Professional Documents
Culture Documents
Filo Sofija
Nr 29 (2015/2/II), s.107-134
ISSN 1642-3267
z problemw wsp-
czesnej filozofii (II)
Kazimierz Dziubka
Uniwersytet Wrocawski
jciu, tj. rozumowi, ktry mia odtd peni rol Platoskiego wonicy nadajcego
kierunek i rytm jej przemian. Nawet lekkie lub tylko chwilowe poluzowanie
przez niego lejc pocigao za sob oddanie wadzy nad wiadomoci emocjom
i namitnociom. Optanie czowieka przez podliwoci i popdy zaburzao jego
zdolnoci poznawcze. Wadz nad nim przejmoway wwczas niewiadome
pragnienia i namitnoci. Nic zatem dziwnego, e w duszach ludzi lichych
przekonania kc si z dzami i serce z przyjemnociami, i rozum ze smutkami,
i wszystko to si sprzecza jedno z drugim (Platon 2002: 228B, 23).
Jako byt logocentryczny obywatel mg spenia coraz bardziej rosnce
wymagania wadzy politycznej. Jego wiedza o faktach i zdolno powcigania
emocji nabray pierwszoplanowego znaczenia zwaszcza od narodzin moderni-
zmu. wiaty obywatel bdzie kierowa swj rozum na zgbienie tajemnic
ycia ludzkiego i pozostajcych dotd w skrytoci jego form duchowych. Z kolei
naukowa eksploracja wiadomoci dostarczy wadzy obiektywnych wskanikw
umoliwiajcych zoptymalizowanie skutecznoci dziaa agend socjalizacji
politycznej i tym samym stae podnoszenie poziomu kompetencji obywatelskich.
Wiedza i wadza pocz swoje wysiki w deniu do obiektywistycznych opisw
i wyjanie wiadomoci. Jej podmiot i przedmiot zostan usytuowane naprzeciw
siebie po to, by subiektywne, czyli chwiejne i przygodne z natury, prawdy mogy
by zastpowane przez apodyktyczn wiedz i pewno. Obiektywistyczne wizje
rzeczywistoci spoecznej i politycznej bd oferowa obywatelowi liniowo upo-
rzdkowane fakty predyktywne oraz skalkulowane pod wzgldem celw i rodkw
dziaania (elazna klatka racjonalnoci). Pytanie o biosomatyczne uwarunkowania
wiadomoci i skutki interwencji rozumu naukowego i politycznego w warunki
ycia, nabierze szczeglnie dramatycznej wymowy w sytuacjach, w ktrych przy-
padnie jej rola bezwolnego i niemego wiadka zdolnego jedynie dawa wiadectwo
temu, co nieludzkie (Agamben).
Nowy etap w wyjanianiu przyczynowej determinacji procesw zacho-
dzcych w wiadomoci otworzy dynamiczny rozwj bada neurokognitywi-
stycznych i zwizanych z nimi procedur poznawczych. Stanowi one podstawowy
punkt odniesienia zaprezentowanych poniej rozwaa. Ich podbudowa teore-
tyczna zostaa oparta na koncepcji nieredukcyjnego fizykalizmu, ontologii pierw-
szoosobowej oraz enaktywistycznych teorii percepcji i dziaania. Klamr spajajc
poszczeglne twierdzenia jest myl Jaegwona Kima (2002: 126), zgodnie z ktr
funkcjonalne wasnoci mentalne okazuj si przy zaoeniu ich wielorakiej
realizacji przyczynowo heterogeniczne, ale nie przyczynowo bezsilne. Oznacza
to, e akceptacja tezy o przyczynowym domkniciu fizycznych wasnoci wiado-
moci nie eliminuje przyczynowej efektywnoci stanw mentalnych.1
1
Szersze i bardziej szczegowe wyjanienie wielu kwestii terminologicznych i konceptualnych, ktre s
poruszane w niniejszych rozwaaniach, zawiera praca Jzefa Bremera (2005)
109
Jak to jest by wiadomym obywatelem?
3
Wag wyboru pomidzy paradygmatami naukowymi Thomas Kuhn (2009: 170) upatrywa w tym,
e w praktyce oznacza on take opowiedzenie si za jednym z dwch niedajcych si pogodzi ze sob spo-
sobw ycia spoecznego.
112
Kazimierz Dziubka
ley silne wzbudzenie afektu, nastroju lub emocji.4 Bdne spostrzeganie innych
ludzi przez obserwatora moe by wwczas efektem tzw. pierwszego wraenia5,
stereotypu bd torowania afektywnego (affective priming) determinowanego
przez automatyczne przetwarzanie spostrzeganych bodcw zanim zostan one
odkodowane przez wiadomy umys (zob. np. Gazzaniga 2011: 128-129; Nisbett
2009: 81-83; Zimbardo, Johnson & McCann 2015, t. 4: 73-74). Dziki badaniom
neuroanatomicznym wszelkie rozwaania na temat sposobu postrzegania przez
podmiot swojej roli oraz jej subiektywnej oceny (np. w kategoriach sensu lub
bezsensu) mog by oparte na faszywych przesankach poznawczych, gdy jak
wynika z analiz Daniela J. Siegela (2009: 281)
[] nawet bez udziau wiadomoci umys moe przeywa nierwnowag emo-
cjonaln wywoan takimi konfliktami jako pocztek depresji, lk, niekontrolowan
wcieko, poczucie bezsensu i zerwania wizi (tak jak w faszywym Ja), utrat
motywacji oraz trudnoci interpersonalne.
(3) Z d o l n o n a t e n i a u w a g i dotyczy koordynacji sieci powi-
za midzy stanami mentalnymi, rdem bodcw sensorycznych i/lub przecho-
wywanych w pamici wzorcw semantycznych odpowiedzialnych za utrzymanie
gotowoci (Posner 1980: 4; Searle 1999a: 127; Varela 2010: 55). W reakcji na
dopywajce bodce poszczeglne czci ciaa, takie, jak: oczy, gowa, szyja,
tuw i ramiona, wykonuj skoordynowane ruchy. Stany koncentracji uwagi
mierzy si raczej w minutach, anieli w sekundach, poniewa duszy okres
czasu pozwala stwierdzi, czy zachodzi zwizek midzy uwag a zachowaniami
podmiotu. Bywaj jednak sytuacje, gdy uwaga zostaje zwrcona do wewntrz,
czyli w stron jakich mentalnych obiektw. Tego typu dorodkowanie uwagi
jest objawem charakterystycznym w stanach skupienia wewntrznego w postaci
zadumy, medytacji czy cenionej przez staroytnych filozofw autorefleksji.
Jednake Damasio i Meyer (2009: 4-5) podkrelaj, e brak wymienionych oznak
natenia uwagi wcale nie musi wiadczy o nieobecnoci wiadomoci. W bada-
niach neurologicznych i psychopatologicznych wskazuje si ponadto, i rnego
rodzaju deficyty (niedobr) i wahania uwagi mog by nastpstwem zaburze
psychicznych, dysfunkcji mzgowych, zdobytych dowiadcze i wpyww rodo-
wiskowych. Nie istnieje wyrana linia podziau midzy przypadkami zaliczanymi
do zespou zaburze uwagi (ADD attention deficit disorder) a tzw. normalnym
zachowaniem. Warto w tym kontekcie odnotowa coraz powszechniejsz w na-
ukach spoecznych tendencj do uwzgldniania wynikw bada nad przyczynami
i przebiegiem ADD m.in. w analizie komunikacji interpersonalnej oraz postaw
spoecznych i politycznych (Johnson, Maio & Smith-McLallen 2005: 644; Tapscott
4
Warto w tym kontekcie odnotowa, i wiele czynnikw fizjologicznych moe mie wpyw na ogln
witalno czy poziom aktywacji wpyww afektywnych i tym samym na poczucie moliwoci radzenia sobie
ze zdarzeniami czy pozytywno nastroju (Nico J. Frijda 2015: 176).
5
Chodzi tu gwnie o bd atrybucji, polegajcy na przypisywaniu zachowaniom innych ludzi okrelonych
cech uwarunkowanych osobowociowo, a nie sytuacyjnie lub tzw. efekt halo (efekt aureoli).
113
Jak to jest by wiadomym obywatelem?
6
Przykadem coraz wikszego wpywu terminologii, rezultatw bada i modeli eksplanacyjnych, stoso-
wanych w naukach medycznych i przyrodniczych na nauki spoeczne, jest 9-tomowa Midzynarodowa Ency-
klopedia Nauk Spoecznych (International Encyclopedia of the Social Sciences) pod red. William A. Darityego
Jra wydana w 2008 r.
7
Wedug lapidarnej definicji Searlea (1999a: 159) intencjonalno jest po prostu t cech stanw men-
talnych, ktra sprawia, e nakierowuj si one na obiekty w wiecie lub stany rzeczy, albo te s o obiektach
i stanach rzeczy innych ni one same.
114
Kazimierz Dziubka
arbitralnie decyduje ich autor. Wskutek tego zabiegu denotacja i konotacja tego,
co polityczne zachodzi w obrbie autoreferencyjnych regu ontologicznych. Ich
implementacja nastpuje w zdematerializowanym wiecie ludzi, norm i instytucji.
W umyle teoretyka (i polityka) wiat ten zaczyna y swoim wasnym yciem,
natomiast wiedz o nim czerpie on ze znajomoci faktw i regu wytworzonych
przez samego siebie. Przed wiadomym swojej podmiotowej roli obywatelem
stawia si w zwizku z tym zadanie polegajce na budowaniu i poszerzaniu wiedzy
politycznej na podstawie uprzednio ustalonych kryteriw prawidowego lub
nieprawidowego roz-poznania, czyli w istocie od-tworzenia, tego, co ju zostao
przez nauk i polityk poznane (stworzone) i wczone do systemu poj skada-
jcych si na przedmiotowe i podmiotowe rozumienie jego statusowych zada.
Powsta luk dyskursywn zapeniy dopiero koncepcje spoeczno-poli-
tyczne rehabilitujce warto codziennych czynnoci zapewniajcych obywatelowi
prze-ycie. Jednoczenie upada mit o podwjnej formie bytowania ludzkiego. Bios
politikos nie jest ju przez obywateli postrzegana jako druga egzystencja, bdca
swego rodzaju ontologicznym naddatkiem nad prywatn sfer ycia pogron
w niedostatku, chorobie, dyskryminacji, cierpieniu i bezradnoci. Reformy praw
konstytucyjnych obywateli stopniowo poo kres modelowi spoeczestwa
obywatelskiego jako ekskluzywnego klubu, do ktrego wstp podlega cisej
reglamentacji prawnej, ekonomicznej, spoecznej i kulturowej. Ofensywa ruchw
emancypacyjnych w II po. XX w. przyczyni si do sprywatyzowania tego, co
polityczne i przesunicia punktu cikoci debaty publicznej na powizanie spraw
obywatelskich z codziennymi problemami. Indywidualne narracje o sposobach
radzenia sobie w yciu i otwarte wypowiadanie si w sprawach objtych zason
milczenia, zapeni przestrze publiczn tematyk cakowicie obc wytwornym,
szlachetnym i znakomitym obywatelom Arystotelesowskiej politea. Dla ponowo-
czesnych obywateli formy jzykowe i styl prezentowania subiektywnych dowiadcze
ma jednak wtrne znaczenie wobec traktowanego jako cel sam w sobie denia do
ekspresji myli, emocji i przey. Aczkolwiek niektre sposoby autoekspresji
budz wrd czci odbiorcw skrajnie negatywne opinie i oceny, to warto do-
strzec w nich take pozytywny wkad w budowanie samowiedzy spoeczestwa
obywatelskiego takim, jakim ono po prostu jest. Pajdetyczne ideay lub teologiczne
koncepcje czowieka i normatywnoci nie mog przesania prawdy o ruchomym
podou, na jakim wspieraj si ich naczelne wartoci i zasady. Chodzi o ca
gam fizycznych, neurofizjologicznych i kulturowych czynnikw przyczynowych,
ktrych emergentne skutki oddziaywania nie ukadaj si w nastpujce po sobie
cigi stanw wiadomoci i zachowa. Styl mylenia i dziaania podmiotu jest re-
fleksem charakterystycznego dla niego sposobu przetwarzania informacji. Zawarty
jest w nim wieloraki materia dowiadczeniowy, obejmujcy wrodzone i nabyte
w rodowisku spoecznym indywidualne umiejtnoci i zdolnoci. Nie s one ani
niezmienne w treci, ani te nieodwracalne w czasie. Dlatego te w codziennych
relacjach spoecznych obskurantyzm i ignorancja miesza si z gbok erudycj
118
Kazimierz Dziubka
9
Podobn opini, cho z wikszym naciskiem na rizomatyczny i multiprocesualny charakter wiadomo-
ci, sformuowa jeden pierwszych naukowcw, ktry otrzyma doktorat z neuronauki, Michael S. Gazzaniga
(2013: 90) Jego zdaniem: wiadomo nie jest pojedynczym, uoglnionym procesem. Wydaje si coraz bar-
dziej oczywiste, e na wiadomo skadaj si liczne, rozproszone procesy, ktrych wytwory s dynamicznie
integrowane przez modu interpretujcy. wiadomo jest waciwoci emergentn. W kadej chwili rozmaite
moduy i systemy konkuruj ze sob o uwag, a zwycizca tej rywalizacji wyania si jako system neuronalny
tkwicy u podoa wiadomego dowiadczania w danym momencie. Nasze wiadome dowiadczenie tworzy si
na bieco, w miar jak nasz mzg reaguje na nieustannie zmieniajce si informacje [].
120
Kazimierz Dziubka
i analitycznych niesie ze sob stosowanie krytycznej analizy dyskursu, PDCA (akronim pochodzcym od
angielskich sw: Plan (opracowanie planu), Do (wykonywanie planu), Check (kontrola zgodnoci wynikw
121
Jak to jest by wiadomym obywatelem?
z planem), Action (podejmowanie dziaa korygujcych), metody mylenia projektowego (design thinking)
i triangulacji.
122
Kazimierz Dziubka
13
Nie bez powodu wyjanienie tych aspektw Chalmers zaliczy do trudnego problemu wiadomoci.
14
Wanym uzupenieniem argumentacji Vareli jest wyjanienie jego stanowiska przez Jzefa Bremera (2005:
262). Zaproponowan przez neurofenomenologi koncepcj wiadomoci nazwa mianem pierwszoosobowej
w liczbie mnogiej, poniewa: przesuwa ona punkt cikoci wyjaniania z pojedynczego podmiotu na intersu-
biektywne, aktywno-eksternalistyczne relacje, zachodzce pomidzy wiadomymi podmiotami i otaczajcym je
wiatem. Indywidualne przeycia kadego z nas s po czci konstytuowane przez nasze pojcie przey innych
osb i przez to, jak odbieraj one nasze przeycia.
126
Kazimierz Dziubka
ley szuka ani w samym zdarzeniu (np. akcie wyborczym, udziale w zdarzeniu
politycznym, opisie, ordziu, manifestacji etc.), ani te w specyficznej konstelacji
cech psychosomatycznych (konstytucji neurofizjologicznej) podmiotu.
Byt wiadomy stwierdza Robert Piat (1993: 103) tworzy pewnego rodzaju milieu
pomidzy swoim wegetatywnym yciem a wiatem. Owo milieu nie tkwi cakowicie ani
wewntrz w umyle, ani w zewntrznej przestrzeni (jako moliwy wzorzec dziaania),
ani wreszcie w mzgu. Jest dynamicznym tworem wyaniajcym si z motoryki ciaa,
intencjonalnoci i woli. Nie mamy wprawdzie pewnoci jak je usytuowa, ale moemy
przynajmniej zaoy, e jest to pewna zorganizowana struktura.
Wzbudzenie dozna postrzeeniowych dokonuje si w wyniku wzajemnego
oddziaywania czynnikw zewntrznych i wewntrznych, ale nie za kadym razem
efekt tego wzbudzenia bdzie identyczny. Zaley to bowiem zarwno od nastroju,
afektw i zdolnoci przetwarzania emocji przez podmiot, jak i skali i natenia
dowiadczanych przez podmiot jakoci zewntrznych. Czowiek nie jest automa-
tem, ktry reaguje w identyczny sposb w porwnywalnych do siebie sytuacjach.
Nawet jeli jego formy zachowania wydaj si z perspektywy trzecioosobowej
podobne do siebie (co czsto jest podstaw zaoenia normatywnego o przewi-
dywalnoci zachowa), to jednak nie oznacza identycznoci towarzyszcych im
dozna (przey). Wynika to moe z wielu uwarunkowa, w tym gwnie z:
(1) multisensorycznych waciwoci mzgu, a zwaszcza wykorzysty-
wanych w jego procesach obrazw i skojarze, midzy ktrymi mog
zachodzi zmienne w czasie i przestrzeni powizania;
(2) pamici aktywujcej zinterioryzowane dowiadczenia, ktre mog od-
dziaywa hamujco (blokujco) lub stymulujco na biece zachowania
podmiotu;
(3) zmian psychicznych i somatycznych.
Wart odnotowania w tym kontekcie jest rwnie swoisty paradoks wia-
domoci, na ktry zwraca uwag Derek Bickerton. Polega on tym, e
[] im wysza jest czyja wiadomo, tym wicej poziomw przetwarzania
oddziela go od wiata zewntrznego jest, jak czsto si to zdarza w naturze,
transakcj co za co. Postpujce oddalanie si od wiata zewntrznego jest
po prostu cen za wiedz o nim. Im gbsza i szersza staje si nasza wiadomo
wiata, tym bardziej zoone s poziomy przetwarzania, niezbdne do jej uzyskania.
(Cyt. za: Calvin 1997: 65)
Czyby wic wtpliwoci i rozterki Sokratesa i Henryego Davida Thoreau nale-
aoby uzna za symptomatyczn cech wiadomoci refleksyjnego obywatela?
Neurofenomenologiczna analiza wiadomoci obywatela odkrywa swoje
znaczenie nie tylko w sytuacjach erupcji nastrojw spoeczno-politycznych, ale
take w okresach desensytyzacji, czyli wwczas, kiedy staa ekspozycja umysu na
dziaanie okrelonej wizki bodcw prowadzi do reakcji stpienia wraliwoci,
znieczulenia i zobojtnienia. Wielu spektakularnych przykadw tego zjawiska
dostarczaj raporty z bada empirycznych wspczesnego zinternetyzowanego spoe-
czestwa (zob. Spitzer 2012: 259). Skutkiem ubocznym zachodzcych w nim zmian jest
130
Kazimierz Dziubka
Bibliografia
Almond, Gabriel A. & Sidney Verba (1989), Civic culture: political attitudes and
democracy in five nations. [New ed.] London: Sage Publications Ltd.
Archer, Margaret S. (2013), Czowieczestwo: problem sprawstwa. Prze. Agata
Dziuban. Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos.
Baars, Bernard J. (2003), Introduction: treating consciousness as a variable: the
fading taboo. [W:] Bernard J. Baars, William P. Banks, James B. Newman
(eds.), Essential Sources in the Scientific Study of Consciousness. Cambridge,
Mass.: MIT Press, s. 1-10.
Bourdieu, Pierre & Loc J.D. Wacquant (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej.
Prze. Anna Sawisz. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Bourdieu, Pierre (2004), Science of science and reflexivity. Trans. Richard Nice.
Chicago: University of Chicago Press.
Bremer, Jzef (2005), Jak to jest by wiadomym: analityczne teorie umysu a problem
neuronalnych podstaw wiadomoci. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Calvin, William H. (1997), Jak myli mzg: ewolucja w okamgnieniu. Prze. Jacek
Suchecki. Warszawa: Wydawnictwo CIS.
Castells, Manuel (2009), Communication power. Oxford: Oxford University Pres.
Chadwick, Ruth (2012), Encyclopedia of applied ethics. 2nd edition. London: Elsevier.
Chalmers, David (2010), wiadomy umys: w poszukiwaniu teorii fundamentalnej.
Prze. Marcin Mikowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chmielecki, Andrzej (2013), Podstawy psychoniki: ku alternatywie dla cognitive
science. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Churchland, Paul M. (2013), Matter and consciousness. Cambridge, Mass.: The MIT
Press.
131
Jak to jest by wiadomym obywatelem?
Czerniak, Stanisaw (1998), Spory wok mierci podmiotu. [W:] pod red. Aliny
Motyckiej, Wiedza a podmiotowo. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 11-30.
Damasio, Antonio R. (2000), Tajemnica wiadomoci: ciao i emocje wsptworz
wiadomo. Prze. Maciej Karpiski. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.
Damasio, Antonio & Kaspar Meyer (2009), Consciousness: an overview of the
phenomenon and of its possible neural basis. [W:] Steven Laureys & Giulio
Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience and
neuropathology. London: Academic Press. s. 3-14.
Darity Jr., William A. (red.) (2008), International Encyclopedia of the Social Sciences,
2nd edition. Vol 1-9. Detroit: Macmillan Reference USA.
David, E.J.R. (2014), Internalized oppression: the psychology of marginalized groups.
New York, NY: Springer Pub. Company.
Delli Carpini, Michel X. (2009), The psychology of civic learning. [W:] pod red. Eugene
Borgida, Christopher M. Federico & John L. Sullivan, The Political Psychology
of Democratic Citizenship. Oxford: Oxford University Press, s. 23-51.
Dreyfus, Hubert L. & Stuart E. Dreyfus (1986), Mind over machine. New York: The
Free Press.
Duch, Wodzisaw (2009), Reprezentacje umysowe jako aproksymacje stanw mzgu.
Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysu, nr 3, s. 5-28. [pobrano dnia
30.10.2013 z: http://www.fizyka.umk.pl/publications/kmk/10-Reprezentacje.pdf]
Duch, Wodzisaw (2010), Czy jestemy automatami? Mzgi, wolna wola i odpo-
wiedzialno. [W:] Piotr Francuz (red.), Na ciekach neuronauki. Lublin:
Wydawnictwo KUL, s. 219-264.
Federico, Christopher M. & Jim Sidanius (2002), Sophistication and the antecedents of
whites racial policy attitudes. Public Opinion Quarterly, vol. 66, s. 145-176.
Frijda, Nico J. (2015), Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych.
[W:] Paul Ekman & Richard J. Davidson, Natura emocji: podstawowe za-
gadnienia. Prze. Bogdan Wojciszke. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psycho-
logiczne, s. 174-179.
Fukuyama, Francis (2002), Our posthuman future: consequences of the biotechnology
revolution. New York: Farrar, Straus and Giroux.
Gazzaniga, Michael S. (2011), Istota czowieczestwa: co czyni nas wyjtkowymi.
Prze. Agnieszka Nowak. Sopot: Wydawnictwo Smak Sowa.
Giacino, Joseph T. & Nicholas D. Schiff (2009), The minimally conscious state: clinical
features, pathophysiology and therapeutic implications. [W:] Steven Laureys &
Giulio Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience
and neuropathology. London: Academic Press., s. 173-190.
Grska, Urszula & Marcin Koculak, Marta Brocka, Marek Binder (2014), Zaburzenia
wiadomoci perspektywa kliniczna i etyczna. Aktualnoci neurologiczne
vol. 14, nr 3, s. 190-198.
Hartmann, Nicolai (1998), Nowe drogi ontologii. Prze. Leszek Kopciuch i Artur
Mordka. Wydawnictwo Rolewski, Toru.
Heidegger, Martin (2004), Bycie i czas. Prze. i przedmow opatrzy Bogdan Baran.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hetmaski, Marek (2011), Zawarto informacyjna poj umysowych. [W:] Jzef
Bremer & Adam Chuderski (red.), Pojcia: jak reprezentujemy i kategoryzu-
132
Kazimierz Dziubka
Mises von, Ludwig (2011), Ludzkie dziaanie: traktat o ekonomii. Prze. Witold
Falkowski. Warszawa: Instytut Ludwiga von Misesa.
Nagel, Thomas (1997), Jak to jest by nietoperzem. Prze. Adam Romaniuk. [W:] idem,
Pytania ostateczne. Warszawa: Fundacja Altheia, s. 203-219.
Nisbett, Richard (2009), Geografia mylenia. Prze. Ewa Wojtych. Sopot: Wydawnic-
two Smak Sowa (wersja elektroniczna: epub)
Piat, Robert (1993), Czy istnieje wiadomo? Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN
Platon (2002), Sofista; Polityk. Prze. Wadysaw Witwicki. Kty: Wydawnictwo Antyk.
Posner, Michael I. (1980) Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental
Psychology, vol. 32, s. 3-25 (DOI: 10.1080/00335558008248231)
Posner, Michael I. (1994), Attention: the mechanisms of consciousness. Proceedings
of the National Academy of Sciences USA, vol. 91, s. 7398-7403.
Priestley, Mark (1993), Generating debates: why we need a life course. Approach
to disability issues. [W:] eds. John Swain et al., Disabling barriers Enabling
environments. London: Sage Publications. s. 94-99.
Prilleltensky, Isaac & Lev Gonick (1996), Polities change, oppression remains: On the
psychology and politics of oppression. Political Psychology vol. 17, s. 127-148.
Ryle, Gilbert (1946), Knowing How and Knowing That. [W:] idem, Collected essays
19291969. London, New York: Routledge, s. 222-235.
Schndelbach, Herbert (2001), Prba rehabilitacji animal rationale. Prze. Krystyna
Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Schndelbach, Herbert (2001a), Rozum i historia. Prze. Krystyna Krzemieniowa.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Searle, John R. (1995), Umys, mzg i nauka, Prze. Jerzy Bobryk. Warszawa: PWN.
Searle, John R. (1999), Umys na nowo odkryty. Prze. Tadeusz Baszniak. Warszawa:
Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Searle, John R. (1999a) Umys, jzyk, spoeczestwo. Prze. Dominika Ciela.
Wydawnictwo W.A.B.: Warszawa.
Siegel, Daniel J. (2009), Rozwj umysu. Jak stajemy si tym, kim jestemy. Prze.
Robert Andruszko. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Sosnowska, Boena (2011), Czy neurony lustrzane stanowi wspczuciowy podkad
ludzkiej moralnoci? Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szcze-
cinie. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009-2011. Sympozja I.
Szczecin, s.21-32.
Spitzer, Manfred (2012), Jak uczy si mzg. Prze. Magorzata Guzowska-Dbrowska.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
wierkocka, Magorzata & Jakub Komendziski (2013), Neurologiczne aspekty zabu-
rze wiadomoci. Annales Academiae Medicae Gedanensis t. 43, s. 147-154.
Tapscott, Don (2009), Grown up digital: how the net generation is changing your
world. New York: McGraw Hill
Taylor, Charles (2010), Nowoczesne imaginaria spoeczne. Prze. Adam Puchejda
i Karolina Szymaniak. Krakw: Wydawnictwo Znak.
Tomasello, Michael (2015), Historia naturalna ludzkiego mylenia. Prze. Bartomiej
Kucharzyk i Rafa Ociepa. Krakw: Copernicus Center Press. (w. elektroniczna)
Varela, Francisco (2010), Neurofenomenologia: metodologiczne lekarstwo na trudny
problem. Prze. Robert Poczobut. Avant nr 1, s. 31-73.
134
Kazimierz Dziubka
Abstract
The question formulated in the title of the publication of what it is like to be aware
citizen is an attempt towards problematization of civic consciousness regarded from
the first-person ontology. The cognitive and analytical objectives coincide with the
intention of Thomas Nagel question what is it like to be a bat?. Nagel wanted to find
out what are the impassable limits of the world accessible in cognition only for the
subject. Taken in the response to this question the problematization of citizen awareness
includes cognitive and ontological issues related to the quality and not to a specific
state or its subject. For this purpose, it has been adopted a grid of concepts, cognitive
and analytical tools and explanatory models developed by researchers and theorists
representing various disciplines of neuroscience. In order to emphasize the differences
between classic considerations of citizen consciousness and neuroscientific point of
view it was adopted- as a starting point- the concept of a third-person perspective of
consciousness (external view from observer). In the further parts of the article this
thesis has been confronted with the first-person perspective. The particular stress is put
on the processes of conceptual, experiential and phenomenal acquisition of knowledge
by citizen. In the center of considerations one can find qualitative characteristics of
consciousness determining the sensitivity of the subject as well as his/her embodied
and psychic structure. Seen from this perspective, the concept of the personal role of
the citizen may in practice fulfill their political and cultural functions only when its
activity patterns, relationships, cooperation and competition will be integrated with
neurophenomenological correlates of the ideal of citizenship. The issue of aporias and
antinomies between systemic rules and rules of personal subjectivity remains open.