wykluczenia ze wsplnoty.
Wspczucie, pomoc czy innego rodzaju korzyci, jakie otrzymuje jednostka w
rnego typu ekskluzywnych grupach wzajemnego wsparcia 17, mog sta si

14
H. Plessner, Granice wsplnoty. Krytyka radykalizmu spoecznego. prze. J. Merecki. Oficyna
Naukowa, Warszawa 2008, s. 71.
15
J.J. Rousseau, List o widowiskach., cyt. wyd., s. 201, 202.
16
Termin ten uyty przez Benedicta Andersona naleaoby zgodnie z wspczesnym kierun-
kiem dyskusji na temat podmiotowoci uzupeni o element siostrzestwa.
17
Motywy dziaaniach ich czonkw poddaje krytyce R. Putnam, piszc e czonkostwo w nich
nie czy si tak blisko z regularnym angaowaniem si w sprawy wsplnoty przez udzia w wybo-
112 Kazimierz Dziubka

narzdziem utrwalania w wiadomoci jednostki klientelistycznej sieci relacji i

powiza opartej na zasadzie do ut des. W wymiarze stosunkw wewntrzw-
splnotowych ukady te staj si nonikiem postaw nepotyzmu, amoralnego fa-
milizmu, kumoterstwa i klientelizmu. Spjno takiej wsplnoty mona utrzyma
tylko za cen materialnych lub niematerialnych korzyci odnoszonych przez jej
czonkw. Tym za, ktrzy przyjli na siebie zadanie depozytariuszy pamici
wsplnotowej stale musi towarzyszy myl, e tylko dziki wojowniczoci, za-
dziornoci i wymachiwaniu mieczem mona utrzyma i uchroni przed ulotnie-
niem si poczucie bycia we wsplnocie, bycia wsplnot. Domowego zacisza
trzeba szuka dzie w dzie na linii frontu. 18
Warto przy tym zauway, e przeksztacenie si wsplnoty lokalnej w rodzaj
alpejskiej reduty bronicej si przed dostpem obcych, jest wprawdzie tylko
jedn z opcji jak moe wybra lokalny patriota, jednake pole jego manewru wcale
nie jest szerokie. Zakres tego wyboru lapidarnie wyrazia w swojej myli Mary Do-
uglas, piszc e jeli jaka kultura pragnie zachowa swoj odrbno, to musi si
zdefiniowa w opozycji do innych kultur.19 A zatem cige wytyczanie linii granicz-
nych midzy swojskoci i obcoci oraz wynajdywanie cech rozcznych mi-
dzy nimi podtrzymuje w jakim sensie racje bytu lokalnego patriotyzmu. Gdy linie
te ulegn zamazaniu, co oznacza, e pryncypializm zostanie zastpiony przez re-
latywizacj cech lokalizmu, wwczas upada cay tok argumentacji.

Zasoby kulturowe i moralne lokalizmu

Kwestia harmonijnego uoenia relacji midzy ksztatujcym si na poziomie

mikrostruktur spoecznych przedpolitycznym zbiorem wzorcw normatywnych
i praktyk a porzdkiem instytucjonalnym demokracji jest przedmiotem niega-
sncego zainteresowania od czasw narodzin usystematyzowanej refleksji nad
tym, co polityczne. Idea greckiej polis, ktrej obszar by na tyle nieduy, e
wedug opisu Arystotelesa jej (skdind take niewielu) mieszkacw mg
budzi do aktywnoci gos Stentora20, uosabia do dzisiaj w potocznym wyobra-

rach, podejmowanie wolontariatu, przekazywanie rodkw na cele charytatywne, prac przy wspl-
nych projektach spoecznoci lokalnych, rozmawianie z ssiadami. Za Wuthnowem powtarza on
pogld, e wsplnoty te s bardziej elastyczne i zaprztnite stanem emocjonalnym jednostek. Kon-
trakt zawarty przez ich czonkw obejmuje tylko najsabsze zobowizania. (zob. R. Putnam, Samot-
na gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych. przek. P. Sadura i
Sebastian Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 255-256.
18
Z. Bauman, Wsplnota. W poszukiwaniu bezpieczestwa w niepewnym wiecie. przek. J. Mar-
gaski. Wydawnictwo Literackie, Krakw 2008, s. 27-28.
19
Por. M. Douglas, Thought styles. Sage, London 1996, s. 42.
20
Arystoteles, Polityka. [w:] Dziea wszystkie, tom 6. przekad, wstp i komentarz: L. Piotrowicz.
PWN, Warszawa 2001, ks. VII, 7, 1326b, s. 190.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 113

eniu najwaniejsze cechy lokalnego patriotyzmu, tj. blisko, wspzaleno,

zgod oraz jednolito kulturow i obyczajow. Pod urokiem tych cech pozosta-
wa rwnie Rousseau. Swj pobyt w Neuchtel zachowa w pamici, jako obco-
wanie ze szczliwymi i niezwykymi ludmi. Ich wyjtkowo polegaa przede
wszystkim na sposobie bycia zasadniczo odmiennym od wielkomiejskiego zaka-
mania, pozerstwa i powierzchownoci. Lokalne ycie widziane oczyma Rousse-
au byo przepenione wzajemn yczliwoci, znajomoci spraw ssiedzkich i
gocinnoci wobec obcych.21 Odczytana przez pryzmat tych niewtpliwie senty-
mentalnych ocen i opinii idea lokalnego patriotyzmu byaby jednak nie tylko
zafaszowaniem pogldw filozoficznych obywatela Genewy (zwaszcza tak
czsto przypisywanej im prekursorskiej roli w narodzinach dwudziestowiecznych
totalitaryzmw), ale co bardziej istotne z punktu widzenia niniejszych rozwa-
a symplifikacj samej idei. O tym, jak silne (graniczce nawet z narcyzmem)
byo jego przywizanie do wartoci indywidualizmu moe wiadczy konstata-
cja, od ktrej rozpoczyna on swoje Wyznania: Ja sam. Czuj moje serce i znam
ludzi. Nie jestem podobny do adnego z tych, ktrych widziaem; miem wie-
rzy, i nie jestem podobny do adnego z istniejcych. Jeli nie lepszy, w kadym
razie jestem inny.22
Zestawienie ze sob obu opinii potwierdza Wittgensteinowsk przestrog,
aby nie da si wyprowadzi w pole wypowiedziom, ktrych znaczenie wydaje
nam si z pozoru oczywiste. Chodzi tu zwaszcza o sdy i spostrzeenia formuo-
wane ad hoc, pod wpywem emocjonalnego zauroczenia. Wielokrotnie sam Ro-
usseau bolenie dowiadczy siy kolektywnego my stosujcego wobec takiego
odszczepieca jak on metody ostracyzmu spoecznego, napitnowania i wy-
kluczenia. Wsplnota dowiadcze okrela wprawdzie pole wzajemnego rozu-
mienia, ale na jego treci kulturowe wcale nie musz skada si ideay
niezalenoci podmiotowej, emancypacji czy swobodnego wyboru stylu ycia.
Depersonifikacja stosunkw spoecznych moe przeksztaci wsplnot w He-
glowsk korporacj rzdzc si ide ducha kolektywizmu. Swoje przyjazne
oblicze lokalizm okae wwczas tylko tym, ktrzy w sposb bezrefleksyjny i
bezkrytyczny przyjm oferowane przez niego wzorce mylenia, motywy dziaa-
nia, obyczaje i formy komunikacji. Z takim urzeczowionym typem stosunkw
midzyludzkich zetkn si Edward C. Banfield, ktrego analiza empiryczna spo-
ecznoci Montegrano (nazwa fikcyjna) suy za wzorcowy przykad amoralne-
21
J.J. Rousseau, tame. Wydaje si, e w przeidealizowanej rekonstrukcji wspomnie sam ich
autor dostrzega wpyw emocjonalizmu charakterystycznego dla modzieczego spojrzenia na rze-
czywisto. Przyznaje bowiem, e po trzydziestu latach patrzyby na wszystko innymi oczyma.
(tame, s. 202)
22
J.J. Rousseau, Wyznania. prze. i wstpem opatrzy T. Boy-eleski. Wydawnictwo Zielona
Sowa, Krakw. 2003, s. 21.
114 Kazimierz Dziubka

go familizmu. Reguy wzajemnego rozumienia czonkw tej spoecznoci wyra-

staj z podobiestwa warunkw egzystencji. Myli i uczucia ludzi przepenia
nieustanny lk przed jeszcze wiksz bied, chorob, utrat pracy, ebractwem
lub przedwczesn mierci. W etosie Montegrano nie ma miejsca na ufne w swo-
je moliwoci ego. W codziennych zajciach tej spoecznoci Max Weber z pew-
noci nie odnalazby ducha kapitalizmu. Jednostki wcielaj si w swoje role
spoeczne zgodnie z uwicon tradycj i odziedziczonymi schematami dziaa-
nia. Wszechobecne w ich wiadomoci jest fatalistyczne przekonanie o wasnej
niemocy.23
Wyraon w kontekcie bada Banfielda opini Roberta Putnama, e amo-
ralny familizm jest odpowiedzialny za rozkad podstawowych cnt demokra-
tycznych w postaci dobrowolnego uczestnictwa i zaufania spoecznego midzy
obywatelami, naley uzna za zbyt pochopn i spycajc zoono problemu.
W tego typu sdach lekceway si bowiem skutki pogbiajcych si podziaw
socjokulturowych i ekonomicznych, ktre czsto staj si przyczyn zwrcenia
si jednego lokalizmu przeciwko drugiemu. Ofiar pada wwczas demokracja, a
cilej rzecz ujmujc jej dotychczasowe mechanizmy i instytucje polityczne. Ich
niedostosowanie do procesw przyspieszonej modernizacji moe skutkowa, jak
stao si to w Szwajcarii i Austrii pod koniec lat siedemdziesitych XX w., utrat
wiary w polityk (Politikverdrossenheit) realizowan przez masowe partie poli-
tyczne. Ich wsppraca, bdca podstaw demokracji konsocjonalnej, zostaa
zakwestionowana zarwno przez tych, ktrzy ulegli marginalizacji spoeczno-
ekonomicznej bd znaleli si poza gwnym nurtem procesw rozwojowych
(np. imigranci), jak i tych, ktrzy z rnych powodw dostrzegli w moderni-
zacji zagroenie swej odrbnoci kulturowej i religijnej. Lk przed utrat lokal-
nej tosamoci spowodowanej ofensyw obcych wzorw potgoway zachodzce
procesy globalizacji oraz integracji regionalnej i midzynarodowej. 24
Renesans idei lokalizmu sta si w tym kontekcie przejawem negatywnej
odpowiedzi na te procesy zarwno ze strony zaniedbanych i niespokojnych, jak
i schludnych i statecznych spoecznoci lokalnych. W obu przypadkach lokalizm
uznano za dogodne narzdzie walki o utrzymanie rozmaitych korzyci (nawet w
minimalnym zakresie) czerpanych z tytuu uczestnictwa w grupie i niedopusz-
czanie obcych do podziau. Do tego typu zjawisk spoecznych dochodzi ww-

23
Zob. E.C. Banfield, The Moral Basis of a Backward Society. The Free Press, Glencoe IL 1958, s.
107-145. Wedug niego, gwnym rdem pasywnej postawy wobec rzeczywistoci jest pogld, e
warunki i rodki zapewniajce sukces s poza kontrol czowieka. Moe on wprawdzie podejmowa
walk, ale w kocu zostanie pokonany przez nieobliczalny bieg wydarze. (tame, s. 112)
24
Por. R. Katz i P. Mair, Changing Models of Party Organisation and Party Democracy. The Emer-
gencje of the Cartel Party. Party Politics, 1, 1995, s. 5-28; K. W. Kobach, Spurn Thy Neighbour: Direct
Democracy and Swiss Isolationism. West European Politics 3, 1997, s. 185-211.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 115

czas, kiedy reprodukcja dostpnych zasobw ulega zagroeniu z powodu ich

wyczerpywania si lub te zanika nadzieja (wskutek biernoci instytucji politycz-
nych) na zrekompensowanie w jakiej perspektywie czasu poniesionych naka-
dw. Polityczne rozwizanie tych kwestii okazao si niewystarczajce i
nieskuteczne. Zamiast pomostw przerzucanych midzy rnymi lokalizmami, w
wielu krajach Zachodu urosy barykady, za ktrymi jak zauway Anthony Gid-
dens odrodzeniu ulegaj rnego rodzaju fundamentalizmy i agresywny nacjo-
nalizm.25 Modernizacja pocigna za sob uruchomienie mechanizmw
obronnych rnych grup spoecznych. Powsta z nich negatywny kapita spoecz-
ny, ktrego rda i sposoby uytkowania wyjani Alejandro Portes26. Do rodkw
tego kapitau sigaj spoecznoci niezalenie od koloru skry, pochodzenia, naro-
dowoci czy statusu spoeczno-ekonomicznego. Nie jest on take obcy obywate-
lom dostatnich kantonw Szwajcarii, ktrzy wykorzystuj instrumenty demokracji
bezporedniej zarwno na rzecz zwikszonej ochrony mniejszoci, jak i przeciw-
ko niej.27 Jako dobra kolektywne solidarno, zaufanie i szacunek maj swoj
warto ekonomiczn. Gdy wic pojawia si realne lub wyimaginowane zagroe-
nie, e obcy bd korzysta z tych zasobw nie dajc w zamian nic lub niewiele,
bd co moe wywoa jeszcze wikszy niepokj dotychczasowych beneficjen-
tw zadaj dla siebie ustanowienia innych (nowych) regu dystrybucji tych
dbr, wtedy zostaj uruchomione rnego rodzaju siy dorodkowe, aby zrw-
noway lub przezwyciy roszczenia i aspiracje si odrodkowych.
Za najbardziej spektakularny przykad takich dziaa mog posuy kampanie
propagandowe partii politycznych, ktre w walce o gosy wyborcw chtnie si-
gaj do negatywnego kapitau spoecznego. W konsolidacji zwolennikw swojej
polityki czsto krel one wizj negatywnych skutkw, jakie w ich kraju wywouje
zalew cudzoziemskoci (berfremdung). Jest to sztandarowe zawoanie takich
ruchw politycznych, jak np. Szwajcarska Partia Ludowa (SVP)28, independen-

25
A. Giddens, Poza lewic i prawic. Przyszo polityki radykalnej. przek. J. Serwaski. Wydaw-
nictwo Zysk i S-ka, Pozna 1994, s. 96-99.
26
Zob. A. Portes, Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. American
Review of Sociology. 24, 1998, s. 15-24.
27
A. Vatter,, Demokracja bezporednia w Szwajcarii: historia, debaty i skutki. tum. B. Andrunik.
[w:] praca zbiorowa, Demokracja bezporednia: Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku?.
Semper, Warszawa. 2011, s. 62-63. Podobny opini formuuje Christian Bollinger, wedug ktrego:
gosowania do czsto blokoway poszerzenie ochrony mniejszoci, lecz rzadko dopuszczay do ich
redukcji. W kontekcie ochrony mniejszoci wynik ten wspiera tez mwic, e demokracja bezpo-
rednia preferuje zachowanie status quo w miejsce wprowadzania reform. (zob. tene, Mniejszoci
strukturalne w demokracji bezporedniej. tum. Barbara Andrunik. [w:] praca zbiorowa, Demokracja
bezporednia, wyd. cyt., s. 109.
28
Nie jest ona zreszt jedyn parti, ktra swoj dziaalno polityczn prowadzi pod sztandara-
mi walki ze skutkami zalewu cudzoziemskoci w rnych obszarach ycia spoecznego i kultural-
nego. Zblione cele polityczne formuuj take w Niemczech Niemiecka Partia Ludowa DVU),
116 Kazimierz Dziubka

tyzm (np. Liga Pnocna we Woszech, dziaajce w Katalonii: Esquerra Republica-

na de Catalunya, Solidaritat Catalana per la Independncia czy Reagrupament) lub
nacjonalizm (partie wystpujce we wszystkich krajach europejskich). Nadrzd-
nym celem politycznym tych ruchw, sformuowanym wprost lub domylnie, jest
zapobieenie wspomnianym tendencjom realokacji dbr lub przywrcenie korzyst-
nego dla danej wsplnoty podziau zasobw. Nie ulega wtpliwoci, e swoj po-
pularno partie te zawdziczaj wykorzystywanym w codziennej komunikacji
okreleniom, zwrotom, a nawet caym konstrukcjom mylowym zbudowanym
na uproszczonych kryteriach poznawczo-znaczeniowych i oceniajcych. Tego typu
retoryka sprzyja podtrzymywaniu i podgrzewaniu atmosfery wzajemnej podejrz-
liwoci i wrogoci. Wraz z nimi odywaj stare lub rodz si nowe fobie i lki
przed obcymi. Bagatelizowanie tego typu postaw cechuje krtkowzroczno,
albowiem co warto podkreli uytkowanie kapitau spoecznego nie powo-
duje, jak w wypadku kapitau finansowego, zmniejszenia jego zasobw, lecz prze-
ciwnie ich przyrost.
Sposobem na powstrzymanie tych destrukcyjnych dla demokracji zjawisk moe
by rozwizanie zastosowane w Szwajcarii i polegajce na upraszczaniu dostpu
do demokracji bezporedniej. Dziki temu tworz si ramy dla intensywniej-
szych dziaalnoci cywilno-spoecznych, uatwiajce powstawanie gstszych sie-
ci spoecznych.29 Oprcz rozwiza systemowych cakowicie nowe moliwoci
przed lokalnym patriotyzmem otwieraj formy partycypacji zainicjowane przez
nowe ruchy spoeczne w postaci np. mikro-forw, komitetw lokalnych czy pa-
neli obywatelskich. Due nadzieje, ale te i obawy wie si z wykorzystaniem
cyfrowych technologii informacyjnych (zwaszcza internetu) w tworzeniu no-
wych bd wzmacnianiu ju istniejcych tosamoci grupowych. Jak zauwaa
Jakub Nowak nowe media stay si nie tylko narzdziem mobilizacji w skali
makro (globalna e-mobilizacja), lecz take z powodzeniem funkcjonuj w skali
mikro jako narzdzie organizacji i koordynacji dziaa bardzo cile zwizanych
z okrelonym kontekstem lokalnym.30
Znoszenie barier, wczenie si obywateli w internetow sie koprodukcji
wiedzy (rozumienia, sensu i znaczenia poj) otwiera perspektyw szerszej wsp-
pracy midzy nimi oraz wzajemnej prezentacji i wyjaniania horyzontw spraw,
ktrymi yj oni na co dzie. Analiza porwnawcza tego rodzaju praktyk obywa-
telskich w Stanach Zjednoczonych i w Szwajcarii podsuna Silvano Moecklie-

Republikanie (REP) i Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (NPD, za w Holandii Partia Wolno-

ci (PVV).
29
A. Vatter, Demokracja bezporednia wyd. cyt., s. 61.
30
J. Nowak, Aktywno obywateli online. Teorie a praktyka. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011,
s.174.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 117

mu myl, e: Decyzje podjte przy zastosowaniu instrumentw demokracji bez-

poredniej nigdy nie mog by zastpione ankietami, poniewa tych ostatnich
nie poprzedza aden proces komunikacyjny. Kada poprzedzajca gosowanie
kampania jest ogromnym procesem komunikacyjnym i edukacyjnym, tak dla elit
politycznych, jak i uprawnionych do gosowania. Jej uczestnicy dowiaduj si,
jak wpywa na ten proces, jak uznawa zwycizcw i traktowa tych, ktrzy
ponieli porak (). Ucz si take, e sdy s wadne ograniczy impet poczy-
na skierowanych ponad wyznaczony cel. Kade gosowanie ma wic funkcj
socjalizacyjn i ksztatuje nastawienie do samej demokracji bezporedniej, ktra
jako warto polityczna zdobywa coraz wiksze poparcie.31
Wzrost zasobw kulturowych dostpnych przecitnemu obywatelowi spo-
wodowany pojawieniem si nowych technologii informacyjnych i komunikacyj-
nych, moe, ale nie musi wywoa pozytywnych zmian w jego wiadomoci
politycznej wyraajcych si gotowoci zachowania konstytucyjnych ram libe-
ralno-demokratycznego porzdku. Ulegajce kosmopolityzacji i indywidualiza-
cji zasoby kulturowe mog w praktyce okaza si wt podpor systemw
politycznych zapewniajcych pokojow koegzystencj rnych kultur, ras, grup
jzykowych i etnicznych. Rodzi si w zwizku z tym pytanie, co przejmie rol
motywu sprawczego dziaa obywateli maych ojczyzn do uwzgldniania In-
nego w dyskursie publicznym? Z przedstawionych wyjanie wynika bowiem
jednoznacznie, e jzyk obywatelski rozwija si kosztem jzyka uksztatowane-
go w procesie socjalizacji pierwotnej. Rousseau widzia rozwizanie w umacnia-
niu zdrowego i uporzdkowanego ycia mieszkacw maej wsplnoty lokalnej,
ktrzy w codziennych kontaktach midzy sob nie uywaj jzyka narodu et-
nicznego, lecz narodu obywatelskiego. Narodowo miaa stapia si z obywa-
telskoci, skutkiem czego miao by osabienie partykularyzmu i wzmocnienie
uniwersalizmu jzyka i zwizanych z nim kodw kulturowych. Jednake w prak-
tyce politycznej, zwaszcza w ostatnich dwch dziesicioleciach, zaoenie to
okazao si trudne lub wrcz niemoliwe do utrzymania. Rosnce w si tenden-
cje modernizacyjne podkopay wiar w egalitarne zasady demokratycznej sfery
publicznej. W odczuciu wielu grup spoecznych nowe technologie nie wniosy
zasadniczych zmian jakociowych w demokratycznej polityce. Ponadto, jak za-
uway Ernest Gellner: W stabilnych, zamknitych wsplnotach kultura jest czsto
niewidzialna, jeli jednak ycie zbiorowe zaczyna polega na mobilnoci i komu-
nikowaniu si bezkontekstowym, rdzeniem naszej tosamoci staje si ta kultu-
ra, w ktrej nauczono nas, jak w ogle komunikowa si z innymi.32 Wsplnoty
31
S. Moeckli, Demokracja bezporednia w stanach federalnych USA. tum. B. Andrunik. [w:] praca
zbiorowa, Demokracja bezporednia wyd. cyt., s. 145-146.
32
E. Gellner, Narody i nacjonalizm. wyd. 2. przek. T. Howka. Difin SA, Warszawa 2009, s. 151-152.
118 Kazimierz Dziubka

lokalne musz zatem poszuka innego rodzaju kompetencji obywateli gotowych

wsppracowa ze sob zarwno na paszczynie kulturowej, jak i politycznej.

Sprawstwo woli politycznej

Wypracowanie rozwiza ustrojowych, ktre z jednej strony otwierayby przed

jednostk (wsplnot) szerokie moliwoci samostanowienia i samorealizacji,
za z drugiej uniemoliwiyby naduywanie przez ni praw do celw partyku-
larnych, Rousseau uzna za swoist kwadratur koa. 33 W ustroju demokratycz-
nym z tego rodzaju dylematem prbuj zmierzy si zarwno zwolennicy systemu
reprezentacji, jak i bezporednich form wyraania woli podmiotu politycznego.
W obu przypadkach podstawowym problemem pozostaje arbitralno, ktrej
naduywanie skutkuje utrat prawomocnoci norm i procedur porzdku demo-
kratycznego. Nie s na ni odporne oba typy demokracji. Arbitralno dotyka w
takim samym stopniu elity polityczne, ktre zawaszczajc tre woli narodu
korumpuj prawo i sprowadzaj dobro publiczne do sieci interesw realizowa-
nych w ramach republiki kolekw (Robert de Jouvenel, 1914), jak te pod-
miot indywidualny obywatela, ktrego niedojrzao polityczna i prywata
niejednokrotnie doprowadzay demokracj na krawd anarchii. Prawnym spo-
sobem zapobiegania arbitralnoci wadzy politycznej podmiotu staa si w libe-
ralnej demokracji zasada uniwersalizmu norm prawnych (rzdy prawa) oraz
instytucjonalny podzia kompetencji wadczych przeprowadzony wedug zasady
hamulcw i rwnowagi.34 Skonstruowany zgodnie z tymi zaoeniami oglny-
mi liberalny model separacji sfery prywatnej od publicznej, ktrego nieodczn
czci bya zasada konwersacyjnej powcigliwoci i zachowania neutralnoci
racji wsplnotowych, wykaza jednak w praktyce wiele wad i spotka si z ostr
krytyk ze strony rozmaitych nurtw spoeczno-politycznych. Rwnie liberalna
koncepcja narodu obywatelskiego okazaa si ponn nadziej na pozytywne
rozwizanie konfliktw zwizanych z relacjami midzy przedpolityczn i poli-
tyczn struktur postaw, preferencji i wzorcw tosamoci. Jak pokazaa prakty-
ka polityczna ostatnich dziesicioleci, wzicie w nawias wsplnotowo
okrelonych imaginariw spoecznych nie zdoao zapobiec w wielu krajach

33
J.J. Rousseau, Uwagi o rzdzie polskim i jego projektowanej naprawie. przek. Maciej Staszew-
ski. [w:] tene, Umowa spoeczna oraz Uwagi o rzdzie polskim; Przedmowa do Narcyza; List
owidowiskach; List o opatrznoci; Listy moralne; List do arcybiskupa de Beaumont; Listy do Male-
sherbesa. oprac., wstp oraz przypisy: B. Baczko. PWN, Warszawa 1996. s. 187.
34
Wymienione zasady s rwnie uznawane za wiodce w systemie konstytucyjnym Szwajcarii.
Oprcz nich wymienia si federalizm oraz pomoc spoeczn. zob. Encyclopedia of World Constitu-
tions. pod red. G. Robbers. Facts on File Inc., New York 2007, s. 887-888.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 119

Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych wybuchom agresji i przemocy na

tle rnic rasowych, etnicznych, religijnych czy kulturowych.
Nie wdajc si w szczegow analiz teoretycznych i praktycznych rozwi-
za, jakie przyjto w poszczeglnych krajach w celu zagwarantowania rwno-
prawnej koegzystencji rnych wsplnot, warto na te wysiki spojrze od strony
fenomenu Szwajcarii. Jego istot wyrazi w opinii sformuowanej w 1875 roku
szwajcarski konstytucjonalista Carl Hilty, ktry stwierdzi, e ani rasa, ani ple-
mienna kooperacja, jak te wsplny jzyk i obyczaje, natura bd historia nie
stworzyy Szwajcarskiej Konfederacji. Powstaa ona raczej jako rezultat zanego-
wania wszystkich tych wielkich si, biorc swj pocztek w idei, myli politycznej
i woli, ktre za swj cel postawiy zwikszanie przejrzystoci [wzajemnych sto-
sunkw] i na tej podstawie utrzymuje si ona a do dzisiaj po upywie 500 lat
swojego istnienia.35 Bez wzgldu na to, czy opinia ta powiela powszechn wrd
Szwajcarw zmitologizowan ide pastwa powoanego z woli narodu (Willen-
snation), czy te odzwierciedla rzeczywiste procesy przeksztacania lokalnych
(rodzinnych, ssiedzkich, regionalnych) wizi we wspln kultur polityczn36,
na uwag zasuguje ju samo wyeksponowanie oddolnego charakteru procesw
politycznych. Podmiotowy w nich udzia jednostek i struktur lokalnych (down-
top) stanowi przykad woluntarystycznej interpretacji polityki. W sile cienia
woli tych, ktrzy zdecydowali si by czci Konfederacji Helweckiej ley przy-
czyna stabilnoci systemu politycznego tego kraju, o ktrym znawcy problema-
tyki powiadaj, e stanowi on unikatowy przykad rozstrzygni ustrojowych.
Biorc pod uwag burzliwe losy Szwajcarii, jej wielojzyczno i wielokulturo-
wo, mona powiedzie, e zawarta w aktach politycznych wyborw i decyzji
wola wszystkich uczestnikw ycia politycznego spenia i nadal spenia warunki
augustiaskiego zalecenia, i najpierw trzeba chcie czego, aby stao si ono
przedmiotem aktu wolnej woli.37
Midzy postulatem postawionym sobie przez Rousseau a realizowan w wa-
runkach Szwajcarii ide e pluribus unum zachodzi jednak zasadnicza rnica.

35
Cyt. za: H-P. Kriesi i A.H. Trechsel, The Politics of Switzerland. Continuity and Change In aCon-
sensus Democracy. University Press, Cambridge 2008, s. 10. Z kolei Bollinger pisze, e: Szwajcari
naley rozumie jako nard polityczny, ktry od momentu powstania konfederacji w 1848 r. nie
definiuje si poprzez wsplny jzyk i kultur, lecz przez wielokulturowo, a zwaszcza wielojzycz-
no., wyd. cyt., s. 113.
36
Por. C. Calhoun, Nacjonalizm. przek. B. Piasecki. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Warszawa 2007, s. 77.
37
Woluntarystycznym wzorcem posuy si take Ernest Gellner, ktry uzna wol za jeden
zkonstytutywnych czynnikw ustanawiajcych nard. Wyjania bowiem, e zbir osb staje si
narodem wtedy i tylko wtedy, gdy s one stanowczo przekonane, i z tytuu wspprzynalenoci do
owego zbioru maj wobec siebie pewne obowizki i pewne prawa. zob. tene, Narody i nacjonalizm.
wyd. cyt., s. 83.
120 Kazimierz Dziubka

Polega ona tym, e twrca woli powszechnej (volont gnrale) upatrywa w

niej corpus mysticum majce w pierwszym rzdzie przezwyciy realnie istnie-
jce i dzielce spoeczestwo konflikty. Ideaem ustrojowym miao by osigni-
cie stanu, w ktrym wszyscy czonkowie suwerennego ludu stanowicego corpus
physicum wsplnoty politycznej chcieliby tego samego. Natomiast w przypad-
ku Szwajcarii nie chodzi o traktowanie woli politycznej jako wyjciowej zasady
normatywnej, lecz jako zasady, ktrej tre podlega pragmatycznym odniesie-
niom pod ktem bilansowania si celw z osignitymi wynikami. Elastyczna,
zalena od zaistniaej sytuacji spoeczno-politycznej interpretacja woli politycz-
nej nie oznacza jednak amania formalno-proceduralnych wymogw pastwa
prawa. Pragmatyka systemu politycznego Szwajcarii dobitnie wskazuje, e spe-
nianie tych wymogw idzie w parze ze staym poszukiwaniem takich kombinacji
norm i procedur demokratycznych, ktrych zastosowanie dawaoby najlepsze
wyniki w zaistniaej sytuacji. W tym znaczeniu wola polityczna peni funkcje
adotwrcze zarwno stosunku do wewntrznych, jak i zewntrznych czynni-
kw warunkujcych trwa egzystencj pastwa. Konkretne treci woli s nato-
miast definiowane z pozycji liberalnej Realpolitik. W wietle jej imperatyww
wola polityczna materializuje si w formie decyzji prawnych i politycznych od-
noszcych si do historycznie zmiennej, obiektywnej struktury interesw w spo-
eczestwie. Odpowiedzialno za ochron tej struktury przed zaburzeniami spada
na elity polityczne, za testem ich woli politycznej jest doprowadzenie do we-
wntrznej stabilnoci (rwnowagi) struktury.
Oparta na woli politycznej polityka demokratyczna Szwajcarii nie jest zatem
ukierunkowana na realizacj jakich transcendentalnych norm moralnych bd
projektu normatywnego wyrosego z zaoenia, e punktem docelowym ma by
cakowite wyeliminowanie z ycia publicznego konfliktw, sporw czy wspza-
wodnictwa pogldw i interesw. Realizowany w tym kraju model demokracji
wykazuje wiele cech wsplnych z koncepcj demokracji ujmowanej przez pry-
zmat rodkw sucych neutralizacji i redukcji istniejcych pl konfliktw. Bo-
gaty wachlarz instrumentw demokracji bezporedniej peni w tym kontekcie
podwjn rol. Z jednej strony stanowi one medium deliberacji i komunikacji
publicznej umoliwiajce identyfikowanie i artykulacj skonfliktowanych struk-
tur interesw i pogldw. Natomiast z drugiej strony skadaj si one na prawo-
rzdnie normowan paszczyzn negocjacji i uzgodnie stanowisk. Przekazanie
w rce obywateli narzdzi umoliwiajcych ich bezporedni partycypacj we
wadzy naley rozpatrywa w cisym zwizku z pozytywnym stosunkiem do
interesownoci ich motyww dziaania. Analogicznie do regu obowizujcych
na rynku, demokracja bezporednia wyklucza stosowanie opartych na przemocy
metod politycznych, do ktrych zalicza si m.in. zatajenie bd wykluczenie zde-
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 121

baty publicznej za pomoc nieumotywowanych argumentw, stosowanie siy

lub manipulacj. Konsens polityczny, o ile uda si go w ogle osign, nabiera
w tych warunkach posta przejciowego zblienia stanowisk i interesw. Stano-
wi on jedn z moliwych opcji dziaania, ktra zostaa przyjta w wyniku uzgod-
nie midzy stronami przestrzegajcych prawnie okrelonych procedur
debatowania i podejmowania decyzji kolektywnych.38
W aktach deliberowania nad treci woli politycznej Szwajcarw strategicz-
ne miejsce przypada podmiotom indywidualnym i kolektywnym. Za pomoc form
demokracji bezporedniej mog one wydobywa na wiato dzienne lokalny
punkt widzenia spraw, ywic przy tym ugruntowane konstytucyjnie przekona-
nie, e ewentualna przegrana na wokandzie publicznej nie naruszy podstaw ich
autonomii, ani te nie stanie si pretekstem typowych dla triumfalizmu politycz-
nego i tyranii wikszoci postaw szykanowania, dyskryminacji i wykluczenia.
Kadorazowe bilansowanie wkadw i rezultatw akcji obywatelskich podejmo-
wanych w imi odkrywania wsplnotowych sensw jakich spraw, ley u rda
relatywnie niskich kosztw politycznych, jakie w porwnaniu z np. byym ZSRR
czy Jugosawi ponosz z osobna kantony i caa federacja szwajcarska. Jest to
bez wtpienia zasug deliberatywnego podejcia do kwestii celu, jakiemu win-
na suy demokracja. Jeeli stanie si nim zapobieganie eskalacji konfliktw i
budowanie relacji midzy rnymi lokalizmami na zasadzie wzajemnoci, to
uczestnikami lekcji demokracji staj si wwczas wszystkie strony sporu czy kon-
fliktu zainteresowane ich rozwizaniem. Wymaga to przyjcia pisze David
Held wieloperspektywicznego trybu ksztatowania i obrony a wic i opraco-
wywania naszych preferencji. Obrawszy tak postaw, zwracamy uwag na
przyczyny, dla ktrych przyjlimy nasze pogldy, i na to, czy istotnie powinni-
my ich broni w zoonych sytuacjach spoecznych, w ktrych wspuczestnicz
osoby o preferencjach przeciwnych.39
Dostrzeenie w lokalnych spojrzeniach na sprawy formalnego i wanocio-
wego znaczenia dla caej struktury politycznej demokracji podnosi jako oby-
watelstwa oraz standardw jej kultury politycznej. Wida to wyranie w modelu
politycznym Szwajcarii. W badaniach nad nim do czsto przewija si wniosek,
e powoana do ycia przez Helwetw wsplnota polityczna wymagaa czego
wicej ni tylko woli politycznej liderw.40 Aby zapewni tej wsplnocie nie-

38
Por. P. Fairfield, Why Democracy?. State University of New York Press, Albany 1966, s. XIV.
39
D. Held, Modele demokracji. przek. W. Nowicki. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego,
Krakw 2010, s. 302.
40
H. Kohn, Nationalism and Liberty. The Swiss Example, George Allen & Unwin, London 1956;
H.Kriesi, Introduction: State Formation and Nation Building in the Swiss Case. [w:] H. Kriesi et al
(eds.), Nation and National Identity. The European Experience in Perspective. Regger, Chur/Zurych
1999, s.13-28.
122 Kazimierz Dziubka

zbdne warunki do cigego i efektywnego rozwoju konieczna okazaa si take

wola pozostaych uczestnikw ycia politycznego. Z niej czerpie swoj si i dy-
namik take polityka demokratycznego patriotyzmu lokalnego. Jej oglne za-
sady s pod wieloma wzgldami zbiene z tymi, ktre Jrgen Habermas zawar
w swojej koncepcji konstytucyjnego patriotyzmu. Sformuowane w jzyku woli
politycznej obrazy wsplnoty nie s dla lokalnego patrioty etapem finalnym dys-
kursu publicznego, lecz punktem wyjcia szerokiej wymiany pogldw i opinii.
Wymiana ta nie jest jednak procesem statycznym i odtwrczym, albowiem jak
dobrze uj to Maurice Halbwachs spoeczestwo nie tylko od czasu do czasu
zmusza ludzi do odtwarzania w myli wydarze z ich dawnego ycia, lecz take
do ich poprawiania, okrawania i uzupeniania ().41 Mona powiedzie, e
poczucie sprawstwa woli politycznej obywateli musi czerpa sw si w jednako-
wym stopniu z umacniania si praw podmiotowych, jak i z dowiadczenia ich
praktykowania. Bezporednim i najwaniejszym skutkiem tych procesw winien
by wzrost wiadomoci powiza i zalenoci, jakie zachodz midzy jakoci
ycia wewntrznego wsplnoty lokalnej a kulturowymi i politycznymi warunka-
mi rozwoju jej otoczenia zewntrznego.

Lokalizm in actu

Nawet idealistycznie nastawionemu wobec rzeczywistoci Rousseau nie uszo

uwagi, e kady z domw Neuchtel stanowi centrum posiadoci, za odle-
go midzy nimi wyznaczaa powierzchnia majtku, ktra bya na tyle dua,
eby zapewni ich wacicielom dobrobyt ekonomiczny. Jemu te zawdziczali
oni sposobno zaznawania szczliwego ycia. 42 Chocia sowa te pisane przez
filozofa, ktry znaczn cz swojej twrczoci powici radykalnej krytyce par-
tykularyzmu i egoizmu, jakimi cechowa si w jego oczach bourgeois, brzmi
zaskakujco, to najwaniejsza dla toku niniejszych rozwaa jest sama myl o
strukturalnych zalenociach midzy poziomem gospodarczym, kulturowo-spo-
ecznymi wzorcami tosamoci i polityczn infrastruktur wsplnoty lokalnej.
Spostrzeenia Rousseau nie byy wszak oryginalne, albowiem wielu mylicieli
politycznych i filozofw przed nim powoywao si na znan opini Arystotelesa
o pozytywnym wpywie cnt moralnych i obywatelskich klasy redniej na stabil-
no porzdku demokratycznego.43
Pojawienie si wspomnianych nowoczesnych form aktywnoci podmiotowej
obywateli oraz ich szeroki dostp do rodkw komunikacji elektronicznej ska-
41
M. Halbwachs, Spoeczne ramy pamici. przek. i wstp M. Krl. PWN, Warszawa 2008, s. 170-
171.
42
J.J. Rousseau, List o widowiskach.. wyd. cyt., s. 201.
43
Arystoteles, Polityka. wyd. cyt., ks. IV, 10.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 123

niaj do postawienia pytania o aktualno socjoekonomicznego obrazu samoza-

rzdzajcej si wsplnoty klasy redniej, jaki dostrzeg Rousseau w Neuchtel?
Odpowiedzi na to pytanie udzielaj badania empiryczne. Z zainicjowanych jesz-
cze w poowie ubiegego stulecia przez m.in. Seymoura Martina Lipseta44 a po
wspczesne analizy socjologiczne45 wyania si do jednoznaczny wniosek, i
nadal obserwuje si wysoki stopie korelacji midzy stabilnoci systemu demo-
kratycznego a pozycj spoeczn i ekonomiczn klasy redniej. Oznacza to, e
wiarygodno empiryczn zachowuje paradygmat o daleko idcej korelacji pod-
miotowego sensu bourgeois i citoyen.46 Jej utrzymywanie si w praktyce politycz-
nej Szwajcarii dostrzeg Wolf Linder, formuuj opini, e demokracja
bezporednia jest poniekd demokracj warstw rednich.47 Poniewa aktyw-
no polityczna tej klasy obejmuje take lokalne struktury spoeczestwa obywa-
telskiego48, trafne wydaje si okrelenie Ulricha Becka, i w pastwach Zachodu
nadal utrzymuj si negatywne skutki przepoowienia demokracji. Ich spekta-
kularnym wyrazem jest dualistyczne ujmowanie przez liberalizm kwestii pod-
miotu i podmiotowoci. Ludzie umacniaj swoj pozycj na rynku pisze Beck
wykorzystuj gospodarcze reguy pomnaania zysku, stawiaj na pierwszym
miejscu problemy naukowe i techniczne i tym samym cigle od nowa podkopuj
zasady wspycia spoecznego. 49 Wiara, e lokalizm rozwie lub zneutralizu-
je t sprzeczno jest raczej naiwna. Dowiadczenia ostatnich kilku dziesicioleci
pokazuj, e postulat demokratycznego samostanowienia cieszy si najwikszym
poparciem wrd niezalenych ekonomicznie grup obywateli. Zawizany mi-
dzy tym postulatem a ide lokalizmu maria przynosi zamierzony efekt tylko
44
Por. S.M. Lipset, Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political Legi-
timacy. American Political Science Review, Vol. 53, No. 1, 1959, s. 69-105; tene, Homo politicus.
Spoeczne podstawy polityki. prze. G. Dziurdzik-Kraniewska. PWN, Warszawa 1998, s. 48-76, 457-
463.
45
Por. The Middle Class. Views on Democracy, Religion, Values, and Life Satisfaction In Emerging
Nations. The Pew Global Project Attitudes. Washington February 12, 2009 dokument opublikowa-
ny na stronie internetowej: http://www.pewglobal.org/files/pdf/1051.pdf pobrano w dniu
10.01.2012.
46
Nierozdzielno tego zwizku Barrington Jr. Moore uj w wymownym stwierdzeniu: bez
klasy redniej nie ma demokracji (no bourgeois, no democracy) zob. tene, Social Origins of Dictator-
ship and Democracy: Lord and Peasant In the Making of the Modern World. Beacon Press, Boston 1966,
s. 418.
47
W. Linder, Blaski i cienie demokracji bezporedniej. tum. B. Andrunik. [w:] praca zbiorowa,
Demokracja bezporednia wyd. cyt., s. 19.
48
Przykadem mog by badania Gabriela de Brelaza i Mario Aquino Aloesa, z ktrych wynikao,
e organizacje te w Stanach Zjednoczonych peni rol rzecznika interesw bogatych Amerykanw.
Yob. G. de Brelaz i M. A. Aloes, Civil Society Organizations and Advocacy: A Comparative Study Betwe-
en Brazil and The United States. [w:] pod red. B. Enjolras i K. H. Sivesind, Civil Society In Compara-
tive Perspective. Emerald Group, Bingley 2009, s 155-165.
49
U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze ku innej nowoczesnoci. prze. S. Ciela. Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004. s. 288-289.
124 Kazimierz Dziubka

wtedy, gdy struktura lokalnych interesw jest na tyle dobrze rozwinita i spjnie
wyartykuowana, e ci, ktrzy je reprezentuj sigaj po podmiotowe uprawnie-
nia polityczne, aby wzmocni ju posiadan wadz ekonomiczn. Oba dobra, tj.
wadza polityczna i ekonomiczna s traktowane jako dobra statusowe. Tego ro-
dzaju denia s a nadto widoczne w dziaalnoci politycznej niektrych ugru-
powa reprezentujcych bogatsze regiony pastw, jak np. w Katalonii, Flandrii
czy regionw pnocnych Woch. Bdce w dyspozycji tych regionw zasoby
materialne, wysoki poziom industrializacji i urbanizacji oraz rozwinity dziki
tym zasobom system szkolnictwa i innych sub publicznych, skadaj si na
strukturalny kontekst przyczyn niepowodzenia analogicznych projektw imple-
mentacji idei lokalnej demokracji w biedniejszych wsplnotach.
Najwikszy rozgos zyskaa inicjatywa zwana partycypacyjnym budetowa-
niem (participatory budgeting)50 zainicjowana w 1989 roku po zwycistwie Par-
tii Robotniczej w brazylijskim miecie Porto Alegre. W swoich zotych latach
(1993-2000) ta lokalna inicjatywa obywatelska, czca w sobie szeroko zakro-
jony program realizacji usug publicznych skierowanych gwnie do najbiedniej-
szych warstw z elementami bezporedniej i poredniej demokracji, bya stawiana
za wzr do naladowania nie tylko w spoeczestwach krajw rozwijajcych si,
lecz take w bogatych krajach Zachodu.51 Mobilizacja polityczna i zaangaowa-
nie obywatelskie ubogich, niewyksztaconych i wykluczonych ze wzgldu na kry-
teria spoeczno-kulturowe grup spoecznych Porto Alegre nie mogy jednak
zastpi braku zasobw kapitau finansowego, spoecznego i politycznego. Bez
nich hipotek polityki realizowanej przez mieszkacw Porto Alegre zaczy co-
raz dotkliwiej obcia skutki tzw. efektu Robin Hooda demokracji. Chodzi tu
przede wszystkim o rosnce oczekiwania uboszych grup obywateli zwizane z
rozszerzaniem zakresu wiadcze publicznych. Poddanie si tym naciskom do-
prowadzio do zachwiania rwnowagi midzy przychodami i wydatkami i tym
samym deficytu budetowego. Speni si zatem syndrom demokracji plebiscy-
tarnej, ktrego skutki praktyczne krytycznie oceni Anthony Downs w swojej
Ekonomicznej teorii demokracji (1956). Przestrzega w niej przed rozdziela-
niem zwizku ekonomii i polityki, albowiem jest on podstaw caociowej teorii
dziaania spoeczestwa. Rozerwanie tego zwizku skutkuje narastaniem wspo-

50
Spotykane w literaturze polskiej okrelenie partycypacyjny budet nie oddaje istoty i charak-
teru aktywnoci obywatelskiej, ktra w Porto Alegre obejmowaa wszystkie etapy dziaa zwiza-
nych z budetem lokalnym, tj. jego planowanie, tworzenie, zatwierdzanie i kontrol wykonania.
Std dosowne tumaczenie terminu.
51
Na licie miast, ktre w mniejszym lub wikszym zakresie zaadaptoway rozwizania demo-
kracji deliberatywnej i partycypacyjnego budetowania z Parto Alegre znajduje si zarwno wiele
miast z Ameryki Poudniowej czy Azji, jak te takie miasta europejskie, jak np. Sewilla w Hiszpanii,
Hilden i Emsdetten w Niemczech oraz Grottamare i Altidona we Woszech.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 125

mnianych zjawisk robinhoodyzacji w sferze gospodarki. Demokratyczne reguy

ycia politycznego przyspieszaj narastanie negatywnych zjawisk w sferze go-
spodarki.52 I wanie przed takim problemem stany wadze municypalne Porto
Alegre, ktre zostay zmuszone do podjcia niepopularnych decyzji obejmuj-
cych zamroenie pac, znaczne ograniczenie zakresu i iloci wiadcze publicz-
nych oraz wielu innych fiskalnych dziaa oszczdnociowych.53
W zgoa odmiennych warunkach spoeczno-ekonomicznych scenariusz de-
mokracji jest realizowany tam, gdzie instrumenty wadzy polityczne znajduj si
w rkach klasy redniej. Wwczas te na co wskazuj analitycy ycia politycz-
nego w Szwajcarii efekt Robin Hooda nie wystpuje lub ma wyranie ograni-
czony zasig i skutki. Do takiego wniosku doszed Vatter, wedug ktrego analizy
empiryczne dotyczce szwajcarskich kantonw nie potwierdzaj tezy o robinho-
odowskiej tendencji. Stosowanie inicjatywy ludowej w szwajcarskich kantonach
nie przekada si na adn regu dotyczc wysokoci pastwowych przycho-
dw i wydatkw.54
Mylenie polityczne oparte na racjonalnoci instrumentalno-kalkulacyjnej klasy
redniej nie jest oczywicie jedynym wyjanieniem przyczyn upadku idei lokal-
nej demokracji w Porto Alegre lub odwrotnie jej ugruntowanej pozycji w
wiadomoci politycznej Szwajcarw. Demokratyczna wola i poczucie lokalizmu
mieszkacw redniowiecznego Uri, Schwyz, Unterwalden (obecnie podzielo-
nego na Nidwalden i Obwalden), do ktrych pniej doczyli mieszkacy Lu-
cerny, Zurychu i innych kantonw szwajcarskich, byyby sabym spoiwem
Schweizerische Eidgenossenschaft, gdyby postawy te nie szy w parze z zestawem
cnt mieszczaskiego etosu zawodowego. Ich operacjonalizacja w codziennym
yciu stworzya fundamenty zamonoci caego spoeczestwa. Teoretycy i prak-
tycy demokracji s zgodni w ocenie, e poziom dobrobytu obywateli jest jednym
z najwaniejszych czynnikw determinujcych sposoby, jakie w danym kraju
stosuje si do rozwizywania problemw spoecznych i politycznych. Rzeczywi-
sta sia, jak dysponuj lokalne wsplnoty obywatelskie ujawnia si we wszyst-
kich tych punktach, w ktrych sprawy rynku przecinaj si ze sprawami
demokracji. Od dobrobytu ekonomicznego ogu lub przynajmniej wikszoci

52
Wedug Uwe Wagschala im wyszy jest poziom partycypacji obywateli oraz wiksze moliwo-
ci wpywu na proces decyzyjny, tym silniejsze s ich oczekiwania zwizane z dystrybucj i redystry-
bucj. Zob. U. Wagschal, Direct Democracy and Public Policymaking. Journal of Public Policy vol.
17, nr 2, 1997, s. 224.
53
Ekonomiczny, spoeczny i kulturowy kontekst eksperymentu z Porto Alegre szeroko analizu-
je Srgio Gregorio Baierle, Porto Alegre: Popular Sovereignty or Dependent Citizens? [w:] J. Pearce
(red.), Participation and Demoracy in the Twenty-First Century City. Palgrave Macmillan, Basingsto-
ke 2010, s. 51-75.
54
A. Vatter, Demokracja bezporednia wyd. cyt., s. 52-53.
126 Kazimierz Dziubka

obywateli zaley zdolno demokracji do tego, by jak zauway Habermas

wypacaa si ona obywatelom spoeczestwa wielokulturowego nie tylko libe-
ralnymi prawami wolnociowymi i politycznymi prawami uczestnictwa (Teilnah-
merechte), lecz take powszednim korzystaniem z udziaowych praw
(Teilhaberechte) socjalnych i kulturalnych. Obywatele musz mc dowiadcza war-
toci uytkowej swoich praw take w formie bezpieczestwa socjalnego i wzajem-
nego uznania rnych kulturowych form ycia. Demokratyczne obywatelstwo bdzie
rozwija sw moc integracyjn, tzn. budowa solidarno miedzy obcymi tylko
wtedy, gdy sprawdzi si jako mechanizm, dziki ktremu bdzie mona faktycznie
zapewnia materialne warunki egzystencji dla podanych form ycia.55
Na poziomie wsplnot lokalnych kwestia ekwiwalentw oferowanych przez
reim demokratyczny obywatelom zaliczanym do tzw. II klasy nabiera tym wik-
szej ostroci, im gbsze s nierwnoci spoeczno-ekonomiczne i antagonizmy
kulturowe. W warunkach niskiego poziomu gospodarczego i co na og wie
si z tym niedostatecznego rozwoju infrastruktury sektora publicznego, kon-
cepcja lokalnej ojczyzny moe sta si jedynie hasem propagandowym su-
cym utrwaleniu lokalnej struktury przywilejw i interesw, wykluczeniu
spoecznemu bd wzmocnieniu istniejcej sieci prywatno-rodzinno-biznesowych
powiza midzy czonkami lokalnej elity. Wanie tego typu przypadki odnoto-
wano w schykowej fazie projektu z Porto Alegre. 56
Rozmijanie si drg lokalizmu i demokracji nie jest jednak tylko przypado-
ci biednych wsplnot. Z dowiadcze reform, jakie na przeomie XX i XXI wie-
ku przeprowadzono na poziomie lokalnym w Szwajcarii (w ramach New Public
Management) i Wielkiej Brytanii (zainicjowana w 1997 roku przez Labour Party
polityka New Dealu), niezbicie wynika, e lokalne struktury wadzy cierpi na te
same dolegliwoci, z ktrymi borykaj si centralne organy pastwa. Okazuje
si, e lokalizm nie jest panaceum na przypadki marnotrawstwa rodkw pu-
blicznych, naduywania wadzy do celw partykularnych, zej dystrybucji rod-
kw finansowych. Za parawanem lokalizmu mog utrzymywa si, a nawet
nasila zjawiska nierwnoci i podziaw spoecznych, etnicznych, rasowych i
kulturowych.57 Chaotyczna, nieprzygotowana dewolucja wadzy moe tylko na

55
J. Habermas, Uwzgldniajc Innego. Studia do teorii politycznej. prze. A. Romaniuk. PWN,
Warszawa 2008, s. 125.
56
zob. H. Kriesi et al. (eds.), Contemporary Switzerland: revisiting the special case. Palgrave Mac-
millan, New York, 2005, s. 243-254; H-P. Kriesi i A.H. Trechsel, The Politics of Switzerland. wyd. cyt,
s. 125-171; Z. Nawarro, From Municipal Innovations to the Culturally Embedded Micro-Politics of
(Un)Emancipated Citizens: The Case of Rubbish Recyclers. [w:] J. Pearce (red.), Participation and
Demoracy, wyd. cyt., s. 88-95.
57
N. Raynsford, Overcoming the obstacles to effective localism. [w:] J. Cole, Y. Cooper i N. Rayns-
ford, Making Sense of Localism. The Smith Institute, London 2004, s. 1-21.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 127

krtk met da poczucie wita wsplnotowej jednoci serc, myli i de. Hi-
storie maych ojczyzn s pene dokona motywowanych dobrymi intencjami
lokalnych patriotw, ktrzy w praktyce nie potrafili rozwiza konkretnych, spo-
ecznych i ekonomicznych problemw, przed jakimi stany ich lokalne spoecz-
noci. Realnych problemw obywateli nie da si zastpi niekoczcymi si
lekcjami lokalnej historii lub kultury. Ale te i bez nich lokalizm byby tylko
geograficznym okreleniem miejsca zamieszkania, produkcji i konsumpcji. W obu
przypadkach straty ponosi demokracja jako forma samodecydowania obywateli
o modelu swojego ycia.

Bibliografia
Arystoteles, Polityka. [w:] Dziea wszystkie, tom 6. przekad, wstp i komentarz: L.Pio-
trowicz. PWN, Warszawa 2001.
Baierle S.G., Porto Alegre: Popular Sovereignty or Dependent Citizens?. [w:] J. Pearce
(red.), Participation and Democracy in the Twenty-First Century City. Palgrave Macmil-
lan, Basingstoke 2010, s. 51-75.
Banfield E.C., The Moral Basis of a Backward Society. The Free Press, Glencoe IL 1958.
Bauman Z., Wsplnota. W poszukiwaniu bezpieczestwa w niepewnym wiecie. przek.
J.Margaski. Wydawnictwo Literackie, Krakw 2008.
Beck U., Spoeczestwo ryzyka. W drodze ku innej nowoczesnoci. prze. S. Ciela. Wy-
dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Bendix R. National sentiment in the enactment and discourse of Swiss political ritual,
American Ethnologist, vol. 19(4), 1992, s. 768-790.
Bollinger Ch., Mniejszoci strukturalne w demokracji bezporedniej. tum. B. Andrunik.
[w:] praca zbiorowa, Demokracja bezporednia: Szwajcarska demokracja modelem dla
XXI wieku?. Semper, Warszawa. 2011, s. 98-125.
Brelaz de G. i M. A. Alves, Civil Society Organizations and Advocacy: A Comparative
Study Between Brazil and The United States. [w:] B. Enjolras i K. H. Sivesind (red.), Civil
Society In Comparative Perspective. Emerald Group, Bingley 2009, s. 137-165.
Calhoun C., Nacjonalizm. przek. B. Piasecki. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonal-
ne. Warszawa 2007.
Douglas M., Thought styles. Sage, London 1996.
Elias N., Spoeczestwo jednostek. przek. J. Stawiski. PWN, Warszawa 2008.
Encyclopedia of World Constitutions. pod red. G. Robbers. Facts on File Inc., New York
2007.
Fairfield P., Why Democracy?. State University of New York Press, Albany 1966.
Gellner E., Narody i nacjonalizm. prze. T. Howka. Difin, Warszawa 2009.
Giddens A., Poza lewic i prawic. Przyszo polityki radykalnej. przek. J. Serwaski.
Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna1994.
Habermas J., Uwzgldniajc Innego. Studia do teorii politycznej. prze. A. Romaniuk.
PWN, Warszawa 2009.
128 Kazimierz Dziubka

Halbwachs M., Spoeczne ramy pamici. przek. i wstp M. Krl. PWN, Warszawa 2008.
Held D., Modele demokracji. przek. W. Nowicki. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
loskiego, Krakw 2010.
Katz R. i P. Mair, Changing Models of Party Organisation and Party Democracy. The
Emergencje of the Cartel Party. Party Politics, 1, 1995, s. 5-28.
Kaufmann E. i O. Zimmer, In search of the authentic nation: landscape and national
identity in Canada and Switzerland. Nations and Nationalism, vol. 4 (4), 1998, s. 483-
510.
Kobach K.W., Spurn Thy Neighbour: Direct Democracy and Swiss Isolationism. West
European Politics 3, 1997, s. 185-211.
Kohn H. Nationalism and Liberty. The Swiss Example. Allen and Unwin, London 1956.
Kohn H., Nationalism and Liberty. The Swiss Example, George Allen & Unwin, London
1956.
Kriesi H. et al. (eds.), Contemporary Switzerland: revisiting the special case. Palgrave
Macmillan, New York, 2005.
Kriesi H., Introduction: State Formation and Nation Building in the Swiss Case. [w:] H.
Kriesi et al (eds.), Nation and National Identity. The European Experience in Perspective.
Regger, Chur/Zurych 1999, s. 13-28.
Kriesi H.-P. i A.H. Trechsel, The Politics of Switzerland. Continuity and Change In a
Consensus Democracy. University Press, Cambridge 2008.
Linder W., Blaski i cienie demokracji bezporedniej. tum. B. Andrunik. [w:] praca zbio-
rowa, Demokracja bezporednia: Szwajcarska demokracja modelem dla XXI wieku? Sem-
per, Warszawa. 2011, s. 10-27.
Lipset S.M., Homo politicus. Spoeczne podstawy polityki. prze. G. Dziurdzik-Kraniew-
ska. PWN, Warszawa 1998.
Lipset S.M., Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political
Legitimacy. American Political Science Review, Vol. 53, No. 1, 1959, s. 69-106.
Maffesoli M., Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych.
tum. M. Bucholc. PWN, Warszawa 2008.
Marek Tuliusz Cyceron, O pastwie, o prawach. tum. I. towska. Wydawnictwo An-
tyk, Kty 1999.
Moeckli S., Demokracja bezporednia w stanach federalnych USA. tum. B. Andrunik.
[w:] praca zbiorowa, Demokracja bezporednia: Szwajcarska demokracja modelem dla
XXI wieku?. Semper, Warszawa. 2011, s. 126-148.
Moore B. Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant In the
Making of the Modern World. Beacon Press, Boston 1966.
Nawarro Z., From Municipal Innovations to the Culturally Embedded Micro-Politics of
(Un)Emancipated Citizens: The Case of Rubbish Recyclers. [w:] J. Pearce (red.), Participa-
tion and Demoracy in the Twenty-First Century City. Palgrave Macmillan, Basingstoke
2010, s. 76-99.
Nowak J., Aktywno obywateli online. Teorie a praktyka. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011.
Plessner H., Granice wsplnoty. Krytyka radykalizmu spoecznego. prze. J. Merecki.
Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.
Portes A., Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. Annual
Review of Sociology, 24, 1998, s. 1-24.
 Lekcje z demokracji obywatelskiej w Neuchtel 129

Putnam R., Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych. przek. P. Sadura i S. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjo-
nalne, Warszawa 2008.
Raynsford N., Overcoming the obstacles to effective localism. [w:] J. Cole, Y. Cooper i N.
Raynsford, Making Sense of Localism. The Smith Institute, London 2004, s. 9-21.
Rousseau J.J., List o widowiskach. prze. W. Biekowska. PWN, Warszawa 2010.
Rousseau J.J., Uwagi o rzdzie polskim i jego projektowanej naprawie. przek. Maciej
Staszewski. [w:] tene, Umowa spoeczna oraz Uwagi o rzdzie polskim; Przedmowa do
Narcyza; List o widowiskach; List o opatrznoci; Listy moralne; List do arcybiskupa de
Beaumont; Listy do Malesherbesa. oprac., wstp oraz przypisy: B. Baczko. PWN, Warsza-
wa 1996
Rousseau J.J., Wyznania. prze. i wstpem opatrzy T. Boy-eleski. Wydawnictwo
Zielona Sowa, Krakw. 2003.
Smith A.D., Nacjonalizm: teoria, ideologia, historia. prze. E. Chomicka. Wydawnictwo
Sic!, Warszawa 2007.
Taylor Ch., Teorie znaczenia. prze. A. Orzechowski i W. Jach. [w:] L. Rasiski (red.
naukowa), Jzyk, dyskurs, spoeczestwo. PWN, Warszawa. 2009, s. 147-187.
The Middle Class. Views on Democracy, Religion, Values, and Life Satisfaction In Emer-
ging Nations. The Pew Global Project Attitudes. Washington February 12, 2009 doku-
ment elektroniczny, pobrano ze strony http://www.pewglobal.org/files/pdf/1051.pdf [10
stycznia 2012]
Tnnies F., Wsplnota i stowarzyszenie. prze. M. ukasiewicz, wstp J. Szacki. PWN,
Warszawa 2008.
Vatter A., Demokracja bezporednia w Szwajcarii: historia, debaty i skutki. tum. B. An-
drunik. [w:] praca zbiorowa, Demokracja bezporednia: Szwajcarska demokracja mode-
lem dla XXI wieku?. Semper, Warszawa. 2011, s. 28-71.
Wagschal U., Direct Democracy and Public Policymaking. Journal of Public Policy vol.
17, nr 2, 1997.

Lessons on Civil Democracy in Neuchtel or various facets of local patriotism

Abstract
This paper is not another exegesis of J. J. Rousseaus letters. His memories from short-
time stay at a small Swiss village (Neuchtel), which are included in a fragment of Letter
to Alembert on the Theater, serve as a frame of reference in theoretical discussion on
local patria in its forming role in a civic and democratic attitude. The beginning of this
process is subjects self-reflection being always contextualized and situated in a concrete
place and time. As such this reflection is about the network of relations concerning his /
her nearest place of living. Therefore, it becomes necessary to recall the images included
in the social frames of memory. Those images constitute the cultural and moral resources
of localism. The sense of their familiarity creates many faces of the localism, including
immoral familism, social trust and distrust, local autonomy, xenophobia, local patriotism.
The reference toward us and them determines not only the model of social capital of
the respective community (binding or bridging), but also the level of its readiness to take
130 Kazimierz Dziubka

part in a democratic debate which would involve the presence of The Other. The multi-
plicity of localisms can be a destructive power as well as permanent lesson on and in
democracy, like it happens in Switzerland. Hence, the political will of those who want to
create democratic order is essential.
The conclusive part of paper includes some empirical data and theoretical regards on
socioeconomic nature of the mentioned community of will. The empirical researches
find the great impulse in the middle class to carry on this idea. However, the democratic
postulate they bring about the self-determination at the local level, will result only if the
structure of the local interests is being sufficiently developed and coherently articulated.
For those who represent such interests it is of vital importance to use the political entitle-
ments in order to reinforce the economic power they have.