R o z d z ia II

OBSERWACJA

W. J. GOODE, P. K. H A T T

3. OBSER W ACJA*

Nauka zaczyna si od obserwacji i musi do niej powrci dla

swego ostatecznego sprawdzenia. Socjolog musi wic uczy si
uwanego obserwowania. Jeli bdzie dobrym obserwatorem,
bdzie mg rozpocz badania dysponujc wiksz iloci da
nych, bdzie mniej skonny zapomnie, e przedmiotem jego
bada jest zachowanie spoeczne i bdzie mu atwiej stale kon
trolowa swoje wnioski. Obserwacja moe przybiera wiele
rnych form; jest jednoczenie najbardziej prymitywn i naj
bardziej nowoczesn z technik badawczych. Obejmuje zarwno
przypadkowe niekontrolowane dowiadczenia, jak i najdokad
niejsze filmowe zapisy eksperymentw laboratoryjnych. Istnieje
wiele technik obserwacji i kada z nich ma swoje zastosowania.
Poniewa student powinien umie wybra narzdzia najodpo
wiedniejsze dla jego bada, warto omwi je wszystkie, od naj
prostszych do najbardziej skomplikowanych. Wszyscy zauwa
amy jedne zjawiska, a nie dostrzegamy innych. Nasze skonnoci
i uwraliwienie, zakres i gruntowno naszej wiedzy oraz cele,
do ktrych dymy wszystko to determinuje kierunek naszej
selektywnej obserwacji. Bardzo niewielu studentw zwraca
wiadomie uwag na zachowania spoeczne. Dla sprawdzenia tego

A Fragmenty rozdziau Obserwation z: W. J. Goode, P. K. Hatt,

Methods in Social Research, Mc Graw-Hill, New York, Toronto, Lon
don 1952.

45
mona podda ich nastpujcej prbie przeprowadzonej indywi
dualnie bd w grupie (w tym drugim wypadku warto zbada
rnice midzy jednostkami). Naley zrobi wycieczk do fabry
ki, domu towarowego, biblioteki lub te na zebranie klubu.
Podczas obserwacji studenci powinni notowa to, co widz i na
pisa pene sprawozdanie z wycieczki. Nastpnie zbadamy, w ja
kim stopniu sprawozdanie dotyczy zachowania spoecznego. Wielu
studentw opisze np. przebieg rnych procesw na linii mon
taowej albo rozmieszczenie wystaw w domu towarowym, nato
miast zachowanie spoeczne w maym tylko stopniu zwrci ich
uwag. Inni zareaguj emocjonalnie na ponuro fabryki, panu
jcy w niej haas i szybko wykonywanej pracy; jeszcze inni
bd komentowa spraw tandetnoci towarw w sklepie lub
absurdalnoci wnioskw wysuwanych przez czonkw klubu.
By moe znajd si tacy, ktrzy zanotuj zachowania spoeczne
dziwne i uderzajce, interesujce z literackiego punktu widzenia;
wczg picego w bibliotece,, robotnika, ktry wydawa si
przeklina przechodzcych studentw, sprzedawc ujcego gum
w czasie zachwalania sprzedawanych perfum lub te ktni
midzy czonkami klubu dochodzc niemal do bijatyki. Jed
nake stosunkowo niewielu zapisze fakty waniejsze z punktu
widzenia socjologicznego *, takie jak sposb porozumiewania si
robotnikw pracujcych daleko jeden od drugiego na terenie
penej haasu fabryki; ulege zachowanie si robotnikw w sto
sunku do majstra; szybka zmiana w zachowaniu si sprze
dawcy, gdy po rozmowie z koleg zwraca si do klienta; pro
porcje rnych kategorii wieku i pci wrd robotnikw pra
* Nie sdz, eby warto byo dzieli fakty na waniejsze i mniej
wane z punktu widzenia socjologicznego jak to proponuj autorzy
przedrukowanego tu fragmentu wag danego faktu jestemy w stanie
oceni dopiero w wietle moliwie jednoznacznie sformuowanego pro
blemu badawczego i na pewno mona sobie wyobrazi takie problemy,
dla ktrych rozstrzygnicia wane bd te wanie fakty, ktre autorzy
uwaaj za mniej wane. Autorzy wymieniaj wrd tych faktw wa
nych raczej fakty typowe jako obiekt socjologicznych docieka, to jest
potrzebne stosunkowo czciej do rozwizywania typowych problemw
badawczych na terenie socjologii. Natomiast uwagi ich na temat tego,
i znajomo problematyki (i aparatury pojciowej) danej nauki uwra
liwia nas na widzenie zjawisk dla innych niedostrzegalnych, s oczy
wicie w caej rozcigoci suszne.
46
cujcych na rnych stanowiskach; zaoenia dotyczce uzna
nych wartoci przejawiajce si w dyskusjach klubowych; r
norodno funkcji spoecznych biblioteki; lub nieoficjaln hie
rarchi wadzy widoczn wrd czonkw klubu. Krtko mwic,
nie jestemy skonni do uwiadamiania sobie oczywistych za
chowa spoecznych i niewielu z nas wiadomie dostrzega wok
siebie spoeczne zachowania ludzi.
Jeeli na podstawie podanego tekstu okae si, e student
przede wszystkim zauway fakty odnoszce si do otoczenia
fizycznego, zagadnie technicznych lub spraw ekonomicznych
pierwszym oczywistym sposobem udoskonalenia jego moliwoci
obserwacyjnych jest po prostu rozwijanie uwraliwienia na zja
wiska spoeczne. Rada taka moe budzi umiech, gdy nie w y
glda ona na skuteczn. Tymczasem zauwaamy przecie nie
ktre zjawiska spoeczne, poniewa stale przystosowujemy si
do nowych sytuacji spoecznych. Jestemy wiadomi rnicy
pozycji i zmiany rl, poniewa zachowujemy si rnie w sto
sunku do ludzi z rnych warstw spoecznych i zawodw, a na
wet czonkw naszej wasnej rodziny (ojca, dziadka, brata, dale
kiego kuzyna itd.). Z drugiej strony natomiast jest prawdopo
dobne, e nie sformuowalimy tych rnic w sposb wiadomy..
Moemy wyczuwa antagonizm midzy przyjacimi lub do
myla si czyich zamiarw nie prbujc zapamita oznak,
ktre nam to nasuny. Uwiadomienie sobie, e tych oznak nie
zauwaylimy, moe spowodowa, i dostrzeemy wiele aspek
tw zachowania spoecznego, ktrym poprzednio niewiele powi
calimy uwagi.
Obserujacja niekontrolowana,
uczestniczca i nieuczestniczca
Wiksza cz wiedzy, jak maj ludzie o stosunkach spoecz
nych, pochodzi z niekontrolowanej obserwacji, bd uczestnicz
cej, bd te nieuczestniczcej. Metody kontroli w takiej obser
wacji sprowadzaj si do standaryzacji technik obserwacyjnych
lub, w niektrych przypadkach, do kontroli zmiennych w sy
tuacji eksperymentalnej. Chodzi tu o to, i wprawdzie dowie
dzielimy si czego o spoecznym zachowaniu z obserwacji sy
47
tuacji, ktrych bylimy wiadkami albo w ktrych uczestniczy
limy, ale nasze spostrzeenia nie byy potwierdzone przez in
nych obserwatorw, nie zostay opisane przez szczegowe w y
mienienie skadajcych si na nie faktw ani te nie podano
oczekiwanych wynikw eksperymentu. Natomiast obserwacja
naukowa obejmuje bardzo szeroki zakres czynnoci od naj
bardziej przypadkowych dowiadcze do cile sformalizowanych
pomiarw abstrakcyjnych zmiennych za pomoc precyzyjnych
instrumentw. Nawet w bardzo rozwinitych naukach nie znika
potrzeba zwykego patrzenia i suchania. Owe tak proste me
tody nie tylko dostarczaj o stosunkach spoecznych podstawo
wej, rozlegej wiedzy, z ktr przystpujemy do bada, lecz s
jednoczenie jedn z gwnych technik zbierania danych, sto
sowan w wielu nowoczesnych badaniach.
Omwmy najpierw niekontrolowan obserwacj uczestni
czc i jej zastosowania. Mona j stosowa wwczas, gdy badacz
ma mono przedzierzgnicia si w czonka danej grupy. Na
przykad Neis Anderson badajc trampw czsto wdrowa
i mieszka z nimi nie wyjawiajc, e jest socjologiem. Jedno
z ostatnich bada nad zawodowymi muzykami orkiestr tanecz
nych prowadzone byo przez studenta pracujcego jako mody
pianista 1.
[...] Aby by obserwatorem uczestniczcym, socjolog nie
koniecznie musi wykonywa te same czynnoci, co inni czonko
wie grupy. Moe, nie wyjawiajc swych celw, znale dla siebie
inn rol, ktr grupa zaakceptuje, to znaczy tak rol, ktra by
nie zakcia istniejcych w grupie sposobw zachowania. W celu
poznania np. nieformalnych stosunkw spoecznych w grupie
moe do niej wej jako historyk lub botanik. Sposb ten cz
ciowo stosuj antropologowie, poniewa przewanie uczestnicz
oni w yciu plemienia, o ile to tylko jest dopuszczalne. Widzimy
wic, e obserwacj uczestniczc mona realizowa zarwno
poprzez pene czonkostwo grupy, jak poprzez czonkostwo
czciowe.
1 Neis Anderson, The Hobo, Chicago University Press, 1923; Dean
Stiff (pseud.), The Milic and Honey Route, Vanguard New York 1.931;
Howard S. Backer, The Profesional Dance Musician and His Audience,
American Journal of Sociology 1951, LVII.
48
Mona uzna za pewne, e jeeli czonkowie grupy s nie
wiadomi celw badacza, zmiana w ich zachowaniu jest bardzo
mao prawdopodobna. Mona wic wtedy opisa naturalne
zachowanie si grupy. Co wicej, poniewa badacz jest w pew
nym stopniu uczestnikiem grupy, wiele jego reakcji emocjonal
nych bdzie rwnie w pewnym stopniu podobne do reakcji jej
prawdziwych czonkw. W ten sposb badacz bdzie mia dostp
do tych rde informacji, do ktrych nieatwo dotrze za po
moc zwykego przygldania si z zewntrz. Odczuje wyczerpa
nie i podniecenie tacem plemiennym, zimno i gd trampa,
czy gorycz robotnika stalowni ajanego przez majstra. W ten
sposb pogbia on swoje dowiadczenia mogc jednoczenie
uchwyci rzeczywiste zachowania innych uczestnikw. Poniewa
takie uczestnictwo moe rozcign si na miesice, zasig
uzyskanych informacji bdzie znacznie szerszy, niby na to
pozwoli szereg nawet dugich wywiadw. Moe rwnie zanoto
wa kontekst nadajcy sens wyraanym opiniom i w ten sposb
wykroczy poza zakres danych zwykego kwestionariusza. Moe
on take sprawdzi prawdziwo twierdze wypowiadanych przez
czonkw grupy.
Jednake ta technika ma rwnie oczywiste wady, ktre na
ley rozway, zanim si j zastosuje w badaniach terenowych.
Aczkolwiek wydaje si to paradoksalne, obserwator ogranicza
zakres swych moliwoci obserwacji zdarze na tyle wanie,
na ile jest ich uczestnikiem. Zajmuje on bowiem w grupie kon
kretn pozycj w jakiej paczce czy krgu przyjaci. Przej
muje wzory zachowania charakteryzujce czonkw danego
krgu, przez co trudniej mu zorientowa si w dziaalnoci jed
nostek znajdujcych si poza nim. Jeeli w grupie istnieje hie
rarchia wadzy lub stratyfikacja prestiu, obserwator zajmuje
w niej okrelony szczebel, co zamyka przed nim wiele rde
informacji. Co wicej, zdarza si, e rola, ktr odgrywa, jest
na tyle wana, i dziaalno jego moe spowodowa zmian
zachowania si grupy.
Dalej, jeli angauje si emocjonalnie, zatraca obiektywizm,
bdcy jego gwnym atutem. Zamiast postrzega, reaguje
zoci. Dy do prestiu i poczucia wasnej wartoci zamiast
obserwowa tego rodzaju denia u innych. Wspczuje nie-
4 Metody bada socjologicznych
49
szczciu innych zamiast ledzi jego skutki. Co wicej, w miar
przyswajania sobie poprawnych sposobw zachowania si, za
czyna uwaa je za tak oczywiste, e wydaj mu si cakowicie
naturalne, wskutek czego czsto nie zwrci uwagi na wiele ich
szczegw. Bd dla niego tak powszednie, e a nie warte
uwagi.
Jest oczywicie jasne, e zarwno przy obserwacji uczestni
czcej, jak i nieuczestniczcej pozostaje nie rozwizany problem
kontroli tej obserwacji. W tym stopniu, w jakim badacz zostaje
uczestnikiem, jego dowiadczenie staje si niepowtarzalne, jego
wasne, tak e inny badacz nie moe uchwyci tych samych
faktw, co zmniejsza stopie standaryzacji danych. Ponadto
badacz musi biernie oczekiwa biegu zdarze, poniewa jego
wpyw na zachowanie si grupy jest bardzo may. Nie moe
przeprowadzi eksperymentu ani zmieni sytuacji spoecznej
w celu zajcia innej pozycji (aby usysze pewn rozmow, lepiej
co zobaczy itp.) lub te porzuci swoj pozycj w grupie, aby
obserwowa waniejsze zdarzenia zachodzce gdzie indziej.
Krtko mwic jego rola obserwatora jest ograniczon rol
uczestnika.
Obserwacja nieuczestniczca rozwizuje niektre z tych pro
blemw. Antropolog zmienia swe role w czasie bada w terenie.
Moe na przykad uczestniczy w poowie ryb, lecz w czasie
przygotowa do wanej ceremonii religijnej moe przeprowadzi
zwyky wywiad z gwnymi uczestnikami lub nagra pieni
rytualne. Takie zmiany s atwiejsze dlatego, e obecno kogo
z zewntrz, jeli jego rola jest odpowiednio okrelona, nie wpy
wa zwykle w sposb istotny na zmian zachowania si grupy.
Jak atwo zrozumie, cakowicie nieuczestniczca obserwacja
jest trudna do przeprowadzenia. Wrd rl spoecznych nie
istnieje rola taka, ktra by przewidywaa sta obecno przy
dziaalnoci grupy bez uczestnictwa w tej dziaalnoci. Zarwno
czonkowie grupy, jak i obserwator czuliby si prawdopodobnie
nieswojo. Z drugiej strony w wielu sytuacjach badawczych jest
niemal niemoliwe dla kogo z zewntrz by prawdziwym
uczestnikiem pod kadym wzgldem. Socjolog nie moe sta si
przestpc dla zbadania na przykad gangu przestpczego, nie
ryzykujc, e skoczy swoje badanie w wizieniu. Tak samo nie
50
moe by prawdziwym czonkiem gangu modocianych, sekty
religijnej, policji itp.
Nie jest waciwie niezbdne, aby obserwator w peni gra
swoj rol. Moe bra udzia w wikszoci dziaa grupy, aby
unikn niezrcznej sytuacji cakowitego trzymania si z boku,
natomiast w innych wypadkach przyj postaw obserwatora
lub przeprowadzi wywiad. Jest to metoda klasyczna dla nauk
spoecznych. Uywana bya sto lat temu przez Le Playa w ba
daniach nad europejsk rodzin robotnicz oraz przez Lyndw
w ich nowoczesnych badaniach w Middletown. W czasie przepro
wadzania takich bada obserwatorzy yli jako czonkowie rodzin,
uczestniczyli w dziaaniach danej spoecznoci, brali udzia
w grach i zabawach, a nawet w grupach uczcych si. Mimo
to wiadomo byo, e ich celem jest zbieranie informacji.
Obserwacja nieuczestniczca jest wic zwykle obserwacj
,,quasi-uczestniezc . Penienie dwch rl jednoczenie jest
atwiejsze ni penienie roli wycznie obserwatora. Bardzo
wane jest natomiast staranne przygotowanie wejcia badacza
w grup. W badaniach Mertona nad osiedlem mieszkaniowym
zesp przygotowa staranny plan dwojakiego wejcia do spo
ecznoci prywatnie na szczeblu kierownictwa i publicznie na
szczeblu organizacji dziaajcych w danej spoecznoci2. W ten
sposb badajcy uniknli utosamiania ich z kierownictwem,
gdy brali oficjalne pozwolenie konieczne do przeprowadzenia
skutecznych bada w terenie. Whyte, badajc ulicznikw we
woskiej dzielnicy ndzy, wystpowa jako badacz historii dziel
nicy, wprowadzony przez Doca, czoowego czonka bandy3. [...]
Dowiadczenie badaczy terenowych wykazuje, e po wstp
nym okresie wyjanie i prezentacji, czonkowie spoecznoci
lub grupy uznaj najczciej obecno badaczy za uprawnion.
Jeli pierwsze kontakty w wywiadach s zadowalajce, uatwia
to nastpne 4. [...]
2 Robert K. Merton, Selected Problems of Field Work in the Planned
Community, American Sociological Review 1947, XII, ss. 304-312.
3 William F. Whyte, Street Corner Society, University of Chicago
Press, Chicago 1943.
4 Zob. Florence Kluckholm, The Participant Observer Technique in
Small Communities, American Journal of Sociology 1940, X LV I, ss.
331-343.
51
 Badacz ma kilka wygodnych rl do wyboru. Jest kim
obcym, a wic mniej zaangaowanym emocjonalnie w ow sy
tuacj spoeczn. Prawdziwi czonkowie grupy mog wzgldnie
swobodnie mwi z nim o pewnych kopotach i delikatnych spra
wach, ktrych nie poruszaliby ze swoimi czonkami grupy.
Badacz jest rwnie suchaczem. Prcz tego jest uczniem pragn
cym si uczy, i przez to pragnienie sugerujcym, e badana
spoeczno lub grupa jest wana. Na koniec, w wikszoci w y
padkw wspdziaania z grup, moe peni rol uczestnika,
i w ten sposb przestaje by jedynie kim obcym.
i
Pomoce stosowane przy zwykej obserwacji
Poniewa w technice tej bardzo trudno jest kontrolowa
obserwatora, musi on sam wiadomie stosowa rozmaite narz
dzia w celu systematyzacji i utrwalania danych, skadajcych si
na jego dowiadczenia. Oczywicie gwnym czynnikiem organi
zujcym kade badanie musi by sam problem badawczy. Kate
gorie faktw podlegajcych obserwacji powinny by zaczerpnite
z hipotez i podstawowego planu bada. Wiele faktw naley
w ogle pomija; niektre naley pomija tylko do czasu, kiedy
zostan wczone w system opisu zjawisk istotnych dla proble
mw badawczych.
Podstawowym dokumentem powinna by ksika obserwacji
terenowych. Mona j prowadzi w formie dziennika, lub te
codziennie wpisywa do odpowiednich rubryk obserwacje doty
czce kadego problemu. Tak wic moe istnie cay zesp
rubryk dotyczcych np. socjalizacji : sytuacje konfliktowe an
gaujce matk i dziecko, ajanie dziecka przez matk, akty
agresji rodzestwa w rnym wieku, nauka porzdku itp. Ponie
wa dziaanie spoeczne dokonuje si szybko, a dzie jest dugi,
poyteczne jest notowanie na bieco. Mog to by zapiski na
maych karteczkach, umowne znaki w notesie lub notatki na
maszynie pisane w wolnych chwilach w cigu dnia. Zwykle nie
mona stosowa tego ostatniego sposobu, chyba w czasie pro
wadzenia wywiadw. W kadym wypadku sprawozdanie musi
by stosunkowo wyczerpujce, a prawie na pewno nie bdzie
ono takie, jeli nie bdziemy robi notatek w cigu dnia i nie b
52
dziemy stara si o sporzdzenie penego sprawozdania codzien
nie wieczorem. Bardzo rozpowszechnionym bdem jest mnie
manie, e wypowied lub zdarzenie jest tak uderzajce, i na
pewno go si nie zapomni. Przegldajc swoje szczegowe no
tatki po paru tygodniach atwo si przekona, e niektre
szczegy wydaj si nowe i wydaj si mie wiksze znaczenie
ni im si przypisywao w czasie notowania. Bardzo wane
jest notowanie szczegw we wczesnej fezie pracy w terenie,
gdy potem wiele z tych szczegw stanie si oczywiste i prze
stanie by zauwaane.
Niezalenie od tego czy notatki umieszczane s w odpowied
nio zatytuowanych rubrykach czy te nie, trzeba je potem
jeszcze raz przeanalizowa i podcign pod odpowiednie kate
gorie. Powody s zupenie oczywiste. Jeli temat badania zosta
dostatecznie sprecyzowany, pewne dane maj wiksze znaczenie
ni inne. Analiza notatek moe jednak wykaza, e w czasie no
towania pooyo si nacisk na dane innego rodzaju. Tak wic
zaoonym celem obserwacji mogo by badanie socjalizacji ,
natomiast notatki mog si koncentrowa wok innych inte
resujcych zdarze, takich jak konflikty i plotki, pozamae-
skie stosunki seksualne, lub zwyczaje dotyczce jedzenia.
Wszystko to moe czy si z socjalizacj , lecz czy materia
by zebrany pod tym ktem, czy te pod innym, mona osdzi
dopiero po jego uporzdkowaniu. Ponadto mona wwczas
jeszcze naprawi bd, poniewa badania w terenie jeszcze trwaj.
Inaczej atwo zmarnowa wiele czasu i pienidzy. Co wicej,
stae prby uporzdkowania obserwacji mog pomc w wyod
rbnieniu nowych kategorii, jak i nowych zagadnie powiza
nych z dotychczasowymi. Prawdopodobnie obserwator nie bdzie
mia czasu na systematyczne kodowanie materiaw i budow
indeksw, lecz nawet wstpna kategoryzacja jest poyteczna,
jeli si j robi codziennie.
Poyteczne moe by zapisywanie zarwno samych obser
wacji, jak interpretacji tych obserwacji. Trudno jednak obie te
rzeczy robi systematycznie, a bardzo czsto zwycia pokusa do
zapisywania wycznie interpretacji, poniewa wydaje si to
waniejsze. Mimo to lepiej jest te dwie sprawy oddzieli i czy
dopiero przy pomocy systemu odsyaczy. Jeli czasu jest mao,
53
a zwykle tak si zdarza, lepsze s zapisy obserwacji bez inter
pretacji.
Z drugiej strony jest absolutnie konieczne stae analizowanie
sprawozda w toku pracy w terenie. Najlepiej byoby posya
sprawozdania kolegom nie pracujcym w danej chwili w terenie,
aby mona byo uwzgldni ich punkt widzenia przy zbieraniu
dalszych danych. Bardzo czsto obserwator nie zanotowa tych
problemw, ktre wydaj si centralne komu z zewntrz. Takie
sugestie z zewntrz mog rwnie prowadzi do przeformuowa-
nia problematyki badawczej, lub zasugerowa sprawdzenie pro
wizorycznych wnioskw. Jeli praca w terenie wykonywana
jest przez zesp, sprawozdania i analizy powinny by w tych
samych celach przedyskutowane w zespole. Jednake, dla za
pewnienia maksymalnej owocnoci bada, sprawozdania powinny
by rwnie poddawane ocenie ludzi nie bdcych w danym
czasie w terenie 5. Jeli jest to moliwe, warto, aby badacz od
czasu do czasu opuszcza teren w celu przemylenia zebranych
danych i nasuwajcych si problemw, a take dla uzyskania
spojrzenia z perspektywy na cao bada.
Czsto w praktyce uzupenia si niekontrolowan obserwacj
przez formularze do zapisywania obserwacji. Powinny one
w gwnych zarysach by przygotowane przed rozpoczciem
bada i korygowane potem w terenie. Zwykle zawieraj one ta
kie podstawowe rubryki, jak: wiek, pe, liczba czonkw grupy,
dane zawodowe, wyznanie, dochd, hierarchia wadzy, model
rodziny itd. Nawet jeli dane tego typu nie s gwnym przed
miotem zainteresowania badaczy, s konieczne przy kadym
opisie grupy, spoecznoci czy organizacji. W niektrych w y
padkach uywa si na przykad kwestionariusza do badania ro
dziny, zawierajcego szczegowe pytania dotyczce tej insty
tucji, ktre naley zadawa bd wszystkim rodzinom, bd
tylko prbie rodzin. Schematy te s potrzebne dlatego, e zapi
sywanie tylko tego, co si widzi, moe przysoni to, na ktrym
5 Wzorowy przykad zastosowania zarwno sformalizowanych, jak
i nie sformalizowanych technik, oraz uytkowania danych w kadym sta
dium badania w celu zdobycia wskazwek dla dalszych stadiw mona
znale w : Patterns for Living; Explorations in the Sociology of H ou-
sing, R. K. Merton, P. S. West, M. Jahoda Harper, New Jork.
54
te obserwowane zdarzenia zachodz. Wszystko wydaje si obser
watorowi tak znane, i trzeba mu przypomnie o zapisywaniu
rzeczy oczywistych. Do tych samych celw mona uywa jeszcze
innych narzdzi. Badajc grupy wiejskie, lub wiele innych
spoecznoci, mona sporzdza rne mapy w celu dokadnego
zanotowania ruchw ludnoci, odlegoci miejsc zamieszkania lub
w celu umiejscowienia szczegowych danych w ich kontekcie
przestrzennym. Warto rwnie rysowa socjogramy w celu pre
cyzyjnego oznaczenia zwizkw ssiedzkich, sympatii i antypatii
lub te struktury oddziaywa midzy poszczeglnymi jednost
kami. Ostatnio coraz szerzej stosuje si takie nowoczesne na
rzdzia, jak film i magnetofon *.
Chocia niekontrolowan obserwacj uczestniczc i nie-
uczestniczc stosuje si zwykle we wstpnych fazach bada,
aby si upewni, czy mona sprawdzi w danym rodowisku
bardziej precyzyjnie sformuowane hipotezy, naley pamita, e
nie ma przeciwiestwa midzy tymi technikami a jakimikolwiek
technikami pomiarowymi. Niesformalizowane metody mona
uzupeni przez bardzo sformalizowan obserwacj, szczegowe
kwestionariusze, oraz przez testy psychologiczne i socjologiczne.
Co wicej, moliwa jest ilociowa analiza protokow z obser
wacji oraz monografii za pomoc kategoryzacji jakociowej. Tak
wic to, co antropologowie i socjologowie robi w sposb nie-
usystematyzowany w celu wycignicia jakichkolwiek wnioskw,
mona robi za pomoc technik bardziej rzetelnych.
Obserwacja systematyczna: kontrola nad obserwatorem
i obserwowanym
Jasne jest, e ze wzrostem precyzji w formuowaniu hipo
tezy, musi rwnie wzrasta precyzja poj i danych. Zwyka
obserwacja jest najbardziej przydatna we wstpnych fazach
badania, lecz stopniowo badacz dostrzega potrzeb uzupenienia
* Wiele cennych uwag na temat obserwacji w terenie, spraw, na
ktre naley w pierwszej fazie bada zwrci uwag, zanim ostatecznie
skrystalizuje si problem badawczy i praktycznych porad dotyczcych
sposobu zachowania si badacza w czasie obserwacji terenu, znajdzie
czytelnik we fragmencie 32 Badania terenowe.
swoich obserwacji przez bardziej precyzyjnie opracowane plany badacz zwykle nie ogranicza w wikszym stopniu dziaania
wywiadu, kwestionariusze, testy, a take przez lepsz kontrol obserwowanych jednostek; stara si raczej usystematyzowa
techniki obserwacji. Znan prawd, pync z dowiadcze sam proces obserwacji. Jednake w konsekwencji przy obu ty
wszystkich nauk, jest potrzeba korygowania w rny sposb pach obserwacji obserwator moe okaza si nieprzygotowany
spostrzee indywidualnego obserwatora. Plan bada musi za do nowych sytuacji, za sytuacje te mog by bezuyteczne dla
wiera kontrol i sprawdzenie spowodowanych przez niego znie problemu badawczego. Ponadto problemem, ktry trzeba wzi
ksztace, selektywnoci jego postrzegania oraz niedoskonaoci pod uwag przy planowaniu badania, jest sama rola obserwatora.
zmysw. Musz istnie jakie obiektywne kryteria, na podsta Obserwator zawsze wywiera jaki wpyw na wyniki obserwacji.
wie ktrych mona by korygowa jego pomiary, inaczej innym Naukowiec moe jednak zmniejszy ten wpyw, ograniczy do
badaczom trudno byoby wykry te same fakty. Niesprecyzo- minimum jego zasig, albo przynajmniej go zmierzy.
wane impresje na temat budowy ciaa zastpuje si przez pomiary Naley na pocztku rozway 1) czy sytuacja ma by natu
antropometryczne. Swobodne sdy na temat odlegoci mona ralna , czy wytworzona sztucznie, 2) czy badani maj wiedzie,
skorygowa za pomoc dokadnych map. Lune impresje na e s obserwowani, czy nie. W wikszoci wypadkw stosowa
temat ukadu stosunkw przyjacielskich mona sprawdzi za po nia obserwacji niekontrolowanej sytuacja jest naturalna i obser
moc cisych indeksw, tablic zalenoci lub socjogramw. Mo wowani wiedz, e s obserwowani. Bywa tak rwnie i w w y
na wic traktowa usystematyzowan obserwacj jako pniejszy padkach obserwacji kontrolowanej, moliwe s jednak rne
etap w rozwoju danego studium. W miar jak nasze koncepcje odstpstwa. Na przykad narzdziem powszechnie uywanym do
staj si bardziej wnikliwe i precyzyjne, znacznie mniej chce obserwacji dzieci jest szyba przepuszczajca obraz tylko w jed
my polega na obserwacji niekontrolowanej. Poniewa socjolog nym kierunku. Uatwia to znacznie badanie agresji, przy
jest zwykle w sytuacji astronoma, geologa lub psychologa, wdztwa, sposobw komunikowania si, wzorw zabawy itp.
ktry stara si bada ycie zwierzt w ich naturalnym rodo Bardzo czsto badania przeprowadza zesp . obserwatorw,
wisku, trudno mu jest obj kontrol przedmiot badania, musi z ktrych kady notuje inne typy zachowa. Zapisy ich mog
wic przynajmniej kontrolowa samego siebie *. W ten sposb by nastpnie zsynchronizowane dziki zaznaczeniu upywu
zwiksza precyzj, a take chroni swoj prac przed pniej czasu na arkuszach sprawozdawczych. Do zapisu wypowiedzi
szymi zarzutami. Poprzez podanie, jak dokonywa swoich obser uywane s zarwno nagrania magnetofonowe, jak i notatki
wacji, w jakich warunkach, kiedy itd. umoliwia innym bada odrczne. Obserwacje czy si niekiedy w ten sposb, e jeden
czom ocen wartoci uzyskanych danych i powtrzenie obser z obserwatorw zapisuje bardziej oglne zachowania i zmiany,
wacji. z ktrymi potem porwnywane s zapisy szczegowe. Przy
Przy takim postawieniu sprawy wywiad wg kwestionariusza, takim typie obserwacji dzieci znajduj si, oczywicie, w warun
schemat do wpisywania obserwacji, czy te mapa s narzdziami kach naturalnych i nie wiedz, e kto je obserwuje. Jak zoba
kontroli nad obserwatorem. Narzucaj mu pewien tryb obser czymy dalej, badacz ma mono stwarzania nowych sytuacji
wacji, a instrukcje dotyczce uywania tych narzdzi su jed poprzez wprowadzanie bodcw, w dalszym cigu bez wiedzy
noczenie innym badaczom. Niemniej warto si na tym miejscu dzieci.
zastanowi nad systematyczn obserwacj kontrolowan w bar Obserwacja kontrolowana moe by rwnie stosowana w sy
dziej potocznym sensie tego sowa, tj. bezporednim ogldaniem tuacjach naturalnych, w ktrych badani wiedz, e s obserwo
zachowa spoecznych. wani. Ten rodzaj obserwacji by najskuteczniej stosowany
W tym wypadku, tak jak przy obserwacji niekontrolowanej, w badaniach maych grup ktrym to oglnym terminem
* Por. przypis na str. 58. obejmuje si badania oddziaywa midzy czonkami grup opar

56 57
tych na kontaktach osobistych zarwno formalnych, jak niefor
malnych. W wypadku, gdy grupy te gromadzi si- w jednym
miejscu dla dokonania obserwacji, sytuacja jest w pewnym
sensie wytworzona sztucznie, lecz czsto grupy badane prowadz
wtedy swoj normaln dziaalno. W obu wypadkach zwykle
okazuje si, e po pocztkowym okresie skrpowania, spowodo
wanym obecnoci obserwatorw lub wiadomoci ich obecnoci,
uczestnicy zaczynaj zachowywa si normalnie 6.
W ten sposb mona uzyska pewn ilociow analiz zbie
ranych materiaw, mimo e badani nie zmienili w sposb
istotny swego zachowania. Zbyteczne jest przypomina, e sto
sowanie precyzyjnych technik obserwacyjnych, nie wyczajc
pomocy technicznych, jak film y itp., jest skuteczne tylko pod
warunkiem, e kategoryzacja danych jest poprawna, a wstpne
hipotezy jasno sformuowane. W przeciwnym bowiem razie cay
zebrany materia ugrznie w trywialnych analizach korela
cyjnych i rezultaty bada bd niewspmierne z kosztami.
Obserwacja systematyczna ogranicza zasig znieksztace
spowodowanych przez indywidualnego obserwatora czciowo
poprzez stwarzanie sytuacji, ktr badani uznaj za normaln,
lecz znacznie bardziej dziki zastosowaniu kontroli samego
obserwatora za pomoc rnych technik synchronizacji, obser
wacji zespoowej, filmw i tam magnetofonowych, planw w y
wiadw, kwestionariuszy, dziki precyzyjnej kategoryzacji umo
liwiajcej szybkie klasyfikowanie i symbolizowanie zaobserwo
wanych zachowa. Od rozwinitych precyzyjnych technik ob
serwacyjnych jest tylko jeden krok do sytuacji laboratoryjnej,
w ktrej kontrolowany jest zarwno obserwator, jak obserwo
wani *. Wwczas sytuacja jest bd sztucznie wytworzona, bd
* Angielski termin: to control ma- co najmniej dwa rne odpowied-.
niki polskie: sprawdza i panowa. Kiedy autorzy pisz, e w ekspery
mencie kontroluje si zarwno badacza, jak i badanego, chc przez to
powiedzie, i w poprawnym schemacie eksperymentalnym sprawdza si
i tym samym umoliwia eliminacj bdu spowodowanego przez subiek
tywn ocen badacza, a zarazem panuje si nad badanymi przynajmniej
w takim zakresie, aby mc jednych, tj. grup eksperymentaln, podda
dziaaniu pewnych bodcw, za drugich, grup kontroln, pozostawi
bez oddziaywania bodca.
' Zob. R. F. Bales, Interaclion Process Analysis, Addison-Wesley
58
si ni manipuluje, wprowadza si okrelone bodce, a techniki
obserwacyjne s standaryzowane do tego stopnia, do jakiego
jest to tylko moliwe. Jak atwo zauway czytajc rozdzia
o sprawdzaniu hipotez *, wiele spord omwionych bada s to
..pseudoeksperymenty , poniewa brakuje w nich pewnego ele
mentu, mianowicie grupy kontrolnej. Tak jest np. z obserwacj
zabawy dzieci przedszkolnych, na ktr mona wpywa przez
wprowadzenie jakiej jednej podanej przez wszystkich za
bawki w celu wywoania rywalizacji, przez zmian roli wycho
wawczyni itp. Wprowadzenie eksperymentalnych zmiennych do
istniejcej sytuacji nie stwarza jednak nowych problemw do
tyczcych obserwacji. Bez wzgldu na to, czy badani wiedz,
czy nie, na czym polega eksperyment, osob obserwatora naley
wzi pod uwag przy planowaniu bada. Niewielki poytek
dla rezultatw bada wyniknie z tego, e badani nie wiedz
o obserwacji, jeeli techniki obserwacyjne bd dowolne, nie-
znormalizowane a rozmiar znieksztace nie bdzie znany. Obser
wator jest porednikiem midzy faktyczn sytuacj a danymi,
moe on wic wpyn bd na sam sytuacj poprzez swoje
dziaanie, bd te na dane wprost, zalenie od swojej umie
jtnoci obserwacji albo zapisu. W kadym wypadku rezultaty
s jako zmienione. Badacz musi wic koniecznie pamita, e
,,rola obserwatora to nie tylko moliwo wpywu na zacho
wanie badanych jednostek lub grupy, to rwnie moliwoci
wpynicia wieloma sposobami na ostateczne wyniki bada. Do
tych ostatnich zalicza si rwnie sposb prowadzenia wywiadu
omawiany na innym miejscu.
Stosunki spoeczne w rodowisku fabrycznym byy przedmio
tem wielu bada w sytuacji zblionej do eksperymentalnej.
Dobr ilustracj tego, w jak skomplikowany sposb moe obser
wator wpyn na zbierane dane, jest przykad bada w Haw
thorne 7. We wczesnym stadium byy to badania psychofizycz-
Press, Cambridge, Mass. 1950 i G. E. Swanson, Some Problems of Labo
ratory Experiments with Small Populations American Sociological Re
view 1951, X VI, ss. 349-358.
* Por. fragment 38 pira tych samych autorw Schematy ekspery
mentalnej kontroli hipotez teoretycznych.
7 F. J. Roechtlisberger, W. J. Dickson, Management and the Worker,
Harvard University Press, Cambridge Mass. 1939.
59
nego problemu wydajnoci pracy w zalenoci od owietlenia.
Badacze poczynili wiele stara dla zapewnienia standaryzacji
i precyzji obserwacji. Mimo to wyniki byy wyranie niezrozu
miae wydajno pracy wzrastaa bowiem nie tylko przy
wzmocnieniu owietlenia, lecz rwnie i przy osabieniu go do
tego stopnia, e sala bya owietlona prawie tak, jak podczas
jasnej ksiycowej nocy. Analiza tego badania wykazaa, e a
den z czynnikw kontrolowanych w badaniu ani prawdopo
dobnie adna ze zmiennych w nim uwzgldnionych nie byy
tak istotne, jak sam fakt, e si jest badanym. Badani zareago
wali na zmienion sytuacj spoeczn, w ktrej na ich prac
zwrcono uwag, zastanawiano si nad ni, i w ktrej wzrs
ich presti, z czym nie spotkali si oni w swoich dotychcza
sowych dowiadczeniach. [...]